You are on page 1of 104

Mouloud FERAOUN

USSAN di TMURT
Ussan di Tmurt

Mouloud FERAOUN

USSAN
di
TMURT

Tasuqqilt
sɣur
Kamal BOUAMARA

Azwel-is amezwaru : Jours de Kabylie

4
Ussan di Tmurt

I . Taddart-iw

5
Ussan di Tmurt

I . Taddart-iw

Ur lliɣ ara seg wid-nni yettɣuddun taddart-nsen. Mi ur


fneṭzeɣ ara s waya nezzeh, ẓriɣ acuɣer. Teḥṣa sukleɣ rniɣ ɛaceɣ
aṭas di tmura n medden. Ihi segmi teẓra rwaḥ d tuɣalin-iw d
ayen yezgan, tuɣal ula d nettat ur d-tettarra ara lbal-is ɣur-i.
Neɣ dayen, ur iyi-tettkukru ara. Tettqabal-iyi-d dɣa, yal tikelt,
am yinebgi-nni n yumayen1, s wudem-ines n yal ass ; udem-nni
swayes tettmagar arraw-is – widak i teffɣen zik ɣer tafrara,
ttuɣalen-d tameddit seg lexlawi. Tga deg-i laman yerna ḥulfaɣ
iyes. Laman-nni yezdeɣ ul-iw.

Wid i d-irezzfen yerna qqaren fell-as yir awal, ttgen-t


nnig wulawen-nsen kan. Ṭṭfen-as tuḥsift imi tecmet, maca ur
tekkat ara seg-sen, mebla ccekk, acku tettban-asen-d tecmet
ugar, mi ara d-uɣalen akken seg lbeɛd, tili ɣaben aṭas aya rnu
ččuren-d iqerra-nsen d tugniwin icebḥen. Imil ḥemmlen-tt,
ayen bɣun inin-t. Lḥaṣun, ttuɣalen alamma ttwalin-tt akken
tella, ttafen ziɣ tesɛa sserr. Maca seg yimir, ad qqlen am nettat,
mačči d imaynuten, dayen. Ad d-rzun wiyaḍ daɣen ad d-afen
imezwura cemten, maca ad d-tezzi nnuba-nsen ula d wi – ur
ttɛeṭṭilen ara ad cabin akk medden. Taddart-nneɣ ur tettbeddil
ara, d tin n zik d tin n tura ; d timnezzeht yettnezzihen di rwaḥ

1
Neqqar : Inebgi n yiwen n yiḍ, ad ak-geɣ i tebɣiḍ ;
Inebgi n yumayen, ad ak-geɣ uftiyen.

6
Ussan di Tmurt

d tuɣalin n warraw-is tefna lɣerba – lɣerba n yiḍelli d tin n


wass-a. Taddart-nneɣ d tin yettqamaren, s yiles ḥercawen, wid
icerrḍen d wid iḥemmqen ; d tin yessefcalen wid yesfiliten
rennun ttmamin.

Ur tettmagar ara inerzaf imaynuten s yiles ḥercawen


armi i d-gellun s yir rriḥa n temdint. Nekki ɣileɣ ufiɣ-d ssebba
n waya, maca ur ssawḍeɣ ara ad as-ččaṛeɣ tiṭ. Nettat, tɛudd
fehmen akk medden annect-a, rnu ttɣunzun-tt mettɛemmed. D
ayen i tt-yeǧǧan senninet armi i d-tettban teqqar i yal yiwen
seg warraw-is ijaḥen :
– Ur ttfux ara, s ukustim-nni-inek icebḥen d tbalizt-nni-
inek, ay amejṭuḥ ! ur-k ad tettuḍ, akustim-nni ad yuɣal ad
yekmec. D nekki ara d-yelletthun did-s. Ad yames zzit, ad t-yali
uɣebbar (ur yettwali yiwen) ara t-yesfexsen, ad as-d-neg
takekkuct (tumeṭ). Yiwen n wass deg wussan, ur nebɛid ara, ad
t-id-tessufɣeḍ, ad telseḍ ɣer lexla mi ara truḥeḍ ad d-terẓeḍ
iḥerqan. Teẓriḍ, hatan wayen i t-id-yettrajun ! Tabalizt ? Fell-as
ad nemmeslay ad nernu ! Ẓriɣ sani ara tuɣal, tbalizt-nni. ef
ukufi n teɛrict (takanna) ara ters, neɣ ala ? – Ad tthenniɣ seg-s
meqqar. ur-s lweqt i wakken ad tt-alin yiluyan (ddexxan).
Yiwen n wass ad tt-id-teddmeḍ i wakken ad tinigeḍ daɣen ; ass-
nni, ad ak-tḥeccem deg tmacint ad ak-ternu deg lbabur.

Ticki ara d-rsen – wid i d-yerzan si Lpari – seg uṭaksi i d-


kran iwakken ad ɣwun tulawin, tiwwura merra ad d-
mfarezzant iwakken ad ten-walint mi ara d-ttɛeddin akken.
Tettban-d taddart, din, amzun tesɛa tiwinas n wallen ; neɣ

7
Ussan di Tmurt

tuɣal d tiṭ annect ila-tt : tiṭ-nni mm yigiman n taṭṭucin i ken-id-


yettmuqqulen seddaw n tiṭ, s uskeɛrer.
– Hah ! Amek tufam tizenqatin-iw ? Ḍeyyiqit, umsent ?
Ur iyi-terra ara tmara ad tent-ffreɣ fell-awen. Ẓriɣ-ken, asmi
akken tellam mejṭuḥit, i tcerrhem mi ara trekḍem akken deg-
sent am yibezziwen imeɛfan ! Yya, ɛeddit ! D tajmaɛt-nwen,
tihin. Ẓriɣ, tettban-awen-d ur teswi, ur tlaq. Mačči d La Place de
l’Etoile ! Teẓram amek i ken-id-ssuguneɣ di La Place de l’Etoile ?
Ttwaliɣ-ken am wakken tettwalim akken amcic-nni aṭiṭuḥ
yuggaden ticki ara d-yezger tajmaɛt yeččuren d arrac, arrac
yeččan deg uksum-nsen. Mejṭuḥ wejdar-nwen ? D ayla-nwen,
ɣurwet ad tettum ; teččurem-t s wayen iɛeddan fell-awen ;
yeččur s yisem-nwen, s tirga-nwen tiqdimin ; yezga d anagi ɣef
tirga-nwen tibujadin, ɣef tnegfin-nwen d westaser-nwen.
Qenɛet ihi, ur cerrḍet ara ! Ad tafem iman-nwen da, yerna ad
twalim, d nekk i wen-t-id-yennan...
Ihi akka ! Innan am wi, nekki, xḍan-iyi. Ala, nekki, ur
nwiɣ ara tga-yi udem nnig wiyaḍ, neɣ tufa-yi xulfeɣ-ten.
Dayen, seg wakken tezga teẓẓar-iyi, tuɣal teɛya deg uqamer i
tt-ttqamareɣ akken. Ad as-neg yella wass ideg ara tɣil ẓẓayit
wallen-iw fell-as, ass-nni d ahuzzu kan ara thuzz tuyat-is. D aya
kan, ma nezmer ad d-nini akka :

– Ahh ! D kečč daɣen ? Xerṣum serked iman-ik, icaḍ ! Ur


iyi-terziḍ ara... iwel, kcem s axxam. Kcem ɣer dihin ! er yixf-
ihin, d azniq n At Flan, anda tella akken teɣlaṭ ḍeyyiqet,
ɣezzifet ; taɣlaṭ-nni ideg llan yixxamen yecban leqwas yezḍan s
ubudid, acku yal yiwen deg-wen yefreg iman-is s tgusa. Ẓriɣ ur
tecriheḍ ara. Ẓer agudi-inu, twalaḍ-t !? Yeččur kan armi d-

8
Ussan di Tmurt

yeffel. Ad teẓreḍ daɣen taɣrabt-nni i d-ifergen akken taxxamt n


tjarett-nwen, tamɣart-nni, trab-d di tegrest n yilindi, maca
nerra-tt-id s uɣanim... Ur ttaggad, mazal yella waluḍ deg
yizenqan iwakken ad amsen yisebbaḍen2-nni i d-tessarjiḍ
akken, ad rnun ad amsen rrǧul n testawt-ik. Mačči anagar aluḍ,
lḥaṣun. Mi ara d-truḥeḍ ad teqqimeḍ ɣef yidebdiyar n
Tejmaɛt...

– Teskeɛrireḍ, a yemma tamɣart ! Rriɣ-d s lexber :


ttnulfunt-d deg-m kra n tɣawsiwin. Abrid-a, yewweḍ-d armi d
timeqbert. Rnu hatan ṣeggmen-t, d aṭas ; ssaherwen-t, rnu
ssan-as aẓrar. Tcerheḍ cwiṭ, neɣ ala ? Ini-d kan ! Hatan yella
yiwen n ugaraj3i aseggas-a, ilindi ulac-it. Zdat-s tella tsirt n
uzemmur akk d tin n yiẓid s zzhir n umutur 4. Mmeslayen-iyi-id
daɣ ɣef yiwet n lkuca tɛerrek s tmacinin ; tbeddleḍ tazzla tura,
kecmen-kem-id imuturen (imsedda). Neɣ d iḍuman i kem-
iceɣben ? Iḍuman, anda teddiḍ llan. Deg temdinin, ugaren.
Dacu kan, dinna ɣebbun-ten. Tettfuḥ ddunit, ɣas akken ur d-
yettban wayra. Tettfuḥ, s tidet. Serked iman-im ihi, a yemma
tamɣart ! Ayen nebɣu neg-it, akken nebɣu nexdem, ur
nessaweḍ ara ad am-nbeddel udem, d aswiɣi kan ara kem-
neswiɣ, ma yella wi nɛuned neɣ neɛreḍ ad am-neg kra. Tiɣmi-
inem d tin n wakal, kemm tekkiḍ-d seg wakal. Akal yeṣfa,
yerẓen, zeddig am tfellaḥt-nni yemmuɣebnen, tili d yelli-s n
laṣel. Akken ad nessiweḍ ad am-nefk udem-nniḍen, ilaq ad
kem-id-neqleɛ seg yiẓuran, ad kem-nessenger, ad nessiweḍ

2
Asebbaḍ : ameddas ( neqqar: afus yeččur ameqyas, aḍar yeččur ameddas).
3
Agaraj neɣ aseddari.
4
Amutur neɣ amseddu.

9
Ussan di Tmurt

iɣiɣdan-im anda-nniḍen, taggara ad neɛreḍ ad am-nsers lsisan


fell-asen. Ass-nni, kemm ad temmteḍ, ma d nekni ulanta ara
niri. Ihi acuɣer tettečḥeḍ fell-aneɣ ? Ayɣer i aɣ-tettqabaḥeḍ s
yir imi ? Yella ttbut n zeddi n yidammen yifen tuɣalin-nneɣ,
yal aseggas ? Neɣ tcukkeḍ ur kem-neḥmil ara ? Ihi akken wa ur
inekker wa, err iman-im tettcedhiḍ-aɣ nezzeh, am wakken i
kem-nettcedhi daɣ nekni.

Wid i kem-itettun – tettsedḥiḍ s wannect-a, ẓriɣ – ur


uksanen ara : tqubel-iten-id ddunit s wussan imellalen, tiyita
ur telli seg-sen. Ssawaḍen alamma ttcukkun deg-m telliḍ, rnu
deg ccekk-nni ay ttafen iman-nsen. Ahh ! Lemmer ad teẓreḍ
liser ideg llan agemmaḍ akkin, ad nesren yiceṭṭiḍen ɣef yiri-
inem ! Ma teldi-d lqaɛa imi-s, ad deg-s tkecmeḍ ! Mačči d
Taqbaylit i am-d-ǧǧan !

Asmi ara d-awḍen yir ussan : areṭṭal, aṭṭan, lḥif, tewser


– acku ddunit tettneqlab – imir-nni ad as-inin yergazen-nni n
lɛali : « Ahh ! tura amer d tuɣalin ! » Ass-nni, ad d-mmektin kra
yellan, d kra i ten-iḥuzan. Ad d-tiḥnin tasa ɣef tin i t-id-yurwen
! Segmi i kem-uḥwajen dayen, ad uɣalen ad kem-ttirin. Dɣa,
yiwen n yiḍ kan akka, ad d-ggaǧǧen iwakken ad aɣen amḍiq-
nni i asen-tḥerzeḍ akken i nutni ; amḍiq-a, mačči d amxalef : d
axemmuj yuɣen talɣa n tmellalt i d-yezgan d ihin, ɣer taggara
n usikel, ɣer wanda yessawaḍ akken webrid n ṭumubil, anda
ara naweḍ merra nekni, yiwen n wass deg wussan. Amḍiq-a, d
aẓekka ara icabin akk wiyaḍ, acku yiwen ur yettaru isem-ines
fell-as; d aẓekka ɣef ara d-mɣint temẓin tileqqaqin akk d
yiǧeǧǧigen icebḥanen, mi ara tɛeddi fell-as tefsut tamezwarut.

10
Ussan di Tmurt

II . Tajmaɛt n At Flan

11
Ussan di Tmurt

II . Tajmaɛt n At Flan

Tajmaɛt n yirgazen, n yirgazen merra ; d ayen ur


nettnuz ur nettwarhan. Di tegti, ur tettaččar i yiwet tiṭ, maca
yeffeɣ-itt waluf – mačči d ayen i tt-iceɣben. Isem-is d awal-is.
Rnu imi i as-nessawal tajmaɛt, anda tebɣu tezg-d : ɣer zdat, di
tlemmast, deg wemḍiq-nniḍen, neɣ deg webrid – ɣas ur banen
ara yiɣulad-is – kra ur yessenɣas deg wazal-is. Tajmaɛt tesɛa
amezruy-is d ccan-is, ɣur-s daɣ lɣaci-ines.
At tama ufella ɣur-sen tajmaɛt-nsen –Tajmaɛt ufella–, at
tama n wadda s tin-nsen –Tajmaɛt n wadda–, at tama
talemmast ɣur-sen daɣ tin-nsen – ta, ttsemmin-as medden
akken i asen-yehwa. Di taggara n wawal, tella Tejmaɛt-nneɣ,
tella tin-nwen, tella tin-nsen. Akka i yella lḥal ihi.
Meɛlum, Tajmaɛt-nneɣ tif akk tiyaḍ. Ur teffreɣ ara fell-
awen annect-a : ttɣunzuɣ cwiṭ tiyaḍ. Akka kan i d nekni. Yak
yal yiwen yeqqar : d ibawen-iw i itewwan !

Irgazen sɛan ixxamen d yiɣudan, dɣa akken ur qniɛen


ara, rnan kesben Tajmaɛt. Dɣa dayen, cerhen. Tajmaɛt mačči n
wedrum, yal yiwen iɣil d ayla-s, weḥd-s. Mi ara d-yini yiwen :
« Tajmaɛt-nneɣ », deg wul-is am wakken i d-yenna « Tajmaɛt-
iw ». Tidmi-ya tettṣebbir-it dɣa imi meẓẓey wexxam-is yerna
ḍeyyiqet tefragt-is. Ad tafeḍ-t yeqqim ɣef yidebdiyar s

12
Ussan di Tmurt

tfenṭazit, ad yeẓẓel fell-asen, ad yezdew, ad yemmeslay. At


txerrubt-is ad aɣen imukan ɣer tama-ines. Idebdiyar hrawit, ad
rtaḥen yimertaḥen ! Yiwen ur yettnal wayeḍ. Ma yella-d wass
deg wussan, ass n wedriz d amedya, ideg ččuren yidebdiyar-
nni, ass-nni, ad cerhen medden, imi myeẓren. Hatayen ! Ad as-
neg llan wid yettemraden deg Tejmaɛt, wi, ilaq yiwen ur itelles
wayeḍ, d aya kan. Tajmaɛt n medden merra, maca n yal yiwen
daɣen.

La ttwaliɣ yiwen n uzemzi n tafza tazeggaɣt annect ila-


t, ɣer uḍar n yiwet n udebder, yenta deg wakal. Amsed-a, ɣef
tuyat n warisem i d-yedda seg wasif ɣer da. Da i t-id-ufiɣ asmi
akken i d-luleɣ, ar assa mazal-it din. Ifellaḥen ssemsaden ɣur-s
tiqubac-nsen; ibalmuden ttḥukkun ɣur-s ikeryunen ;
imeksawen, nutni, d lemwas-nsen yeḥfan ay ssemsaden ɣur-s.
Amsed-a n lexla, d ayla-w. Ɛawdeɣ ẓriɣ-t, melmi aya.
Yettban-d am wakken din yettraju-yi ; dɣa mi ɛeddaɣ, muqqleɣ
deg-s amzun d nekk i d bab-is. Bɣiɣ ad qqumceɣ ɣer tama-s :
tuɣ gliɣ-d s tnuga-inu. Ḥeqqa, acuɣer ala adɣaɣ-nni i d-yegran
kan , ala netta iyi-d-yemmugren ?
Ttuɣ ur d-nniɣ : idebdiyar-nni d imaynuten, tiblaḍin-nni
ɛawden-asent imukan, rnan cebbḥen Tajmaɛt. Mačči d tin
yellan zik. Ttbaneɣ dɣa din amzun d inebgi. Amsed-nni
azeggaɣ, netta, ur yemwawel ara. Dɣa nemyaggar dindin.

Tugna n Tejmaɛt n zik, ur teffiɣ ara aqerruy-iw ; teqqim


akken tella deg yixf-iw. Ur txulef ara s waṭas tin yellan ass-a, d
tidet. Maca d tugna n wussan-nni i iyi-d-izgan deg wul, i iyi-
iččuren tiṭ. D lḥeq-iw, neɣ ala ? Aya iɛeddan, yiwen n udebder
yemzin kan i yellan. D amkan n usehru i d-yezgan deg wul i

13
Ussan di Tmurt

Lamin d umserḍal5 – sin n yImeqqranen (Lɛeqqal) n taddart, n


txerrubt-nneɣ i sin. Lamin d ahendaz. Adrum-nneɣ yettfafa
yes-s ; wa, netteg-as amkan i tɣimit, s wulawen-nneɣ. Yuklal
leqder, s tidet. Ma yella d wayeḍ, nɛeqqel wid iwumi yerḍel (s
tmerna) deg uḥiri-nni i ttḥiren akken, mi ara t-walin iteddu-d
ɣur-sen. Netta, d awfayan, d aẓayan. Mi ara iɛeddi ad yeqqim
ɣef udebder-nni, yettrebbiɛ-it merra. Yerna ilaq ad aẓen
medden akkin akka, acku ur iḥemmel yiwen ad t-id-yennal.
Maca, akken ur yeẓri yiwen melmi ara t-terr tmara ad d-yerḍel
ɣur-s, dɣa ur as-d-skanen ara medden aɣuddu-nni i t-ttɣuddun
akken, yerna steɛmilen smuzguten-as mi ara d-yettmeslay.
Lḥaṣun, netta d uccen iɣeẓẓan aḍar-is : yessen medden am lǧib-
is, yerna yeḥsa d acu i ttxemmimen fell-as. Mi ara yetturar
tiddas (yeɣza bab-istent ɣef udebder-nni ya) d wid yettwalasen,
d netta i irebbḥen yal tikelt. Nutni xeṣṣren mettɛemmed, ma d
netta « irebbeḥ » -iten s taḍsa n wuglan, armi i d-yeskan,
yeqqar-asen : " Akken, yelha, mi txeṣreḍ, a gma !".

Deg at wedrum-nneɣ, yiwen ur yettextiṛ amḍiq i tɣimit,


anagar Lamin d Umserḍal. Ihi, anda yufa yiwen amkan, yeqqim.
Yella dɣa udebder n umɣar Usaɛda. Amɣar-a d aderɣal,
iḥemmel adebder-a, ur neẓri ayɣer. Akken i t-id-ttafen medden
din yal ass, dɣa gan-as isem n adebder n Usaɛda. Seg yimir,
yeqqim-d yisem-nni. Nekk ssneɣ amɣar-a am lexyal kan, maca
ula d ilemẓiyen n wass-a daɣen ssawalen-as akken, adebder n
Usɛada, ɣas akken werǧin ẓrin-t. Ssawalen-as akka, s nniya-
nsen, rnu werǧin steqsan ayɣer.

5
Win yesserḍalen idrimen s tmerna.

14
Ussan di Tmurt

Tura, yewwi-d ad d-skefleɣ tidet : teḍra yid-i am win


ittḥewwizen iman-is ɣef Tejmaɛt-nneɣ.
D ayen iyi-yeǧǧan ɣileɣ ur cliɛeɣ ara deg-s, armi tezga tugna n
Tejmaɛt-nni, tin n wasmi i lliɣ d agrud, tuɣ ixf-iw ; ahat, nnig
ufus-iw i d-yekka waya. Maca ccḍeɣ, ay at leɛraḍ ! Tajmaɛt-
nneɣ tettwaɣ, s tidet. ur-i lḥeq mi nneɣnaɣ. D annect-a iyi-d-
yessefhem, yiwen n wass, Umeqqran n wedrum-nneɣ. Ufiɣ-t ur
yecrih ara. Akken kan iyi-d-yeẓra, yefhem dindin riɣ ad as-d-
smuzegteɣ.
Ufiɣ-t akken kan yesseqcaɛ igerdan ttiẓẓifen, ǧǧelliben seg
udebder ɣer wayeḍ ; netta yerteɛ timedlin-nni s tiyitiwin
annect ila-tent.
– Ṭṭef-aɣ-d ma tzemreḍ, a Ḥmiduc ay amcum, i as-id-
yenna weqcic-nni aseṭṭaf.
Ttafgen am yiẓiwac, warrac-nni. Yebren-d ɣur-i, yenna-
yi-d :
– Teẓriḍ ! Ur tthabin yiwen, tura. D ddkuk !
– Ur reffu ara, a Baba Ḥmed, i as-nniɣ. Tajmaɛt n
medden merra, rnu arrac ḥemmlen ad uraren.
– D tidet, d nekk ahat i iselben. Tettaǧǧam-ten skarayen
ayen bɣan. Yiwen ur yettrebbi arraw-is, tura. D nutni i
yettrayin ɣef baba-tsen, ɣef yemma-tsen, di lakul daɣen.
Ttruẓeɣ kan aqerruy-iw ; ẓriɣ, ulayɣer ! Wissen, ahat d ayen
iɛeddan ay d-ttmektiɣ. Igerdan tura stehzayen fell-i, ilemẓiyen
ttɣunzun-iyi. Ula d nekk, ur ten-yettawi ara wul-iw. Jmaɛliman
ar asen-skerheɣ ddunit-nsen, kra i kkiɣ ddreɣ !
– Zik-nni ay lhan wussan, yak ?
– Anwa i iɣellṭen ? Mačči d nutni, yella ttbut. D nekni, s
yirgazen i iɣellṭen. Tɣileḍ yella wi i yeqerreḥ userreḥ-a ? Nerra

15
Ussan di Tmurt

iman-nneɣ amzun ur neẓri wayra. Timsirin n baba-tneɣ : wa


yettu-tent, wa yettazu-tent, akken qqaren ya.
– Ussan daɣ beddlen fell-aɣ.
– Beddlen, acku nserreḥ-as. Ẓriɣ, nekki, Tajmaɛt n
medden merra. N yirgazen merra. Maca, ur d-yegri wergaz, ur
d-teqqim tejmaɛt.
– D ṣṣwab sari !
– D ṣṣwab, amek ih ? Zik, nettas-d ɣer Tejmaɛt, d
irgazen ; nessen awal n yirgazen ; nettqabal medden am
yirgazen, ama d gma-k, ama d axṣim-ik, ama d aḥbib-ik. Deg
Tejmaɛt i nlemmed seg yimeqqranen, ay nesselmad i
yimeẓyanen. Nettruḥu-d akken ad aɣ-d-walin medden nuɣ
amkan-nneɣ gar-asen. Ulac i yifen Tajmaɛt mi ara teččar : am
wedrum ameqqran yezdin, yedduklen, yerwan. Ayen iɛeddan, d
ta i d Tajmaɛt. Mi ara d-aznen, at tama-nniḍen, aqerraḍ-nsen,
akken ad yawi lbaḍna-nneɣ, neqqar-as : « Mreḥba yes-k ! »,
iwakken ad yeḥḥulfu s yiman-is d inebgi gar-aneɣ. Ad iɣum
iman-is, ad yeqqim cwiṭ, kra d leḥya kra d lmeɛna, aredqal ad
iruḥ ad yawi ul-is gar yifassen-is. Tajmaɛt d nnif n txerrubt, d
amkan n umeslay iweznen, d win n tirrugza.
– Teẓriḍ, a Baba Ḥmed, di Tejmaɛt i d-rrugzeɣ 6 tikkelt
tamezwarut.
– Twalaḍ !
– D tidet, ih. Asmi i sɛiɣ sin n yiseggasen, yewwi-yi-d
baba gar yiɣallen-is. Yella Muḥ Ussaɛid – ad fell-as yeɛfu Rebbi!
– yettseṭṭil-as tamart i yiwen. Mi bdiɣ ttruɣ, yefk-iyi-d tayuga n
temqestin iwakken ad ddhuɣ yes-sent.
– Hih ? ...

16
Ussan di Tmurt

– Ihi ! Timqestin-nni, hatenta deg wexxam, ar ass-a.


Ɛeddan 35 d aseggas aya. Ur bɣiɣ ara ad as-tent-rreɣ, netta seg
tama-s, ur tent-id-yessuter ara daɣ. Taḥkayt-a, d baba iyi-tt-id-
yewwin.
– Tettnecraheḍ, yak. Fehmeɣ. D tidet, ula d zik ur
nesseqcaɛ ara arrac. D irgazen, ula d nutni. Maca, ttɣimin
ttsusumen ɣer tama n yimeqqranen, iwakken ad d-leqḍen awal.
Seg tama-nsen, imeqqranen cerrhen s warraw-nsen. Neɣ, ma
ulac ... neɣ ma ulac, ad ten-aznen ɣer wanda ara nserraḥen
yifadden-nsen s tazzla d umerreḥ, ɣer tqerrabt neɣ ɣer
Mecmel. Ḥsan : Tajmaɛt, n wid yettɛeqqlen. Ur iyi-d-qqar ara :
« Ur d-cfiɣ ara i tɣawsiwin am ti, kečč daɣen !? ».

Cfiɣ-asent-id, d ayen yellan. Lliɣ d acawrar, annect n


ufus n umehraz, maca ttɛeqqleɣ mačči d kra ; akken d aqcic,
tikwal nettɣimi gar sin n yijaddiwen n wawal mi ara
ttemjadalen. Ur zeggleɣ ara tiswiɛin n unejmuɛ ; rnu, mačči d
tikelt neɣ d snat ay neǧǧa, nekk d yimendiden-iw, turart i
wakken ad d-nruḥ ad nesmuzget i yirgazen. Ad nesɛu 11, 12
alamma d 13 n yiseggasen deg lɛamur-nneɣ.Tameddit i
tettaččar Tejmaɛt, di tegti. Mi ara d-rzun ifellaḥen seg lexlawi,
teffɣen-d ɣer tejmaɛt, ttɣimin alamma yeɣli-d yiḍ ; ttaǧǧan
ixxamen i tlawin, ttlawint imensi. Sgunfuyen alamma teɣli-d
tallast ; deg yiḍ n tziri, ttɛawazen alamma yettnaɣ yiḍ d wass.
Ayen i d-lemmdeɣ d tamussni mi ara ttmeslayen akken
yirgazen, d ayen ur tettamneḍ, a wa. D cwiṭ n tmussni ay ssneɣ
kan deg tirakalt iyi-yeǧǧan ssawḍeɣ armi d-kkiɣ akk tamiwin n
Fransa – le Nord, le Midi, Asamer, Amalu–, timura n Lurup –
Lalman, Legniz– d Marikan. Iwwi-d ad yeddu yiwen did-s, d win
d-yettalsen akken ; ad yeddu did-s ɣer tɣaza (lmina), ɣer luzin,

17
Ussan di Tmurt

ɣer lḥebs7, ɣer unnar n yineḥbas8, ɣer wanda zgan ifellaḥen,


ɣer ugraw, ɣer ubisṭru, ɣer ssuq, ɣer wanda yella umenɣi, ɣer
wanda llant teqcicin. Ilaq ad tedduḍ did-s ɣer tmura n medden,
ɣer lkaẓirna, ɣer unnar n yimenɣi, ɣer udmer... Yettban-d d
asaḍ n kra n wungal werǧin nelli, ur nezmir ad yili ; asaḍ
yecban kra n Mass meqqren, Mass yettselliken iman-is seg yal
tinimert; Mass ur nettkukru igejduren, tikerkas, neɣ awezɣi
(ayen ur iqebbel leɛqel).
Aredqal, ad d-yezzi wawal ɣer tɣawsiwin-nneɣ, tid ssnen akk
medden, d tidet, maca ttrebbint-d ilemẓiyen, ula d ti.
Imawlan ttekklen ɣef yimeqqranen n taddart d uselmed
i sselmaden akken arrac di Tejmaɛt. Nettaf ɣur-sen nezzeh, d
ayen yellan. Nesmuzgut i kra yellan – ur nferren ara –,
nettamen kra i aɣ-d-qqaren, ɣer taggara nlemmed kra iwumi
nesla. Akken d arrac ya, nettnadi-d, s usugen, timura ur nesɛi
tilisa ; nettxemmim i tmeddurin-nneɣ n uzekka, amzun akken
d irgazen meqqrit ya.
Akken qqaren ya : ay yeqquren d adɣaɣ, akurra ifessi. Timeɣra
i d-nlemmed din lqayit nezzeh, yerna d timaynutin daɣen. Zdat
n ti, lxeḍbat n Ccix n lakul sellawit, werraɣit am yifer.
Nḥemmel-itent, d tidet, imil ur aɣ-sserhabent ara am
tmezwura.
Tikwal – bɣiɣ ad d-iniɣ, qrib yal ass – ur neẓẓar ɣef
wanta tasebbiwt, alamma rsen-d sin n yizuranen (at yifadden)
seg yidebdiyar ɣer ugnes, iwakken ad msefhamen s wukkim.
Γur-neɣ, nekni s warrac, i d-yettḥamin ɣef tama neɣ ɣef tayeḍ
– seg wul, meɛlum –, tiswiɛin-a ur d-ttuɣalent ara ɣer ddunit.

7
Lḥebs neɣ : Anarraz.
8
Ineḥbas neɣ : imuraz.

18
Ussan di Tmurt

Ttgen-asen medden lweqt i yixṣimen-nni iwakken ad


myewwaten s kra n wukkimen, aredqal ad d-kkren ad ten-frun.
Di tegti, ferrun-ten dindin, maca tikwal tettenkar d tirni,
taggara ad tafeḍ texleḍ, terwi tebberwi. Igerdan ur ttḥerriken
ara, ttnezzihen kan : cerrhen. Ticki i asen-teɛjeb tegnit, wid
iweɛren ggaren-d iman-nsen ɣer terwayt (nnmara): kkaten s
tweqqayin ɣer tlemmast n lɣaci. Aredqal, ad tefru dayen :
ixṣimen-nni, ad ten-zzuɣren yimḥaddan ɣer yixxamen-nsen,
taggara ad teɛmer Tejmaɛt s wid yettɛeqqlen.
Tajmaɛt deg tella lɛafya, d tajmaɛt yuklalen leqder.
Akken i nuɣ tannumi, irgazen ttɣimin ɣef yidebdiyar,
ttsenniden ɣer uɣrab (lḥiḍ), tigecrar-nsen ɣer yidmaren, cckul
d yiḍarren seddaw ubernus. Ad ten-tafeḍ qqimen, kmumsen
am yinisan ; deg wul-nsen, yal yiwen ad yettxemmim ɣef
wayeḍ s nniqsan, yiwen ur yettaǧǧa i wayeḍ seg tama-s ; maca,
sufella, aqerruy yuki, allen reqqent deg tḥerci. Tiyugwin-nni n
warkasen yersen akken s lmul, d izelman seddaw n yidebdiyar,
ssawalent-d i wesgunfu d tegmat gar watmaten ; d asgunfu-nni
dɣa i d-yessufɣen ifellaḥen-nni yeɛnan seg yixxamen, iwakken
ad ɛemren Tajmaɛt. Maca, ɣur-k ad yaɛlay kan wawal, ad twaliḍ
ibidiyen ldin, lɣaci yenker, arkasen ttafgen deg yigenni, urar
yeḥma.

Yessefk ad d-iniɣ tidet : ur yeḍlim ara Baba Ḥmed i d-


yeccedhan Tajmaɛt-ines : ula d nekk ddiɣ d wawal-is.
Ilemẓiyen, ass-a, beddlen rray. Ɛewwlen-d ad aɣen akk tijmaɛin
n taddart. Mi tent-ṭṭfen, ad tent-sxeṣren; mi tent-sxeṣren, ad
tent-swiɣen, aredqal ad stehzin deg Teqbaylit.

19
Ussan di Tmurt

– Bururu-ihin awessar yettasem deg-neɣ : yesɛa snat n


teqcicin ; nefka-yasen asihar (ttiɛad) i yimeddukal-nneɣ n
tama-ihin, deg neqqmat-is, iwakken ad aɣ-gganin da. Iɣil
ṭṭafaren-aɣ-d ɣef yiḍra n teḥdayin-is. Nettruḥu ɣer din, d tidet.
Yerna tiqcicin merra, neẓẓar-itent ! Neẓra ur asen-yeɛjib ara
lḥal, ula d dinna, di tama-ihin. Maca, ma nerna daɣ netteg ayen
ḥemmlen yimɣaren, ur nteffeɣ ur nkeččem ! Neẓra d acu i
asen-iruḥen, mazal la t-id-ttmektin : d leṣfuf, d tasertit, d
tismin tisemmamin akk d lbeɣḍ. Zgan ttemɣuddun, rkan seg
tismin yimɣaren-a. Walit kan d acu i d-ssulin : d lmaɛun ! D aya.
Amezwaru-nsen yesnulfa-d lmaɛun n usɣar, seg yimir d win
kan, ar assa. Ihi, i asen-ilaqen anagar tasusmi. Nekni, Tajmaɛt-
a, deg-s ur necliɛ ara. Yella lujaq (lqahwa). Nettruḥu-d ɣer da,
ɣef tiremt, iwakken ad ten-id-nessenṭeq. Awer yidir rray n at
zik ibeṭṭun arraw n yiwet n taddart ! Awer idiren wid yeṭṭfen
deg leqwanen n zik !
Nekk ɣur-i lḥaṣun, ttif ayen iɛeddan, maca ula d
ilemẓiyen sɛan taktiwin-nsen ; yerna d ilemẓiyen ara as-igen
udem-nniḍen i ddunit n wazekka.
Ddurt iɛeddan dɣa, tusa-d ɣur-i yiwet n terbaɛt n
yilemẓiyen, d atmaten-iw ; usan-d Äur-i ad iyi-ciwren.
– Nɛewwel-d ad as-nɛawed lebni i Tejmaɛt-nneɣ... ɣef
wannect-a d-nusa.
– Daɣen ?
– Daɣen, amek ihi ! Fell-awen i nettkel, kečč d
watmaten-nneɣ imeqqranen.
– I yimɣaren-nni ihi ?
– Imɣaren ? Ur teẓriḍ ara, niɣ ur crihen ara ! D
tamesgida iwumi bɣan ad ɛawden. Tamesgida n taddart.

20
Ussan di Tmurt

– Taddart akk !? Ahat sɛan lḥeq.


– Ur sɛin wayra ! Mačči d taddart i aɣ-yerzan nekni s
yilemẓiyen, d taxerrubt-nneɣ.
– Seg melmi akka ?
– D At Flan nekni, neɣ ala ? Teẓriḍ, At Ufella ɛawden-as
lebni i Tin-nsen. D wa kan i d Nnif, a gma. ur-k ! Imɣaren
bran-as, nekni ilaq ad tt-id-nerfed ! At Lpari uznen-d ya
tmanyin n alef n frank. Imeddukal n ‘Lille’ d wid n Lalẓas nura-
yasen. Yal yiwen ad d-yefk ayen iwumi yezmer. Tajmaɛt-nneɣ
ilaq ad tif akk tiyaḍ.

Ruḥen cerhen – ferḥen ; tteklen fell-i, ɣilen ula d nekk


rriɣ Tajmaɛt-nneɣ deg wul. Dɣa nniɣ-as asmi ara rezfeɣ ula d
nekk, deg wayyur i d-iteddun, ad tt-afeɣ ur tettwaɛqal ara.
Maca, wissen ma ad afeɣ azemzi-nni azeggaɣ n lexla mazal-it
yella ?

21
Ussan di Tmurt

III . Mmi-s n Crif

22
Ussan di Tmurt

III . Mmi-s n Crif

D kečč, a Rebbi, i yi-d-ifkan d awḥid d azemmar


Anef-iyi ad ṭṭseɣ s yiḍes n lqaɛa.

Ad yeg Rebbi lbaraka n jeddi-k temmar-d fell-aneɣ !


Ilaq ad d-yini yiwen ayen yellan, ɣas ulamma ṣeɛben
yinnan. Imrabḍen d imdanen senninen, maca werǧin wwin-ten
medden d imi, armi yiwen ur d-yesfalay tidet. Nutni ur d-
rebbḥen wayra, wid i iɛerrḍen ad d-sseflen tidet-nni daɣ, ur
sserkaden ara iman-nsen. « D acu i ak-yewwin, ay amcum ? », i
as-qqaren. Mi ara teḍru yid-s twaɣit, amcum-nni ad d-yaf
dindin ansi i as-d-tekka teyita : : yewwi ddnub. S usufeɣ n
lweɛda, ad yeɛreḍ ad yesfeḍ ddnub yewwi. Maca dayen, teyita
teffeɣ deg-s. Ur as-d-yegri wayra, anagar ma yeḥmed-iten
yerna yeṭṭef imi-ines.

Degmi ur tettili teflest n dir-i ara d-yasen ad teswiɣ


innan am wi. Ad iyi-yemneɛ Rebbi ! Iguramen (imrabḍen)
ssnen-iyi ddeqs, xerṣum widak-nneɣ. Nekk ssawaleɣ-asen Sidi,
am wakken i asen-ssawalen medden merra. Mi ara ssudneɣ
iqerra-nsen, ẓriɣ nezzeh-nezzeh ur ssudunen ara aqerruy-iw ;
dɣa mi ara tedduɣ ɣur-sen, s usteɛmel, ẓriɣ, ad tafeḍ wehhan-
iyi-d s ufus iwakken ad ḥebseɣ ur ttaẓeɣ ara ɣur-sen, maca ɣer

23
Ussan di Tmurt

taggara ad d-qeɛden tinyirin-nsen, yerna ad iyi-d-segrin awal-


a, s taḍsa n wul :
– Ad yeg Rebbi lbaraka n jeddi temmar-d fell-ak !
Ma ɣef wayen teswa, lbaraka-ya, ttif win ara tt-yaɣen !
Maca akken ur tt-netteg ara d aluf, dɣa tɣelli-yaɣ dindin, s
lɛejlan ; tɣelli-yaɣ kra n tikkelt ara aɣ-tt-id-mudden, armi
nuɣal, ɣer taggara, werǧin nelliz di leɛnaya i aɣ-d-yeggar
umenzu n yimrabḍen – At Crif. Arraw n Crif, tura, ruḥen ad
ttun ayen swayes ɣilen ɛban neɣ kkan-d nnig wiyaḍ ; tura,
teddun qrib am nutni am medden, deg taddart anda uḥwajen
yimdanen ssmaḥ ugar n leqder, anda ur yessimɣur yiwen
iman-is ɣef wayeḍ, di tegti. Aguram, nessawal-as Sidi –
Caylelleh a jeddi-s ! –, nessudun aqerruy-is neɣ, ma ulac akk ya,
afus-is, hatan wayen i aɣ-yettalas. Ur d-yessutur kra-nniḍen
nnig n wannect-a. Tameṭṭut-is, ilaq ad as-tessiwleḍ Lalla. Maca,
tḥeǧǧeb : ur tetteffeɣ ara alamma wessret dayen. Rnu, meɛlum,
ur tt-yessudun yiwen, annect-a fiḥel ma nnan-t-id.
Deg taddart, yella yiwen n wedrum n yiguramen,
adrum yeftin nezzeh akka imir-a. Iguramen seg zik ay llan da.
Nutni ɣilen amezruy n taddart merra ires deg yizmamen-nsen.
Seg tama-nneɣ, nekni neqqar : tiktabin-a ur llint ara neɣ, ma
llant d tidet, ur tent-ifehhem yiwen. Nekni nɣil ayen i d-
ttawin akken d amezruy, yexḍa Leqbayel. Amezruy-a, yezmer
ad iḥuz syadi-nni n zik – Ad yeg Rebbi lbaraka n jeddi-tsen
temmar-d fell-aɣ ! – ma d ayen-nniḍen, yexḍa-yaɣ nexḍa-t.
Lbaraka-ya neqbel-itt, mebla asuget n umeslay !
nessaɣli-tt, nessaɛli-tt, nsers-itt sufell n teqbabt-nni mellulen
iɣef tuli ṣṣumɛa i d-yettbanen nnig n yixxamen-nneɣ

24
Ussan di Tmurt

iwezwazen, imejṭuḥen. Hatan ɣer wayen i nessaweḍ, akkin ur


nettnadi ara. Ur nkeččem ur nteffeɣ lekluf !
Ma yezga iɛedda wayen iɛeddan, izri-ya, nekni, neqbel-it, ad
fell-as nellez. Rnu, yella kra n wamek ara neg imdanen-a n lɛali,
yettidiren gar-aneɣ, ɛban neɣ ifen wiyaḍ ? Ulamek ! Terra-yaɣ
tmara ihi, ad ten-nwali akken i llan. Annect-a d ayen ur
nessimɣur deg ccan-nsen, di tegti ; aya, neẓra-t. Ulara cerḍen.
Ccix-nneɣ yerra-d s lexber s wannect-a.
– Fehmeɣ nezzeh amek i aɣ-d-tettarram awal, kunwi s
Leqbayel ; yezdeɣ ul-nwen wawal-a, teqqarem-aɣ-d : « Egt
ayen i awen-id-nniɣ, texḍum i wayen teggeɣ ! ». Ẓriɣ, afellaḥ
ur yezmir ad yesked akin i tmazirt, anda yeqqen i yebra. Dɣa
nekni ad aɣ-yesseḍlam, ad yeḥkem fell-aɣ, ma d netta ad tafeḍ
yuɣ yixf-is rrkid, ur yettenḥerwal ara. Am wakken nezga terra-
yaɣ tmara ad nezwaray iman-nneɣ, yal tikelt, ɣer kra yellan.
Ala ! neqqar-awen-d : « Xedmet aya, acku d Abrid n Rebbi ;
xḍut i waya, acku mačči d Abrid-is. ». Hatan wayen i awen-id-
neqqar.
Nekk rriɣ-as akka :
– Teskanem-aɣ-d Abrid, d ayen yelhan nezzeh. Maca,
yessefk d kunwi ara t-yaɣen d imezwura, Webrid-nni. Kunwi...
– Amek, tebɣiḍ ad d-tiniḍ kra n win yessnen Abrid n
Rebbi, iḍfer-it ? Ala, yezmer ad t-ixalef, yezmer ad as-yexḍu.
Tettezzmem-aɣ acku nezga-d am kunwi d imdanen. Rnu,
mačči d tuzzmiwin kan, tetteffɣem i Ubrid trennum tnekrem-T
; taggara, ad d-terrem llum-nni fell-aɣ nekni. Mi ara yili nekni
ya necceḍ, ur nezmir ara ad awen-d-nini : « Xedmet ayen
nexdem ! », akka neɣ ala ?

25
Ussan di Tmurt

Innan ɣef waya d awal ur nettfakka, ɣezzifit annect ila-


ten ; nezmer ur nḥebbes ara akk awal. Maca werǧin newwi-d
awal s wulawen-nneɣ, nettnecraḥ kan. Nezga nettfakka
ameslay-nneɣ s wayen ur d-nmeqqi.

Ttqadareɣ ccix-nneɣ aṭas, ɣas akken deg leɛmer wa ur


yugar wa. Rnu, d tidet, ur d-igir lḥal leɛmer ɣer wannect-a.
Asmi nella, nekk did-s d igerdan, ur nɣil ara ad nessiweḍ ɣer
wanda i d-nessaweḍ akka imir-a. Cwiṭ cwiṭ kan armi i d-yekka
nnig-nneɣ. Yetturar did-neɣ, nettnaɣ lwaḥid, nettruḥu akken
ɣer lakul (n Ulmud Amezwaru). Dɣa nezga nettettaw aqader-
nni n yibabaten-nneɣ i yettqadaren akken baba-s netta ;
nettettaw daɣ : ur as-nettlaɛi ara Sidi. Ilemmed Taɛrabt d
watmaten-is, ṣbeḥ zik neɣ deg yiḍ. Yiwen ur as-ifaq, anagar
Ccix n lakul tikwal, mi ara as-yini akken, s uhuzzu n uqerrruy :
– A bu snat, yiwet ad ak-truḥ ! D Tafransist neɣ d
Taɛrabt ? Xtir !
Yiwen n wass dɣa cfiɣ-as nezzeh ; cfiɣ i wawal n Ccix n
lakul mi d-yebder akken kra n yibalmuden, n kra n yiɣerbazen,
yeqqlen d ibabaɣayuten : « Win yeqqaren ur ifehhem, am win
yettṣeyyiden ur imekken. », i yenna. Fkan-as akk lḥeq i
uselmad, ass-nni ; ula d ccix-nneɣ aṭiṭuḥ yebded ɣef wawal-nni,
ɣas ulamma ikemmel kan akken : yettṣeyyiḍ ur imekken.
Ccyaxa, yeddem-itt seg yimir ɣer da. Asmi yemmut
baba-s yettriḥen am lwali, yeǧǧa-d tabrat yura ufus-is, tabrat i
d-ɣran ass n tenṭelt, zdat n medden ; hatan wayen yura : Bismi
llahi rreḥmani rraḥim, nekki, ccix-nwen ara ken-yeǧǧen i wakken ad
aɣeɣ amḍiq di Lɛerc Rreḥman anda ara beddeɣ am umeqqalu
yettmettaten, zdat n Wexxam n Creɛ Ameqqran... Ad sellmeɣ fell-awen
merra, ad rnuɣ ad ttreɣ seg Ugellid Ameqqran akken ad awen-yeɛfu,

26
Ussan di Tmurt

akken ad ken-yenǧu... Iḥuza ulawen nezzeh. Ččuren-d merra


yiẓrawen-nneɣ d imeṭṭawen.
Ifuk awal-is s yiwen n usuter seg lexwan ; yessuter seg-sen ad
rren mmi-s deg wemḍiq-is ; iɛellem-it Rebbi, ɣas ulamma urɛad
iwulef, i asen-id-yenna di tebrat-nni. Akka ay teḍra armi i aɣ-
d-yusa Ccix amaynut, ɣur-neɣ tura acḥal n yiseggasen aya.

Nekni s wid i t-yessnen ya, nwala, ur ibeddel ara tikli


seg wass ɣer wass. Maca, llant teswiɛin anda i as-netteg amkan
d imexḍi, mačči d imezgi ; amkan yuklalen leqder, amkan
amezwaru : win n lecyax.
Ass n tenṭelt, d amedya, imawlan n yimettanen cerrhen
nezzeh mi ara t-ẓerren akken yezwar i lÄaci ; s llebsa
tacebḥant, yettawi-d tiṣurtin s wul-is, yerna yesseḍfar
iguramen iberraniyen deffir-s.
Ass n tmeɣra daɣen, kifikif. Yezga yettifrir-d nnig
medden. Irezzu ɣer medden merra. Igellilen, ur nennekker ara
leḥsan-is, teggen-as amkan ur nesɛi gma-s, am win i as-teggen
wid ikesben ayla. D acu kan at wayla ssuturen seg-s ddɛawi
mačči drus. Ma d igellilen zgan steqsayen-t ma yečča yerwa ; s
leḥya daɣ ssuturen seg-s ssmaḥ meqqren, ɣef yidra n leqlul-
nni-nsen iqedmen cwiṭ.
Ccix-nneɣ ur iyi-d-yeḥki ara lesrar-is. Maca, zemreɣ ad
d-iniɣ ɛerqent-as mačči d kra, di tazwara-nni, fell-as ad yaɣ, seg
wass ɣer wass, tanumi d wemkan-is. Jerrbeɣ iman-iw, qleɣ deg
wemkan-is ! Iban-ak lḥal, akka imir-a yufa iman-is, d aṭas.
Yessen ad yemmeslay d medden, yal wa s umkan-is. Yal yiwen,
iteddu-yas akken ilmend-is, akken iwulem lḥal. Leqbayel, tura
ur t-ssedhacen ara daɣen, dayen.

27
Ussan di Tmurt

Zdat n yimɣaren, yettuɣal d aɣennan armi d ulamek, ur


iberru ara i tilla : ulaɣef ara t-yezzem yiwen. Deg yiḍ, ticki ara
d-ruḥen ad ẓẓallen deffir-s, deg tmesgida, qqaren-as : "D baba-
s, ur yeǧǧi tiqqit ! " – ad yeg Rebbi lbaraka-ines temmar-d fell-
aneɣ ! –, ma d nniya n wul d lefɛayel, ay qqaren daɣ, ur yelli wi
t-yifen di lɛerc-nneɣ.
D amussnaw ɣer temɣarin i t-id-yettẓurun d tid i d-
yessuturen seg-s lfal, iseflan neɣ tira. Neẓra, yettwaxlaṣ. Maca
d acu i tebɣiḍ, d ayen ilaqen ! Rnu, yiwet ur tettnaji, ur d-
tettcetki fell-as. Dɣa, d anemgal akk ya, mi ara tent-twaliḍ
akken amek i t-ttqadarent, ad tamneḍ ma ur tebɣiḍ, iɛellem-it
Rebbi d tidet: « Afus-is d ddwa », ay qqarent temɣarin-nneɣ.
Nekni, s yilemẓiyen, nettezmumug kan deffir n uɛrur-is
; tikwal daɣ, nekkat deg-s alamma d ulamek. Maca, mi ara yili
gar-aneɣ, dayen. D acu kan, timexḍa n tikwal, nettezzem-it,
maca yessen amek i aɣ-id-yettqabal ula d nekni. Yettmeslay,
yettnecraḥ, yettaḍsa. Ad as-tiniḍ d amendid kan. Tikwal tikwal,
nettmekti-d win yellan meẓẓi, win yetturaren akken did-neɣ di
lakul. Tikwal daɣ, nettaf-it ziɣ yessaẓay tilin-nni i yella akken
d Ccix. Maca d acu ara yexdem ? Yuɣ amkan-is, dayen. Fell-as
ad d-awḍen yimɣaren ara aɣ-id-igezmen awal, ad t-tafeḍ
yewwi-d awal ilaqen ara d-icebbeḥ s tṣuret n wAwal n Rebbi,
taṣuret swayes ara d-yerr tirni i lɛezza-ines; aredqal, ad d-yerr
acḍaḍ ɣef yiman-is s uɣiwel ; taggara ad d-nuɣal ula d nekni s
Abrid.

28
Ussan di Tmurt

Ur iteffer ara fell-i amek yettɣuddu sut iḥeckulen,


iderwicen, neɣ amek yettɣuddu daɣ tarrayin n wannan9 yezgan
di temɛemrin. Ur yettu ara timeɣra n lakul (n welmud
amezwaru) ; maca, timeɣra-ya, zemreɣ ad d-iniɣ, anagar gar
yimendiden-is i tent-id-ibedder. Gar-aneɣ kan, timkerwin n
Tussna n wemḍan, ilugan n umaɣun, tuzzya n lqaɛa, d ayen
yettfun am yiṭij. Maca, zdat n lecyax meqqren, yezmer yiwen
ad yenker belli llan 7 n yigenwan, neɣ ad yamen tettezzi lqaɛa ?
Yewwi-d daɣ ad d-yessefhem yiwen i temɣarin belli tiḥreztin
ssujayent (seḥlawent) ala wid yeffeɣ leɛqel neɣ yeffɣen i lɛaqul-
nsen? Yezmer wemdan ad icukk seg wayen i d-ttawint tṣurtin d
lɛali-t ? Ihi akka, Ccix ilaq ad d-yemmezg akk d medden. D aya
kan ara t-isellken. Aya, yessefk ad t-fehmen medden.

Lḥaṣun, nekki, qqleɣ armi i fehmeɣ. Fehmeɣ aseggas-


nni ideg iyi-tuɣ tawla. Neẓra akk d acu-tt, tawla tasemmaṭ.
Tella tizit, yella lkinin. Fiḥel asuget n wawal. Ccix-nneɣ, mi i
yesla, yusa-d ad iyi-iẓer deg uxxam. Yufa-yi-d tterɛiɛiceɣ deg
usemmiḍ, ddaw n tduli.
– Tesɛiḍ lkinin ? iyi-d-yenna.
– Γur-i, ih.
– Ur ak-tɛedda ara, tawla-nni ?
– Aql-ik twalaḍ. D tikelt tis-tlata.
Yessusem cwiṭ, yenneḥcam amek ara d-yini, allen-is
ntant-d kan deg-i. Taggara yexza cciṭan, yessufeɣ-d igerwizen-
is.

9
Tirrayin wannan : Iberdan swayes sselmaden medden wiyaḍ di lakul, di
temɛemmert...

29
Ussan di Tmurt

– Ḥess-iyi-d. Nwiɣ ula d nekni nettnal tawla. Jeddi


yettaru i tawla tasemmaṭ, baba daɣen yettaru-yas. Bɣiɣ ula d
nekk ad sbebbeɣ ; medden qqaren-d cwi. Ilaq ad ɛerḍeɣ, tesliḍ ?
Ur sɣaray ara aqerruy-ik. Ẓriɣ, imikruben d wayen-nniḍen, d
ayen yellan, mi ara yisḥiḥ umdan. Maca, mi ara yaḍen, yeqqar d
ayen-nniḍen, akka neɣ ala ? Tetteffeɣ-aɣ tezmert, nettuɣal d
iṭiṭuḥen gar yifassen n Rebbi. Rnu, di taggara, ala Netta i
yessujayen. Akka ? Meyyez cwiṭ. Ur d-qqareɣ ara dir-it lkinin,
maca yessefk ad sbebbeɣ.

I yeḥlaw yiles n Ccix-nni ! D tizi n lɣila. Tɣilem ur iyi-d-


yesselqa ara ? Tɣelṭem, ay at leɛraḍ ! Swiɣ merra asafar-nni-
ines. Asmi jjiɣ dayen, iɣleb-iyi, yerra-yi-d nekk d aksar. Γas
akken, ass-a, s lkinin swayes umneɣ. Maca, ẓriɣ yegguni-yi-d
tasga : yiwen n wass deg wussan kan, ad bruɣ daɣ i yiman-iw.
Ass-nni, ad d-iruḥ s wecmumex...
Ccix-nneɣ yeẓra llant teswiɛin ideg nuḥwaj ad namen,
ideg nettuɣal d ibujaden, d ileqqaqen. Γur-s, d tiswiɛin yifen
akk tiyaḍ ; deg teswiɛin am ti kan i d-nettemlili d Rebbi. Wid
yettcukkun seg waya, hat yella Ccix-nneɣ d anagi. Arraw-is,
ɛellqen tiḥerztin ur ɛellqen cwiṭ ; tafunast-is tettɛelliq daɣ
taḥerzet ɣef ugendur-is terna takemmust-nniḍen ɣer yiri-ines.
D tidet, wid ur nettamen ara, ttɣilin d azraɛ kan izerrɛen yir
awal. Deg yiwet n tama, sɛan lḥeq. Maca, ttif ma neǧǧa-ten zdat
n Rebbi ad ten-yatem !
Taqbabt d asqif n wedrig10, d axxam n Ccix. Gar-aɣ d
wayen ur nettwafham, tella tili-ines tarqaqt, acku Ccix-nneɣ
yeddekkir Leqran ur ifehhem yiwen. Aɛezzem ɣef yimuḍan,

10
adrig : ayen idergen, yeffren ur yettwafhem.

30
Ussan di Tmurt

ancad, taẓallit d ddɛawi, ti akk ttwaxdament s taɛrabt, s tṣurtin


i aɣ-yessedhacen, i aɣ-yesserhaben. Nessen aḍu i t-irekkben yal
tikelt, neẓra daɣ d bu teflest (liman) meqqren.
Mi ara yekker yiwen ad yinig ɣer Fransa, ad yezwir ad
iruḥ ad t-id-iẓur iwakken ad yeglu s lbaraka n umrabeḍ ; yeẓra
nezzeh-nezzeh mačči d bab n wayla, Ccix-nni. Dɣa, ma yella
tezmer ad t-teɣnu lfatiḥa-nni, acuɣer ur yezwar ara deg yiman-
is ? I jeddi-s-a, acuɣer ḥeqqa i yettbuddu ayla i medden,
yekkes-it i warraw-is ? Taktiwin am ti zgant zeggrent-d ixf-
nneɣ, yal ass. D rruḥ n umcum i tent-iseɛɛun. Ihi yessefk ad
tent-nbellez. Wi d iberdan n Rebbi, ur ten-ikeččem yiwen.
Amarezg n bu nniya ara d-iɣit Rebbi, ahat ! Ttarran iman-nsen
d ibudaliyen armi ttamnen s lfatiḥa n Ccix i ttawin deg wul am
sserr ; ttawin-tt am ugerruj, s tuffra, agemmaḍ akkin i yillel,
ɣer tmurt anda i d-ttsewwiren medden aɣrum-nsen. Timexḍa
deg-sen, iwakken ad kksen ccekk, ttgen-tt d taḥerzet taṭiṭuḥt i
ttarran deg ufilali azeggaɣ, gar lekwaɣeḍ-nsen.
Akka i tḍerru ihi, yal tikelt !
Ccix yeqqar-d lfatiḥa-ines s wul yeṣfan di nniya. Anagar
amcum ur nettamen ara, i yestehzayen deg-s. Imeɣban, am
yimuḍan, srin-as i usirem. At wayla uḥwajen leɛnaya d wettkal.
Ihi, lfatiḥa leddin-as medden tawwurt. Γef yimuḍan dɣa,
medden qqaren-ed yettnal. Γef ddɛawi n lxir, imcumen akk
yakan qqaren-d yezmer ad yemmager tawwurt, bɣiɣ ad d-iniɣ :
yezmer ad d-isel swaswa mi ara yazzel akken wawal gar
yimdanen d Bab n yigenwan. Huzz tuyat-ik, ay amcum ! Neẓra,
ur tesriḍ wayra, ma d wid iwumi kkawen yicenfiren, nutni,
zgan ttaḥwajen ad swen. Imawen-nsen, zgan ldin. Timexḍa n
tikwal dɣa, ttlaḥaqen nnda tasemmaṭ n yigenni...

31
Ussan di Tmurt

Ticki ara ffɣent ddɛawi n kra n yiwen ɣer lxir, yettruḥ


yesnemmir11 Ccix. Assen, ad tafeḍ tamesgida teččur d
ilewlawen (tiɣratin), irgazen zlan ikerri neɣ azger, imrabḍen
ssaɣlin jeddi-tsen (lwali) rnan ftin-d i tẓallit tameqqrant. Deg
wussan yecban wi, Ccix ur yettwaɛqal ara. Cciɛa tettban ɣef
wudem-is. Yettban-d yufrar nnig medden, ulac wi t-yugaren
deg leqder. Ma yella, gar cɣel d wayeḍ, yestaf neɣ yufa amek
ara yeqqim gar-aneɣ deg Tejmaɛt, ass-nni, ad aɣ-tafeḍ
nettenkar yiwen yiwen, s temɣawla, iwakken ad as-d-neg
amkan ad yeqqim weḥd-s, am ugellid.
Imir, ad aɣ-d-yefk tanemmirt s ucmumex ; acmumex-
nni iɛedzen ad d-yeffel deg leḥya ; acmumex-nni uffir n wid
yettcukkun deg wayen iwumi zemren ad t-gen di ddunit.

11
snemmer : efk tanemmirt.

32
Ussan di Tmurt

IV. Timecreṭ

33
Ussan di Tmurt

IV. Timecreṭ12

Awal ɣef wamek i d-tettili tmecreṭ yezga, ay at leɛraḍ !


Ccah dɣa, imi ɣer yiwen n ubrid i yessuffuɣ !
Di tazwara ad d-yili wawal am targit, ad yazzel
uhendawal. At tama ufella ad ɣilen swadda i d-yeffeɣ, wawal-
nni. Widak n tama n wadda daɣ ad as-qqaren yekka-d seg tama
ufella. Ttif ihi win ur nudi fell-as, ma ulac, ad teffeɣ « targit » i
taddart akkin, ad tt-yaf tɛecca, hendazi, di taddart-nniḍen.

– Ih, d tidet, at taddart-nneɣ ur urgan ara. Targit n at


ugemmaḍ-ihin. Rnu, dinna, akken i d-qqaren medden, yella
wayen yifen targit. D yiwet n taɣaṭ i d-yemmeslayen,
tettmeslay am kečč d nekk ; tessawel-d i lɛerc iwakken ad zlun
axuten (lmal) . A kra i d-yettḥessisen...
– Mačči d taɣaṭ, d aleqqaq ! Unṭiqen-is imezwura, i d-
qqaren, ttwafraẓen, d imeslayen. Yemma-s i yeffeɣ leɛqel, deg
tagdi, tessawel-d dindin i uguram (ṭṭaleb). Mmihdaren am sin n
lɛeqqal ! iwlet a lɣaci !
– D ayen ur iqebbel leɛqel! Tenniḍ-d d yiwen n bucamar
i d-yusan ɣer Tejmaɛt ufella yules-it-id ?

12
Yella wanda i qqaren daɣ Luziɛa .

34
Ussan di Tmurt

– Akka, ih. Ad iruḥ daɣ ɣer wanda-nniḍen, ɣer tudrin-


nniḍen. Mačči ala nekni.
– I bucamar-a, tessneḍ-t ? Teẓriḍ-t ? Tesliḍ-as ?
– Mačči d amcum, nekki. Aseggas-a, d yir netta.
Fehmet ! Tabuzeggaɣt tewweḍ-d ya. Ahat iteddu-d wayen-
nniḍen ur neẓri ara. Lḥaṣun, Rebbi yefka-yaɣ-d alɣu. D
ṭṭemman-nneɣ ara yilin d imasayen (imḍebren) zdat n Rebbi i
aɣ-d-iremmqen, ma ulac ad aɣ-d-iqas !

Ad d-lhun medden d temsalt-a n tmecreṭ. S ccedda neɣ s


talwit ad ɛemren agraw swayes ara suffɣen asfel. Ma nenna-d
tidet, lehdur-a kkint deg-sen tlawin, acku aqerruy-nsent
yeɛmer ɛemrayen, rnu d nutenti daɣ i yezgan d timceyyɛin : n
Rebbi d Cciṭan. Maca, irgazen daɣ ssnen d acu ara xedmen. D
lɛali, ay qqaren, izgaren-a ad ten-id-naɣ, imi i ten-bɣan akk
medden. Ulayɣer ara ten-nessagged nnig n wannect-a.
– Mačči d ibujaden, nekni, ay qqaren Yimɣaren n
taddart. Tirga n tgezzanin tiwessarin neɣ tikerkas-nsent;
ileqqaqen i d-yettamren, lmal i d-yessawalen, ad ruḥen ad
ẓemmren ! Maca, di taggara, aseggas dir-it, d tidet. Ihi asfel ma
yeffeɣ, mačči d ayen n dir-i.

Ad d-bezzren idrimen s lemɣawla, ad sewwqen, ad d-


asɣen izgaren. Imir, ad d-ibin kra yellan : ziɣen ur urgan ur
ten-yekcim ulejlej ; lǧiran-nni daɣen, mi ten-terra tmara
dayen, ad uɣalen ad gen am yimezwura. Hatan ziɣ ttraǧun-aɣ
kan nekni ad nezwir, iwakken ad amnen.
Ad d-tezzi nnuba-nsen, ad d-asɣen izgaren. Taggara, ad
mɛanadent tudrin, ta ad tettɛanad ta. Maca lemɛanda-nni ur
tessuruf ara akkin i lɛerc, di tegti . Yal yiwen isellek iman-is !

35
Ussan di Tmurt

Meɛlum, yelha ma nessufeɣ yir tiṭ, seg tama-nneɣ. Ma d


imcumen i as-yeldin tawwurt, awer kkren !

Mi ara d-awḍen yizgaren-nni ɣer Tejmaɛt, ttruḥun


warrac ad ten-ẓren ; iwessaren ttaṭṭafen imawen-nsen kan, ur
d-qqaren wayra. Igerdan zemren ad aẓen ɣur-sen, slafyen-asen,
ttwehhin-asen s tfelluyin n tuga ; zemren daɣ ad ḍsen, ad
suɣen, ad ǧellben. Imeqranen fehhmen-ten.Ulamma ttbanen-d
akken ssimɣuren iman-nsen, ulamma ttbanen-d akken ur
cliɛen ara, deg ulawen-nsen Imeqqranen cerrhen akken
ferrḥen warrac. Ula d nutni ttaysen melmi ara ččen tacriḥt-nni
n uzekka. Tulawin daɣ, mi ara d-rzunt seg lexla neɣ seg tala,
ttbanent-d ur cliɛent ara. Maca, mi ara d-mlilent aqcic, la as-
qqarent am wakken ur crihent :
– Izgaren-nwen wwḍen-d ɣer Tejmaɛt. iwel ad ten-
teẓreḍ. Timezliwt i uzekka. Awfayan-nni deg-sen, acciwen-is
bernen ; mi ara yesrugmet, ad as-tiniḍ d tirmegt. Ad d-iqam i
txerrubt am tin-nneɣ kan. Maca d irgazen ara yebḍun.
Izgaren-nniḍen daɣ ur xuṣṣen ara. Azlet ay arrac, ɣer Tejmaɛt !

Azekka-nni ad d-nnejmaɛn at taddart iwakken ad bḍun


gar-asen taɛkemt ; irgazen uzmiren ttuɣalen d igezzaren,
igerdan ttawin-d ifilku, ma d iwessaren ttruḥen-d ad wten afus,
ad mmeslayen, ad sserfun medden ad ten-sserfun. Arrac ad
ruḥen, di tazwara, ad d-sewwen izgaren-nni seg tala. Mi d-
uɣalen, ad bḍun at taddart cɣel gar txerrbin ; yal taxerrubt ad
taɣ amur-is n uxeddim, axeddim ara gen ɣer tama n ubrid
ameqqran, ɣer tama n tqerrabt, deffir lfatiḥa n Ccix n taddart.

36
Ussan di Tmurt

At taddart beṭṭun axeddim qbel ad mmezlen yizgaren. Maca,


mi ara fakkent txerrbin cɣel-nsent, aksum-nni merra ad d-
yennejmaɛ, ad yemmag d tuna, ad ires d izelman wa deffir wa,
ɣef wusu n yifilku ɣezzifen annect n ubrid.
Qbel ad d-naweḍ ɣer da, tuɣ iɛedda wass yakan, acku s
tmenna i ttishilen lecɣal – Ur ttawint ara akud.
Tidet, ilaq ad tt-id-nessekfel : ulac igezzaren n tidet,
ɣur-neɣ. Mi ara iger ufellaḥ iman-is ad yebḍu ameslux d
ṭṭwabeq, ad t-yegzer akk : ad as-tiniḍ yemlal, deg-wul-is, d
lebɣi-nni amezwaru n at zik : mi yenɣa yiwen wayeḍ, i d-
qqaren, taggara ad isew idammen-ines. Ihi mi ara iger ufellaḥ
iman-is ɣer cɣel-a, ad teḍru did-s am win ijeddben, am win
yerkeb waḍu ; ad tafeḍ tidi ttettazzal seg-s ; netta, ad yettizwiɣ
am usafu, ad yeḍlu tasemt i yiman-is, allen-is ad reqqent ; ad
yettmeslay s leǧher, ad yekkat s ucaqur ; s ukezzez ɣef tuɣmas-
is, ad igezzem s tefrut. Ad yettaḍsa, ad yettqessir, ad t-yettali
wurrif. Ad d-isuḍ waḍu n trennawt ɣef usarag-nni, ad d-yawi
rriḥa n wecriḥ zegzawen ara d-yeskikiḍen tenzarin, ad
ttaṭṭafen iftaten-nni n uksum s jjiq. Ad bɣun merra ad ṭṭfen
iftaten-nni s yifassen-nsen. Arrac ad ttazzalen seg terbaɛt ɣer
tayeḍ, ad ttgabaren ticuftin swayes ara gen ddwabex i turart,
ad ttrebiɛen iḍarren d yigelman akken ttaffwaren, ad qeccɛen
iḍan s wacciwen n yizgaren-nni yemmezlen. Ass tuɣ yettɛeddi.
as ur tgerrez ara tegnit i uxeddim, ɣas ur ttfakkan ara cɣel
deg lawan, aksum-nni i fetteten merra, aksum-nni i ẓdan merra
ifellaḥen n taddart, ɣer taggara n wass ad t-id-heyyin i beṭṭu ;
ad d-heyyin aksum-nni i rwin akken, zdat n wallen n ṭṭemman
yuysen, yezgan ɛussen kra yekka wass.Tuna ad ttalint, yiwet
ɣer yiwet.

37
Ussan di Tmurt

– ur-k ! Sers cwiṭ n tasa da.


– ur-k ! Tunet-a ur tuɣ ara amur-is.
– A snat n tikwal i terniḍ i tunet-a !
Yaweḍ-d lawan n umeslay ɣezzifen, acku yal wa ɣur-s
ara d-yini. Imɣaren ad rẓen iqerra-nsen s leḥsab ; leḥsab
imɛerreq i d-yessenṭaqen yal tikelt bab n lexṣem. Lexṣum
daɣen ur xuṣṣen ara. Sfara-nneɣ tezga, ur tettbeddil ara. Ihi,
ilaq ad ilint 20 n tuna deg yal amur. Taddart, neẓra, deg-s 100 n
yimuren, d amedya. Yal taxerrubt deg-s ihi 20 alamma d 30 n
texxamin. Armi d da, yeshel leḥsab. Mi ara d-iɣer Ccix lfatiḥa-
nniḍen, ad bdun beṭṭu n wussawen-nni iɣezfanen n yifilku d
tirniwin. Yal taxerrubt s tirni-ines. Aḥwaṣ ulac ! D imɣaren ara
d-yegren tisɣar. Maca, akken bɣun ḥercen, akken bɣun ḥesben,
tezga tettili tirni nnig tayeḍ. Dɣa, ala tasɣart ara tt-yefrun gar-
asen. D tasɣart kan i izemren ad tzeyyed neɣ ad tessenɣes i
txerrubt neɣ i tayeḍ. Bu ẓẓher ! Bu twenza ! Ticki ara yekfu
beṭṭu gar txerrbin, yal ṭṭamen ad yemsefham d widak-is. Da i
ixerreb uzeṭṭa, akken yebɣu yiwen yeḥseb, akken yebɣu
ijerreb, akken yebɣu yedmu daɣen.
Mi ara d-ddaklen merra at taddart, taxerrubt s txerrubt,
neẓra, ilaq xerṣum cwiṭ n uneḍfar13 d kra n umzizer iwakken ad
frunt temsal s yiman-nsent. D tidet, ma yella yal yiwen yeḥkem
iman-is, d rray yelhan daɣen. Maca, seg tama-nniḍen, yal
yiwen yessefk daɣen ad iɛass. Dɣa, medden akk ttɛassan ;
ttɛassen armi tettawen tuṭṭfa n yimawen-nsen; yal yiwen ɣur-s
ara d-yini, wa yeqqar: « Gret tamawt !...ɣur-k!... », wayeḍ ad
yettamer neɣ ad yettweṣṣi ; di tazwara ihi d asuɣu kan, taggara

13
Aneḍfar : D tagnitt deg yella waya gar yimdanen : yal yiwen yessen ara
yeg, ara d-yini.

38
Ussan di Tmurt

ad terwi akk ya. Seg yiwet n tama, d ayen yettwafhamen. Yak


ticki ara d-yaseɣ yiwen aksum si ssuq, yettawi-d amur-is
ilmend n texriṭ-is ; dɣa mi d-yuɣ dayen, ad ixelleṣ, taggara ad
d-yeṭṭef abrid-is, ur yettḥebbir ara i lǧar-is. Maca, da, di
taddart, yeẓra : amur-is, amur n lǧar-is. Kifkif ! Tikci ur telli !
Ulac tikci n yiɣes, ulac tin n ugergis. Anẓad ahat, ur t-iggezem
yiwen ɣef sebɛa ; aftat, netta, yettwagzam ɣef ɛecra, ma tebɣiḍ.
Mmi-s n taddart ihi yessutur tacriḥt-is. Mi ara t-id-temdi
teswiɛt am tin, yiwen n tikelt deg useggas, yesɛa lḥeq, a gma !
Mi ara yali wass, amru deg ufus, Amɣar tuɣ yessuli
leḥsab. Deg ufus ad yeṭṭef umuɣ ɣef yura merra ismawen n at
uzniq-ines, ɛecrin ɛecrin. Nnig n yal ɛecrin n yismawen yella
yisem n uɛeddal-is. D ayen yelhan. Ad d-yessiwel i yiɛeddalen-
nni. Tuɣ tuga-nni tessenɛat-d tilist n yal tirni. Ma yella yal
adrum deg-s 20 n yixxamen, tilufa ad frunt s yiman-nsent.
Maca, walit kan : nekni aql-aɣ deg sebɛa, senṭeḍen-aɣ-d ɛemmi
ara yawin i xemsa, wayeḍnin i rebɛa, wis-tlata ad yawi i tlata,
ternuḍ yiwet n temɣart n ɛemmti iman-is. Dɣa aɛeddal-nni ad
iɛewweq anwa abrid ara yaɣ : ugtent tefrat.
– Mačči d ayen iṣeɛben, i yenna, ad geɣ ɛecrin d amur,
akka ...
– Temxelleḍ ? Ad tessimẓiḍ iftaten. Bḍu ɣef xemsa.
– Ad thenniḍ iman-ik, kečč, s rebɛa-inek.
– Rebɛa n yimuren n xemsa i yiwen, d wa i d rray-iw. D
ayen ara yelhun.
– I xemsa-inek, yelha beṭṭu-ya ?!
– Amek, ihi ?
– ihi, ad geɣ sin n yimuren : rebɛa d xemsa d yiwen ad
ɛaden ɛecra ; sebɛa d tlata ad ɛaden d ɛecra-nniḍen .
– Akka i tenwiḍ iwulem?

39
Ussan di Tmurt

Taggara rebɛa d xemsa d yiwen-nni ad msefhamen


akken zemren ; deg tama-nniḍen, sebɛa d tlata-nni daɣ ad
msefhamen gar-asen.

Mi ara ḥedren akk medden i beṭṭu, ttemsefhamen


medden ɣas ulamma s teɣzef. Tikwal d aɛeddal-nni ya iwumi i
ilaq ad yeqqel ilmendad ɣef wid ur d-nusi ara, d wid ur d-nuzin
ara xerṣum ula yiwen ara iḥedren i beṭṭu. Dɣa tikwal-tikwal
tettawen yiwen seg yimeɣban n taddart, neɣ kra n yiwet n
temɣart tagellilt ; dɣa, mi ara teɛyu dayen seg uraǧu aftat-nni-
ines ur d-newwiḍ ara, tili iḍ yeɣli-d ya, ad twaliḍ tamɣart-nni
tebda-d adaddec iwakken ad t-id-tessuter s usmiṭṭew. Annect-a
ireggi-yas cwiṭ iḍ n tmeɣra i Wemɣar, acku, meɛlum, ur tt-
yettarra ara s yifassen d ilmawen. Dɣa ma yusa-d kra n yiwen-
nniḍen iḍeggren-as-d ayen i as-uznen akken – acku iɣal ččan-as
cwiṭ seg umur-is – imiren ara terwi akk ya. Amɣar ihi, ilaq ad
yili d aṣebbar d imiẓid. Ticki ara yessiweḍ ad d-yessers lehna,
ass-nni yezmer ad yini : Uff ! ifukk wass. Tuɣ d tidet sari : yeɣli-
d yiḍ.
D iḍ n tmeɣra, deg yal axxam. Tawacult ad d-tezzi i
lkanun iɣef tres teccuyt (tugi) tameqqrant n tmeɣriwin. At
wexxam ad sraḥayen rriḥa yelhan n ubiṣar ; arraw deg yiwet n
tesga, ad stewtiwen, ad ttminǧaɛen alamma d tiremt n yimensi
; argaz d tmeṭṭut ad d-ttalsen ayen yeḍran ass-nni, seddaw
tafat tawraɣt i d-tettak teftilt n lgaz ; taftilt i d-yettaznen adlal
n wabbu ixellḍen d tiraggen (lefwar) n seksu-nni yettfurun deg
useksiw. Ad d-bedren, s wawal ẓiden, imineg ma yella di Fransa
; taqcict yellan deg uxxam-is ara d-ɣafren akken azekkuya ;
imettanen, ẓran, amur-nsen, nutni, ad sen-t-yessiweḍ inebgi n

40
Ussan di Tmurt

Rebbi ara d-yessutren « Tin n Rebbi », seg yiceqqiqen n


tewwurt n berra.

Timecreṭ tettmeččay ɣef tiremt. Mi ara d-yaweḍ


uzekka-nni, acemma ur d-igerri : ur telli « targit », ur yelli
usfel, ur yelli uqases n Rebbi. Ad tuɣal tmeddurt akken tella ya ;
ma d Imɣaren, yessefk ad d-ḥtilen idrimen-nni i reḍlen akken i
yigillilen n txerrbin-nsen. D cɣel-nsen, meɛlum. Lḥaṣun ssnen
amek i teddun i medden. Sebbren ula d da, sseɣrafen medden.
Imeɣban daɣ zemḍen abagus, alamma rran areṭṭal-nsen ; d lḥeq
fell-aɣ, ay qqaren. Aya iɛedden, cfiɣ, mačči akka i ḍerrunt
temsal-a. Mi ara aɣ-temdi tmecreṭ, nessawal-d i yimweddiyen, i
at wayla d at tgemmi. Di tjumaɛ anda i d-bezzren at leɛraḍ
idrimen, Imɣaren dɣa skarayen-d nnif i at wayla : deɛɛun-asen
s lxir, s laɛli n taɣect ; ttɛeyyiḍen nezzeh alamma yeccuɛben
uksum-nneɣ, alamma yendem win i d-ilulen d win i d-yegran di
ddunit-a, d ameɣbun. Arrac, yettɣimin d tarbaɛt ɣer yimi n
tewwurt n tmesgida, ttarran-d awal i ddɛawi n Wemɣar ; s laɛli
neɣ s rxa – akken teṭṭuqet tikci n bab-is –, ttarran-d awal i
ddɛawi n Wemɣar s : « Amin ! ».
Dɣa wid ikesben ayla ttṣeddiqen nnig n wayen nwan, acku
terra-ten tmara. Mačči d tikelt neɣ d snat ay d-yuɣal yiwen ɣer
tirect yerna-d iwakken ad yif axṣim-is. Ay cerrhen warrac, di
teswiɛin am ti !
Tura, at wayla faqen. Lehdur n medden ur ten-ttḥuzun ara.
Lḥaṣun ɣer wayen-nniḍen ay ttemɛanaden, tura. Dɣa
nemsefham iwakken ad d-bezren akk medden, ameɣbun
aferɛun : azal n wannect-a i yiwen ! D lḥeq. Ulara d-nini : itett
umeɣbun, itett uferɛun. Wid ur nesɛi ara swayes ara xellṣen
imir-imir, ad xellṣen Amɣar, cwiṭ cwiṭ ; ur d-ttarran s lexber

41
Ussan di Tmurt

alamma d taggara. Yella deg-s lɛali, unagraw14-a-nneɣ. Ur


nesmuɣbun ara iman-nneɣ zdat n at wayla.

Deg at wayla, mazal llan deg-sen yirgazen n lɛali. Yerza-


d dɣa yiwen si Fransa, aseggas-a, yebɣa ad ixelleṣ merra i
yimeɣban. Yerra-d awal i 120 n medden, rnu ikemmel di lxir-is,
ass-nni ya : yefka-d snat n teckarin n smid, yal yiwen s umudd-
ines. Ddurt nekni d ameslay fell-as. Ad as-d-yerr Rebbi lxir-is !

Ticki i tɛedda tmeɣra-nni, kkaten deg-neɣ


Imesfarayen15, qqaren-aɣ-d txeṣṣerem kan idrimen-nwen ;
nettarra-yasen awal s ucmumex, maca ammer tettezzemem-
aɣ-d qbel ad tɛeddi twala, i asen-neqqar.
– Amek, mačči d tawaɣit ta ? i d-qqaren Imesfarayen.
300-t alef n frank i tḍegrem deg yiwen n yiḍ. Rnu, lemmer
tessnem meqqar ad teččem aksum-nni, wicqa ! Blaq ! kullec ɣer
tugi. Ad t-tesbelɛem deg yiwen n yiḍ, azekkuya baḥḥ !
Gret tamawt : Imesfarayen-a, xedmen am nekni
swaswa!
– Ihi, d acu-t rray-nnwen, kunwi ? ay asen-nettarra.
– Rray-nneɣ ? Walit, d ayen isehlen. 300-t alef : ad
tṣeggmem iberdan-nwen (nwen !) yečča waluḍ d uɣebbar, s
nnuba ! ad tebnum tala, Tajmaɛt d lakul ... rnu ad d-grin ! I
tzuliɣin, d amedya ; d acu i d-tennim deg tzuliɣin ? Ibdaz
izuyaz16. Ayen ara yezgen. Adrim ideg ara snefɛen medden.

14
Anagraw : D ayen, d wamek zdin yimdanen tudert-nsen.
15
Amesfaray(i-n) : At Ufara, wid yettxemmimen i wazekka.
16
Ibdaz izuyaz : D imukan anda i teffɣen medden ddawat-asen.

42
Ussan di Tmurt

Kifkif-nwen kan : am at zik, am at yimir-a. Werǧin tlemdem kra


!

Ur teffreɣ ara fell-awen, nekki, iɛeǧb-iyi rray-a. D tidet,


mačči d yiwet n tɣawsa i ilaqen ad neg i taddart-nneɣ. Yelha
ma nekkes timecraḍ-a, ad necɣel d lebni. Ad as-nbeddel udem i
taddart, s kra n tsutwin.

Seg wass-a ar wass-nni, ilaq i tuǧǧal d tmeɣbatin n


taddart-nneɣ ad zemḍent abaggus ad rnunt ad d-smektint i
warraw n warraw-nsent ussan-nni iseɛdiyen, asmi akken
beṭṭun medden aksum yettmeččan deg yiwen n yiḍ ; iḍ yecban
uḍan n lɛid.

Ayen i d-nenna ɣef lebni, d tidet daɣen, mačči d afellaḥ


ara d-yelhun did-s. Maca, ɣef waya, Imesfarayen-nneɣ ur d-
wwin, ur d-rrin lexber – lexber n tidet.

43
Ussan di Tmurt

V. Izeddukliyen d yIfaciyen

44
Ussan di Tmurt

V. Izeddukliyen d yIfaciyen

Ahat deg wawalen kan ay nemxalaf ! maca, aredqal ad


d-tifrir tidet. Tanarit (lbiru) n wedɣar (neɣ lbuṭ) yezga-d di
taddart-nniḍen. At taddart-nneɣ rezzun ɣef snat n terbaɛin. Mi
ara d-awḍen ɣer ufrag n uɣerbaz (lakul), ad ilaɛi Muḥend
Ulḥusin i werbaɛ-is :
– Ifaciyen, ad d-kken s ya ! Ad nebuṭṭit lwaḥid.
Bɣan ad sdehcen wiyaḍ, d ayen ibanen.
Ma d Izeddukliyen ur txeṣṣer ara nniya-nsen. Abrid-
nsen, uɣen-t ya. D acu i ten-yezdin d yIfaciyen ? Ulac. A mačči
d lecɣal-nni n ṣṣef n wadda d win n ufella, a winnat ! Tura ad
nelḥu d yimir-nneɣ. At sin n wudmawen, ulac-asen amkan. D
Azeddukli neɣ d Afaci, xtir ! Tawaɣit, deg yimzazwaren17ur d-
neqqar ara yiwen n umeslay. Ɛerqen medden, ticki gtit
wumuɣen18. Yettuɣal d aɣbel annect ila-t. Rnu ttcukkun
medden, armi uɣalen ur ttamnen yiwen.
Yiwet n tikelt, sekneɣ-asen-d yiwen n urgaz n tama
talemmast.
Qqimen bbajwen.

17
Imzazwaren : D ismawen n yimdanen ɣef ttbuṭin medden .
18
Umuɣ(u-en): D ifer n lkaɣeḍ ɣef ttrusun yismawen n yimzazwaren.

45
Ussan di Tmurt

– Dɣa, d acu i ixeddem da, imi ur yelli llid d Azeddukli


llid d Afaci ? Dayen ur nettwafham. Tenniḍ-d d lɛali-t ? Ihi, tili
yeqqim deg uxxam-is.Yebɣa ad yessexṛeb tikarḍiwin, ad yezlu
abrid i wemzazwar n lɛali. Weṣṣi-t ad iruḥ. Ur iteddu yiwen
did-s. Tesliḍ ? Ula yiwen ur yettbuṭṭi fell-as !

Ismawen-a d imaynuten, seg useggas n I945 ɣer da kan i


d-nnulfan. Deg lawan-nni n lqellat, ilaq ad d-nini, Ifaciyen-a
tura, ṭṭfen tiserfin n temɛict rnan lḥaṣum anesbadu19. D tidet,
ɛeddan akkin i tilas. Asmi ur ten-uḥdajen ara medden, ɣer
taggara, uɣalen ttnamaren-ten, qqaren-d amek ccḍen d wamek
juren. Wid yestaqsayen ɣef wayen gan yimdanen-a, semman-
asen Ifaciyen. Seg tama-nsen, Ifaciyen ḥsan s yixṣimen-nsen : d
Izeddukliyen. Degmi ur llint tifrat gar-asen : ttemnafqen ur
ttemwafaqen. Azeddukli d aɛdaw n Ufaci ; Afaci d aɛdaw n
Uzeddukli daɣen. Asirem n umezwaru d « tirẓi » n unegaru.
Iwakken ad yaweḍ lebɣi-ines, yezmer ad yezger agemmaḍ.
Anagar aya ara d-yessufɣen axṣim-is seg tama-ines, netta.

Afaci ireṣṣa iman-is. D netta i d aqerruy n taddart.


Yessen Lḥakem rnu yettawi-yas lexbur. D « adebli », d
amdakkel n lḥukuma, d aɛeqli, d bab n wayla. At txerrubt-is
ṭṭafaren-t deffir-s am yiderɣalen, ssuturen seg-s ayen uḥdajen.
D bu tudmawin ɛinani, yebɣa ad yeḥkem alamma d ulamek,
itteg-d afus i medden seg « Tama ufella ».
Yettweṣṣi irgazen-is, yeqqar-asen :

19
Anesbadu : leḥkem

46
Ussan di Tmurt

– Ur ttamnet ara Izeddukliyen, beɛdet fell-asen ! D


iɛdawen-nneɣ « seg yidammen ». Ur smeḥsiset ara i yinawen-
nsen. Tadbelt20 tettxaṣam-iten.

Deg-wul-is yuggad-iten aṭas. Maca, wissen ! werǧin


yeḥsi yiwen. Neẓra, seg zik ay tella akka. Maca tezmer ad
tbeddel tenǧast, ad ṭṭfen tama ufella. Ddunit tettezzi !
Izeddukliyen ssulin leḥsabat-nsen, la ttraǧun kan melmi
ara ... Kra n tikelt ara d-yili uneɣni deg tama-nniḍen, ad tafeḍ
teṭṭuqet-d tama-nsen. Tikelt-a, d yiwen deg-sen i yessnen
amzazwar n tedbelt yerna ixeddem ɣur-s. Ad d-mqarabent
tamiwin-nni, ad d-isuḍ waḍu n talwit gar-asent. I yat taddart ad
buṭṭin am yiwen n wemdan ? ala, ala ! ad tɣilem d izamaren,
nekni! Llan wid iteffɣen, ttruḥun ɣer temdinin : Lezzayer,
Lpari. Rran-d s lexber, ahat ? Llan wid yeqqaren ajernan
(aɣmis). Ajernan, nekni, nfehhem-it akken nezmer. Llant daɣ
tismin neɣ ayen-nniḍen. Rnu d acu, d ilelliyen ay nella lḥaṣun.
Truh-aɣ nufa-tt : ad temwiwel iwsawen, ad ternu iweksar. Dɣa
ad dukklen medden, taggara ad d-yenṭeq bab n wawal :
– Ifaciyen, ad d-kken s ya ! wa deffir wa. Ad nebuṭṭit
lwaḥid.
Ma d Izeddukliyen ur txeṣṣer ara nniya-nsen ...
Wa d lqis n wawal kan. Ma yella d ayen ara d-yawi, ama
izad ama yenɣes. Ufrinen21 zgan, d widak kan. Mi ara d-asen ad
aɣ-d-fken awal, sɛan yiwet n tidet kan : neẓra ad d-uɣalen
yiwen n wass iwakken ad aɣ-d-fken awal-nsen daɣen. Tawaɣit
d ta : d iberraniyen irkelli. Rnu ur nesɛi yiwen ara sen-d-

20
Tadbelt : D imukan iseg d-xeddmen medden lekwaɣeḍ-nsen.
21
Ufrinen : Wid i d-fernen medden deg tefrent.

47
Ussan di Tmurt

nweddef, hatan wayen i aɣ-yesserfayen. Ulac, ula yiwen ! llid d


Afaci llid d Azeddukli.

Di taggara, neẓra, tuṭṭfa-nni deg wawal s uɣanen anagar


di tsertit n taddart ay tesɛa kra n lmeɛna. Di taddart
« ttmeslayen medden, rnu d tidet yeswa wawal ». Ttmeslayen
medden ɛinani daɣen. Seg zik ay myussanen medden. Ma yerna
yiwen, wayeḍ ad yessirem, ma rnan-t daɣ ad tafeḍ yebɣa ad d-
yerr ttar-is.
Di tazwara akk ya, d Izeddukliyen i yeṭṭfen rray di
taddart. Imir-nni, tuget deg at taddart d Izeddukliyen. Ifaciyen
ttbanen deg yiselsa-nsen (llebsa) icebḥen, deg yiɛebbaḍ-nsen
meqqren, deg nniya-nsen ur neṣfi ara. Regglen i Tejmaɛt,
zegglen tameslayt d medden, rnu sseglalen ixeddamen-nsen d
walag-nsen. Ass n ssuq, ttwalin-ten akk medden ttraǧun zdat n
tewwurt n Lḥakem. Maca, Lḥakem ur itteg wayra iwakken ad
sen-d-yefk tayet. Netta, iǧɛel-iten d Lɛeqqal, nutni daɣ ttraǧun-
t melmi ara ten-yessers akken. Ur sen-igi ara lḥal armi i d-
yewweḍ wayen ggunin akken : di tfernin n Tejmaɛt,
ttwaɣelben; ɣlin ɣef wudem, zdat n Umeqqran yettmuqulen
deg-sen, s taḍsa n wuglan ; ɣlin zdat n yixṣimen-nsen i ten-
yebheddlen.
Meɛlum, yeffeɣ-d Uselway-nni d Azeddukli, seg tfernin-
nni. Inesɣuma22-ines daɣen d Izeddukliyen. Widak-nniḍen
qqimen deg yixxamen-nsen. Neẓra-ten armi neɛya. Aselway d
yinesɣuma-nni-ines qqimen d widak kan.

22
Inesɣuma : Wid yettweṣṣin, yettɣvimin ɣer tama n Uselway ttaken-as afus
rennun-as tikta.

48
Ussan di Tmurt

Asmi i nɛawed nedɣer (mačči ɣef Tejmaɛt, tikelt-a),


jemɛen-d Yimɣaren lɣaci, ɣer lǧameɛ. Nnejmaɛen-d akk
medden ɣer daxel, qqimen ɣef yigertiyal. Deg berra, ilemẓiyen
merra qqimen ɣef yidebdiyar n wedɣaɣ. Bɣan kan ad kecmen
lekluf, i asen-nnan. Ulara asen-d-tefk Tejmaɛt. Maca ran ad
smuzgten i Uselway. ur-s ara d-yini, Uselway. Dɣa nruḥ ad
nsel. Rnu, ilaq ad nili dinna, ma ulac ad nettuxeṭṭi.
– Ttmeslayeɣ-d ɣef yisem n Nnbi, yenna Uselway. Di
temdenin, tɛum tsertit. Deg taddart, ula yiwet ur telli. Neɣ,
tella yiwet ! Tasertit-nneɣ, d aɣrum. Ur tesseḍsay ara . Ur ilaq
ara ad aɣ-d-sneṭṭeḍen aṭan-nsen at temdinin. Ticki d lecɣal-
nneɣ, nettemsefham gar-aneɣ. Seg zik ay tleḥḥu akka, ur
nuḥwaj yiwen ! I da, d acu i d-nesfayed ? Steqsayeɣ-ken-id.
– Ur kkiɣ-ara, i d-yessuɣ yiwen, seg berra.
– Ih, d tifrat. D tifrat yifen tiyaḍ, ahat. Iwakken ad d-iniɣ
kan. Lḥaṣun, ur aɣ-yecqi wayra.
– Ala, yecqa-yaɣ, i d-yessuɣ yiwen n yilemẓi seg berra.
– Kunwi ay ilemẓiyen, susmet, i d-yerra Wemɣar-nni.
ur-wen ṭṭemman ara d-yemmeslayen, neɣ aẓet-d iwakken ad
awen-d-nsel.
Yiwen ur d-iqerreb, yiwen ur d-yuẓi.
– ur-s lḥeq, yecqa-yaɣ kra yellan, d tidet, i d-yenna daɣ
Uselway. Ad nextir : adɣar n lɛali neɣ win n diri. Wid ur nteffeɣ
ara, anagar Tajmaɛt neɣ lexla ay ssnen kan. Ulara ccukken. Kra
yellan, ɣilen yeshel. Dɣa, ẓriɣ, ilaq ad nextir akka neɣ akka,
akka i yella ddin-nneɣ. D Inselmen merra, ilaq ad ttamnen.
Mačči da i daɣ-teɛreq.
– Da i daɣ-teɛreq, i d-suɣen.

49
Ussan di Tmurt

– Yerbeḥ, ɣur-k lḥeq, daɣen kečč. Da i teɛreq. Ad awen-


t-id-alseɣ, acku nnan-iyi-t-id. Taddart-nneɣ tettwaɛllem s lmidad
azeggaɣ. Rran-d s lexber yes-neɣ, qbel ad neg kra. Ur d-wehhaɣ
ɣer yiwen. D ayen yeḍran. Anwa ur neḥsi s wannect-a ? Ihi,
akka. Rret-d aḍar, d tikelt taneggarut. Meyyzet. Rret tikmamin
i yilemmamen-nwen. Walit leɛrac n ugemmaḍ-ihin, wid
yessnen ad ɛicen. ur-sen aman, trisiti, iɣerbazen. Nekni, da,
ulac. Meyyzet ...
– Tfukeḍ ? i as-yenna yiwen n Unesɣamu.
– Werɛad, maca mmeslay ma yehwa-yak.
– Ad ken-id-feyyqeɣ kan ɣef yiwet n tɣawsa. Ḥesset-iyi-
d. Aseqqamu n Uselway, yelha. Teẓrim d acu ara t-aɣem ma ur
teddim ara did-s ? Ula ara t-aɣem. Ur ttamnet ara s tewwura n
yigenwan. Amzazwar ilaqen ad iɛeddi ad iɛeddi, ma d kunwi ad
tuɣalem ɣer lexlawi-nwen.
– Ad nuɣal ɣer din, ur necliɛ ara ...
– Ttmeslayen i at leɛqel d lmeɛqul. Llan at leɛqel d
lmeɛqul ...?
– Llan, llan.
– Ula,ulac.
– ...
Tifernin ɛeddant akken i nuɣ tannumi. D tidet, medden
uɣalen ɣer lexlawi-nsen; rnu ttraǧun tifernin i d-iteddun.
Awal tura, ilaq ad t-id-nfakk : leɛrac-nniḍen zgan sɛan
aman, trisiti, iɣerbazen. Nekni, da, ulac.
– Acku, nekni, nettwaɛellem s lmidad azeggaɣ, ay qqaren at
leɛqel d lmeɛqul.

50
Ussan di Tmurt

VI . Ssuq n Ttlata

51
Ussan di Tmurt

VI . Ssuq n Ttlata 23

Llan wid yettweṣṣin wiyaḍ iwakken ur izeggel ara


wergaz ssuq, kra yekka di ddunit.
– Yiwet n tikelt di ddurt, yezmer wergaz ad yefk i
yiman-is asgunfu d kra n unecreḥ, Cciṭan Rebbi ad t-yexzu !
Anecreḥ, wissen. Ma d asgunfu, yella yella. Acku, ssuq-
nneɣ ur yebɛid ara nezzeh ! Setta d akilumitr s ya, setta-
nniḍnin s yihin, d tikli !! Akka i yella lḥal ihi, yezga. Tteẓdina d
akilumitr, mebla wid-nniḍen n ucali d tuzzya deg rḥabi. Ihi
akka ! Rnu llan wid i yerran annect-a d asgunfu, ɣas akken,
neẓra, ur ɛeyyun ara deg wussan-nniḍnin, mi ara xeddmen yal
ass di taddart. D acu i tebɣam ? Ula d ddurt tesɛa, lḥaṣun, tama-
ines n diri.

Deg yiwet n tama, ulac ayen yifen tirzi ɣer ssuq. Ulac
ayen i d-yettrebbin argaz daɣen nnig n wannect-a. Ad ak-
ikenni Rebbi am wakken teffɣeḍ-d seg uberjeɣlal-inek iwakken
ad tkecmeḍ ɣer umaḍal24; amaḍal, ad ak-d-yettban d ahrawan.
Deg taddart, ur i d-tettarraḍ ara s lexber. Ad ntezzi ad
ntemmeḍ, ad d-nettawi timɛayin, ad ntemjiṭṭiw ɣef wulac, ad
23
D ssuq n Ttlata n Tizi Racid.
24
Amaḍal: Ddunit-a deg nella.

52
Ussan di Tmurt

nettak azal i yiman-nneɣ akken i t-nettak i lǧar-nneɣ. ur-k ad


naɣ abrid kan, dayen : ad neqreq ma ur nebɣi. Medden merra
ad d-ttalin neɣ ad d-ttadren, seg yal taddart. Kra yellan d abrid
n uḍar, ad d-yesmir amur-ines n yirgazen ɣer webrid
ameqqran. Tirbaɛin, ad tent-tafeḍ ttemyaggarent,
ttemseḍfarent, ttemyizwarent. Wa yusa-d ɣef uḍar, wa irkeb-d
aɣyul neɣ aserdun, wis-tlata yekra-d aṭaksi, akamyun neɣ lkar.
Yella win i d-yettawin ifassen-is d ilmawen, yella win i d-
yettbabban ɣef uɛrur-is, neɣ inheṛ-d addras ameqqqran n
wakraren imuḍɛifen i d-yessalayen tagut n uɣebbar s tfenzaɛ-
nsen mi ara sqerbubent. Lḥaṣun, ay din d iqeddiwen, ay din d
tikliwin, ay din d llebsat! D amaḍal n tidet, anda i ilaq yiwen ad
iẓer iman-is am netta am medden ; d amaḍal anda ur i ak-d-
iṣaḥ ara ad tɣilleḍ ifen-k medden neɣ tifeḍ-ten ; d amaḍal anda
ara yecreh umdan xerṣum imi i yuɣ amkan-is gar medden, ad
as-yini : d argaz gar yirgazen, rnu akken yebɣu yili leɛmer-is,
akken yebɣu yawfay, yuzur neɣ yesɛu, ad yaf amek ara yaɣ
amkan yuklal. Neẓẓar at taddart-nneɣ, at tudrin-nniḍnin, at
leɛrac-nniḍen s yiwet n tiṭ. Wid nessen ya, ttbeddilen zdat n
wallen-nneɣ, ttbanen-d s wudem-nniḍnin. Timexḍa i neḥseb
ɣlayit neɣ ɛban ttirxiṣen-d seg dqiqa ar tayeḍ, timexḍa-
nniḍnin, d anemgal, yessewham wakken ttimɣuren berra i
taddart-nsen. Annect-a, izegger-d lbal mebla ma imeyyez-it
yiwen. D tidet, aya yuɣ-d igenni, yesseḥmaw-d tagnit swayes
nettḥulfu deg ubrid ya, abrid i ɛemren medden, fell-as ad
naweḍ ɣer ssuq yettkuffuten d lɣaci. Ur ntettaw ara taddart,
axxam, neɣ tawacult, maca nettarra-ten deffir n uzeṭṭa n tissist
yuɣalen zun d tugna n tmetti-nneɣ25.
25
Timetti: D tuddsa n yimdanen.

53
Ussan di Tmurt

Win ur nuɣ ara tannumi d tudert gar lɣaci, ad yaf tagnit


n ssuq ameqqran tessedhac, tqebber. Deg wul, ad yessimẓi
iman-is, ad yerr iman-is d asuf (aweḥdani), d ameqqalu n
tezmert, d awezwaz zdat n kra n uwaɣzen ur nesɛi isem ;
awaɣzen ur nettidir ara xerṣum yiwen n wass ; awaɣzen i t-
yettaṭṭafen deg ufus akken d tisaɛtin, i as-yettgen udem d
yiman d imaynuten ; awaɣzen i t-yeggaren di kra n tɣawsa, i t-
yettḥuzun s ccḍef.

Tamɛayt-nni n win yessaǧǧawen akken rrezq, tettas-d s


allaɣ iman-is.
Qqaren-d d argaz ikemmlen, d imweddi, ur yessimɣur
ara iman-is ; yettḥebbir kan amek ara yessiǧew rrezq-ines ; ass-
nni, ur isewweq ara iwakken ad d-yesken tazmert-is i medden.
Yiwen n wass yerza-d ɣur-s yiwen deg leɛbar-is, yebɣa ad
yaǧǧew ad yernu ad ifareṣ tagnit iwakken ad iqaren iman-is.
– Irden-a-inek ur lhin ara, i as-yenna winna. Yeddem
tummeẓt (takemmict) deg-sen, yessenɣad iɛeqqayen-nni gar
yiḍudan-is, wa deffir wa. Yerra-ten d awren, ɣas akken irden-
nni d iquranen.
– Ssuq hraw, xtir irden ɣef yiman-ik, i as-yerra bab n
yirden, s talwit, s tiẓudya .
– Ḥsiɣ, maca ad awiɣ lgelba (aqerwi).
– Nekki d asiǧǧew i ssaǧǧawaɣ da ; ihi, fell-i d asiǧǧew,
fell-ak d lexlaṣ.
Yeṭṭef durwat-nni-ines, aredqal yerra-yas-tent ; yeṭṭef ɣur-s
yiwet, yerra-tt gar yiḍudan-is.

54
Ussan di Tmurt

– D tiwriqin i iyi-iɛeǧǧben, ṭṭef durwat-ik ɣur-k, i as-


yenna. Ur lhint ara. Hatan, wali-tent ! Yesferkej duru-nni gar
yiḍudan-is, yerra-tt d taɛeṣbant, yewwet-it yes ɣer uqadum.
– Xelleṣ-iyi-d s wayen ur nettenčun ara, bɣiɣ tiwriqin.
Yefka-yas tiwriqin, ma d wayeḍnin yesruḥ duru, yerna temɣer-
nni-ines.

Wid ur neẓri ara ɛad ssuq n Tlata ur d-ttarran ara s


lexber meqqer annect ila-t. Akken yebɣu yini yiwen : hraw
annect ila-t, neɣ yettawi lɣaci mačči d kra ; ayen yebɣu yiwen
yini-t, drus. Ilaq ad asen-yeṭṭef yiwen afus iwakken ad ɛeddin
deg temterwit26-nni yemxubbalen, ad ten-yesɛeddi gar lɣaci-
nni imgedwi, ad ten-yawi ad slen i traɣma-nni ur iqebbel leɛqel
deg tiɣriwin, deg yisuɣan d zzhir. Ihi, win yeslan werɛad yeẓri.
Ssuq-nneɣ, ilaq ad t-iẓer yiwen d timeẓri !
Zik-nni yezga-d deg yiwet n tiɣilt, gar tsufa (tibelḍin)
iwumi ur d-yecfi yiwen ; d tisufa i d-yettaran tili, i d-yettakken
iɣallen-nsent iwakken ad ṭṭfent kra yellan : iseɛlaq yettengayen
d aman n wadal, imeslax n weksun yettqiṭṭiren d idammen,
iseɛlaq n tbeṣlin, leḥrir mm yal tiɣmi. Tura, tisufa-nni ruḥent
ad neggrent. Tid mazal ddrent, squcmen-tent merra s lǧur, rnu
yiwen ur tent-yettmuqul, yiwen ur yessutur deg-sent afus.
Imir-nni daɣ, yiwet n tzeqqa kan i yellan ; tazeqqa yesdukkulen
Lqayed d Lqaḍi. Deg yiwet n tama, yella lbiru n Lqayed i d-
ttẓurun, tikwal-tikwal, Lḥakem d yiǧadarmiyen. Deg tayeḍ,
yella lbiru n Lqayed i ɛemmren wid yessekrawen idrimen (s
tmerna), aberraḥ n ssuq, Imɣaren akk d yigujilen. Tazeqqa-ya,
nnḍen-as yijdaren n wesɣar d yijdaren yebnan s ṭṭabya ; d

26
Seg ‘Rwi’ : ayen yerwin

55
Ussan di Tmurt

ijdaṛen i kerrun ibeqqalen d wid yeznuzun ccac. Tura, yekka-d


webrid s wadda. Aɣlad27 yeṣweb am lemdek ; izudaɣ28 s
yiderbuẓen rran-d tiṭ, seg tama d tayeḍ. Seg tallit ɣer tayeḍ, ad
tezdi tnezduɣt.
Di tqacuct, ass-a, teqqim-d ala texxamt-nni yehrurin
merra d rebɛa n tbelḍin timeɛlalin. Din, teqqnen yimsewwqen
iɣyal-nsen d yiserdeyan-nsen ɣer yiwen n umrar n wuzzal i d-
yekkan gar tsufa ; d amrar yecban azrem yeqquren dayen.

Seg Ttlata ɣer Ttlata, ad tafeḍ aḥeddad, ɣer lǧedra n


tasaft, yeqqim gar tbardiwin d yizembilen d ccwari, zzebṛa gar
yiḍarren, tismirin deg ufus. Deg wass n sḥu (ticki zeddiget
tegnewt), ad tafeḍ tiserdunin d yiɣyal tteglillizen s unecreḥ,
ttmesraḥan, ttmiḥkan lesrur-nsen, ttruḍun, ttzeɛbiḍen. Ticki
tettwaɣ tegnewt, ad ten-tafeḍ bran-d i yimeẓẓuɣen-nsen
ččḥen, idisan-nsen yekkat fell-asen ugeffur. Yettbin leḥzen
aberkan fell-asen, ass-nni. Ticki i teḥma tegnewt, ad ten-tafeḍ
gnen s yibeddi, d imxazniyen ; imeẓẓuɣen-nsen ttleɣwin,
arquqen-nsen mfarezzan, ttargun tirga ur nesɛi lqaɛ ; tthuzzun
tiseḍwa-nsen tiɣezfanin zelmeḍ yeffus am yireqqasen,
ireqqasen yuɣalen d inagan ɣef tungufit-nsen – acku ala izan i
zemren ad ten-srewlen.
Iḥeddaden ttidiren gar wid ssnen nezzeh. D amuqel kan
ara imuqel deg-s, ad yeɛqel dindin zzayla yettɛeqqlen. Ta,
yeshel cɣel-is : ad tafeḍ amɛawen yeṭṭef-as aḍar-is, yesneḍfas-t
ɣer tgecrir-is ; din, bab n lḥirfa, am win iqemcen tiṭ-is yeldi-tt-
id, ad as-d-yekkes tismirt taqdimt, ad idegger imesmaren-nni,

27
Aɣlad : d azniq
28
Izudaɣ : Lbaṭimat

56
Ussan di Tmurt

ad d-yeddem ajenwi, ad as-yegzem lḥafer, taggara ad as-yerr


yiwet d tamaynut ara isemmer s lmul, rnu ur yettmehmih ur
tt-izeggel. Azal n rbeɛ n tsaɛet, ad issereḥ i « umuḍin »-nni ;
« amuḍin » arejdal, yemlellin, maca yelsa amaynut ɣef tlata n
wayyuren.
Llant zzaylat ur nettak ara lwi i waya, tid-nni ilaq ad d-
nnejmaɛen yimsewqen iwakken ad ṭṭfen zzayla-nni s ccḍef ;
dɣa, aḥeddad-nni, seg tama-s, ad yeg cɣel-is s talwit, acku ur
ilaq ara, ahat, ad yefk yiwen lemḍuɛ ula i tzelgiwin n tserdunt
tazeɛbaṭ.
Seg lbeɛd, allen ur zeggent ara din, deg tiɣilt-nni. Ssuq,
hat tura iweksar ; icuba kra n tfawet tacebḥant deg yiger
azeggaɣ. Annect-a, yelha i tmeẓriwt, yelha i tmesliwt daɣ, acku
meqqer, yeɛmer. Ad tafeḍ tagnit teččur d azefzef, azefzef
yecban cwiṭ win n weglaf deg wafug ; maca, wa, lqay, hraw, d
imidreg29. Tikwal lḥasun, deg wussan yecban ussan n lɛid d
amedya, zzaylat tuɣ din ulac, ad tafeḍ igezzaren ulin d asawen
ɣer tiɣilt-nni ; dɣa, ttbinen-d am yimazunen (lmalayek)
iberkanen yessedhacen, yessexlaɛen tiɣtas30-nsen yessalhaten.
Deg yigenni, ifalkuten tezzin-d s wafug i wegni-nni
yessewḥacen, tezzin afriwen ḍelqen. Ad tafeḍ tiɣilt-nni merra
yuli-tt uḥemmal yettmujen, ḥercawen ; aḥemmal i d-iberrun i
wanza annect ila-t ; anza ideg tuɣac gtit, mačči yiwet neɣ snat.
Tikwal ad tesleḍ i uɣwiwes n uzger yemmezlen ; tikwal i uɣyul
yesreɛruɛen mebla lmeɛna, acku ahat iɣil yeḥrec ; tikwal ad
tesleḍ i usbeɛbeɛ n tejlibt n yizamaren yuggaden ad ruḥen ad
d-ǧǧen tiyemmatin-nsen, tikwal-nniḍen daɣ at tesleḍ i tɣeṭṭen

29
30
Tiɣtest (ti-as) : ayen ɣer wacu i d-tetteddu tmettant.

57
Ussan di Tmurt

sbeɛbuɛent, ɣas ulamma ur tent-yuɣ wayra ; tikwal ad tesleḍ i


leɛyaḍ n tkerṣin, i usṭerḍeq n tḥerraqatin i d-ṭṭeggiren warrac,
yelsan cebbḥen-d, gar yiḍarren n wid yettruḥun ttuɣalen di
rḥabi n ssuq.Tikwal tetteffel-d taɣect n kra n umdan, seg
ugerjun n warisem ; tettufrar-d nnig n traɣma-nni n ssuq,
teggar-d tiɣri i medden iwakken ad ṣeggmen iman-nsen.
Deg wussan yecban ussan-a, yettiqlil lɣaci, yettenɣas
lḥes. Tettrusu-d dɣa talwit, ɣas ulamma yettili-d urway tikwal ;
deg wussan-nni, yettili-d listaɛ : imsewqen ttcalin akken i asen-
yehwa, acku ula d ssuq-nneɣ meyyzen-as qbel ad t-bnun. Deg-s
aɣlad d tḥuna, deg-s yiwen n usarag – mačči sin –, deg-s daɣ
axxam n tmezliwt. Tlata n yimeḍqan yemxalafen, ara d-nekk
wa deffir wa.
Ad neg tella teɣlaṭ d yiɣulad31. Seg tama-nni n yiɣulad,
izudaɣ ruḥen d azlem ; d izudaɣ bnan s lmul rnu ɛlay lebni-
nsen. Aya, ɣer tama ufella. er tama-nniḍen, ur yelli wayra ;
neɣ, yella usefreg (ẓẓerb) d wurti n ugrur yessufuɣen d aksar, d
aksar ɣer teɣzuyt. er taggara n uɣlad, din, ḥebbsent tkerṣin,
rnu llant tḥuna i d-yettɛassan imsebriden ; llant daɣ leqhawi,
nnig-sent d ttbaren d yiḥemmasen. er taggara n teɣlaṭ, ulac
aɣalad ; taɣlaṭ-nni tuɣal d abrid kan.
Iwsawen, yella usarag d ameqqran, d asarag yecban taɛrurt n
ulɣem. Iweksar, deg yiwen n yidis, llan kra n yimesluxen i d-
yerran talast (tilist) i uxxam n tmezliwt d wexxam n waklan –
win kerrun akken ikerrayen seg Ttlata ɣer tayeṭ.
Zdaxel, at tḥuna leddin-d tiwwura-nsen i yimsewwqen.
Tmagaren-d lɣaci s ucmumex rnu ttaznen-asen-d azul ɣef
lbeɛd. D imiẓiden, kkaten amek ara issinen merra lɣaci. Jebden-
31
Iɣulad : iṭruṭwaren, ma yehwa-yawen.

58
Ussan di Tmurt

d wid ara yaɣen ala s wawal : ssawalen-asen s yismawen-nsen.


Ẓran, ssnen ayen swayes yettḥulfu ufellaḥ : idehhec mačči d
kra, mi ara iwali akken iman-is yettwassen – yettwassen yisem-
is – berra i taddart-is. Dɣa, afellaḥ mi ara isel akken ssawalen-
as-d, ad yekcem rnu ad yaɣ merra ayen yellan ya di tḥanut n
taddart. Maca, bab n tḥanut n ssuq yessirxis-as-d cwiṭ, rnu
yesseṛway-yas acmumex. Anef i bu tḥanut n taddart, awer
yekker ! Netta, yelha i qeṭṭu s ureṭṭal (s ukridi) kan .
Ssuq n tidet mačči d tiḥuna-nni yettcabin tid n tudrin-
nneɣ, neɣ tid n temdinin. Ilaq ad truḥeḍ ɣer usarag. Ifellaḥen
ttirin asarag. Truḥun ad d-skecmen idrimen, ur ttruḥun ɣer din
iwakken ad suffɣen ; znuzun iguma (lfakya) akken tella
tsemhuyt : tiẓurin tiberqacin n triwa, rremman, ččina, lɛin neɣ
tifirest. Ta, d lfakya-nneɣ. Tella daɣ tin i d-yettasen si berra, tin
ur nessibnin ara, rnu nettaɣ-itt-id s rxa. Llan daɣ izegzawen
(lxedṛa) i wid ikesben ayla, i wid i d-yettsewwiqen s
yiḍellaɛen. Wi, ttemzazwaren anwa ara yaɣen ticiflurin,
ẓrudiya, lubiya neɣ tiɣawsiwin-nniḍen iwumi ur ntegg ara
ccan, nekni. Nettaǧǧa-ten ad aɣen, acku ur d-nusi ara, nekni, ad
naɣ tiḥcicin. Nettruḥu ɣer din ad nezzenz ! Neznuzu tibeṣlin,
claḍa i wuẓu, imɣan n ṭamaṭic, taxsayt d zerriɛa-s, ifelfel
qerriḥen akk d tzerriɛin-is ... Ad tafeḍ yal yiwen yeqqim ɣef
yijifer n teckart neɣ ɣef ucḍaḍ n ubernus-is, tirect-is zdat-s,
imsewwqen ad ttruḥun ad ttuɣalen. Ttafen dima wi ara ad
yaɣen, rnu ttaran-d azal n wass, ɣas ulamma d aṭiṭuḥ.
Nnig n rreḥba n yizegzawen, ttilin wid izeṭṭen aẓebbuj
(aḥeccad) d wusran, znuzun tiqeṭṭarin d ccwaṛi tijdidin ; ttilin
daɣ wid yeznuzun igertiyal, wid yeznuzun ttaɣen leqlul d
yicabcaqen iqdimen ; yettili bu yiɣerbalen, alessaq akk d
ixerrazen n yisebbaḍen. Gar yinaḍen-a d yimzenza, tekken-d

59
Ussan di Tmurt

warrac i d-yettweddifen tayuga n yitbiren, tayaziṭ neɣ ayaziḍ


iwumi d-qqnen afriwen d yiḍarren.
er tama n leqlum (yizegzawen), temduḥḥasent
teɛceṛtin n wakraren ay rran ɣef sin n yizelman ; akraren
yettwaqnen mxalfa s temrart i d-yekkan seg yiri n wa ɣer wa.
Deffir n wakraren-nni, llant tɣeṭṭen d yiɣiden-nsent, izgaren d
tsita ; akkina, llan wid yessaǧǧawen rrezq, ttɣimin zdat n tirac-
nsen n yirden, n temẓin, n yibawen d lḥemmeẓ.
ef wecruf, nnig n webrid, ttilin at lujaq (wid
yessewwayen lqahwa), ikewwacen, wid yeznuzun lesfenǧ ;
akkin, d wid yeznuzun igelman, i d-iqublen tiṭ ɣef tiṭ axxam n
tmezliwt, d wacciwen-nsen ucmiten ara ḍeggren akken i yiḍan,
seg ya ar ticki.
Deg usarag, wid yeznuzun d wid yettaɣen ttmeɣḍalen
ɛinani, tuffra ur telli : imenza ttḥiren ad d-skecmen
iḥemmudiyen, ineggura ttḥiren ad ssufɣen sselɛa-nsen ; maca,
ulac ccek, ayen yessalwayen layas-nsen ameqqran, yiwen. D
acu kan, wid yettsawamen ttbanen-d dehhun, ma d wid
yeznuzun steɛmilen ssedhawen-ten nnig n wulawen-nsen –
mebla lebɣi, mebla aneddim. Mi ara ɛyun dayen, yekfa ṣber, ad
bdun ad temsawamen, allen ad d-akint s lemɣawla, dɣa d lawan
n umeɣḍel. Tameddit, mi yefra ssuq, asarag ad d-yegri d ilem :
wid yezzenzen d wid yuɣen, ad rzun s ixxamen-nsen, wa
yecreh wa yeččeḥ, maca ad stehnin xerṣum ula deg wannect-a :
ddren d irgazen, ccah ! D irgazen yemmeslayen armi rwan,
yuddin tixeftin i wiyaḍ, i irewlen i tḥila. D tidet, ulac kra
isehlen annect n win ara yezzenzen taqecwalt n waḍil neɣ
annect n win ara d-yaɣen asaku n yirden, ara d-tinim.
Annnect-a ur t-yetterra yiwen d aɣbel. Maca...

60
Ussan di Tmurt

Maca, gret aḍar ad twalim ! Jerrbet, ruḥet ad d-taɣem tafunast


neɣ xerṣum d ikerri i lɛid. Mačči d ayen isehlen maḍi, d
anemgal. Ssuq yeččur d timeskuccar i yibujaden ; ibujaden,
nessrent fell-asen leḥwayeg mi ara ten-id-kellxen akken
medden tikelt tamezwarut. Yeṭṭattaf-iten uneɣni d wuḥsif kra
i tekka ddurt, acku ttɣilen ad d-rren ttar di ddurt ara d-yezzin
akken.

Wid yessnen ad as-lḥun i ssuq, ssnen merra ayen ilaqen


d wayen iwulmen iwakken ad sellken iman-nsen, mi ara bɣun
ad skiddben ; ssnen daɣ ara gen ticki i ilaq ad fken awal neɣ ad
ṛeggmen, ssnen melmi i ilaq ad rren deg-s, s leḥdaqa mebla ma
ifaq-asen yiwen. Sɛan iles swayes i zemren ad ssaɣlin sselɛa neɣ
ad-tt-id-sserxun, akken tella teswiɛt. Ssnen amek i d-teqqnen
medden seg yiles, d wamek sserwalen wid ara yaɣen. Seɛɛun
imdukkal ideg ttgen laman, ttweṣṣin-ten iwakken ur ttaɣen ara
awal rnu tezzmen at nnḥuḥ d wuḥdiqen. D Irgazen. Ur asen-
yettkellix yiwen, neɣ ma teḍra, ttekklen qḍan-d ayen yelhan
rnu kra ur yessenxuxul nniya-nsen. Ssuq n yirgazen, mačči n
tlawin ! Argaz, ilaq ur yettnefḍaḥ ur yettaggad taxxeṣṣart ;
argaz, ilaq ur iberru ara i wallen-is mi ara t-id-yettmuqul
wayeḍ ; ilaq ur yettaggad ara, ur yettiwriɣ ara wudem-is : ilaq
ad yili d bu nnecraḥa d bu nniya alamma d ulamek. Argaz, ilaq
ad isellek iman-is. Qqaren-ed, zik-nni, ssawḍent tlawin armi i
yuɣent ssuq rnant ɛemṛent-t. Mi sewwqent yiwet n tikelt,
yekka ssuq-nni 7 n wussan d 7 n wuḍan. Rnu, ur d-uɣent ur
zzenzent ! Seg wass-nni, i d-ḥekkun, kksen-asent-t yirgazen ;
seg yimir, anagar tala i asent-it-id yeggran ; din, zemrent ad
sfiččwent, ad stewtewent, ad beddlent rray akken d melmi i
asent-yehwa ; zemrent daɣ ad fkent awal ideg ur ttaṭṭafent ara,

61
Ussan di Tmurt

taggara ad rzunt s ixxamen-nsent : ur rnint yiwet, ur tent-terni


yiwet. Irgazen, mačči d at tirwas-a. ef luhi n ttlata neɣ n
rebɛa n tmeddit n wass, ad tafeḍ yal yiwen yerza-d s wayen i d-
yeqḍa. Tuɣ ssuq yefra.
Annect-a ahat fiḥel ma nenna-t-id : nnafaqa-nneɣ
tameqqrant, nekni, d aksum. Nemsefham. Ilaq waṭas n cci
iwakken ad d-yejnu yiwen tayuga n yizgaren, iwakken ad
yessels tawacult-is neɣ xerṣum ad d-iheyyi tamɛict i ccetwa.
Aksum ɣlay fell-aneɣ. Maca, llan xerṣum wid ur t-nessaɣlay
ara, armi zgan tetten-t. Maca ula d wiyaḍ ttadren tikwal-tikwal
ɣer uxxam n tmezliwt, ulamma ɣlay fell-asen. Ass ara teḍru
akken, ass-nni d aseɛdi i twacult. Tuɣ iḍelli-nni mcawaṛen ya
ɣef waya, rnu ssulin leḥsabat-nsen. Tameṭṭut terra-d s lexber
lḥaṣun, tikwal ula d arraw-nsen daɣ ḥsan. Mi ara ttraǧun akken
tirzi n ubabat si ssuq, ad tafeḍ tameṭṭut terra tugi n uḥerkuk
ɣef yiniyen, ad ten-tafeḍ gemmen-d igeṭṭucen n tfeɣwa yakan.
Baba-tsen, ɣer tuɣalin, yeẓra ad as-d-inin warraw-is :
« Lɛaslama-k » acku, sbeḥ-nni ya, nnan-as : « Rebbi ad yili yid-
k ». Yeẓra, sin n wawalen-a, ɣur-neɣ, ɣur-sen lmeɛna lqayet
nezzeh-nezzeh.
« er rwaḥ, awi did-ek icedhiyen-nneɣ, maca, ɣer
tuɣalin, sken-aɣ-d dɣa tuklaleḍ amyager yelhan » .
« Sbeḥ , Rebbi did-k, tameddit, mreḥba yes-k ! », s waya
i nuɣ tannumi nettqamar amray n wexxam.
Zik-nni, ulac ccek, yettnafḍaḥ umray mi ara d-yuɣal s
yifassen d ilmawen, neɣ s yir udem. Di ssuq, argaz yettsellik
iman-is, rnu yettḥebbir i uxxam qbel ad d-yuɣal. Tura, yeffeɣ-
iten waluf, teffeɣ-iten leḥya, am yirgazen am lxalat. Beddlen
lewqat mačči d kra. Mi ara yenneɣni umray di ssuq, yettkemmil

62
Ussan di Tmurt

ass-ines di ttberna. Dɣa ad d-yerzu ɣer taddart, yiwen ur yeẓri


amek, di tlemmast n yiḍ. Ticki i teḍra am wakken i d-nniɣ, ad
tafeḍ tameṭṭut ass-nni, ur i-tt-id-yettsaḥ ara wawal. Arraw-
nsen daɣen.
D ayen i yeǧǧan mwafaqen at leɛraḍ, nnan : ala ayen n
diri i d-ttawint ttbaren ! Yewqem, ma ttwaksent ttbaren-a, ay
qqaren daɣ. Tisebbiwin yettawin medden ad swen, ur uqant ara
: llant, mačči yiwet neɣ snat.
Mi ara yebɣu urgaz n lɛali ad yekcem ɣer din, ad yezwir
ad yettkel ur t-id-yeẓri yiwen seg yimdukkal-ines. er twaffɣa,
ad twaliḍ yeffeɣ-d am umakar, acḍaḍ ɣef wudem-is. Ma iɛeṭṭel
din, ad t-tafeḍ yeskeṛ dayen. Dɣa « ad t-teffeɣ leḥya » . Maca,
imdukkal-ines ad t-fehmen, rnu ad as-ɛfun. Ulac ccek ihi, d
ttbaren i ilaqen ad jlunt !
Yella wayen ara d-yini yiwen ɣef ttbaren d yixxamen n
wučči. Tulawin-nneɣ, werǧin ẓrint-ten, ttɣuddunt-ten seg
yidammen ; irgazen tɣuddun-ten s nnif.
Bu twacult yettsewiq ɣef lecɣal-is. Mi ara iɛeṭṭel ur d-
yuɣal ara, mačči dima ɣer ttberna neɣ ɣer lqahwa i tt-yerra.
Ulac ccek, ɣer uxxam n tmezliwt. Deg wid yeznuzun akk di
ssuq, aklan deg-sen d « uccanen ». Ssnen-ten medden, ur
ttamnen ara acmumex-nni-nsen, ur ttgen ara daɣ laman deg
awal ma fkan-t-id. Ttif wi ibeɛden fell-asen ! Ssnen medden xir
n wakken i ten-ssnen ibeqqalen. Rnu ur uḥdajen ara ad d-kksen
tamussni d yiwen. Isem n umesbrid, mi ara d-iɛeddi, leqqḍen-
t-id d lleqḍ : « D tidet, ih ! wa d Rabeḥ », ay qqaren s usteɛmel.
– A Rabeḥ, aẓ-d ɣer da, muqel ṭwabeq-a n uzger, bɣiɣ ad
d-iniɣ n uɛejmi. D rrṣaṣ, ah ! yerwa, leqqaq. Nessen-ik, a
winnat. Tḥemmleḍ aksum yelhan. Kečč, tessneḍ ad teččeḍ

63
Ussan di Tmurt

idrimen-inek. Anef i yigarfiwen ad aɣen aksum imirḍus !


Ssuma ? Tin i dak-yehwan, a gma. D lǧib-ik ay d lǧib-iw. Nṭeq
kan ...

Ad tafeḍ afellaḥ-nni yerwel. Yuggad bu wudem-nni


izeyyten, bu wallen-nni ilehhben, bu yimi ittecmumuxen. Ad
iruḥ. Ad t-id-ilaqi wakli-nniḍen. Lḥaṣun ad inadi wid ara d-
iḥamin fell-as : ad tafeḍ sin, tlata, rebɛa, ɛecra n yimsewwqen
nnḍen-as i wakli-nni ; ad as-sserwun ccekran, ad ssirexsen
sselɛa-ines, ad skeɛriren ɣef ssuma-nni i dasen-d-yefka, ad
ttɛekkin fell-as, ad t-ttaṣren, taggara, ma yeṣber, ma yesɛuẓẓeg
iman-is, ma yettarra-yasen-d awal seg yidis, ad ruḥen ad
beddlen abrid. Ula da daɣen am usarag, ttmeɣḍalen medden, ur
ɛeyyun ara. Akka i yuɣen tannumi. Ssnen medden ad xtiren ass
d teswiɛt iwulmen iwakken ad d-aɣen s rrxa.

Aklan, ɛeqqlen win ara yaɣen s shala, ɛeqqlen uḥric


yettneclulumen rnu igellu s wid yettsetḥin. Llan wid yessnen
ad zegglen yir ssuq ideg yezmer lḥal ad as-d-yeqqim uzger
akken ikmel ur inzi ara, am wakken i ssnen ad farṣen tiswiɛin
yelhan ; di teswiɛin am ti, d timexḍa n tikwal, yal tacriḥt teswa
taxriṭ. Aklan, mačči d at nniya yeṣfan, mačči d at tmussni
lqayen. D ayen yellan, ilaq ad d-ṣewwren aɣrum-nsen. Neḥṣa
akk s wannect-a, ur t-teffreɣ ara fell-awen. Maca, yella wass i
deg kesben ayla ?
« Lḥirfa-nneɣ tettrebbi-d bab-is, mačči d kra, i iyi-d-
yenna yiwen deg-sen. Mačči d zzux ara k-id-zuxxeɣ, maca ilaq
ad ak-id-iniɣ : ulac wi i daɣ-yifen ! D igelliden n ssuq ! Nettaf
lemziya annect ila-tt, tikwal, mi ara d-nemyager d kra n yiwen
deg leɛbar-nneɣ, yiwen yessnen azal i teswa sselɛa, win yessen

64
Ussan di Tmurt

ad aɣ-id-yerr taḥjurt am urgaz. Tikwal daɣ ad d-yas kra n


yiwen n uɣennan ur nberru ara deg ssuma i d-yefka ya, rnu ad
yeẓẓu iman-is din, zdat-neɣ. Mačči s tḥila : yessefk ad nefhem,
d ayen iwumi yezmer ad d-yefk. Winna, nettɛawan-it, cwiṭ s
lemɣiḍa cwiṭ-nniḍen ɣef wayen i daɣ-d-yeǧǧa d lfayda.
« Ahya a gma ! Fehmeɣ dindin amɣar-nni i d-ifessin
akken takerrust (tayerrist) n tmeḥremt-is s yifassen-is
yeqquren, yettergigin. Mačči d amecḥaḥ. D lmanda i d-yeṭṭef,
yuzen-as-tt-id mmi-s si Fransa.
Ad twaliḍ tiwriqin-nni tijdidin, kmumsent : si « lpusṭa »32 i d-
yeffeɣ qbala. Yebɣa ad tezdel fell-asent, tewriqin-nni. Maca,
ttraǧun-t-id warraw n warraw-is deg uxxam.
« Wid i d-irezzfen si Fransa nettmager-iten s lhu d
nnecraḥa : ur suguten ara ameslay mi ara d-ttsawamen sselɛa-
nneɣ, iwakken ur ten-ttawin ara medden d imi ; ur ttferriẓen
ara gar yir aksum d win yelhan. Nettfaraṣ seg-sen cwiṭ, d ayen
yellan.
« Lɛeqqal d inuwar33 nennum did-sen. Ttarran iman-
nsen ḥercen, nekni daɣ nesteɛmil ɛzizit fell-aneɣ. D imsaɣen34-
nneɣ. Maca, deg wul-nneɣ, wi, d ixṣimen, ur ten-nrennu ara
yal ass, maca ma teḍra-d did-sen, ur as-d-ttɛawaden ara.
« At wakal ameqqran d timexḍa n tikwal kan i d-rezzun
ɣur-neɣ. Zellun iɣiden tikwal-tikwal deg yixxamen-nsen. Ticki
ara d-rzun ɣer ssuq iwakken ad aɣen aksum, ass-nni, nḥessu ad
nezzenz kra i nesɛa. Tbuddun-aɣ , tikelt i useggas !
32
Nezmer ad as-nsemmi s Tmaziɣt : Tanazzant ( amḍiq seg ttaznen medden
tibratin , lmandat, atg.).
33
inuwar : wid ixeddmen di tedbelt ( imukan anda i d-xeddmen medden
lekwaɣeḍ-nsen).
34
Amsaɣ : Win i d-yuɣen neɣ ara d-yaɣen.

65
Ussan di Tmurt

« Ttbuddun-aɣ-d daɣ at udriz : d tisulya, d lextana neɣ d


talalit. Ass-nni, nettiki ula d nekni di tmeɣra-nsen. D ayen
yelhan : di lferḥ i d-rezzun ɣur-neɣ !
« Di lferḥ, acku ur nɛeqqel ara dima afellaḥ-nni asusam,
mi ara d-yeṭṭef akken aseɛlaq (aceddiw) n uksum deg ufus,
tiwriqin deg wayeḍ, mi ara d-ibedd akken zdat-neɣ, ad
yettḥawat deg-neɣ iwakken ad neqbel ssuma i daɣ-d-yefka
netta ; ur t-nɛeqqel ara daɣ yekker-as ẓẓelṭ neɣ ɣur-s amuḍin
deg uxxam. Ur nxeddem ara da i lexṣara, neɣ ala ?
« Amek !? ... i fayda ? Ur telli ara gar yifassen n
Leqbayel, lfayda. D Rebbi i tt-id-yettaken. Nekni d lmumnin.
Ulac akli, gar waklan, i yettagin ad yesmeḥses i taɣect n ugellil.
Rnu, ula d nekni, nxuṣ. Izgaren-nneɣ, dima s ureṭṭal i ten-id-
nettaɣ. Seg wakken, zgan kkaten medden deg waklan ! Maca,
Rebbi yeẓra ... »

D tidet. Nnafaqa tameqqrant, d aksum ; ma d aklan, nutni, d


igelliden n ssuq.
Deg yiḍ, mi ara d-uɣalen yimsewwqen, abrid-nsen d
Tajmaɛt; dɣa, nɛeqqel wid i d-yewwin aksum, seg tikliwin-nsen,
seg wudmawen-nsen yeṣfan, seg lferḥ i d-yeffalen akk ya ;
nɛeqqel-iten seg wamek i d-qqaren Ssalamu ɛlikum. Nɛeqqel daɣ
lǧiran, acku, iḍ-nni, tawacult merra – am yirgazen, am lxalat,
am warraw-nsen – tecreh, tettecmumux. Deg yixxamen, iḍ-nni,
ad teɣli tsusmi d lehna ! Maca, tikwal-tikwal, mi ara kksen
tarbuyt, nsel i wawal mi ara d-yali ; dɣa iban-ak lḥal : yella wi
iḥeqren amur-is n uksum i das-fkan ...

66
Ussan di Tmurt

VII . Tamɣart mm tezdemt

67
Ussan di Tmurt

VII . Tamɣart mm tezdemt

Wi iẓran ? D tameɣbunt ara tili kan.


Hatan wayen deg wulac ccek : deg ubrid kan ara tt-id-
temlilem.
Ahat mačči iman-is, ad d-ɛeddint deg snat neɣ deg tlata,
s ya, zdat-wen ; ad d-ruḥent tazribt tazribt, ta deffir ta, alamma
ssawḍent ɣer taddart-ihin ur nebɛid ara. Maca, fell-as ad d-
awḍent ɣer ubrid, ilaq ad d-alint s tqucciṭ-nni (tazdemt)
taẓayant, ad d-ckinṭdent ɣef tberdatin, ad leḥḥunt am
tfireɛqas, ad sseknunt azagur-nsent iwakken ad tent-tezgel
tidekt, inujal d yidmimen. Ad tent-id-temlilem deg yal
tasemhuyt35. Ulamma yezdi-yaɣ wugur merra, taɛkemt n usɣar
d nutenti kan i tt-yettbabban, iman-nsent. D aɣbel, usɣar n
useḥmu d win n usewwi !
Irgazen zgan ttilin di Fransa, deg lexlawi neɣ di lqahwa.
Ur stufan ara ihi. Rnu, mi ara bɣun yirgazen azeqqur, ttarran
iman-nsen d irgazen, mačči d timɣarin. Dɣa, aɣbel ur yelli. D
lweqt kan i d-ttawin, ma yehwa-yawen : ad d-sseɣlin tasaft neɣ
taslent, ad tt-necren, ad tt-fellqen, ad tt-gezmen. Ad teslem i
tmencart mi ara tettẓerẓir, i tcaqurt mi ara tettṣiḥ , i ufḍis mi
35
Tasemhuyt am tefsut, anebdu, lexrif d ccetwa (tagrest).

68
Ussan di Tmurt

ara yeṭṭenṭun ɣef yimenqaren. Tameddit, ad d-ɛeddin s yiɣyal


iwumi d-ɛebban tiqeclalin tizegzawin am uɣrum ; d tizeggaɣin
rnu lehhbent am tɣerḍin n uksum yelhan. Aya, yettaččar tiṭ
rnu, akka, ur yettxuḍ yiwen di cctawi. D tidet, ma yella akka,
asɣar ur yettili ara d aɣbel ɣef medden. Imil, d aɣbel n tidet, ɣas
akken ! Teẓram acḥal n yimdanen ur nettxuḍ ara am wakka di
cctawi ? Ur ugiten ara. Ad ilin azal n wid ur nettkukru ara laẓ :
wi, teklen ččuren ikufa, heyyan usu d tduli, rnu ččuren yiwen
neɣ sin n yijḍaren n walim (asaɣur), berra i taddart. Mačči ɣef
wi i d-yella umeslay dɣa.
Deg taddart, yuɣ-aɣ merra uɣbel n uzeqqur. Maca, d
tiwessarin kan i t-yettbabban. Nestehna, seg tama-ya, d tidet.
Maca, ɣurwet ad tɣilem lḥaṣun yeffeɣ-aɣ cɣel d unezgum. Yal
yiwen s umḍiq-is, nebɣu neɣ awer nebɣu. D ayen isehlen i
ufham d usefhem.
Annect-a, ahat, fiḥel ad t-id-nini, mačči d tilemẓiyin ara
iruḥen ad d-awint asɣar, neɣ ad d-gezment tiqquciḍin seg
yiḥerqan ibeɛden ; iḥerqan ur nelli ara ahat d ayla-nsent, anda i
yezmer bab n wayla ad d-yeddlu fell-asent. Deg yimeḍqan-a,
ttɛeddin-d akk medden : iseyyaḍen, imeksawen, iberraniyen
rnu, akken i nwiɣ, ma meẓẓiyet yiwet, teẓram, ttilin yimjuren.
Ala ! tiqquciḍin n usɣar, mačči d tilemẓiyin ara tent-id-yawin,
anagar ahat ma yella seg wayla-nsent, rnu ma yedda urgaz did-
s ; argaz ara d-ifersen isekla s lqis, ara as-id-yesbabben
tazdemt, ara as-tt-id-icudden s lmul, s ccḍef daɣen.
er taggara, netta, ad d-yali ɣer taddart s uẓeɛnenni, tagelzimt
ɣef tayet, tameṭṭut zdat-s neɣ deffir-s tbubb-ed armi tekna,
udem-is inul lqaɛa. Annect-a yella, d tidet, rnu nuɣ tannumi
did-s. Diri wi inekkṛen !

69
Ussan di Tmurt

Maca, tafelwit36-a yezgan, ur ilaq ara yiwen ad iḥir neɣ ad tt-id-


iɣer s nniqsan, am wakken ara d-yini d amedya: rran lxalat d
taklatin, irgazen d ibabiten-nsent. Ala, ur as-ntteg ara tiḥilet.
Walit ihi.
Argaz, yekka snat n tsaɛetin deg ugezzum, tameṭṭut-is, ad tekk
ala yiwet, deg ubabbi. Akka yuli leḥsab, dayenni ! Ferqen lecɣal
gar-asen rnu mwafaqen swaswa kan. Yella wayen-nniḍnin daɣ.
Llan lehdur n medden, ara aɣ-yawin akin-akin, ma nebder-iten-
id da. Annect-a akk iwakken ad d-nini : argaz, ur ilaq ara ad d-
ibabb, rnu d tameṭṭut-is yakan ara d-yezwiren ad d-tewwet
deg-s ma yella, d amedya, ira ad tt-iɛawen deg ubabbi.

D tawessart-nni i d-temlalem akken, i d udem n uɣilif ;


telsa-d taqendurt tejjex, lekmam ulac, terna-d lfuḍa tefsex seg
yir tardiwin. Ifadden-is qquren, yuser-iten uksum ; aglim-is
yeqqel d acerbiḍ i d-yetteɛluluqen seg yiɣallen-is. Mi ara
tjebbed akken tamrart-nni, i d-yekkan nnig n tuyat-is, ifaden-is
fecclen, ttsusen. Tigeẓẓal-ines ɣellint-d seg taẓeyt. Tikwal ad
twalim icenfiren-is zemmen ɣef yiwet n terga iruḥen zelmeḍ-
yeffus; d targa yernan ɣef tregwa-nniḍnin i kerzen udem-is ɣef
uksar d usawen ; udem i ssekwen iseggasen. Ḍefret-tt ihi ɣer
uxxam ! Mi ara taweḍ dɣa, ad tebdu asuɣu, xerṣum mi ara twali
akken tislit-nni tettlawi. Akka ! tezmer ad tesserɣ isɣaren,
teslit. Ur teḥsi ara ansi i d-tekken yisɣaren. Testeɛmil ur teḥsi
ara. Tesɛa ul, teslit ? I mmi-s-nni yettɛemmiden i lefsad ?
Teẓram amek i as-d-yettarra awal, mmi-s-nni, ticki ɛad deg
lebɣi-ines i yella ?

36
Tafelwit : d talwiḥt ɣef dellgen inaẓuren

70
Ussan di Tmurt

– Ur ttruẓ ara aqerruy-im, a yemma ? Niɣ nesɛa, tura ad


ruḥeɣ ad d-gezmeɣ taslent.
– Ihh, ruḥ tura ad tgeḍ aɣbel i wul-im ! Hatnan warraw
n wass-a. Timɣarin ur as-llint i yiwen deg wul ; ama llant, ama
ur llint, yiwen ur icliɛ.
Lḥaṣun ilaq ad d-rren s lexber yislan meẓẓiyen : asɣar ur
d-yekkir ara iman-is. Iwakken kan ad d-rren s lexber !
Ihi ad yeṭṭef Rebbi sser ɣef temɣarin-nneɣ itekksen fell-
aɣ aɣbel n usɣar.

71
Ussan di Tmurt

VIII . Timeksawin

72
Ussan di Tmurt

VIII . Timeksawin

Tameksawt tḥemmel aṭas taɣaṭ-is. Rnu timeksawin


merra ḥemmlent tiɣeṭṭen-nsent. Ttgent-d lwaḥid yiwet n
terbaɛt tamecṭuḥt yettcalin akken i dasent-yehwa ɣef tɣaltin,
tiɣaltin deg ulac tagrurt (taneqlet) neɣ taleqqimt n uzemmur ;
tiɣaltin ideg yella aṭas n uzezzu, azezzu bu yiferṭaṭa n wureɣ,
ideg yella daɣ umezzir imɛeṭṭer, ariḥan, tiɛfert, akk d
tɣawsiwin-nniḍnin. Deg umadaɣ, ulac wi ur nettaf iman-is.
Nesɛedday lweqt : nettcali, nettnecraḥ, neǧǧellib, yiwen ur
yettḥir melmi ara d-yerr azal ...

ur-neɣ, taɣaṭ mačči d tafunast n umeɣbun kan, d tin n


medden merra. Kra n win izemren ad tt-yesɛu, yesɛa-tt. Deg
uxxam, taɣaṭ ur tceqqu yiwen, cwiṭ kan ay tettaḥwaj. Deg berra
daɣ tettsellik iman-is, ulac i tt-yifen, d acu kan lemmer ur
tesɣar ara aqerruy-ines, lemmer ur tɛebbed isekla-nneɣ n
lfakya trennu tettḍur-iten ; annect-a yettban-aɣ-d dɣa diri-t
maḍi, d ir i nettqamar, i nettnamar s wayen iwumi nezmer. Di
kra n tudrin, llant tqeḍɛiwin n umaɛiz ur nennegger maḍi ; d
tiqeḍɛiwin ara nkenni ɣer tegdatin37 anda zgan ɛedlen izerfan d

37
Tuddut, tigdatin.

73
Ussan di Tmurt

waɣanen n tɣermanin38. Kra n win yekkin deg tqeḍɛit-a, yal


ababit, ad as-yeqqel ilmendad, mi d tezzi nnuba-ines. Dɣa,
netta, ad yettuhenni ɣef kra n yimlasen (ledwar), taɣaṭ-is daɣ
ad texḍu i wurtiyen-ines. Imil, am wayen akk yellan d ucrik
ɣur-neɣ, yiwen ur iteqqal tawalit i taqeḍɛit-nni, di tilawt, rnu
yiwen ur yettnaji deg wannect-a daɣ. Amḍiq anda i tent-
nehhren di tegti, deg-s ulac ara ččent tɣeṭṭen-nni ; seg ṭṭarmat
n uzezzu, n ubelluḍ, n uẓebbuj (neɣ aḥeccad) yakk d tid n
tzeggart, anagar igeḍman ur nesɛi afriwen i d-yegran : tiɛfert
tenger ; deg umezzir-nni, ala iẓuran i d-yeqqimen ; acku
amḍiq-a, ɣef ɛeddan imeksawen mačči d tikelt neɣ d snat,
yemmečč, yettwaɛfes. Deg-s, kra ur yeǧuǧǧug ; i d-yeqqimen
anagar tuẓẓalt tawraɣt mm yifer yettminṭaḍen, tuẓẓalt ur
nettmeččay ara. Wi yekkren ɣer wayeḍ, yini-yas: « Ttawin
taqeḍɛit ɣer tuẓẓalt ». Neẓra, tameddit, ttuɣalent-d tɣeṭṭen-nni
akken ffɣent : lluẓent ; neẓra daɣ mmickaḍent mačči d kra,
glalzent ur glalzent cwiṭ deg uɣebbar, « urarent », s zzna, d
yiqelwacen, d yiɣiden-nsent n useggas-nni ; iɣiden yessaramen
ad uɣalen d iqelwacen qbel lawan.
Win iḥemlen taɣaṭ-is, ur tt-yeggar ara ɣer tqeḍɛit,
meɛlum. Rnu lemmer ur ḥmilent ara tmeksawin tiɣeṭṭen-
nsent, tili ur tent-twaliḍ ara zgant deffir-sent.
D tidet, llant tuddar anda ur d-yigir yiwen deg lbal-is
takti-ya n usali n tqeḍɛit. Listaɛ yella ; ṭṭarmat daɣ ur uqant
ara ; rnu kfan akk medden iman-nsen ! Di tuddar-a dɣa, d
imeksawen akk medden, xerṣum mi ara afen abrid, mi ara
stufun ; tiɣeṭṭen daɣ ssnent akk ibabiten-nsent.

38
Tigdatin-a n tɣeṭṭen neqqar-asent ,s teqbaylit, lmal n sɛi.

74
Ussan di Tmurt

Mi ara yeffeɣ bab n wexxam, yettawi-tt did-s, yessetbaɛ-


itt deffir-s, yettwehhi-yas, ulamma s cceḥa, s kra n yiliɣman i
d-itekkes yiwen yiwen seg uqelmun n yibidi-ines n lexla ; ass-
nni, taɣaṭ tameɣbumt, teẓra, ur tettaf ara abrid i uzeɛbeḍ.
Anagar aqlaqal deffir n uɣyul ara tt-id-isaḥḥen acku, ɣur-s ar
taweḍ kan ɣer uḥriq, ad tafeḍ yeqqen-itt ɣer tagust n usefreg,
ɣer tama n ṭṭarma n yinijel iseg ara d-tesḥuclef ahat kra n
yiẓemẓumen n uzanzu. er tama n taɣaṭ-nni, ad tafeḍ daɣ
aɣyul yettwaqqen yakan, ma d argaz ad ilhu d cɣel-ines.
Tameddit n wass, ad taɣeḍ amur-im, ad am-d-yefk tafelluyt n
tuga taleqqaqt i d-yesusi seg yigran, ad ternuḍ iɛeqqayen-nni
ineggura n tazart taxerbuct. D tuffɣa ideg tenmerrateḍ,
meɛlum. Maca, yella wayen yifen annect-a.

Tikwal tettedduḍ d lal-im mi ara truḥ ad tesmir tacwirt-


nni n tberra i d-tebrez deg udaynin. Tameṭṭut-a tuḍrift,
teṭṭafareḍ-tt s tiẓudya. Imesli n taɣect-is iɛeǧǧeb-am am
wakken i dam-tɛeǧǧeb tmuɣli-ines yettḥuzun nezzeh. Teḥsiḍ d
taɣaṭ-ines qbel ad tili d tin n medden. Annect-a, tessefham-am-
t-id seg yal tama. as akken, ass n twaffɣa, tettɣur-ikem s wul-
is. Fell-as ad tɛeddi i ẓẓerb akkin, ad kem-teṭṭef, ad d-tekkes
abaggus-is azeggaɣ, ad akem-teqqen ɣer tagust-nni taseṭṭaft.
ef yiḍra n tegrurin-nni, meɛlum ! D ayen i kem-yeǧǧan lḥaṣun
tettarraḍ-as lxir-nni, mi ara d-talimt akken ɣer uxxam. D
tawaffɣa wezzilen maḍi, teẓriḍ. I tikkelt-nniḍen, yella wayen
yifen annect-a.

Ussan n yiɣimi n warrac n lakul, zgan tettmektayeḍ-


ten-id. Aqcic-nni awezwaz, talaba tenneḍfas, leǧyub ččuren d

75
Ussan di Tmurt

tazart taɛulit armi i d-uffen, tabernust n tkessawt tezzi-d i yiri-


ines, yettremmiq-ikem-id fenṭazi, yettraǧu-kem-id ɣef umnar.
Ahat ad truḥem ɣef lbeɛd. Ad tafeḍ talwit, i tazzla. Maca, ad ilin
warrac-nniḍen d tɣeṭṭen nniḍen. Ad tejbum akkin, alamma d
asif. Ad yelhu wass, ad yili « yissi d wučči ». Ahh ! ccek ur yelli.

Arrac-nni ad lhun d yiman-nsen, ad tqessiren , aredqal


ad kent-ttun. D yiwet n tuzligt kan ara d-yebdun, ad d-teḍfer
tayeṭ, taggara ad d-mseglunt merra. Imir dɣa, ad terwi fell-
awent. Ad d-mmiren yidɣaɣen ɣef tmelɣiɣin-nwent d
yiberḍiyen-nwent (neɣ iɣesdisan) d yizaguren-nwent. Mi ara
kkaten akken tajewwaqt, yettiḥliw lḥal. Maca tikwal, did-went
ay ttirin ad uraren : ttaṭṭafen-kent-id seg wacciwen, ttalin fell-
awent ; ilaq ad tenhezzemt, ad tesbeɛbeɛemt alamma thajemt,
ad teglilzemt deg wakal, ad tcergemt timaẓẓagin-nwent. Hat
uharag39! Tameddit n wass, ad ten-id-temmager tyemmat s
ucmumex d ucrah ; tayemmat ur negzi, ur neɛlim s ucemma.
Ala, ur tḥareḍ ara ad d-taweḍ nnuba-nniḍen. Rnu ḥmed Rebbi,
yella wayen yifen annect-a.

Ala tameslubt deg-went ara yekukrun ad textir taqcict d


tamendiṭ-is, d tamendiṭ-is alamma yefna leɛmer. Akka neɣ
ala ?
D tiqcicin i yeḥninen ɣef warrac. D ayen yellan. D tidet,
ur tent-iteffeɣ ara ukukru, maca zgant teddunt d lmal-nsent!
Imeḍqan yelhan, ssnent-ten, rnu ad ten-awḍent, fiḥel ma
nenna-d. Ur tent-suffuɣent ara i uqesser, suffuɣent-tent i
wakken ad d-yeččar uɛebbuḍ ! Mi ara d-ɣlin akken yicenfiren-

39
Aharag : d yiwen n ååenf n waddal (gymnastique)

76
Ussan di Tmurt

is, arquqen-is ad d-ččaren d ḍmeɛ, tili taɣaṭ-nni ya teɛya deg


tuzzya i kra n tiṭ yelhan iwumi ur tettaweḍ ara, ahat tɣilem ad
tt-id-iẓer uqcic-nni ? Din, taqcict-nni, tettak-am-d afus,
tettcilbib ɣef tissi-nni, tettcelliḥ ifadden-is d yifassen-is
iwakken ad am-d-tesseknu tiṭ-nni alamma d imi-m. Dɣa
tettḥireḍ melmi ara as-terreḍ lxir-ines : dindin, ad d-themjeḍ
tiṭ-nni. Nettat, seg tama-ines, ad am-d-teslef, am wakken
tenna-yam-d : tanemmirt !

Tiɣeṭṭen zemrent ad teklent ɣef tmeksawin-nsent, imi


yiwen n unezgum kan i tent-ikeččmen : ilaq ad teklent ɣef
yiɛbbaḍ-nwent ččuren nezzeh, ɣef tmaẓẓagin-nwent uffent
swaswa. I wuccen, ur yeḥsi ara belli ur izemmer ara ad yeɣder
tiqcicin? Asirem ur t-yesɛi d teqcicin, yeẓra.
Tafenṭaẓit n teqcicin d tamaẓẓagt. Zgant seɛdalent
tiɣeṭṭen-nsent gar-sent. Mi ara ttmeslayent akken fell-asent,
ad tent-tafeḍ cerhent neɣ canent, ttmeslayent fell-asent s
tismin deg wul neɣ s zzux ɛinani. Tameslayt-nsent tettezi ala
ɣef wayen uklalent tɣeṭṭen-nsent. Mi ara ttmeslayent akken,
sut zzux ttbanent-d am wakken mmalent-d ssrur meqqren ;
rnu sseḍfarent-asent-id s ddɛawi n lxir :
– Tlata n llitrat, a yessetma, ad tt-yeḥrez Rebbi ! Yemma
tugi-iyi ad t-id alseɣ. Walimt iffan n tmaẓẓagt-ines, ad as-tiniḍ
d wid n tfunast, Rebbi ad ibarek ! iɣiden-ines d iɣezzfanen am
wuccayen , Rebbi ...
Yiwet n tmeṭṭut, s warraw-is akka imir-a, tecfa ɣef
wasmi akken tkes d yiwet n tmendiṭ-is, ur as-nteg ara ad d-
tekfu awal-ines mi ara dukklent.
Nteffeɣ lwaḥid, yal ass, iyi-id-tenna. Teḥmel taɣaṭ-ines
am wakken ḥemmleɣ tin-inu. Maca, nekk, d timsetḥit rnu

77
Ussan di Tmurt

ttaɣeɣ awal i medden. Tettmeslay-iyi-id yal ass ɣef taɣaṭ-ines,


rnu tḥeqqer tiyaḍ. Rebbi ibarek akka, Rebbi ibarek akin, nekki
qqareɣ kan : ih .
D acu ara ak-iniɣ ? er taggara, qqareɣ ula d nekki akken
teqqar nettat. « Taɣaṭ-im, Rebbi ibarek, tefneɛ tetrek ».
Imeslayen-a, werǧin sɛiɣ tissas iwakken ad ten-iniɣ i taɣaṭ-inu,
ɣas akken, deg wul-iw, ula d nekk deɛɛuɣ-as s lxir yal tikelt.
Tarfiqt-iw, ur d-terri ara s lexber, neɣ teẓra tettɛemmid,
tḥeqqer taɣaṭ-iw. Seg yimir ɣer da, mlaleɣ, anda-nniḍen, aṭas n
tid yeqqaren : « taɣaṭ-iw, Rebbi ibarek, d ta ... ». Nkenti neqqar-
asent : « ih, taɣaṭ-im, Rebbi ibarek, d ta ... » . Ma d nutenti
qqarent-aɣ-d, ur ttsetḥint ur ttnefḍaḥent : « taɣaṭ-im, d ta ... »,
jemmɛent lfal yelhan i wayla-nsent kan !
Seg yisegasen-nni n ucali ɣef tɣaltin, aktiyen
yetttḥuzun ttɣimin akken llan deg yixef, deg wul n teqcicin
timeqranin. Yiwet ur tettettaw taɣaṭ-ines yifen akk tiyaḍ, di
cbaḥa n uqerruy-ines, di ḍrafa-s, neɣ tin i d-yettawin tismin.
Iḥedfan-nsent, iqerra-nsent neɣ talɣiwin n tacciwin-nsent
zgant gar wallen-nsent. Nettmekti-ten-d am wakken i d-
nettmekti daɣ tikliwin-nsent neɣ ṭbiɛat-nsent. D talɣiwin i aɣ-
yettrafaqen kra nedder, d talɣiwin i aɣ-d-yesmektayen ussan-
nni n lehna, asmi i yettak win meẓẓiyen yiwen n wazal, ama i
yimdanen, ama i lmal, ama i yiman-is, d ussan n wasmi
iḥemmel aṭas taɣaṭ-ines.

78
Ussan di Tmurt

IX. er tala yettfun

79
Ussan di Tmurt

IX. er tala yettfun

er tala yettfun40, tilemẓiyin-nneɣ ttruḥunt ad


merrḥent s ucraḥ , am wakken i d-yella ucrah deg taɣect-nni n
ccna41 yesɛan cciɛa meqqret.
Ilaq ad yerr yiwen iman-is deg wemkan-nsent : nutenti, ur
sɛint ara tijmaɛin am yirgazen, d tala ay d tajmaɛt-nsent kan
ihi. Din, zemmrent ad mmeslayent, ad nnecraḥent, ad ḍsent
alamma yeččur-d usagem. er din, ttruḥunt d tirebbaɛ,
dukkulent lwaḥid, akken i d-myezgent lɛeqliya ; s yin daɣ i d-
ttawint lexber amaynut, din i ttemyuzzament, din i d-
temyukkasent tamussni gar-asent.
Nekni, s yirgazen, amḍiq tuɣ tala deg wulawen n
yilemẓiyen-nneɣ, nessen-it ; s yin akin, ur aɣ-iruḥ wayra deg
wayen iḍerrun din. Mi nmeyyez, naf tala d amur deg tmeddurt-
nneɣ ; amur-nni teṭṭef tala annect n win teṭṭef lqahwa, tejmaɛt
neɣ lexla. Yiwen ur yettamen ad tili tudert lemmer ulac tala
ɣur-neɣ. Nekni, d wid ur nezmir ad asen-xḍun waman, degmi i
nettruḥ ɣef lbeɛd iwakken ad ten-d-nagem. Aman-a,
40
Yettfun (deg umyag fu ): tin teɣwa tafat
41
Taɣect-a n ccna d tin iwumi qqaren s Tefransist : A la claire fontaine ...

80
Ussan di Tmurt

nesseqdacen-iten s lqis, deg unebdu. D ayen yellan : nettcuḥḥu-


yasen am wakken i nettcuḥḥu akk i yisafaren yuqan ɣur-neɣ,
nbeṭṭu-ten daɣ wagar-aneɣ d imuren ...
Maca, mi d-nniɣ annect-a, ur deg nwaya-w ara xseɣ ad d-
ssekneɣ i yiduba izuyaz42 liḥala ideg nella, liḥala i ssnen
nezzeh-nezzeh ; ur deg nwaya-w ara daɣ xseɣ ad d-ssaliɣ
leḥsab ara afen wid yesɛan ya tizeɣwin n usucef 43 yesseḍsay
neɣ ifut-it lḥal. Deg yiwet n tama, lḥaṣun, tagnit-a, d nekni i tt-
id-yessulin seg wass ɣer wass. Yura-tt ɣef twenza armi i aɣ-
tḥuza dayen.
Zik-nni, i d-ttalsen yimɣaren-nneɣ, Leqbayel ur
mqebban ara s tmezduɣt ɣef tɣaltin ; imir, ixxamen-nsen
mfaraqen, am yibawen ɣef lluḥ, di Tmurt yečča umadaɣ. Yal
yiwen yesɛa, zdat-s neɣ ɣer tama-s, taɛwint ideg yezmer ad d-
yagem. Asmi ulin ɣer tqucac, ttadren-d iwakken ad swen,
terra-ten tmara. Iban-ak lḥal ihi, d ayen isehlen i ufham : aman
ɣef waydeg nerwel akken di tazwara, nuɣal armi i aɣ-terra
tmara nettagem-iten-id, di taggara. Haten wamek i d-tlul tala.
Ilaq ad d-nessezwer awal ɣef tala-ya. Tezmer ad tili d
targa yettazzalen kra kkan wussan n unebdu ; d taɛwint n
ccetwa neɣ d tin n tefsut i d-yeffalen seg kra n yidis iwumi
bnan medden tidikelt ; d lɛinṣer n tidet ɣef i d-yesberber
wegrur, ulmu neɣ aḍil ; d lɛinṣer i d-yezgan di kra n teɣzuyt
teɣwa cbaḥa ; neɣ, ma ulac akk ya, d tala-nni ay ssnen akk
medden, tala yesɛan agelmim d usarij abeddis44, tala mm

42
Iduba izuyaz : at leḥkem
43
Tizeɣwin n usucef : d tizeɣwin anda siriden medden idisan-nsen,
udmawen-nsen, ifassen-nsen, atg
44
Abeddis ( seg bedd d idis) .

81
Ussan di Tmurt

yicercuren n neḥḥas, mm yinebdaden (tigejda) yebnan s


tyajurin, mm tɣerɣert iwumi ssan (abeɣli n) ssiman ; ta, d tala n
at leɛraḍ, tin yebna akken umessali (ubennay) arumi d
yiwaziwen n taddart, mačči aṭas aya, zdat n ṭṭemman d lamin n
taddart i dasen-yeqqlen i lmendad. Teɣzef n webrid ɣer tala,
ur teɛdil ara, temxallaf seg taddart ɣer tayeḍ. Werǧin (neɣ qrib)
tɛedda nnig n sin n yikulimitren. Ulamma cwiṭ n tsawent kan
tezga tella ɣef tlawin-nneɣ i d-yettagmen, nezmer ad d-nini :
taɛkemt-a ur ẓẓayet ara ugar n lecɣal-nniḍen i xeddment di
lexla, lecɣal i tent-id-yettraǧun yal ass.

Nessaram, d tidet, ad twenneɛ yiwen n wass liḥala n


lxalat-nneɣ. Maca, seg tɣawsiwin i tent-ixuṣṣen merra d tid
iɣur ssarament, tulawin-nneɣ zemrent ad d-ssalint umuɣ
annect ila-t ; rnu deg umuɣ-a, tilin n waman deg wexxam
mačči d imezwura ahat. Neḥsa, anagar ussan yelhan i tent-id-
yettraǧun ɣer zdat. Seg wass-a ɣer wassen, aman n Bab n
yigenwan, nesɛa-ten am nekni am medden. Ur ugaren ara fell-
aɣ, d tidet, maca ntes-iten baṭṭel, d izedganen, d isemmaḍen.
Rnu d tulawin-nneɣ i ten-id-yettagmen. Irgazen, ur ttruḥun
ara ɣer tala. Akka i yella lqanun di tudrin. D azref ur yuri
yiwen, maca wa yettak-it i wa, seg lǧil ɣer wayeḍ. D Taqbaylit i
ttgen medden rnu ttḥaraben fell-as, awal ur yelli fell-as. Ur
nettqil ara wid yettruḥun ɣer tliwa, ta mačči d Taqbaylit !
Yettili dima wemḍiq, anida teddiḍ, anida tezgiḍ, amḍiq anda ur
iḥemmel ara yiwen ad iẓer wayeḍ-nniḍen ; amḍiq-a, tikwal d
taxxamt-ines n yiḍes, tikwal d tanwalt neɣ d axxam akk ya.
Nekni, ɣur-neɣ, amḍiq-a, d tala. Din ttafent tlawin iman-nsent,
xir n wexxam. Dɣa, nettak-asent talwit ! Nekni yezgan nettidir
di tudrin-nneɣ tigelilin, tuzmikin, neḥṣa xerṣum s wannect-a :

82
Ussan di Tmurt

tala d amḍiq yifen akk wiyaḍ deg wecrah ; ulamma nesteɛmil


akken nettɣunzu-tt, deg wul-nneɣ, nnun ulac, nettfenṭiz yes-s.
Ulac, ɣur-neɣ, ayen yettuɣaḍen, ayen icanen, am tala ur neɛmir
ara. Dɣa, ncerreh ayen din mi ara teɛmer akken s tlawin d
teḥdayin-nneɣ. Teffɣent iwakken ad nessrent cwiṭ i leḥya d
uɣilif izedɣen ulawen-nsent. Mi ara ttemsawalent akken
iwakken ad dukklent ɣer tala, ad tent-twaliḍ ttɛeddint, ta deffir
ta, deg Tejmaɛt ; ttɛeddint, ɣef Tejmaɛt yeččuren d lɣaci, s
yecmax i d-yettɛellimen ammasen-nsent igrurzanen ; yettban-
aɣ-d yimir-nni am wakken d at taddart merra i d-yeffɣen, s
lferḥ, iwakken ad calin, ad d-sucfen, ad d-leqḍen abeḥri
asemmaḍ, ad rnun ad d-ssizedgen udmawen-nsen. Ur
nettaggad ara ad d-mlilen medden tulawin-nneɣ, neɣ ad tent-
afen zeddigit, seḥḥant neɣ cebḥent. Maca ayen yeffɣen i
Webrid, ur t-nqebbel ara, acku ɣur-neɣ, yal taɣawsa s wazal-
ines.

Ilemẓi yetturebban – neɣ mmi-s n laṣel – ur yettɣimi ara


ɣer tama n tlawin, ur itezzi ara daɣ ɣer webrid ay ttaɣent. Yelli-
s n laṣel daɣ tettaɣ abrid-is ur d-tberren ara ɣer deffir, rnu d
timexḍa n tikwal kan i tleḥḥu weḥd-s weḥd-s. Ma yella irad
Uɛessas mceyyaɛen timuɣliwin yettruḥun srid ɣer wul, dɣa din
ilaq ad qenɛen, ad ṣebren, ad rǧun alamma tezzi-d nnuba-
nniḍen iwakken ad myesmuqalen daɣen. Zemmren ad
myiɛǧaben sin, s tuffra, aredqal ad myixtaren alamma yefna
leɛmer. Imir-nni, imawlen-nsen ad ten-gen d aluf rnu yezmer
lḥal ad d-myezgen di rray. D tidet, iḍerru wannect-a. Neḥṣa :
ilaq ad myussanen cwiṭ imeẓyanen-nneɣ qbel tisulya.
Di tala, timɣarin ttqadarent-tent tlemẓiyin, acku
ḥemmlent merra ad d-sseknent iman-nsent d lɛali-tent.

83
Ussan di Tmurt

Siḍrifent iman-nsent, siḥliwent ilsawen-nsent, ttaɣent leɛqel d


lmeɛqul, maca rennunt-as kra n tismin d cwiṭ n luɛara iwakken
ad sɛeddint iman-nsent. Sut leɛqel ceɣɣlent d usizdeg n tegnit
di tala akk d umzizwer n nwabi. Tilemẓiyin ttɛassant iman-
nsent. Mačči d ayen isehlen iwakken ad d-tḥelli yiwet isem n
yelli-s n laṣel , maca mačči d yiwet neɣ d snat n tuzligin i
yesseɣlin lḥerma-nsent ɣef tikelt !
– Issin tirfiqin ukud ara tedduḍ, a yelli, i as-teqqar
tyemmat ifehmen. Ili-kem d tuḍrift zdat n temɣarin, ur ttnadi
ara ad as-tawiḍ nnuba i tayeḍ. Baba-m werǧin ixelleṣ lexḍiya
ɣef umexčeččew di tala.
– Leflantiya, a yelli, mi ara am-d-tessiwel, ini-yas :
« ččurrent tsebbalin ». Ur uḥdaǧeɣ ara ad kem-id-mlilen
medden neɣ ad kem-id-ẓren teddiḍ did-s.
– D acu-t wass-nni, a yelli, tettnecraḥemt rnu
tettneqniqemt ɣer tama n Tejmaɛt. Werdiya tecceg mi tebɣa ad
teqleɛ tikli.
– D tidet, a yemma. Anagar sin n yilemẓiyen i yellan ɣef
yidebdiyar. Bernen iqerra-nsen.
– Widak, a yelli, ttwarebban akken iqwem. Maca, ttif ma
tḥekmeḍ iman-im , ur ttizwiɣ ur ttiwriɣ, ur ttarxay ur ttaɛlay,
ur ttalway ur ttaẓay ... Ttif ma ur teɣliḍ ara.
Tiqcicin tiwezwazin ttruḥunt daɣ ɣer tala, am
tmeqranin. ur-sent ticmax d tiṭiṭuḥin, lemdent amek ara
tent-awint ɣef tammasin-nsent. Tiyemmatin-nsent sirident-
asent s lmul rnu ttweṣṣint-tent iwakken ad ilint d tucbiḥin, d
tuzyinin. Akka, seg wasmi ara yilint d tiwezwazin, i ttaɣent
imukan i tent-id-iṣaḥen di tala, am yirgazen di Tejmaɛt.

84
Ussan di Tmurt

Llant tid i d-itekksen amkan-nsent, s tiẓudya ; ti, tezzint-asent


tiyaḍ rnu ḥemmlent-tent ; llant daɣ tid yesseḍṣayen,
ssedhawent, seɛɛunt cciɛa ; llant daɣ tid yettnaɣen ; ti, regglent
fell-asent ; llant, sut zzux ur d-nemyezg ula d yiwet ṭbiɛa ; llant
daɣ tid yeddarayen tiliwin-nsent; ti, ttafen tid i tent-yecban
ukud dukkulent. Lḥaṣun, ta telha, ta dir-itt.
Ussan yelhan i tala d ussan n lɛid : ussan am wi d ussan n
usteɛfu d llebsa tamaynut. Ass n yisemmaḍen45, asagem ma
tewwi-t yiwet, d tasebbiwt kan. Ur tettḥir yiwet melmi ara
yeččar wecmux-is. Skanayent-d tiqendyar-nsent d rryas-nsen
neɣ, ma ulac akk ya, d tudmawin-nsent. Di tala, assen, ad tent-
tafeḍ cennunt, ceṭṭḥent s zhu d lhu ; ma d irgazen, deg tama-
nsen, ad ten-tafeḍ ttsuɣun akken-nniḍen, deg wanda-nniḍen.

Ass ideg ara teffeɣ teslit, tawaffɣa-ines, ɣer tala.


Yemma-s ad d-tas iwakken ad as-tcebbeḥ. Timdukkal-ines daɣ
ad tt-id-ɛassent seg yimnaren n tewwura, ma d tid yeffeɣ lḥir
teffɣent-d ad ddunt did-s. Ilaq usagem amaynut, i wass-nni.
Azerbaɛ ad d-yeṭṭaqqat simmal teddunt ɣer zdat, deg webrid
ameqran, acku, seg yal tazniqt ad d-teffɣent tidak yeccedhan
ad ẓrent tislit, asagem ɣef uzagur. Ticki tezyen teslit, d lal n
wayla neɣ xerṣum tettwaḥmel aṭas, azerbaɛ-nni yettizyin
mačči d kra s yimendilen yettirriqen, s tqendiyar d lefwaḍi.
Tislit-nni, tettban-d di tlemmast, s llebsa tamaynut, teṭṭeglelli
kan akken. Tuzyint tettarra awal, s leḥya, i tid i as-d-
yesserbaḥen tisulya-ines ; din, ad tɣileḍ dɣa tettizwiɣ trennu
deg lḥemmayer. Tewweḍ ar tegnaw, assen – d ass-ines
amezwaru, d ass aneggaru. Tettḥulfu s yiman-is tefreḥ tecreh

45
Akka i as-qqaren, di kra n tamiwin n Tmurt.

85
Ussan di Tmurt

armi i d-teskar i tiyaḍ tismin. D ass aseɛdi yifen merra ussan-


nniḍen, d ass i d-ineɣsen seg ddunit-ines simmal teddu ɣer
zdat. Dɣa ad tleḥḥu cemma-cemma, ma d tala-nni ad tettibɛid,
ad tettibɛid nezzeh-nezzeh.
Mi ara taweḍ ɣer tala, ad qqlent merra ɣer tama
iwakken ad as-gent abrid ad tɛeddi. Mi tebbeẓ (tebbeɣ,
tesselxes) asagem-nni amaynut, deg usarij yeṣfan am lemri, tili
sbeqbuqen waman-nni deg-s, ad tesleḍ i teslit tettɛawad-d i
wawal-nni i as-d-tenna akken yemma-s ɣer umeẓẓuɣ fell-as ad
d-ffɣent seg wexxam ; d awal ɣef tecfa nezzeh, tugi ad t-tettu :

Anwi ur nesin aman-im ?


A tala n yimawlan-iw
Bninit ẓidit am yirden
Irden n ufellaḥ ikerrzen
A Rebbi eg medden ad iyi-ḥemmlen
Akken ḥemlen tala-nsen.

86
Ussan di Tmurt

X. Ussan iseɛdiyen

87
Ussan di Tmurt

X. Ussan iseɛdiyen

Ẓran akk medden d acu iɣur yessaram Si Mḥemmed.


Si Mḥemmed d uccen, d uccen n Tmurt.
Asmi i t-steqsan d acu ara d-yini ɣef tsemhay, igzem-d
awal-is, yenna-yasen : « Lexrif, xerfayen, Anebdu ɛamayen,
Ccetwa yumayen . »
Ad d-nezwir deg wawal-a : lexrif. Lexrif d tasemhuyt n
tazart rnu seg-s nessuddem-d amyag iwumi nsemma xerref.
Tfehmem ? Sin n wussan i Ccetwa (tagrest), sin n yiseggasen i
Unebdu, d warennger i Lexrif. Hatan wayen iɣur yessaram Si
Mḥemmed. Tafsut, tizegzewt, ccna n yigḍaḍ (ifrax), aman
yettregrugen, igenni zegzawen n Yebrir, agama seddaw n
tmeɣra, wi yakk, Si Mḥemmed ur icliɛ ara seg-sen. Si
Mḥemmed mačči d bu tirga, Si Mḥemmed d bu tḥerci. Aya d
ayen neẓra.
Deg ccetwa, uccen yestasar alamma yemmut – rnu
igellu s wiyaḍ. Yettili laẓ d usemmiḍ. Yekkat ugeffur, yekkat
wedfel, yettsuḍu-d waḍu. Lebwaq n Jerjer leqqḍen-d abehri n
lebḥer ugris, ttarran-t d anza. Di teẓgi, ur yelli wayra i wuccen ;
kra ur d-yegri daɣ deg yikufan n yimeɣban ? ef wannect-a i

88
Ussan di Tmurt

yekreh wuccen ccetwa yerna-tt umeɣbun. Sin n wussan ?


Wicqa. Acku, neẓra, tella ccetwa, ilaq ad tili. Ur tufiḍ ara neg.
Sin n wussan, am snat n tnififin yuɣalen d tanzarin seg ara d-
yeffeɣ wurrif n Bab n yigenwen. Sin n wussan ara yessekwen
igellilen, nqebl-iten, ula ara nernu ugar. Maca da, yekfa wawal.
Acuɣer trim ad yefk wuccen azal i tǧeǧǧigin d yigenni
azegzaw ? Ahat yeḍlem, maca ayen i yellan yella. Ur yessin ara
tafsut, rnu kra akka yettlaẓ, ur yettnadi ara ad tt-yissin. Wi
iẓran ? Ahat di lexrif i yettaf tafsut-is, netta ? Iguza-ines
yettiriqen (am wureɣ) d yiliɣman-ines yeččuren d zbib, ɣur-s
netta, d iǧeǧǧigen yefsan, d tadliwin yettriḥen – rnu, mačči d
asriḥi kan ! Tafsut n wuccen, tafsut n tidet di Tmurt, d
tiṣebhiyin-nni tisemmaḍin mi ara cennun akken iyamunen d
teḥmertin anda yuget wulmu, aslen d yibiqes, anda ggarent
azeṭṭa triwa n tẓurin (aḍil) yettcilbiben ɣef tqucac, yettgenizen
seg useklu ɣer wayeḍ ; tiriwa i d-yesseɛlulluqen iguza-nsent
nnig n temda n waman yeṣfan am lemri.
D ta ay d tafsut n wuccen, d ta ay d tafsut di Tmurt !
Wamma tin-nniḍen, tin n yinaẓurin d tin n at temdinin, ur
tenfiɛ ur d-tettxellif, ɣas akken ur txuṣ ara di nnwar. Di lawan-
a, nekni, nesnuzgum : deg yikufan, ur d-yeqqim wayra. Mi ara
d-nleqqeḍ akken iɛeqqayen-nni ineggura n yirden neɣ n
temẓin seg ukufi, ad tafeḍ imiren i d-teggar nneɛma tidrin
(tiyedrin) deg yigran. Amek ara nidir s cwiṭ ? Dɣa ad nezmeḍ
abaggus alamma tewweḍ-d tidert. Imiren, mi ara yeččar
uɛebbuḍ, aqerruy ad yekker ad yecnu.
Anebdu ur ixuṣ ara. Nmegger-d tidrin rnu ntett. Llan
ibawen d tjilbant, tareṭlet, lɛin, tifirest. « Anebdu, yenna
umedyaz, d tasemhuyt ɛzizen ɣef Rebbi. » Nefka-yas lḥeq i
umedyaz. Ulamma tezɣel tafukt, ulamma yesɣaray yiṭij akal, d

89
Ussan di Tmurt

tidet annect-a diri-t, maca ayen i daɣ-yecqan nekni, d iṭij-nni i


d-yessemḍayen tidert irennu yesɣaray-itt. Ihi awi-d ukan ad
yili unebdu, xerṣum ma yezga d imir n tmegra d userwet (neɣ
rwa). Deg unebdu, ad tafeḍ tiserfin, ikufan yakk d tgennariyin n
tweḍfin tiberkanin ččuren d rrezq. ur-neɣ, deg unebdu i d-
njennu, i d-nɣennu aseggas. Afellaḥ, imiren, teffɣen-t iɣeblan-
is. Deg uzal, ad tafeḍ yeẓẓel yettfay ɣef yidebdiyar isemmaḍen
n Tejmaɛt.
Mi ara yesmiḍ lḥal, ṣbeḥ zik neɣ tameddit maḍi, ad t-tafeḍ tuɣ
yefra-tt ya d yisekla-ines akk d tebḥirin-ines. Yeẓra, aseggas-
nni ifuk, win i d-iteddun ur ibeddu ara alamma yezwar-d
ugeffur n tuber46; maca, yeẓra, yessawal-as-d, yessutur deg-s
cɣel, d nnuba-ines :
– Yya-n ad tmeyyleḍ, i as-yeqqar. iwel, lḥal yezreb.
iwel, awi-d tagersa d lmaɛun. Zreɛ tkerzeḍ. Krez tzerɛeḍ.
Heggi-d azeqqur, iselsa, usu taduli ; heggi-d tagella d wučči.
Heggi-d kra yellan. Ḍebber aqerruy-ik, ddu d uḍar-ik !
Aseggas yettazzal am yal aseggas, nru yiwen ma yecqa-
t, acku yiwen n wass deg wussan kan, ama ihegga-d iman-is
yiwen, ama ur ur d-ihegga, ad tafeḍ yeɣli-d fell-as s yir ussan.
– Ax-n, ṭṭef, a Mḥemmed.
Ad tafeḍ Mḥemmed yessekna azagur-is.
Ihi, akka ! Anebdu yuklal sin n yiseggasen. Nḥemmel
nezzeh anebdu ; dɣa armi i t-neḥmel i as-nbudd sin n
yiseggasen. Maca ur ilaq ara ad iɛeddi i tilas, ur t-nettqil ara.
Yuɣ tanemmirt-nneɣ seg wul zeddigen am waman. Senser
iman-ik s wawal ziḍen, ay anebdu ! As-d a lexrif ur negger !

46
Alamma yekcem Leḥlal, i neqqar

90
Ussan di Tmurt

Lexrif, mi ara d-yekcem, igellu-d s ṭṭmeɛ : yesseḍmaɛ


medden s wargul (urgal)-nni yettwagdalen. Agdal47-a, d
tasebbiwt-nniḍen iwakken ad t-ccedhin medden ugar. Ihi, ilaq
ad teḥsum : lexrif, ikeccem-d s wegdal. Hatan wamek yella lḥal.
Mi ara d-beddunt akken tbexsisin (timezwura) asemḍi,
ad tafeḍ lexber yekka-d akk taddart.
– Aww ?! d ayen, yessemḍi ? S nniya-s, Muḥend Ulḥag
yesɛa leɛqel ? D urgal, d tidet ?
– D tidet, ẓriɣ-t ! Yeffeɣ-d nnig n yifer.
– Ula d tiqurqac daɣ nnig n yifer i d-teffɣent.
– D awezɣi !
– Ihi, ahat d tameɣrust-is tameqrant n « Tmazirt », tin
yellan tama n tremmant ! ?
– D tin, swaswa.
Azekka-nni ad d-ffɣen wiyaḍ. Deg wussan-nniḍen,
daɣen ad d-ffɣen wurgalen-nniḍen. Seg yimiren, ad d-kecmen
warrac nnuba-nsen. D azref-nsen. Ad ffɣen ṣbeḥ zik, ad d-ẓren
tineqlin yelhan, ad dukkulen, ad ǧǧen axxam, Tajmaɛt, ad rnun
imawlan, kra tekkiḍ ay ass. Di tazwara, ad ten-qilen
imeqqranen. D aqcic ! ilaq ad yurar, wicqa, ara qqaren. Maca,
aredqal kan ad d-bdunt txeṣṣarin : icigwan (ifurka) ad d-
ttwicelxen, tibexsisin ad d-ttwiksent werɛad mḍint – txuṣ-itent
ddurt –, isefrag ad d-ɣellin, imenɣiyen ad d-ttilin ...
– Awwah ! Tekken-d yal amḍiq, ur ǧǧin urti, ur ǧǧin
tagrurt. Ma tkemmel akka, ur d-tgerri tbexsist yewwan. Ad
tent-qaḍɛen s tukksa, ara qqaren.
Ad d-mqebban Yimɣaren, ad asen-d-yezwir wemrabeḍ,
iwakken ad gen tamuqqint ; nutni ad sbedden lexḍiya, amrabeḍ

47
Agdal-a s teqbaylit, isem-is : tamuqqint

91
Ussan di Tmurt

ad yedɛu s yir lfal i win ijuren. Arrac din ad ḥeddren s lferḥ d


ustewtew. Geddha s wemrabeḍ, cmata ! ur yettḥuz yiwen, s
ddɛawi-ines, ara qqaren.
– A tella lexḍiya daɣen, a winnat !
– Niɣ, ur tegdil ara tukerḍa !
Seg wass-nni d asawen, alamma wḍen xmecṭac n
wussan, yiwen ur yettnal tabexsist. Anef ar d-awḍent s talwit !
Imeqranen ttaɣen abrid, d imezwura. Ma d imeẓyanen, ad ten-
tafeḍ ttneclulumen ddaw n tegrurin, ttɣaraken iman-nsen
iwakken ur ttwaṭṭafen ara, regglen mi ara ẓren akken irgazen.
Deg wussan-nni i asen-id-ttbanent tbexsisin lhant d tidet.
Ahat ur yettamen yiwen, maca ur ilaq waya ad t-neffer.
Ihi akka ! Lḥaṣun llan yirgazen yettarran iman-nsen d arrac :
tetten tibexsisin s tuffra, deg urtiyen-nsen.
Mačči d tukksiwin n sser ?! D imdanen, wi ? La ttxerrifen s
leɛqel-nsen, rnu tameddit, mi ara d-rzun akken ɣer yixxamen-
nsen, ttuɣalen-d aɣilif ulac, aneddim ulac. Mi ara d-ɛeddin dɣa
di Tejmaɛt, ad asen-tesleḍ ttarran slam ɣef medden, am
wakken ur gin wayra igedlen, rnu qqaren :
– Slam fell-awen ! neɣ, mselxir fell-awen !
Maca, nekni, neẓra d acu i nettraǧu.
ef waya ihi, ttawin-d medden yiwet n teḥkayt ɣef
yiwen n Lamin n zik, Lamin n Tiɣilt – yiwet n taddart
tameẓyant, di tama-nneɣ. Argaz-a, qqaren-d, ddlan-d fell-as
medden, yettwaṭṭef yiwen n wass ɣef tegrurt-ines mi yeslafay i
tbexsisin. Ur t-tenɣi ara leḥya, maca at taddart ḍsan deg-s,
acku ayen iga akken Lamin-nsen fehmen-t s wudem yelhan.
Seg yimir, yeqqim-d d tisirit i yinegura. Mi ara d-yini yiwen, d
amedya :

92
Ussan di Tmurt

– D acu ? Lumnat-nneɣ ? Kennaɣ-ten merra ɣer win n


Tiɣilt.
Fehmet d acu i d lmeɛna-s wawal-a. Ulamma tella
tmuqqint, tuddsa-ya yella deg-s wayen yelhan daɣen, acku,
akken kan ara ɛeddin xmecṭac n wussan ad tafeḍ at taddart
serrḥen ; imiren, urtiyen ad bedlen ṣifa : yal tagrurt ad d-
tweddef, i wi yebɣan, tifurkatin-is ibubben ur bubbent drus. I
d-yeqqimen, assen, ala ɛaruḍ n kra yellan d lmumen ; ɛaruḍ
ɣer yisufar n tmeɣra n yemma Tameɣrust i d-yefka Baba Rebbi
i medden merra. Annect-a, ilaq yiwen ad t-id-yini : nḥemmel
nezzeh ayla-nneɣ, armi yal yiwen deg-neɣ itett iman-is tifirest-
is, abelluḍ-is neɣ lbaṭaṭa-ines maca, tazart-is, ala ! Tazart, ur tt-
itett yiwen weḥd-s. D tikci n yigenni, yiwen ur izemmer ad tt-
yekkes i umeɣbun.
Yella yiwen n wemḍiq, tama n taddart, neqqar-as :
Lmecmel. Deg-s tigrurin, iɛeryac n waḍil d ukermus, d amḍiq i
yettraǧun ala wi ara yeččen. At taddart teggen-as leqrar,
imeksawen ur t-keccmen ara. D ayla n yimeɣban. At wayla d
wid-nniḍen ur ttsamin ara ɣur-s, ttsetḥin. Yella-d, i win
yenxeṣṣen. Anagar wid yenxeṣṣen s tidet i t-yettaḥdajen. Di
taddart, yiwen ur inxeṣ deg lexrif. Asmi ara serrḥen (neɣ asmi
ara kksen tamuqqint), ass-nni, nettidir ussan-nneɣ iseɛdiyen :
ad tafeḍ ixxamen xlan qbel tafrara, urtiyen ttemceyyaɛen
tiɣriwin teɣwa tedfi. Ay ass aseɛdi ay assen! D ass aseɛdi i
nettidir, d ass amezwaru n lexrif !

Seg wassen d tasawent, ɣurwet a wi ara d-yesteqsin fell-


aɣ ! Deg wussan-nni, nettaf iman-nneɣ d ayen kan. Fiḥel ad
nessuget ameslay. Tibexsisin d tẓurin, nekni, nessen ad tent-
nečč, ntett-itent s wul – ɣef wudem n tneqlin-nneɣ d triwa-

93
Ussan di Tmurt

nneɣ. Dɣa ammer ad aɣ-fehmen wid i d-yettaɣen akken (at


temdinin) iguma-nneɣ s ukilu, ad ten-nnɣent tismin. Maca ur
ssawaḍen ara ad fehmen, neẓra. Acku, llant tmenday48 ur
nettnuz ara. Llant tdefyin deg ur yettcukk yiwen dɣa llant,
yella daɣ sseɛd yezgan yella ɣur-neɣ, ɣas ulamma akken d
awezwaz ; wi akk, ala nekni i ten-yettmagaren, mi ara neffeɣ
akken sbeḥ ɣer lexlawi-nneɣ iwakken ad d-nelwi nnda takkat.
ef tgidwin49 n tḥuna n wučči, ẓriɣ kra n medden leddin
tabexsist s tefrut, zzuzuren-as sker aneɣdan, ttfettiten-tt,
ttaddamen-tt s waxfiwen n yicenfiren-nsen. Tettuɣaḍ tbexsist !
Isexḍi-tt-id Rebbi !? A tirgara ideg d-teqqim tbexsist ! Ala,
mačči akken ; ɣef yiwen n yimi i tettmeččay tbexsist. Neɣ, sin
ma yella yettkukru yiwen. Ṭṭef-itt-id seg uqeḍmir, iwakken ad
xerfent wallen d timezwura, kkes-itt-id – ur ttkukru ara –, sfeḍ-
as iɣi-nni, tegreḍ-tt akken ɣer yimi-inek, akken i tt-id-yefka
Rebbi. Acku teṣfa am tgella i d-yefka Rebbi, ur tuḥdaj ara
aheggi.

Mi iɛedda lexrif s kra n wussan, deg yimi, ad tafeḍ


teqqim-d akken rriḥa-nni taziḍant n tbexsist taneggarut, ad
tafeḍ qqiment-d daɣ tuqsiwin-nni n lliqa taneggarut n tuber,
am uneddim. Isekla, mi fesusset teɛkemt fell-asen, ad d-
qeɛɛden idisan-nsen, ad beddlen ṣifa, ad d-ttbanen d iɛeryanen
rnu ttermimizin. Di lexlawi, imir ad d-teɣli tsusmi, iberdan ad
uɣalen d ilmawen. Si Mḥhemmed ad tafeḍ yettmenḍar, yeɣli-d
fell-as calwaw ya ; deg yiɣeẓrawen, ad tafeḍ yettnadi ma yella
kra n uɛeqqa ilem iɛerqen neɣ win yeffren ddaw n yifer awraɣ.

48
Timeday : lfuruḥ
49
Tagida (ti- win) : ṭabla (ṭwabel).

94
Ussan di Tmurt

Maca Si Mḥemmed yessekna ya azagur-is. Lexrif ifuk. Yehṣa


acu i t-id-yettraǧun.

95
Ussan di Tmurt

XI . Aselmad n Tmurt

96
Ussan di Tmurt

XI . Aselmad n Tmurt

Win yuran ifyar-a d yiwen n uselmad Aqbayli.


Yesselmed ya 15 d aseggas di Tmurt, rnu werɛad yexdim anda
nniḍen, ar ass-a. ef wakken i aɣ-d-yettban ihi, ikenna-yaɣ
Rebbi, amḍiq ideg yella akken d imexḍi, ixulef akk wiyaḍ. Acku,
teḍra did-s am uselmad-nni arumi i d-yeffɣen seg uɣerbaz
amagnu n tɣiwant, tili yufa amkan i uxeddim di tɣiwant-nni
anda akken yesɛedda temẓi-ines – neɣ di taddart yellan ɣer
tama-s. Imil, mxalafen nezzeh sin n waddaden-a, di tilawt, ɣas
ulamma ttemcabin sufella.

Da, aselmad yettuɣal-d ad iger aẓar di lɛerc-is, tikwal di


taddart-is, mi tuɣ yessuli taɣuri-ines, ixuleḍ imukan ixulfen
nezzeh-nezzeh amkan ideg d-yekker ; mi tuɣ iḥella-d igerdasen
rnu ilmed-d aṭas n tmussni. S wannect-a akk, rnu ur yettɛeddi
ara, ur d-yettufrar ara nnig-sen. Ttemyaggaren-t-id, d tidet, s
yigerḍasen50-is, maca ttcukkun seg-s cwiṭ. Din, ifehhem mliḥ
lemtel-nni i d-ttawin medden ɣef nnubiya : qqaren-d mi ara rin
ad nadin ɣef ttrika, ttruḥun ttbeddilen tamurt. Dɣa, yettarra
50
Igerdasen : Diplômes

97
Ussan di Tmurt

iman-is di rrif – yesseglal kan iman-is. Ad tafeḍ ttremmiqen-t,


ttjerriben-t, zerrfen-t, rnu kkaten deg-s rennun. Rnu ɣer
taggara, ad ten-tafeḍ ssuturen seg-s ayen akken ur zmiren ara
ad ssutren seg umezwaru. D mmi-s n Tmurt, ay at leɛraḍ !
Iwwi-d ad ileǧǧem (yeḥkem) iman-is. Ur yestehnay ara alamma
yerra-d lɣaci s lexber d aselmad, mačči d mmi-s n udewwar –
neɣ d mmi-s n taddart. D ccix, am uwerdan 51-nni yeṭṭaxren
akken – yuɣal-d netta deg umḍiq-ines. Mačči d Ḥmed Uceɛban
n at Sliman, dayen ! D ccix n lakul. Seg yimir, dayen ad yaf
iman-is. Ma yella yesɛa ẓher rnan nnan-as-d medden, d amedya
: « Necreh nezzeh imi i d-tezgiḍ ɣer tama-nneɣ. Neḥseb-ik d
ababat n warraw-nneɣ neɣ xerṣum d adaddat-nsen », assen, ad
tafeḍ yecreh ula d netta. Maca yewwi-d, seg tama-nniḍen, ad
yehṣu seg wansa i d-tekka teflest-nni (laman) i gan medden
deg-s : yejna (iḥella)-tt-id seg tmussni-nni i yessen akken armi
ur yeffiɣ ara i webrid ideg yella.

Aselmad n Tmurt yezga yella, akken yebɣu yili laṣel-is :


d azzayri neɣ d arumi, d mmi-s n Tmurt neɣ d aberrani i
temnaṭ iɣef yeckanṭeḍ. Aselmad, mačči d ccix n lkanun : isem-
is yella, netta ulac-it. Dɣa tafenṭazit-nneɣ, nekni s at Tmurt, s
umata, d annect-a : aṭas n smayem i daɣ-yezdin, smayem
swayes i d-nferren isem n ccix flan gar wiyaḍ, akken yebɣu yili,
ayen yebɣu yili-t.

ur-neɣ, ula d nekni s yiselmaden, imenza-


nneɣ. Newret-d seg-sen izri ur tettawen ara imesdurar; d izri i

51
Awerdali : aberrani

98
Ussan di Tmurt

aɣ-d-smektayen s waṭas n lmeɛna, mi ara afen necceḍ, neɣ


neffeɣ i webrid.
Kra n tama di Tmurt tesɛa lakul seg wasmi ttwanefden
yisaḍufen n La troisième République. Iselmaden imezwura
ttusemman d nnubiya ; annect-a, ẓran-t akk medden. Anagar
ahat, at tudrin-nni wukud ttidiren yal ass. Imir-nni, tameddurt
di Tmurt tewɛer. Iwwi-d ad sɣelben yiselmaden ɣef uɣuddu n
yimdanen, ilaq-asen daɣ ad selken iman-nsen seg yilɣiten
ingawen52 yugten mačči d kra. Ilɣiten-a, tura nruḥ am wid i ten-
yettun. Iselmaden imezwura ttgen-d akal yelhan deg tebḥirin-
nsen ; deg tzeɣwin-nsen daɣ sizdigen allaɣ i warrac iwumi
fessus uqerru, maca weɛrit armi d ulamek. Gar sin n lecɣal-a
igejdanen, llan ijenṭad-nni ifettin rennun. Iwwi-d ad sujin
imuḍan, ad arun, ad d-sseɣren tibratin, ad ssalin araten, ad
weṣṣin medden, ad frun lexṣum, ad gren afus, ad fken tayet, ad
d-kksen medden si ddiq. Annect-a akk, iwakken ad d-iḥel isem-
nni n ccix, win yuɣalen ɣer medden d isem n tihuggra. Mačči d
temɣer ur nesɛi lmeɛna, d ayen ilaqen, d ayen iwulmen ukan :
s wakka kan i tezmer tengufit ad d-tebder neɣ ad as-terr tajmilt
i Tussna. Ccix d argaz yeɣran, dÄa ur d-yewwi ara ad yeskerkes
neɣ ad yexdeɛ. Ayen i d-suturen akken seg-s mačči s lemziya-s i
t-id-yetteg.
Imezwura-nneɣ ssawḍen armi i rran lakul n taddart d lɛali n
ufell, d amkan s anda ttaznen medden arrac iwakken ad ifen
wiyaḍ, d asqif n ddin amaynut ur nesgaǧǧa amezwaru, acku
ddin-a yettmeslay i wul d teɣzint53, yettmeslay s wawal n
wemdan rnu yesselmad tidet-ines. Dɣa, ɣur-neɣ, wid yessnen

52
Ilɣiten ingawen : lexṣas n dduzan d ttawilat.
53
Taɣzint : leɛqel d lmeɛqul.

99
Ussan di Tmurt

iselmaden-nni n zik, ur asen-qqaren ara wi d nnubiya neɣ d


lawliya. Semman-ten d at wul yeṣfan, yezgan ggaren afus ; d
imussnawen i d-yejnan – rnu s lemɣawla – lɛezza, leḥmala d
leqder s ufell. Timexḍa n tikwal segrayen-asen-d s ddaɛwa-ya :
« Ad asen-yeg Rebbi amkan di lǧennet ! ». Annect-a d ayen
yettḥuzun nezzeh, acku, amkan-a di lǧennet, Aqbayli ur t-
yettbuddu ara i menwala, yettbuddu-t anagar i win i t-yuklalen
s tidet, xerṣum ma d Arumi. Annect-a yezga iḍerru. Rnu,
ddɛawi-nni, seg wul-nsen i d-teffɣent.
Lemmer neɛriḍ ad neg isem i kra yellan d lakul di
Tmurt, ad nernu ad nesteqsi at tudrin am wakka : « Anwa i d-
yeǧǧan isem-ines yedder gar yiselmaden akk ay tessnem, anwa
ara textirem seg-sen? », yiwen ur yettemgirid, anda tebɣuḍ
ddu ; ɣef yiwen n yisem merra ara bedden ! Dɣa mačči dima d
isem n umezwaru i d-yerzan s amkan. Seg taddart ɣer tayeḍ, ad
tafeḍ d isem n win yeẓẓan aṭas n yisekla, i d-yekksen amkan-
ines s teɣda54 akk d tuṭṭfa deg yiman-is. Ulamma d ayen yettfun
am yiṭij, annect-a yezga d tidet, tella. Annect-a daɣ teskanay-d
ziɣ ifellaḥen-nneɣ ssnen xerṣum ad d-fernen. D wa i d ttbut n
tidet i d-yeskanayen belli yal lakul ɣur-s nnbi-ines. ur-neɣ,
nekni s wid i d-yernan deffir-sen, s tmerwin n yiseggasen,
mačči d nnubiya, d iɛessasen , d iɛessasen n wexxam. Yal lakul s
uɛessas-is. Nettḥulfu yes-s, yettɛawaz did-neɣ, yettak-aɣ-d
afud, yeṭṭafar-aɣ-d s tmuɣli, rnu tikwal iteččeḥ fell-aneɣ.

D tidet, nfehhem tuzzmiwin-is. Tudert di Tmurt, ass-a i


teshel. Ntett tidiwin n wayen i d-yessuli umezwaru ; ntett ayen
s wacu i d-ixellef yelha, am tebḥirt-nni i d-yejna akken – tin
54
Taɣda : d tikli deg Ubrid.

100
Ussan di Tmurt

nettaǧǧa tura d asuki –, am wayen i d-teǧǧa akken deffir-s


tneɣrit-ines tanarrayt , tineɣrit mm tugrint, tineɣrit taweɛrant
nezzeh armi i nkenna tewɛer-nni-ines ɣer tezmek-nni n
yipapasen. Ihi akka i yella lḥal, d tidet, nettidir tallit-nneɣ.
Imɣaren dɣa reffun mi ara aɣ-walin akken ur nesɛi ara aṭas n
lhiba ɣer warraw n warraw-nsen. Ibalmuden n Tmurt ur xulfen
ara wiyaḍ ; ahilen-nneɣ am wid n tzeɣwin n welmud amenzu,
nessawjad-d yiwen n uselkin55 , yiwen n umzazwar n taggazin56 ,
yiwen n ukayad57 i uɛeddi. Tura, yeddukel kra yellan. Anagar
tineɣrit-nni timexḍit n warrac iṭiṭuḥen – ur nessin wayra – i d-
yegran weḥd-s. D tineɣrit n tectelt58 . Tewɛer, tesserfay aselmad,
tneɣrit-a, acku yewwi-d ad yesselmed i yibalmuden amek ara
mmeslayen. Da i terna tarrayt-nni taqdimt n umeslay : tarrayt
tusriṭ, turmiṭ, takmamt i d-yennulfan, i selmaden di Buzerriɛa.
Ibalmuden-nneɣ imeqranen ɣur-sen aɣmis n tneɣrit, tikwal d
amudid59, tikwal daÄ d amsuded60 akk yakan. Ttemyarun
tibratin d yibalmuden n Fransa. Teggen annect-a s lmul rnu
ttafen deg-s lhu d zhu. Ssalayen-d 61tamkarḍit.
D ti yakk i as-yettaken udem amaynut i lakul n Tmurt :
yettimẓi ur yettiwsir, ma nezmer ad d-nini akka. Ahat d tidet,
mačči am zik, d asqif n tmussni ; maca, ccek ur yelli, d taɣrast
yeččuren d tamendit i d-itefflen, ɣer tama d tayeṭ ; tettefel-d
armi i txelleḍ d tmeddurt n ufellaḥ yettnezzihen yecreh. Acku

55
Aselkin : certificat
56
Taggazin : Bourses
57
Akayad: Examen
58
Tactelt: Initiation
59
Amudid : Relié
60
Amsuded : Imprimé
61
Tamkarḍit : Tazeqqa n yedlisen

101
Ussan di Tmurt

afellaḥ-nni ya tuɣ d abalmud asmi akken yella meẓẓi ; ar ass-a


mazal iḥemmel lakul-ines rnu ibedder-d isem n ccix-ines s lxir.
Iselmaden n Tmurt ur xḍin ara wiyaḍ, am ibalmuden-nsen
lḥaṣun. Maca ttidiren di tegnatin ixulfen akk tiyaḍ. Dɣa,
ttuɣalen ttaɣen tannumi did-s. Tamurt, ma yehwa-yawen,
tettaǧa-d deg-sen ccama – rnu, d ccama ur tettwakkas ara.
Yiwen ur yettnaji seg wannect-a, ulamma d at temdint mi ara
uɣalen. Meɛlum, akken nuɣ tannumi, ur nettaf ara ayen yebɣa
wul. Ar ass-a, llan yiɣerbazen imeɣban ur nesɛi aman neɣ
trisiti. Llan daɣ lakulat yehrurin d wid ibeɛden ɣef tsegwin.
Ayen nettaḥdaj, werǧin nufi-t deg wemkan. Ilaq ad t-id-nawi si
ssuq neɣ si temdint. Ilaq ad neffeɣ iwakken ad nẓer amejjay,
afermasyan, amaṣwaḍ62, Lḥakem. D acu kan, tura, llan waṭas n
yiɣerbazen yesɛan abrid, llan daɣ yiselmaden yesɛan tikeṛsin.
Aɛzal nettwaɛzel akken aya iɛeddan, tura ur aɣ-yessaggad ara ,
dayen. Ttalin-d yikamyunen, iṭaksiyen d lkiran ; ttcilbiben-d
ɣef tɣaltin rnu ḥebbsen-d zdat n lakul (s kra n lmitrat neɣ s kra
n yikilumitren , akken yella wemḍiq). Ulamma rqiq, itekkar
deg-s uɣebbar d waluḍ s nnuba, ulamma werǧin xdimen-t s
lmul ar ass-a, ulamma ččan-t inujal d ṭṭarmat-nniḍen, abrid-a
nekni icaḍ-aɣ, acku d abrid ilaw i aɣ-yezdin ɣer umaḍal, i aɣ-
yeǧǧan numen ad twennaɛ, yiwen n wass, tegnit ideg nella, rnu
ad ffɣent akk tirga-nneɣ ɣur wayen nesfillit.

D tidet daɣ llan yiɣerbazen uzyinen, di Tmurt. D


iɣerbazen imaynuten, yeswan adrim, yesɛan iruka, aman,
trisiti, aseddari ; d iɣerbazen i d-yezgan di tudrin yebdan
ttbeddilent tikli, ula d nutenti. Ticki t-id-yufa lḥal da, ad tafeḍ

62
Amaswaḍ : Inspecteur

102
Ussan di Tmurt

aselmad amesdrar iwulef d tudert yelhan ad yernu ad tt-


tessibnin.

Maca, cɣel-is yezga, d win kan. ur at leɛraḍ,


yettusemma d amezwaru deg yimezwura yeskanayen abrid n
tafat i medden, d amezwaru ixulfen inuwar63 nniḍen. Amkan-is,
ihi weḥd-s. D amkan i d-yettawin tismin, ahat ugar i d-ttawin
wiyaḍ. Deg wul, yettḥulfu s yiman-is belli ilaq ad yezg d netta s
timmad-is ; ur ilaq ara ad yerwel ɣef wayen yezga ixeddem ;
tikli-ines, anda yebɣu yili, akken tebɣu tili teswiɛt, ilaq ad tili d
yiwet, d tin n uselmad. Ihi tiyita ur telli deg-neɣ ma irad
Uɛessas necceḍ kra n yiwen n wass deg wussan, imi nuɣ
tannumi nzeggir ɣer kra yellan, nferru lexṣum rnu ngezzem
awal werǧin nemgarred. Aselmad n Tmurt, ur ilaq ara ad t-
yezdeɣ ukukru ; i as-ilaqen d asenkid64, d laman deg yiman-is.
Ur yettak i yiman-is azal armi i yesɛa azal annect ila-t di
taddart. ur-s azal yecban win n umazun. Hatan ayɣer i as-
sawalen medden Ccix.

Tikwal-tikwal, neqqar yewwi-d i yiwen ad yiri lḥirfa-s.


Fell-as ad yili d aɣan, annect-a d ayen ilaqen. Akken qqaren ya,
ameyyez qbel aneggez : ihi yewwi-d, i d-qqaren daɣ, ad yezwir
ad yextir ad yernu ad yettḥulfu s lḥirfa-nni tjebbed-it. Ma yella
tezga-d di lxater-is di tazwara ya, kra ur as yessexṣar nniya, kra
ur t-yessendemmay ɣer taggara. Maca, annect-a d ayen iḍerrun
qrib yal ass, yezmer lḥal daɣ ad as-teɛǧeb, seg wass ɣer wass,
nnig n wul-is, acku lḥirfa-ya deg-s uffiren i aɣ-ijebbden.

63
Inuwar (seg tawuri) : fonctionnaires.
64
Asenkid: war ccekk

103
Ussan di Tmurt

Tiɣawsiwin i aɣ-ijebbden akken zgant ttilint, d acu kan ilaq ad


yefk yiwen iman-is i uxeddim. Aselmad n Tmurt ihi ur yettak
ara iman-is, yettwaṭṭaf dinna. Dɣa, ilaq ad yili d aselmad am yiḍ
am uzal, neɣ iruḥ yeggaǧ. Dɣa, leflani-nni i d-yusan akken
mebla nniya, yuɣal yettwat d lemtel. Ad tafeḍ yesiẓẓin
timenday n uxeddam n lɛali, yerra-d s lexber ttaḥdajen-t
medden, yelha d yibalmuden-ines, aredqal ad yettu maḍi awal-
nni n rrwaḥ.

104
Ussan di Tmurt

105
Ussan di Tmurt

Agbur

I. Taddart-iw......................................................7
II. Tajmaɛt n at Flan .........................................13
III. Mmi-s n Crif ................................................24
IV. Timecreṭ ......................................................35
V. Izeddukliyen d yIfaciyen ............................ 46
VI. Ssuq n Ttlata ............................................... 53
VII. Tamɣart mm tezdemt .................................70
VIII. Timeksawin ................................................75
IX. er tala yettfun ...........................................82
X. Ussan iseɛdiyen ............................................90
XI. Aselmad n Tmurt ........................................ 99-107

106

You might also like