Elektronika Podstawowa

Cezary Łucyk
ELEKTROTECHNIKA
PODSTAWOWA
Warszawa 2006
Cezary Łucyk
ELEKTROTECHNIKA
PODSTAWOWA
Warszawa 2006
Podręcznik akademicki
Książka zredagowana w całości przez autora
© Copyright by Cezary Łucyk, 2006
Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie przedstawionego tekstu należą do

autora. Pracy – w całości lub części – nie można rozpowszechniać ani wyko-
rzystywać w jakiejkolwiek formie naruszającej prawa autora.
Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej
Wersja internetowa http://www.it.pw.edu.pl/~clucyk

Elektrotechnika podstawowa 3
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
ROZDZIAŁ 1. Wprowadzenie ........................................... 9

I. PODSTAWOWE POJĘCIA I WIELKOŚCI ELEKTRYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Ładunki elektryczne. Przewodniki i dielektryki. Zasada zachowania ładunku. Ładu-
nek punktowy. Jednostka ładunku elektrycznego. Ładunek elementarny i gęstości
rozkładu ładunków. Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne. Prąd elek-
tryczny. Obwód elektryczny. Natężenie pola elektrycznego. Napięcie elektryczne.
Potencjał elektryczny. Strzałkowanie napięcia i potencjału elektrycznego. Ruch ła-
dunków w ciele pod wpływem pola elektrycznego
II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKŁADY REZYSTANCYJNE . . . . . . . . . . . . . . 17
Pole elektryczne przepływowe. Natężenie prądu elektrycznego i gęstość prądu.
Strzałkowanie prądu elektrycznego. Prawo Ohma. Rezystancja i konduktancja. Rezy-
stancja odcinka przewodu. Jednostki rezystywności i konduktywności. Rezystancja
przejścia między kulą a nieskończonym środowiskiem. Prawo Joule’a. Zależność re-
zystancji od temperatury. Rezystancje nieliniowe i liniowe. Szeregowe połączenie re-
zystancji liniowych. Równoległe połączenie rezystancji liniowych. Przekształcenie
gwiazda-trójkąt i odwrotne
ROZDZIAŁ 2. Elektrostatyka. Kondensatory ........................ 23

III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNOŚĆ ELEKTRYCZNA . 25
Prawo Coulomba. Pole elektrostatyczne w próżni. Zjawisko indukcji elektrostatycz-
nej. Indukcja elektrostatyczna i strumień indukcji elektrostatycznej. Twierdzenie
Gaussa. Indukcja elektryczna i strumień elektryczny. Przewodniki w polu elektrosta-
tycznym. Pole elektrostatyczne w dielektrykach. Polaryzacja dielektryków. Wektor
polaryzacji elektrycznej. Indukcja elektryczna w dielektryku i przenikalność elek-
tryczna dielektryka. Prąd przesunięcia dielektrycznego. Prąd przesunięcia dielek-
trycznego i prąd upływnościowy. Rozkłady pól w dielektrykach rzeczywistych. Po-
jemność elektryczna kondensatora i ciała odosobnionego. Pojemność kondensatora
płaskiego. Jednostka przenikalności elektrycznej. Pojemność kondensatora cylin-
drycznego (kabla jednożyłowego z powłoką)
IV. UKŁADY POŁĄCZEŃ KONDENSATORÓW. ENERGIA POLA ELEKTRO-
STATYCZNEGO. WYTRZYMAŁOŚĆ ELEKTRYCZNA DIELEKTRYKÓW . . . . 33
Równoległe połączenie pojemności liniowych. Szeregowe połączenie pojemności li-
niowych. Przekształcenie gwiazda-trójkąt i odwrotne. Energia pola elektrostatyczne-
go. Gęstość energii pola elektrostatycznego. Energia tracona w czasie ładowania i
rozładowania kondensatorów. Wytrzymałość elektryczna dielektryków. Zagęszczenie
linii pola elektrycznego przy krzywiznach powierzchni elektrod. Ciśnienie elektrosta-
tyczne
4 Spis treści
ROZDZIAŁ 3. Elementy obwodów prądu stałego ................... 41

V. ELEMENTY UKŁADÓW I OBWODÓW ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . 43
Podstawowe elementy funkcjonalne i schemat obwodu elektrycznego. Elementy ak-
tywne i pasywne. Strzałkowanie generatorowe i odbiornikowe. Elementy struktury
obwodów elektrycznych. Prawa Kirchhoffa. Bilans mocy obwodu elektrycznego (za-
sada Tellegena). Pojęcie obwodu prądu stałego. Podstawowe elementy gałęzi obwo-
dów prądu stałego. Rezystancja statyczna i dynamiczna. Obwód nieliniowy prądu sta-
łego. Prawa Kirchhoffa dla obwodów prądu stałego. Moce wydawane i pobierane
przez gałęzie w obwodzie prądu stałego. Bilans mocy obwodu prądu stałego
VI. PODSTAWOWE UKŁADY PRĄDU STAŁEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Rzeczywiste źródło napięciowe obciążone rezystancją. Rzeczywiste źródło prądowe
obciążone konduktancją. Równoważność rzeczywistych źródeł napięciowych i prą-
dowych. Łączenie źródeł prądu stałego. Linia zasilająca odbiornik prądu stałego.
Dzielnik napięcia. Rozszerzanie zakresu pomiarowego woltomierza. Dzielnik prądu.
Rozszerzanie zakresu pomiarowego amperomierza
ROZDZIAŁ 4. Rozwiązywanie obwodów prądu stałego ............ 57

VII. ANALIZA OBWODÓW NIEROZGAŁĘZIONYCH PRĄDU STAŁEGO.
ELEMENTY TOPOLOGII OBWODÓW ELEKTRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Obwód liniowy nierozgałęziony, bez źródeł prądowych. Obwód liniowy nierozgałę-
ziony, z rzeczywistymi źródłami prądowymi. Obwód z rezystorem nieliniowym -
rozwiązanie analityczne. Obwód z rezystorem nieliniowym - rozwiązanie graficzne.
Obwód z rezystorem liniowym zadanym parametrycznie - rozwiązanie graficzne.
Wstęp topologiczny do analizy rozgałęzionych obwodów elektrycznych. Współczyn-
niki incydencji
VIII. GAŁĘZIE NORMALNE. PRĄDOWE I NAPIĘCIOWE RÓWNANIA RÓWNO-
WAGI. RÓWNANIA RÓWNOWAGI WZGLĘDEM PRĄDÓW . . . . . . . . . . . . . . 65
Sposoby przedstawienia gałęzi. Liczby prądowych i napięciowych równań równowa-
gi obwodu. Równania prądów w węzłach. Równania napięć w oczkach. Równania
równowagi względem prądów – postać ogólna. Równania równowagi względem prą-
dów dla obwodów z gałęziami napięciowymi
IX. RÓWNANIA RÓWNOWAGI WZGLĘDEM NAPIĘĆ. METODA OCZKOWA.
METODA WĘZŁOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Równania równowagi względem napięć. Metoda oczkowa (dla obwodów ze źródłami
napięciowymi). Metoda węzłowa (dla obwodów ze źródłami prądowymi)
X. ZASADA SUPERPOZYCJI. „PRZENOSZENIE” ŹRÓDEŁ W OBWODZIE.
TWIERDZENIA: THEVENINA, NORTONA, O WZAJEMNOŚCI,
O KOMPENSACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Zasada superpozycji. „Przenoszenie” źródeł do innych gałęzi. Konduktancje między-
gałęziowe i wejściowe. Twierdzenie Thevenina. Rezystancje międzygałęziowe i wej-
ściowe. Twierdzenie Nortona. Przykład wyznaczenia ogólnej zależności na podstawie
twierdzenia Thevenina. Przykład wyznaczenia ogólnej zależności na podstawie
twierdzenia Nortona. Twierdzenie o wzajemności. Twierdzenie o kompensacji
ROZDZIAŁ 5. M a g n e t o s t a t y k a . C e w k i i n d u k c y j n e . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
XI. POLE I OBWODY MAGNETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Pole magnetyczne i jego źródła. Indukcja magnetyczna. Strumień magnetyczny. Na-
tężenie pola magnetycznego. Przenikalność magnetyczna. Prawo Biota-Savarta-
Laplace’a. Prawo przepływu prądu (prawo Ampere’a). Oddziaływanie elektrodyna-

miczne. Definicja jednostki prądu elektrycznego. Diamagnetyki i paramagnetyki. Fer-
romagnetyki. Polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja). Prawa dotyczące obwodów
strumienia stałego (magnetostatycznych). Obwód magnetostatyczny nierozgałęziony.
Obwód magnetostatyczny rozgałęziony
XII. INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Prawo indukcji elektromagnetycznej (prawo Faradaya). Reguła Lenza. Cewka induk-
cyjna. Indukcyjność własna. Indukcyjność wzajemna. Energia pola magnetycznego
cewki. Energia pola magnetycznego cewek sprzężonych. Gęstość energii pola magne-
tycznego. Transformator bezstratny. Transformator idealny a transformator bezstrat-
ny. Transformator rzeczywisty
ROZDZIAŁ 6. E l e m e n t y o b w o d ó w p r ą d u s i n u s o i d a l n e g o . . . . . . . . . 109
XIII. PRZEBIEGI WIELKOŚCI ZMIENNYCH W CZASIE.
ELEMENTY R, C, L i M PRZY PRĄDZIE SINUSOIDALNYM . . . . . . . . . . . . . . 111
Klasyfikacja przebiegów zmiennych w czasie. Składniki przebiegu okresowego. War-
tości średnie prądu i napięcia okresowego. Moc średnia i energia w obwodzie prądu
okresowego. Wartości skuteczne prądu i napięcia okresowego. Wartości wyprosto-
wane prądu i napięcia okresowego. Współczynniki szczytu oraz kształtu prądu i na-
pięcia okresowego. Współczynniki szczytu oraz kształtu prądu i napięcia sinusoidal-
nego. Współczynniki sinusoidalności prądu i napięcia przemiennego. Współczynniki
udziału wyższych harmonicznych prądu i napięcia przemiennego. Wielkości charak-
teryzujące dwójnik liniowy przy prądzie sinusoidalnym. Elementy R, C, L, M w ob-
wodzie prądu sinusoidalnego
XIV. UKŁADY DWÓJNIKÓW Z ELEMENTAMI R, L, C.
MOCE DWÓJNIKÓW. REZONANS ELEKTRYCZNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Układ szeregowy R, L, C (gałąź R, X). Układ równoległy R, L, C (gałąź G, B). Pa-
rametry dwójników równoważnych. Moce dwójnika pasywnego (czynna, bierna i po-
zorna). Rezonans elektryczny. Charakterystyki szeregowego obwodu rezonansowego.
Rezonans w dwójniku o układzie mieszanym
XV. WYKRESY WSKAZOWE PRĄDU I NAPIĘCIA SINUSOIDALNEGO.
METODA SYMBOLICZNA ROZWIĄZYWANIA OBWODÓW . . . . . . . . . . . . . . 123
Wskazy prądu i napięcia sinusoidalnego. Idea wykresu wskazowego obwodu. Wykre-
sy wskazowe i wykresy trójkątowe dwójników pasywnych. Wartości symboliczne
prądu i napięcia sinusoidalnego. Własności metody symbolicznej rozwiązywania ob-
wodów prądu sinusoidalnego. Moc zespolona. Posługiwanie się rachunkiem symbo-
licznym w rozwiązywaniu obwodów
ROZDZIAŁ 7. R o z w i ą z y w a n i e o b w o d ó w p r ą d u s i n u s o i d a l n e g o . . 131
XVI. WYBRANE KONFIGURACJE OBWODÓW PRĄDU SINUSOIDALNEGO . . . . 133
Przekształcenie trójkąt-gwiazda i odwrotne, przy prądzie sinusoidalnym. Układy
dzielników napięcia i prądu sinusoidalnego. Charakterystyki zewnętrzne sinusoidal-
nych źródeł napięciowych. Równoważność rzeczywistych sinusoidalnych źródeł na-
pięciowych i prądowych. Dopasowanie odbiornika do źródła napięciowego ze wzglę-
du na moc czynną. Dopasowanie odbiornika do źródła napięciowego ze względu na
moc pozorną. Dopasowanie impedancji odbiornika do źródła poprzez dołączenie re-
aktancji. Dopasowanie impedancji odbiornika do źródła za pomocą transformatora.
Dwójnik z połączonymi szeregowo dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie.
6 Spis treści
Trójnik z dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie. Dwójnik z połączonymi

równolegle dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie. Rozwiązywanie obwodów
ze sprzężeniami magnetycznymi metodą oczkową
XVII. PODSTAWOWE STRUKTURY OBWODÓW TRÓJFAZOWYCH . . . . . . . . . . . . 143
Układ wielofazowy i układ trójfazowy. Źródło, odbiornik i linia skojarzonego układu
trójfazowego. Obwód trójfazowy. Prąd trójfazowy i napięcie trójfazowe. Napięcia,
prądy i moce w obwodach trójfazowych. Odbiornik zasilany czteroprzewodowo. Od-
biornik o układzie gwiazdowym zasilany trójprzewodowo. Odbiornik o układzie trój-
kątowym
XVIII. SZCZEGÓLNE KONFIGURACJE OBWODÓW TRÓJFAZOWYCH.
POMIARY MOCY W OBWODACH TRÓJFAZOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Symetryczny odbiornik o układzie gwiazdowym. Symetryczny odbiornik o układzie
trójkątowym. Przełączenie symetrycznego odbiornika z gwiazdy na trójkąt, lub od-
wrotne. Przerwa w fazie odbiornika „gwiazdowego” zasilanego czteroprzewodowo.
Przerwa w fazie odbiornika „gwiazdowego” zasilanego trójprzewodowo. Zwarcie w
fazie odbiornika „gwiazdowego” zasilanego trójprzewodowo. Przerwa w fazie od-
biornika „trójkątowego”. Pomiar mocy czynnej odbiorników trójfazowych. Pomiar
mocy biernej odbiorników trójfazowych. Określanie wskazań przyrządów na podsta-
wie wykresu wskazowego
ZADANIA. M a t e r i a ł ć w i c z e n i o w y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Ważniejsze wzory wykorzystywane w zadaniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
1. Układy rezystancji liniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
2. Łączenie pojemności liniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
3. Napięciowe i prądowe źródła prądu stałego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
4. Obwody prądu stałego z jednym źródłem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
5. Obwody rozgałęzione prądu stałego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
6. Obwody prądu stałego z gałęzią nieliniową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
7. Obwody magnetostatyczne (nieliniowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
8. Parametry okresowych przebiegów prądu i napięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
9. Dwójniki prądu sinusoidalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
10. Obwody jednofazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
11. Obwody rozgałęzione prądu sinusoidalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
12. Obwody prądu sinusoidalnego ze sprzężeniami magnetycznymi . . . . . . . . . . . . . 243
13. Obwody trójfazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
SKOROWIDZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
PRZEDMOWA
W niniejszym podręczniku zawarta jest porcja „wiedzy elektrycznej”, jaką powinien posiąść
student każdej specjalności na politechnice. Rolą przymiotnika podstawowa, występującego w tytu-
le, jest zwrócenie uwagi, że przedstawiono tutaj jedynie najważniejsze pojęcia oraz problemy teore-
tyczne i rachunkowe z dziedziny elektrotechniki (zakres nie obejmuje „bardziej zmatematyzowa-
nych” zagadnień, należących do przedmiotu „Elektrotechnika teoretyczna” na kierunkach elek-
tryczno-elektronicznych).
Dużą część książki zajmują elementy teorii obwodów – dziedziny wywodzącej się z elektro-
techniki i ściśle z nią związanej. Teorię obwodów elektrycznych uważa się za szczególny przypa-
dek ogólnej teorii układów, zaś tę – za dział matematyki stosowanej. Umiejętność praktycznego
posługiwania się wiedzą matematyczną jest dla inżyniera bardzo ważna, lecz skupienie się na for-
malnej, matematycznej stronie problemów może ograniczać fizykalną interpretację zjawisk. Dlate-
go skok ze „świata ładunków” w „świat matematyki” nie odbywa się w książce kosztem rozumienia
tego pierwszego. W tej kwestii starano się zachować równowagę. Tradycyjnie też – obwody prądu
stałego oraz sinusoidalnego są omawiane oddzielnie, dla ukazania specyfiki metod rozwiązywania
jednych i drugich.
Drastyczne zmniejszenie liczby godzin wykładowych to ogólny trend w ostatnich latach na
studiach technicznych. Na wykładach problemy są z konieczności tylko zarysowane, później zaś
należy je spokojnie „rozgryźć” i zgłębić. Każe to studiującym poświęcać więcej czasu na własną,
systematyczną pracę. Potrzebują do tego materiałów przygotowanych lub wskazanych przez wy-
kładowcę. „Elektrotechnika podstawowa” odpowiada wymaganiom zorganizowanego w ten sposób
procesu dydaktycznego. Może też być pomocna studiującym przez internet.
Ograniczony zakres materiału i zwięzły sposób jego prezentacji (wg zasady: mało słów –
dużo treści) skutkuje tym, że Czytelnik dostaje rzecz objętościowo niewielką. Autor jest przekona-
ny, że skrótowość opisu wymusza dbałość o formę, a ta sprzyja lepszemu rozumieniu treści. Na
poparcie tej tezy, ryzykując posądzeniem o nieskromność, gotów jest posłużyć się cytatem z Anto-
niego Czechowa, mistrza w oszczędnym, precyzyjnym wyrażaniu myśli: „Zwięzłość siostrą talen-
tu”. Warto zapamiętać i stosować tę dewizę. Tym bardziej, że potrzeba kompresji środków komuni-
kacji jest bardziej naturalna na polu techniki, niż literatury.
Przedstawiony materiał składa się z dwóch części: teoretycznej i rachunkowej.
W części teoretycznej występuje podział na rozdziały i jednostki wykładowe. Na początku
każdego z rozdziałów podano oznaczenia występujących wielkości. Rozdziały tworzą porządek
merytoryczny. Podział na jednostki wykładowe wyznacza rytm studiowania. Dyscyplina czasowa
studiowania ma duże znaczenie, nie sposób bowiem przyswoić całego materiału tuż przed egzami-
nem, jak też nie warto uczyć się tylko po to, by zdać egzamin.
Wykłady są podzielone na wiele „segmentów”, opatrzonych tytułami, nienumerowanych.
Połowę objętości książki zajmują zadania rachunkowe. Niektóre z nich zostały włączone do wykła-
dów, pozostałe zapełniają ćwiczeniową część podręcznika. Rozwiązania większości zadań są poda-
ne w całości. Do reszty dołączono odpowiedzi oraz wskazówki. Nie stosuje się numeracji rysunków
8 Elektrotechnika podstawowa
i nie ma pod nimi podpisów (nie jest to potrzebne, bowiem zawsze, tuż obok umieszczono objaśnia-
jące je fragmenty tekstu albo rozwiązanie zadania). Na końcu książki znajduje się skorowidz.
O aktualności każdego podręcznika decyduje zarówno zakres materiału, jak i sposób jego
podania. W elektrotechnice, tak jak w innych dziedzinach wiedzy o długiej historii rozwoju, po-
wstało wiele podręczników, które na swe czasy były „z reguły bardzo dobre, a przeważnie świet-
ne”, wg żartobliwej oceny sytuacji na rynku książki, dokonanej wiele lat temu przez prof. Czesława
Rajskiego. Starsze podręczniki zachowały oczywiście „świetność” i znaczenie historycznie, muszą
jednak ustępować miejsca nowym, może nie tak świetnym, ale odwołującym się do nowszych usta-
leń i używającym aktualnej symboliki. W wykazie literatury – zamieszczonym na końcu książki –
znalazły się więc te pozycje z elektrotechniki teoretycznej i teorii obwodów, które prezentują mate-
riał w miarę aktualnej „oprawie” i są dostępne na rynku lub w bibliotekach.
Zakres materiału odpowiada programom I i częściowo II roku studiów politechnicznych.
Kierunki „nieelektryczne” zadowalają się na ogół taką porcją wiedzy z podstaw elektrotechniki.
Od Słuchacza-Czytelnika wymaga się znajomości liczb zespolonych, rachunku macierzo-
wego i analizy matematycznej na poziomie elementarnym, a także – wiadomości z elektryki w za-
kresie odpowiadającym wymaganiom egzaminu wstępnego na politechnikę (pod tym względem,
niestety, przeciętny poziom wiedzy jest ostatnio bardzo niski).
ROZDZIAŁ 1
Wprowadzenie
Elektrotechnika jest działem wiedzy obejmującym zagadnienia związane z zastosowaniami elek-

tryczności w technice. Na powstanie i początki nauki o elektryczności złożyły się odkrycia wielu
fizyków. Warto je przypomnieć w kontekście pojęć omawianych w niniejszym rozdziale.
Termin elektryczność, wprowadzony w 1600 r. przez Williama Gilberta, pochodzi od greckiego
słowa elektron, tj. bursztyn (w starożytności znane było zjawisko elektryzowania się bursztynu przy
pocieraniu wełną lub futrem). Gilbert przedstawił koncepcję dwóch „rodzajów elektryczności”
(„szklaną” i „żywiczną”) – model fenomenologiczny obiektów nazwanych później ładunkami do-
datnimi i ujemnymi. W 1663 r. Otto von Guericke zbudował pierwszą maszynę elektrostatyczną (w
postaci siarkowej kuli). W 1727 r. Stephen Gray odkrył zjawisko indukcji elektrostatycznej. Na
podstawie zdolności przenoszenia ładunku przez różne ciała, określał je jako przewodzące albo
nieprzewodzące. W 1745 r. Pieter van Muschenbroek wynalazł butelkę lejdejską (pierwszy konden-
sator). W 1758 r. Charles Coulomb ogłosił tzw. prawo odwrotnego kwadratu, dotyczące oddziały-
wania ładunków punktowych. W 1800 r. Alessandro Volta, zainspirowany wynikami doświadczeń
Luigiego Galvaniego (1789 r.), zbudował „stos galwaniczny” (zespół ogniw galwanicznych). Wów-
czas uwaga badaczy skierowała się ku zjawiskom towarzyszącym przepływowi prądu stałego.
W 1819 r. Hans Christian Oersted wykonał eksperyment świadczący o tym, że prąd elektryczny jest
źródłem pola magnetycznego, a w roku następnym oficjalnie powiadomił świat o odkryciu wza-
jemnego oddziaływania elektryczności i magnetyzmu. W 1820 r. Andre Maria Amper opisał zjawi-
sko elektrodynamicznego oddziaływania przewodników. W 1826 r. Georg Ohm ustalił zależność
między opornością, napięciem i natężeniem prądu. W 1831 r. Michael Faraday odkrył zjawisko i
sformułował zasadę indukcji elektromagnetycznej, a w latach 1833-34 podał prawa elektrolizy.
M. Faraday przedstawił też koncepcje linii sił pola oraz oddziaływania ładunków na zasadzie od-
działywania pól wytwarzanych przez te ładunki (kontynuacją tej myśli są równania sformułowane
w 1864 r. przez Jamesa Clerka Maxwella). W 1841 r. James Joule podał prawo określające ilość
ciepła wydzielającego się w przewodniku.
Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 1
B indukcja magnetyczna
c prędkość światła
D indukcja elektryczna
e elementarny ładunek elektryczny
E natężenie pola elektrycznego
F siła
G konduktancja (przewodność elektryczna)
H natężenie pola magnetycznego
i prąd (natężenie prądu)
I prąd stały (natężenie prądu stałego)
J gęstość prądu elektrycznego
l droga (długość odcinka drogi, przemieszczenie)
p moc
P moc stała (średnia)
q ładunek próbny
Q ładunek
r promień okręgu
R rezystancja (opór elektryczny)
S pole powierzchni
t czas
u napięcie
U napięcie stałe
V potencjał
v prędkość
W praca, energia
α20 temperaturowy współczynnik rezystywności
γ przewodność właściwa (konduktywność) materiału
ϑ temperatura w skali Celsjusza
λq liniowa gęstość ładunku elektrycznego
ρ opór właściwy (rezystywność) materiału
ρP przestrzenna (objętościowa) gęstość mocy pola przepływowego
ρq przestrzenna (objętościowa) gęstość ładunku elektrycznego
σq powierzchniowa gęstość ładunku elektrycznego
Literatura do rozdziału 1
[2], [3], [4]
1. Wprowadzenie 11
Wykład I. PODSTAWOWE POJĘCIA I WIELKOŚCI ELEKTRYCZNE

Ładunki elektryczne
Ładunek elektryczny jest traktowany jako pojęcie pierwotne elektryki, umożliwiające objaśnienie
różnych zjawisk elektrycznych i magnetycznych oraz formułowanie reguł ich dotyczących.
Ładunek elektryczny to potocznie jakaś „porcja elektryczności”, twór abstrakcyjny (nie znamy jego
natury fizycznej). Nie można go ani zobaczyć, ani zmierzyć bezpośrednio, nie przeszkadza to jed-
nak w wyobrażeniu go sobie jako bytu realnego, obdarzonego określonymi cechami, tym bardziej
że związany jest zawsze z jakimś obiektem fizycznym (o określonej masie) i można go dość dobrze
umiejscowić w przestrzeni i czasie.
Ciała obdarzone ładunkami elektrycznymi (naładowane, na- a) + +
elektryzowane) mogą się przyciągać lub odpychać, zależnie –

b) +
od typu „udzielonej im elektryczności”. Przyjęto zatem, że
występują dwa rodzaje ładunków elektrycznych: dodatnie i
c)
ujemne, przy czym ładunki o jednakowych znakach odpycha-
ją się, zaś o różnych – przyciągają (rys.). Siły i oddziaływa- – +
nia tego rodzaju określa się jako elektryczne lub – odnosząc
je do ładunków nieruchomych – jako elektrostatyczne (natura +
zjawiska jest ta sama, niezależnie od tego, czy ładunki pozo-
stają w spoczynku, czy są w ruchu).
Podział na ładunki dodatnie i ujemne dotyczy zarówno skali makro, jak mikro. W ciałach zgroma-
dzone są olbrzymie ilości, powiązanych wzajemnie, ładunków obu znaków, lecz w normalnych
warunkach ich działania się równoważą i ciała są elektrycznie obojętne. Analizując zjawiska zwią-
zane z oddziaływaniami elektrycznymi, bierze się pod uwagę tylko niezrównoważone w ciałach
ładunki o określonych znakach. Przez ładunek zgromadzony w ciele, np. na okładzinie kondensato-
ra, rozumie się więc ładunek występujący w nim poza wewnętrznie zrównoważonymi strukturami
cząsteczkowymi.
Przewodniki i dielektryki
Ciała zawierające ładunki (elektrony lub jony), które mogą się w nich swobodnie przemieszczać,
nazywają się ciałami przewodzącymi lub przewodnikami. Ciała nie zawierające takich ładunków,
tzn. ciała o umiejscowionych ładunkach, przemieszczających się co najwyżej w obrębie kryształów,
noszą miano dielektryków lub izolatorów. Ciała będące normalnie dielektrykami, a uzyskujące wła-
sności przewodników w zmienionych warunkach zewnętrznych, nazywają się półprzewodnikami.
Zdolność bądź niezdolność ciał krystalicznych do przemieszczania się w nich ładunków elektrycz-
nych tłumaczy się istnieniem bądź nieistnieniem elektronów walencyjnych (sytuujących się na nie-
zapełnionych do końca orbitach atomów). Elektrony walencyjne biorą udział w wiązaniach che-
micznych i krystalicznych.
Zasada zachowania ładunku
Zakłócenie równowagi elektrycznej ciała poprzez udzielenie mu dodatkowego ładunku nazywa się
naelektryzowaniem (naładowaniem). Odebranie ciału nadmiaru ładunków dodatnich lub ujemnych
nazywa się rozelektryzowaniem (rozładowaniem).
Najprostszym sposobem elektryzacji ciała jest zetknięcie go z ciałem naelektryzowanym albo po-
cieranie o inne, odpowiednio dobrane ciało elektrycznie obojętne. Można też wykorzystać do tego
celu zjawisko indukcji elektrostatycznej, tzn. zbliżyć do ciała przewodzącego jakieś ciało nałado-
wane, po czym – po przemieszczeniu się oraz zgrupowaniu ładunków elektrycznych różnych zna-
ków w „końcach” ciała przewodzącego – odprowadzić (np. przez dotknięcie ręką) część ładunków
z „końca” bardziej oddalonego od ciała naładowanego.
12 Wykład I
Można zatem ładunki różnych znaków, znajdujące się w jednym ciele – rozdzielić, albo zgroma-
dzone w różnych ciałach – zrównoważyć. Można część ładunku jednego znaku, zgromadzonego w
jakimś ciele, użyczyć ciału innemu. Nie można natomiast ładunków elektrycznych wytworzyć ani
unicestwić. Ładunki elektryczne nie mogą pojawić się znikąd ani zniknąć. Suma algebraiczna ła-
dunków elektrycznych w układzie odosobnionym jest stała. Prawo to nosi nazwę postulatu
Maxwella lub zasady zachowania ładunku.
Ładunek punktowy
Pojęcie ładunku punktowego odnosi się do ciał naelektryzowanych, których wymiary są małe w
stosunku do odległości między nimi. Wartości sił elektrycznych między dwoma ładunkami punk-
towymi określa znane z fizyki prawo Coulomba (odpowiednie wzory będą podane dalej).
Stosunek rozmiaru jąder atomowych do rozmiaru atomów (odpowiadających rozmiarowi zewnętrz-
nych powłok elektronowych) jest rzędu 10-4, a więc prawo Coulomba dobrze opisuje oddziaływania
elektryczne między jądrem i krążącymi wokół niego elektronami.
Jednostka ładunku elektrycznego
W czasie, gdy Coulomb ogłosił swe prawo - w ogóle pierwsze prawo elektryki (zapisane dla ładun-
ków znajdujących się w powietrzu lub próżni) - stosowano układ jednostek CGS. Nie było jeszcze
jednostki ładunku elektrycznego, została zatem stworzona niejako na potrzebę ogłoszonego prawa.
Nazwano ją elektrostatyczną jednostką ładunku, uznano za podstawową jednostkę elektryczną i
utworzono układ CGS elektrostatyczny, krócej: CGSE (w układzie tym przenikalność elektryczna
jest wielkością bezwymiarową, o wartości 1 w próżni).
W układzie SI jednostką ładunku elektrycznego jest kulomb (C) – jednostka pochodna podstawowej
jednostki elektrycznej, którą jest amper (A), jednostka natężenia prądu elektrycznego. Związek
między tymi jednostkami jest prosty: 1C = 1A ⋅1s.
Kulomb jest dużą jednostką: 1 [Q]SI = 1 C ≈ 3⋅109 [Q]CGSE; w praktyce używa się mikro- i miliku-
lombów.
Ładunek elementarny i gęstości rozkładu ładunków
Ładunek elektryczny jest wielkością skwantowaną, tzn. ładunek, jakim jest obdarzona dowolnie
mała cząstka materii, musi być równy dodatniej lub ujemnej wielokrotności ładunku elementarne-
go, oznaczonego symbolem e. Ładunek elementarny e jest równy ładunkowi protonu lub wartości
bezwzględnej ładunku elektronu i wynosi 1,602⋅10-19 C.
Kwarki – cząstki elementarne, które występując w połączeniach tworzą cząstki złożone, m.in. pro-
tony i neutrony – mają ładunki o wartościach: + 2/3 e i – 1/3 e (antykwarki: + 1/3 e i – 2/3 e). Ułamkowe
wartości ładunku ± e, jakie mają kwarki, przeczą koncepcji ładunku elementarnego e jako naj-
mniejszej „porcji elektryczności” (za niepodzielną całość należałoby przyjąć ładunek 3 razy
mniejszy od e). Nie ma to jednak większego znaczenia, bowiem uzyskanie kwarków swobodnych,
nie mówiąc o praktycznym ich wykorzystaniu, jest zadaniem karkołomnym. Ognista kula plazmy
kwarkowo-gluonowej, jaką po wielu latach prób udało się wytworzyć na ułamek sekundy (!),
stanowiła materię 20 razy gęściejszą od tej, jaka występuje w jądrze atomu, o niewyobrażalnej
temperaturze 100 tysięcy razy wyższej od temperatury wnętrza Słońca (którego „zwykła” plazma,
złożona z protonów, neutronów i elektronów, ma temperaturę około 14 mln K).
Ładunek elementarny jest bardzo mały, toteż w elektrotechnice, gdzie ładunek występuje na ogół
jako wielkość makroskopowa, zakłada się jego ciągłość. Można zatem zakładać ciągły - liniowy,
powierzchniowy bądź objętościowy - rozkład ładunków, przypisując mu odpowiedniego rodzaju
gęstość ładunku (liniową λq, powierzchniową σq, objętościową ρq).
1. Wprowadzenie 13
Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne

Oddziaływania większego zasięgu opisuje się za pomocą odpowiednich pól fizycznych, charaktery-
zowanych przez przestrzenne rozkłady wielkości skalarnych lub wektorowych. Istnienia pól nie
można stwierdzić bezpośrednio; można jedynie poznać skutki ich działania.
Pole oddziaływań (sił) elektrycznych to pole elektryczne. Ła- a) v = 0
dunki nieruchome i niezmienne w czasie wytwarzają wokół sie- + q
bie pole elektrostatyczne. Nieruchomy ładunek, umieszczony w E, D
pewnej przestrzeni, przyczynia się do powstania w przestrzeni
pola elektrostatycznego (rys. a), sam zaś podlega działaniu pola b) v = const. v
elektrostatycznego pochodzącego od pozostałych ładunków
znajdujących się w tej przestrzeni. Każdy punkt pola elektrycz- B, H
+ q
nego (elektrostatycznego) charakteryzują wektory: natężenia
pola elektrycznego E i indukcji elektrycznej D.
Ładunki przemieszczające się ze stałą prędkością wytwarzają c) v ; dv / dt > 0
wokół siebie pole magnetyczne (rys. b), a znajdując się w polu v, dv/dt
magnetycznym, wytwarzanym przez inne ruchome ładunki, c (fala)
+ q
podlegają działaniu tego pola. Każdy punkt pola magnetycznego
charakteryzują wektory: indukcji magnetycznej B i natężenia B, H
E, D
pola magnetycznego H.
Ładunek przemieszczający się ruchem przyspieszonym wytwarza wokół siebie pole elektromagne-
tyczne, mające postać rozchodzącej się w przestrzeni fali elektromagnetycznej (rys. c). Każdy punkt
pola elektromagnetycznego charakteryzują wektory: natężenia pola elektrycznego E, indukcji elek-
trycznej D, indukcji magnetycznej B i natężenia pola magnetycznego H. Wektory E i H fali elek-
tromagnetycznej rozchodzą się w przestrzeni izotropowej promieniowo wokół „drgającego” ładun-
ku i są w każdym punkcie tej przestrzeni prostopadłe wzajemnie do siebie i do kierunku rozchodze-
nia się fali.
Między E i H, będącymi funkcjami czasu (zmienne pole elektromagnetyczne), zachodzi ścisły
związek wyrażony równaniami Maxwella. Jeśli pole elektromagnetyczne jest wolnozmienne w cza-
sie (quasistacjonarne), to opisuje się pola elektryczne i magnetyczne jako niezależne, quasistacjo-
narne. Oznacza to pominięcie zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej.
Pole elektromagnetyczne działa na znajdujący się w nim ładunek elektryczny z siłą proporcjonalną
do jego wartości. Siła ta nosi nazwę siły Lorentza i wyraża się następująco: siła F (N) działająca na
ładunek elektryczny q (C), który porusza się z prędkością v (m s-1) i znajduje się w punkcie o natę-
żeniu pola elektrycznego E (V m-1) i indukcji magnetycznej B (T), wynosi F = q ⋅ ( E + v × B) .
Prąd elektryczny
Prądem elektrycznym nazywa się uporządkowany ruch ładunków elektrycznych.
Pojęcie prądu elektrycznego dotyczy w zasadzie skali makro, ale bywa też używane w skali mikro.
Orbitalnym i spinowym ruchom elektronów w atomach przypisuje się pojęcie prądów molekular-
nych, wytwarzających orbitalne i spinowe momenty magnetyczne.
Pojęcie prądu w skali makro dotyczy przemieszczania się ładunków elektrycznych w różnych śro-
dowiskach pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego. Charakter prądu zależy od właściwości
środowiska, w związku z czym rozróżnia się prądy: przewodzenia, przesunięcia i unoszenia.
Zasadnicze znaczenie ma przepływ prądu w ciałach stałych, z których większość ma strukturę
kryształów. Własności elektryczne ciała krystalicznego zależą od rodzaju sieci krystalicznej.
Elektrony swobodne (w metalach, a także w określonych warunkach – w półprzewodnikach) prze-
mieszczają się w określonym kierunku pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego. Przenoszą
tym samym ładunek elektryczny, tzn. biorą udział w przewodzeniu prądu. Sposób przewodzenia
14 Wykład I
prądu oparty na ruchu elektronów swobodnych nazywa się przewodzeniem I rodzaju. Ciała, w któ-
rych możliwy jest taki proces – to przewodniki (i półprzewodniki) I rodzaju. Jeśli w ciele krysta-
licznym nie ma elektronów swobodnych, to nie może być ono przewodnikiem I rodzaju.
W roztworach kwasów, zasad i soli (elektrolitach), zaliczanych do przewodników (i półprzewodni-
ków) II rodzaju, nośnikami prądu są jony dodatnie i ujemne, które powstają w wyniku dysocjacji.
Przepływowi prądu w elektrolicie towarzyszą procesy elektrochemiczne.
Prąd przewodzenia tworzą zatem elektrony swobodne (w przewodnikach I rodzaju) albo jony do-
datnie i ujemne (w przewodnikach II rodzaju). Średnia prędkość przemieszczania się „nośników”
prądu (ładunków tworzących prąd elektryczny) w przewodnikach jest bardzo mała. W metalu jest
ona rzędu 1 mm/s, podczas gdy prędkość bezwładnego ruchu termicznego elektronów szacuje się
na 100÷120 km/s, a prędkość rozprzestrzeniania się wymuszenia (fali prądowej) w przewodniku
jest bliska prędkości światła.
Dielektryki nie przewodzą prawie wcale prądu elektrycznego, ale poddają się działaniu zewnętrz-
nego pola elektrycznego. Pod wpływem zjawiska polaryzacji elektrostatycznej, które polega na
przesuwaniu się ładunków w obszarze cząsteczek, występuje w dielektrykach tzw. prąd przesu-
Prąd .
nięciaelektryczny w gazach tworzą elektrony i zjonizowane dodatnio cząsteczki, zaś w próżni - stru-
mień elektronów. Prądem elektrycznym jest też przepływ zjonizowanych jąder atomów w akcelera-
torach. Tego rodzaju uporządkowany ruch zjonizowanych cząsteczek nosi nazwę prądu unoszenia.
Prędkości przemieszczania się nośników prądu w gazie lub próżni są rzędu tysięcy km/s.
Obwód elektryczny
Z prądem elektrycznym w skali makro związane jest pojęcie obwodu elektrycznego. Tzw. przybli-
żenie obwodowe pozwala na przejście od przestrzennego do obwodowego opisu zjawisk. Zachodzą
przy tym określone relacje między stałymi materiałowymi i parametrami przestrzennymi a parame-
trami obwodowymi elementów.
Przybliżenie obwodowe wynika z pominięcia zjawiska propagacji fali elektromagnetycznej, nie
eliminuje jednak wzajemnego powiązania zjawisk elektrycznych i magnetycznych. Zjawisko in-
dukcji elektromagnetycznej, polegające na powstawaniu napięcia w obwodzie elektrycznym
wskutek zmian pola magnetycznego wytwarzanego przez prąd tego obwodu, jest odwzorowane
istnieniem indukcyjności własnych i wzajemnych.
Obwód elektryczny składa się z elementów o końcach (zaciskach) połączonych ze sobą przewoda-
mi. Tą drogą, przy udziale przepływających ładunków elektrycznych, odbywa się wymiana energii
między elementem i resztą obwodu. W związku z kierunkiem i sposobem wymiany energii wyróż-
nia się elementy aktywne (źródła) oraz pasywne (rezystancje, pojemności, indukcyjności).
Natężenie pola elektrycznego
Podstawową wielkością pola elektrycznego jest natężenie pola elektrycznego E (oznaczenie rezer-
wowe K). Jest to graniczna wartość stosunku siły F, działającej na dodatni ładunek próbny q, do
tego ładunku:
F
E = lim . (1.1a)
q→0 q
E2
+q Ładunek próbny jest z założenia tak mały, że nie powoduje żad-
F2 nych zmian w polu. Jednostką natężenia pola elektrycznego jest
E1 M2
F1 wolt na metr (V m-1).
+q Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora natężenia
M1 pola elektrycznego, zgodnie z nim skierowane, noszą nazwę li-
nii (linii sił) pola elektrycznego (rys.).
Siła F, działająca na ładunek elektryczny q w polu elektrycznym E, jest więc skierowana stycznie
do linii pola i wynosi
1. Wprowadzenie 15
F = q⋅ E . (1.1b)
Napięcie elektryczne
Przemieszczenie ładunku w polu elektrycznym wiąże się z wykonaniem pracy.
Praca sił pola elektrycznego przy przemieszczeniu ładunku q na
A droga odcinku elementarnym dl między punktem początkowym K’ i
punktem końcowym K” (rys.) wynosi
F dW = F ⋅ dl = q ⋅ E ⋅ dl = q ⋅ E ⋅ dl ⋅ cos α , (1.2a)
E
K’ α zaś przy przemieszczeniu między punktami A i B – jest równa
+q
K
dl (B) (B) ( B)
”
linia
pola B
W AB = ∫ F ⋅ dl =q ∫ E ⋅ dl = q ∫ E ⋅ dl ⋅ cosα (1.2b)
(A) (A) ( A)
i nie zależy od drogi, po której przemieszcza się ładunek, a jedynie od położenia punktów krańco-
wych A i B. Jeśli obliczona tak wartość jest dodatnia, to przeniesienie ładunku q z punktu A do
punktu B jest wykonane kosztem sił pola, jeśli zaś ujemne, to – kosztem sił zewnętrznych (równo-
ważących siły pola).
Gdy ładunek q jest bardzo mały, to jego obecność nie wywołuje zauważalnych zmian w polu elek-
trycznym i stosunek W/q może być uważany za wielkość fizyczną pola, odnoszącą się do położe-
nia dwóch punktów. Jest to napięcie elektryczne U między tymi punktami.
Zmiana napięcia przy przemieszczeniu elementarnym dl między punktem początkowym K’ i punk-
tem końcowym K”, równa dU = U K' K" , zgodnie z (1.2a) wynosi
dU = E ⋅ dl = E ⋅ dl ⋅ cos α . (1.3a)
Zgodnie z (1.2b), napięcie między punktem A i punktem B wyraża się wzorem
(B) ( B)
W
U AB = lim AB = ∫ E ⋅ dl = ∫ E ⋅ dl ⋅ cos α , (1.3b)
q →0 q
(A) ( A)
a więc praca wykonana przez siły pola przy przeniesieniu dostatecznie małego ładunku q z punktu
A do punktu B wynosi
WAB = q ⋅ U AB . (1.3c)
Jeśli napięcie elektryczne między punktem A i punktem B jest dodatnie, to przeniesienie dodatnie-
go ładunku q z punktu A do punktu B jest wykonywane kosztem pracy sił pola, jeśli zaś ujemne, to
– kosztem pracy sił zewnętrznych.
Jednostką napięcia elektrycznego jest wolt (V).
Jeśli przy przemieszczeniu z punktu A do punktu B, ładunku o wartości 1 C (kulomba), siły pola
wykonują pracę równą 1 J (dżul), to napięcie między punktem A i punktem B wynosi 1 V (wolt).
Potencjał elektryczny
Potencjałowi elektrycznemu V (oznaczenie rezerwowe ϕ) przypisuje się w pewnym punkcie M
(zwykle w nieskończoności) wartość równą zeru:
VM = 0 ,
a w każdym, innym punkcie przestrzeni – wartość równą napięciu elektrycznemu między tym
punktem i punktem M; np. w punkcie K:
(M)
VK = U KM = ∫ E ⋅ dl . (1.4a)
(K)
Jednostką potencjału elektrycznego, tak jak napięcia elektrycznego, jest wolt (V).
16 Wykład I
Każdemu punktowi pola elektrycznego są przypisane: natężenie pola elektrycznego E (wektor) i

potencjał elektryczny V (skalar). Powierzchnie utworzone przez punkty o stałym potencjale nazy-
wamy powierzchniami ekwipotencjalnymi. Przemieszczanie się ładunków po powierzchni ekwipo-
tencjalnej nie wiąże się z wydatkowaniem energii, zatem linie sił pola elektrycznego są prostopadłe
do powierzchni ekwipotencjalnych (E cos α = 0, stąd α = π /2).
Napięcie elektryczne między dowolnymi punktami A i B (rys.) jest równe różnicy potencjałów
elektrycznych między tymi punktami
(B) (M) (B) (M) (M)
U AB = ∫ E ⋅ dl = ∫ E ⋅ dl + ∫ E ⋅ dl = ∫ E ⋅ dl − ∫ E ⋅ dl = V A − V B . (1.4b)
( A) ( A) (M) ( A) (B)
VA
droga Jeśli napięcie między punktem A i punktem B jest dodatnie, to
A A-B
potencjał punktu A jest wyższy od potencjału punktu B. Ruch
VK’ dodatnich ładunków pod wpływem sił pola odbywa się od punk-
E
α tów o wyższych potencjałach do punktów o niższych potencja-
K’ VK”
droga
dl VB łach.
A-M
K Zmiana potencjału przy przemieszczeniu elementarnym dl mię-
” B dzy punktem początkowym K’ i punktem końcowym K”, jest
VM = 0
równa dV = VK" − VK' = U K" K' = − dU i zgodnie z (1.3a):
M (∞) droga M-B
dV = − E ⋅ dl = − E ⋅ dl ⋅ cos α . (1.4c)
Składową pola E w kierunku dl (skalar) można wyrazić jako pochodną kierunkową
dV
El = − , (1.5a)
dl
stąd w układzie współrzędnych prostokątnych x, y, z (1x , 1y, 1z - wektory kierunkowe osi):
 ∂V ∂V ∂V 
E = − ⋅ 1x + ⋅ 1y + ⋅1  . (1.5b)
 ∂x ∂y ∂z z 
Strzałkowanie napięcia i potencjału elektrycznego
Napięcie elektryczne i potencjał elektryczny to wielkości skalarne, toteż - ściśle rzecz biorąc - trud-
no mówić o ich zwrocie lub kierunku. Używa się jednak tych terminów (wymiennie) w celu gra-
ficznego zaznaczenia, poprzez ich strzałkowanie, założonych dodatnich wartości tych wielkości.
Przyjęty sposób strzałkowania potencjału i napięcia elektrycznego
objaśniono obok na rysunku. Używa się strzałek o grocie otwar- A
UAB
tym. Przy strzałce umieszcza się znak literowy wielkości. Potencjał
w punkcie A, z założenia – dodatni, obrazuje strzałka umieszczona B
między punktem o potencjale zerowym a punktem A, z grotem VA
przy A (strzałka jest zwrócona do A). Napięcie między punktem A VB
i punktem B, z założenia – dodatnie, obrazuje strzałka umieszczona
między punktem B a punktem A, z grotem przy A (strzałka jest M VM = 0
zwrócona do A). Grot strzałki potencjału lub napięcia elektryczne- (∞)
go wskazuje więc punkt o wyższym potencjale.
Ruch ładunków w ciele pod wpływem pola elektrycznego
Pole elektryczne, wytworzone przez czynniki zewnętrzne (źródła pola), powoduje w środowisku
przewodzącym – przemieszczanie się ładunków swobodnych, zaś w środowisku dielektrycznym –
rozsuwanie się względem siebie ładunków dipoli elektrycznych atomów lub cząsteczek. Prze-
mieszczenia ładunków mają więc w przewodnikach charakter makroskopowy, a rozsuwanie się
ładunków w dielektryku – charakter wewnątrzcząsteczkowy.
1. Wprowadzenie 17
Wykład II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKŁADY REZYSTANCYJNE

Pole elektryczne przepływowe
Jeśli zewnętrzne źródło pola elektrycznego wymusza uporządkowany ruch (przepływ) ładunków w
ciele przewodzącym, czyli odpływ z niego jednych ładunków jest równoważony dopływem do nie-
go innych ładunków, to mamy do czynienia z polem elektrycznym przepływowym.
Jeśli przy tego rodzaju przemieszczaniu się i wymianie nośników prądu, przestrzenny rozkład ła-
dunków w ciele przewodzącym nie zmienia się z upływem czasu, to wówczas nie indukuje się w
nim pole wewnętrzne. W takiej sytuacji mówi się, że źródło wytwarza, a w ciele przewodzącym
występuje, pole elektryczne przepływowe stacjonarne. Z przepływowym stacjonarnym polem elek-
trycznym związany jest przepływ prądu stałego.
Zjawisko prądu elektrycznego ma dynamiczny charakter. Nośniki prądu zderzają się ze sobą i z
innymi cząstkami, przy czym wytracają prędkość, następnie oddalają się od siebie nabierając pręd-
kość, znowu się zderzają itd. Średnia prędkość przemieszczania się nośników prądu v, tj. średnia
prędkość ich uporządkowanego ruchu, równa wektorowi średniej prędkości między ich zderzenia-
mi, zależy wprost proporcjonalnie od wartości ładunku nośnika prądu i natężenia zewnętrznego
pola elektrycznego E, oraz w pewnym stopniu – od pobudzenia termicznego atomów (czyli od
temperatury ciała).
Natężenie prądu elektrycznego i gęstość prądu
Wielkością skalarną charakteryzującą zjawisko prądu elektrycznego jest natężenie prądu elektrycz-
nego, krótko: prąd elektryczny, i. Jest to graniczna wartość stosunku hipotetycznego (umownego)
dodatniego ładunku elektrycznego ∆Q, przepływającego przez przekrój przewodnika S w czasie ∆t,
do tego czasu:
∆Q dQ
i = lim = . (1.6a)
∆t →0 ∆t dt
Prąd niezmienny w czasie i(t) = I = const. nazywa się prądem stałym.
Jednostką prądu elektrycznego, jak już powiedziano, jest amper (A).
Wielkością wektorową charakteryzującą zjawisko prądu elektrycznego jest gęstość prądu elek-
trycznego J (oznaczenie rezerwowe δ). Jest to graniczna wartość stosunku prądu elektrycznego ∆i,
do pola płata powierzchni ∆S, przez którą ten prąd przepływa, i która jest prostopadła do wektora
prędkości v uporządkowanego ruchu ładunków dodatnich:
∆i di
J = lim ⋅ 1v = ⋅ 1v , (1.6b)
∆S →0 ∆S dS
v
gdzie: 1ν = – wektor kierunkowy prędkości v.
v
Ładunek ∆q, przepływający w czasie ∆t z prędkością v przez płat powierzchni prostopadłej do v,
o przekroju ∆S, zapełnia przestrzeń o objętości ∆S⋅∆l= ∆S⋅∆t⋅v i wytwarza prąd ∆i = ∆q/∆t.
Gęstość objętościowa ładunku wyraża się więc wzorem
∆q ∆q 1 ∆i 1
ρ q = lim = lim ⋅ = lim ⋅ , (1.6c)
∆S → 0 ∆ S ⋅ ∆ l ∆S → 0 ∆ S ⋅ ∆ t v ∆S → 0 ∆ S v
∆ l→ 0 ∆ t→ 0
który w połączeniu z (1.6b) daje zależność definicyjną gęstości prądu jako wielkości związanej z
objętościową gęstością ładunków ρq oraz ich prędkością v:
∆i
J = lim ⋅ 1v = ρ q ⋅ v ⋅ 1v = ρ q ⋅ v . (1.6d)
∆S →0 ∆S
Pole przepływowe związane z prądem stałym J(t) = J = const. nazywa się polem przepływowym
stacjonarnym (ustalonym).
Jednostką gęstości prądu elektrycznego jest amper na metr do kwadratu (A m-2).
18 Wykład II
Strzałkowanie prądu elektrycznego

Prąd elektryczny to – podobnie jak napięcie elektryczne i potencjał elektryczny – wielkość skalarna
i trudno mówić, ściśle rzecz biorąc, o jego zwrocie lub kierunku. Używa się jednak tych terminów
(wymiennie) w celu graficznego zaznaczenia, poprzez strzałkowanie, zwrotu prędkości uporząd-
kowanego ruchu ładunków dodatnich (rzeczywistych bądź hipotetycznych), przy znanym torze i
kierunku tego ruchu w ciele. Przyjęcie ruchu ładunku dodatniego za podstawę określenia zwrotu
(kierunku) założonej dodatniej wartości prądu ma charakter umowy porządkującej, o znaczeniu
historycznym.
Przyjęty sposób strzałkowania prądu elektrycznego objaśniono obok i
na rysunku. Symbolem graficznym jest strzałka o grocie zamkniętym,
niezaczernionym. Przy tej strzałce umieszcza się znak literowy prądu.
Prawo Ohma. Rezystancja i konduktancja
Średnia prędkość nośników prądu (głównie - elektronów w przewodnikach I rodzaju) zależy wprost
proporcjonalnie od wartości pojedynczego ładunku i natężenia zewnętrznego pola elektrycznego
oraz w pewnym stopniu - od temperatury ciała. Jeśli rozważamy ciała wykonane z tego samego
materiału, to liczba nośników prądu w określonej objętości, czyli gęstość objętościowa ładunku,
jest w zasadzie stała. Prędkość v uporządkowanego ruchu umownych ładunków dodatnich ma ten
sam kierunek i zwrot, jak natężenie pola elektrycznego E, tzn. linie prądowe (gęstości prądu) po-
krywają się z liniami pola elektrycznego.
Wzór (1.6d), po uwzględnieniu powyższych związków, przyjmuje formę:
J = γ ⋅E , (1.7a)
znaną jako postać różniczkowa (wektorowa) prawa Ohma.
Spotyka się też równoważną postać tego wyrażenia:
E = ρ⋅J . (1.7b)
Wielkość γ nazywa się przewodnością właściwą lub konduktywnością materiału, natomiast jej
1
odwrotność ρ = nosi nazwę oporu właściwego lub rezystywności.
γ
Jedną bądź drugą wartość tych wielkości podaje się jako podstawową stałą materiałową przewodni-
ka w określonej temperaturze. Rezystywność (konduktywność) różnych przewodników ma oczywi-
ście różne wartości.
Jednostki rezystywności i konduktywności oraz zależność ρ od temperatury zostaną przedstawione
później.
Element przewodzący, w którym płynie prąd i, a między którego końcami występuje napięcie u,
został podzielony powierzchniami ekwipotencjalnymi na plasterki, zaś te plasterki – na elementarne
rurki prądu (rys.).
u
∆u
∆V V+∆V
V
i J, E
∆i
S
∆S ∆l
l
1. Wprowadzenie 19
Przyjmując, że w rurce o przekroju ∆S i długości ∆l występuje: prąd ∆i, gęstość prądu J, natężenie
pola E i napięcie ∆u (oraz różnica potencjałów ∆V między podstawami plasterka, skierowana prze-
ciwnie do napięcia ∆u), można dla wielkości skalarnych napisać: ∆i = J ⋅ ∆S , ∆u = E ⋅ ∆l .
∆i ∆u
Wynikającą stąd i ze wzoru (1.7a), zależność =γ ⋅ , zapisuje się następująco:
∆S ∆l
∆u = ∆R ⋅ ∆i lub ∆i = ∆G ⋅ ∆u , (1.8a, b)
∆l ρ ⋅ ∆l γ ⋅ ∆S ∆S 1
gdzie: ∆R = = ; ∆G = = ; ∆G = . (1.8c, d, e)
γ ⋅ ∆S ∆S ∆l ρ ⋅ ∆l ∆R
Sumując prądy elementarnych rurek otrzymuje się prąd całkowity elementu
i
i = ∑ ∆i = ∑ ∆G ⋅ ∆u , stąd „napięcie plasterka” ∆u = .
S S ∑ ∆G
S
Sumując napięcia elementarnych rurek (plasterków) otrzymuje się napięcie całkowite elementu
1
u = ∑ ∆u = ∑ ⋅i .
l l ∑ ∆G
S
Po przejściu do elementarnych przyrostów: długości dl i powierzchni dS przekroju ciała, oraz ozna-

czeniu
dl
R=∫ , (1.9)
l ∫ γ ⋅ dS
S
dochodzi się do zależności znanej jako postać całkowa (skalarna) prawa Ohma:
u = R ⋅i , (1.10a)
gdzie: R – rezystancja (opór elektryczny) elementu.
Wyrażenie to bywa określane jako odmiana rezystancyjna postaci całkowej prawa Ohma. Zapis
równoważny, określany jako odmiana konduktancyjna, wyraża się wzorem
i = G ⋅u , (1.10b)
gdzie: G – konduktancja (przewodność) elementu, tj. odwrotność jego rezystancji -
1
G= . (1.10c)
R
Występujące wcześniej, we wzorach: (1.8...): ∆R i ∆G, można zatem nazwać rezystancją i konduk-
tancją elementarnej rurki prądu.
Jednostką rezystancji jest om (Ω), jednostką konduktancji - simens (S), czyli odwrotność oma
(1 S = 1 Ω-1).
Przy prądzie stałym: i(t) = I = const., u(t) = U = const., wobec czego:
U = R⋅I lub I = G ⋅U . (1.10d, e)
Rezystancja odcinka przewodu. Jednostki rezystywności i konduktywności
W przypadku odcinka przewodu, tzn. elementu przewodzącego o dłu-
S γ gości l, stałym przekróju S i stałej konduktywności γ (w całej objęto-
ści), ze wzoru (1.9) otrzymuje się natychmiast
l ρ ⋅l γ ⋅S
l R= = , a stąd G = . (1.11a, b)
γ ⋅S S l
Korzystając ze wzoru (1.11a) lub (1.11b) określa się jednostki rezystywności ρ i konduktywności γ.
Używane są następujące jednostki ρ: Ω m, Ω cm, Ω mm2/m, oraz jednostki γ : S/m, S/cm,
m/(Ω.mm2).
20 Wykład II
Rezystancja skrośna kabla (izolacji żyły względem powłoki)

Przewodzenie prądu zachodzi między dwiema powierzchniami wal-
γ cowymi o promieniach r1 i r2 , długości l, w środowisku o γ = const.
r1 Podstawienie do wzoru (1.9): dl = dr i ∫ dS = 2π ⋅ l ⋅ r , daje wynik
S
r2 r2
l 1 dr 1 r
R= ⋅∫ = ⋅ ln 2 . (1.12)
γ r1
2π l r 2π γ l r1
Rezystancja przejścia między kulą a nieskończonym środowiskiem

Przewodzenie prądu zachodzi między powierzchnią kulistą elektrody
γ
o promieniu r0 a nieskończonym środowiskiem o γ = const. We wzo-
r0 rze (1.9) podstawia się: dl = dr i ∫ dS = 4π ⋅ r 2 , co daje wynik
S
∞
1 dr 1
R= ⋅∫ = . (1.13)
γ r 4π r 2
4π γ r0
0
Prawo Joule’a
Wg prawa Joule’a, energia dostarczana ze źródła do elementu rezystancyjnego wydziela się w nim
w postaci ciepła. Zostaną wyznaczone zależności na tę energię oraz moc prądu elektrycznego (przy
zastosowaniu przyjętych wyżej oznaczeń wielkości elektrycznych).
∆u Przy przepływie ładunku ∆Q w czasie dt przez elementarną rurkę prą-
du (rys.) zużywana jest energia
∆S J, E γ
d∆W = ∆u ⋅ ∆Q = ∆u ⋅ ∆i ⋅ dt = ∆R ⋅ ∆i 2 ⋅ dt = ∆G ⋅ ∆u 2 ⋅ dt . (1.14a)
∆i
Moc chwilowa prądu elektrycznego w elementarnej rurce wynosi
∆l d∆W
∆p = = ∆u ⋅ ∆i = ∆R ⋅ ∆i 2 = ∆G ⋅ ∆u 2 , (1.14b)
dt
a przestrzenna (objętościowa) gęstość mocy pola przepływowego –
∆u ⋅ ∆i
ρP = = E ⋅ J = ρ ⋅ J 2 = γ ⋅ E2 . (1.14c)
∆l ⋅ ∆S
Przy przepływie prądu i w czasie dt przez element o rezystancji R zużywana jest energia
dW = u ⋅ i ⋅ dt = R ⋅ i 2 ⋅ dt = G ⋅ u 2 ⋅ dt . (1.15a)
Moc chwilowa prądu elektrycznego w tym elemencie wynosi więc
p = u ⋅i = R ⋅i2 = G ⋅u2 . (1.15b)
zaś energia wydzielająca się w czasie t, w postaci ciepła -
t
W = ∫ p ⋅ dt . (1.15c)
0
Przy prądzie stałym, zależności (1.15b) i (1.15c) przybierają formy:

P = U ⋅ I = R ⋅ I 2 = G ⋅U 2 . (1.16a)
W = P ⋅ t = U ⋅ I ⋅ t = R ⋅ I 2 ⋅ t = G ⋅U 2 ⋅ t . (1.16b)
Zależności: (1.14c), (1.15b), (1.16a) i (1.16b), przedstawiają różne odmiany prawa Joule’a.
1. Wprowadzenie 21
Zależność rezystancji od temperatury

Część ciepła, wydzielonego w elemencie rezystancyjnym, jest w nim akumulowana. Wyrazem tego
jest wzrost temperatury przewodnika przy przepływie prądu.
Wraz ze zmianami temperatury materiału przewodzącego zmienia się w określony sposób rezy-
stywność (konduktywność) tego materiału, i podobnie – rezystancja (konduktancja) elementu rezy-
stancyjnego. Dla przedziału normalnie występujących przyrostów temperatury można zadowolić się
liniową aproksymacją zależności przyrostu rezystywności ∆ρ (rezystancji ∆R) od przyrostu tempe-
ratury ∆ϑ. Przyrosty wszystkich wielkości odnoszone są przy tym do ich wartości w temperaturze
20°C, tzn. ∆ϑ = ϑ – 20 , przy czym: [ϑ] = °C, [∆ϑ] = K; ∆ρ = ρ – ρ20 ; ∆R = R – R20 .
Przyrost rezystywności wyraża się wzorem:
∆ρ = ∆ρ (∆ϑ ) = ρ (ϑ ) − ρ 20 = ρ 20 ⋅ α 20 ⋅ ∆ϑ , (1.17a)
a stąd – rezystywność:
ρ = ρ (ϑ ) = ρ 20 ⋅ (1 + α 20 ⋅ ∆ϑ ) , (1.17b)
gdzie: α20 – temperaturowy współczynnik rezystywności (rezystancji).
W przypadku większości czystych metali można przyjmować α20 = 4⋅10-3 K-1. Dotyczy to m.in.
przewodów miedzianych, używanych powszechnie do wykonywania różnych połączeń oraz uzwo-
jeń elektrycznych.
Do wyrobu oporników używa się materiałów będących stopami kilku metali. Rezystywność tych
stopów praktycznie nie zależy od temperatury.
Rezystancje nieliniowe i liniowe
Jeśli prąd lub napięcie elementu nie powodują zmiany jego re-
u zystancji (R = const.), to zależności: i(u) – prądu i od napięcia u,
oraz u(i) – napięcia u od prądu i, są liniowe (linia ciągła na rys.).
W razie występowania zmian rezystancji, uzależnionych od prą-
i du lub napięcia (związanych np. ale niekoniecznie ze zmianami
temperatury), charakterystyki i(u) i u(i) elementów rezystancyj-
nych są nieliniowe (linia przerywana na rys.). Odpowiednio do
tego, rezystancje (rezystory) określa się mianem liniowych lub
nieliniowych.
Wszystkie rezystory są – w mniejszym lub większym stopniu – nieliniowe. Charakterystykę liniową
rezystancji trzeba zatem traktować jako idealizację obiektu rzeczywistego.
Rezystancja liniowa jest jednoparametrycznym modelem rezystora. Stałość parametru R stanowi o
analitycznej przydatności liniowego modelu rezystancji.
Szeregowe połączenie rezystancji liniowych
Zostaną określone parametry zastępcze układu szeregowo połączonych rezystorów liniowych.
I R1 R2 Rn I R
U1 U2 Un
≡ U
U
n n
1 1
Z zależności: U = ∑ U k = ∑ Rk ⋅ I = R ⋅ I oraz R = i Rk = , otrzymuje się:
k =1 k =1 G Gk
n n
1 1
R = ∑ Rk oraz =∑ . (18a, b)
k =1 G k =1 Gk
22 Wykład II
Równoległe połączenie rezystancji liniowych

Zostaną określone parametry zastępcze układu równolegle połączonych rezystorów liniowych.
n n
I1 G1
I = ∑ I k = ∑ Gk ⋅ U = G ⋅ U
k =1 k =1
I2 G2 1 1
oraz G = i Gk =
≡
I I R ,
R Rk
In Gn U n
stąd G = ∑ Gk (1.19a)
k =1
U n
1 1
oraz =∑ . (1.19b)
R k =1 Rk
Przekształcenie gwiazda-trójkąt i odwrotne

Zostaną określone zależności między parametrami obu układów, spełniające warunki równoważno-
ści ze względu na wielkości zaciskowe.
I1 1 I1 1 G1 I 12 = G12 (V1 − V2 ) ,
V1 I12 V1 I 23 = G23 (V2 − V3 ) ,
U12 U12
I 31 = G31 (V3 − V1 ) ;
G12
G2
≡
I2 2 G31 I2 2
VN
V2 I23 V2 I1 = G1 (V1 − V N ) ,
U23 U31 U23 U31
I31
G3 I 2 = G2 (V2 − V N ) ,
I3 3 G23 I3 3
I 3 = G3 (V3 − V N ) ;
V3 V3
I1 = I12 − I 31 , I 2 = I 23 − I12 , I 3 = I 31 − I 23 ⇒ (prądy dopływające trójkąta);
G ⋅ V + G2 ⋅ V2 + G3 ⋅ V3
I1 + I 2 + I 3 = 0 ⇒ V N = 1 1 ⇒ (prądy dopływające gwiazdy);
G1 + G2 + G3
(prądy dopływające trójkąta) (prądy dopływające gwiazdy)
I 1 = G12 ⋅ (V1 − V2 ) + G31 ⋅ (V1 − V3 ) ⋅ [G2 ⋅ (V1 − V2 ) + G3 ⋅ (V1 − V3 )] ,
G1
≡ I1 =
G1 + G2 + G3
I 2 = G23 ⋅ (V2 − V3 ) + G12 ⋅ (V2 − V1 ) ≡ ⋅ [G1 ⋅ (V2 − V1 ) + G3 ⋅ (V2 − V3 )] ,

G2
I2 =
G1 + G2 + G3
⋅ [G1 ⋅ (V3 − V1 ) + G2 ⋅ (V3 − V2 )] .

G3
I 3 = G31 ⋅ (V3 − V1 ) + G23 ⋅ (V3 − V2 ) ≡ I3 =
G1 + G2 + G3
Porównując współczynniki przy tych samych napięciach (różnicach potencjałów) – w wyrażeniach
na prądy dopływające gwiazdy i trójkąta – otrzymuje się wzory:
G1 ⋅ G2 G2 ⋅ G3 G3 ⋅ G1
G12 = , G23 = , G31 = , (1.20a)
G1 + G2 + G3 G1 + G2 + G3 G1 + G2 + G3
a po odpowiednim ich przekształceniu:
G ⋅G G ⋅G G ⋅G
G1 = G12 + G31 + 12 31 , G2 = G12 + G23 + 12 23 , G3 = G23 + G31 + 23 31 ; (1.20b)
G23 G31 G12
R ⋅R R ⋅R R ⋅R
R12 = R1 + R2 + 1 2 , R23 = R2 + R3 + 2 3 , R31 = R3 + R1 + 3 1 , (1.20c)
R3 R1 R2
R12 ⋅ R31 R12 ⋅ R23 R23 ⋅ R31
R1 = , R2 = , R3 = . (1.20d)
R12 + R23 + R31 R12 + R23 + R31 R12 + R23 + R31
ROZDZIAŁ 2
Elektrostatyka. Kondensatory
+ –
Nieruchome (niezmienne) ładunki elektryczne rozmieszczone w środowisku dielektrycznym są

źródłami pola elektrostatycznego. W praktyce model taki można stosować także przy wolno zacho-
dzących zmianach ładunków, odnosząc go do pola elektrycznego występującego w kolejnych chwi-
lach czasowych. Założenie quasistacjonarności pola elektrycznego stosuje się m.in. do układów
izolacyjnych i kondensatorów przy napięciu sinusoidalnym o częstotliwości 50 Hz.
Własności izolacyjne układów bądź zdolność gromadzenia ładunków w układach są zależnie od
rodzaju stosowanych dielektryków i struktury przestrzennej elementów.
Kondensator jest urządzeniem służącym do gromadzenia ładunku elektrycznego. Kondensatory
można łączyć na różne sposoby, uzyskując określone wartości pojemności zastępczych.
Rzeczywiste dielektryki nie są doskonałe, tzn. cechują się upływnością (konduktywnością), co po-
garsza ich trwałość i inne parametry użytkowe. Ciepło wydzielające się w konduktancji rzeczywi-
stego dielektryka może wywoływać w materiale zmiany starzeniowe, sprzyjające wyładowaniom
niezupełnym, które prowadzą do wyładowania zupełnego (przebicia izolacji).
Analiza układów z rzeczywistymi dielektrykami wykracza formalnie poza ramy elektrostatyki. Po-
dobnie rzecz się ma z analizą procesów ładowania i rozładowania kondensatora ze źródła napię-
ciowego. Umieszczenie tych zagadnień i elektrostatyki w tym samym rozdziale wydaje się jednak
logiczne i potrzebne.

C pojemność elektryczna
d odległość między okładzinami kondensatora
D indukcja elektryczna
E stałe napięcie źródłowe
E natężenie pola elektrycznego
F siła
h odległość między ładunkami dipola elektrycznego
i prąd (natężenie prądu)
iγ prąd upływnościowy
iε prąd przesunięcia
I prąd stały (natężenie prądu stałego)
J gęstość prądu elektrycznego
l długość kabla
pE ciśnienie elektrostatyczne
p moment dipola elektrycznego
P polaryzacja elektryczna
q ładunek; ładunek dipola
Q ładunek
r odległość; promień okręgu
r wektor odległości; promień
S pole powierzchni
S elastancja (odwrotność pojemności)
t czas
U napięcie stałe
v objętość
V potencjał
W praca, energia
x współrzędna długości; przesunięcie
γ przewodność właściwa (konduktywność) materiału
ε przenikalność elektryczna
εr przenikalność elektryczna względna
ε0 stała elektryczna (przenikalność elektryczna próżni)
ρq przestrzenna (objętościowa) gęstość ładunku elektrycznego
ρW przestrzenna (objętościowa) gęstość energii pola elektrostatycznego
σpol powierzchniowa gęstość ładunków polaryzacji
σq powierzchniowa gęstość ładunku elektrycznego
τ stała czasowa obwodu
χ podatność elektryczna dielektryka
Ψ strumień indukcji elektrostatycznej; strumień elektryczny
[2], [3], [4]
2. Elektrostatyka. Kondensatory 25
Wykład III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNOŚĆ

ELEKTRYCZNA
Prawo Coulomba
Wartość bezwzględna sił oddziaływania elektrycznego F (N) dwóch ładunków punktowych o war-
tościach bezwzględnych Q1 i Q2 (C), umieszczonych w powietrzu (próżni) i oddalonych od siebie o
r (m) - jak na rys. - wynosi
Q1 ⋅ Q2
F= , (2.1a)
F12 4π ⋅ ε 0 ⋅ r 2
1r.1
gdzie ε0 ≈ 8,85⋅10-12 C2 N-1 m-2 – przenikalność elek-
r +Q1 tryczna próżni (stała elektryczna); odwołując się do jed-
+Q2
F21 nostki pojemności elektrycznej - farada (F), co objaśniono
1r.21
dalej, ε0 wyraża się w faradach na metr (F m-1).
Jeśli uwzględnimy znaki Q1 i Q2 , a odległości Q2 od Q1
r1
r2 przypiszemy wektor r21 = r2 – r1 = r⋅1r.21 , zaś odległości
Q1 od Q2 – wektor o przeciwnym zwrocie r12 = r1 – r2 =
= r⋅1r.12 = – r21 (1r.12 i 1r.21 są wektorami kierunkowymi
odległości, mającymi przeciwne zwroty a kierunek taki,
z jak prosta wyznaczona przez położenie Q1 i Q2), to siła
działająca na Q2 jest wektorem
y Q1 ⋅ Q2
F21 = ⋅ 1r .21 ; (2.1b)
4π ⋅ ε 0 ⋅ r 2
x natomiast siła działająca na Q1 –
Q1 ⋅ Q2
F12 = ⋅ 1r .12 = − F21 . (2.1c)
4π ⋅ ε 0 ⋅ r 2
Ze zmniejszania się siły oddziaływania elektrostatycznego z kwadratem odległości od ładunku wy-
nika ograniczony zasięg oddziaływania elektrycznego.
Pole elektrostatyczne w próżni
Pole elektryczne, wytworzone w próżni (idealnym środowisku dielektrycznym) przez ładunki nie-
ruchome i niezmienne w czasie, nazywa się polem elektrostatycznym.
W odległości r = r 1r od pojedynczego ładunku Q (rys.)
występuje w próżni natężenie pola elektrycznego
Q
+Q
r E E= ⋅ 1r ; (2.2a)
4π ⋅ ε 0 ⋅ r 2
1r V i potencjał elektryczny
∞
Q
V = ∫ E ⋅ dr = . (2.2b)
r
4π ⋅ ε 0 ⋅ r
Całka liniowa po drodze zamkniętej wektora natężenia pola elektrostatycznego, pochodzącego od
ładunku punktowego, jest równa zeru.
Jeśli w przestrzeni znajduje się więcej ładunków elektrycznych, to wypadkowe natężenie pola elek-
trostatycznego i potencjał elektryczny można wyznaczyć – w dowolnym punkcie przestrzeni – na
zasadzie superpozycji.
Całka wektora natężenia pola jest sumą całek wektorów pochodzących od każdego z ładunków.
Całka liniowa po drodze zamkniętej wektora natężenia pola elektrostatycznego jest więc równa
zeru. Pole elektrostatyczne jest polem bezwirowym.
26 Wykład III
Zjawisko indukcji elektrostatycznej

Zakłada się, że ładunek +Q został umieszczony w środku kuli o promieniu r, a powierzchnia tej kuli
jest pokryta cienką warstwą przewodzącą, która stanowi osłonę elektrostatyczną (ekran) ładunku.
Na zasadzie zjawiska indukcji elektrostatycznej (influencji), po wewnętrznej stronie osłony groma-
dzi się ładunek −Q, a po zewnętrznej ładunek +Q. Rozważany układ przestrzenny jest symetryczny,
wobec tego powierzchniowa gęstość ładunku (po wewnętrznej stronie – ujemnego, po zewnętrznej
– dodatniego) wynosi
Q
a) σq = . (2.3a)
∆S 4π ⋅ r 2
Jeśli, zamiast całej osłony, na powierzchni kuli znajduje się tyl-

+Q -∆Q +∆Q E ko mała płytka przewodząca o powierzchni ∆S (rys. a), to bez-
r -σq +σq względne wartości ładunków, jakie indukują się w niej, po każ-
dej ze stron, wynoszą
Q
∆Q = ⋅ ∆S . (2.3b)
4π ⋅ r 2
b)
Gdy powierzchnia takiej płytki jest ustawiona pod kątem α do
∆S
promienia (rys. b), to powierzchniowe gęstości i bezwzględne
+Q -∆q +∆q E wartości indukujących się na niej ładunków są równe:
r -σqα α σ qα = σ q ⋅ cosα , (2.3c)
+σqα
Q
∆q = ⋅ ∆S ⋅ cosα . (2.3d)
4π ⋅ r 2
Jeśli ładunek Q jest osłonięty dowolną, zamkniętą warstwą przewodzącą, to po zewnętrznej stronie
tej warstwy, niezależnie od kształtu jej powierzchni S, indukuje się ładunek o łącznej wartości Q:
∑ ∆q = Q . (2.3e)
S
Indukcja elektrostatyczna i strumień indukcji elektrostatycznej

W związku z zależnościami (2.3a) i (2.3d), wprowadza się następujące wielkości (rys.):
- indukcję elektrostatyczną ładunku punktowego (w odległości od
S niego r = r 1r )
∆S
Q
D = σ q ⋅ 1r = ⋅ 1r = ε 0 ⋅ E , (2.4a)
+Q E D 4π ⋅ r 2
r α - strumień indukcji elektrostatycznej ∆Ψ (oznaczenia rezerwowe
1r
1
∆S ∆Φe) przez element powierzchni ∆S
∆Ψ = D ⋅ ∆S = D ⋅ ∆S ⋅ cos α , (2.4b)
- strumień indukcji elektrostatycznej Ψ (oznaczenia rezerwowe Φe) przez powierzchnię S
Ψ = ∫ D ⋅ dS , (2.4c)
S
gdzie ∆S = ∆S ⋅ 1n – wektor normalny do elementu powierzchni ∆S (w przypadku powierzchni
zamkniętych – skierowany na zewnątrz tych powierzchni).
Na podstawie: (2.4a), (2.4b) i (2.4c), otrzymuje się nowy zapis zależności (2.3d) i (2.3e):
∆q = ∆Ψ = D ⋅ ∆S , (2.5a)
Ψ = ∫ D ⋅ dS = Q . (2.5b)
Twierdzenie Gaussa. Indukcja elektryczna i strumień elektryczny

Zależność (2.5b) to analityczny zapis twierdzenia Gaussa w elektrostatyce. W słowach wyraża się
ono następująco: strumień indukcji elektrostatycznej przez powierzchnię zamkniętą, skierowany na
zewnątrz tej powierzchni, jest równy obejmowanemu przez nią ładunkowi (tzn. znajdującemu się w
obszarze wewnętrznym, objętym tą powierzchnią).
Wartość całki we wzorze (2.5b) jest w ogólnym przypadku różna od zera. Pole elektrostatyczne jest
więc polem źródłowym.
Powierzchnia może obejmować dowolną liczbę ładunków skupionych oraz ładunki rozmieszczone
powierzchniowo i przestrzennie. Na zasadzie superpozycji, strumienie indukcji elektrostatycznej,
pochodzące od poszczególnych ładunków, dodają się algebraicznie. Wzór (2.5b) można więc
przedstawić w postaci ogólnej:
Ψ = ∫ D ⋅ dS = ∑ Qi + ∑ ∫ σ qj ⋅ dS j + ∑ ∫ ρ qk ⋅ dv k . (2.5c)
i j Sj k vk
Pojęcia indukcji elektrostatycznej D i strumienia indukcji elektrostatycznej Ψ rozszerza się – ze

względów obliczeniowych – na dowolne pole elektryczne, nazywając je: D – indukcją elektryczną,
Ψ – strumieniem elektrycznym.
Jednostką indukcji elektrycznej jest kulomb na metr do kwadratu (C m-2), a strumienia elektryczne-
go – kulomb (C).
Chociaż powierzchniowa gęstość ładunku elektrycznego σq i indukcja elektryczna D mają tę samą
jednostkę (C m-2), są to różne wielkości fizyczne. Podobnie rzecz się ma z ładunkiem elektrycznym
Q i strumieniem elektrycznym Ψ, których jednostką jest C.
Przewodniki w polu elektrostatycznym
Powierzchnia i wnętrze przewodnika umieszczonego w polu
elektrostatycznym mają ten sam potencjał. Ładunki w przewod-
niku umieszczonym w polu elektrostatycznym, rozdzielone – +
wskutek zjawiska influencji i rozłożone na powierzchni, wytwa- – +
Ezewn
– +
rzają własne pole elektryczne, które jest „odpowiedzią” na dzia- – +
łanie pola zewnętrznego. Pole indukowane wewnątrz przewod- Ezewn – Ewewn +
– – + +
nika tym rozkładem ładunków całkowicie kompensuje pole ze- – +
wnętrzne (rys. obok). Ładunki układają się więc na powierzchni
w taki sposób, że wewnątrz nie ma pola elektrostatycznego.
Pole elektrostatyczne w dielektrykach
Pole indukowane wewnątrz dielektryków – w wyniku przesunięć ładunków w strefie cząsteczek –
jest również skierowane przeciwnie do pola zewnętrznego, lecz nie kompensuje go całkowicie.
Reakcje atomów i cząsteczek dielektryków na zewnętrzne pole elektrostatyczne E, przedstawiono
poglądowo na rysunkach (rys. a – bez pola zewnętrznego; rys. b – z polem zewnętrznym).
Model atomu: Model cząsteczki niepolarnej (02): Model cząsteczki polarnej (H2O):
a) - - a) - - a) +- - - - -
E=0 - - E=0 - - E=0
- + - + -- - - -
- - + -
- - - - - -
- - - - -- + -- - - -
+
- -
b) b) b) +
- - -
E E - - E - -
-- - + - - -
- - - - - - - + -
- + - - - - - - -
- - - + - - -
- - - - -
- - +
28 Wykład III
Polaryzacja dielektryków
Zmiany zachodzące w dielektrykach pod wpływem zewnętrznego źródła pola elektrostatycznego
określa się mianem polaryzacji elektrostatycznej (elektrycznej). Atom lub cząsteczka spolaryzowa-
nego dielektryka jest dipolem elektrycznym.
Moment dipola elektrycznego jest iloczynem p = q h, a) +q
gdzie h – wektor odległości między ładunkami dipola ±q, p = qh
–q
zwrócony do ładunku dodatniego (rys. a). h
Na zbiór elektrycznych dipoli atomów i cząsteczek, znaj-
dujących się w objętości ∆v dielektryka, trzeba patrzeć
b) E
„statystycznie”. Wypadkowe działanie tych dipoli jest
skierowane przeciwnie do pola zewnętrznego, można za- –q ∆ v +q∆v
tem rozważać istnienie „zastępczych” dipoli p∆v, których h∆ v p∆v
odległości h∆v są zorientowane zgodnie z E (rys. b).
Założywszy objętościową gęstość ρq ładunków dodatnich c) h∆v h∆v
i ujemnych, tworzących dipole atomów lub cząsteczek
dielektryka, i mnożąc ją przez h∆v „zastępczych” dipoli, –σpol –σpol
otrzymuje się powierzchniową gęstość σpol ładunków po-
laryzacji, czyli ładunków rozłożonych na ściankach +σpol +σpol
„warstw dipoli” prostopadłych do E (rys. c).
Gęstość σpol wyraża stopień polaryzacji dielektryka i w większości przypadków jest proporcjonalna
do E, a więc grubość „warstw dipoli” (rozsunięcie dodatnich i ujemnych ładunków dipoli „zastęp-
czych”) h∆v jest też proporcjonalna do E.
Wektor polaryzacji elektrycznej
W próżni (powietrzu) została określona indukcja elektrostatyczna D = D0 = ε0 E, która jest związa-
na z powierzchniową gęstością σq ładunków elektrycznych indukowanych na ściankach przewod-
nika, zgodnie z zależnościami: σq = |D| i σqα = |D| cos α.
Analogicznie, z gęstością σpol kojarzy się wektor polaryzacji elektrycznej (polaryzację elektryczną)
P = σ pol ⋅ 1E = χ ⋅ ε 0 ⋅ E , (2.6a)
gdzie χ – podatność elektryczna dielektryka, wielkość bezwymiarowa.
Zachodzą przy tym zależności:
a) σpol = |P| b) σpol.α = |P| cos α
E E
P P
α
–σpol +σpol –σpol.α +σpol.α
Polaryzację elektryczną P definiuje się jako graniczną wartość stosunku sumy momentów dipoli
elektrycznych p∆v cząsteczek zawartych w objętości ∆v, do tej objętości:
p
P = lim ∆v . (2.6b)
∆v →0 ∆v
Indukcja elektryczna w dielektryku i przenikalność elektryczna dielektryka

Na elektrodach, między którymi wytwarzane jest w dielektryku, przez układ zewnętrzny, pole elek-
tryczne E, gromadzi się dodatkowo – oprócz ładunku odpowiadającemu indukcji D0 w próżni
(rys. a) – ładunek odpowiadający polaryzacji P dielektryka (rys. b).
a) E b) E
+ – + –
+ – + –
+ D0 – + D = D 0 +P –
+ – + –
+ ε0 – + ε –
U U
Strumień elektryczny jest związany z całym, zgromadzonym ładunkiem. Wobec tego indukcja elek-
tryczna w dielektryku wynosi
D = D0 + P = ε 0 ⋅ (1 + χ ) ⋅ E = ε 0 ⋅ ε r ⋅ E = ε ⋅ E , (2.6c)
gdzie: ε = ε0 εr – przenikalność elektryczna środowiska,
εr – przenikalność elektryczna względna środowiska, wielkość bezwymiarowa.
Przenikalność elektryczna ε jest podstawową stałą materiałową dielektryka.
Jednostką ε, tak jak stałej elektrycznej ε0 , jest F m-1 (objaśnienie – dalej).
Prąd przesunięcia dielektrycznego
Z przepływem ładunków gromadzących się na elektrodach wiążą się pojęcia (rys.):
- prądu przesunięcia
dQε dΨ
+Qε –Qε iε = = , (2.7a)
ε dt dt
- gęstości prądu przesunięcia
∂D ∂E
i = iε
D=εE Jε = =ε⋅ , (2.7b)
Ψ ∂t ∂t
Q gdzie: Ψ - strumień elektryczny, nazywany też stru-
+σq –σq mieniem przesunięcia dielektrycznego,
D - indukcja elektryczna, nazywana też wekto-
rem przesunięcia dielektrycznego.
W czasie gromadzenia się ładunków na elektrodach nie jest spełniony warunek stałości ładunku w
czasie. Problem wykracza zatem poza ramy „czystej” elektrostatyki. Pole elektryczne występujące
między elektrodami nie jest polem elektrostatycznym, ale w kolejnych chwilach może być trakto-
wane w ten sposób, o ile zachodzące zmiany są dostatecznie wolne.
Na elektrodach kondensatora z idealnym dielektrykiem gromadzi się cały ładunek Q przepływający
w obwodzie.
Prąd przesunięcia dielektrycznego i prąd upływnościowy
Rzeczywiste dielektryki nie są idealnymi izolatorami; inaczej mówiąc, są dielektrykami niedosko-
nałymi. Obok własności dielektrycznych, scharakteryzowanych przenikalnością elektryczną ε, mają
własności upływnościowe (przewodzenia prądu), scharakteryzowane konduktywnością γ.
Z ładunkiem Q przepływającym w ob-
wodzie zewnętrznym – między elektro- +Qε –Qε
dami przedzielonymi dielektrykiem nie- ε, γ
doskonałym – jest zatem związany prąd i = iε + iγ E
przesunięcia iε i prąd upływnościowy iγ .
Na elektrodach gromadzi się, w tym Q
przypadku, tylko część ładunku Q prze- Qγ , iγ
pływającego w obwodzie (rys.).
30 Wykład III
Operowanie pojęciem konduktywności dielektryka γ oznacza, że prąd upływnościowy odnosi się do

takich wartości gęstości prądu i natężenia pola elektrycznego, przy których stosuje się prawo Oh-
ma. Wartość napięcia przyłożonego do elektrod powinna więc być na tyle mała, by nie występowa-
ło jeszcze nasycenie prądu wyładowania niesamoistnego, które poprzedza procesy jonizacji lawi-
nowej (jonizacja lawinowa prowadzi z kolei do wyładowania samoistnego i powoduje utratę wła-
sności izolacyjnych, tzn. przebicie dielektryka; w przypadku dielektryków stałych chodzi o joniza-
cję we „wtrącinach” gazowych).
Gęstość prądu całkowitego wynosi więc
∂E
J = γE + ε ⋅ . (2.7c)
∂t
Rozkłady pól w dielektrykach rzeczywistych
Zostaną porównane pola elektrostatyczne w elementarnych „komórkach” dielektrycznych i pola
przepływowe w elementarnych „komórkach” prądowych (elementarnych „rurkach” prądu), przy
różnych rodzajach symetrii przestrzennej „komórek” oraz stałych wartościach przenikalności elek-
trycznej ε i konduktywności γ.
Strumień elektryczny ∆Ψ – w dowolnym poprzecznym przekroju ∆S elementarnej „komórki” die-
lektrycznej – jest stały. Z twierdzenia Gaussa otrzymuje się zależność:
∆Ψ
∆Ψ = D ⋅ ∆S = ε ⋅ Eε ⋅ ∆S , stąd Eε = .
ε ⋅ ∆S
Prąd elektryczny ∆I – w dowolnym poprzecznym przekroju ∆S elementarnej „komórki” prądowej –
jest stały. Z równania prądu otrzymuje się zależność:
∆I a) x ∆d
∆I = J ⋅ ∆S = γ ⋅ Eγ ⋅ ∆S , stąd Eγ = .
γ ⋅ ∆S ∆S 2
∆S
W przypadku „komórek” prostopadłościennych (rys. a): Eε
∆S 1
∆S = ∆S1 = ∆S 2 ; Eγ
Eε = const., Eγ = const.;
∆U
∆d
∆U
∆U = ∫ Eε ⋅ dx = Eε ⋅ ∆d , więc Eε = ; b)
∆d ∆S 1 ∆S ∆S 2
0
∆d
∆U
∆U = ∫ Eγ ⋅ dx = Eγ ⋅ ∆d , więc Eγ = . Eε
0
∆d
r1 Eγ
W przypadku „komórek” walcowych (rys. b): r
r r r2
∆S = ∆S1 ⋅ = ∆S 2 ⋅ ;
r1 r2 ∆U
∆Ψ r1 ∆I r1
Eε = ⋅ , Eγ = ⋅ ;
ε ⋅ ∆S1 r γ ⋅ ∆S1 r c)
∆S 2
∆S
∆Ψ ⋅ r1 dr ∆Ψ ⋅ r1 ∆U
r2
r ∆S 1
∆U = ∫ ⋅ = ⋅ ln 2 , więc Eε = ; Eε
ε ⋅ ∆S1 r ε ⋅ ∆S1 r1 r2
r1 r ⋅ ln r1 Eγ
r1 r
∆I ⋅ r1 dr ∆I ⋅ r1 ∆U
r2
r r2
∆U = ∫ ⋅ = ⋅ ln 2 , więc Eγ = .
r
γ ⋅ ∆ S1 r γ ⋅ ∆S 1 r1 r ⋅ ln
r2
∆U
1
r1
W przypadku „komórek” kulistych (rys. c):

r2 r2 ∆Ψ r12 ∆I r12
∆S = ∆S1 ⋅ 2 = ∆S 2 ⋅ 2 ; Eε = ⋅ 2 , Eγ = ⋅ ;
r1 r2 ε ⋅ ∆S1 r γ ⋅ ∆S1 r 2
∆Ψ ⋅ r12 dr ∆Ψ ⋅ r1  1 1  ∆U ⋅ r2 ⋅ r1
r2
∆U = ∫ ⋅ 2 = ⋅  −  , więc Eε = ;
r1
ε ⋅ ∆S1 r ε ⋅ ∆S1  r1 r2  r2 − r1
∆I ⋅ r12 dr ∆I ⋅ r1  1 1  ∆U ⋅ r2 ⋅ r1
r2
∆U = ∫ ⋅ 2 = ⋅  −  , więc Eγ = .
r
γ ⋅ ∆S 1 r γ ⋅ ∆S1  r1 r2  r2 − r1
1
Jak widać, we wszystkich rozważanych przypadkach symetrii przestrzennej, w każdym punkcie –

Eε = Eγ .
Wynika z tego, że w dielektrykach niedoskonałych – jednorodnych zarówno co do ε, jak i γ – roz-
kłady pól: elektrostatycznego i przepływowego, pokrywają się.
W przypadku dielektryków niedoskonałych – niejednorodnych ze względu na ε lub γ, albo ε i γ
jednocześnie – rozkłady pól: elektrostatycznego i przepływowego, nie pokrywają się. Nie można
więc zakładać jednoczesnej quasistacjonarności tych pól. Analityczne wyznaczenie rozkładu pola
elektrycznego bardzo się wtedy komplikuje, poza przypadkiem stanu ustalonego przy stałym napię-
ciu, kiedy pole jest przewodnościowe (upływnościowe).
Pojemność elektryczna kondensatora i ciała odosobnionego
Pojemność elektryczna, w sensie fizycznym, oznacza zdolność ciał przewodzących, umieszczonych
w środowisku nieprzewodzącym (w próżni lub dielektryku), do gromadzenia ładunku elektryczne-
go. Właściwość tę można przypisać zarówno obiektom technicznym, jak i tworom natury. Urządze-
niem elektrycznym, służącym z zasady do gromadzenia ładunku elektrycznego, jest kondensator.
Kondensator jest to układ dwóch elektrod metalowych, nazywanych okładzinami, wraz z oddziela-
jącą je warstwą dielektryka.
Po połączeniu jednej okładziny kondensatora z dodatnim biegunem źródła, i drugiej – z ujemnym,
gromadzą się na tych okładzinach ładunki o przeciwnych znakach i równych wartościach bez-
względnych. W przestrzeni między okładzinami występuje pole elektryczne.
Wartość bezwzględną ładunku zgromadzonego na każdej z okładzin przyjęto nazywać ładunkiem
kondensatora, a wartość napięcia między okładziną o ładunku dodatnim i okładziną o ładunku
ujemnym – napięciem na kondensatorze.
C Stosunek ładunku kondensatora Q do napięcia na kondensatorze U
+Q –Q nazywa się pojemnością kondensatora C (rys.):
Q
U C= . (2.8a)
U
Jeśli ładunek kondensatora wynosi Q i jest przyjęty zwrot napięcia U, to tym samym są określone
ładunki +Q i –Q na okładzinach (jeśli napięcie ma w rzeczywistości zwrot przeciwny do założone-
go, to znaki ładunków rzeczywiście występujących są też przeciwne). Wartości hipotetycznych
ładunków: dodatniego +Q i ujemnego –Q, wyrażają wzory:
Q = C ⋅U , − Q = −C ⋅ U .
Odwrotność pojemności nazywa się elastancją
1 U
S= = . (2.8b)
C Q
Jednostką pojemności jest farad (F), równy kulombowi na wolt (C V-1) lub simensowi razy sekunda
(S s). Jednostką elastancji jest wolt na kulomb (V C-1) lub om na sekundę (Ω s-1).
32 Wykład III
Cechę posiadania pojemności mają nie tylko kondensatory, ale również odosobnione ciała przewo-
dzące, względem ciał o zerowym potencjale (leżących zwykle w nieskończoności), a także – ciała
nieodosobnione (elektrody), podlegające wpływom innych ciał przewodzących, które mogą mieć
potencjały o stałych wartościach (np. równe zeru albo związane w określony sposób z potencjałami
elektrod).
Pojemnością C odosobnionego przewodnika jest stosunek zgromadzonego na nim ładunku Q do
potencjału V tego przewodnika (czyli napięcia między nim a punktem o potencjale równym zeru):
Q
C= . (2.8c)
V
Jeśli potencjał odosobnionego przewodnika jest dodatni, to zgromadzony na nim ładunek jest do-
datni; jeśli potencjał jest ujemny – to ładunek jest też ujemny.
Q
Ogólnie, wartość pojemności może zależeć od wartości
napięcia (potencjału), na ogół jednak jest praktycznie stała
C = const. W ogólnym przypadku zależności Q(U) są więc U
nieliniowe (linia przerywana na rys.). Pojemności, których
to dotyczy, nazywa się nieliniowymi. Przy stałych warto-
ściach C, zależności Q(U) są liniowe (linia ciągła na rys.) i
pojemności nazywa się liniowymi.
Pojemność kondensatora płaskiego. Jednostka przenikalności elektrycznej
Kondensator płaski ma strukturę prostopadłościennej „komórki” dielektrycznej. Jeśli jego okładzi-
ny, o powierzchniach S, są od siebie oddalone o d, zaś przestrzeń między nimi wypełnia dielektryk
o przenikalności elektrycznej ε (rys.), to na podstawie twierdzenia Gaussa otrzymuje się
x d Q =Ψ = D ⋅ S = ε ⋅ E ⋅ S .
Q⋅d
d
Q
+Q ε –Q Zatem E= , U = ∫ E ⋅ dx = ,
E ε ⋅S 0
ε ⋅S
S stąd zaś
Q ε ⋅S
U C= = . (2.9)
U d
Ze wzoru (2.9) można wyznaczyć, podaną wcześniej, jednostkę przenikalności elektrycznej ε (i
stałej elektrycznej ε0) – farad na metr (F m-1).
Pojemność kondensatora cylindrycznego (kabla jednożyłowego z powłoką)
Okładziny kondensatora (odcinka kabla) są powierzchniami walców współosiowych, mających
promienie r1 i r2 oraz jednakowe długości l, zaś przestrzeń między nimi wypełnia dielektryk o prze-
nikalności elektrycznej ε (rys.). Na podstawie twierdzenia Gaussa i symetrii pola (wektor E skiero-
wany promieniowo) otrzymuje się
Q = Ψ = D ⋅ S = ε ⋅ E ⋅ 2πrl .
ε r
r2 Q ⋅ ln 2
Q 1 r1
r1 Zatem E = ⋅ , U = ∫ E ⋅ dr = ,
2πε ⋅ l r r
2πε ⋅ l
1
r2
stąd zaś
l Q 2πε ⋅ l
C= = . (2.10)
U r2
ln
r1
Wykład IV. UKŁADY POŁĄCZEŃ KONDENSATORÓW. ENERGIA POLA

ELEKTROSTATYCZNEGO. WYTRZYMAŁOŚĆ ELEKTRYCZNA DIELEKTRYKÓW
Równoległe połączenie pojemności liniowych
Zostanie określona pojemność zastępcza układu równolegle połączonych kondensatorów liniowych:
n n
Q = ∑ Qk = ∑ C k ⋅ U
k =1 k =1
≡
+Q1 +Q2 +Qn +Q
U C1 C2 Cn U C oraz Q = C ⋅ U ,
–Q1 –Q2 –Qn –Q
n
więc C = ∑ Ck . (2.11a)
k =1
Układ dwóch równolegle połączonych kondensatorów można nazwać dzielnikiem ładunku, ponie-
waż ładunek całkowity tego układu „dzieli się” na ładunki kondensatorów proporcjonalnie do war-
tości pojemności gałęzi:
Q C1
Q1 = C1 ⋅ U = C1 ⋅ = ⋅ Q , (2.12a)
+Q1 +Q2 +Q C1 + C 2 C1 + C 2
U C1 C2 ≡U C1 + C2
Q C2
–Q1 –Q2 –Q Q2 = C 2 ⋅ U = C 2 ⋅ = ⋅ Q . (2.12b)
C1 + C 2 C1 + C 2
Szeregowe połączenie pojemności liniowych

Zostanie określona pojemność zastępcza układu szeregowo połączonych kondensatorów liniowych:
n n n C1 C2 Cn C
Q
U = ∑U k = ∑ = ∑ Sk ⋅ Q +Q –Q +Q –Q +Q –Q +Q –Q
k =1 k =1 C k k =1
oraz U =
Q
= S ⋅Q ,
U U1 U2 Un ≡U
C
n n
1 1
więc =∑ albo S = ∑ Sk . (2.13a, b)
C k =1 C k k =1
Układ dwóch szeregowo połączonych kondensatorów można nazwać pojemnościowym dzielnikiem

napięcia, ponieważ napięcie całkowite w tym układzie „dzieli się” na kondensatorach proporcjo-
nalnie do wartości ich elastancji:
S1 S2 S1 + S2 U C2
U 1 = S1 ⋅ Q = S1 ⋅ = ⋅ U , (2.14a)
+Q –Q +Q –Q +Q –Q S1 + S 2 C1 + C 2
U U1 U2 ≡U U 2 = S2 ⋅ Q = S2 ⋅
U
=
C1
⋅ U . (2.14b)
S1 + S 2 C1 + C 2
Przekształcenie gwiazda-trójkąt i odwrotne

Wyrażając napięcia jako różnice potencjałów, zapisuje się wzory na ładunki kondensatorów:
V1 C1 V1 Q1 = C1 (V1 − V N ) ,
1 1
+Q1 –Q1 +Q12 Q2 = C2 (V2 − VN ) ,
U12 U12
C2 –Q12 C12
–Q31 Q3 = C3 (V3 − V N ) ;
2 V2
+Q2 –Q2
VN
≡ 2 V2
+Q23
C31
+Q31 Q12 = C12 (V1 − V2 ) ,
U23 U31 U23 U31 –Q C23 Q23 = C 23 (V2 − V3 ) ,
C3 23
3 V3 3 V3
+Q3 –Q3 Q31 = C31 (V3 − V1 ) .
34 Wykład IV
Równoważność układów zachodzi przy jednakowych ładunkach zgromadzonych przy tych samych
zaciskach i jednakowych potencjałach występujących na tych samych zaciskach.
Warunek dla punktu neutralnego gwiazdy (łączone kondensatory nie są wstępnie naładowane):
− Q1 − Q2 − Q3 = 0 ,
C1 ⋅ V1 + C 2 ⋅ V2 + C3 ⋅ V3
stąd VN = , (2.15)
C1 + C 2 + C3
Q1 = C1 (V1 − V N ) = ⋅ [C 2 ⋅ (V1 − V2 ) + C3 ⋅ (V1 − V3 )] ,

C1
a więc: (2.16a)
C1 + C 2 + C3
Q2 = C 2 (V2 − V N ) = ⋅ [C1 ⋅ (V2 − V1 ) + C3 ⋅ (V2 − V3 )] ,

C2
(2.16b)
C1 + C 2 + C3
⋅ [C1 ⋅ (V3 − V1 ) + C 2 ⋅ (V3 − V2 )] .

C3
Q3 = C3 (V3 − V N ) = (2.16c)
C1 + C 2 + C3
Analogiczne związki wynikające z zależności między ładunkami przy zaciskach trójkąta:
Q1 = Q12 − Q31 = C12 ⋅ (V1 − V2 ) + C31 ⋅ (V1 − V3 ) , (2.17a)
Q2 = Q23 − Q12 = C 23 ⋅ (V2 − V3 ) + C12 ⋅ (V2 − V1 ) , (2.17b)
Q3 = Q31 − Q21 = C31 ⋅ (V3 − V1 ) + C 23 ⋅ (V3 − V2 ) . (2.17c)
Wzory na pojemności układów – przy zamianie gwiazdy na trójkąt, otrzymane z porównania toż-
samościowego prawych stron równań (2.16a) i (2.17a), (2.16b) i (2.17b) oraz (2.16c) i (2.17c):
C1 ⋅ C 2 C 2 ⋅ C3 C3 ⋅ C1
C12 = , C 23 = , C31 = . (2.18)
C1 + C 2 + C3 C1 + C 2 + C3 C1 + C 2 + C3
Wzory równoważne – przy zamianie trójkąta na gwiazdę:
C ⋅C C ⋅C C 23 ⋅ C31
C1 = C12 + C31 + 12 31 , C 2 = C12 + C 23 + 12 23 , C3 = C 23 + C31 + . (2.19)
C 23 C31 C12
Energia pola elektrostatycznego

Praca przeniesienia ładunku Q w polu elektrycznym, między punktami, których potencjały różnią
się o napięcie U, wynosi W = Q U. Gromadzenie ładunków różnych znaków na okładzinach kon-
densatora („przesuwanie” ładunku w obwodzie zewnętrznym z jednej okładziny na drugą) zachodzi
przy zmieniającym się napięciu.
a)
Elementarna praca dW przeniesienia ładunku dq przy napięciu
q u i przyroście napięcia du (q i u – wielkości zmienne w czasie):
W
Q dW = u dq . (2.20a)
dq dW
q W przypadku kondensatora liniowego (rys. a):
u
q=Cu, dq = C du, dW = C u du,
0 u U
du U
1
b) W = ∫ C ⋅ u ⋅ du = ⋅ C ⋅ U 2 , (2.20b)
q 0
2
W
Q gdzie U – ustalona wartość napięcia, przy której ładunek kon-
dW densatora wynosi Q = C U.
dq
q
Energia pola elektrostatycznego w kondensatorze liniowym:
u
1 1 Q2
0 u U W = ⋅ Q ⋅U = ⋅ C ⋅U 2 = . (2.20c)
du 2 2 2C
U
W przypadku kondensatora nieliniowego (rys. b): q = q(u) , W = ∫ u ⋅ dq(u ) .
0
Gęstość energii pola elektrostatycznego

Odnosząc zależność (2.20c) do prostopadłościennej „komórki” dielektrycznej (rys.), dla której:
∆d ∆Q = ∆Ψ = D ⋅ ∆S , ∆U = E ⋅ ∆d ,
1 1
otrzymuje się ∆W =
⋅ ∆Q ⋅ ∆U = ⋅ D ⋅ E ⋅ ∆v ,
E ∆S 2 2
gdzie ∆v = ∆S⋅∆d – objętość „komórki”.
D
Wobec tego, przestrzenna (objętościowa) gęstość energii pola
elektrostatycznego:
∆U 1 1 D2
ρW = ⋅ D ⋅ E = ⋅ ε ⋅ E 2 = . (2.21)
2 2 2ε
Jednostką gęstości energii jest dżul na metr do sześcianu (J·m-3).
Energia tracona w czasie ładowania i rozładowania kondensatorów
W czasie ładowania bądź rozładowania kondensatorów, w przewodach łączących ich okładziny ze
źródłem albo wzajemnie ze sobą, płynie prąd przesunięcia. W rezystancji przewodów występują
straty energii. Problemom prądu przesunięcia i strat z nim związanych warto poświęcić trochę uwa-
gi, chociaż wykraczają one poza ramy „czystej” elektrostatyki.
Zostaną rozpatrzone dwa przypadki: a) przyłączenia kondensatora do źródła napięciowego, b) połą-
czenia kondensatorów naładowanych wcześniej do różnych wartości napięcia.
Pierwszy przypadek dotyczy ładowania kondensatora ze źródła napięciowego E = const. lub roz-
ładowania go ze zwrotem energii do źródła napięciowego E = const.
Odbywa się to w układzie pokazanym na rys. a’, przy na-
a’) R⋅ i
i stępujących uwarunkowaniach:
R ⋅ i − E + uC = 0 , (2.22a)
R
dQ du
E C uC =C C . i= (2.22b)
dt dt
Podstawiając do równania różniczkowego (2.22b), napię-
cie uc wyznaczone z równania (2.22a), otrzymuje się nowe
a’’)
i równanie różniczkowe
i(0) di
i = − RC ⋅ . (2.22c)
dt
t Oznaczywszy wyrażenie (stałą czasową obwodu)
0
τ τ = R ⋅C , (2.22d)
i (t ) t
di dt di dt
równanie (2.22c) zapisuje się w postaci =− i całkuje obustronnie ∫ = −∫ ;
i τ i ( 0)
i 0
τ
t
−
stąd i (t ) = i (0) ⋅ e τ . (2.22e)
Po oznaczeniu u C (0) = U 0 , z równania (2.22a) wyznacza się
E −U0
i ( 0) =
. (2.22f)
R
Wartości τ i i(0) zależą, jak widać, od wartości rezystancji R.
Przebieg czasowy i(t) pokazano na rys. a’’.
36 Wykład IV
W czasie, kiedy napięcie na kondensatorze uc zmienia się od wartości U0 do wartości E, w rezy-

stancji przewodów R wydziela się energia
τ (E − U 0 )
∞ 2
= ⋅ C ⋅ (E − U 0 )2 .
1
WR = ∫ R ⋅ i dt = ⋅
2
(2.23a)
0
2 R 2
Jak widać, energia WR , tracona w rezystancji R, nie zależy od wartości R. To zaskakujące stwier-
dzenie pojawi się też w przypadku następnego układu, pozwalając wyjaśnić istotę tzw. paradoksu z
kondensatorami. Okazuje się, że w procesach przejściowych ładowania i rozładowania kondensato-
rów nie można przyjmować R = 0, gdyż podważałoby to fizyczny sens zjawiska.
Energia pobrana ze źródła napięciowego E = const. przy ładowaniu kondensatora lub oddana do
tego źródła (wartość ujemna) wynosi
E ⋅ (E − U 0 )
∞
WE = ∫ E ⋅ i ⋅ dt = τ ⋅ = C ⋅ E ⋅ (E − U 0 ) . (2.23b)
0
R
Stosunek energii WR – traconej w rezystancji, i energii WE – pobranej ze źródła przy ładowaniu
kondensatora (E > U0), wynosi
WR 1  U 0 
= ⋅ 1 −  , (2.23c)
WE 2  E 
zaś stosunek energii WR - traconej w rezystancji, i energii WE - pobranej przez źródło przy rozłado-
waniu kondensatora (U0 > E) –
WR 1  U 0 
= ⋅ − 1 . (2.23d)
WE 2  E 
Np. jeśli U0 = 0, to w czasie ładowania kondensatora ze źródła napięciowego jest tracona połowa
energii pobranej ze źródła (sprawność energetyczna pełnego ładowania kondensatora wynosi 50%).
Drugi przypadek dotyczy połączenia kondensatorów naładowanych do różnych wartości napięcia.
Wyrównywanie się napięcia na kondensatorach odbywa
b) R⋅ i
i się w układzie pokazanym na rys. b, przy następujących
+Q1 +Q2
uwarunkowaniach:
R R ⋅ i − u C1 + u C 2 = 0 , (2.24a)
uC1 C1 C2 uC2
dQ du du
–Q1 –Q2 i= = −C1 C1 = C 2 C 2 . (2.24b)
dt dt dt
Różniczkując równanie (2.24a) i podstawiając doń wyrażenia na pochodne napięć, wyznaczone z
równań (2.24b), otrzymuje się równanie różniczkowe
di i i
R + + =0 . (2.24c)
dt C1 C 2
Oznaczywszy wyrażenie (stałą czasową obwodu)
R ⋅ C1 ⋅ C 2
τ= , (2.24d)
C1 + C 2
di dt
równanie (2.24c) zapisuje się – podobnie jak (2.22c) – w postaci =− .
i τ
Otrzymuje się, jak poprzednio, rozwiązanie
t
−
i (t ) = i (0) ⋅ e τ . (2.24e)
Po oznaczeniu: u C1 (0) = U 01 , u C 2 (0) = U 02 , z równania (2.24a) wyznacza się
U 01 − U 02
i ( 0) = . (2.24f)
R
Wartości τ i i(0) zależą od wartości rezystancji R; przebieg czasowy i(t) ma taki sam charakter, jak
uzyskany poprzednio (rys. a’’).
Aby wyznaczyć napięcie, jakie ustala się na obu kondensatorach po teoretycznie nieskończenie
długim czasie (praktycznie wystarcza czas równy 3τ, po którym wartości napięć różnią się od war-
tości ustalonej mniej niż o 5%), korzysta się z zasady zachowania ładunku. Układ przedstawiony na
rys. b jest układem odosobnionym, więc suma ładunków Q obu kondensatorów pozostaje cały czas
taka sama:
- na początku procesu
Q = Q1' + Q2' = C1 ⋅ U 01 + C 2 ⋅ U 02 , (2.25a)
- na końcu procesu
Q = Q1" + Q2" = C1 ⋅ U + C 2 ⋅ U = (C1 + C 2 ) ⋅ U . (2.25b)
Wobec tego
C ⋅ U + C 2 ⋅ U 02
U = 1 01 . (2.25c)
C1 + C 2
W czasie zmiany wartości napięć u C1 i u C 2 (stan przejściowy) – od wartości U01 i U02 (stan po-
czątkowy), do wartości U (stan końcowy) – w rezystancji przewodów R wydziela się energia
τ (U − U 02 )
∞
1 C ⋅C
2
WR = ∫ R ⋅ i 2 dt = ⋅ 01 = ⋅ 1 2 ⋅ (U 01 − U 02 )2 , (2.26a)
0
2 R 2 C1 + C 2
co można też zapisać w postaci
2
 U 02 
1 − 
1 2  U 01 
WR = ⋅ C1 ⋅ U 01 ⋅ . (2.26b)
2 C
1+ 1
C2
Ten sam wynik otrzymuje się obliczając zmianę energii zgromadzonej w kondensatorach
1
(
WR = ⋅ C1 ⋅ U 01
2
2
) 1
(
− U 2 + ⋅ C 2 ⋅ U 02
2
2
)
−U 2 ,
z uwzględnieniem zależności (2.25c).
Energia WR , tracona w rezystancji R, nie zależy – jak poprzednio – od wartości R. Wiąże się to ze
wspomnianym „paradoksem z kondensatorami”, który polega na tym, że – zapominając o rezystan-
cji przewodów R – stwierdza się zniknięcie części energii podczas przemieszczania się ładunków w
odosobnionym układzie z kondensatorami.
Np. jeśli C1 = C2 i U02 = 0, to połowa ładunku zgromadzonego w kondensatorze C1 jest odprowa-
dzana do kondensatora C2, w trakcie czego traci się połowę energii zgromadzonej w układzie (w
kondensatorze C1). Oczywiście, gdy relacje między C1 i C2 oraz U01 i U02 wyrażają się inaczej, to
relacje między energią traconą i zgromadzoną są inne (ale podobnie niekorzystne).
Przykład. Kondensatory, nie posiadające pierwotnie C1
ładunków, zostały połączone jak na rysunku, z ze-
stykiem przełącznika w pozycji „0”. Następnie usta-
U1
wiono zestyk przełącznika w pozycji „1”, a po nała- E
C3 U3 =U12
dowaniu kondensatorów w tym układzie – przesta-
wiono zestyk przełącznika na pozycję „2”. Podob- 3 U2
nie, po odpowiednim czasie, przestawiono zestyk E
przełącznika na pozycję „3”. 2
C2
Parametry elementów układu: E = 6 V, C1 = 6 µF, 1 0
C2 = 3 µF, C3 = 2 µF.
38 Wykład IV
Zostaną obliczone wartości napięć na każdym z kondensatorów i wartości energii w nich zgroma-
dzonej w stanach ustalonych (w kolejnych ustawieniach zestyku przełącznika), oraz wartości ener-
gii pobranej ze źródła lub zwróconej do niego, i energii straconej w rezystancji przewodów w sta-
nach przejściowych (po przełączeniach pozycji przełącznika: „0”→ „1”, „1”→ „2” i „2”→ „3”).
C ⋅C 6⋅3
„1”: pojemność zastępcza połączenia C1-C2 C12 = 1 2 = = 2 µF,
C1 + C 2 9
ładunki Q12 = Q1 = Q2 = C12 ⋅ 2 E = 2 ⋅ 2 ⋅ 6 = 24 µC,
Q1 24 Q2 24
napięcia na kondensatorach U1 = = = 4 V, U2 = = = 8 V,
C1 6 C2 3
1 1
energia zgromadzona w kondensatorach WC1 = ⋅ C1 ⋅ U 12 = ⋅ 6 ⋅ 4 2 = 48 µJ,
2 2
1 1
WC2 = ⋅ C 2 ⋅ U 22 = ⋅ 3 ⋅ 8 2 = 96 µJ.
2 2
po przełączeniu „0”→„1”:
WE = C12 ⋅ (2 E ) = 2 ⋅ 12 2 = 288 µJ,
2
energia pobrana ze źródła
WR = ⋅ C12 ⋅ (2 E )2 = ⋅ 2 ⋅ 12 2 = 144 µJ.

1 1
straty energii w przewodach
2 2
„2”: wartości początkowe U 0 = 12 V, U 01 = 4 V, U 02 = 8 V,
pojemność zastępcza połączenia C1-C2 (jw.) C12 = 2 µF,
ładunki Q12 = Q1 = Q2 = C12 ⋅ E = 2 ⋅ 6 = 12 µC,
Q1 12 Q 12
napięcia na kondensatorach U1 = = = 2 V, U2 = 2 = = 4 V,
C1 6 C2 3
1 1
energia zgromadzona w kondensatorach WC1 = ⋅ C1 ⋅ U 12 = ⋅ 6 ⋅ 2 2 = 12 µJ,
2 2
1 1
WC2 = ⋅ C 2 ⋅ U 22 = ⋅ 3 ⋅ 4 2 = 24 µJ.
2 2
energia pobrana ze źródła WE = C12 ⋅ E ⋅ (E − U 0 ) = 2 ⋅ 6 ⋅ (− 6 ) = −72 µJ
(energia 72 µJ oddana do źródła),
WR = ⋅ C12 ⋅ (E − U 0 )2 = ⋅ 2 ⋅ (6 − 12 )2 = 36 µJ.
1 1
2 2
„3”: wartości początkowe U 012 = 6 V, U 01 = 2 V, U 02 = 4 V, U 03 = 0 ,
pojemność zastępcza połączenia C1-C2 (jw.) C12 = 2 µF,
C12 ⋅ U 012 + C3 ⋅ U 03 2 ⋅ 6
napięcie na kondensatorach C12 i C3 U 12 = U 3 = = = 3 V,
C12 + C3 4
ładunki na C1-C2 Q12 = Q1 = Q2 = C12 ⋅ U 12 = 2 ⋅ 3 = 6 µC,
Q1 6 Q 6
napięcia na kondensatorach U1 = = = 1 V, U 2 = 2 = = 2 V,
C1 6 C2 3
1 1
energia zgromadzona w kondensatorach WC1 = ⋅ C1 ⋅ U 12 = ⋅ 6 ⋅ 12 = 3 µJ,
2 2
1 1
WC2 = ⋅ C 2 ⋅ U 22 = ⋅ 3 ⋅ 2 2 = 6 µJ,
2 2
1 1
WC3 = ⋅ C3 ⋅ U 32 = ⋅ 3 ⋅ 3 2 = 9 µJ.
2 2
1 C12 ⋅ C3 1 2⋅2 2
WR = ⋅ ⋅ (U 012 − U 03 ) = ⋅ ⋅ 6 = 18 µJ.
2
2 C12 + C3 2 4
Wytrzymałość elektryczna dielektryków

Każdy dielektryk: stały, ciekły czy gazowy, ma określoną wytrzymałość elektryczną. Pojęcie to
oznacza największą wartość natężenia pola elektrycznego, nie wywołującą przebicia dielektryka.
Przebicie dielektryka wyraża się utratą jego własności izolacyjnych i jest efektem działania różnych
zjawisk i czynników, związanych bezpośrednio lub pośrednio z istniejącym polem elektrycznym.
Mechanizmy przebicia dielektryków różnych rodzajów są odmienne.
Przebicie dielektryka gazowego, nazywane też przeskokiem, zachodzi z chwilą wystąpienia w nim
wyładowania zupełnego, które obejmuje swym zasięgiem całą drogę między elektrodami. Przy du-
żym prądzie wyładowanie to ma postać iskry lub łuku elektrycznego.
Forma wyładowania elektrycznego w gazie zależy od jego początkowego zjonizowania, geometrii
układu oraz wartości prądu. W układach o polach jednorodnych występują tylko wyładowania zu-
pełne. W układach o polach niejednorodnych spotyka się wyładowania obejmujące tylko część dro-
gi łączącej elektrody. Noszą one nazwę wyładowań niezupełnych. Zalicza się do nich m.in. ulot,
któremu na ogół towarzyszy świetlenie lub snopienie.
Przebicia dielektryków ciekłych i stałych mają złożony charakter, ale i tu zauważa się występowa-
nie wyładowań niezupełnych i zupełnych. W oleju izolacyjnym obserwuje się wyładowania niezu-
pełne w postaci świetleń, snopień i pozałamywanych kanałów rozwijających się od katody i od
anody. W dielektrykach stałych występują z reguły jakieś „wtrąciny” gazowe i wokół nich to wła-
śnie obserwuje się przebicia częściowe, powodujące osłabienie izolacji i prowadzące do przebicia
pełnego.
Zagęszczenie linii pola elektrycznego przy krzywiznach powierzchni elektrod
Przy większych krzywiznach powierzchni elektrod występuje zagęszczenie linii pola elektryczne-
go, co sprzyja jonizacji dielektryka i emisji elektronów z katody. Do wyjaśnienia tego zjawiska
służy model dwóch kul o różnych promieniach, połączonych ze sobą cienkim drutem.
Na podstawie twierdzenia Gaussa, strumień elektryczny
a) naładowanej kuli wynosi (rys. a)
V Ψ = Q = 4πr 2 D = 4πεr 2 E ,
r0 r E
Q Q
stąd natężenie pola E = .
4πε ⋅ r 2
Potencjał przy powierzchni kuli jest zatem równy
∞
Q
b) V (r0 ) = ∫ E ⋅ dr = . (2.27a)
r0
4πε ⋅ r0
V r2
V r1
Potencjały V1 i V2 dwóch kul połączonych cienkim drutem
Q1 σq1 (rys. b) są jednakowe: V1 = V2 , więc z (2.27a) wynika za-
Q2 σq2
leżność
Q1 Q2 Q1 r1
= , stąd = , (2.27b)
r1 r2 Q2 r2
40 Wykład IV
przy czym:
σ q1 Q1 r22
Q1 = 4πr12σ q1 , Q2 = 4πr22σ q 2 , stąd = ⋅ ; (2.27c)
σ q 2 Q2 r12
E1 E2 σ q1 E1
σ q1 = D1 = , σ q 2 = D2 = , stąd = . (2.27d)
ε ε σ q 2 E2
σ q1 Q1 r22 r1 r22 r2
Na podstawie (2.27b) i (2.27c) otrzymuje się: = ⋅ = ⋅ = , co wraz z (2.27d)
σ q 2 Q2 r12 r2 r12 r1
oznacza, że natężenie pola przy powierzchni jest odwrotnie proporcjonalne do promienia krzywizny:
E1 r2
= . (2.27e)
E 2 r1
Największe wartości natężenia pola elektrycz-
+Q –Q nego występują więc w pobliżu występów i
nierówności powierzchni, szczególnie przy
ostrzach i krawędziach (rys. obok).
Ciśnienie elektrostatyczne
Ładunki zgromadzone na różnych elektrodach przyciągają się i w wyniku tego przyciągają się elek-
trody, zaś na ładunki działa ciśnienie elektrostatyczne, które wypycha je do dielektryka.
Ze wzorów na energię i pojemność kondensatora płaskiego (rys.):
+Q –Q
Q 2
D ⋅S
2 2
ε ⋅S ε
W= = , C= ,
2C 2C x F F F
D ⋅S 2 x
otrzymuje się zależność W= ⋅x .
2ε dx
Elementarna praca siły F przy przesunięciu okładzin na drodze dx, czyli zmiana energii dW przy
tym przesunięciu: dW = F ⋅ dx , zatem siła F przyciągania się elektrod w kondensatorze płaskim
wynosi
dW D 2 ⋅ S
F= = . (2.28)
dx 2ε
F
Ciśnienie elektrostatyczne p E = wyraża się więc wzorem:
S
D2 1 1
pE = = D ⋅ E = ε ⋅ E2 . (2.29)
2ε 2 2
Jednostką ciśnienia elektrostatycznego jest niuton na metr do kwadratu (N m-2). Trzeba tu zazna-
czyć, że chociaż prawe strony wzorów (2.21) i (2.29) są identyczne, to jednak wielkości występują-
ce po ich lewych stronach takimi nie są. Przestrzenna gęstość energii elektrycznej ρW i ciśnienie
elektrostatyczne pE to różne wielkości fizyczne, mierzone w innych jednostkach, które wyrażają się
tak samo w jednostkach podstawowych (J m-3 = N m-2 = kg m-1 s-2). W tym sensie sytuacja przy-
pomina powiązania: σq z D oraz Q z Ψ.
Ciśnienie elektrostatyczne przy powierzchni przewodnika jest proporcjonalne do kwadratu natęże-
nia pola. Natężenie pola jest największe przy ostrzach, gdzie obserwuje się „wiatr” elektryczny
(ulot), będący ruchem ładunków wyciąganych z przewodnika.
ROZDZIAŁ 3
Elementy obwodów prądu stałego
Na początku objaśniono konwencje strzałkowania prądu i napięcia w elementach obwodu oraz

przypomniano prawa fizyczne dotyczące obwodów elektrycznych.
Podstawowymi elementami obwodów prądu stałego są idealne źródła napięciowe i prądowe oraz
rezystory liniowe i rożnego rodzaju rezystory nieliniowe. Cechy elementów są wyrażane analitycz-
nie – wzorami, albo graficznie – poprzez charakterystyki statyczne prądowo-napięciowe lub napię-
ciowo-prądowe. Dla rezystorów nieliniowych definiuje się pojęcia rezystancji statycznej i dyna-
micznej.
Gałęzie obwodu pełnią role generatorów („wydajników”) bądź odbiorników mocy elektrycznej,
zależnie od zwrotów prądu i napięcia względem zacisków. Trzeba to mieć na uwadze przy sporzą-
dzaniu bilansu mocy obwodu.
Istotnych informacji dostarcza analiza prostych układów, utworzonych z idealnych elementów, a
mianowicie: rzeczywistego źródła napięciowego i rzeczywistego źródła prądowego (charakterysty-
ki, sprawność, dopasowanie), źródeł powstałych z połączenia kilku źródeł (parametry źródeł za-
stępczych), linii zasilającej odbiornik (spadek napięcia, strata mocy), dzielnika napięcia i dzielnika
prądu (reguły podziału).
Możliwe są zamiany rzeczywistych źródeł – napięciowego na prądowe albo prądowego na napię-
ciowe, przy czym jest to zabiegi czysto obliczeniowe, dotyczące równoważności wielkości zaci-
skowych (napięć oraz prądów na zaciskach).

C pojemność elektryczna
e napięcie źródłowe
E stałe napięcie źródłowe
G konduktancja (przewodność elektryczna)
Gw konduktancja wewnętrzna źródła prądowego
i prąd
igen prąd „generatorowy”
iodb prąd „odbiornikowy”
I prąd stały
Igen stały prąd „generatorowy”
Iodb stały prąd „odbiornikowy”
Iz prąd zwarcia gałęzi aktywnej (źródła)
Iźr prąd źródłowy
∆I zmiana (przyrost) prądu
l długość przewodu
L indukcyjność
p moc
pgen moc „generatorowa”
podb moc „odbiornikowa”
P stała moc
Pgen stała moc „generatorowa”
Podb stała moc „odbiornikowa”
∆P strata mocy w źródle lub linii prądu stałego
∆p% procentowa strata mocy w linii prądu stałego
Rdyn rezystancja dynamiczna (różniczkowa)
RL rezystancja linii
Rs rezystancja statyczna
Rw rezystancja wewnętrzna źródła napięciowego
S pole przekroju przewodu linii
t czas
u napięcie
ugen napięcie „generatorowe”
uodb napięcie „odbiornikowe”
U napięcie stałe
Ugen stałe napięcie „generatorowe”
Uodb stałe napięcie „odbiornikowe”
U0 napięcie stanu jałowego
∆U zmiana (przyrost) napięcia; spadek napięcia w linii prądu stałego
∆u% procentowy spadek napięcia w linii prądu stałego
x odległość (od początku linii)
γ przewodność właściwa (konduktywność) przewodu
η sprawność
[1], [2], [4], [6]
3. Elementy obwodów prądu stałego 43
Wykład V. ELEMENTY UKŁADÓW I OBWODÓW ELEKTRYCZNYCH

Podstawowe elementy funkcjonalne i schemat obwodu elektrycznego
Obwód elektryczny jest zbiorem elementów, połączonych ze sobą przewodami w taki sposób, że
możliwy jest przepływ prądu elektrycznego. Obwody elektryczne można przedstawiać na dwa spo-
soby – w tzw. ujęciach: zaciskowym i sieciowym.
Elementami obwodu w ujęciu zaciskowym są struktury o określonej liczbie zacisków: dwójniki,
trójniki, czwórniki, wielobiegunniki, wielowrotniki. Właściwości elementów obwodu są opisywane
przez zależności między ich wielkościami zaciskowymi, tj. prądami i napięciami wybranych par
zacisków. Struktury wewnętrzne elementów obwodu mają znaczenie drugorzędne, mówiąc poglą-
dowo: stanowią „czarne skrzynki”.
Elementami obwodu w ujęciu sieciowym są struktury tworzone w określony sposób z elementów
podstawowych, którymi są: idealne źródła napięciowe, idealne źródła prądowe, rezystancje, pojem-
ności i indukcyjności. Źródła to główny czynnik motoryczny w obwodzie (wymuszający ruch ła-
dunków elektrycznych). Rezystancje to elementy rozpraszające energię. Pojemności i indukcyjno-
ści to elementy magazynujące energię (w polu elektrycznym kondensatorów oraz w polu magne-
tycznym cewek indukcyjnych). Terminy: dwójniki i trójniki, występują również w ujęciu sieciowym
jako nazwy układów o 2 i 3 zaciskach. Wymienione elementy podstawowe to najprostsze dwójniki.
Równania wiążące napięcie i prąd elementów podstawowych: rezystancji R, pojemności C i induk-
cyjności L (definicja indukcyjności będzie podana później), są następujące:
iR R iC C iL L
du C di L
uR u R = R ⋅ iR uC iC = C ⋅ uL uL = L ⋅
dt dt
Stałe wartości parametrów R, C i L znamionują elementy liniowe. Obiekty zbudowane z elementów
skupionych, liniowych i stacjonarnych tworzą klasę układów SLS, których badaniu poświęcona jest
zasadnicza część teorii obwodów.
R L C
Odwzorowaniem struktury połączeń elementów występujących
w obwodzie elektrycznym jest schemat elektryczny (rys. obok). e(t)
Elementy przedstawia się używając ustalonych normami sym-
boli graficznych i literowych . Linie między elementami traktu-
je się jako połączenia bezoporowe – o ile nie symbolizują Obwód z połączonymi szeregowo:
umownie jakichś elementów, opisanych symbolami literowymi źródłem napięciowym e(t)
lub danymi liczbowymi (uproszczenie wyższego stopnia). i elementami pasywnymi R, L, C
Elementy aktywne i pasywne. Strzałkowanie generatorowe i odbiornikowe

Elementy obwodu dzielą się na aktywne i pasywne. Ogólnie, przez aktywność bądź pasywność ele-
mentu rozumie się jego zdolność bądź niezdolność do wydania energii elektrycznej większej od
pobranej w przeszłości. Chodzi o bilans energii elementu względem reszty obwodu w długim prze-
dziale czasu. Podział elementów obwodu elektrycznego na aktywne i pasywne nie przesądza więc o
tym, czy – w pewnej chwili – dany element wydaje energię elektryczną do obwodu, czy też ją z
niego pobiera. W określonej sytuacji, element aktywny może z obwodu energię pobierać, a element
pasywny (nie każdy, co prawda, i tylko w ograniczonym czasie) może zwracać do obwodu energię
wcześniej z niego pobraną. Elementy magazynujące nie mogą jednak dostarczyć do obwodu energii
większej od tej, jaką wcześniej z niego przejęły, więc zalicza się je do elementów pasywnych.
Źródła wytwarzają energię elektryczną poprzez zamianę na nią różnego rodzaju nieelektrycznych
nośników energii ewentualnie energii elektrycznej o innych parametrach. Źródła czerpią energię z
otoczenia i oddają do obwodu, ale w określonych konfiguracjach mogą też energię z obwodu elek-
trycznego pobierać a oddawać do otoczenia (procesy przemian energii przebiegają wtedy w prze-
ciwnym kierunku, ale nie muszą być zwierciadlanym odbiciem cyklu wytwarzania energii elek-
44 Wykład V
trycznej). Jeśli ta „odwrotna” sytuacja jest normalnym stanem pracy elementu aktywnego, to wtedy
nazywa się go odbiornikiem aktywnym.
Przejmowanie energii ruchu ładunków zachodzi w rezystancjach, gdzie jest ona w całości rozpra-
szana po zamianie na ciepło (wyłączając z rozważań procesy elektrochemiczne, w których zasadni-
cza część pobranej energii powiększa energię chemiczną elementu), oraz w pojemnościach, gdzie
pobrana energia gromadzi się w polu elektrycznym, i w indukcyjnościach, gdzie gromadzi się w
polu magnetycznym. Energia zmagazynowana w pojemności lub indukcyjności uczestniczy czyn-
nie w dalszych przemianach, stosownie do zmian zachodzących w obwodzie.
Rola generatora („wydajnika”) bądź odbiornika mo- a) b)
cy elektrycznej, przypisana elementowi lub układo- Generator Odbiornik
wi, znajduje wyraz w odpowiednim strzałkowaniu mocy mocy
prądu i napięcia na zaciskach. Jeśli poprzez zaciski
moc jest wydawana do obwodu, to stosuje się strzał-
kowanie generatorowe (rys. a), jeśli natomiast moc pgen podb
igen iodb
jest poprzez zaciski pobierana, to stosuje się strzał- ugen uodb
kowanie odbiornikowe (rys. b).
Formalnie, każdy element obwodu może być odbiornikiem lub generatorem energii (mocy) elek-
trycznej. Zależy to jedynie od konwencji strzałkowania prądu i napięcia: generatorowego – o zgod-
nych zwrotach tych wielkości, albo odbiornikowego – o zwrotach przeciwnych. Jeśli zastosowane
strzałkowanie nie odpowiada rzeczywistej sytuacji, to iloczyn wielkości zaciskowych ma ujemną
wartość, a więc moc (odpowiednio – wydawana lub oddawana) jest ujemna.
Elementy struktury obwodów elektrycznych. Prawa Kirchhoffa
Strukturę geometryczną obwodów elektrycznych opisuje się (w ujęciu sieciowym) za pomocą ta-
kich terminów, jak: gałąź, węzeł, rodzaj połączenia, oczko. Ponieważ są to pojęcia znane z fizyki,
wystarczy krótkie przypomnienie.
Gałąź jest elementem dwukońcówkowym (dwuzaciskowym). W „środku” jej może się znajdować
dowolna liczba różnych elementów podstawowych. Gałąź jest dwójnikiem. Najprostszymi gałęzia-
mi są rezystancje, pojemności i indukcyjności oraz idealne źródło napięciowe. Idealne źródło prądowe
nie tworzy samo gałęzi (bo przy prądzie źródłowym równym zero stanowi przerwę w obwodzie).
Węzeł jest elektrycznym połączeniem końcówek więcej niż dwóch gałęzi. Prądy tych gałęzi speł-
niają I (prądowe) prawo Kirchhoffa. Mówi ono, że suma algebraiczna prądów zbiegających się w
dowolnym węźle obwodu jest równa zeru. Można to wyrazić wzorem ogólnym dla wartości chwi-
lowych:
n
∑ ik = 0 , (3.1)
i1 k =1
i5 gdzie prądy dopływające są pisane zwyczajowo ze znakiem „+”, a od-
i2 pływające ze znakiem „–”; indeksy: n – liczba gałęzi zbiegających się
i4 w węźle, k – nr gałęzi zbiegającej się w węźle (k = 1, ... , n).
i3
Przykład. Równanie prądów w węźle przedstawionym obok na rysun-
ku, wyraża się następująco: i1 −i2 + i3 − i4 + i5 = 0 .
Szeregowe połączenie gałęzi cechuje się tym, że w każdej z gałęzi płynie ten sam prąd, a napięcia
występujące na poszczególnych gałęziach dodają się.
Równoległe połączenie gałęzi cechuje się tym, że każda z gałęzi jest pod tym samym napięciem, a
prądy płynące w poszczególnych gałęziach dodają się.
Kombinacje połączeń szeregowych i równoległych określa się jako mieszane połączenia gałęzi.
Oczko jest utworzoną przez gałęzie, zamkniętą drogą dla prądu, przy czym usunięcie którejkolwiek
z gałęzi powoduje przerwanie tej drogi. Napięcia występujące na elementach gałęzi tworzących
oczko spełniają II (napięciowe) prawo Kirchhoffa. Mówi ono, że suma algebraiczna napięć źró-
dłowych i odbiornikowych w dowolnym oczku obwodu jest równa zeru. Można to wyrazić wzorem
dla wartości chwilowych:
n n
i5
∑ ek + ∑ u k = 0 , (3.2)
R1 k =1 k =1
L5
i1 C5 gdzie napięcia źródeł są strzałkowane generatorowo,
u1 a elementów pasywnych – odbiornikowo (względem
i2 u5 założonych zwrotów prądów); sumowanie napięć
i4 jest zgodne z przyjętym zwrotem obiegu oczka, tzn.
R2 napięcia zwrócone zgodnie ze zwrotem obiegu
u4
u2 R4 oczka są pisane ze znakiem „+”, a zwrócone prze-
L2 ciwnie do zwrotu obiegu oczka – ze znakiem „–”;
u3 e4
indeksy: n – liczba gałęzi tworzących oczko, k – nr
e2 gałęzi wchodzącej w skład oczka (k = 1, ... , n).
Przykład. Równanie napięć w oczku przedstawio-
L3 C3
i3 R3 nym obok na rysunku, wyraża się następująco:
− e2 + e4 + u1 + u 2 + u 3 − u 4 − u 5 = 0 .
Obwód elektryczny musi zawierać co najmniej jedno oczko. Obwód zawierający jedno oczko na-
zywa się obwodem nierozgałęzionym, a zawierający więcej niż jedno oczko – obwodem rozgałęzio-
nym lub siecią elektryczną.
Bilans mocy obwodu elektrycznego (zasada Tellegena)
Ze spełnienia w obwodzie obu praw Kirchhoffa wynika zasada Tellegena. Mówi ona, że moce od-
dawane i moce pobierane przez wszystkie elementy obwodu muszą się bilansować. Można to wyra-
zić wzorem ogólnym dla wartości chwilowych:
n n
∑ u k .gen ⋅ ik .gen = ∑ u k .odb ⋅ ik .odb , (3.3a)
k =1 k =1
gdzie elementy, stosownie do ich charakteru, strzałkuje się generatorowo bądź odbiornikowo, a
wielkości ich dotyczące umieszcza, odpowiednio, po lewej lub prawej stronie równania (konwencja
mieszana); indeksy: n – liczba elementów występujących się w obwodzie, k – nr elementu
(k = 1, ... , n).
Dla ujednolicenia procedury sporządzania bilansu mocy przyjmuje się często tę samą konwencję
strzałkowania prądu i napięcia każdego elementu, co powoduje, że moce elementów o różnym cha-
rakterze mają różne znaki, ale bilans mocy wyraża się prościej. Jeśli wszystkie elementy obwodu są
traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa), to bilans mocy zapisuje się następująco:
n
∑ u k .odb ⋅ ik .odb = 0 . (3.3b)
k =1
Jeśli wszystkie elementy obwodu są traktowane jako aktywne (konwencja generatorowa), to bilans
mocy przyjmuje postać:
n
∑ u k .gen ⋅ ik .gen = 0 . (3.3c)
k =1
Elementami mogą być całe gałęzie oraz źródła prądowe nie wchodzące w skład gałęzi.
Pojęcie obwodu prądu stałego
Obwód elektryczny, w którym wartości prądu wszystkich elementów i wartości napięcia na wszyst-
kich elementach są niezmienne w czasie, a przy tym nie są wszystkie równe zeru, nazywa się ob-
wodem prądu stałego. Jest to ścisła definicja tego pojęcia i w tym rozumieniu będzie ono tu używane.
46 Wykład V
Warto zaznaczyć, że nieformalnie używa się pojęcia obwodu prądu stałego także w szerszym zna-
czeniu, obejmującym dodatkowo, oprócz stanów ustalonych, stany przejściowe układów zawierają-
cych pojemności i indukcyjności, przy wymuszeniach stałoprądowych. Określenie „stan przejścio-
wy obwodu prądu stałego” zawiera jednak sprzeczność terminologiczną, ponieważ obwód prądu
stałego znajduje się zawsze w stanie ustalonym (poprawnie sformułowanym określeniem jest w tym
wypadku „stan przejściowy obwodu ze źródłami stałoprądowymi”).
Prądy i napięcia elementów obwodu prądu stałego są zatem stałe, tj. niezmienne w czasie, co za-
znacza się pisząc symbole wielkimi literami: U, I. Wszystkie elementy obwodu prądu stałego znaj-
dują się w stanie stacjonarnym.
Pojemności i indukcyjności, odwzorowujące określone właściwości struktury przestrzennej bada-
nego obiektu, nie mają wpływu na stan pracy obwodu prądu stałego. Energia zakumulowana w ele-
mentach układu jest wynikiem procesów przejściowych, poprzedzających osiągnięcie stanu ustalo-
nego – przedmiotu aktualnych rozważań.
W stanie ustalonym nie płyną prądy ładowania pojem- a) i = 0 C
≡
C (rozwarcie)
ności (rys. a) i nie występują napięcia na indukcyjno-
ściach (rys. b). Nie ma więc potrzeby umieszczania tych
elementów na schematach obwodów prądu stałego (po- b) L
≡
(zwarcie)
jemność stanowi tu przerwę, a indukcyjność – zwarcie
końców). Jedynymi elementami pasywnymi, występują- uL = 0
cymi na schematach tych obwodów, są rezystancje.
Podstawowe elementy gałęzi obwodów prądu stałego
Omawiane obwody prądu stałego będą się składać z gałęzi, zbudowanych z rezystancji (konduktan-
cji) oraz idealnych źródeł prądu stałego – napięciowych (o stałej wartości napięcia) i prądowych (o
stałej wartości prądu). Znane będą przy tym relacje, jakie zachodzą między wartościami napięcia U
i prądu I tych elementów.
Zależność U od I nazywa się charakterystyką statyczną prądowo-napięciową U(I) elementu, a za-
leżność I od U – jego charakterystyką statyczną napięciowo-prądową I(U). Przydomek „statyczna”
oznacza, że chodzi o wielkości stałe w czasie. Analogiczne zależności dla wielkości zmiennych w
czasie (u, i – pisane małymi literami): u(i) lub i(u), dotyczące tych samych obiektów fizycznych,
mogą się znacznie różnić od charakterystyk statycznych.
Obok przedstawiono symbole oraz cha- a) b)
rakterystyki statyczne prądowo-napię- U I
ciowe idealnych źródeł: napięciowego I I
(rys. a) i prądowego (rys. b), oraz rezy- U E U Iźr
E Iźr
storów: liniowego (rys. c) i nieliniowego I U
(rys. d). Napięcie i prąd są tu strzałko- 0 0
wane w normalny sposób: przy źródłach c) d)
– zgodnie (generatorowo), przy rezysto-
U U
rach – przeciwnie (odbiornikowo). Źró- I I
dła: napięciowe przy I < 0 i prądowe U I U
R I
przy U < 0, stają się odbiornikami ak- 0
0
tywnymi.
Charakterystyka U(I) rezystora liniowego jest funkcją liniową U = R ⋅ I , gdzie R – rezystancja.
Pokazana wyżej charakterystyka rezystora U U U
nieliniowego (jednoznaczna niesymetryczna)
jest funkcją nieliniową. Charakterystyki ele- I I
I
mentów nieliniowych nie zawsze są funkcjami 0 0
0
(przykładowe wykresy – na rysunku obok).
Rezystancja statyczna i dynamiczna. Obwód nieliniowy prądu stałego

Poszczególnym punktom (I, U) nieliniowych, nie zawierających
U
pętli histerezy, charakterystyk statycznych rezystorów (rys.
(Rdyn2<0)
(Rs2) obok) można przyporządkować wartości rezystancji statycznej
Rs i rezystancji dynamicznej (różniczkowej) Rdyn :
2
(Rs1) U dU
1
Rs = , Rdyn = . (3.4a, b)
I dI
(Rdyn1>0) I W przypadku rezystorów liniowych – rezystancja statyczna i re-
zystancja dynamiczna, określone jw., znaczą to samo i mają tę
0 samą wartość R (rezystancji) w każdym punkcie charakterystyki.
Rezystancja statyczna rezystorów (fizycznych, rzeczywistych) ma wartości dodatnie, natomiast
rezystancja dynamiczna może przyjmować również wartości ujemne. Mówi się w związku z tym o
dodatnim – dla Rdyn > 0, i ujemnym – dla Rdyn < 0, nachyleniu charakterystyki w określonych prze-
działach wartości prądu i napięcia.
U Dla ustalonych (quasi-ustalonych) zmian napięcia ∆U i prądu
∆U ∆I, zachodzących w otoczeniu ustalonych wartości Uo i Io (rys.
obok) i mieszczących się w zakresie ujemnego nachylenia cha-
U0 ∆I rakterystyki U (I), można podać przybliżoną zależność liniową
0 ∆U = − R ⋅ ∆I , (3.5)
I
gdzie R  jest rezystancją ujemnego oporu elementu w ogra-
0 I0 niczonym zakresie zmian ∆U i ∆I.
Obwód prądu stałego zawierający przynajmniej jeden rezystor nieliniowy nazywa się obwodem
nieliniowym prądu stałego. Obwód prądu stałego nie zawierający rezystorów nieliniowych jest
obwodem liniowym prądu stałego.
Zasadnicza część teorii obwodów elektrycznych dotyczy układów zbudowanych elementów sku-
pionych, liniowych i stacjonarnych. Jeżeli nie zaznacza się wyraźnie, że któryś z warunków SLS
nie jest spełniony, oznacza to na ogół, że rozważany element lub układ jest klasy SLS. Przy prądzie
stałym warunek stacjonarności (niezmienności parametrów) jest spełniony w sposób oczywisty.
Prawa Kirchhoffa dla obwodów prądu stałego
Podane wcześniej prawa dla wartości chwilowych prądów i napięć w obwodzie elektrycznym obo-
wiązują w obwodzie prądu stałego dla wartości ustalonych. Zostaną zapisane aktualne formuły.
I (prądowe) prawo Kirchhoffa wyraża się wzorem:
n
∑ Ik = 0 , (3.6)
I1 k =1
I5 gdzie prądy dopływające są pisane zwyczajowo ze znakiem „+”, a od-
I2 pływające ze znakiem „–”; indeksy: n – liczba gałęzi zbiegających się
I4 w węźle, k – nr gałęzi zbiegającej się w węźle (k = 1, ... , n).
I3
Przykład. Równanie prądów w węźle przedstawionym obok na rysun-
ku, wyraża się następująco: I 1− I 2 + I 3 − I 4 + I 5 = 0 .
II (napięciowe) prawo Kirchhoffa wyraża się wzorami:
n n n n
∑ Ek + ∑U k = 0 lub ∑ Rk ⋅ I k = ∑ E k (3.7a, b)
k =1 k =1 k =1 k =1
gdzie napięcia źródeł są strzałkowane generatorowo, a na rezystorach – odbiornikowo (względem

zwrotu prądów gałęzi); sumowanie napięć jest zgodne z przyjętym zwrotem obiegu oczka, tzn.:
48 Wykład V
a) napięcia zwrócone zgodnie ze zwrotem obiegu

oczka są pisane ze znakiem „+”, a zwrócone prze- R1 I5
ciwnie do zwrotu obiegu oczka – ze znakiem „–”; R5
I1
b) wyrażenia Rk Ik są pisane po przeciwnej niż Ek
U1 U5
stronie równania ze znakiem „+”, gdy prądy w obie-
ganych gałęziach są zwrócone zgodnie ze zwrotem I2 I4
obiegu, a ze znakiem „–”, gdy są zwrócone przeciw-
nie; indeksy: n – liczba gałęzi tworzących oczko, k – R2 U2 U4
R4
nr gałęzi wchodzącej w skład oczka (k = 1, ... , n).
Przykład. Równanie napięć w oczku przedstawio- E4
E2 U3
nym obok na rysunku, wyraża się następująco:
− E 2 + E 4 + U 1 + U 2 + U 3 − U 4 − U 5 = 0 lub
I3 R3
− R1 ⋅ I 1 − R2 ⋅ I 2 − R3 ⋅ I 3 + R4 ⋅ I 4 + R5 ⋅ I 5 = − E 2 + E 4 .
Moce wydawane i pobierane przez gałęzie w obwodzie prądu stałego

Od konwencji strzałkowania prądu i napięcia elementów bądź gałęzi zależy tylko formalnie, czy są
one odbiornikami, czy generatorami mocy elektrycznej. Jeśli przyjęte strzałkowanie nie odpowiada
rzeczywistej sytuacji, to moc (odpowiednio – wydawana lub oddawana) jest ujemna, co wskazuje
na przeciwny kierunek jej przepływu. Zostanie to pokazane na przykładzie gałęzi aktywnych dwu-
elementowych E, R oraz Iźr , G :
a’) zgodne zwroty E i I
Pgen = U gen ⋅ I = ( E − U R ) ⋅ I = ( E − R ⋅ I ) ⋅ I = E ⋅ I − R ⋅ I 2 ;
I R E
UR Podb = U odb ⋅ I = (U R − E ) ⋅ I = ( R ⋅ I − E ) ⋅ I = R ⋅ I 2 − E ⋅ I
Uodb E
– gałąź jest generatorem, gdy E − R ⋅ I > 0 czyli I < = I z ,
Ugen R
E
a odbiornikiem, gdy R ⋅ I − E > 0 czyli I > = I z ,
Ugen R
E gdzie Iz – prąd zwarcia gałęzi.
(-I) I
Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: R = 4 Ω, E = 6 V, I = 2 A.
0 Iz
Uod Prąd zwarcia gałęzi ma wartość Iz = E / R = 1,5 A ⇒ I > Iz ; gałąź jest
odbiornikiem; Uodb = R I – E = 2 V, Podb = Uodb I = 4 W albo
Podb = R ⋅ I − E ⋅ I = 16 − 12 = 4 W.
2
a”) przeciwne zwroty E i I

I R E Podb = U odb ⋅ I = ( E + U R ) ⋅ I = ( E + R ⋅ I ) ⋅ I = E ⋅ I + R ⋅ I 2 > 0 ;
UR Pgen = U gen ⋅ I = (− E − U R ) ⋅ I = −( E + R ⋅ I ) ⋅ I = − E ⋅ I − R ⋅ I 2 < 0
Uodb
– gałąź nie może być generatorem (przy założonym zwrocie I nie jest
Ugen
−E
możliwe spełnienie warunku E + R ⋅ I < 0 czyli I < = − I z , gdzie
R
Uod
Iz – prąd zwarcia gałęzi).
(-I)
E
I Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: R = 4 Ω, E = 6 V, I = 2 A.
(-Iz) 0 Gałąź jest odbiornikiem; Uodb = E + R I = 14 V, Podb = Uodb I = 28 W
Ugen albo Podb = E ⋅ I + R ⋅ I 2 = 12 + 16 = 28 W.
b’) zgodne zwroty Iźr i U

Iź r Igen Pgen = U ⋅ I gen = U ⋅ ( I źr − I G ) = U ⋅ ( I źr − G ⋅ U ) = U ⋅ I źr − G ⋅ U 2 ;
Podb = U ⋅ I odb = U ⋅ ( I G − I źr ) = U ⋅ (G ⋅ U − I źr ) = G ⋅ U 2 − U ⋅ I źr
G IG Iodb
I źr
– gałąź jest generatorem, gdy I źr − G ⋅ U > 0 czyli U < = U0 ,
U G
I źr
a odbiornikiem, gdy G ⋅ U − I źr > 0 czyli U > = U0 ,
Igen G
gdzie U0 – napięcie stanu jałowego gałęzi.
Iź r
(-U) U Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: G = 1 S, Iźr = 3 A, U = 2 V.
0 U0
Napięcie stanu jałowego gałęzi ma wartość U0 = Iźr / G = 3 V ⇒
Iodb
U < U0 ; gałąź jest generatorem; Igen = Iźr – G U = 1 A,
Pgen = U Igen = 2 W albo Pgen = U ⋅ I źr − G ⋅ U 2 = 6 − 4 = 2 W.
b”) przeciwne zwroty Iźr i U

Iź r Igen Podb = U I odb = U ( I źr + I G ) = U ( I źr + G U ) = U I źr + G U 2 > 0 ;
Iodb Pgen = U I gen = U (− I źr − I G ) = −U ( I źr + G U ) = −U I źr − GU 2 < 0

G IG
– gałąź nie może być generatorem (przy założonym zwrocie U nie jest
U − I źr
możliwe spełnienie warunku I źr + G U < 0 czyli U < = −U 0 ,
G
Iodb gdzie U0 – napięcie stanu jałowego gałęzi).
Iź r Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: G = 1 S, Iźr = 3 A, U = 2 V.
(-U) U
(-U0) 0 Gałąź jest odbiornikiem; Iodb = Iźr + G U = 5 A, Podb = U Iodb = 10 W
Igen albo Podb = U ⋅ I źr + G ⋅ U 2 = 6 + 4 = 10 W.
Bilans mocy obwodu prądu stałego

Zasada Tellegena (bilansowania się mocy w obwodzie elektrycznym), podana wcześniej dla warto-
ści chwilowych prądów i napięć w obwodzie elektrycznym, obowiązuje w obwodzie prądu stałego
dla wartości ustalonych. Zostaną zapisane aktualne formuły.
Bilans mocy obwodu prądu stałego wyraża się następująco:
n n
∑U k .gen ⋅ I k .gen = ∑ Rk ⋅ I k2 , (3.8a)
k =1 k =1
gdzie źródła strzałkuje się generatorowo i wielkości ich dotyczące umieszcza po lewej stronie rów-
nania, a wielkości dotyczące rezystancji gałęziowych umieszcza po prawej stronie (konwencja mie-
szana); indeksy: n – liczba elementów występujących się w obwodzie, k – nr elementu (k = 1, ... ,
n).
Jeśli wszystkie elementy obwodu są traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa) albo ak-
tywne (konwencja generatorowa), to bilans mocy przyjmuje postaci:
n n
∑ U k .odb ⋅ I k .odb = 0 lub ∑ U k .gen ⋅ I k .gen = 0 , (3.8b, c)
k =1 k =1
gdzie wszystkie elementy obwodu strzałkuje się tak samo – odbiornikowo bądź generatorowo; in-
deksy: n – liczba elementów występujących się w obwodzie, k – nr elementu (k = 1, ... , n).
Elementami mogą być całe gałęzie oraz źródła prądowe nie wchodzące w skład gałęzi.
50 Wykład V
Przykład. Na schemacie obwodu prądu stałego podano wartości parametrów i prądów gałęziowych
(wartości prądów są wynikiem rozwiązania obwodu, uzyskanego jedną z metod objaśnionych da-
lej). Po wyznaczeniu wartości napięć na elementach, zostanie sporządzony – na dwa sposoby – bi-
lans mocy obwodu.
1. Bilans mocy obwodu przy mieszanej konwencji strzał- a)
1Ω 1A 1A 6V
kowania prądów i napięć elementów
Uwzględniając zwroty prądów zaznaczone na danym 2A
schemacie (rys. a), dorysowano napięcia: na źródłach – w
konwencji generatorowej, oraz na rezystorach – w kon- 1Ω
wencji odbiornikowej (rys. b). Wartość napięcia na źródle
prądowym jest sumą napięć (o właściwym zwrocie) na 3V 1Ω
2A 4A
gałęziach tworzących dowolną drogę między węzłami, do
których jest przyłączone to źródło, np. na dwóch górnych 3A
gałęziach (1 + 6 = 7 V) albo na dwóch środkowych
(3 + 4 = 7 V).
Wartości sum po lewej i prawej stronie równania (3.8a) b)
wynoszą: 1Ω 1A 1A 6V
n
∑ Pk .gen =∑U k .gen ⋅ I k .gen = 6 ⋅ 1 + (−3) ⋅ 2 + 7 ⋅ 3 = 21 W, 2A
k k =1 1V 6V
n
∑ Pk .odb =∑ Rk ⋅ I k2 = 1 ⋅ 12 + 1 ⋅ 2 2 + 1 ⋅ 4 2 = 21 W, 2V 1Ω
k k =1
3V 1Ω
tzn. moce się bilansują ∑ Pk .gen =∑ Pk .odb . 2A 4A
k k
2. Bilans mocy obwodu przy odbiornikowej konwencji –3 V 3A 4V

strzałkowania prądów i napięć każdego z elementów
Zwroty napięć wszystkich elementów obwodu przyjęto
7V
przeciwne do zwrotów prądu (rys. c).
c)
Wartość sumy w równaniu (3.8b) wynosi: 1Ω 1A 6V
n 1A
∑ Pk .odb =∑U k .odb ⋅ I k .odb = 2A
k k =1 1V –6 V
= 1 ⋅ 1 + (−6) ⋅ 1 + 2 ⋅ 2 + 3 ⋅ 2 + 4 ⋅ 4 + (−7) ⋅ 3 = 0 W, 2V 1Ω
tzn. moce się bilansują ∑ Pk .odb = 0 . 3V 1Ω
k 2A 4A
3V 3A 4V
–7 V
Wykład VI. PODSTAWOWE UKŁADY PRĄDU STAŁEGO

Rzeczywiste źródło napięciowe obciążone rezystancją
Na rysunku pokazano schemat i charakterystykę zewnętrzną rzeczywistego stałoprądowego źródła
napięciowego, obciążonego rezystancją R. Charakterystyka przedstawia zależność
I U = E − Rw ⋅ I . (3.9a)
U
W stanie jałowym (I = 0) napięcie U ma wartość
Rw E U0 = E ; (3.9b)
U R
I w stanie zwarcia (U = 0) prąd I ma wartość
E
0 Iz E
Iz = . (3.9c)
Rw
Moc wytwarzana w źródle (oddawana przez idealne źródło) przy obciążeniu prądem I wynosi
P1 = E ⋅ I ; (3.10a)
moc oddawana do obwodu zewnętrznego (pobierana przez odbiornik) oraz sprawność źródła –
P2 = U ⋅ I = E ⋅ I − Rw ⋅ I 2 ; (3.10b)
P2 U E − Rw ⋅ I I U R⋅I R
η= = = = 1− , albo inaczej: η = = =
E ( R + Rw ) ⋅ I R + Rw
. (3.10c, d)
P1 E E Iz
Stan, w którym z danego źródła pobierana jest największa moc, nazywa się stanem dopasowania
odbiornika do źródła. Prąd I ma wtedy taką wartość, że
dP2 E
= 0 , więc E − 2 Rw ⋅ I dop = 0 , stąd I dop = .
dI 2 Rw
E
Ponieważ jednak I dop = , więc warunkiem dopasowania odbiornika do źródła jest
Rdop + Rw
Rdop = Rw . (3.11a)
Zgodnie ze wzorem (3.10d), sprawność źródła w stanie dopasowania wynosi
η dop = 0,5 , (3.11b)
a moc pobierana przez odbiornik wyraża się wzorem
E2
P2.dop = Rdop ⋅ I dop
. 2
= (3.11c)
4 Rw
Moc P2.dop , określona wzorem (3.11c), jest nazywana mocą dopasowania odbiornika do źródła
napięciowego lub mocą dysponowaną źródła napięciowego.
Rzeczywiste źródło prądowe obciążone konduktancją
Na rysunku pokazano schemat i charakterystykę zewnętrzną rzeczywistego stałoprądowego źródła
prądowego, obciążonego konduktancją G. Charakterystyka przedstawia zależność
I
I = I źr − G w ⋅ U . (3.12a)
I
W stanie jałowym (I = 0) napięcie U ma wartość
Iw Iźr I
Iźr U G U 0 = źr ; (3.12b)
Gw U Gw
0 U0 w stanie zwarcia (U = 0) prąd I ma wartość
I z = I źr (3.12c)
Moc wytwarzana w źródle (oddawana przez idealne źródło) przy napięciu U wynosi
52 Wykład VI
P1 = U ⋅ I źr , (3.13a)
moc oddawana do obwodu zewnętrznego (pobierana przez odbiornik) oraz sprawność źródła –
P2 = U ⋅ I = U ⋅ I źr − Gw ⋅ U 2 ; (3.13b)
P2 I I − Gw ⋅ U U I G ⋅U G
η= = = źr = 1− , albo inaczej: η = = = . (3.13c, d)
P1 I źr I źr U0 I źr (G + Gw ) ⋅ U G + Gw
W stanie dopasowania odbiornika do źródła napięcie U ma taką wartość, że
dP2 I
= 0 , więc I źr − 2Gw ⋅ U dop = 0 , stąd U dop = źr .
dU 2G w
I źr
Ponieważ jednak U dop = , więc warunkiem dopasowania odbiornika do źródła jest
Gdop + G w
Gdop = Gw . (3.14a)
Zgodnie ze wzorem (3.13d), sprawność źródła w stanie dopasowania wynosi
η dop = 0,5 , (3.14b)
a moc pobierana przez odbiornik wyraża się wzorem
I źr 2
P2.dop = Gdop ⋅ U dop
=2
. (3.14c)
4Gw
Moc P2.dop , określona wzorem (3.14c), jest nazywana mocą dopasowania odbiornika do źródła
prądowego lub mocą dysponowaną źródła prądowego.
Równoważność rzeczywistych źródeł napięciowych i prądowych
Równoważność źródeł dotyczy ich wielkości zaciskowych, tj. identyczności prądów oraz napięć na
zaciskach obu źródeł (rys.).
I I
Źródło napięciowe:
U = E − Rw ⋅ I . Iw
Rw
Źródło prądowe:
U ≡
Iźr
Gw U
I w = I źr − I czyli G w ⋅ U = I źr − I , E
I źr 1
więc U= − ⋅I .
Gw Gw
I 1
Otrzymuje się tożsamość: E − Rw ⋅ I ≡ źr − ⋅ I ; z niej warunki równoważności układów:
Gw Gw
1 I źr
Rw = i E= = R w ⋅ I źr ; (3.15a, b)
Gw Gw
1 E
inne postaci: Gw = i I źr = G w ⋅ E = . (3.16a, b)
Rw Rw
Charakterystyki zewnętrzne źródeł równoważnych są identyczne (nie licząc zamiany ról zmien-
nych).
Trzeba zaznaczyć, że na ogół źródła równoważne – ze względu na wielkości zaciskowe – nie są
równoważne ze względu na straty mocy wewnątrz źródeł. W rzeczywistym źródle napięciowym
straty te wynoszą
∆PU = Rw ⋅ I 2 , (3.17a)
a w rzeczywistym źródle prądowym -
R2 ⋅ I 2
∆PI = Gw ⋅ U = 2
, (3.17b)
Rw
stąd ich stosunek -
∆PU  Rw 
2
=  , (3.17c)
∆PI  R 
a więc równoważność źródeł ze względu na straty mocy zachodzi tylko wtedy, gdy R = Rw , czyli w
stanie dopasowania odbiornika do źródła.
Łączenie źródeł prądu stałego
Układy różnych źródeł można zastępować – ze względu na wielkości zaciskowe – jednym źródłem
odpowiedniego typu. Zostaną rozpatrzone układy szeregowych i równoległych połączeń źródeł tych
samych rodzajów.
Warunkiem równoważności idealnych źródeł jest równość, odpowiednio, napięcia bądź prądu źró-
dłowego. Warunkiem równoważności rzeczywistych źródeł jest równość dwóch z trzech wielkości:
napięcia w stanie jałowym U0, prądu zwarcia Iz oraz rezystancji Rw (konduktancji Gw) wewnętrznej,
będącej ilorazem tych wielkości Rw = U0 / Iz (Gw = Iz / U0).
Połączenia wywołujące sprzeczność definicyjną są zakazane. Zakaz ten dotyczy łączenia równole-
głego idealnych źródeł napięciowych o różnych napięciach źródłowych oraz łączenia szeregowego
idealnych źródeł prądowych o różnych prądach źródłowych. Poza tym, wszystkie połączenia ideal-
nych źródeł z innymi źródłami lub z rezystorami są dozwolone. Niektóre z nich są jednak nieistot-
ne, tzn. nie wpływają na wypadkową charakterystykę U (I) lub I (U) układu (ale mają wpływ na
straty mocy w układzie wewnętrznym).
Przykłady nieistotnych połączeń elementów z idealnym źródłem napięciowym:
1 1 1 1 1 1
Rwr
E E E
Er
E Rr E Iź r E Iź r Gw ≡ E
2 2 2 2 2 2
Przykłady nieistotnych połączeń elementów z idealnym źródłem prądowym:

1 1 1 1 1 1
Iź r Iź r
Iź r Iź r Iź r
Iź r Iźr.s Gws R E
R ≡ Iź r
E
2 2 2 2 2 2
Szeregowe połączenie idealnych źródeł napięciowych:

E1 E2 En Ezast n
≡ E zast = ∑ E k .
k =1
(3.18a)
Szeregowe połączenie rzeczywistych źródeł napięciowych:

E1 Rw1 E2 Rw2 En Rwn Ezast Rw. zast
≡
54 Wykład VI
n n
E zast = ∑ E k , Rw. zast = ∑ Rwk . (3.18a, b)
k =1 k =1
Równoległe połączenie idealnych źródeł prądowych:
n
I źr . zast = ∑ I źr .k .
≡
(3.19a)
Iźr.1 Iźr.2 Iźr.n Iźr.zast k =1
Równoległe połączenie rzeczywistych źródeł prądowych:
Iźr.1 Gw1 Iźr.2 Gw2 Iźr.n Gwn ≡ Iźr.zast Gw.zast
n n
I źr . zast = ∑ I źr .k , Gw. zast = ∑ Gwk . (3.19a, b)
k =1 k =1
Równoległe połączenie rzeczywistych źródeł napięciowych:
Rw1 Rwn Rw. zast

Gw1 E1 Gw1
≡ ≡
(Gw1) (Gwn) (Gw. zast)
Gwn En Gwn Ezast

E1 En
I
∑ Gwk ⋅ Ek 1 1
k =1
E zast = źr . zast = n
, Rw. zast = = n
, (3.20a, b)
G w. zast G w. zast
∑ Gwk ∑ Gwk
k =1 k =1
Szeregowe połączenie rzeczywistych źródeł prądowych:
Rw1
Gw1
Iźr.1
(Rw1)
≡ ≡
Rwn Gw.zast
Iźr.zast (Rw.zast)
E1
Gwn
Iźr.n
(Rwn)
En
E
∑ Rwk ⋅ I źr.k 1 1
k =1
I źr . zast = zast = n
, Gw. zast = = n
. (3.21a, b)
Rw. zast Rw. zast
∑ Rwk ∑ Rwk
k =1 k =1
Linia zasilająca odbiornik prądu stałego

Jeśli źródła i odbiorniki prądu stałego są oddalone od siebie, to przekazywanie energii między nimi
odbywa się za pośrednictwem linii energoelektrycznych (elektroenergetycznych). Linie te składają
się zwykle z przewodów umieszczonych obok siebie, tworzących zespoły (wiązki) nazywane tora-
mi elektroenergetycznymi.
Tor elektroenergetyczny to pojedynczy zespół przewodów, którym można przesłać energię ze źró-
dła do odbiornika. Linie elektroenergetyczne buduje się jako jedno- lub dwutorowe. Używane są do
tego przewody gołe (bez izolacji stałej) oraz kable i przewody izolowane (jedno- bądź wielożyło-
we).
Powietrzna bądź stała izolacja między przewodami linii zasilającej jest z zasady na tyle dobra, że
można nie uwzględniać konduktancji poprzecznej. Dwuprzewodowa linia prądu stałego (rys.) jest
więc reprezentowana na schemacie przez całkowitą rezystancję podłużną skupioną, nazywaną krót-
ko rezystancją linii (toru), która jest równa sumie rezystancji żył obu przewodów zasilających:
l l
RL = RL1 + RL 2 = 1 + 2 , (3.22)
(L1-A) I RL1 (L1-B) γ 1 ⋅ S1 γ 2 ⋅ S 2
gdzie: RL – rezystancja linii; RL1, RL2 – re-
E UA UB U R zystancje przewodów linii; l1, l2 – długości
RL2
przewodów linii; γ1, γ2 – przewodność wła-
(L2-A) (L2-B) ściwa (konduktywność) wzdłużna przewo-
(P+∆P) ∆P P dów linii; S1, S2 – pola przekrojów przewo-
dów linii.
Parametrami odbiornika są: napięcie U oraz alternatywnie: prąd I, moc P = U I, albo rezystancja
zastępcza R = U/I = U2/P. Odbiornik obciąża źródło i linię zasilającą, w wyniku czego powstaje w
linii spadek napięcia i strata mocy.
Spadek napięcia ∆UAB w linii prądu stałego jest to różnica wartości napięcia na początku linii UA
(w punkcie A - po stronie źródła) i na końcu linii UB = U (w punkcie B - po stronie odbiornika):
R ⋅ P RL ⋅ U
∆U AB = U A − U B = RL ⋅ I = L = . (3.23a)
U R
Na rys. a przedstawiono schemat jednokreskowy a) UA RL UB = U
toru elektroenergetycznego, odpowiadający jego
schematowi pełnemu. I; I I;
P + ∆P P
Na schematach jednokreskowych nie rysuje się
symboli graficznych, tylko opisuje linie symbola- b) Ux
mi słownymi lub danymi liczbowymi elementów, xA xB
UA
co zapewnia przejrzystość i czytelność informacji. 0 x
Jeśli zmienną jest odległość x od początku linii, UB
to można narysować wykresy zmienności napię- ∆UAB
cia Ux(x) i spadku napięcia ∆UAx(x), pokazane na
∆ UAx
rys. b.
W praktyce operuje się często procentowym spadkiem napięcia
∆U AB R ⋅P R
∆u % AB = ⋅ 100% = L 2 ⋅ 100% = L ⋅ 100% . (3.23b)
U U R
Strata mocy ∆PAB w linii prądu stałego wynosi
R ⋅ P2 R ⋅ P
∆PAB = ∆U AB ⋅ I = R L ⋅ I 2 = L 2 = L , (3.24a)
U R
a procentowa strata mocy w tej linii –
∆P R ⋅P R
∆p% AB = AB ⋅ 100% = L 2 ⋅ 100% = L ⋅ 100% . (3.24b)
P U R
56 Wykład VI
Ze wzorów (3.23b) i (3.24b) wynika, że w linii prądu stałego procentowy spadek napięcia jest rów-
ny procentowej stracie mocy:
∆u % = ∆p% . (3.25)
Obok na rysunku została pokazana trój-
przewodowa linia prądu stałego z prze- (L1-A) I1 RL1 (L1-B)
wodami „skrajnymi” L1 i L2 oraz prze-
wodem „środkowym” L0. Podstawowe E1 (L0-A) UA1 I0 RL0 UB1 (L0-B) R1
znaczenie ma praca przy symetrii źródła
i odbiornika, co oznacza: E1 = E 2 = E ; E2 (L2-A) UA2 I2 RL2 UB2 (L2-B) R2
R L1 = RL 2 = R L ; R1 = R2 = R .
Uzyskuje się wówczas: I1 = I 2 = I ; I 0 = 0 .
Prąd, spadek napięcia i strata mocy w przewodzie „środkowym” są więc równe zeru przy idealnej
symetrii układu, a odpowiednio małe, gdy asymetria obciążenia jest niewielka. Przekrój przewodu
środkowego” może być dlatego mniejszy od przekroju przewodów „skrajnych”.
Dzielnik napięcia. Rozszerzanie zakresu pomiarowego woltomierza
I Połączone szeregowo rezystancje (rys. a) tworzą dzielnik napięcia.
a)
Napięcie zasilające ten układ „dzieli się” na rezystancjach proporcjo-
U1 R1 nalnie do ich wartości:
U R1
U U 1 = R1 ⋅ I = R1 ⋅ = ⋅U , (3.26a)
R1 + R2 R1 + R2
U2 R2
U R2
U 2 = R2 ⋅ I = R2 ⋅ = ⋅U . (3.26b)
R1 + R2 R1 + R2
b) Układ dzielnika napięcia jest wykorzystywany m.in. do rozszerzania
zakresu pomiarowego woltomierza prądu stałego (rys. b). Aby zakres
UV V RV pomiarowy woltomierza o rezystancji RV rozszerzyć n razy, trzeba po-
U łączyć z nim szeregowo taki rezystor Rd (opornik dodatkowy), że
UV 1 RV 1
Rd = czyli = ,
U n RV + Rd n
więc Rd = ( n − 1) ⋅ RV . (3.27)
Dzielnik prądu. Rozszerzanie zakresu pomiarowego amperomierza

a) I Połączone równolegle konduktancje (rys. a) tworzą dzielnik prądu.
Prąd dopływający do tego układu „dzieli się” na prądy gałęziowe pro-
I1 I2 porcjonalnie do wartości konduktancji gałęzi:
I G1 R2
I1 = G1 ⋅ U = G1 ⋅ = ⋅I = ⋅I , (3.28a)
U G1 G2 G1 + G2 G1 + G2 R1 + R2
I G2 R1
I 2 = G2 ⋅ U = G2 ⋅ = ⋅I = ⋅ I . (3.28b)
G1 + G2 G1 + G2 R1 + R2
b) Układ dzielnika prądu jest wykorzystywany m.in. do rozszerzania za-
I
kresu pomiarowego amperomierza prądu stałego (rys. b). Aby zakres
IA Ib pomiarowy amperomierza o rezystancji RA rozszerzyć n razy, trzeba
połączyć z nim równolegle taki rezystor Rb (bocznik), że
A IA 1 Rb 1
RA Rb = czyli = ,
I n R A + Rb n
R
więc Rb = A . (3.29)
n −1
ROZDZIAŁ 4
Rozwiązywanie obwodów
prądu stałego
I1 10 Ω 1 I2 10 Ω 2 10 Ω I4
I3
U1 U2
140 V 180 V
24 Ω U3 U4
4,6 A
1 2
Przez rozwiązanie obwodu rozumie się zwykle wyznaczenie wartości prądów bądź napięć gałęzio-
wych, gdy znane są wartości parametrów elementów pasywnych i aktywnych. Czynnikiem wymu-
szającym działanie układu są wtedy napięcia i prądy źródłowe (parametry idealnych elementów
aktywnych), zaś odpowiedzią układu na te wymuszenie – prądy i napięcia gałęziowe.
Możliwe jest też inne postawienie zadania: wymuszenie to prąd lub napięcie jednej z gałęzi, zaś
odpowiedź – prądy lub napięcia pozostałych gałęzi albo parametry wybranej gałęzi (również jej
prąd lub napięcie źródłowe), przy znanych wartościach pozostałych parametrów obwodu. W tym
wypadku problemy mają charakter szczególny i na ogół są łatwiejsze do rozwikłania.
Rozwiązywanie obwodów nierozgałęzionych prądu stałego nie stwarza poważniejszych trudności.
Do opisania struktury liniowych obwodów rozgałęzionych służą współczynniki (macierze) incyden-
cji. Dzięki nim uzyskuje się ogólne, macierzowe postaci równań obwodów. Z równań Kirchhoffa
wynikają bezpośrednio równania równowagi (względem prądów albo względem napięć gałęzio-
wych). Posługując się pojęciem prądów oczkowych otrzymuje się równanie oczkowe obwodu, zaś
dochodząc do zależności względem potencjałów węzłowych obwodu – jego równanie węzłowe.
Z liniowością obwodu wiąże się możliwość stosowania zasady superpozycji.
Przy wyznaczaniu prądu (napięcia) jednej, wybranej gałęzi można skorzystać z twierdzenia Theve-
nina (twierdzenia Nortona).
Aby wyznaczyć wartości prądów (napięć) przyrostowych przy zmianach rezystancji (konduktancji)
jednej gałęzi, korzysta się z twierdzenia o kompensacji.

E napięcie źródłowe Iźr’ wektor zastępczych źródłowych prą-
E wektor źródłowych napięć gałęziowych dów gałęziowych
E’ wektor zastępczych źródłowych napięć Iźr.h wektor prądów źródłowych pseudoga-
gałęziowych łęzi
Eo wektor źródłowych napięć oczkowych Iźr.c „całkowity” wektor prądów źródło-
Eo’ wektor zastępczych źródłowych napięć wych
oczkowych Iźr.c’ wektor zastępczych źródłowych prą-
g liczba gałęzi w obwodzie dów gałęzi i pseudogałęzi
G konduktancja m liczba niezależnych węzłów obwodu
(rząd grafu)
Gjj konduktancja wejściowa j-tej gałęzi n liczba niezależnych oczek obwodu
Gjk konduktancja międzygałęziowa gałęzi (zerowość grafu)
j-tej i gałęzi k-tej Pgen moc „generatorowa”
Gw konduktancja wewnętrzna źródła Podb moc „odbiornikowa”
∆Gk przyrost konduktancji k-tej gałęzi R rezystancja (opór elektryczny)
G diagonalna macierz konduktancji gałę- Rjj rezystancja wejściowa j-tej gałęzi
ziowych Rjk rezystancja międzygałęziowa j-tej ga-
Gi macierz konduktancji gałęziowych w łęzi i k-tej gałęzi lub pseudogałęzi
węzłach Rw rezystancja wewnętrzna źródła
Gw macierz konduktancji węzłowych (wła- ∆Rk przyrost rezystancji k-tej gałęzi
snych i wzajemnych) R diagonalna macierz rezystancji gałę-
h liczba pseudogałęzi w obwodzie ziowych
I prąd Rl macierz rezystancji gałęziowych w
Igen prąd „generatorowy” oczkach
Iodb prąd „odbiornikowy” Ro macierz rezystancji oczkowych (wła-
Iwej prąd wejściowy gałęzi (pseudogałęzi) snych i wzajemnych)
Iz prąd zwarcia, tj. prąd między zwartymi U napięcie
zaciskami Ugen napięcie „generatorowe”
Iźr prąd źródłowy Uodb napięcie „odbiornikowe”
∆Ik przyrost prądu k-tej gałęzi U0 napięcie w stanie jałowym, tj. napięcie
I wektor prądów gałęziowych na rozwartych zaciskach
I’ wektor zastępczych prądów gałęzio- ∆Uk przyrost napięcia na k-tej gałęzi
wych U wektor napięć gałęziowych
Io wektor prądów oczkowych V potencjał
Iw wektor wydajności źródeł prądowych V wektor potencjałów węzłowych
do węzłów
w liczba węzłów w obwodzie
Iw ’ wektor zastępczych wydajności źródeł
do węzłów δlk współczynnik incydencji k-tej gałęzi i
Iwej wektor prądów wejściowych gałęzi l-tego oczka
δ macierz incydencji gałęzi i oczek
Iwej.c „całkowity” wektor prądów wejścio- λik współczynnik incydencji k-tej gałęzi
wych (lub pseudogałęzi) i i-tego węzła
Iwej.h wektor prądów wejściowych pseudoga-
λ macierz incydencji gałęzi i węzłów
łęzi
Iw.h wektor wydajności pseudogałęzi do λh macierz incydencji pseudogałęzi i wę-
węzłów złów
Iźr wektor prądów źródłowych gałęzi λc „całkowita” macierz incydencji wę-
złów
[1], [2], [4], [6]
4. Rozwiązywanie obwodów prądu stałego 59
Wykład VII. ANALIZA OBWODÓW NIEROZGAŁĘZIONYCH PRĄDU STAŁEGO.

ELEMENTY TOPOLOGII OBWODÓW ELEKTRYCZNYCH
Obwód liniowy nierozgałęziony, bez źródeł prądowych
Jeśli obwód jest liniowy i nie ma w nim rzeczywistych źródeł prądowych, to sumuje się napięcia
źródłowe oraz rezystancje w oczku, a następnie oblicza prąd z prawa Ohma:
n
∑ Ek
k =1
I= n
, (4.1)
∑ Rk
k =1
gdzie n - liczba gałęzi szeregowych w oczku (zawierających źródła i rezystancje).
Zwrot prądu odpowiada zwrotowi obiegu oczka, zgodnie z którym sumowane są napięcia źródłowe.
Rezystancje są traktowane w obwodzie jako elementy skupione, mimo to rysuje się czasami poglą-
dowe wykresy rozkładu potencjału w obwodzie jako funkcje rezystancji, rosnącej zgodnie z przyję-
tym zwrotem obiegu oczka.
Przykład. Należy obliczyć wartość prądu i sporządzić wykres rozkładu potencjałów w obwodzie
pokazanym na rys. a.
a) U2
Za węzeł odniesienia (potencjał V0 = 0) obrano punkt 0.
1 2’ 2
Obliczenia:
2Ω
∑ Ek = 24 − 6 − 2 = 16 V, ∑ Rk = 2 + 2 + 4 = 8 Ω, 2Ω
6V I
k k
U1 U3
16 1’ 4Ω
I= = 2 A;
8 24 V 2V
V1' = 24 V, V1 = 24 − 2 ⋅ 2 = 20 V, 0
3
U 1 = 20 − 0 = 20 V albo U1 = 24 − 2 ⋅ 2 = 20 V;
U4
V0 = 0
V2' = 20 − 6 = 14 V, V2 = 14 − 2 ⋅ 2 = 10 V,
b)
U 2 = 20 − 10 = 10 V albo U 2 = 6 + 2 ⋅ 2 = 10 V; V VR
(1)
20
V3 = 10 − 4 ⋅ 2 = 2 V; (2)
10
(3)
U 3 = 10 − 2 = 8 V albo U 3 = 4 ⋅ 2 = 8 V. (0) R
Rozkład potencjałów w obwodzie pokazano na rys. b. 0 2 4 6 8 Ω
Obwód liniowy nierozgałęziony, z rzeczywistymi źródłami prądowymi

Jeśli obwód jest liniowy i występują w nim rzeczywiste źródła prądowe, to można:
• zamienić rzeczywiste źródła prądowe na napięciowe i postępować jak poprzednio (pamiętając
na końcu o wyznaczeniu prądów w wewnętrznych rezystancjach źródeł prądowych),
• zastosować zasadę superpozycji w odniesieniu do wszystkich, wziętych razem, źródeł napię-
ciowych oraz każdego, wziętego z osobna, idealnego źródła prądowego (wchodzącego w skład
źródła rzeczywistego).
Przykład. Należy obliczyć – na a) 1 b) 1
dwa sposoby - wartości prądu w Iw 6V 2Ω I 6V 2Ω I
obwodzie pokazanym na rys. a. 12 A 2Ω
2Ω
1. Po zamianie źródła otrzymuje 4Ω 24 V 4Ω
się układ (rys. b) znany z poprzed- 2V 2V
0
niego przykładu, zatem I = 2 A. 0
60 Wykład VII
Wracając do schematu zadanego (rys. a), wyznacza się wartość prądu w rezystancji źródła prądo-
wego: Iw = 12 – 2 = 10 A .
2. Po zastosowaniu zasady superpozycji 8V
c’) 1 c’’) 1
otrzymuje się dwa obwody (rys. c’ i c’’).
Oblicza się składniki prądów w tych I ’w I’ I ’’w I ’’
obwodach: 12 A
2Ω 6Ω
6 2
I ' w = ⋅ 12 = 9 A , I ' = ⋅ 12 = 3 A ; 2Ω 6Ω
8 8 0
0
8
I ' ' w = = 1 A , I ' ' = −1 A ;
8
a następnie dodaje, otrzymując prądy w obwodzie zadanym (rys. a):
I w = 9 + 1 = 10 A , I = 3 −1 = 2 A .
Obwód z rezystorem nieliniowym - rozwiązanie analityczne

Jeśli jeden z rezystorów występujących w obwodzie nierozgałęzionym jest nieliniowy i dana jest
jego charakterystyka w postaci zależności analitycznej, to otrzymuje się nieliniowe równanie ob-
wodu.
Przykład. Należy obliczyć wartość prądu w obwodzie pokazanym na rys. a. Charakterystyka sta-
tyczna U(I) rezystora nieliniowego jest monotoniczna (rys. b) i wyraża się wzorem liczbowym:
a) b) c) 2 I 2 I ≥0
U I A U = ,
A − 2 I 2 I <0
6V 2Ω I [U] = 1 V, [I] = 1 A.
2Ω I 4Ω
U
24 V U (Rs) Po zgrupowaniu elemen-
(Rs) 16 V tów tego samego rodza-
2V
ju, otrzymuje się obwód
B
B pokazany na rys. c.
2
Przy zgodnych zwrotach E i I zachodzi przypadek: I > 0 , U = 2⋅I . Równanie liczbowe obwodu
ma postać: 4 I + 2 I 2 = 16 , inaczej: I 2 + 2 I − 8 = 0 .
Rozwiązaniem tego równania, spełniającym warunek I > 0, jest I = 2 A.
Uwaga. Postać równania obwodu nieliniowego jest zwykle bardziej skomplikowana. Rozwiązanie
analityczne może stwarzać dużą trudność albo być w ogóle niosiągalne, często więc nie podejmuje
się w ogóle takiej próby, a stosuje od razu metodę graficzną lub numeryczną.
Obwód z rezystorem nieliniowym - rozwiązanie graficzne
Jeśli jeden z rezystorów występujących w obwodzie nierozgałęzionym jest nieliniowy i dana jest
jego charakterystyka w postaci wykresu, to stosuje się metodę graficzną, nazywaną metodą przecię-
cia charakterystyk. Polega ona na tym, że pozostała część obwodu – aktywna, liniowa – zostaje
przedstawiona jako zastępcze źródło napięciowe lub prądowe i charakterystykę tego źródła (charak-
terystykę zewnętrzną źródła, odpowiadająca jego równaniu) „wrysowuje” się do układu współrzęd-
nych, w którym przedstawiona jest charakterystyka rezystancji nieliniowej.
Obwód składa się zatem z dwóch gałęzi: źródłowej (liniowej) i odbiorczej (nieliniowej lub w szcze-
gólnym przypadku – liniowej).
Dla odróżnienia zapisu zależności (charakterystyk): I(U) oraz U(I), odnoszących się do gałęzi źró-
dłowej i do gałęzi odbiorczej, posłużono się symbolami, odpowiednio: Igen(U) i Iodb(U) oraz Ugen(I)
i Uodb(I).
a) Jeśli dana jest charakterystyka gałęzi odbiorczej

I
U
Uodb(I), to sporządzony wykres zastępczej gałęzi
źródłowej odpowiada równaniu:
E Ugen Uodb
Rw U gen ( I ) = E − Rw ⋅ I , (4.2a)
U
Ugen Uodb
(Rs) gdzie: E , Rw oraz I z = E Rw – parametry za-
E I stępczego źródła napięciowego.
0 I Iz Przecięcie wykresów funkcji Uodb(I) i Ugen(I)
wyznacza rozwiązanie U = Ugen = Uodb (rys. a).
b) Jeśli dana jest charakterystyka gałęzi odbiorczej
Igen Iodb Iodb(U), to sporządzony wykres zastępczej gałęzi
I źródłowej odpowiada równaniu:
Iźr Igen I gen (U ) = I źr − Gw ⋅ U , (4.2b)
Iźr Iodb
Gw U gdzie: Iźr , Gw oraz U 0 = I źr G w – parametry
(Rs) I
U zastępczego źródła prądowego.
0 U U0 Przecięcie wykresów funkcji Iodb(U) i Igen(U)
wyznacza rozwiązanie I = Igen = Iodb (rys. b).
Uwaga. Zarówno gałąź źródłowa, jak i odbiorcza, może być gałęzią zastępczą układu o większej
liczbie elementów: gałąź źródłowa – rezystorów liniowych i źródeł, gałąź odbiorcza – rezystorów
liniowych oraz nieliniowych, i - ewentualnie - źródeł. Gałąź odbiorcza może więc być zarówno gałę-
zią pasywną, jak i aktywną (odbiornikiem aktywnym). Aby można było zastosować metodę przecięcia
charakterystyk, trzeba znać równanie gałęzi źródłowej i wykres I(U) lub U(I) gałęzi odbiorczej.
Przykład. Zostanie rozpatrzony obwód nieliniowy, który był poprzednio rozwiązany analitycznie.
Obwód pokazany obok otrzymano, jak
V U
poprzednio, po zgrupowaniu elementów I
16
tego samego rodzaju, występujących w Ugen
12 Uodb
gałęzi liniowej (źródłowej). Wzór licz- 4Ω
bowy tej gałęzi ma postać: U 8
16 V (R s )
Ugen(I) = 16 – 4 I ; 4
I
napięcie w stanie jałowym wynosi więc 0
0 1 2 3 4 A
16 V, a prąd zwarcia 4 A.
Charakterystyka gałęzi nieliniowej jest dana w postaci wykresu Uodb(I). Razem z nim przedstawio-
no wykres charakterystyki Ugen(I). Punkt przecięcia obu wykresów wyznacza rozwiązanie I = 2 A.
Obwód z rezystorem liniowym zadanym parametrycznie - rozwiązanie graficzne

Metoda przecięcia charakterystyk ma zastosowanie, w szczególności, do obwodu liniowego.
Przykład. Liniową gałąź źródłową (z poprzedniego przykładu) A I
połączono ze zmienną rezystancją R. Na rysunku pokazano 4
schemat obwodu i wyjaśniono sposób wykreślnego sporządze-
nia zależności I(R). 3
V U
I 20 R=24Ω 12Ω
8Ω 2
⇒
6Ω
15
4Ω 4Ω
3Ω
10
U R 2Ω 1
16 V 5 1Ω
0Ω I R
0 0
0 1 2 3 4 A 0 6 12 18 24 Ω
62 Wykład VII
Wstęp topologiczny do analizy rozgałęzionych obwodów elektrycznych

W ogólnej teorii sieci obwodowi elektrycznemu zostaje przyporządkowany graf strukturalny (ina-
czej: nieskierowany, niezorientowany), a po zaznaczeniu na nim zwrotów, odpowiadających przyję-
tym zwrotom prądu w gałęziach obwodu – graf skierowany (inaczej: zorientowany). Graf struktu-
ralny pozwala określić cechy geometryczne obwodu, graf skierowany umożliwia zapisanie ogól-
nych zależności (równań obwodu), służących do wyznaczenia wartości prądów i napięć gałęzio-
wych. Węzłom obwodu elektrycznego odpowiadają węzły (inaczej: wierzchołki) grafu, gałęziom
obwodu – gałęzie (inaczej: krawędzie) grafu. Wszystkie gałęzie są przedstawiane przy tym w jed-
nakowej, tzw. normalnej (uogólnionej) postaci.
Węzły grafu oznacza się kropkami (zaczernionymi kółecz- 1 1 2
kami). Gałęzie grafu są przedstawiane jako odcinki linii z (1, 2 – węzły gałęzi
węzłami na jego końcach. Węzły te noszą miano węzłów ga-
łęzi. Dla rozróżnienia węzłów gałęzi skierowanej określa się 1 1 2
je jako jej początek i koniec. Zwrot gałęzi skierowanej – od
(1 – początek gałęzi 1,
jej początku do jej końca – zaznacza się na rysunku strzałką 2 – koniec gałęzi 1)
otwartą (rys. obok).
Bez obu węzłów gałąź nie istnieje; jest zawsze z nimi związana. Taką relację związania przyjęto
nazywać incydencją. Każda gałąź jest zatem incydentna ze swymi węzłami.
Węzeł jest tworem autonomicznym, mogącym występować bez gałęzi (poza nią). Taki węzeł nazy-
wa się izolowanym. Węzeł izolowany nie jest incydentny z żadną gałęzią.
Gałąź incydentna z jednym węzłem, tzn. taka, której wę- pętla gałęzie równoległe
zły są złączone, nazywa się pętlą. Gałęzie incydentne z tą
samą parą węzłów, tzn. takie, których węzły są złączone
parami, nazywają się gałęziami równoległymi. Dwie nie-
równoległe gałęzie incydentne ze wspólnym węzłem, tzn.
gałęzie przyległe
takie, które mają złączone ze sobą po jednym węźle, na-
zywają się gałęziami przyległymi (rys. obok).
Graf bez pętli własnych i gałęzi równoległych nazywa się grafem prostym.
Liczbę gałęzi i węzłów grafu kojarzy się z liczbą niewiadomych prądów lub napięć gałęziowych. Ide-
alne źródła prądowe nie tworzą same gałęzi w grafie obwodu (prądy źródłowe są z założenia znane).
„Samotne” idealne źródła prądowe nie są za-
tem gałęziami, ale traktuje się jako elementy 1 I1 2
1 1 2
autonomiczne. Takie źródła będą nazywane I2 I
pseudogałęziami i zaznaczane na grafie obwo- I4 5
4
du linią przerywaną. Zorientowanie pseudoga- I 3
2 3 5
3 3
łęzi będzie przyjmowane zgodnie ze zwrotem 6 7
I6
jej prądu źródłowego. Przykładowy obwód 4 5
prądu stałego i jego graf skierowany pokazano 4 5
obok.
Identyczność grafów nie zależy od sposobu rysowania gałęzi i rozmieszczenia węzłów, tylko od
incydencji gałęzi z węzłami, czego ilustracją jest poniższy przykład.
1 2 2 1 2 2 6
1 3
3
≡ ≡
3 1 2 2
4 5 1 3
4 5
1 3 3
4 4 5
4
6 6 4
Graf, który można narysować w taki sposób, że ga- graf planarny graf nieplanarny
łęzie nie mają żadnych punktów wspólnych poza
węzłami, nazywa się planarnym (inaczej: płaskim),
w przeciwnym zaś wypadku – nieplanarnym (ina-
czej: przestrzennym). Obok przedstawiono przykła-
dy.
Droga jest wyznaczona przez ciąg gałęzi przyległych, nie występujących więcej niż jeden raz (wę-
zły mogą się powtarzać).
Jeśli na krańcach drogi są różne droga otwarta droga zamknięta
– od A do B – od A do A
węzły, to taka droga nazywa się
drogą otwartą, jeśli natomiast A B A
jest ten sam węzeł, to nazywa
się zamkniętą (rys. obok).
Jeśli między wszystkimi węzłami grafu istnieje droga, to taki graf oraz obwód elektryczny, który on
obrazuje, noszą nazwy jednospójnych (inaczej: jednoczęściowych), jeśli natomiast nie ma takiej
drogi, to ogólnie nazywa się je niespójnymi, a w szczególności, jeśli są spójne w swych częściach –
niejednospójnymi. Graf spójny, w którym istnieje taka gałąź, że po jej usunięciu staje się on nie-
spójnym, nazywa się słabo spójnym. Poniżej przedstawiono przykłady.
graf jednospójny graf niejednospójny graf słabo spójny
Obwody elektryczne noszą takie same nazwy, jak grafy obrazujące ich strukturę. Z reguły mamy do
czynienia z obwodami planarnymi, jednospójnymi, bez pętli własnych.
Ścieżką nazywa się taką drogę, na której ścieżka oczko
żaden z węzłów nie występuje więcej niż
jeden raz; oczkiem nazywa się ścieżkę
będącą drogą zamkniętą (rys. obok).
Drzewo – wg definicji – jest to graf spójny, w którym nie występują oczka. Na ogół chodzi o drze-
wo, które jest podgrafem grafu spójnego i zawiera wszystkie jego węzły (podzbiór gałęzi zawiera-
jących wszystkie węzły, będący grafem spójnym bez oczek). Takie drzewo nazywa się drzewem
grafu lub dendrytem (inaczej: największym drzewem, drzewem rozpierającym). Graf spójny ma
zwykle wiele dendrytów.
W wypadku grafu niejednospójnego mówi się o drzewach jego części spójnych i zbiorze tworzo-
nym przez te drzewa: lesie dendrytów.
Gałęzie drzewa nazywane są konarami. Gałąź grafu, której dodanie do drzewa tworzy dokładnie
jedno oczko, nazywa się cięciwą (inaczej: łącznikiem, struną, gałęzią dopełniającą, gałęzią zamy-
kającą).
Kilka drzew przykładowego grafu, z
konarami narysowanymi grubymi linia-
mi i cięciwami narysowanymi cienkimi
liniami, pokazano na rysunku obok.
Liczba gałęzi dendrytu (lasu dendrytów) określa rząd grafu. Rząd grafu obwodu elektrycznego od-
powiada liczbie m jego węzłów niezależnych. Rząd grafu zerowego (bez gałęzi) jest równy zeru,
ponieważ z węzłem izolowanym nie są związane zmienne gałęziowe. Rząd każdego grafu spójnego
o w węzłach jest zatem równy m = w – 1, a liczba ta jest równa liczbie gałęzi dendrytu grafu spój-
nego. Rząd grafu niejednospójnego, złożonego z p części spójnych, jest równy m = w – p.
64 Wykład VII
Liczba cięciw dendrytu (lasu dendrytów) określa zerowość grafu. Zerowość grafu obwodu elek-
trycznego odpowiada liczbie n jego oczek niezależnych. Liczba cięciw dendrytu o m gałęziach – w
grafie spójnym o g gałęziach – jest równa n = g – m = g – w + 1. Liczba cięciw dendrytu o m gałę-
ziach – w grafie niejednospójnym o g gałęziach, złożonym z p części spójnych – jest równa
n = g – m = g - w + p.
Tworzenie oczek niezależnych dobrze jest wiązać z wybranym dendrytem. Jedna z gałęzi w każ-
dym oczku jest wtedy cięciwą, zaś pozostałe – konarami. Oczka takie nazywają się podstawowymi.
Obok przedstawiono przykłady z różnymi dendrytami
tego samego grafu (konary – linie grube, cięciwy –
linie cienkie, oczka podstawowe – linie kropkowane).
Pseudogałąź (linia przerywana) nie tworzy oczka!
Współczynniki incydencji
Z węzłami obwodu elektrycznego związane są prądowe równania równowagi, wynikające z
I prawa Kirchhoffa dla prądów gałęzi zbiegających się w węzłach niezależnych. W zapisie ogólnym
tych równań występują współczynniki incydencji gałęzi skierowanej (lub pseudogałęzi) i węzła,
których wartości – określone zgodnie z zasadą obowiązującą w teorii grafów – wynoszą:
+ 1 jeśli i - ty węzeł jest początkiem k - tej gałęzi (pseudogałęzi),

λik =  0 jeśli i - ty węzeł nie jest incydentny z k - tą gałęzią (pseudogałęzią), (4.3a)
− 1 jeśli i - ty węzeł jest końcem k - tej gałęzi (pseudogałęzi),

gdzie: i – numer węzła, k – numer gałęzi lub pseudogałęzi, λik – współczynnik incydencji k-tej
gałęzi (lub pseudogałęzi) i i-tego węzła.
Obok przedstawiono poglądowy rysunek. Znak λik i k k i
jest przeciwny do znaku, z jakim w tradycyjnym λik = 1 λik = –1
zapisie I prawa Kirchhoffa dla sumy prądów w i-tym
i Ik > 0 Ik > 0 i
węźle występuje prąd k-tej gałęzi (tradycyjnie pisze
się prądy dopływające ze znakiem „plus”, zaś od- (–Ik ) = (–λik )⋅ Ik (+Ik ) = (–λik )⋅ Ik
pływające – ze znakiem „minus”).
Z oczkami obwodu elektrycznego związane są napięciowe równania równowagi, wynikające z
II prawa Kirchhoffa dla napięć gałęzi tworzących oczka niezależne. W zapisie ogólnym tych rów-
nań występują współczynniki incydencji gałęzi skierowanej i oczka, których wartości – określone
zgodnie z zasadą obowiązującą w teorii grafów – wynoszą:
+ 1 jeśli k - ta gałąź jest incydentna z l - tym oczkiem,
 a zwrot jej jest zgodny ze zwrotem obiegu oczka,

δ lk =  0 jeśli k - ta gałąź nie jest incydentna z l - tym oczkiem, (4.3b)
− 1 jeśli k - ta gałąź jest incydentna z l - tym oczkiem,

 a zwrot jej jest przeciwny do zwrotu obiegu oczka.
gdzie: k – numer gałęzi, l – numer oczka, δlk – współczynnik incydencji k-tej gałęzi i l-tego
oczka.
Obok przedstawiono poglądowy rysunek. Obiegowi k k
zgodnemu ze zwrotem prądu Ik odpowiada napięcie
o znaku przeciwnym do napięcia „odbiornikowego” δlk = 1 δlk = –1
l l
Uk , a obiegowi ze zwrotem przeciwnym – napięcie
o znaku zgodnym (przy sumowaniu napięć gałęzio- Ik > 0 Rk Ik > 0 Rk
wych zgodnie z ich zwrotem, zwrot obiegu powinien
być przeciwny do zwrotu δlk ). (–Uk ) = (–δlk )⋅ Rk Ik (+Uk ) = (–δlk )⋅ Rk Ik
Wykład VIII. GAŁĘZIE NORMALNE. PRĄDOWE I NAPIĘCIOWE RÓWNANIA

RÓWNOWAGI. RÓWNANIA RÓWNOWAGI WZGLĘDEM PRĄDÓW
Sposoby przedstawiania gałęzi
W stosunku do elementów tego samego rodzaju, występujących w różnych (k-tych) gałęziach ob-
wodu, trzeba stosować jednakową konwencję strzałkowania prądów i napięć. Chodzi mianowicie o
jednolitą formę zapisu zależności między prądem gałęziowym Ik, napięciem gałęziowym Uk, źró-
dłowym napięciem gałęziowym (napięciem gałęziowego idealnego źródła napięciowego) Ek i źró-
dłowym prądem gałęziowym (prądem gałęziowego idealnego źródła prądowego) Iźr.k .
Zwrot prądu gałęziowego jest z zasady zgodny ze zwrotem gałęzi. Co do zwrotów pozostałych
wielkości, dopuszcza się dużą dowolność. Z dokonanego, formalnego w istocie, wyboru zwrotów
tych wielkości, wynikają określone postaci równań obwodu i związane z nimi kwestie obliczeniowe
(dotyczące znaków wielkości oraz charakteru poszczególnych elementów).
Standardową gałąź, obrazującą przyjęty system strzałkowania, nazywa się gałęzią normalną lub
uogólnioną. Będzie używana gałąź uogólniona o zgodnych zwrotach Ik, Ek i Iźr.k (odpowiadających
zwrotowi gałęzi), oraz przeciwnym do nich zwrocie Uk (przeciwnym do zwrotu gałęzi).
Źródłowy prąd gałęziowy Iźr.k może być traktowany
w dwojaki sposób: jako zewnętrzny (rys. a) bądź a) Iwej.k Ek Rk IR.k = Ik
jako wewnętrzny (rys. b) prąd gałęzi. Postać z ze- Iźr.k
wnętrznym prądem źródłowym Iźr.k pozwala
uwzględniać w równaniach obwodu prądy pseudo- Uk
gałęzi (idealnych źródeł prądowych, nie będących
elementami gałęzi). Nie ma natomiast takiej możli- b) Iwej.k = Ik Ek Rk IR.k
wości, jeśli Iźr.k jest prądem wewnętrznym gałęzi.
Pseudogałęzie nie są w tym przypadku elementami Iźr.k
autonomicznymi, co ogranicza ogólność rozważań.
Podstawową pełną postacią gałęzi uogólnionej jest Uk
więc gałąź z zewnętrznym prądem źródłowym Iźr.k .
Zwroty napięcia gałęziowego Uk i prądu gałęziowego Ik są przeciwne, zatem gałęzie są strzałko-
wane odbiornikowo: Uk = Uk.odb. Iloczyn napięcia Uk i prądu Iwej.k jest wobec tego mocą pobieraną
przez gałąź z obwodu: Pk = Uk Iwej.k = Pk.odb. Idealne źródło prądowe jest również strzałkowane od-
biornikowo, toteż iloczyn Uk Iźr.k wyraża moc pobieraną przez to źródło. W tym sensie jest więc ono
aktywnym odbiornikiem o prądzie Iźr.k. Aby otrzymać moc wydawaną przez idealne źródło prądo-
we, trzeba zmienić znak napięcia gałęziowego (Uk.gen Iźr.k = –Uk Iźr.k). Trzeba o tym pamiętać przy
sporządzaniu bilansu mocy obwodu. Zwroty źródłowego napięcia gałęziowego Ek i prądu w rezystan-
cji IR.k są zgodne, więc ich iloczyn Ek IR.k wyraża moc wydawaną przez idealne źródło napięciowe.
Przedstawione wyżej, pełne postaci gałęzi uogólnionej określa się jako gałęzie napięciowo-prądowe.
W obwodach występują też postaci niepełne: gałęzie
c) Ik’ E k’ R k
napięciowe (rys. c) i gałęzie prądowe (rys. d). Czę-
sto jest to efekt zamian postaci gałęzi występujących
w danym obwodzie (postaci pełnej na jedną z nie- Uk
pełnych, albo niepełnej na inną niepełną), dokona-
nych dla uproszczenia analizy obwodu. Przy takich d) Ik’ Gk
zamianach ulegają zmianom wartości prądu w rezy-
stancjach gałęziowych i wartości występującego na Iźr.k’
nich napięcia, więc po znalezieniu rozwiązania
przekształconego obwodu trzeba „wrócić” do obwo- Uk
du pierwotnego i obliczyć wartości prądu (napięcia),
odpowiadające temu obwodowi.
66 Wykład VIII
Liczby prądowych i napięciowych równań równowagi obwodu

Jeśli jednospójny obwód elektryczny ma g gałęzi i w węzłów, to można napisać:
m = (w –1) prądowych równań równowagi – na podstawie I prawa Kirchhoffa,
n = (g – w +1) napięciowych równań równowagi – na podstawie II prawa Kirchhoffa.
Razem z g równaniami gałęziowymi, wystarcza to do wyznaczenia wartości wszystkich prądów i
napięć gałęziowych.
Równania równowagi muszą być od siebie liniowo niezależne, tzn. że ani w zbiorze m równań prą-
dowych dla węzłów, ani w zbiorze n równań napięciowych dla oczek, żadne z nich nie może być
kombinacją liniową pozostałych.
Uznano wcześniej, że skoro jeden węzeł nie tworzy gałęzi (wyklucza się występowanie pętli), to w
obwodzie jednospójnym o w węzłach występuje m = (w –1) węzłów niezależnych. Równanie prą-
dowe dla jednego z w węzłów jest więc zawsze kombinacją liniową (w –1) równań prądowych dla
węzłów pozostałych. Poniżej zostanie to udowodnione na drodze algebraicznej.
Na rysunku obok węzły są tak oznaczone, że na zewnątrz
przekroju Ko jest tylko węzeł o numerze w, a gałęzie ma-
jące w nim początek oraz węzły będące końcami tych ga-
Ko w –1
łęzi mają numery od 1 do x. 1
w –2
W węzłach o numerach j = 1, ... , x (x ≤ w –1)
słuszne jest równanie prądowe ∑ I ij + I wj = 0 , 1
i≠ j,
i =1,..., w−1 w
x x x x +2
zaś w węźle zewnętrznym: ∑ I jw = −∑ I wj = 0 , x
j =1 j =1
x +1
x 
 
x 
stąd ∑ I jw = ∑  ∑ I ij  = 0 ,
j =1 j =1  i ≠ j , 
 i =1,..., w−1 
gdzie: Iij – prąd gałęziowy zwrócony od węzła o numerze i do węzła o numerze j, Iwj – prąd gałę-
ziowy od węzła w do węzła j, Ijw – prąd gałęziowy od węzła j do węzła w.
W pozostałych (w –1 – x) węzłach o numerach j = x+1, ... , w –1 , tj. w węzłach nie połączonych
bezpośrednio (poprzez pojedyncze gałęzie) z węzłem w, zachodzą zależności:
w−1
∑ I ij = 0 oraz I jw = 0 , więc ∑ I jw = 0 .
i≠ j, j = x +1
i =1,..., w−1
w−1 
 
w−1 
Wobec powyższego: ∑ I jw ≡ ∑  ∑ I ij  ≡ 0 .
j =1 j =1  i ≠ j , 
 i =1,..., w−1 
Wykazano zatem, że równanie prądów w jednym węźle jest liniowo zależne od równań prądów w
węzłach pozostałych.
Równania prądów w węzłach
Zostały utworzone macierze incydencji gałęzi (pseudogałęzi) i węzłów:
- g gałęzi i m węzłów
m× g
[ ]
λ = λik m× g , i = 1, .. , m, k = 1, .. , g, (4.4a)
- h pseudogałęzi i m węzłów
λh = [λik ]m×h , i = 1, .. , m, k = g+1, .. , g+h, (4.4b)
m×h
- g gałęzi oraz h pseudogałęzi, i m węzłów („całkowitą” macierz incydencji węzłów)

 
λc =  [ ]
λ×g λh  = [λik ]m×g [λik ]m×h , i = 1, .. , m, k = 1, .. , g+h , (4.4c)
m×( g + h ) 
 m m×h 
gdzie λik – współczynnik incydencji k-tej gałęzi (lub pseudogłęzi) i i-tego węzła, zgodnie z okre-
śleniem (4.3a).
Zapisano w postaci wektorów:
- prądy gałęziowe i źródłowe prądy gałęziowe
I = [I k ]g×1 , I źr = [I źr.k ]g×1 , k = 1, .. , g,
g ×1
(4.5a, b)
g ×1
- prądy pseudogałęzi
I źr.h = [I źr.k ]h×1 , k = g+1, .. , g+h, (4.5c)
h×1
- źródłowe prądy gałęzi i pseudogałęzi („całkowity” wektor prądów źródłowych)
I 
 gźr
×1

 ..... 
I źr.c =   = [I źr .k ]( g + h )×1 , k = 1, .. , g+h, (4.5d)
( g + h )×1 I 
 źr.h 
 h×1 
- wejściowe prądy gałęzi
I wej = [I wej .k ]g×1 , k = 1, .. , g, (4.5e)
g ×1
- wejściowe prądy pseudogałęzi
I wej.h = [I wej.k ]h×1 , k = g+1, .. , g+h, (4.5f)
g ×1
- wejściowe prądy gałęzi i pseudogałęzi („całkowity” wektor prądów wejściowych)
I 
 wej 
 g ×1 
[
I wej.c =  . . . . .  = I wej.k ]
( g + h )×1
. k = 1, .. , g+h. (4.5g)
( g + h )×1  
 I wej.h 
 h×1 
a) Iwej.k Ek Rk Ik
Między prądami w gałęziach (rys. a) oraz między prądami w
Iźr.k pseudogałeziach (rys. b) zachodzą związki:
I wej.k = I k + I źr .k , k = 1, 2, ... , g ; (4.6a)
b) Iwej.k Iźr.k I wej.k = I źr .k , k = g +1, ... , g +h, (4.6b)
I 
 g ×1
I wej = I + I źr , I wej.h = I źr.h , I wej.c =  . . . . . + I źr.c . (4.6c, d, e)
g ×1 g ×1 g ×1 g ×1 g ×1 ( g + h )×1 ( g + h )×1
0 
h×1 
68 Wykład VIII
Wg I prawa Kirchhoffa, sumy prądów w węzłach obwodu jednospójnego o w węzłach tworzą układ
m = (w –1) prądowych równań równowagi:
- w wersji 1. (dodatnie znaki składników sumy odpowiadają prądom dopływającym) -
g +h
∑ (−λik ) ⋅ I wej.k = 0 , i = 1, ... , m , (4.7a’)
k =1
- w wersji 2. (dodatnie znaki składników sumy odpowiadają prądom wypływającym) -
g +h
∑ λik ⋅ I wej.k = 0 , i = 1, ... , m . (4.7a”)
k =1
Forma (4.7a’) odzwierciedla tradycję, natomiast przyjęta definicja λik przemawia za wyborem for-
my (4.7a”), której odpowiada zapis macierzowy
λc ⋅ I wej.c = 0 . (4.7b)
m×( g + h ) ( g + h )×1 m×1
Rozłożywszy prądy wejściowe gałęzi w równaniach (4.7a”) i (4.7b), zgodnie ze wzorami (4.6a) i
(4.6c), na prądy wewnętrzne i zewnętrzne (źródłowe), otrzymuje się zależności:
g g +h
∑ λik ⋅ I k = ∑ (−λik ) ⋅ I źr.k , i = 1, ... , m , (4.7c)
k =1 k =1
λ ⋅ I = −λc ⋅ I źr.c
m× g g ×1
. (4.7d)
m×( g + h ) ( g + h )×1
Równania napięć w oczkach

Została utworzona macierz incydencji gałęzi i oczek
δ = [δ ]
n× g
lk n × g , l = 1, .. , n, k = 1, .. , g . (4.8a)
gdzie: k – numer gałęzi, l – numer oczka, δik – współczynnik incydencji k-tej gałęzi i l-tego oczka,
zgodnie z określeniem (4.3b).
Zapisano wektor napięć gałęziowych
U = [U k ] g ×1 ,
g ×1
k = 1, .. , g . (4.8b)
Wg II prawa Kirchhoffa, sumy napięć gałęziowych w oczkach obwodu jednospójnego o w węzłach

tworzą układ n = (g – w +1) napięciowych równań równowagi:
g
∑ δ lk ⋅ U k = 0 , l = 1, ... , n , (4.9a)
k =1
któremu odpowiada zapis macierzowy
δ ⋅U
n× g
g ×1
=0 .
n×1
(4.9b)
Napięcia na pseudogałęziach są liniowymi kombinacjami napięć gałęziowych.

Równania równowagi względem prądów – postać ogólna
Dla gałęzi uogólnionej o pełnej postaci, w której prąd źró-
Iwej.k Ek Rk Ik
dła prądowego Iźr.k jest prądem zewnętrznym gałęzi, a
UR.k zwrot jego jest zgodny ze zwrotem prądu Ik (rys.), otrzy-
muje się napięciowe równania gałęziowe:
Iźr.k
U k = U R.k − E k = Rk ⋅ I k − E k , k = 1, .. , g , (4.10a)
Uk
U = R⋅ I −E , (4.10b)
g ×1 g × g g ×1 g ×1
gdzie:
- diagonalna macierz rezystancji gałęziowych
R = [Rkk ]g×g = diag R1 , R2 , ... , Rg , [ ] (4.10c)
g× g
- wektor źródłowych napięć gałęziowych
E = Ek g ×1
[ ] g ×1
, k = 1, .. , g . (4.10d)
Napięciowe równania równowagi (4.9a) i (4.9b), po uwzględnieniu zależności gałęziowych (4.10a)

i (4.10b), przybierają następujące postaci:
g g
∑ δ lk ⋅ Rk ⋅ I k + ∑ (−δ lk ) ⋅ Ek = 0 , l = 1, ... , n ,
k =1 k =1
δ ⋅R⋅I
n× g g × g g ×1
+ (−δ )⋅ E = 0 ,
n× g g ×1 n×1
g g
albo ∑δ
k =1
lk ⋅ Rk ⋅ I k = ∑ δlk ⋅ E k ,
k =1
l = 1, ... , n ; (4.11a)
δ ⋅ R⋅ I = δ ⋅E
n× g g×g g ×1 n× g g ×1
. (4.11b)
W przypadku gałęzi bezrezystancyjnej, tzn. zawierającej tylko idealne źródło napięciowe, we wła-
ściwym miejscu macierzy R wstawia się zero.
Wyrażenia (4.7d) i (4.11b):
λ ⋅ gI×1 = −λc ⋅ I źr.c ,
m× g
δ ⋅ R ⋅ I = nδ× g ⋅ E
n × g g × g g ×1 g ×1
,
m×( g + h ) ( g + h )×1
tworzą razem układ g równań z g niewiadomymi, którymi są prądy gałęziowe (równania obwodu
względem prądów). Równania te można zapisać łącznie, w dwóch równoważnych postaciach, jako:
- pełne równanie równowagi względem prądów
 0   λ  0  −λ 
 m× g  m× g   m× g   m×( g +ch ) 
 . . . .  . . . .   . . . .  . . . . . . . . 
  ⋅ R +  ⋅ I =   ⋅ E +   ⋅ I źr.c , (4.12a)
 nδ× g  δ 
  g × g
 0  
g ×1 g ×1
  ( g + h )×1
  n× g   n× g 
0
 n×( g + h ) 
- skrócone równanie równowagi względem prądów
λ  I 
 m× g   mw×1 
  ⋅ = . . . . . .  ,
. . . . .
  gI×1 
(4.12b)

 Rl   Eo 
 n× g   n×1 
gdzie:
- macierz rezystancji gałęziowych w oczkach (skierowanych wzdłuż oczek)
Rl = δ ⋅ R , (4.12c)
n× g n× g g× g
- wektor wydajności źródeł prądowych do węzłów, tj. źródłowych prądów dopływających do

węzłów (wydawanych do węzłów)
I w = −λc ⋅ I źr.c , (4.12d)
m×1 m×( g + h ) ( g + h )×1
70 Wykład VIII
- wektor źródłowych napięć (sem) oczkowych

Eo = δ ⋅ E . (4.12e)
n ×1 n× g g ×1
Trzeba wyjaśnić, że:

- elementy macierzy Rl są rezystancjami k-tych gałęzi, przy czym opatrujemy je znakiem „plus”,
jeśli zwrot prądu Ik jest zgodny ze zwrotem obiegu l-tego oczka, a znakiem „minus”, jeśli zwrot
prądu Ik jest przeciwny do zwrotu obiegu l-tego oczka,
- elementy wektora Iw są sumami źródłowych prądów gałęziowych dopływających do kolejnych
węzłów (dopływające prądy źródłowe występują w sumie ze znakiem „plus”, zaś odpływające – ze
znakiem „minus”),
- elementy wektora Eo są sumami źródłowych napięć gałęziowych występujących w oczkach,
przy czym te źródłowe napięcia bierzemy ze znakiem „plus”, jeśli ich zwrot jest zgodny ze zwro-
tem obiegu oczka, a ze znakiem „minus” – jeśli jest przeciwny.
Przykład 1. Gałęzie w obwodzie pokazanym na rys. a mają z założenia postać napięciowo-
prądową. Obliczane są wartości prądów gałęziowych.
a) I1 10 Ω 1 I2 10 Ω 2 10 Ω I4 b) 1 2
1 2
I3 4,6 A
140 V 1 24 Ω 2 180 V 1 3 2 4
Źródło prądowe i gałąź z prądem I4 są jednym obiektem (jedną gałęzią). Graf obwodu z wybranym
drzewem przedstawiono na rys. b. Stopień złożoności obwodu określają: w = 3, g = 4, h = 0, stąd
m = 2, n = 2.
Wybrano i oznaczono – na rys. a i b – węzły niezależne (1, 2) i oczka niezależne (1, 2).
I. Wyznaczono macierze incydencji, macierz rezystancji gałęziowych oraz wektory źródłowych
napięć i prądów gałęziowych:
- 1 - 1 1 0  1 0 1 0 
λ =  , λ c
= λ , δ =  ,
m× g  0 1 0 - 1 m×( g + h ) m× g n × g  0 1 1 1 
10 0 0 0 140  0 
0 10 0 0   0 0 
R = , E =  , I źr =  0  , I źr.c = I źr .
g× g 0 0 24 0  g ×1  0  g ×1 ( g + h )×1 g ×1
     
0 0 0 10 180   4,6
Zapisano równanie równowagi w pełnej formie (4.12a):
  0 0 0 0  10 0 0 0  - 1 - 1 1 0    I 1 
     
 0 0 0 0   0 10 0 0   0 1 0 - 1    I 2 
  1 0 1 0 ⋅  0 + ⋅
0 24 0   0 0 0 0   I 3 
=
   
 0 1 1 1  0  
0 0 10  0 0 0 0   I 4 
  
 0 0 0 0 140  1 1 - 1 0   0 
 0 0 0 0   0  0 - 1 0 1   0 
= ⋅ + ⋅  .
 1 0 1 0   0  0 0 0 0   0 
       
 0 1 1 1 180  0 0 0 0  4,6
Po wykonaniu działań (wyniki można odczytać ze schematu, zgodnie z podanymi wyżej regułami):
10 0 24 0   0  140
Rl = δ ⋅ R =  0 10 24 10  , I w = −λc ⋅ I źr.c =  4,6 , Eo = δ ⋅ E = 180 ,
n× g n× g g × g   m×1 m×( g + h ) ( g + h )×1   n×1 n× g g ×1  
otrzymano równanie w skróconej formie (4.12b):
 - 1 - 1 1 0   I1   0   I1  0,8 
 0 1 0 - 1   I   4,6 I   
4,7
⋅ 2 = 
  , którego rozwiązaniem jest
Ig×1  I 3  = 5,5  A.
=
2
10 0 24 0   I 3  140 
         
 0 10 24 10   I 4  180   I 4  0,1 
II. Zapisano równania równowagi na podstawie wzorów (4.7c) i (4.11a), bez wprowadzania macie-
rzy incydencji – wg schematu obwodu:
− I1 − I 2 + I 3 = 0 ,
I 2 − I 4 = 4,6 ,
10 ⋅ I1 + 24 ⋅ I 3 = 140 ,
10 ⋅ I 2 + 24 ⋅ I 3 + 10 ⋅ I 4 = 180 .
Równanie macierzowe, scalające powyższy układ równań, odpowiada podanemu wyżej równaniu
skróconemu.
Uwaga. Korzystanie z pełnej formy zapisu równań równowagi ma uzasadnienie tylko wtedy, jeśli
do rozwiązania tych równań używa się odpowiedniego programu komputerowego. Jeśli nie ma ta-
kiej możliwości (korzysta się ze zwykłego kalkulatora), należy pisać od razu równania skrócone.
Przykład 2. W obwodzie z poprzedniego przykładu, pokazanym na rys. a, występuje pseudogałąź i
gałęzie o postaci napięciowej . Obliczane są wartości prądów gałęziowych.
a) I1 10 Ω 1 I2 10 Ω 2 10 Ω I4 b) 1 2
1 2
I3 4,6 A
1 24 Ω 2 1 2 4
140 V 180 V 3
5
Graf obwodu z wybranym drzewem przedstawiono na rys. b. Stopień złożoności obwodu określają:
w = 3, g = 4, h = 1, stąd m = 2, n = 2, g + h = 5.
Wybrano i oznaczono – na rys. a i b – węzły niezależne (1, 2) i oczka niezależne (1, 2).
Wyznaczono „całkowitą” macierz incydencji węzłów i „całkowity” wektor prądów źródłowych
(inne macierze i wektory – bez zmian):
0 
0 
 
λc =  0 1 0 - 1 - 1 , I źr.c = 0  , stąd I w = −λc ⋅ I źr.c = 4,6 .
- 1 - 1 1 0 0 0
m×( g + h )   ( g + h )×1 m×1 m×( g + h ) ( g + h )×1  
0 
4,6
Jest to ten sam wektor, który występuje w poprzednim przykładzie – w skróconym równaniu rów-
nowagi obwodu.
Równania równowagi zapisane bez wprowadzania macierzy incydencji – na podstawie wzorów
(4.7c) i (4.11a) – również nie różnią się od podanych w poprzednim przykładzie.
Postać równań jest taka jak wcześniej, więc i rozwiązanie obwodu jest takie same jak poprzednio.
72 Wykład VIII
Równania równowagi względem prądów dla obwodów z gałęziami napięciowymi

Ik ’ Ek’ Rk Jeśli w obwodzie wszystkie gałęzie są sprowadzone do postaci
napięciowej (rys. obok), to wzory (4.12a) i (4.12b) – przedsta-
Uk wiające równania równowagi (pełne i skrócone) względem prą-
dów – można zapisać następująco:
 0   λ  0 − λ  λ  I 
 m× g  m× g   m× g   m×h  h  m× g   w .h 
m×1
 . . . .  ⋅   ........  ⋅ I   ⋅ = ......  ,

   R +    ⋅ I ' =   ⋅ E' + 
 
. . . .  
. . . . . . . . .
  gI×1' 
, (4.13a, b)
 h×1 źr .h 
  δ  g×g
n0  
g ×1
nδ× g 
g ×1
0   Rl   Eo '
  n× g  × g   n×h   n× g   n×1 
gdzie:
- wektor zastępczych prądów gałęziowych
I ' = gI×1 + I źr ,
g ×1
(4.13c)
g ×1
- wektor wydajności pseudogałęzi do węzłów, tj. prądów pseudogałęzi dopływających do węzłów
I w.h = −λh ⋅ I źr.h , (4.13d)
m×1 m×h h×1
- wektor zastępczych źródłowych napięć gałęziowych
E
g ×1
'= E + R ⋅I
g ×1 g × g
źr
, (4.13e)
g ×1
- wektor zastępczych źródłowych napięć (sem) oczkowych
Eo ' = δ ⋅ E ' . (4.13f)
n× g g ×1
n×1
Wektory E’ i I’ wyrażają wartości napięć źródłowych oraz prądów gałęziowych układu zastępczego.
Prądy gałęziowe układu pierwotnego (zastąpionego obwodem rozwiązywanym) oblicza się ze wzoru
I = gI×1' − I źr .
g ×1
(4.14)
g ×1
Przykład. W obwodzie z poprzednich przykładów (rys. a) nie ma pseudogałęzi, a gałąź ze źródłem

prądowym jest przedstawiona w postaci zastępczej gałęzi napięciowej (rys. b). Obliczane są warto-
ści prądów gałęziowych.
a) I1 10 Ω 1 I2 10 Ω 2 10 Ω I4 b) I1 10 Ω 1 I2 10 Ω 2 10 Ω I4’
I3 4,6 A I3
140 V 1 24 Ω 2 180 V 140 V 1 24 Ω 2 226 V
Po przedstawieniu źródła prądowego wraz z gałęzią 4 – w postaci c) 1 1 2 (2)

napięciowej 4’, węzeł 2 ma znaczenie tylko formalne, bowiem I4’ = I2 .
„Scalając” gałęzie 2 i 4’ otrzymuje się graf obwodu pokazany na 1 2
3 4’
1 0 1
rys. c, dla którego: λ = [- 1 - 1 1 ] , δ =   .
m× g n× g  0 1 1
Rozwiązaniem otrzymanego skróconego równania równowagi obwodu
 - 1 - 1 1   I1   0   I1  0,8 
 10 0 24  ⋅  I  = 140  jest  I  = 4,7  ; prąd w 4. gałęzi I = I – I = 4,7 – 4,6 = 0,1 A.
   2    2   4 2 źr.4
 0 20 24  I 3  226  I 3  5,5 
Wykład IX. RÓWNANIA RÓWNOWAGI WZGLĘDEM NAPIĘĆ.

METODA OCZKOWA. METODA WĘZŁOWA
Równania równowagi względem napięć
Zakładając, że obwodzie nie występują gałęzie bezrezystancyjne (tzn. są tylko takie, jakie pokazano
poniżej na rysunku, przy czym Ek oraz Iźr.k mogą być równe zeru), zapisano zależności (4.10a) i
(4.10b):
Ek Rk ; Gk Ik
U k = Rk ⋅ I k − E k , k = 1, .. , g ,
Iźr.k
U = R⋅ I −E ,
g ×1 g × g g ×1 g ×1 Uk
w następującej postaci:
I k = Gk ⋅ (U k + E k ) = Gk ⋅ U k + Gk ⋅ E k , k = 1, .. , g , (4.15a)
I =G
g ×1
⋅U + G ⋅ E ,
g × g g ×1 g × g g ×1
(4.15b)
1
przy czym konduktancja k-tej gałęzi Gk = , zaś macierz konduktancji gałęziowych
Rk
G = [Gkk ]g× g = diag [G1 , G2 , ... , G g ] . (4.15c)

g× g
W związku z tym, wyrażenia (4.7c) i (4.7d):

g g +h
∑ λik ⋅ I k = ∑ (−λik ) ⋅ I źr.k , i = 1, ... , m ,
k =1 k =1
λ ⋅ I = −λc ⋅ I źr.c
m× g g ×1
,
m×( g + h ) ( g + h )×1
przybierają formy:
g g g +h
∑ λik ⋅ Gk ⋅ U k = ∑ (−λik ) ⋅ Gk ⋅ Ek + ∑ (−λik ) ⋅ I źr.k , i = 1, ... , m , (4.16a)
k =1 k =1 k =1
λ ⋅ G ⋅U = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + (−λ ) ⋅ I (4.16b)

c źr.c
m× g g × g
g ×1 g × g g ×1
m× g m×( g + h ) ( g + h )×1
albo λ ⋅ G ⋅U = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + I , (4.16c)

w
m× g g × g
g ×1 g × g g ×1 m× g m×1
gdzie I w = −λc ⋅ I źr.c jest wektorem wydajności źródeł prądowych do węzłów (4.12d).
m×1 m×( g + h ) ( g + h )×1
Wyrażenia (4.16b) lub (4.16c), wraz z napięciowym równaniem równowagi (4.9b):

δ ⋅U = 0
n× g g ×1 n ×1
,
tworzą razem układ g równań z g niewiadomymi, którymi są napięcia gałęziowe (równania obwodu
względem napięć). Równania te można zapisać łącznie, w dwóch równoważnych postaciach, jako:
- pełne równanie równowagi względem napięć
 λ   0  − λ   −λ 
 m× g  m× g    m× g   m×( g +ch ) 
 . . . .  ⋅   . . . .  ⋅ G ⋅ E + . . . . ⋅I
   G +    ⋅U = 
. . . .  , (4.17a)
  ( g źr .c
nδ× g  
g×g g ×1  g × g g ×1
  0  n0  0  + h )×1
 n× g   ×g    n×( g + h ) 
74 Wykład IX
 λ   0   −λ 
 m× g  m× g    m×( g +ch ) 
 . . . .  ⋅  . . . . ⋅I
   G +    ⋅U = 
 
.c '
albo . . . . , (4.17b)
 ( gźr
nδ× g  
g×g g ×1
  0   0  + h )×1
 n× g    n×( g + h ) 
- skrócone równanie równowagi względem napięć
G   I '
 m× gi   mw×1 
.....  ⋅ =  ......  ,
  U
(4.18)
 
δ 
g ×1
 0
n× g   n×1 
gdzie:
- wektor zastępczych źródłowych prądów gałęzi i pseudogałęzi
I ' 
 gźr ×1

I źr.c ' =  . . . . .  , (4.19a)

( g + h )×1
 I źr.h 
 h×1 
- wektor zastępczych źródłowych prądów gałęziowych
I źr ' = G ⋅ E + I źr , (4.19b)
g ×1 g × g g ×1 g ×1
- macierz konduktancji gałęziowych w węzłach (skierowanych od węzłów)

Gi = λ ⋅ G , (4.19c)
m× g m× g g×g
- wektor zastępczych wydajności źródeł do węzłów, tj. zastępczych źródłowych prądów dopły-
wających do węzłów (wydawanych do węzłów)
I w ' = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + (−λc ) ⋅ I źr.c = (−Gi ) ⋅ E + I w . (4.19d)
m×1 m× g g×g g ×1 m×( g + h ) ( g + h )×1 m× g g ×1 m×1
albo I w ' = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + I w = −λc ⋅ I źr.c ' . (4.19e)

m×1 m× g g × g g ×1 m×1 m×( g + h ) ( g + h )×1
Wektor Iźr’ złożony z g elementów odnosi się do zastępczych Ik ’ Gk

gałęzi o postaci prądowej (rys. obok). Wyraża on wartości prą-
dów źródłowych gałęzi danych w postaci prądowej albo otrzy- Iźr.k’
manych po sprowadzeniu gałęzi o postaci napięciowo-prądowej
lub napięciowej do postaci prądowej. Uk
Trzeba wyjaśnić, że:

- elementy macierzy Gi są konduktancjami k-tych gałęzi, przy czym opatrujemy je znakiem
„plus”, jeśli prąd Ik wypływa z i-tego węzła, a znakiem „minus”, jeśli prąd Ik dopływa do i-tego
węzła,
- elementy wektora Iw’ są zastępczymi źródłowymi prądami, dopływającymi do kolejnych wę-
złów, tzn. sumami zastępczych źródłowych prądów gałęziowych i prądów pseudogałęzi, dopływa-
jących do węzłów (zgodnie z umową, napięcia źródłowe i prądy źródłowe mają taki sam zwrot jak
prądy w rezystancjach gałęziowych).
Przykład. Obwód – z poprzednich przykładów – jest pokazany na rys. a; graf obwodu – na rys. b.
Na schemacie obwodu zaznaczono napięcia gałęziowe. Obliczane są ich wartości, a następnie –
wartości prądów gałęziowych.
a) I1 10 Ω 1 I2 10 Ω 2 10 Ω I4 b)
1 1 2 2
I3 U2
140 V U1 180 V
24 Ω U3 U4 1 3 2 4
4,6 A
1 2
Węzły niezależne (1, 2) i oczka niezależne (1, 2) wybrano tak, jak poprzednio. Źródło prądowe i
gałąź z prądem I4 są jednym obiektem (w obwodzie nie ma pseudogałęzi, więc h = 0).
I. Wyznaczono macierze incydencji, macierz konduktancji gałęziowych oraz wektory źródłowych
napięć i prądów gałęziowych:
- 1 - 1 1 0  1 0 1 0 
λ =  0 1 0 - 1
, λc = λ , δ = 0 1 1 1
,
m× g m×( g + h ) m× g n× g
1 
10 0 0 0
  140  0 
0 1
0 0  0 0 
 10 
G =  , E =  , I źr =  0  , I źr.c = I źr .
g×g
0
1  0 
0 0 g ×1
  g ×1
  ( g + h )×1 g ×1
 24  180   4,6
 1
0 0 0 
 10 
Ze wzoru (4.19b) wyznaczono wektor zastępczych źródłowych prądów gałęziowych
1 
10 0 0 0 
  140   0  14 
0 1
0  
  0  0   0 
0
 10
I źr.c ' = I źr.c =  1
⋅
0 
+
 0 
=
 0 
.
g ×1 g ×1 0 0 0  
 24  180   4,6 22,6
 1 
0 0 0 
 10 
Zapisano równanie równowagi w pełnej formie (4.17b):

 1  
 10 0 0 0 
   0 0 0 0  U  1
 - 1 -1 1 0  1  1 - 1 0  14 
0 0 0 
1
U  
 0 1 0 - 1  10  
  0 0 0 0   2  0 - 1 0 1   0 
 ⋅ + ⋅ = ⋅ .
 0 0 0 0  1 1 0 1 0   U 3  0 0 0 0  0 
 0  0 0 0         
0  24   0 1 1 1  U 4  0
 0 0
  0 0 0 22,6
 1 
 0 0 0  
  10  
76 Wykład IX
Po wykonaniu działań (wyniki można odczytać ze schematu, zgodnie z podanymi wyżej regułami):
 1 1 1 
− 10 − 10 24
0 
14 
Gi =   , I w ' = 22,6 ,
m× g  0 1 1
0 −  m×1  
 10 10 
otrzymano równanie w skróconej formie (4.18):
 1 1 1 
− 10 −
10 24
0 
U 1  14  U 1  - 132
     U  
 0 1 1 U 22,6 
 2  =  47  V.
0 − ⋅ 2 =  , którego rozwiązaniem jest U =
 10 10  U 3   0  U 3   132
g ×1
 
 1 0 1 0  U   0     
 4   U 4  - 179
 0 1 1 1 
II. Zapisano równania równowagi – wg schematu obwodu – na podstawie wzorów: (4.16a) i (4.9a),
pamiętając o przeciwnych zwrotach prądu i napięcia gałęziowego (sumowanie napięć przy prze-
ciwnym zwrocie obiegu oczka):
1 1 1 1
− U 1 − U 2 + U 3 = ⋅ 140 ,
10 10 24 10
1 1 1
U 2 − U 4 = ⋅ 180 + 4,6 ,
10 10 10
U1 + U 3 = 0 ,
U2 +U3 +U4 = 0 .
Równanie macierzowe, scalające powyższy układ równań, odpowiada podanemu wyżej równaniu
skróconemu.
III. Obliczono wartości prądów gałęziowych, wg wzoru (4.15a):
I1 = G1 (U1 + E1) = 0,8 A; I2 = G2 U2 = 4,7 A; I3 = G3 U3 = 5,5 A; I4 = G4 (U4 + E4) = 0,1 A.
Metoda oczkowa (dla obwodów ze źródłami napięciowymi)
Przedmiotem rozważań są obwody liniowe prądu stałego, w Ik ’ Ek’ Rk
których nie ma idealnych źródeł prądowych, tzn. nie występują
pseudogałęzie, a wszystkie aktywne gałęzie (gałęzie zastępcze) Uk
mają postać napięciową (rys. obok).
Dla ujednolicenia zapisu wszystkie prądy gałęziowe i źródłowe napięcia gałęziowe są traktowane
jako prądy oraz źródłowe napięcia zastępczych gałęzi o postaci napięciowej.
Umyśliwszy sobie takie prądy Iol (l = 1, ... , n), zwane prądami oczkowymi, które płyną wokół n
oczek niezależnych, przedstawia się prądy gałęziowe jako sumy lub różnice niektórych z tych prą-
dów, stosownie do incydencji oraz zwrotów gałęzi i oczek:
k
I' = α
g ×1
⋅I ,
g ×n n×1
o
(4.20a)
δlk = 1
l gdzie wektor prądów oczkowych
Σ Ikl = Ik > 0 Rk I o = [ I ol ]n×1 . (4.20b)
n ×1
Elementy macierzy przekształcenia α wyznacza się wg tych sa-

Iol
mych reguł, co elementy macierzy incydencji δ (chodzi o incy-
Ikl = Iol =αkl ⋅ Iol ; αkl = 1 dencję oczek i gałęzi oraz o zwrot obiegu oczka i zwrot incy-
αkl = δlk dentnej z nim gałęzi). Wyjaśniono to obok na rysunku.
Macierz incydencji δ określa przynależność gałęzi do oczek. Macierz przekształcenia α określa

przynależność oczek do gałęzi. Przestawione są więc wskaźniki elementów, co oznacza, że ma-
cierz α jest macierzą transponowaną macierzy δ :
T
 
α = δ  = δ T ,
 n× g 
(4.20c)
g ×n   g ×n
zatem Ig×1' = δ T ⋅ I o . (4.20d)

g ×n n×1
Napięciowe równanie równowagi (4.11b): δ ⋅ R⋅ I = δ ⋅E ,

n× g g×g g ×1 n× g g ×1
po podstawieniach: I = I’ ,
δn×g ⋅ gR×g ⋅ δg×n ⋅ I o = nδ×g ⋅ E

T
E = E’ i (4.20d), przyjmuje postać:
g ×1
', (4.21a)
g ×1
co można zapisać jako Ro ⋅ I o = Eo ' , (4.21b)

n×n n×1 n×1
gdzie:
- macierz rezystancji oczkowych (własnych i wzajemnych)
Ro = δ ⋅ R ⋅ δ T = Rl ⋅ δ T , (4.21c)
n×n n× g g × g g ×n g ×n n× g
- określona wzorem (4.12c) macierz rezystancji gałęziowych w oczkach

Rl = δ ⋅ R , (4.21d)
n× g n× g g× g
- określony wzorem (4.13e) wektor zastępczych źródłowych napięć gałęziowych

E
g ×1
'= E + R ⋅I .
g ×1 g × g
źr
(4.21e)
g ×1
- określony wzorem (4.13f) wektor źródłowych napięć (sem) oczkowych
Eo ' = δ ⋅ E ' . (4.21f)
n×1 n× g g ×1
Dzięki przekształceniu (4.20a), liczba rozwiązywanych równań obwodu zmniejsza się z g równań
równowagi (g – liczba gałęzi) do n równań oczkowych (n – liczba oczek niezależnych).
Macierz rezystancji oczkowych (symetryczna)
n×n
[ ]
Ro = R jl , n×n
(4.22)
gdzie: j, l – numery oczek,

składa się z następujących elementów:
- leżących na głównej przekątnej (j = l) rezystancji własnych oczek Rjj , które są sumami rezy-
stancji gałęzi wchodzących w skład j-tych oczek,
- leżących poza przekątną główną, symetrycznie po obu jej stronach (j ≠ l), rezystancji wzajem-
nych oczek Rjl = Rlj , których wartości bezwzględne są równe wartościom rezystancji gałęzi wcho-
dzących jednocześnie w skład j-tych i l-tych oczek, natomiast znaki zależą od zgodności obiegania
tych wspólnych rezystancji w rozważanych oczkach, tzn. przy zgodnym zwrocie obiegu w oczkach
j-tym i l-tym Rjl = Rlj są dodatnie, a przy przeciwnym – ujemne.
Warto przypomnieć, że reprezentantami wybranych oczek niezależnych obwodu są oczka podsta-
wowe grafu obwodu, tworzone przez konary drzewa i jego cięciwy. Prądy oczkowe są wobec tego
prądami w gałęziach obwodu reprezentowanych przez cięciwy. Prądy w gałęziach obwodu repre-
zentowanych przez konary są natomiast liniową kombinacją prądów oczkowych, zwykle sumą
dwóch z nich, albo różnicą.
78 Wykład IX
Przykład 1. Obwód dany – rys. a; obwód zastępczy (po zamianie źródła prądowego) – rys. b; graf
obwodu zastępczego – rys. c. Obliczane są prądy gałęziowe obwodu danego.
a) b) c)
I1 10 Ω I2 10 Ω 10 Ω I4 I1 10 Ω I2 20 Ω 1 2
I3 I3 226 V
140 V Io1
24 Ω 4,6 A 180 V 1 3 2
24 Ω Io2
140 V
Zaznaczonym oczkom niezależnym: 1 i 2, odpowiadają prądy oczkowe: Io1 i Io2

Zapisano równanie oczkowe (4.21b) obwodu zastępczego:
34 24   I o1  140   I o1  0,8 
24 44 I ⋅   =   i rozwi ą zano je uzyskuj ą c  I  = 4,7  A.
   o 2  226  o2   
Określono wartości prądów gałęziowych w obwodzie zastępczym (wg rys. b) i danym (wg rys. a):
I1 = Io1 = 0,8 A, I2 = Io2 = 4,7 A, I3 = Io1 + Io2 = 5,5 A, I4 = I2 – 4,6 = 0,1 A.
Przykład 2. Obwód dany (z przyjętymi prądami oczkowymi) pokazano na rys. a. Obliczane są prą-
dy gałęziowe tego obwodu.
a) I1 3 Ω I2 3 Ω I4 b) I1 3 Ω I2 3 Ω
I3 I5 I3
Io1 Io2 Io3 Io1 Io2
30 V 15 V 30 V 15 V
6Ω 15 V 3Ω 6Ω 15 V
I6 I6
Rozwiązaniem równania oczkowego danego obwodu (rys. a):

 9 - 6 0   I o1   30  I o1   2
- 6 12 - 3  ⋅  I  = - 15  , jest  I  = - 2 , zatem: I = I = 2 A, I2 = Io2 = – 2 A,
   o2     o2    1 o1
 0 - 3 3   I o3  - 15   I o3  - 7 
I3 = Io1 – Io2 = 4 A, I4 = –Io3 = 7 A, I5 = Io2 – Io3 = 5 A, I6 = –Io2 = 2 A.

Postawiony problem można rozwiązać prościej (szybciej), ponieważ gałąź nr 4 jest bezrezystancyjna i
źródło tej gałęzi zasila bezpośrednio gałąź nr 5. Wartość prądu I5 = 5 A oblicza się z prawa Ohma.
Eliminując gałąź nr 5 (połączenie „nieistotne” dla części obwodu poza gałęziami nr 4 i 5), otrzymuje
się obwód pomocniczy o dwóch oczkach, pokazany na rys. b. Rozwiązaniem jego równania:
 9 - 6   I o1   30  I o1   2
- 6 9  ⋅  I  = - 30 , jest  I  = - 2 , zatem I1 = Io1 = 2 A, I2 = Io2 = – 2 A,
   o2     o2   
I3 = Io1 – Io2 = 4 A, I6 = – Io2 = 2 A, oraz I5 = 5 A, I4 = I5 – I2 = 7 A.
Metoda węzłowa (dla obwodów ze źródłami prądowymi)

Przedmiotem rozważań są obwody liniowe prądu stałego, w któ- Gk
rych nie występują gałęzie będące idealnymi źródłami napięcio-
wymi (wszystkie aktywne gałęzie można sprowadzić do postaci Iźr.k’
prądowej – rys. obok); mogą też występować pseudogałęzie.
Dla ujednolicenia zapisu wszystkie źródłowe prądy gałęziowe Uk
są traktowane jako źródłowe prądy zastępczych gałęzi o postaci
prądowej.
Zgodnie z zależnością (4.16b), prądowe równanie równowagi wyraża się następująco:
λ ⋅ G ⋅U = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + (−λ ) ⋅ I (4.23)

c źr.c
m× g g × g
g ×1 g × g g ×1
m× g m×( g + h ) ( g + h )×1
Jeśli jeden z węzłów obierze się za węzeł odniesienia i przypisze mu potencjał równy zeru Vo = 0,
to zależności między potencjałami w pozostałych węzłach Vi (i = 1, ... , m) i napięciami gałęzio-
wymi Uk (k = 1, ... , g) można przedstawić za pomocą wyrażenia:
i k j U = β ⋅V , (4.24a)
λik = 1 λjk = –1 g ×1 g × m m×1
gdzie wektor potencjałów węzłowych

Vi Ik Gk Vj
V = [Vi ]m×1 . (4.24b)
m×1
Uk = Vi – Vj
Elementy macierzy przekształcenia β wyznacza się wg tych sa-
Uk = βki ⋅ Vi – βkj ⋅ Vj mych reguł, co elementy macierzy incydencji λ (chodzi o incy-
dencję węzłów i gałęzi oraz o zorientowanie gałęzi względem
βki = 1 = λik ; βkj = –1 = λjk
incydentnych z nią węzłów). Wyjaśniono to obok na rysunku.
Macierz incydencji λ określa przynależność gałęzi do węzłów. Macierz przekształcenia β określa
przynależność węzłów do gałęzi. Przestawione są więc wskaźniki elementów, co oznacza, że ma-
cierz β jest macierzą transponowaną macierzy λ:
T
 
β =  λ  = λ T , (4.24c)
g ×m  m× g  g ×m
zatem U = λT ⋅ V . (4.24d)
g ×1 m×1
g ×m
Podstawiając (4.24d) do (4.23) otrzymuje się równanie:
λ ⋅ G ⋅ λT ⋅ V = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + (−λ ) ⋅ I . (4.25a)

c źr.c
m× g g × g m×1
g ×m g × g g ×1 m× g m×( g + h ) ( g + h )×1
co można zapisać w następującej, krótszej postaci:
Gw ⋅ V = I w ' , (4.25b)
m×m m×1 m×1
gdzie:
- macierz konduktancji węzłowych (własnych i wzajemnych)
Gw = λ ⋅ G ⋅ λT = Gi ⋅ λT , (4.25c)
m× g g × g
m× m g ×m m× g g ×m
- określona wzorem (4.17c) macierz konduktancjii gałęziowych w węzłach

Gi = λ ⋅ G , (4.25d)
m× g m× g g×g
- określony wzorem (4.19d) wektor zastępczych wydajności źródeł do węzłów, tj. zastępczych
źródłowych prądów dopływających do węzłów (wydawanych do węzłów)
I w ' = (−λ ) ⋅ G ⋅ E + (−λc ) ⋅ I źr.c = (−Gi ) ⋅ E + I w . (4.25e)
m×1 m× g g×g g ×1 m×( g + h ) ( g + h )×1 m× g g ×1 m×1
Dzięki przekształceniu (4.24d), liczba rozwiązywanych równań obwodu została zmniejszona: z g

równań równowagi (g – liczba gałęzi) do m równań węzłowych (m – liczba węzłów niezależnych).
Macierz konduktancji węzłowych (symetryczna)
Gw = [G jk ] m× m
, (4.26)
m× m
80 Wykład IX
gdzie: j, k – numery węzłów, składa się z następujących elementów:

- leżących na głównej przekątnej (j = k) konduktancji własnych węzłów Gjj , które są sumami
konduktancji gałęzi incydentnych z j-tym węzłem,
- leżących poza przekątną główną, symetrycznie po obu jej stronach (j ≠ l), konduktancji wza-
jemnych węzłów Gjk = Gkj , które są wartościami konduktancji gałęzi incydentnych jednocześnie z
węzłami: j-tym i k-tym, wziętymi ze znakiem „minus”.
Przykład. Obwód dany – rys. a; obwód zastępczy (po zamianie źródeł napięciowych) – rys. b; graf
obwodu – rys. c. Obliczane są potencjały w węzłach, następnie – prądy gałęziowe obwodu danego,
po czym sporządzany jest bilans mocy obwodu.
a) I1 10 Ω V 1 I2 10 Ω V2 10 Ω I4
c)
I3 1 1 2 2
E1 – V1 V2 – V1 E2 – V2
140 V 180 V
24 Ω V1 V2
4,6 A (E2)
(E1) 3 4
V0 = 0 V
b) I1 V 1 I2 10 Ω V2 I4
I1 ’ I3 I4 ’
14 A 4,6 A 18 A
10 Ω 24 Ω 10 Ω
V0 = 0 V
Wybrano węzły niezależne (1 i 2) i oznaczono potencjały węzłowe (V1 i V2).

Zapisano równanie węzłowe (4.25b) obwodu zastępczego – wg rys. b:
1 1 1 
1  29 1
10 + 10 + 24 -  V1   14 
10 120 -
10  V1  14 
 ⋅  =  , tzn.  ⋅ =
1  V2  22,6
 ,
18 + 4,6 - 1
+   2 
 1 1 1 V
-
 10 
10 10   10 5 
którego rozwiązaniem są następujące wartości potencjałów w węzłach: V1 = 132 V i V2 = 179 V.
Wobec tego, prądy w gałęziach danego obwodu – wg rys. a – wynoszą:
I1 = G1 (E1 – V1) = 0,8 A, I2 = G2 (V2 – V1) = 4,7 A,
I3 = G3 V1 = 5,5 A, I4 = G4 (E2 – V2) = 0,1 A.
Moce wydawane przez źródła oraz odbierane w rezystorach wynoszą:
n
∑ Pk .gen =∑U k .gen ⋅ I k .gen = 140 ⋅ 0,8 + 180 ⋅ 0,1 + 179 ⋅ 4,6 = 953,4 W,
k k =1
n
∑ Pk .odb =∑ Rk ⋅ I k2 = 10 ⋅ 0,8 2 + 10 ⋅ 4,7 2 + 24 ⋅ 5,5 2 + 10 ⋅ 0,12 = 953,4 W,
k k =1
tzn. bilansują się ∑ Pk .gen =∑ Pk .odb .

k k
Wykład X. ZASADA SUPERPOZYCJI. „PRZENOSZENIE” ŹRÓDEŁ W OBWODZIE.

TWIERDZENIA: THEVENINA, NORTONA, O WZAJEMNOŚCI, O KOMPENSACJI
Zasada superpozycji
Zgodnie z równaniami (4.12a) i (4.17a), liniowy obwód elektryczny o g gałęziach i h pseudogałę-
ziach jest opisany równaniem ogólnym
A⋅ X = B ,
g×g g ×1 g ×1
(4.27a)
gdzie: A – macierz parametrów, związana z elementami pasywnymi gałęzi i grafem obwodu,

B – wektor wymuszeń (pobudzeń), związany z napięciami źródłowymi (gałęzi) oraz prądami
źródłowymi (gałęzi i pseudogałęzi),
X – wektor odpowiedzi, tj. prądów lub napięć gałęziowych.
Wyrazy wektora X, będące rozwiązaniem równania (4.27a), mają następującą postać:
A11 L A1 ( j −1) B1 L A1g
det A j 1 1 g
Xj = = ⋅ M = ⋅ ∑ (−1) j +k ⋅ M jk ⋅ Bk , (4.27b)
det A det A det A k =1
Ag1 L Ag ( j −1) B g L Agg
gdzie Mjk jest jk-tym minorem (podwyznacznikiem) macierzy A, zaś (-1)j+k Mjk jest jk-tym dopeł-
nieniem algebraicznym tej macierzy.
Wartość j-tej zmiennej Xj, stanowiąca odpowiedź układu liniowego na wymuszenie B, jest sumą
odpowiedzi na składniki Bk tego wymuszenia, zależne od źródłowych napięć i prądów, których
działanie można rozpatrywać oddzielnie. Zachodzi więc tu superpozycja (nakładanie się) odpowie-
dzi, będących reakcją na poszczególne pobudzenia.
Właściwość powyższa nosi nazwę zasady superpozycji i jest wykorzystywana do obliczania prądu
lub napięcia w wybranej gałęzi obwodu liniowego, w którym występuje kilka źródeł niezależnych.
Wartość prądu lub napięcia dowolnej gałęzi takiego obwodu, będąca odpowiedzią na wszystkie –
działające w danej chwili – pobudzenia, jest sumą wartości prądu lub napięcia, jakie wywołałyby w
tejże gałęzi, z osobna, każde z działających w tym czasie pobudzeń. Przy prądzie stałym zapisuje
się to następująco:
g +h g +h
Ij = ∑ I jk , Uj = ∑U jk , (4.27c, d)
k =1 k =1
gdzie: Ij – prąd w gałęzi j-tej; Ijk – składnik prądu w gałęzi j-tej, wymuszony przez źródła wystę-
pujące w gałęzi lub pseudogałęzi k-tej; Uj – napięcie na gałęzi j-tej, Ujk – składnik napięcia
na gałęzi j-tej, wymuszony przez źródła występujące w gałęzi lub pseudogałęzi k-tej.
Szukając składników odpowiedzi, można posługiwać się dowolnymi metodami. Można też dowol-
nie grupować składniki we wzorach (4.27c) lub (4.27d), tzn. wyznaczać rozwiązywania przy działa-
jących jednocześnie, odpowiednich wymuszeniach.
Przykład. Obliczana jest – na dwa sposoby – wartość prądu I
w obwodzie pokazanym na rys. a.
b’’) 1Ω I ’’
1Ω 6V b’) 6V
a)
I 1Ω
1Ω I’ 1Ω
1Ω
3V 1Ω 1Ω b’’’)
1Ω 1Ω I ’’’
3A 3A 1Ω
3V 1Ω
82 Wykład X
I sposób: rozwiązanie obwodów z pojedynczymi źródłami – rys. b’, b’’, b’’’

Na rys. b’ występuje dzielnik prądu źródłowego 3 A (na prądy w 3 gałęziach o rezystancjach 1 Ω
1
przy czym zwrot szukanego prądu jest przeciwny do zwrotu założonego), więc I ' = − ⋅ 3 = −1 A.
3
Na rys. b’’ występuje dzielnik prądu pobieranego ze źródła napięciowego 6 V (w obwodzie o rezy-
1 6
stancji zastępczej 1,5 Ω; na prądy w 2 gałęziach o rezystancjach 1 Ω), więc I ' ' = ⋅ = 2 A.
2 1,5
Na rys. b’’’ występuje dzielnik prądu pobieranego ze źródła napięciowego 3 V (w obwodzie o rezy-
1 3
stancji zastępczej 1,5 Ω; na prądy w 2 gałęziach o rezystancjach 1 Ω), więc I ' ' ' = ⋅ = 1 A.
2 1,5
Szukana wartość: I = −1 + 2 + 1 = 2 A.
c’) 1Ω 6V c’’)
1S I ’’
I’
1S
Io2
Io1 1Ω V0 = 0
1S
V1
3A
3V 1Ω
II sposób: rozwiązanie obwodu z dołączonymi oboma źródłami napięciowymi (stosując metodę
oczkową) oraz obwodu z dołączonych źródłem prądowym (metoda węzłowa) – rys. c’, c’’
Oczka obrano w taki sposób, że szukany prąd jest równy prądowi oczkowemu – rys. c’:
 2 1   I o1   3
 1 2  ⋅  I  = - 3 ; I ' = I o1 = 3 A.
   o2   
Jest tylko jeden węzeł niezależny, wartości konduktancji trzech gałęzi są jednakowe; zapisanie
równania węzłowego jest formalnością – rys. c’’:
(1+1+1) V1 = 3 ; V1 = 1 V; I ' ' = 1 ⋅ (0 − 1) = −1 A.
Szukana wartość: I = 3 – 1 = 2 A.
„Przenoszenie” źródeł do innych gałęzi
Jeśli w obwodzie występują idealne źródła napięciowe bez dołączonej szeregowo rezystancji gałę-
ziowej, to nie można stosować bezpośrednio metody węzłowej. Jeśli w obwodzie występują idealne
źródła prądowe nie zbocznikowane rezystancją gałęziową, to nie można stosować bezpośrednio
metody oczkowej.
Wymienione trudności można jednak ominąć „przenosząc” idealne źródła do innych gałęzi. Prze-
noszenie to polega na dołączeniu takich samych, odpowiednio skierowanych źródeł idealnych.
Miejsca dołączenia i zwroty źródeł muszą być takie, aby nie zmieniały się:
a) w przypadku idealnych źródeł napięciowych – wartości oczkowych napięć źródłowych, jak na
rys. a,
b) w przypadku idealnych źródeł prądowych – wartości wydajności źródeł prądowych w węzłach,
jak na rys. b i c.
Przy przenoszeniu idealnych źródeł napięciowych nie ulega zmianie rozpływ prądów, ale zmieniają
się, związane ze sobą, rozkłady: potencjałów w węzłach oraz napięć gałęziowych (rys. a’).
Przy przenoszeniu idealnych źródeł prądowych nie ulega zmianie rozkład napięć gałęziowych (po-
tencjałów węzłowych), a jeśli prądy źródłowe są traktowane jako zewnętrzne prądy gałęzi, to nie
zmienia się także rozpływ prądów gałęziowych (rys. b’).
a) 2 2 2
V2 –E V2 –E V2
–E
≡ ≡
V1 E V1 E V1 V1
V2 0 E 0 E 0
1 1 E 1
E E
E 3 E 3 E 3
V3 = V2 V3 = V2 V3 = V2
a’)
V4 V4
I4 I4
I1 R1 E E R3 I3
E
I1 R1 V5 R3 I3 ≡ V1 V5
E
V5 V3
V1 V3 V5
R2 R2
I2 I2
V2 V2
b)
Iźr Iźr
c)
1 Iw1 =.Iźr 1
Iw1 =.Iźr Iw3 =.0
1
Iw1 =.Iźr Iw3 =.0
≡ ≡
Iźr
≡
Iźr Iźr Iźr
3 3
Iw2 = – Iźr
2 Iw2 = – Iźr 2 Iw2 = – Iźr 2 Iźr
Iźr Iźr
b’)
E2 E2
≡
I1 R1 I2 R2 I1 R1 I2 R2
I I
V1 V2 V3 V1 V2 V3
Iźr Iźr Iźr
Przykład 1. Przy zastosowaniu metody węzłowej obliczana jest – na dwa sposoby – wartość prądu
Ix w obwodzie z rys. 1a. „Usunąwszy” źródła napięciowe w gałęziach bezrezystancyjnych danego
obwodu otrzymano 2 obwody wariantowe (rys. 1b i 1c).
1Ω 6 V V3
1a) 1b) 1c)
V2 6V
1Ω V2 6V V1 1 Ω V2
V2
Ix Ix Ix
3V
1Ω 1Ω
1Ω
3V 1Ω 1Ω 6V V4
V1 V3 V4 V2 3V 1Ω
V4 V3 3V
V1 V3
3A 3A V4
3A
84 Wykład X
I wariant rozwiązania (rys. 1b): w przekształconym obwodzie są 2 węzły (na krańcach 3 równole-
głych gałęzi); przyjęto V4 = 0 i zamieniając w myśli źródła napięciowe na prądowe zapisano
równanie węzłowe
(1 + 1 + 1) ⋅ V2 = −3 − 6 + 3 , stąd V2 = −2 V oraz I x = G x ⋅ (V4 − V2 ) = 1 ⋅ (0 + 2) = 2 A.
II wariant rozwiązania (rys. 1c): w przekształconym obwodzie są również 2 węzły (na krańcach 3
równoległych gałęzi); przyjęto V1 = 0 i zamieniając w myśli źródła napięciowe na prądowe za-
pisano równanie węzłowe
(1 + 1 + 1) ⋅ V3 = 6 + 9 + 3 + 3 , stąd V3 = 7 V oraz V4 = 0 + 3 = 3 V, V2 = 7 − 6 = 1 V,
I x = G x ⋅ (V4 − V2 ) = 1 ⋅ (3 − 1) = 2 A.
Przykład 2. Przy zastosowaniu metody oczkowej obliczana jest – na dwa sposoby – wartość prądu
Ix w obwodzie z rys. 2a. „Usunąwszy” pseudogałąź w danym obwodzie otrzymano 2 obwody wa-
riantowe (rys. 2b i 2c), w których zamieniono źródła prądowe na napięciowe (warto przypomnieć,
że równoległe dołączenie jakiegokolwiek elementu do idealnego źródła napięciowego nie ma wpły-
wu na jego napięcie; jest to tzw. połączenie nieistotne), po czym obrano oczka w taki sposób, że
szukany prąd Ix lub Ix’ jest równy prądowi oczkowemu (rys. 2b’ i 2c’).
2a) 2b) 2c)
1Ω 6V 1Ω 6V 1Ω 6V
Ix Ix 3 Ix
A 3
1Ω 1Ω A 1Ω
3V 1Ω 3V 1Ω 1Ω
3A 3A 3V 3
3A
A
2b’) 1Ω 6V 2c’) 3V 1Ω 6V
Io2 Ix Ix’
Io2
3V
Io1 1Ω Io1
1Ω
3V 3V 1Ω 3V 3V 1Ω
I wariant rozwiązania (rys. 2b i 2b’): równanie oczkowe

1  I o1   3 
2
⋅ = , stąd I x = I o1 = 2 A.
2  I o 2   0
1

II wariant rozwiązania (rys. 2c i 2c’): równanie oczkowe
2 1  I o1   - 3
⋅ = , stąd I x ' = I o1 = −1 A oraz I x = I x ' + 3 = 2 A.
1
 2  I o 2   - 3
Konduktancje międzygałęziowe i wejściowe. Twierdzenie Thevenina

Prąd w wyróżnionej j-tej gałęzi o postaci napięciowej (rys. a),
a)
Ij Ej Rj należącej do obwodu z wszystkimi gałęziami sprowadzonymi do
postaci napięciowej (rys. a’), można – nawiązując do ogólnych
Uj zależności (4.27b) i (4.27c) – wyrazić następująco:
g g
I j = ∑ I jk = ∑ G jk ⋅ E k ' + G jj ⋅ E j , (4.28)
k =1 k =1
a’) k≠ j
Ik’ E k’ Rk
gdzie: Gjk – j-te konduktancje międzygałęziowe (między j-tą
gałęzią zewnętrzną i k-tymi gałęziami wewnętrznymi), Gjj –
Uk
konduktancja wejściowa, Ek’ – zastępcze źródłowe napięcia k-
tych gałęzi, Ej – źródłowe napięcie j-tej gałęzi.
Zgodnie z konwencją strzałkowania Ij i Ej gałęzi normalnej, otrzymuje się dodatnią wartość Gjj .
Wartości Gjk są natomiast dodatnie lub ujemne, zależnie od zwrotów j-tej i k-tych gałęzi.
Wartości konduktancji Gjk i Gjj wyznacza się doświadczalnie lub oblicza na podstawie schematu
obwodu, badając efekty działania pojedynczych źródeł:
I jk I jj
G jk = , G jj = . (4.29a, b)
Ek ' Ej
Wzór (4.28) odnosi się do obwodu, w którym nie występują pseudogałęzie (jak w metodzie oczko-
wej), zatem wyznaczanie konduktancji Gjk dotyczy tylko takiej sytuacji.
Jeśli wewnątrz obwodu występują pseudogałęzie, to – jak wiadomo – można „przenieść” źródła
pseudogałęzi do niektórych gałęzi, co nie wpływa na prąd w gałęzi zewnętrznej. Napięcia Ek’ są
wtedy zastępczymi sem przekształconych k-tych gałęzi, zaś Gjk – konduktancjami między j-tą gałę-
zią zewnętrzną i przekształconymi k-tymi gałęziami wewnętrznymi
b) Jeśli Ij = 0 oraz Ej = – Uj.0 (rys. b), to
g
Ij = 0 Ij = 0 Ej Rj
∑ G jk ⋅ Ek ' = G jj ⋅ U j.0 , (4.30)
k =1
≡
układ układ
gałęzi gałęzi k≠ j
Uj.0 Uj.0
wewn. wewn. wobec czego zależność (4.28) przyjmuje postać
U j .0 + E j
c) Uj.0 Ej
(
I j = G jj ⋅ U j.0 + E j =) R jj
, (4.31a)
Ij Rjj
przy czym rezystancja wejściowa (rys. c):
1
R jj = . (4.31b)
G jj
d) Ej Wprowadza się wielkości (rys. d):
E Rw Ij Rj
- rezystancję wewnętrzną źródła zastępczego
UR.j Rw = R jj − R j , (4.32a)
Uj
- źródłowe napięcie (sem) źródła zastępczego
E = U j .0 , (4.32b)
E + Ej
co pozwala napisać Ij = oraz U j = Rj ⋅ I j − Ej . (4.33a, b)
Rw + R j
E
Gdy j-ta gałąź jest pasywna, to Ij = oraz U j = U R. j = R j ⋅ I j . (4.34a, b)
Rw + R j
86 Wykład X
Formuły (4.33a) i (4.34a) wyrażają twierdzenie Thevenina (o zastępczym źródle napięciowym):

obwód liniowy aktywny, badany od wybranej pary zacisków (od strony wyróżnionej gałęzi ze-
wnętrznej – aktywnej lub pasywnej), jest równoważny gałęzi aktywnej, złożonej z idealnego źródła
napięciowego E i szeregowej rezystancji Rw, przy czym napięcie źródłowe E (nazywane sem za-
stępczego źródła) jest równe napięciu jałowemu na tych zaciskach (napięciu, jakie wystąpi między
nimi po odłączeniu wyróżnionej gałęzi), a szeregowa rezystancja Rw (nazywana rezystancją we-
wnętrzną zastępczego źródła) – ilorazowi napięcia jałowego przez prąd zwarcia tychże zacisków
(prąd, jaki wystąpi w idealnym przewodzie zwierającym te zaciski).
Zgodnie ze wzorami (4.29b), (4.31b) i (4.32a), rezystancja wewnętrzna Rw jest rezystancją między
wybraną jw. parą zacisków badanego obwodu, przy odłączonej gałęzi zewnętrznej i zerowych wy-
muszeniach (Ek = 0 oznacza zwarcie; Iźr.k = 0 oznacza rozwarcie).
Przykład. W danym obwodzie (rys. a) obliczane są wartości: prądu Ix , napięcia Ux oraz konduktan-
cji Gx1 i Gx2 między gałęzią zewnętrzną x i gałęziami, w których znajdują się źródła napięciowe E1 i
E2 (przy założeniu zwrotów gałęzi zgodnych ze zwrotami ich napięć źródłowych).
a) 1Ω E1 b) b’) 1Ω
1Ω
Ix 1,5 A
6V U0’ 6 V
Ux 6V 1Ω
1Ω E = U0 3V
E2 1Ω 1Ω
b’’) 1Ω
3V 3A 3V 3A
1,5 A U0’’
3A 1Ω
Parametry zastępczego źródła napięciowego (dla gałęzi x,
odłączonej przy wyznaczaniu tych parametrów):
c) 1Ω
- wg rys. b, b’ i b’’, z zasady superpozycji
U 0 ' = 3 + 1 ⋅ 1,5 = 4,5 V; U 0 ' ' = −1 ⋅ 1,5 = −1,5 V; Rw
1Ω
E = U 0 = 4,5 − 1,5 = 3 V,
d)
- wg rys. c (rezystancja układu pasywnego, widziana od stro-
ny odłączonej gałęzi x) Rw = 0,5 Ω. 3V Ux 1Ω
Szukane wartości prądu i napięcia (wg rys. d):
E 3 0,5 Ω Ix
Ix = = = 2 A; e)
Rw + R x 0,5 + 1
U x = R x ⋅ I x = 1 ⋅ 2 = 2 V. 1 Ω Ix1 6V
Wartości prądu w gałęzi x, pochodzące od E1 i E2 (wg rys. e): 1Ω 1Ω
1 6 1 3
I x1 = ⋅ = 2 A, I x 2 = ⋅ = 1 A.
2 1,5 2 1,5
Szukane wartości konduktancji międzygałęziowych: 1Ω Ix2
1Ω
I 1 I 1 3V 1Ω
G x1 = x1 = S, G x 2 = x 2 = S.
E1 3 E2 3 f)
Uwaga. Przez analogię można zdefiniować stosunek prądów
Ix3 i Iźr.3 jako prądową transmitancję międzygałęziową TI.x3 . 1Ω Ix3 = – 1 A
Wtedy I x = G x1 ⋅ E1 + G x 2 ⋅ E 2 + TI . x3 ⋅ I źr .3 (superpozycja). 1Ω 1Ω
I −1 1
Z rys. f wynika: TI . x3 = x3 = =− . 3A
I źr .3 3 3
Rezystancje międzygałęziowe i wejściowe. Twierdzenie Nortona

Napięcie na wyróżnionej j-tej gałęzi o postaci prądowej (rys. a),
a) Gj
należącej do obwodu z wszystkimi gałęziami sprowadzonymi do
postaci prądowej (rys. a’), można – nawiązując do ogólnych za-
Iźr.j
leżności (4.27b) i (4.27d) – wyrazić następująco:
g +h g +h
Uj
Uj = ∑U jk = ∑ R jk ⋅ I źr.k ' − R jj ⋅ I źr. j , (4.35)
k =1 k =1
a’) Gk k≠ j
gdzie: Rjk – j-te rezystancje międzygałęziowe (między j-tą gałę-
Iźr.k’ zią zewnętrzną i k-tymi gałęziami lub pseudogałęziami we-
wnętrznymi), Rjj – rezystancja wejściowa, Iźr.k’ – zastępcze źró-
Uk dłowe prądy k-tych gałęzi (rys. a’) lub pseudogałęzi, Iźr.j – źró-
dłowy prąd j-tej gałęzi.
Zgodnie z przyjętą konwencją strzałkowania Uj i Iźr.j gałęzi normalnej, otrzymuje się dodatnią war-
tość Rjj . Wartości Rjk są natomiast dodatnie lub ujemne, zależnie od zwrotów j-tej gałęzi oraz k-tych
gałęzi lub pseudogałęzi.
Wartości rezystancji Rjk i Rjj wyznacza się doświadczalnie lub oblicza na podstawie schematu ob-
wodu, badając efekty działania pojedynczych źródeł:
U jk U jj
R jk = , R jj = − . (4.36a, b)
I źr .k ' I źr . j
Wzór (4.35) odnosi się do obwodu, w którym nie występują gałęzie będące idealnymi źródłami napię-
ciowymi (jak w metodzie węzłowej), zatem wyznaczanie rezystancji Rjk dotyczy tylko takiej sytuacji.
Jeśli wewnątrz obwodu występują gałęzie będące idealnymi źródłami napięciowymi, to – jak wia-
domo – można „przenieść” te źródła do innych gałęzi, co nie wpływa na napięcie gałęzi zewnętrz-
nej. Do przekształconego tak obwodu można już stosować wzór (4.35); prądy Iźr.k’ są w nim zastęp-
czymi źródłowymi prądami przekształconych gałęzi.
Jeśli Uj = 0 oraz Iźr.j = Ijz (rys. b), to
b) g +h
Ij = Ijz Ij = Ijz
∑ R jk ⋅ I źr.k ' = R jj ⋅ I jz , (4.37)
k =1
≡
układ układ Gj Ijz
k≠ j
gałęzi Uj. = 0 gałęzi Uj. = 0
wewn. wewn. wobec czego zależność (4.35) przyjmuje postać
I jz − I źr . j
(
U j = R jj ⋅ I jz − I źr . j = )
G jj
, (4.38a)
c)
przy czym konduktancja wejściowa (rys. c):
Ijz Uj Iźr.j
Gjj 1
G jj = (4.38b)
R jj
d) Ij Wprowadza się wielkości (rys. d):
Iw IG.j - konduktancję wewnętrzną źródła zastępczego
Ijz Uj Iźr.j Gw = Gjj – Gj , (4.39a)
Gw Gj
- źródłowy prąd źródła zastępczego
Iźr = Ijz , (4.39b)
I źr − I źr . j
co pozwala napisać Uj = oraz I j = G j ⋅ U j + I źr . j . (4.40a, b)
Gw + G j
I źr
Gdy j-ta gałąź jest pasywna, to Uj = oraz I j = I G. j = G j ⋅ U j . (4.41a, b)
Gw + G j
88 Wykład X
Formuły (4.40a) i (4.41a) wyrażają twierdzenie Nortona (o zastępczym źródle prądowym): obwód
liniowy aktywny, badany od wybranej pary zacisków (od strony wyróżnionej gałęzi zewnętrznej –
aktywnej lub pasywnej), jest równoważny gałęzi aktywnej, złożonej z idealnego źródła prądowego
Iźr i równoległej konduktancji Gw, przy czym prąd źródłowy Iźr (nazywany prądem źródłowym za-
stępczego źródła) jest równe prądowi zwarcia tych zacisków (prądowi, jaki wystąpi w idealnym
przewodzie zwierającym te zaciski), a równoległa konduktancja Gw (nazywana konduktancją we-
wnętrzną zastępczego źródła) – ilorazowi prądu zwarcia przez napięcie jałowe między tymi zaci-
skami (napięciu, jakie wystąpi między nimi po odłączeniu wyróżnionej gałęzi). Zgodnie ze wzora-
mi (4.36b), (4.38b) i (4.39a), konduktancja wewnętrzna Gw jest konduktancją między wybraną jw.
parą zacisków badanego obwodu, przy odłączonej gałęzi zewnętrznej i zerowych wymuszeniach.
Zastępcze źródło prądowe wyznaczone na podstawie twierdzenia Nortona jest równoważne zastęp-
czemu źródłu napięciowemu wyznaczonemu na podstawie twierdzenia Thevenina.
Przykład. W danym obwodzie, tym samym, co w poprzednim przykładzie (rys. a), obliczane są
wartości: napięcia Ux , prądu Ix oraz rezystancji Rx3 między gałęzią zewnętrzną x i pseudogałęzią.
a) 1Ω E1 b) b’)
1Ω 1Ω 6V
Iz ’
Ix
6V 1Ω
Ux 6V
1Ω Iźr = Iz
E2 1Ω 1Ω b’’)
1Ω Iz’’
3V 1Ω
3V 3A 3V 3A
b’’’)
1Ω Iz’’’
Parametry zastępczego źródła prądowego (dla gałęzi x): 1Ω
- wg rys. b, b’, b’’ i b’’’, z zasady superpozycji
3A
I z ' = 6 A; I z ' ' = 3 A; I z ' ' ' = −3 A;
I źr = I z = 6 + 3 − 3 = 6 A, c)
1S
- wg rys. c (konduktancja układu pasywnego, widziana od
strony odłączonej gałęzi x) G w = 2 S. Gw
1S
Szukane wartości napięcia i prądu (wg rys. d):
I źr 6 d)
Ux = = = 2 V; Ix
Gw + G x 2 + 1 Iźr 2S U 1S
I x = G x ⋅ U x = 1 ⋅ 2 = 2 A.
Wartość napięcia gałęzi x, pochodząca od Iźr.3 (wg rys. e): e)
1
U x 3 = − ⋅ 3 = −1 V. 1S
3 Ux3 1S
Szukana wartość rezystancji międzygałęziowej: 1S
U 1
R x 3 = x3 = − Ω. Iźr.3 = 3 A
I źr .3 3
Przykład wyznaczenia ogólnej zależności na podstawie twierdzenia Thevenina

Zostanie wyznaczony warunek równowagi mostka Wheatstone’a C
R1 R2
(rys. obok). Zachodzi ona wówczas, gdy w gałęzi z mikroamperomie-
A µA B
rzem nie płynie prąd, czyli UCD = 0. Odpowiada temu warunek UCD.0 = 0,
tzn. zerowa wartość napięcia stanu jałowego źródła zastępczego (układu R3 R4
D
wewnętrznego) dla gałęzi CD (zewnętrznej). Otrzymuje się zależność: E
 R2 R4  R2 ⋅ R3 − R1 ⋅ R4
U CD.0 = U CB.0 − U DB.0 =  −  ⋅ E = ⋅E = 0 ,
 R1 + R2 R3 + R4  ( R1 + R2 ) ⋅ ( R3 + R4 )
R1 R3
stąd R2 ⋅ R3 − R1 ⋅ R4 = 0 , albo = . (4.42a, b)
R 2 R4
Znane są wartości trzech rezystancji, a wyznacza się wartość czwartej.
Mostka zrównoważonego używa się w dokładnych pomiarach rezystancji. Rezystancja wewnętrzna
źródła zastępczego (widziana z zacisków CD przy odłączonym mikroamperomierzu) nie ma zna-
czenia dla stanu równowagi, więc nie została wyznaczona. Wpływa ona jednak na czułość układu.
Przy dużej liczbie pomiarów ważną rolę odgrywa czas doprowadzenia mostka do równowagi. Re-
zystancje mieszczące się w wąskim przedziale wartości mierzy się szybko, ale mniej dokładnie,
używając mostka niezrównoważonego. Miarą odchylenia od ustalonej wartości rezystancji jest
wtedy wartość prądu mikroamperomierza (wyznaczana analitycznie z twierdzenia Thevenina).
Przykład wyznaczenia ogólnej zależności na podstawie twierdzenia Nortona
Układ równolegle połączonych źródeł napięciowych zostanie zastąpiony pojedynczym źródłem
prądowym lub napięciowym:
Rw1 Rwn Rw
≡ ≡
(Gw1) (Gwn) Rw (Gw
U0 Iźr (Gw U0 U0
)
E1 En )
E
Zgodnie z zależnością (4.39b), zastępczy prąd źródłowy jest równy prądowi zwarcia gałęzi ze-
wnętrznej: Iźr = Iz. Prąd zwarcia Iz można wyznaczyć korzystając z zasady superpozycji:
n
I z = ∑ I zk = Rw1 Rwn Rw1 Rwn
k =1 (Gw1) (Gwn) (Gw1) (Gwn)
n
= ∑ G wk ⋅ E k
Iz
= E1
Iz1
+
En
Izn
E1 En
k =1
Konduktancja wewnętrzna źródła zastępczego jest równa sumie konduktancji poszczególnych źró-
deł: :
n
G w = ∑ Gwk
k =1
Rw1
(Gw1)
Rwn
(Gwn) ≡ Rw
(Gw)
Otrzymuje się zatem następujące parametry źródeł zastępczych:

n n n n
Ek 1
I źr = ∑ Gwk ⋅ E k =∑ , G w = ∑ Gwk = ∑ ; (4.43a’, a”)
k =1 R
k =1 wk k =1 R
k =1 wk
n
I
∑ Gwk ⋅ Ek 1 1
k =1
E = źr = n
, Rw = = n
. (4.43b’, b”)
Gw Gw
∑ Gwk ∑ Gwk
k =1 k =1
Wzory (4.43b’, b”) odpowiadają wzorom (3.20a, b), otrzymanym w rozdz. 3. jako wynik prze-
kształcania układu.
90 Wykład X
Twierdzenie o wzajemności
Z równości elementów macierzy rezystancji oczkowych (4.22): Rjl = Rlj , gdzie: j, l – numery oczek,
oraz elementów macierzy konduktancji węzłowych (4.26): Gjk = Gkj , gdzie: j, k – numery węzłów,
wynikają równości konduktancji oraz rezystancji międzygałęziowych o zamienionych miejscami
numerach gałęzi: Gjk = Gkj , Rjk = Rkj , gdzie: j, k – numery gałęzi (tzw. zewnętrznej i wewnętrznej).
Oznacza to, że: przy zmianie miej- a)
sca dołączenia do obwodu jedyne- układ układ
Ek Ij ⇒ Ik’= Ij Ej’= Ek
go źródła z gałęzi k-tej do j-tej – pasywny pasywny
efekt prądowy od źródła napięcio-
wego (rys. a), bądź napięciowy od b)
źródła prądowego (rys. b), jest taki układ układ
sam w gałęzi k-tej, jaki był wcze- Iźr.k pasywny Uj ⇒ Uk’= Uj pasywny Iźr.j’= Iźr.k
śniej w j-tej.
Twierdzenie o kompensacji
Twierdzenie o kompensacji dotyczy zmian prądów i napięć w obwodzie, wywołanych zmianą rezy-
stancji (konduktancji) jednej gałęzi. Mówi się tu o kompensacji zmian napięcia lub prądu tej gałęzi.
Napięciu na przyroście rezystancji ∆Rk gałęzi z prądem Ik odpowiada źródłowe napięcie kompensu-
jące ∆Rk Ik (rys. a). Prądowi na przyroście konduktancji ∆Gk gałęzi o napięciu Uk odpowiada źró-
dłowy prąd kompensujący ∆Gk Uk (rys. b). Na podstawie zasady superpozycji wykazuje się, że w
obwodzie pasywnym, odpowiadającym liniowemu obwodowi aktywnemu: popłyną prądy przyro-
stowe, gdy do k-tej gałęzi, w której wystąpił przyrost rezystancji ∆Rk , zostanie włączone (szerego-
wo) napięcie źródłowe ∆Rk Ik o zwrocie przeciwnym do zwrotu prądu Ik (rys. a’), albo pojawią się
napięcia przyrostowe, gdy do k-tej gałęzi, w której wystąpił przyrost konduktancji ∆Gk , zostanie
dołączony (równolegle) prąd źródłowy ∆Gk Uk o zwrocie przeciwnym do zwrotu napięcia Uk (rys. b’).
a) Ik a’)
Ik +∆Ik Ij +∆Ij Ik Ij ∆I k ∆I j
∆R k I k ∆R k ∆R k ∆R k
0 ∆R k układ układ układ
∆R k I k
aktywny = aktywny + pasywny
∆R k I k ∆R k I k
b) b’)
0
∆Gk Uk uk- = uk-
+∆U uk-
ład ∆Gk Uk ład ∆Gk Uk ład
∆Gk Uk Uk +∆Uk ak- Uk ak- k
pa-
∆Gk tyw- Uj +∆Uj ∆Gk tyw- Uj ∆Gk syw- ∆Uj
∆Gk Uk ny ny ny
Przykład. Wyznaczono zmiany wartości prądów dwóch gałęzi danego obwodu po zwiększeniu re-
zystancji jednej z nich (o 0,5 Ω), oraz zmiany wartości napięć – po zwiększeniu konduktancji (o 1 S).
Obwód z prądami Obwód z przyrostami Obwód z napięciami Obwód z przyrostami
gałęzi: prądów gałęzi: gałęzi: napięć gałęzi:
1 Ω (1,5 Ω) 6V 1Ω 1 S (2 S) 6V 1A
1A 2A – 0,25 A 1V 1S
– 0,125 A 2V
(0,75 A) (1,875 A) (0,75 V)
0,5 Ω (2,25 1S
3V 1Ω 1Ω
1Ω 3V 1S V) 1 S
0,5 V – 0,25 V 0,25 V
1Ω 1S
3A 3A 1S
ROZDZIAŁ 5
Magnetostatyka. Cewki indukcyjne
Pole magnetyczne powstaje w wyniku przemieszczeń (zmian) ładunków elektrycznych. Mówi się
więc o wytwarzaniu tego pola przez źródłowe elementy prądowe.
Najczęściej rozważa się przypadki pól magnetycznych występujących wokół przewodów z prądem.
Między położonymi blisko siebie przewodami z prądem występują siły (oddziaływanie elektrody-
namiczne).
Stosując materiały o szczególnych własnościach magnetycznych (ferromagnetyki) uzyskuje się
koncentrację strumieni magnetycznych wzdłuż określonych dróg, tworzących obwód magnetyczny.
Analiza obwodów magnetycznych jest utrudniona z powodu nieliniowości charakterystyk magne-
sowania ferromagnetyków.
Fundamentalne znaczenie odgrywa w elektrotechnice: prawo indukcji elektromagnetycznej. Wsku-
tek zmiany strumienia skojarzonego z cewką, indukuje się w niej napięcie. Jeśli strumień skojarzo-
ny z cewką pochodzi od prądu tejże cewki, to występuje zjawisko samoindukcji, a jeśli od prądu
innej cewki – zjawisko indukcji wzajemnej.
Dzięki indukcji wzajemnej możliwe jest przenoszenie energii z jednego obwodu elektrycznego do
drugiego obwodu elektrycznego na drodze magnetycznej. Taki proces zachodzi w transformatorze.
Posługując się wielkością zwaną przekładnią transformatora, sprowadza się jego schemat dwu-
obwodowy do schematu jednoobwodowego.

a odległość od przewodu z prądem r odległość
B indukcja magnetyczna r wektor odległości; promień
Br remanencja (indukcja szczątkowa, po- RFe rezystancja poprzeczna schematu trans-
zostałość magnetyczna) formatora
Bs indukcja nasycenia Rµ.k reluktancja (opór magnetyczny)
eind siła elektromotoryczna (sem) induko- S pole powierzchni; pole przekroju rdze-
wana nia (magnetowodu)
Fµ siła magnetomotoryczna ∆S pole elementu powierzchni; pole pła-
∆F wartość bezwzględna siły działającej skiej pętli prądu
na element prądowy ∆S wektor normalny do elementu po-
F siła wierzchni ∆S
∆F siła działająca na element prądowy t czas
Hc koercja (natężenie koercji, natężenie u napięcie
powściągające) uind napięcie indukowane
H natężenie pola magnetycznego Uµ napięcie magnetyczne
i prąd ∆v objętość przestrzeni elementarnej
iL hipotetyczny prąd Lenza v prędkość; prędkość ładunku elementu
I prąd stały prądowego
k współczynnik sprzężenia magnetycz- Wµ energia pola magnetycznego
nego z liczba zwojów uzwojenia (cewki)
l długość przewodu; długość drogi stru- ϑ przekładnia transformatora
mienia
κ podatność magnetyczna
∆l długość elementu prądowego
Θ przepływ prądu
∆l wektor długości elementu prądowego
Λµ.k permeancja (przewodność magnetycz-
L indukcyjność własna na)
Lg indukcyjność główna µ przenikalność magnetyczna
Ls indukcyjność rozproszenia
µr przenikalność magnetyczna względna
Lµ indukcyjność główna (magnesująca)
µ0 stała magnetyczna (przenikalność ma-
transformatora
gnetyczna próżni)
M indukcyjność wzajemna
ρWµ przestrzenna (objętościowa) gęstość
M polaryzacja magnetyczna (magnetyza-
cja) energii pola magnetycznego
∆M wartość bezwzględna momentu działa- Φ strumień magnetyczny; strumień ma-
jącego na dipol magnetyczny gnetyczny przenikający przez po-
wierzchnię S
∆M moment działający na dipol magne-
tyczny ∆Φ strumień magnetyczny przenikający
przez powierzchnię ∆S
pµ dipolowy moment magnetyczny
Ψ strumień skojarzony
∆Q ładunek elementu prądowego
[1], [2], [3], [4], [5], [6], [8]
5. Magnetostatyka. Cewki indukcyjne 93
Wykład XI. POLE I OBWODY MAGNETYCZNE

Pole magnetyczne i jego źródła
Występowanie oddziaływań magnetycznych (pól magnetycznych) a)
∆Q v
wiąże się z prądem elektrycznym. Źródłami pola magnetycznego są
tzw. elementy prądowe, mianowicie: ładunki poruszające się z okre- b) I
śloną prędkością (rys. a); odcinki przewodów z prądem elektrycznym
(rys. b); płaskie pętle, tj. zamknięte obwody, zwoje, ramki, w których ∆l
płynie prąd elektryczny (rys. c). c)
I N
Małą, płaską pętlę prądu nazywamy dipolem magnetycznym. Można go
traktować jako układ elementarny dwóch biegunów magnetycznych.
S ∆S
Każdy z występujących w przestrzeni elementów prądowych przyczynia się do powstania wypad-
kowego pola magnetycznego, a gdy sam znajduje się w polu magnetycznym pochodzącym od in-
nych elementów prądowych, podlega określonemu działaniu tego pola. Na pole magnesu trwałego
składają się w głównej mierze pola związane ze spinowymi ruchami elektronów.
Indukcja magnetyczna
Podstawową wielkością charakteryzującą pole magnetyczne jest indukcja magnetyczna B. Definiu-
jąc tę wielkość korzysta się z zależności określających siłę lub moment, z jaką pole magnetyczne
działa na próbne elementy prądowe. Podobnie – za pomocą siły działającej w polu elektrycznym na
próbny ładunek – zostało określone natężenie pola elektrycznego (rozdz. 1).
Próbny element prądowy określonego rodzaju wyraża się ilościowo a) ∆Q⋅ v B α
jako: ∆Q v
- iloczyn małego ładunku elektrycznego ∆Q i wektora jego ∆F
prędkości v (rys. a),
b) I⋅ ∆l B α
- iloczyn prądu I płynącego w krótkim, prostoliniowym odcinku
∆l
przewodu, i wektora jego długości ∆l o zwrocie zgodnym ze zwro-
tem prądu (rys. b), I ∆F
- iloczyn prądu I i wektora pola powierzchni ∆S płaskiej pętli c) I⋅ ∆S B
prądu, nazywany dipolowym momentem magnetycznym; przy czym α
moduł ∆S równa się polu powierzchni ∆S, kierunek ∆S jest zgod- I ∆S
pµ
ny z normalną do powierzchni, a zwrot – ustalony względem zwro- ∆M
tu prądu zgodnie z regułą korkociągu (rys. c).
Siła ∆F (moduł ∆F)lub moment ∆M (moduł ∆M), działające na próbne elementy prądowe, to ilo-
czyny wektorowe wyrażających je wielkości przez indukcję magnetyczną B:
- siła ∆F (N), nazywana siłą Lorentza, z jaką pole magnetyczne działa na ładunek elektryczny
∆Q (C), poruszający się z prędkością v (m s-1)
∆F = ∆Q ⋅ v × B , ∆F = ∆Q ⋅ v ⋅ B ⋅ sin α , (5.1a, a’)
- siła ∆F (N), nazywaną siłą Ampere’a, z jaką pole magnetyczne działa na mały, prostoliniowy
odcinek przewodu z prądem I (A), o długości skierowanej ∆l (m)
∆F = I ⋅ ∆l × B , ∆F = I ⋅ ∆l ⋅ B ⋅ sin α , (5.1b, b’)
- moment ∆M (N m), z jaką pole magnetyczne działa na dipol magnetyczny o prądzie I (A) i
powierzchni ∆S (m2)
∆M = I ⋅ ∆S × B = p µ × B , ∆M = I ⋅ ∆S ⋅ B ⋅ sin α , (5.1c, c’)
przy czym dipolowy moment magnetyczny p µ = I ⋅ ∆S . (5.1c”)
Jak widać, między miarami elementów prądowych i modułami sił lub momentów, działających na
te elementy w polu magnetycznym, zachodzi proporcjonalność wyrażona współczynnikiem
( B ⋅ sin α ) . Moduły sił ∆F i momentów ∆M osiągają największe wartości, jeśli wielkości występu-
94 Wykład XI
jące w iloczynach wektorowych zależności: (5.1a), (5.1b) oraz (5.1c), są do siebie prostopadłe
(α = π/2). Zakładając prostopadłość wektorów odpowiednich wielkości (odpowiednie ustawienie
elementu prądowego w polu magnetycznym), definicję indukcji B można uformować – wg zależno-
ści: (5.1a’), (5.1b’) oraz (5.1c’) – na podstawie granicznych wartości modułów:
∆Fmax ∆Fmax ∆M max
B = lim , B = lim , B = lim . (5.2a, b, c)
∆Q →0 ∆Q ⋅ v ∆l →0 ∆l ⋅ I ∆S →0 ∆S ⋅ I
Jednostką indukcji magnetycznej jest tesla (T), wyrażana w jednostkach innych wielkości jako we-
ber na metr do kwadratu (Wb⋅m-2) albo wolt razy sekunda na metr do kwadratu (V⋅s⋅m-2).
Jeśli moduł, kierunek i zwrot siły lub momentu pochodzenia magnetycznego, jakie działają na okre-
ślony element prądowy, są stałe w dowolnym miejscu rozważanej przestrzeni (przy jednakowym
zorientowaniu elementu względem osi układu współrzędnych), to indukcja magnetyczna jest stała
co do modułu, kierunku i zwrotu. Pole magnetyczne występujące w tej przestrzeni jest polem rów-
nomiernym.
Krzywe styczne we wszystkich punktach do wektora indukcji magnetycznej, zgodnie z nim skiero-
wane, noszą nazwę linii pola magnetycznego. Efekt działania pola na elementy prądowe jest najsil-
niejszy, jeśli są one skierowane pod kątem prostym do linii pola magnetycznego.
Na ładunek elektryczny poruszający się w polu magnetycznym działa siła skierowana prostopadle
do płaszczyżny wyznaczonej przez linie pola i wektor prędkości ładunku. Tor ruchu cząstki w sta-
łym, równomiernym polu magnetycznym ulega więc zakrzywieniu. Przykładem takiego działania
jest odchylanie wiązki elektronów w lampie kineskopowej.
Na odcinek przewodu prostoliniowego z prądem działa siła wypychająca go w kierunku prostopa-
dłym do płaszczyzny wyznaczonej przez linie pola i przewód.
Na płaski zwój przewodu z prądem działa moment obracający go prostopadle do płaszczyzny wy-
znaczonej przez linie pola i normalną do płaszczyzny zwoju.
Strumień magnetyczny
Strumień magnetyczny ∆Φ przenikający przez powierzchnię ∆S , tzn. strumień wektora indukcji
magnetycznej B przez element powierzchni ∆S (rys.), jest skalarem
∆Φ = B ⋅ ∆S = B ⋅ ∆S ⋅ cos α . (5.3a)
∆S S gdzie ∆S = ∆S⋅1n – wektor normalny do elementu powierzch-
ni ∆S (w przypadku powierzchni zamkniętej – skierowany
∆Φ na zewnątrz tej powierzchni).
Φ
Strumień magnetyczny Φ przenikający przez powierzchnię S,
S tzn. całka powierzchniowa B po S , jest skalarem
∆S
Φ = ∫ B ⋅ dS . (5.3b)
B S
α W równomiernym polu magnetycznym strumień Φ przez po-
1 ∆S wierzchnię S prostopadłą do B (moduł: B) jest równy iloczynowi
Φ = B⋅S . (5.3c)
Jednostką strumienia magnetycznego jest weber (Wb) czyli wolt razy sekunda (V⋅s).
Strumień magnetyczny przenikający przez powierzchnię zamkniętą jest zawsze równy zeru
∫ B ⋅ dS = 0 . (5.4)
S
Wynika z tego, że pole magnetyczne jest polem bezźródłowym (solenoidalnym), a jego linie są li-
niami zamkniętymi. Stwierdzenie to wyraża tzw. zasadę ciągłości linii pola magnetycznego.
W przestrzeni ograniczonej liniami pola magnetycznego strumień ma stałą wartość. Można więc
tworzyć „rurki” („komórki”) strumienia magnetycznego, z nich zaś – obwód magnetyczny, przypo-
minający obwód elektryczny. Rola strumienia magnetycznego w analizie obwodów magnetycznych
jest podobna do roli prądu elektrycznego w analizie obwodów elektrycznych.
Natężenie pola magnetycznego. Przenikalność magnetyczna

Wektor indukcji magnetycznej B pola wytworzonego przez określony układ elementów prądowych
zależy od własności magnetycznych środowiska.
Wielkością magnetyczną, która nie zależy od własności środowiska, a tylko od rodzaju i układu
geometrycznego elementów prądowych wytwarzających pole, jest natężenie pola magnetyczne-
go H.
W środowisku izotropowym wektory B i H mają ten sam kierunek i zwrot, a związek ten wyraża
się zależnością (wektorowo i skalarnie):
B = µ⋅H , B = µ⋅H . (5.5a, b)
Występująca w nim wielkość µ to przenikalność magnetyczna, będąca iloczynem stałej magnetycznej
(przenikalności magnetycznej próżni) µ0 i przenikalności magnetycznej względnej środowiska µr:
µ = µ0 ⋅ µr . (5.5c)
Przenikalność magnetyczna µ jest podstawową stałą materiałową magnetyka.
Jednostką natężenia pola magnetycznego jest amper na metr (A⋅m-1). Odwołując się do jednostki
indukcyjności – henra (H) czyli omosekundy (Ω⋅s), stałą magnetyczną µ0 i przenikalność magne-
tyczną µ wyraża się w henrach na metr (H⋅m-1) czyli omach razy sekunda na metr (Ω⋅s⋅m-1).
Stała magnetyczna ma wartość µ0 = 4π ⋅ 10 – 7 H/m.
Prawo Biota-Savarta-Laplace’a. Prawo przepływu prądu (prawo Ampere’a)
W środowisku jednorodnym i izotropowym obowiązuje zasada superpozycji pól magnetycznych
pochodzących od różnych źródeł. Natężenie pola pochodzące od przewodu z prądem jest równe
sumie natężeń pochodzących od odcinków tego przewodu. Wkład (przyczynek) dH – elementarne-
go odcinka przewodu dl z prądem i – do natężenia pola magnetycznego H w punkcie położonym w
odległości r od dl (rys. a), zapisuje się w postaci wektorowej albo skalarnej:
i i ⋅ dl
a) dH = ⋅ ( d l × r ) = ⋅ (1dl × 1r ) , (5.6a)
dl 4π ⋅ r 3
4π ⋅ r 2
i α dH i ⋅ dl
r dH = ⋅ sin α . (5.6b)
4π ⋅ r 2
b) Powyższa formuła słowna oraz zależności analityczne (5.6a) i
H (5.6b) wyrażają prawo Biota-Savarta-Laplace’a.
ik dl Całka liniowa wektora natężenia pola magnetycznego H po
krzywej zamkniętej (całka okrężna) równa się sumie prądów
k = 1, 2, ... przenikających (przepływowi prądu Θ ) przez powierzchnię roz-
piętą na tej krzywej (rys. b):
c) n
∫ H ⋅ dl = ∑ ik = Θ .
k =1
(5.7)
L
B, H
Powyższa formuła słowna oraz zależność analityczna (5.7) wy-
I rażają prawo przepływu prądu (prawa Ampere’a).
B, H Wartość całki we wzorze (5.7) jest w ogólnym przypadku różna
I od zera. Pole magnetyczne jest więc polem wirowym.
Linie pola magnetycznego wokół nieskończenie długiego prze-
wodnika z prądem układają się koncentrycznie (rys. c).
Przykład. Na podstawie praw Biota-Savarta-Laplace’a oraz Ampere’a, zostanie wyprowadzony
wzór na natężenie pola magnetycznego H w odległości a od nieskończenie długiego przewodu z
prądem i.
96 Wykład XI
I sposób. Z rys. c’ wynikają zależności: c’) y

x = a ⋅ ctg(π − α ) = − a ⋅ ctg α ,
a
r= , a
dH, H
sin α
r
a a2
zatem dx = ⋅ dα , r2 = , 1r
sin 2 α sin 2 α i π -α α x
a po podstawieniu tych wyrażeń do wzoru (5.6b) 0 x dx 1x
π
i i
otrzymuje się H =∫ ⋅ sin α ⋅ dα = . c”) H
0
4π ⋅ a 2π ⋅ a
II sposób. Z rys. c” i wzoru (5.7) wynika równanie i a
i
2π ⋅ a ⋅ H = i , stąd H = .
2π ⋅ a
Oddziaływanie elektrodynamiczne. Definicja jednostki prądu elektrycznego
Położone blisko siebie przewody z prądem przyciągają się lub odpychają. Oddziaływania tego ro-
dzaju zwykło się określać jako elektrodynamiczne.
W przypadku dwóch prostoliniowych, nieskończenie długich, biegnących równolegle do siebie, cien-
kich przewodów z prądem (rys. poniżej oraz wzór otrzymany w przedstawionym wyżej przykładzie):
∆F1 i1 - siła Ampere’a działająca na jednostkę długości pierwszego prze-
wodu, pochodząca od prądu drugiego przewodu
B2 ∆l1
F1 i µ
a = i1 ⋅ B2 = i1 ⋅ µ ⋅ 2 = ⋅ i1 ⋅ i2 , (5.8a)
B1 ∆l2 i2 l 2π ⋅ a 2π ⋅ a
∆F2 - siła Ampere’a działająca na jednostkę długości drugiego prze-
wodu, pochodząca od prądu pierwszego przewodu
∆l 1 i 1 F2 i µ
B2 = i2 ⋅ B1 = i2 ⋅ µ ⋅ 1 = ⋅ i1 ⋅ i2 , (5.8b)
∆F1 l 2 π ⋅ a 2π ⋅ a
a
B1 ∆F2 i2 F1 F2 µ
więc = = ⋅ i1 ⋅ i2 . (5.8c)
∆l 2 l l 2π ⋅ a
Widać, że przewody odpychają się przy przeciwnym zwrocie prądów, a przyciągają – przy zgodnym.
F
Jeśli: i1 = i2 = 1 A, µ = µ 0 = 4π ⋅ 10 −7 H/m, a = 1 m, to = 2 ⋅ 10 −7 N/m.
l
W ten sposób, za pomocą siły oddziaływania elektrodynamicznego przewodów z prądem elek-
trycznym, definiuje się podstawową jednostkę elektryczną: amper (A) jest natężeniem prądu, który
płynąc w dwóch prostoliniowych, nieskończenie długich przewodach o pomijalnie małym
przekroju kołowym, umieszczonych w próżni i biegnących równolegle do siebie w odległości 1 m,
wywołuje między nimi siłę równą 2⋅10-7 N na każdy metr długości.
Diamagnetyki i paramagnetyki
O magnetycznych właściwościach ciał decyduje budowa atomów i ich przestrzenne, wzajemne uło-
żenie. Wspomniane wcześniej prądy molekularne, odpowiadające orbitalnym i spinowym ruchom
elektronów oraz przypisanym im orbitalnym i spinowym momentom magnetycznym, są głównym
źródłem wypadkowych pól magnetycznych atomów. Ruchom protonów i neutronów wewnątrz ją-
der atomów odpowiadają wypadkowe momenty magnetyczne jąder, ale są one około 2000 razy
mniejsze od orbitalnego i spinowego momentu elektronu.
Jeśli atomy ciała nie wytwarzają wypadkowego pola magnetycznego w nieobecności zewnętrznego
pola magnetycznego, czyli pola orbitalne oraz spinowe atomów kompensują się, to ciało takie zali-
cza się do diamagnetyków.
Pod wpływem zewnętrznego pola magnetycznego występują w B=0 pµ 1

nich niewielkie zmiany wypadkowych momentów magnetycz- pµ 1 =  pµ 2 
nych par elektronów, które zajmują w atomach te same poziomy pµ = pµ 1 + pµ 2 = 0 pµ 2
energetyczne (rys. obok). Reakcja każdej pary elektronów na
zewnętrzne pole magnetyczne jest podobna. Powstaje słabe,
wypadkowe wewnętrzne pole magnetyczne, skierowane prze- B≠0 B pµ 1’
ciwnie do pola zewnętrznego. Efekt ten, wyrażający się osłabie- p µ 1 ’ <  p µ 2 ’ 
niem w nikłym stopniu pola zewnętrznego, określa się jako efekt pµ ’ = pµ 1’+ pµ 2’≠ 0 pµ 2’
diamagnetyczny.
Jeśli atomy ciała wytwarzają wypadkowe pole magnetyczne, czyli pola orbitalne oraz spinowe ato-
mów nie kompensują się, a kierunki i zwroty pól w ramach tworzonych przez cząsteczki struktur
przestrzennych są zupełnie dowolne, to ciało takie zalicza się do paramagnetyków.
Atomy paramagnetyków można przedstawić jako elementarne
magnesy, które dążą do zajęcia położenia zgodnego z polem B=0
zewnętrznym (rys. obok). Działanie to, utrudniane w znacznym ×
stopniu przez ruchy cieplne cząsteczek, prowadzi do powstania
wypadkowego wewnętrznego pola magnetycznego, skierowane-
go zgodnie z polem zewnętrznym. Wynikiem jest niewielkie B≠0 ×
wzmocnienie pola zewnętrznego, określane jako efekt parama-
gnetyczny. W paramagnetykach występuje również efekt diama-
gnetyczny, ale jest on słabszy od paramagnetycznego.
Zewnętrzne pole magnetyczne nie wpływa zatem wyraźnie na zmianę ustawienia dipoli magne-
tycznych w dia- i paramagnetykach. Ciała te nie mają szczególnych własności magnetycznych.
Przenikalność magnetyczna względna diamagnetyków jest znikomo mniejsza, a paramagnetyków –
znikomo większa od 1 (np. srebro ma µr ≅ 0,99998, zaś aluminium 1,00002). Diamagnetyki są
przez magnes słabo odpychane, a paramagnetyki słabo przyciągane.
Ferromagnetyki
Nadzwyczajne właściwości magnetyczne wykazują ferromagnetyki. Ich kryształy dzielą się na ele-
mentarne przestrzenne obszary samorzutnego namagnesowania, w których atomowe pola magne-
tyczne (typu paramagnetycznego) są zorientowane zgodnie, chociaż w różny sposób w poszczegól-
nych obszarach. Obszary te nazwano domenami magnetycznymi. Domeny wyraźnie reagują na po-
jawienie się zewnętrznego pola magnetycznego. Dążą do zorientowania swych pól zgodnie z polem
zewnętrznym (dotyczy to głównie momentów spinowych elektronów) przez przejmowanie i podpo-
rządkowanie tej orientacji części cząsteczek sąsiednich domen i przez „poprawę” własnego usta-
wienia. Nazywa się to poglądowo obrotem i rozrostem domen, chociaż jedno i drugie zjawisko po-
lega w zasadzie na tym samym: zmianie orientacji momentu dipoli magnetycznych. Efektem tego
„przeorientowania” jest magnesowanie się ciała. Ferromagnetyk nienamagnesowany jest silnie
przyciągany przez magnes, bowiem w wyniku przeorientowania domen sam staje się magnesem.
Po usunięciu zewnętrznego pola pozostaje w ferromagnetyku wierzchołek
jakieś namagnesowanie. Zależnie od tego, jak jest ono duże, B pętli histerezy
mówi się o materiale, że jest magnetycznie miękki albo magne- Bs
tycznie twardy. Materiałów magnetycznie twardych używa się krzywa
Br magneso-
do wyrobu magnesów trwałych. wania
Zależność B = f(H) materiałów ferromagnetycznych przedstawia Hc H
krzywe magnesowania pierwotnego i pętle histerezy (rys. obok). 0
pętla histerezy
Przenikalność magnetyczna względna µr różnych ferromagnety-
ków – statyczna bądź dynamiczna poniżej punktu nasycenia – Bs – indukcja
nasycenia
zawiera się w przedziale wartości od kilkuset (nikiel – ok. 600) Br – remanencja
do kilkuset tysięcy (czyste żelazo – ok. 200 tysięcy). Hc – koercja
98 Wykład XI
Polaryzacja magnetyczna (magnetyzacja)

Zjawisko powstawania wewnętrznego pola magnetycznego pod wpływem pola zewnętrznego nazywa się
polaryzacją magnetyczną lub magnetyzacją – przez analogię do polaryzacji elektrycznej w dielektrykach.
Na zasadzie podobnej analogii wprowadza się pojęcie wektora polaryzacji magnetycznej, krótko: po-
laryzacji magnetycznej lub magnetyzacji M (oznaczenie rezerwowe J), określonego wzorami:
p µ .∆v
M = lim . (5.9)
∆v →0 ∆v
M =κ ⋅H , (5.10)
gdzie: ∆v – objętość,
pµ.∆v - suma momentów dipoli magnetycznych cząsteczek zawartych w objętości ∆v,
κ - podatność magnetyczna środowiska, wielkość bezwymiarowa.
Wypadkowe wewnętrzne pole magnetyczne może być skierowane – względem pola zewnętrznego
– zgodnie (paramagnetyki i ferromagnetyki) lub przeciwnie (diamagnetyki), zatem κ może przy-
bierać wartości dodatnie i ujemne.
Indukcja magnetyczna wyraża się wzorem
B = µ 0 ⋅ µ r ⋅ H = µ 0 ⋅ H + µ 0 ⋅ M = µ 0 ⋅ (1 + κ ) ⋅ H , (5.11a)
czyli µr = 1+ κ . (5.11b)
Prawa dotyczące obwodów strumienia stałego (magnetostatycznych)

Pole magnetyczne związane z prądem stałym jest nazywane polem magnetostatycznym (magnetycz-
nym statycznym). Polem magnetostatycznym jest także pole magnetyczne wytworzone przez ma-
gnes trwały. Zazwyczaj rozważa się przypadki pola magnetostatycznego w rdzeniu ferromagne-
tycznym (magnetowodzie) i występujących w nim szczelinach powietrznych. Stosowanie ferroma-
gnetyka pozwala uzyskać koncentrację strumieni magnetycznych wzdłuż założonych dróg, które
tworzą obwód magnetyczny (pojęcie to odnosi się do układów ze strumieniami stałymi w czasie i
wolnozmiennymi).
Obwód magnetyczny jest to zespół elementów tworzących drogi zamknięte dla strumieni magne-
tycznych, wraz ze źródłami tych strumieni, którymi są prądy elektryczne w uzwojeniach lub ma-
gnesy trwałe. Z powodu stosowania ferromagnetyków, obwody magnetyczne są z reguły nieliniowe.
Gałęziami obwodu magnetycznego są odcinki o stałym strumieniu, zaś węzłami – miejsca rozgałę-
ziania się strumieni gałęziowych. Gałęzie składają się na ogół z odcinków o stałym przekroju.
Przyjmuje się, że pole magnetyczne jest w tych przekrojach równomierne.
Suma strumieni magnetycznych w węzłach jest równa zeru (I prawo Kirchhoffa dla obwodu ma-
gnetycznego), co zapisuje się następująco:
∑Φ k = 0 , (5.12)
k
przy czym strumienie dopływające k-tych gałęzi bierze się tradycyjnie ze znakiem „plus”, a odpły-
wające – ze znakiem „minus”.
Zgodnie z prawem Ampere’a, wzdłuż oczek obwodu magnetycznego – z uzwojeniami jako źródła-
mi pola – obowiązują następujące, równoważne zależności (II prawo Kirchhoffa dla obwodu ma-
gnetycznego):
∑ H k ⋅ l k = ∑ I k ⋅ z k , ∑U µ .k = ∑Θ k , ∑U µ .k = ∑ Fµ .k , (5.13a, b, c)
k k k k k k
przy czym: U µ .k = H k ⋅ l k , Θ k = Fµ .k = I k ⋅ z k , (5.13d, e)
gdzie: Hk – natężenie pola magnetycznego w magnetyku k-tej gałęzi należącej do oczka,
lk – długość drogi strumienia w magnetyku k-tej gałęzi należącej do oczka,
Ik – prąd elektryczny w uzwojeniu k-tej gałęzi należącej do oczka,
zk – liczba zwojów uzwojenia k-tej gałęzi należącej do oczka,
Uµ.k – napięcie magnetyczne (mierzone w amperach) k-tej gałęzi należącej do oczka,

Θk – przepływ prądu, inaczej wzbudność (w amperach) k-tej gałęzi należącej do oczka,
Fµ.k – siła magnetomotoryczna (inaczej nazwany i oznaczony przepływ prądu) k-tej gałęzi
należącej do oczka.
Dla k-tych liniowych części (gałęzi) obwodu magnetycznego, np. szczelin powietrznych, wprowadza
się pojęcia reluktancji (oporu magnetycznego) Rµ.k i permeancji (przewodności magnetycznej) Λµ.k :
lk 1 µ ⋅S
R µ .k = , Λ µ .k = = k k , (5.14a, b)
µk ⋅ Sk R µ .k lk
gdzie: lk – długość rozważanej, liniowej k-tej gałęzi obwodu magnetycznego,
Sk – powierzchnia przekroju poprzecznego, przez którą przenika strumień k-tej gałęzi,
µk – przenikalność magnetyczna materiału k-tej gałęzi.
Jednostką permeancji jest henr (H) czyli omosekunda (Ω⋅s).
Jednostką reluktancji jest odwrotność henra (H-1) czyli simens na sekundę (S⋅s-1).
a) Φ k Rµ .k B Φ lk
Skoro H = = , więc U µ .k = H k ⋅ l k = ⋅ Φ k = R µ .k ⋅ Φ k
µ µ⋅S µk ⋅ Sk
Uµ .k
(rys. a), zatem liniowej części obwodu magnetycznego odpowiadają nastę-
b) puj ące zależności (prawo Ohma dla obwodu magnetycznego – rys. b):
Φ Rµ
U µ = Rµ ⋅ Φ , Φ = Λµ ⋅ U µ , (5.15a, b)
Uµ
zaś nierozgałęzionemu liniowemu obwodowi magnetycznemu można przy-
c) pisać równania (rys. c):
Φ Rµ
Θ = Rµ ⋅ Φ , Φ = Λµ ⋅ Θ , (5.16a, b)
Θ gdzie: Θ – przepływ całkowity, tzn. sumaryczny przepływ prądów uzwojeń;
Rµ i Λµ – reluktancja i permeancja części albo całego obwodu liniowego.
Obwód magnetostatyczny nierozgałęziony
Uzwojeniu nawiniętemu na rdzeń ze szczeliną powietrzną (rys. a) odpowiada nierozgałęziony obwód
magnetyczny, złożony z dwóch części (rys. b): nieliniowej pasywnej (żelazo) i liniowej aktywnej
(uzwojenie i szczelina powietrzna). Aby wyznaczyć Φ, znając Θ i wykres zależności nieliniowej
Bż (Hż), można skorzystać z metody przecięcia charakterystyk, znanej z teorii obwodów elektrycz-
nych. W układzie współrzędnych Uµ ,Φ wrysowuje się charakterystyki części nieliniowej Φ ż (Uµ .ż )
i liniowej Φ p (Uµ .ż ), a następnie określa parametry odpowiadające punktowi ich przecięcia (rys. c).
Charakterystykę części nieliniowej pasywnej Φ ż (Uµ .ż ) uzyskuje się z przeskalowania charaktery-
styki magnesowania żelaza B(H), wg wzorów: U µ . ż = H ⋅ l ż , Φ ż = B ⋅ S ż .
Charakterystyka części liniowej aktywnej Φ p (Uµ .ż ) wynika z równania obwodu:
Θ = U µ . p + U µ . ż , czyli Θ = Rµ . p ⋅ Φ p + U µ . ż , zapisanego jako równanie prostej
Θ − U µ .ż lp
Φ p = Φ p (U µ . ż ) = , gdzie stałymi są Θ = z ⋅ i i Rµ . p = .
Rµ . p µ0 ⋅ S p
a) B, H b) c)
Sż Φp =Φ Φż =Φ Φp,Φż
i Φ Θ Φ ż (Uµ .ż)
lż
Rµ .p Rµ .p
Uµ .p
z lp Uµ .ż
(Rµ .ż)
Φ Φ p (Uµ .ż)
Sp Θ Uµ .ż
0 Uµ .ż Θ
100 Wykład XI
Zwykle nie przeskalowuje się danej wykreślnie charakterystyki magnesowania żelaza Bż (Hż) , tylko
pozostaje przy współrzędnych Hż , Bż , dostosowując do nich charakterystykę części liniowej:
Φ (H ż ) U µ. p (H ż ) Θ − H ż ⋅ lż
B p ' (H ż ) = = = (rys. obok). Θ Bż Bż (Hż)
Sż Rµ . p ⋅ S ż Rµ . p ⋅ S ż Rµ .p⋅ Sż
Punkt przecięcia charakterystyk Bż(Hż) i Bp’ (Hż) wyznacza Bż
Bp’ (Hż)
szukaną wartość indukcji magnetycznej Bż , stąd Φ = B ż ⋅ S ż . Hż
0 Hż Θ
Jeśli zależność nieliniowa Bż (Hż) dana jest w postaci numerycznej, lż
to zwykle wyznacza się charakterystykę wypadkową Φ (Θ ), też w postaci numerycznej.
1 Φ
Dla wartości Bż i Hż oblicza się wartości: Φ = B ż ⋅ S ż , Θ = U µ.ż + U µ. p = H ż ⋅ l ż + ⋅ ⋅ l p .
µ0 S p
Szukaną wartość Φ, przy danej wartości Θ, wyznacza się dokładnie na zasadzie interpolacji.
Obliczanie wartości Θ, przy danych wartościach Bż lub Φ, jest dużo łatwiejsze, albowiem punktem
wyjścia jest wielkość, do której bezpośrednio odnosi się związek nieliniowy.
W powyższych rozważaniach pominięto wpływ grubości płytek na rdzeniu przy szczelinie powietrz-
nej, ustalających powierzchnię jej przekroju (jeśli jest ona różna od powierzchni przekroju rdzenia).
Przykład. W rdzeniu stalowym ze szczeliną powietrzną o danych: Sż = Sp = 25 cm2, lż = 120 cm,
lp = 2 mm, uzwojenie wytwarza przepływ Θ = 2600 A. Szukana jest wartość strumienia Φ.
Charakterystyka magnesowania rdzenia jest zadana numerycznie:
B (T) 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6
H (A/m) 299 359 423 488 568 668 812 1002 1317 1806 2846 5134
Wyznacza się wartości Φ i Θ dla spodziewanego fragmentu wypadkowej charakterystyki Φ (Θ ), po
czym znajduje wartości skrajne przedziałów, w którym są wartości: zadana Θ i szukana Φ.
B (T) H (A/m) Φ (10-3 Wb) Θ (A) Obliczenie wartości Φ dla Θ = 2600 A:
0,8 488 2,00 1811
2600 − 2393
0,9 568 2,25 2114 2,5 + (2,75 − 2,5) ⋅ ≅ 2,656 ;
1,0 668 2,50 2393 2725 − 2393
1,1 812 2,75 2725 Φ = 2,656⋅10-3 Wb .
Obwód magnetostatyczny rozgałęziony

Przykład. W rdzeniu stalowym ze szczeliną powietrzną (rys.) o danych: S1 = S2 = Sp = 25 cm2,
S3 = 10 cm2, l1 = l2 = 60 cm, l3 = 40 cm, lp = 2 mm, uzwojenie wytwarza przepływ Θ = 2600 A. Szu-
kana jest wartość indukcji Bp . Charakterystyka magnesowania rdzenia jest zadana numerycznie (jw.).
Φ1 Φ2 (Rµ .2) Φ p = B p ⋅ S p = Φ 2 ; B2 = B p → H2 ;
l1
Φ1 Φ2 U µ 3 = U µ 2 + U µ. p = l 2 ⋅ H 2 + l p ⋅ B p µ 0 ;
Uµ 1 Φ3 Uµ 2
l2 /2
Φ3
Θ lp (Rµ .1)
Uµ 3 H 3 = U µ3 l3 → B3 ; Φ 3 = B3 ⋅ S 3 ;
l3 Θ Uµ .p
l2 /2 Φ = Φ + Φ ; B = Φ S → H1 ;
(Rµ .3) 1 3 p 1 1 1
Rµ .p Θ = U µ1 + U µ3 = l1 ⋅ H1 + U µ3 .
Bp (T) Φp (mWb) H2 (A/m) Uµ3 (A) H3 (A/m) B3 (T) Φ1 (mWb) B1 (T) H1 (A/m) Θ (A)
0,6 1,50 359 1170 2925 1,503 3,00 1,20 1002 1771
0,7 1,75 423 1368 3420 1,525 3,28 1,31 1366 2188
0,8 2,00 488 1566 3915 1,547 3,55 1,42 2014 2774
0,77 ← wynik interpolacji 2600
Wykład XII. INDUKCJA ELEKTROMAGNETYCZNA

Prawo indukcji elektromagnetycznej (prawo Faradaya). Reguła Lenza
W obwodzie (zwoju) obejmującym zmieniający się w cza- a) B
sie strumień magnetyczny Φ powstaje napięcie indukowa- v
ne uind (siła elektromotoryczna indukowana eind ) o warto- N S
ści bezwzględnej proporcjonalnej do zmian strumienia w uind
czasie dΦ / dt, niezależnej od sposobu wywoływania
zmian strumienia obejmującego uzwojenie, np. poprzez b) B(t)
ruch uzwojenia w polu magnetycznym niezmiennym w
czasie (rys. a), czy poprzez zmiany prądu w umieszczo- uind
nym obok, nieruchomym uzwojeniu (rys. b). i(t)
Wzory definicyjne, nadające różne znaki napięciu indukowanemu uind i sem indukowanej eind , mają
następujące postaci:
dΦ dΦ
uind = , eind = − . (5.17a, b)
dt dt
Aby określić zwrot uind lub eind , korzysta się z reguły Lenza (nazywanej prawem przekory), w myśl
której: skutek wynikający z przebiegu zjawiska „stara się” przeciwdziałać przyczynie wywołującej
to zjawisko. Dla ułatwienia można posłużyć się hipotetycznym prądem Lenza iL , który wytwarza
strumień przeciwstawiający się zmianom strumienia podstawowego (rys. a’ i b’).
a’) b’) Φ > 0 , dΦ >0
dt
+ × × B = const. × ×
+
× iL × v × B
dΦ
>0 × × ×
uind eind uind eind
× × × dt iL
– × × × – × ×
Cewka indukcyjna
Cewka indukcyjna (inaczej: zwojnica, solenoid, induktor) jest uzwojeniem o określonej liczbie zwo-
jów, wraz z otoczeniem stanowiącym środowisko wytwarzanego pola magnetycznego.
Przez strumień magnetyczny cewki (obejmowany przez cewkę) rozumie się strumień obejmowany
przez jej zwoje. Zwoje cewki są rozłożone w przestrzeni, więc ogólnie każdy z nich może obejmo-
wać inny strumień (inną część strumienia cewki). Strumień obejmowany przez zwój cewki nazywa
się strumieniem skojarzonym z tym zwojem lub skojarzeniem magnetycznym tego zwoju.
Φ1 Cewka przedstawiona na rys. obok składa się ze zwojów o nume-
rach: 1, 2, ... , z, obejmujących strumienie: Φ1, Φ2, ... , Φz .
Φz
Napięcie indukowane w cewce jest sumą napięć indukowanych w
jej zwojach (przez strumienie z nimi skojarzone):
1 z
dΦ k d (Φ1 + Φ 2 + ... + Φ z ) dΨ
2 u ind = ∑ = = . (5.18)
3 k =1 dt dt dt
uind
Wielkość Ψ , tzn. suma strumieni skojarzonych ze zwojami cewki
z
Ψ = Φ1 + Φ 2 + ... + Φ z = ∑Φ k . (5.18a)
z k =1
nazywa się strumieniem skojarzonym z cewką lub skojarzeniem
magnetycznym cewki.
102 Wykład XII
Jeśli skojarzenia magnetyczne poszczególnych zwojów cewki są jednakowe, równe strumieniowi

obejmowanemu przez cewkę
Φ = Φ1 = Φ 2 = ... = Φ z , (5.19a)
to skojarzenie magnetyczne cewki wynosi
Ψ = z ⋅Φ , (5.19b)
a napięcie indukowane w niej -
dΦ
uind = z . (5.19c)
dt
Indukcyjność własna
Zjawisko indukowania się napięcia w cewce lub pojedynczym zwoju (obwodzie elektrycznym),
wskutek zmian prądu płynącego w tej cewce lub tym zwoju, nazywa się indukcją własną lub samo-
indukcją. Takie cewki lub zwoje, występujące jako elementy obwodu, noszą miano indukcyjności.
Miarą zdolności cewki (zwoju, obwodu) z prądem i, do wytworzenia własnego strumienia skoja-
rzonego Ψ, jest indukcyjność własna wyrażona wzorem
Ψ
L=. (5.20)
i
Jednostką indukcyjności własnej jest – wymieniony już wcześniej – henr (T) czyli omosekunda (Ω⋅s).
Ogólnie, na wartość stosunku Ψ do i może wpływać wartość oraz charakter zmienności Ψ lub i.
Zależność Ψ (i) jest więc w ogólnym przypadku nieliniowa (rys. a). Jeśli uzwojenie cewki jest osa-
dzone na rdzeniu ferromagnetycznym, który stanowi magnetowód, to wykres Ψ (i), podobnie jak
B(H), przedstawia pętlę histerezy (rys. b). Cewki (indukcyjności) o charakterystykach nieliniowych
– bez histerezy i z histerezą – nazywa się nieliniowymi.
a) Ψ b) Ψ c) Ψ
i i i
0 0 0
Operowanie pojęciem L ma sens, jeśli stosunek Ψ do i ma stałą wartość, czyli zależność Ψ (i) jest
liniowa (rys. c). Taka cewka (indukcyjność) nosi nazwę liniowej. Cechę liniowości mają cewki z
uzwojeniami umieszczonymi w środowisku o stałej wartości przenikalności magnetycznej µ.
W praktyce za liniowe uważa się cewki bezrdzeniowe (powietrzne) oraz – w ograniczonym zakre-
sie – cewki o rdzeniach stalowych ze szczeliną powietrzną i cewki o rdzeniach wykonanych ze spe-
cjalnych materiałów (perminvar, izoperm).
Przy równych strumieniach skojarzonych z poszczególnymi zwojami cewki (rys.):
Φ = Φ1 = Φ 2 = ... = Φ z , (5.21a)
Φ Ψ
Θ =zi = z Ψ = z ⋅Φ , (5.21b)
i Uµ Rµ z ⋅Φ Φ z2
L= = z2 ⋅ = = z 2 ⋅ Λµ , (5.21)
iL i Θ Rµ
uind z Φ i
di
uind = L . (5.22)
dt
uind L
Napięcie indukowane w cewce przez płynący przez
nią prąd nazywa się napięciem samoindukcji.
Indukcyjność wzajemna
Zjawisko indukowania się napięcia w cewce lub pojedynczym zwoju (obwodzie elektrycznym),
wskutek zmian prądu płynącego w innej cewce lub innym zwoju, nazywa się indukcją wzajemną.
Takie cewki lub zwoje (sprzężone magnetycznie) noszą miano indukcyjności sprzężonych.
Zostaną przedstawione zależności dotyczące dwóch cewek sprzężonych (jeśli w układzie jest wię-
cej takich cewek, to każde ze sprzężeń jest opisywane osobno z użyciem tej samej formuły).
i1 Φg1 Sprzężenie cewek nie jest nigdy idealne: część strumienia wy-
twarzanego przez prąd jednej cewki nie jest obejmowana przez
Φs1 drugą, i na odwrót. Strumienie własne Φ11 i Φ22 , wytwarzane
z1 z2 przez prądy i1 i i2 , dzielą się na strumienie główne (wzajemne)
Φg1 i Φg2 , i strumienie rozproszenia Φs1 i Φs2 (rys. obok):
Φ11 = Φ g1 + Φ s1 , (5.23a)
Φg2 i2 Φ 22 = Φ g 2 + Φ s 2 . (5.23b)
Φs2 Całkowite skojarzenia magnetyczne cewek są związane ze stru-
z1 z2 mieniami własnymi i wzajemnymi (głównymi): Ψ1 z Φ11 i Φg2 ;
Ψ2 z Φ22 i Φg1 .
Przyjęto, że strumienie składowe (własne oraz wzajemne) obej-
mują wszystkie zwoje jednej lub drugiej cewki, albo obu cewek.
Zakładając liniowość indukcyjności, tzn. proporcjonalność wszystkich rozważanych strumieni do
wywołujących je prądów (co sprowadza się do warunku niezmienności µ ), definiuje się wielkości
stałe (parametry cewek):
- indukcyjności własne
z ⋅Φ z ⋅Φ
L1 = 1 11 , L2 = 2 22 , (5.24a, b)
i1 i2
- indukcyjności wzajemne
z1 ⋅ Φ g 2 z 2 ⋅ Φ g1
L12 = , L21 = , (5.25a, b)
i2 i1
- indukcyjności główne
z1 ⋅ Φ g1 z 2 ⋅Φ g 2
L g1 = , Lg 2 = , (5.26a, b)
i1 i2
- indukcyjności rozproszenia
z1 ⋅ Φ s1 z ⋅Φ
Ls1 = , Ls 2 = 2 s 2 . (5.27a, b)
i1 i2
Jednostką ww. indukcyjności jest henr (H) czyli omosekunda (Ω⋅s).
Wykazuje się, że jeśli strumienie Φg1 i Φg2 przebiegają w tym samym, jednorodnym środowisku
(µ = const.), to jest jedna indukcyjność wzajemna
L12 = L21 = M . (5.28)
Z podanych wyżej wzorów wynika, że:
L1 = Lg1 + Ls1 , L2 = L g 2 + Ls 2 , (5.28a, b)
L21 z 2 L12 z z1 L g1 M
oraz = , = 1 , czyli = = ,
L g1 z1 Lg 2 z 2 z2 M Lg 2
z2 z
więc M = L g1 = 1 L g 2 = L g1 ⋅ L g 2 . (5.28c)
z1 z2
104 Wykład XII
Wprowadzając współczynniki sprzężenia magnetycznego:

- cewki 2. względem 1
Φ g1 L g1 L
k 21 = = = 1 − s1 , (5.29a)
Φ11 L1 L1
- cewki 1. względem 2.
Φ g 2 Lg 2 L
k12 = = = 1 − s2 , (5.29b)
Φ 22 L2 L2
- cewek 1. i 2
M
k = k 21 ⋅ k12 = , (5.29c)
L1 ⋅ L2
otrzymuje się wzór M = k L1 ⋅ L2 . (5.29d)

Cewki sprzężone magnetycznie powinny mieć oznaczone Φg1
gwiazdkami lub kropkami zaciski jednoimienne (inna na- i1 Φg2 i2
zwa: jednakoimienne). Przy prądach dopływających do
Φs2
zacisków jednoimiennych z tej samej strony w obu cew-
kach, np. z zewnątrz (rys. obok), mówi się o sprzężeniu uind.1 z1 z2 uind.2
dodatnim, a przy prądach dopływających z przeciwnych Φs1
stron – o sprzężeniu ujemnym. Gdy sprzężenie jest dodat-
nie, strumienie główne cewek mają ten sam zwrot, a gdy
ujemne – przeciwny.
Strumienie główne cewek tworzą łącznie strumień główny całkowity Φg , zaś strumień główny i
strumienie rozproszenia – strumienie obejmowane przez cewki Φ1 i Φ2:
Φ g = Φ g1 ± Φ g 2 , Φ1 = Φ g + Φ s1 , Φ 2 = Φ g + Φ s 2 . (5.30a, b, c)
Znak „±” we wzorze (5.30a) i w dalszych, niżej zamieszczonych zależnościach, oznacza przy sprzę-
żeniu dodatnim „+”, a przy sprzężeniu ujemnym „–”. Cewki sprzężone przedstawia się symbolicznie,
używając pojęć indukcyjności własnych i wzajemnej (na rys. a – sprzężenie dodatnie). Skojarzenia
magnetyczne i napięcia indukowane cewek sprzężonych magnetycznie wyrażają się następująco:
a) i1 M i2 Ψ1 = Ψ11 +Ψ12 = L1 ⋅ i1 ± M ⋅ i2 , (5.31a)

Ψ 2 = Ψ 22 +Ψ 21 = L2 ⋅ i2 ± M ⋅ i1 , (5.31b)
uind.1 L1 L2 uind.2 di1 di
u ind .1 = L1 ⋅ ±M ⋅ 2 , (5.32a)
dt dt
di2 di
u ind .2 = L1 ⋅ ±M ⋅ 1 , (5.32b)
b) dt dt
Ψ11 Ψ12
L 1 i1 + M i2
gdzie (rys. b):
i1 i2
0
Ψ11 = L1 ⋅ i1 , Ψ12 = ± M ⋅ i2 , (5.33a, b)
0 – M i2
Ψ 22 = L2 ⋅ i2 , Ψ 21 = ± M ⋅ i1 . (5.33c, d)
Ψ22 Ψ21 W literaturze spotyka się też inne zasady indekso-
L 2 i2 + M i1
wania podanych wyżej wielkości. Można np. spo-
i2 i1
tkać oznaczenia Φg2 = Φ21 i Φg1 = Φ12 , prowadzące
0 0 – M i1 w konsekwencji do oznaczeń Ψ21 i Ψ12 , w miejscu
przyjętych tu Ψ12 i Ψ21 .
Energia pola magnetycznego cewki

a) i Energia wytworzona w polu magnetycznym cewki, w czasie dt,
równa się pracy prądu w jej obwodzie elektrycznym (rys. a):
iL dWµ = uind ⋅ i ⋅ dt = i ⋅ dΨ ,
Φ =Ψ
uind z (5.34a)
z
albo
dΨ
dWµ = i ⋅ z ⋅ = Θ ⋅ dΦ . (5.34b)
z
b) Ψ Wµ Φ Wµ Całkowita energia pola magnetycznego cew-
Ψ Φ ki wynosi
dWµ dWµ Ψ (i ) Φ (Θ )
dΨ dΦ
Ψ1 Φ1 Wµ = ∫ i ⋅ dΨ = ∫Θ ⋅ dΦ . (5.34c)
i Θ 0 0
0 i1 i 0 Θ1 Θ Związki (5.34a, b, c) przedstawiono poglą-

dowo na rys. b.
Jeśli wartości Ψ lub Φ rosną, to pole obrazujące Wµ zwiększa się, czyli energia jest pobierana z
obwodu elektrycznego i gromadzona w polu magnetycznym, jeśli natomiast Ψ lub Φ maleją, to Wµ
zmniejsza się, czyli energia pola jest zwracana do obwodu. Idealna (bezrezystancyjna) cewka jest
więc elementem bezstratnym (konserwatywnym).
a’) Ψ Z zależności: (5.16a) i (5.20), dotyczących
i= L
Φ obwodów pokazanych na rys. a’, oraz
Θ = Rµ Φ (5.34c), wynikają następujące wzory dla
Rµ u ind L cewki liniowej:
1 1 Θ2
Wµ = Rµ ⋅ Φ 2 = Θ ⋅ Φ = . (5.35a)
b’) Φ Ψ 2 2 2 Rµ
Wµ Wµ
Φ Ψ Ψ 2
1 1
Wµ = Ψ ⋅i = L ⋅i2 ,
= (5.35b)
2L 2 2
Θ i Związki powyższe przedstawiono poglądowo
0 Θ 0 i na rys. b’.
Energia pola magnetycznego cewek sprzężonych

Energia pola magnetycznego wytwarzana przez prądy i1 i i2 w uzwojeniach dwóch cewek sprzężo-
nych – przy zmianach skojarzeń magnetycznych dΨ1 i dΨ2 – wynosi
dWµ = i1 ⋅ dΨ1 + i2 ⋅ dΨ 2 . (5.36)
Ze wzorów (5.31a) i (5.31b) wynika, że:
dΨ1 = dΨ11 + dΨ12 = L1 ⋅ di1 ± M ⋅ di2 , (5.36a)
dΨ 2 = dΨ 22 + dΨ 21 = L2 ⋅ di2 ± M ⋅ di1 , (5.36b)
a zatem:
dWµ = i1 ⋅ dΨ11 + i1 ⋅ dΨ12 + i2 ⋅ dΨ 21 + i2 ⋅ dΨ 22 , (5.37a)
dWµ = L1 ⋅ i1 ⋅ di1 ± M ⋅ (i1 ⋅ di2 + i2 ⋅ di1 ) + L2 ⋅ i2 ⋅ di2 , (5.37b)
stąd:
i1 ⋅Ψ11 i1 ⋅Ψ12 i2 ⋅Ψ 21 i2 ⋅Ψ 22
Wµ = + + + , (5.38a)
2 2 2 2
L ⋅i2 L ⋅i2
Wµ = 1 1 ± M ⋅ i1 ⋅ i2 + 2 2 . (5.38b)
2 2
106 Wykład XII
Uwzględniając możliwość różnych znaków Θ2 i Φ2 = Φg2 + Φs2 , względem Θ1 i Φ1 = Φg1 + Φs1

(zgodnych – przy sprzężeniu dodatnim, przeciwnych – przy sprzężeniu ujemnym), przedstawia się
zależność (5.38a) w postaci związanej z wielkościami obwodu magnetycznego (rys. – sprzężenie
dodatnie):
Θ1 ⋅ Φ1 Θ1 ⋅ (±Φ g 2 ) (±Θ 2 ) ⋅ Φ g1 (±Θ 2 ) ⋅ (±Φ 2 )
Φs1 W µ = + + + =
2 2 2 2
Θ1 Rµ.s1 Φ Θ ⋅Φ (Θ1 ± Θ 2 ) ⋅ (Φ g1 ± Φ g 2 ) Θ 2 ⋅ Φ s 2
= 1 s1 + + = (5.38c)
2 2 2
Φs2 Rµ.
Θ ⋅Φ Θ ⋅Φ Θ 2 ⋅Φ s2
= 1 s1 + + ,
Θ2 Rµ.s2 2 2 2
gdzie: Θ = Θ1 ± Θ 2 , Φ = Φ g1 ± Φ g 2 . (5.38d, e)
Gęstość energii pola magnetycznego

Ogólnie, natężenie pola magnetycznego i indukcja magnetyczna są funkcjami położenia, lecz ogra-
niczając rozważania do elementarnej „rurki” magnetycznej (rys. a) przyjmuje się, że pole magne-
tyczne w tak małym fragmencie przestrzeni jest równomierne, zatem energia pola rozkłada się w
nim równomiernie. Dla wielkości elementarnych, wzory (5.3c), (5.13d) i (5.34b) przyjmują postaci:
a) ∆l ∆Φ = B ⋅ ∆S , ∆U µ = H ⋅ ∆l , d (∆Wµ ) = ∆U µ ⋅ d (∆Φ ) ,
∆Φ B
∆S stąd ∆Wµ = ∫ ∆U µ ⋅ d (∆Φ ) = ∆l ⋅ ∆S ∫ H ⋅ dB .

B, H
0 0
Iloczyn ∆l⋅∆S jest objętością rurki, więc objętościowa (prze-
∆Uµ strzenna) gęstość energii magnetycznej wyraża się wzorem
B( H )
b)
B ρWµ ρWµ = ∫ H ⋅ dB . (5.39a)
B 0
Dla środowiska o stałej wartości µ – zależność (5.39a) przyjmu-
H je postaci:
B2 1 1
c)
0 H ρWµ = = µ⋅H2 = H ⋅B . (5.39b)
B ρWµ 2µ 2 2
B Objętościowej gęstości energii magnetycznej odpowiada pole
powierzchni między osią rzędnych i charakterystyką magneso-
H wania w układzie współrzędnych B, H – rys. b (przenikalność µ
0 H zmienna), rys. c (przenikalność µ stała).
Transformator bezstratny
Transformator jest urządzeniem umożliwiającym przenoszenie energii z jednego obwodu elek-
trycznego do drugiego obwodu elektrycznego, na drodze magnetycznej. Idealne (bezstratne) cewki
sprzężone są prototypem transformatora bezstratnego.
W transformatorze (rys. obok) wyróżnia się stronę pier-
( z1 ) ( z2 ) wotną i stronę wtórną; odpowiednio do tego: napięcie
i1 M i2 pierwotne u1, prąd pierwotny i1, napięcie wtórne u2 i prąd
wtórny i2 . Strzałkowanie napięcia i prądu transformatora
po stronie pierwotnej jest typu odbiornikowego, a po stro-
uind.1 L1 L2 uind.2
nie wtórnej – generatorowego. Oznaczenie zacisków dla
prądów i1 i i2 odpowiada sprzężeniu ujemnemu, tzn.
Θ = Θ 1 − Θ 2 , Φ = Φ g1 − Φ g 2 .
Napięcia po obu stronach transformatora bezstratnego są napięciami indukowanymi:

di di di di
u ind .1 = L1 ⋅ 1 − M ⋅ 2 , u ind .2 = − L2 ⋅ 2 + M ⋅ 1 . (5.40a, b)
dt dt dt dt
Wykorzystując zależności (5.28a, b, c):
z z
L1 = Lg1 + Ls1 , L2 = L g 2 + L s 2 , M = 2 L g1 = 1 L g 2 ,
z1 z2
zapisuje się równania (5.40a, b) w następującej postaci:
di di z di
u ind .1 − Ls1 ⋅ 1 = L g1 ⋅ 1 − 2 L g1 ⋅ 2 , (5.41a)
dt dt z1 dt
di z di di
u ind .2 + Ls 2 ⋅ 2 = 1 L g 2 ⋅ 1 − L g 2 ⋅ 2 . (5.41b)
dt z2 dt dt
Po oznaczeniu wyrazów przedstawiających napięcia na indukcyjnościach rozproszenia:
di di
u s1 = Ls1 ⋅ 1 , u s 2 = Ls 2 ⋅ 2 , (5.42a, b)
dt dt
oraz oznaczeniu i przekształceniu wyrażeń po prawych stronach równań (5.41a, b):
 di z 
di2
u g1 = L g1 ⋅  1 − 2 ⋅  , (5.43a)
 dt z1 dt
z  di z 2 di2  z 2  di z di 
u g 2 = 1 L g 2 ⋅  1 − ⋅  = L g1 ⋅  1 − 2 ⋅ 2  , (5.43b)
z2  dt z1 dt  z1  dt z1 dt 
otrzymuje się równania:
uind .1 − u s1 = u g1 , uind .2 + u s 2 = u g 2 , (5.44a, b)
którym odpowiada dwuobwodowy schemat zastępczy transformatora bezstratnego (rys. poniżej).
Wynikiem dzielenia stronami równań
i1 Ls1 ϑ:1 Ls2 i2 (5.43a) i (5.43b) jest wielkość nazywana
przekładnią transformatora:
us1 Lg1 us2 u g1 z1
ϑ= = . (5.45)
uind.1 ug1 ug2 uind.2 u g 2 z2
Lg2
Zależność (5.28c) przyjmuje więc formę:
L g1
M = = ϑ ⋅ Lg 2 , (5.45a)
ϑ
zaś wzory (5.43a, b) – po dodatkowym, obustronnym pomnożeniu drugiego z nich przez ϑ – zapi-
suje się następująco:
 di 1 di 
u g1 = L g1 ⋅  1 − ⋅ 2  , (5.46a)
 dt ϑ dt 
 di 1 di 
u g1 = ϑ ⋅ u g 2 = ϑ 2 L g 2 ⋅  1 − ⋅ 2  . (5.46b)
 dt ϑ dt 
i1 Ls1 L’s2 i’2 Na podstawie tych zależności przedstawia się jedno-

obwodowy schemat zastępczy transformatora bez-
us1 iµ u’s2 stratnego (rys. obok), na którym występują wielkości
przeliczone ze strony wtórnej na stronę pierwotną:
uind.1 ui u’ind.2
Lµ u i = u g1 = ϑ ⋅ u g 2 = u ' g 2 , (5.47a)
u 'ind .2 = ϑ ⋅ u ind .2 , u's 2 = ϑ ⋅ u s 2 , (5.47b, c)
108 Wykład XII
i2
i' 2 = , Lµ = L g1 = ϑ 2 ⋅ L g 2 , L ' s 2 = ϑ 2 ⋅ Ls 2 . (5.47d, e, f)
ϑ
Ostatecznie otrzymuje się równania:
u ind .1 = u s1 + u i , u i = u ' s 2 +u 'ind .2 , (5.48a, b)
di1 di '
u s1 = Ls1 ⋅
, u ' s 2 = L' s 2 ⋅ 2 , (5.48c, d)
dt dt
di µ
u i = Lµ ⋅ , i1 = i µ + i ' 2 . (5.48e, f)
dt
Uwaga. Stosując przekładnię 1/ϑ zamiast ϑ, przelicza się wielkości ze strony pierwotnej na wtór-
ną. W energetyce definiuje się przekładnie transformatora (napięciowe lub zwojowe) jako stosunki
wielkości górnych i dolnych, tzn. dotyczących stron wyższego i niższego napięcia. Wartość tak
określonej przekładni nie może być mniejsza od 1. Powyższe rozważania dotyczą więc transformatora
„energetycznego” zasilanego od strony górnej (jeśli jest inaczej, to za ϑ wstawia się wszędzie 1/ϑ ).
Transformator idealny a transformator bezstratny
Transformator idealny jest elementem o dwóch parach zaci-
a) i1 ϑ:1 i2
sków, zdefiniowanym przez równania (rys. a):
i
u1 = ϑ ⋅ u 2 , i1 = 2 . (5.49a, b)
u1 u2 ϑ
Realizacja fizyczna transformatora idealnego (pod różnymi na-
zwami) może dotyczyć zarówno prądu zmiennego, jak i stałego.
b) Pod pewnymi warunkami, przy prądzie
i1 Ls1 Ls2 i2
ϑ:1 zmiennym, transformator bezstratny spełnia
us1 iµ dość dokładnie równania transformatora
us2 idealnego. Aby określić te warunki, przed-
uind.1 Lµ ug1 ug2 uind.2 stawiono dwuobwodowy schemat zastępczy
transformatora bezstratnego z transforma-
torem idealnym (rys. b).
Jak widać, sprzężenie powinno być idealne ( Ls1 = 0 , Ls 2 = 0 , więc k = 1, M = L1 ⋅ L2 ) i jak naj-
większe ( i µ = 0 , więc Lµ = L g1 = ϑ ⋅ M ≈ ∞ ). Wtedy: u ind .1 ≈ ϑ ⋅ u ind .2 , i1 ≈ i2 ϑ .
Transformator rzeczywisty
W uzwojeniach rzeczywistego transformatora występują straty Joule’a, którym przypisane są rezy-
stancje. Dołącza się je szeregowo (po stronie pierwotnej i wtórnej) do transformatora bezstratnego.
Rezystancję uzwojenia wtórnego R2 przelicza się na stronę pierwotną wg wzoru: R' 2 = ϑ 2 ⋅ R2 .
Strumień główny rzeczywistego transformatora przebiega wyłącznie w powietrzu lub w rdzeniu
ferromagnetycznym, albo częściowo rdzeniu i częściowo w powietrzu (w szczelinie powietrznej).
W rdzeniu występują zjawiska histerezy i prądów wirowych, z którymi związane są straty energii,
którym przypisana jest rezystancja RFe . Straty w ferromagnetyku zależą nieliniowo od indukcji
magnetycznej i częstości przemagnesowywania rdzenia, ale przy stałej wartości skutecznej i często-
tliwości napięcia traktuje się rezystancję RFe jako stałą. Dołącza się ją równolegle do indukcyjności
głównej (magnesującej) Lµ transformatora bezstratnego.
i1 R 1 Ls1 L’s2 R’2 i’2
Na rys. obok pokazany jest jedno-
obwodowy schemat zastępczy trans- iFe iµ
formatora z rdzeniem ferromagne- u1 u’2
tycznym, skonstruowany zgodnie z
RFe ui Lµ
powyższymi objaśnieniami.
ROZDZIAŁ 6
Elementy obwodów prądu

sinusoidalnego
Wielkości i obrazujące je przebiegi czasowe można klasyfikować ze względu na określone cechy i

wskaźniki, używając nazw związanych z charakterem zmienności. Wielkości sinusoidalne zalicza
się do wielkości okresowych przemiennych.
Sinusoidalne przebiegi prądu i napięcia w dwójniku liniowym mogą mieć różne fazy początkowe,
tzn. być względem siebie przesunięte, co jest zależne od charakteru i sposobu połączenia elemen-
tów wchodzących w skład dwójnika. Związane są z tym pojęcia: przesunięcia fazowego, współ-
czynnika mocy i mocy czynnej dwójnika. Inne ważne wielkości to: reaktancja, impedancja, suscep-
tancja, admitancja, moc bierna i moc pozorna.
W liniowych obwodach elektrycznych mogą występować zjawiska rezonansowe, stwarzające nie-
bezpieczeństwo przepięć lub przetężeń.
Związki czasowe i amplitudowe między przebiegami o tej samej pulsacji (synchronicznymi) przed-
stawiane są geometrycznie za pomocą wykresów wskazowych. Korzystając z metody symbolicznej
formułuje się te zależności w sposób analityczny.
Metody rozwiązywania obwodów rozgałęzionych prądu stałego oraz sinusoidalnego różnią się prak-
tycznie tylko tym, że w wypadku pierwszych wykonuje się obliczenia na liczbach rzeczywistych, a
w wypadku drugich – na liczbach zespolonych. Bilans mocy obwodu sinusoidalnego dotyczy mocy
zespolonej, tj. mocy czynnej i mocy biernej.

B susceptancja Qodb moc bierna „odbiornikowa”
BC susceptancja pojemnościowa R rezystancja
BC susceptancja indukcyjna S moc pozorna
cos ϕ współczynnik mocy S moc zespolona
C pojemność elektryczna Sgen moc zespolona „generatorowa”
e napięcie źródłowe Sodb moc zespolona „odbiornikowa”
E wartość skuteczna sinusoidalnego t czas
napięcia źródłowego T okres (podstawowy) przebiegu
E wskaz napięcia źródłowego; wartość u napięcie
symboliczna (skuteczna zespolona) u(t) przebieg czasowy wielkości U; przebieg
napięcia źródłowego czasowy napięcia
f częstotliwość umax wartość szczytowa napięcia
frez częstotliwość rezonansowa uh % współczynnik odkształcenia napięcia
G konduktancja U wielkość; wartość skuteczna napięcia
i prąd okresowego
i(t) przebieg czasowy prądu Ub składowa bierna napięcia
imax wartość szczytowa prądu Ucz składowa czynna napięcia
ih % współczynnik odkształcenia prądu Um amplituda napięcia sinusoidalnego
kk współczynnik kształtu Um (k) amplituda k-tej harmonicznej przebiegu
ksz współczynnik szczytu okresowego u(t)
I wartość skuteczna prądu okresowe- Uśr wartość średnia półokresowa napięcia
go okresowego
Ib składowa bierna prądu U0 wartość średnia przebiegu okresowego
Icz składowa czynna prądu u(t); wartość średnia napięcia
Im amplituda prądu sinusoidalnego U wartość wyprostowana napięcia
Iśr wartość średnia półokresowa U wskaz napięcia; wartość symboliczna
I0 wartość średnia prądu okresowego (skuteczna zespolona) napięcia
I wartość wyprostowana prądu U moduł U (długość wskazu równa U )
I wskaz prądu; wartość symboliczna Um wskaz nieruchomy (początkowy) amplitu-
(skuteczna zespolona) prądu dy napięcia
I moduł I (długość wskazu równa I ) Umt wskaz wirujący amplitudy napięcia
Im wskaz nieruchomy (początkowy) U0 wartość symboliczna napięcia źródła za-
amplitudy prądu stępczego
W energia elektryczna
Imt wskaz wirujący amplitudy prądu X reaktancja
Iźr wskaz prądu źródłowego; wartość
XC reaktancja pojemnościowa
symboliczna (skuteczna zespolona)
prądu źródłowego XL reaktancja indukcyjna własna
Io wartość symboliczna prądu oczko- XM reaktancja indukcyjna wzajemna
wego Y admitancja
j liczba urojona; operator obrotu Y admitancja zespolona
wskazu Z impedancja
L indukcyjność własna Z impedancja zespolona
M indukcyjność wzajemna Zw impedancja zespolona źródła
p moc chwilowa ϕ kąt przesunięcia fazowego
P moc średnia w obwodzie prądu ψ faza początkowa (początkowy kąt fazowy)
okresowego; moc czynna
przebiegu sinusoidalnego
Pgen moc czynna „generatorowa”
ρrez impedancja charakterystyczna (falowa)
Podb moc czynna „odbiornikowa” obwodu rezonansowego
PW wskazanie watomierza ω pulsacja przebiegu sinusoidalnego
q ładunek elektryczny ωrez pulsacja rezonansowa
Q moc bierna ω0 „wzorcowa” pulsacja rezonansowa
Qgen moc bierna „generatorowa”
[1], [2], [4], [7], [9]
6. Elementy obwodów prądu sinusoidalnego 111
Wykład XIII. PRZEBIEGI WIELKOŚCI ZMIENNYCH W CZASIE.

ELEMENTY R, C, L i M PRZY PRĄDZIE SINUSOIDALNYM
Klasyfikacja przebiegów zmiennych w czasie
Wielkość U, określoną w przedziale czasu (t0, tn), charakteryzuje przebieg czasowy u(t) o warto-
ściach chwilowych: u(t0), u(t1), ... , u(tn).
Przebieg u(t) spełnia warunek okresowości w przedziale czasu (0, ∞), jeśli:
u (t + kT ) = u (t ) dla t ≥ 0, k = 1, 2, ... , ∞ , (6.1)
przy czym najmniejsza liczba T spełniająca ten warunek nazywa się okresem (podstawowym) prze-
1
biegu, a jej odwrotność f = – częstotliwością przebiegu.
T
Ze względu na spełnienie warunku okresowości wyróżnia się wielkości (przebiegi) zmienne okre-
sowe (przykład na rys. a) i nieokresowe (przykład na rys. b):
a) u b) u
t t
0 T 2T 0
Wartość średnia za okres T przebiegu u(t) wielkości okresowej U, to jej wartość średnia:
t0 +T
1
U 0 = u (t ) =
T ∫ u (t ) dt . (6.2)
t0
Wielkość okresowa, której wartość średnia jest równa zeru, nosi nazwę przemiennej (przykład na
rys. c)., zaś której wartość średnia jest różna od zera – pulsującej lub tętniącej (przykład na rys. d):
c) u d) u
t U0 t
0 T 2T 0 T 2T
Wielkość okresowa U nazywa się sinusoidalną (harmoniczną), jeśli jej przebieg czasowy można
przedstawić jako funkcję sinusoidalną (rys. poniżej):
u u (t ) = U m ⋅ sin(ω t + ψ u ) , (6.3a)
Um 2π
przy czym ω= = 2πf , (6.3b)
T
ωt
gdzie: Um – amplituda,
-ψ u 0 π 2π ψu – faza początkowa (początkowy kąt fazowy),
ω – pulsacja,
(ω t + ψu) – faza (kąt fazowy) przebiegu w chwili t.
Przebiegi sinusoidalne o tej samej pulsacji (częstotliwości) – to przebiegi synchroniczne.
W ogólnym przypadku, fazy początkowe przebiegów synchronicznych są różne.
Prądy i napięcia o przebiegach okresowych niesinusoidalnych – to prądy i napięcia odkształcone.
112 Wykład XIII
Składniki przebiegu okresowego

Każdy przebieg okresowy, który nie jest sinusoidalny, można przedstawić w postaci szeregu
Fouriera jako sumę wartości średniej (składowej stałej) i przebiegów harmonicznych (składowej
przemiennej):
∞
u (t ) = U 0 + ∑ U m ( k ) ⋅ sin(kω t + ψ u ( k ) ) , (6.4)
k =1
gdzie: U0 – wartość średnia przebiegu,
Um (k) – amplituda k-tej harmonicznej przebiegu,
ψu (k) – faza początkowa (początkowy kąt fazowy) k-tej harmonicznej przebiegu.
Zachodzi przy tym następująca zależność (równość Parsevala):
1 ∞ 2
u 2 (t ) = U 02 + ∑U m ( k ) .
2 k =1
(6.5)
Przykład. Na rys. obok pokazano prze-

u
biegi przemienne niesinusoidalne I i II, Um (1)
złożone z pierwszej i trzeciej harmo- 1,5
I II
nicznej – o amplitudach i fazach począt- 1
kowych: 0,5
Um (1) = Um.I (1) = Um.II (1) , ωt
0
Um (3) = Um.I (3) = Um.II (3) ,
-0,5 0 0° 60° 120° 180° 240° 300° 360°
Um (3) = 0,2 Um (1) ;
ψu.I (1) = ψu.II (1) = 0°, ψu.I (3) = – 60°, -1
ψu.II (3) = 90°. -1,5
Wartości średnie prądu i napięcia okresowego

Zgodnie ze wzorem ogólnym, wartości średnie (całookresowe) prądu i napięcia okresowego wyno-
szą:
T T
1 1
I 0 = ∫ i (t ) dt , U 0 = ∫ u (t ) dt (6.6a, b)
T0 T0
(inne oznaczenia: i (t ) , Iśr.c ; u (t ) , Uśr.c ).
Jeśli wartość średnia I0 lub U0 jest równa 0, to prąd i(t) lub napięcie u(t) jest przemiennym.
Prądy i napięcia przemienne są często utożsamiane z sinusoidalnymi – głównie, gdy przedmiotem
zainteresowania są pierwsze harmoniczne przebiegów odkształconych. Ma to związek z określo-
nymi dalej współczynnikami sinusoidalności prądu i napięcia przemiennego. Warto zatem zwracać
uwagę na poprawne stosowanie terminów: przemienny i sinusoidalny.
Moc średnia i energia w obwodzie prądu okresowego
Moc średnia (wartość średnia mocy) w obwodzie prądu okresowego wynosi
T T
1 1
P = ∫ p dt = ∫ u i dt , (6.7)
T0 T0
a więc energia elektryczna w czasie jednego okresu równa się
T
WT = ∫ p dt = P ⋅ T , (6.8a)
0
zaś w czasie t>>T (będącym wielokrotnością T) – wyraża się tak samo jak przy prądzie stałym:
W = P ⋅t . (6.8b)
Wartości skuteczne prądu i napięcia okresowego

Zgodnie z prawem Joule’a, energia wydzielająca się w rezystancji R (konduktancji G = 1/R) w
przedziale czasu (t1, t2) wynosi
t2 t2
W = ∫ R ⋅ i R2 dt = ∫ G ⋅ u G2 dt , (6.9)
t1 t1
zatem – ze względu na ciepło wydzielane w tej samej rezystancji (konduktancji), w czasie jednego
okresu prądu lub napięcia – równoważnymi prądowi okresowemu i(t) i napięciu okresowemu u(t)
są prąd stały i napięcie stałe o takich wartościach I i U , że:
T T T T
∫ R ⋅ I dt = ∫ R ⋅ i dt , ∫ G ⋅ U dt = ∫ G ⋅ u dt ,
2 2 2 2
0 0 0 0
T T
1 2 1 2
T ∫0 T ∫0
czyli I= i dt , U= u dt . (6.10a, b)
Określone wyżej wartości I i U (inne oznaczenia: Isk ; Usk ) noszą miano wartości skutecznych
przebiegów okresowych i(t) i u(t).
Wartości wyprostowane prądu i napięcia okresowego
Wartości średnie wyprostowanych całofalowo przebiegów prądu lub napięcia okresowego – to war-
tości wyprostowane I i U (inne oznaczenia: i (t ) , u (t ) ):
T T
1 1
I = ∫ i dt , U = ∫ u dt . (6.11a, b)
T0 T0
Gdy przebiegi: i(t), u(t), są funkcjami antysymetrycznymi (przemiennymi symetrycznymi), tj. speł-
niającymi warunki: i (t ) = 0 i i (t + T 2) = −i (t ) , u (t ) = 0 i u (t + T 2) = −u (t ) , to wartości wypro-
stowane I , U są równe wartościom średnim półokresowym Iśr , Uśr :
T 2 T 2
2 2
I śr =
T ∫ i dt , U śr =
T ∫ u dt . (6.12a, b)
0 0
Współczynniki szczytu oraz kształtu prądu i napięcia okresowego

Stosunki największych wartości bezwzględnych (szczytowych) prądu lub napięcia: imax , umax ,
do odpowiednich wartości skutecznych: I, U, nazywają się współczynnikami szczytu prądu lub na-
pięcia okresowego:
i u
k sz .i = max , k sz .u = max . (6.13a, b)
I U
Stosunki wartości skutecznych: I, U, do wartości wyprostowanych: I , U , noszą nazwy współczyn-
ników kształtu prądu lub napięcia okresowego:
I U
k k .i = , k k .u = . (6.14a, b)
I U
Współczynniki szczytu oraz kształtu prądu i napięcia sinusoidalnego
Przebiegi sinusoidalne prądu i napięcia zapisuje się jako funkcje czasu t lub kąta ω t:
i (t ) ≡ i (ω t ) = I m ⋅ sin(ω t + ψ i ) , u (t ) ≡ u (ω t ) = U m ⋅ sin(ω t + ψ u ) .
Ich wartości skuteczne oraz wartości wyprostowane (średnie półokresowe) wynoszą:
I U 2 Im 2Um
I= m , U= m , I = I śr = , U = U śr = ,
2 2 π π
114 Wykład XIII
zatem współczynniki szczytu i kształtu mają wartości:

π
k sz (sin) = 2 ≅ 1,41 ,
≅ 1,11 . k k (sin) =
(6.15a, b)
2 2
Uwzględniając wzór (6.15a), przebiegi sinusoidalne prądu i napięcia zapisuje się zwykle w postaci:
i (t ) = I 2 ⋅ sin(ω t + ψ i ) , u (t ) = U 2 ⋅ sin(ω t + ψ u ) . (6.16a, b)
Współczynniki sinusoidalności prądu i napięcia przemiennego

Za miary sinusoidalności prądu i napięcia przemiennego można uważać procentowe wartości sto-
sunków ich współczynników szczytu ksz oraz kształtu kk , do wartości – odpowiednio – współczyn-
ników szczytu lub kształtu przebiegu sinusoidalnego:
k k
i sz % sin = sz.i ⋅ 100 ≅ 70,7 ⋅ k sz.i , u sz % sin = sz .u ⋅ 100 ≅ 70,7 ⋅ k sz .u , (6.17a, b)
2 2
k k .i k k .u
ik % sin = 2 2 ⋅ 100 ≅ 90 ⋅ k k .i , u k % sin = 2 2 ⋅ 100 ≅ 90 ⋅ k k .u . (6.18a, b)
π π
Innymi miarami sinusoidalności prądu i napięcia przemiennego są stosunki wartości skutecznych
ich pierwszych harmonicznych ( I (1) , U (1) ) do ich wartości skutecznych ( I , U ), wyrażone w pro-
centach:
I (1) U (1)
i(1)% = ⋅ 100 , u (1)% = ⋅ 100 . (6.19a, b)
I U
Współczynniki udziału wyższych harmonicznych prądu i napięcia przemiennego
Procentowe wartości stosunków wartości skutecznej j-tej wyższej harmonicznej ( j > 1 ) prądu lub
napięcia przemiennego ( I (j) , U (j) ), do wartości skutecznej jego pierwszej harmonicznej ( I (1) , U (1) )
lub do jego wartości skutecznej ( I , U ), to dwa typy współczynników udziału j-tej harmonicznej:
I ( j) U ( j)
i( j )%(1) = ⋅ 100 , u ( j )%(1) = ⋅ 100 , (6.20a, b)
I (1) U (1)
I ( j) U ( j)
i( j )% = ⋅ 100 .⋅ 100 , u ( j )% =
(6.21a, b)
I U
Odstępstwo przebiegów przemiennych od idealnie sinusoidalnych wyrażane jest przez dwa typy
współczynników zawartości harmonicznych (w procentach), określanych umownie jako:
- współczynniki zniekształceń harmonicznych
I 2 − I (21) ∞ U 2 − U (21) ∞
ih %(1) =
I (1)
⋅ 100 = ∑ i( j )%(1) , u h %(1) =
U (1)
⋅ 100 = ∑ u ( j )%(1) , (6.22a, b)
j =2 j =2
- współczynniki odkształcenia
I 2 − I (21) ∞ U 2 − U (21) ∞
ih % =
I
⋅ 100 = ∑ i(2j )% , u h% =
U
⋅ 100 = ∑ u (2j )% . (6.23a, b)
j =2 j =2
Występuje duża różnorodność stosowanych w praktyce miar odkształcenia przebiegów (różnice

dotyczą skończonej szerokości pasma harmonicznych oraz występowania we wskaźniku tylko nie-
których składników, np. harmonicznych parzystych bądź nieparzystych). Podane wyżej symbole
współczynników: i(j) % (1) , u(j) % (1) , i(j) % , u(j) % , ih % (1) , uh % (1) , ih % , uh % , nie są powszechnie
obowiązujące. W literaturze oraz w normach podawane są różne wskaźniki i używane różne ozna-
czenia, np. ih % (1) i uh % (1) odpowiada w normach symbol THD (Total Harmonic Distortion), a ih %
i uh % – THF (Total Harmonic Factor).
Wielkości charakteryzujące dwójnik liniowy przy prądzie sinusoidalnym

i Dwójnik liniowy (rys. obok) składa się z pasywnych elementów li-
niowych R, C, L, M, oraz aktywnych elementów idealnych e, iźr o pul-
u Odb.
sacji takiej samej jak źródła zewnętrzne. Struktura połączeń elemen-
tów nie ma w tej chwili znaczenia. Przyjęto odbiornikowe strzałkowa-
nie prądu i napięcia, tzn. z założenia dwójnik jest odbiornikiem.
Przebiegi sinusoidalne prądu i napięcia dwójnika zapisuje się w „wygodniejszej” postaci (6.16a, b):
i (t ) = I 2 ⋅ sin(ω t + ψ i ) , u (t ) = U 2 ⋅ sin(ω t + ψ u ) .
Różnicę faz początkowych przebiegów synchronicznych u(t) i i(t) dwójnika określa się jako kąt
przesunięcia fazowego, krótko: przesunięcie fazowe dwójnika (rys. poniżej):
ϕ = ψ u −ψ i . (6.24)
u, i, p
p
UI u
i
P ωt
0
ϕ ψi
ψu
Moc chwilowa dwójnika wynosi

p (t ) = u (t ) ⋅ i (t ) = U 2 sin(ω t + ψ u ) ⋅ I 2 sin(ω t + ψ i ) = U I cos ϕ − U I cos(2ωt + ψ u + ψ i ) .
Składnik stały mocy chwilowej (moc średnia) nosi nazwę mocy czynnej
P = U I cos ϕ , (6.25)
a wielkość cos ϕ określa się jako współczynnik mocy dwójnika (odbiornika).
Składnik zmienny mocy chwilowej, równy − U I cos(2ωt + ψ u + ψ i ) , nazywa się mocą oscylacyj-
ną. Moc chwilowa oscyluje z podwójną częstotliwością wokół wartości mocy czynnej.
Moc czynną dwójnika (odbiornika) mierzy się watomie-
rzem, włączanym do obwodu w sposób pokazany obok na
rysunku. Początki cewek (prądowej i napięciowej) wato- W
mierza zaznacza się na schemacie kropkami. Jeśli początki Odb.
cewek znajdują się po tych stronach symbolu „W w kole”,
jak zaznaczono je na rysunku, to zwyczajowo kropki się
pomija. Moc zmierzona watomierzem w pokazanym ukła-
dzie jest równa mocy czynnej dwójnika: PW = P .
Elementy R, C, L, M w obwodzie prądu sinusoidalnego
1. Rezystancja R (konduktancja G) i R, G
u = R ⋅i , i = G ⋅u , p = u ⋅i = R ⋅i2 = G ⋅u2 ≥ 0 ;
u
i (t ) = I 2 ⋅ sin(ω t + ψ i ) , u (t ) = U 2 ⋅ sin(ω t + ψ u ) ;
u = R ⋅ i = R ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + ψ i ) (6.26)
⇒ U = R⋅I , ψu =ψi ⇒ ϕ =0 ⇒ cos ϕ = 1 ; P = U ⋅ I = R ⋅ I 2 = G ⋅U 2 .
116 Wykład XIII
2. Pojemność C i C
dq
i= , q = C ⋅u ;
dt u
du
i =C⋅ = ω C ⋅ U 2 ⋅ cos(ω t + ψ u ) = ω C ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + ψ u + π 2) (6.27)
dt
π
⇒ I = ω C ⋅U , ψi =ψu +π 2 ⇒ ϕ = − ⇒ cos ϕ = 0 ⇒ P = 0 ;
2
1 1
U= ⋅ I = XC ⋅ I , XC = (reaktancja pojemnościowa). (6.28a, b)
ωC ωC
3. Indukcyjność własna L i L
dΨ
u= , Ψ = L ⋅i ;
dt u
di
u = L ⋅ = ω L ⋅ I 2 ⋅ cos(ω t + ψ i ) = ω L ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + ψ i + π 2) (6.29)
dt
π
⇒ U =ω L⋅I , ψu =ψi +π 2 ⇒ ϕ = ⇒ cos ϕ = 0 ⇒ P = 0 ;
2
U =ω L⋅I = XL ⋅I , X L = ω L (reaktancja indukcyjna własna). (6.30a, b)
4. Indukcyjność wzajemna L12 = L21 = M :
a) sprzężenie dodatnie u1 M
dΨ12
u1M = , Ψ12 = L12 ⋅ i2 = M ⋅ i2 ;
dt i2 L12 = M
i2 = I 2 2 ⋅ sin(ω t + ψ i 2 ) , u1M = U 1M 2 ⋅ sin(ω t + ψ u1M ) ;
di2
u1M = M ⋅ = ω M ⋅ I 2 2 ⋅ cos(ω t + ψ i 2 ) = ω M ⋅ I 2 2 ⋅ sin(ω t + ψ i 2 + π 2) (6.31a)
dt
⇒ U 1M = ω M ⋅ I2 , ψ u1M = ψ i 2 + π 2 ; i1
dΨ 21 L21 = M
u2M = , Ψ 21 = M ⋅ i1 ;
dt
i1 = I 1 2 ⋅ sin(ω t + ψ i1 ) , u 2 M = U 2 M 2 ⋅ sin(ω t + ψ u 2 M ) ; u2 M
di1
u2M = M ⋅ = ω M ⋅ I1 2 ⋅ cos(ω t + ψ i1 ) = ω M ⋅ I 1 2 ⋅ sin(ω t + ψ i1 + π 2) (6.31b)
dt
⇒ U 2M = ω M ⋅ I1 , ψ u 2 M = ψ i1 + π 2 ;
U 1M = ω M ⋅ I 2 = X M ⋅ I 2 , U 2 M = ω M ⋅ I1 = X M ⋅ I1 , (6.32a, b)
X M = ω M (reaktancja indukcyjna wzajemna). (6.33)
Moce czynne przenoszone między cewkami u1 L + u1 M
(p1M – z cewki 2. do 1.; p2M – z cewki 1. do 2.): i1 L1
p1M = u1M ⋅ i1 = ... = X M ⋅ I 1 ⋅ I 2 ⋅ sin(ψ i `1 − ψ i 2 ) ; M
i2
p 2 M = u 2 M ⋅ i2 = ... = X M ⋅ I 1 ⋅ I 2 ⋅ sin(ψ i 2 − ψ i1 )
L2
⇒ warunki przenoszenia mocy czynnej:
ψ i1 ≠ ψ i 2 i ψ i1 ≠ ψ i 2 m π . u2 L + u2 M
b) sprzężenie ujemne – we wzorach dla sprzężenia dodatniego: –M zamiast M (–XM zamiast XM ).

Wykład XIV. UKŁADY DWÓJNIKÓW Z ELEMENTAMI R, L, C.

MOCE DWÓJNIKÓW. REZONANS ELEKTRYCZNY
Układ szeregowy R, L, C (gałąź R, X)
i R L C
uR uL uC
uX
u
Przyjmuje się ψi = 0 ⇒ ψu = ϕ ⇒ i = I 2 ⋅ sin ω t , u = U 2 ⋅ sin(ω t + ϕ ) ;

u R = R ⋅ I 2 ⋅ sin ω t , u L = X L ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2) ,
u C = X C ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t − π 2) = − X C ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2) ;
u X = u L + u C = ( X L − X C ) ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2) = X ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2) , (6.34a)
X = X L − XC (reaktancja). (6.34b)
Gdy X L > X C (gałąź o charakterze indukcyjnym),
to X > 0 ⇒ u X = X ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2) ;
gdy X C > X L (gałąź o charakterze pojemnościowym),
to X < 0 ⇒ u X = − X ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2) = X ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t − π 2) .
Wartości skuteczne napięć: U R = R ⋅ I , U L = X L ⋅ I , U C = X C ⋅ I , U X = X ⋅ I .
Uwaga. Wielkość X⋅I, tj. UX ze znakiem reaktancji X, nazwana jest dalej składową bierną napięcia.
Prawo Ohma – na wartościach skutecznych prądu i napięcia (odmiana impedancyjna):
U = Z ⋅I , (6.35a)
U
Z= (impedancja) . (6.35b)
I
u = uR + u X , tzn. Z ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + ϕ ) ≡ R ⋅ I 2 ⋅ sin ω t + X ⋅ I 2 ⋅ sin(ω t + π 2)
⇒ Z ⋅ sin(ω t + ϕ ) ≡ R ⋅ sin ω t + X ⋅ sin(ω t + π 2) ;
ωt=0 : X = Z ⋅ sin ϕ ; (6.35c)
ω t =π 2 : R = Z ⋅ cos ϕ ; (6.35d)
X
⇒ Z = R2 + X 2 , ϕ = arc tg
. (6.35e, f)
R
Uwaga. Napięcia na elementach L i C są w przeciwfazie. Mogą osiągać duże wartości, jeśli warto-
ści XL i XC są sobie bliskie oraz dużo większe od R . Szczególny przypadek stanowi re-
zonans napięć (rezonans szeregowy), kiedy to XL = XC ≠ 0 , tzn.
X rez = X L.rez − X C .rez = 0 , Z rez = R . (6.36a, b)
Zasilając układ szeregowy R, L, C z generatora o regulowanej częstotliwości, osiąga się rezonans
przy pulsacji i częstotliwości:
1 1
ω rez = , f rez = . (6.36c, d)
LC 2π L C
118 Wykład XIV
Układ równoległy R, L, C (gałąź G, B)

i iB
iR iL iC
u
R L C
Przyjmuje się ψu = 0 ⇒ ψi = –ϕ ⇒ u = U 2 ⋅ sin ω t , i = I 2 ⋅ sin(ω t − ϕ ) .

Używane są wielkości „przewodnościowe” (odwrotności „opornościowych”) – konduktancja G ,
susceptancja indukcyjna BL , susceptancja pojemnościowa BC :
1 1 1
G= , BL = , BC = . (6.37a, b, c)
R XL XC
Wartości skuteczne prądów gałęziowych: I R = G ⋅ U , I L = B L ⋅ U , I C = BC ⋅ U .
i R = G ⋅ U 2 ⋅ sin ω t , iC = BC ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2) ,
i L = BL ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t − π 2) = − BL ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2) ;
i B = iC + i L = ( BC − B L ) ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2) = B ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2) , (6.38a)
B = BC − B L (susceptancja). (6.38b)
Gdy BC > B L (układ równoległy o charakterze pojemnościowym),
to B > 0 ⇒ iB = B ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2) ;
gdy B L > BC (układ równoległy o charakterze indukcyjnym),
to B < 0 ⇒ i B = − B ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2) = B ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t − π 2) .
Wartość skuteczna prądu iB : I B = B ⋅ U .
Uwaga. Wielkość B⋅U, tj. IB ze znakiem susceptancji B, nazwana jest dalej składową bierną prądu.
Prawo Ohma – na wartościach skutecznych prądu i napięcia (odmiana admitancyjna):
I = Y ⋅U , (6.39a)
1 I
Y= = (admitancja). (6.39b)
Z U
i = iR + iB , tzn. Y ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t − ϕ ) ≡ G ⋅ U 2 ⋅ sin ω t + B ⋅ U 2 ⋅ sin(ω t + π 2)
⇒ Y ⋅ sin(ω t − ϕ ) ≡ G ⋅ sin ω t + B ⋅ sin(ω t + π 2) ;
ωt=0 : B = −Y ⋅ sin ϕ ; (6.39c)
ω t =π 2 : G = Y ⋅ cos ϕ ; (6.39d)
B
⇒ Y = G2 + B2 , ϕ = −arc tg
. (6.39e, f)
G
Uwagi. 1) Zależności dla gałęzi „czysto reaktancyjnej”: B = − 1 X , X = −1 B .
2) Prądy w elementach L i C są w przeciwfazie. Mogą osiągać duże wartości, jeśli warto-
ści BL i BC są sobie bliskie oraz dużo większe od G . Szczególny przypadek stanowi
rezonans prądów (rezonans równoległy), kiedy to BL = BC ≠ 0 , tzn.
Brez = BC .rez − B L.rez = 0 , Yrez = G . (6.40a, b)

Zasilając układ równoległy R, L, C z generatora o regulowanej częstotliwości, osiąga się rezonans
przy pulsacji i częstotliwości:
1 1
ω rez = , f rez = . (6.40c, d)
LC 2π L C
Parametry dwójników równoważnych
Impedancja (admitancja) dwójnika wyznacza relację między jego sinusoidalnymi wielkościami
zaciskowymi, tj. napięciem i prądem na wejściu. Nie określa ona natomiast układu połączeń ele-
mentów dwójnika. Znanej impedancji czy admitancji można przypisać różne układy połączeń ele-
mentów R, L, C. Jeden układ można więc zastępować innym – równoważnym ze względu na wiel-
kości zaciskowe przy określonej częstotliwości f (pulsacji ω).
Zostaną wyprowadzone wzory dotyczące zastępowania układu szeregowego Rs, Xs układem równo-
ległym Gr, Br , lub na odwrót.
ir
Br = BC r – BL r
is Rs Ls Cs
(Xr)
us
(Gs) Xs = XL s – XC s
(Bs)
≡ ur Gr
(Rr)
Lr
Cr
Warunki równoważności układów (rys.):

us ≡ ur ≡ u , i s ≡ ir ≡ i , Us = Ur = U , Is = Ir = I , ϕs = ϕr = ϕ ,
1
oraz Zs = Zr = Z , Ys = Yr = Y = .
Z
Przyjmuje się: u = U 2 ⋅ sin ω t , i = I 2 ⋅ sin(ω t − ϕ ) .
U R X
W układzie szeregowym: I= , cos ϕ = s , sin ϕ = s ,
Z Z Z
U U
więc i s = I 2 ⋅ sin(ω t − ϕ ) = 2 ⋅ sin ω t ⋅ cos ϕ − 2 ⋅ cos ω t ⋅ sin ϕ ,
Z Z
R X
i ≡ i s = s2 ⋅ U 2 ⋅ sin ω t − 2s ⋅ U 2 ⋅ cos ω t .
Z Z
 π
W układzie równoległym: ir = Gr ⋅ U 2 ⋅ sin ω t + Br ⋅ U 2 ⋅ sin ω t +  ,
 2
i ≡ ir = Gr ⋅ U 2 ⋅ sin ω t + Br ⋅ U 2 ⋅ cos ω t .
Z tożsamościowej równości funkcji czasu i s (t ) ≡ ir (t ) ≡ i (t ) wynikają równości współczynników:
Rs Xs
Gr = 2
, Br = − (zamiana układu Rs, Xs na Gr, Br ) . (6.41a, b)
Z Z2
Inne postaci tych zależności:
Gr Br
Rs = , Xs = −
(zamiana układu Gr, Br na Rs, Xs ) . (6.42a,b)
Y2 Y2
Powyższe wzory umożliwiają też zastępowanie dwójników o strukturze mieszanej (szeregowo-
równoległej) dwójnikami o strukturze szeregowej bądź równoległej.
120 Wykład XIV
Moce dwójnika pasywnego (czynna, bierna i pozorna)

Dwójnik o impedancji Z i przesunięciu fazowym ϕ można przedstawić jako szeregowe lub równo-
ległe połączenie elementów: rezystancyjnego i reaktancyjnego (rys.).
i i i
uR R iG iB
u Z, ϕ ≡ u
≡ u
G B
uX X
U = Z ⋅I U R = R ⋅ I = Z ⋅ cos ϕ ⋅ I I G = G ⋅ U = Y ⋅ cos ϕ ⋅ U
U
I = = Y ⋅U U X = X ⋅ I = Z ⋅ sin ϕ ⋅ I I B = B ⋅ U = Y ⋅ sin ϕ ⋅ U
Z
Podstawiając ψu := ψi + ϕ lub ψi := ψu – ϕ do wzoru na moc chwilową:
p = U I cos ϕ − U I cos(2ωt + ψ u + ψ i ) = U I cos ϕ − U I cos [2(ωt + ψ i ) + ϕ ] ;
p = U I cos ϕ − U I cos(2ωt + ψ u + ψ i ) = U I cos ϕ − U I cos [2(ωt + ψ u ) − ϕ ] ;
można składnik zmienny tej mocy (nazywany mocą oscylacyjną) zapisać następująco:
− U I cos [2(ωt + ψ i ) + ϕ ] = − {U I cos ϕ ⋅ cos 2(ωt + ψ i ) − U I sin ϕ ⋅ sin 2(ωt + ψ i )} ;
− U I cos [2(ωt + ψ u ) − ϕ ] = − {U I cos ϕ ⋅ cos 2(ωt + ψ u ) + U I sin ϕ ⋅ sin 2(ωt + ψ u )} .
Widać, że amplituda mocy oscylacyjnej wynosi U I i że przebieg czasowy tej mocy (o podwojonej
pulsacji) jest sumą bądź różnicą przebiegów: kosinusoidalnego o amplitudzie U I cos ϕ i sinuso-
idalnego o amplitudzie U I sin ϕ .
Amplituda U I cos ϕ jest równa – określonej już wcześniej – mocy czynnej P, przedstawiającej
średnią moc rozpraszaną w elemencie rezystancyjnym (konduktancyjnym):
P = U ⋅ I ⋅ cos ϕ = Z ⋅ I 2 ⋅ cos ϕ = R ⋅ I 2 = U cz ⋅ I , (6.43a)
U cz = R ⋅ I = Z ⋅ I ⋅ cos ϕ = U ⋅ cos ϕ (składowa czynna napięcia), (6.43a’)
P = U ⋅ I ⋅ cos ϕ = Y ⋅ U ⋅ cos ϕ = G ⋅ U = U ⋅ I cz ,
2 2
(6.43b)
I cz = G ⋅ U = Y ⋅ U ⋅ cos ϕ = I ⋅ cos ϕ (składowa czynna prądu). (6.43b’)
Amplitudzie U I sin ϕ odpowiada moc bierna Q, przedstawiająca ekstremalną wartość chwilową
mocy akumulacyjnej elementu indukcyjnego lub pojemnościowego (w przypadku pierwszym –
dodatnią; w drugim – ujemną):
Q = U ⋅ I ⋅ sin ϕ = Z ⋅ I 2 ⋅ sin ϕ = X ⋅ I 2 = U b ⋅ I , (6.44a)
U b = X ⋅ I = Z ⋅ I ⋅ sin ϕ = U ⋅ sin ϕ (składowa bierna napięcia), (6.44a’)
Q = U ⋅ I ⋅ sin ϕ = Y ⋅ U ⋅ sin ϕ = − B ⋅ U = − U ⋅ I b ,
2 2
(6.44b)
I b = B ⋅ U = − Y ⋅ U ⋅ sin ϕ = − I ⋅ sin ϕ (składowa bierna prądu). (6.44b’)
Amplitudzie U I mocy oscylacyjnej odpowiada moc pozorna S – wielkość umowna, związana z
ekstremalnymi wartościami chwilowymi mocy w elemencie impedancyjnym (admitancyjnym):
S = U ⋅ I = Z ⋅ I 2 = Y ⋅ U 2 = P 2 + Q 2 , p max = P + S , p min = P − S . (6.45a, b, c)
P Q Q
Związki między P, Q, S i ϕ : cos ϕ = , sin ϕ = , tg ϕ = . (6.46a, b, c)
S S P
Dla podkreślenia różnego charakteru poszczególnych rodzajów mocy, używa się jednostek:
[P] = 1 W (wat); [Q] = 1 var (war); [S] = 1 VA (wolt-amper).
Rezonans elektryczny. Charakterystyki szeregowego obwodu rezonansowego

Istota i właściwości rezonansu elektrycznego nie były dotąd rozważane; podano jedynie warunki
jego występowania w podstawowych układach.
Pojęcie rezonansu występuje w wielu działach fizyki i techniki. Określa się tak zjawiska lub szcze-
gólne stany pracy makro- i mikroukładów nieodosobnionych różnego rodzaju, składające się na
cykliczne (falowe) procesy absorpcji, generacji lub wymiany energii. Rezonans w układzie mecha-
nicznym jest odpowiedzią na działanie sił zewnętrznych z częstotliwością równą lub bliską często-
tliwości drgań własnych (tego układu). Objawia się silnymi drganiami, których istotę stanowią pro-
cesy okresowych przemian energii zgromadzonej w układzie: z potencjalnej w kinetyczną i z kine-
tycznej w potencjalną.
Rezonans w układzie elektrycznym, krótko: rezonans elektryczny, polega na oscylacji energii mię-
dzy cewkami i kondensatorami, tzn. na okresowych przemianach energii gromadzonej w polu elek-
trycznym, na energię gromadzoną w polu magnetycznym, i na odwrót. Jeśli suma energii zgroma-
dzonej w cewkach i kondensatorach układu jest w każdej chwili stała, to można mówić o rezonansie
w „czystej postaci”. Wymiana energii między cewkami i kondensatorami odbywa się wtedy bez
udziału źródła, które tylko dostarcza energii traconej w rezystorach. Jeśli natomiast (przy spełnio-
nym warunku rezonansu) suma energii zgromadzonej w cewkach i kondensatorach układu nie jest
w każdej chwili stała, to źródło dostarcza i odbiera w różnych przedziałach czasowych każdego
okresu część energii gromadzonej na przemian w cewkach i kondensatorach.
Zainteresowanie rezonansem w energoelektryce związane jest w występowaniem przepięć rezonan-
sowych (napięć na cewkach i kondensatorach, wielokrotnie większych od napięcia zasilającego
układ) i przetężeń rezonansowych (prądów w cewkach i kondensatorach, wielokrotnie większych
od prądu pobieranego przez układ).
Zainteresowanie zjawiskiem rezonansu w teleelektryce dotyczy przepustowych i zaporowych wła-
sności układów (filtrów) reaktancyjnych.
Kryterium rezonansu dwójnika jest, jak wcześniej podano, zerowa wartość reaktancji lub suscep-
tancji, albo równoważna z tym – zerowa wartość mocy biernej. Rozróżnia się:
a) dwójniki reaktancyjne, tzn. takie, że Z(ωrez) = 0 – stanowiące w rezonansie zwarcie, albo takie,
że Y(ωrez) = 0 – stanowiące w rezonansie rozwarcie,
b) dwójniki zawierające rezystancje, tzn. takie, że Z(ωrez) = R(ωrez), albo takie, że Y(ωrez) = G(ωrez).
i R L C
Przedmiotem rozważań jest obwód rezo-
nansu szeregowego czyli układ szeregowy uR uL uC
R, L, C, zasilany z idealnego źródła napię-
e
ciowego (rys. obok).
Zostaną przedstawione charakterystyki rezonansowe, tzn. wykresy wartości skutecznych prądu I

oraz napięć UR , UL i UC , przy stałej wartości skutecznej E sinusoidalnego napięcia źródłowego o
zmiennej pulsacji ω , jako funkcje tej pulsacji. Podstawę sporządzenia wykresów stanowią poniższe
zależności analityczne:
E R⋅E
I= , UR = R⋅ I = ,
2 2
 1   1 
R 2 + ω L −  R 2 + ω L − 
 ωC  ωC
ω L⋅E E
UL = XL ⋅ I = , UC = XC ⋅ I = .
2 2
 1   1 
R 2 + ω L −  ω C R 2 + ω L − 
 ωC  ωC
122 Wykład XIV
Wielkościami „wzorcowymi” obwodu rezonansowego, niezależnymi od R, są: pulsacja rezonanso-

wa ω 0 i częstotliwość rezonansowa f 0 , oraz impedancja charakterystyczna (falowa) obwodu rezo-
nansowego ρrez , wyznaczane z warunku równych reaktancji cewki i kondensatora w stanie rezonan-
su X L rez = X C rez = ρ rez :
1 1 L
ω0 = , f0 = , ρ rez = . (6.47a, b, c)
LC 2π L C C
Na rysunku poniżej pokazano wykresy charakterystyki szeregowego obwodu rezonansowego dla
dwóch przypadków, różniących się tylko wartością rezystancji R. Z analizy podanych zależności
ogólnych wynika, że przepięcia występują (przypadek „a”) tylko wtedy, gdy jest ona odpowiednio
mała – mniejsza od 2 -krotnej wartości ρrez .
a) b) rezonans „bezprzepięciowy” –
i, uR., uL , uC
R > 2 ρ rez
uC uL
i, uR., uL , uC
uR. uR.
uC uL
i
0 ω 0 ω
ωC ωL ω rez
ωrez
Jeśli, jak powiedziano, napięcie źródłowe ma stałą wartość skuteczną E, to prąd w obwodzie i na-
pięcie na rezystancji są największe przy pulsacji rezonansowej ωrez = ω 0 (niezależnie od warto-
ści R). Przepięcia na pojemności i indukcyjności (przypadek „a”) są tym większe, im większa jest
wartość stosunku ρrez do R, zwanego dobrocią szeregowego obwodu rezonansowego Qs . Najwięk-
sze wartości tych przepięć występują – odpowiednio – przy wartościach pulsacji (bliskich ω 0):
1 ω0 ρ rez U L .rez U C .rez
ωC = ω0 1 − , ωL = , gdzie Qs = = = .
2 Qs2 1 R U R.rez U R .rez
1−
2 Qs2
Rezonans w dwójniku o układzie mieszanym

W układach o strukturze szeregowo-równoległej rozważa się występowanie rezonansu typu szere-
gowego bądź równoległego i wyznacza pulsację rezonansową właściwego układu zastępczego.
Za przykład posłuży układ dwugałęziowy cewki i kondensatora, zamieniony na trójgałęziowy.
Rr
R L Warunek na rezonans w ukła-
≡
Lr dzie zastępczym:
C
C BC .rez − B Lr .rez = 0 ,
ω rez L L R2
czyli ω rez C = ⇒ ω rez
2
L2 = − R2 ⇒ ω rez = ω 0 1 − .
R + ω rez
2 2
L2 C ρ rez
2
Wykład XV. WYKRESY WSKAZOWE PRĄDU I NAPIĘCIA SINUSOIDALNEGO.

METODA SYMBOLICZNA ROZWIĄZYWANIA OBWODÓW
Wskazy prądu i napięcia sinusoidalnego. Idea wykresu wskazowego obwodu
Przebieg sinusoidalny może być reprezentowany przez:
a) wirujący wektor i nieruchomą oś przebiegu czasowego, krócej: nieruchomą „oś czasu” (rys. a),
b) nieruchomy wektor i wirującą oś przebiegu czasowego, krócej: wirującą „oś czasu” (rys. b),
przy czym rzut tego wektora na tę oś wyraża wartość chwilową przebiegu.
a) nieruchoma b) wirująca „oś czasu”
„oś czasu” w położeniu początkowym
wirująca „oś czasu”
Umt w chwili t > 0
u(t) u(t)
u(0) Um u(0) Um
ωt ωt
ψu ψu
0 oś zerowej fazy 0 oś zerowej fazy
początkowej początkowej
(ψu = 0) (ψu = 0)
Wektory reprezentujące przebiegi czasowe prądu i(t) i napięcia u(t) nazywa się wskazami i oznacza
podkreślonymi wielkimi literami: wskazy wirujące – jako Imt , Umt ; wskazy nieruchome – Im , Um .
Wskaz nieruchomy danej wielkości, tożsamy – jak widać – ze wskazem ruchomym tej wielkości w
chwili początkowej, nazywa się wskazem początkowym tejże wielkości.
Wartość chwilowa przebiegu sinusoidalnego jest określona jednoznacznie przez czas oraz długość i
położenie reprezentującego go wskazu początkowego. Algebraicznemu dodawaniu wartości chwi-
lowych prądów lub napięć sinusoidalnych o tej samej pulsacji odpowiada geometryczne dodawanie
ich wskazów początkowych.
Wykres przedstawiający wskazy początkowe prądów i napięć obwodu prądu sinusoidalnego o okre-
ślonej pulsacji nosi nazwę wykresu wskazowego tego obwodu. Zazwyczaj na wykresie wskazowym
nie rysuje się osi układu współrzędnych (nie zaznacza się też osi zerowej fazy początkowej).
W praktyce są używane wartości skuteczne prądów i napięć, a nie ich wartości maksymalne. Wska-
zy początkowe Im i Um – o długościach Im i Um , równych amplitudom przebiegów sinusoidalnych
i(t) i u(t) – zastępuje się dlatego wskazami I i U , o długościach 2 razy krótszych od Im i Um , czyli
równych wartościom skutecznym I i U przebiegów i(t) i u(t). „Zredukowane” w taki sposób wska-
zy początkowe prądów i napięć przedstawia się na wykresach wskazowych, nazywając je po prostu
wskazami (bez dodatkowych określeń).
Przydatność wykresów wskazowych wynika z poglądowego przedstawienia związków czasowych
jako zależności geometrycznych, co na ogół ułatwia rozwiązanie obwodu.
Wykresy wskazowe i wykresy trójkątowe dwójników pasywnych
Kąt przesunięcia fazowego (przesunięcie a) ϕ > 0 b) ϕ < 0
fazowe) dwójnika jest różnicą faz począt- IB UX
U
kowych jego napięcia i prądu: ϕ = ψ u − ψ i . UX
U
IB I
Gdy ϕ > 0 (X > 0; B < 0), to wskaz I opóź- IG IG
nia się o kąt ϕ względem wskazu U (rys. a); ϕ UR ϕ
I ψu
gdy natomiast ϕ < 0 (X < 0; B > 0), to ψu UR ψi
wskaz U opóźnia się o kąt ϕ względem ψi (oś zerowej fazy
wskazu I (rys. b). początkowej)
124 Wykład XV
Na przedstawionych wyżej wykresach wska- c) d)

zowych dwójnika – o charakterze: a) induk- IG G
I R X >0
cyjnym, b) pojemnościowym – zaznaczono I
składowe UR i UX wskazu napięcia U (dla IB B<0
UR UX
zastępczego dwójnika szeregowego R, X ), oraz
składowe IG i IB wskazu prądu I (dla zastęp- U U
czego dwójnika równoległego G, B ).
Wykres z rys. a odnosi się do układów pokazanych na rys. c i d (dwójnik o charakterze indukcyj-
nym). Wykres z rys. b odnosi się do analogicznych układów z pojemnościami na miejscu induk-
cyjności, przy czym X < 0 i B > 0 .
Wskazy napięcia oraz prądu tworzą wraz ze swymi składowymi trójkąty napięcia i trójkąty prądu,
co lepiej widać, gdy te wykresy są narysowane oddzielnie, z założeniem zerowej wartości począt-
kowej, odpowiednio: kąta fazowego ψi prądu I w układzie R, X (trójkąt napięcia); kąta fazowego ψu
napięcia U w układzie G, B (trójkąt prądu). Wykresy takie, dla dwójnika o charakterze indukcyj-
nym (ϕ > 0) – jak na rys. a, pokazano niżej na rysunkach a’ i a”.
Kątowi ϕ i wartościom skutecznym
a’) a”)
I, IG i IB oraz U, UR i UX odpowiada- ψu = 0
ją składowe czynne i bierne:
ψi = 0 U
- prądu I cz = I G = I ⋅ cos ϕ U
IG U
X
i I b = − I ⋅ sin ϕ , Ib = I B ; ϕ ϕ
I IB
- napięcia U cz = U R = U ⋅ cos ϕ UR I
i U b = U ⋅ sin ϕ , U b = U X .
Dzieląc oraz mnożąc długości bo-
ków trójkątów napięcia i prądu, G
odpowiednio, przez wartości sku- Z ϕ S
teczne prądu i napięcia, otrzymuje X>0 B<0
Q>0
się trójkąty: impedancji, admitancji ϕ Y ϕ
oraz mocy – pokazane obok na ry- R P
sunku dla dwójnika o charakterze
indukcyjnym (ϕ > 0).
Przeliczenie długości boków z trójkątów impedancji lub admitancji, na trójkąt mocy, wyraża się
następująco: P = R ⋅ I 2 = G ⋅ U 2 ; Q = X ⋅ I 2 = − B ⋅ U 2 ; S = Z ⋅ I 2 = Y ⋅ U 2 .
Przykład. Wykres wskazowy prądów i napięć dwój- UR3

nika R, L, C o strukturze szeregowo-równoległej,
wykonany przy założeniu i3 (t ) = I 3 2 sin ωt , UL U2 = U3
I = I1
tj. ψ i 3 = 0 .
ϕ3 I2
I = I1 C I3
ϕ
U1 I2 I3 U
UR3 R3
U U2 = U3 R2
U1
UL L
Wykonany wykres odpowiada danym: XL = XC = R3 = 100 Ω, R2 = 200 Ω. Jak widać, układ o tych
danych jest dwójnikiem rezystancyjno-pojemnościowym (ϕ < 0), ale przy mniejszej np. trzykrotnie
wartości reaktancji XC byłby to dwójnik rezystancyjno-indukcyjny (ϕ > 0).
Uwaga. Wykres wskazowy wykonuje się w skali, tzn. przyjmuje się skale długości wskazów prądu
i wskazów napięcia (skale prądu i napięcia). Długości i fazy wskazów napięcia oraz prądu, dotyczą-
cych poszczególnych elementów idealnych lub gałęzi z nich złożonych, są ze sobą związane warto-
ściami impedancji i kąta przesunięcia fazowego.
Szkicując wykres wskazowy nie określa się dokładnie skal prądu i napięcia, trzeba jednak zacho-
wać przybliżone proporcje odpowiadające danym bądź spodziewanym wartościom parametrów
obwodu.
Procedura obliczenia wartości impedancji Z i kąta fazowego ϕ dwójnika (dla podanych wyżej pa-
rametrów układu):
a) impedancja, konduktancja i susceptancja gałęzi trzeciej -
R X
Z 3 = R32 + X L2 = 100 2 Ω; G3 = 32 = 0,005 S; B3 = − 2L = −0,005 S;
Z3 Z3
b) konduktancja gałęzi drugiej -
1
G2 = = 0,005 S;
R2
c) konduktancja, susceptancja i admitancja gałęzi drugiej z trzecią -
G23 = G2 + G3 = 0,01 S; B23 = B3 = −0,005 S; Y23 = G23
2
+ B23
2
= 0,01 1,25 S;
d) rezystancja i reaktancja gałęzi drugiej z trzecią -
G B23
R23 = 23 = 80 Ω; X 23 = − = 40 Ω;
Y232 Y232
e) rezystancja, reaktancja, impedancja i kąt fazowy dwójnika -
X
R = R23 = 80 Ω; X = − X C + X 23 = −60 Ω; Z = R 2 + X 2 = 100 Ω; ϕ = arc tg ≅ −37 o .
R
Procedura obliczenia wartości skutecznych prądów i napięć gałęziowych przy założonym przebiegu
i3 (t ) = 2 2 sin ωt , [i3] = A, [ω] = s-1, [t] = s, tzn. wartościach I3 = 2 A i ψi3 = 0 (na wykresie – po-
ziome położenie wskazu I3 ):
a) impedancja i wartość skuteczna napięcia w gałęzi trzeciej -
Z 3 = R32 + X L2 = 100 2 Ω; U 3 = Z 3 ⋅ I 3 = 200 2 ≅ 283 V;
b) przesunięcie fazowe i faza początkowa napięcia w gałęzi trzeciej -
X
ϕ 3 = arc tg L = 45 o ; ψ u 3 = ψ i 3 + ϕ 3 = 45o ;
R3
c) wartość skuteczna i faza początkowa napięcia w gałęzi drugiej -
U 2 = U 3 ≅ 283 V; ψ u 2 = ψ u 3 = 45o ;
d) impedancja, przesunięcie fazowe, wartość skuteczna i faza początkowa prądu w gałęzi drugiej -
U
Z 2 = R2 = 200 Ω; ϕ 2 = 0 ; I 2 = 2 ≅ 1,41 A; ψ i 2 = ψ u 2 − ϕ 2 = 45o ;
Z2
e) wartość skuteczna i faza początkowa prądu dwójnika (i = i1) -
I 1x = I1 ⋅ cosψ i1 = I 2 ⋅ cosψ i 2 + I 3 ⋅ cosψ i 3 = 3 A;
I 1 y = I 1 ⋅ sin ψ i1 = I 2 ⋅ sin ψ i 2 + I 3 ⋅ sin ψ i 3 = 1 A;
I1 y
I 1 = I 12x + I12y = 10 ≅ 3,16 A; ψ i1 = arc tg ≅ 18,4 o ;
I 1x
126 Wykład XV
I = I1 ≅ 3,16 A; ψ 1 = ψ i1 ≅ 18,4 o ;
f) wartość skuteczna i faza początkowa napięcia na pojemności -
U 1 = X C ⋅ I 1 = 100 10 ≅ 316 V; ψ u1 = ψ i1 + ϕ1 ≅ −71,6 o ;
g) wartość skuteczna i faza początkowa napięcia dwójnika -
U x = U ⋅ cosψ u = U 1 ⋅ cosψ u1 + U 2 ⋅ cosψ u 2 = 300 V;
U y = U ⋅ sinψ u = U 1 ⋅ sin ψ u1 + U 2 ⋅ sin ψ u 2 = −100 V;
Uy
U = U x2 + U y2 = 100 10 ≅ 316 V; ψ u = arc tg ≅ −18,4 o ;
Ux
h) impedancja i przesunięcie fazowe dwójnika -
U
Z = = 100 Ω; ϕ = ψ u − ψ i ≅ −37 o .
I
Wartości symboliczne prądu i napięcia sinusoidalnego
Wskazy prądu i napięcia: I i U, umieszczone na płaszczyźnie (oś urojona)
zespolonej, stają się liczbami zespolonymi (rys. obok – wskaz U
jako liczba zespolona U = U ⋅ e jψ u ). Noszą one nazwy wartości j Im U
U
skutecznych zespolonych lub wartości symbolicznych prądu i
napięcia. Używając symbolu liczby urojonej j = − 1 , zapisuje (oś rzeczy-
ψ wista)
się wartości symboliczne w postaci wykładniczej, trygonome-
0 Re U
trycznej lub algebraicznej (kartezjańskiej):
I = I ⋅ e jψ i = I ⋅ (cosψ i+ j sin ψ i ) = Re I + j Im I , (6.48a)
U = U ⋅ e jψ u = U ⋅ (cosψ u+ j sin ψ u ) = Re U + j ImU , (6.48b)
gdzie:
I =  I , U =  U – moduły (długości wskazów) I i U ;
ψi , ψu – argumenty I i U ;
Re I , Re U – części rzeczywiste I i U ;
Im I , Im U – części urojone I i U .
Przebiegi czasowe prądu i napięcia odpowiadają częściom urojonym wskazów zespolonych wirują-
cych Imt i Umt (prądu i napięcia):
i (t ) = Im I mt = Im( I 2 ⋅ e jωt ) = I 2 sin(ωt + ψ i ) , (6.49a)
u (t ) = ImU mt = Im(U 2 ⋅ e jωt ) = U 2 sin(ωt + ψ u ) . (6.49b)
Własności metody symbolicznej rozwiązywania obwodów prądu sinusoidalnego

1. Dodawaniu wartości chwilowych prądów (w węzłach) oraz napięć (na elementach obwodu)
odpowiada dodawanie ich wartości symbolicznych:
i (t ) = ∑ ik (t ) ↔ I = ∑ I k ; u (t ) = ∑ u k (t ) ↔ U = ∑ U k .
k k k k
2. Między wartościami symbolicznymi prądu i napięcia elementów idealnych zachodzą następują-

ce zależności (wykresy ze wskazami „zespolonymi” są takie same jak ze „zwykłymi”):
a) rezystancja -
IR R, G
IR = G ⋅ UR U R = R⋅IR , (6.50a)
UR UR = R ⋅ IR I R = G ⋅U R , (6.50b)
b) pojemność -
IC XC , BC IC = jBC ⋅ UC U C = − jX C ⋅ I C , (6.51a)
UC I C = jBC ⋅ U C , (6.51b)
UC = -jXC ⋅ IC
c) indukcyjność (własna) -
IL XL , BL UL = jXL ⋅ IL U L = jX L ⋅ I L , (6.52a)
I L = − jB L ⋅ U L , (6.52b)
UL
IL = -jBL ⋅ UL
d) indukcyjność wzajemna -
I1
U 2 M = jX M ⋅ I 1 , (6.53a)
X21 = XM U2M = jXM ⋅ I1
analogicznie
U 1M = jX M ⋅ I 2 . (6.53b)
U2M I1
3. Układowi szeregowemu R, X przypisuje się impedancję zespoloną

Z = R + jX = Z ⋅ e jϕ (6.54a)
i postać zespoloną odmiany impedancyjnej prawa Ohma
U = Z ⋅I . (6.54b)
4. Układowi równoległemu G, B przypisuje się admitancję zespoloną
Y = G + jB = Y ⋅ e − jϕ (6.55a)
i postać zespoloną odmiany admitancyjnej prawa Ohma
I = Y ⋅U . (6.55b)
5. Dla określonego dwójnika zachodzi związek
1
Y= , (6.56)
Z
z czego wynikają następujące zależności między elementami układów zastępczych R, X i G, B :
G B R X
R= 2 , X =− 2 , G= 2 , B=− 2 . (6.56a, b, c, d)
Y Y Z Z
6. Przy połączeniu szeregowym dwójników pasywnych sumuje się oddzielnie rezystancje i reak-
tancje albo impedancje zespolone (nie wolno sumować modułów impedancji zespolonych!):
R = ∑ Rk , X = ∑ Xk ; Z = ∑Zk . (6.57a, b, c)
k k k
7. Przy połączeniu równoległym dwójników pasywnych sumuje się oddzielnie konduktancje i su-
sceptancje albo admitancje zespolone (nie wolno sumować modułów admitancji zespolonych!):
G = ∑ Gk , B = ∑ Bk , Y = ∑Y k . (6.58a, b, c)
k k k
8. Wszystkie twierdzenia i metody rozwiązywania obwodów, dotyczące teorii obwodów prądu
stałego (wielkości rzeczywiste stałe: U, I, E, Iźr , R, G), zachowują ważność w analizie stanów
ustalonych obwodów prądu sinusoidalnego przy użyciu liczb zespolonych (wielkości zespolone:
U, I, E, Iźr , Z, Y).
128 Wykład XV
Przykład. Zostanie przeprowadzony rachunek I = I1 C

symboliczny, odpowiadający procedurom I2 I3
przedstawionym w poprzednim przykładzie, U1
dotyczący tego samego dwójnika (rys. obok). UR3 R3
Dane są, jak poprzednio: U U2 = U3 R2
XL = XC = R3 = 100 Ω, R2 = 200 Ω, UL L
i3 (t ) = 2 2 sin ωt , [i3] = A, [ω] = s-1, [t] = s .
Procedura obliczenia impedancji Z i kąta fazowego ϕ dwójnika:
Z 1 = − j100 Ω; Z 2 = 200 Ω; Z 3 = (100 + j100) Ω;
Z ⋅Z o
Z = Z 1 + 2 3 = 80 − j 60 ≅ 100 ⋅ e − j 37 Ω; Z = 100 Ω; ϕ ≅37°.
Z2 + Z3
Procedura obliczenia wartości skutecznych prądów i napięć gałęziowych:
o o
I 3 = 2 = 2 ⋅ e j 0 A; Z 3 = 100 + j100 = 100 2 ⋅ e j 45 Ω;
o
U 3 = Z 3 ⋅ I 3 = 200 2 ⋅ e j 45 = (200 + j 200) V; U2 =U3; U 2 = U 3 ≅ 283 V;
o o
Z 2 = 200 = 200 ⋅ e j 0 Ω; Y 2 = 0,005 = 0,005 ⋅ e j 0 S;
o
I 2 = Y 2 ⋅ U 2 = 2 ⋅ e j 45 = (1 + j1) A; I 2 ≅ 1,41 A;
o
I 1 = I 2 + I 3 = 3 + j1 ≅ 10 ⋅ e j18, 4 A; I 1 ≅ 3,16 A;
o
Z 1 = − j100 = 100 ⋅ e − j 90 Ω;
o
U 1 = Z 1 ⋅ I 1 ≅ 100 10 ⋅ e − j 71,6 ≅ (100 − j 300) V; U 1 ≅ 316 V;
o
U = U 1 + U 2 = 300 − j100 ≅ 100 10 ⋅ e − j18, 4 V; U ≅ 316 V;
U o
I = I1 ; Z = = 80 − j 60 ≅ 100 ⋅ e − j 37 Ω; Z = 100 Ω; ϕ ≅37°.
I
Wniosek (wynikający z porównania procedur obliczeniowych przedstawionych w tym i w poprzed-
nim przykładzie): korzyści obliczeniowe stosowania rachunku symbolicznego są oczywiste.
Moc zespolona
Trójkąt mocy umieszczony na płaszczyźnie zespolonej przed- S
stawia trójkąt mocy zespolonej (rys. obok), którego bokami są: jQ
ϕ
moc czynna P, moc bierna Q pomnożona przez j, oraz moc ze-
spolona S : P
S = S ⋅ e jϕ = S ⋅ (cos ϕ + j sin ϕ ) = P + jQ ; (6.59)
P = Re S , Q = Im S , S = P2 + Q2 = U ⋅ I . (6.60a, b, c)
Skoro ϕ = ψ u − ψ i , to
S = U ⋅ I ⋅ e jψ u ⋅ e − jψ i = (U ⋅ e jψ u ) ⋅ ( I ⋅ e − jψ i ) = U ⋅ I ,
∗
(6.61)
stąd moc zespolona układu szeregowego R, X oraz układu równoległego G, B wynosi:
∗
S = Z ⋅ I 2 = R ⋅ I 2 + jX ⋅ I 2 , S = Y ⋅ U 2 = G ⋅ U 2 − jB ⋅ U 2 . (6.62a, b)
Sporządzając bilans mocy obwodu, sumuje się oddzielnie moce czynne i bierne albo moce zespolo-
ne (nie wolno sumować modułów mocy zespolonych, tj. mocy pozornych!):
P = ∑ Pk , Q = ∑ Qk , S = ∑Sk . (6.63a, b, c)
k k k
Posługiwanie się rachunkiem symbolicznym w rozwiązywaniu obwodów

Przykład. Z użyciem rachunku symbolicznego, poprzez R
stosowanie różnych metod, zostaną wyznaczone wartości A1
prądów i napięć, określone wskazania przyrządów pomia- U
rowych (amperomierzy i woltomierza) oraz sporządzony C
bilans mocy w układzie pokazanym na rysunku. Przyrządy A2
są idealne i mierzą wartości skuteczne.
Dane: R = X C = X L = 10 Ω; Iźr V
L
u = 40 2 sin ωt , i źr = 2 2 cos ωt ,
[u] = V, [iźr] = A, [ω] = s, [t] = s.
Danym przebiegom odpowiadają wartości symboliczne napięcia i prądu: U = 40 V; Iźr = j2 A.
Impedancje zespolone elementów wynoszą: ZR = 10 Ω; ZC = – j10 Ω; ZL = j10 Ω.
Ze schematu wynika, że wystarcza obliczenie I1 lub I2, bowiem: I1 ZR
I2 = I1 + Iźr lub I1 = I2 – Iźr ;
U UR
UV = UC + UL = ZC I2 +ZL Iźr . ZC
I2
Oblicza się najpierw – na różne sposoby – prąd I1 , a następnie
I2 , UR , UC , UL i UV , określa wskazania przyrządów i sporządza UC
bilans mocy obwodu. Iźr
UV UL
1. Zasada superpozycji ZL
I1 ZR ZR ZR
I1a I1b
U U
I2 ZC I2a ZC I2b ZC
≡ +
Iźr Iźr
ZL ZL ZL
U − I źr ⋅ Z C
I 1a = = (2 + j 2) A; I 1b = = (−1 − j1) A;
ZR + ZC ZR + ZC
I 1 = I 1a + I 1b = (1 + j1) A.
2. Zamiana źródła prądowego na napięciowe i obliczenie prądu w oczku (z równania oczkowego
dla jednego oczka)
I1 ZR I1 ZR
I1 ZR
U U
I2 ZC I2 ZC Io
≡ ≡ U
ZC Iźr
Iźr Iźr ZC
ZL
U − Z C ⋅ I źr
I1 = I o = = (1 + j1) A.
ZR + ZC
130 Wykład XV
3. Zamiana źródła napięciowego na prądowe i obliczenie potencjału w węźle (z równania węzło-

wego dla jednego węzła niezależnego)
I1 ZR
YR U
YR
U
I2 ZC
Vo=0 V1 ≡ I1
I2 YC
Iźr Vo=0 V1
ZL Iźr
1 1
YR = = 0,1 S; YC = = j 0,1 S;
ZR ZC
I + Y R ⋅U
(Y R + Y C ) ⋅ V 1 = I źr + Y R ⋅ U ; V 1 = źr = (30 − j10) V;
Y R +YC
I 1 = Y R ⋅ (U − V 1 ) = (1 + j1) A.
4. Twierdzenie Thevenina (gałąź U, R jako zewnętrzna)

U0
I1 ZR
Iźr ZC
U
UC 0
U0 Iźr
Zw
ZL
U +U 0
U 0 = −U C 0 = − Z C ⋅ I źr = −20 V; Zw = ZC; I1 = = (1 + j1) A.
ZR +Zw
5. Wartości symboliczne I2 , UR , UC , UL i UV , oraz wskazania przyrządów
I2 = I1 + Iźr = (1 + j3) A;
UR = ZR I1 = (10 + j10) V; UC = ZC I2 = (30 – j10) V; UL = ZL Iźr = (– 20) V;
UV = UC +UL = (10 – j10) V;
I A 1 = I 1 = 2 ≅ 1,41 A; I A 2 = I 2 = 10 ≅ 3,16 A; U V = U V = 10 2 ≅ 14,1 V.
6. Bilans mocy obwodu

S gen = U ⋅ I 1* + U V ⋅ I *źr = 40 ⋅ (1 − j1) + (10 − j10) ⋅ (− j 2) = (20 − j 60) VA;
Podb = R ⋅ I 12 = 10 ⋅ (12 + 12 ) = 20 W;
Qodb = − X C ⋅ I 22 + X L ⋅ I ź2r = −10 ⋅ (12 + 3 2 ) + 10 ⋅ 2 2 = − 60 var;
S odb = Podb + j Qodb , S odb = S gen .
ROZDZIAŁ 7
Rozwiązywanie obwodów prądu

sinusoidalnego
I23
U3 -I12
-I23
I1N
I3 I3N U13
I2 IN U1
ϕ1N
I1N
U23 I1N U12
I12
ϕ I1
I12.b I12.a
Podobnie jak przy prądzie stałym, istotnych informacji dostarcza analiza prostych układów, utwo-
rzonych z idealnych elementów. Układy z cewkami sprzężonymi magnetycznie można zastępować
równoważnymi układami bez tych sprzężeń.
Obwody związane ze sobą strukturalnie, zawierające po jednym sinusoidalnym źródle napięciowym
o tej samej częstotliwości, tworzą obwody wielofazowe. Zwykle rozważa się obwody trójfazowe ze
źródłami symetrycznymi (trzy obwody, napięcia źródłowe o tej samej amplitudzie i przesunięciu
fazowym równym ±120°). Stosownie do podanej definicji, autonomiczne obwody z jednym sinuso-
idalnym źródłem napięciowym określa się jako obwody jednofazowe.
Jest regułą, że rozwiązując obwód jednofazowy lub trójfazowy – najpierw szkicuje się wykres
wskazowy, a potem przystępuje do obliczeń. Rozwiązywanie takich obwodów trudno sobie wyobra-
zić bez wykresów wskazowych. Jeśli wykres wskazowy stanowi podstawę procesu obliczeniowego,
to musi być wykonany ze szczególną starannością.

B susceptancja t czas
BC susceptancja pojemnościowa u napięcie
BC susceptancja indukcyjna U wartość skuteczna napięcia; napięcie
cos ϕ współczynnik mocy międzyfazowe linii trójfazowej; napię-
cie międzyfazowe odbiornika trójfazo-
C pojemność elektryczna wego (wartość skuteczna)
e napięcie źródłowe Uf napięcie fazowe linii trójfazowej; na-
E wartość skuteczna napięcia źródłowego pięcie fazowe odbiornika trójfazowego
Ef napięcie fazowe źródła trójfazowego (wartość skuteczna)
(wartość skuteczna) UV wskazanie woltomierza
E wskaz i wartość symboliczna (skutecz- Um amplituda napięcia sinusoidalnego
na zespolona) napięcia źródłowego
U wskaz i wartość symboliczna (skutecz-
f częstotliwość na zespolona) napięcia
G konduktancja  U moduł U (długość wskazu równa U )
i prąd UN’N wskaz i wartość symboliczna napięcia
I wartość skuteczna prądu; prąd liniowy między punktami neutralnymi źródła i
(wartość skuteczna) odbiornika trójfazowego
IA wskazanie amperomierza U0 wskaz i wartość symboliczna napięcia
If prąd fazowy źródła trójfazowego; prąd źródła zastępczego
fazowy odbiornika trójfazowego (war- V wartość skuteczna potencjału
tość skuteczna) V wartość symboliczna (skuteczna zespo-
Im amplituda prądu sinusoidalnego lona) potencjału
I wskaz i wartość symboliczna (skutecz- VN wskaz i wartość symboliczna potencja-
na zespolona) prądu łu w punkcie neutralnym źródła trójfa-
 I moduł I (długość wskazu równa I ) zowego (zwykle równe zeru)
IN wskaz i wartość symboliczna prądu w VN’ wskaz i wartość symboliczna potencja-
przewodzie neutralnym łu w punkcie neutralnym odbiornika
trójfazowego (zwykle równe UN’N )
Io wartość symboliczna prądu oczkowego
W wartość wyznacznika
Iźr wskaz i wartość symboliczna prądu
źródłowego X reaktancja
j liczba urojona; operator obrotu wskazu XC reaktancja pojemnościowa
L indukcyjność własna XL reaktancja indukcyjna własna
M indukcyjność wzajemna XM reaktancja indukcyjna wzajemna
P moc czynna Y admitancja
Pgen moc czynna „generatorowa” Y admitancja zespolona
Podb moc czynna „odbiornikowa” Yw admitancja zespolona źródła
PW wskazanie watomierza Z impedancja
Q moc bierna Z impedancja zespolona
Qgen moc bierna „generatorowa” Zw impedancja zespolona źródła
Qodb moc bierna „odbiornikowa” ϑ przekładnia transformatora
R rezystancja ϕ kąt przesunięcia fazowego
S moc pozorna ψ początkowy kąt fazowy (faza począt-
kowa) przebiegu sinusoidalnego
S moc zespolona
Sgen moc zespolona „generatorowa”
ω pulsacja przebiegu sinusoidalnego
Sodb moc zespolona „odbiornikowa”
[1], [2], [4], [7], [8]
7. Rozwiązywanie obwodów prądu sinusoidalnego 133
Wykład XVI. WYBRANE KONFIGURACJE OBWODÓW PRĄDU SINUSOIDALNEGO
Przekształcenie trójkąt-gwiazda i odwrotne, przy prądzie sinusoidalnym

I1 I1 Y1
1 1
V1 U1
U12 Y12 U12
I2 I2 Y2
≡
2 2
Y31
V2
U23 U31 U23 U31 U2
I3 Y23 I3
3 3 Y3
V3 = 0
U3
Wymuszeniem są prądy zaciskowe (traktuje się je jak źródłowe), a odpowiedzią – napięcia między-
zaciskowe, przy czym 1. i 2. są niezależne, a 3. – zależne: I3 = – I1 – I2 ; U31 = – U12 – U23 .
Potencjały węzłów niezależnych (zacisków 1 i 2) trójkąta wyznacza się z równania:
Y 12 + Y 31 − Y 12  V 1   I 1 
 ⋅  =   .
 − Y 12 Y 12 + Y 23  V 2   I 2 
We wzorach Cramera przedstawiających rozwiązanie tego równania występują wyznaczniki:
W = Y 12 ⋅ Y 23 + Y 23 ⋅ Y 31 + Y 31 ⋅ Y 12 ,
W1 = (Y 12 + Y 23 ) ⋅ I 1 + Y 12 ⋅ I 2 = Y 23 ⋅ I 1 − Y 12 ⋅ I 3 ,
W2 = Y 12 ⋅ I 1 + (Y 12 + Y 31 ) ⋅ I 2 = Y 31 ⋅ I 2 − Y 12 ⋅ I 3 ,
więc napięcia międzyzaciskowe trójkąta jako funkcje odpowiednich prądów wyrażają się wzorami:
W − W2 Y 23 ⋅ I 1 − Y 31 ⋅ I 2
U 12 = V 1 − V 2 = 1 = ,
W W
W Y ⋅ I − Y 12 ⋅ I 3 − W1 Y 12 ⋅ I 3 − Y 23 ⋅ I 1
U 23 = V 2 = 2 = 31 2 , U 31 = −V 1 = = .
W W W W
Napięcia międzyzaciskowe gwiazdy jako funkcje tychże prądów mają postaci:
I I I I I I
U 12 = U 1 − U 2 = 1 − 2 , U 23 = U 2 − U 3 = 2 − 3 , U 31 = U 3 − U 1 = 3 − 1 .
Y1 Y 2 Y2 Y3 Y 3 Y1
Porównując współczynniki przy tych samych prądach – w wyrażeniach na napięcia międzyzaci-
1 Y 23 1 Y 1 Y 12
skowe gwiazdy i trójkąta – otrzymuje się = , = 31 , = ; stąd formuły:
Y1 W Y2 W Y3 W
Y ⋅Y Y ⋅Y Y ⋅Y
Y 1 = Y 12 + Y 31 + 12 31 , Y 2 = Y 12 + Y 23 + 12 23 , Y 3 = Y 23 + Y 31 + 23 31 ; (7.1)
Y 23 Y 31 Y 12
Z 12 ⋅ Z 31 Z 12 ⋅ Z 23 Z 23 ⋅ Z 31
Z1 = , Z2 = , Z3 = ; (7.2)
Z 12 + Z 23 + Z 31 Z 12 + Z 23 + Z 31 Z 12 + Z 23 + Z 31
Z1 ⋅ Z 2 Z2 ⋅Z3 Z 3 ⋅ Z1
Z 12 = Z 1 + Z 2 + , Z 23 = Z 2 + Z 3 + , Z 31 = Z 3 + Z 1 + ; (7.3)
Z3 Z1 Z2
Y 1 ⋅Y 2 Y 2 ⋅Y 3 Y 3 ⋅Y 1
Y 12 = , Y 23 = , Y 31 = . (7.4)
Y1 +Y 2 +Y 3 Y1 +Y 2 +Y 3 Y1 +Y 2 +Y 3
134 Wykład XVI
Układy dzielników napięcia i prądu sinusoidalnego

Dzielniki napięcia i prądu sinusoidalnego różnią się tym od dzielników napięcia i prądu stałego, że
miejsce rezystorów, łączonych szeregowo bądź równolegle, zajmują dwójniki (gałęzie) R, L, C.
Oczywiście, mogą to być – w szczególności – same rezystory, jak w dzielnikach stałoprądowych.
Zachodzi wtedy podział napięcia bądź prądu w „czystej” postaci, bez przesunięć fazowych. Ogólnie
jednak, w układach dzielników napięcia sinusoidalnego występuje przesunięcie fazowe napięć, zaś
w układach dzielników prądu sinusoidalnego – przesunięcie fazowe prądów. Są więc te układy jed-
nocześnie dzielnikami i przesuwnikami fazowymi (napięcia bądź prądu), co pokazano na przykła-
dowych wykresach wskazowych dla kątów przesunięcia fazowego dwójników ϕA = 0 i ϕB > 0.
Dzielnik napięcia sinusoidalnego:
I ZA
UB U A = ZA ⋅I = ⋅U , (7.5a)
U ZA +ZB
UA ZA ϕB ZB
I UB = ZB ⋅I = ⋅U ; (7.5b)
U ZA +ZB
UA ZA ZB
UB ZB UA = ⋅U , UB = ⋅U . (7.6)
ϕA = 0 ZA +ZB ZA +ZB
Dzielnik prądu sinusoidalnego:

YA ZB
IB I A = Y A ⋅U = ⋅I = ⋅I , (7.7a)
I I Y A +Y B ZA +ZB
ϕB
U YB ZA
IA IB I B = Y B ⋅U = ⋅I = ⋅I ; (7.7b)
Y A +Y B ZA +ZB
U
ZA ZB IA ZB ZA
IA = ⋅I , IB = ⋅I . (7.8)
ZA +ZB ZA +ZB
ϕA = 0
Z powyższych wzorów korzysta się często przy rozwiązywaniu obwodów metodą przekształcania
sieci (na etapie „rozwijania” sieci zastępczej do sieci pierwotnej).
Charakterystyki zewnętrzne sinusoidalnych źródeł napięciowych
Charakterystyką zewnętrzną sinusoidalnego źródła napięciowego nazywa się wykres zależności
napięcia wyjściowego U od prądu obciążenia I, przy stałej wartości kąta ϕ (argumentu Z ).
a) I b) c)
jXw I U poj.
E j(Xw+X) I E
Zw ϕw rez.
U Z Zw I
E Rw I
U ind.
ϕ1 I
(Rw+R) I
I
ϕ
0 E / Zw
Na rysunku „a” pokazano układ sinusoidalnego źródła napięciowego E, Zw z odbiornikiem pasyw-
nym Z. Szeregowe połączenie impedancji Zw i Z tworzy dzielnik napięcia E. Napięcie U zależy w
tym układzie zarówno od Z , jak i od Zw , toteż obie te impedancje mają wpływ na kształt charakte-
rystyki zewnętrznej źródła.
Impedancja wewnętrzna źródła Zw = Rw + j Xw ma zwykle charakter indukcyjny (oprócz rezystancji

zawiera reaktancję indukcyjną, tzn. Xw > 0 ), natomiast impedancja odbiornika Z = R + j X jest do-
wolnego rodzaju. Na rysunku „b” pokazano wykres wskazowy prądu i napięć przy obciążeniu o
X +X
charakterze indukcyjnym, zaznaczając przesunięcie fazowe ϕ1 = arg( Z w + Z ) = arc tg w .
Rw + R
Charakterystyki zewnętrzne źródła wyznacza się obliczając wartości skuteczne I i U – dla kolejnych
wartości Z: od bliskich ∞ do 0, przy ϕ = const. – wg wzorów:
E
R = Z ⋅ cos ϕ , X = Z ⋅ sin ϕ , I= , U = Z ⋅I .
( Rw + R ) 2 + ( X w + X ) 2
Otrzymane w ten sposób, przykładowe charakterystyki zewnętrzne źródła napięciowego z rezystan-
cyjno-indukcyjną impedancją wewnętrzną, pracującego z obciążeniem różnego typu, przedstawiono
na rys. „c”. Wykresy dotyczą obciążeń o następujących (stałych) wartościach kąta ϕ : – 45° (poj.),
0° (rez.), + 45° (ind.).
Z różnego charakteru impedancji od Zw i Z przy obciążeniu typu pojemnościowego wynika wystę-
powanie – w pewnym zakresie – wartości napięcia U większych od E, oraz prądu I większych od
E / Zw (prądu zwarcia). Prąd I jest największy w stanie rezonansu (X = – Xw ). Warunku na maksi-
mum napięcia U nie można wyrazić w prostej formie; zależy on od modułu i argumentu Zw oraz
argumentu Z (kąta ϕ).
Równoważność rzeczywistych sinusoidalnych źródeł napięciowych i prądowych
Równoważność źródeł dotyczy ich wielkości zaciskowych, tj. zgodności prądów i napięć co do
modułów i faz (jednakowych wartości symbolicznych).
Źródło napięciowe: I I
U = E −Zw ⋅I .
Iw
Źródło prądowe: Zw
I w = I źr − I czyli Y w ⋅ U = I źr − I , U ≡ Iź r Yw U
I źr 1 E
więc U= − ⋅I .
Yw Yw
I źr 1
Otrzymuje się E − Z w ⋅ I ≡ − ⋅ I , stąd warunki równoważności układów:
Yw Yw
1 1
Zw = czyli Y w = , (7.9a)
Yw Zw
I
E = źr czyli E = Z w ⋅ I źr lub I źr = Y w ⋅ E . (7.9b)
Yw
Dopasowanie odbiornika do źródła napięciowego ze względu na moc czynną

Dopasowanie odbiornika (pasywnego) do źródła ze względu na moc I
czynną oznacza taki dobór obciążenia, że moc czynna odbiornika jest
największa z możliwych. Zw
Moc czynna odbiornika o impedancji Z = R + jX = Z ⋅ e jϕ , zasila- U Z
jψ e
nego ze źródła o napięciu E = E ⋅ e i impedancji wewnętrznej E
jϕ w
Z w = Rw + jX w = Z w ⋅ e , wyraża się następująco:
E2 ⋅ R E 2 ⋅ cos ϕ
P = R⋅I2 = = .
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 Z w2
+ Z + 2 Z w cos(ϕ w − ϕ )
Z
136 Wykład XVI
Dopasowanie odbiornika do źródła odbywa się z założenia przy E = const. i ma związek ze zmia-
nami wartości parametrów odbiornika: X i R, albo Z i ϕ (impedancja Z to moduł impedancji Z).
∂P ∂P ∂P ∂P
Z warunków na ekstrema: =0 , =0 , =0 , = 0 , otrzymuje się wyrażenia:
∂X ∂R ∂Z ∂ϕ
− 2 R (X w + X ) = 0 , ( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 − 2 R ( Rw + R) = 0 ; (7.10a, b)
Z w2 Z Z 
2
sin ϕ ⋅  w +
−1 = 0 , + 2 cos (ϕ w − ϕ ) − 2 cos ϕ ⋅ sin (ϕ w − ϕ ) = 0 . (7.10c, d)
Z  Z Zw 
W celu dopasowania odbiornika do źródła, można sterować jego mocą czynną na różne sposoby.
1. R = const.; dopasowanie X ⇒ wg (7.10a): X dop = − X w (rezonans) .
2. X = const.; dopasowanie R ⇒ wg (7.10b): Rdop = Rw2 + ( X w + X ) 2 ;
gdy X = 0 (odbiornik rezystancyjny), to Rdop = Rw2 + X w2 = Z w .
3. ϕ = const.; dopasowanie Z ⇒ wg (7.10c): Z dop = Z w .
4. R i X – dowolne, różne od 0; dopasowanie Z ⇒ wg (7.10a, b): X = − X w i R = Rw ;
∗
wg (7.10c, d): Z = Z w i ϕ = −ϕ w ; stąd ogólnie Z dop = Z w (rezonans) .
W pierwszym wariancie stan rezonansu jest wynikiem doboru samej reaktancji X dop = − X w , w
czwartym – wynikiem doboru impedancji zespolonej Z dop = Rdop + jX dop = Rw − jX w .
E2
Wartość mocy czynnej przy dopasowaniu Z dop = Z w jest największa i wynosi Pdop = .
4 Rw
A zatem, jeśli nie ma narzuconych ograniczeń co do charakteru zmian obciążenia, to dopasowanie
odbiornika do źródła ze względu na moc czynną zachodzi przy warunku
Z dop = Z ∗w . (7.11)
Układ źródło-odbiornik pracuje w tym wypadku ze sprawnością równą 0,5 .
Dopasowanie odbiornika do źródła napięciowego ze względu na moc pozorną
Dopasowanie odbiornika (pasywnego) do źródła ze względu na moc I
pozorną oznacza taki dobór obciążenia, że moc pozorna odbiornika
jest największa z możliwych. Zw
Moc pozorna odbiornika o impedancji Z = R + jX = Z ⋅ e jϕ , zasila- U Z
jψ e
nego ze źródła o napięciu E = E ⋅ e i impedancji wewnętrznej E
Z w = Rw + jX w = Z w ⋅ e jϕ w , wyraża się następująco:
Z ⋅ E2 E 2 ⋅ R2 + X 2 E2
S = Z ⋅I2 = = = .
Zw +Z
2
( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 Z w2
+ Z + 2 Z w cos(ϕ w − ϕ )
Z
Dopasowanie odbiornika do źródła odbywa się z założenia przy E = const. i ma związek ze zmia-
nami wartości parametrów odbiornika: X i R, albo Z i ϕ (impedancja Z to moduł impedancji Z).
∂S ∂S ∂S ∂S
Z warunków na ekstrema: =0 , =0 , =0 , = 0 , otrzymuje się wyrażenia:
∂X ∂R ∂Z ∂ϕ
[ ]
X ( Rw + R) 2 + ( X w + X ) 2 = 2 ( R 2 + X 2 )( X w + X ) , (7.12a)
R [( R w + R) 2 + ( X w + X ) 2 ] = 2 (R 2
+ X 2 )( Rw + R) ; (7.12b)
Z w2
−1 = 0 , sin (ϕ w − ϕ ) = 0 . (7.12c, d)
Z2
W celu dopasowania odbiornika do źródła, można sterować jego mocą pozorną na różne sposoby .
[
1. Z = jX (czyli R = 0 , X ≠ 0 ) ⇒ wg (7.12a): X Rw + ( X w + X ) 2 = 2 X 2 ( X w + X ) 2 ,
2
]
stąd X dop = Rw2 + X w2 = Z w , przy czym Xdop i Xw (ϕ i ϕw) są przeciwnych znaków;
w szczególności, gdy Rw = 0 , to Xdop = – Xw i źródło jest zwarte (bezrezystancyjny obwód
jest w stanie rezonansu; moc i prąd odbiornika są nieskończenie duże).
[
2. Z = R (czyli R ≠ 0 , X = 0 ) ⇒ wg (7.12b): R ( Rw + R ) 2 + X w = 2 R 2 ( Rw + R ) 2 ,
2
]
stąd Rdop = Rw2 + X w2 = Z w .
3. ϕ = const.; dopasowanie Z ⇒ wg (7.12c): Z dop = Z w .
R Rw
4. Z = R + jX ( R ≠ 0 , X ≠ 0 ) ⇒ wg (7.12a, b): warunek = , spełniony przez ϕ = ϕ w
X Xw
i Z = Z w ; wg (7.12c, d): Z = Z w i ϕ = ϕ w ; stąd ogólnie Z dop = Z w .
Łatwo zauważyć, że dla każdego typu odbiornika (dopasowania) ważny jest warunek Z dop = Z w .
Przy dopasowaniu 1. rodzaju, kiedy to X dop ⋅ X w < 0 , otrzymuje się moc pozorną odbiornika
X dop ⋅ E 2 X dop ⋅ E 2 E2
S dop (1) = = =
2 ⋅ (Z w − X w )
,
Rw + ( X w + X dop ) 2
2 2
Rw + jX w + jX dop
E2
która jest ona zdecydowanie większa niż przy dopasowaniu 4. rodzaju, kiedy to S dop ( 4) = .
4 Zw
Jeśli nie ma narzuconych ograniczeń co do charakteru obciążenia, to dopasowanie odbiornika do
źródła ze względu na moc pozorną zachodzi przy odbiorniku reaktancyjnym, spełniającym warunki
określone dla 1. wariantu, tj.: przeciwne znaki Xdop i Xw (ϕ i ϕw) i zależność wyrażona wzorem
X dop = Rw2 + X w2 = Z w . (7.13)
Uwaga. Należy zaznaczyć, że dopasowanie odbiornika do źródła ze względu na moc czynną bądź
pozorną jest stanem szczególnym, niekoniecznie pożądanym.
Dopasowanie impedancji odbiornika do źródła poprzez dołączenie reaktancji
Zdarza się, że posiadany odbiornik pasywny trzeba dopasować do źródła nie ingerując w strukturę
tego obiektu, a tylko dołączając jakieś elementy. W praktyce dotyczy to dopasowania ze względu na
moc czynną. Elementami dołączanymi do odbiornika są w tym wypadku reaktancje. W efekcie,
mimo że wartość impedancji zmodyfikowanego odbiornika jest inna niż odbiornika właściwego, to
moc czynna wydawana przez źródło rzeczywiste wydziela się niezmiennie w rezystancji odbiornika
właściwego. Operację taką można nazwać dopasowaniem impedancji odbiornika do źródła, bo-
wiem impedancja zespolona zmodyfikowanego odbiornika staje się równa impedancji dopasowa-
nia. Wyłączając szczególne przypadki, trzeba do odbiornika dołączyć dwie reaktancje – równolegle
oraz szeregowo, jak na rysunku obok.
Impedancja zespolona wewnętrzna źródła wynosi
jXs
Z w = Rw + jX w . Wobec tego impedancja zespolo- Rw
≡
R
na zmodyfikowanego odbiornika, złożonego z jXr
Z = R + jX , Z r = jX r i Z s = jX s (odbiornika jX -jXw
właściwego z dołączonymi doń reaktancjami), po-
winna być równa Z dop = Rw − jX w :
138 Wykład XVI
( R + jX ) ⋅ jX r
+ jX s = Rw − jX w ,
R + j (X + X r )
R ⋅ X r2 R2 + (X + X r ) ⋅ X
czyli = Rw i ⋅ X r + X s = −X w .
R2 + ( X + X r )2 R2 + ( X + X r )2
Rozwiązaniem pierwszego równania są dwie wartości Xr :
Rw ⋅ X m Rw ⋅ R ⋅ ( R 2 + X 2 − Rw ⋅ R )
X r I, II = ; (7.14a)
R − Rw
z drugiego równania, dla dwóch wartości Xr , oblicza się dwie wartości Xs :
 R2 + (X + X r ) ⋅ X 
X s = − X w + 2 ⋅ X r  . (7.14b)
 R + ( X + X r )2 
Z postaci wzoru (7.14a) wynika, że dopasowanie przez dołączenie Xr i Xs jest możliwe, gdy
R2 + X 2 Z 2
Rw ≤ = oraz Rw ≠ R .
R R
Przy odbiorniku rezystancyjnym (X = 0) otrzymuje się prostsze zależności:
R  R 
X r I, II = m ; X s I, II = −  X w m Rw ⋅ − 1 . (7.15a, b)
R
−1  Rw 
Rw
W tym wypadku dopasowanie przez dołączenie reaktancji jest możliwe, gdy Rw < R .
I
Przykład. Do odbiornika o impedancji Z = (20 + j 20) Ω,
zasilanego ze źródła napięciowego o parametrach: Rw jXs Iodb
E = 120 V, Zw = (10 + j 10) Ω, dobierane są takie reaktancje
jXw R
Xr i Xs (rys. obok), aby wydzielała się w nim największa moc jXr
czynna. Obliczana jest również wartość tej mocy. jX
E
Korzystając ze wzorów (7.14a, b), otrzymuje się wartości
reaktancji:
X r I ≅ −14,64 Ω (pojemnościowa), X r II ≅ 54,64 Ω (indukcyjnościowa),
X s I ≅ 7,32 Ω (indukcyjnościowa), X s II ≅ −27,32 Ω (pojemnościowa).
E 120
W stanie dopasowania prąd źródła I = = = 6 A , a moc czynna odbiornika, równa mocy
2 Rw 20
wydzielanej w rezystancji dopasowania PR = Rw ⋅ I 2 = 10 ⋅ 6 2 = 360 W .
Xr
Poprawność obliczeń można sprawdzić obliczając (z dzielnika prądu) I odb = ⋅I ;
Z + jX r
Z + jX r I = 20 2 + (20 − 14,64) 2 ≅ 20,71 Ω , Z + jX r II = 20 2 + (20 + 54,64) 2 ≅ 77,27 Ω ;
dla obu wartości Xr wynikiem jest Iodb ≅ 4,24 A ;

stąd moc czynna odbiornika PR = R ⋅ I odb
2
= 20 ⋅ 4,24 2 ≅ 360 W .
Dopasowanie impedancji odbiornika do źródła za pomocą transformatora

Dopasowanie impedancji odbiornika do źródła (ze ϑ:1
względu na moc czynną) poprzez dołączanie reak- jXs
tancji jest kłopotliwe i nie zawsze możliwe. Prost- Rw
≡
R
szym sposobem dopasowania jest użycie transforma-
tora dopasowującego i reaktancji szeregowej. Przy -jXw
jX
takim dopasowaniu można posłużyć się modelem
transformatora idealnego (rys. obok).
Impedancja zespolona wewnętrzna źródła wynosi Z w = Rw + jX w . „Przeniesienie” i „przetrans-
formowanie” (z obwodu wtórnego do obwodu pierwotnego) impedancji zespolonych odbiornika
właściwego Z = R + jX i szeregowo dołączonego doń elementu reaktancyjnego Z s = jX s , po-
winno dać impedancję dopasowania Z dop = Rw − jX w :
ϑ 2 ⋅ R = Rw , ϑ 2 ⋅ (X + X s ) = −X w ,
Rw  R 
zatem ϑ= X s = −  X + X w ⋅
, . (7.16a, b)
R  Rw 
Na ogół przekładnię transformatora definiuje się jako większą od jedności, jeśli więc z obliczenia
wg powyższego wzoru otrzyma się ϑ < 1 , to trzeba dobrać transformator o przekładni ϑ ’ = 1 /ϑ i
zamienić miejscami jego uzwojenia (przełożenie układowe 1 : ϑ ’).
Dwójnik z połączonymi szeregowo dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie
Układ zastępczy rzeczywistej cewki składa się z indukcyjności i rezystancji. Łącząc zaciski dwóch
cewek magnetycznie sprzężonych można utworzyć dwójnik lub trójnik. Dwójnik jest wynikiem
połączenia szeregowego lub równoległego.
Na podstawie równań wiążących wielkości, które występują w układzie szeregowym cewek sprzę-
żonych magnetycznie, wyznaczone zostaną parametry dwójnika zastępczego.
Przy połączeniu szeregowym cewek, zależnie od wzajemnego położenia końców jednoimiennych,
napięcie pochodzące od prądu i indukcyjności wzajemnej sumuje się ze znakiem „+” lub „–” z na-
pięciem pochodzącym od prądu i indukcyjności własnej.
a) M
I I L1+M R1 L2+M R2 I L R
L1 R1 L2 R2
≡ ≡
UX 1 UR 1 UX 2 UR 2 UX UR
UX 1 UR 1 UX 2 UR 2
U1 U2 U
U1 U2
U
U
Przy szeregowym, zgodnym – ze względu na zwrot prądu względem położenia końców jednoimien-
nych – połączeniu cewek sprzężonych magnetycznie (rys. „a”), otrzymuje się zależności:
U R 1 = R1 ⋅ I , U R 2 = R2 ⋅ I , U R = U R 1 + U R 1 = ( R1 + R2 ) ⋅ I = R ⋅ I ,
U X 1 = jX 1 ⋅ I + jX M ⋅ I = j ( X 1 + X M ) ⋅ I = jω ( L1 + M ) ⋅ I ,
U X 2 = jX 2 ⋅ I + jX M ⋅ I = j ( X 2 + X M ) ⋅ I = jω ( L2 + M ) ⋅ I ,
U X = U X 1 + U X 2 = j ( X 1 + X 2 + 2 X M ) ⋅ I = jω ( L1 + L2 + 2 M ) ⋅ I = jX ⋅ I = jω L ⋅ I ,
gdzie: X 1 = ω L1 , X 2 = ω L2 , XM =ω M , X =ω L ;
zatem R = R1 + R2 , X = X1 + X 2 + 2 X M , L = L1 + L2 + 2 M . (7.17a, b, c)
140 Wykład XVI
b) M
I I L1−M R1 L2−M R2 I L R
L1 R1 L2 R2
≡ ≡
UX 1 UR 1 UX 2 UR 2 UX UR
UX 1 UR 1 UX 2 UR 2
U1 U2 U
U1 U2
U
U
Przy szeregowym, przeciwsobnym – ze względu na zwrot prądu względem położenia końców jedno-
imiennych – połączeniu cewek sprzężonych magnetycznie (rys. „b”), otrzymuje się zależności:
U R 1 = R1 ⋅ I , U R 2 = R2 ⋅ I , U R = U R 1 + U R 1 = ( R1 + R2 ) ⋅ I = R ⋅ I ,
U X 1 = jX 1 ⋅ I − jX M ⋅ I = j ( X 1 − X M ) ⋅ I = jω ( L1 − M ) ⋅ I ,
U X 2 = jX 2 ⋅ I − jX M ⋅ I = j ( X 2 − X M ) ⋅ I = jω ( L2 − M ) ⋅ I ,
U X = U X 1 + U X 2 = j ( X 1 + X 2 − 2 X M ) ⋅ I = jω ( L1 + L2 − 2 M ) ⋅ I = jX ⋅ I = jω L ⋅ I ,
gdzie, jak poprzednio: X 1 = ω L1 , X 2 = ω L2 , XM =ω M , X =ω L ;
zatem R = R1 + R2 , X = X1 + X 2 − 2 X M , L = L1 + L2 − 2 M . (7.18a, b, c)
c) I j (XL + XM ) I j XL j XM
≡
UX UL UM
UX
d) I j (XL – XM ) I j XL – j XM
≡
UX UL UM
UX
Napięciu indukowanemu o znaku „+”, pochodzącemu od sprzężenia magnetycznego połączonych

szeregowo cewek, odpowiada element indukcyjny o impedancji + jXM (rys. „c”), napięciu ze zna-
kiem „–” odpowiada element pojemnościowy o impedancji – jXM (rys. „d”). Użycie symbolu po-
jemności służy podkreśleniu przeciwnych zwrotów wskazów napięć związanych z L i M, czyniąc
schematy zastępcze układów bardziej czytelnymi.
Przy połączeniu przeciwsobnym cewek i odpowiednio silnym ich sprzężeniu może się zdarzyć, że
jedna z cewek przedstawia sobą element pojemnościowy (druga – indukcyjny).
Trójnik z dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie
Dwie cewki sprzężone magnetycznie, połączone ze sobą w jednym, wyprowadzonym na zewnątrz
„wspólnym końcu” (trzecim zacisku), tworzą trójnik.
a) U1 U1
R1 L1 I1 R1 jXL 1 – jXM I1
I
≡
jXM I
M
I2 R2 jXL 2 – jXM I2
R2 L2
U2 U2
Dla trójnika o cewkach sprzężonych magnetycznie z jednoimiennymi końcami usytuowanymi jed-

nakowo względem wspólnego końca (rys. „a”) otrzymuje się zależności:
U 1 = R1 ⋅ I 1 + jX L 1 ⋅ I 1 + jX M ⋅ I 2 , U 2 = R2 ⋅ I 2 + jX L 2 ⋅ I 2 + jX M ⋅ I 1 ,
które po podstawieniu: I 2 = I − I 1 oraz I 1 = I − I 2 , przyjmują następujące postaci:
U 1 = R1 ⋅ I 1 + j ( X L 1 − X M ) ⋅ I 1 + jX M ⋅ I , U 2 = R2 ⋅ I 2 + j ( X L 2 − X M ) ⋅ I 2 + jX M ⋅ I ,
pozwalające przedstawić układy równoważne bez sprzężeń magnetycznych – z kondensatorami
„przed” oraz indukcyjnościami „za” nowym wspólnym węzłem.
b) U1 U1
R1 L1 I1 R1 jXL 1 jXM I1
I – jXM I
M ≡
I2 R2 jXL 2 jXM I2
R2 L2
U2 U2
Podobnie, dla trójnika o cewkach sprzężonych magnetycznie z jednoimiennymi końcami usytuowa-

nymi odmiennie względem wspólnego końca (rys. „b”) otrzymuje się zależności:
U 1 = R1 ⋅ I 1 + jX L 1 ⋅ I 1 − jX M ⋅ I 2 , U 2 = R2 ⋅ I 2 + jX L 2 ⋅ I 2 − jX M ⋅ I 1 ,
które po podstawieniu: I 2 = I − I 1 oraz I 1 = I − I 2 , przyjmują następujące postaci:
U 1 = R1 ⋅ I 1 + j ( X L 1 + X M ) ⋅ I 1 − jX M ⋅ I , U 2 = R2 ⋅ I 2 + j ( X L 2 + X M ) ⋅ I 2 − jX M ⋅ I ,
pozwalające przedstawić układy równoważne bez sprzężeń magnetycznych – z indukcyjnościami
„przed” oraz kondensatorami „za” nowym wspólnym węzłem.
Dwójnik z połączonymi równolegle dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie
Układy równoważne trójników z dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie można wykorzystać
do wyznaczenia impedancji dwójnika o dwóch gałęziach z takimi cewkami.
a) R1 L1 R1 jXL 1 – jXM
jXM Z
M ≡ R2 jXL 2 – jXM
≡
R2 L2
b) R1 L1 R1 jXL 1 jXM
– jXM Z
M ≡ R2 jXL 2 jXM
≡
R2 L2
Przy równoległym, zgodnym – ze względu na usytuowanie jednoimiennych końców cewek wzglę-
dem węzłów – połączeniu dwóch cewek sprzężonych magnetycznie (rys. „a”), impedancja zespolo-
na dwójnika wynosi
Z=
[R1 + j ( X L 1 − X M )] ⋅ [R2 + j ( X L 2 − X M )]
+ jX M =
( R1 + jX L 1 ) ⋅ ( R2 + jX L 2 ) + X M2
,
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 − 2 X M ) R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 − 2 X M )
a przy równoległym, przeciwsobnym połączeniu cewek (rys. „b”) –
Z= 1
[R + j ( X L 1 + X M )] ⋅ [R2 + j ( X L 2 + X M )] − jX = ( R1 + jX L 1 ) ⋅ ( R2 + jX L 2 ) + X M2 ,
R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 + 2 X M ) R1 + R2 + j ( X L 1 + X L 1 + 2 X M )
M
gdzie: X 1 = ω L1 , X 2 = ω L2 , X M = ω M .
142 Wykład XVI
Rozwiązywanie obwodów ze sprzężeniami magnetycznymi metodą oczkową

W metodzie oczkowej, w impedancjach zespolonych oczkowych (własnych i wzajemnych) wystę-
pują dodatkowe wyrazy reaktancyjne, reprezentujące sprzężenia magnetyczne. Ważne, by nie po-
minąć tych wyrazów, ani nie pomylić ich znaków. Reaktancję indukcyjności wzajemnej cewek
oznaczono symbolem XM .
Impedancja własna oczka z cewkami sprzężonymi ze sobą w tym oczku zawiera wyraz j 2 XM ze
znakiem „+”, jeśli sprzężenie cewek względem prądu w oczku jest dodatnie, a ze znakiem „–”, jeśli
ujemne (rys.: odpowiedni znak przy j XM w Z11).
Impedancja wzajemna oczek z cewkami sprzężonymi ze sobą w tych oczkach zawiera wyraz j XM
ze znakiem „+”, jeśli prądy w oczkach są jednakowo zwrócone względem końców jednoimiennych
cewek, a ze znakiem „–”, jeśli odwrotnie (rys.: odpowiednie znaki przy j XM w Z12 , Z23 i Z31).
Z 11 = ..... + jX A + jX B + j 2 X M
Io 1 Z 12 = − jX A − jX M
j XA j XM j XB
Z 23 = jX M
Io 3 Z 31 = − jX B − jX M
Io 2
Z 11 = ..... + jX A + jX B − j 2 X M
Io 1 Z 12 = − jX A + jX M
j XA j XM j XB
Z 23 = − jX M
Io 2 Io 3 Z 31 = − jX B + jX M
Przykład. Dany obwód ze sprzężeniem magnetycznym został przedstawiony w równoważnej po-

staci bez tego sprzężenia.
I1 2Ω j3Ω I2 2Ω –j4Ω 2Ω j3Ω –j2Ω j2Ω 2Ω –j4Ω
I3 –j2Ω
j2Ω j6V
≡
3V j3Ω j6V 3V
j3Ω
Io 1
Io 1 Io 2 2Ω Io 2
2Ω
Impedancje własne i wzajemne, wyznaczone tak dla jednego, jak dla drugiego obwodu, wynoszą:
Z 11 = 4 + j 6 − j 4 = (4 + j 2) Ω, Z 12 = −(2 + j 3) + j 2 = (−2 − j1) Ω, Z 22 = (4 − j1) Ω.
 4 + j2
− 2 − j1  I o 1   3 
Równanie obwodu jest następujące:  ⋅ =  .
− 2 − j1
4 − j1   I o 2  − j 6
Rozwiązaniem tego równania są wartości symboliczne prądów oczkowych:
Io 1 = (1,2 – j 1,0) A, Io 2 = (1,2 – j 1,4) A .
Rozwiązaniem obwodu są wartości symboliczne prądów gałęziowych:
I1 = Io 1 = (1,2 – j 1,0) A, I2 = Io 2 = (1,2 – j 1,4) A, I3 = Io 1 – Io 2 = j 0,4 A.
Wykład XVII. PODSTAWOWE STRUKTURY OBWODÓW TRÓJFAZOWYCH

Układ wielofazowy i układ trójfazowy
Terminem układ wielofazowy określa się zbiór – w liczbie dwa lub większej – takich, związanych
ze sobą strukturalnie obwodów elektrycznych, że w każdym z nich działa jedno źródło napięcia
sinusoidalnego o częstotliwości takiej samej jak w obwodach pozostałych, oraz początkowym kącie
fazowym różnym niż w obwodach pozostałych.
Obwody tworzące układ wielofazowy noszą nazwę faz tego układu. Jak wiadomo, termin „faza”
oznacza też bieżącą wartość argumentu przebiegu sinusoidalnego, tj. ω t + ψ , dlatego aby nie po-
wodować nieporozumień, zaznacza się zwykle, czy chodzi o fazę układu, czy o fazę przebiegu
(unika się też używania skróconej nazwy początkowego kąta fazowego: „faza początkowa”).
Uporządkowanie początkowych kątów fazowych ψu napięć źródłowych w fazach układu – wg ma-
lejących wartości – wyznacza kolejność faz układu. Jeśli punkty o tych wartościach dzielą prze-
dział o długości równej 2π = 360° (okres funkcji sinus) na równe odcinki, a przy tym wartości sku-
teczne napięć w fazach są jednakowe, to taki układ wielofazowy nazywa się symetrycznym.
Fazy układu oznacza się kolejnymi literami alfabetu (oznaczeniem pierwszej fazy może, ale nie
musi być litera A) lub cyframi (w takim wypadku oznaczeniem pierwszej fazy jest zawsze cyfra 1).
Warto zaznaczyć, że kolejność faz nie jest równoznaczna z ich numeracją (oznaczeniem faz). Za
pierwszą fazę można obrać dowolną fazę układu. Używa się też pojęć: zgodna i przeciwna kolej-
ność faz, np. w związku ze sposobem przyłączenia zacisków odbiornika do zacisków źródła.
Układ trójfazowy to układ o trzech fazach (obwodach fazowych). Fazy układu trójfazowego ozna-
cza się literami, np. A, B, C, albo cyframi 1, 2, 3. Fazom układu oznaczonym cyframi 1, 2, 3 odpo-
wiadają kolejności faz zgodne: 1, 2, 3; 2, 3, 1 i 3, 1, 2, oraz przeciwne: 1, 3, 2; 2, 1, 3 i 3, 2, 1.
Różnice faz początkowych napięć źródłowych symetrycznego
układu trójfazowego są równe ± 120°, jak na rys. obok, gdzie dla
EC wskazu w fazie A przyjęto początkowy kąt fazowy równy 0.
2π Funkcje czasu wyrażające te napięcia są następujących postaci:
3
EA e A (t ) = E m ⋅ sin ω t , (7.19a)
e B (t ) = E m ⋅ sin(ω t − 120 o ) , (7.19b)
– 2π
3 eC (t ) = E m ⋅ sin(ω t + 120 o ) , (7.19c)
EB a wartości symboliczne -
2π 2π
− j⋅ j⋅
EA = E, EB = E ⋅e 3 , EC = E ⋅e 3
. (7.20)
Gdy obwody fazowe nie są połączone ze sobą galwanicznie, to układ wielofazowy (trójfazowy)
określa się jako nieskojarzony, gdy natomiast występuje tego rodzaju połączenie – jako skojarzony.
Źródłowe napięcia fazowe są zwykle „pobierane” z trójfazowego uzwojenia generatora lub trans-
formatora, toteż w praktyce spotyka się wyłącznie układy trójfazowe skojarzone o zasilaniu syme-
trycznym. Takie właśnie obwody są dalej omawiane.
Źródło, odbiornik i linia skojarzonego układu trójfazowego
W układach trójfazowych występują źródła trójfazowe, odbiorniki trójfazowe oraz – pomijane czę-
sto w obliczeniach – linie trójfazowe (między źródłami i odbiornikami). W układach trójfazowych
skojarzonych, elementy fazowe źródła oraz odbiornika trójfazowego mogą być łączone w gwiazdę
lub w trójkąt.
Układy „gwiazdowe” i „trójkątowe” można rysować sytuując elementy fazowe: 1) pod kątami od-
powiadającymi mniej więcej symetrycznemu przesunięciu wskazów, 2) równolegle do siebie.
Na poniższym rysunku pokazano obie wersje graficzne: a) źródła „gwiazdowego”, b) źródła „trój-
kątowego” (dla uproszczenia przyjęto źródła idealne), c) odbiornika „gwiazdowego”, d) odbiorni-
ka „trójkątowego”.
144 Wykład XVII
a) A EA A b)
A A
EA B EB B EAB
EB EAB
EC C ≡ EC C
ECA B
≡ EBC
B
EBC C C
N N
ECA
c) d)
A A ZA
A A
B ZA B ZB ZAB
ZC ZCA ZAB
≡ ≡
B B
C C ZC ZBC
ZB
C ZBC C
N N ZCA
W układach gwiazdowych źródła i odbiornika występują punkty wspólne, nazywane neutralnymi

(oznaczenie: N, jak na rys.) lub zerowymi (oznaczenie: 0). Zależnie od tego, czy punkty te są połą-
czone z resztą układu, czy też nie (linia przerywana), źródła oraz odbiorniki są czterozaciskowe lub
trójzaciskowe. Oczywiście, źródła i odbiorniki „trójkątowe” są zawsze trójzaciskowe.
W linii trójfazowej występują 3 przewody, nazywane fazowymi, i ewentualnie – przewód czwarty,
nazywany neutralnym lub zerowym, który łączy punkty neutralne (zerowe) układów gwiazdowych
źródła i odbiornika. Zależnie od tego, czy w linii jest przewód neutralny (zerowy), czy też nie, na-
zywa się ją czteroprzewodową lub trójprzewodową. Na poniższym rysunku pokazano: a’) układ z
linią czteroprzewodową – w jedynej możliwej konfiguracji ze źródłem i odbiornikiem (gwiazda-
gwiazda); a’’, a’’’, b’, b’’) układy z linią trójprzewodową – we wszystkich konfiguracjach ze źró-
dłem i odbiornikiem (gwiazda-gwiazda, gwiazda-trójkąt, trójkąt-gwiazda, trójkąt-trójkąt).
a’) EA A ZAA’ A’ ZA b’) A ZAA’ A’ ZA
EAB
EB B ZBB’ B’ ZB B ZBB’ ZB
B’
ZCC’ EBC
EC C C’ ZC
C ZCC’ C’ ZC
N ZN’N N’ ECA
b’’) A ZAA’ A’
a’’) EA A ZAA’ A’ ZA
EAB ZAB
B ZBB’ B’
EB B ZBB’ B’ ZB
EBC ZBC
ZCC’ C ZCC’
EC C C’ ZC C’
ECA ZCA
a’’’) EA A ZAA’ A’ Uwaga. Terminy „neutralny” i „zerowy”

(punkt, przewód) są używane zamiennie, ale
ZAB preferuje się nazwę pierwszą. Pojęcie punktu
EB B ZBB’ B’
lub przewodu zerowego bywa bowiem zawę-
ZBC żane do takiego, który jest uziemiony (połą-
EC C ZCC’ C’ czony galwanicznie z ziemią, dokładniej – z
ZCA jej wierzchnią warstwą przewodzącą).
Obwód trójfazowy. Prąd trójfazowy i napięcie trójfazowe

Źródłowe napięcia występujące w układach trójfazowych tworzą trójfazowe układy napięć źródło-
wych; podobnie można mówić o trójfazowych układach napięć: w linii zasilającej i w odbiorniku,
oraz o trójfazowych układach prądów: w źródle, linii i odbiorniku. Aby uniknąć niejednoznaczności
terminu „układ”, określającego: 1) zbiór elementów tworzących pewną strukturę (powiązane ze
sobą obwody fazowe), 2) zbiór wielkości tego samego rodzaju, występujących w jakimś obiekcie
(powiązane ze sobą napięcia albo prądy), używa się, odpowiednio, terminów: 1) obwód trójfazowy,
2) napięcie trójfazowe i prąd trójfazowy.
Uwaga. Termin „obwód trójfazowy” jest powszechnie stosowany w elektroenergetyce, gdzie wy-
stępują układy trójfazowe o rozbudowanej strukturze. Przyjęło się tu mówić o obwodach jedno- i
trójfazowych jako układach „widzianych” przez grupę odbiorów. Obwody takie to podsystemy
rozdzielczo-odbiorcze, związane z odbiornikami zasilanymi z jednej linii układu elektroenergetycz-
nego. Część układu nazywana obwodem trójfazowym jest więc tu układem złożonym z zastępczego
źródła trójfazowego, linii trójfazowej i przyłączonych do niej odbiorników. Pełna analiza funkcjo-
nowania systemu elektroenergetycznego prowadzona jest na różnych poziomach, odpowiadających
hierarchii podsystemów.
Napięcia, prądy i moce w obwodach trójfazowych
W obwodach trójfazowych można wyróżnić następujące napięcia oraz prądy:
a) napięcia fazowe źródła oraz odbiornika, tj. napięcia na ich elementach fazowych,
b) napięcia fazowe układu i linii zasilającej, tj. napięcia między przewodami fazowymi i przewo-
dem neutralnym, a w układzie z uziemionym punktem neutralnym źródła, bez przewodu neu-
tralnego (zerowego) – napięcia między przewodami fazowymi a wnętrzem ziemi (tzw. ziemią
odległą),
c) napięcia międzyfazowe źródła oraz odbiornika, tj. napięcia między punktami (zaciskami) źró-
dła oraz odbiornika, przyłączonymi do przewodów fazowych,
d) napięcie międzyfazowe, inaczej: międzyprzewodowe lub liniowe, układu i linii zasilającej, tj.
napięcia między przewodami fazowymi,
e) prądy fazowe źródła oraz odbiornika, tj. prądy w ich elementach fazowych,
f) prądy liniowe, inaczej: przewodowe, oraz prąd powrotny (neutralny, zerowy) układu i linii za-
silającej, tj. prądy w przewodach fazowych oraz prąd w przewodzie neutralnym, a w układzie z
uziemionym punktem neutralnym źródła – w ziemi.
Symbole napięć i prądów fazowych (źródła, linii, odbiornika) opatruje się czasami indeksem „f”.
Wartości skuteczne fazowego i międzyfazowego (międzyprzewodowego) symetrycznego napięcia
trójfazowego linii zapisuje się w związku z tym jako: Uf i U, a np. fazowe napięcia źródłowe ukła-
du „trójkątowego”, które są jednocześnie w tym wypadku napięciami międzyfazowymi źródła oraz
linii (EAB , EBC , ECA ), mogą być zapisane jako EfA , EfB , EfC .
Moce: czynna P, bierna Q oraz zespolona S, wydawane przez źródło trójfazowe lub pobierane przez
odbiornik trójfazowy, są równe odpowiednio:
P = PfA + PfB + PfC , Q = Q fA + Q fB + Q fC , S = S fA + S fB + S fC . (7.21a, b, c)
Omawiane będą obwody trójfazowe z idealnym (zwykle też symetrycznym) źródłem i bezimpedan-
cyjną linią zasilającą odbiornik.
Jeśli w tzw. gałęzi powrotnej układu gwiazda-gwiazda (między punktami neutralnymi źródła i od-
biornika) występuje impedancja ZN’N , to będzie ona traktowana jako element odbiornika ZN . W
takim wypadku, całkowite moce pobierane w odbiorniku są obliczane z zależności:
P = PfA + PfB + PfC + PN , Q = Q fA + Q fB + Q fC + Q N , S = S fA + S fB + S fC + S N . (7.22a, b, c)
gdzie: PN , QN , SN – moce tracone w gałęzi powrotnej, w impedancji ZN = ZN’N odbiornika.

146 Wykład XVII
Odbiornik zasilany czteroprzewodowo

EA Na rys. obok pokazano obwód trójfazowy z odbiornikiem
IA ZA o układzie gwiazdowym, zasilanym czteroprzewodowo.
UA W ogólnym przypadku: ZN ≠ 0 , ZA ≠ ZB ≠ ZC .
EB IB ZB Aby obliczyć prądy: IA , IB , IC , trzeba najpierw wyznaczyć
N N’ napięcie UN’N . Stosując metodę węzłową, przy założeniu
UB
VN = 0 , otrzymuje się:
VN = 0 EC IC ZC VN’
Y A ⋅ E A + Y B ⋅ E B + Y C ⋅ EC
U N 'N = V N ' = , (7.23a)
IN ZN
UC Y A +Y B +YC +Y N
gdzie:
UN’N 1 1 1 1
YA = , YB = , YC = , YN = . (7.23b)
ZA ZB ZC ZN
Następnie korzysta się z zależności:
U A = E A − U N 'N , U B = E B − U N 'N , U C = E C − U N 'N , (7.23c)
I A = Y A ⋅U A , I B = Y B ⋅U B , I C = Y C ⋅U C , (7.23d)
I N = Y N ⋅ U N 'N albo I N = I A + IB + IC . (7.23e)
Moc wydawana przez źródło idealne, a pobierana przez odbiornik wraz z gałęzią powrotną, wynosi:
S = P + jQ = E A ⋅ I A + E B ⋅ I B + E C ⋅ I C = U A ⋅ I A + U B ⋅ I B + U C ⋅ I C + U N ' N ⋅ I N .
* * * * * * *
(7.24)
Szczególnym przypadkiem jest czteroprzewodowy układ gwiazda-gwiazda z bezimpedancyjnym
przewodem neutralnym, tzn. Z N = 0 , wobec czego:
U N 'N = 0 , U A = EA , U B = EB , U C = EC .
Przykład 1. Odbiornik gwiazdowy o impedancjach faz i gałęzi powrotnej (przyłączonej do punktu
neutralnego odbiornika): Z A = Z N = (100 − j 100) Ω, Z B = Z C = (100 + j 100) Ω, jest zasilany
czteroprzewodowo napięciem symetrycznym 3×230/400 V. Należy obliczyć wartości napięć i prą-
dów występujących w obwodzie, przedstawić wykres wskazowy odpowiadający tym wartościom
oraz sporządzić bilans mocy obwodu.
a) EA b)
IA ZA UC IC
IN
ϕC IA
UA EC
EB IB ZB ϕA
N N’ IB IN UN‘N UA
UB ϕN
EC IC ZC ϕB
EA
UC
IN ZN UB
EB
UN’N
Schemat obwodu z zaznaczeniem charakteru gałęzi – rys. a.

Wartości admitancji fazowych i admitancji gałęzi powrotnej, obliczone wg wzorów (7.23b):
o
Y A = Y N = (0,5 + j 0,5) ⋅ 10 − 2 = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e j 45 S,
o
Y B = Y C = (0,5 − j 0,5) ⋅ 10 −2 = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e − j 45 S.
Napięcie zasilające 3×230/400 V, określające znamionowe napięcia: fazowe U f = 230 V i między-

fazowego U = 400 V, odpowiada w przybliżeniu warunkowi U = 3 Uf . Bliższe spełnienia tego
związku są np. wartości: U f = 231 V i U = 400 V (230 3 ≅ 398,37 ; 231 3 ≅ 400,10). Dla ogra-
niczenia niepotrzebnych błędów – w tym i następnych przykładach – używać się będzie w oblicze-
niach tych drugich wartości.
Przyjęte wartości początkowych kątów fazowych napięć źródła:
ψ e. A = 0 o , ψ e.B = −120 o , ψ e.C = 120 o .
o
Wartości symboliczne napięć źródła: E A = 231 ⋅ e j 0 = 231 V,
o o
E B = 231 ⋅ e − j120 = (−115,5 − j 200) V, E C = 231 ⋅ e j120 = (−115,5 + j 200) V.
Wartość symboliczna napięcia na impedancji w gałęzi powrotnej, obliczona wg wzoru (7.23a):
Y ⋅ E + Y B ⋅ E B + Y C ⋅ EC o
U N 'N = V N ' = A A = j 115,5 = 115,5 ⋅ e j 90 V.
Y A +Y B +YC +Y N
Wartości symboliczne napięć fazowych odbiornika, obliczone wg wzorów (7.23c):
o
U A = E A − U N ' N = 231 − j 115,5 ≅ 258,3 ⋅ e − j 26,6 V,
o
U B = E B − U N ' N = −115,5 − j 315,5 ≅ 336,0 ⋅ e − j110,1 V,
o
U C = E C − U N ' N = −115,5 + j 84,5 ≅ 143,1 ⋅ e j143,8 V.
Wartości symboliczne prądów, obliczone wg wzorów (7.23d, e):
o
I A = Y A ⋅ U A ≅ 1,826 ⋅ e j18, 4 A,
o
I B = Y B ⋅ U B ≅ 2,376 ⋅ e − j155,1 A,
o
I C = Y C ⋅ U C ≅ 1,012 ⋅ e j 98,8 A,
o
I N = Y N ⋅ U N ' N ≅ 0,817 ⋅ e j135 A.
Wykres wskazowy odpowiadający wartościom napięć i prądów – rys. b (obok schematu obwodu).
Bilans mocy:
- moc zespolona obwodu, wydawana przez źródło i pobierana przez odbiornik, wg wzoru (7.24)
S gen = E A ⋅ I A + E B ⋅ I B + E C ⋅ I C =
* * *
o o o
= 231 ⋅ 1,826 ⋅ e − j18, 4 + 231 ⋅ 2,376 ⋅ e j 35,1 + 231 ⋅ 1,012 ⋅ e j 21, 2 ≅ 1067 + j 267 (VA),
S odb = U A ⋅ I A + U B ⋅ I B + U C ⋅ I C + U N ' N ⋅ I N =
* * * *
jϕA j ϕB j ϕC j ϕN
=UA ⋅ IA ⋅e +UB ⋅ IB ⋅e + UC ⋅ IC ⋅ e + U N 'N ⋅ I N ⋅ e =
o o o o
= 258,3 ⋅ 1,826 ⋅ e − j 45 + 336,0 ⋅ 2,376 ⋅ e j 45 + 143,1 ⋅ 1,012 ⋅ e j 45 + 115,5 ⋅ 0,817 ⋅ e − j 45 =
≅ 1067 + j 267 (VA),
- moc elementów rezystancyjnych
P = ∑ Rk ⋅ I k2 =100 ⋅ 1,826 2 + 100 ⋅ 2,376 2 + 100 ⋅ 1,012 2 + 100 ⋅ 0,817 2 ≅ 1067 W,
k
- moc elementów reaktancyjnych
Q = ∑ X k ⋅ I k2 = − 100 ⋅ 1,826 2 + 100 ⋅ 2,376 2 + 100 ⋅ 1,012 2 − 100 ⋅ 0,817 2 ≅ 267 var.
k
Równanie S gen = S odb = P + j Q jest spełnione, tzn. moce się bilansują.
148 Wykład XVII
Przykład 2. Odbiornik gwiazdowy o wartościach impedancji faz – jak poprzednio, i bezimpedan-

cyjnej gałęzi powrotnej (bezpośrednio połączone punkty neutralne źródła i odbiornika):
Z A = (100 − j 100) Ω, Z B = Z C = (100 + j 100) Ω, Z N = 0 = (0 + j 0) Ω, jest zasilany cztero-
przewodowo napięciem symetrycznym 3×230/400 V. Należy obliczyć wartości napięć i prądów
występujących w obwodzie, przedstawić wykres wskazowy odpowiadający tym wartościom oraz
sporządzić bilans mocy obwodu.
a) EA b) IN = IA + IB + I C
IA ZA
UA UC = EC IC
EB IB ZB ϕC
IA
N UB N’ ϕA
EC IC ZC IB
UA = EA
ϕB
UC
IN
UB = EB

o o
Wartości admitancji fazowych: Y A = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e j 45 S, Y B = Y C = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e − j 45 S.
Napięcia fazowe – w zadanych warunkach i przy założonych jak poprzednio napięciach źródła:
o o o
U A = E A = 231 ⋅ e j 0 V, U B = E B = 231 ⋅ e − j120 V, U C = E C = 231 ⋅ e j120 V.
Wartości symboliczne prądów, obliczone wg wzorów (7.23d, e):
o
I A = Y A ⋅ U A ≅ 1,633 ⋅ e j 45 A,
o
I B = Y B ⋅ U B ≅ 1,633 ⋅ e − j165 A,
o
I C = Y C ⋅ U C ≅ 1,633 ⋅ e j 75 A,
o
I N = I A + I B + I C ≅ 2,309 ⋅ e j 90 A.
Bilans mocy:
S = E A ⋅ I A + E B ⋅ I B + EC ⋅ I C = U A ⋅ I A +U B ⋅ I B +U C ⋅ I C =
* * * * * *
jϕA j ϕB j ϕC
=UA ⋅ IA ⋅e +UB ⋅ IB ⋅e + UC ⋅ IC ⋅ e =
o o o
= 231 ⋅ 1,633 ⋅ e − j 45 + 231 ⋅ 1,633 ⋅ e j 45 + 231 ⋅ 1,633 ⋅ e j 45 ≅ 800 + j 267 (VA),
P = ∑ Rk ⋅ I k2 = 100 ⋅ 1,633 2 + 100 ⋅ 1,633 2 + 100 ⋅ 1,633 2 ≅ 800 W,
k

Q = ∑ X k ⋅ I k2 = − 100 ⋅ 1,633 2 + 100 ⋅ 1,633 2 + 100 ⋅ 1,633 2 ≅ 267 var.
k
Równanie S = P + j Q jest spełnione, tzn. moce się bilansują.

Odbiornik o układzie gwiazdowym zasilany trójprzewodowo

Na rysunku pokazano obwód trójfazowy z odbiornikiem źródła o układzie gwiazdowym, zasilanym
trójprzewodowo ze źródła o układzie gwiazdowym.
Z punktu widzenia pracy odbiornika, sposób połączenia ele-
EA IA ZA mentów źródła nie ma znaczenia. Gwiazdowy układ źródła,
istniejący rzeczywiście lub zastępczy, pozwala traktować za-
UA
EB silanie trójprzewodowe jako przypadek zasilania czteroprze-
IB ZB
wodowego z gałęzią powrotną o zerowej admitancji YN = 0 .
N UB N’ Wtedy to wzory (7.23a), (7.23b) i (7.24) przyjmują formy:
EC IC ZC Y A ⋅ E A + Y B ⋅ E B + Y C ⋅ EC
U N 'N = , (7.25a)
UC
Y A +Y B +YC
UN’N 1 1 1
YA = , YB = , YC = , (7.25b)
ZA ZB ZC
S = P + jQ = E A ⋅ I A + E B ⋅ I B + E C ⋅ I C = U A ⋅ I A + U B ⋅ I B + U C ⋅ I C .
* * * * * *
(7.26)
Zależności (7.23c, d) stosuje się w niezmienionej postaci, a miejsce (7.23e) zajmuje: IN = 0 .
Przykład. Odbiornik gwiazdowy: Z A = (100 − j 100) Ω, Z B = Z C = (100 + j 100) Ω, jest zasilany
trójprzewodowo napięciem symetrycznym 3×400 V. Należy obliczyć wartości napięć i prądów
występujących w obwodzie, przedstawić wykres wskazowy odpowiadający tym wartościom oraz
sporządzić bilans mocy obwodu.
a) EA b) IA
IA ZA UC IC
ϕC
UA EC
ϕA
EB IB ZB
N UB N’ IB
ϕB UN‘N UA
EC IC ZC EA
UC
UN’N UB
EB

o o
Wartości admitancji fazowych: Y A = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e j 45 S, Y B = Y C = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e − j 45 S.
o
Wartości symboliczne napięć źródła (umownie – gwiazdowego): E A = 231 ⋅ e j 0 = 231 V,
o o
E B = 231 ⋅ e − j120 = (−115,5 − j 200) V, E C = 231 ⋅ e j120 = (−115,5 + j 200) V.
Wartość symboliczna napięcia między punktami N’ i N, obliczona wg wzoru (7.25a):
Y ⋅ E + Y B ⋅ E B + Y C ⋅ EC o
U N 'N = V N ' = A A = −46,2 + j 138,6 = 146,1 ⋅ e j108, 4 V.
Y A +Y B +YC
Wartości symboliczne napięć fazowych odbiornika, obliczone wg wzorów (7.23c):
o
U A = E A − U N ' N = 277,2 − j 138,6 ≅ 309,9 ⋅ e − j 26,6 V,
o
U B = E B − U N ' N = −69,3 − j 338,6 ≅ 345,6 ⋅ e − j101,6 V,
150 Wykład XVII
o
U C = E C − U N ' N = −69,3 + j 61,4 ≅ 92,6 ⋅ e j138,5 V.
Wartości symboliczne prądów, obliczone wg wzorów (7.23d):
o
I A = Y A ⋅ U A ≅ 2,191 ⋅ e j18, 4 A,
o
I B = Y B ⋅ U B ≅ 2,444 ⋅ e − j146,6 A,
o
I C = Y C ⋅ U C ≅ 0,655 ⋅ e j 93,5 A.
Bilans mocy:
* * *
o o o
= 231 ⋅ 2,191 ⋅ e − j18, 4 + 231 ⋅ 2,444 ⋅ e j 26,6 + 231 ⋅ 0,655 ⋅ e j 26,5 ≅ 1120 + j 160 (VA),
jϕA j ϕB j ϕC
S odb = U A ⋅ I A + U B ⋅ I B + U C ⋅ I C = U A ⋅ I A ⋅ e +UB ⋅ IB ⋅e + UC ⋅ IC ⋅ e =
* * *
o o o
= 309,9 ⋅ 2,191 ⋅ e − j 45 + 345,6 ⋅ 2,444 ⋅ e j 45 + 92,6 ⋅ 0,655 ⋅ e j 45 =
≅ 1120 + j 160 (VA),
P = ∑ Rk ⋅ I k2 =100 ⋅ 2,1912 + 100 ⋅ 2,444 2 + 100 ⋅ 0,655 2 ≅ 1120 W,
k
Q = ∑ X k ⋅ I k2 = − 100 ⋅ 2,1912 + 100 ⋅ 2,444 2 + 100 ⋅ 0,655 2 ≅ 160 var.
k
Odbiornik o układzie trójkątowym

Na rys. obok pokazano obwód trójfazowy z
EA odbiornikiem o układzie trójkątowym, zasila-
A (L1) IA IAB ZAB
nym trójprzewodowo ze źródła o układzie
gwiazdowym.
EB UAB
B (L2) IB IBC ZBC Z punktu widzenia pracy odbiornika, sposób
połączenia elementów źródła nie ma znacze-
UCA nia, dlatego zaznaczono je liniami przerywa-
UBC
EC C (L3) IC ICA ZCA nymi. Fazy linii zasilającej opatrzono symbo-
lami L1, L2, L3 – alternatywnymi do A, B, C.
Napięcia fazowe odbiornika są jednocześnie jego napięciami międzyfazowymi. Między nimi a fa-
zowymi napięciami źródła o układzie gwiazdowym zachodzą następujące związki:
U AB = E A − E B , U BC = E B − E C , U CA = E C − E A . (7.27)
W ogólnym przypadku ( ZAB ≠ ZBC ≠ ZCA ) korzysta się z zależności:
1 1 1
Y AB = , Y BC = , Y CA = , (7.28a)
Z AB Z BC Z CA
I AB = Y AB ⋅ U AB , I BC = Y BC ⋅ U BC , I CA = Y CA ⋅ U CA , (7.28b)
I A = I AB − I CA , I B = I BC − I AB , I C = I CA − I BC . (7.28c)
Moc wydawana przez źródło idealne o układzie gwiazdowym, a pobierana przez odbiornik o ukła-
dzie trójkątowym, wynosi:
S = P + jQ = E A ⋅ I A + E B ⋅ I B + E C ⋅ I C = U AB ⋅ I AB + U BC ⋅ I BC + U CA ⋅ I CA .
* * * * * *
(7.29)
Przykład. Odbiornik o układzie trójkątowym: Z AB = (100 − j 100) Ω, Z BC = Z CA = (100 + j 100) Ω,

jest zasilany napięciem symetrycznym 3×400 V. Należy obliczyć wartości napięć i prądów wystę-
pujących w obwodzie, przedstawić wykres wskazowy odpowiadający tym wartościom oraz sporzą-
dzić bilans mocy obwodu.
a) b) UCA -IBC
IBC
IC
EA ICA
A (L1) IA IAB ZAB ϕBC
EC ϕCA
-IAB
IB EA
EB UAB
B (L2) IB IBC ZBC
IAB EB UAB
UCA
EC
UBC UBC ϕAB
C (L3) IC ICA ZCA
-ICA
IA

o o
Wartości admitancji: Y AB = 0,5 2 ⋅ 10 − 2 ⋅ e j 45 S, Y BC = Y CA = 0,5 2 ⋅ 10 −2 ⋅ e − j 45 S.
o
Wartości symboliczne napięć źródła (umownie – gwiazdowego): E A = 231 ⋅ e j 0 = 231 V,
o o
E B = 231 ⋅ e − j120 = (−115,5 − j 200) V, E C = 231 ⋅ e j120 = (−115,5 + j 200) V.
Wartości symboliczne napięć fazowych (międzyfazowych) odbiornika, wg wzorów (7.27):
o
U AB = E A − E B = 346,5 + j 200 ≅ 400 ⋅ e j 30 V,
o
U BC = E B − E C = − j 400 ≅ 400 ⋅ e − j 90 V,
o
U CA = E C − E A = −346,5 + j 200 ≅ 400 ⋅ e j150 V.
Wartości symboliczne prądów, obliczone wg wzorów (7.28b, c):
o
I AB = Y AB ⋅ U AB ≅ 2,828 ⋅ e j 75 ≅ (0,732 + j 2,732) A,
o
I BC = Y BC ⋅ U BC ≅ 2,828 ⋅ e − j135 ≅ (– 2 – j 2) A,
o
I CA = Y CA ⋅ U CA ≅ 2,828 ⋅ e j105 ≅ (– 0,732 + j 2,732) A.
o
I A = I AB − I CA = 1,464 + j 0 ≅ 1,464 ⋅ e j 0 A,
o
I B = I BC − I AB = −2,732 − j 4,732 ≅ 5,464 ⋅ e − j120 A,
o
I C = I CA − I BC = 1,268 + j 4,732 ≅ 4,899 ⋅ e j 75 A.
Bilans mocy:
* * *
o o o
= 231 ⋅ 1,464 ⋅ e − j 0 + 231 ⋅ 5,464 ⋅ e j 0 + 231 ⋅ 4,899 ⋅ e j 45 ≅ 2400 + j 800 (VA),
152 Wykład XVII
S odb = U AB ⋅ I AB + U BC ⋅ I BC + U CA ⋅ I CA =
* * *
j ϕ AB j ϕ BC j ϕ CA
= U AB ⋅ I AB ⋅ e + U BC ⋅ I BC ⋅ e + U CA ⋅ I CA ⋅ e =
o o o
= 400 ⋅ 2,828 ⋅ e − j 45 + 400 ⋅ 2,828 ⋅ e j 45 + 400 ⋅ 2,828 ⋅ e j 45 =
≅ 2400 + j 800 (VA),
P = ∑ Rk ⋅ I k2 =100 ⋅ 2,828 2 + 100 ⋅ 2,828 2 + 100 ⋅ 2,828 2 ≅ 2400 W,
k
Q = ∑ X k ⋅ I k2 = − 100 ⋅ 2,828 2 + 100 ⋅ 2,828 2 + 100 ⋅ 2,828 2 ≅ 800 var.
k
Uwaga. Zadanie powyższe można rozwiązać z powodzeniem na podstawie starannie narysowane-
go wykresu wskazowego. Procedura postępowania jest następująca:
1. Oblicza się wartości kątów fazowych impedancji gałęzi, wartości impedancji gałęzi i wartości
skuteczne prądów w gałęziach:
ϕ AB = −45o , ϕ BC = ϕ CA = 45 o ; Z = Z AB = Z BC = Z CA = 100 2 ≅ 141,4 Ω ,
U 400
I AB = I BC = I CA = = = 2 2 ≅ 2,828 A .
Z 100 2
2. Przyjmuje się skale napięcia i prądu.
3. Rysuje się trójkąt napięć: UAB , UBC , UCA .
4. Przy właściwych napięciach i pod odpowiednimi kątami nanosi się wskazy prądów: IAB o 45°
przed UAB , IBC o 45° za UBC , ICA o 45° za UCA . Następnie dodaje się graficznie wskazy: -ICA do
IAB , -IAB do IBC , -IBC do ICA , otrzymując prądy w linii (przewodach zasilających): IA , IB , IC .
5. Z zależności geometrycznych na wykresie wskazowym, określa się początkowe kąty fazowe i
wartości skuteczne prądów (wartościom skutecznym odpowiadają długości wskazów). Można
tak wyznaczyć np. : ψ i.B = −135 o + 15 o = −120 o , I B = 2,828 ⋅ 2 ⋅ cos15o ≅ 5,46 A.
6. Moce wydawane lub pobierane w poszczególnych fazach oblicza się jako iloczyny długości
wskazów napięcia i prądu oraz cosinusa (dla mocy czynnej) lub sinusa (dla mocy biernej) kąta
między tymi wskazami. Trzeba przy tym określić znak tego kąta (jest on dodatni, gdy prąd
„opóźnia się” względem napięcia).
Wniosek. Szkic wykresu wskazowego jest zawsze potrzebny do kontroli wyników obliczeń. Jeśli
związki geometryczne między wskazami są w miarę proste, to można uzyskać rozwiązanie obwodu
bez stosowania rachunku symbolicznego. Widać to dobrze np. dla innego obwodu (rys. poniżej), w
którym szuka się wartości I2 i I3 , przy danych: wartości I1 = 3 A i związku liczbowym X C = R 3 .
L1 I1 Oblicza się (z danych):
I23
I12 I2 ϕ U31 ϕ 23 = ϕ 31 = −60 o ;
U12 -I12 Z 23 = Z 31 = 2 R ,
L2 I2 R ϕ I3 stąd I 23 = I 31 = 0,5 ⋅ I12 .
R
I23 -I23 U12 Wyznacza się (z wykresu):
U31 C -I31 I31 I12 = 2 A, I 31 = 1 A,
U23
R U23 ϕ
I12
I3 C I31 ϕ I1 I 2 = 3 ≅ 1,73 A,
L3
I 3 = 3 ≅ 1,73 A.
Wykład XVIII. SZCZEGÓLNE KONFIGURACJE OBWODÓW TRÓJFAZOWYCH.

POMIARY MOCY W OBWODACH TRÓJFAZOWYCH
Symetryczny odbiornik o układzie gwiazdowym
W symetrycznym odbiorniku „gwiazdowym”, zasilanym napięciem symetrycznym (na rys. – układ
oraz wykres dla ϕ > 0 ):
L1 I1 Z
Z 1 = Z 2 = Z 3 = Z = Z ⋅ e jϕ ;
U1 U31
wartości skuteczne napięć i prądów - U12 ϕ
U 12 = U 23 = U 31 = U , L2 I2 Z U3 I3
U1
U
U1 = U 2 = U 3 = U f = ; U2 I2 ϕ
3 U31 I1
U23 U23 ϕ U12
I1 = I 2 = I 3 = I , L3 I3 Z U2
ϕ
Uf U U3
I= = ;
Z 3Z
U2 U2
moce - P = 3 U f ⋅ I cos ϕ = ⋅ cos ϕ , Q = 3 U f ⋅ I sinϕ = ⋅ sinϕ ;
Z Z
U2
P = 3 U I cos ϕ , Q = 3 U I sinϕ ; S = P 2 + Q 2 = 3U f ⋅ I = = 3U I .
Z
Symetryczny odbiornik o układzie trójkątowym
W symetrycznym odbiorniku „trójkątowym”, zasilanym napięciem symetrycznym (na rys. – układ
oraz wykres dla ϕ > 0 ):
Z 12 = Z 23 = Z 31 = Z = Z ⋅ e jϕ ; I2
-I23
U31 I31 I3
wartości skuteczne napięć L1 I1
i prądów - -I12 ϕ ϕ
I12 I23
ϕ ϕ
U 12 = U 23 = U 31 = U ; U12
I2 Z U23
U L2 U12
I 12 = I 23 = I 31 = If = , Z
Z I23 ϕ ϕ
I12
U31 U23 I31
I1 = I 2 = I 3 = I = 3 I f , Z ϕ
L3 I3 -I31
I1
3U
I= ;
Z
U2 U2
moce - P = 3 U ⋅ I f cos ϕ = 3 ⋅ ⋅ cos ϕ , Q = 3 U ⋅ I f sinϕ = 3 ⋅ ⋅ sinϕ ;
Z Z
U2
P = 3 U I cos ϕ , Q = 3 U I sinϕ ; S = P 2 + Q 2 = 3U ⋅ I f = 3 ⋅ = 3U I .
Z
Przełączenie symetrycznego odbiornika z gwiazdy na trójkąt, lub odwrotne
W celu zmiany prądu i mocy symetrycznego odbiornika trójfazowego, można przełączać jego ele-
menty fazowe z gwiazdy na trójkąt, albo na odwrót. Z zapisanych wyżej wzorów dla gwiazdy
U U2 3U U2
(indeks Υ): IΥ = , SΥ = , i dla trójkąta (indeks ∆): I ∆ = , S∆ = 3 ⋅ ,
3Z Z Z Z
wynikają związki: I ∆ = 3 IΥ , S ∆ = 3 SΥ ( oraz P∆ = 3 PΥ ; Q∆ = 3 QΥ ).
154 Wykład XVIII
Przerwa w fazie odbiornika „gwiazdowego” zasilanego czteroprzewodowo

Przy przerwanej jednej fazie w symetrycznym odbiorniku „gwiazdowym”, zasilanym czteroprze-
wodowo napięciem symetrycznym (rys. – przerwa w fazie 1.; wykres dla ϕ > 0 ) :
Z 2 = Z 3 = Z = Z ⋅ e jϕ ; L1 I1 Z
Z1 = ∞ ,
wartości skuteczne napięć i prądów - U1
U12 U31
U 12 = U 23 = U 31 = U , L2 I2 Z U3 ϕ
I3
U U1
U1 = U 2 = U 3 = U f = ; U2 IN
I2
3 U31 U23
L3 I3 Z U23 ϕ U12
I1 = 0 , I2 = I3 = I N = I , U2
ϕ
U3
Uf U
I= = . N IN
Z 3Z
Po przerwaniu jednej fazy: napięcia wszystkich faz oraz prądy faz „zdrowych” nie ulegają zmianie,
zaś prąd w przewodzie neutralnym ma wartość skuteczną taką samą, jak prądy faz „zdrowych”.
Przerwa w fazie odbiornika „gwiazdowego” zasilanego trójprzewodowo
Przy przerwanej jednej fazie w symetrycznym odbiorniku „gwiazdowym”, zasilanym trójprzewo-
dowo napięciem symetrycznym (rys. – przerwa w fazie 1.; wykres dla ϕ > 0 ) :
Z 2 = Z 3 = Z = Z ⋅ e jϕ ; L1 I1 Z
Z1 = ∞ ,
U1 U31
wartości skuteczne napięć i prądów - U12 U3
ϕ
U 12 = U 23 = U 31 = U , L2 I2 Z I3
U1
3 U2
U1 = ⋅U , I1 = 0 ; U31 U23 I2
2 ϕ U12
L3 I3 Z U2 ϕ
U U U23
U2 = U3 = ; I2 = I3 = .
2 2Z U3
U U
Przed przerwaniem fazy 1. było: U 1 = U 2 = U 3 = , I1 = I 2 = I 3 =
, a więc po prze-
3 3Z
rwaniu jednej fazy: napięcie skuteczne fazy „chorej” wzrasta 1,5-krotnie, a napięcie oraz prąd faz
3
„zdrowych” maleją do ≅ 0,866 wartości wcześniejszych.
2
Zwarcie w fazie odbiornika „gwiazdowego” zasilanego trójprzewodowo
Przy zwartej jednej fazie I1 Z
L1
w symetrycznym odbior- U31
niku „gwiazdowym”, za- -I1
U1
silanym trójprzewodowo U12 U31 = U3 ϕ I3
napięciem symetrycznym L2 I2 Z
I2
(rys. – zwarcie w fazie 1.; ϕ
wykres dla ϕ > 0 ) : U2
U31 U23 U21 = U2
U23 U12
I1
Z1 = 0 , L3 I3 Z ϕ
Z 2 = Z 3 = Z = Z ⋅ e jϕ ; U3
wartości skuteczne napięć i prądów -

U U
U 12 = U 23 = U 31 = U , U1 = 0 , U2 = U3 = U ; I2 = I3 =
, I1 = 3 .
Z Z
Po zwarciu jednej fazy symetrycznego odbiornika „gwiazdowego”, zasilanego trójprzewodowo:
napięcia oraz prądy faz „zdrowych” mają takie same wartości, jak napięcia i prądy fazowe w syme-
trycznym układzie „trójkątowym”, a prąd w fazie „chorej” – jak prąd liniowy w tym układzie.
Przerwa w fazie odbiornika „trójkątowego”
Przy przerwanej jednej fazie w symetrycznym odbiorniku „trójkątowym”, zasilanym napięciem
symetrycznym (rys. – przerwa w gałęzi L1-L2 ; wykres dla ϕ > 0 ) :
-I23
Z 12 = 0 ,
L1 I1 I2 = I23 U31 I31 I3
Z 23 = Z 31 = Z = Z ⋅ e jϕ ; ϕ ϕ
wartości skuteczne napięć U12
i prądów - Z
L2 I2
Z U23
U 12 = U 23 = U 31 = U ; U12
I23 ϕ
U U31 U23 I31
I12 = 0 , I 23 = I 31 = I f = , Z
Z L3 I3 I1 = -I31
I1 = I 2 = I f , I 3 = 3 I f .
Po przerwaniu gałęzi L1-L2 symetrycznego odbiornika „trójkątowego”: napięcia wszystkich faz

oraz prądy faz „zdrowych” i prąd w przewodzie L3 nie ulegają zmianie, natomiast prądy w prze-
wodach L1 i L2 (zasilających „chorą” gałąź) maleją do wartości równej wartości prądów fazowych.
Pomiar mocy czynnej odbiorników trójfazowych
Do pomiaru mocy czynnej, przesyłanej lub odbieranej w obwodach trójfazowych, używa się wato-
mierzy. Poniżej podano schematy układów pomiarowych i wzory na moce odbiorników.
Pomiar mocy czynnej odbiorników niesymetrycznych:
a) b1)
L1 L1
W1 W1 odbiornik
odbiornik niesyme-
L2 L2
W2 niesyme- W2 tryczny
tryczny trzy-
L3 L3
W3 cztero- W3 zaciskowy
N zaciskowy N
P = PW1 + PW2 + PW3 P = PW1 + PW2 + PW3
b2) c)
L1 L1
W1 odbiornik W1 odbiornik
L2 niesyme- L2 niesyme-
W2 tryczny W2 tryczny
L3 trzy- L3 trzy-
W3 zaciskowy zaciskowy
(układ Arona)
P = PW1 + PW2 + PW3 P = PW1 + PW2

156 Wykład XVIII
Uwaga. Ze wzorów dla odbiornika „gwiazdowego” zasilanego trójprzewodowo (trzyzaciskowego):

S = U 1 ⋅ I 1 + U 2 ⋅ I 2 + U 3 ⋅ I 3 oraz I 3 = − I 1 − I 2 , U 13 = U 1 − U 3 , U 23 = U 2 − U 3 ,
* * *
otrzymuje się zależność

S = U 1 ⋅ I 1 + U 2 ⋅ I 2 + U 3 ⋅ (− I 1 − I 2 ) = (U 1 − U 3 ) ⋅ I 1 + (U 2 − U 3 ) ⋅ I 2 = U 13 ⋅ I 1 + U 23 ⋅ I 2 ,
* * * * * * * *
a więc P = Re S = Re(U 13 ⋅ I 1 ) + Re(U 23 ⋅ I 2 ) , co odpowiada sumie wskazań watomierzy w ukła-

* *
dzie Arona (rys. c): P = PW1 + PW2 . Nie jest przy tym ważne, jak w rzeczywistości połączone są ze
sobą elementy odbiornika, albowiem trójfazowy odbiornik o dowolnym układzie można zastąpić
równoważnym odbiornikiem „gwiazdowym”.
Pomiar mocy czynnej odbiorników symetrycznych:
d) e1) e2)
L1 L1 L1
W1 W1 odbiornik W1 odbiornik
odbiornik symetrycz- symetrycz-
L2 L2 L2
symetryczny ny
ny trzy- trzy-
L3 L3 L3
cztero- zaciskowy zaciskowy
N zaciskowy N RWn RWn
P = 3 PW P = 3 PW P = 3 PW
Uwagi. 1. W układzie „e2” dołącza się dwie rezystancje RWn o wartościach równych rezystancji
cewki napięciowej watomierza W, aby stworzyć sztuczny punkt neutralny.
2. Oczywiście, podane wcześniej układy do pomiaru mocy odbiorników niesymetrycznych mogą
być stosowane w przypadku odbiorników symetrycznych, ale wtedy używa się więcej przyrządów i
dokonuje więcej odczytów.
Pomiar mocy biernej odbiorników trójfazowych
Do pomiaru mocy biernej, przesyłanej lub odbieranej w obwodach trójfazowych, używa się również
watomierzy. W tym celu, na cewki napięciowe watomierzy podaje się napięcia przesunięte w fazie
o kąt -π/2, względem napięć podawanych na nie w analogicznym układzie do pomiaru mocy czyn-
nej, co wynika ze wzorów: sin ϕ = cos(ϕ − 90 o ) ; ϕ = ψ u − ψ i ; (ϕ − 90 o ) = (ψ u − 90 o ) − ψ i .
Niżej podano schematy przykładowych układów pomiarowych, wykresy wskazowe objaśniające
wybór napięć podawanych na watomierze (z przesunięciem w fazie o kąt -π/2 i 3 -krotnym
zwiększeniem bądź zmniejszenie wartości skutecznej), oraz wzory na moce bierne odbiorników.
Pomiar mocy biernej odbiorników niesymetrycznych:
a) b)
L1 L1
W1 W1 odbiornik
odbiornik niesyme-
L2 L2
W2 niesyme- W2 tryczny
tryczny trzy-
L3 L3
W3 cztero- W3 zaciskowy
N zaciskowy
1 U1
w obu układach Q = ( PW1 + PW2 + PW3 ) ⋅
3 U23
(na cewkach napięciowych – napięcia międzyfazowe)
c1) c2)
L1 L1
W1 odbiornik W1 odbiornik
L2 niesyme- L2 niesyme-
W2 tryczny W2 tryczny
L3 trzy- L3 trzy-
zaciskowy zaciskowy
N RWn
U13
(z układu Arona)
w obu układach Q = 3 ⋅ ( PW1 + PW2 ) U23 –U1
U2
(na cewkach napięciowych – napięcia fazowe)
Uwaga. Cewki napięciowe watomierzy W1 i W2 oraz rezystancja dołączona do układu „c2” muszą
mieć jednakową rezystancję, równą RWn (tworzą sztuczny punkt neutralny).
Pomiar mocy biernej odbiorników symetrycznych:
d) e) f)
L1 L1 L1
W1 W1 odbiornik W1 odbiornik
odbiornik symetrycz- symetrycz-
L2 L2 L2
symetryczny W2 ny
ny trzy- trzy-
L3 L3 L3
cztero- zaciskowy zaciskowy
N zaciskowy (układ Arona)
I3
U3
w obu układach Q = 3 PW U1 ϕ U13
I2 ϕ U1
(na cewkach – napięcia fazowe; U23 ϕ
w każdej fazie – ta sama moc; U23 U2 I1
zatem mnożnik: 3 3 = 3 ) Q = 3 ⋅ ( PW1 − PW2 )
Uwaga. W układzie „f” (układ Arona z odbiornikiem symetrycznym) można mierzyć jednocześnie
moc czynną i bierną. Możliwość pomiaru mocy biernej wynika z następujących zależności:
PW1 = U 13 ⋅ I 1 ⋅ cos(ϕ − 30 o ) = U I cos(ϕ − 30 o ) , PW2 = U 23 ⋅ I 2 ⋅ cos(ϕ + 30 o ) = U I cos(ϕ + 30 o ) ,
PW1 − PW2 = −2 U I sin ϕ ⋅ sin(−30 o ) = U I sin ϕ , Q = 3 U I sin ϕ .
Oczywiście, otrzymuje się również: PW1 + PW2 = 2 U I cosϕ ⋅ cos(−30 o ) = 3 U I cosϕ = P .
Określanie wskazań przyrządów na podstawie wykresu wskazowego

Wcześniej pokazano, że obwody trójfazowe, których gałęzie są przyłączone bezpośrednio do prze-
wodów zasilających (tzn. są zasilane napięciami liniowymi – fazowymi lub międzyfazowymi),
można rozwiązywać z powodzeniem na podstawie starannie narysowanego wykresu wskazowego,
bez stosowania rachunku symbolicznego.
Poniżej podano przykłady rozwiązań obwodów trójfazowych na podstawie wykresów wskazowych.
Chodzi o określenie wskazań idealnych przyrządów pomiarowych, włączonych do obwodu. Ampe-
romierze i woltomierze wskazują wartości skuteczne. Wskazania watomierzy są iloczynami warto-
ści skutecznych napięcia i prądu cewek, i wartości kosinusa kąta równego różnicy początkowych
kątów fazowych napięcia i prądu cewek.
158 Wykład XVIII
Przykłady. Zostaną określone wskazania przyrządów w dwóch obwodach zasilanych napięciem

symetrycznym 3×230/400 V (obliczenia dla: U f = 231 V i U = 400 V ). Wartości elementów ob-
wodu: R = 115,5 Ω, X L = X C = 200 Ω.
a) Do wykresu wskazowego:
UR1 UC1
I1
L1
W1 A1 115,5 2 + 200 2 ≅ 231 ,
R C − 200
U1 U13 V UV arc tg ≅ −60 o ,
L2 I2 C R 115,5
W2 A2 200
UC2 UR2 arc tg ≅ 60 o ;
115,5
L3 I3
A3 Z1 = Z 2 = Z 3 = 231 Ω,
R L
IN ϕ1 = ϕ 2 = −60 o , ϕ 3 = 60 o ;
N
AN 231
I1 = I 2 = I 3 = = 1 A;
231
U R1 = U R 2 = 115,5 ⋅ 1 = 115,5 V,
U C1 = U C 2 = 200 ⋅ 1 = 200 V.
U3
I1 Z wykresu wskazowego:
ϕ3 I3 IN U13
ϕ1 U1 I N = I 1 + I 2 + I 3 = 3 ≅ 1,73 A,
I1+I2 1
ϕ2 PW 1 = 231 ⋅ 1 ⋅ = 115,5 W,
URϕ2
UR1
I2 UC1 2
U2 3
UV PW 2 = 400 ⋅ 1 ⋅ ≅ 346,4 W,
2
UC2 U V = U R 2 = 115,5 V
(z trójkąta równoramiennego).
Wyniki: I A1 = I A2 = I A3 = 1 A; I N = 1,73 A; U V = 115,5 V; PW 1 = 115,5 W; PW 2 = 346,4 W.
b)
I1 I23
L1
W1 A1
I12.a I12.b U3 -I12
U1 U13
R C I1 N -I23
L2 I2 I1 N
W2 A2 I3 I3N U13
I23 R I2 IN U1
L3 I3 C ϕ1N
A3 L I12.a I1N
I3 N U12
U23 I1 N
R I12
N IN
AN ϕ I1
I12.b I12.a
Oznaczenie prądu na wykresie: I 12 = I 12.a + I 12.b .
Do wykresu wskazowego: I12.a = 2 3 A; I 12.b = I 23 = 2 A; I12 = 4 A; I1N = 1 A; I 3 N = 2 A.

Wyniki (z wykresu): IA1 = I 1 = (2 3 ) 2 + (2 − 1) 2 ≅ 3,61 A; IA2 = I 2 = 4 2 − 2 2 = 2 3 ≅ 3,46 A;
IA3 = I 3 = 2 3 ≅ 3,46 A; IAN = I N = 2 − 1 = 1 A; PW 1 = 231 ⋅ (4 ⋅ 0,5 + 1 ⋅ 0,5) = 577,5 W;
PW 2 = 400 ⋅ 2 3 ⋅ 0,5 ≅ 692,8 W.
ZADANIA
Materiał ćwiczeniowy
Ważniejsze wzory wykorzystywane w zadaniach

Pojęcia i zależności Numery wzorów Strony
REZYSTANCJE. POJEMNOŚCI. OBWODY PRĄDU I STRUMIENIA STAŁEGO
Prawo Ohma, rezystancja i konduktancja (1.10c, d, e) 19
Moc prądu elektrycznego (1.16a) 20
Układy rezystancyjne równoważne (1.18a, b), (1.19a,b), (1.20c, d) 21, 22
Pojemność elektryczna (2.8a) 31
Układy pojemnościowe równoważne (2.11a), (2.13a), (2.18), (2.19) 33, 34
Energia pola elektrostatycznego (2.20c) 34
Prawa Kirchhoffa dla prądu stałego (3.6), (3.7a, b) 47
Bilans mocy obwodu prądu stałego (3.8a) 49
Źródła rzeczywiste prądu stałego równoważne (3.15a, b), (3.16a, b) 52
Dzielnik napięcia i dzielnik prądu stałego (3.26a, b), (3.28a, b) 56
Współczynniki i macierze incydencji (4.3a, b), (4.4a, b, c), (4.8a) 64, 66, 67, 68
Równanie równowagi względem prądów (4.12a, b, c, d, e) 69, 70
Równanie oczkowe (4.21b, c, d, e, f), (4.22) 77
Równanie węzłowe (4.25b, c, d ,e), (4.26) 79
Twierdzenie Thevenina (4.33a, b), (4.34a, b) 85
Twierdzenie Nortona (4.40a, b), (4.41a, b) 87
Prawa obwodów magnetycznych (5.12), (5.13a, b, c, d, e) 98
WIELKOŚCI ZMIENNE W CZASIE. OBWODY PRĄDU SINUSOIDALNEGO
Wartości średnie, skuteczne i wyprostowane (6.6a, b), (6.10a, b), (6.11a, b) 112, 113
Współczynniki szczytu i kształtu (6.13a, b), (6.14a, b) 113
Przebiegi sinusoidalne prądu i napięcia (6.16a, b), (6.49a, b) 114, 126
Kąt przesunięcia fazowego (6.24), (6.35f), (6.39f) 115, 117, 118
Moc czynna i współczynnik mocy (6.25), (6.46a) 115, 120
Reaktancje (6.28b), (6.30b), (6.33), (6.34b) 116, 117
Susceptancje (6.37b, c), (6.38b) 118
Impedancja (6.35b, e) 117
Admitancja (6.39b, e) 118
Prawo Ohma na wartościach skutecznych (6.35a), (6.39a) 117, 118
Moc czynna, bierna i pozorna (6.43a, b), (6. 44a, b), (6.45a) 120
Składowe czynne i bierne napięcia lub prądu (6.43a’, b’), (6.44a’, b’) 120
Wartości symboliczne prądu i napięcia (6.48a, b) 126
Impedancja i admitancja zespolona (6.54a), (6.55a), (6.56) 127
Prawo Ohma na wartościach symbolicznych (6.54b), (6.55b) 127
Parametry dwójników równoważnych (6.56a, b, c, d) 127
Impedancyjne i admitancje zastępcze (6.57a, b, c), (6.58a, b, c) 127
Moc zespolona i jej składowe (6.59), (6.60c), (6.61), (6.62a, b) 128
Zasady sporządzania bilansu mocy obwodu (6.61a, b, c) 128
Układy równoważne „gwiazda” – „trójkąt” (7.2), (7.3) 133
Dzielniki napięcia i prądu sinusoidalnego (7.5a, b), (7.6), (7.7a, b), (7.8) 134
Reaktancja wypadkowa cewek sprzężonych (7.17b), (7.18b) 139, 140
Literatura do zadań
[Z1], [Z2]
Zadania 161
1. UKŁADY REZYSTANCJI LINIOWYCH

Zad. 1-1. Wyznacz wartość rezystancji zastępczej między zaciskami A i B danego układu.
Rozwiązania:
a) 3 + 6 = 9 (Ω) 9Ω
3Ω 6Ω
≡
A B A B
b) 3 + 6 + 9 = 18 (Ω)
3Ω 6Ω 9Ω 18 Ω
≡
A B A B
1 1 1
c) + = (Ω)
3 6 2
A 0,5 Ω B
≡
A 3S 6S B
1 1 1
d) + + = 1 (Ω)
2 3 6
1Ω
≡
A 2S 3S 6S B A B
3Ω 3⋅6
e) = 2 (Ω)
9 2Ω
≡
A B A B
6Ω (0,5 S)
1 1 1
+ = (S)
3 6 2
f) 2Ω
3Ω 1Ω
≡
A B A B
6Ω 1 1 1
(1 S)
+ + = 1 (S)
2 3 6
g) 1S
0,1 Ω
≡
A 3S B A B
(10 S)
6S 1 + 3 + 6 = 10 (S)
Zad. 1-2. Wyznacz wartości rezystancji układu trójkątowego, równoważnego (ze względu na wiel-
kości zaciskowe) danemu układowi gwiazdowemu.
Uwaga. Przy zamianie gwiazda-trójkąt mają zastosowanie następujące wzory „rezystancyjne”:
R ⋅R R ⋅R R ⋅R
R12 = R1 + R2 + 1 2 , R23 = R2 + R3 + 2 3 , R31 = R3 + R1 + 3 1 .
R3 R1 R2
2⋅3
a) Rozwiązanie: 2+3+ = 6 (Ω),
1 6
3⋅6 1
3+6+ = 18 (Ω),
2
2Ω
6⋅2
6+2+ = 12 (Ω). 12 Ω 6Ω
3
6Ω 3Ω
3 2
≡ 3
18 Ω
2
b) 1
2⋅2 1
2+2+ = 6 (Ω)
2
2Ω
6Ω
≡
6Ω
2Ω 2Ω
6Ω
3 2 3 2
Zad. 1-3. Wyznacz wartości rezystancji układu gwiazdowego, równoważnego (ze względu na
wielkości zaciskowe) danemu układowi trójkątowemu.
Uwaga. Przy zamianie trójkąt-gwiazda mają zastosowanie następujące wzory „rezystancyjne”:
R12 ⋅ R31 R12 ⋅ R23 R23 ⋅ R31
R1 = , R2 = , R3 = .
R12 + R23 + R31 R12 + R23 + R31 R12 + R23 + R31
3⋅9
a) Rozwiązanie: = 1,5 (Ω), 1
1 18
3⋅6 6⋅9
= 1 (Ω), = 3 (Ω). 1,5 Ω
18 18
9Ω 3Ω
6Ω
≡ 3Ω 1Ω
3 2 3 2
b) 1 1
3⋅3
= 1 (Ω)
9 1Ω
3Ω
≡
3Ω
1Ω 1Ω
3Ω
3 2 3 2
Zadania 163
Rozwiązania:
a)
3Ω
3Ω 3Ω 3Ω 3Ω 3Ω 3Ω 4Ω
≡ ≡
A B A B A B
C A C C
3Ω
b)
2Ω
1Ω 2Ω 3Ω 6Ω A 1Ω 3Ω 2Ω
≡ ≡
A B B A B
C B C C
6Ω
c) 2Ω 3Ω 3Ω 2Ω 2Ω
A 1Ω 3Ω A 1Ω 3Ω
≡ ≡
B B A B
4Ω 4Ω
d) 3Ω 2Ω 1Ω 3Ω 2Ω
A 4Ω 6Ω A 4Ω A 6,5 Ω B
≡ ≡
B B
5Ω 5Ω
e) 1Ω 1Ω
A A A
18 Ω 12 Ω 6Ω ≡ 18 Ω 4Ω ≡ 6Ω
4Ω 4Ω
B B B
f) 2Ω 2Ω
A A A
36 Ω 18 Ω 9Ω ≡ 36 Ω 6Ω ≡ 9Ω
4Ω 4Ω
B B B
Rozwiązania:
a) I sposób: zamiana ∇CDE → ΥCDE

3Ω E 3Ω 3Ω E 4Ω
A A A A
1Ω 1Ω
3Ω
3Ω
3Ω
≡ 3Ω 1Ω
D
≡ 4Ω
≡ 6Ω
B D B B B
C C 4Ω
3Ω 3Ω
II sposób: zamiana ΥBDE → ∇BDE

3Ω E 3Ω 3Ω E 3Ω 3Ω
A A A A
9Ω 9Ω
3Ω
3Ω
3Ω
≡ 9Ω
≡ 9Ω 4,5 Ω ≡ 6Ω
B D B D B B
C
3Ω 3Ω
III sposób: zamiana ∇BCD → ΥBCD

3Ω E 3Ω 3Ω E 3Ω 3Ω
A A A A
3Ω
3Ω
3Ω
≡ 3Ω
≡ 2Ω
≡ 6Ω
B B C D B B
D
C
1Ω 1Ω 1Ω 1Ω
3Ω
b) I sposób: zamiana ∇CDE → ΥCDE

4Ω E 6Ω 4Ω E 6Ω
A A A A
2Ω 3Ω
12 Ω
6Ω 18 Ω
≡ 6Ω 6Ω
D
≡ 12 Ω
≡ 12 Ω
B D B B B
C C 12 Ω
9Ω 9Ω
(II i III sposób – do samodzielnego obliczenia)

Zadania 165
2. ŁĄCZENIE POJEMNOŚCI LINIOWYCH

Zad. 2-1. Wyznacz wartość pojemności zastępczej między zaciskami A i B danego układu.
Rozwiązania:
1 1 1
a) + = (1 ⁄ µF)
3 µF 6 µF 3 6 2 2 µF
≡
A B A B
1 1 1
b) + + = 1 (1 ⁄ µF)
2 µF 3 µF 6 µF 2 3 6 1 µF
≡
A B A B
c) 3 µF
3 + 6 = 9 (µF) 9 µF
≡
A B A B
6 µF
1 µF
d)
2 µF 1 + 2 + 3 = 6 (µF) 6 µF
≡
A B A B
3 µF
Zad. 2-2. Wyznacz wartości pojemności układu trójkątowego, równoważnego (ze względu na
wielkości zaciskowe) danemu układowi gwiazdowemu.
Uwaga. Przy zamianie gwiazda-trójkąt mają zastosowanie następujące wzory:
C1 ⋅ C 2 C 2 ⋅ C3 C3 ⋅ C1
C12 = , C 23 = , C31 = .
C1 + C 2 + C3 C1 + C 2 + C3 C1 + C 2 + C3
3⋅6
a) Rozwiązanie: = 1 (µF),
1 18 1
6⋅9 9⋅3
= 3 (µF), = 1,5 (µF).
3 µF
18 18
9 µF 6 µF
≡ 1,5 µF 1 µF
3 µF
3 2 3 2
b) 1 1
6⋅6
= 2 (µF),
18
6 µF
6 µF 6 µF
≡ 2 µF 2 µF
2 µF
3 2 3 2
Zad. 2-3. Wyznacz wartości pojemności układu gwiazdowego, równoważnego (ze względu na
wielkości zaciskowe) danemu układowi trójkątowemu.
Uwaga. Przy zamianie trójkąt-gwiazda mają zastosowanie następujące wzory:
C ⋅ C 31 C ⋅C C ⋅C
C1 = C12 + C 31 + 12 , C 2 = C12 + C 23 + 12 23 , C3 = C 23 + C31 + 23 31 .
C 23 C31 C12
6⋅2
a) Rozwiązanie: 6+2+ = 12 (µF), 1
1 3
6⋅3
6+3+ = 18 (µF),
2 12 µF
2 µF 6 µF 3⋅ 2
3+ 2+ = 6 (µF).
6 6 µF 18 µF
3
3 µF
2
≡ 3 2
1 1
b)
5⋅5
5+5+ = 15 (µF)
5 15 µF
5 µF 5 µF
5 µF
≡ 15 µF 15 µF
3 2 3 2
Zad. 2-4. Wyznacz wartość pojemności zastępczej między zaciskami A i B danego układu.
Rozwiązania:
a) 2 µF
2 µF 4 µF 6 µF 12 µF B 4 µF 12 µF B 6 µF
≡ ≡
A A A B
C A C C
6 µF
b) 3 µF 3 µF 2 µF 2 µF
1,5 µF 3 µF
4 µF 2 µF A 4 µF 2 µF
≡ ≡
A B B A B
3 µF
3 µF
c) 2 µF 3 µF 3 µF
D D
24 µF A 24 µF 12µF 4 µF
≡ 6 µF
≡
A B B A B
C 3 µF
C
18 µF
6 µF E 9 µF E 9 µF
Zadania 167
Zad. 2-5. Żaden z kondensatorów w podanym układzie nie był naładowany w chwili przyłączenia
źródła napięciowego. Oblicz wartości napięć na kondensatorach i ładunków kondensatorów.
Uwaga. Formalnie, ładunek kondensatora jest dodatni, a znaki ładunków zgromadzonych na jego
okładzinach są związane z biegunowością napięcia. Napięcia stałe strzałkuje się na ogół tak, by ich
wartości były dodatnie (występowały ze znakiem plus). Znaki ładunków na okładzinach są więc
określone przez zwroty strzałek napięcia i znak napięcia. Gdy napięcie zmienia znak, to samo staje
się z ładunkami na jego okładzinach. Gdy napięcie jest ujemne, to znaki ładunków na okładzinach
są odwrotne, niżby to wynikało z jego zwrotu.
Symbole pojemności oraz ładunków, występujące we wzorach, nie zawsze są opisane na rysunkach.
Z zasady mają one takie same indeksy, jak napięcia, więc nie powoduje to niejasności.
a) Rozwiązanie:
1 µF
Przy równoległym połączeniu kondensatorów, na
każdym z nich jest to samo napięcie, a zatem: +Q1 1 µF –Q1
2 µF
U 1 = U 2 = U 3 = U = 12 V; +Q2 2 µF –Q2
3 µF
Q1 = C1 ⋅ U = 1 ⋅ 12 = 12 µC, 3 µF
+Q3 –Q3
Q2 = C 2 ⋅ U = 2 ⋅ 12 = 24 µC,
12 V Q3 = C 3 ⋅ U = 3 ⋅ 12 = 36 µC.
12 V
b) 2 µF 3 µF 6 µF
Rozwiązanie składa się z dwóch etapów: „zwinięcia” i „rozwi-
nięcia” układu. W I etapie oblicza się wartość pojemności za-
U1 U2 U3 stępczej układu; w II etapie poszukuje się wartości napięć i ła-
dunków.
Obliczenia I etapu zostały już wykonane w zadaniu 2-1b.
12 V Pojemność zastępcza układu ma wartość C = 1 µF.
Przy szeregowym połączeniu kondensatorów, ładunki każdego z nich są takie same, równe całkowi-
temu ładunkowi układu (tzn. ładunkowi kondensatora o pojemności zastępczej), a zatem obliczenia
II etapu, stanowiące powrót od układu zastępczego do układu zadanego ( ), przebiegają następu-
jąco: 2 µF 3 µF 6 µF
Q = C ⋅ U = 1 ⋅ 12 = 12 µC; +Q –Q +Q –Q +Q –Q 1 µF
+Q –Q
Q1 = Q2 = Q3 = Q ; U1 U2 U3
Q 12 12 V
U1 = = = 6 V,
C1 2
12 V
Q 12 Q 12
U2 = = = 4 V, U3 = = = 2 V.
C2 3 C3 6
c) (I etap: wyznaczenie pojemności zastępczej)

4 µF 4 µF 2 µF
12 V 12 V 12 V
2 µF
6 µF 8 µF
8 µF 8 µF
(II etap: obliczenie wartości ładunków i napięć)

4 µF 4 µF 2 µF
+Q –Q +Q –Q +Q –Q
U1 +Q3 +Q4 U1 (+Q34)

2 µF U3
U3 U4 8 µF
U2 –Q3 6 µF
12 V 12 V 12 V
–Q4 U2
(–Q34)
–Q +Q –Q +Q
8 µF 8 µF
Obliczenia II etapu przebiegają następująco: Q = C ⋅ U = 2 ⋅ 12 = 24 µC,

Q1 24 Q2 24
Q1 = Q2 = (Q34 ) = Q = 24 µC, U1 = = = 6 V, U2 = = = 3 V,
C1 4 C2 8
Q 24
U 3 = U 4 = U − U 1 − U 2 = 12 − 6 − 3 = 3 V albo U 3 = U 4 = 34 = = 3 V,
C 34 8
Q3 = C 3 ⋅ U 3 = 6 ⋅ 3 = 18 µC, Q4 = C 4 ⋅ U 4 = 2 ⋅ 3 = 6 µC
(sprawdzenie: Q3 + Q4 = Q ).
d)
12 µF 12 µF 12 µF 12 µF 4 µF
12 V 2 µF 6 µF 12 V 4 µF 12 V 12 V
2 µF 6 µF
12 µF 12 µF 12 µF 12 µF 4 µF
+Q –Q +Q3 –Q3 +Q –Q +Q –Q +Q –Q
U1 +Q2 U3 +Q U1 +Q2 (+Q34) U1 +Q

4
2 µF 6 µF 6 µF 12 V
4 µF
U2 U4 U2 U2
2 µF
12 V –Q2 –Q4 12 V –Q2 (–Q34) 12 V –Q
Obliczenia II etapu przebiegają następująco: Q = C ⋅ U = 4 ⋅ 12 = 48 µC, Q1 = Q = 48 µC,

Q1 48
U1 = = = 4 V, U 2 = U − U 1 = 12 − 4 = 8 V, Q2 = C 2 ⋅ U 2 = 2 ⋅ 8 = 16 µC,
C1 12
(Q34 ) = Q3 = Q4 = Q − Q2 = 48 − 16 = 32 µC,
Q3 32 Q4 32
U3 = = ≅ 2,67 V, U4 = = ≅ 5,33 V
C 3 12 C4 6
(sprawdzenie: U 1 + U 3 + U 4 = U ).
Zadania 169
e)
3 µF 3 µF 2 µF 2 µF
(I etap)
4 µF 2 µF
Pojemność zastępcza układu została obliczona
3 µF w zadaniu 2-4b. Ma ona wartość C = 2 µF.
12 V
3 µF 3 µF 2 µF 2 µF (II etap)
(C34) (C567)
1,5 µF 3 µF
U3 U4 U5 U6
4 µF 2 µF
4 µF 2 µF +Q –Q
(+Q) (– Q) +Q –Q
U1 U7 U1 3 µF 12 V
3 µF 12 V
12 V U2
U2
Na schemacie układu nie umieszczono – dla przejrzystości – symboli ładunków kondensatorów.

Związek ich z zaznaczonymi napięciami jest oczywisty, więc nie jest to konieczne.
Obliczenia II etapu przebiegają następująco: Q = C ⋅ U = 2 ⋅ 12 = 24 µC, Q1 = Q = 24 µC,
Q 24
U1 = 1 = = 6 V, U 2 = U − U 1 = 12 − 6 = 6 V, Q2 = C 2 ⋅ U 2 = 3 ⋅ 6 = 18 µC,
C1 4
(Q3..7 ) = (Q34 ) = (Q567 ) = Q3 = Q4 = Q − Q2 = 24 − 18 = 6 µC,
Q3 6 Q4 6
U3 = = = 2 V, U4 = = = 2 V,
C3 3 C4 3
(Q567 ) 6
U7 = U2 −U3 −U4 = 6 − 2 − 2 = 2 V albo U7 = = = 2 V,
(C 567 ) 3
Q7 = C 7 ⋅ U 7 = 2 ⋅ 2 = 4 µC, (Q56 ) = Q5 = Q6 = (Q34 ) − Q7 = 6 − 4 = 2 µC,
Q5 2 Q 2
U5 = = = 1 V, U 6 = 6 = = 1V
C5 2 C6 2
(sprawdzenie: U 1 + U 3 + U 4 + U 5 + U 6 = U ).
f) C1
C3
Dane: C1 = 1 µF, C 2 = C 5 = C 7 = 2 µF,
C 3 = C 4 = 3 µF, C 6 = 6 µF, U = 18 V.
C2
U Odpowiedzi: Q1 = 6 µC, Q2 = 12 µC,

C6 C5 C4 Q3 = 18 µC, Q4 = Q5 = Q6 = 6 µC,
Q7 = 12 µC;
C7 U 1 = U 2 = U 3 = U 7 = 6 V,
U 4 = 2 V, U 5 = 3 V, U 6 = 1 V.
(do samodzielnego rozwiązania)
Zad. 2-6. Kondensator o pojemności C1 = 1 µF został naładowany do napięcia U = 60 V, a następ-

nie odłączony od źródła i połączony – jak na rysunku – z nienaładowanym kondensatorem o po-
jemności C2 = 2 µF. Oblicz wartość napięcia na tak połączonych kondensatorach oraz wartość
energii wytraconej w przewodach podczas ładowania C2 z C1 .
C1 Układ w stanie I Układ w stanie II

C1 C1
+Q’1 –Q’1 +Q”1 –Q”1
C2
C2
II I (+Q ”12 ) U12 = U1 = U2 (–Q ”12 )
+Q’2 –Q’2
U
U C2
+Q”2 –Q”2
Q'1 = C1 ⋅ U , Q' 2 = 0 Q"1 +Q"2 = Q'1 +Q' 2
A. Rozwiązanie metodą układu zastępczego (połączenie równoległe)

C12 C12 = C1 + C 2 = 3 µF , Q"12 = Q"1 +Q"2 = C1 ⋅ U = 60 µC ,
+Q”12 –Q”12
Q"12
U 12 = = 20 V, U 1 = U 2 = U 12 = 20 V.
U12 C12
B. Rozwiązanie metodą równań układu (opis „formalny”)

C1 C2 U1 = U 2
+Q”1 –Q”1 –Q”2 +Q”2
Q"1 +Q"2 = Q'1 +Q' 2
U ”1 = U1 U ”2 = U2
czyli U1 − U 2 = 0
(Q’1 + Q’2) C1 ⋅ U 1 + C 2 ⋅ U 2 = C1 ⋅ U
 1 -1  U 1   0 
Otrzymane równanie liczbowe   ⋅   =   rozwiązuje się metodą Cramera:
 1 2  U 2   60
1 -1 0 -1 1 0 W1 W
W = = 3 , W1 = = 60 , W2 = = 60 ; U 1 = = 20 V, U 2 = 2 = 20 V.
1 2 60 2 1 60 W W
Energia zgromadzona w polu kondensatora C1 = 1 µF przy napięciu U = 60 V wynosi
1
WI = ⋅ C1 ⋅ U 2 = 1,8 ⋅ 10 −3 J = 1,8 mJ ,
2
zaś w polu kondensatorów C1 = 1 µF i C2 = 2 µF przy napięciu U12 = 20 V -
1
WII = ⋅ (C1 + C 2 ) ⋅ U 122 = 0,6 ⋅ 10 −3 J = 0,6 mJ ,
2
stąd energia wytracona w przewodach podczas ładowania C2 z C1 -
∆WI→II = WI − WII = 1,2 mJ .
Uwaga. Widać, że sprawność energetyczna ostatniego procesu wynosi 1 ⁄ 3 . Wiadomo też, że
sprawność pełnego naładowania kondensatora, np. C1 , ma wartość 1 ⁄ 2 . Podczas obu przedsta-
wionych operacji łączeniowych tracone jest więc 5 ⁄ 6 energii (sprawność procesu wynosi 1 ⁄ 6 ).
Zadania 171
Zad. 2-7. Dwa kondensatory o znanych pojemnościach zostały dołączone do różnych źródeł i nała-
dowane: C1 = 1 µF – do napięcia U = 10 V, oraz C2 = 3 µF – do napięcia U = 30 V. Następnie kon-
densatory te odłączono od źródeł i połączono ze sobą. Oblicz wartość napięcia na tak połączonych
kondensatorach, w obu możliwych przypadkach zetknięcia okładzin – z ładunkami o znakach:
a) zgodnych, b) przeciwnych.
C1 C2
+Q1 –Q1 +Q2 –Q2
U1 U2
A. Rozwiązania metodą układu zastępczego (połączenie równoległe)

a) C1
+Q1a –Q1a C = C1 + C 2 = 4 µF ,
Qa = Q1a + Q2 a = Q1 + Q2 = C1 ⋅ U 1 + C 2 ⋅ U 2 = 100 µC ,
(+Qa) Ua = U1a = U2a
Qa
C2 Ua = = 25 V.
C
+Q2a –Q2a
b) C1
+Q1b –Q1b C = C1 + C 2 = 4 µF,
Qb = Q1b + Q2b = Q1 − Q2 = C1 ⋅ U 1 − C 2 ⋅ U 2 = −80 µC ,
(+Qb) Ub = U1b = U2b
Qb
C2 Ub = = −20 V.
C
+Q2b –Q2b
B. Rozwiązania metodą równań układu (opis „formalny”)

a) C1 C2
+Q1a –Q1a –Q2a +Q2a U 1a = U 2 a
Q1a + Q2 a = Q1 + Q2 = Qa
U1a = Ua U2a = Ua
czyli U 1a − U 2 a = 0
(Q1 + Q2)
C1 ⋅ U 1a + C 2 ⋅ U 2 a = Qa
 1 -1  U 1a   0 
 1 3  ⋅ U  = 100 , W = 4, W1 = 100 , W2 = 100 ; U 1a = 25 V, U 2 a = 25 V.
   2a   
b) C1 C2
+Q1b –Q1b –Q2b +Q2b U 1b = U 2b
Q1b + Q2b = Q1 − Q2 = Qb
U1b = Ub U2b = Ub
czyli U 1b − U 2b = 0
(Q1 – Q2)
C1 ⋅ U 1b + C 2 ⋅ U 2b = Qb
 1 -1  U 1b   0 
 1 3  ⋅ U  = − 80 , W = 4, W1 = −80 , W2 = −80 ; U 1b = −20 V, U 2b = −20 V.
   2b   
Zad. 2-8. Trzy kondensatory o tej samej wartości pojemności C1 = C2 = C3 = 1 µF, naładowane do
różnych wartości napięcia U1 = 10 V, U2 = 15 V, U3 = 20 V, połączono w sposób pokazany na ry-
sunku liniami przerywanymi, gdzie są oznaczone napięcia i ładunki, jakie występują przed zespole-
niem elementów. Oblicz wartości napięcia na kondensatorach połączonych we wskazany sposób
(szukane wielkości są oznaczone na rysunku z liniami ciągłymi).
C1 C2 C3
+Q1 –Q1 –Q2 +Q2 +Q3 –Q3
U1 U2 U3
C1 C2 C3
+Q’1 –Q’1 +Q’2 –Q’2 +Q’3 –Q’3
U ’1 U ’2 U ’3
Q1 = C1 ⋅ U 1 = 10 µC, Q2 = C 2 ⋅ U 2 = 15 µC, Q3 = C 3 ⋅ U 3 = 20 µC.
A. Rozwiązanie metodą superpozycji i układów zastępczych

Każdy z ładunków zgromadzonych na kondensatorach traktuje się jako oddzielne wymuszenie.
Wyznacza się więc i dodaje napięcia na kondensatorach, wywołane z osobna istnieniem ładunków
na każdym z kondensatorów.
(1) C1 C2 C3
+Q1 –Q1
U1 C23
C1 C2 C3
+Q’1(1) –Q’1(1) –Q’2(1) +Q’2(1) –Q’3(1) +Q’3(1)
U ’1(1) U ’2(1) U ’3(1)
C 23 = 0,5 µF (połączenie szeregowe C2 i C3),
C z (1) = 1,5 µF (połączenie równoległe C1 i C23 ; odpowiednie znaki ładunków),
Q1 20 20
U '1(1) = = V, Q'1(1) = C1 ⋅ U '1(1) = µC,
C z (1) 3 3
10 10
Q' 2 (1) = Q'3(1) = Q1 − Q'1(1) = µC albo Q' 2 (1) = Q'3(1) = C 23 ⋅ U '1(1) = µC,
3 3
− Q' 2 (1) 10 − Q' 3(1) 10
U ' 2(1) = =− V, U ' 3(1) = =− V.
C2 3 C3 3
Zadania 173
(2)
C1 C2 C3
–Q2 +Q2
U2
C1 C2 C3
+Q’1(2) –Q’1(2) –Q’2(2) +Q’2(2) +Q’3(2) –Q’3(2)
U ’1(2) U ’2(2) U ’3(2)
C13 = 0,5 µF (połączenie szeregowe C1 i C3),

C z ( 2) = 1,5 µF (połączenie równoległe C2 i C13 ; odpowiednie znaki ładunków),
− Q2
U ' 2( 2) = = −10 V, Q' 2 ( 2 ) = C 2 ⋅ U ' 2 ( 2 ) = 10 µC,
C z ( 2)
Q'1( 2 ) = Q'3( 2 ) = Q2 − Q' 2 ( 2 ) = 5 µC albo Q'1( 2 ) = Q'3( 2 ) = C13 ⋅ U ' 2 ( 2 ) = 5 µC,
Q'1( 2) Q ' 3( 2 )
U '1( 2) = = 5 V, U ' 3( 2 ) = = 5 V.
C1 C3
(3) C1 C2 C3
+Q3 –Q3
C12 U3
C1 C2 C3
–Q’1(3) +Q’1(3) –Q’2(3) +Q’2(3) +Q’3(3) –Q’3(3)
U ’1(3) U ’2(3) U ’3(3)
C12 = 0,5 µF (połączenie szeregowe C1 i C2),

C z ( 3) = 1,5 µF (połączenie równoległe C3 i C12 ; odpowiednie znaki ładunków),
Q3 40 40
U ' 3( 3) = = V, Q ' 3 ( 3 ) = C 3 ⋅ U ' 3 ( 3) = µC,
C z ( 3) 3 3
20 20
Q'1( 3) = Q' 2( 3) = Q3 − Q'3( 3) = µC albo Q'1( 3) = Q' 2 (3) = C12 ⋅ U '3( 3) = µC,
3 3
− Q'1(3) 20 − Q ' 2 ( 3) 20
U '1( 3) = =− V, U ' 2 ( 3) = =− V.
C1 3 C2 3
Napięcia wypadkowe: U '1 = U '1(1) +U '1( 2 ) +U '1( 3) = 5 V, U ' 2 = U ' 2(1) +U ' 2( 2) +U ' 2( 3) = −20 V,
U '3 = U '3(1) +U '3( 2) +U '3( 3) = 15 V.

B. Rozwiązanie metodą równań układu

C1 C2 C3
+Q1 –Q1 –Q2 +Q2 +Q3 –Q3
(–Q1 – Q2) (Q2 + Q3)
U1 U2 U3
(Q1 – Q3)
C1 C2 C3
+Q’1 –Q’1 +Q’2 –Q’2 +Q’3 –Q’3
(–Q1 – Q2) (Q2 + Q3)
U ’1 U ’2 U ’3
(Q1 – Q3)
Q1 = C1 ⋅ U 1 = 10 µC, Q2 = C 2 ⋅ U 2 = 15 µC, Q3 = C 3 ⋅ U 3 = 20 µC.
Równanie napięciowe: U '1 +U ' 2 +U ' 3 = 0 .
Równania stałości ładunków: − Q'1 +Q' 2 = −Q1 − Q2 ; − Q' 2 +Q'3 = Q2 + Q3 ;
Q'1 −Q'3 = Q1 − Q3 (jedno równanie jest liniowo zależne od pozostałych).

Równania układu (pominięto trzecie równanie stałości ładunków jako zależne od pozostałych):
U '1 +U ' 2 +U ' 3 = 0 U '1 +U ' 2 +U ' 3 = 0
Q'1 −Q' 2 = Q1 + Q2 ⇒ C1 ⋅ U '1 −C 2 ⋅ U ' 2 = Q1 + Q2

− Q' 2 +Q'3 = Q2 + Q3 − C 2 ⋅ U ' 2 +C 3 ⋅ U ' 3 = Q2 + Q3
Równanie układu w postaci liczbowej i jego rozwiązanie metodą Cramera:
1 1 1  U '1   0 
1
 -1 0  ⋅ U ' 2  =  25 , W = −3 , W1 = −15 , W2 = 60 , W3 = −45 ;
 0 -1 1  U ' 3   35 
U '1 = 5 V, U ' 2 = −20 V, U ' 3 = 15 V.
Zad. 2-9. Dwa kondensatory o pojemnościach: C1 = 1 µF i C2 = 2 µF, naładowano do napięcia

U = 12 V ze źródła, które zostało następnie przyłączone między ujemnie naładowane okładziny w
sposób pokazany na rysunku. Oblicz wartości napięcia na kondensatorach w tym układzie.
a) C1 C1 A. Rozwiązanie metodą równań układu:
+Q1 –Q1 +Q’1 –Q’1
− U1 + U 2 = U ,
C2 U1 Q'1 +Q' 2 = Q1 + Q2
+Q2 –Q2 U
U2 oraz Q1 = C1 ⋅ U , Q2 = C 2 ⋅ U ,
U więc
+Q’2 –Q’2
C2 − U1 + U 2 = U ,
C1 ⋅ U 1 + C 2 ⋅ U 2 = (C1 + C 2 ) ⋅ U .
- 1 1  U 1   12 
 1 2  ⋅ U  =  36  , W = −3 , W1 = −12 , W2 = −48 ; U 1 = 4 V, U 2 = 16 V.
   2  
Zadania 175
B. Inny sposób rozwiązania – z zasady superpozycji:

1 µF 1 µF 1 µF
12 V 8V 4V
+ 12 V = 12 V
12 V 4V 16 V
2 µF 2 µF 2 µF
(wstępne naładowanie) (bez wstępnego naładowania) (wynik końcowy)
b) C1 C1 A. Rozwiązanie metodą równań układu:

+Q1 –Q1 +Q’1 –Q’1
U1 − U 2 = U ,
C2 U1 Q'1 +Q' 2 = Q1 + Q2
+Q2 –Q2 U
oraz Q1 = C1 ⋅ U , Q2 = C 2 ⋅ U ,
U2
U więc
+Q’2 –Q’2 U1 − U 2 = U ,
C2
C1 ⋅ U 1 + C 2 ⋅ U 2 = (C1 + C 2 ) ⋅ U .
 1 − 1  U 1   12 
 1 2  ⋅ U  =  36  , W = 3, W1 = 60 , W2 = 24 ; U 1 = 20 V, U 2 = 8 V.
   2  
B. Inny sposób rozwiązania – z zasady superpozycji:

1 µF 1 µF 1 µF
12 V 8V 20 V
+ 12 V = 12 V
12 V 4V 8V
2 µF 2 µF 2 µF
(wstępne naładowanie) (bez wstępnego naładowania) (wynik końcowy)
Zad. 2-10. Po naładowaniu kondensatorów C1 i C2 w układzie szeregowym ze źródłem U, odłączo-

no C1 i dołączono z powrotem przeciwnymi okładzinami. Oblicz wartości napięcia na kondensato-
rach przed tą operacją i po niej. Dane: C1 = 1 µF, C 2 = 2 µF, U = 9 V.
A. Rozwiązanie metodą równań układu:
a) stan przed przełączeniem C1
C1 ⋅ C 2 2
C1 C2 C= = µF, Q = C ⋅ U = 6 µC,
+Q – Q +Q – Q C1 + C 2 3
(0) Q Q
U ’1 U ’2 U '1 = = 6 V, U '2 = = 3 V;
U C1 C2
inaczej: U '1 +U ' 2 = U , − C1 ⋅ U '1 +C 2 ⋅ U ' 2 = 0 ,
 1 1  U '1   9 
⋅ = , W = 3, W1 = 18 , W2 = 9 ; U '1 = 6 V, U ' 2 = 3 V.
− 1
 2  U ' 2   0 
b) stan po przełączeniu C1
C1 C2 U "1 +U "2 = U , − C1 ⋅ U "1 +C1 ⋅ U "1 = 2Q ,
(2Q)
 1 1  U "1   9 
⋅ = , W = 3, W1 = 6 , W2 = 21 ;
− 1 2  U "2  12 
U ”1 U ”2
U 
U "1 = 2 V, U "2 = 7 V.
B. Inny sposób rozwiązania (z zasady superpozycji):

C1 C2 C1 C2 C1 C2
(0) (2Q) (2Q)
6V 3V 4V 4V 2V 7V
9V + = 9V
(wstępne naładowanie – jw.) (zmiana ładunku równa 2Q - (wynik końcowy)

układ równoległy C = 3 µF,
2Q 2 ⋅ 6
U"= = = 4V )
C 3
Zad. 2-11. Po naładowaniu kondensatorów C1 , C2 i C3 w układzie szeregowym ze źródłem U,

odłączono C1 i dołączono z powrotem przeciwnymi okładzinami. Oblicz wartości napięcia na kon-
densatorach przed tą operacją i po niej. Dane: C1 = 4 µF, C 2 = 6 µF, C 3 = 12 µF, U = 12 V.
Rozwiązanie:
a) stan przed przełączeniem C1
C = 2 µF, Q = C ⋅ U = 24 µC,
C1 C2 C3
+Q – Q +Q – Q +Q – Q U '1 = 6 V, U ' 2 = 4 V, U ' 3 = 2 V;
(0) (0)
U
U ’1 U ’2 U ’3 inaczej: U '1 +U ' 2 +U ' 3 = U ,
− C1 ⋅ U '1 +C 2 ⋅ U ' 2 = 0 , − C 2 ⋅ U ' 2 +C 3 ⋅ U ' 3 = 0 ,
 1 1 1  U '1   12  W = 144 , W1 = 6 ⋅ 144 , W2 = 4 ⋅ 144 , W3 = 2 ⋅ 144 ;

− 4 6 0  ⋅ U '  =  0  ,
   2  
 0 − 6 12  U ' 3   0  U '1 = 6 V , U '2 = 4 V , U '3 = 2 V .
b) stan po przełączeniu C1
U "1 +U "2 +U "3 = U ,
C1 C2 C3
(2Q) (0)
− C1 ⋅ U "1 +C 2 ⋅ U "2 = 2Q , − C 2 ⋅ U " 2 + C 3 ⋅ U "3 = 0 ,
U ”1 U ”2 U ”3
U  1 1 1  U "1   12 
− 4 6 0  ⋅ U "  =  48  , W = 144 ,
   2  
 0 − 6 12  U "3   0 
W1 = 0 , W2 = 8 ⋅ 144 , W3 = 4 ⋅ 144 ; U "1 = 0 V, U "2 = 8 V, U "3 = 4 V.

Zadania 177
3. NAPIĘCIOWE I PRĄDOWE ŹRÓDŁA PRĄDU STAŁEGO
Zad. 3-1. Dane jest źródło napięciowe prądu stałego o parametrach: E = 20 V i Rw = 2 Ω. Wyznacz
wartości parametrów: Iźr i Gw , równoważnego mu (ze względu na wielkości zaciskowe) źródła prą-
dowego. Oblicz wartości strat mocy w źródłach oraz ich sprawności w stanie jałowym i w stanie
zwarcia (wartości graniczne).
I I
Rw
U R ≡ Iźr Gw U G
E
E 1
Rozwiązanie: I źr = = 10 A , Gw = = 0,5 S ;
Rw Rw
Rw ⋅ E 2 U ⋅I R⋅I2 R Gw
∆PE = Rw ⋅ I 2 = ; ηE = = = = ;
( R + R w )2 E ⋅ I (R + Rw ) ⋅ I 2
R + Rw G + G w
G w ⋅ I ź2r U ⋅I G ⋅U 2 G Rw
∆PI źr = G w ⋅ U = 2
; η I źr = = = = ;
(G + Gw )2 U ⋅ I źr (G + G w ) ⋅ U 2
G + G w R + Rw
2
 R 
stąd ∆PI źr = 1 +  ⋅ ∆PE ⋅η E2 , η I źr = 1 − η E , η E = 1 − η I źr ;
 Rw 
Gw
- w stanie jałowym G = 0 , I =0, więc ∆PE = Rw ⋅ I 2 = 0 , η E = =1,
G + Gw
I ź2r G
∆PI źr = = 200 W, η I źr = =0 (inaczej: η I źr = 1 − η E = 0 );
Gw G + Gw
Rw
- w stanie zwarcia R = 0 , U = 0 , więc ∆PI źr = G w ⋅ U 2 = 0 , η I źr = = 1,
R + Rw
E2 R
∆PE = = 200 W, η E = = 0 (inaczej: η E = 1 − η I źr = 0 ).
Rw R + Rw
Uwaga. Jak widać, sprawności równoważnych źródeł – napięciowego i prądowego – osiągają w
stanie jałowym oraz w stanie zwarcia przeciwstawne sobie wartości graniczne (1 i 0 oraz 0 i 1).
Straty źródła prądowego w stanie jałowym są równe stratom równoważnego źródła napięciowego w
stanie zwarcia (co zresztą wynika z zależności na zamianę tych źródeł).
Zad. 3-2. Źródła z poprzedniego zadania są obciążane rezystancją R o różnych wartościach. Oblicz
wartości mocy wydawanej przez źródła idealne: PE i PI źr , mocy P wydawanej przez źródła rzeczy-
wiste (pobieranej przez odbiornik R ), strat mocy: ∆PE i ∆PI źr , oraz sprawności: ηE i ηI źr – przy
rezystancji obciążenia R równej: 8 Ω; 4 Ω; 2 Ω; 1 Ω; 0,5 Ω.
Rozwiązanie.
E2 R Rw R
Wzory: PE = , P= ⋅ PE , ∆PE = ⋅ PE , ηE = ,
R + Rw R + Rw R + Rw R + Rw
I źr2 Rw R Rw
PI źr = , P= ⋅ PI źr , ∆PI źr = ⋅ PI źr , η I źr = .
G + Gw R + Rw R + Rw R + Rw
Wyniki:
R (Ω) PE (W) P (W) ∆PE (W) ηE PI źr (W) P (W) ∆PI źr (W) ηI źr

8 40 32 8 0,8 160 32 128 0,2
4 66,7 44,4 22,2 0,67 133,3 44,4 88,9 0,33
2 100 50 50 0,5 100 50 50 0,5
1 133,3 44,4 88,9 0,33 66,7 44,4 22,2 0,67
0,5 160 32 128 0,2 40 32 8 0,8
Zad. 3-3. Oblicz moc wydawaną przez idealne źródło napięciowe E = 3 V oraz moc wydawaną
przez gałąź z tym źródłem i rezystancją R = 1 Ω, jeśli – przy założonym „generatorowym” strzał-
kowaniu wielkości – prąd I ma wartość: a) 2 A, b) 4 A.
I R E
Zależności właściwe występującym zwrotom prądu i napięć:
UR U = U gen = E − U R = E − R ⋅ I ;
U = Ugen
PE = PE gen = E ⋅ I ; P = Pgen = U gen ⋅ I = U ⋅ I .
Rozwiązanie:
a) PE = E ⋅ I = 6 W , U = E − R⋅I =1 V , P =U ⋅I = 2 W ;
b) PE = E ⋅ I = 12 W , U = E − R ⋅ I = −1 V , P = U ⋅ I = −4 W .
Uwaga. Gdy gałąź generuje ujemną moc (przypadek „b”), to jest jako całość odbiornikiem. Moc
generowana przez źródło idealne (odpowiadająca strzałkowaniu generatorowemu prądu i napięcia
w źródle) nie pokrywa w pełni mocy wydzielającej się w rezystancji gałęzi.
Zad. 3-4. Oblicz moc pobieraną przez idealne źródło napięciowe E = 3 V oraz moc pobieraną przez
gałąź z tym źródłem i rezystancją R = 1 Ω, jeśli – przy założonym „odbiornikowym” strzałkowaniu
wielkości – prąd I ma wartość: a) 2 A, b) 4 A.
I R E
Zależności właściwe występującym zwrotom prądu i napięć:
UR U = U odb = E + U R = E + R ⋅ I ;
U = Uodb
PE = PE odb = E ⋅ I ; P = Podb = U odb ⋅ I = U ⋅ I .
Rozwiązanie:
a) PE = E ⋅ I = 6 W , U = E + R⋅I = 5 V , P = U ⋅ I = 10 W ;
b) PE = E ⋅ I = 12 W , U = E + R⋅I = 7 V , P = U ⋅ I = 28 W .
Uwaga. Gdy E > 0 i I > 0, to źródło idealne jest odbiornikiem aktywnym (strzałkowanie odbior-
nikowe prądu i napięcia w źródle). Moc pobierana przez gałąź jest sumą mocy odbiornikowej źró-
dła i mocy wydzielającej się w rezystancji gałęzi.
Zadania 179
Zad. 3-5. Oblicz moc wydawaną przez idealne źródło prądowe Iźr = 3 A oraz moc wydawaną przez
gałąź z tym źródłem i konduktancją G = 0,5 S, jeśli – przy założonym „generatorowym” strzałko-
waniu wielkości – napięcie U ma wartość: a) 2 V, b) 10 V.
Iźr
I = Igen Zależności właściwe występującym zwrotom prądów i napięcia:
G IG I = I gen = I źr − I G = I źr − G ⋅ U ;
U PI źr = PI źr gen = U ⋅ I źr ; P = Pgen = U ⋅ I gen = U ⋅ I .
Rozwiązanie:
a) PI źr = U ⋅ I źr = 6 W , I = I źr − G ⋅ U = 2 A , P =U ⋅I = 4 W ;
b) PI źr = U ⋅ I źr = 30 W , I = I źr − G ⋅ U = −2 A , P = U ⋅ I = −20 W .
Uwaga. Gdy gałąź generuje ujemną moc (przypadek „b”), to jest jako całość odbiornikiem. Moc
generowana przez źródło idealne (odpowiadająca strzałkowaniu generatorowemu prądu i napięcia
w źródle) nie pokrywa w pełni mocy wydzielającej się w konduktancji gałęzi.
Zad. 3-6. Oblicz moc pobieraną przez idealne źródło prądowe Iźr = 3 A oraz moc pobieraną przez
gałąź z tym źródłem i konduktancją G = 0,5 S, jeśli – przy założonym „odbiornikowym” strzałko-
waniu wielkości – napięcie U ma wartość: a) 2 V, b) 10 V.
Iźr
I = Iodb Zależności właściwe występującym zwrotom prądów i napięcia:
G IG I = I odb = I źr + I G = I źr + G ⋅ U ;
U PI źr = PI źr odb = U ⋅ I źr ; P = Podb = U ⋅ I odb = U ⋅ I .
Rozwiązanie:
a) PI źr = U ⋅ I źr = 6 W , I = I źr + G ⋅ U = 4 A , P =U ⋅I =8 W ;
b) PI źr = U ⋅ I źr = 30 W , I = I źr + G ⋅ U = 8 A , P = U ⋅ I = 80 W .
Uwaga. Gdy Iźr > 0 i U > 0, to źródło idealne jest odbiornikiem aktywnym (strzałkowanie od-
biornikowe prądu i napięcia w źródle). Moc pobierana przez gałąź jest sumą mocy odbiornikowej
źródła i mocy wydzielającej się w konduktancji gałęzi.
Zad. 3-7. Dwa źródła prądu stałego o znanych parametrach są połączone jak na rysunku i obciążo-
ne łącznie prądem I (nie są jednak znane: napięcie na odbiorniku U ani jego rezystancja R ). Oblicz
moc pobieraną przez odbiornik (P) oraz moce wydawane przez każde ze źródeł rzeczywistych
(Pgen 1, Pgen 2) i idealnych (PE1, PE2). Dane: E1 = 13 V, E2 = 12 V, Rw1 = 1 Ω, Rw2 = 2 Ω, I = 4 A.
I Rozwiązanie:
U = E1 − Rw1 ⋅ I 1 = E 2 − Rw2 ⋅ I 2 , I 2 = I − I1 ,
I1 I2
więc E1 − Rw1 ⋅ I 1 = E 2 − Rw 2 ⋅ ( I − I 1 ) ;
Rw1 Rw2 U R
E1 − E 2 + Rw 2 ⋅ I
I1 = =3 A; I 2 = I − I1 = 1 A ;
E1 E2 Rw1 + Rw 2
U = E1 − Rw1 ⋅ I 1 = 10 V ; P = U ⋅ I = 40 W ,
Pgen 1 = U ⋅ I 1 = 30 W , Pgen 2 = U ⋅ I 2 = 10 W , PE1 = E1 ⋅ I 1 = 39 W , PE 2 = E 2 ⋅ I 2 = 12 W .
Zad. 3-8. Dwa źródła prądu stałego o znanych parametrach, połączone jak na rysunku, obciążone
są łącznie rezystancją R . Oblicz moc pobieraną przez odbiornik (P) oraz moce wydawane przez
każde ze źródeł rzeczywistych (Pgen 1, Pgen 2) i idealnych (PE1, PE2 albo PI źr1, PI źr2).
a) I Dane: E1 = 12 V, E2 = 12 V, Rw1 = 6 Ω, Rw2 = 3 Ω, R = 2 Ω.

I1 I2 Rozwiązanie (metoda układu zastępczego):
I
Rw1 Rw2 U R
I1 I2
E1 E2
2Ω
2A 4A
6Ω 3Ω
6A
6Ω 3Ω 2Ω
3A I
1A 2A
I1 I2
6Ω 3Ω 6V
2Ω 6Ω 3Ω 6V
6V 6V 2Ω 1Ω
6V 6V 6A U
12 V 12 V (1 S)
12 V 12 V
U =6 V; I =3 A, I1 = 1 A , I2 = 2 A ;
P = U ⋅ I = 18 W ,
Pgen 1 = U ⋅ I 1 = 6 W , Pgen 2 = U ⋅ I 2 = 12 W , PE1 = E1 ⋅ I 1 = 12 W , PE 2 = E 2 ⋅ I 2 = 24 W .
b) I Dane: E1 = 14 V, E2 = 10 V, Rw1 = 4 Ω, Rw2 = 4 Ω, R = 2 Ω.

I1 I2
Odpowiedź:
Rw1 Rw2 U R P = U ⋅ I = 18 W ,
E1 E2 Pgen 1 = U ⋅ I 1 = 12 W , Pgen 2 = U ⋅ I 2 = 6 W ,
PE1 = E1 ⋅ I 1 = 28 W , PE 2 = E 2 ⋅ I 2 = 10 W .
c) I Dane: Iźr1 = 2,5 A, Iźr2 = 3,5 A, Rw1 = 6 Ω,

Rw2 = 3 Ω, R = 2 Ω.
I1 I2
Rozwiązanie (metoda układu zastępczego):
U R
Iźr1 Iźr2
Rw2 U = 6 V ; I = 3 A , I 1 = 1,5 A , I 2 = 1,5 A ;
Rw1
P = U ⋅ I = 18 W ,
3A Pgen 1 = U ⋅ I 1 = 9 W ,
1,5 A 1,5 A
1A 2A Pgen 2 = U ⋅ I 2 = 9 W ,
2,5 A
1Ω 6V 2Ω PI źr 1 = U ⋅ I źr1 = 15 W ,
6A 6V 3Ω
(1 S) 6Ω 3,5 A
PI źr 2 = U ⋅ I źr 2 = 21 W .
Zadania 181
d) I
Dane: Iźr1 = 2,5 A, Iźr2 = 3,5 A, Rw1 = 4 Ω, Rw2 = 4 Ω, R = 2 Ω.
Rozwiązanie (metoda układu zastępczego):
U1 2,4 A 2,4 A
Iźr1
Rw1
U 4Ω 9,6 V 0,4 V
R 2,5 A
10 V 4,8 V 4Ω 4,8 V
Iźr2
Rw2 U2 2Ω 2Ω
4Ω 9,6 V
3,5 A 4,4 V
4Ω
14 V
I = 2,4 A ; U = 4,8 V , U 1 = 0,4 V , U 2 = 4,4 V ;

P = U ⋅ I = 11,52 W , Pgen 1 = U 1 ⋅ I = 0,96 W , Pgen 2 = U 2 ⋅ I = 10,56 W ,
PI źr 1 = U 1 ⋅ I źr1 = 1 W , PI źr 2 = U 2 ⋅ I źr 2 = 15,4 W .
Zad. 3-9. Oblicz wartości mocy wydawanych przez każde z dwu źródeł idealnych (PE1 albo PI źr1 i
PE2 albo PI źr2), występujących w obwodzie pokazanym na rysunku.
10
a) I1 I Rozwiązanie: I= =5A,
2
3A 5A
I2 16 − 10 6
2Ω I1 = = =3A,
2Ω 2A 2 2
10V 2Ω 6V
16 V 2Ω PE1 = 16 ⋅ 3 = 48 W ,
10V
16 V I2 = 5 − 3 = 2 A ,
PE 2 = 10 ⋅ 2 = 20 W .
b) Rozwiązanie:
I1 I
12
3A 6A I= =6 A,
I2 2
2Ω
12V
2Ω
2Ω 6V
3A I 1 = 3 A (źródło),
3A 2Ω PI źr 1 = 18 ⋅ 3 = 54 W ,
12 V
3A 18 V I2 = 6 − 3 = 3 A ,
PE 2 = 12 ⋅ 3 = 36 W .
c) Rozwiązanie:
I1 I
I 1 = 3 A (źródło),
3A 7A
2Ω
I2 I 2 = 4 A (źródło),
2Ω 4A
4A 2Ω 6V 14 V I = 3+ 4 = 7 A ,
3A 2Ω
4A PI źr 1 = 20 ⋅ 3 = 60 W ,
3A 20 V PI źr 2 = 14 ⋅ 4 = 56 W.
d) Rozwiązanie:
I
2,5 A I = 2,5 A (źródło),
I W 2 = 3,5 − 2,5 = 1 A ,
2,5 A U1
2,5 A 1V U = 2 ⋅ 2,5 = 5 V ,
U
Iw2 2Ω 5V U 2 = 4 ⋅1 = 4 V ,
1A 2Ω
3,5 A U1 = 5 − 4 = 1 V ,
4Ω U2
3,5 A 4V PI źr 1 = 1 ⋅ 2,5 = 2,5 W ,
4Ω
PI źr 2 = 4 ⋅ 3,5 = 14 W.
e) Rozwiązanie: U = 12 V (źródło),
I1 I
12
–1 A 6A I= = 6 A,
I2 2
12 V Iw2 7A 12
2Ω 12 V
I w2 = =3A,
U 4
3A
10 A 4Ω 12 V 2 Ω I 2 = 10 − 3 = 7 A ,
10 A 4Ω I 1 = 6 − 7 = −1 A ,
PE1 = 12 ⋅ (−1) = −12 W ,
PI źr 2 = 12 ⋅ 10 = 120 W.
Uwaga. Źródło napięciowe występujące w ostatnim układzie jest odbiornikiem aktywnym (PE1 < 0).
Zad. 3-10. Wyznacz taką wartość rezystancji R, aby wydzielała się w niej największa moc. Oblicz
prąd i moc dopasowania oraz sprawność zasilania R w danym układzie.
Rozwiązanie: Rdop = Rw = 3 Ω (układ po zamianie źródła)
I
3A
3A
6V 6V
U 6V 9V
Iw2 9V
R 3Ω 1A 3Ω
12 V
4A U2 3V 4A 3V
3Ω 3Ω
3Ω
18 PR 27
I = I dop = =3 A, PR = Pdop = Rdop ⋅ I dop
2
= 3 ⋅ 3 2 = 27 W , η= = = 0,9 .
6 PE + PI źr 6 ⋅ 3 + 3 ⋅ 4
Uwaga. Sprawność zasilania odbioru przy dopasowaniu do źródła zastępczego wynosi zawsze 0,5.
Sprawność zasilania w układzie rzeczywistym różni się jednak na ogół od sprawności źródła za-
stępczego, do którego „dopasowuje się” rezystancję odbiorczą, ponieważ równoważność źródeł nie
dotyczy strat mocy, tylko – wielkości zaciskowych.
Gdyby w powyższym układzie przyjąć prąd źródłowy równy 2 A (zamiast 4 A), to zasilanie odbio-
ru w układzie rzeczywistym odbywałoby się bez strat (sprawność byłaby równa 1). A to dlatego, że
prąd odbioru miałby wartość 2 A, tj. taką samą jak prąd źródłowy, stąd Iw2 = 0 i U2 = 0, co wyklu-
cza straty. Przy tym, dodatkowo, występujące w układzie źródło napięciowe jest źródłem idealnym.
Zadania 183
4. OBWODY PRĄDU STAŁEGO Z JEDNYM ŹRÓDŁEM
Zad. 4-1. Oblicz wartości prądów i napięć w danych obwodach nierozgałęzionych, z jednym źró-
dłem rzeczywistym.
a) Rozwiązanie:
I 2Ω 12 12
I= = = 2 A, U 1 = 12 − 1 ⋅ 2 = 10 V,
1+ 2 + 3 6
1Ω U2
U1
U3 3Ω U 2 = 2 ⋅ 2 = 4 V, U 3 = 3 ⋅ 2 = 6 V;
12 V 2 3
albo U2 = ⋅ 10 = 4 V, U3 = ⋅ 10 = 6 V
2+3 2+3
(dzielnik napięcia).
b) I2 2Ω Rozwiązanie:
12
I1 I2 I1 = ⋅ 4 = 3 A,
4A U2 4 + 12
4Ω 4Ω
U1 U4 U3 I1
4
4A 12 Ω I2 = ⋅4 =1 A
4Ω U1 4 + 12
6Ω
(dzielnik prądu);
2Ω
U 1 = 4 ⋅ 3 = 12 V
1A I2
3A albo U 1 = 12 ⋅ 1 = 12 V
2V
4A
12 V 6 V 4 V 4Ω 4Ω
4Ω U1 12 Ω
{inaczej -
16 V 16
I2 = = 1 A;
6Ω 4 + 12
U 1 = 12 ⋅ 1 = 12 V albo U 1 = 16 − 4 ⋅ 1 = 12 V;
I 1 = 4 − 1 = 3 A}; U 2 = 2 ⋅ 1 = 2 V, U 3 = 4 ⋅ 1 = 4 V, U 4 = 6 ⋅ 1 = 6 V,
2 4 6
albo U2 = ⋅ 12 = 2 V, U3 = ⋅ 12 = 4 V, U4 = ⋅ 12 = 6 V
2+4+6 2+4+6 2+4+6
(dzielnik napięcia).
Zad. 4-2. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danych obwodach z idealnym źródłem napię-
ciowym.
a) 2Ω
Rozwiązanie:
24 V 6Ω 6Ω 3Ω 7A 3A 2Ω 24
= 4 A,
4Ω 4A
6
6Ω 2Ω 24
24 V = 3 A,
7A 3A 2Ω 4Ω 2+2+4
4A 1A 2A 4 + 3 = 7 A;
24 V 6Ω 6Ω 3Ω 3 6
⋅ 3 = 1 A, ⋅ 3 = 2 A.
3A 4Ω 6+3 6+3
b) 1Ω
Rozwiązanie:
24 V 3Ω 6Ω 2Ω 6A 1Ω
2Ω 24
= 6 A,
1+1+ 2
24 V 6V 1Ω
6A 1Ω 2Ω 1 ⋅ 6 = 6 V;
2A 1A 3A
24 V 3Ω 6Ω 2Ω 6 6 6
= 2 A, = 1 A, =3 A.
6A 2Ω 3 6 2
c) 12 Ω Rozwiązanie: 3 A 12 Ω
4Ω 12 A 3Ω 9A 4Ω
12 A 8A 4A
60 V 3Ω 6Ω 60 V 2Ω
60 V 3Ω 6Ω
60 4 6
= 12 A; ⋅ 12 = 3 A, 12 − 3 = 9 A, ⋅ 12 = 8 A, 12 − 8 = 4 A.
3+ 2 4 + 12 3+6
d) 1Ω 2Ω Rozwiązanie:
1Ω 2Ω 4A 1Ω
16 V 12 Ω 6Ω 3Ω
16 V 12 Ω 2Ω 16 V 3Ω
4A 1Ω 3A 2Ω 4A 1Ω 3A 2Ω
1A 1A 2A 1A
16 V 12 Ω 6Ω 3Ω 16 V 12 Ω 2Ω
e) Odpowiedź:
1Ω 1Ω 1Ω 1Ω
8A 1Ω 4A 1Ω 2A 1Ω 1A 1Ω
16 V 2Ω 2Ω 2Ω 1Ω 4A 2A 1A 1A
16 V 2Ω 2Ω 2Ω 1Ω

Zadania 185
f) Rozwiązanie:
2 Ω I2 I3 3 Ω
2⋅3 36
I1 I1 R23 = = 1,2 Ω; I1 = = 5 A,
6Ω 6Ω 1,2 Ω 2+3 6 + 1,2
(R23) 3
36 V 36 V I2 = ⋅ 5 = 3 A, I 3 = 5 − 3 = 2 A.
2+3
f ’) 2 Ω I1 I2 3 Ω f ”) 2 Ω I2 I1 3 Ω
Odpowiedź: Odpowiedź:
I3 I3
I 1 = 9 A, I 1 = 8 A,
36 V 6Ω I 2 = 6 A, 6Ω 36 V I 2 = 6 A,
I 3 = 3 A. I 3 = 2 A.
(do samodzielnego rozwiązania) (do samodzielnego rozwiązania)
g) 3Ω A 3Ω 3Ω A 4Ω 4A
24 V 24 V 1Ω 1Ω 24 V 24 V
3Ω B 4Ω
6Ω
3Ω 3Ω 3Ω 1Ω
B
C C 4Ω
3Ω 3Ω
4A 4Ω
4A 3Ω A 2A 3Ω 4A 3Ω A 6V
24 V
2A 1Ω
24 V 24 V 6V 1Ω
3Ω B 2A 4Ω
2A 3Ω 3Ω 2A 3Ω 1Ω
2A 4Ω
B
C 0 C 0
2A 3Ω 2A 3Ω
Zad. 4-3. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danych obwodach z idealnym źródłem prądo-
wym oraz napięcia na tym źródle.
a) 2Ω
Rozwiązanie:
6Ω 10 A 6Ω 3Ω 6A 2Ω 4
⋅ 10 = 4 A,
4A 6+4
2Ω 6
6Ω 10 A ⋅ 10 = 6 A;
6A 2Ω 6+4
4A 2A 4A 6 ⋅ 4 = 24 V;
24 V 10 A
6Ω 6Ω 3Ω 3 6
⋅ 6 = 2 A, ⋅ 6 = 4 A.
6+3 6+3
b) 12 Ω Rozwiązanie: 3 A 12 Ω
4Ω 3Ω 9A 4Ω
8A 4A
12 A 3Ω 6Ω 12 A 72 V 2Ω 12 A 72 V
3Ω 6Ω
1Ω 1Ω 1Ω
4 6
(3 + 2 + 1) ⋅ 12 = 72 V; ⋅ 12 = 3 A, 12 − 3 = 9 A, ⋅ 12 = 8 A, 12 − 8 = 4 A.
4 + 12 3+6
c) Odpowiedź:
1Ω 1Ω 1Ω 1Ω
1Ω 8A 1Ω 4A 1Ω 2A 1Ω
16 A 2Ω 2Ω 2Ω 1Ω 8A 4A 2A 2A
16 A 32 V 2Ω 2Ω 2Ω 1Ω
Zad. 4-4. Wyznacz wartości prądów w przewodach zaznaczonych na schemacie obwodu.
Rozwiązania:
a) I2
A 1Ω B1 3 A 2 Ω
1Ω 2Ω 3Ω 6Ω I 1 = 6 − 3 = 3 A,
A C2 I1 inaczej -
B1 C1 B2 2A 3Ω I 1 = 2 + 1 = 3 A;
B2 C1
I1
6A
1A 6Ω
I2 I 2 = 3 + 2 = 5 A,
C2 inaczej -
6A
I 2 = 6 − 1 = 5 A.
7A 1 Ω B1 4,2 A 2 Ω
b) A1 6 A
I1 I2
1Ω 2Ω 3Ω 6Ω 1A 6Ω 2,8 A 3 Ω
A1 A2 A2 C
B1 C B2 B2
I2 7A
I1
I 1 = 7 − 1 = 6 A, I 2 = 6 − 4,2 = 1,8 A.
c) I2 1Ω 4A
A1
1Ω 2Ω 3Ω 6Ω I1
A1 A2 6Ω 2A
A2 6A
B A3 C C B I 1 = 4 A,
6A I2 3Ω
I1 A3 4A I 2 = 4 − 2 = 2 A.
2Ω 2A
Zadania 187
5. OBWODY ROZGAŁĘZIONE PRĄDU STAŁEGO

Zad. 5-1. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, posługując się metodą prze-
kształcania sieci (z zamianą źródeł).
a) Rozwiązanie:
3Ω 3Ω
4A 2A 2A
4A
12 V 3Ω 6V
3Ω 3Ω 3Ω 3Ω
3Ω 3Ω 3Ω 9Ω 9Ω
9Ω
3Ω 3Ω
3Ω 3Ω 3Ω
9 − 4,5 2
II = = A; 9V 4,5 V 4A 2A
3 ⋅ 2,25 3
2,25 Ω 2,25 Ω
2,25 Ω
I I
I I
2,25 Ω
2,25 Ω II 2,25 Ω
10
I II = 4 − I I = A, (powrót do obwodu danego)
3
8
I III = 2+ II = A ;
3
4A 3Ω 2A 2A
4A 2A
4A 2A Ia Ic 3Ω 3Ω
I II I III 3Ω 3Ω
9Ω I 2,5 A 1,5 A
2,25 Ω b Id 9 Ω
2,25 Ω 1 A 3 Ω 3 Ω 0,5 A
3 Ω 9 Ω Ie If 3 Ω 0,5 A
2,25 Ω II
9 3 5
Ia = ⋅ I II = 2,5 A , Ib = ⋅ I II = A ,
3+9 3+9 6
1,5 A 3 Ω 0 3Ω
9 3 2
Ic = ⋅ I III = 2 A , Id = ⋅ I III = A ,
3+9 3+9 3 1,5 A
12 V 6V
9 3 1 3Ω
Ie = ⋅ I I = 0,5 A , If = ⋅II = A ;
3+9 3+9 6 3Ω 3Ω
I b + I d = 1,5 A , I d − I f = 0,5 A , Ib + I f = 1 A ; 1A 0,5 A
3Ω 0,5 A
4 − 2,5 = 1,5 A , 2−2 = 0 .
b) Rozwiązanie:
1Ω 2Ω
7,5 A 4A 7,5 A 5Ω 2A
20 V 5Ω 10 V 5Ω 5Ω
4Ω 3Ω
4A 7,5 A 5Ω 2A
5Ω 5Ω 5Ω 5Ω 5Ω
1,5 A 0,5 A
0,5 A 0,5 A 0,5 A
0,5 A 0,5 A
7,5 − 4 − 2 = 1,5 A ; (powrót do obwodu danego)

1Ω 2Ω
4 + 0,5 = 4,5 A ;
4,5 A 0,5 A 2,5 A
7,5 A
2 + 0,5 = 2,5 A . 20 V 5Ω 10 V
4Ω 3Ω
Zad. 5-2. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, stosując zasadę superpozycji.
a) 1Ω 2Ω Rozwiązanie:
I1 I2 I3
I 1 = I 1 '+ I 1 "+ I 1 ' " = 4,5 A
7,5 A
20 V 5Ω 10 V I 2 = I 2 '+ I 2 "+ I 2 ' " = 0,5 A
4Ω 3Ω I 3 = I 3 '+ I 3 "+ I 3 ' " = 2,5 A
(wyniki cząstkowe - rozwiązania układów ze źródłami przyłączonymi osobno)

1Ω 2Ω 1Ω 2Ω 1Ω 2Ω
I1’ I2’ I3’ I1 ” I2” I3 ” I1’” I2’” I3’”
7,5 A
20 V 5Ω 5Ω 10 V 5Ω
4Ω 3Ω 4Ω 3Ω 4Ω 3Ω
20 8 4 10 4 2
I1 ' = = A, I 2 ' = I 3 ' = − A; I3"= = A, I 1 " = I 2 " = − A; I 1 ' " = I 2 ' " = I 3 ' " = 2,5 A.
7,5 3 3 7,5 3 3
b) Rozwiązanie:
3Ω I3
12 A 3Ω
I1 1 Ω 2 Ω I2 I3’
I1’ 1 Ω 2 Ω I2’
I7 I5 I4 I8
18 V 36 V I7’ I5’ I4’ I8’
5Ω 4Ω
18 V
6Ω I6 5Ω 4Ω
6Ω I6’
3Ω I3 ” 3Ω I3’”
12 A
I1 ” 1 Ω 2 Ω I2 ” I1’” 1 Ω 2 Ω I2’”
I7 ” I5 ” I4 ” I8 ” I7’” I5’” I4’” I8’”

36 V
5Ω 4Ω 5Ω 4Ω
6 Ω I6 ” 6 Ω I6’”
Zadania 189
18 18
I1 ' = I 5 ' =
= 3 A , − I 3 ' = −I8 ' = I 6 ' = = 2 A , I 2 ' = − I 4 ' = 0 A , I 7 ' = I 1 '− I 3 ' = 5 A
6 9
– kolejno: I 1 ' = 3 A, I 2 ' = 0 , I 3 ' = −2 A, I 4 ' = 0 , I 5 ' = 3 A, I 6 ' = 2 A, I 7 ' = 5 A, I 8 ' = −2 A.
36 36
I1" = I 5 " = 0 , I 3"= −I 7 "= −I 6 "== 4 A , − I 2"= I 4"= = 6 A , I 8 " = I 3 "− I 2 " = 10 A
9 6
– kolejno: I 1 " = 0 , I 2 " = −6 A, I 3 " = 4 A, I 4 " = 6 A, I 5 " = 0 , I 6 " = −4 A, I 7 " = −4 A, I 8 " = 10 A.
5 1 4 2
I1 '" = ⋅ 12 = 10 A , I 5 ' " = − ⋅ 12 = −2 A , I 2 ' " = ⋅ 12 = 8 A , I 4 ' " = ⋅ 12 = 4 A ,
1+ 5 1+ 5 2+4 2+4
6 3
I 3 '" = ⋅ 12 = 8 A , I 6 ' " = ⋅ 12 = 4 A (dzielniki prądu);
3+6 3+6
I 7 ' " = I 1 ' "− I 3 ' " = 2 A , I 8 ' " = I 3 ' "− I 2 ' " = 0
– kolejno: I 1 ' " = 10 A, I 2 ' " = 8 A, I 3 ' " = 8 A, I 4 ' " = 4 A, I 5 ' " = −2 A, I 6 ' " = 4 A, I 7 ' " = 2 A, I 8 ' " = 0 .
Wyniki: I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 = 10 A, I 5 = 1 A, I 6 = 2 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A
(sumy wartości prądów gałęziowych w układach ze źródłami przyłączonymi osobno).
Zad. 5-3. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, korzystając z równań równo-
wagi (metoda klasyczna).
a) 3Ω I3 Rozwiązanie:
Graf obwodu z przyjętym dendrytem (konary
III 12 A narysowane grubymi liniami) oraz oznaczo-
I1 1 Ω 2Ω I2
nymi węzłami i oczkami -
I7 I5 I4 I8 3
I II
18 V 5Ω 4Ω 36 V
1 III 2
0 3
1 2
6Ω I6 I II
7 5 4 8
6 5 4
Liczba gałęzi g = 8 ; liczba pseudogałęzi h = 1 .
Liczba węzłów w = 6 . Liczba węzłów niezależnych m = w – 1 = 5 .
Liczba oczek niezależnych n = g – m = 3 .
Obrane węzły niezależne: 1, 2, 3, 4, 5 (węzeł zależny: 0); oczka niezależne: I, II, III (wrysowano
je też na schemacie obwodu, aby odczytać wartości rezystancji oraz napięć w oczkach).
λ  I 
 m× g   mw×1 
Równanie równowagi względem prądów w postaci skróconej:   ⋅ I = . . . . . . 
. . . . .
  g×1  
R
 l  E o
 n× g   n×1 
Górne człony macierzy i wektora dotyczą węzłów (równań prądowych wg I prawa Kirchhoffa), zaś
dolne – oczek (równań napięciowych wg II prawa Kirchhoffa).
Równanie macierzowe można zapisać od razu albo zapisać wcześniej prawa Kirchhoffa dla kolej-
nych węzłów i oczek niezależnych.
Otrzymany wzór liczbowy (jednostki odpowiednio: [R..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):

1  −1 0 0 0 1 0 0 0   I 1  − 12 
 0  
2  1 0 1 0 0 0 0   I 2   12 
3  0 −1 1 0 0 0 0 − 1  I 3   0 
     
4  0 0 0 −1 0 1 0 1  I 4   0 
⋅ = .
5  0 0 0 0 −1 −1 1 0  I 5   0 
     
I  1 0 0 0 5 0 0 0   I 6   18 
II  0 2 0 −4 0 0 0 0   I 7  − 36
     
III  0 0 3 0 0 −6 0 0   I 8   18 
Jest to zapis układu równań liniowych z g niewiadomymi (którymi są wartości prądów gałęzio-
wych). Rozwiązanie uzyskuje się ze wzorów Cramera (oczywiście można też użyć programu kom-
puterowego do rozwiązywania układów równań liniowych). Przy 8 niewiadomych obliczenia są
bardzo pracochłonne, dlatego zostały wyznaczone wartości tylko dwóch prądów.
Wyznacznik podstawowy:
−1 0 0 0 1 0 0 0
0 1 0 1 0 0 0 0
0 −1 1 0 0 0 0 −1
0 0 0 −1 0 1 0 1
W = = −18 2 .
0 0 0 0 −1 −1 1 0
1 0 0 0 5 0 0 0
0 2 0 −4 0 0 0 0
0 0 3 0 0 −6 0 0
Wyznaczenie wartości prądów I1 i I2 :
− 12 0 0 0 1 0 0 0
12 1 0 1 0 0 0 0
0 −1 1 0 0 0 0 −1
0 0 0 −1 0 1 0 1 W1
W1 = = −18 2 ⋅ 13 ; I1 = = 13 A ;
0 0 0 0 −1 −1 1 0 W
18 0 0 0 5 0 0 0
− 36 2 0 −4 0 0 0 0
18 0 3 0 0 −6 0 0
−1 − 12 0 0 1 0 0 0
0 12 0 1 0 0 0 0
0 0 1 0 0 0 0 −1
0 0 0 −1 0 1 0 1 W2
W2 = = −18 2 ⋅ 2 ; I2 = =2 A.
0 0 0 0 −1 −1 1 0 W
1 18 0 0 5 0 0 0
0 − 36 0 −4 0 0 0 0
0 18 3 0 0 −6 0 0
Zadania 191
b) 3Ω I1 3 Ω I2 Rozwiązanie: 1 1 2
I3 g = 6, h = 0,
12 V I II 6V I 3 II
3Ω w = 4;
3 Ω I5 0
I4 3 Ω 5 2 4
3
m = w – 1 = 3,
III n = g – m = 3. III
6
3Ω I6
1  −1 1 1 0 0 0   I1   0 
 0  
2  0 −1 −1 1 0   I 2   0  W = −27 ⋅ 16 ;
3  0 −1 0 1 0 1  I 3   0 
 ⋅  =   ;
I  3 0 3 0 3 0   I 4   12  W1 = −27 ⋅ 24 ,
II  0 3 −3 3 0 0   I 5  − 6  I 1 = 1,5 A ; . . .
     
III  0 0 0 −3 −3 3   I 6   0 
Uwaga. Dla przypomnienia reguł postępowania i ocenienia nakładu pracy oraz ryzyka popełnienia
błędów (związanych silnie z liczbą zmiennych, tj. ze stopniem wyznacznika), wartości wyznaczni-
ków (zapisanych wyżej oraz innych – potrzebnych do wyznaczenia wartości pozostałych prądów)
należy obliczyć samodzielnie.
Zad. 5-4. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, posługując się metodą oczko-
wą.
a)
3Ω I1 3 Ω I2
(obwód z zad. 5-3b; graf i oczka – jak poprzednio)
I3 1 2
12 V Io 1 Io 2 6V
3Ω
3 Ω I5 I4 3 Ω 1 3 2
5 4
Io 3
3Ω I6 3
6
Rozwiązanie:
- równanie oczkowe i wyniki obliczeń dla zaznaczonych prądów oczkowych
 9 −3 − 3   I o1   12  W = 27 ⋅ 16 ;
 −3
 9 − 3  ⋅  I o 2  = − 6 ; W1 = 27 ⋅ 24 , W2 = 0 , W3 = 27 ⋅ 8 ;
 − 3 −3 9   I o 3   0 I o1 = 1,5 A , I o2 = 0 , I o 3 = 0,5 A ;
- wartości prądów gałęziowych

I 1 = I o1 = 1,5 A , I 2 = I o2 = 0 , I 3 = I o1 − I o 2 = 1,5 A ,
I 4 = I o 2 − I o 3 = −0,5 A , I 5 = I o1 − I o 3 = 1 A , I 6 = I o 3 = 0,5 A .
b) I1 2 Ω I2 1Ω I3 2 Ω
(graf obwodu)
I5 I4 1 2 3
Io1 Io3
Io2
12 V 2Ω 2Ω 48 V
1 2 3
5 4
24 V 30 V 36 V 6
I6
Rozwiązanie:
- równanie oczkowe i wyniki obliczeń dla zaznaczonych prądów oczkowych
 4 −2 0   I o1   36  W = 48 ;
 −2
 5 − 2  ⋅  I o 2  = − 90 ; W1 = 48 ⋅ 4 , W2 = −48 ⋅ 10 , W3 = 48 ⋅ 16 ;
 0 −2 4   I o 3   84  I o1 = 4 A , I o 2 = −10 A , I o 3 = 16 A ;
- wartości prądów gałęziowych
I 1 = I o1 = 4 A , I 2 = I o 2 = −10 A , I 3 = I o 3 = 16 A ,
I 4 = I o 2 − I o 3 = −26 A , I 5 = I o1 − I o 2 = 14 A , I 6 = − I o 2 = 10 A .
Zad. 5-5. Oblicz wartość prądu I w danym obwodzie, posługując się metodą oczkową.
Uwaga. W celu ograniczenia liczby działań rachunkowych należy obrać takie oczka, aby szukany
prąd był prądem oczkowym, tzn. gałęzi z tym prądem powinna odpowiadać w grafie cięciwa.
a) (obwód z zadania 5-4b, z inaczej obranymi oczkami niezależnymi)

2Ω 1Ω 2Ω
I
2Ω 2Ω Io3
12 V Io1 48 V 1 3
36 V 2
24 V Io2
30 V
Rozwiązanie:
 4 2 0   I o1  36 W = 48 ;
 2
 5 2  ⋅  I o 2  = 30 ; W1 = 48 ⋅ 14 ;
 0 2 4   I o 3  84  I = I o1 = 14 A .
b’) I b”)
2Ω
2Ω 2Ω I 2Ω
Io2
Io1 2Ω Io1 2Ω
6V Io2 24 V
12 V 18 V
Rozwiązanie: Rozwiązanie:
 4 − 2   I o1   18  W = 12 ; W1 = 60 ;  4 2   I o1  − 18  W = 12 ; W1 = 12 ;
⋅ = ;  2 4  ⋅  I  = − 42 ; I = I = 1 A .
− 2
 4   I o 2  − 6 I = I o1 = 5 A .    o2    o1
Zadania 193
Zad. 5-6. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, posługując się metodą węzło-
wą. Sporządź bilans mocy obwodu.
a) 2A Rozwiązanie:
Liczba węzłów w = 3 .
I2 2S Liczba węzłów niezależnych m = w – 1 = 2 .
V1 V2
Potencjał w obranym węźle odniesienia V0 = 0 .
I3
1S
Macierzowe równanie węzłowe – wzór liczbowy
1S
2A 3A (jednostki: [G..] = 1 S, [Iźr..] = 1 A, [V..] = 1 V):
I1
− 2  V1   4 
 3 W = 5;
 ⋅  =  ;
− 2
V0 = 0 3  V2  − 5 
 W1 = 2 ; W2 = −7 .
W W
Wartości potencjałów: V1 = 1 = 0,4 V , V2 = 2 = −1,4 V .
W W
Wartości napięć gałęziowych (odbiornikowych – względem prądów w konduktancjach gałęzi):
U 1 = V0 − V1 = −0,4 V , U 2 = V2 − V1 = −1,8 V , U 3 = V2 − V0 = −1,4 V .
Wartości prądów: I 1 = G1 ⋅ U 1 = −0,4 A , I 2 = G2 ⋅ U 2 = −3,6 A , I 3 = G3 ⋅ U 3 = −1,4 A .
Bilans mocy:
Pgen = ∑ U źr .k ⋅ I źr .k = −U 1 ⋅ I źr .1 − U 2 ⋅ I źr .2 − U 3 ⋅ I źr .3 = 0,4 ⋅ 2 + 1,8 ⋅ 2 + 1,4 ⋅ 3 = 8,6 W ,
k
Podb = ∑ Gk ⋅ U k2 = 1 ⋅ 0,4 2 + 2 ⋅ 1,8 2 + 1 ⋅ 1,4 2 = 8,6 W ; Pgen = Podb .

k
b) 3Ω I1 V 1 3 Ω I2
Uwaga. Obwód rozwiązano już w zad. 5-3b i 5-4a.
(12 V) (6 V+V3) Teraz zamienia się „w myśli” rzeczywiste źródła
I3 napięciowe na źródła prądowe. Jeden z węzłów
12 V 6V przyjmuje się za węzeł odniesienia (V0 = 0).
3Ω
W równaniu węzłowym wystąpią konduktancje
3 Ω I5 I4 3 Ω
V0 = 0 V3 własne i wzajemne układu, związane z konduktan-
V2 cjami gałęzi (odwrotnościami rezystancji gałęzi),
3Ω I6 oraz wydajności źródeł do węzłów, związane z
prądami źródeł zastępczych.
Rozwiązanie:
 1 1
 1 − −  16 40 16 8
3 3 W = ; W1 = ; W2 = ; W3 = ;
  V1   6  27 9 9 9
− 1 1 −
1 ⋅ V  =  0  ;
 3 3  2  
  V3  − 2 V1 = 7,5 V ; V2 = 3 V ; V3 = 1,5 V .
− 1 −
1
1 
 3 3 
12 − 7,5 7,5 − (1,5 + 6) 7,5 − 3 1,5 − 3
I1 = = 1,5 A , I 2 = = 0 , I3 = = 1,5 A , I 4 = = −0,5 A ,
3 3 3 3
3−0 1,5
I5 = =1 A, I6 = = 0,5 A ; Pgen = ∑ U źr .k ⋅ I źr .k = 12 ⋅ 1,5 − 6 ⋅ 0 = 18 W ,
3 3 k
Podb = ∑ Rk ⋅ I k2 = 3 ⋅ (1,5 2 + 0 2 + 1,5 2 + 0,5 2 + 12 + 0,5 2 ) = 18 W ; Pgen = Podb .

k
Zad. 5-7. Oblicz wartość prądu I w danym obwodzie, stosując metodę węzłową.
a’) a”)
2Ω I V1 1Ω V1
(0,5 S) (1 S) I
6V 1Ω 3A 12 V 2Ω 3A
(1 S) (0,5 S)
V0 = 0 V0 = 0
(0,5 + 1) ⋅ V1 = 0,5 ⋅ 6 + 3 ; (1 + 0,5) ⋅ V1 = 1 ⋅ 12 − 3 ;
6−4 6−0
V1 = 4 V ; I= = 1A . V1 = 6 V ; I= = 3A .
2 2
b’) I V1 b”)
V1
I
2Ω 2Ω 2Ω 2Ω
2Ω 2Ω
12 V 6V 18 V 24 V
V0 = 0 V0 = 0
(0,5 + 0,5 + 0,5) ⋅ V1 = 0,5 ⋅ 12 − 0,5 ⋅ 6 ; (0,5 + 0,5 + 0,5) ⋅ V1 = 0,5 ⋅ 24 − 0,5 ⋅ 18 ;
12 − 2 2
V1 = 2 V ; I= = 5A . V1 = 2 V ; I= = 1A .
2 2
c) 6Ω V1 3Ω
Rozwiązanie:
I
 1 1 
W =
13
2Ω  1 − − ;
6 3  V   3  72
  1
6V W1 = 0 ;
− 1 0  ⋅ V2  =  9  ;
1
3Ω 6Ω
V2 V3  6 2  V1 = 0 ;
  V  − 9
V0 = 0 − 1 1   3   6−0
9A 0 I= = 3A.
 3 2  2
d)
I
1Ω
2Ω 4Ω
7A Odpowiedź: I = 5 A .
7V
14 V

Zadania 195
Zad. 5-8. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, stosując metodę oczkową.
Uwaga. Trzeba „przenieść” występujące w obwodzie „samotne” źródła prądowe (tworzące pseu-
dogałęzie), a następnie sprowadzić wszystkie gałęzie do postaci napięciowej, rozwiązać przekształ-
cony obwód i obliczyć brakujące prądy w obwodzie danym. Gdy w obwodzie są połączenia nie-
istotne, to warto je zlikwidować przed napisaniem równania (prostszy obwód – prostsze równanie).
a) 6Ω 3Ω Rozwiązanie:
6Ω 3Ω 6Ω 3Ω
I2
I2 I2
I1 2Ω I3
I1 2Ω I3 I1 2Ω I3
6V Io2
3Ω 6Ω 6V
Io1
6V
3Ω 6Ω
I4 I5 3Ω 6Ω
9A I4 I5
9A 9A I4’ I5’
27 V 54 V
(obwód z zadania 5-7c)
W = 117 ; W1 = 351 ; W2 = 702 ; I o1 = 3 A ; I o2 = 6 A ;
 11 − 2   I o1   21
− 2 11  ⋅  I  =  60 ; I1 = 3 A ; I2 = 3 A ; I3 = 6 A ; I 4 ' = −3 A ; I 5 ' = −6 A ;
   o2   
I4 = 9 − 3 = 6 A ; I5 = 9 − 6 = 3 A .
b) 3Ω I3 Rozwiązanie:
3Ω I3
12 A
I1 1 Ω 2 Ω I2
I1 1 Ω 2 Ω I2
I7 I5 I4 I8 12 A
18 V 36 V I7 I5 I4 I8
5Ω 4Ω 18 V 36 V
6Ω I6 5Ω 4Ω
12 A
(obwód z zadań 5-2b i 5-3a) 6 Ω I6
3Ω I3 12 A
(*)
I1 1 Ω Io3 2 Ω I2  6 0 − 6   I o1   78 
I7 I5’ I4’ I8
 0
 6 − 6  ⋅  I o 2  =  12  ;
Io1 − 6
48 V Io2 −6 21   I o 3  − 18 0
18 V 60 V 36 V
5Ω 72 V 4Ω W = 108 ⋅ 3 , W1 = 108 ⋅ 9 ,
W2 = −108 ⋅ 24 , W3 = −108 ⋅ 30 ;
6 Ω I6’
I o1 = 3 A, I o 2 = −8 A, I o 3 = −10 A;
likwidacja elementów nieistot-
nych („czyszczenie” obwodu)
I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 ' = −2 A,
I 5 ' = 13 A, I 6 ' = −10 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A;
3Ω I3
(**) I 4 = I 4 '+12 = 10 A; I 5 = I 5 '−12 = 1 A; I 6 = I 6 '+12 = 2 A.
I7’ I8’
Io 18 + 60 36 − 48
18 V 36 V *) I 1 = I 5 ' = = 13 A, − I 2 = I 4 ' = = −2 A,
6 6
72 V 6Ω I6’ **) I o = −10 A, I 3 = 10 A, I 6 ' = I 7 ' = − I 8 ' = −10 A, . . .
Zad. 5-9. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, stosując metodę węzłową.
Uwaga. Trzeba „przenieść” źródła napięciowe występujące w gałęziach bezrezystancyjnych, a
następnie sprowadzić (można tylko „w myśli”) wszystkie gałęzie do postaci prądowej, rozwiązać
przekształcony obwód i obliczyć prądy w obwodzie danym. Gdy w obwodzie występują połączenia
nieistotne, to likwiduje się je przed napisaniem równania.
a) Rozwiązanie:
3Ω I3
3Ω I3
12 A
I1 1 Ω 2 Ω I2 18 V 36 V
12 A
I1 1 Ω V 1 V2 2 Ω I2
I7 I5 I4 I8 V3
18 V 36 V 18 V I5 I4 36 V
5Ω 4Ω I7 I8
6Ω I6 5Ω 4Ω
6 Ω I6
(obwód z zadań 5-2b, 5-3a i 5-8b)
V0 = 0
9 9 9 ⋅ 13 9⋅3
 6  W = ; W1 = ; W2 = ; W3 = ;
 0 0  5⋅4 4 5 5
5
  V1   6  V1 = 5 V , V2 = 52 V , V3 = 12 V ;
 3
−
3  ⋅ V  =  30  ,

0
  2   18 − 5 52 − 36 − 12
4 4 I1 = = 13 A , I 2 = = 2A,
  V3  − 24 1 2
 3 5 
0 − 12 + 36 − 18 52 − 12
 4 4  I3 = = 10 A , I 4 = = 10 A ,
3 4
5−0 12 − 0
I5 = = 1A , I6 = = 2 A , I 7 = 13 − 10 = 3 A , I 8 = 10 − 2 = 8 A .
5 6
b) 3Ω I4 12 V 2Ω Rozwiązanie: I4 V2
I3 I2
I3 12 V
4A 3A
3Ω 2Ω 4A I2 3A
1Ω I1 3Ω
2Ω
1Ω I1
V0 = 0 V1
 3 1  W = 1, W1 = 3 , W2 = 3 ; V1 = 3 V , V2 = 3 V ;
 2 −  V1   3
2 3−0 3 + 12 − 3 3−0
 ⋅  =   , I1 = = 3A, I2 = = 6A, I3 = = 1A ,
−1 5  V2   1  1 2 3
 2 6  I4 = 4 −1 = 3 A .
Zad. 5-10. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie, stosując zasadę superpozycji
wraz z metodami: oczkową i węzłową.
a) Rozwiązanie:
3Ω I4 12 V 2Ω
I4’ 12 V I4 ” V2
4A I3 I2 3A 4A 3A
I3 ” I2 ”
I3’ I2’
3Ω 2Ω
1Ω I1 3Ω
Io
2Ω 3Ω 2Ω
1Ω I1’ 1 Ω I1 ”
(obwód z zadania 5-9b) V0 = 0 V1
Zadania 197
I1 ' = I 2 ' = − I 3 ' = I 4 ' = I o = 2 A ,

 3 1  W = 1, W1 = 1 , W2 = 9 ; V1 = 1 V , V2 = 9 V ;
 2 −  V1  − 3
2 1− 0 9 −1 9−0
 ⋅  =   , I1" = = 1A , I 2"= = 4A, I3"= = 3A,
−1 5  V2   7  1 2 3
 2 6  I 4 "= 4 − 3 = 1 A .
I1 = 2 + 1 = 3 A , I2 = 2 + 4 = 6 A , I 3 = −2 + 3 = 1 A , I4 = 2 +1 = 3 A .
b) Rozwiązanie:
3Ω I3 3Ω I3’
12 A
I1 1 Ω 2 Ω I2 I1’ 1 Ω Io3 2 Ω I2’
I7 I5 I4 I8 I7’ I5’ I4’ I8’
18 V 36 V
5Ω 4Ω Io1 4Ω Io2
6 Ω I6
18 V 5Ω 36 V
6Ω I6’
(obwód z zadań 5-2b, 5-3a, 5-8b i 5-9a)
3Ω I3 ”
 6 0 − 6   I o1   18 
 0 − 6  ⋅  I o 2  =  − 36 ,
12 A
6 I1 ” 1 Ω V 1 V 2 2 Ω I2 ”
 V3
− 6 −6 21   I o 3   0  I5 ” I4 ”
I7 ” I8 ”
W = 108 ⋅ 3 , W1 = 108 ⋅ 3 , 5Ω 4Ω
W2 = −108 ⋅ 24 , W3 = −108 ⋅ 6 ; 6 Ω I6 ”
I o1 = 1 A, I o 2 = −8 A, I o 3 = −2 A; V0 = 0
I 1 ' = 3 A, I 2 ' = −6 A, I 3 ' = 2 A, I 4 ' = 6 A, I 5 ' = 3 A, I 6 ' = −2 A, I 7 ' = 1 A, I 8 ' = 8 A

(można uprościć obliczenia usuwając połączenia nieistotne – jak w zad. 5-8b, wersja druga).
9 9 9⋅6
 6  W = ; W1 = − ; W2 = 18 ; W3 = ;
 5 0 0  5 ⋅ 4 2 5
  V1  − 12 V1 = −10 V , V2 = 40 V , V3 = 24 V ;
 0 3 3     
− ⋅ V 2 = 12  , 0 − (−10) 40 − 24
 4 4     I1" = = 10 A , I 2 " = =8A,
  V3   0  1 2
 0 3 5 
− 24 − 0 40 − 24
 4 4  I3"= = 8 A , I 4"= = 4A,
3 4
− 10 − 0 24 − 0
I5"= = −2 A , I 6 " = = 4 A , I 7 " = 10 − 8 = 2 A , I 8 " = 8 − 8 = 0 ;
5 6
I 1 = 13 A, I 2 = 2 A, I 3 = 10 A, I 4 = 10 A, I 5 = 1 A, I 6 = 2 A, I 7 = 3 A, I 8 = 8 A.
c) 6Ω 3Ω
I2
Odpowiedź:
I1 2Ω I3 I1 = 3 A , I2 = 3 A , I3 = 6 A ,
6V I4 = 6 A , I5 = 3 A .
3Ω 6Ω
I4 9A I5 (obwód z zadań 5-7c i 5-8a
– do samodzielnego rozwiązania)
Zad. 5-11. Oblicz wartość prądu I w danym obwodzie, stosując twierdzenie Thevenina i metodę
węzłową.
a) 2Ω 1Ω 2Ω Rozwiązanie:
Ix 2 Ω 1Ω V1 2Ω
I
2Ω I
2Ω Rw Ux 2Ω
12 V 48 V 2Ω U0
48 V
12 V
24 V 30 V 36 V U0 24 V 30 V 36 V
(obwód z zadania 5-5a) V0 = 0
1 1 1 12 − 30 36 48 1Ω
 + +  ⋅ V1 = + − ; V1 = −9 V ; 2Ω 2Ω
3 2 2 3 2 2
− 9 − 12 + 30 2Ω
Ix = = 3A ; U 0 = 12 + 2 ⋅ 3 = 18 V ; Rw
3
18 + 24
Rw = 1 Ω ; I= = 14 A.
1+ 2
b) 3Ω 3Ω Rozwiązanie: 3Ω 3Ω
U0 Rw 3Ω
12 V 3Ω 6V 3Ω 3Ω
3Ω 3Ω 3Ω I
Rw
3Ω I
3Ω V1 3Ω
(obwód z zadania 5-6b) 3Ω 3Ω
12 V 3Ω 6V
1 1 1 12 6 Ix 3 Ω Iy 3 Ω 9Ω 9Ω
 + +  ⋅ V1 = + ; V1 = 4,5 V ;
6 3 6 6 6 9Ω
V0 = 0
− 4,5 + 12
Ix = = 1,25 A ; U0 Rw
6
4,5 − 6 9 ⋅ (2 ⋅ 2,25) 3
Iy = = −0,25 A ; U 0 = 3 ⋅ 1,25 − 3 ⋅ 0,25 = 3 V, Rw = = 3 Ω, I = = 0,5 A.
6 9 + 2 ⋅ 2,25 3+3
Zad. 5-12. Oblicz wartość prądu I w danym obwodzie, stosując twierdzenie Thevenina (układy z
zad. 5-7 i 5.10a).
a’) 2Ω I Rozwiązanie:
3A
2Ω I U0 3A
6V 1Ω 3A 1Ω
U0
6V
Rw
U 0 = −1 ⋅ 3 = −3 V ; Rw = 1 Ω ;
Rw 1Ω
−3+6
I= = 1 A.
1+ 2
Zadania 199
a”) b’) I b”)

1Ω
2Ω I
I
2Ω 2Ω 2Ω
12 V 2Ω 2Ω
2Ω 3A
12 V 6V 18 V 24 V
Rozwiązania:
3A 1Ω
10,5 A
2Ω 2Ω
2Ω 2Ω U0
12 V U0 U0
3A 6V 1,5 A 18 V 24 V
U 0 = 12 − 1 ⋅ 3 = 9 V ; U 0 = 2 ⋅ 1,5 = 3 V ; U 0 = 2 ⋅ 10,5 − 18 = 3 V ;
Rw = 1 Ω ; Rw = 1 Ω ; Rw = 1 Ω ;
9 3 + 12 3
I= = 3A . I= = 5A. I= = 1A .
1+ 2 1+ 2 1+ 2
c) 6Ω 3Ω Rozwiązanie:
I 6Ω 3Ω
2Ω 4,5 A U 0 = 6 ⋅ 4,5 − 3 ⋅ 4,5 = 13,5 V ;

U0
6V
3Ω 6Ω Rw = 4,5 Ω ;
3Ω 6Ω
4,5 A 13,5 + 6
I= = 3A .
9A 9A 4,5 + 2
d) Rozwiązanie:
I
1Ω 7A
4Ω 1Ω 7A 1Ω
2Ω
2Ω U0 2Ω U0
7V
14 V 7V 14 V
28
+ 14
2 28 2 3
U0 = ⋅ 14 = V (dzielnik napięcia); Rw = Ω; I= = 5A .
3 3 3 2
+4
3
e’) I e”)
4A 12 V 3A 4A I 12 V 3A
3Ω 2Ω 3Ω 2Ω
1Ω 1Ω
Odpowiedź: I = 3 A. Odpowiedź: I = 1 A.
Zad. 5-13. Oblicz wartość prądu I w danym obwodzie, stosując twierdzenie Nortona (układ z
zad. 5.11b).
Rozwiązanie:
3Ω 3Ω 3Ω 3Ω
Iz
12 V 3Ω 6V Io 1
12 V Io 2 6V
3Ω 3Ω Rw ; Gw 3Ω
Ia 3Ω Ib 3 Ω
3Ω I 3Ω I
U0
Uwaga. Wartość rezystancji wewnętrznej Rw źródła zastęp-

czego można obliczyć ze stosunku napięcia jałowego U0 i Ic 3 Ω V1 3 Ω
prądu zwarcia Iz – inaczej niż w zadaniu 5.11b. Wartość U0
można też obliczyć inaczej, np. stosując metodę oczkową. 6V
12 V 3Ω
 9 − 3   I o1   12  W = 72 ; Id 3Ω 3Ω
 − 3 9  ⋅  I  =  − 6 ; W1 = 90 ; W2 = −18 . V2 (V2)
   o2   
Iz V0 = 0
I a = I o1 = 1,25 A ; I b = I o 2 = −0,25 A ; U0 = 3 V .
 2  8
 1 −  V1   6  W = ; W1 = 4 ; W2 = −2 ; V1 = 4,5 V ; V2 = −2,25 V ;
3 9
 ⋅  =  ;
−2 4  V2  − 6 − 2,25 + 12 − 4,5 − 2,25
Ic = = 1,75 A ; I d = = −0,75 A ;
 3 3  3 3
U
I z = 1,75 − 0,75 = 1 A . Rw = 0 = 3 Ω ; I = 0,5 A .
Iz
Zad. 5-14. Dobierz taką wartość rezystancji R, aby wydzielała się w niej największa moc. Oblicz
wartości prądu i mocy dopasowania.
Uwaga. Część zewnętrzną obwodu względem R należy – korzystając z twierdzenia Thevenina –
przedstawić jako zastępcze źródło napięciowe i wyznaczyć jego parametry.
a) Rozwiązanie:
2Ω U0 2Ω
Rw
4Ω 2A 4Ω 2A
10 V 10 V
I R U0
I R
3Ω 20 V
3Ω 20 V
Rw = 2 Ω
6Ω
20 − 10 + 8
I0 = = 2A,
3+ 2+ 4 Rw I0
2Ω 4Ω
U 0 = 20 − 3 ⋅ 2 = 14 V ,
3Ω 10 V 8V
R = Rdop = Rw = 2 Ω ; U0
U0 20 V
I= = 3,5 A ; P = R ⋅ I 2 = 24,5 W . 3Ω
R + Rw
Zadania 201
6. OBWODY PRĄDU STAŁEGO Z GAŁĘZIĄ NIELINIOWĄ

Zad. 6-1. Dana jest – w postaci tablicy i wykresu – zależność I = fR (E), wyznaczona doświadczal-
nie dla źródła napięciowego o stałej rezystancji wewnętrznej Rw = 2 Ω i regulowanym napięciu E,
zasilającego rezystor nieliniowy. Wyznacz charakterystykę rezystora nieliniowego I = f (U) .
I 0,6
Obliczenia: A I
Rw U = E − Rw ⋅ I
U 0,4
(R) (wyniki obliczeń
E - w tablicy)
0,2
Dane Obliczone E
0,0
E (V) I (A) U (V) V
0 5 10 15 20
0 0,000 0,000
2 0,006 1,988 0,6
4 0,038 3,924 A I
6 0,099 5,802
0,4
8 0,181 7,638
10 0,273 9,455
12 0,363 11,274
0,2
14 0,445 13,111
16 0,512 14,977
18 0,562 16,876 U
0,0
20 0,594 18,812 0 5 10 15 V 20
Zad. 6-2. Rezystancja nieliniowa z poprzedniego zadania jest połączona: a) szeregowo, b) równo-
legle, z rezystancją liniową R1 = 20 Ω (G1 = 0,05 S). Wyznacz charakterystyki wypadkowych re-
zystancji tych układów .
a) Ia = I2 R1 b) Ib
Obliczenia: Obliczenia:
I1 I2
Ua
U1 U a = U 2 + R1 ⋅ I 2 Ub = U2
I b = I 2 + G1 ⋅ U 2
U2 (R2) R1
(wyniki obliczeń (R2) (wyniki obliczeń
- w tablicy) - w tablicy)
Uwaga. Procedurom obliczeniowym odpowiada dodawanie: a) odciętych, b) rzędnych, wykresów
funkcji I = I (U) dla R1 i R2 .
1,6
A I b
Dane Obliczone 1,4
U2 (V) I2 (A) Ua (V) Ib (A)
1,2
0,00 0,000 0,00 0,000
1,99 0,006 2,11 0,106 1
3,92 0,038 4,68 0,234 1
5,80 0,099 7,78 0,389 0,8
7,64 0,181 11,26 0,563
0,6
9,45 0,273 14,91 0,745 2
11,27 0,363 18,54 0,927 0,4
13,11 0,445 22,00 1,100 a
0,2
14,98 0,512 25,21 1,261
U
16,88 0,562 28,11 1,406 0
18,81 0,594 30,70 1,535 0 5 10 15 V 20
Zad. 6-3. Rezystancja nieliniowa o danej charakterystyce I2 = f (U2) jest połączona szeregowo z
rezystancją liniową R1 = 10 Ω i źródłem napięciowym o parametrach Rw i E . Wyznacz:
a) wartość E, jeśli znane są Rw = 1 Ω i I = 0,5 A; 2,5
A I
b) wartość Rw , jeśli znane są I = 0,6 A i E = 24 V;
c) wartość I, jeśli znane są Rw = 1 Ω i E = 24 V. 2,0
I1 I2
R1 I = I1 = I2 1,5
1,0
Rw
U = U2 I
(R2) 0,5
E
U
0,0
0 5 10 15 20 V 25
Rozwiązania:
a) z wykresu I2 = f (U) – jeśli I =I2 = 0,5 A , to U = U2 = 15,9 V ,
więc E = U + ( Rw + R1 ) ⋅ I = 21,4 V ;
b) z wykresu I2 = f (U) – jeśli I =I2 = 0,6 A , to U = U2 = 16,9 V ,
E −U
więc Rw = − R1 = 1,83 Ω ;
I
E −U
c) w punkcie przecięcia charakterystyk I2 = f (U) i I 1 = otrzymuje się I ≅ 0,63 A ;
Rw + R1
inaczej (analitycznie) – korzystając z charakterystyki wypadkowej E ( I ) = U + ( Rw + R1 ) ⋅ I
i stosując interpolację liniową dla E = 24 V (przedziały interpolacji oznaczone w tablicy):
U (V) I (A) E (V)

16 0,51 21,61
17 0,61 23,71
18 0,73 26,03
24 − 23,71
I = 0,61 + (0,73 − 0,61) ⋅ ≅ 0,63 A .
26,03 − 23,71
Zad. 6-4. W celu stabilizacji prądu w rezystancji Ro = 24,5 Ω zasilanej ze źródła napięciowego o
rezystancji wewnętrznej Rw = 0,5 Ω i napięciu E , włączono szeregowo do obwodu bareter o znanej
charakterystyce I = f (U). Wyznacz graniczne wartości prądu przy możliwych zmianach wartości
napięcia E w przedziale między 21 i 27 V.
(R) 1,2
I
A I
1,0
Rw U
0,8
Ro
E 0,6
f (U )
0,4
I. Rozwiązanie metodą przecięcia
0,2
charakterystyk, wynikające z warunku
E −U U
I = f (U ) = . 0,0
Rw + Ro 0 5 10 15 20 25 V 30
Zadania 203
Określenie granicznych wartości prądu w obwodzie wprost z wykresów jest mało dokładne. Lepiej
odczytać wartości graniczne napięcia na bareterze, równe mniej więcej 10,1 i 15,1 V. Następnie,
korzystając z tablicy wartości funkcji I = f (U), wyznaczyć szukane wartości przez interpolację:
U (V) 10 11 12 13 14 15 16
I (A) 0,432 0,445 0,455 0,463 0,470 0,475 0,480
10,1 − 10 15,1 − 15
I ' = 0,432 + (0,445 − 0,432) ⋅ ≅ 0,433 A ; I " = 0,475 + (0,480 − 0,475) ⋅ ≅ 0,476 A .
11 − 10 16 − 15
II. Rozwiązanie „czysto” numeryczne (bez rysowania wykresów), z wykorzystaniem charaktery-
styki wypadkowej E = U + ( Rw + Ro ) ⋅ I . Obliczane są wartość E dla kolejnych wartości U i I ba-
retera, a wynik obliczenia – konfrontowany z zadaną wartością E .
U (V) I (A) E (V)

9 0,417 19,43
10 0,432 20,81
11 0,445 22,11
14 0,470 25,74
15 0,475 26,88
16 0,480 27,99
21 − 20,81
I ' = 0,432 + (0,445 − 0,432) ⋅ ≅ 0,434 A ;
22,11 − 20,81
27 − 26,88
I " = 0,475 + (0,480 − 0,475) ⋅ ≅ 0,476 A .
27,99 − 26,88
Uwaga. Przy obecnych możliwościach obliczeniowych, postępowanie numeryczne jest wyraźnie
efektywniejsze niż stosowanie metody wykreślnej, tym bardziej że zależności nieliniowe są zazwy-
czaj dane w postaci tablic oraz w jednym i drugim wypadku do ostatecznego wyniku dochodzi się
przez interpolację.
Zad. 6-5. W celu stabilizacji napięcia na rezystancji Ro = 100 Ω zasilanej ze źródła napięciowego o
rezystancji wewnętrznej Rw = 1 Ω i napięciu E , dołączono do obwodu szeregowo rezystancję
Rs = 4 Ω i równolegle do Ro warystor o znanej charakterystyce U = f (I). Wyznacz graniczne warto-
ści napięcia na Ro przy możliwych zmianach wartości napięcia E w przedziale między 21 i 27 V.
Rs IE
Rozwiązanie. Najpierw jest wyznaczana, w sposób numerycz-
I ny, charakterystyka zastępcza IE (U) układu równoległego wary-
Rw stora i rezystancji Ro , a następnie – charakterystyka wypadko-
U Ro wa E (IE) . Do wyniku dochodzi się przez interpolację.
E (R)
U
Zależności: I E = I + ; E = U + ( Rw + Rs ) ⋅ I E .
Ro
25
V U I (A) U (V) IE (A) E (V)

20
0,40 17,29 0,573 20,16
15 0,45 17,89 0,629 21,04
10
0,50 18,36 0,684 21,78
1,15 19,94 1,349 26,68
5
1,20 19,95 1,400 26,95
I
0 1,25 19,96 1,450 27,21
0,0 0,5 1,0 A 1,5
21 − 20,16
U ' = 17,29 + (17,89 − 17,29) ⋅ ≅ 17,86 V ;
21,04 − 20,16
27 − 26,95
U " = 19,95 + (19,96 − 19,95) ⋅ ≅ 19,95 V .
27,21 − 26,95
Zad. 6-6. Rezystancja nieliniowa o danej charakterystyce I = f (U) jest włączona szeregowo do ob-
wodu złożonego z rezystancji R1 = 40 Ω i napięcia źródłowego E1 = 24 V. Wyznacz wartość prądu
w obwodzie linearyzując charakterystykę w przedziale spodziewanego rozwiązania.
R1 I 0,8
A I
0,6
E U
(R)
0,4
Rozwiązanie: 0,2
R1 I U
0,0
0 5 10 15 V 20
R2
E1 U U − 3,9
E2 Równanie prostej: I = ; [I] = 1A , [U] = 1V ;
20,4
przedział linearyzacji 0,1 ÷ 0,45 A ;
E1 − E 2 24 − 3,9
R2 = 20,4 Ω ; E2 = 3,9 V ; I= = ≅ 0,33 A (leży w przedziale linearyzacji).
R1 + R2 40 + 20,4
Zad. 6-7. Oblicz wartości prądów gałęziowych w danym obwodzie z rezystorem nieliniowym o
znanym wykresie charakterystyki I2 (U2) , symetrycznym względem początku układu U-I .
3Ω 6V
Rozwiązanie: Korzysta się z twier- 3Ω 6V
I2 dzenia Thevenina, by przestawić
I1 U2 I3 część liniową obwodu jako zastęp- I0 U0
cze źródło napięciowe. Wyznacze-
3V 6Ω
3V 6Ω
nie wartości parametrów tego źródła
I5 I4 nie sprawia kłopotu: I 0 = 1 A , więc 3A
3A
6⋅3
U 0 = 6 V ; zaś Rw = = 2 Ω.
6+3
3,5 Współrzędne punktu przecięcia I2
A I na płaszczyźnie U-I , prostej Rw
3,0 I2 (U2)
przedstawiającej zależność U2
2,5
U0 −U U0
2,0 f (U ) = ,
Rw
1,5
z charakterystyką I2 (U2) , to: I 2 = 1,4 A ; U 2 = 3,2 V
1,0
(oczywiście, można też uzyskać ten wynik numerycznie).
0,5 3,2 − 3 3,2 + 6
U Inne prądy: I 1 = ≅ 0,07 A; I 4 = ≅ 1,53 A;
0,0 3 6
0 2 4 6 V 8
I 3 = 1,53 − 3 = −1,47 A; I 5 = 1,53 + 1,4 = 2,93 A.
Zadania 205
7. OBWODY MAGNETOSTATYCZNE (NIELINIOWE)

Zad. 7-1. Dana jest charakterystyka magnesowania Hst = f (B) stali transformatorowej (blach trans-
formatorowych). Wyznacz zastępcze charakterystyki magnesowania rdzeni wykonanych z tej stali,
przy istnieniu szczelin montażowych między blachami na drodze strumienia głównego. Długość
szczelin, odniesiona do średniej drogi strumienia w rdzeniu, wynosi: a) 0,25 mm/m, b) 0,5 mm/m.
Rozwiązanie:
l
∆l l
Φ Φ
B
S
≡ B
S
Hst H
Hp
Uµ Uµ
B
U µ = ∑ H k ⋅ l k = H st ⋅ (l − ∆l ) + H p ⋅ ∆l =H st ⋅ (l − ∆l ) + ⋅ ∆l ≡ H ⋅ l , gdzie µ 0 = 4π ⋅ 10 −7 H/m ;
k µ0
 B  ∆l ∆l ∆l
wzór „przeliczeniowy”: H = H st +  − H st  ⋅ ; a) = 0,25 ⋅ 10 −3 , b) = 0,5 ⋅ 10 −3 ;
 µ0  l l l
poniżej – w tablicy i na wykresach – zależność dana Hst = f (B) i zależności „przeliczone” H = f (B).
B H (A/m) 1,4
(T) stal rdzeń 0,25 rdzeń 0,5 T B
0 0 0 0
1,2
0,1 30 50 70
0,2 50 90 130
0,3 60 120 179
1,0
0,4 80 160 239
0,5 100 199 299
0,6 120 239 359 stal
0,8
0,7 145 284 423 rdzeń 0,25
0,8 170 329 488 rdzeń 0,5
0,9 210 389 568 0,6
1 270 469 668
1,1 375 594 812
1,2 525 764 1002 0,4
1,3 800 1058 1317
1,4 1250 1528 1806
1,5 2250 2548 2846 0,2
1,6 4500 4817 5134
1,7 8000 8336 8672
H
1,8 13100 13455 13810 0,0
1,9 22500 22872 23245 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 A/m
B, H
Zad. 7-2. Oblicz przepływ Θ = z ⋅ i potrzebny do wytworzenia in-
dukcji B = 1 T w rdzeniu ferromagnetycznym o przekroju poprzecz- i
nym S (jednakowym w jarzmach i kolumnach). Średnia droga stru- Φ S
mienia w rdzeniu l = 1 m. Charakterystyka magnesowania – z po- z
przedniego zadania, opatrzona symbolem „rdzeń 0,25”.
l
Rozwiązanie: B = 1 T → H = 469 A/m ; Θ = U µ = H ⋅ l = 469 A .
Zad. 7-3. Oblicz przepływ Θ potrzebny do wytworzenia indukcji B, H

B = 1 T w rdzeniu ferromagnetycznym ze szczeliną powietrzną. Śred- S
nia droga strumienia: w rdzeniu l = 100 cm, w szczelinie lp = 4 mm. Φ
Przekrój szczeliny jest równy przekrojowi rdzenia. Charakterystyka
Θ z lp
magnesowania – z zadania 7-1, opatrzona symbolem „rdzeń 0,25”.
B 1
Rozwiązanie: Θ = H ⋅ l + ⋅ l p = 469⋅1+ ⋅ 4 ⋅10−3 ≅ 3652A . l
µ0 4π ⋅10−7
Zad. 7-4. Przepływ Θ w magnetowodzie z poprzedniego zadania wynosi 5000 A. Przekroje szcze-
liny oraz rdzenia mają wartość S = 16 cm2. Oblicz wartość strumienia Φ .
Rozwiązanie: B, H Φ
S = Sż = S p ; Bp = B ; S
Φ Rµ .p Uµ .p
Φ = B⋅S ; Θ z lp Uµ .ż
(Rµ .ż)
B Θ
Θ = U µ .ż + U µ . p = H ⋅ l + ⋅lp . l
µ0
1,8
I. Metoda przecięcia charakterystyk T
1,6
U µ. p = Θ − U µ .ż , 1,4
B
Bp 1,2
⋅lp = Θ − H ⋅l ,
µ0 1
Bp
µ0
0,8
Bp = ⋅ (Θ − H ⋅ l ) = π ⋅ 10 − 4 ⋅ (5000 − H ) , 0,6
lp
0,4
rozwiązanie graficzne: B p = B ≅ 1,27 T ; 0,2
H
Φ = B ⋅ S ≅ 2,03 ⋅ 10 Wb .−3 0
0 1000 2000 3000 4000 5000 A/m
6000
II. Metoda charakterystyki wypadkowej B (Uµ )

B
Uµ = H ⋅l + ⋅ l ; rozwiązanie numeryczne: Θ = U µ → B.
µ0
B, T 0,9 1 1,1 1,2 1,3
H , A/m 389 469 594 764 1058
Uµ , A 3254 3652 4095 4584 5196
5000 − 4584
B = 1,2 + (1,3 − 1,2) ⋅ ≅ 1,268 T ; Φ = B ⋅ S ≅ 2,03 ⋅ 10 −3 Wb .
5196 − 4584
III. Metoda „zera funkcji” (iteracyjna)

B
f ( B) = Θ − H ⋅ l − ⋅l ; rozwiązanie numeryczne: f ( B) = 0 → B .
µ0
B, T 0,9 1 1,1 1,2 1,3
H , A/m 389 469 594 764 1058
f ( B) , A 1746,2 1347,9 904,6 416,3 -196,0
416,3
B = 1,2 + (1,3 − 1,2) ⋅ ≅ 1,268 T ; Φ = B ⋅ S ≅ 2,03 ⋅ 10 −3 Wb .
416,3 + 196,0
Zadania 207
Zad. 7-5. Oblicz przepływ potrzebny do wytworzenia indukcji Bp = 0,5 T w szczelinie powietrznej
trzykolumnowego rdzenia ferromagnetycznego. Drogi strumienia magnetycznego: l1 = l2 = 100 cm,
l3 = 50 cm, lp = 4 mm. Przekroje rdzenia i szczeliny na drodze strumienia: S1 = S2 = Sp = 16 cm2,
S3 = 10 cm2. Charakterystyka magnesowania – z zadania 7-1, opatrzona symbolem „rdzeń 0,25”.
Φ1 Φ2 (Rµ .2) B, T H, A/m B, T H, A/m

l1
Φ1 Φ2 l2 /2 Φ3 U
0,4 160 1,1 594
Φ3 Uµ 1 µ2 0,5 199 1,2 764
Θ1 lp (Rµ .1)
Uµ 3 0,6 239 1,3 1058
l3 Θ1 Uµ .p 0,7 284 1,4 1528
l2 /2 (Rµ .3) 0,8 329 1,5 2548
Rµ .p 0,9 389 1,6 4817
1 469 1,7 8336
Rozwiązanie:
Φ p =Φ 2= B p ⋅ S p = 0,5 ⋅ 16 ⋅ 10 −4 = 0,8 ⋅ 10 −3 Wb ; B p = B2 = 0,5 T → H 2 = 199 A/m ;
Bp 0,5
U µ 3 = U µ 2 + U µ. p = H 2 ⋅ l2 + ⋅ l p = 199 ⋅ 1 + ⋅ 4 ⋅ 10 −3 ≅ 1790,5 A ;
µ0 4π ⋅ 10 −7
U µ3 1790,5 3581 − 2548

H3 = = = 3581 A/m → B3 = 1,5 + (1,6 − 1,5) ⋅ ≅ 1,5455 T ;
l3 0,5 4817 − 2548
Φ 3 = B3 ⋅ S 3 = 1,5455 ⋅ 10 ⋅ 10 −4 = 1,5455 ⋅ 10 −3 Wb ; Φ 1 = Φ 2 + Φ 3 = 2,346 ⋅ 10 −3 Wb ;
Φ1 2,346 ⋅ 10 −3 1,466 − 1,4
B1 = = ≅ 1,466 T → H 1 = 1528 + (2548 − 1528) ⋅ ≅ 2200,8 A/m ;
S1 16 ⋅ 10 − 4 1,5 − 1,4
U µ1 = H 1 ⋅ l1 = 2200,8 ⋅ 1 = 2200,8 A ; Θ1 = U µ1 + U µ 3 = 2200,8 + 1790,5 ≅ 3991 A .
Zad. 7-6. Przepływ Θ1 w układzie z poprzedniego zadania wynosi 5000 A. Oblicz wartość indukcji
w szczelinie Bp .
Rozwiązanie metodą charakterystyki wypadkowej Bp(Θ1 ):
- procedura obliczeniowa (jak w poprzednim zadaniu)
Bp
Φ p =Φ 2= B p ⋅ S p ; Bp → H2 ; U µ 3 = U µ 2 + U µ. p = H 2 ⋅ l2 + ⋅lp ;
µ0
U µ3
H3 = ; H3 → B3 ; Φ 1 = Φ 2 + Φ 3 = Φ 2 + B3 ⋅ S 3 ;
l3
Φ1
B1 = ; B1 → H1 ; Θ1 = U µ1 + U µ 3 = H 1 ⋅ l1 + U µ 3 ;
S1
- obliczenie Bp przez interpolację dla Θ = 5000 A .
Bp (T) Φp (mWb) H2 (A/m) Uµ3 (A) H3 (A/m) B3 (T) Φ1 (mWb) B1 (T) H1 (A/m) Θ1 (A)
0,5 0,80 199 1790,5 3581 1,5455 2,346 1,466 2200,8 3991
0,6 0,96 239 2148,9 4298 1,5771 2,537 1,586 4492,4 6641
5000 − 3991
B p = 0,5 + (0,6 − 0,5) ⋅ ≅ 0,538 T .
6641 − 3991
Zad. 7-7. Na środkowej kolumnie rdzenia z poprzedniego zadania (l1 = l2 = 100 cm, l3 = 50 cm,
lp = 4 mm, S1 = S2 = Sp = 16 cm2, S3 = 10 cm2, „rdzeń 0,25”) umieszczono uzwojenie wytwarzające
przepływ Θ3 . Jaka powinna być jego wartość, aby indukcja w szczelinie Bp była równa 1 T?
Φ1 Φ2 B, T H, A/m B, T H, A/m
l1
Φ1 Φ2 l2 /2 Φ3 0,4 160 1,1 594
Φ3 Uµ 1 Uµ 2 0,5 199 1,2 764
Θ1 lp 0,6 239 1,3 1058
Θ3 Θ3 U µ
Θ1 0,7 284 1,4 1528
l3 l2 /2 Uµ .p 0,8 329 1,5 2548
Uµ 3
0,9 389 1,6 4817
1 469 1,7 8336
Rozwiązanie:
Φ p =Φ 2= B p ⋅ S p = 1 ⋅ 16 ⋅ 10 −4 = 1,6 ⋅ 10 −3 Wb ; B p = B2 = 1 T → H 2 = 469 A/m ;
Bp 1
U µ = U µ 2 + U µ. p = H 2 ⋅ l2 + ⋅ l p = 469 ⋅ 1 + ⋅ 4 ⋅ 10 −3 ≅ 3652 A ;
µ0 4π ⋅ 10 −7
U µ1 1348
U µ1 = Θ1 − U µ = 5000 − 3652 = 1348 A ; H1 = = = 1348 A/m ;
l1 1
1348 − 1058
B1 = 1,3 + (1,4 − 1,3) ⋅ ≅ 1,362 T ; Φ 1= B1 ⋅ S1 = 1,362 ⋅ 16 ⋅ 10 −4 = 2,179 ⋅ 10 −3 Wb ;
1528 − 1058
Φ3 0,579 ⋅ 10 −3
Φ 3 = Φ 1 − Φ 2 = (2,179 − 1,6) ⋅ 10 = 0,579 ⋅ 10 Wb ;
−3 −3
B3 = = = 0,579 T ;
S3 10 ⋅ 10 − 4
0,579 − 0,5
H 3 = 199 + (239 − 199) ⋅ ≅ 230 A/m ;
0,6 − 0,5
Θ 3 = U µ − U µ 3 = U µ − H 3 ⋅ l 3 = 3652 − 230 ⋅ 0,5 = 3537 A .
Zad. 7-8. Oblicz wartości przepływów Θ1 i Θ3 układzie jw., przy których: Bp = 1 T i Φ3 = 0 .

Rozwiązanie:
Bp
Φ3 = 0 → H3 = 0 → Uµ 3 = 0 → Θ 3 = U µ = H 2 ⋅ l 2 + ⋅ l p = 3652 A ;
µ0
Φ1 = Φ2 , S1 = S2 → B1 = B2 = 1 T → H1 = 469 A/m
Θ1 = U µ + H 1 ⋅ l1 = 3652 + 469 ⋅ 1 = 4121 A .
Zad. 7-9. Oblicz wartości przepływów Θ1 i Θ3 układzie jw., przy których: Bp = 1 T i Φ1 = –Φ3 .
Rozwiązanie:
Bp Φ2
U µ = H 2 ⋅ l2 + ⋅ l p = 3652 A ; Φ 2 = Φ p = 1,6 ⋅ 10 −3 Wb ; Φ 1 = −Φ 3 = = 0,8 ⋅ 10 −3 Wb ;
µ0 2
Φ1 0,8 ⋅ 10 −3
B1 = = = 0,5 T → H1 = 199 A/m ; Θ1 = U µ + H 1 ⋅ l1 = 3652 + 199 ⋅ 1 = 3851 A ;
S1 16 ⋅ 10 − 4
Φ3 − 0,8 ⋅ 10 −3
B3 = = = −0,8 T → H3 = –329 A/m ; Θ 3 = U µ − H 3 ⋅ l 3 = 3652 + 329 ⋅ 0,5 ≅ 3817 A .
S3 10 ⋅ 10 − 4
Zadania 209
8. PARAMETRY OKRESOWYCH PRZEBIEGÓW PRĄDU I NAPIĘCIA

Zad. 8-1. Dane są wykresy funkcji okresowych, przedstawiających przebiegi czasowe prądu lub
napięcia. Oblicz wartości średnie, wartości skuteczne i wartości wyprostowane oraz wartości
współczynników szczytu i kształtu tych przebiegów.
a)
Rozwiązanie:
A i
1
2 i ( x) = 8 x dla 0 < x < ; i max = 2 A ;
4
1
1 1
x=t/T i (t ) = ∫ i ( x) dx = 1 ⋅ − 2 ⋅ = −0,5 A ;
0
2 2
0 1/4 1/2 1
1 1/ 4
1 8
I= ∫i dx = 2 ∫ 8 2 x 2 dx + 2 2 ⋅ = ≅ 1,633 A ;
2
-2
0 0
2 3
1
1 1 i max I 4
I = ∫ i dx = 1 ⋅ + 2 ⋅ = 1,5 A ; k sz .i = = 1,5 ≅ 1,225 ; k k .i = = ≅ 1,089 .
0
2 2 I I 3 1,5
b)
A i
Odpowiedź:
4
14
i (t ) = I = 1,5 A ; I= ≅ 2,160 A ;
3
2
k sz .i ≅ 1,85 ; k k .i ≅ 1,44 .
x=t/T
0 1/4 1/2 1
c) u
V
Odpowiedź:
200
u (t ) = 50 V ; U ≅ 158,1 V ; U = 150 V ;
x=t/T
k sz .u ≅ 1,265 ; k k .u ≅ 1,054 .
0 1/2 1
-100
d)
Rozwiązanie:
u π
V 1 100
100 100⋅sin x
u (t ) = U = ∫
2π 0
100 sin x dx =
π
≅ 31,8 V ;
π
1 1 π
x =ω t U= ∫
2π 0
100 2 ⋅ sin 2 x ⋅ dx = 100 ⋅ = 50 V ;
2π 2
0 π 2π
π
k sz .u = 2 ; k k .u = ≅ 1,571 .
2
Zad. 8-2. Dane są wykresy funkcji okresowych przemiennych, przedstawiających przebiegi czaso-
we prądu lub napięcia. Oblicz wartości skuteczne i wartości wyprostowane oraz wartości współ-
czynników szczytu i kształtu tych przebiegów.
a)
i
A 0,5-xm Rozwiązanie:
0 x
x’
(1) 0 < x < x m : i ( x) = ;
1 xm
x=t/T x'
(2) x m < x < 0,5 : 0 < x' < 0,5 − x m , i ( x' ) = ;
0 xm 0,5 1 0,5 − x m
-1 I = 0,5 A ; i max = 1 A ;
 xm 1 2 0 , 5 − xm 
1 1
I= 2 ⋅  ∫ 2 x dx + ∫ ( x ' ) 2
dx '= ≅ 0,577 A ;
 0 x m 0 (0,5 − xm ) 2
 3
2
k sz .i = 3 ≅ 1,732 ; k k .i = ≅ 1,155 .
3
Uwaga. Jak widać, parametr x m ∈ [0, 0,5] nie ma wpływu na wartości I , I oraz ksz.i i kk.i .
b)
A i
Rozwiązanie:
1 1
i ( x) = 3x dla 0 < x < ;
3
x=t/T
1/ 3
1 5
0 1/3 2/3 1 I = 2 ∫ 3 2 x 2 dx + 12 ⋅ = ≅ 0,745 A ;
0
3 3
-1
1 2 1 2
I= ⋅ + 1 ⋅ = = 0,667 A ;
2 3 3 3
3 5
k sz .i = ≅ 1,342 ; k k .i = ≅ 1,118 .
5 2
c)
V u
Odpowiedź:
200
U ≅ 122,5 V ; U = 100 V ;
x=t/T k sz .u ≅ 1,633 ; k k .u ≅ 1,225 .
0 1/4 1/2 1
-100
Zad. 8-3. Dane są wykresy funkcji okresowych antysymetrycznych (przemiennych symetrycz-

nych), przedstawiających przebiegi czasowe prądu lub napięcia. Oblicz wartości skuteczne i war-
tości średnie półokresowe (identyczne z wyprostowanymi) oraz wartości współczynników szczy-
tu i kształtu tych przebiegów.
Zadania 211
a) i
A Rozwiązanie:
1 1
i ( x) = 4 x dla 0 < x < ;
4
x=t/T 1/ 4
1
0 I = 4 ∫ 4 2 x 2 dx = ≅ 0,577 A ;
1/4 1/2 1 3
0
2
-1 I śr = 0,5 A ; k sz .i = 3 ≅ 1,732 ; k k .i = ≅ 1,155 .
3
b) i
A Odpowiedź:
1
I ≅ 0,577 A ; I śr = 0,5 A ;
x=t/T
0
1/2 1 k sz .i ≅ 1,732 ; k k .i ≅ 1,155 .
-1
c)
A i
Odpowiedź:
1
I ≅ 0,745 A ; I śr = 0,667 A ;
x=t/T
0 k sz .i ≅ 1,342 ; k k .i ≅ 1,118 .
1/6 1/3 1/2 1
-1
d) u
V
Odpowiedź:
100
x=t/T U = 100 V ; U śr = 100 V ;
0 1/2 1
k sz .u = 1 ; k k .u = 1 .
-100
e)
u
V
Odpowiedź:
100
50 U ≅ 70,7 V ; U śr ≅ 66,7 V ;
x=t/T
0 1/6 1/3 1/2 1 k sz .u = 1,414 ; k k .u = 1,061 .
-50
-100
f)
Rozwiązanie:
u
V α < π/2
α
100 100⋅sin x 2 π 
U=  ∫ 100 sin x ⋅ dx + 100 sin α ⋅  − α  =
2 2 2 2
π  0 2 
x =ω t α
2  1 − cos 2 x π 
0 α π /2 π π +α 2π = 100 ∫ dx + sin 2 α ⋅  − α  =
π  0 2 2 
1 sin 2α 
= 100 α− + (π − 2α ) ⋅ sin 2 α  ;
π 2 
α
2 π  2  π  
U śr =  ∫ 100 sin x ⋅ dx + 100 sin α ⋅  − α  = 100 ⋅ 1 − cos α +  2 − α  ⋅ sin α  ;
π  0 2  π    
100 sin α U
k sz .u = ; k k .u = .
U U śr
Wyniki dla α = 60° = π /3 : U ≅ 66,7 V ; U śr ≅ 60,7 V ; k sz .u = 1,30 ; k k .u = 1,10 .
g)
Rozwiązanie:
V u α<π
π π
100 1 1 1 − cos 2 x
U= ∫ 100 sin x ⋅ dx = 100
π α∫
dx =
2 2
100⋅sin x
πα 2
x =ω t 1 α sin 2α
= 100 − + ;
0 α π /2 π π +α 2π 2 2π 4π
π
100 sin x ⋅ dx = 100 ⋅ (1 + cos α )
1 1
π ∫
U śr = ;
α
π
100 U
k sz .u = ; k k .u = .
U U śr
Wyniki dla α = 60° = π /3 : U ≅ 63,4 V ; U śr ≅ 47,7 V ; k sz .u = 1,58 ; k k .u = 1,33 .
h) Odpowiedź.
V u α < π/2
Wzory ogólne:
100 100⋅sin x
1 α sin 2α 200
U = 100 − + ; U śr = cos α ;
2 π 2π π
x =ω t
100 U
0 α π /2 π π +α 2π k sz .u = ; k k .u = .
U U śr
Wyniki dla α = 60° = π /3 : U ≅ 55,2 V ;
U śr ≅ 31,8 V ; k sz .u = 1,81 ; k k .u = 1,73 .
Zadania 213
Zad. 8-4. W indukcyjności L lub pojemności C wywołany jest przepływ prądu o znanym przebiegu
w przedziale czasu t ≥ 0. Oblicz wartości skuteczne prądu i napięcia danego dwójnika.
a)
i A i
1
u L
t
0 1 2 3 4 ms
L = 10 mH, i (0) = 0
-1
- przebieg prądu w postaci wzoru liczbowego

t 0 ≤ t ≤1

i (t ) = − (t − 2) 1≤ t ≤ 3 , [t] = 1 ms, [i] = 1 A .
t − 4 3≤t ≤4

Rozwiązanie:
- wartość skuteczna prądu (obliczona dla ¼ okresu, uwzględniwszy symetrię wykresu)
1
1 3
I= ∫t dt = ⋅ 1 ≅ 0,577 A ;
2
0
3
di
- przebieg napięcia wg zależności u = L , w postaci wzoru liczbowego
dt
 10 0 ≤ t ≤1

u (t ) = − 10 1≤ t ≤ 3 , [t] = 1 ms, [u] = 1 V ;
 10 3≤t ≤ 4

- przebieg napięcia w postaci wykresu i wartość skuteczna napięcia
V u
10
t
U = 10 V .
0 1 2 3 4 ms
-10
b)
i i
mA 1 0 ≤ t ≤1
1 
i (t ) = − 1 1≤ t ≤ 3 ,
u C t 1 3≤t ≤4

0 1 2 3 4 ms
-1 [t] = 1 ms, [i] = 1 mA .
C = 10 µF , u (0) = 0
Rozwiązanie:
- wartość skuteczna prądu I = 1 mA ;
t
1
- przebieg napięcia wg zależności u (t ) = u (t 0 ) + ∫ i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
Ct
0
 0,1 ⋅ t 0 ≤ t ≤1

u (t ) =  0,1 ⋅ [1 − (t − 1)] 1≤ t ≤ 3 , [t] = 1 ms, [u] = 1 V ;
 0,1 ⋅ [−1 + (t − 3)] 3≤t ≤4

V u
0,1
1
1 3
t U= 0,12 ∫ t 2 dt = 0,1 ⋅ 1 ≅ 0,0577 V =
0
3
0 1 2 3 4 ms
= 57,7 mV .
-0,1
c) i i
mA
1 1 0≤t ≤2
i (t ) =  ,
u C t − 1 2≤t ≤4
0 1 2 3 4 ms
[t] = 1 ms, [i] = 1 mA .
-1
C = 10 µF , u (0) = 0
Rozwiązanie:
- wartość skuteczna prądu I = 1 mA ;
t
1
C t∫
- przebieg napięcia wg zależności u (t ) = u (t 0 ) + i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
0
 0,1 ⋅ t 0≤t≤2
u (t ) =  , [t] = 1 ms, [u] = 1 V ;
 0,1 ⋅ [2 − (t − 2)] 2≤t≤4
u
V 2
1 1 3
0,2 U= ⋅ 0,12 ∫ t 2 dt = 0,1 ⋅ 2 ≅ 0,115 V ,
2 0
6
0,1 inaczej (za pomocą składowych: stałej i zmiennej) –
t 1
1
U= 0,1 + 0,1 ∫t dt = 0,1 1 + ⋅ 13 ≅ 0,115 V.
2 2 2
0 1 2 3 4 ms 3
0
Uwaga. Dwa ostatnie przykłady ilustrują wpływ początkowej chwili zadania prądu na wystąpienie
składowej stałej napięcia i na jego wartość skuteczną. Obliczanie wartości skutecznej przebiegu
można uprościć wyznaczając wartość średnią oraz wartość skuteczną składowej zmiennej.
Zadania 215
d)
i mA i
10  10 t 0 ≤ t ≤1

i (t ) = − 10 (t − 2) 1≤ t ≤ 3 ,
u C t  10 (t − 4) 3≤t ≤4

0 1 2 3 4 ms
[t] = 1 ms, [i] = 1 mA .
C = 1 µF , u (0) = 0 -10
Rozwiązanie:
1
1 3
I= ∫ 10 t dt = 10 ⋅ 1 ≅ 5,77 mA ;
2 2
- wartość skuteczna prądu
0
3
t
1
C t∫
- przebieg napięcia wg zależności u (t ) = u (t 0 ) + i (t ) dt , w postaci wzoru liczbowego
0
t
1
∫ (t − t x )dt = 2 ⋅ [(t − t x ) − (t0 − t x ) 2 ] , stąd u (t ) = u (t 0 ) ± 5 ⋅ [(t − t x ) 2 − (t 0 − t x ) 2 ] ,
2
(
t0
gdzie tx – punkt zerowy aktualnego fragmentu przebiegu prądowego )
 5⋅t2 0 ≤ t ≤1

u (t ) =  10 − 5 ⋅ (t − 2) 2 1≤ t ≤ 3 , [t] = 1 ms, [u] = 1 V ,

 5 ⋅ (t − 4) 3≤t ≤ 4
2

4
u 1
4 ∫0
V U= ⋅ u 2 dt =
10
1 3 4
5
= ∫t dt + ∫ [2 − (t − 2) ] dt + ∫ (t − 4) 2 dt ≅ 6,19 V,
4 2 2
5
2 0 1 3
t
inaczej (za pomocą składowych: stałej i zmiennej) –
0 1 2 3 4 ms
1 1
U= 5 2 + ∫ (5 − 5 t 2 ) 2 dt = 5 1 + ∫ (1 − 2t 2 + t 4 )dt ≅ 6,19 V.
0 0
e)
i mA i
10
Odpowiedź:
u C t I ≅ 5,77 mA ,
0 1 2 3 4 ms
U ≅ 3,65 V .
C = 1 µF , u (0) = 0 -10
Zad. 8-5. Na indukcyjność L lub pojemność C podane jest napięcie o znanym przebiegu w prze-
dziale czasu t ≥ 0. Oblicz wartości skuteczne napięcia i prądu danego dwójnika.
a) i V u
20  20 t 0 ≤ t ≤1

u C u (t ) = − 20 (t − 2) 1≤ t ≤ 3 ,
t  20 (t − 4)
 3≤t ≤4
0 1 2 3 4 ms
[t] = 1 ms, [u] = 1 V .
C = 100 µF, u (0) = 0 -20
Rozwiązanie:
1
1 3
U= ∫ 20 t dt = 20 ⋅ 1 ≅ 11,5 V ;
2 2
- wartość skuteczna napięcia
0
3
du
- przebieg prądu wg zależności i = C , w postaci wzoru liczbowego oraz wykresu
dt
A i
 2 0 ≤ t ≤1
 2
i (t ) = − 2 1≤ t ≤ 3 ,
 2 3≤t ≤ 4 t

0 1 2 3 4 ms
[t] = 1 ms, [i] = 1 A ;
-2
- wartość skuteczna prądu I = 2 A .
b) i u
V
10 Odpowiedź:
u t U = 10 V ,
L
0 1 2 3 4 ms I ≅ 0,115 A .
-10 t
1
L = 100 mH , i (0) = 0 Uwaga: i (t ) = i (t 0 ) + ∫ u (t ) dt .
Lt
0
c) i u
V
10 Odpowiedź:
u L t U = 10 V ,
0 1 2 3 4 ms I ≅ 0,577 A
-10
(uwaga - jw.).
L = 10 mH , i (0) = 0
d) u
i V
10 Odpowiedź:
t U ≅ 5,77 V ,
u L
0 1 2 3 4 ms I ≅ 6,19 mA
-10
(uwaga - jw.).
L = 1 mH , i (0) = 0
Zadania 217
9. DWÓJNIKI PRĄDU SINUSOIDALNEGO

Zad. 9-1. Dane są: wartość elementu R, L lub C i przebieg czasowy (wzór liczbowy) występujące-
go na nim napięcia sinusoidalnego u (t ) = 100 2 ⋅ sin(ω t − 30°) , [u] = 1 V, f = 50 Hz
( ω = 2 π f ≅ 314 s ). Wyznacz przebieg czasowy prądu. Narysuj wykres wskazowy dwójnika.
-1
a) Obliczenia:
i R = 50 Ω - metoda klasyczna
U = 100 V, ψ u = −30° , Z = 50 Ω, ϕ = 0,
u
U
I = = 2 A, ψ i = ψ u − ϕ = −30° ;
Z
Wykres wskazowy: - rachunek symboliczny
U = 100 ⋅ e − j 30° (V), Z = 50 = 50 ⋅ e j 0° (Ω),
-30° U
I U I = = 2 ⋅ e − j 30° (A);
Z
i (t ) = 2 2 ⋅ sin(ω t − 30°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
b) Obliczenia:
i L = 92 mH - metoda klasyczna
U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
u
X L = ω L ≅ 28,9 Ω, Z ≅ 28,9 Ω, ϕ = 90° ,
U
I = ≅ 3,46 A, ψ i = ψ u − ϕ = −120° ;
Z
U = 100 ⋅ e − j 30° (V), Z ≅ j 28,9 = 28,9 ⋅ e j 90° (Ω),
-30°
U
I -120° I = ≅ 3,46 ⋅ e − j120° (A);
U Z
i (t ) ≅ 3,46 2 ⋅ sin(ω t − 120°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
c) Obliczenia:
i C = 36,8 µF - metoda klasyczna
U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
u
1
XC = ≅ 86,5 Ω, Z ≅ 86,5 Ω, ϕ = −90° ,
ωC
U
I= ≅ 1,16 A, ψ i = ψ u − ϕ = 60° ;
Z
I U = 100 ⋅ e − j 30° (V), Z ≅ − j86,5 = 86,5 ⋅ e − j 90° (Ω),
60°
U
-30° I = ≅ 1,16 ⋅ e j 60° (A);
Z
U
i (t ) ≅ 1,16 2 ⋅ sin(ω t + 60°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
Zad. 9-2. Dane są wartości elementów: R = 50 Ω, L = 92 mH, C = 36,8 µF, tworzących różne
warianty dwójnika R, X (układu szeregowego wybranych elementów), oraz przebieg czasowy
(wzór liczbowy) występującego na nim napięcia u (t ) = 100 2 ⋅ sin(ω t − 30°) , [u] = 1 V,
f = 50 Hz . Wyznacz przebiegi czasowe prądu dwójników. Narysuj wykresy wskazowe.
a)
Rozwiązanie:
i R L - metoda klasyczna
U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
uR uL
R = 50 Ω, X L = ω L ≅ 28,9 Ω, X = XL,
u
X
Z = R 2 + X 2 ≅ 57,8 Ω, ϕ = arc tg ≅ 30° ,
R
U
UL I= ≅ 1,73 A, ψ i = ψ u − ϕ ≅ −60° ;
Z
-30° - rachunek symboliczny
-60°
U = 100 ⋅ e − j 30° (V),
30° UR
I Z, ϕ - jw., Z = Z e jϕ ≅ 57,8 ⋅ e j 30° (Ω),
U
U
I= ≅ 1,73 ⋅ e − j 60° (A);
Z
i (t ) ≅ 1,73 2 ⋅ sin(ω t − 60°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
b)
Rozwiązanie:
i R C - metoda klasyczna
U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
uR uC
1
u R = 50 Ω, XC = ≅ 86,5 Ω, X = −XC ,
ωC
X
Z = R 2 + X 2 ≅ 100 Ω, ϕ = arc tg ≅ −60° ,
R
I
U
30° I= ≅ 1 A, ψ i = ψ u − ϕ ≅ 30° ;
Z
-60° -30°
- rachunek symboliczny
U U = 100 ⋅ e − j 30° (V),
Z, ϕ - jw., Z = Z e jϕ ≅ 100 ⋅ e − j 60° (Ω),
UC UR
U
I= ≅ 1 ⋅ e j 30° (A);
Z
i (t ) ≅ 2 ⋅ sin(ω t + 30°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

Zadania 219
c)
Rozwiązanie:
i R L C
- metoda klasyczna
uR uL uC U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
u R = 50 Ω, X L ≅ 28,9 Ω, X C ≅ 86,5 Ω,
X = X L − X C ≅ −57,6 Ω, Z = R 2 + X 2 ≅ 76,3 Ω,
I X U
-49° ϕ = arc tg ≅ − 49,0° , I= ≅ 1,31 A,
19° R Z
-30° ψ i = ψ u − ϕ ≅ 19° ;
U - rachunek symboliczny
U = 100 ⋅ e − j 30° (V),
UR Z, ϕ - jw., Z = Z e jϕ ≅ 76,3 ⋅ e − j 49° (Ω),
UC UL U
I= ≅ 1,31 ⋅ e j19° (A);
Z
i (t ) ≅ 1,31 2 ⋅ sin(ω t + 19°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
d) R=0
Rozwiązanie:
i L C - metoda klasyczna
U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
uL uC
X L ≅ 28,9 Ω, X C ≅ 86,5 Ω,
u
X = X L − X C ≅ −57,6 Ω, Z = X ≅ 57,6 Ω,
U
I ϕ = −90° , I= ≅ 1,74 A,
Z
60° ψ i = ψ u − ϕ = 60° ;
-30° - rachunek symboliczny
U = 100 ⋅ e − j 30° (V),
U
UL Z, ϕ - jw., Z = Z e jϕ ≅ 57,6 ⋅ e − j 90° (Ω),
U
UC I= ≅ 1,74 ⋅ e j 60° (A);
Z
i (t ) ≅ 1,74 2 ⋅ sin(ω t + 60°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
Zad. 9-3. Dane są wartości elementów: R = 50 Ω, L = 92 mH, C = 36,8 µF, tworzących różne
warianty dwójnika G, B (układu gałęzi równoległych), oraz przebieg czasowy (wzór liczbowy) wy-
stępującego na nim napięcia u (t ) = 100 2 ⋅ sin(ω t − 30°) , [u] = 1 V, f = 50 Hz . Wyznacz prze-
biegi czasowe prądu dwójników. Narysuj wykresy wskazowe.
a)
i Rozwiązanie:
- metoda klasyczna
iR iC
U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
u
1
R C G= = 0,02 S, BC = ω C ≅ 0,0116 S, B = BC ,
R
B
Y = G 2 + B 2 ≅ 0,0231 S, ϕ = −arc tg ≅ −30° ,
G
IC I = Y ⋅ U ≅ 2,31 A, ψ i = ψ u − ϕ ≅ 0° ;
I
-30°
U = 100 ⋅ e − j 30° (V),
IR U Y, ϕ - jw., Y = Y e − jϕ ≅ 0,0231 ⋅ e j 30° (S),
I = Y ⋅ U ≅ 2,31 ⋅ e j 0° = 2,31 (A);
i (t ) ≅ 2,31 2 ⋅ sin ω t , [i] = 1 A, f = 50 Hz ;
b) i
Rozwiązanie:
i1 i2
- metoda klasyczna
R U = 100 V, ψ u = −30° , ω = 2πf = 100π (s-1),
u C
L R1 = R = 50 Ω, X 1 = X L = ω L ≅ 28,9 Ω,
X
Z1 = R12 + X 12 ≅ 57,8 Ω, ϕ1 = arc tg 1 ≅ 30° ,
R1
I2 R X
G1 = 12 ≅ 0,015 S, B1 = − 21 ≅ 0,0087 S;
Z1 Z1
-10,9°
1
I inaczej: Y1 = ≅ 0,0173 S, G1 = Y1 ⋅ cos ϕ1 ≅ 0,015 S,
Z1
U
I1 B1 = −Y1 ⋅ sin ϕ1 ≅ −0,0087 (S); B2 = BC = ω C ≅ 0,0116 S,
G = G1 ≅ 0,015 S, B = B1 + B2 ≅ 0,0029 S,
B
Y = G 2 + B 2 ≅ 0,0153 S, ϕ = −arc tg ≅ −10,9° , I = Y ⋅ U ≅ 1,53 A, ψ i = ψ u − ϕ ≅ −19,1° ;
G
1 − jϕ1
U = 100 ⋅ e − j 30° (V); Z1, ϕ1, B2 - jw.; Y1 = ⋅e ≅ 0,0173 ⋅ e − j 30° ≅ 0,015 − j 0,0087 (S),
Z1
Y 2 = jB2 ≅ 0,0116 ⋅ e j 90° = j 0,0116 S, Y = Y 1 + Y 2 ≅ 0,015 + j 0,0029 ≅ 0,0153 ⋅ e j10,9° (S),
I = Y ⋅ U ≅ 1,53 ⋅ e − j19,1° (A); I 1 = Y 1 ⋅ U ≅ 1,73 ⋅ e − j 60° (A), I 2 = Y 2 ⋅ U ≅ 1,16 ⋅ e j 60° (A);
i (t ) ≅ 1,53 2 ⋅ sin(ω t − 19,1°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
Uwaga. Ze względu na prostsze procedury obliczeniowe korzystniej jest posługiwać się rachun-
kiem symbolicznym. Trudno w zasadzie obyć się bez niego w wypadku struktur bardziej złożo-
nych. Kolejne układy będą rozwiązywane już tylko tą metodą.
Zadania 221
c)
i Rozwiązanie:
R1 = R2 = R = 50 Ω, X 1 = X L = ω L ≅ 28,9 Ω,
i1 i2
1
X2 = X L − XC = ω L − ≅ −57,6 Ω,
u R
R ωC
X
L Z1 = R12 + X 12 ≅ 57,8 Ω, ϕ1 = arc tg 1 ≅ 30° ,
L R1
C X
Z 2 = R22 + X 22 ≅ 76,3 Ω, ϕ 2 = arc tg 2 ≅ −49,0° ,
R2
1 − jϕ1
I2 Y1 = ⋅e ≅ 0,0173 ⋅ e − j 30° ≅ 0,015 − j 0,0087 (S),
Z1
1 − jϕ 2
I
Y2 = ⋅e ≅ 0,0131 ⋅ e j 49,0° ≅ 0,0086 + j 0,0099 (S),
Z2
I1 U Y = Y 1 + Y 2 ≅ 0,0236 + j 0,0012 ≅ 0,0236 ⋅ e j 2,9° (S),
I = Y ⋅ U ≅ 2,36 ⋅ e − j 27,1° (A);
do wykresu: I 1 = Y 1 ⋅ U ≅ 1,73 ⋅ e − j 60° (A), I 2 = Y 2 ⋅ U ≅ 1,31 ⋅ e j19° (A);
i (t ) ≅ 2,36 2 ⋅ sin(ω t − 27,1°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .
d)
i Odpowiedź:
i1 i2 i (t ) = 2 2 ⋅ sin(ω t − 30°) , [i] = 1 A, f = 50 Hz .

I2
u R R
L C I
I1 U
e)
i Odpowiedź:
i1 i2 I2 i (t ) ≅ 2,61 2 ⋅ sin(ω t − 109,1°) ,

[i] = 1 A, f = 50 Hz .
u R
L
C U
I1 I
Zad. 9-4. Dane są wartości rezystancji i reaktancji elementów dwójnika R, X (układ szeregowy)
oraz przebieg czasowy występującego na nim napięcia u. Oblicz wartości skuteczne i fazy począt-
kowe oraz zapisz przebiegi czasowe napięć u1 i u2 .
R1 XL R2 XC
R1 = 1 Ω, X L = 2 Ω, R 2 = 3 Ω, XC = 5Ω
u1 u2
u u (t ) = 20 2 ⋅ sin(ω t − 45°) , [u] = 1 V
Z1 Z2
Rozwiązanie - na postawie wzorów dla dzielnika napięcia: U1 = ⋅U , U2 = ⋅U .
Z Z
Obliczenia: U = 20 ⋅ e − j 45° (V);
Z 1 = 1 + j 2 ≅ 2,24 ⋅ e j 63° (Ω), Z 2 = 3 − j 5 ≅ 5,83 ⋅ e − j 59° (Ω), Z = 4 − j 3 ≅ 5 ⋅ e − j 37° (Ω);
2,24 5,83
U1 ≅ ⋅ 20 ⋅ e j ( 63+37 −45)° ≅ 9,0 ⋅ e j 55° (V), U 2 ≅ ⋅ 20 ⋅ e j ( −59+37−45)° ≅ 23,3 ⋅ e − j 67° (V).
5 5
Wyniki: U 1 ≅ 9,0 V; ψ u1 ≅ 55° ; u1 (t ) ≅ 9,0 2 sin(ω t + 55°) , [u1] = 1 V;
U 2 ≅ 23,3 V; ψ u 2 ≅ −67° ; u 2 (t ) ≅ 23,3 2 sin(ω t − 67°) , [u1] = 1 V.
oraz przebieg czasowy napięcia u1 występującego na parze elementów. Oblicz wartość skuteczną i
fazę początkową oraz zapisz przebieg czasowy napięcia u (na dwójniku).
R1 XL R2 XC
R1 = R2 = 10 3 Ω, X L = 10 Ω, X C = 30 Ω
u1 u2
u u1 (t ) = 100 2 ⋅ cos ω t , [u1] = 1 V
Z1 Z
Rozwiązanie - na postawie wzoru dla dzielnika napięcia U 1 = ⋅ U , stąd U= ⋅U 1 .
Z Z1
Obliczenia: u1 (t ) = 100 2 ⋅ cos ω t = 100 2 ⋅ sin(ω t + 90°) , U 1 = 100 ⋅ e j 90° (V);
Z 1 = 10 3 + j10 = 20 ⋅ e j 30° (Ω), Z = 20 3 − j 20 = 40 ⋅ e − j 30° (Ω);
40
U= ⋅ 100 ⋅ e j ( −30−30+90)° = 200 ⋅ e j 30° (V).
20
Wyniki: U = 200 V; ψ u ≅ 30° ; u (t ) = 200 2 sin(ω t + 30°) , [u] = 1 V.
oraz wskazanie woltomierza V1 : R1 = 20 Ω, R2 = X C = 10 Ω, U 1 = 10 V. Określ wskazanie
woltomierza V (woltomierze nie pobierają mocy i wskazują wartości skuteczne napięć).
R1 R2 XC
Rozwiązanie - na postawie wzoru dla dzielnika
Z
V1 napięcia U 1 = 1 ⋅ U ,
u1 Z
Z Z
V stąd U = ⋅U 1 i U = ⋅ U1 .
Z1 Z1
u
Zadania 223
31,6
Obliczenia: Z = 30 2 + 10 2 ≅ 31,6 Ω, Z1 = R1 = 20 Ω; U≅ ⋅ 10 = 15,8 V.
20
Wynik: U ≅ 15,8 V.
Zad. 9-7. Dane są wartości rezystancji i reaktan- R1 XL XC

cji elementów dwójnika R, X (układ szeregowy)
oraz wskazanie woltomierza V2 :
R1 = X L = 20 Ω, X C = 10 Ω, U 1 = 10 V. V2
Określ wskazanie woltomierza V. V
Odpowiedź: U ≅ 22,4 V.
Zad. 9-8. Dane są wartości rezystancji i reaktancji elementów dwójnika G, B (układ równoległy)
oraz przebieg czasowy prądu całkowitego i. Oblicz wartości skuteczne i fazy początkowe oraz za-
pisz przebiegi czasowe prądów i1 i i2 .
i
i1 i2 R1 = 30 Ω, X L = 40 Ω, R2 = 40 Ω, X C = 30 Ω
R1 R2 i (t ) = 3 2 ⋅ sin(ω t + 30°) , [i] = 1 A
XL XC Rozwiązanie - na postawie wzorów dla dzielnika prądu:

Y Z2 Y Z1
I1 = 1 ⋅ I = ⋅I , I2 = 2 ⋅I = ⋅I .
Y Z1 + Z 2 Y Z1 + Z 2
Obliczenia: I = 3 ⋅ e j 30° (A);
Z 1 = 30 + j 40 ≅ 50 ⋅ e j 53° (Ω), Z 2 = 40 − j 30 ≅ 50 ⋅ e − j 37° (Ω), Z 1 + Z 2 = 70 + j10 ≅ 70,7 ⋅ e j 8° (Ω);
50 50
I1 ≅ ⋅ 3 ⋅ e j ( −37−8+30)° ≅ 2,12 ⋅ e − j15° (A), I 2 ≅ ⋅ 3 ⋅ e j (53−8+30)° ≅ 2,12 ⋅ e j 75° (A);
70,7 70,7
1 1
albo Y 1 = ≅ 0,02 ⋅ e − j 53° ≅ 0,012 − j 0,016 (S), Y 2 = ≅ 0,02 ⋅ e j 37° ≅ 0,016 + j 0,012 (S),
Z1 Z2
Y = Y 1 + Y 2 ≅ 0,028 − j 0,004 ≅ 0,0283 ⋅ e − j 8° (S);
0,02 0,02
I1 ≅ ⋅ 3 ⋅ e j ( −53+8+30)° ≅ 2,12 ⋅ e − j15° (A), I 2 ≅ ⋅ 3 ⋅ e j (37 +8+30)° ≅ 2,12 ⋅ e j 75° (A).
0,0283 0,0283
Wyniki: I1 ≅ 2,12 A; ψ u1 ≅ −15° ; i1 (t ) ≅ 2,12 2 sin(ω t − 15°) , [i1] = 1 A;
I 2 ≅ 2,12 A; ψ u 2 ≅ 75° ; i2 (t ) ≅ 2,12 2 sin(ω t + 75°) , [i2] = 1 A.
Zad. 9-9. Dane są wartości rezystancji i reaktancji elementów i

dwójnika G, B (układ równoległy) oraz wskazanie amperomie- A
i1
rza A1 : R1 = 20 Ω, R2 = X C = 10 Ω, I 1 = 2 A.
Określ wskazanie amperomierza A. A1 R2
Rozwiązanie - na postawie wzoru dla dzielnika prądu:
R1
Z2 Z +Z2 Z1 + Z 2 XC
I1 = ⋅ I , stąd I = 1 ⋅ I1 i I = ⋅ I1 .
Z1 + Z 2 Z2 Z2
Odpowiedź: I ≅ 4,5 A.
Zad. 9-9. W danym układzie wskazania wszystkich trzech woltomierzy są takie same. Określ war-
tość kąta przesunięcia fazowego dwójnika.
Rozwiązanie na podstawie wykresu wskazo-
I R L C wego (zał. ψ i = 0 , tj. I = I – rzeczywisty):
ϕ2 = − 90° ϕ I
V1 V2 U
U1 U U2 U2 U1
V ϕ = −30° ϕ1 > 0
(wskazy napięć tworzą trójkąt równoboczny).
Rozwiązanie na podstawie zależności analitycznych:

U 1 = U 2 = U , I 1 = I 2 = I , więc Z1 = Z 2 = Z czyli R 2 + X L2 = X C = R 2 + ( X L − X C ) 2 ,
 R 2 + X L2 = X C2
tzn.  , stąd R = 3 X L , X C = 2 X L ,
 R 2 + X L2 = R 2 + X L2 − 2 X L X C + X C2
X − XC  1 
ϕ = arc tg L = arc tg  −  = −30° .
R  3
Zad. 9-10. W danym układzie wskazania wszystkich trzech amperomierzy są takie same. Określ
wartość kąta przesunięcia fazowego dwójnika.
I Rozwiązanie na podstawie wykresu wskazowego (zał. ψ u = 0 ,
A
tj. U = U – rzeczywisty):
I1 I2 ϕ1 > 0
A1 A2 I2
I1
U
R
C I
ϕ2 = − 90° ϕ U
L
ϕ = −30°
(wskazy prądów tworzą trójkąt równoboczny).
Zad. 9-11. W danym układzie zachodzą następujące zależności między wskazaniami amperomie-
rzy: I 1 = I 2 , I = 3 I1 . Określ wartość kąta przesunięcia fazowego dwójnika.
I Rozwiązanie na podstawie wykresu wskazowego (zał. ψ u = 0 ,
A
I1 I2 tj. U = U – rzeczywisty):
U
A1 A2
U ϕ I2 ϕ1 > 0
R1
I1
R2
I
L ϕ = 30°
(wskazy prądów tworzą trójkąt równoramienny o równym 3
stosunku długości podstawy i ramion).
Zadania 225
10. OBWODY JEDNOFAZOWE

Zad. 10-1. Cewkę R, L zasilono napięciem sinusoidalnym u(t). Oblicz wartość skuteczną prądu w
cewce oraz wartości pobieranych przez nią mocy: czynnej, biernej i pozornej. Narysuj wykres
wskazowy prądu i napięć oraz wykresy trójkątowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 Ω, L = 0,1 H; u (t ) = 100 2 ⋅ sin ω t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
I R L Obliczenia:
U = U = 100 V, ω = 2πf = 100π (s-1),
UL
U UR X L = ω L ≅ 31,4 Ω,
XL
Z = R 2 + X L2 ≅ 59,0 Ω, ϕ = arc tg ≅ 32,1° ;
R
U
I= ≅ 1,69 A; S = U ⋅ I ≅ 169 VA, P = U ⋅ I ⋅ cos ϕ ≅ 143 W, Q = U ⋅ I ⋅ sin ϕ ≅ 90 var;
Z
U
inaczej: Z = Z e jϕ ≅ 59 ⋅ e j 32,1° (Ω), I= ≅ 1,69 ⋅ e − j 32,1° (A);
Z
S = U ⋅ I ≅ 100 ⋅ 1,69 ⋅ e j ( 0+32,1)° = 169 ⋅ (cos 32,1° + j sin 32,1°) ≅ 143 + j 90 (VA),
*
S ≅ 169 VA, P ≅ 143 W, Q ≅ 90 var;

jeszcze inaczej: S = Z ⋅ I 2 ≅ 169 VA, P = R ⋅ I 2 ≅ 143 W, Q = X ⋅ I 2 ≅ 90 var
(sprawdzenie: S = P 2 + Q 2 ≅ 169 VA).
Wykresy:
UL
UR Z S
jXL jQ
ϕ U ϕ ϕ
I R P
Zad. 10-2. Cewkę R, L z poprzedniego zadania połączono szeregowo z kondensatorem C. Obwód

zasilono tym samym napięciem sinusoidalnym u(t). Oblicz wartość skuteczną prądu w obwodzie,
wartości skuteczne napięć na cewce i kondensatorze oraz wartości mocy: czynnej, biernej i pozor-
nej, pobieranych przez dwójnik i przez jego elementy. Narysuj wykres wskazowy prądu i napięć
oraz wykresy trójkątowe: impedancji i mocy.
Dane: R = 50 Ω, L = 0,1 H, C = 40 µF; u (t ) = 100 2 ⋅ sin ω t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
Obliczenia:
I R L C
U = U = 100 V, ω = 2πf = 100π (s-1),
1
UR UL X L = ω L ≅ 31,4 Ω, XC = ≅ 79,6 Ω,
U U1 U2 ωC
Z 1 = 50 + j 31,4 ≅ 59,0 ⋅ e j 32,1° (Ω),
Z 2 = − j 79,6 = 79,6 ⋅ e − j 90° (Ω),
U
X = X L − X C ≅ − 48,2 Ω, Z = 50 − j 48,2 ≅ 69,4 ⋅ e − j 43,9° (Ω); I= ≅ 1,44 ⋅ e j 43,9° (A);
Z
I ≅ 1,44 A; U 1 = Z1 ⋅ I ≅ 85,0 V, U 2 = Z 2 ⋅ I ≅ 114,6 V;
S = Z ⋅ I 2 ≅ 144 VA, P = R ⋅ I 2 ≅ 104 W, Q = X ⋅ I 2 ≅ −100 var;

S1 = Z1 ⋅ I 2 ≅ 122 VA, P1 = R ⋅ I 2 ≅ 104 W, Q1 = X L ⋅ I 2 ≅ 65 var;
S 2 = Z 2 ⋅ I 2 ≅ 165 VA, P2 = 0 , Q2 = − X C ⋅ I 2 ≅ −165 var
(sprawdzenie: P = P1 + P2 ≅ 104 W, Q = Q1 + Q2 ≅ −100 var).
Wykresy: I
ϕ U Z1
S1
UR jX1
jQ1
U1
ϕ R ϕ P
jQ
UL jX S2=jQ2
Z2 =jX2
S
U2 Z
Zad. 10-3. W obwodzie z poprzedniego zadania pojemność C ma taką wartość, że występuje rezo-
nans napięć. Oblicz wartość C, wartość skuteczną prądu w obwodzie, wartości skuteczne napięć na
cewce i kondensatorze oraz wartości mocy: czynnej, biernej i pozornej, pobieranych przez dwójnik
i przez jego elementy. Narysuj wykres wskazowy prądu i napięć oraz wykresy trójkątowe: impe-
dancji i mocy.
Dane: R = 50 Ω, L = 0,1 H, u (t ) = 100 2 ⋅ sin ω t , [u] = 1 V, f = 50 Hz .
Obliczenia:
I R L C
U = U = 100 V, ω = 2πf = 100π (s-1);
UR UL X = X L − X C = 0 czyli X C = X L ,
U U1 U2 1
XC = , X L = ω L ≅ 31,4 Ω,
ωC
1
C= ≅ 101,4 ⋅ 10 −6 F = 101,4 µF;
ω XL
Z 1 = 50 + j 31,4 ≅ 59,0 ⋅ e j 32,1° (Ω), Z 2 = − j 31,4 = 31,4 ⋅ e − j 90° (Ω), Z = R = 50 = 50 ⋅ e j 0° (Ω);
U
I = = 2 ⋅ e j 0° (A), I = 2 A; U 1 = Z1 ⋅ I ≅ 118,0 V, U 2 = Z 2 ⋅ I ≅ 62,8 V;
Z
S = P = R ⋅ I 2 = 200 W, Q = 0;
S1 = Z1 ⋅ I 2 ≅ 236 VA, P1 = R ⋅ I 2 = 200 W, Q1 = X L ⋅ I 2 ≅ 126 var;
S 2 = Z 2 ⋅ I 2 ≅ 126 VA, P2 = 0 , Q2 = − X C ⋅ I 2 ≅ −126 var.
Wykresy:
I UR
U S1
UL
U1 Z1
jQ1
U2
jX1 S2=jQ2
Z2 = jX2
Z=R S=P
Zadania 227
Zad. 10-4. Cewkę R, L i kondensator C z poprzedniego zadania połączono równolegle i zasilono

tym samym napięciem U. Oblicz wartości symboliczne prądów I1, I2 i I oraz wartości mocy zespo-
lonych S1, S2 i S . Narysuj wykres wskazowy napięcia i prądów oraz wykresy trójkątowe: admitan-
cji i mocy.
Dane:
I U = U = 100 V,
I1 I2 Z 1 = 50 + j 31,4 ≅ 59,0 ⋅ e j 32,1° (Ω),
R
Z 2 = − j 31,4 = 31,4 ⋅ e − j 90° (Ω).
U C
Obliczenia:
1 1 − j 32,1°
L Y1 = ≅ ⋅e ≅ 16,9 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 32,1° ≅ (14,3 − j 9,0) ⋅ 10 −3 S,
Z 1 59
1 1
Y2 = = ⋅ e j 90° ≅ 31,8 ⋅ 10 −3 ⋅ e j 90° = j 31,8 ⋅ 10 −3 S,
Z 2 31,4
Y = Y 1 + Y 2 ≅ (14,3 + j 22,8) ⋅ 10 −3 ≅ 26,9 ⋅ 10 −3 ⋅ e j 57,9° S;
I 1 = Y 1 ⋅ U ≅ 1,69 ⋅ e − j 32,1° ≅ (1,43 − j 0,9) A, I 2 = Y 2 ⋅ U ≅ 3,18 ⋅ e j 90° = j 3,18 A,
I = Y ⋅ U ≅ 2,69 ⋅ e j 57,9° ≅ (1,43 + j 2,28) A (sprawdzenie: I = I 1 + I 2 ≅ (1,43 + j 2,28) A );
S 1 = U ⋅ I 1 ≅ 169 ⋅ e j 32,1° ≅ (143 + j 90) VA, S 2 = U ⋅ I 2 ≅ 318 ⋅ e − j 90° = − j 318 VA,
* *
S = U ⋅ I ≅ 269 ⋅ e − j 57,9° ≅ (143 − j 228) VA (sprawdzenie: S = S 1 + S 2 ≅ (143 − j 228) VA ).

*
Wykresy:
S1
Y
I Y2=jB2 ϕ1 jQ1
I2
jB ϕ P=P1
ϕ U ϕ jQ
G=G1
ϕ1 ϕ1 S2=jQ2
jB1
S
I1 Y1
Zad. 10-5. W obwodzie z poprzedniego zadania pojemność C ma taką wartość, że występuje rezo-
nans prądów. Oblicz wartość C, wartości skuteczne prądów w obwodzie: I1, I2 i I , oraz wartości
mocy: P, Q1 i Q2 . Narysuj wykres wskazowy napięcia i prądów oraz wykresy trójkątowe: admitan-
cji i mocy.
I I I
I1 I2 I1 I2
≡ ≡
R U U
U C G1
G1
B1 B2 (B = B1 +B2 = 0)
L
B1
B2 = − B1 , B2 = ω C , stąd C=− , gdzie ω = 2πf = 100π (s-1).
ω
Dane: U = U = 100 V, Y 1 ≅ 16,9 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 32,1° ≅ (14,3 − j 9,0) ⋅ 10 −3 S .

B1
Obliczenia: B1 ≅ −9,0 ⋅ 10 −3 S, C=− ≅ 28,7 ⋅ 10 −6 F = 28,7 µF;
ω
−3
B2 ≅ 9,0 ⋅ 10 S, Y 2 = jB2 ≅ j 9,0 ⋅ 10 −3 = 9,0 ⋅ 10 −3 ⋅ e j 90° (S);
B = 0 , Y = G = G1 ≅ 14,3 ⋅ 10 −3 S, Y ≅ 14,3 ⋅ 10 −3 S;
I = Y ⋅ U ≅ 1,43 A, I 1 = Y1 ⋅ U ≅ 1,69 A, I 2 = Y2 ⋅ U ≅ 0,9 A;
P = G ⋅ U 2 ≅ 143 W, Q1 = − B1 ⋅ U 2 ≅ 90 var, Q2 = − B2 ⋅ U 2 ≅ −90 var;
do wykresu: I 1 = Y 1 ⋅ U ≅ 1,69 ⋅ e − j 32,1° A, I 2 = Y 2 ⋅ U ≅ 0,9 ⋅ e j 90° (A), I = Y ⋅ U ≅ 1,43 A,
S 1 = U ⋅ I 1 ≅ 169 ⋅ e j 32,1° ≅ (143 + j 90) VA, S 2 = U ⋅ I 2 ≅ 90 ⋅ e − j 90° = − j 90 VA,

* *
S = U ⋅ I ≅ 143 VA.
*
Wykresy: I U Y=G S1
ϕ1 ϕ1 jQ1 S2 = jQ2
ϕ1 I2 Y2
I1 Y1 S=P
Zad. 10-6. Odbiornik jednofazowy zasilany napięciem o wartości skutecznej U, pobiera moc czyn-
ną P i moc bierną Q . Oblicz wartość skuteczną prądu I oraz wartości: współczynnika mocy cosϕ ,
impedancji Z i admitancji Y , tego odbiornika. Wyznacz wartości parametrów odbiornika R, X
(przedstawionego jako dwójnik szeregowy) oraz składowych napięcia: czynnej Ucz i biernej Ub.
Podobnie – wartości parametrów G, B (przedstawionego jako układ gałęzi równoległych) oraz skła-
dowych prądu: czynnej Icz i biernej Ib.
I
Dane: U = 50 V, P = 400 W, Q = 300 var.
Rozwiązanie:
U Z, ϕ
P, Q ⇒
(Y, ϕ) S P 2 + Q 2 500 P
I= = = = 10 A, cos ϕ = = 0,8 ;
U U 50 S
U I
Z = = 5 Ω, Y = = 0,2 S ;
I U
I
P Q
R= = 4 Ω, X = 2 = 3 Ω,
UR R I 2
I
U P
U cz = R ⋅ I = = 40 V,
UX X I
Q
U b = X ⋅ I = = 30 V;
I
I
P Q
G= 2
= 0,16 S, B = − 2 = −0,12 S,
IG IB U U
U P
G B I cz = G ⋅ U = = 8 A,
U
Q
I b = B ⋅ U = − = −6 A.
U
Zadania 229
Zad. 10-7. Do odbiornika jednofazowego z poprzedniego zadania dołączono równolegle kondensa-

tor, skutkiem czego wypadkowa moc bierna pobierana z sieci wyniosła: a) 50 var, b) – 200 var. Ob-
licz wartości susceptancji i pojemności kondensatora (częstotliwość sieci równa 50 Hz) oraz warto-
ści skuteczne prądów: I1, I2 i I . Narysuj wykres wskazowy (przy założeniu U = U ) oraz wykres mo-
cy.
Dane: U = 50 V, f = 50 Hz,
I
P = 400 W, Q1 = 300 var,
I1 I2 a) Q = 50 var.
P ⇒ Rozwiązanie: Q2 = Q − Q1 = −250 var,
U Q2 ⇒ C
Q
Q1 ⇒ Q2 = − B2 ⋅ U 2 , stąd B2 = − 22 = 0,1 S,
U
B2
B2 = ω C stąd C = ≅ 318 ⋅ 10 −6 F = 318 µF;
2π f
U S1 = P 2 + Q12 = 500 VA, S = P 2 + Q 2 ≅ 403 VA,

I I2
S1 Q2 S
I1 S1
jQ1 I1 = = 10 A, I2 = = 5 A, I= ≅ 8,06 A;
U U U
jQ2 Q1
do wykresów: ϕ1 = arc tg ≅ 36,9° , ϕ 2 = −90° ,
S P
Q
P
jQ ϕ = arc tg ≅ 7,1° .
P
b) Q = −200 var. I S1
I2
Odpowiedź: jQ1
U
B2 = 0,2 S, C = 636 µF;
P
I1 = 10 A, I 2 = 10 A, I1
I ≅ 8,94 A. jQ jQ2
S
Zad. 10-8. Moc czynna pobierana z sieci przez odbiornik o układzie pokazanym na rysunku wynosi
400 W, a wskazania wszystkich amperomierzy są jednakowe i równe 2 A. Oblicz: a) wartość sku-
teczną U napięcia zasilającego, którego częstotliwość wynosi 50 Hz, oraz wartości parametrów R,
L, C ; b) wartości mocy biernej, pobieranej z sieci przez odbiornik i przez jego gałęzie; c) wartość
pojemności C, przy której wystąpiłby rezonans prądów i wartość skuteczną prądu I w tym stanie.
I
A Wyznaczenie kąta przesunięcia fazowego ϕ – jak w zad. 9.10 –
I1 I2 na podstawie wykresu wskazowego (zał. ψ u = 0 , tj. U = U ):
A1 A2 ϕ1 > 0
P = 400 W, I1 = I2 = I = 2 A;
U I2
R I1
C ϕ = −30°, ϕ1 = 30°
L I (wskazy prądów tworzą
ϕ2 = − 90° ϕ U
trójkąt równoboczny).
Obliczenia:
P
a) P = U ⋅ I ⋅ cos ϕ , stąd U = ≅ 231 V;
I ⋅ cos ϕ
P X
P = R ⋅ I12 , stąd R = 2 = 100 Ω; X L = R ⋅ tg ϕ1 ≅ 57,7 Ω , L = L ≅ 0,184 H;
I1 2πf
U 1
XC = ≅ 115,5 Ω, C = ≅ 27,6 ⋅ 10 −6 F = 27,6 µF;
I2 2πfX C
b) Q = P ⋅ tg ϕ ≅ −231 var, Q1 = X L ⋅ I12 ≅ 231 var, Q2 = − X C ⋅ I 22 ≅ −462 var;
c)
Q = 0, ϕ = 0
Q = 0 , tzn. Q2 = −Q1 ; Q2 = − BC ⋅ U 2 , BC = ω C ,
S1
Q1
ϕ1 = 30° jQ1 jQ2 stąd C = ≅ 13,8 ⋅ 10 −6 F = 13,8 µF;
2πfU 2
S=P
S P
U I= = ≅ 1,73 A,
U U
ϕ1 = 30°
I I2 inaczej: I = I1 ⋅ cos ϕ1 ≅ 1,73 A.
I1
Zad. 10-9. Określ wskazania przyrządów w przedstawionym układzie odbiornika jednofazowego.

Przyrządy są idealne, tzn. nie pobierają mocy. Amperomierz i woltomierze wskazują wartości sku-
teczne. Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XC = 10 Ω, R2 = XL2 = 20 Ω.
U1
V1
P I I R1 L1
W A
U1 L2 U2
U2 V2 U3
U R2 U3 V3
UC
UC C VC
Rozwiązanie: Z 1 = (10 + j10) Ω, Z 2 = (20 + j 20) Ω, Z C = − j10 Ω,

Z 3 = Z 2 + Z C = (20 + j10) Ω, Z = Z 1 + Z 3 = (30 + j 20) Ω, R = Re Z = 30 Ω;
Z1 ≅ 14,14 Ω, Z 2 ≅ 28,28 Ω, Z C = 10 Ω, Z 3 ≅ 22,36 Ω, Z ≅ 36,06 Ω;
U
I = ≅ 3,33 A; P = R ⋅ I 2 ≅ 333 W;
Z
U 1 = Z1 ⋅ I ≅ 47,1 V , U 2 = Z 2 ⋅ I ≅ 94,2 V , U C = Z C ⋅ I ≅ 33,3 V , U 3 = Z 3 ⋅ I ≅ 74,5 V .
Zadania 231

Oblicz wartości mocy zespolonych odbiornika oraz poszczególnych gałęzi. Sporządź bilans mocy.
Narysuj wykres wskazowy (przyjmując I1 = I1 ) oraz wykres mocy.
Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XC = 10 Ω, R2 = XL2 = 20 Ω.
U1
V1
P I1 I1 R1 L1
W A1
I2 I3
U1
A2
I2 A3
I3 V2
U
L2 U2
U2
C
R2
Obliczenia: Z 1 = 10 + j10 ≅ 14,14 ⋅ e j 45° (Ω), Z 2 = 20 + j 20 ≅ 28,28 ⋅ e j 45° (Ω),

Z 3 = − j10 = 10 ⋅ e − j 90° (Ω),
Uwaga. Impedancję zastępczą gałęzi równoległych można obliczać ze wzoru „impedancyjnego”
lub „admitancyjnego” (do pierwszego wstawia się impedancje, do drugiego – admitancje, które
trzeba wcześniej obliczyć). Przy Z3 o postaci jw. lepiej posłużyć się wzorem „impedancyjnym”.
Z ⋅Z (20 + j 20) ⋅ (− j10)
Z 23 = 2 3 = = 4(1 − j1)(2 − j1) = 4 − j12 ≅ 12,649 ⋅ e − j 71,57° (Ω),
Z2 + Z3 20 + j10
Z = Z 1 + Z 23 = 14 − j 2 ≅ 14,14 ⋅ e − j 8,1° (Ω), R = Re Z = 14 Ω;
Z1 ≅ 14,14 Ω, Z 2 ≅ 28,28 Ω, Z 3 = 10 Ω, Z 23 ≅ 12,649 Ω, Z ≅ 14,14 Ω;
U
I 1 = ≅ 8,49 A; P = R ⋅ I 12 ≅ 1009 W;
Z
Z 3 ⋅ I1 10 ⋅ 8,49 Z 2 ⋅ I1 28,28 ⋅ 8,49
I2 = ≅ ≅ 3,797 A, I 3 = ≅ ≅ 10,737 A,
Z2 + Z3 20 2 + 10 2 Z2 + Z3 20 2 + 10 2
U 1 = Z1 ⋅ I 1 ≅ 120 ,0 V , U 2 = Z 2 ⋅ I 2 ≅ 107,4 V ,
albo U 2 = Z 3 ⋅ I 3 ≅ 107, 4 V , albo U 2 = Z 23 ⋅ I1 ≅ 107,4 V ;
S = Z ⋅ I12 ≅ 1009,1 − j144,2 ≅ 1019 ⋅ e − j 8,1° (VA),
S 1 = Z 1 ⋅ I 12 ≅ 720,8 + j 720,8 ≅ 1019 ⋅ e j 45° (VA),
S 2 = Z 2 ⋅ I 22 ≅ 288,3 + j 288,3 ≅ 408 ⋅ e j 45° (VA), S 3 = Z 3 ⋅ I 32 ≅ − j1152,8 = 1153 ⋅ e − j 90° (VA),
S = S 1 + S 2 + S 3 ≅ (1009,1 − j143,7) VA (niedokładność wynika z zaokrągleń wyników obliczeń).
I3
Wykresy:
I1 S2
45°
U S1
I2 -90°
U1 S3
U2 S
Zad. 10-11. W przedstawionym układzie odbiornika jednofazowego dane są: R1 = XL = 5 2 Ω,

R2 = XC = 10 2 Ω, I2 = 1 A. Narysuj wykres wskazowy (przyjmij I2 = I2 ). Wyznacz wartości sku-
teczne: U2 , I3 , I1 , U1 , U .
Obliczenia (do wykresu) i wyniki (wg wykresu):
I1 R1 L
U 2 = R2 ⋅ I 2 = 10 2 V, ψ u 2 = ψ i 2 = 0 ,
I2 I3 U2
U1 I3 = = 1 A, ψ i 3 = ψ u 2 − ϕ 3 = 90° ;
U XC
U2 R2 C ψ i2 = 0 i ψ i 3 = 90° , stąd
I3
I 1 = I 22 + I 32 = 2 A, ψ i1 = arc tg = 45° ;
I2
X
U1 U Z1 = R12 + X L2 = 10 Ω, ϕ1 = arc tg L = 45° ,
R1
I3 I1 U 1 = Z1 ⋅ I1 = 10 2 V, ψ u1 = ψ i1 + ϕ1 = 90° ;
ψ u 2 = 0 i ψ u1 = 90° , stąd
I2 U2 U1
U = U 12 + U 22 = 20 V,
= 45° . ψ u = arc tg
U2
Dodatkowe ćwiczenie. Samodzielnie rozwiąż zadanie z użyciem rachunku symbolicznego.
Zad. 10-12. Oblicz rozpływ prądów (wartości symboliczne) w przedstawionym układzie odbiorni-
ka jednofazowego, w którym: R = XL = XC = 10 Ω, U = 230 V.
I13 R Rozwiązanie: Z R = 10 Ω, Z L = j10 Ω, Z C = − j10 Ω;
C 3 Z 12 ⋅ Z 31 j10 ⋅ 10
I 1 L 2 I23 Z1 = = = j10 Ω,
Z 12 + Z 23 + Z 31 10
I12 I24 I34
Z 12 ⋅ Z 23 j10 ⋅ (− j10)
U
L Z2 = = = 10 Ω,
C Z 12 + Z 23 + Z 31 10
4
Z 23 ⋅ Z 31 (− j10) ⋅ 10
(∇123 → Υ123) : Z3 = = = − j10 Ω,
Z 12 + Z 23 + Z 31 10
Z1 Z2 Z3 (Z 2 + Z L ) ⋅ (Z 3 + Z C )
Z = Z1 + =
I 1 U12 2 3 Z 2 + Z L + Z 3 + Z C
(10 + j10) ⋅ (− j 20)
I24 I34 = j10 + = 20 + j10 ≅ 22,36 ⋅ e j 26,57° (Ω),
U 10 − j10
ZL
ZC U 230 − j 26,57°
4 I= ≅ ⋅e ≅ 10,3 ⋅ e − j 26,57° ≅ (9,2 − j 4,6) A;
Z 22,36
Z3 + ZC − j 20 20 ⋅ 10,3 j ( −90+ 45−26,6)°
dla dzielnika prądu: I 24 = ⋅I = ⋅I ≅ ⋅e =
Z2 + ZL + Z3 + ZC 10 − j10 10 2
≅ 14,6 ⋅ e − j 71,6° ≅ (4,6 − j13,8) A;
I 34 = I − I 24 ≅ 4,6 + j 9,2 ≅ 10,3 ⋅ e j 63, 4° (A); U 12 = Z 1 ⋅ I + Z 2 ⋅ I 24 ≅ j10 ⋅ (−4,6 − j 9,2) V,
U
I 12 = 12 ≅ −4,6 − j 9,2 ≅ 10,3 ⋅ e j ( 63, 4−180)° = 10,3 ⋅ e − j116,6° (A),
ZL
I 13 = I − I 12 ≅ 13,8 + j 4,6 ≅ 14,6 ⋅ e j18, 4° (A),
I 23 = I 12 − I 24 ≅ −9,2 + j 4,6 ≅ 10,3 ⋅ e j (180−26,6)° = 10,3 ⋅ e j153, 4° (A).
Zadania 233
11. OBWODY ROZGAŁĘZIONE PRĄDU SINUSOIDALNEGO
Zad. 11-1. Oblicz rozpływ prądów (wartości symboliczne) w przedstawionym obwodzie prądu
sinusoidalnego (układ z zadania 10-12), stosując metodę: a) klasyczną (równań Kirchhoffa),
b) oczkową. Sporządź bilans mocy obwodu. Dane: U = 230 V; R = XL = XC = 10 Ω, tzn.
Z R = 10 Ω, Z L = j10 Ω, Z C = − j10 Ω.
I13 R Graf obwodu z wybranymi konarami (grube linie):
Liczba gałęzi g = 6 .
3 3
L C 3 Liczba węzłów w = 4 .
1 2 I23 1 3
2 Liczba węzłów niezależnych
I I12 I24 I34 1 2 m = w – 1 = 3.
U L 2 Liczba oczek niezależnych
1 C 4
4
n = g – m = 3.
Obrane węzły niezależne: 1, 2, 3; oczka niezależne: 1, 2, 3.
A. Macierzowe równanie równowagi względem prądów – wzór wielkościowy:
 -1 1 1 0 0 0  I  0
 0 -1 0
 1 1 0   I 12   0 
 
 0 0 -1 -1 0 1   I 13   0 
 ⋅  =  
 0 ZL 0 0 Z L 0   I 23   U 
 0 0 0 Z C - Z L Z C   I 24   0 
     
 0 - Z L Z R - Z C 0 0   I 34   0 
Pierwsze 3 wiersze macierzy dotyczą węzłów (równań prądowych wg I prawa Kirchhoffa), zaś
3 kolejne – oczek (równań napięciowych wg II prawa Kirchhoffa).
Wzór liczbowy (jednostki odpowiednio: [Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [U..] = 1 V):
 −1 1 1 0 0 0  I   0
 0  
 −1 0 1 1 0   I 12   0 
 0 0 −1 −1 0 1   I 13   0 
 ⋅  =   .
 0 j10 0 0 j10 0   I 23  230
 0 0 0 − j10 − j10 − j10  I 24   0 
     
 0 − j10 10 j10 0 0   I 34   0 
Jest to zapis układu równań liniowych z g niewiadomymi (którymi są wartości symboliczne prą-
dów). Rozwiązanie uzyskuje się ze wzorów Cramera (oczywiście można też użyć programu kom-
puterowego do rozwiązywania układów równań liniowych na liczbach zespolonych). Przy 6 nie-
wiadomych obliczenia są pracochłonne, dlatego została wyznaczona wartość tylko jednego prądu.
Wyznaczniki potrzebne do wyznaczenia wartości I (dwie formy zapisu):
 −1 1 1 0 0 0  −1 1 1 0 0 0
 0 −1 0 1 1 0  0 −1 0 1 1 0

 0 0 −1 −1 0 1  0 0 −1 −1 0 1
W = det  =
 0 j10 0 0 j10 0  0 j10 0 0 j10 0
 0 0 0 − j10 − j10 − j10 0 0 0 − j10 − j10 − j10
 
 0 − j10 10 j10 0 0  0 − j10 10 j10 0 0
 0 1 1 0 0 0  0 1 1 0 0 0
 0 −1 0 1 1 0  0 −1 0 1 1 0

 0 0 −1 −1 0 1  0 0 −1 −1 0 1
W I = det  =
230 j10 0 0 j10 0  230 j10 0 0 j10 0
 0 0 0 − j10 − j10 − j10 0 0 0 − j10 − j10 − j10
 
 0 − j10 10 j10 0 0  0 − j10 10 j10 0 0
Obliczenia podanych wyznaczników. Postaraj się obliczyć samodzielnie powyższe wyznaczniki, aby
przypomnieć sobie reguły postępowania oraz ocenić nakład pracy i ryzyko popełnienia błędów
(związane silnie z liczbą zmiennych, tj. ze stopniem wyznacznika).
Wyniki obliczeń: W = 1000 ⋅ (3 − j1) , W I = 23000 ⋅ (1 − j1) ,
WI 1 − j1
I= = 23 ⋅ = 2,3 ⋅ (1 − j1) ⋅ (3 + j1) = (9,2 − j 4,6) A.
W 3 − j1
Obliczenie wartości innego prądu. Celem doskonalenia umiejętności w obliczaniu wyznaczników,
wyznacz samodzielnie wartość symboliczną prądu którejś z pozostałych gałęzi obwodu.
B. Macierzowe równanie oczkowe – wzór wielkościowy (dla zaznaczonych prądów oczkowych):

I13 R  2⋅Z L -ZL -ZL   I o1   U 
     ;
 -ZL Z L + 2⋅ZC -ZC  ⋅ I o2  =  0 
Io3
 - Z L -ZC Z R + Z L + Z C   I o3   0 
1 L 2 I23
C 3
I I12 I24 wzór liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [U..] = 1 V):
I34
U Io1 L Io2  j 20 − j10 − j10  I o1   230
C  − j10  
4
 − j10 j10  ⋅  I o 2  =  0  ;
 − j10 j10 10   I o3   0 
wyznaczniki:
j 20 − j10 − j10 230 − j10 − j10
W = − j10 − j10 j10 , W1 = 0 − j10 j10 ,
− j10 j10 10 0 j10 10
j 20 230 − j10 j 20 − j10 230

W2 = − j10 0 j10 , W3 = − j10 − j10 0 .
− j10 0 10 − j10 j10 0
Wyniki obliczeń: W = 1000 ⋅ (3 − j1) , W1 = 23000 ⋅ (1 − j1) , W2 = 23000 ⋅ (1 + j1) , W3 = 46000 ;
W1 W2 W3
I o1 = = (9,2 − j 4,6) A, I o2 = = (4,6 + j 9,2) A, I o3 = = (13,8 + j 4,6) A;
W W W
I = I o1 = (9,2 − j 4,6) A, I 12 = I o1 − I o3 = (−4,6 − j 9,2) A,
I 13 = I o3 = (13,8 + j 4,6) A, I 23 = I o 2 − I o3 = (−9,2 + j 4,6) A,
I 24 = I o1 − I o 2 = (4,6 − j13,8) A, I 34 = I o 2 = (4,6 + j 9,2) A.

Zadania 235
Bilans mocy obwodu:

- moc wydawana przez idealne źródło napięciowe
S gen = U ⋅ I * = 230 ⋅ (9,2 + j 4,6) = (2116 + j1058) VA;
- moce pobierane przez elementy pasywne gałęzi
Podb = ∑ Rk ⋅ I k2 = 10 ⋅ (13,8 2 + 4,6 2 ) = 2116 W,
k
Qodb = ∑ X k ⋅ I k2 = 10 ⋅ (4,6 2 + 9,2 2 ) − 10 ⋅ (9,2 2 + 4,6 2 ) +

k
+ 10 ⋅ (4,6 2 + 13,8 2 ) − 10 ⋅ (4,6 2 + 9,2 2 ) = 1058 var;

- sprawdzenie równości mocy wydawanej i odbieranej
S odb = Podb + jQodb = (2116 + j1058) VA, zatem S gen = S odb .
Zad. 11-2. Stosując metodę oczkową oblicz rozpływ prądów (wartości symboliczne) w przedsta-
wionym obwodzie prądu sinusoidalnego. Sporządź bilans mocy obwodu.
a) 1Ω I1 I2 1Ω Graf obwodu z wybranymi konarami:
1 2 Liczba gałęzi g = 5 .
Io1 Io2
6V j6 V 3
Io3 Liczba węzłów w = 3 .
I4 –j1 Ω j1 Ω
Liczba węzłów niezależnych m = w – 1 = 2 .
1Ω I5 Liczba oczek niezależnych n = g – m = 3 .
I3
Obrane oczka niezależne: 1, 2, 3.
Macierzowe równanie oczkowe – wzór liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
 1 − j1 0 j1   I o1   6 
 0  
 1 + j1 − j1  ⋅  I o 2  = − j 6 ;
 j1 − j1 1   I o3   0 
wyznaczniki:
1 − j1 0 j1 6 0 j1
W = 0 1 + j1 − j1 = 4 , W1 = − j 6 1 + j1 − j1 = 12 ,
j1 − j1 1 0 − j1 1
1 − j1 6 j1 1 − j1 0 6
W2 = 0 − j6 − j1 = − j12 , W3 = 0 1 + j1 − j 6 = 12 − j12 .
j1 0 1 j1 − j1 0
W1 W W
Wartości prądów: I o1 = = 3 A, I o 2 = 2 = (− j 3) A, I o3 = 3 = (3 − j 3) A;
W W W
I 1 = I o1 = 3 A, I 2 = I o 2 = (− j 3) A, I 3 = I o3 = (3 − j 3) A,
I 4 = I o1 − I o3 = ( j 3) A, I 5 = I o3 − I o 2 = 3 A.
S gen = ∑ E k ⋅ I k = 6 ⋅ 3 − j 6 ⋅ (+ j 3) = (36 + j 0) VA;
*
Bilans mocy:
k
Podb = ∑ Rk ⋅ I k2 = 1 ⋅ 3 + 1 ⋅ 3 2 + 1 ⋅ (3 2 + 3 2 ) = 36 W,
2
Qodb = ∑ X k ⋅ I k2 = −1 ⋅ 3 2 + 1 ⋅ 3 2 = 0 var;
k k
S odb = Podb + jQodb = (36 + j 0) VA; S gen = S odb .
1Ω j2 Ω –j2 Ω Graf obwodu z wybranymi konarami (wybór

b) I1 I2 1 Ω
wg zasady innej niż poprzedno):
Io1 I6 1 Liczba gałęzi g = 6 .

2
6V 2Ω j9 V
I3 Io2 I4 3
1Ω 1Ω
I5 Io3 Liczba węzłów niezależnych m = w – 1 = 3 .
j12 V 1Ω Liczba oczek niezależnych n = g – m = 3 .
Obrane oczka niezależne: 1, 2, 3.
Macierzowe równanie oczkowe – wzór liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
 4 + j2 2 + j2 − 1   I o1   6 
 2 + j2  
 4 − 2  ⋅  I o 2  = 6 − j 9 ;
 − 1 −2 3   I o3   j12 
wyznaczniki:
4 + j2 2 + j2 −1 6 2 + j2 −1
W = 2 + j2 4 − 2 = 36 , W1 = 6 − j 9 4 − 2 = 18 ,
−1 −2 3 j12 −2 3
4 + j2 6 −1 4 + j2 2 + j2 6
W2 = 2 + j 2 6 − j9 − 2 = 72 − j 27 , W3 = 2 + j 2 4 6 − j 9 = 54 + j126 .
−1 j12 3 −1 −2 j12
W1 W W
Wartości prądów: I o1 = = 0,5 A, I o 2 = 2 = (2 − j 0,75) A, I o3 = 3 = (1,5 + j 3,5) A;
W W W
I 1 = I o1 + I o 2 = (2,5 − j 0,75) A, I 2 = I o 2 = (2 − j 0,75) A,
I 3 = I o1 + I o 2 − I o3 = (1 − j 4,25) A, I 4 = I o3 − I o 2 = (−0,5 + j 4,25) A,
I 5 = I o3 = (1,5 + j 3,5) A, I 6 = I o1 = 0,5 A.
Bilans mocy:
S gen = ∑ E k ⋅ I k = 6 ⋅ (2,5 + j 0,75) − j 9 ⋅ (2 + j 0,75) + j12 ⋅ (1,5 − j 3,5) = (63,75 + j 4,5) VA;
*
Podb = ∑ Rk ⋅ I k2 = 1 ⋅ (2,5 2 + 0,75 2 ) + 1 ⋅ (2 2 + 0,75 2 ) + 1 ⋅ (12 + 4,25 2 ) + 1 ⋅ (0,5 2 + 4,25 2 ) +

k
+ 1 ⋅ (1,5 2 − 3,5 2 ) + 2 ⋅ 0,5 2 = 63,75 W,
Qodb = ∑ X k ⋅ I k2 = 2 ⋅ (2,5 2 + 0,75 2 ) − 2 ⋅ (1,5 2 + 0,75 2 ) = 4,5 var;

k
S odb = Podb + jQodb = (63,75 + j 4,5) VA; S gen = S odb .
c) 10 Ω j35 Ω I1 I2 j20 Ω 40 Ω Odpowiedź:

I 1 = (1,6 − j1,2) A, I 2 = (0,6 + j 3,3) A,
I3
100 V j100 V
I 3 = (2,2 + j 2,1) A;
–j20 Ω
S gen = S odb = (490 + j180) VA.
Zadania 237
Zad. 11-3. Stosując metodę węzłową oblicz rozpływ prądów (wartości symboliczne) w przedsta-
a) 5A
Liczba węzłów niezależnych m = w – 1 = 2 .
I2 j1 S
V1 V2 Potencjał w obranym węźle odniesienia V0 = 0 .
I3 Macierzowe równanie węzłowe – wzór liczbowy
1S
j5 A (jednostki: [Y..] = 1 S, [Iźr..] = 1 A, [V..] = 1 V):
1S
I1 j5 A  1 + j1 − j1  V 1  − 5 + j 5
 − j1 ⋅  = ;
 1 + j1  V 2   5 − j 5 
V0 = 0
1 + j1 − j1
wyznaczniki: W = = 1 + j2 ,
− j1 1 + j1
− 5 + j5 − j1 1 + j1 − 5 + j5
W1 = = −(5 − j 5) , W2 = = 5 − j5 .
5 − j5 1 + j1 − j1 5 − j5
W1 W
Wartości potencjałów: = (1 + j 3) V,V1 =
V 2 = 2 = −(1 + j 3) V.
W W
Wartości napięć gałęziowych (odbiornikowych): U 1 = V 0 − V 1 = (−1 − j 3) V,
U 2 = V 1 − V 2 = (2 + j 6) V, U 3 = V 2 − V 0 = (−1 − j 3) V.
Wartości prądów: I 1 = Y 1 ⋅ U 1 = (−1 − j 3) A, I 2 = Y 2 ⋅ U 2 = (−6 + j 2) A,
I 3 = Y 3 ⋅ U 3 = (−1 − j 3) A.
Bilans mocy:
S gen = ∑ U źr .k ⋅ I źr .k = −U 1 ⋅ I źr .1 − U 2 ⋅ I źr .2 − U 3 ⋅ I źr .3 =
* * * *
k
= (1 + j 3) ⋅ (− j 5) + (−2 − j 6) ⋅ 5 + (1 + j 3) ⋅ (− j 5) = (20 − j 40) VA,
S odb = ∑ Y k ⋅ U k2 = 1 ⋅ (12 + 3 2 ) + (− j1) ⋅ (2 2 + 6 2 ) + 1 ⋅ (12 + 3 2 ) = (20 − j 40) VA.

*
b) 1S I1 I2 1S b’) I1 I2
1S 1S
6V E1 V0 = 0 E2 j6 V V0 = 0 j6 A
≡
6A
j1 S –j1 S j1 S –j1 S
I4 I4
(2–j2) A I3 (2–j2) A I3
V1 V2 V1 V2
Iźr
Uwaga. Metodę węzłową stosuje się, jak wiadomo, do obwodów zawierających wyłącznie źródła
prądowe, stąd zaszła konieczność zamiany rzeczywistych źródeł napięciowych na prądowe
(wartości prądów źródłowych: 1 S ⋅ 6 V = 6 A , 1 S ⋅ j6 V = j6 A ; wypadkowe wydajności
prądowe źródeł do węzłów, wyrażone w amperach: 2 – j2 – 6 = – 4 – j2 ; – 2 + j2 – j6 = – 2 – j4 ).
Liczba węzłów w = 3 ; liczba węzłów niezależnych m = w – 1 = 2 .
Potencjał w obranym węźle odniesienia V0 = 0 .
Macierzowe równanie węzłowe – wzór liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S, [Iźr..] = 1 A, [V..] = 1 V):
 1 + j1 0  V 1  − 4 − j 2
 0 ⋅  = ;
 1 − j1  V 2  − 2 − j 4
1 + j1 0
wyznaczniki: W = = 2,
0 1 − j1
− 4 − j2 0 1 + j1 − 4 − j2
W1 = = 2(−3 + j1) , W2 = = 2(1 − j 3) .
− 2 − j4 1 − j1 0 − 2 − j4
W1 W
Wartości potencjałów: V1 =
= (−3 + j1) V, V 2 = 2 = (1 − j 3) V.
W W
Wartości napięć gałęziowych (odbiornikowych):
U 1 = V 1 = (−3 + j1) V, U 2 = V 2 = (1 − j 3) V, U 3 = −V 2 = (−1 + j 3) V, U 4 = −V 1 = (3 − j1) V.
Wartość napięcia na danym źródle prądowym (generatorowego): U źr = V 1 − V 2 = (−4 + j 4) V.
Wartości prądów: I 1 = Y 1 ⋅ (U 1 + E 1 ) = (3 + j1) A, I 2 = Y 2 ⋅ (U 2 + E 2 ) = (1 + j 3) A,
I 3 = Y 3 ⋅ U 3 = (3 + j1) A, I 4 = Y 4 ⋅ U 4 = (1 + j 3) A.
Bilans mocy:
S gen = ∑ E k ⋅ I k + U źr .k ⋅ I źr .k = E 1 ⋅ I 1 + E 2 ⋅ I 2 + U źr ⋅ I źr =
* * * * *
k
= 6 ⋅ (3 − j1) + j 6 ⋅ (1 − j 3) + (−4 + j 4) ⋅ (2 + j 2) = (20 + j 0) VA,
Podb = ∑ Rk ⋅ I k2 = 1 ⋅ (3 2 + 12 ) + 1 ⋅ (12 + 3 2 ) = 20 W,
k
Qodb = ∑ X k ⋅ I k2 = 1 ⋅ (3 2 + 12 ) − 1 ⋅ (12 + 3 2 ) = 0 var;

k
S odb = Podb + jQodb = (20 + j 0) VA; S gen = S odb .
5Ω j5 Ω j20 V
Zad. 11-4. Oblicz wartość prądu I w przedstawio-
nym obwodzie prądu sinusoidalnego, stosując:
I
a) metodę oczkową, b) metodę węzłową c) zasadę
superpozycji, d) twierdzenie Thevenina, e) twierdze- 5Ω
nie Nortona. 10 V 5Ω –j5 Ω
Uwaga. Aby uzyskać możliwość zastosowania me-
tod oczkowej oraz węzłowej, trzeba przekształcić
4A
obwód do odpowiednich postaci poprzez „przenie-
sienie” i zamianę źródeł.
a) Metoda oczkowa – przekształcenie obwodu i dobór oczek (ze względu na szukany prąd I ):
5Ω j5 Ω j20 V
5Ω j5 Ω j20 V
I
I
5Ω Io1
10 V 5Ω –j5 Ω ≡ Io2
5Ω
5Ω –j5 Ω
4A 4A
10 V
(20 – j 20) V
Zadania 239
Macierzowe równanie oczkowe przekształconego obwodu – wzór liczbowy (jednostki: [Z..] = 1 Ω,

[I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
 10 + j 5 5 + j 5   I o1   − 10 
 5 + j5 ⋅  = ;
 10   I o 2  − 30 + j 40
wyznaczniki:
10 + j 5 5 + j5 − 10 5 + j5
W = = 100 , W1 = = 250 − j 50 ;
5 + j5 10 − 30 + j 40 10
W1
szukana wartość : I = I o1 =
= (2,5 − j 0,5) A.
W
b) Metoda węzłowa – admitancje gałęzi i przekształcony obwód:
1 1 1
Y1 = = (0,1 − j 0,1) S; Y 2 = = (0,1 + j 0,1) S; Y = = 0,2 S.
5 + j5 5 − j5 5
(5+j5) Ω
V
I
I
5Ω
≡
10 V 4A
(5–j5) Ω j20 V Y1 Y Y2
(1–j1) A (–2+j2) A
4A
V0 = 0
Równanie węzłowe – wzór liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S, [Iźr..] = 1 A, [V..] = 1 V):

(0,1 − j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2) ⋅ V = −(1 − j1) − (−2 + j 2) + 4 ;
szukane wartości potencjału i prądu: V = (12,5 − j 2,5) V, I = Y ⋅ V = (2,5 − j 0,5) A.
c’) Zasada superpozycji, wersja podstawowa (pojedyncze źródła napięciowe oraz prądowe):
(5+j5) Ω j20 V (5+j5) Ω
(5+j5) Ω j20 V (5+j5) Ω
I I ’’’
I’ I ’’
5Ω 5Ω
10 V (5–j5) Ω ≡ 5Ω
+ 10 V
5Ω
+
(5–j5) Ω
4A (5–j5) Ω (5–j5) Ω 4A
5 ⋅ (5 + j 5) 5 + j5 j 20
+ 5 − j 5 = (8 − j 4) Ω; I ' = − ⋅ = (1 − j1) A
10 + j 5 10 + j 5 8 − j 4
5 ⋅ (5 − j 5) 5 − j5 10
+ 5 + j 5 = (8 + j 4) Ω; I ' ' = − ⋅ = (−0,5 + j 0,5) A
10 − j 5 10 − j 5 8 + j 4
1 1 1 0,2
= (0,1 − j 0,1) S; = (0,1 + j 0,1) S; = 0,2 S; I ' ' ' = ⋅4 = 2A
5 + j5 5 − j5 5 0,1 − j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2
I = I ' + I ' ' + I ' ' ' = (2,5 − j 0,5) A
c”) Zasada superpozycji, wersja grupowa (zgrupowane źródła napięciowe oraz prądowe):
(5+j5) Ω j20 V (5+j5) Ω V
(5+j5) Ω j20 V
I I ’’
Io1 I’
5Ω 5Ω
10 V (5–j5) Ω ≡ Io2
5Ω +
(5–j5) Ω
4A (5–j5) Ω V0 = 0 4A
10 V
Macierzowe równanie oczkowe obwodu ze źródłami napięciowymi – wzór liczbowy (jednostki:

[Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [E..] = 1 V):
 10 + j 5 5 + j 5   I o1   − 10 
 5 + j5 ⋅  = ;
 10   I o 2  − 10 + j 20
wyznaczniki:
10 + j 5 5 + j5 − 10 5 + j5
W = = 100 , W1 = = 50 − j 50 ;
5 + j5 10 − 10 + j 20 10
W1
szukana wartość prądu w pierwszym obwodzie: I ' = I o1 =
= (0,5 − j 0,5) A.
W
Równanie węzłowe obwodu ze źródłem prądowym – wzór liczbowy (jednostki: [Y..] = 1 S,
[Iźr..] = 1 A, [V..] = 1 V; admitancje gałęzi – obliczone wyżej):
(0,1 − j 0,1 + 0,1 + j 0,1 + 0,2) ⋅ V = 4 ;
szukane wartości potencjału i prądu w drugim obwodzie: V = 10 V, I ' ' = 0,2 ⋅ 10 = 2 A.
Wartość prądu w danym obwodzie: I = I ' + I ' ' = (2,5 − j 0,5) A.
d) Twierdzenie Thevenina i zasada superpozycji – wyznaczenie wartości napięcia jałowego:

(5+j5) Ω j20 V (5+j5) Ω I0”
(5+j5) Ω j20 V
U0 U0’’
≡ U0’ I0’
10 V (5–j5) Ω +
(5–j5) Ω
4A (5–j5) Ω 4A
10 V
10 − j 20
I 0'= = (1 − j 2) A, U 0 ' = (5 + j 5) ⋅ (1 − j 2) − 10 = (5 − j 5) V;
10
5 − j5
I 0 '' = ⋅ 4 = (2 − j 2) A, U 0 ' ' = (5 + j 5) ⋅ (2 − j 2) = 20 V;
10
Zw
U 0 = U 0 ' + U 0 ' ' = (25 − j 5) V. (5+j5) Ω
Impedancja wewnętrzna i szukana wartość I
Zw U0
prądu (wg schematów obok): 5Ω
Z w = 5 Ω, I = (2,5 − j 0,5) A. (5–j5) Ω
Zadania 241
e) Twierdzenie Nortona i zasada superpozycji – wyznaczenie wartości prądu zwarcia:

(5+j5) Ω j20 V (5+j5) Ω
(5+j5) Ω j20 V (5+j5) Ω
Iz Iz’’’
≡
Iz ’ Iz’’
10 V (5–j5) Ω + +
10 V
(5–j5) Ω
4A (5–j5) Ω (5–j5) Ω 4A
j 20 10
I z'= − = (2 − j 2) A, I z '' = − = (−1 + j1) A, I z ' ' ' = 4 A,
5 − j5 5 + j5
I z = I z ' + I z ' ' + I z ' ' ' = (5 − j1) A. (0,1–j0,1) S
I
Admitancja wewnętrzna i szukana wartość Yw Yw
Iz
prądu (wg schematów obok): 0,2 S
Y w = 0,2 S, I = (2,5 − j 0,5) A. (0,1+j0,1) S
Zad. 11-5. Oblicz wartości symboliczne prądów gałęziowych w przedstawionym obwodzie prądu
sinusoidalnego. Sporządź bilans mocy obwodu.
1A 1A
I1’ (4+j2) V 4 Ω
I1 j2 V 4 Ω I1 j2 V 4 Ω
I2’
I2 –j4 Ω ↔ I2 ↔ (8+j8) V I4’
(2–j2) A I4 (2–j2) A I4’
j4 Ω j4 Ω j4 Ω j6 V
I3 j6 V j6 V
Uwaga. Gałąź 4. (z prądem I4 ) jest utworzona przez idealne źródło napięciowe. Wobec tego prąd I3
można obliczyć od razu i wyłączyć z analizy, sprowadzając obwód do prostszej postaci (dołączenie
równoległe gałęzi 3. do gałęzi 4. stanowi dla pozostałej części obwodu tzw. połączenie nieistotne).
Następnie, można zamienić rzeczywiste źródła prądowe na napięciowe, otrzymując w efekcie
obwód nierozgałęziony. Obliczenie prądu w tym obwodzie nie kończy jednak zadania, trzeba
bowiem wyznaczyć wartości prądów w obwodzie zadanym.
j6
I3 = = −1,5 A,
− j4
8 + j8 + 4 + j 2 − j 6
I 1' = = (2 − j1) A, I 2 ' = I 4 ' = (−2 + j1) A,
4 + j4
I 1 = I 1 ' − 1 = (1 − j1) A, I 2 = I 2 ' + (2 − j 2) = − j1 A, I 4 = I 4 ' + I 3 = (−3,5 + j1) A.
Bilans mocy:
S gen = j 4 ⋅ (− j1) ⋅ (2 + j 2) + [ j 2 − 4 ⋅ (1 − j1)] ⋅ 1 + j 2 ⋅ (1 + j1) + j 6 ⋅ (−3,5 − j1) = (8 − j 5) VA,
Podb = 4 ⋅ (12 + 12 ) = 8 W, Qodb = 4 ⋅ 12 − 4 ⋅ 1,5 2 = −5 var,
S odb = (8 − j 5) VA, S gen = S odb .
Zad. 11-6. Stosując różne metody oblicz wartości symboliczne prądów gałęziowych w przedsta-
j3 Ω –j3 Ω
Odpowiedź:
I1 I2 I 1 = (−7 − j 2) A, I 2 = (7 − j1) A,
j3 A
1Ω 2Ω
12 V S gen = S odb = (153 + j 9) VA.
Zad. 11-7. Dobierz taką wartość impedancji Z, aby wydzielała się w niej największa moc czynna.
Oblicz prąd dopasowania (wartość skuteczną) i moc dopasowania (czynną).
Uwaga. Część zewnętrzną obwodu względem Z należy – korzystając z twierdzenia Thevenina –
przedstawić jako zastępcze źródło napięciowe i wyznaczyć jego parametry.
a) 2 Ω –j2 Ω 2 Ω –j4 Ω Zw (2–j2) Ω (2–j4) Ω
2Ω I I 10 V (2+j6) Ω U0
10 V
Z
≡ U0
Z
j6 Ω (2–j2) Ω (2–j4) Ω
(2+j6) Ω Zw
Obliczenia (wg rysunków pomocniczych – obok):
2 + j6 ( 2 − j 2) ⋅ ( 2 + j 6)
U0 = ⋅ 10 = 5 ⋅ (2 + j1) V; Zw = + (2 − j 4) = (5 − j 5) Ω;
4 + j4 4 + j4
U 0 = 5 5 ≅ 11,18 V; Z = Z dop = Z *w = (5 + j 5) Ω, Rdop = Rw = Re Z w = 5 Ω;
U0 U0 U0
I dop = , I dop = = = 0,5 5 ≅ 1,118 A, Pdop = Rdop ⋅ I dop
2
= 6,25 W.
Z w + Z dop Z w + Z dop 2 Rw
b) 1Ω 3Ω Rysunki pomocnicze:
1Ω 3Ω 1Ω 3Ω
8V j12 V
–j7 Ω
j4 Ω 8V j12 V
–j7 Ω –j7 Ω
Z I j4 Ω j4 Ω
Zw
U0
Obliczenia:
− j7 j4 1 ⋅ ( − j 7) 3 ⋅ j 4
U0 = ⋅8 − ⋅ j12 = (13,6 − j8,8) V; Zw = + = (2,9 + j1,3) Ω;
1 − j7 3 + j4 1 − j7 3 + j4
U 0 ≅ 16,20 V; Z = Z dop = Z *w = (2,9 − j1,3) Ω, Rdop = Rw = Re Z w = 2,9 Ω;
U0
I dop = ≅ 2,79 A, Pdop = Rdop ⋅ I dop
2
≅ 22,6 W.
2 Rw
c) j2 Ω –j4 Ω
Odpowiedź:
I
Z dop = (1 + j 2) Ω,
1Ω 6A
Z
j12 V I dop = 3 A, Pdop = 9 W.
Zadania 243
12. OBWODY PRĄDU SINUSOIDALNEGO ZE SPRZĘŻENIAMI MAGNETYCZNYMI
Zad. 12-1. Określ wskazanie woltomierza w danym układzie prądu sinusoidalnego (woltomierz,
jak zwykle, traktuje się jako idealny, tzn. niepobierający prądu).
a) j10 Ω Rozwiązanie:
I j20 Ω j30 Ω - w gałęzi z woltomierzem nie płynie prąd, więc
100
–j50 Ω
UV Z = 40 2 + (20 − 50) 2 = 50 Ω, I = = 2 A;
100 V UV V 50
40 Ω 60 Ω - przyjmując I = I = 2 A otrzymuje się:
U V = − j 50 ⋅ 2 + j10 ⋅ 2 = − j80 V, U V = 80 V.
b) j10 Ω
I j20 Ω j30 Ω
UV Odpowiedź: U V = 120 V.
100 V –j50 Ω UV V
40 Ω 60 Ω
c) –j50 Ω Rozwiązanie:
I j30 Ω
Z = 50 Ω, I = 2 A;
UV
100 V j20 Ω UV
V
zał. I = I = 2 A,
j10 Ω
40 Ω U V = j 20 ⋅ 2 + j10 ⋅ 2 = j 60 V,
60 Ω U V = 60 V.
d) I –j50 Ω j30 Ω
UV
100 V j20 Ω UV
V Odpowiedź: U V = 20 V.
j10 Ω
40 Ω
60 Ω
e) I j20 Ω –j50 Ω Rozwiązanie:

UV X = 20 + 30 − 2 ⋅ 10 = 30 Ω,
UV
100 V j10 Ω j30 Ω V Z = 50 Ω, I = 2 A; zał. I = I = 2 A,
U V = j 30 ⋅ 2 − j10 ⋅ 2 = j 40 V,
40 Ω 60 Ω
U V = 40 V.
f) I j30 Ω –j50 Ω
UV
UV
100 V j10 Ω j20 Ω V Odpowiedź: U V = 20 V.
40 Ω 60 Ω

Narysuj wykres wskazowy przyjmując I = I . Sporządź bilans mocy.
Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XM = XC = 10 Ω, R2 = XL2 = 20 Ω.
a) U1
V1
U1
P I I R1 L1
W A
M L2 U2 U2
(sprzężenie dodatnie) V2 U3
U3
U R2 V3
UC
C UC VC
Schemat zastępczy obwodu po eliminacji sprzężenia magnetycznego (i odłączeniu mierników):

I Z1
Z C = − jX C , Z M = jX M ,
U1
U2 Z2
U U3 Z 1 = Z L1 + Z M = R1 + j ( X L1 + X M )
UC ZC Z 2 = Z L 2 + Z M = R2 + j ( X L 2 + X M )
Obliczenia: Z 1 = 10 + j 20 ≅ 22,36 ⋅ e j 63, 4° (Ω), Z 2 = 20 + j 30 ≅ 36,06 ⋅ e j 56,3° (Ω),

Z C = − j10 = 10 ⋅ e − j 90° (Ω), Z 3 = Z 2 + Z C = 20 + j 20 ≅ 28,28 ⋅ e j 45° (Ω),
Z = Z 1 + Z 3 = 30 + j 40 ≅ 50 ⋅ e j 53,1° (Ω), Z = 50 Ω, R = Re Z = 30 Ω;
Z1 ≅ 22,36 Ω, Z 2 ≅ 36,06 Ω, Z 3 ≅ 28,28 Ω, Z C = 10 Ω,
U R1 I
I = = 2,4 A; P = R ⋅ I 2 ≅ 173 W;
Z
U 1 = Z1 ⋅ I ≅ 53,7 V , U 2 = Z 2 ⋅ I ≅ 86,5 V , jXL1 I U1
U C = Z C ⋅ I = 24 V , U 3 = Z 3 ⋅ I ≅ 67,9 V ; UM12
U
do wykresu wskazowego i bilansu mocy –
I = I = 2,4 = 2,4 ⋅ e j 0° (A), U3
jXL2 I
U = Z ⋅ I ≅ 120 ⋅ e j 53,1° (V),
U2
U 1 = Z 1 ⋅ I ≅ 53,7 ⋅ e j 63, 4° (V),
U 2 = Z 2 ⋅ I ≅ 86,5 ⋅ e j 56,3° (V), I
UM21
U 3 = Z 3 ⋅ I ≅ 67,9 ⋅ e j 45° (V), UC
R2 I
U C = Z C ⋅ I = 24 ⋅ e − j 90° (V),
U M 12 = U M 21 = Z M ⋅ I = 24 ⋅ e j 90° (V). (wykres wskazowy)
Zadania 245
Bilans mocy: S gen = U ⋅ I ≅ 288 ⋅ e j 53,1° ≅ (173 + j 230) VA,

*
S odb = U 1 ⋅ I + U 2 ⋅ I + U C ⋅ I =
* * *
≅ 128,9 ⋅ e j 63, 4° + 207,6 ⋅ e j 56,3° + 57,6 ⋅ e − j 90° =

≅ (57,7 + j115,3) + (115,2 + j172,7) − j 57,6 ≅ (173 + j 230) VA;
inaczej: S odb = R1 ⋅ I 2 + jX L1 ⋅ I 2 + U M 12 ⋅ I + R2 ⋅ I 2 + jX L 2 ⋅ I 2 + U M 21 ⋅ I − jX C ⋅ I 2 =
* *
= 10 ⋅ 2,4 2 + j10 ⋅ 2,4 2 + 24 ⋅ 2,4 ⋅ e j 90° + 20 ⋅ 2,4 2 + j 20 ⋅ 2,4 2 + 24 ⋅ 2,4 ⋅ e j 90° − j10 ⋅ 2,4 2 =
= 57,6 + j 57,6 + j 57,6 + 115,2 + j115,2 + j 57,6 − j 57,6 ≅ (173 + j 230) VA;
jeszcze inaczej: S odb = Z ⋅ I 2 ≅ (173 + j 230) VA,
a więc zachodzi równość S gen = S odb .
b) U1
V1
U1
P I I R1 L1
W A
M L2 U2 U2
(sprzężenie ujemne) V2 U3
U3
U R2 V3
UC
C UC VC
Schemat zastępczy obwodu po eliminacji sprzężenia magnetycznego:

I Z1
Z C = − jX C , Z M = jX M ,
U1
U2 Z2
U U3 Z 1 = Z L1 − Z M = R1 + j ( X L1 − X M )
UC ZC Z 2 = Z L 2 − Z M = R2 + j ( X L 2 − X M )
Wyniki obliczeń i wykres wskazowy: I U1

U
I = 4 A; P = 480 W;
U3 R1 I
U 1 = 40 V , U 2 ≅ 89,4 V , U2 jXL1 I
UC
U C = 40 V , U 3 = 80 V ; R2 I UM12
jXL2 I
S gen = S odb = (480 + j 0) VA.
UM21

Narysuj wykres wskazowy przyjmując U = U . Sporządź bilans mocy obwodu.
Dane: U = 120 V, R1 = XL1 = XM = XC = 10 Ω, R2 = XL2 = 20 Ω.
a) U1
V1
U1
P I1 I1 R1 L1
W A1
I2 I3
A2 I2 I3 U2
M U2
A3 V2
U
L2
R2 C
A. Rozwiązanie metodą przekształcania obwodu

Uwaga. Zasada eliminacji sprzężenia magnetycznego między gałęziami o wspólnym węźle,
odnosząca się do odmiennego usytuowania zacisków jednoimiennych cewek względem tego węzła:
R1 L1 R1 jXL 1 jXM
– jXM
M ≡
R2 jXL 2 jXM
R2 L2
Schemat zastępczy obwodu po eliminacji sprzężenia magnetycznego (i odłączeniu mierników):

U1
Z 3 = Z C = − jX C , Z M = jX M ,
I1 Z ’1 –ZM
Z '1 = Z L1 + Z M = R1 + j ( X L1 + X M )
U ’1 I2 I3
U Z ' 2 = Z L 2 + Z M = R2 + j ( X L 2 + X M )
U ’2 Z ’2 Z3 U2
Z '3 = Z 3 − Z M = − j ( X C + X M )
Obliczenia: Z '1 = 10 + j 20 ≅ 22,36 ⋅ e j 63, 4° (Ω), Z ' 2 = 20 + j 30 ≅ 36,06 ⋅ e j 56,3° (Ω),

Z 3 = − j10 = 10 ⋅ e − j 90° (Ω), Z '3 = − j 20 = 20 ⋅ e − j 90° (Ω),
Z ' 2 ⋅Z ' 3
Z ' 23 = ≅ 32,25 ⋅ e − j 60,3° = (16 − j 28) Ω,
Z ' 2 + Z '3
Z = Z '1 + Z ' 23 = 26 − j8 ≅ 27,203 ⋅ e − j17,1° (Ω), Z ≅ 27,20 3 Ω, R = Re Z = 26 Ω;
U
U = U = 120 V, I 1 = ≅ 4,412 ⋅ e j17,1° (A), P = R ⋅ I 12 ≅ 506 W;
Z
U '1 = Z '1 ⋅I 1 ≅ 98,63 ⋅ e j 80,5° ≅ (16,3 + j 97,3) V ,
U ' 2 = U − U '1 ≅ 103,8 − j 97,3 ≅ 142,3 ⋅ e − j 43,1° V ,
Zadania 247
U '2 U '2
I2 = ≅ 3,946 ⋅ e − j 99, 4° (A), I3 = ≅ 7,115 ⋅ e j 46,9° (A)
Z '2 Z '3
(sprawdzenie: P = R1 ⋅ I 12 + R2 ⋅ I 22 ≅ 506 W),
Z3 − jX C −ZM − jX M
U2 = ⋅ U '2 = ⋅ U ' 2 , U 1 = U '1 + ⋅ U ' 2 = U '1 + ⋅ U '2
Z3 − ZM − jX C − jX M Z3 − ZM − jX C − jX M
U'
X C = X M → U 2 = 2 ≅ 71,2 ⋅ e − j 43,1° ≅ (51,9 − j 48,7) V,
2
U'
U 1 = U '1 + 2 ≅ 68,2 + j 48,6 ≅ 83,7 ⋅ e j 35,5° (V).
2
B. Rozwiązanie metodą oczkową
Impedancje własne i wzajemne, związane
U1
z prądami oczkowymi – zapis wielkościowy:
I1 R1 L1 Z 11 = R1 + jX L1 + R2 + jX L 2 + 2 jX M ,
I2 Z 12 = Z 21 = −( R2 + jX L 2 ) − jX M ,
I3
Z 22 = R2 + jX L 2 − jX C ;
M L2
U Io1 Io2 U2 wartości tych impedancji:
C
Z 11 = (30 + j 50) Ω,
R2
Z 12 = (−20 − j 30) Ω,
Z 22 = (20 + j10) Ω,
Uwaga. Sprzężenie dotyczy prądów oczkowych – w oczku lub między oczkami, przy czym trzeba
zwracać uwagę na zgodność lub niezgodność zwrotów prądów oczkowych względem zacisków
jednoimiennych cewek sprzężonych. Prąd Io1 dopływa z zewnątrz do zacisków jednoimienych
cewki 1. i 2., wobec czego pojawia się dodatkowy wyraz impedancji własnej 1. oczka, równy
+ 2 ⋅ jX M = j 20 (Ω) . Prąd Io1 dopływa z zewnątrz do zacisku jednoimiennego cewki 1., a prąd Io2
dopływa od wewnątrz do (odpływa na zewnątrz od) zacisku jednoimiennego cewki 2., wobec czego
pojawia się dodatkowy wyraz impedancji wzajemnej oczek 1. i 2., równy − jX M = − j10 (Ω) .
Równanie oczkowe liczbowe (jednostki: [Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A, [E..] = 1 V) i jego rozwiązanie:
 30 + j 50 − 20 − j 30   I o1  120
− 20 - j30 ⋅  = , W = 100 ⋅ (6 + j1) ,
 20 + j10   I o 2   0 
W1 2 + j1
W1 = 1200 ⋅ (2 + j1) , I 1 = I o1 =
= 12 ⋅ ≅ 4,411 ⋅ e j17,1° ≅ (4,216 + j1,297) A,
W 6 + j1
W 2 + j3
W2 = 1200 ⋅ (2 + j 3) , I 3 = I o 2 = 2 = 12 ⋅ ≅ 7,113 ⋅ e j 46,85° ≅ (4,865 + j 5,189) A.
W 6 + j1
Dalsze obliczenia: I 1 = I o1 , I 3 = I o 2 ,
I 2 = I o1 − I o 2 ≅ −0,649 − j 3,892 ≅ 3,946 ⋅ e j ( −180+80,5)° = 3,946 ⋅ e − j 99,5° (A).
P = R1 ⋅ I 12 + R2 ⋅ I 22 ≅ 10 ⋅ 4,4112 + 20 ⋅ 3,946 2 ≅ 506 W,
inaczej - P = Re(U ⋅ I 1 ) ≅ 120 ⋅ 4,216 ≅ 506 W;
*
U 1 = ( R1 + jX L1 ) ⋅ I 1 + jX M ⋅I 2 ≅ 14,14 ⋅ 4,411 ⋅ e j ( 45+17,1)° + 10 ⋅ 3,946 ⋅ e j (90−99,5)° =

≅ 68,1 + j 48,6 ≅ 83,7 ⋅ e j 35,5° (V), U 2 = − jX C ⋅ I 3 ≅ 10 ⋅ 7,11 ⋅ e j ( −90+ 46,9)° = 71,1 ⋅ e − j 43,1° (V).
Wskazania przyrządów: I1 ≅ 4,41 A, I 2 ≅ 3,95 A, I 3 ≅ 7,11 A, U 1 ≅ 83,7 V, U 2 ≅ 71,1 V,

P ≅ 506 W.
Wykres wskazowy: I3
I2
I1
R 1 I1
U
U1
jX1 I1
U2 U M 12 = jX M ⋅ I 2
R 2 I2 UM12
UM21 U M 21 = jX M ⋅ I 1
jX2 I2
Bilans mocy: S gen = U ⋅ I ≅ 529,3 ⋅ e − j17,1° ≅ (506 − j156) VA,

*
S odb = U 1 ⋅ I 1 + U 2 ⋅ I 2 + U 2 ⋅ I 3 =
* * *
≅ 369,2 ⋅ e j18, 4° + 281,0 ⋅ e j 56, 4° + 506,4 ⋅ e − j 90° =

≅ (350,3 + j116,5) + (155,5 + j 234,1) − j 506,4 ≅ (506 − j156) VA;
inaczej: S odb = R1 ⋅ I 12 + jX L1 ⋅ I 12 + U M 12 ⋅ I 1 + R2 ⋅ I 22 + jX L 2 ⋅ I 22 + U M 21 ⋅ I 2 − jX C ⋅ I 22 =
* *
= 10 ⋅ 4,4112 + j10 ⋅ 4,4112 + 10 ⋅ 3,946 ⋅ 4,411 ⋅ e j (90−99,5−17,1)° + 20 ⋅ 3,946 2 +

+ j 20 ⋅ 3,946 2 + 10 ⋅ 4,411 ⋅ 3,946 ⋅ e j (90+17,1+99,5)° − j10 ⋅ 7,113 2 ≅ 194,6 + j194,6 +
+ 155,6 − j 77,9 + 311,4 + j 311,4 − 155,6 − j 77,9 − j 505,9 ≅ (506 − j156) VA,
a więc zachodzi równość S gen = S odb .
Uwaga. W analizowanym wyżej układzie przekazywana jest na drodze magnetycznej (z cewki 2.
do cewki 1.) moc czynna o wartości 155,6 W. W związku ze sprzężeniem magnetycznym, każda z
cewek pobiera przy tym moc bierną o wartości –77,9 var (pojemnościową).
b) U1
V1 Odpowiedź:
U1 I1 = 12 A; I 2 = 0 ;
P I1 I1 R1 L1
W A1 I 3 = 12 A;
I2 I3
U 1 ≅ 169,7 V;
I2
M A2 I3 U2
U2 U 2 = 120 V;
3 A3
U V2 P = 1440 W;
L2
S gen = S odb =
R2 C = (1440 + j 0) VA.
Wskazówka do rozwiązania metodą przekształcania obwodu. W porównaniu z porzednim układem

zmieniło się usytuowanie (względem węzła) zacisku jednoimiennego jednej z cewek, co pociąga za
sobą zmianę charakteru elementów schematu zastępczego: jXM (reaktancja indukcyjna) zamienia się
na –jXM (reaktancja pojemnościowa), i na odwrót.
Zadania 249
c) U1
V1 Odpowiedź:
U1
I ≅ 16,97 A;
P I I I1 I1 R1 L1
A A1 I1 = 12 A;
W
I 2 ≅ 5,37 A;
M
I2 I2 R2 U 1 ≅ 221,3 V;
A2
U L2 U C ≅ 169,7 V;
UC
UC P = 2016 W;
C VC
S gen = S odb =
= (2016 + j 288) VA.
Zad. 12-4. Stosując metodę oczkową oblicz wartości symboliczne prądów gałęziowych w przed-
stawionym obwodzie prądu sinusoidalnego.
Obwód zastępczy:
j20 Ω
10 Ω 20 Ω 10 Ω – j20 Ω – j20 Ω 20 Ω
j20 Ω j40 Ω j20 Ω I3 j40 Ω

I1 I2 I1 I2
I3 Io2 j20 Ω Io2
Io1 Io1
100 V –j40 Ω j100 V 100 V –j40 Ω j100 V
Impedancje własne oraz wzajemne, wyznaczone tak dla jednego, jak dla drugiego obwodu, są
oczywiście identyczne. Równanie obwodu w postaci liczbowej (jednostki: [Z..] = 1 Ω, [I..] = 1 A,
[E..] = 1 V) i jego rozwiązanie są następujące:
10 − j 20
− j 20  I o 1   100 
⋅
 − j 20 = , Io 1 = 0, Io 2 = j5 A .
20   I o 2   j100

Wartości symboliczne prądów gałęziowych: I1 = 0, I2 = I3 = j5 A.
Poprawność wyniku łatwo potwierdzić porównując wartości napięcia generatorowego gałęzi 1. z
napięciem odbiornikowym gałęzi 3.: U 1. gen = 100 − j 20 ⋅ j 5 = 200 V ; U 3.odb = − j 40 ⋅ j 5 = 200 V .
Zad. 12-5. Dobierz taką wartość impedancji Z, aby wydzielała się w niej największa moc czynna.
Oblicz prąd dopasowania (wartość skuteczną) i moc dopasowania (czynną).
a) j20 Ω Obwód zastępczy:
10 Ω 20 Ω 10 Ω – j20 Ω – j20 Ω 20 Ω
j20 Ω j40 Ω I j20 Ω j40 Ω I
100 V –j40 Ω j20 Ω
Z 100 V
Z
–j40 Ω
I
Aby rozwiązać zadanie, trzeba – korzystając z twier-
Zw Zw Iz dzenia Thevenina – wyznaczyć parametry źródła za-
U
U0 Z U0 stępczego ( U0 , Zw = U0 / Iz ), którym jest część obwodu
widziana z zacisków odłączonej gałęzi o impedancji Z .
10 Ω (20 + j20) Ω 10 Ω (20 + j20) Ω 10 Ω (20 + j20) Ω
100 V –j20 Ω U0 –j20 Ω Zw 100 V –j20 Ω Iz
− j 20 − j 20 ⋅ 10
Obliczenia: U0 = ⋅ 100 = (80 − j 40) V; Z w = 20 + j 20 + = (28 + j16) Ω,
10 − j 20 10 − j 20
100 − j 20 − j10 U
inaczej: I z = ⋅ = (A), Z w = 0 = (28 + j16) Ω;
− j 20 ⋅ (20 + j 20) − j 20 + (20 + j 20) 3 − j 2 Iz
10 +
− j 20 + (20 + j 20)
U 0 = 40 5 V; Z = Z dop = Z *w = (28 − j16) Ω, Rdop = Rw = Re Z w = 28 Ω;
U0 40 5
I dop = = ≅ 1,597 A, Pdop = Rdop ⋅ I dop
2
≅ 71,4 W.
2 Rw 56
b) j10 Ω
10 Ω 20 Ω
Odpowiedź:
j10 Ω j20 Ω I Z dop = (60 − j10) Ω,
120 V –j10 Ω Z I dop = 2 A, Pdop = 240 W.
c) 10 Ω j10 Ω –j10 Ω 15 Ω
Obwód zastępczy:
(10+j15) Ω (15–j15) Ω
j5 Ω j8 Ω
j13 Ω
100 V I j100 V
100 V I j100 V
Z Z
(10+j15) Ω (15–j15) Ω
100 − j100
Obliczenia: I0 = = (4 − j 4) A,
I0 U10 j13 Ω 25
U 10 = (10 + j15) ⋅ (4 − j 4) = (100 + j 20) V,
100 V j100 V
U0 U 0 = 100 − (100 + j 20) = − j 20 V,
(10 + j15) ⋅ (15 − j15)
Z w = j13 + = (15 + j16) Ω;
25
U 0 = 20 V; Z = Z dop = Z *w = (15 − j16) Ω, Rdop = Rw = Re Z w = 15 Ω;
U0 20
I dop = = ≅ 0,667 A, Pdop = Rdop ⋅ I dop
2
≅ 6,67 W.
2 Rw 30
Zadania 251
d) 10 Ω j10 Ω –j10 Ω 15 Ω
Odpowiedź:
j5 Ω j8 Ω
Z dop = (7 − j 4) Ω,
100 V I j100 V I dop ≅ 3,194 A, Pdop ≅ 71,4 W.
Z
1Ω 1Ω
e) 1Ω 1Ω Obwód zastępczy:
j2 Ω j2 Ω 6V j1 Ω j6 V
6V j1 Ω j6 V j1 Ω j1 Ω
Z I
Z I
Wyznaczenie napięcia jałowego (sem) źródła zastępczego metodą oczkową:

1Ω 1Ω 1Ω 1Ω
j2 Ω j2 Ω j1 Ω
6V Io1 j6 V
j1 Ω
≡
6V Io1 Io2 j6 V Io2
j1 Ω
U0 j1 Ω
U0
(równanie oczkowe jest identyczne
dla układu podstawowego i zastępczego)
1 + j 2 j1   I o 1   6 
 j1 ⋅ = , Io 1 = (1,2 – j3,6) A, Io 2 = (1,2 +j2,4) A ;
 1 + j 2  I o 2   j 6
U 0 = 6 − 1 ⋅ (1,2 − j 3,6) + 1 ⋅ (1,2 + j 2,4) − j 6 = 6 V
albo U 0 = j1 ⋅ (1,2 − j 3,6) − j1 ⋅ (1,2 + j 2,4) = 6 V;
Wyznaczenie impedancji wewnętrznej źródła zastępczego:
- poprzez przekształcenie układu zastępczego dwójnika pasywnego (I sposób)
1Ω 1Ω 1Ω 1Ω
j1 Ω j3 Ω
j3 Ω
j1 Ω j1 Ω ≡ j3 Ω
Zw Zw
1 ⋅ j3 (1,8 + j 0,6) ⋅ j 3
2⋅ = 1,8 + j 0,6 , Zw = = (1 + j1) Ω
1 + j3 (1,8 + j 0,6) + j 3
- poprzez wyznaczenie prądu zwarcia metodą oczkową (II sposób)

1Ω 1Ω 1Ω 1Ω
j2 Ω j1 Ω
j2 Ω
6V Io1 j6 V
j1 Ω Io2
≡
6V Io1 Io2 j6 V
j1 Ω j1 Ω
Iz Io3 Io3
Iz
(równanie oczkowe jest identyczne dla układu podstawowego i zastępczego)

1 + j 2 − j1   I o 1   6 
j1
 j1  
 1 + j2 j1  ⋅  I o 2  =  j 6 , Iz = Io 3 = (3 – j3) A;
 − j1 j1 j 2   I o 3   0 
U 6
U 0 = 6 V (obliczone wcześniej), Zw = 0 = = (1 + j1) Ω;
Iz 3 − j3
Wartości szukane:
U 6
Z = Z dop = Z *w = (1 − j1) Ω; I dop = 0 = = 3 A, Pdop = Rdop ⋅ I dop 2
= 9 W.
2 Rw 2
f) 1Ω 1Ω
Odpowiedź:
j2 Ω j2 Ω
Z dop = (1,8 − j 0,6) Ω,
6V j1 Ω j6 V
I dop ≅ 2,236 A, Pdop = 9 W.
Z I
g) j1 Ω
Odpowiedź:
j2 Ω j3 Ω I Z dop = (2 − j 3) Ω,
2Ω 3A I dop ≅ 1,677 A, Pdop = 5,625 W.
Z
j6 V
h) j1 Ω
Odpowiedź:
j2 Ω j3 Ω I Z dop = (2 − j 7) Ω,
2Ω 3A Z I dop ≅ 1,677 A, Pdop = 5,625 W.
j6 V
Zadania 253
13. OBWODY TRÓJFAZOWE

Zad. 13-1. Określ wskazania przyrządów przyłączonych do danego symetrycznego odbiornika trój-
fazowego, zasilanego napięciem 3×230/400 V (do obliczeń przyjmij: U f = 231 V i U = 400 V ).
Wyznacz moc czynną i moc bierną odbiornika.
a)
I1 R L Dane: R = 115,5 Ω, X L = 200 Ω.
L1
W1 A1
Obliczenia do wykresu wskazowego:
U1 U13
I2 R L
L2 Z = R 2 + X L2 ≅ 231 Ω,
W2 A2
XL
ϕ = arc tg ≅ 60 o ;
L3 I3 R L R
A3 Z1 = Z 2 = Z 3 = Z = 231 Ω,
N IN ϕ1 = ϕ 2 = ϕ 3 = ϕ = 60 o ,
AN
Uf 231
I1 = I 2 = I 3 = = = 1 A.
Z 231
Wyniki: I A1 = I A2 = I A3 = 1 A;
U3 1
P = 3 U I cos ϕ = 3 ⋅ 400 ⋅ 1 ⋅ ≅ 346,4 W;
2
ϕ3 I3 U13 3
I2 Q = 3 U I sinϕ = 3 ⋅ 400 ⋅ 1 ⋅ = 600 var;
2
ϕ2 ϕ1 U1 wg wykresu wskazowego -
I1 I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0 , I AN = 0 ;
U2
1
PW 1 = 231 ⋅ 1 ⋅ = 115,5 W,
2
3
PW 2 = −400 ⋅ 1 ⋅ ≅ −346,4 W.
2
Rozwiązanie analityczne: Z = R + jX L = 115,5 + j 200 ≅ 231 ⋅ e j 60° (Ω); Z = 231 Ω, ϕ = 60° ;
1
Y = ≅ 4,33 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 60° (S), Y 1 = Y 2 = Y 3 = Y ≅ 4,33 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 60° (S);
Z
o o o o
U 1 = 231 ⋅ e j 0 (V), U 2 = 231 ⋅ e − j120 (V), U 3 = 231 ⋅ e j120 (V), U 13 = 400 ⋅ e − j 30 (V);
o o o
I 1 = Y 1 ⋅ U 1 ≅ 1 ⋅ e − j 60 (A), I 2 = Y 2 ⋅ U 2 ≅ 1 ⋅ e − j180 = 1 ⋅ e j180 (A),
o
I 3 = Y 3 ⋅ U 3 ≅ 1 ⋅ e j 60 (A), I N = I 1 + I 2 + I 3 = 0 A; I 1 = I 2 = I 3 = I = 1 A, IN = 0;
S = U 1 ⋅ I 1 ⋅ e j ϕ1 + U 2 ⋅ I 2 ⋅ e j ϕ 2 + U 3 ⋅ I 3 ⋅ e j ϕ3 = 3 U f I ⋅ e jϕ = 3 U I ⋅ e jϕ =
o
≅ 692,8 ⋅ e j 60 ≅ 346,4 + j 600,0 (VA),
czyli P = 346,4 W, Q = 600 var ;
PW 1 = Re(U 1 ⋅ I 1 ) = 231 ⋅ 1 ⋅ cos(0° + 60°) = 115,5 W,
*
PW 2 = Re(U 13 ⋅ I 2 ) = 400 ⋅ 1 ⋅ cos(−30° ± 180°) = −346,4

*
W.
Uwaga. Przy PW2 < 0 wskazówka przyrządu analogowego W2 wychyla się w lewo. Aby odczytać
PW 2 , należy cewkę napięciową podłączyć odwrotnie, tzn. początek i koniec zamienić miejscami.
b)
I1 Dane: R = 200 Ω, X C = 115,5 Ω.
L1 R C
W1 A1 Odpowiedź:
U1 U13
I2 R C I A1 = I A2 = I A3 = 1 A,
L2
W2 A2 I AN = 0 ,
I3 R C P = 600 W,
L3
A3 Q = −346,4 var,
N IN PW 1 = 200 W,
AN
PW 2 = 200 W.
c)
L1 I1
W1 A1
I12 Dane: R = 115,5 Ω, X L = 200 Ω.
U1 U13 R
R Obliczenia do wykresu wskazowego:
L
L2 I2 Z = R 2 + X L2 ≅ 231 Ω,
W2 A2 L
I23 XL
ϕ = arc tg ≅ 60 o ;
R R
I31
Z12 = Z 23 = Z 31 = Z = 231 Ω,
I3 L
L3
A3 ϕ 21 = ϕ 23 = ϕ 31 = ϕ = 60 o ,
U 400
N I 12 = I 23 = I 31 = = ≅ 1,732 A.
Z 231
Wyniki:
- wg wykresu wskazowego
-I23
I2
I3 I 1 = I 12 − I 31 = 3 I 12 ≅ 3,0 A,
-I12 U13 I31
ϕ23 I 2 = I 23 − I 12 = 3 I 23 ≅ 3,0 A,
I23 U31 ϕ31
U1 I 3 = I 31 − I 23 = 3 I 31 ≅ 3,0 A,
I A1 = I A2 = I A3 = 3 A;
U23 U12
1
PW 1 = 231 ⋅ 3 ⋅ = 346,5 W,
2
ϕ12
3
I12 PW 2 = −400 ⋅ 3 ⋅ ≅ −1039,2 W;
2
- ze wzorów ogólnych
I1 -I31 P = 3 U I cos ϕ ≅ 1039,2 W,
Q = 3 U I sinϕ = 1800 var.
Rozwiązanie analityczne: Z = R + jX L = 115,5 + j 200 ≅ 231 ⋅ e j 60° (Ω); Z = 231 Ω, ϕ = 60° ;

1
Y = ≅ 4,33 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 60° (S), Y 12 = Y 23 = Y 31 = Y ≅ 4,33 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 60° (S);
Z
Zadania 255
o o o
U 12 = 400 ⋅ e j 30 (V), U 23 = 400 ⋅ e − j 90 (V), U 31 = 400 ⋅ e j150 (V),
o o
U 1 = 231 ⋅ e j 0 (V), U 13 = 400 ⋅ e − j 30 (V);
o
I 12 = Y 12 ⋅ U 12 ≅ 1,732 ⋅ e − j 30 ≅ 1,500 − j 0,866 (A),
o
I 23 = Y 23 ⋅ U 23 ≅ 1,732 ⋅ e − j150 ≅ −1,500 − j 0,866 (A),
o
I 31 = Y 31 ⋅ U 31 ≅ 1,732 ⋅ e j 90 = j1,732 (A); I 12 = I 23 = I 31 = I f ≅ 1,732 A;
I 1 = I 12 − I 31 ≅ 1,500 − j 2,598 ≅ 3,0 ⋅ e − j 60° A,
I 2 = I 23 − I 12 ≅ −3,0 = 3,0 ⋅ e j180° = 3,0 ⋅ e − j180° A,
I 3 = I 31 − I 23 ≅ 1,500 + j 2,598 ≅ 3,0 ⋅ e j 60° A; I 1 = I 2 = I 3 = 3,0 A; I A1 = I A2 = I A3 = 3 A;
S = U 12 ⋅ I12 ⋅ e j ϕ12 + U 23 ⋅ I 23 ⋅ e j ϕ 23 + U 31 ⋅ I 31 ⋅ e j ϕ31 = 3 U I f ⋅ e jϕ =

o
≅ 2078,4 ⋅ e j 60 ≅ 1039,2 + j 1800 (VA),
czyli P = 1039,2 W, Q = 1800 var ;
PW 1 = Re(U 1 ⋅ I 1 ) = 231 ⋅ 3 ⋅ cos(0° + 60°) = 346,5 W,
*
PW 2 = Re(U 13 ⋅ I 2 ) = 400 ⋅ 3 ⋅ cos(−30° ± 180°) = −1039,2 W.

*
d)
L1 I1
W1 A1
I12 Dane: R = 200 Ω, X C = 115,5 Ω.
U1 U13 R
R Odpowiedź:
L2 I2 C I A1 = I A2 = I A3 = 3 A,
W2 A2 C
I23 P = 1800 W,
R I31 Q = −1039,2 var,
PW 1 = 600 W,
L3 I3 C
A3 PW 2 = 600 W.
e)
L1 I1
W1 A1
I12 Dane: R = 200 Ω.
U1 U13 Odpowiedź:
R
I A1 = I A2 = I A3 = 3,46 A,
L2 I2 R
W2 A2 P = 2400 W,
I23
I31 Q = 0,
R PW 1 = 800 W,
I3
L3
A3 PW 2 = 0 .
N
Zad. 13-2. Określ wskazania przyrządów przyłączonych do danego odbiornika trójfazowego, zasi-
lanego napięciem 3×230/400 V (do obliczeń przyjmij: U f = 231 V i U = 400 V ). Wyznacz moc
czynną i moc bierną odbiornika.
a)
I1 C
L1
W1 Dane: R = 115,5 Ω; X L = X C = 200 Ω.
A1
U1 U13 Obliczenia do wykresu wskazowego:
I2 R
L2
W2 Z1 = 200 Ω, Z 2 = 115,5 Ω,
A2
Z 3 = R 2 + X L2 ≅ 231 Ω,
L3 I3 R L
A3 ϕ1 = −90 o , ϕ 2 = 0 o ,
IN XL
N
AN ϕ 3 = arc tg
≅ 60 o ;
R
231 231 231
I1 = = 1,155 A, I 2 = = 2 A, I 3 = = 1 A.
200 115,5 231
U3
Wyniki: I A1 ≅ 1,16 A; I A2 = 2 A; I A3 = 1 A;
I1 P = R I 22 + R I 32 = 115,5 ⋅ (2 2 + 12 ) ≅ 577,5 W;
ϕ3 I3 U13
IN
ϕ1= –90° Q = − X C I12 + X L I 32 = 200 ⋅ (−1,155 2 + 12 ) ≅ −66,8 var;
I1 U1 wg wykresu wskazowego -
I3 ϕ2=0° I N = I 2 + I 3 + I1 , I 2 + I 3 = 1 A,
I2
U2 I N z I 2 + I 3 i I 1 tworzą trójkąt prostokątny, więc
2 2
IN = I1 − I 2 + I 3 = 1,155 2 − 12 ≅ 0,578 A,
I AN ≅ 0,578 A;
PW 1 = 0 (U1 i I1 – wskazy prostopadłe), PW 2 = 0 (U13 i I2 – wskazy prostopadłe).
Rozwiązanie analityczne: Z 1 = − jX C = − j 200 = 200 ⋅ e − j 90° (Ω); Z1 = 200 Ω, ϕ1 = −90° ;

Z 2 = R = 115,5 = 115,5 ⋅ e j 0° (Ω); Z 2 = 115,5 Ω, ϕ 2 = 0° ;
Z 3 = R + jX L = 115,5 + j 200 ≅ 231 ⋅ e j 60° (Ω); Z 3 = 231 Ω, ϕ 3 = 60° ;
1 1 1
Y1 = = 5 ⋅ 10 −3 ⋅ e j 90° (S), Y 2 = = 8,658 ⋅ 10 −3 ⋅ e j 0° (S), Y 3 = = 4,329 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 60° (S);
Z1 Z2 Z3
o o o o
U 1 = 231 ⋅ e j 0 (V), U 2 = 231 ⋅ e − j120 (V), U 3 = 231 ⋅ e j120 (V), U 13 = 400 ⋅ e − j 30 (V);
o o
I 1 = Y 1 ⋅ U 1 = 1,155 ⋅ e j 90 = j1,155 (A), I 2 = Y 2 ⋅ U 2 = 2 ⋅ e − j120 ≅ −1 − j1,732 (A),
o
I 3 = Y 3 ⋅ U 3 = 1 ⋅ e j 60 ≅ 0,5 + j 0,866 (A), I N = I 1 + I 2 + I 3 = −0,5 + j 0,289 ≅ 0,578 ⋅ e j150° A;
I 1 ≅ 1,115 A, I 2 = 2 A, I 3 = 1 A, I N ≅ 0,578 A;
S = U 1 ⋅ I 1 ⋅ e j ϕ1 + U 2 ⋅ I 2 ⋅ e j ϕ 2 + U 3 ⋅ I 3 ⋅ e j ϕ3 = 231 ⋅ (− j1,155 + 2 + 0,5 + j 0,866) =

= 231 ⋅ (2,5 − j 0,289) ≅ 577,5 − j 66,8 (VA),
czyli P = 577,5 W, Q = −66,8 var ;
PW 1 = Re(U 1 ⋅ I 1 ) = 231 ⋅ 1,155 ⋅ cos(−90°) = 0 , PW 2 = Re(U 13 ⋅ I 2 ) = 400 ⋅ 2 ⋅ cos(−30° + 120°) = 0 .
* *
Zadania 257
b)
L1 I1
W1 A1 Dane:
I12
R = 115,5 Ω, X L = X C = 200 Ω.
U1 U13 R
R Obliczenia do wykresu wskazowego:
I2 C
L2
W2 A2 115,5 2 + 200 2 ≅ 231 ,
I23 L
200
R arc tg ≅ 60 o ;
I31 115,5
I3 C Z12 = Z 23 = Z 31 = 231 Ω,
L3
A3 ϕ 21 = ϕ 23 = −60 o , ϕ 31 = 60 o ,
400
N I 12 = I 23 = I 31 = ≅ 1,732 A.
231
Wyniki wg wykresu wskazowego:
U31
-I23 I1 = I 12 − I 31 = 0 ,
I3
I23 U13 I 2 = I 23 − I 12 = 3 I 23 ≅ 3,0 A,
ϕ23
ϕ31 I31
I 3 = I 31 − I 23 = 3 I 31 ≅ 3,0 A,
I2 -I12
U1 I A1 = 0 , I A2 = I A3 = 3 A;
U23 PW 1 = 231 ⋅ 0 = 0 ,
I12 U12 3
PW 2 = 400 ⋅ 3 ⋅ ≅ 1039,2 W;
ϕ12 2
P = R I12
2
+ R I 23
2
+ R I 31
2
= 115,5 ⋅ 3 ⋅ 1,723 2 ≅ 1039 W;
-I31
I1 = 0 Q = − X C I12
2
− X C I 23
2
+ X L I 31
2
= 200 ⋅ 1,732 2 ⋅ (−2 + 1) ≅ −600 var.
Rozwiązanie analityczne: Z 12 = Z 23 = R − jX C = 115,5 − j 200 ≅ 231 ⋅ e − j 60° (Ω);

Z 31 = R + jX L = 115,5 + j 200 ≅ 231 ⋅ e j 60° (Ω);
Y 12 = Y 23 ≅ 4,33 ⋅ 10 −3 ⋅ e j 60° (S), Y 31 = Y ≅ 4,33 ⋅ 10 −3 ⋅ e − j 60° (S);
o o o
U 12 = 400 ⋅ e j 30 (V), U 23 = 400 ⋅ e − j 90 (V), U 31 = 400 ⋅ e j150 (V),
o o
U 1 = 231 ⋅ e j 0 (V), U 13 = 400 ⋅ e − j 30 (V);
o
I 12 = Y 12 ⋅ U 12 ≅ 1,732 ⋅ e j 90 = j1,732 (A),
o
I 23 = Y 23 ⋅ U 23 ≅ 1,732 ⋅ e − j 30 ≅ 1,500 − j 0,866 (A),
o
I 31 = Y 31 ⋅ U 31 ≅ 1,732 ⋅ e j 90 = j1,732 (A);
I 1 = I 12 − I 31 = 0 , I 2 = I 23 − I 12 ≅ 1,500 − j 2,598 = 3,0 ⋅ e − j 60° A,
I 3 = I 31 − I 23 ≅ −1,500 + j 2,598 ≅ 3,0 ⋅ e j (180°−60°) = 3,0 ⋅ e j120° A;
I1 = 0 , I 2 = I 3 = 3,0 A; I A1 = 0 , I A2 = I A3 = 3 A;
S = U 12 ⋅ I12 ⋅ e j ϕ12 + U 23 ⋅ I 23 ⋅ e j ϕ 23 + U 31 ⋅ I 31 ⋅ e j ϕ31 ≅ 1039 − j 600 (VA),
czyli P = 1039 W, Q = −600 var ;
PW 1 = Re(U 1 ⋅ I 1 ) = 231 ⋅ 0 = 0 , PW 2 = Re(U 13 ⋅ I 2 ) = 400 ⋅ 3 ⋅ cos(−30° + 60°) = 1039,2 W.
* *
c) I1
L1
W1 A1 Dane:
I12
R = 115,5 Ω, X L = X C = 200 Ω.
U1 U13
R R
I2 Odpowiedź:
L2
W2 A2
I23
L I A1 = 3 A, I A2 = 2 A,
I A3 = 2,65 A,
C I31
P = 1732 W,
I3
L3
A3 Q = −200 var,
PW 1 = 693 W, PW 2 = 0 .
N
Zad. 13-3. Korzystając z wykresu wskazowego, określ wskazania przyrządów przyłączonych do

danego odbiornika trójfazowego, zasilanego napięciem 3×230/400 V (do obliczeń przyjmij:
U f = 231 V i U = 400 V ).
a)
L1 I1 Dane:
W1 A1
I12.a I12.b R = 115,5 Ω, X L = X C = 200 Ω.
U1 U13 Obliczenia do wykresu wskazowego:
R C R
I2 Z 31 = 115,5 2 + 200 2 ≅ 231 Ω,
L2
W2 A2 L 200
I23 ϕ 31 = arc tg ≅ 60 o ;
115,5
C I31 400
I 12.a = ≅ 3,463 A,
L3 I3 115,5
A3 400
I 12.b = I 23 = = 2 A,
200
N
400
I 31 = ≅ 1,732 A.
I23 231
U31 Pomocniczy wskaz: I 12.a + I 12.b = I 12 .
U13 Wyniki wg wykresu wskazowego:
I2 -I12
I3 -I23 I 12 = I 12.a + I 12.b = 3,463 2 + 2 2 ≅ 4 A,
I31
ϕ31 I 1 = I 12 − I 31 = (4 ⋅ 0,866 − 1,732) 2 + 2 2 =
U1 ≅ 2,65 A,
U23
I12
U12 I 2 = I 23 − I 12 = 4 2 − 2 2 ≅ 3,46 A,
-I31
I 3 = I 31 − I 23 = 1,732 2 + 2 2 ≅ 2,65 A;
I12.b I12.a
I A1 = 2,65 A, I A2 = 3,46 A; I A3 = 2,65 A;
I1
1
PW 1 = 231 ⋅ 4 ⋅ = 462 W (rzuty I1 i I12 na U1 są tej samej długości),
2
1
PW 2 = 400 ⋅ 3,46 ⋅ = 692 W.
2
Zadania 259
b)
L1 I1
W1 A1 Dane:
I12 R = 115,5 Ω,
U1 U13 X L = X C = 200 Ω.
R R
L2 I2 Odpowiedź:
W2 A2 L
I23.a I23.b I A1 = 3 A,
R C I31 I A2 = 5,29 A,
I3 I A3 = 5,57 A,
L3
A3
PW 1 = 693 W,
N PW 2 = 693 W.
c)
L1 I1
W1 A1 Dane:
I12 R = 115,5 Ω,
U1 U13
R R X C = 200 Ω.
L2 I2 Odpowiedź:
W2 A2 C
I23.a I23.b I A1 = 5,20 A,
R C I31 I A2 = 5,29 A,
I3 I A3 = 4,36 A,
L3
A3
PW 1 = 1039 W,
N PW 2 = 693 W.
d)
L1 I1
W1 Dane:
A1
I12.a I12.b R = 200 Ω,
U1 U13 R C R X C = 115,5 Ω.
L2 I2 Odpowiedź:
W2 A2
I23
C I A1 = 4,36 A,
I A2 = 6 A,
R I31
I A3 = 2,65 A,
L3 I3
A3 PW 1 = 400 W,
N PW 2 = 1200 W.
e)
L1 I1 Dane: R = 115,5 Ω, X C = 200 Ω.
W1 A1
I12
Obliczenia do wykresu wskazowego:
U1 U13 3R
Z12 = Z 23 = 346,5 2 + 200 2 ≅ 400 Ω,
I2 C
L2
W2 A2 Z1N = 115,5 2 + 200 2 ≅ 231 Ω,
I23 R
− XC
3R C ϕ12 = ϕ 23 = arc tg ≅ −30 o ,
3R
− XC
L3 I3 C ϕ1N = arc tg ≅ −60 o ;
A3 R
400
I 12 = I 23 = = 1 A,
N I1N 400
AN 231
I 1N = = 1 A.
231
Wyniki: I A3 = I 23 = 1 A,
I23
I AN = I 1N = 1 A;
I2 -I12 U13
I1N wg wykresu wskazowego -
U1 I A1 = I1 = I 12 + I 1N = 2 A,
I A2 = I 2 = I 23 − I 12 ≅ 1,73 A;
U23 I1N U12
1
I12 I1 PW 1 = 231 ⋅ 2 ⋅ = 231 W,
2
1
PW 2 = 400 ⋅ 1,73 ⋅ = 346 W.
2
f) I1
L1
W1 A1 Dane:
I12
R = 200 Ω,
U1 U13 X L = 115,5 Ω.
2R
L2 I2 R Odpowiedź:
W2 A2
I23 I A1 = 1,73 A,
L I A2 = 1,73 A,
2R
I3 I A3 = 1 A,
L3
A3 I AN = 1 A,
PW 1 = 400 W,
I1N
N
AN PW 2 = 0 .
Zadania 261

U f = 231 V i U = 400 V ).
a) L1 I1
W A1 Dane:
I12.a I12.b
R = 115,5 Ω, X L = X C = 200 Ω.
U13
R C Obliczenia do wykresu wskazowego:
I2
L2
A2 Z 23 = 115,5 2 + 200 2 ≅ 231 Ω,
I23 200
ϕ 23 = arc tg ≅ 60 o ;
R 115,5
400
L I 12.a = ≅ 3,463 A,
L3 I3 115,5
A3 400
I 12.b = = 2 A,
200
I23 400
I 23 = ≅ 1,732 A.
ϕ23 231
-I12 Pomocniczy wskaz: I 12.a + I 12.b = I 12 .
U13
I2 Wyniki:
I 3 = I 23 ≅ 1,73 A;
U23 wg wykresu wskazowego -

I1 = I12
U12
I12 = I 12.a + I 12.b = 3,463 2 + 2 2 ≅ 4 A,
I12.b I 1 = I 12 = 4A,
I12.a
I 2 = I 23 − I 12 = (1,732 + 3,463) 2 + 2 2 ≅ 5,57 A;
I A1 = 4 A; I A2 = 5,57 A; I A3 = 1,73 A; PW = 0 W ( I1 i U13 – wskazy prostopadłe).
b)
L1 I1
W A1
I12.a I12.b Dane:
U1 R = 115,5 Ω, X C = 200 Ω.
R C
Odpowiedź:
L2 I2
A2 I A1 = 4 A,
I2N
I A2 = 4,58 A,
R
I AN = 1 A,
C PW = 462 W.
N IN
AN
c) L1 I1
W A1 Dane:
I12
R R = 200 Ω, X L = X C = 115,5 Ω.
U13
Odpowiedź:
I2 L
L2 I A1 = 1,73 A,
A2
I23 I A2 = 1,73 A,
C I A3 = 3,46 A
L3 I3 PW = 1200 W.
A3
d)
L1 I1
W A1
Dane:
I12 R = 115,5 Ω, X L = X C = 200 Ω.
U1 C Odpowiedź:
L2 I2
A2 I A1 = 2 A,
I2N
I A2 = 1,73 A,
R
I AN = 1 A
L PW = −231 W.
N IN
AN
e)
L1 I1
W A1
Dane:
I13
R = 200 Ω, X L = X C = 115,5 Ω.
R
U1
Odpowiedź:
L3 I2 L I A1 = 1,73 A,
A3
I3N I A3 = 2,65 A,
I AN = 2 A
C
PW = 200 W.
N IN
AN
f)
L1 I1
W A1
Dane:
I13
R = 200 Ω, X L = X C = 115,5 Ω.
R
U1
Odpowiedź:
L3 I2 L I A1 = 1,73 A,
A3
I3N.a I3N.b I A3 = 3,51 A,
I AN = 2,31 A
R C
PW = 200 W.
N IN
AN
Zadania 263
Zad. 13-5. Dany jest obwód, w którym reaktancje cewki i kondensatora (elementy idealne) mają
taką samą wartość XL = XC . Przy zasilaniu obwodu symetrycznym napięciem trójfazowym, wskaza-
nia amperomierzy A1 i AN są jednakowe, równe 1 A. Korzystając z wykresu wskazowego, określ
wskazania amperomierzy A2 i A3 .
a)
L1 I1
A1 Rozwiązanie:
I12
- wartości skuteczne napięcia międzyfazowego
C
I2 I2N
L2
A2
R U 12 = U 23 = U ,
I23
- wskazanie amperomierza A1 i wartość I12
L
I3 U
L3
A3 I A1 = I1 = I 12 = 1 A, I 12 = ,
XL
N IN - wartość I23 i wskazanie amperomierza A3

AN
U
I 23 = , XC = X L , I 23 = I 12 = 1 A ,
XC
I23 I3 = -I23 I A3 = I 23 = 1 A,
-I12
- wartość I2 i wskazanie amperomierza A2
I2N (wg wykresu wskazowego)
I2
I 2 = I 23 − I 12 + I 2 N ,
U23 IN = I2N
U12
I 2 = I 23 − I 12 + I 2 N = 2 A,
U2
I1 = I12
I A2 = I 2 = 2 A.
b)
L1 I1
A1
I12
Odpowiedź:
L
L2 I2 I A2 = 1 A,
A2
I23
C I A3 = 1,73 A.
L3 I3
A3
I3N
R
N IN
AN
c) d) L1 I1
L1 I1
A1 A1
I12 I12
C
L L2 I2
L2 I2 I2N R A2
A2 I23
I23
L
C L3 I3
I3 A3
L3
A3 I3N
R
N IN N IN
AN AN
Odpowiedź: I A2 = 0 A, I A3 = 1 A. Odpowiedź: I A2 = 1 A, I A3 = 1 A.

U f = 231 V i U = 400 V ).
a)
I1 I ’1 R Dane:
L1
W A1
I12 R = X C = 231 Ω, X L = 400 Ω.
U1 L
L2 I2 I ’2 R
A2 Obliczenia do wykresu wskazowego:
231
L3 I3 C I '1 = I ' 2 = I 3 = = 1 A,
A3 231
400
I12 = = 1 A.
N IN 400
AN
Wyniki:
I 3 = 1 A;
U3 wg wykresu wskazowego -
I 1 = 3 ≅ 1,73 A,
I 2 = 1 A,
I2 I ’1 U1
-I12 I N = 2 ≅ 1,41 A;
I12
I3
I1 I A1 = 1,73 A,
U12
IN I ’2 I A2 = 1 A,
U2
I A3 = 1 A,
I AN = 1,41 A,
I12 3
PW = 231 ⋅ 3 ⋅ = 346,5 W.
2
Zadania 265
b) I1 I ’1
L1 R
W A1 Dane:
I12
U1 C R = X L = 231 Ω, X C = 400 Ω.
L2 I2 I ’2 R
A2 Odpowiedź:
I3 L I A1 = 1 A, I A2 = 1,73 A,
L3
A3
I A3 = 1 A, I AN = 1,41 A;
IN
N AN PW = 115,5 W.

danego odbiornika trójfazowego, zasilanego trójprzewodowo napięciem 3×400 V.
a)
I1 I ’1 R L
L1
W1 A1 Dane: R = 115,5 Ω,
U13
I12 X L = X C = 200 Ω.
C
L2 I2 I ’2 R L
W2 A2 Obliczenia do wykresu:
400
U23 I12 = = 2 A,
L3 I3 R L 200
A3
Z RL = R 2 + X L2 ≅ 231 Ω,
XL
ϕ RL = arc tg ≅ 60 o ;
U3 R
U13 400 3
I12 I '1 = I ' 2 = I 3 = ≅1 A
I1 I3 231
I ’2 U1 (elementy R, L tworzą symetryczną gwiazdę).
U23
Wyniki: I 3 = 1 A;
I ’1 U12
U2 I2 wg wykresu wskazowego –
I12 -I12
I 1 = 1 A, I 2 = 3 ≅ 1,73 A;
I A1 = 1 A, I A2 = 1,73 A, I A3 = 1 A;
3
PW 1 = −400 ⋅ 1 ⋅ = −346,4 W, PW 2 = 400 ⋅ 3 ⋅ 1 ≅ 692,8 W.
2
b)
L1 I1 I ’1 R C Dane: R = 115,5 Ω,
W1 A1
I12 X L = X C = 200 Ω.
U13 L
L2 I2 I ’2 R C Odpowiedź:
W2 A2
I A1 = 1,73 A,
U23
I3 R C I A2 = 1 A,
L3
A3 I A3 = 1 A,
PW 1 = 692,8 W,
PW 2 = −346,4 W.
Zad. 13-8. Określ wskazania przyrządów przyłączonych do danego niesymetrycznego odbiornika

trójfazowego o układzie gwiazdowym, zasilanego trójprzewodowo napięciem 3×400 V.
a)
L1 I1 C
W1 A1 Dane: R = X C = 115,5 Ω.
U13 Rozwiązanie. Przyjmuje się gwiazdowy
L2 I2 R układ źródła (istniejący rzeczywiście lub
W2 A2
zastępczy) i traktuje zasilanie trójprzewo-
U23 dowe jako przypadek zasilania czteroprze-
L3 I3 R
A3 wodowego z gałęzią powrotną o zerowej
admitancji.
E1 I1 C
Napięcia fazowe źródła:
L1 o
E 1 = 231 ⋅ e j 0 = 231 V,
U1 o
E2
L2 I2 E 2 = 231 ⋅ e − j120 = (−115,5 − j 200) V,
R
N N’ o
E 3 = 231 ⋅ e j120 = (−115,5 + j 200) V.
U2
E3 L3 I3 Impedancje i admitancje faz odbiornika:
R
Z 1 = − j 115,5 Ω , Z 2 = Z 3 = 115,5 Ω ;
U3
o
UN’N Y 1 ≅ j 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ e j 90 (S),
o
Y 2 = Y 3 ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ e j 0 (S).
I1 Napięcie między punktami N ’ i N :

U3
Y 1 ⋅ E1 + Y 2 ⋅ E 2 + Y 3 ⋅ E 3
U N 'N = =
Y1 +Y 2 +Y 3
I3
E3 U31 o
... = −46,2 + j 138,6 = 146,1 ⋅ e j108, 4 (V).
UN’N U13
Napięcia fazowe odbiornika:
I2 U1 o
U 1 = E 1 − U N ' N = 277,2 − j 138,6 ≅ 309,9 ⋅ e − j 26,6 V,
E1
o
U12 U 2 = E 2 − U N ' N = −69,3 − j 338,6 ≅ 345,6 ⋅ e − j101,6 V,

U2
o
U23
E2 U 3 = E 3 − U N ' N = −69,3 + j 61,4 ≅ 92,6 ⋅ e j138,5 V.
Prądy liniowe (równe prądom fazowym odbiornika):

o
I 1 = Y 1 ⋅ U 1 ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ 309,9 ⋅ e j (90°−26,6°) ≅ 2,68 ⋅ e j 63, 4 A;
o
I 2 = Y 2 ⋅ U 2 ≅ 0,866 ⋅ 10 − 2 ⋅ 345,6 ⋅ e − j101,6° ≅ 2,99 ⋅ e − j101,6 A;
o
I 3 = Y 3 ⋅ U 3 ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ 92,6 ⋅ e j138,5° ≅ 0,80 ⋅ e j138,5 A.
Wskazania amperomierzy: I A1 = I1 ≅ 2,68 A; I A2 = I 2 ≅ 2,99 A; I A3 = I 3 ≅ 0,80 A.

Wskazania watomierzy:
PW 1 = Re(U 13 ⋅ I 1 ) ≅ 400 ⋅ 2,68 ⋅ cos(−30° − 63,4°) ≅ −64 W,
*
PW 2 = Re(U 23 ⋅ I 2 ) = 400 ⋅ 2,99 ⋅ cos(−90° + 101,6°) ≅ 1172 W.

*
Zadania 267
b)
L1 I1 L Dane: R = X L = 115,5 Ω.
W1 A1
U13 Odpowiedź:
I2 R
L2
W2 A2 I A1 ≅ 2,68 A, I A2 ≅ 0,80 A,
U23 I A3 ≅ 2,99 A,
L3 I3 R
A3 PW 1 ≅ 895 W, PW 2 = 212 W.
c)
L1 I1 R Dane: R = X L = X C = 115,5 Ω.
W1 A1
U13 Odpowiedź:
L2 I2 L
W2 A2 I A1 ≅ 3,46 A, I A2 ≅ 1,79 A,
U23
C I A3 ≅ 1,79 A,
L3 I3
A3 PW 1 ≅ 1199 W, PW 2 = 185 W.
Zad. 13-9. Określ wskazania amperomierzy przyłączonych do danego niesymetrycznego odbiorni-

ka trójfazowego o układzie gwiazdowym (z impedancją gałęzi powrotnej różną od zera i nieskoń-
czoności), zasilanego czteroprzewodowo napięciem 3×230/400 V. Dane: R = X L = X C = 115,5 Ω.
o
I1 R
Rozwiązanie analityczne: E 1 = 231 ⋅ e j 0 = 231 V,
L1
A1 o
E 2 = 231 ⋅ e − j120 = (−115,5 − j 200) V,
o
L2 I2 L E 3 = 231 ⋅ e j120 = (−115,5 + j 200) V;
A2
o
N’ Y 1 = Y N ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ e j 0 (S),
I3 C
L3 o
A3 Y 2 ≅ − j 0,866 ⋅ 10 − 2 = 0,866 ⋅ 10 − 2 ⋅ e − j 90 (S),
o
IN R Y 3 ≅ j 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 − 2 ⋅ e j 90 (S);
N
AN
Y 1 ⋅ E1 + Y 2 ⋅ E 2 + Y 3 ⋅ E 3
U N 'N = = ... = −84,5 V,
Y1 +Y 2 +Y 3 +Y N
o
U 1 = E 1 − U N ' N = 315,5 V, U 2 = E 2 − U N ' N = −31 − j 200 ≅ 202,4 ⋅ e − j 98,8 V,
o
U 3 = E 3 − U N ' N = −31 + j 200 ≅ 202,4 ⋅ e j 98,8 V;
U 1 = 315,5 V, U 2 = U 3 = 202,4 V, U N ' N = 84,5 V;
Y1 = Y2 = Y3 = YN ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 S;
I 1 = Y1 ⋅ U 1 ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ 315,5 ≅ 2,70 A,

I 2 = Y2 ⋅ U 2 ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ 202,4 ≅ 1,75 A,
I 3 = Y3 ⋅ U 3 ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ 202,4 ≅ 1,75 A,
I N = YN ⋅ U N ' N ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ 84,5 ≅ 0,73 A;
I A1 = I1 ≅ 2,70 A, I A2 = I 2 ≅ 1,75 A, I A3 = I 3 ≅ 1,75 A, I AN = I N ≅ 0,73 A.
Zad. 13-10. Określ wskazania amperomierzy przyłączonych do odbiornika trójfazowego w po-

przednim zadaniu z odłączoną pierwszą fazą (przerwą w przewodzie L1), tzn. Y1 = 0.
L2 I2 L
A2 Dane: R = X L = X C = 115,5 Ω.
I3 C Odpowiedź:
L3
A3
I A2 = I A3 ≅ 3,01 A, I AN ≅ 3,46 A.
N IN R
AN
Zad. 13-11. Określ wskazanie woltomierza (idealnego) przyłączonego do danego układu trójfazo-
wego, zasilanego napięciem 3×230/400 V.
L1
L2 Dane:
L3 R = X L = X C = 115,5 Ω.
N
C R R L C R
V
N’ N”
o
Admitancje zespolone elementów: Y R ≅ 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 − 2 ⋅ e j 0 (S),
o o
Y L ≅ − j 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 −2 ⋅ e − j 90 (S), Y C ≅ j 0,866 ⋅ 10 −2 = 0,866 ⋅ 10 − 2 ⋅ e j 90 (S).
o
Założone napięcia fazowe źródła: E 1 = 231 ⋅ e j 0 = 231 V,
o o
E 2 = 231 ⋅ e − j120 = (−115,5 − j 200) V, E 3 = 231 ⋅ e j120 = (−115,5 + j 200) V.
Y C ⋅ E1 + Y R ⋅ E 2 + Y R ⋅ E 3
Rozwiązanie: U N 'N = = −46,2 + j 138,6 V (jak w zad. 13-8a),
YC +Y R +Y R
Y ⋅ E + Y C ⋅ E3
U N "N = L 2 = −400 V (jak w zad. 13-10),
Y L +YC +Y R
U N ' N " = U N ' N − U N "N = 353,8 + j138,6 ≅ 380,0 ⋅ e j 21, 4° (V), U V = U N ' N " ≅ 380 V.
Zad. 13-12. Określ wskazanie amperomierza (idealnego) przyłączonego do danego układu trójfa-
zowego, zasilanego napięciem 3×230/400 V.
L1
Dane:
L2
L3
R = X L = X C = 115,5 Ω
N (jak w poprzednim zadaniu).
C R R L C R Odpowiedź: I A ≅ 2,33 A.
Wskazówka. Zastosuj twierdzenie Thevenina i wykorzystaj wynik poprzedniego zadania.

LITERATURA
[1] Bolkowski S.: Teoria obwodów elektrycznych, WNT, Warszawa 2001.
[2] Cholewicki T.: Elektrotechnika teoretyczna, t. I, WNT, Warszawa 1973.
[3] Herman M., Kalestyński A., Widomski L.: Podstawy fizyki dla kandydatów na wyższe uczelnie
i studentów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
[4] Kurdziel R.: Podstawy elektrotechniki, WNT, Warszawa 1973.
[5] Osiowski J.: Teoria obwodów, t. II, WNT, Warszawa 1971.
[6] Osiowski J., Szabatin J.: Podstawy teorii obwodów, t. I, WNT, Warszawa 2000.
[7] Osiowski J., Szabatin J.: Podstawy teorii obwodów, t. II, WNT, Warszawa 1998.
[8] Rajski C., Teoria obwodów, t. I, WNT, Warszawa 1971.
[9] Norma międzynarodowa IEC 60050-551: 1998 (second edition). Power electronics.
[Z1] Bolkowski S., Brociek W., Rawa H.: Teoria obwodów elektrycznych. Zadania. WNT, War-
szawa 2004.
[Z2] Majerowska Z., Majerowski A.: Elektrotechnika ogólna w zadaniach. PWN, Warszawa 1999.
SKOROWIDZ
admitancja 118 - prądowe 93
admitancja wewnętrzna źródła 135 energia
admitancja zespolona 127 - pola elektrostatycznego 34
amplituda - pola magnetycznego cewek 105
- harmonicznej przebiegu okresowego 112 - prądu elektrycznego 20
- przebiegu sinusoidalnego 111 - tracona w czasie ładowania i rozładowania
atom 12, 27 kondensatorów 35
- w obwodzie prądu okresowego 112
bilans mocy (zasada Tellegena) 45
bilans mocy w obwodzie faza (kąt fazowy) 111
- prądu sinusoidalnego 128 faza początkowa 111
- prądu stałego 49 faza układu (obwodu) 143
ferromagnetyki 97
cewka indukcyjna 101
cewki sprzężone magnetycznie 103 gałąź 44, 62
charakterystyka zewnętrzna źródła 51, 134 gałąź powrotna 145
charakterystyki rezonansowe 122 gałęzie normalne 65
cięciwa (gałąź domykająca) 63 generator mocy 44
ciśnienie elektrostatyczne 40 gęstość
cząsteczka dielektryka 27 - energii pola elektrostatycznego 35
częstotliwość 111 - energii pola magnetycznego 106
częstotliwość rezonansowa 117, 119, 112 - ładunków polaryzacji 28
- ładunku elektrycznego 12, 26
dendryt (największe drzewo grafu) 63
- mocy pola przepływowego 20
diamagnetyki 96
- prądu elektrycznego 17
dielektryki 11, 27
graf obwodu 62
dipol elektryczny 28
dipol magnetyczny 93 histereza 97, 108
dipolowy moment magnetyczny 93 impedancja 117
dobroć obwodu rezonansowego 122 impedancja charakterystyczna (falowa) obwo-
domeny magnetyczne 97 du rezonansowego 122
dopasowanie odbiornika do źródła impedancja wewnętrzna źródła 135
- poprzez dołączenie reaktancji 137 impedancja zespolona 127
- przy prądzie stałym 51, 52 incydencja 62
- za pomocą transformatora 139 indukcja
- ze względu na moc czynną 135 - elektrostatyczna 26
- ze względu na moc pozorną 136 - elektryczna 13, 27
dwójnik 43, 115 - elektryczna w dielektryku 29
dwójnik R L C 119, 124, 128 - magnetyczna 13, 93
dwójnik zastępczy 134, 141 - nasycenia 97
dwójniki równoważne 119 indukcyjność 14, 43
dzielniki napięcia i prądu sinusoidalnego 134 indukcyjność
dzielniki napięcia i prądu stałego 56 - główna 103
elastancja (odwrotność pojemności) 31 - rozproszenia 103
elementy - w obwodzie prądu stałego 46
- aktywne i pasywne 14, 43 - własna 102, 116, 127
- gałęzi prądu sinusoidalnego 115 - wzajemna 103, 116, 127
- gałęzi prądu stałego 46 jednostka
- liniowe i nieliniowe 21, 32, 46, 102 - konduktywności 19
- ładunku elektrycznego 12 moc

- prądu elektrycznego 17, 96 - bierna 120
- przenikalności elektrycznej 32 - chwilowa 115, 120
- rezystywności 19 - czynna 115, 120
jednostki mocy 120 - „generatorowa” 44, 130
- „odbiornikowa” 44, 130
klasa SLS (układu, obwodu) 47
- oscylacyjna 115, 120
koercja (natężenie powściągające) 97
- pozorna 120
kolejność faz 143
„komórka” dielektryczna 30, 32
- średnia 112
„komórka” prądowa 30
- zespolona 128
konar (drzewa grafu) 63
moce w obwodzie trójfazowym 145
konduktancja 19, 115
moce wydawane i pobierane przez gałęzie 48
konduktancja
moment dipola elektrycznego 28
- międzygałęziowa 85
moment działający na dipol magnetyczny 93
- wejściowa 85
- źródła (wewnętrzna) 51, 53 napięcie elektryczne (definicja) 15
- źródła zastępczego 87 napięcie
krzywa magnesowania 97 - „generatorowe” 44, 45
- fazowe 145
liczba niezależnych oczek obwodu 64
- indukowane 101
liczba niezależnych węzłów obwodu 63
- magnetyczne 98
liczba urojona (operator obrotu wskazu) 126
- między punktami neutralnymi źródła i od-
linia zasilająca prądu stałego 55
biornika trójfazowego 146
linie pola elektrycznego 14
- międzyfazowe 145
linie pola magnetycznego 94
- „odbiornikowe” 44, 45
linie trój- i czteroprzewodowe 144
- odkształcone 111
ładunek - przemienne 112
- elektryczny 11 - stałe 45
- elementarny 12 - stanu jałowego 51, 53
- elementu prądowego 93 - trójfazowe 145
- punktowy 12 - źródła zastępczego 54, 85
łączenie źródeł 53 natężenie
macierz incydencji - pola elektrycznego 13, 14
- gałęzi i oczek 68 - pola magnetycznego 13, 95
- gałęzi i węzłów 66 - prądu elektrycznego 17
- pseudogałęzi i węzłów 67 obwody liniowe i nieliniowe 47
- węzłów „całkowita” 67 obwód elektryczny (definicja) 14, 43
macierz konduktancji obwód
- gałęziowych 73 - elektryczny nierozgałęziony 45, 59
- gałęziowych w węzłach 74 - elektryczny rozgałęziony 45
- węzłowych 79 - jednofazowy 145
macierz rezystancji - magnetostatyczny nierozgałęziony 99
- gałęziowych 69 - magnetostatyczny rozgałęziony 100
- gałęziowych w oczkach 69 - trójfazowy (definicja) 145
- oczkowych 77 - z rezystorem nieliniowym 60
magnes trwały 97 oczko 44, 63
metoda odbiornik aktywny 44
- oczkowa 76, 142 odbiornik mocy 44
- przecięcia charakterystyk 60, 61, 99 odbiornik trójfazowy
- symboliczna 126 - „gwiazdowy” zasilany trójprzewodowo 149
- węzłowa 78
- symetryczny 153 prawa obwodów strumienia stałego 98

- „trójkątowy” 150 prawo Ampere’a 95
- zasilany czteroprzewodowo 146 prawo Biota-Savarta-Laplace’a 95
oddziaływanie elektrodynamiczne 96 prawo Coulomba 25
okres przebiegu 111 prawo Faradaya 101
opór ujemny 47 prawo Joule’a 20
opór właściwy (rezystywność) 18 prawo Kirchhoffa napięciowe 45, 47, 68
prawo Kirchhoffa prądowe 44, 47, 68
paramagnetyki 96
prawo Ohma 19, 117, 118, 127
permeancja (przewodność magnetyczna) 99
prąd elektryczny (definicja) 13
pętla (gałąź grafu) 62
prąd
pętla histerezy 97
- fazowy odbiornika trójfazowego 145
pętla prądu 93
- fazowy źródła trójfazowego 145
podatność elektryczna 28
- „generatorowy” 44
podatność magnetyczna 98
- hipotetyczny Lenza 101
pojemność
- liniowy 145
- ciała odosobnionego 32
- „odbiornikowy”
- elektryczna 14, 31, 43, 116, 127
- powrotny 145
- kondensatora 31
- przemienny 112
- kondensatora cylindrycznego 32
- przesunięcia 14, 29
- kondensatora płaskiego 31
- sinusoidalny 113
- w obwodzie prądu stałego 46
- stały 17, 45
polaryzacja dielektryków 28
- trójfazowy 145
polaryzacja elektryczna (wektor) 28
- unoszenia 14
polaryzacja magnetyczna, magnetyzacja 98
- upływnościowy 29
pole
- wejściowy gałęzi (pseudogałęzi) 65, 67
- bezwirowe 25
- zwarcia 51, 53
- bezźródłowe (solenoidalne) 94
- źródła zastępczego 54, 87
- elektromagnetyczne 13
prądy molekularne 13
- elektrostatyczne w dielektrykach 27
prądy oczkowe 76
- elektrostatyczne w próżni 25
prądy odkształcone 111
- elektryczne 13, 30, 39
prądy wirowe 108
- magnetyczne 13, 93
prędkość ruchu „nośników” prądu 14
- przepływowe 17, 30
przebicie dielektryka 39
- wirowe 95
przebieg czasowy 111
- źródłowe 27
przebiegi sinusoidalne 111, 113, 115, 126
połączenia dozwolone i zakazane 53
przebiegi synchroniczne 111
połączenia nieistotne 53
przekładnia transformatora 107
połączenie cewek sprzężonych 139, 141
przekształcenie gwiazda-trójkąt 22, 33, 133
połączenie gałęzi 44
przełączenie gwiazda-trójkąt 153
połączenie pojemności 33
przenikalność elektryczna 29
połączenie rezystancji 21, 22
przenikalność magnetyczna 95
pomiar mocy biernej odbiorników trójfazo-
„przenoszenie” źródeł do innych gałęzi 82
wych 156
przepięcie rezonansowe 122
pomiar mocy czynnej odbiorników trójfazo-
przepływ prądu 98
wych 155
przerwa w fazie 154, 155
potencjał elektryczny (definicja) 15
przesunięcie fazowe 115
potencjały węzłowe 79
przewodnik 11
powierzchnia ekwipotencjalna 16
przewodnik w polu elektrostatycznym 27
półprzewodniki 11, 14
przewodność właściwa (konduktywność) 18
praca prądu elektrycznego 105
przewody fazowe 144
praca w polu elektrycznym 15
przewód neutralny (zerowy) 144 schemat zastępczy transformatora 107, 108

pseudogałęzie 62, 64, 67 siła działająca na element prądowy 93
pulsacja przebiegu sinusoidalnego 111 siła działająca na ładunek elektryczny 13
pulsacja rezonansowa 117, 119, 120 siła elektromotoryczna indukowana 101
punkt neutralny (zerowy) 144 siła magnetomotoryczna 98
siła przyciągania elektrod 40
rachunek symboliczny 129
składniki przebiegu okresowego 112
rdzeń (magnetowód) 98
składowe czynne i bierne 120, 124
reaktancja 117
spadek napięcia w linii prądu stałego 55
reaktancja indukcyjna własna 116
sprawność przy dopasowaniu 51, 52, 136
reaktancja indukcyjna wzajemna 116
stała czasowa obwodu 35, 36
reaktancja pojemnościowa 116
stała elektryczna (przenikalność elektryczna
reguła Lenza 101
próżni) 25
reluktancja (opór magnetyczny) 99
stała magnetyczna (przenikalność magnetycz-
remanencja (pozostałość magnetyczna) 97
na próżni) 95
rezonans elektryczny (definicja) 121
strata mocy w linii prądu stałego 55
rezonans
strata mocy w źródle 52, 53
- „bezprzepięciowy” 122
strumienie magnetyczne cewek 103, 104
- napięć (szeregowy) 117, 121
strumień
- prądów (równoległy) 118
- elektryczny 27
- w układzie mieszanym 122
- indukcji elektrostatycznej 26
rezystancja 19, 43, 115, 126
- magnetyczny 94
rezystancja
- skojarzony 101
- dynamiczna (różniczkowa) 47
strzałkowanie
- linii 55
- generatorowe 44, 46
- liniowa 21
- napięcia i potencjału 16
- międzygałęziowa 87
- odbiornikowe 44, 46
- nieliniowa 21
- odcinka przewodu 19
susceptancja 118
- przejścia 20
susceptancja indukcyjna 118
- skrośna kabla 20
susceptancja pojemnościowa 118
- statyczna 47
szereg Fouriera 112
- wejściowa 87
- źródła (wewnętrzna) 51, 53 tor elektroenergetyczny 55
- źródła zastępczego 85 transformator bezstratny 106
rezystywność (opór właściwy) 18 transformator idealny 108
rozkład pól w dielektrykach 30 transformator rzeczywisty 108
rozszerzanie zakresu amperomierza i wolto- trójnik 43, 140
mierza 56 twierdzenie Gaussa 27
równania napięć w oczkach 68 twierdzenie Nortona 87
równania prądów w węzłach 66 twierdzenie o kompensacji 90
równania równowagi twierdzenie o wzajemności 90
- obwodu 66 twierdzenie Thevenina 85, 130
- względem napięć 73, 74
- względem prądów 68, 72 ujęcia sieciowe i zaciskowe 43
równość Parsevala 112 układ
równoważność źródeł 52, 53, 135 - równoległy R, L, C (gałąź G, B) 118
ruch ładunków w ciele 16 - szeregowy R, L, C (gałąź R, X) 117
rurka prądu 18, 30 - trójfazowy skojarzony 143
schemat elektryczny 43 - wielofazowy 143
schemat obwodu magnetycznego 99 układy (klasa układów) SLS 43
układy „gwiazdowe” i „trójkątowe” 144
układy równoważne bez sprzężeń 141 wskaz zespolony wirujący 126

wartość wskazania amperomierzy i woltomierzy 157
- chwilowa 111 wskazania watomierzya 115, 155-158
- skuteczna 113 wskazy nieruchome i wirujące 123
- symboliczna 126 wskazy prądu i napięcia 123
- szczytowa 113 współczynnik
- średnia 111, 112 - kształtu 113
- średnia półokresowa 113 - mocy 115
- wyprostowana 113 - odkształcenia 114
wektor - sprzężenia magnetycznego 104
- napięć gałęziowych 68 - szczytu 113
- normalny do elementu powierzchni 26 - temperaturowy rezystywności 21
- potencjałów węzłowych 79 współczynniki incydencji 64
wektor prądów współczynniki udziału wyższych harmonicz-
- gałęziowych 67 nych 114
- oczkowych 76 wykres wskazowy 123
- wejściowych „całkowity” 67 wykresy trójkątowe 124
- wejściowych gałęzi 67 wyładowania zupełne i niezupełne 39
- wejściowych pseudogałęzi 67 wytrzymałość elektryczna dielektryków 39
- źródłowych „całkowity” 67
- źródłowych gałęzi 67 zaciski jednoimienne (jednakoimienne) 104
- źródłowych pseudogałęzi 67 zagęszczenie linii pola elektrycznego 39
wektor wydajności zasada
- pseudogałęzi do węzłów 72 - ciągłości linii pola magnetycznego 94
- źródeł prądowych do węzłów 69 - superpozycji 81, 129
wektor zastępczych - zachowania ładunku 12
- prądów gałęziowych 72 zjawisko indukcji
- wydajności źródeł do węzłów 74 - elektromagnetycznej 14, 101
- źródłowych napięć gałęziowych 72 - elektrostatycznej 11, 26
- źródłowych napięć oczkowych 72 zwarcie w fazie 154
- źródłowych prądów gałęzi i pseudogałęzi 74
- źródłowych prądów gałęziowych 74 źródła
wektor źródłowych napięć gałęziowych 69 - energii elektrycznej 43
wektor źródłowych napięć oczkowych 70 - idealne 46, 53
węzeł 44, 62 - napięciowe 43, 46, 51-54, 135
węzeł odniesienia 15, 79 - pola magnetycznego 93
wielkości okresowe i nieokresowe 111 - prądowe 46, 51-54, 135
wielkości przemienne i pulsujące 111 - rzeczywiste 51-52, 135
wielkości zaciskowe 43 źródło zastępcze napięciowe 85, 135
wielkość sinusoidalna 111 źródło zastępcze prądowe 87, 135
wskaz początkowy 123
Treść podręcznika „Elektrotechnika podstawowa” odpowiada potrze-
bom dydaktycznym przedmiotu „Elektrotechnika” na Wydziale Transportu
PW w ok. 60% (pozostałą część zaspokaja skrypt „Zasady energoelektryki”,
tego samego autora, wydany przez Oficynę Wydawniczą PW).
W „Elektrotechnice podstawowej” skoncentrowano się na zagadnie-
niach „najbardziej podstawowych”, które w dostępnych podręcznikach z
elektrotechniki teoretycznej i teorii obwodów są przedstawiane dość pobież-
nie. Zamieszczono przy tym dużo oryginalnych zadań, pozwalających na
pełniejsze zrozumienie problemów. Na rynku wydawniczym brak podręcz-
nika o podobnym profilu, chociaż istnieje nań zapotrzebowanie ze strony
wielu wydziałów politechnik i szkół inżynierskich.
Podręcznik został przygotowany w tradycyjnej formie, z myślą wyda-
nia go drukiem. Okazało się to jednak niewykonalne z powodów marketin-
gowych. Autor zadecydował więc o umieszczeniu podręcznika w internecie.
Przyczyny obecnych trudności z wydawaniem podręczników akade-
mickich są znane i oczywiste. Wydawnictwa muszą wypracowywać zysk, a
ten pochodzi ze sprzedanych książek. Studenci wolą jednak kserować i foto-
grafować niż kupować, co czyni wydanie każdego nowego podręcznika
przedsięwzięciem mocno ryzykownym. W efekcie skryptów i podręczników
brakuje, bo nie ma wydawców oraz kupujących, chociaż chętni do czytania
oczywiście są.
Studenci nie mają często świadomości, że to oni są współsprawcami
powstałej sytuacji. Domagają się podręczników, lecz nie zamierzają ich ku-
pować. Kserują fragmenty książek oraz ściągają materiały z internetu, co
jest czasochłonne i nie w pełni legalne. Autor nie chce oceniać tego od stro-
ny moralnej, pragnie jednak zauważyć, że koszt wydania książki jest – przy
odpowiednim nakładzie – zdecydowanie niższy niż koszt jej powielenia lub
„wydrukowania z internetu”.
http://www.it.pw.edu.pl/~clucyk
s92, w9d rezystancyjnych). rezystancyjnych.
Cezary Łucyk s97, wzór (2.26) ∆Qf = XL I ∆Qf = XL I2
s100, w7d dodawczych co dodawczych, co
s100, w4d SN/nN SN/nN
s111, w7d bokami) i koń- bokami) albo koń-
ZASADY s112, w3g – wzór y1 = u y k + 1 y1 = u y Ŝ + 1
ENERGOELEKTRYKI (3.10)
s119, w7g – podpis Charakterystyki Charakterystyka
pod rys. 3.16 mechaniczne mechaniczna
s121, w1g ruchu rozruchowe- prądu rozruchowego
go
s123, w1d jest stosowany do dotyczy
s124, w14d – podpis nofazowe o potrój- nofazowym o po-
pod rys. 3.20 nej liczbie trójnej liczbie
s129, w2d „silnikowe”), („silnikowe”),
s129, w1d „hamulcowe”), („hamulcowe”),
s130, w8g – podpis
m = f(s) M = f(s)
pod rys. 3.27
s145, w5g – podpis
, i bocznikowych , bocznikowych
Oficyna Wydawnicza pod rys. 3.43
Politechniki Warszawskiej
Warszawa 2000
s145, w9g – podpis czyli U = υ czyli U = 0
pod rys. 3.43
s147, w9g przypisać k = 0 , przypisać wartości:
k’ = m + 1, a cha- k = 0 , k’ = m + 1;
Errata (wersja skrócona) rakterystyce dla charakterystyce dla
s147, w10g – k = m + 1, – wartości:
strona, wiersz
jest powinno być k’ = 0 ). k = m + 1,, k’ = 0 ).
(od góry; od dołu)
s149, w7/8g i regulacyjne. i repulsyjne.
s21, w3d na (rys. 1.5b) (rys. 1.5b)
s157, w10g przykładowy przyelektrodowy
s28, w14g – wzór u ug 2 u ig 2
(1.19) s159, w1g kilku – kilkunastu od kilku do kilkuna-
– amperów). stu amperów).
s42, w8g – podpis pod fel - siły fe1 - siły
rys. 1.15 s167, w8d s(t) = E e(t) = E
s43, w9g – wzór t t
s167, w5d – wzór Em Em
− (4.15)
(1.58) τ τ
e e R 2 (ωL) 2 R 2 + (ωL) 2
s47, w3g ∆ϕmin ∆ϑmin s173, w4d – wzór
s47, w4d – wzór T T
(4.29)
Insz ≥ insz ≥
−ε −ε1
(1.71) 1− e τ 1− e τ
s179, w11d zabepieczeniem zabezpieczeniem
s48, w7d przegrania przegrzania s180, w18g w A/mm2 w A s0,5/mm2
s52, w9/8d tworzy, tworzyw, s190, w7d 110 kN i wyŜszym 110 kV i wyŜszym
s55, w8d za małe za mała s204, w1g w przypadku w przypadkach
s57, w18g 660 V – w trakcji 600 V – w trakcji przewodu PEN: przewodu PEN:
s62, rys. 2.6 825 V– (metro) 750 V– (metro) ciągłego; przery- a) ciągłego;
s63, w2g SEE (1’– 1, 0”– 0) SEE (1’– 1, 0’– 0) wanego w b) przerwanego w
s65, w1g – wzór (2.4) s207, w19d dotykowego, za dotykowego za po-
uh √ uh = √
pomocą mocą
s71, w3d Dopuszczalna Asymetria napięcia
s210, w8d 220 V: 230 V:
asymetria napięcia
s213, w8/9g powyŜszych wy- warunku (5.7) przy
s75, w16d określającego określającego:
magań nie jest RE = R0 nie jest moŜ-
s78, w6g – podpis pod ϕA = ¼ π, ϕA = −¼ π, moŜliwe, przez liwe, to przez połą-
rys. 2.18 ϕB = ϕC = −¼ π ϕB = ϕC = ¼ π połączenie z uzio- czenie obudowy
s81, rys. 2.20b IC – linia przery- IC – linia ciągła mem ochronnym jednego urządzenia z
wana obudowy jednego uziomem ochron-
s82, rys. 2.21f Rwn z lewej – dołą- Rwn z lewej – dołą- urządzenia stwa- nym stwarzamy
czony do C czony do B rzamy
s87, w8d – podpis pod trójfazowego i trójfazowego obni- s213, rys. 5.12 dopisane: RB – mię-
rys. 2.27 Ŝającego i dzy uziomami połą-
s89, w2/3g Warunki Warunek czonymi z przewo-
s89, w9g napięć zwarcia z przekładni z dokład- dami E; R0 – przy
dokładnością nością m 0,5% uziomie połączonym
m 0,5% z przewodem PE
s90, rys. 2.31b zwrot Iw – do dołu zwrot Iw – do góry s216, w18g i bliskim ich i w bliskim ich

Elektronika Podstawowa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektronika Podstawowa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Cezary Łucyk

Książka zredagowana w całości przez autora

© Copyright by Cezary Łucyk, 2006

Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie przedstawionego tekstu należą do

Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej

Wersja internetowa http://www.it.pw.edu.pl/~clucyk

ROZDZIAŁ 1. Wprowadzenie ........................................... 9

ROZDZIAŁ 2. Elektrostatyka. Kondensatory ........................ 23

ROZDZIAŁ 3. Elementy obwodów prądu stałego ................... 41

ROZDZIAŁ 4. Rozwiązywanie obwodów prądu stałego ............ 57

Laplace’a. Prawo przepływu prądu (prawo Ampere’a). Oddziaływanie elektrodyna-

Trójnik z dwiema cewkami sprzężonymi magnetycznie. Dwójnik z połączonymi

Elektrotechnika jest działem wiedzy obejmującym zagadnienia związane z zastosowaniami elek-

Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 1

Wykład I. PODSTAWOWE POJĘCIA I WIELKOŚCI ELEKTRYCZNE

elektryzowane) mogą się przyciągać lub odpychać, zależnie –

Pole elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne

Każdemu punktowi pola elektrycznego są przypisane: natężenie pola elektrycznego E (wektor) i

Wykład II. ELEMENTY I PODSTAWOWE UKŁADY REZYSTANCYJNE

Strzałkowanie prądu elektrycznego

Po przejściu do elementarnych przyrostów: długości dl i powierzchni dS przekroju ciała, oraz ozna-

Rezystancja skrośna kabla (izolacji żyły względem powłoki)

Rezystancja przejścia między kulą a nieskończonym środowiskiem

Przy prądzie stałym, zależności (1.15b) i (1.15c) przybierają formy:

Zależność rezystancji od temperatury

Równoległe połączenie rezystancji liniowych

Przekształcenie gwiazda-trójkąt i odwrotne

I 2 = G23 ⋅ (V2 − V3 ) + G12 ⋅ (V2 − V1 ) ≡ ⋅ [G1 ⋅ (V2 − V1 ) + G3 ⋅ (V2 − V3 )] ,

⋅ [G1 ⋅ (V3 − V1 ) + G2 ⋅ (V3 − V2 )] .

Nieruchome (niezmienne) ładunki elektryczne rozmieszczone w środowisku dielektrycznym są

Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 2

Wykład III. INDUKCJA ELEKTRYCZNA. DIELEKTRYKI. POJEMNOŚĆ

Zjawisko indukcji elektrostatycznej

Jeśli, zamiast całej osłony, na powierzchni kuli znajduje się tyl-

Indukcja elektrostatyczna i strumień indukcji elektrostatycznej

Twierdzenie Gaussa. Indukcja elektryczna i strumień elektryczny

Pojęcia indukcji elektrostatycznej D i strumienia indukcji elektrostatycznej Ψ rozszerza się – ze

Indukcja elektryczna w dielektryku i przenikalność elektryczna dielektryka

Operowanie pojęciem konduktywności dielektryka γ oznacza, że prąd upływnościowy odnosi się do

W przypadku „komórek” kulistych (rys. c):

Jak widać, we wszystkich rozważanych przypadkach symetrii przestrzennej, w każdym punkcie –

Wykład IV. UKŁADY POŁĄCZEŃ KONDENSATORÓW. ENERGIA POLA

Szeregowe połączenie pojemności liniowych

Układ dwóch szeregowo połączonych kondensatorów można nazwać pojemnościowym dzielnikiem

Przekształcenie gwiazda-trójkąt i odwrotne

Q1 = C1 (V1 − V N ) = ⋅ [C 2 ⋅ (V1 − V2 ) + C3 ⋅ (V1 − V3 )] ,

Q2 = C 2 (V2 − V N ) = ⋅ [C1 ⋅ (V2 − V1 ) + C3 ⋅ (V2 − V3 )] ,

⋅ [C1 ⋅ (V3 − V1 ) + C 2 ⋅ (V3 − V2 )] .

Energia pola elektrostatycznego

Gęstość energii pola elektrostatycznego

W czasie, kiedy napięcie na kondensatorze uc zmienia się od wartości U0 do wartości E, w rezy-

WR = ⋅ C12 ⋅ (2 E )2 = ⋅ 2 ⋅ 12 2 = 144 µJ.

Wytrzymałość elektryczna dielektryków

Elementy obwodów prądu stałego

Na początku objaśniono konwencje strzałkowania prądu i napięcia w elementach obwodu oraz

Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 3

Wykład V. ELEMENTY UKŁADÓW I OBWODÓW ELEKTRYCZNYCH

Elementy aktywne i pasywne. Strzałkowanie generatorowe i odbiornikowe

Rezystancja statyczna i dynamiczna. Obwód nieliniowy prądu stałego

gdzie napięcia źródeł są strzałkowane generatorowo, a na rezystorach – odbiornikowo (względem

a) napięcia zwrócone zgodnie ze zwrotem obiegu

Moce wydawane i pobierane przez gałęzie w obwodzie prądu stałego

a”) przeciwne zwroty E i I

b’) zgodne zwroty Iźr i U