Professional Documents
Culture Documents
Tazrawt n Master
Taɣult n trakalt tamutlayt
Asentel
Taznatit
Ad buddeɣ tazrawt-inu i :
Isegzal
MD : amedya
GT : ger tamawt
Atg : ar taggara
Ml : amalay
Nt : unti
Ud : udem
Izamulen
Ø : wa telli c
[ ] : tira tamsislant
/ / : tira tasnislant
I. Tazwert tamatut ............................................................................................ 10
5
2.2.1. Tamsertit ɣa ssat ................................................................... 27
2.2.2. Tamsertit ɣa deffa ................................................................. 27
3. Anagraw asnimeslan ................................................................................. 29
3.1. Anadi f yimesla i ɣa-sen yella azal n yimeslicen ............................... 29
3.2. Tafluyt n yimesla................................................................................ 31
Taggrayt .............................................................................................................. 31
6
2. Arbib ameskan ...................................................................................... 49
a) Arbib ameskan n tiẓin ................................................................ 50
b) Arbib ameskan n waggug ........................................................... 50
c) Arbib ameskan n ubder ............................................................... 50
d) Arbib ameskan n tiḍent ............................................................... 51
7
1.2. Askim n tmeẓra ....................................................................... 71
1.2.1. Timeẓra n umyag g yimizri......................................... 71
1.2.2. Timeẓra n umyag g yimizri ibaw ................................ 72
1.2.3. Timeẓra n umyag g urmir ........................................... 72
1.2.4. Timeẓra n umyag g urmir ussid .................................. 73
8
a) Imerna n wadeg ...................................................... 86
b) Imerna n wakud ..................................................... 87
c) Imerna n tilawt ....................................................... 87
d) Imerna n tibawt ...................................................... 88
e) Imerna n usurdu neɣ ccek ....................................... 88
V. Taggrayt tamatut.......................................................................................... 90
VII. Tijentaḍ
9
Tazwert tamatut
Tazwert tamatut
Nezma ad nini tutlayt n tmaziɣt tuɛwaṣ tazayt s yikket tama; tazayt
taneṣlit tettarew-d tineqlin, cad tanqelt tezma dax tatt ad neɣ-tucc tineqlin-ines,
ayen wawal-wu nenna-t-id bac ad d-nini dax tatt tamaziɣt ayed tutlayt taneṣlit s
yis-s i d-fffɣent iksiḍnint tantaliwin (tacawit, taqbaylit, taznatit, tumẓabit,
tacelḥit, atg.) g cad tantala seg tentaliwin-tinunt ad t-id-naf la tẓun f waṭas n
tmeslayin, necnin g tezrawt-nneɣ nemmud-it f tmeslayt n At Sɛid i yellan ayed
tameslayt seg tmeslayin n tantala taznatit i yessawalen imezdaɣ n Gurara.
11
Tazwert tamatut
12
Tazwert tamatut
1. Tamukrist
Bac d naweḍ ɣa yiswi-neɣ yuwi-d fell-aneɣ ad d-nel f tmukrist-tu:
Tawyen ittewlan d tulmisin n yimyagen, yismawen d iwranen n tantala taznatit s
tama n talɣa, d manek i yettili usuddes n tayunin g tmeslayt n At Sɛid ?
2. Turda
Yezma ad d-naf talɣiwin n tayunin n umawal d tjerrumt g tantala taznatit
wa mxalafent ci ḥawel f tinid n tmaziɣt, maca ad d-naf d-sen tulmisin-nes i t-
isufraren f tantaliwin-nniḍen.
13
Aḥric n tesnarrayt
Iferdisen n tesnarrayt
2. Iswi n leqdic
Cad taɣewsa g tuydeḥt-tu yella ɣa-s iswi neɣ iswan i yettwag fell-asen, ihi
dax-tatt tazrawt-neɣ mi la nexs ad t-ngigg llan ɣa-s iswan i la texs ad taweḍ ɣa-
sen, ad d-nessebdar iswan-inun :
ad d-neɛred ad d-nesken tulmisin n yikket tmeslayt n tantala
taznatit, ayed tameslayt n At Sɛid i yellan g tamnaḍt n Gurara.
la nexs ad naweḍ ɣa usegzi n talɣiwin i yellan gi tmeslayt At Sɛid.
la nexs ad naweḍ ɣa talɣa n tayunin (isem, amyag, amqim, awuran.)
manek i mudent d manek i tettili talɣa-nsen gi tmeslayt-tu.
3. Ammud
3.1. Ammud
Ammud-neɣ ayed win iẓunen f sen yisental ameẓwa yessawal f Ifli, wis
sen yessawal-d f Twiza, asental ameẓwa “ifli 1” ayed win i t-id- nuwi f
umsuleɣ-neɣ, ma d asentel wis sen “ifli 2” d “twiza” nuwi-ten-d seg udlis “
15
Aḥric n tesnarrayt
Ifli
Ayed alall n uṣuṣel d taẓunt n waman i yellan gi temnaḍt n Gurara, ayed
agraw n tanutin i yellant ttwaɣzunt g cal bac ad awḍen ɣa waman i yellan s
waday n ucal, tanutin-tinunt yella jar-asent wassaɣ s nfudat i yessawaḍen aman
jar-asent, yettili-d uzluleɣ neɣ agesri i yettɛawanen aman bac ad d-fɣen waman s
ujenna n tmuḥt (ɣusru), s yin ad atfen ɣa tqeṣrit, i d-es ɣa tilli taẓunt n waman jar
ifellaḥen I yemmuden twiza g ayen yefli.
Twiza
Ayed ikket tɣewsa i yettwasnen ɣa imaziɣen gaɛ, gi temnaḍt n Gurara
twiza ayed tin i yellan g cad lḥajet, tsaka, takehza, afrag, aseḍebḍeb, atg., g lfarḥ
d lqarḥ, twiza ayed mi tella cra n lxedmat ad tɛiḍed i bidden ad assen ad k-uccen
fus n lemɛawna. D cek daɣ-cek ahecca miggu yella ɣa-s ci ad traḥed ad teɛwend,
ayed tu i s-tnin twiza.
16
Aḥric n tesnarrayt
Tilisa n tɣiwant n At Sɛid llan yid ukuẓ n tɣiwanin, seg tijji ad d-naf
taɣiwant n Qṣer qeddur d tɣiwant n At ɛissa, seg lqeblet d minej ad naf taɣiwant
n Timimun, seg tazat ad naf taɣiwant n tin neḥkuk.
At Sɛid ayed tin yellan g liqlim n Gurara, acku tamnaḍt n Adrar ttwaẓun f
caɛed n laqalim; “ iqlim Gurara, iqlim Twat, d iqlim Tidekkelt ”, tamnaḍt-tu n
Gurara ayed tin yezgan gi tnezruft n tmuḥt n Dzayer.
17
Aḥric n tesnarrayt
4. Tarrayt n tesleḍt
Tarrayt n teṣleḍt i netbaɛ g tazrawt-neɣ ayed tarrayt n uglam mani i t-id-
nẓun f sen yiḥricen :
Aḥric ameẓwa : ayed win tamsiselt, mani i t-nẓun f sen, g meẓwa nsiwel-d
f tamsiselt tagsusrant; nemmeslay-d f unagraw n tiɣra, izgeniɣra, d
unagraw n tergalin i yellan gi tmeslayt n At Sɛid, s yini nsiwel-d daɣ f
tamsiselt tuddist; mani i d-nemmeslay f tamsertit jajj n wawal d temsertit
barra n wawal.
Aḥric wis sen : ayed aḥric n tesnalɣa, mani i t-id-nẓun f ukuẓ n yixfawen,
ixef ameẓwa neglam-d d-es talɣa n yisem d ticraḍ-ns (ticraḍ tigejdanin,
ticraḍ tisuddimin, ticraḍ timazzayin.), ixef wis sen neglam-d talɣiwin n
yimqimen i yellan ama d (imqimen udmawanen, imqimen irudmawanen) i
yellan gi tmeslayt-tu, ixef wis caɛed neglam-d talɣa n umyag d ticraḍ-ns
(ticraḍ tigejdanin, ticraḍ tisuddimin, ticraḍ timazzayin.), ixef wis kuẓ
neglam-d iwuranen i yellan gi tmeslayt n At Sɛid, ama d (iwuranen
isumar, iwuranen warisumar).
18
aAḥric n temsiselt
Tazwert
G uḥric-wu, ad nezrew imeslicen i semrasen gi tmeslayt n Atsɛid, g ayen
yerzan adeg d agama n ususru i yettilin g usagu amsislan, ad neɛni f ayenhad ci
wu ad ngelm d ad neskanayen i nufa d amaynut g temnaḍt-tu.
I. Tamsiselt
Tamsiselt ayed ikket tfurkect seg tfurkac n tesnilest i d-yettawyen f tiɣri n
yimesla n miden bella mi tiwid laxbar iunamek.Tekkes daxetnin imesla, ulad
miggu sexxdamen-iten miden bac ad siwlen (tusut), tettaɣraneɣ tzerraw ulad
imesla i yellan waggi c n biden. F ammu yenna-d B.MALMBERG2 « nettat
tettawid f wuguren mani llan wa gi ci ɣil f imesla n tutlayt i tend ɣa naf ayed
aḥric n tesnilest».
Aḥric-wu n temsiselt iẓun f :
Tamsiselt tagsusrant.
Tamsiselt tudust.
1. Tamsiselt tagsusrant
G temsiselt tagssusrant ad neẓẓa anagraw n teɣra d unagraw n tergalin, ad
neẓẓa manek id ɣa nessufeɣ tulmisin n cad anagraw g tantala taznatit gi tmaslayt
n At Sɛid.
2 MALMBERG (B.), 1971 : 05 « Elle s’occupe des problèmes généraux et non seulement des « sons » d’une
langue déterminée, une partie de la linguistique générale. »
20
aAḥric n temsiselt
21
aAḥric n temsiselt
Ilmend n tesleḍt i nemmud nufu belli anagraw n teɣra g tantala taznatit yesku f
caɛed n teɣra; a, u, i.
1.2. Tizegniɣra
Tizgeniɣra ayed imesla i yellan jer tiɣra d tergalin. axater g ugsusru-nsent
tizemt n wuzwu wa tuɛẓim manek iylaq i bac ad d-illint ayed tiɣra, wa yehjil
manek i wata bac ad d-illint ayed tirgalin yenna-d A. BERKAI5 «tizegniɣra d
imesla i d-yezgan gar teɣra d tergalin : abrid nuzew ur iserreḥ ara aken iwulem
aken ad ilint d tiɣra, ur yergil ara akken iwata ikken ad ilint d tirgalin», f wamu
miggu ttwagsusrent-d s lǧehd, tilint-d ayed tirgalin, miggu ttwagsusrent-d s
tefses deglant-dayed tiɣra. A. REBHI6 « Nezma ad nini tizegniɣri tinɣit /y/ d
tulwiɣant /w/ ad ten-gigg ayed tirgalin ».
G tantalt taznatit llant sant n tezgeniɣriyin, y, w.
Md : [ifli] / [yifli]
[Ufuɣ] / [wufuɣ]
22
aAḥric n temsiselt
1.3.1. Iggaɣen/izenzaɣen
G tantalt taznatit azgen ameqqan n tergalin ayed imesla igaɣen, bṣṣaḥ llan
cra n yimesla izenzaɣen am /f/, /s/, /z/, bṣṣaḥ ayed imesla izenzaɣen inaṣliyen
wa d-kkin c seg imesl igaɣen, g leqdic-nneɣ wa d-nettif c imesla izenzaɣen id d-
yekkan seg tergalin tigaɣin, am /b/, /d/, /g/, /k/, /t/, wa ɣa-s llin c izenzaɣen.
F amu tantala taznatit ayed tantala taggaɣt.
1.3.2. Tisusamin/timeɣriyin
Timeɣrit d tsusamt tedwwel ɣa ulwiweḍ n tiqeḥqari-nneɣ (inzizen n taɣuct),
g ugsusru miggu lwiwḍen ad d-ucen tirgalin timeɣriyin, miggu wa lwiwḍen c ad
d-ucen tirgalin tisusamin. A BERKAI 8« Mi ara yili yuɣal ugranzaz, inzizen n
taɣect mlalen, mi ara d-yekk uzwu gar-asen telwiwiḍen ttaken-d taɣect neɣ
taɣrit. Tirgalin i yesɛan taɣect-a qqaren-asent tirgalin timaɣriyin(timaɣrit). Mi
ara yili yeldi ugranzaz, inzizen n taɣect ur mlalen ara, azwu ad d-yekk gar-asen
war ma lwiwḍen,aya ur d-igellu ara s taɣect. Tirgalin yettwagsusrun akka, war
taɣect qqaren-asent tisusamin(tasusamt). »
Gi tmeslayt n At Sɛid, llant d-sent tirgalin timeɣriyin am : /b/, /d/, /r/, /l/, /z/,
/j/, /g/, /y/, /m/, /n/, d llant daxetnint tirgalin tisusamin am: /f/, /s/, /t/, /c/, /k/.
Md: tirgalin tmeɣriyin: /b/ [baɛǝd], [biddǝn]; /d/ [cad], [daddi]; /m/ [tamoḥt],
[mmi]
Md: tirgalin tsusamin: /s/ [sqaq],[sǝn] /f/ [ifli], [fǝɣ] /k/ [akǝb], [tsakka].
1.3.3. Tigɣanculwiɣin
Tiganculwiɣin ayd ambiwel n wanbun lwaqt i ɣa nesgesru targalt, tettban-d
9
am mi yella yettwagsusr-d yid-s [w]. A. BERKAI « tirgalin i yessemlalayen
sin igsusran: yiwen ɣer zdat, d tuffɣa n wancucen, d akernenni-nsen wayeḍ ɣer
deffir, d azar n yiles i yettekkin ɣer wulwiɣ neɣ i yeddemmiren ɣer tankart: [kw]
23
aAḥric n temsiselt
1.3.4. Tuffayin
Tufaytayed mi la nexs ad nessegsusru targalt azwu-wen ad igaw g yimi
11
nessufuɣ-it-id f ikket tikelt yettuc-anneɣ-d tirgalin tufayin. A. BERKAI «D
imesla isemlalen anda taffa n yiles tettarra ɣer tama n deffir n yimi ɣer tenkart
ixef-is yrttarra ɣer tama n zdat n yimi: [ḍ] [ṭ] [ẓ]». B. MALAMBERG12 « Mi la
nexs ad tekk tufayt, agsusru agejdan ad as-naɛni ljehd n usiḥa i yiles ɣa tenkart.»
Uffayen Amedya
[ṣ] [taqǝṣrit], [ṣwarda]
[ẓ] [yǝnqaẓ], [ẓunǝn], [iẓiman]
[ṭ] [tiṭ], [oṭṭub], [ṭæhga]
[ṛ] [takṛumt], [iṛṛaḥ]
[ṃ] [oṃo], [iṃṃud]
[ẉ] [ẉaraḥeɣc]
[ḅ] [ḅæ], [ḅaṛṛa]
[ḷ] [aḷǝm]
10MOUNIN (G.), 1974 : 94 « La réalisation phonique produite au moyen de deux articulations : à la fois par le
rapprochement des deux lèvres (labiale) et l’élevation du dos de la langue vers le voile du palais (dorso-
vélaire). »
11 BERKAI (A.), 2015 : 15.
12 MALMBERG (B.), 1993 : 60 « Pour obtenir une pharyngalisée, en plus de l’articulation principale, il y a
24
aAḥric n temsiselt
Awennet f tefluyt
G tasleḍt -nneɣ nufu belli llan g tantala taznatit ḥawel n tergalin tufayin,
seg-sent :ṣ, ẓ, ṭ; ṛ, ṃ, ẉ, ḅ, ḷ. Baṣaḥ g targalin-inun yella mani id nufu tayuga
tadayt, yella mani wa nuffi c tayuga tadayt
Tirgalin i sen-nufu tiyugiwin tadayin:
/s/, /ṣ/: ssuf (sebzeg), ṣṣuf (taḍuṭ)
/z/, /ẓ/: izi (abeɛɛuc), iẓi (yella deg tfekka n umdan)
Tergalin i ygen wasen-d-nuffi c tiyugiwin tidayin: ṭ, ḷ, ṃ, ẉ, ḅ
Ilmend n imedyaten i fell-asen nemmud tasleḍt nufu belli tufayt i yellan g
tirgaliun-ninuayed tufayt tanaslit, wa d-tussic seg tergalin nniḍen.
1.3.5. Tigɣanzaɣin
Tazgenagaɣt ayed agsusru n yeket tergalt s usemlil jer sant n tergalin,
13
ikket ayed taggaɣt, tnideṭ ayed tazenzaɣt. A. BERKAI « Tirgalin-a kkant-d
seg temlilit n tergalin tiggaɣin d tizenzaɣin: (ttbinent-d) beddunt s tergalin
tiggaɣin ttfakkant s tzenzaɣin, d acu tettwagsusrunt ɣef tikkelt, mačči yiwet
deffir tayeḍ:[ts] [dz] [tš] [dž] »
Ilmend n unadi i nexdem g leqdic-nneɣ, nufu belli tameslayt n At Sɛid gi
tantala taznatit wa d-es yelli c tirgalin tizgenagaɣin.
2. Tamsiselt tuddist
G temsiselt tuddist ad nemmud tasleḍt-nneɣ f temsertit.
Tamsertit tettili g ususru miggu mqabaln sen n yimeslicen g wadeg n
ususru mgawen g yigen wuddus, yezma umeẓwa ad yeks wis sen, neɣ wis sen i
ɣa yeks ameẓwa, neɣ ad yefruri igiḍen amaynut. K. NAIT-ZERRAD14 «
tamsertit tettased s unermis jar sen yemcalayen, igen si-sen yettuṭ, wan iḍen ad
25
aAḥric n temsiselt
15
yedwal ayed sen, ci n tbika yetasa aɛenni n tenculwiɣant ». BERKAI « Tella
temsertit mi ara yaẓ yimesli ɣer wayeḍ, deg wadeg neɣ deg uskar n ugsusru,
alamma yunza (yttemcabah) ɣur-s deg kra n yittewlen neɣ ad d-yuɣal maḍi am
netta. Mi ara tilli temsertit ɣef yiri n sin wawalen qqren-as amečči »
Tamsertit tezma ad tilli jajj n wawal neɣ tezma ad tilli g wuddus, daxetta
tezma ad tilli ɣa ssat d tezma daɣ ad tilli ɣa deffa.
Tamsertit tettilli ɛla ḥsab adeg n ugsusru, neɣ tinefkit n tmeɣrit, neɣ
tufayt.
26
aAḥric n temsiselt
18 SADIQI (F.), 1997 : 62 « Quant à l’assimilation progressive, elle est le résultat d’un changement partiel ou
total d’un segment sous l’influence d’un autre segment qui le précéde. »
19 SADIQI (F.), 1997 : 61 « C’est le résultat d’un changement partiel ou total d’un segment sous l’infuence
27
aAḥric n temsiselt
[tamoḥt] (tamurt)
[tameẓwaḥt] (tamezwarut)
/r/ /h/
[taɣehdimt] (tiɣirdemt)
/r/ /ɛ/
[aɛnni] (arnnu)
[caɛḍ] (kraḍ)
/r/ /l/
[ɣil] (ɣir)
[ṣoldi] (sordi)
/r/ ∅
[kka] (ekker)
[igga] (iger)
[naḥ] (iraḥ)
Ilmend n unadi-nneɣ nuf-d /r/ yettuɣal d /ḥ/ mi ara s tezwar /t/ n wunti,
ma d ibeddilen-nniḍen ur neṣaweḍ ara ad d-naf amek i it-beddil.
Nufu daxetta g iksen wawalen g wasuf-nsen ad ibeddal neɣ ad iraḥ imesli
/r/ basaḥ ɣa usget ad yedwal:
[ṣuldi] [ṣwarda]
[tamoḥt] [timora]
[igga] [igran]
2) Targalt /g/ /j/
Md : gar jer
Tagerfa tjaɛfi
3) Targalt /k/ /c/
Md : kra cra
Kem cem
28
aAḥric n temsiselt
Anagraw asnislan
3.1. Anadi f yimeslai i ɣa-sen yella azal n yimeslicen
Ad neggig tasleḍt i unagraw n tergalin bac ad d-nesken tirgalin i ɣa-sent
yella azal amsislan naɣtinid i yellan-t asmeskel n teniḍeṭ.
G unagraw-wu ad neggig asissmel jer-asent bac ad d-naf tiyugiwin taddayin, bac
ad d-nini ma ayed imeslic neɣ ayed asmeskel.
Ci n tbika wa nettif c awalen g wammud-nneɣ, dɣa nettaɛni-ten-tid sɣa-neɣ.
3.1.1.Tasleḍt
[b], [ ḅ]: wa llint c tiyugiwin taddayin jer-asen, ttawyen bark tuffayt seg
wawalen I ɣa-sen yellan tuffayt, ihi imesla-wuayed asmeskel n yimeslic /b/.
[c]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[d], [ḏ],[d.]: wa llint c tiyugiwin taddayin jer-asen, imesla [ḍ.],[d.] ayed asmeskel
n yimeslic /d/.
[f]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[g]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[h]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[ḥ]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[j]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[k]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[l], [ḷ]:wa llint c tiyugiwin taddayin jer-asen, ttawyen bark tuffayt seg wawalen I
ɣa-sen yellan tuffayt, ihi imesla-wu ayed asmeskel n yimeslic /l/.
[m], [ṃ]: wa llint c tiyugiwin taddayin jer-asen, imesli [ṃ] ayed asmeskel n
yimeslic /m/.
[n]: ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[q]:ayed imeslic, wa ɣa-s yelli c asmeskel.
[r], [ṛ]: wa llint c tiyugiwin taddayin jer-asen, ttawyen bark tuffayt seg wawalen
I ɣa-sen yellan tuffayt, ihi imesla-wu ayed asmeskel n yimeslic /r/.
29
aAḥric n temsiselt
30
aAḥric n temsiselt
Tadefradlugla
tagranzazant
Tancuglant
Tadluglant
Tnacucant
Tulwiɣant
Tanuglant
Tankarant
Taclalant
Targalin
nt
- + - + - + - + - + - + - + - + - +
Taggaɣt b t d k g q
Tanzarant m n
TargagantTunezdat r ɣ
Tazenzaɣt f s z c j x ḥ ɛ h
w
y
Tamidisant l
ṛ
ḅ
tufayt ṭ ḍ ṣ ẓ
ṃ
ḷ
Taggrayt
ɣa ungaru n uḥric nezma ad ninni belli tameslayt-tu ayed tin yufraren s
tulmisin-nnes g uswir n tesnilest, imi nufu :
ayed tin i ɣa-s yellan caɛed n teɣra « a/ u/ i ».
ayed tin i yellan ɣa-s tizgenigaɣ « w/ y ».
ayen yeɛnan tirgalin nufu, wa ɣa-s lint tirgalin tiganculwiɣin, tigɣanzaɣin,
d tizenzaɣin id kant seg tigaɣin, macca llan ɣa-s tufayin, tsusamin, d
timeɣriyin.
Tamsertit gi tmeslayt-tu tella, ama jajj n wawal, ama bara n wawal.
31
Aḥric tesnalɣa
II. Tasnalɣa
Tasnalɣa ayed tussna i yetmuden tasledt neɣ aglam i tayunin n wawalen,
tayunt-tu tezma ad tilli ayed isem neɣ amyag neɣ tzelɣa.
Irem tasnalɣa ayed awal uddis igaw s sen wawalen ameẓwa “tasna” i
yemmal-d tussna d wis sen “lɣa” i yemmal-n talɣa, irem-wu yused seg tsuqilt n
irem “ Morphologie ” i yeẓẓunen f sen “ morpho + logie ”.
20DUBOIS (J.), 1984 : 326 : « a) Ou bien la morphologie est la description des règles qui régissent la structure
interne des mots. b) Ou bien la morphologie est la description à la fois de la structure interne des mots régles
de combinaison des syntagmes en phrases. »
33
Ixef ameẓwa
Tasnalɣa n yisem
Aḥric tesnalɣa
1. Tasnalɣa n yisem
Isem ayed ikket tayunt seg tayunin i yettgarwen tafyirt, isem yezma ad
yilli ayed isem n wamdan neɣ aɣersiw neɣ n waḥkut, manek i yenna K. NAIT-
ZERRAD21 « Isem yezma ad yili ayed inumasen neɣ ayed irbiben, netnin sen
ayed ismawen imattayen. Anumas yemmal-d, amdan, aɣersiw neɣ aḥkut, ma d
arbib yettkemmil-it, aɛni yeskanu-d taɣara n unumas. Isem yettbeddil ilmend n
tewsit, amḍan, akked waddad ».
G uḥric n tasnalɣa n yiesm anẓa manek i yettwasek ism aznati d tawyen
tulmisin n ticraḍ-inens am ticraḍ tigejdanin, ticraḍ tisuddimin d timazzayin.
1.1.1. Tawsit
Tawsit ayed tasmilt n tejrumt i yettagen lxilaf tsufɣ-aneɣ-d sent talɣiwin
amalay d unti. A.REBHI yenna-d:Tawsit g tjerrumt ayed asmil ibedd f umxalf n
tuzuft. Da tawsit d tawsit n ugama i nettaf tikwal deg tutlayt tigamanin, deg
21 NAIT-ZERRAD (K.), 1995 : 44 « Le nom comprend les substantifs et les adjectifs. Ils sont tous les deux des
mots variables. Le substantif désigne une personne, un animal ou une chose, l’adjectif le complète, il exprime
essentiellement une qualité de substantif, le nom varie en genre (féminin, masculin), en nombre (singulier,
pluriel), et en état (libre, annexion). »
22 MOUNIN (J.), « La flixion est un procédé morphologique qui consiste à ajouter au radical d’un mot des
35
Aḥric tesnalɣa
23 CHAKER(S.), 1991 : 125 «Cela est du à la polyvalence sémantique de l’opposition masc. /fém. Qui
recouvre des distinctions diverses : mâle/femelle, grand/normal, normal/petit, collectif-générique/ individu.
»
24 NAIT -ZERRAD (K.), 1995 : 44 « Le nom masculin commence en général par une des voyelles initiales (ou
préfixe d’état) a, i ou u. »
25 SADIQI (F.), 1997 : 112 « Le genre en grammaire nous permet de catégoriser les noms féminins. La
structure morphologique des deux catégories en question suggère que généralement les noms féminin en
berbère dérivent morphologiquement des noms masculins leur correspandant par l’addition du morphème
discontinue (t-t). »
36
Aḥric tesnalɣa
a) Talɣa tugzimt
ayed tin i yettilin s uɛenni n “t” ɣa umaẓwa d unagaru n yisem amalay
MD :
Ameqqan tameqqan
Anu tanut
Ijjen tijjent
Ifli tiflit
Aqeṣri taqeṣrit
Tamawt :
Llan iksen n yismawen imalayen miggu la nexs ad dewlen ɣa wunti g
talɣa tugzimt yettili-d igen ubdel g talɣa n waẓar-nsen.
MD :
Adɣaɣ tɣaɣeṭ
Axbu taxbudt /taxbuṭ/
b) Talɣa tuzwirt
Ayed talɣa i yettilin s uɛenni n “t” ɣa umeẓwa n yisem amalay.
MD :
37
Aḥric tesnalɣa
Iɣuni tiɣuni
Amegna tamegna
tamawt : g tantala taznatit drust yismawen i ɣa naf s talɣa tuzwirt.
c) Talɣa n udfir
Ayed talɣa i yettilin s uɛenni n “t” ɣa unagaru n yisem amalay.
MD :
Lḥebba lḥebbet
Ikessen ikessent
Sen sent
Caɛed caɛedt /caɛeṭ/
Tamawt :
S umata talɣa n udfir nuffa-t-id ɣa yismawen n umḍan g tantala taznatit.
38
Aḥric tesnalɣa
1.1.2. Amḍan
Ayed tasmilt n tjerrumt i yes-mxalafen jer wasuf d usget. W.AISSOU26 «
ayed tasmilt tajerrumant i yessemgiriden jer wasuf d usget mani ikket talɣa n
usget tekk s tecraḍ tisnalɣanin ».
Asuf: ayed talɣa tarucrirdt, yeskanayed amḍan n yekket n tɣawsa neɣ
yeggan cci.
Asget: ayed talɣa tucridt, yeskanayed amḍan n waṭas. Nessufuɣ-it-d seg
wasuf.
Ihi amḍan llan d-es sent teggayin asuf akked usget. K. NAIT-ZERRAD27,
(1995,sb.49) yura-d: « Amḍan gi tmaziɣt iẓun f sen,asuf d usget, nessemgirid
jer caɛed n tsekkiwin n usget; asget uffiɣ, asget agensan, d usget asemsay,
yettili-d ubeddel n tergalt tameẓwaḥt f caɛed n tsekkiwin n isgiten, s umata
“a” yettuɣal “i” »
G tantala taznatit asegt yezma ad yilli g sen n yiswiren : tiɣri tameẓwaḥt
(timllilt n taɣra) akked tafekka (tehrayt).
26 AISSOU (W.), 2008 : 57 « C’est une categorie grammaitical qui oppose le singulier et le pluriel où seul la
forme du pluriel est realisée par les marques morphologiques spécifiques. »
27 NAIT-ZERRAD (K.), 1995 : 49 « Le berbère possède un singulier et un pluriel. On distingue trois types de
pluriels : le pluriel externe (ajout d’un suffixe) et un pluriel interne (alternance interne) et un pluriel mixte
(suffixe+ alternance interne). Il y a une modification de la voyelle initiale pour les trois types de pluriel (en
générale le « a » devient « i »). ».
39
Aḥric tesnalɣa
1.1.2.2. Tahrayt
Asget yezma ad yilli s uɛenni n tehrayt ɣa unaggaru n yisem asuf, neɣ
s temlellit n teɣri neɣ n teɣra, neɣ s uɛenni n teɣri.
Asget s uɛenni n tehrayt
Tahrayt (---ten) :
anu anuten.
ganga gangaten
Tahrayt (---in) :
tanut tanutin
tlaxt tlaxin
Tahrayt (---awin) :
tiṭ tiṭawin
tiɣuni tiɣunawin.
Tiɣuni tiɣunawin
Tahrayt (---at) :
lmizan lmizanat
seqqaq seqquqat
Tahrayt (---awen) :
40
Aḥric tesnalɣa
udem udmawen.
Tahrayt (---awin) :
Tamezgid timezgidawin
Tamawin
Tahrayt (----n) : tased yid ismawen imalayen, ma d tahrayt (--in)tsed yid
ismawen untiyen.
Llan iksen yismawen ayed asuf maca wa ɣa-sen yelli c asget : lerd, jaj,
ssima, twiza, asget-nsen s uɛenni usemmad “ḥawel, aṭas”
MD: ḥawel n ssima.
llan dax-tnin ismawen d asget war asuf : aman, iwdan.
llan cra n yisemawen asuf-nsen yettebdil deg talɣa :
uggid bidden
ad naff g teznatit ikket n sifet awalen i yella g laṣel-nses /r/ wa yban c g
wasuf mi yedwal ɣa usget ad s-d-yedwal /r/ anaṣli
MD: tamuḥt timura
41
Aḥric tesnalɣa
1.1.3. Addad
Ayed tasmilt n tjerrumt I yessemgaraden jer waddad illeli d waddad
amaruz. O. AISSOU28 : «D asmil ajerruman i yessemgiriden jer waddad amaruz
d wadda ilelli».
Addad ilelli ayed talɣa tarucridt, ma d addad amaruz ayed talɣa
tucridt. F. SADIQI29 «gi tmaziγt llant ɣa-nneɣ sant n tsekkiwin n waddad,
addad ilelli d waddad amaruz».
Nsufuɣ-d addad amaruz seg waddad ilelli lwaqt i ɣa yatef isem gi
tefyart yettek fell-as cra n ubeddal g tiɣri tameẓwaḥt. K. NAIT-ZERRAD30
yenna-d : « Addad amrauz n yisem nettasn-it s ubeddel n teɣri-nes gi cra n
wawalen ijerrumanen :s useẓwa n « w », neɣ « y » neɣ tuṭṭfa, neɣ aɣelluy n teɣri
tameẓwaḥt ». g tantala taznatit yettili-d ubeddal wu amu ya:
a) Ismawen i beddun s a
a u---
abariḥ / ubariḥ
aqellal / uqellal
a wa--
aman / waman
ataf / wataf
ammas / wammas
b) Ismawen ibeddun s u
u wu--
28 AISSOU (O.), 2008 : 60 « C’est une catégorie grammaticale qui assure l’opposition entre l’état libre et l’état
d’annexion. »
29 SADIQI (F.), 1997 : 112 « Il existe en berbère deux types d’état : (1) l’état libre et (2) l’état construit, dit
42
Aḥric tesnalɣa
uggid / wuggid
c) Ismawen ibeddun s i
i yi--
ifli / yifli
iḍman / yiḍman
d) Ismawen ibeddun s ta
ta te--
tanut / tennut
taxbuṭ / texbuṭ
ta t---
tamuḥt / tmuḥt
tamegna / tmegn
e) Ismawen ibeddun s ti
ti te--
tiflit / teflit
tixsi / texsi
tidrin / tedrin
ti t---
tisednan / tsednan
tiɣuni / tɣuni
tamawt f waddad
ɣas ammu g tantala taznatit yella waddad amaruz baṣaḥ inid i
yessawalen taznatit wa ttucen ci azal ameqqan i tesmilt -tu n waddad.
Acku ci n tbika yella mani g ɣa yelliq ad yilli waddad amaruz baṣaḥ
amsiwel yettutlay-it s waddad ilelli, ayen tu ad tid-naff g wammud-nneɣ.
43
Aḥric tesnalɣa
Taggayt n Adda n
Isem Ticraḍ n usuddem
yisem tisuddma
31 CHAKER (S.), 1991 : 179 «La dérivation tant verbale que nominale, constitue un système essentiel dans
l’économie générale de la langue. La dérivation est le pivot, non seulement du lexique, mais aussi de la
syntaxe de l’énoncé verbal. »
32 SADIQI (F.), 1997 : 115 «Le processus de la dérivation nominale en berbère opère de deux façons; (1) par
44
Aḥric tesnalɣa
45
Aḥric tesnalɣa
46
Aḥric tesnalɣa
Awennet f tefluyt
1.2.1. Isem n tigawt d yisem n tɣara
Ayed isem i d-yettwasuddmen seg umyag n tigawt neɣ seg umyag n tɣara.
Isem n tigawt nessuddum-it-id seg umyag n tigawt:
Nsufuɣ-it-id s tusdda n tergalt neɣ temlilit n teɣra neɣ aɛenni n tehrayet.
Isem n tɣara nessuddum-it-id seg umyag n tɣara :
S umata yettil-d s temlilit n teɣra d uɛenni n ticreḍt “ti”.
1.2.4 Arbib
Yettwasuddem-d seg umyag n tɣara, ḥawlant talɣiwin i si-sent nsufuɣ urbib, jer
talɣiwin i d-yufraren :
S uɛenni n “a” ssat n tergalt taneggarut.
S tussda n tergalt talemmast d uɛenni n “a” ssat tergalt taneggarut.
S uɛenni n “an” ɣa deffa n ufeggag.
1.2.5. Isem f yisem
Ayed isem i d-yettwasuddmen seg yisem, s uɛenni n “a” ssat n ufeggag,d “wi”
ɣa unaggaru n ufeggag.
47
Aḥric tesnalɣa
33 AISSOU (O.), 2008 : 73 « C’est les modalités qui peuvent être affixées au nom, généralement elles sont
suffixées. »
34 IDIR (A.), 2009 : 54 « On regroupe sous cette appellation les modalités locatives, les modalités d’altérités et
48
Aḥric tesnalɣa
Awennet f tefluyt
G tantala taznatit awṣil n yisem yetteqqen ɣer yisem s tenzeɣt “n” yezma
daɣ ad yettwaqen s tenzaɣt “d”.
ismawen imagnuyen nettagg-asen tenzaɣt “n”
ismawen n timmarawt teggan-iten s sant n tenzaɣ “n” d “d” :
tanzeɣt “n” tettwagga I yismawen n timmarawt i yetkamlan s targalt: yajj, babb,
adgal, aɛbib,…
tanzeɣt “d” tettwagga i yismawen n timmarawt i yetkamlan s tiɣra g usget:
yemma, tatti, maɛemmi, dadda hatti, ḥaddi, baḥeddi, …
G tantala taznatit amqim awṣil n timmarawt llat ɣa-s sant talɣiwin ikket
ayed taẓegrart ikidedṭ ayed tagezalt, talɣa taẓegrart tettassed ssat n yismawen n
timmarawt i yetkamlan s tergalt, ma ayed talɣa tagezalt ssat n yismawen n
timmarawt I yetkamlan s tiɣra.
2. Arbib ameskan
Arbib ameskan ayed yikket n temseɣriwt n yisem, talɣa-nes tettbeddil ɛla
ḥsab n wadeg i nella nexsn ad t-id- naskan. A.REBHI yenna-d belli arbib
ameskan d yiwet seg tmesγariwin timezzayin n yisem. S umata, talγa tettbeddil
kan ilmend n wadeg n win d-yettwaseknen (M. mammeriyessawal-asen
“udmawanen”).
Yezma ayen ma la nexs ad t-id naskan ad yili ssat n win la yella yessawal.
Yezma ayen ma la nexs ad t-id naskan ad yili yettmatat baṣaḥ bɛid fell-as.
49
Aḥric tesnalɣa
Tamawt
a) Arbib ameskan n tiẓin
G tantala taznatit arbib ameskan n tiẓin yettbeddil ɛla ḥsab n tewsit
(amalay, unti), d umḍan (asuf, asget).
G isem asuf amalay nesɛa snat n talɣiwin (wu, u) :
Talɣa n “wu’ s umata ssat n yismawen.
Talɣa n “u” nettaɛn-it-d ssat n yimerna n wakud.
MD : aseggas-u, iḍ-u …..atg
50
Aḥric tesnalɣa
tɣawsa tella ssat-nneɣ ad tt- nebder s warbib ameskan n tiẓin, d miggu la nexs
ad nessiwawl f tɣawsa tella basaḥ wa telli c ssat-nneɣ ad tt-nebder s warbib
ameskan n waggug.
51
Aḥric tesnalɣa
52
Ixef wis sen
imqimen
Aḥric tesnalɣa
1. Imqimen
Ayed tayun tajerumant, imqimen nezma ad ten-naf ẓunan f sen :
Imqimen udmawanen
Imqimen irudmawanen
Ayed talɣa i d-yettasen g amkan n yisem tezma ad teṭṭaf amkan-nes g talɣa d
twuri, imqimen n yisem nezma ad ten-nẓun f :
1. Imqimen udmawanen
Ayed imqimen i yeskanun igen udmawen s wudmawen i yellan nettin-yasen
udmawanen axter tbeddilen seg udem ɣa wenniden :
Udem ameẓwa ayed wi yellan yessawal
Udem wis sen ayed wi la nessawal ɣa-s
Udem wis caɛed ayed wi fell-as nessawal
Imqimen udmawanen ẓunan f sent tagayin :
53
Aḥric tesnalɣa
54
Aḥric tesnalɣa
55
Aḥric tesnalɣa
56
Aḥric tesnalɣa
2. Imqimen irudmawanen
Ayed imqimen i yellan wa nfetti c ɛla ḥsab udmawen, imqimen-ninu ẓunen f
ukuẓ n tsekkiwin:
Amqim ameskan
Amqim amattar
Amqim arbadu
Amqim amassaɣ
57
Aḥric tesnalɣa
wa telli c ikiḍet
Asget Ml Ayen ninu / Ayen ninen / Bṣaḥ anamek-ns Inidnin /
ninun ninen yettili s win iksiḍnin
Nt Ayen tinu / Ayen tinent / tiẓin d wagguga Tinidnint /
tinunt tinent iksiḍnint
36 SADIQI (F.), 1997 : « les indèfinis dèsingnent des quantitès et des qualitès non prècises»
58
Aḥric tesnalɣa
59
Aḥric tesnalɣa
MD : iflan-niḍenin-nneɣ.
Tamawt
Uddus n yisem azenati tillin d-es caɛed n tayunin. yettass-d arbib
ameskan ayed ameẓwa (ama d win tiẓin neɣ n wagguga neɣ n tiḍent) s yin ad
yass s deffir-nes amqim awṣil n yisem.
G tantala taznatit wa sexddamen c uddus i yesɛan ujja n caɛed n tayunin.
G tantala taznatit wa nẓem c ad yass g yigen n uddus sen yirbiben
imeskanen; lazem ad yilli yigen n urbib ameskan syin ad yass deffir-nes amqim
awṣil n yisem.
60
Ixef wis caɛed
Amyag
Aḥric tesnalɣa
1. Tasnalɣa n umyag
G tjerrumt n tamziɣt amyag ayed awal i yeskanun tigawt neɣ taɣara ifetti
yid udmawen ɛla ḥsab timezra. NAIT-ZERRAD (K.) Amyag d awal ameskil* i
yeffettin ilmend n wudem, tawsit d umḍan, ibḍa γef snat n taggayin: Amyag
amagnu*(tigawt), d umyag n tγara. Гur-s ticraḍ tigejdanin (amatar udmawan, d
tmeẓri) akked tecraḍ timazzayin. miggu yefti yid imyagen n tigawt yettuc-d sant
tmezra tigajdanin, ikket ayed tumidt tigawt-nes tekku teqḍa ikiḍadt ayed
tarumidt tigawt-nes mazal wa teqḍi.
62
Aḥric tesnalɣa
Awennet f tefluyt
G tefluyt-nneɣ nufu cra n yimedyaten wa d-kkin ci ɣa ukuẓ n tmeẓriwin i
yellan gi tmaziɣt, md: wa tmatad c, acku imizri ibaw-nes d : wa tmutid c.
G tzenatit sexdamen gaɛ timeẓra, wa yelli c asexdem n yikket ujja n
tenniḍedṭ.
Amaɣun : yella umaɣun g tzenatit.
Imyagen nuwyi-ten-tid s tecraḍ-nsen timazzayin.
Llan yemyagen i send nɛawed, axaṭer mgaraden deg tmeẓra.
1. Ticraḍ tigejdanin
Amyag n tmaziɣt yella ɣa-s ma ti semxalafen d tayunin iksiḍnint, ayed mas
nettini ticraḍ tigejdanin neɣ ticraḍ tigensanin, ticraḍ-tinunt tasent-d d-es wa
nẓamu ad tid-nekkas nettaf de-sen: (amatar udmawan, d uskim). F. SADIQI
63
Aḥric tesnalɣa
Azar askim
MD:
nedwel
n dwel
dwl ---
37SADIQI (F.), 1997 : 81 «Les schèmes formés de consonnes et de voyelles, ce sont des moules grammaticaux
dont lesquelles les racines sont encastrés pour dériver des formes appartenant à des catégories syntaxiques
donnés. »
64
Aḥric tesnalɣa
a) Imyagen n tigawt
Udem Talɣa n umatar Amedya
Ud1 (---ɣ)d adfir taffeɣ
Ud2 Ml (t---d) d tugzimt ad temmatad
Asuf
Ud2 Nt (t---d) d tugzimt ad temmatad
Ud3 Ml (y---) (i---) d azwir yedwal /iḍiɛ
65
Aḥric tesnalɣa
GM :
Amatar udmawan udam wis caɛed asuf amlalay yettil s sant talɣiwin :
Talɣa (y----) d ci n tbika s talɣa (i----).
Miggu nedwal ɣa teqbaylit ad naf salem caker yenn-d, imyagen i yella
beddun-sent s sant n targalin tawyen talɣa n (y-----), miggu ayed inid i beddun s
targalt d teɣri tawyen talɣa n (i-----), baṣaḥ gi teznatit inid gaɛ i ybeddun s sant
tergalin tawyen talɣa n (y-----), miggu ayed inid i beddun s tergalt d teɣri yella
ɣa-sen lxetyar jer ayen sant talɣiwin-tinunt.
Md:
dwel yedwel
ḍiɛ iḍiɛ
yḍiɛ
dabdab idabdab
ydabdab
ggig iggig
yggig
Miggu nemmuti ɣa tseka-tu ad naf llan caɛed n talɣiwin n umatar
udmawan:
Talɣa tuzwirt
mani ig yella amatar udmawan ɣa umeẓwa n ufeggag (y/i---; t---; n---).
66
Aḥric tesnalɣa
Talɣa n udfir
mani ig yella amatar udmawan ɣa unaggaru n ufeggag (---n; ---nt).
Talɣa tugzimt
mani i ɣa naf amtar udmawan ɣa umeẓwa d unagaru n ufeggag (t---d; t---
m; t---mt).
Yimataren udmawnen mgaraden g udem wis caɛed asuf d udem wis sen
asget d udem wis caɛed asget mi ɣa nbeddel tawsit, baṣaḥ g udem ameẓwa
asuf/asget wa yetbeddal ci, mi ɣa nbeddel tawsit.
b) Amyag n tɣara
g tantla tazenatit nuwy-d talɣa taḥerfit n umyag, g wanaḍ ɣa udem wis sen
asuf.
Udem Talɣa n umatar Amedya (01) Amedya (02)
Ud1 (---ɣ) d adfir Warɣaɣ Zewɣaɣ
Ud2Ml (t---ḍ) d tugzimt twarɣad tzewɣad
Ud2Nt (t---ḍ) d tugzimt twarɣad tzewɣad
Ud3Ml (y---)- d azwir yewraɣ zeggaɣ
Asuf
(----) d tilemt (y----) (----)
Ud3Nt (t---) d azwir tewraɣ tezwaɣ(t---)
(---yat) d adfir (t---) zeggaɣyat
(---yat)
Ud1 (n---) d azwir newraɣ Nezwaɣ
Ud2Ml (t---m) d azwir twarɣam tzewɣam
Asget Ud2Nt (t---mt) d azwir twarɣamt tzewɣamt
Ud3Ml (---n) d azwir Warɣan zewɣan
Ud3Nt (---nt) d azwir Warɣa nt zewɣant
67
Aḥric tesnalɣa
GM :
G tantala taznatit imataren udmawanen n umyag n tɣara yella mani i
yetmaɛwaṣen yella mani wa tmaɛwaṣen c yid imataren udmawanen n umyag n
tigawt, laxater amyag n taɣra daxetta yettbedil ɛla ḥsab n udem d umḍan d
tewsit.
Amatar udmawan g udem wis caɛed asuf amalay ci n tbika yettas-d amu
(y----) d iksiḍnint tbika yettas-d s talɣa tilemt (----), wu yedwal ɣa :
Miggu tella tussda g umyag yettefɣ-d s talɣa tilemt (-----).
Md: mellel, zeggeɣ, zizzew, ….atg
Miggu wa telli c d-es tussda yettefɣ-d s talɣa n (y----).
Md: yewreɣ, yebeḥken, yuf, …..atg.
Amatar udmawan g udem wis caɛed asuf unti yella ɣa-s sant n talɣiwin n
umatar udmawanen (t---); (---yat), imyagen-ninu ayed inid i ɣa-sen yella talɣa
tilemt g udem wis caɛed asuf amalay.
Md: zeggaɣ (-----) zeggaɣyet (------yet) / tezwaɣ (t-----).
Miggu nemmuti ɣa tseka-tu ad naf llan caɛed n talɣiwin n umatar
udmawan:
Talɣa tuzwirt
mani ig yella amatar udmawan ɣa umeẓwa n ufeggag (y---, t---, n---).
Talɣa n udfir
mani ig yella amatar udmawan ɣa unaggaru n ufeggag (---n, ---nt, ---
yat).
Talɣa tugzimt
mani i ɣa naf amtar udmawan ɣa umeẓwa d unagaru n ufeggag (t---d, t---
m, t---mt).
68
Aḥric tesnalɣa
Talɣa tilemt
ayed talɣa i ygan wa d-es yelli c amatar udmawan i yeskanun f daḥed
itekku taɣara nɛaqlit s umqim ilelli (----).
GM :
Amatar udmawen n wudem wis sen asget amalay yella ɣa-s ikket n talɣa
tudmawant (---t).
Imataren udmawanen usand gaɛ ɣa uneggaru n ufeggag.
Udem wis sen amalay d unti wa ɣa-sen yelli c amatar udmawan iɛeman
tasan-d s talɣa tilemt (-----).
38 NAIT-ZERRAD (K.), 1995 : 25. « L’impératif se construit à partir du thème aoriste (impératif simple) et de
l’aoriste intensif (impératif intensif). »
69
Aḥric tesnalɣa
Amyag n tɣara
Udem Talɣa n umatar Amedya
Asuf Ud wis 2 (------) Zwwaɣ
Asget Ud wis 2 Ml (---t) d adfir Zewɣet
Ud wis 2 Nt (---mt) d adfir Zewɣemt
GM :
G tantala taznatit asefti n umyag n teɣra g wannaḍ wa yemxalaf f win n
tigawt.
Amatar udmawen n wudem wis sen asget amalay yella ɣa-s ikket n talɣa
tudmawant (---t).
Imataren udmawanen usand gaɛ ɣa uneggaru n ufeggag.
Udem wis sen amalay d unti wa ɣa-sen yelli c amatar udmawan iɛeman
tasan-d s talɣa tilemt (-----).
b) Amatar n umaɣun
Amaɣun ayed talɣa I d-es yettili amyag yerkad s ikket talɣa. f ammu
yenna-d A. BASSET39 « ɣir iksent tantaliwin n tmaziɣt am tatergit d tcelḥit,
amaɣun ayed armeskil g tewsit d umḍan, tella ɣa-s ticreḍt n uzwir y--- d udfir ---
n»
Ad nebbi yeggen umedya ad t-nsefti g umaɣun: amyag yecc.
Amedya Amatar n umaɣun
Ugid i yeccen / yemmuden (y--n)
Tameṭṭuṭ i yeccen / yemmuden (y--n)
Iwdan i yeccen / yemmuden (y--n)
Tisednan i yeccent / yemmudent (y--nt)
39 BASSET (A.), 1952. 22 : « sous les rèserves de quelques parlers berbères à l’instar du touareg et tacelḥit, le
participe est invariable en genre et en nombre, il est uniformèment caractèrisè par les indices y--- prèfixe et --
-n suffixè »
70
Aḥric tesnalɣa
G tantala tazenatit amaɣun iffeti ɛla ḥsab n tmeẓra, miggu ɛla ḥsab
udmawen ittbedil bark g usget unti.
71
Aḥric tesnalɣa
41MADOUI (KH.), 1995 : 70 « Le thème de l’aoriste exprime l’inaccompli, il se refaire aussi au futur comme
valeur temporelle, le thème d’aoriste est toujours précédé de la modalité de non réel. »
72
Aḥric tesnalɣa
42NAIT-ZERRAD (K.), 1995 : 75 « L’aoriste intensif est utilisé pour indiquer une action habituelle, répétitive,
prolongée ou actuelle. »
73
Aḥric tesnalɣa
2.1. Asswaɣ
ayed asuddim i yettili-n s waɛenni n “s” i wadda n tisuddma, “s” n
waswaɣ tettatef-d f umyag aramsuk idewwal ayed amyag amsuk. yenna-d M.
QUITOUT 43 : « Aswaɣ yeskanu-d tamentalt d tnila n tigawt, anamek-is “tigin n
tigin”, asileɣ-is yettili-d s waɛenni n uzwir ‘s’ d yimcalayen-is : s--, ss--, z--, zz--
.»
Amyag aramsuk + “s” n uswaɣ = amyag asuddim amsuk
43 QUITOUT (M.), 1997 : 110 « Le factitif exprime l’idée de causalité ou de transitivité c’est-à-dire du ‘faire
faire’, il se forme à l’aide du préfixe s et de ses variantes phonétiquement conditionnées voici les plus
importantes : s, ss, z, zz. »
74
Aḥric tesnalɣa
Seg yisem
Adda n tisuddma Asuddim
Awal Sawalen
Ufuɣ Sufuɣen
2.2. Attwaɣ
Gi tmaslayt n At Sɛid attwaɣ netsiliɣ-it-id s weɛenni n ticrad (ttw),
44
(ttu),(mm) i waddad n tisudma. F. SADIQI adiki : « Attwaɣ yessenfalay-d
sedd neɣ cra i f tekku tigawt neɣ amussu… »
Attwaɣ nezma ad t-id-nessileɣ seg umyag aḥerfi neɣ seg umyag asuddim
Attwaɣ yettatef-d f umyag amsuk neɣ asemsay yettala-t-id ayed aramsuk
Amyag amsuk neɣ asemsay + ticrdt n uttwaɣ = amyag asuddim aramsuk
44SADIQI (F.), 1997 : 84 « Le passif exprime le fait que quelque chose ou (quelqu’un subit une action, un
évènement … etc. »
75
Aḥric tesnalɣa
GM:
Attwaɣ gi teznatit yezma ad yettwasuddem seg usudim n uswaɣ neɣ
usudim n umyaɣ
ticreḍt n uttwaɣ (nn) I yellan gi teqbaylit wa d-tt-nufi c g tzenatit.
2.3. Amyaɣ
Ticreḍt n umyaɣ teskanay-d tigawt yeḍran gar sin neɣ uja. F. SADIQI 45 : «
D talɣa tamyagant i d-yessenfalayen tigawgart neɣ ambeddel neɣ amyegli. »
76
Aḥric tesnalɣa
GM :
G tzenatit, ticraḍ n umyaɣ wa ktint c.
Tamawt f tecraḍ tsuddimin
G tzenatit llan gaɛ tecraḍ n tissudma, ama d attwaɣ ama d amyaɣ ama d
aswaɣ, aɛni f ayen had ci wu yella daxetta usdukkel jer sant neɣ caɛed n tecraḍ
tisuddimin.
3. Ticraḍ timazzayin
Ayed ticrad i lasgant g umyag nettaqn-it-ent s ujerrid n tuqna ad naf ẓunant f:
Imqimen iwsilen n umyag
Tizelɣiwin n tnila
77
Aḥric tesnalɣa
78
Aḥric tesnalɣa
GM:
Imeqemen iwsilen i yelan g udem wis sen (asuf/asget) ɣa unaggaru neɣ
ɣa umaẓwa n umyag wa mxalafen c ayed igen.
3.2. Tizelɣiwin
Tizelɣiwin n tnila
G teznatit nufu ɣil ikket n tzelɣa n tnila “d”.
Imedyaten i ɣa nucc seg wammud-nneɣ, (ssat n umyag/deffa n umyag).
79
Aḥric tesnalɣa
a) Ɣa umeẓwa
Miggu tella tefyirt ayed tibawt.
md: wa d-yusi c.
Miggu tella tefyirt ayed tamassaɣt, yus-d ssat-nes “I ”.
md: i sis-s d-ffɣen.
Miggu yella umyag yefti ɣa urmir s tzelɣa (ad).
md: ad d-yass.
b) Ɣa uneggaru
Miggu yella umyag yefti ɣa urmir ussid s tzelɣa (la).
md: la nettass-d.
Miggu yella umyag yefti ɣa urmir s tzelɣa (la).
md: la neggu-d.
Miggu yella umyag yefti ɣa yimizri.
md: nedwel-d
80
Aḥric tesnalɣa
81
Ixef wis ukuẓ
Iwuranen
Aḥric tesnalɣa
1. Iwuranen
Ayed iwalacen i yellan gi tmaslayt, wa llin ayed ismawen lan ɣa-sen ticraḍ-
nsen, wa llin ayed imyagen; lan ɣa-sen ticraḍ-nes, manek I tenna G. MOUNIN46
«awalec awuran, ayed awalec i yeskanun tawuri tanseddast n iksidnin
iwalacen.»
Nezma ad d-neẓẓun iwuranen n At Sɛid f sant tewsatin :
Iwuranen isumranen.
Iwuranen warisumranen.
1.1.1. Imezdayen
ayed tizelɣiwin i yetteqqnen jer sen isumar gawen g ikket taggayt tajerrumant.
Neɣ
Md : ad iḥan ɛecrin neɣ tlatin.
Ad s-eggen rebɛa n bidden neɣ xemsa.
Am
Md : immud ɣir am bidden
La
Md : gal la yemmut
1.1.2. Imsugal
nettin-yasen imsugal axater ayed iuranen i yettaggan assaɣ n usagel.
Cra n yimedyaten i nufu gi tameslayt n At Sɛid :
N wakud
46 MOUNIN (G.), 1974 : 144 « un monème fonctionnel, c’est un monème qui à pour role de marquer la
fonction syntaxique d’autres monèmes. »
83
Aḥric tesnalɣa
“ nhar ”
Md: g ayen nhar immut.
“ melmi ”
Md: melmi i yekka ad ten-yaf dini.
Iswi
“ Bac ”
Md : anfif g ammas bac lweqt I d-kken waman.
Turda
“ Miggu ” yettas-d s talɣa n “ mi ”
Md : miggu tinsa, tinsa labas.
Tiqqamt i yefli mi yḍiɛ.
“ Lukan ”
Md : lukan lqan aman, ad d-ten-awyen ɣa tmuḥt.
“ Balak ”
Md : ad raḥen balak ad elqan balak wa leqqun c.
1.2.1. Tinzeɣ
ayed iwuranen warisumranen ulmisen. Tassend ssat n yismawen neɣ ssat n
yimqimen.
Tafluyt-tu teskanu-d tinzaɣ i yellant g tameslayt n At Sɛid d tawyen i
yeskanun-t :
84
Aḥric tesnalɣa
85
Aḥric tesnalɣa
a) Imerna n wadeg
Imerna n wadeg skanun imukan, gi tmeslayt n At Sɛid nelqa:
Imern n wadeg imedyaten
Da Yella da.
Dadi Nemgaw dadi.
Dini Ad awyen aman ɣa dini.
S ujenna Ad nesnuqeb s ujenne.
S wadday Tassen-d s wadday n yigran.
Ssat Yuffit ssat.
Deffa Miggu nedwel ɣa deffa.
Amen Ysaḥs-it amen.
Jajj Jajj n yigran.
Bara Yella bara n tmuḥt.
Adday Aday n tanut.
Ajenna ṭalgen bidden ajenna.
S ya Ad nezeɣzu s ya d sya.
S yadi A naḥ s yadi, ɣa wamen.
S wamu Ad ten-nawi s wamu ɣa tijent.
S wamen ɣa wamen.
86
Aḥric tesnalɣa
b) Imerna n wakud
imerna n wakud skanun-d akud neɣ lwaqt, fɣen-d seg yismawen n wakud d
waɛenni n yiwsilen imeskanen.
G teznatit nufu imerna-ninu
Imerna n wakud imedyaten
Iḍ-u Iḍ-u wa lin ixidam.
Igmami id-u Ad nedwel igmami iḍ-u.
Inaṭ Yus-d inaṭ.
Ahecca Ahecca a nemgaw.
Igmeḍ uhecca Ad fɣen tamuḥt igmeḍ uhecca.
Aseggas-u Aseggas-u wa ngigg ci twiza.
Aẓɣat Aẓɣat nezaɣzu anu.
Imal ɣa yemmal mi nemgaw.
Zik Wi yexsen ddunit yekka ɣa-s zik
Immu Immu wa ẓemmuɣ ad k-iniɣ.
Liya Wa s-tennid c liya.
Akeb-iḍen Akeb-iḍen ammu ad naḥ.
c) Imerna n tilawt
Imerna n tilawt Imedyaten
Wah Wah amuya.
Yih Yih, a sidi
Maɛlih La guɣ-d maɛlih
Ih Tay tennid ! ih
Nɛam Nɛam, wa k-sellaɣ
Ṣaḥa ṣaḥa.
87
Aḥric tesnalɣa
d) Imerna n tibawt
Imerna n tibawt imedyaten
Walu Walu, ɣil mi d-es tella.
Xaṭi Xaṭi, netta yusi.
Wa jin Wa jin wa naḥ
Uhu Uhu, wa lli xseɣ ad k-iniɣ
Wa..... c (i) Wa yenfaɛ ci
Taggrayt
ɣa unagaru n uḥric-wu n teslaḍt n tesnalɣa nezma ad nini belli niwad ɣa
yeswi i nggig ssat-nneɣ mani i nezma ad nemmud tamgerd jar sant tagayin
tigejdanin n umawal amaziɣ isem d umyag.
Lxilaf neɣ tamgerda i yellan jer isem d umag gi tantala taznatit, ayed
temgerd tameqqant tettban-d g talɣa n ticraḍ-nsen (tigejdanin, tisuddimin, d
timazzayin.).
Talɣa n yisem d umyag temgarad; isem yeskanu-t-id ticraḍ-ns tigejdanin
(tawsit, amḍan, addad.) d ticraḍ-niḍnint, ma ayed amyag yeskanu-t-id amatar
udmawan, d ufeggag-ns, d ticraḍ-niḍnint.
88
Aḥric tesnalɣa
89
Taggrayt tamatut
Taggrayt tamatut
Tazrawt-neɣ ayed tin i yutfen g taɣult n tesnilest. Mani i tessawal f usentel
n uglam g uswir asnalɣan, n yikket n tmeslayt n tantala taznatit, ayed tameslayt
n At Sɛid. Mani i ngigg tasleḍt g temsiselt, d tasnalɣa.
90
Taggrayt tamatut
Ixef n umyag
Imqimen iwsilin n tenzaɣt gi teznatit tella ɣa-sen caɛed n talɣiwin:
tagezzalt, tazegrart, tazegrart mliḥ.
Amqim ameskan n tiẓin d win waggug yezma ad yass yid-s
amassaɣ “ayen”, d yezma ad yass iman-nens.
Amqim ameskan n ubder talɣa-ns wa tilli, yella ɣil anamk-ns id
yettasen s talɣa n umqim ameskan n tiẓin neɣ win waggug.
Amqim ameskan n tiḍent yettas-d s sent talɣiwin, ikket ayed
taḥerfit tniḍenḍt ayed tuddist.
Ixef n yiwuranen
Ma yeqqnen ɣa talɣa n yiwuranen wa telli c tamgerda tameqqant,
nettat d timeslayin n tmaziɣt s umata.
Gi tmeslayt-tu n At Sɛid tinzaɣ tassen-d s talɣiwin tigezzalin am: (f,
ɣa, si, d.).
91
Taggrayt tamatut
92
Ummuɣ n yidlisen
Ummuɣ n yidlisen
AISSOU (O.), 2008, étude comparée de deux parlers kabyles, (Parler d’Aokas
& d’Irjen), mémoire de magister, Université de Bejaia.
BASSET (A.), 1952, La langue berbère, Oxford University Presse, London.
BERKAI (A.), 2015, Timsirin d yiluɣman n temsiselt / tasniselt, Université de
Bejaia.
BELLIL (R.), 2006, Textes zenetes du Gurara, CNRPAH, Alger.
CHAKER (S.), 1991, “Eléments de prosodie berbère, quelques données
exploratoires”, in Etudes et Documents berbères, N13, Paris.
DUBOIS (J.), 1999, Dictionnaire de linguistique et de sciences de language, Ed.
Larousse Bordas/VUEF, Paris.
IDIR (A.), 2009, Description morphosyntaxique d’un parler Kabyle, (le parler
d’Akfadou région de Bejaia, mémoire de magister, Universitè de Bejaia.
MADOUI (Kh.), 1995, Contribution à la géographie linguistique de la petite
kabylie, mémoire de magistère, Université de Bejaia.
MALBBERJ (B.), 1993, La phonétique, PUF, Paris.
NAIT-ZERRAD (K.), 1995, Grammaire du berbère contemporain (kabyle) :
morphologie, ENAG, Alger.
QUITOUT (M.), 1997, Grammaire berbère (Rifan, Tamazight, Chleuh, Kabyle),
l’Harmattan, Paris.
RABEHI (A.), 1994 : Description du parler d’Aokas ( Ait Mhend), Algérie,
Bejaia. Morphasyntaxe, mémoire de magister, Universitè de Bejaia.
SADIQI (F.), 1997, Grammaire du berbère, l’Harmattan, Paris.
94
Ammud
Ammud
01) Aḍris ameẓwa
97
Ammud
98
Ammud
49. [miggu ayǝd ɣil lxǝdmǝt n ukkab, cag mara anɛiḍ i yiksǝn ad xǝdmǝn]
50. [ad raḥǝn ad assǝn iniḍnin, ad raḥǝn ɛla xiṛ]
51. [nǝffudat la qaḍǝn ya s zman, nǝcni ɣil ntǝbbi cal]
52. [mâ ɛǝmri wa nǝlqi gg ayǝn saɛa-tu, makan c]
53. [qlil wi ɣa nǝnḍa yǝfli,nǝttǝbaɛ ɣil ma yǝlla yǝfli la yǝḍḍiɛ]
54. [bac mi yǝnqǝẓ nǝɣ ci, bac ad zaydǝn aman]
55. [tǝlla lḥǝbbǝt yǝlla nǝṣ yǝlla tulttayǝn yǝlla tǝlt yǝlla aqiṛaṭ(ḍ)]
56. [cag 24 aqiṛaḍ ayǝd lḥǝbbǝt, ayǝd manǝk i nffqa nǝcni lḥǝbbǝt]
57. [4 n lǝqṛaṛṛǝṭ ayǝd sudus, sǝn i d sudus ayǝd tǝlt]
58. [Tǝllata id sudus ayǝd nǝṣ, 4 id sudus ayǝd tulttayǝn n lḥǝbbǝt]
59.[6 id sudus ayǝd lḥǝbbǝt, Sǝtt sdas ayǝd 24 qiṛaṭ]
60. [llan iflan igǝn mun, llan iflan i nid i la nǝdda]
61. [iḍin tinin-nanǝɣ-d tǝlla da366 nifli, wa layǝnni iḍu wa tǝlli]
62. [iḍu yalla da-di ɣa-nnǝɣ 12-13 yyifli,ayǝd kǝmmi]
99
Ammud
10.[a taẓǝḍ ɣa tinǝṭ a tǝlqid 39 nǝɣ 38 mitra alǝmɛad i d-wǝṣlǝn ɛla wǝjh
lǝṛḍ, ]
11.[ggun waman f laṛḍ. Iwa, dinni, a taf tiɣuni.]
12.[sag tɣuni ad iqqen ifli amǝqqan, ]
13.[ittaf amǝqqan suɣṛu.]
14.[ad iqqǝn amǝqqan s barra n tmuḥt ad yattǝf ɣa tmuḥt.]
15.[lwaqǝt mi yuttǝf ɣa tmuḥt, ]
16.[ad ggǝn taqǝṣrit ad ẓunǝn. ]
17.[sag taqbilt nǝɣ sag ljihat a tawi lǝḥq-ǝns : ]
18.[ɛǝcra tixbuḍin, ad tǝlqid ɛǝcrin, 15,5... ɛla ḥsab ṣwarda-nsǝn.]
19.[sag iggǝn kǝm tǝxbuḍin illan g tqǝṣrit tamǝẓwaḥt.]
20.[ad ṛaḥǝn ɣa wamǝn wa niḍnin ad ẓunǝn. ]
21.[sag mkan i waṣlǝn ad ẓunǝn, ]
22.[ad mudden ikkǝt taqǝṣrit.]
23.[jar igran a tǝlqiḍ taqǝṣrit. ]
24.[sag iggǝn ad yaf lǝḥq-ǝns: ]
25.[wa tǝlla ɣa-s 10 iqǝcḍan, wa 5, wa 4 ɛla ḥsab lwǝrt. ]
26.[tǝlqa la tuttǝf ayǝn tɣuni ɣa igga, ]
27.[tǝmmud d-ǝs tijjǝnt. ]
28.[tijjǝnt tǝɛdǝl s tlaɣt. ]
29.[illa ɣa-s anfif i s-tǝllǝg. ]
30.[sag anfif a tǝllǝg ɣa tahga ad raḥǝn wamǝn ɣa igǝmunǝn i ɣa fǝlḥǝn.]
31.[ay d manǝk.]
32.[lwǝqt itḍiɛ dax-ta ay d manǝk tǝlla ɣa-s tǝlt iyyam g lɛam tawiza. ]
33.[a tǝxdam gaɛ biddǝn, ]
34.[am wu ɣa ma illa am wu ɣa wa yǝlli. ]
35.[mbaɛd tǝlt iyyam ad bdan lqum tiqamt. ]
36.[akǝb n aman tmuddǝn-tǝn (sbisyal) tiqamt i yǝfli mi yḍiɛ.]
37.[sag ifli a s-ǝggǝn rǝbɛa biddǝn nǝɣ xǝmsa i xǝdmǝn labas aɛli-hum, ]
100
Ammud
101
Ammud
66.[tanut tuɛa.]
67.[miggu tinsa, tinsa labas. ]
68.[ḍyaɛ n tinsa labas wi d-yusǝn ad isǝllǝk. ]
69.[u baṣaḥ tamǝgna ula tadist ula iḍman, ]
70. [ad ixǝṣ biddǝn lɛuqal i ɣa nǝgsa. ]
71. [wa gi wu d-yusǝn ad igsan.]
72.[xatǝr illa ifli yǝɛḍa, ]
73. [illa ifli yuɛa, ]
74. [illa ifli ihwǝn wa gi wu d-yusǝn ad igsa.]
75. [Jar tanut tu niḍnin ittaf anfad (mi taxsǝd s taɛrabt : tamǝl).]
76. [wah, nǝkḍǝn-t a tǝffǝɣ sgi tu ɣa tu, ittaf anfad. ]
77. [illa ɣa-s iggǝn unfif g ammas bac lwǝqt i d-kkǝn waman wa yǝtḍiɛ
ci.]
78. [aman la tǝffɣǝn ɣa-s ɣir akǝb akǝb wa tǝḍiɛǝn.]
79. [illa dax-ta ifli i mi llan iqqulan. ]
80. [a tǝlqiḍ tǝlla d-ǝs ikkǝt lmǝjra. ]
81.[mbaɛd ad tǝbɛǝn aman mani g illan ad ẓunǝn f sǝnt a tǝlqiḍ yuli ɣa
lqǝblǝt, ]
82.[ mbaɛd ad idwǝlla ɣa-s. Iwa, ]
83.[a tǝlqiḍ sǝn iqqulan am bunadǝm-ya. ]
84.[iggǝn irraḥ ɣa wammu igiḍǝn ɣa wammu. ]
85.[sag aqqul mani lqan aman la tǝbɛǝn-tǝn alǝmɛad i d-ṣǝwṣlǝn aman ɣa
tmuḥt.]
86.[llan iflan dax-tnin taffen isǝmamǝn, ]
87.[aman-nsǝn sǝmamǝt, ]
88.[tǝlla d-sǝn tisǝnt. Maɣa? ]
89.[tassen-d s aday n igran. ]
90.[ayǝn iflan-innin ɣir iẓiman n igran. ]
91.[ad ẓǝɣzǝn ad ǝlqan iẓiman n igran.]
102
Ammud
103
Ammud
104