Kayhan Yükseler - Kızıl Kitap (Kaynak Yayınları, 2006)

Birinci Basım: Mart 2006
İkinci Basım: Mart 2006
Çeviri: Kayhan Yükseler
KAYNAK YAYINLARI: 444

İngilizlerin Mavi Kitap'ına
Sovyetler'in Yanıtı
KIZIL KİTAP
Güneybatı Kafkas'ta
Taşnak Mezalimi
Çeviri: Kayhan Yükseler

İÇİNDEKİLER
SUNUŞ 7
Kızıl Kitap 23
Kars Şehrinde Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti'nin

Kurulduğuna Dair 27 Mart 1919 Tarihli Kararname 25
İngiliz Genel Karargâhı'ndan Azerbaycan Hükümeti
Başbakanı'na Telgraf (13 Ocak 1919) 27
İngiliz Genel Karargâhı'ndan
Başbakan Fethali Han Hoyski'ye Telgraf (23 Ocak 1919) 28
Güneybatı Kafkas Geçici Hükümeti Temsilcisi'nden
Azerbaycan Cumhuriyeti Başbakanı'na
Telgraf (27 Ocak 1919) 29
Gürcistan'da Görevli Diplomatik Temsilci Caferov'dan
Alınan 4 Şubat 1919 Tarihli Şifreli Telgraf 30
Dışişleri Bakanlığı'na Telgraf 31
Azerbaycan Cumhuriyeti'nden
Batum Başkonsolosu'na Telgraf (7 Nisan 1919) 32
Gürcistan'daki Diplomatik Temsilci Caferov'dan
9 Nisan 1919 Tarihinde Tiflis'ten Alınan
Şifreli Telgraf 33
Caferov'dan Başbakan'a ve Dışişleri Bakanı'na
Gönderilen Şifreli Telgraf (15 Nisan 1919) 34
Gürcistan Cumhuriyeti Hükümeti Nezdindeki
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'nin Başbakan'a ve
Dışişleri Bakanı'na Telgrafı (15 Nisan 1919) 35
Dışişleri Bakanlığı'ndan Bakû'deki İngiliz Kuvvetleri
Başkomutanı'na Telgraf (17 Nisan 1919) 36
Diplomatik Temsilci Tekinski'nin
Dışişleri Bakanı'na Telgrafı (16 Nisan 1919) 37
Caferov'un Başbakan'a Telgrafı (19 Nisan 1919) 38
20 Nisan 1919 Tarihinde Erivan'dan Alınan
Şifreli Telgraf 39
İngiltere Genel Karargâhı'ndan Azerbaycan
Dışişleri Bakanı'na Telgraf (21 Nisan 1919) 40
Başbakan ve Dışişleri Bakanı'nın
Bakû'deki İngiliz Genel Karargâhına Telgrafı 41
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'nın
Kafkas'taki İngiliz Birlikleri Komutanı'na
Telgrafı (30 Nisan 1919) 42
Hükümet Başkanı Adına
Erivan'dan Çekilen Telgrafın Kopyası 44
Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Askeri-Sağlık Müfettişi'nin,
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Özel Kalem
Müdürü İsmail Bey Huramoviç'e Telgrafı (15 Ağustos 1919) 45
22. Tümen Genelkurmay Karargâhı'nın
Azerbaycan Dışişleri Bakanı'na Telgrafı (9 Eylül 1919) 47
Kars Temsilcilerinin Azerbaycan Cumhuriyeti
Dışişleri Bakanına Telgrafı 48
Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Başkanı'na
Sunulan Tutanak
Ermenistan'daki Ermeni Misyonu Sekreteri
M.G. Mir Babayev'in Raporu
Hükümet Başkanı'nın
Azerbaycan Diplomatik Temsilci Caferov'a Telgrafı
Hükümet Başkanı'nın
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi Caferov'a Telgrafı
Kafkas'taki İngiliz Kuvvetleri Komutanı
General Thomson'ın Duyurusu
Kars Sancağı Murahhas Temsilcisi İsmail Nazaraliyev'in
Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti'ne Raporu
Kars Havalisinde Yakılıp Yıkılan Köylerin Listesi
Kars Vilayeti Müslümanları Murahhas Temsilcileri'nin
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'na
Telgrafı (19 Şubat 1920)
Tuğgeneral Osipyants'ın Zaruşad Kazası
Sakinlerine Telgrafı (30 Ocak 1920)
Köy Temsilcilerinin Tuğgeneral G. Osipyants'a
Telgrafı (31 Ocak 1920)
Nahçıvan'dan Alınan Telgrafın Sureti
Şûra Üyelerinin Gürcistan'daki Azerbaycan
Diplomatik Temsilcisi'ne Telgrafı (Şubat 1920)
Hemşeriler Derneği Başkanı Zeynelov'un
Hükümet Başkam'na Telgrafı (5 Şubat 1920)
Hemşeriler Derneği Başkanı Zeynelov'un
Hükümet Başkam'na Telgrafı (5 Şubat 1920)
Dışişleri Bakanı Hoyskiy'nin Dışişleri Bakanı'na
Telgrafı (8 Şubat) 83
Dışişleri Bakanı Hoyski'nin Azerbaycan Diplomatik
Temsilcisi'ne Telgrafı (8 Şubat) 84
Dışişleri Bakanı Hatisov'un Dışişleri Bakanı Han-Hoyski'ye
Telgrafı (10 Şubat) 85
Diplomatik Temsilci Vekilov'un Hükümet Başkanı'na ve
Dışişleri Bakanı'na Telgrafı (14 Şubat 1920) 87
Temsilcilik Sekreter Vekili Talışinski'nin
Dışişleri Bakanlığı'na Telgrafı (15 Şubat 1920) 88
Dışişleri Bakanı Adına Madanyan'ın
Ermenistan Diplomatik Temsilciliği'ne
Telgrafı (17 Şubat 1920) 89
Diplomatik Temsilci Vekilov'un Dışişleri Bakanı
Han Hoyskiy'e Telgrafı (20 Şubat 1920) 90
Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu
Başkam'na Rapor (26 Şubat 1920) 91
Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Savunma Komitesi
Kararlar Defterinden (22 Şubat 1920) 93
Kararlar Defterinden (23 Şubat 1920) 94
Ermenistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı'nın
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'na
Telgrafı (29 Şubat 1920) 96
Tiflis'teki Kars Hemşehriler Derneği Başkanı Zeynelov'un
Dışişleri Bakanı'na Telgrafı (4 Mart 1920) 98
Diplomatik Temsilci Vekilov'un Başbakan Usubbekov'a ve
Dışişleri Bakanı Fetali Han Hoyski'ye
Telgrafı (5 Mart 1920) 99
Büro Şefi Adına M. Kasımbekov'un
Dışişleri Bakanı Han Hoyski'ye Telgrafı (Mart 1920) 100
9 Mart 1920 Tarihinde Meclis'in Olağanüstü Toplantısında
Alınan Karar 101
Dışişleri Bakanı Hoyski'nin Azerbaycan Diplomatik
Temsilcisi'ne Telgrafı (10 Mart) 102
Ahılkelek'ten Mart 1920 Tarihinde Alman Telgraf ve
9 Mart 1920 Tarihinde Meclis'in Olağanüstü
Toplantısında Alınan Karar 103
Erivan'dan Telgraf 105
Başbakan Usubbekov'a ve Dışişleri Bakanı Fetali Han Hoyski'ye
5 Mart 1920 Tarihinde ve Dışişleri Bakanı'na 4 Mart 1920'de
Gönderilen Telgraflar 107
Doktor Hacıyev'in Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı
Han Hoyski'ye Telgrafı 109
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'na Telgraf
(29 Şubat 1920) 111
Kars Bölgesi Müslümanları Temsilcisinin
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'na Telgrafı 115
Batum Vilayeti Milli İslam Şûrası Başkanı'nın
Müttefik Devletlerin Kafkas'taki Yüksek Komiseri'ne,
İngiltere Hükümeti Yüksek Komiseri'ne, İtalyan Diplomatik
Temsilcisi'ne ve Fransa Askeri Misyon Başkam'na Telgrafı 118
Ermenistan Dışişleri Bakanı'na ve
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'ne Telgraf (26 Şubat) 120
Dışişleri Bakanı Hoyski'nin Paris'teki Azerbaycan Cumhuriyeti
Barış Delegasyonu Başkam'na ve İstanbul'daki Azerbaycan
Cumhuriyeti Diplomatik Temsilcisi'ne Telgrafı (1 Mart 1920) 122
Kararlar Defterinden (7 Nisan 1920) 124
Kars ve Batun Vilayetleri Delegelerinden
Doğu Halkları Kongresi Prezidyumuna Bildiri 125
Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin
Deklarasyonu 127
Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Hükümeti Eski Üyesi
VA. Bestujev'in Anadolu Yolculuğu 135
10
SUNUŞ
Ermeni soykırımının uluslararası bir yalan olduğunu, Rus Dev

let Arşivleri belgeleriyle kanıtlamaya devam ediyoruz. Bu kapsam
da, "Kızıl Kitap" başlıklı arşiv dosyasını dünya kamuoyunun dik
katine sürtüyoruz. Bu dosyayı, eski adı Sovyetler Birliği Komünist
Partisi Merkez Komitesi Bünyesindeki Marksizm-Leninizm Ensti
tüsü Merkez Parti Arşivi olan Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Dev
let Arşivi'nde (RGASPİ) yaptığım araştırmalar sırasında buldum.
Dosyanın kapağındaki "Kızıl Kitap" başlığının hemen altında
"Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Müslümanlarına karşı Ermeni
Taşnak ve Gürcü Menşeviklerin uyguladıkları insanlık dışı zulüm
ve vahşet üzerine" alt başlığı bulunuyor. Ayrıca kapakta Kızıl Ki-
tap'ın "Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi Başkanlık
Kurulu Üyesi Pavloviç Yoldaş ve Konsey'in Kalem Müdürü Ryu-
min Yoldaş'ın yönetiminde resmi belgelere dayanarak" hazırlandı
ğı kaydı düşülmüş.
Başlığında "Kitap" ifadesi bulunmakla birlikte, arşiv dosyasının
yayınlanmamış bir rapor olduğu ve Doğu Halkları Propaganda ve
Harekât Konseyi'nin bağlı bulunduğu III. Komünist Enternasyonal'e
(Komintern) ve Rusya Komünist Partisi'ne sunulduğu anlaşılıyor.
Kızıl Kitap, Azerbaycan'da Sovyet iktidarı öncesindeki Mussa-
vat hükümetinin ve Baku Doğu Halklar Kurultayı'nın resmi belge
lerinden oluşuyor. Böylece Mussavat hükümetinin Ermeni mezali-
miyle ilgili tanıklığı, Sovyet iktidarına bağlı organlarca doğrulan
mış olmaktadır.. Merkezi Bakû'de bulunan Konsey yetkililerinin
11
Mussavat hükümetinin arşivindeki belgelerin Rusça kopyalarını
hazırlarken, bazı yerleri okuyamadıklarına dair not düştükleri görü
lüyor.
Kızıl Kitap, RGASPİ'de fond 544, liste 3, dosya 20, yaprak 1-
78 numaralarıyla saklanıyor ve bazı yaprakların arka sayfalan da
hesaba katılırsa, 93 dosya kâğıdından meydana geliyor.
Renkli Kitaplar Savaşı
Kızıl Kitap'ın, İngiltere tarafından Türkiye'ye karşı psikolojik sa

vaş malzemesi olarak piyasaya sürülen Mavi Kitap'a karşı hazırlan
dığı anlaşılıyor. Hem başlık, hem içerik bu saptamayı doğrulamak
tadır. Dosya, özellikle Ermeni Taşnak çetelerinin Müslüman halka
karşı giriştiği kırım ve yağmaları bütün çıplaklığıyla sergiliyor.
Ancak Kızıl Kitap'ın hesaplaştığı tek kitap Mavi Kitap değildir.
Sovyetler'in Kızıl Kitap'ı, Taşnakların 1919 yılında Rostov'da Rus
ça olarak bastıkları Kırmızı Kitap'a yanıt niteliği taşıyor. Taşnaklar,
Kırmızı Kitap'ı, İttihat ve Terakki hükümetinin çıkardığı Beyaz Ki
tap'a1 karşı yayımlıyorlar. Paris Barış Konferansı'na hazırlık döne
minde ünlü Taşnak yayıncı Grigor Çalhuşyan'ın yazdığı ve en üst
düzeydeki Taşnak yöneticilerinin onayını alan bu Kırmızı Kitap,
Avrupa kamuoyunu etkilemek amacıyla Fransızca ve İngilizce ola
rak da yayımlanıyor. Taşnak Kırmızı Kitap'ı Türkleri, Azerileri ve
Gürcüleri Avrupa kamuoyuna şikâyet ederken, bu milletlerin bar
bar olduklarını ve Avrupa kültürünün devamı olarak bölgedeki tek
2
uygar milletin Ermeniler olduğunu kanıtlamaya çalışıyor.
O dönemde adeta renkli kitaplar savaşı yaşanıyor. Gürcü Men
şevik hükümeti, Taşnakların bu yayını üzerine 1920 yılında kendi
1 Dâhiliye Nezareti, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekât-i İhtilaliyesi, İstan

bul, 1917.
2 Grigor Çalhuşyan, Krasnaya Kniga, Rostov, 1919.
12
Kırmızı Kitap'ını çıkarıyor. Daha sonra Bolşeviklere katılacak olan
Menşevik hükümetinin Tarım Bakanı ve önemli yayıncılarından
Karibi'nin (gerçek adı P.P. Goleyşvili) imzasıyla çıkan Gürcü Kır
mızı Kitap'ı Ermeni iddialarına cevap verirken, Taşnakların bölge
halklarına karşı işlediği suçları bir bir ortaya koyuyor.3 Gürcü Kır
mızı Kitap'ından kısa bir süre sonra, elinizdeki Kızıl Kitap, Birinci
Doğu Halkları Kurultayı'nın seçtiği Doğu Halkları Propaganda ve
Hareket Konseyi'nin yetkilileri tarafından hazırlanıyor. Konsey,
yalnız Taşnakların değil, Gürcü Menşeviklerin günahlarını da kay
da geçiriyor.
Elinizdeki kitabın daha iyi anlaşılması için, Baku Kurultayı'nın
ve adı geçen Konseyin Ermeni sorunuyla ilgili tutumlarını özetle
mekte yarar var.
Baku Doğu Halkları Kurultayı
Birinci Doğu Halkları Kurultayı, III. Enternasyonal'in İkinci

Kongresi'nde alınan karar gereği 1-8 Eylül 1920 tarihlerinde Bolşe
vik Parti önderlerinden Zinovyev başkanlığında Bakû'de toplanır.
Kurultay hazırlıklarını yapmakla görevlendirilen komite, bütün
Doğu ülkelerine çağrı yapmış ve delege göndermelerini istemiştir.
Kurultay'a çeşitli ülkelerden, 1 273'ü komünist olmak üzere, parti
li ve partisiz 1 891 delege katılır. Türkler, 235 delegeyle en büyük
grubu oluşturur. 4
Ankara'daki BMM hükümeti, Kurultay'a, o sırada Moskova'da
bulunan Türk heyeti üyelerinden Dr. İbrahim Tali (Öngören)'nin
başkanlığında, Trabzon mebusu Hafız Mehmet, Mühendis Aziz ve
Yarbay Arif Bey'den oluşan bir heyetle katılır.
3 Karibi, Krasnaya Kniga, Tiflis, 1920.

4 Milliyetlere göre Kurultay'ın bileşimi için bkz. Birinci Doğu Halkları Kurultayı,
Kaynak Yayınları, 3. basım, Şubat 1999, s. 13.
13
Emperyalistlerin sözde Ermeni kırımından sorumlu tuttuğu En
ver Paşa, Halil Paşa ve Bahattin Şakir de, Kurultay'a Fas, Cezayir,
Tunus, Trablusgarp, Mısır, Arabistan ve Hindistan Devrimci Örgüt
leri Birliği'ni temsilen kabul edilir. Mustafa Suphi, Ethem Nejat gi
bi Rusya'da kurulan Türkiye Komünist Fırkası'nın temsilcileri de
Kurultay'da delege olarak bulunurlar. İbrahim Tali ve Enver Pa-
şa'nın bildirgeleri kürsüden okunur.5
Kurultay, bağımsızlık uğruna savaşan Türkiye halkına beslediği
içten duyguları ifade eder ve ezilen Doğu halklarını yabancı istila
cıların boyunduruğundan kurtarmak isteyen genel millî devrimci
hareketleri bütünüyle desteklediğini açıklar.
Kurultay'da Ermeni sorunu da gündeme gelir. III. Enternasyonal,
Doğu Halkları Kurultayı için yayımladığı bildiride, Ermenilere ses
lenmekte, emperyalistlerin onları Türklere karşı kullandığını, hatır
latmaktadır.6 Batı güdümlü Ermeni milliyetçileri, bugün hâlâ Bakû
Kurultayı'nı, Azerbaycan işçi-köylü sınıfını selamladığı ve "kanlı
Ermeni emperyalizmini" mahkûm ettiği için topa tutmaktadır.7
Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi
Kurultay, yönetim organı Propaganda ve Harekât Konseyi'ni se

çer. Azerbaycan Komünist Partisi'nin Genel Sekreteri N.N. Neri-
manov başkanlığında, G.K. Orconikidze, S.M. Kirov, M.D. Gusey-
nov, Y.D. Stasova, M.P. Pavloviç, Süleyman Nuri Konsey'de görev
alır. Komintern yönetimi atında çalışan Propaganda ve Hareket
5 Bildirgeler için bkz. Birinci Doğu Halkları Kurultayı, s.94, 98 vd

6 Komintern Belgelerinde Türkiye-1, Kurtuluş Savaşı ve Lozan, derleyen: D o ğ u
Perinçek, Kaynak Yayınları, yeniden düzenlenmiş 2. basım, İstanbul, Kasım
1993, s 17.
7 Bkz. Aşot Ayrapetyan, "Kak Turki İ Bolşeviki V 1920 Godu Raspravilis S Arme-
niyey", Pro Armania, 1992, No. 6.
14
Konseyi'nin en önemli görevi, Doğu ülkelerindeki millî kurtuluş
hareketlerinin desteklenmesi ve birleştirilmesidir.8
Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi Başkanlık Ku-
rulu'nun 17 Eylül 1920 tarihinde Bakû'de gerçekleşen toplantısında
aldığı kararlar, Ermeni sorununa yaklaşımı açısından önem taşı
maktadır. Karar metninde "Çok Gizli" ibaresi bulunmaktadır.
Konsey'in kurulduktan sonra aldığı 2. karar, Taşnak tehlikesine
dikkat çekmektedir.
3 nolu kararda Azerbaycan'daki Sovyet iktidarının bazı Türk
korkulu (Türkofobik) uygulamaları eleştirilirken, 4 nolu kararda
Mustafa Kemal Paşa'nın Halil Paşa aracılığıyla ilettiği talebe dikkat
çekiyor. Ankara'daki devrimci hükümet, Kurtuluş Savaşı'nın içinde
bulunduğu zor durumu aşmak için, Taşnak varlığının en kısa zaman
da ortadan kaldırılarak Sovyet Rusya'yla sınır birliğinin sağlanması
ve Sovyet yardımının sağlanması gereğini vurguluyordu.
6 nolu kararda devrimci Türkiye ile birleşmek amacıyla Türk or
dularıyla ittifak içinde Ermenistan'a harekât düzenlenmesi zorunlulu
ğuna işaret edilmektedir. Böylece Ermeni halkını ezen Taşnak yöne
timi devrilecek ve İngiliz-Şah ordularının Ermenistan ve Gürcistan'la
birleşmesi engellenecektir. Bu sayede, Erzurum'daki Türk kolordusu
nun Ermeni sınırından alınarak Batı'ya gönderilmesi sağlanacak ve
Kemal Paşa hükümetinin otoritesi güçlendirilecektir. Kararda, Erme
nistan'ı Taşnaklardan kurtarma harekatının, bütün Azerbaycan halkı
yanında, Ermenilerin bir kısmının desteğini alacağına da değinilmek
tedir. En önemlisi, Erzurumdaki Türk kolordusunun yürüteceği aske
ri harekatta, Ermeni halkına karşı aşırılık yapılacağından korkmaya
gerek olmadığı da beIirtilmektedir."Doğu devrimini kurtarmak için,
Sovyet ordularının Ermenistan'a hemen harekât düzenlemesi ve Er
menistan'da Sovyet sistemini kurması şart" olarak görülmektedir.9
8 Y.A. Bagirov, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, Bilim

Yayınları, İstanbul, Şubat 1979, s. 141.
9 Toplantı kararlarının tam metni için bkz. RGASPİ f. 5 , 1 . 2 , d. 9 2 , 3 1 , 3 1 arkası, 32.
15
Toplantı karar metninde ileri sürülen fikirler kısa bir süre sonra
hayata geçirilir. Türk orduları ve Kızıl Ordu'nun ortak harekâtları
sonucu Taşnak Ermenistanı ortadan kaldırılır.
Kızıl Kitap, bu dönemin ürünüdür.
Mihail Pavloviç Pavloviç (Veltman)
Kızıl Kitap'ın Sovyet iktidarının Doğubilimi uzmanlarından Miha

il Volontyor Pavloviç'in önderliğinde hazırlandığı belirtilmektedir.
Pavloviç (takma adı Mihail Lazareviç Veltman), 25 Mart 1871
günü Odesa'da bir memur ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelir.
Aynı şehirdeki Novorossisk Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne girer,
ancak bitiremeden 1892 yılında devrimci hareket içerisinde yer al
dığı için tutuklanır, bir buçuk yıl hapis yatar. Ardından Verho-
yansk'a sürgüne gönderilir. 1898 yılında Rusya Sosyal Demokrat
İşçi Partisi'ne (RSDİP) katılır, Odesa ve Kişinyev'de devrimci faali
yet yürütür. 1901 yılından itibaren Paris'te İskra gazetesinin çıkarıl
masında yer alır. RSDİP'in 1903 yılındaki 2. Kongresinden sonra
Menşeviklere katılır. 1905-07 yılları arasında Parti'nin Petersburg
askeri örgütünde çalışır. 1907-17 yıllarında Fransa'da Doğu halkla-
rının millî kurtuluş hareketleri üzerine araştırmalar yapar. 1917 ya
zında Rusya'ya geri döner. Ekim Devrimi'nin ardından Dışişleri
Halk Komiserliği'nde görev yapar. Brest-Litovsk Konferansı'na uz
man olarak gönderilir. 1918 yılında Rusya Komünist Partisi (b)'e
katılır ve RSFSC Devlet Yapılanması Baş Komitesi Başkanlığı gö
revinde bulunur. 1919-20 yıllarında Güney Cephesi'nde çalışır.
1920'de gerçekleştirilen Bakû Doğu Halkları Kurultayı'nın hazırlık
ve yürütme çalışmalarına katılır, Propaganda ve Harekât Konseyi
üyeliğine seçilir. 1921-23 yıllarında Milletler Halk Komiserliği Ku-
rulu'nda üye olarak bulunur. Komiserliğin yayın organı olan Jizn
Natsionalnostey'in (Milletlerin Yaşamı) dergisinin çıkarılmasında
16
yönetici görevler alır. Pavloviç, 1922'de Novıy Vostok (Yeni Doğu)
dergisinin yazı kurulunun başına geçirilmiştir. 1921-27 yılları ara
sında Bütün Rusya Doğu Bilimleri Derneği başkanlığını ve Mosko
va Doğu Enstitüsü rektörlüğünü yapar. Pavloviç, SSCB'de Doğu
bilimlerini yapılandıran önemli bilim adamlarındandır. Kendisinin
emperyalizm ve millî kurtuluş hareketleri üzerine birçok eseri var.
Pavloviç, ayrıca Frunze İşçi-Köylü Kızıl Ordu Akademisi'nin kuru
cularındandır ve Akademi'de emperyalizm ve Doğu'da millî mese
le üzerine dersler vermiştir. 19 Haziran 1927 yılında Moskova'da
akciğer kanserinden ölür. 1 0
Pavloviç'in Türkiye üzerine birçok kitap ve yazısı da var.
SSCB'nin uzun dönem Dışişleri Halk Komiserliği'ni yapan Çiçe-
rin'in ifadesiyle, Genç Türk Devrimi ve Abdülhamit'in devrilmesi,
Pavloviç'i çağdaş Türkiye üzerine araştırmalar yapmaya sevk et
miştir. 11 "Devrimci Türkiye" adlı eserinde Ermeni sorununda şu
noktalara dikkat çeker:
"Bu dönemde Taşnak basını, önlerinde duran Türkiye'nin pay-

laşımıyla ilgili açıktan yayın yapıyordu, Ermeni hükümeti ise,
Abdülhamit'i ve II. Nikolayi bile imrendirecek katliamlar ya
parak, Ermenistan'daki Müslüman nüfusu gaddarca takibat al
tında tutuyordu. Kilikya'da 12 Fransız ordularında faaliyet yü
rüten Ermeni gönüllü birlikleri, bu bölgedeki Müslüman nü
fusa karşı kırımlar örgütledi. Fransız komutanlığı, Türk kitle-
10 Bkz. A.Ş., "M.P. Pavloviç (Veltman)", İstorik Marksist, c.4, 1927, s.266 vd.;
"M.P. Pavloviç", Nauçnıy Rabotnik, No.7-8, 1927, s.109 vd.; "M.P. Pavloviç
(Veltman)", Krasnaya Niva, No.27, 1927, s. 18. Ayrıca Şevket Süreyya Ayde-
mir'in Bakû Kurultayı'nda karşılaştığı Pavloviç'le ilgili değerlendirmesi için
bkz. Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, 4. basım,
İstanbul, 1971, s.204 vd.
11 G.V. Çiçerin, "Vospominaniya O M.P. Veltmane-Pavloviçe", Pamyati M.P. Pav-
loviça (Veltmana), Nauçnaya Assotsiatsiya Vostokovedeniya Pri TsİK SSSR,
Moskva, 1928, s.6.
12 Adana ve Maraş bölgesi.
17
lerinin şiddetli nefretini Fransa üzerinden başka tarafa çek
mek amacıyla, her tür baskı yöntemi uygulaması için, bilinçli
olarak Ermeni gönüllü birliklerini görevlendirdi. (...) Taşnak
ların Ermenistan'da 200'den fazla Müslüman köyünü yakıp
yıktıkları biliniyor." 13
Batı'nın Yalanlarına Doğu'nun Cevabı
Ermeni soykırımı yalanını Birinci Cihan Savaşı'nın başında, İn

giliz emperyalizmi üretmişti. Bir süre önce Türkiye'de yabancı pa
rasıyla çevirtilip yayımlanan Mavi Kitap, bu yalanları derlemişti.
Batı devletlerinin bu tür marifetlerini, Ermeni bilim adamları da
saptamıştır. Örneğin Sovyet Ermenistanı tarihçilerinden Boryan,
Batı'lı Hıristiyan devletlerinin, sözde bilim adamlarını ve basın ya
yın organlarını kullanarak, Türkiye'ye karşı kamuoyu imal ettikle
rini anlatıyor. Amaçları, Boryan'ın deyişiyle "sözümona ezilen Hı
ristiyan halkları, Türkiye'ye karşı savaşa hazırlamaktı." Avrupa
devletleri, "Türklere karşı yağma seferlerini aklamak için Hıristi-
yanlara özgürlük sloganım kullanarak Türkiye karşıtı kampanya
yürütmüşlerdi." Boryan, "Hıristiyanların Türkiye'deki ağır durum
ları denen uydurmaların" işgalci politikanın aracı olduğunu, kesin
bir dille saptamıştır. 14
Boryan'ın "uydurmalar" dediği malzemeleri derleyen "Mavi Ki
tap" bütün dünyada ve Türkiye'de çok yayıldı, çok okundu. Oysa İt
tihat Terakki'nin o mavi yalana cevap olarak yayımladığı Beyaz Ki
tap bilinmez, yayılmaz, okunmaz. Hele Kızıl Kitap hiç bilinmiyor-
13 M. Pavloviç, V. Gurko-Kryajin, F. Roskolnikov, Turtsiya V Borbe Za Nezavi-

simost, Nauçnaya Assotsiatsiya Vostokovedeniya Pri TsİK S S S R , Moskva,
1925, s.50, 6 3 .
14 B.A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya İ SSSR, c . l , Gosudarst-
vennoe İzdatelstvo, Moskva-Leningrad, 1928, s. 172, 175.
18
du. Meğerse Beyaz Kitap'ın bir de kardeşi varmış. Doğu halkları,
aynı kaygılarla, aynı amaçlarla gerçeğin mücadelesini vermişler.
Artık yalnız Mavi Kitap yok, Beyaz Kitap da var, Kızıl Kitap da
var.
Batı'nın psikolojik savaşının karşısındaki mevziler boş değildir.
Elinizdeki Kızıl Kitap, Batı'nın Mavi yalanlarına Doğu'nun ce
vabıdır.
Mehmet Perinçek
19 Şubat 2006, ul. Generala Tyuleneva/Moskova
19
D o ğ u Halkları P r o p a g a n d a v e H a r e k â t K o n s e y i P r e z i d y u m ü y e s i
Pavloviç ve Konsey'in K a l e m Müdürü Ryumin
y ö n e t i m i n d e resmi b e l g e l e r e d a y a l ı olarak h a z ı r l a n a n
"Kızıl Kitap" başlıklı d o s y a n ı n birinci sayfası.
21
KIZIL KİTAP*
Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Müslümanlarına karşı

Ermeni Taşnak ve Gürcü Menşeviklerin uyguladıkları in
sanlık dışı zulüm ve vahşet üzerine...
Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi Prezid-

yum üyesi Pavloviç Yoldaş ve Konsey'in Kalem Müdürü
Ryumin Yoldaş'ın yönetiminde resmi belgelere dayalı ola
rak hazırlanmıştır.
* Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi, fon 544, liste 13, dosya 20, yaprak
l'de kayıtlı belge.
23
Kars Şehrinde Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti'nin
Kurulduğuna Dair 27 Mart 1919 Tarihli Kararname*
Kadın ve erkek yurttaşların katılımıyla, tek dereceli, eşit, gizli

ve nispi seçim sistemi esaslarına göre seçilmiş olan meclis, 27
Mart'taki oturumunda, 2 milyon nüfuslu Güneybatı Kafkas bölge
sinin Milli Şûrası tarafından 1 Aralık 1918 tarihinde ilan edilen Gü
neybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulmasına ilişkin iş
bu kararnameyi bütünüyle kabul eder ve onaylar. Milli İslam Şûra
sı Toplantı Protokolü 1 Aralık 1918, Kars
Kararname
Büyük Rus Devrimi, o zamana kadar varlığını sürdüren monarşi
düzenine son verdi. Böylelikle kendi başına kalan Kafkas'ın güneyba
tı kısmı kendi kaderini tayin etme işini üzerine almak zorunda kaldı ve
Ekim 1917'de Rusya'da kurulan İkinci Geçici Hükümetin, Rusya'daki
büyüklü küçüklü bütün milletler için çıkardığı, kendi kaderlerini ken
dileri tayin etmeleri kararı uyarınca gerekli hükümet organlarını kur
du. Söz konusu karara dayanarak, Kars ve Batum vilayetlerinin Anıl-
kelek, Ahıska, Şerur, Nahçıvan, Sürmeli kazaları ve Erivan'ın güney
batı kısmı yurttaşlarınca seçilen bizler; halkın temsilcileri, işgalinde
bulunan topraklarımızdan Osmanlı Ordu birliklerinin çekilmesiyle
birlikte, Güney Kafkas'ın Kars ve Batum vilayetlerini, Ahıska, Ahılke-
lek, Şerur, Nahçıvan, Sürmeli kazalarını ve Erivan kazasının güneyba
tı kısmını içine alan sahada Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuri
yeti'nin kurulduğunu bütün dünyanın önünde ilan ediyoruz. Bu müna
sebetle Milli Şûra şimdi herkesin huzurunda şu kararlan almıştır:
2'de kayıtlı belge.
25
1. Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti bütün devletler
le ve özellikle yeni kurulmuş olan komşu Kafkas Cumhuriyetleriy
le iyi komşuluk ilişkileri kurmaya gayret edecektir.
2. Milletlerarası bir çatışma vuku bulduğu takdirde Güneybatı
Kafkas Demokratik Cumhuriyeti, çıkarlarına dokunulmadığı süre
ce tarafsızlığını koruyacaktır.
3. Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti yurttaşları milli
yet, din, mezhep ve sosyal durumuna bakılmaksızın Cumhuriyet sı
nırlan içinde gerek yurttaşlık, gerekse siyasi haklarından eşit şekil
de yararlanacaklardır.
AÇIKLAMA: Ermeni ve Müslümanlar arasındaki karşılıklı iliş
kilerin gerginleşmesi sebebiyle, dehşetini hâlâ üzerimizden atama
dığımız kanlı çatışmaların yenilerine yol açmaması için, Paris'te
yapılacak olan Genel Barış Konferansında bu sorun çözülünceye
kadar Milli Şûra, Ermenilerin Kars vilayetine, Şerur, Nahçıvan ve
Sürmeli kazalarına, Erivan kazasının güneydoğu kesimlerine yer
leşmelerini geçici bir süre yasaklayan bir karar almıştır. Adı geçen
yerlerde, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri topraklarından
gelen Müslüman mültecilerle dolu olmayan bir tek köy yoktur. (Er
menistan sınırlan içinde Ermenilerin işgalinde 482 Müslüman kö
yü, Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti sınırlarında Müslü
manların işgalinde 82 Ermeni köyü bulunmaktadır.)
4. Güneybatı Kafkas Cumhuriyetinin kaderi bundan sonra, akra
ba Kuzey Kafkas Cumhuriyetlerinin kaderleriyle birleşecektir. Müs
lüman Kafkas Devletleri ailesinin bir üyesi olarak, Birleşik bir Rus
ya'nın kurulması halinde, ona karşı tutumumuz, Kafkas'ın diğer Müs
lüman milletleriyle mutabakat çerçevesinde belirlenmiş olacaktır.
Banş konferansında ve İstanbul Konferansında bu meseleyi Kaf
kas'ın Müslüman milletleri temsilcileriyle birlikte çözmek için tem
silcilerimiz yetki sahibi olacak, meclis toplanıncaya kadar Güneyba
tı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin başında, milli azınlık temsil
cilerinin; Rus, Rum, Molokanların da olduğu Milli Şûra bulunacak
tır ve Geçici Hükümet, Milli Şûra önünde sorumlu olacaktır.
26
İngiliz Genel Karargâhı
Bakû
13 Ocak 1919
Ekselansları
Azerbaycan Hükümeti Başbakanı'na*
Ekselansları,
Hükümetinizin Dışişleri Bakanlığından alınan 48 ve 49 sayılı

yazıların kopyaları, konu edilen sorunların General Forester Wolc-
ker'in görev alanına girmesi sebebiyle, kendisine ulaştırılmak üze
re Batum'a gönderildiğini bildirmekten şeref duyarım.
Karargâh Komutanı
Albay (imza)
3'te kayıtlı belge.
27
İngiliz Genel Karargâhı
Bakû
23 Ocak 1919
Ekselansları
Başbakan Fethali Han Hoyski'ye*
Ekselansları, Banş Konferansında karar verilene kadar Kars'ta

ve Batum'da statükonun korunması için gereken önlemlerin alın
masıyla ilgili gönderdiğiniz 48 sayılı yazınıza gerekli yanıtı vermek
üzere General Thomson beni görevlendirdi. Adı geçen vilayetlerde
askeri vali sıfatıyla ve uygun kuvvetlerle İngiliz subaylarının tayin
edildiklerini, düzenin yeniden sağlanması amacıyla bu iki vilaye
tin, yerel makamların da desteği alınmak suretiyle bizler tarafından
yönetileceğini bildirmekten şeref duyarım.
Genel Karargâh
Albay (imza)
* Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi, fon 5 4 4 , liste 13, dosya 20, yaprak
28
Güneybatı Kafkas
Geçici Hükümeti Temsilcisi
27 Ocak 1919
No. 13
Batum
Ekselansları
Azerbaycan Cumhuriyeti Başbakanı'na*
Güneybatı Kafkas Hükümeti'nin temsilcisi olarak, bizlere yar

dımcı olmak üzere subay ve memur göndermeniz hususunu zatıalini-
ze arz etmekten şeref duyarım, zira şu anda çok zor bir dönem geçir
mekteyiz: silahlı Gürcü birlikleri (Ardahan'ın Posof mıntıkasındaki
çatışmalar) ile Ermeni birlikleri (Şuragel'in Taylar ve Köşevank köy
lerine; Nahçıvan'ın Kızılmağara köyüne yapılan saldırılar) bizleri sı
kıştırıyor. Ayrıca siyasi olgunluktan da iyi bir sınav vermemiz, küçük
kuvvetlerle olağanüstü geniş bir sahada idareyi sağlamamız gereki
yor. Bu münasebetle zatıalinize, harcırahlarını vererek insan yardımı
yapmanızı arz ediyorum; zira bizde posta hizmetleri henüz kurulma
dı ve bu yüzden önceden para yollayacak durumda değiliz. Hükümet
tarafından size gönderilmiş olan Hacı Musa'nın gelip gelmediğini
Batum Konsolosuna bildirmenizi rica ediyorum. Bana kişisel bir lü-
tufta bulunarak, Albay Yusufbek Sırtlanov'un, orduyu düzene sok
mak üzere, bize gelmek isteyip istemediğini sormanızı rica ederim.
Her zaman hizmetinize hazır
Güneybatı Kafkas Geçici Hükümeti Temsilcisi
Serverbek Atabekov Koblianski
29
Gürcistan'da Görevli Diplomatik Temsilci Caferov'dan
Alman 4 Şubat 1919 Tarihli Şifreli Telgraf*
Giriş No. 200
Başında Geçici Hükümet'in bulunduğu, Kars ve Batum vilayet

leriyle Ahılkelek ve Ahıska kazalarını içine alan Güneybatı Kafkas
Cumhuriyeti'ni oluşturan iyi örgütlenmiş Müslümanlar ile Gürcü
birlikleri arasında (Gürcistan'ın Ardahan'ı işgal etme niyetiyle ilgi
li olarak) Ardahan Kazası Posof mıntıkası sınırlarında yeni çatış
malar baş göstermiştir. Edindiğim bilgilere göre, son günlerde Gür
cistan Hükümeti'nin oraya gönderdiği 600 kişilik Acar Muhafız
Birliği imha edilmiş, keza birlik komutanı da öldürülmüştür. Gür
cüler, bu harekâta bizim Hükümetin iştirak ettiğini düşünüyorlar.
Azerbaycan yollarına ait bir trenin durdurulmasına ilişkin olarak,
Başkomutan Wocker'e mektup yazmıştım. Görevlendirdiği General
Brouf benimle görüştü; kendisi yollarımızın berbat durumunu iyi
biliyor, Azerbaycan treninin iade edilmesi konusunda gerekeni ya
pacağına dair söz verdi.
Kazaçnuni ve Tigranyan Tiflis'e geldi, aldığım bilgilere göre
Erivan'a ve sonra Amerika'ya gideceklermiş. No. 468, 3 Şubat 1919
Caferov
6'da kayıtlı belge.
30
Telgraf
Dışişleri Bakanlığı'na*
Karşılıklı ziyaretlerde ve görüşmelerde bulundum. 19 Mart'ta Hü

kümet beni öğlen yemeğiyle şereflendirdi ve hükümet üyeleri konuş
malarında dostane ilişkiler kurulması gerektiğine işaret ettiler. İki
cumhuriyet arasında iyi ilişkilerin kurulması için uygun bir zaman
olduğunu düşünüyorum, bununla birlikte sözlerden işe geçmek gere
kiyor. 18 Mart'ta Eçmiadzin'e gittim ve Katolikos'u ziyaret ettim. Ka-
tolikos Ermenilerle Müslümanların dostluğunun gerekliliğini işaret
etti ve Müslümanlarla dostluk içinde yaşamaları için Ermeni ahaliye
sesleneceği sözü verdi. Katolikos beni öğlen yemeğine davet etti ve
ben gidene kadar yanımdan ayrılmadı. Eçmiadzin Kilisesi ve Katoli-
kos'un lojmanı mazot olmadığından elektrikle aydınlatılamıyor, Ka-
tolikos'a mazot sözü verdim. Bana bu iş için varillerle benzin gönder
menizi rica ediyorum. Mültecilerin durumu çok ağır ve onlara derhal
ciddi bir yardım gösterilmesi gerekir. Taşımacılık olmadığından tüc
carlar paraları benim götürmemi önerdiler; ki çekeceğim telgraf üze
rine hükümetimiz onların çeklerini Bakû'de ödeyebilsin. Bana yalnız
3 ton mazot gönderiniz. Katolikos'a mazot sözüm son derece olumlu
etki yaptı. 14 Mart'ta Ermenistan, Tiflis'ten 14 milyonluk bono aldı.
Fakat mali zorluk yaratırsanız yakında sıkıntı çekmeye başlar. Gelir
kaynaklarının bulunmayışından Ermenistan kendi başına ayakta ka
lamaz. Hint askerleri Nahçıvan'da. Gerekli görürseniz Kars Hüküme-
ti'yle bağlantı kurarım. Son sınıflardan 14 gimnazyum öğrencisi, şa
yet gimnazyuma kabul edilirlerse, okumaya gelecekler.
Diplomatik Temsilci Tekinski
31
7 Nisan 1919
No. 666
Azerbaycan Cumhuriyeti'nden
Batum Başkonsolosu'na*
Bu bölgenin günümüzdeki siyasi ve iktisadi hayatı hakkında

doğru ve ayrıntılı bilgilere sahip olabilmek için Güneybatı Kafkas
Cumhuriyeti Hükümeti'yle sıkı ilişki kurmanız gerekiyor. Bu hava
lideki olaylar hakkında geniş bilgi edinmek amacıyla diplomatik
temsilcilerimizle de -Gürcistan'da Caferov, Ermenistan'da Tekins-
ki'yle- temas kurmanız gerekir.
Hükümet, Ahıska Müslümanlarına yardım için diplomatik tem
silcinin emrine 200 bin ruble göndermiştir. Buna benzer bir yardım
faaliyetini Batum'da da örgütlemeniz gerekiyor. Konudan Cafe
rov'a ve Tekinski'ye bilgi verilmiştir.
Burada; Bakû'de de, Ahıska mültecilerine yardım ve genelde
her türlü sosyal ve siyasal konularla ilgilenen bir Yardım Komitesi
kurulacaktır.
Özel Kalem Müdürü adına Subhanverdihanov (imza)
* Rusya Toplumsai-Siyasal Tarih Devlet Arşivi, fon 5 4 4 , liste 13, dosya 20, yaprak
32
Gürcistan'daki Diplomatik Temsilci Caferov'dan
9 Nisan 1919 Tarihinde Tiflis'ten Alınan
Şifreli Telgraf*
Giriş No. 25
Kars Hükümeti'yle bağlantı kurmak amacıyla 10 Mart'ta oraya

gönderilen kişi henüz dönmedi. Tiflis'te bir basımevinden Thom-
son'un duyurusunu ele geçirdim. General Thomson bu duyurusun
da, Kars havalisi halkına, Kars Şûrasının dağıtılacağını ve bir İngi
liz genel valinin tayin edileceğini bildiriyor. Duyuru henüz basıl
mamış. Bizim gazetelerin görevi bütün güçleriyle Thomson'un bu
adımını kınamak olmalı. Dün Thomson'u ziyaret ettim, uzun uzun
görüştük, ayrıntılarını yazıyla bildireceğim. No. 7
Caferov (imza)
33
15 Nisan 1919 Tarihinde Alınan
Şifreli Telgraf
No. 34
Başbakan'a
Dışişleri Bakanı'na*
Bakû
Thomson bana, Gürcü birliklerinin Ardahan istikametine ilerle

yişinin kendi rızasıyla gerçekleştiğini bildirdi.
İlişki kurmak üzere Kars'a gönderdiğim kişi döndü. Kars Hükü
meti üyelerinin tamamının İngilizler tarafından tutuklandığını yeni
öğrendim. Tutukluları istasyonda görmüşler; onlar bu konuda bana
haber iletilmesini rica etmişler. Ayrıntıları yazıyla bildireceğim.
No. 13
Caferov (imza)
* Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi, fon 544, liste 13, dosya 2 0 , yaprak
34
ÇOK GİZLİ
Gürcistan Cumhuriyeti Hükümeti Nezdindeki

Azerbaycan Diplomatik Temsilci
15 Nisan 1919
No. 1492
Tiflis
Başbakan'a
Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin durumuyla ilgi

li, keza Harp Bakanlığı'na da iletilmiş olan bilgileri gönderirken;
aldığım habere göre, adı geçen cumhuriyetin Hükümet üyelerinin
Kars'ta İngilizler tarafından tutuklandığını ve ayrı bir vagonda kon
voy eşliğinde şimdilik Tiflis'e sevk edildiklerini bildiriyorum.
Gürcistan Hükümeti nezdindeki Azerbaycan Cumhuriyeti Dip

lomatik Temsilci Caferov
Askeri Ataşe
Yarbay (imza)
35
KOPYA
Dışişleri Bakanlığı
17 Nisan 1919
No. 804
Bakû'deki İngiliz Kuvvetleri Başkomutanı'na*

-
Dışişleri Bakanlığı'ndan alınan bilgilere göre, Güneybatı Kaf

kas Cumhuriyeti'ne (Kars ve Batum vilayetleri) karşı bir harekât
için Ermeni Ordusu ve Andronik'in birlikleri Aleksandropol'den
(Gümrü) Kars'a doğru harekete geçmiştir.
Aynı zamanda Hint birlikleri de oraya sevk ediliyor.
Ekselanslarının bu haberin gerçek olup olmadığını bana bildir
meyi reddetmeyeceğini arz ederim.
Dışişleri Bakanı Ziyathanov adına

tam yetkili Sekreter
Suphanverdihanov (imza)
36
16 Nisan 1919 Tarihinde
Alınan Şifreli Telgraf
No. 35
Erivan'dan Bakû'ye
Doğruluğundan emin olmadığım özel habere göre Ermeni Or

dusu ve Andronik birlikleri, Kars'a sevk amacıyla, Gümrü'ye doğru
hareket etmişler. Ajansın telgraf haberine göre 6-10 Nisan arasında
Hint birliklerini taşıyan 7 tren (199 vagonlu) Kars'a geçmiş (bir ke
lime okunmuyor; muhtemelen "sanırım") Kars Hükümetine karşı
harekât için. No. 49
Diplomatik Temsilci
Tekinski (imza)
37
19 Nisan 1919 Tarihinde
Alınan Şifreli Telgraf
No. 905
Tiflis'ten Bakû'ye
Başbakan'a*
Gürcüler Soçi istikametinde ilerleyerek birçok gönüllü subaylar

taburunu esir aldılar.
Gümrü birliği komutanı Osepyants'ın, Hükümetin ve Müttefik
lerin emirleri gereği Ermenistan'ın parçası olarak Kars bölgesine
girdiği ve halkın kendisine tabi olması gerektiği, Ermenistan Hükü-
meti'nin emrine uymayanların yasadışı ilan edileceği konusunda
halka bir duyuru yapılmasına ilişkin emri elime geçti.
Söylentilere göre İngilizler, ültimatom vererek (okunmuyor)
halkın Ermenistan iktidarını tanımasını önermişler; halkın bunu ka
bul etmemesi nedeniyle, gözdağı vermek amacıyla, bir İngiliz zırh
lı aracı ve Ermeni birlikleri Nahçıvan'a hareket etmiştir. Emri gön
deriyorum. No. 1547
Caferov (imza)
38
No. 40/909
20 Nisan 1919 Tarihinde Erivan'dan Alınan

Şifreli Telgraf*
Söylentilere göre İngilizler Kars'ı Ermenilere vermişler (burası

anlaşılmıyor). Şerur ve Nahçıvan Ermenilere devredilmiştir. Bunu
araştırmanızı ve İngilizlere sormanızı rica ediyorum. Eğer bu (bu
rası okunmuyor, şöyle olmalı) "doğruysa" Hindistan, Arabistan, Af
ganistan, Malaya Adaları ve Kafkas Müslüman dünyası ve keza
Banş Konferansı önünde (okunmuyor) ve bunu İngilizlerin birkaç
milyon Müslümanı yarım milyonluk bir ahaliye bağlamak arzusu
olarak "protesto etmek" gerekir sanıyorum.
Ayrıca Zod kasabasında Müslümanların direniş gösterdiğini,
Ermeni birlikleriyle çatışmaların başladığını söylediler. No. 60
39
İngiltere Genel Karargâhı
Bakû
21 Nisan 1919
Sayın Azerbaycan Dışişleri Bakanı'na*
17 Nisan tarihli 804 ve 805 sayılı yazınızla bildirdiğiniz görüş

lerinize cevaben aşağıdaki bilgiyi vermekten şeref duyarım.
No. 804. İngiliz Genel Karargâhı'nın, Bakanlar Kurulu Başka
m'na gönderdiği 21 Nisan tarih ve S-826 sayılı yazısının içeriğini
incelemenizi rica ediyorum.
No. 805. Türklerden ya da Türkiye'ye açıkça yönelim gösteren
kişilerden kurulu Kars Şûrası üyeleri İngiliz Komutanlığı'nca tu
tuklanmıştır ve şu anda Batum'da bulunmaktadırlar.
Genel Karargâhı
Albay (imza)
40
Bakû'deki İngiliz Genel Karargâhı'na*
(Azerbaycan) Dışişleri Bakanlığı'nın 17 Nisan tarihli 805 sayılı

yazısına cevabi yazınızdan, Türklerden ya da Türkiye'ye açıkça yö
nelim gösteren kişilerden kurulu Kars Şûrası üyelerinin İngiliz Ko
mutanlığı'nca tutuklandığı anlaşılmaktadır.
Kars Hükümeti üyelerinin İngiliz Komutanlığı'nca tutuklanma
sı gerçeğinden başka, Kars havalisine fiilen Gürcistan ve Ermenis
tan silahlı kuvvetleri girmekte, bu bölgede yaşayan ve kendi kade
rini kendi tayin etmiş olan halkın haklarını çiğneyerek topraklarını
işgal etmektedir.
Azerbaycan Hükümeti'nin, bu bölgenin Gürcistan ve Ermenis
tan arasında bölünerek paylaşılmasına sessiz kalacağı düşünüle
mez. Hükümetimiz, İngiliz komutanlarından Gürcistan ve Erme
nistan cumhuriyetlerinin bu saldırgan tutumlarını durdurmasını;
kendi kaderlerini kendi tayin etme ilkesi doğrultusunda halk irade
sinin özgürce tecelli etmesine ve uygun bir hükümet kurmalarına
imkân sağlamasını talep eder.
Başbakan
Dışişleri Bakanı
41
Azerbaycan Cumhuriyeti
Dışişleri Bakanı
30 Nisan 1919
No. 2
Kafkas'taki İngiliz Birlikleri Komutanı'na*
Müslüman ahali, henüz Eski Rusya İmparatorluğu'nun var oldu

ğu zamanlarda, ayrı ayrı yerlerde yerleşmiş bulunmasına rağmen,
kendini sadece dini değil, iktisadi, günlük yaşantı ve kültürel çıkar
birliğiyle bağlanmış tek bir millet olarak görmüş ve Güney Kaf
kas'ın çeşitli bölgelerinde yaşayan Müslümanların karşılıklı özlem
lerini hukuki olarak düzenleyecek koşulların yaratılmasına daima
çaba sarf etmişti.
Güney Kafkas'ta ayrı ayrı cumhuriyetlerin kurulması ve halkların
kendi kaderlerini kendileri tayin etmesi yüce prensibinin ilanıyla Gü
ney Kafkas'ın Müslüman nüfusu, meşru ve hukuki taleplerin tam ola
rak karşılanabileceği bir hayat tarzına kavuşacağını ummuştu.
Gel gelelim şimdi, Hükümetin edindiği bilgilere göre, mülteci
yerleştirme kisvesi altında, baştan aşağıya Müslüman nüfusun ya
şadığı Kars vilayeti, silahlı çatışmalar eşliğinde Ermeni ve Gürcü
birliklerince işgal edilmektedir.
Bu bölgenin kaderiyle ilgili sorunun, Paris Banş Konferansın
dan önce çözülememesi ve Azerbaycan'ın kendi çıkarları sorunu
nun -ki buranın Müslüman halkı bu bölgenin nüfusuyla sıkı bağ
42
içindedirler- açıkta bırakılması karşısında, öz kardeşlerinin ve din
daşlarının kaderine ve onlar üzerinde baskı uygulayanlara karşı ses
siz ve kayıtsız kalmayacak olan hükümetimin bana verdiği görev
le, bu tür "işgal" düzeninin, bir halkın kendi kaderini kendi tayin et
mesi ilkesini kökünden tahrip ettiğini (oysa bir halkın kaderini sa
dece onun iradesi belirleyebilir) bildirmeyi bir görev sayıyorum.
Mültecilerin kendi yerlerine yerleştirilmesi planını Hükümeti
miz anlayışla karşılamaktadır. Ancak bu yerleştirme, mültecileri
yerleştirmekten ziyade, söz konusu bölgeyi işgal etmeye ve kendi
ne mal etmeye çalışan Ermeni ve Gürcü birliklerince değil, İngiliz
birliklerinin yardımıyla yapılmalıdır. Buna benzer olaylar, bölgede
yasal yapının ve düzenin oturmasına değil, düzene ve komşu halk
ların bir arada barış içinde yaşamalarına sürekli tehdit oluşturacak
yeni gerginlik ocaklarının kurulmasına yol açar. Oysa İngilizlerin
istediği bu değildir.
Zatıalilerinizin, tartışmalı sorunları her zaman banş yoluyla
çözme isteğinden hiç kuşku duymayan Hükümetim, Ermeni ve
Gürcü birliklerinin Kars havalisine zorla girmesi nedeniyle protes
tolarını bildirir, bu hareketin durdurulması, söz konusu birliklerin
bölgeden çıkarılması ve halkın isteklerine cevap verecek bir yöne
timin kurulması hususunda emir istihsalini arz ederim.
Dışişleri Bakanı (imza)
43
Hükümet Başkanı Adına
Erivan'dan Çekilen Telgrafın Kopyası*
Bugün 3 Mayıs'ta 77 sayılı aşağıdaki yazıyı

Ermenistan Dışişleri Bakanı'na sundum:
"Ekselansları Ermeni Dışişleri Bakanı'na
Hükümetimden aldığım görevle, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin

ayrılmaz parçasını teşkil eden Nahçıvan Kazasına Ermenistan
Cumhuriyeti birliklerinin girmesini protesto ediyorum. Ermenistan
Cumhuriyeti Hükümeti'nin, iki komşu cumhuriyetin sınırlarıyla il
gili sorunu silah zoruyla ve aynı zamanda -ana görevlerinden biri
tartışmalı ve çetin sorunları barış yoluyla çözmek olan Kafkas Kon-
feransı'ndaki- kendi temsilcileriyle çözmeye yanaşmayacağını
umarım. Kaldı ki Ermenistan Hükümeti 4 Nisan 1919 gün ve 1075
sayılı notasıyla, toprak sorunlarının çözümünün Kafkas Konferan-
sı'nda çözüme tabi bütün sorunların önkoşulu olduğunu ifade et
mişti. Hükümetinizin, bu sorunun çözümüyle ilgili görüşlerini ba
na iletmeyi reddetmeyeceğini arz ederim." No. 79
44
Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti
Askeri-Sağlık Müfettişi
15 Ağustos 1919
No. 19
Bakû
İskân Bakanlığı
Zatı devletlileri
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı
Özel Kalem Müdürü İsmail Bey Huramoviç'e*
Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Meclisi beni Azerbaycan Cum-

huriyeti'nde görevlendirirken, Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti tem
silcilerinin, Güney Kafkas Konferansına katılmaları ve görüşme
lerde yer almalarının sağlanması konusunda Hükümetinizden ge
rekli girişimlerde bulunmasını hassaten rica etmemi emretmişlerdi.
Gerekli çalışmayı yaptım, yani Gürcistan'daki Azerbaycan diplo
matik temsilciye, Azerbaycan Dışişleri Bakanı'na ve Bakanlar Ku
rulu Başkam'na bu konuda rapor verdim. Sonucunda Ararat Cum
huriyeti Hükümeti'ne gereken nota verildi, ancak ne yazık ki adı
geçen hükümet, Konferans'a Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti tem
silcilerinin katılmasını kabul edilemez buldu.
Edindiğim bilgilere göre, bugünlerde İkinci Kafkas Konferansı
düzenlenecekmiş, bu haberi bildirirken, bu konferansa Güneybatı
Kafkas bölgesi Müslüman temsilcilerinin de katılmalarının sağlan-
45
ması hususunun yeniden dikkate alınması amacıyla Sayın Dışişleri
Bakanı'na bilgi verilmesini arz ediyorum.
Meclis üyesi Karaağazade'nin bildirdiğine göre, karşılıklı değiş
tirilen bölgenin Müslüman temsilcileri Tiflis'e gitmişler, toplantıya
katılabileceklermiş.
Azerbaycan Cumhuriyeti'ne
diplomatik işler için görevlendirilen
Askeri-Sağlık Müfettiş Vekili Bestujev
(imzalı)
46
Genelkurmay Karargâhı
22. Tümen
9 Eylül 1919
101/134
Ekselansları
Azerbaycan Dışişleri Bakanı'na*
22 Temmuz 1919 gün ve 2208 sayılı yazınıza cevaben zatıâlini-

ze, İngiliz makamlarınca tutuklananların 28 Mayıs 1919 tarihinde
Malta'ya sevk edildiklerini bildiririm.
Güney Kafkas'taki İngiliz Kuvvetleri

Genel Komuta Karargâhı
Yarbay (imza)
Batum, 9 Eylül 1919
47
Zatı devletlileri
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'na*
Efendim,
Gerek Türklerin ayrılmasından, gerekse üç eyalet (evliye-i sela-
se)** üzerinde iktidar kurulduktan sonra Kars Sancağında baş gös
teren ve bugüne kadar da devam eden olaylardan sanıyorum habe
riniz vardır. Malumlarınız olduğu üzere adı geçen eyaletlerin ahali
si, Ermenilerin Müslümanlara karşı uyguladığı canavarca eylemler
den onları kurtaracak güç olarak iktidarın şahsında sizlere derin
umut beslemiştir. Bu üç bölgedeki Müslümanların durumu ve Er
meni vahşeti hakkında aşağıdaki bilgileri arz ederken, bizler için
bir kurtuluş yolu bulmanızı hassaten rica ediyorum.
1. Türklerin Kars'tan ayrılması münasebetiyle, buranın saygın
ve söz sahibi kişileri, halkın onurunu, haklarını, şahsiyetini ve mal
varlığını güvence altına almak amacıyla, bir taraftan Batum, öbür
yandan Şerur-Nahçıvan arasındaki sahayı içine alan bölgede Milli
İslam Şûrası toplanması kararı aldılar.
9 Mart 1919 tarihinde Kars'ta bir araya gelen temsilciler toplan
tısında 1 başkan, 6 üyeden oluşan 1,5 milyon insanın esenliği için
çalışacak bir Komite seçildi. 1,5 ay sonra demiryolu hattını kontrol
sıfatıyla bir İngiliz heyeti geldi, beraberinde, o zamana kadar giriş
izni olmayan Ermeni memurlarını da getirmişti. "Şûra" elbette bu
gibi olaylara razı olamazdı ve bu memurların derhal uzaklaştırılma-
22-23'te kayıtlı belge.
** Kars, Batum ve Ardahan. (Çevirenin notu.)
48
sını istedi. İngilizler bu talebi yerine getirdiler. Bu sırada Türkler
Kars bölgesini tamamen boşaltmışlardı.
13 Haziran 1919 tarihinde Milli İslam Şûrası "Güneybatı Kaf
kas Hükümeti" adını aldı. Her yerde mükemmel bir düzen hüküm
sürüyordu. Yerel seçimler sonucu oluşan Meclis, ülkenin bütün
yurttaşlarına karşı, hiçbir şekilde din, milliyet ayrımı yapmadan
adaletli ve eşit davranmaktaydı.
2. İngilizler, Kars'ın Ermenilere devri meselesinde, Müslüman
ların Ermeni hâkimiyeti altında yaşamayı kabul etmeyeceklerine
daha baştan kanaat getirmişlerdi, ama buna rağmen Meclisin top
landığı bir gün 30 bin İngiliz ve Hint askeri yığarak hükümet üye
lerini tutukladı ve Malta Adası'na sürdü. Üç gün sonra askeri durum
ilan ederek ve hâkim noktaları işgal ederek Kars'ı Ermenilere tes
lim ettiler.
3. İngilizler bazı sebeplerden Kars'ı terk etmişlerdi. Kars'ta gıda
maddelerinin ucuz olduğu düşüncesiyle şehre Erivan'dan -sayıları
20 bini bulan- Ermeni mülteci akını başlamıştı. Bunun sonucu şe
hirde gıda maddelerinin fiyatında korkunç bir artış oldu. Duruma
haâkim olduktan ve Kars'ta hâlâ kalmakta olan kadınlı çocuklu
Müslüman mültecileri sürdükten sonra (öyle ki Kars'ta 30 civarın
da ev kalmıştı) Ermeniler, eski intikam ve Müslümanları takip yö
nündeki politikalarını sürdürmeye başladılar.
4. İngilizler Kars'ı terk etmekle birlikte, burada bir İngiliz Ko
misyonu kalmıştı. Bu esnada Ermeni Cumhuriyeti Başbakanı Hati-
sov Kars'ı ziyaret etti ve Müslümanları, Rusları, Ermenileri topla
yarak ayrım gözetmeksizin herkese eşit davranılacağı, kişi ve mal
güvenliğinin korunacağı sözü verdi.
Hatısov'un ayrılmasından sonra İngiliz Komisyonu ve kısa bir
süre sonra da mülteciler için Amerikan Yardım Komisyonu geldi.
Beraberinde tahıl ve un getirmişti. Komisyon, Müslüman mülteci
leri tamamen görmezden gelerek, Ermenilere bedava tayın dağıt
maya başladı. Şikâyetimiz üzerine Komisyon Müslüman mültecile-
49
re bedeli karşılığında tayın verdi, ama birkaç gün sonra ekmek da
ğıtımı kesildi. Müslümanlar yine aç bilaç kendilerini sokakta bul
dular. Civar köylerden Kars'a gıda maddesi satmak için gelenlerin
mallarına şehre bir kilometre kala el konuyordu. O kadar ki, 15-16
kilogram arpanın şimdi 400 rubleye satıldığı oluyor, kaldı ki bul
mak da imkansız... Bizleri soğuktan öldürüyorlar, üstelik Ameri
kan Yardım Komisyonu, Ermeni birliklerinin tahıl ihtiyacını da kar
şılıyor.
Ayrıca Sarıkamış istikametindeki Akça bucağının köyleri top
ateşine maruz kaldı, köyler tahrip oldu, bütün hayvanlar telef oldu.
Göle'de 4 köy yıkıldı, malları talan edildi. Şöregel'de Keni köyün
den 300 büyükbaş hayvan, 60 at; Gülviran köyünden 100 büyük
baş, 300 koyun; Kalo köyünde bir araba dolusu tahıl ve un götür
düler, 4 kişiyi öldürdüler. Karaca bucağında yaşlı bir dedeyi ve oğ
lunu öldürdüler, 10 bin rublelerini aldılar.
Şehirde dükkânlar saat 10'da açılıyor, en geç 4'te kapanıyor, sa
at 4'ten sonra Müslümanları dışarıda göremezsiniz. Kalında 30
Müslüman köyü yağmalandı ve yıkıldı, sağ kalanlar Kars'a gittiler.
Özetle, Müslümanlar aç ve ölüyorlar. Şehirde ellerinde ne varsa
-Ermeniler yalancı tanık buldu mu- hemen gasp ediliyor.
Özetle, Müslümanların neleri var neleri yoksa; paraları, hayvan
ları, tahılı ellerinden zorla alınıyor. Şimdi her şeyden mahrum du
rumdalar.
Özetle, Kars bölgesi Müslümanlarına yardım edilmesi ve çıkar
larının korunması amacıyla bir temsilci yollamanızı özellikle rica
ediyoruz.
Kars Temsilcileri
(imza)
Kasım Zeynelov, Muhtar Adıgüzelov
50
Sayın Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti
Başkam'na*
Tutanak
Güneybatı Kafkas Meclis Başkanı'nın görevlendirmesiyle,

Azerbaycan Cumhuriyeti Başkanı olarak zatıâlinize aşağıdaki pro
testomuzu arz ediyorum:
Bu yıl 20 Ocak günlerinde Gürcülerin saldırılarıyla, köyleri top
ateşine tutulan, camileri yıkılan, hiçbir suçu olmayan insanları katle
dilen Ahıska Kazası Kobliyan köylüleri eline silah almak zorunda
kaldılar. Bu çatışma iki haftadan fazla sürdü ve 11 Şubat'ta Ahıska gö
nüllü milisleri Ahıska'yı işgal etti, 14 Şubat'ta kazanın Müslümanlara
ait bütün toprakları işgal edildi, 22 Şubat'ta da Ahıska baştan başa iş
gal edilmiş oldu. Bu zaman zarfında Müslümanlar komşuları Gürcü
lere karşı özenli davranmış, şiddete yönelik olay çok az olmuştu; bir
lik komutanları müdahale edince çatışmalar hemen kesiliyordu.
Ama Gürcüler böyle yapmadılar: gittikleri her yerde haklı hak
sız ayrımı yapmadan köyleri ateşe verdiler, kadınların ırzına geçti
ler, komutanlarının göz yummasıyla, daha doğrusu emriyle ellerine
ne geçerse alıp götürdüler.
Gürcüler bombalama sırasında her zaman camileri hedef alıyor
lardı (Hilvan, Lelevan, Kaharet vs. köylerinde camiler böyle yıkıl
dı), köyleri işgal eder etmez ateşe veriyor, her yerde kadınlara teca
vüz ediyorlardı. Tahıl, ev eşyası, geride hiçbir şey bırakmadan gö
türüyorlardı. Mesela, Posofun Perban köyünde birlik komutanı
* Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi, fon 544, liste 13, dosya 2 0 , yaprak
51
yağmalanan malları açık arttırmayla sattı; Gürcülerin, Çihel köyün
de 80 yaşında bir kadına tecavüz ettikleri ve sonra da bağırsakları
nı çıkarttıkları bilinen bir hadisedir; esirlerimizin gözlerini oydular
(Petoban Köyü), cinsel organlarını vb. kestiler. Buna karşılık hiçbir
zaman kiliseleri yakmadılar, oralardaki sivil halkı öldürmemişler.
4 Mart'ta biz Azgur'dan geri çekildikten sonra, Gürcüler zırhlı bir
araçtan 200-250 kişilik çoluk çocuklu bir kadın mülteci grubuna kur
şun yağdırmışlar, bu belki de daha iyiydi, zira sağ kalan kadınları
korkunç bir utançla baş başa bırakarak tecavüz etmişler. Bu olaylar
sadece Azgur'da cereyan etmiyordu, diğer bütün köylerde de durum
aynıydı. Bu bölgenin Azgur ve diğer köyleri büyük zarar gördü. Ba
zı köyler (Tkeşlana, Gürkel, Ağara, An, Dzir, Karamdan, Gunta) ta
mamen yakıldı. Tsinuban, Azgur, Kapadze, Tsil, Kide, Koltakev, Or-
pola köylerinde evlerin yarısından fazlası yok edildi, hemen hemen
her yerde (Zikel, Kide, Çunta, Karatudan, An, Gürkel) camiler yıkıl
dı; Gürcüler tahıl stoklarını, süt ve iş hayvanlarını alıp götürdüler.
Az çok kalburüstü kişiler hapse atıldı (örneğin, Azgur'dan Halif
Dadaşoğlu, Mustafa Sulüoğlu vs.). 300 tona yakın tahıl, 4 000 bü
yükbaş, 6 000 küçükbaş hayvana el konuldu. Koblian'da aynı olay
lar tekrarlandı: Çihel, Tutaçvar, Kikinet, Sahan, Harcan, Suflis, Ar-
cala, Ab, Hak, Oral, Pareha, Sarbastuman, Marel, Yukarı ve Aşağı
Uşe-Huro, Orçoşan, Garan, Cağızman, İnceoğlu köyleri ateşe veril
di; Harcan, Sahan, Kikinet, Çihel, Suflis, Sarbastuman, Cağızman,
Çaral, Marel köylerinin camileri yıkıldı; her yerde hayvanlara el ko
nuldu; toplam 3 000'e yakın büyükbaş hayvan, 7 000 kadar koyun
götürüldü; 300 tona yakın tahıla el kondu; milyonlar değerinde pa
ra ve kıymetli eşya gasp edildi. Gürcülerin iki kere saldırdığı Kars'ın
Posof bucağında: Badela, Polola, Stepansminda, Papalo, Gume, Pe
toban, Georgisuban, Çuantel, Erem, Zendar köyleri yakıldı; Badela,
Çilvana, Papalo, Güme, Petoban, Çuantel, Georgisuban köylerinde
camiler ateşe verildi; 120 ton tahıl ve 30 ton ot, 2 000 küçükbaş hay
van ve 1 000 büyükbaş hayvan ve at gasp edildi; Şuarskal'dan 5, An
aldan 6 genç kadın, Posof tan 300 rehine götürüldü; Gürcüler bu ey
lemlerinden başka gittikleri her yerde kadınlara tecavüz ettiler -bu
52
onların usulüdür- yağma yaptılar; gelen şikâyetlere göre sadece Po
sof ta 800 bin rubleye yakın para gasp etmişlerdi.
Ahıska Kazasının Uravel ve İdumalin cemaatine en son uğradı
lar, burada da programlarına göre hareket ettiler: Tobiyet, Zurzel,
Yeniköy, Anda, Kisapin, Groma, Shorca, Entel köyleri tahrip edil
di, yağmalandı; 2 000 tona yakın tahıl; 1 000 büyükbaş hayvan ve
3 000 koyun götürüldü.
İngilizlerin fiilen yönetiminde olan Ahılkelek'te Gürcüler geniş
boyutta tahribat yapamadılar. Buna rağmen bir tek Okam köyünden
15 ton kadar tahıl, her evden çift öküzlü araba talep ettiler; toplam
100 ton tahıl, 2 000 büyükbaş ve 6 000 küçükbaş hayvan gasp ettiler.
Toplam Zarar
2 kazada ve bir bucakta 45 köy ateşe verildi

(1.800 ev) 3.400.000 Ruble
8 köy yağmalandı
(53 köyde ev eşyaları talan edildi) 5.000.000
22 cami halılar
(değerli yıkıldı vs.) 3.000.000 M
İlk hesaplara göre 1 000 ton tahıl ve

30 ton samana el kondu 5.976.000
1 300 Büyükbaş ve
2 500 küçükbaş hayvan götürüldü 8.400.000
Para ve kadın ziynetleri gasp edildi 3.000.000
Maddi zarar
TOPLAM 28.776.000
53
Çatışmaya girmeyen sivil insanlar öldürüldü (genellikle kadın
çocuk, yaklaşık 1 000-1 500). Ayrıca tanınmış 300 kişi tutuklandı,
11 genç kadın götürüldü, bir daha geri dönmediler.
Bütün bu eylemler komutanlarının rızası ve müsamaha göster-
meleriyle -hem de Caksu ve Ahıskada bulunan İngilizlerin gözü
önünde- yapılmıştı. Çoğu zaman onlar, Gürcülerin yol açtıkları bu
zulüm ve vahşeti bizzat görebildiler.
Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, "kardeşleri Gürcü Müslü
manlara" karşı, onlara sosyalizm ve komünizm akideleri aşılaya
rak ve kendi kültürlerinin üstünlüğüne inandırarak işte böyle mü
cadele ediyor.
Yağmalanan ve aşağılanan Ahıska, Ahılkelek ve Posof Müslüman
ahali adına isyanımı belirtiyor ve Hükümetinizden himaye ve korun
ma rica ediyorum, çünkü hayvanların ve ürünün yağmalanması aç
gözlülükle, canavarca sürdürülmektedir. Hayvanları ve ekini ellerin
den alınacağı için köylülerin toprak sürmeyi göze alamadıklarını
söylemek yeter. Müslüman nüfusu açlık ve ölüm tehdit ediyor, halkı
mızı ancak Hükümetinizin desteği ve himayesi kurtarabilir.
(imzasız)
54
Kopya*
Kars ve Gümrü şehirleri ilçeleriyle birlikte Türkler tarafından

işgal edildikten sonra, buraya hem yerli, hem de Ermenistan'dan
gelen Müslüman mülteciler yerleştirildi. Bu bölgelerde barınan
Müslümanlar, Türkler henüz Güney Kafkas'tan ayrılmadan bir ay
önce, yardım için Türk makamlarına başvurdular, ancak elle tutu
lur yardım görmeyince Kars ve Gümrü köyleri Müslümanları
Kars'a hareket ettiler. Yolların olmayışı yüzünden Türk birlikleri
hâlâ burada bekliyordu. Kars'ta yerli nüfustan ve gelen Müslüman
lardan bir hükümet kuruldu, bu hükümet Kars bölgesini "Güney
batı Cumhuriyeti" ilan etti. Türklerin Kars'tan kesin olarak ayrıl
masından sonra, Ermeni Hükümeti Kars'a, beraberinde askeri bir
likler olmak üzere bir genel vali gönderdi, ancak adı geçen cum
huriyetin direnişiyle karşılaşınca, Ermeni mültecilerin toplandığı
Gümrü'ye çekildiler. Sonra İngilizler geldi, Güneybatı Gumhuriye-
ti'nin iç işlerine karışmayarak kendi genel valilerini atadılar. İngi
lizlerin önerisiyle, adı geçen cumhuriyetin hükümeti, Kars Ermeni
mültecilerin kendi yerlerine dönmesine razı oldu, ama Ermenistan
Hükümeti, mültecilerin yerlerine dönmesine izin verilmesi halin
de, bunun Kars Hükümeti egemenliğinin tanınması anlamına gele
ceğini, dolayısıyla bunun kabul edilemeyeceğini bildirerek Erme
ni mültecilerin yerlerine dönmesine müsaade etmedi. Ermeni Hü
kümeti Kars'ı kuvvet zoruyla ele geçirme umudunu kaybedince
26-27'de kayıtlı belge.
55
başka yola başvurdu: Kars Hükümeti'nin, Türklerle sıkı ilişki ha
linde çalıştığını ve Türkiye'nin kısa zamanda Nahçıvan'ı ve Azer
baycan'ı kendi topraklarına katacağını, böylece hem İngilizler ve
hem de Ermeniler için tehdit oluşturacak büyük güç haline gelece
ğini dile getirerek İngilizleri etkilemeye başladı ve Barış Konfe-
ransı'na birkaç telgraf çekti. Bu dinamik ve zekice çalışmalardan
sonra İngilizler Kars Hükümeti'nin dağıtılmasını ve Kars'ın Erme
nilere devrini istediler; İngilizlerin Tatarlarla (Türklerle) küçük
çapta çatışmasından sonra Kars İngilizlere bırakıldı, sonra da Er
menilere devredildi. Kars Hükümeti'nin 35 üyesi tutuklandı ve Ba-
tum'a sevk edildi. 19 Nisanda İçişleri Bakanı Hatisov ve Karargâh
Komutam Silikov 400 milisle Kars'ı kalesiyle birlikte teslim alma
ya geldiler, 21 Nisanda da Gümrü'den Kars'a 1. ve 4. Piyade Alay
ları sevk edildi. Böylece Ermeniler Müslümanların pasif davran
ması sayesinde Kars'ı ele geçirmiş oldular. Kars alındıktan sonra
Ermeniler, Karabağ'ın öcünü almak için, Nahçıvan'ın işgali zorun
luluğunu -Nahçıvan'da bir tek Ermeni bile bulunmadığını hesaba
katmadan- öne sürmeye başladılar.
Ermenistan'daki Ermeni Misyonu* Sekreteri

M.G. Mir Babayev (imza)
* Belgede bir yanlışlık var herhalde "Ermeni Misyonu" değil "Azerbaycan M i s y o

nu" olması gerekir. (Arif Acaloğlu'nun notu.)
56
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi Caferov'a*
Tiflis
Erivanlı Mühendis Halil Bek Kasımbekov'un Bakû'ye mutlaka

gelmesini önermenizi rica ediyorum. Her cumhuriyetten konferan
sa kaç temsilcinin katılacağını telgrafla bildirin. Gürcistan Hükü
meti'nin muvafakatini aldıktan sonra, Ahıska'nın zarar gören Müs
lüman nüfusuna derhal yardım örgütlemenizi rica ediyorum ve bu
maksatla Hükümet, tahsisattan emrinize şimdilik 200 bin ruble
gönderilmesine müsaade etmiştir. Kars Hükümeti'yle sıkı temas
kurmaya çalışın ve her türlü yardımı yapın, ihtiyaçlarını öğrenin ve
gerekli tedbirlerin alınması amacıyla bana bildirin. Bu iki konuda
Batum Konsolosluğu'yla temasa geçin. Ermeni birliklerince esir
alınan Erivan şehri Müslüman kadınlarının dönmesi için Müttefik
Komutanlığı'na baskı yapın. Ermeni birliklerinin Azerbaycan top
rağına, Gökçe kazası Zod köyüne vb. köylere sevk edilmesini he
men durdurmasını, kan dökülmesini durdurmak amacıyla, General
Thomson'dan ısrarla isteyin. Sonuçları bana bildirin.
Hükümet Başkanı
57
İvedi
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi Caferov'a*

Tiflis
Güneybatı Kafkas
Kars Hükümeti'yle temas kurmaya çalışın ve her türlü yardımı

yapın, ihtiyaçlarını öğrenin ve gerekli tedbirlerin alınması amacıy
la bana bildirin. Bu iki konuda Batum Konsolosluğu'yla temasa ge
çin. Ermeni birliklerince esir alınan Erivan şehri Müslüman kadın
larının dönmesi için Müttefik Komutanlığı'na bastırın.
Hükümet Başkanı
58
Duyuru
İngiliz birlikleri Kafkas'a huzuru ve düzeni sağlamak için gel

miştir. Bu yönde bizlere yardımcı olmak umuduyla Kars Milli Şûra
sı kurulmuştu. Ancak Şûra bunu yapmadı. Halkın huzurunu ve dü
zenini sağlamak yerine, halkta sadece kargaşaya ve isyana sebep ol
du. Adı geçen şûra şimdi İngiliz Komutanlığı'nca dağıtılmıştır. Bun
dan sonra iktidar tamamen İngilizlerin elinde bulunacak ve Kars vi
layetinde yeni bir yönetim kuracaktır. Halk, İngiliz Komutanlığının
yayımlayacağı bütün emirleri uygulayacaktır. İngiliz Komutanlığı,
halkı eski yerlerine yerleştirmeye, huzuru ve asayişi sağlamaya gay
ret edecektir. İngiliz makamlarının izni olmadan silah taşıyanlar ce
zalandırılacaktır. Halk kendi evine ya da İngiliz Komutanlığının
göstereceği yerlere yerleşebilecektir. Bu duyuruda belirtilen kurallar
geçicidir, her türlü sorun sadece Barış Konferansı'yla çözülebilir.
Halk yerlerine dönünce yeniden işleriyle uğraşabilecektir. Bu konu
da herkes gereken yardımı göstermelidir. İngilizler bütün milletlere
eşit davranacaktır. Kars bölgesi General Devi'ye tabidir ve emirleri
itirazsız uygulanacaktır. Yerine getirmeyenler cezalandırılacaktır.
Barış Konferansı, her halkın kaderini (geleceğini) belirleme ko
nusunda, o halkın tavrını ve hareketini esas alır.
Kafkas'taki İngiliz Kuvvetleri Komutanı

General Thomson
59
Kars Sancağı Murahhas Temsilcisi İsmail Nazaraliyev'in
Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti'ne Raporu*
Şöregel ve Akbaba delegesi Kerbalay Memed Hacı Abbasoğlu;

Çıldır delegesi Doktor Esat Hacıyev ve Zaruşad delegesi Öğret
men Memed Hocayevden oluşan Kars Delegasyonu Bakû'ye gel
meden önce, yani 10 Şubat'tan önce Kars bölgesinde baş gösteren
olayların hikâyesi Hükümet tarafından artık bilinmektedir. Bu za
mana doğru Ermeni Hükümeti ajanları Göle'nin Kürt liderlerini sa
tın almışlardı ve Ardahan'ın bir kısmıyla Göle'yi Ermeniler işgal
etmişlerdi. Böylelikle Ermeniler, Ermenistan iktidarını tanımayan
bölgelere doğrudan girmişler ve Şöregel, Çıldır, Akbaba ve Zaru-
şadin Oltu'yla bağlantısını kesmişlerdi. Adı geçen yerlerle Oltu
arasında bağlantı kesilince, Ermenilerle yapılacak müteakip bir sa
vaş bizler için zorlu bir sürece giriyordu. Çok kısa bir zamanda
dıştan bir yardım alınamadığı takdirde, davanın kaybedileceğini
söylemek için uzak görüşlü olmaya gerek yok; çünkü halk sadece
kendi gücüyle Ermeni saldırılarına karşı dayanamaz. Ermeniler bu
bölgeleri ayırarak, önce işe coğrafi konumu ve arazi yapısı itiba
riyle işgali kolay olan Zaruşad'tan başladılar; kaldı ki burası Gö-
le'ye bitişikti ve genellikle Kürtler yaşıyordu. Bu arada Gürcistan
Ardahan'ın işgal edilen kısmını berkitmeye, kuvvet ve askeri mü
himmat yığmaya başlamıştı. Zaruşad'taki kanlı çatışmalar, yukarı
da belirtilen heyetin gelişinden sonra öğrenildi. Bazı olaylar, Azer-
60
baycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'nın, Ermenistan Dışişleri Ba-
kanlığı'na gönderdiği iki notada yer almıştı. Böylelikle işbu rapor
müteakip olayların tablosunu kronolojik gelişim düzeni içinde
gözler önüne sermektedir
Zaruşadin işini bitirdikten sonra Ermenilerin Şöregel'e karşı sal
dırıya geçtiğini, Kars bölgesine giderken Tiflis'te öğrendim. Şöre-
gel'deki Ermeni harekâtı, Osipyans'ın Şahnalar halkına üç gün içinde
köyü boşaltmalarını söylediği 12 Şubat tarihinde başlamıştı. Bu eski
bir Rus köyüydü ve buraya Müslümanlar, özellikle Erivan bölgesin
den ve Gümrü şehrinden gelen mülteciler yerleşmişti. Şahnalar halkı
Osipyantsin talebine boyun eğdiler ve hemen kadınları çocukları,
malı mülkü tahliyeye başladılar. Ne ki Osipyants sözünü tutmadı ve
14 Şubat'ta kalleşçe davranarak emrindeki birlikleri ani bir baskınla
köyü boşaltmakta olan sivil insanların üzerine yönlendirdi. Bazıları
kaçarak canlarını kurtardı. 100 kişiden fazla insan öldürüldü. Sağ ka
lanlar götürüldü, bugüne kadar da akıbetleri bilinmiyor. 15 Şubat'ta
yine Osipyantsin birlikleri önceden haber vermeden Karahan köyü
ne saldırdı. Burada top da kullanıldı, pek çok ev yandı, yıkıldı, ço
cuklar kadınlar öldü. Halk kaçışmaya başladı, -30 derece soğukta ve
kar fırtınasında 200'den fazla insan öldü. Aynı gün Mükez köyü bom
balanmaya başladı. Birçok ev yıkıldı, sivil halktan 100'e yakın insan
öldü. Düzenli birliklerin bu vahşetiyle yetinmeyen Osipyants, silahlı
Ermenileri Müslümanların üzerine saldırttı. 14'ü 15'e bağlayan gece
ve 15 Şubat'ta Aslanhane, Kinai, İlandı ve Aküzüm köylerine, civar
köylerin Ermenileri saldırdı. Müslümanlar, karanlık ve dondurucu
bir gecede evlerinden fırlayıp kaçmaya başladılar, kar fırtınası vardı.
Yollarını kaybettiler. 300'e yakın insan donarak öldü. Adı geçen köy
lerin malı mülkü Ermeniler tarafından yağmalandı. Talana Ermeni
kadınlar da katılmıştı. Topçu ateşiyle onlarca köy yerle bir edildi.
Müslüman ahalinin maruz kaldığı vahşeti ve aşağılanmaları sözlerle
anlatmak mümkün değildir. Köyler bütünüyle mahvediliyordu. Tes
lim olmaları da işe yaramıyordu. Aralık ve Karakilise köylerinin
61
bütün sakinleri itaat ettikten ve silahlarını bıraktıktan bir hafta sonra
düzenli Ermeni ordu birlikleri tarafından katledildiler. Bu olay 26 Şu
bat'ta olmuştu. Bundan önce, özellikle 16 Şubat'ta Şöregel halkı tes
lim olacaklarına dair Ermeni komutanına bir heyet göndermişlerdi.
Görüşmeler 25 Şubat'a kadar sürdü. Halk teslim oldu ve 400 civarın
da tüfek teslim edildi. Silah teslimini sadece Seydi ve Dilan köyleri
kabul etmemişti. 26 Şubat'ta bu iki köyün bombalanmasında Erme
niler bir sonuç alamamışlardı. Ermeniler bunun hırsını, Ermenistan
iktidarını tanıyan ve silahlarını teslim eden köylerden çıkardılar. Kü-
çükkımılı, Büyükkımılı, Molla Musa, Vartanlı, Bacıoğlu, Okçuoğlu,
Memed Abad, Aralık, Karakilise köyleri bombalanmaya başladı. Kü-
çükkımılı köyü yerle bir oldu. Altı köy büyük tahribata uğradı. Halk
bütün malını mülkünü bırakarak kaçtı, Aralık ve Karakilise sakinleri
kaçmayı başaramadı. Aralık'ta 1 000 nüfustan sadece 11'i kurtuldu.
Karakilise halkının neredeyse tamamı toptan katledildi, sağ kalan
260 kişi esir alınarak Gümrü'ye götürüldü. Mart ayının ilk günlerin
de önceden haber verilmeden Güllübulak köyü ansızın bombalanma
ya başladı. Sakinleri pek çok kurban verdikten sonra malını mülkü
nü bırakarak, Ermenilerin yakıp yıktıkları köylerini terk etti. Şöre-
gel'de 28, Zaruşad'da 11, Çıldır'da 2 köy büyük zarar gördü. Çok az
insan kaçarak kurtulmayı başardı. Kaçmaya çalışan insanlar soğuk
tan ve açlıktan can verdiler. Kalın kar tabakası, kar fırtınası ve 30 de
rece soğuk Ermenilerin vahşetini tamamlamıştı. Bütün yollar don
muş cesetlerle doluydu. Ermeniler öylesine korku salmışlardı ki, hal
kın duyguları adeta körelmişti. Yakınlarına merhamet duygusu sili
nip gitmişti. Anne babalar çocuklarıyla az ilgileniyorlardı. Küçük
yaşta çok çocuk öldü. Kurbanlar sayılmayacak kadar çoktu. Zarar
milyarları buluyordu. Yüzlerce kadın namusundan oldu. Ermeniler
bu yöre halkına en vahşice öldürme usullerini uyguluyorlardı. Küçük
çocuklar duvara çivileniyor, kadınların göğüsleri kesiliyordu. Hiçbir
söz bu zavallıların ıstıraplarını anlatamaz. Dünün milyonerleri, bu
gün sadaka dileniyorlar. Şöregel ve Zaruşad mültecileri, Akbaba ve
62
Çıldır'ı tam anlamıyla istila etmişler. Barınak yeri bulamayınca nafi
le dolaşıyor, bir köyden ötekine geçiyorlar. Bu boşuna uğraşı çok ki
şinin hayatına mal oluyor. Halk kınlıyor.
Mart'ın ilk günlerinde Çıldır'daydım ve şöyle bir manzarayla
karşılaştım: 4 köy hariç Zaruşad bucağı ve Şöregel'in tamamı Er
meniler tarafından işgal edilmiş. Akbaba itaatini bildirmiş ve Erme
nistan Komutanlığı'nın yetkilisi Yüzbaşı Sarkisbekyan'la silah tes
limi ve yönetimle ilgili şartlar görüşülmeye başlamış. Ermenilerle
savaş durumunda olan bir tek Çıldır kalmış. Çıldır halkının bu mu
kavemetinin nedeni, soma anlaşılacağı gibi, Gürcülerin yardıma
geleceğine bağlanan umuttu. Ama genel bir kuvvet ve güç zafiyeti
ni, kendi gücüne olan inancın ve umudun olmayışını, dış yardım al
madan davanın başarılamayacağı inancını burada da gözlemledim.
Meclis oturumunda ortaya çıktığı gibi, salt bu dört kazanın işga
line ilişkin somut bir öneriyle Tiflis'e -Gürcistan Hükümeti'ne- gön
derilen heyet geri döndü. Meclis, heyetin Gürcistan'dan eli boş dön
düğünü öğrenince, görevlerini başaramayan ve yerine getiremeyen
heyetin çalışma tarzını sertçe sorguladı. En çok da, heyetin kendi ka
fasına göre Azerbaycan Hükümeti'ne, Bakû'ye gitmesine kızmışlardı.
Çıldır Meclisi, Gürcistan görüşmelerinin başansızlıkla sonuçlanma
sını Bakû'ye gidişe bağladı. Ertesi gün, Ahıska'ya ve sonra Tiflis'e adı
geçen bölgelerin işgali için daha ısrarlı yeni bir heyet görevlendiril
di. Bu heyetin de çabalan boşunaydı. Gürcüler, güler yüzlü bir karşı
lama ve belirsiz, vaatlerin dışında bir şey yapmadılar.
Yukanda anlatılan koşullarda, bizim çalışmamız, halkın ve lider
lerin, Türklerin acil müdahalesine ve düzenli kuvvetlerle Oltu bölge
sinde askeri bir harekâta girişmesine bağladıkları umutlarının ayakta
tutulması suretiyle morallerinin yükseltilmesine inhisar etmekteydi.
Bundan birkaç gün önce Server Atabekov'dan bir mektup alındı; Ata-
bekov mektubunda, Türklerin, halkın Ermenilere karşı verdiği müca
deleye katılmak, davayı daha sağlam bir temele oturtmak ve çapını
genişletmek yönünde istekleri dikkate alınarak 25 Şubat'ta kararlaş-
63
tınlan harekâtın şimdilik ertelendiğini bildiriyordu. Atabekov, bu or
tak harekâtın gününü bildireceğini vaat ediyordu. Ayrıca Azerbaycan
Hükümeti'nin onlara karşı tutumundan da yararlandılar. Azerbaycan
Dışişleri Bakanı'nın, Ermenistan Dışişleri Bakanı'na gönderdiği no
talar, büyük miktardaki ödenek, Karslılara yardım işinin yeniden dü
zenlenmesi, yeni eğitmenlerimiz; bunların hepsi Çıldır halkına bü
yük moral vermişti. Çıldır'ın savunulması işinin başında bizim bir
görevlimiz vardı. Un, mermi satın alındı. Eğitmen olarak gelen Türk
çavuşlarının ihtiyaçları, cephelerde ve mevzilerdeki yerli askerlerin
beslenmesi bizim hesabımızdan karşılanıyordu. Milli Şûra'nın, ortak
düşmana acilen ve bir arada harekât başlatılmasına ilişkin çağrılarını
ve ricasını iletmek amacıyla Oltu, Erzurum, Şavşat, Pasinler Vadisi,
Horasan ve Sürmeli'ye kuryeler gönderildi. Bütün bu önlemler etki
sini gösterdi. Çıldır son imkânlarına kadar çarpışma ve dayanma ka
ran aldı. Bunun üzerine ben hemen Akbaba'ya hareket ettim. Burası
nın teslim olması, direnen Çıldır'ın ve teslim olmayan Zaruşad köy
lerinin gücünü sarsıyordu.
Ermenilerle başlatılan mücadelede bu dört kazanın halkı, umut
larını en çok Akbaba güçlerine bağlamıştı. Ben Akbaba'ya gitme
den hemen önce, Ardahan cephesinde Çıldırlılar Ermenilerle çar
pışmaya başlamışlardı. Akbaba'ya gidişim arifesinde Çıldırin Ar
dahan cephesinde Ennenilerle çatışmalar başladı ve bu yüzden bir
kaç gün Çıldır'da kalmam icap etti. Hemen mevzilere gittim. Çıl
dırlılar iki gün süren çatışmalarda başlangıçta iki zafer kazanmış
lardı, ancak destek alamayınca ikinci gün öğlene doğru geri çekil
mek zorunda kaldılar; bir de panik başladı, cephe hemen hemen sa
vunmasız kalmıştı. Tam bu panik ve geri çekilme sırasında, biz bir
kaç takviyeyle mevzilere gelmiştik. Büyük çabalar sonucu çok ki
şiyi geri döndürmeyi ve eski mevzileri yeniden ele geçirmeyi ba
şardık. Ermeniler bu cephede artık yeni taaruzlar gerçekleştirme-
diler. Askerlerin lojistik ikmaldeki bazı yetersizliklerini giderdikten
ve her yerde denetimi sağladıktan sonra savaşın üçüncü günü 9
64
Mart'ta Akbaba'ya geldim. Bundan birkaç gün önce ise, eski Rus
ordusundan Albay Yedigarov İsrafil Bey, Binbaşı Hurşit Bey, Şöre
gel ve Akbaba Milli Şûraları delegasyon üyesi Kerbelayi Mehmed
Hacı Abbasoğlu buraya gelmişlerdi. Benim gelişim öncesinde Ak
baba halkı artık 400 kadar tüfek teslim etmişti. Ermeniler itaat tale
bini 1 500 tüfek (1 000 adet 5 atımlık, 500'de berdanka tüfeği) tes
lim edilmesi şartına bağlamıştı. Akbaba'da tam bir perişanlığın, tam
bir örgütlenme bozukluğunun yaşandığını, etkin biçimde savunma
arzusu ve görüş birliğinin olmadığını, aynı şekilde silah tesliminde
de isteksizce davranıldığını gördük. Milli Şûra yoktu.
Türk düzenli birliklerinin Ermenilere karşı Kars'a doğru harekât
başlatacağı haberi dışında, durumu kurtaracak bir kuvvet göreme
yince, Oltu'dan ve Türkiye'den yardımın da acilen gelebileceğini
ummadığımdan, bütün çabamı silah teslimini geciktirmeye yönelt
tim. İki heyet gönderildi. Birincisi, Ermeni Kurmay Yüzbaşı Sar-
kisbekyan'a, ikincisi Gümrü'ye. Birinci heyet silah teslimini dört
gün uzatmayı başardı. İkinci heyet de dört gün süre daha alabildi ve
Akbaba'nın silah teslim tarihi olarak 20 Mart gece saat 12.00 ola
rak belirlendi. Bu arada Çıldırin Zaruşad cephesinde çatışmalar
başladı. Top sesleri üç gün dinmedi. Dördüncü gün ortalık sakinleş-
ti. Çıldır'dan Doktor Esat Hacıyev, Ermenilerin bu üç gün içinde
Zaruşadin Çıldır'a bitişik dört köyünü işgal ettiklerini, köyleri ate
şe verdiklerini, malı mülkü yağmaladıklarını, sivil insanları katlet
tiklerini ve hemen Zaruşad (Grenaderskaya) köyüne, 20 kilometre
kadar geri çekildiklerini bildirdi. Doktor Hacıyev, Ermenilerin bu
tavrını müttefiklerin Çıldır'ı Gürcistan'a teslim etme kararına bağlı
yor. Ancak 19 Mart günü, Ermeniler Gümrü tarafından Akbaba sı
nırlarına girmeye başladıklarında ve ben (Çıldır'da bulunan 100 as
kerle birleşmek ve Ermeni hattını yararak Oltu'ya geçmek amacıy
la) Akbaba'da bulunan 40 Türk çavuşu ve askeriyle birlikte burayı
terk ettiğimde, henüz yoldayken bir çavuştan (ki daha önce oraya
gönderilmişti) Çıldırin artık üç gündür Ermeniler tarafından işgal
65
edilmiş olduğunu öğrendim. Albay Mazmanov 6 topun eşliğinde,
300 piyade ve 60 atlıyla Çıldır'ı işgal etmiş, Meclis Başkanı Kamil
Prutski'yi tutuklamış ve sözde Azerbaycan'ın gönderdiği 3 milyon
rubleyi istemiş. Doktor Haciyev ve pek çok kişi Gürcistan'a kaç
mış. Çıldır'ın Ermenilerce hangi şartlar altında işgal edildiği hak
kında resmi bilgilere sahip değilim, zira derhal Akbaba'ya dönmem
ve Türk askerlerinin kurtarılmasıyla ilgilenmem gerekiyordu. Ak
baba'ya Ermeni milisler gelmişti ve ertesi gün buranın bütün sınır
larını Ermenilerin işgal edeceği bekleniyordu: Onların ve bizim
kurtulmamız için sadece bir günümüz kalmıştı. Aynı gün askerlere
Akbaba sınırlarını terk etme ve mülteci sıfatıyla Ahıska kazasına
geçmeleri emri verildi. Biz kendimiz de Mart 23'ü 24'e bağlayan
gece Akbaba'yı tamamen terk ederek Ahılkelek'e geçtik. Burada iki
gün boyunca mültecilere yardım sağlanması ve bu yardımların böl
gelere dağıtılması faaliyetiyle ilgilendik.
Kars havalisinde Ermeni başarılarının belli başlı nedenleri şöy
le sıralanabilir: Türklerle Kürtler arasında işbirliğinin bulunmama
sı ve Kürtlerin Türklere karşı açık düşmanlığı; Kürtlerin Ermeniler
tarafına geçmesi ve Kürtlerin akınına uğrayan Göle'nin bu şekilde
işgal edilmesi (Kürt şefleri Ermeniler tarafından satın alınmıştı, Er
meniler ihtiyaç duyduklarında insan satın almada paraya acımıyor
lardı); Göle'nin Ermeniler tarafından işgal edilmesiyle Oltu'yla
bağlantının kesilmesi; sert kış koşullan, şiddetli don, kalın kar; uy
gun ulaşım yollarının ve düzenli askeri birliklerin bulunmaması;
Ermenilerde topçu birliklerinin fazlalığı, bizdeyse hiç olmaması;
Ermeni ajanlığını kabul eden Kars İli Milli İslam Şûrası Başkanı
Meşedi Samed Hacıyev'in ihaneti; birçok yönetici ve zengin Müs-
lümanın gizlice Ermeniler tarafına geçmesi; iyi örgütlenmiş casus
teşkilatı ve her gizli faaliyetimizin Ermenilere iletilmesi (casus ola
rak genellikle Kürtler kullanılıyordu, yerli Türkler de az değildi);
örgütümüzün Bakû'de uzun süre gecikmesi; Şöregel olayları yoğun
66
döneminde Kerbelayi Memed Hacı Abbasoğlu'nun Şöregel ve Ak
baba'da bulunmaması; en kötüsü de, Müslüman yığınların bilinç
sizliği. Kars bölgesinde şu anda sadece Oltu sancağının tamamı ve
Kağızman'ın Horasan kazasının bir kısmı işgal edilmemiş durum
dadır. İşin başında dinamik bir örgütleyici olan Ayrımlı Şamil
Bey'in bulunduğu Sürmeli kazasının bir kısmı da mücadeleyi sür
dürüyor. Muhtemelen Ermeniler bu bölgelerden vazgeçecekler ve
ya bir girişimde bulunsalar bile düzenli ordunun asgari katılımı ve
esasen yerli Ermeni güçlerini kullanacaklar; zira ajanımızın bana
ilettiği güvenilir bilgilere göre, Ermeni birlikleri Gümrü'den Zenge-
zur'a ve genel olarak Azerbaycan sınırlarına hareket etmiştir. Kara-
bağ'da oluşan durumla ilgili olarak Azerbaycan'ın hayati çıkarları,
Oltu, Sürmeli, Vedibasar, Zengibasar ve hatta Nahçıvan'la birlikte
Şura'nın Ermenilere baskı uygulamasını, Ermenilerin dikkatinin bir
kısmının Karabağ'daki olaylardan başka yöne çekilmesini gerekti
riyor. Bu sebeple Oltu'ya gitmeyi,çok gerekli görüyorum, zira bu
rası bizim üssümüz durumundadır ve az önce saydığım yerlerdeki
-Nahçıvan hariç- harekât düzenlemelerinin buradan yönetilmesi
uygundur. Bir dakika bile gecikmeden Sürmeli'ye, Şamil Bey'in
yardımına yetişmek lazım, ona acil para yardımı yapılmalı, özellik
le de cephane. Raporumu bağlarken söylemem gerekir ki, derin
inancıma göre Kars Müslümanlarının kurtarılması ve onların Taş
nakların pençelerinden koparılması düzenli Türk birliklerinin katı
lımı olmadan başarılamaz, bu nedenle Hükümetin bu konuda za
man geçirmeden Erzurum'da Türklerle sıkı bir bağlantı kurması ve
çalışmalarımızı da, edindiğim sağlam bilgilere göre, Türk birlikle
rinin bulunduğu ve yerli örgütlerin hemen hemen feshedilmiş oldu
ğu Oltu'ya kaydırması gerekmektedir.
İmza
67
Kars Havalisinde Yakılıp Yıkılan Köylerin Listesi*
Şöregel Zaruşad
1 Daynalık 19 Küçükkımılı 1 Mescitli
2 Ani 20 Büyükkımılı 2 Keçebörk
3 Kinai 21 Akbulak 3 Zohrab
4 İlanlı 22 Dalaver 4 Güğercin
5 Aküzüm 23 Memed Abad 5 Kümbet
6 Aslanhane 24 Vartanlı 6 Ağzıaçık
7 Aralık 25 Molla Musa 7 Mamaş
8 Karakilise 26 Bacıoğlu 8 Kızılkilise
9 Tiknis 27 0kçuoğlu 9 Kalecik
10 Algina 28 Güllübulak 10 İncilipınar
11 Şahnalar 29 Kara Memed 11 Masucuk
12 İncedere 30 Taze Kızıltaş 12 Sarşat
13 Geçit 31 Köhne Kızıltaş 13 Okçuoğlu
14 Karahan 32 Çakmak 14 Tılak
15 Mekyüz 33 Cebeci
16 Dilan 34 Süzkurt
17 Seydi
18 Hacıpiri
68
Sayın Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı'na*
25 Ocak 1920 günü Albay Mazmanov, Çıldırin savaş durumu

ilan ettiğini ve bu sebeple birliğiyle Çıldır'a yürüyeceğini bildirdi.
Bu arada Ardahan Kaymakamı Bay Kadımov, Çıldırda bazı şahıs
lara, Ermeni birliklerinin birkaç istikametten top ve mitralyözlerle
Çıldır'a doğru harekete geçeceğini, halkın Albay Mazmanov'u iyi
karşılamasını, bir köyden bir tek ateş açılması halinde köyün top
ateşiyle yerle bir edileceğini bildiren bir mektup yollamıştı.
Ardahan'dan bu mektupla birlikte, Ardahan'da ikamet eden
Müslümanlardan Mehmet Ali Eyübov Bey ve Kahraman Hasanov
Beyden oluşan bir heyet gönderildi. Bu heyetin görevi, Albay
Mazmanov birliğinin Çıldır'a girmesine karşı mukavemet gösteril
memesini halka bildirmekti.
Ermenilerin bu teklifine, görevlendirilen heyet aracılığıyla, Al
bay Mazmanov birliğinin birkaç aydır Gölede bulunduğu ve bura
da yüzlerce masum Müslümanı katlettiği, onlarca Müslüman köyü
nü yakıp yıktığı ve yağmaladığı şeklinde yazılı ve sözlü olarak ce
vap verildi.
Aralık 1919da 70 askerden oluşan makineli tüfekli Ermeni bir
liği, Göle'nin Hasköy köyüne yönelerek, 50 büyükbaş hayvana, 7
ata el koymuş, 4 kişiyi tutuklamıştı. İki kişiden 30 bin ruble aldık
tan sonra serbest bırakmışlar, diğer iki kişiyi ise, karıları gelip Er
menilerden af diledikleri takdirde serbest kalacaklarını söyleyerek
hapsetmişlerdi. Kadınlar Ardahan'a gelmişler, Ardahan Kaymakam
69
Yardımcısı Sekoyants kadınları tam bir hafta odasında alıkoyduk
tan sonra adamları serbest bırakmıştı.
Çıldırin temsilcileri, ilçelerinde bir tek Ermeni köyü bulunma
dığını, Ermeni tüccarların hiç engelle karşılaşmadan ilçeye serbest
çe girip çıktıklarını, mallarını sattıklarını, kimsenin onları kırmadı
ğını, Çıldır halkının genelde barışçı ve iyi insanlar olduğunu; mül
tecileri ilçede aç, yılgın bezgin dolaşan Erivan Müslümanlarının
acılı yazgılarını ve Mazmanov birliğinin Göle'de sivil insanlara
karşı uyguladığı baskı ve şiddeti; Müslümanların terörist mavzerci-
ler tarafından zalimce öldürülmelerini ve defalarca tecavüze uğra
malarını dikkate aldıklarını ifade eden Çıldır halkı, huzurlarının bo
zulmamasını ve askeri birliklerin köylerine girmemelerini, aksi tak
dirde topraklarına sokmayacaklarını bildirdiler. Ayrıca Çıldır tem
silcileri, barış yoluyla karşılıklı iyi ilişkilerin kurulması amacıyla
Ermenilerin kendi temsilcilerini, Akbaba, Şöregel, Çıldır ve Zaru
şad temsilcilerinin bir araya geldiği Zaruşad köyüne yollamasının
uygun olacağını bildirdiler.
27 Ocak'ta, başında Mazmanov'un bulunduğu Ermeni birlikleri
top ve makineli tüfeklerle Ardahandan Çıldır'a doğru ilerlemeye
başladı. Halk onları, Ardahan'ın Gülebert ve Çıldır'ın Bahrahatun
köyleri arasındaki ormanda karşıladı. Ermeni birlikleri topçu ateşi
açtı, iki saat süren topçu ateşinden sonra Ermeniler Gülebert köyü
ne geri çekilmek zorunda kaldılar.
28 Ocak'ta Zaruşad kazasında, Ermenilerin birkaç gündür
Kars'tan Zaruşad istikametindeki Romanovo köyünde toplandığı ve
yığınak yaptığı öğrenildi. 30 Ocak'ta gündüz saat 3'te Zaruşad tem
silcileri, Romanovo köyünde bulunan Ermeni birlikleri komutanı
General Osepyants'tan 30 Ocak saat 12 itibarıyla 1 numaralı emri
ni aldılar (sureti ilişiktedir).
Emirde belirtilen sürede 31 Ocak sabah saat 9'da Zaruşad halkı
temsilcilerinin cevabı Karargâh Komutanı'nca imza karşılığı General
Osepyants'a teslim edildi (sureti ilişiktir). Zaruşad temsilcileri bu ce-
70
vapta, emrin bölgenin 46 Müslüman köyüne duyurulması ve teslim
olma şartlarının görüşülmesi için 20 Şubat'a kadar süre istiyorlardı.
Temsilcilerin isteğine hiçbir şekilde cevap vermeyen General
Osipyants, 1 Şubat sabah 4'te 30 Müslüman hanenin bulunduğu
Keçebörk ve Pokrovka köylerine topçu ateşi başlattı. Her köye 3
makineli tüfekli piyade saldırısı yapıldı. 1 Şubat gündüz saat 12'de
Keçebörk, Mescitli, Pokrovka ve Haroşeye köyleri Ermeni birlikle
rince işgal edildi. Kaçışan insanlara mitralyöz ve topçu ateşi açıldı.
Keçebörk köyünden 8 kişi, Pokrovkadan 5 erkek, 12 kadın, 4 ço
cuk öldü; Mescitliden 3 erkek öldü, 8 erkek yaralandı, 4 kadın zor
la götürüldü. Güğercin köyünden 8 erkek öldü, 16 erkek yaralandı.
Kümbet'ten 8 erkek öldü, 18 kişi yaralandı.
Korkunç topçu ateşi sonunda 1 ve 2 Şubat'ta Ermeniler Keçe
börk, Mescitli ve Pokrovka'yı yeniden işgal ettiler ve bu köyleri
yağmalamaya ve kalanları öldürmeye başladılar. Keçebörk'ten 800
büyükbaş hayvan, 2 000 koyun, 500 ton buğday ve arpa, evlerini
bırakarak karılarını ve çocuklarını güçbela kurtaran 60 ailenin bü
tün ev eşyaları talan edildi.
Mescitliden 600 büyükbaş hayvan, 1 500 koyun, 250 ton buğ
day ve arpa, 45 ailenin malı mülkü yağmalandı.
Pokrovkadan, 172 büyükbaş hayvan, 300 koyun, 20 ailenin
mallan yağmalandı.
Haroşeye'den 70 büyükbaş hayvan, 200 koyun ve 30 ailenin
malı yağmalandı. 4 erkek, 2 kadın öldürüldü.
3 Şubatta Olşanka, Güğercin, Ağzıaçık, Mamaş, Bendivan, Kı-
zılkilise, Kalecik, Petrik ve Kümbet köylerine akşam altıya kadar
devam eden top ateşi açıldı. Bombardıman sonucu bu köylerden
özellikle Güğercin, Kızılkilise ve Olşanka büyük zarar gördü.
1 Şubat'ta Pokrovka köyüne saldıran Ermeni birliği merkez ko
lu komutanı Albay Şagubatov, 5 Şubat'ta, "31 Ocak-1 Şubat çatış
masında ölen Tatarlar (Türk) ölülerini toplamak için" Güğercin kö
yü sakinlerine izin verdi. Bu izne göre Güğercin köyünden dört ki
şi ölüleri toplamak üzere görevlendirildi. Bu dört kişi Ermenilerce
71
tutuklandı, ancak bir kişi kaçarak kurtuldu, diğer üçü dönmedi, akı
betleri bilinmiyor.
5 ve 6 Şubat'ta yukarıda adı geçen köylere periyodik top ateşi
devam etti.
7 Şubat sabah 10'da bu köylere 6 topla korkunç bir Ermeni bom
bardımanı başladı. Piyadeler 6 mitralyözle Güğercin, Kızılkilise ve
Olşanka köylerine saldırıya geçti, köyler akşam 5'e doğru işgal
edildi ve Güğercin, Kızılkilise tek bir ev bırakılmadan ateşe veril
di; bozgun sırasında Güğercin'den 1 200 büyükbaş hayvan, 2 000
kadar koyun ve 75 ailenin malları gasp edildi. Köylerde kalan 24
erkek, 8 kadın öldürüldü, 2 çocuk tutuşturulan saman yığınlarına
atıldı. Kızılkilise köyünden 500 büyükbaş hayvan, 2 000 koyun gö
türüldü ve 35 ailenin malı mülkü yağmalandı. Köyde kalan 80 ve
90 yaşlarında iki erkeği enkaz altında bırakarak, 14 kadın ve 27 ço
cuğu ise ateşe atarak öldürdüler.
7 Şubat'ta Kazancı köyünden Akbaba bölgesine topçu ateşi açıl
dı. Balıklı köyünden 4 kişi öldü, 2 kişi yaralandı; Karanamazlı kö
yünden 6 kadın, 17 çocuk, 4 erkek öldürüldü, 2 kişi yaralandı.
Köyler savunmasızca topçu ateşine hedef oluyorlar; evler, yüz
lerce masum insanı; kadınları, çocukları enkaz altında yok ederek
çöküyor. Sıcak yuvalarından mahrum kalan mülteciler korkunç acı
lar, işkenceler çekerek açlıktan ve soğuktan ölüyorlar. Ermeni bir
liklerinin işgal ettiği köylerde sağ Müslüman kalmıyor, çünkü hep
sini öldürüyorlar. Yüzlerce masum hayat yok ediliyor, binlercesi de
ölümün kıyısında...
İnsaniyet, adalet adına, Ermeni mezaliminin durdurulmasını ve
böylece binlerce masum hayatın yok olmaktan ya da perişanlıktan
kurtarılmasını hassaten rica ediyoruz.
Kars Vilayeti Müslümanları

murahhas temsilcileri (imzalar)
19 Şubat 1920
72
1 Nolu Emir
Zaruşad Kazasına
30 Ocak 1920
Romanovo Köyü
Zaruşad Kazası Sakinlerine*
Biliyorsunuz ki, birliklerimle Romanovo köyüne geldim ve fik

rinizi değiştirirsiniz, karılarınıza, çocuklarınıza acırsınız, teslim ol
duğunuza dair temsilcilerinizi gönderirsiniz diye iki gündür sabırla
bekliyorum. Büyük Devletler tarafından Ermenistan Cumhuriye-
ti'nin bağımsız olarak tanındığını ve Ermenistan, Azerbaycan ve
Gürcistan arasında bir arada barış içinde yaşama ve savunma amaç
lı ittifak yapıldığını herhalde biliyorsunuzdur. Bu nedenle Ermeni,
Rus ve Müslüman olarak vatandaşlarımızın haber verilmeden kan
larının akıtılmasını istemiyorum.
En geç 31 Ocak sabah saat 10'a kadar teslim olduğunuza dair
bana, Romanovo köyüne, 10 kişilik bir heyet göndermenizi öneri
yorum. Temsilcilerin güvenliği ve hayatına ben kefilim.
Bağlılık bildirinizle birlikte özgürlüğünüzü ve mallarınızın gü
venliğini koruyacağım, aksi takdirde ailelerinizin uğrayacağı zarar
ların ve acıların bütün sorumluluğu sizlere ait olacaktır; çünkü köy
lerinizi top ateşine tutmak, evlerinizi yakıp yıkmak, malınızı mül
künüzü yok etmek zorunda kalacağım. Bazı kışkırtıcı kişiler sizle
ri aldatabilirler, "teslim olursanız, öldürürler" diye sizlere yalan
söyleyebilirler. Şimdi Ermenilerin Müslümanlarla Göle, Soğanlık,
Kağızman ilçelerinde barış içinde bir arada yaşadıklarını, siz Zaru-
şadlılann da böyle yaşayacağını bilin.
Tuğgeneral Osipyants
73
Zatıâlileri,
Tuğgeneral G. Osipyants'a*
1. Zatıâlinizin 30 Ocak 1920 gün (saat 12) ve 1 numaralı emri

niz aynı gün, akşam saat 9'a kadar 4 köye duyurulmuştur.
2. Emirde 31 Ocak saat sabah 9'a kadar süre verilmiştir, yani 22
saat, bu zaman zarfında 46 Müslüman köyü halkını toplamak ve
emri tebliğ etmek mümkün değildir.
3. Büyük Devletlerin Ermenistan'ı bağımsız Cumhuriyet olarak
tanıdıklarını sadece sizin emrinizden öğreniyoruz ve başka hiçbir
şey bilmiyoruz.
4. Evlere ve mülklere topçu ateşi açmaya niyetli tenkil müfreze
lerinin sivil insanlara karşı neden harekete geçmiş olduğuna da pek
anlam veremiyoruz ve bunu şiddetle protesto ediyoruz.
5. Üç yıl devam eden kargaşa döneminde şaşırmış olan halkın
çocuklarını, kadınlarını toptan katletmeden ve evlerini, malını mül
künü top ateşiyle yakıp yıkmadan önce, her uygar hükümet barışçı
yollan denemek ve bu yönde çaba sarf etmek zorundadır, silaha son
ra başvurulmalıdır. Kars Milli İslam Şûrası, Büyük Devletler Mis
yonu, Azerbaycan Cumhuriyeti ve iktidar temsilcilerinden oluşacak
bir delegasyonun, halkı ikna etmek ve Ermenistan makamlarına ta
bi olma koşullarını belirlemek, Demokratik Cumhuriyetin bütünüy
le Müslüman olan bu bölgesinde demokratik bir yönetim biçimi
kurmak amacıyla görevlendirilmesi böyle barışçı bir adım olur.
74
6. Aramızda kışkırtıcı insanlar yoktur. Önümüzde, Kağızmanda
Zaruşadda, Soğanlık'ta, Gölede küçük memurların sergiledikleri re
zilce zulümlerin canlı örnekleri vardır. Hasköyde ve Göle'nin başka
köylerinde hayvanlar, Gümrü'nün bile bedava malı oldu, Hasköy'ün
kadınları da şimdi esir olarak Ardahan Kaymakam Yardımcısı'nın ya
nında bulunuyorlar. Kars sancağı eski yöneticilerinden Caginov, bi
zim ilçenin bazı köylerinden zorla birçok ata el koydu, bu atların sa
hipleri şu ana kadar hiçbir şey yapamadılar; tamamen suçsuz olarak
hapiste eziyetler çeken insanlar (yaklaşık 20 kişi) kişi başına 20 000-
70 000 ruble arası rüşvet vererek sorgu yargıcından ve hapishane mü
düründen kurtuldular. Hiç sebep yokken yaz ayında Çatak ve Çamık
köyleri top ateşiyle yakılıp yıkıldı; 95 yaşlarındaki erkek ve kadınlar
öldürüldü; Kars'ta yıkılan köylerden ve Erivan'dan gelen mülteciler
bizim bölgeye doldular. Banş içinde bir arada yaşayan Müslümanlar
la Ermenilere gelince, bizde de barış içinde bir yaşam var, zira bizim
köylerde yüzlerce Ermeni tüccar ve zanaatkar bulunuyor, bunlardan
kimse Müslümanlardan toplu halde düşmanlık görmemiştir.
7. Size heyet olarak kimse gelmek istememektedir, çünkü böl
gemiz halkının tamamı bilgilendirilemedi ve hepsi sizin elinizde tu
tuklu bulunan Güğercin köyünden Hasan Mevlût Efendioğlu gibi
sorgusuz sualsiz tutuklanmaktan korkuyor.
8. Hiçbir hükümet sebepsiz yere kan akıtmamalıdır; sivil va
tandaşların kanını... Hem de demokratik bir cumhuriyet... Bu
yüzden barış ve halkın esenliği adına, 5. maddede zikredilen, hal
kın ihtiyaçlarını ve şikâyetlerini dinleyecek ve bu yolla barışçı bir
uzlaşmaya gidecek olan heyetin teşkilini talep ediyoruz. Bu za
mana kadar Zaruşadda görevli olanlar ve çeşitli heyetlerle bura
ya gelenler her zaman halkın önünde yalanlarla ve şovenizmle
boy göstermişlerdir.
9. Bütün bölge halkının bilgilendirilmesi ve onları bir mutaba
kata vardırmak için 20 Şubat'a kadar süre vermenizi ve talep ettiği
miz heyetin ivedi olarak buraya görevlendirilmesini rica ediyoruz.
75
10. Emrin içeriğinden haberdar olan bazı köylerin sakinleriyle
görüşmeyi gerekli ve uygun bulursanız, bu görevi üzerimize alma
yı ve 10 muhafızla birlikte en yakın Rus köyü olan Haroşeye'ye
gelmenizi arz ediyoruz. Hayatınızın korunacağı konusunda milletin
bütün malvarlığıyla kefiliz.
11. Bütün bunlara rağmen, bu anlattıklarımızı zatıâliniz inan
dırıcı bulmaz, barışın işe yarar bir yol olmadığını düşünerek köy
lerimizi topçu ateşiyle yakıp yıkmaya, malımızı mülkümüzü yok
etmeye, karılarımızı çocuklarımızı dağlara sürerek imha etmeye
başlarsanız, o zaman bu yaptıklarınız için dünyada bütün topları
susturan Büyük Devletlerin, komşu Demokratik Cumhuriyetlerin,
nihayet vicdanınız önünde siz ve Ermenistan Cumhuriyeti sorum
lu duruma düşmüş olursunuz. Sivil, masum insanlara karşı silah
lı bir harekete ise, meşru olmayan bir saldırı ve milli bir katliam
gözüyle bakılacaktır.
Emirin duyurulduğu köylerin temsilcileri (imzalar)
No.l
31 Ocak 1920 sabah saat 9
Keçebörk Köyü
76
Suretin sureti
Nahçıvan'dan Alınan Telgrafın Sureti
Gürcistan'daki Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'ne*

3 Şubat 1920
Bizler, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Güneybatı Azerbaycan Müs

lümanları, Ermenistan'la Azerbaycan arasındaki sorunların barış yo
luyla ortadan kaldırılmasını üstlenmiş olan Tiflis Konferansı'nın so
nucunu beklerken; sınırda bulunan Ermenistan düzenli birliklerinin
yine aralıksız saldırılarına maruz kalmaktayız.
Amerikalı albaylar Daily ve Şelli henüz Nahçıvan'da bulunur
larken köylerimize Ermenilerin düzenlediği saldırılar bir yana, 6
Ocak'ta baş gösteren ve bizleri çok etkileyen olayları zatıâlinize du
yurmak zorunda kaldık.
1. 6 Ocak 1920 günü Paraga köyü Ermenileri, diğer Ermenilerle
birlikte Bilah köyüne saldırdılar. Üç saat süren çatışma sonunda Er
meniler Bilahi kırıp geçirdiler. 15 erkek, 50 kadın, 25 çocuk öldü.
Saldıran Ermeniler arasında Zengezur'dan olanlar da vardı.
2. 16 Şubat'ta, sabah saat 9'da Ermeniler Şerur kazası Çiva kö
yünü bombalamaya başladılar. Bize komşu köylerden yardım gel
diği için bir saat sonra geri çekilmek zorunda kaldılar.
40'ta kayıtlı belge.
77
Biz 3 ölü verdik.
3.18 Ocak, Büyük Vedi: Ermeni devriyeleri Davala yolunda ge
lip geçene ateş etmeye başladılar. Genelde Ermeniler açıkça mey
dan okuma tavrı içindeler.
4. 22 Ocak'ta Ermeniler 60 kişiyle, Ordubad'a katırlarla buğday
taşıyan göçmenlere saldırdılar. Bizden 3 kişiyi öldürdüler, 21 katır
ve 1 at götürdüler.
5. 23 Ocak'ta Ermeniler, Alinçaşiaz köyüne saldırı düzenlediler,
5 kişiyi öldürdüler, 600 koyun ve yolda rastladıkları iki kadını alıp
götürdüler.
6. 23 Ocak'ta Ermeniler, Kerim Kulu Bek Tiza köyünün ileri
mevzilerine saldırdılar. Uzun süren karşılıklı ateş sonucunda geri
çekildiler. 2 kişi öldü, 3 kişi yaralandı.
7. 24 Ocak'ta Ermeniler Uniş köyüne saldırı düzenlediler, iki
saat süren karşılıklı ateş sonunda geri çekildiler.
8. 24 Ocak. Ermenilerin Şiva köyüne top ateşine başladıklarına
dair şimdi bir haber alındı. Emirlerinizi bekliyorum.
9. 25 Ocak, Ordubad'dan yaklaşık 300 kişilik büyük bir Ermeni
birliği Aza köyünü işgale kalkışmış, ama gelen yardımla onları ge
ri püskürtmüş, 2 ölü, 1 yaralı vermişiz. Bu saldırılar bizleri çatış
maya sevk ederken, Ermeniler boş durmayıp bu saldırgan eylemle
rini basın sayfalarında yaygara kopararak Müslümanlara mal edi
yorlar.
Yukarıdaki olaylardan anlaşılacağı gibi ve aldığımız güvenilir
haberlere göre, Ermenilerin bu saldırıları bilinçli eylemler olup,
köylünün işi ya da münferit çete olayları değildir, Ermenistan Hü-
kümeti'nin rızasıyla yapılmaktadır.
Söz konusu olayları bildirirken, zatıâlinizden halkın bu çaresiz
durumuna müdahil olmanızı ve adalet ve insanlık adına, Ermenile
rin sınırlarımızdaki bu gibi eylemlerinin durdurulması için gereken
önlemlerin alınmasını reddetmeyeceğinizi arz ediyoruz.
78
Sabrımız sonsuz değildir. Gerekli önlemler alınmazsa, ilerisi için
sorumluluğu kabul edemeyiz. Böylesine sorumluluk gerektiren bir
zamanda ne yapmamız lazım geldiğini zatıâliniz bizlere gösterin.
Bektaşov, Sultanov, Memedzade, Sadıkzade, Mirzazade, Tah-
manbeyzade, Genel Vali Camalinskiy.
İndo-Avrupa telgrafından iletilmiştir.
Aslının aynıdır : Sekreter (imza)

Aslına uygundur : Haber Bölümü Şefi A.Şçepotyev
Kopyasının aynıdır: Haber Bölümü Şefi
79
ŞÖREGEL
Milli Şûrası
Şubat 1920
No. 200
Gürcistan'daki Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'ne*
General Osipyantsin emri ve Zaruşad sakinlerinin bu emre ce

vap suretlerini gönderiyorum. Milli Şûra, zatıâlinize, 1 Şubat saba
hı General Osipyantsin Zaruşad Müslüman ahaliye karşı savaş aç
tığını bildiriyor. Ayrıca Müslüman köyleri Keçebörk ve Meçetli
(Camili) baştan aşağıya ateşe verildi. Birkaç aileden ibaret köyün
sakinleri teslim olacaklarını bildirdikleri ve damların üstüne beyaz
teslim bayrağını çektikleri halde katledilmişlerdir. Ardahan sanca
ğının, Çıldır ve Kars sancağının Zaruşad havalisinde şimdi korkunç
çatışmalar başlamıştır. Keza Kars'ın Şöregel ve Akbaba bucakları
bu kalleşçe saldırılar arifesinde tehlike altında bulunmaktadır. Mil
li Şûra, Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan Hükümetleri liderlerine
ve keza Müttefik Devletler temsilcilerine konunun duyurulmasını;
bu kanlı eylemlerin ve kitlesel katliamın, Kars sancağı Müslüman
nüfusun yok edilmesine dur denilmesi için gereken her türlü tedbir
lerin alınmasını saygıyla rica etmektedir.
Başkan adına (imza)

Şûra üyeleri (imza)
80
Tiflis'ten Alınan Telgraf 549, 56, 4/2, 14, 5
İvedi
5 Şubat 1920
Giriş No. 453
Hükümet Başkanı'na*
Bakû
Bizimkiler Akbaba'dan şimdi geldiler. Ermeniler üç gün önce

Zaruşad'a saldın düzenlemişler. Akbaba ve Şöregel halkı şimdilik
Ermenilere direnmekteler. Beş köy artık yakılıp yıkılmış, çatışma
lar sürüyor. Gürcistan Dışişleri Bakanı'na, Müttefik Komiseri'ne ve
Woldrop'a durumu bildirdim. Kars Havalisi Müslüman köylere ya
pılan saldırıların durdurulması için gereken tedbirlerin alınması hu
susunu emirlerinize arz ederim.
Hemşeriler Derneği Başkanı Zeynelov
81
Tiflis'ten Alınan Telgraf 537, 39, 4, 13, 30
5 Şubat 1920
Giriş No. 452
Hükümet Başkanı'na*
Bakû
28 Ocak'ta düzenli Ermeni birliklerinin Gülebert'ten Çıldır'a

saldırıya geçerek, bu arada Müslüman halkın tamamını top ateşiy
le yok ettiklerini Ahılkelek Hemşeriler Derneği'nden bildirdiler.
Durum ciddi.
Hemşeriler Derneği Başkanı Zeynelov
82
Erivan
Düzenli Ermeni birliklerinin 28 Ocak günü Şöregel, Zaruşad,

Çıldır ve Akbaba'ya taarruza geçtiği ve adı geçen kazaların Müslü
man köylerinin Ermeni topçu ateşiyle yerle bir edildiğine dair Kars
Hemşeriler Derneği'nin telgraf haberi Azerbaycan Hükümeti tara
fından alınmıştır. Azerbaycan Hükümeti, Güney Kafkas sınırları
dahilinde katliama uğrayan Müslümanların kaderine kayıtsız kala
maz. Azerbaycan Hükümeti adına, Kars vilayeti Müslüman nüfusa
karşı başlatılan bu anlaşılmaz kırımı şiddetle protesto ediyorum ve
Azerbaycan'la dostane ilişkilerin korunması için Ermenistan Hükü
meti'nin, Ermeni Ordu birliklerinin bu saldırgan hareketine son ver
mesini ümit ediyorum. No. 847, 8 Şubat
Dışişleri Bakanı Hoyskiy
83
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'ne*
Tiflis
Bugün Ermenistan Dışişleri Bakanı'na

aşağıdaki notayı gönderdim:
"Düzenli Ermeni birliklerinin 28 Ocak günü Şöregel, Zaruşad,

Çıldır ve Akbaba'ya taarruza geçtiği ve adı geçen kazaların Müslü
man köylerinin Ermeni topçu ateşiyle yerle bir edildiğine dair Kars
Hemşeriler Derneği'nin telgraf haberi Azerbaycan Hükümeti tara
fından alınmıştır. Azerbaycan Hükümeti, Güney Kafkas sınırları
dahilinde katliama uğrayan Müslümanların kaderine kayıtsız kala
maz. Azerbaycan Hükümeti adına, Kars vilayeti Müslüman nüfusa
karşı başlatılan bu anlaşılmaz kırımı şiddetle protesto ediyorum ve
Azerbaycan'la dostane ilişkilerin korunması için Ermenistan Hükü
meti'nin, Ermeni Ordu birliklerinin bu saldırgan hareketine son ver
mesini ümit ediyorum." Bu notayı bütün yabancı Misyonlara ve
Gürcistan Hükümeti'ne iletin. No. 848, 8 Şubat
Dışişleri Bakanı Hoyski
84
Erivan'dan Bakû'ye 0664, 190, 11/2, 13/14
Dışişleri Bakanı Han-Hoyski'ye*

Bakû
847 sayılı yazınıza cevaben. Azerbaycan Hükümeti'nce Erme

nistan'ın iç işlerine müdahale edilmesinin kabul edilemez olduğu
meselesinin şekli tarafına değinmeyerek ve aldığınız haberlerin ta
mamen asılsız olduğunu göstermek isteyerek, talebinize cevaben
zatınıza, Ermenistan Hükümeti'nin Kars Milli İslam Şûrası Hükü-
meti'nden aldığı telgrafın tam metnini bildiriyorum:
"Dışarıdan gelen huzursuz unsurlar Tatar (Türk) köylerini sü
rekli karıştırmış, halkı yağmalamış, karışıklıklar yaratmışlardır. Ba
rış yolları tükenince Hükümet, isteklerimize cevap verecek bir dü
zenin kurulması amacıyla askeri birlik çağırmak zorunda kalmıştır.
Yanlış anlamaların bertaraf edilmesi, gerçek durumun halka anlatıl
ması için saygın kişilerle beraber köylere gidiyoruz. Fırsattan ya
rarlanarak, Müslümanların Hükümetimize meşru olarak, arzulanan
itaatini de teyit ediyoruz."
Ermenistan Hükümeti'nin, sivil Müslüman ahaliye karşı kesinlik
le saldırgan bir tutum içinde olmadığı; uzun süren iknalardan sonra
sonuç alamayınca, saldırgan hareketleriyle ve talanla bölgenin huzur
lu hayatını bozan sorumsuz kışkırtıcı gruplara karşı askeri güç kul
lanmak zorunda kaldığı bu telgraftan çok açık biçimde anlaşılmakta
dır. Hükümetimiz, dışarıdan gelen kışkırtıcıların canice eylemlerin-
85
den korunmayı Hükümetimizde arayan Müslümanların arzularına ve
hislerine tamamen uygun şekilde hareket etmiştir. Şimdi bölgede bo
zulmaz bir düzen ve huzur hâkimdir. No. 800, 10 Şubat
Dışişleri Bakanı Hatisov
86
Tiflis'ten Telgraf No. 2497, 5 13 Şubat 920
14 Şubat 1920 tarihinde alınmıştır.
Giriş No.41
Hükümet Başkanı'na
Dışişleri Bakanı'na (kopya)*
Bakû
Kars bölgesinde olaylar tırmanıyor. Halkın temsilcileri, Gürcis

tan Hükümeti'nden himaye isteğiyle Tiflis'e geldiler. Gürcüler, Ar
dahan Müslümanlarına destek olma eğilimindeler. Gelen delegele
rin halkın temsilcileri değil, Gürcistan Hükümeti'nin ajanları oldu
ğunu düşündüren sebepler var. Hükümetimizin Kars'a görevlendir
diği kişilerin Bakû'den bir an önce ayrılmaları gerektiğini düşünü
yorum. Kendfsine 15 bin ruble teslim ettiğim Kaziyev Aman Bey,
Talipzade'nin telgraf haberine göre bugünlerde Tiflis'ten ayrılmış;
söz konusu parayı, bu iş için öngörülen tahsisattan kesmenizi ve
Hükümet ödeneğini tamamlamam için bana göndermenizi arz ede
rim. No. 14
Diplomatik Temsilci Vekilov
87
Gürcistan Cumhuriyeti nezdinde
Azerbaycan Cumhuriyeti
Diplomatik Temsilciliği
15 Şubat 1920
No. 511
Tiflis
Dışişleri Bakanlığı'na*
Nahçıvan arazisinde, Kars'ın Çıldır, Zaruşad ve Akbaba mıntıka

larında Müslüman ahaliye karşı devam etmekte olan askeri harekâta
ilişkin Diplomatik Temsilcimizden alınan bilgilerle ilgili olarak, sa
yın Diplomatik Temsilci, Güney Kafkas'taki İngiltere Hükümeti
Yüksek Komiseri General Wordrop'a başvurmuştur. Bu konuda ken
disinde mevcut olan bütün belgeleri göndererek, Ermenilerin Müslü
man ahaliye karşı başlattığı askeri harekâtın derhal durdurulması için
gereken önlemlerin alınmasını sayın Komiserden istemiştir.
Diplomatik Temsilcilik aynı zamanda müzekkere suretini ilgili
belgelerle bir arada Dışişleri Bakanlığı'na göndermektedir.
Temsilcilik Sekreter Vekili Talışinski
88
Erivan'dan 17 Şubat 1920 Tarihinde
Alınan Telgraf
Ermenistan Diplomatik Temsilciliği'ne*

Bakû
Hükümet Başkanı tarafından bugün alınan telgraf haberini bil

diriyorum:
"Dışarıdan gelen maceracılar tarafından terörle yıldırılan ve ha

raca bağlanan Zaruşad halkı sonunda ordu birlikleri yardımıyla on
ları aralarından kovdu ve tam bağlılık teminatını Kars Valisi'ne sun
mak için bizleri görevlendirdi. Albay Kazdımov'un aracılığıyla izin
çıkararak onunla birlikte Kars'a geldik. Bunları rapor ederken, Hü
kümetin önünde meşru bağlılığımızı bildiriyoruz ve bizler için ilgi
nizi ve ihsanınızı reddetmeyerek bizi Ermenistan Cumhuriyeti va
tandaşı saymanızı rica ediyoruz. Zaruşad temsilcileri: Şamil Ağa
Hacı Mustafaoğlu, Musa Ağa Ahmetoğlu, Mehmet Ağaoğlu, Mira-
li Hocaoğlu, Kürt temsilcileri: Asteğmen Dayo Bey, Hamit Vastali-
bekov Bey, Osi Saho oğlu, Ardahan temsilcileri: Behramov Bahri
Ağa, Cemal Memedov, Asteğmen Muganski Akper Ağa, Şadil Ağa
Halilov, Molla Aliyev Teymur Ağa, Hamza Dursunov, Aslanbe-
kov." 17 Şubat.
Dışişleri Bakanı adına Madanyan
89
20 Şubat 1920 Tarihinde
Tiflis'ten Alınan Telgraf
Dışişleri Bakanı Han Hoyskiy'e*

Bakû
Kars Müslüman Hemşeriler Derneği üyesinden ve Ahılkelek'ten

az önce bir telgraf alınmıştır. Muhteviyatı aşağıdadır:
"Topçu ateşine maruz kalan Şöregel teslim olmuştur. 12 köyün
harap olmasından sonra, kısmen top ateşinden, kısmen de şiddetli
kar fırtınası nedeniyle nüfus kıyıma uğramıştır. Bütün mal mülk,
hayvanlar Ermeniler tarafından yağma edilmiştir. Akbaba yok olma
arifesindedir; halk yalvararak, harekâtın durdurulması için gereken
tedbirin alınmasını istiyor. Halk dışarıda -30 derece soğuk altında
donarak ölüyor."
Bu olayı bilgilerinize sunuyorum. Yabancılarla bugün bir kez

daha görüşeceğim. Avrupalılara başvurmamızın kesinlikle bir fay
dası olmadığını, tek umudumuzun kendi kuvvetlerimiz olduğunu
da belirtmeliyim. No. 18, 28 Şubat
90
Sayın Azerbaycan Cumhuriyeti
Bakanlar Kurulu Başkanı'na*
Rapor
Kars faciası korkunç boyutlara vardı: Şöregel havalisinin 14 kö

yü daha top ateşine tutuldu. Bu köyler şunlar: 1. Kınai, 2. Aslanha-
ne, 3. İlanlı, 4. Aküzüm, 5. Şahnalar, 6. Tiknis, 7. Argın, 8. İncede-
re, 9. Meküz, 10. Karahan, 11. Geçit, 12. Daynalık, 13. Karaağaç,
14. Gülviran. Ermeni eşkıyaların vahşeti ve halkın ıstırapları sözle
anlatılacak gibi değil. Aldığım bilgilere göre, Şöregel kazasının sağ
kalan nüfusu dıştan yardım umudunu kesince Ermeni iktidarını ta
nıma kararı almış ve teslim olduklarını bildirmek üzere Ermeni bir
lik komutanına temsilcilerini göndermiş.
Halkın böyle bir adım atmasına umutsuzluğun sebep olduğu kuş
kusuzdur. Bu zayıflık çaresizlik ve umutsuzluk bilinci, Akbaba, Çıl
dır ve Zaruşad halkını da Gürcistan'ın kucağına itmektedir. Halk Er
meni mezaliminden ve aşağılanmalardan yegâne kurtuluş yolunu
Gürcistan'ı tanımada görmektedir. Bu eğilim somut biçimler almaya
başlamıştır. Adı geçen kazaların delegeleri, Ermenilerle mücadelede
destek ricasıyla Gürcistan Hükümeti üyelerini ziyaret ederek, onla
ra yukarıda arz ettiğim eğilimin halk arasında hayli geçerli olduğu
nu hissettirmektedirler. Ermeni birliklerinin harekâtını, kendi kuv
vetleriyle durdurmayı başaramadıkları takdirde, himayeleri altına
91
girmeyi de teklif etmektedirler. Gürcistan Hükümeti onlara her tür
lü yardımın yapılacağını vaat etti ve birliklerini harekete geçirmeye,
yerli halkın rızasıyla bu bölgeyi işgale hazır olduğunu bildirdi. Gür
cistan Hükümeti, delegelerin Azerbaycanda satın alacakları gıda
maddelerini Kars bölgesine, kendi ülkesinden geçirmeyi de kabul
etti. Buna kendim inanmasam bile Gürcü birliklerinin oraya çoktan
hareket ettiğini özel kaynaklardan biliyorum. Ancak itiraf etmek zo
rundayım ki, Türklere; Mustafa Kemal Paşa'ya olan umutlarımız bo
şa çıkarsa, ister istemez Gürcistan'ın tanınması lehine olan eğilimi
desteklememiz icap edecek. İşin doğrusu, halk, maneviyatını ve
kendi gücüne olan inancını yitirmiştir. Liderler ne yapacaklarını bi
lemez durumdalar ve şimdi henüz Türk yardımına umudumuz kay
bolmamışken bile tamamen bilinçsizce bu eğilimi destekliyorlar.
Sanıyorum Gürcistan Hükümeti, bizim örgütün varlığı ve Kars'a
gelişimiz konusunda artık bilgi edinmiştir. Bence bu Kars delegeleri
nin dikkatsizliğinden ve kusurlu davranmaları yüzünden oldu. Atabe-
kov Server Bey'in şimdi Oltu'da olduğuna dair bilgiler var. Yusuf Zi
ya da, Batum ve Acaristan yoluyla oraya gitmek üzere yola çıktı. Ben
bugün Borjom ve Ahıska yoluyla Akbaba'ya geçeceğim.
Edindiğim bilgilere göre, Kürtlerin Ermeniler tarafına geçme
sinden ve Şöregel'in Ermenistan iktidarını tanımasından sonra Sür
meli Müslümanlarının durumu kritik duruma gelmiş. Şimdi Sürme-
li'yle bağlantımız kesilmiş durumda, ancak bir iki ay sonra bağlan
tı kurabiliriz. Bu sebeple bu havalide çalışmaları için Nahçıvan'dan
birini yollamak gerekiyor.
Zatıâlinizle her türlü yazışma, özel sekreteriniz Mehmet Ali'ye
yönlendirilecektir. Zatınıza iletmiş bulunduğum haberlerden bazı
larının sizlerin takdirine göre, "Azerbaycan" gazetelerinde çıkaca
ğını ümit ediyorum.
Murahhas (imza)
26 Şubat 1920
Tiflis
92
Alıntı
Kararlar Defterinden*
22 Şubat 1920
Dinlendi Karar Alındı

Kars ve diğer bölge 1. Kars ve diğer bölgelerde Müslüman
Müslüman ahalinin kırımının durdurulmasını Londra ve Pa
Ermeniler tarafından ris'e bildirmek ve Güney Kafkas'ın bazı
kırıma uğramasıyla ilgili bölgelerinde devam etmekte olan Müs
Dışişleri Bakanı'nın lüman kırımının basın ve de İdarenin uy
raporu. gun göreceği diğer yollarla Avrupa'ya ve
genellikle medeni dünyaya duyurulması
amacıyla gerekli önlemler almak üzere
Dışişleri Bakanlığı'nın görevlendirilmesi.
2. Kars'ta meydana gelen son olaylar sebe
biyle Waldrop'e ve Müttefik Devletler
temsilcilerine protesto notası gönderilmesi
ve Azerbaycan temsilcilerinin katılımıyla,
Kars ve diğer bölgelerdeki katliamların
araştırılması, suçluların cezalandırılması
ve halkın isteklerinin gerçekçi şekilde orta
ya çıkarılması amacıyla Özel bir komisyon
kurulmasının Wardrop'dan talep edilmesi.
İşbu alıntı gereğinin yapılması için Sayın Dışişleri Bakanı'na

gönderilmiştir.
29 Şubat 1920
Devlet Savunma Komitesi İdari Amiri (imza)
93
Alıntı
Kararlar Defterinden*
23 Şubat 1920
Dinlendi Karar Verildi
Ermenistan'daki Ermenistan'da mağdur durumda bulunan

Müslüman mültecilere Müslüman mültecilere maddi yardım ya
maddi yardım pılması amacıyla Hükümet şu kararları al
yapılmasına ilişkin mıştır:
İskân Bakanlığı'nın 1. Ermenistan'daki diplomatik temsilciye,
raporu. bedeli ve Bakû'den Erivan'a bütün nakliye
masrafları İskân Bakanlığı bütçesinden
karşılanmak üzere her ay üç tank gazyağı
gönderilmesi amacıyla Ticaret, Sanayi ve
Gıda Bakanlığı'na görev verilmesi.
2. İskân Bakanlığı temsilcisi ve Milli İs
lam Şûrasıyla işbirliği içinde, bir önceki
maddeye uygun şekilde Hükümetin tahsis
ettiği gazyağının satılması ve bu satıştan
elde edilen paranın Ermenistan'daki mağ
dur Müslüman mültecilere maddi yardım
olarak dağıtılmasını sağlamak üzere Er
menistan'daki Diplomatik Temsilciye tali
mat verilmesi.
94
3. İskân Bakanlığı Temsilcisi ve Milli İslam
Şûrasıyla işbirliği içinde, Ermenistan'daki
Müslüman mültecilere dağıtılmak üzere
Ermenistan'daki Diplomatik Temsilciye,
bedeli ve nakliye masrafları İskân Bakanlı-
ğı'ndan karşılanmak üzere iki vagon pirin
cin göndermesi için Ticaret, Sanayi ve Gı
da Bakanlığı'nın görevlendirilmesi.
İşbu alıntı bilgi için Dışişleri Bakanlığı'na gönderilmiştir.

28 Şubat 1920
95
Erivan 29 Şubat 1920
No. 1194
Ermenistan Cumhuriyeti
Dışişleri Bakanlığı
Zatınızın 1252 sayılı telgrafınıza Ermeni Hükümeti yine, Azer

baycan Hükümeti'nin Ermenistan Cumhuriyeti'nin iç işlerine mü
dahalesini kabul edilemez bulduğu cevabını bildirmek mecburiye
tindedir, ancak her zaman olduğu gibi, bütün Güney Kafkas'ta
Müslümanların ve Ermenilerin barış içinde bir arada yaşamalarının
zorunluluğu ve kaçınılmazlığı anlayışını savunarak ve bunu üç Gü
ney Kafkas cumhuriyetinin ilerlemesinin ve kültürel gelişiminin
güvencesi addederek, değindiğiniz meselenin aslı hakkında aşağı
daki bilgileri vermeye hazırdır:
Ermenistan'a düşman olan, yabancı ve dışarıdan para sağlayan
unsurların kışkırtmalarıyla, Kars'ın bazı kazaları Hükümetin yasal
taleplerine itaat etmek istememiş, ülkede anarşi yaratmış ve haya
tın huzurlu akışına engel olmuşlardır. Hükümet, kışkırtıcıları uzak
laştırmak, yasal makamlara itaat etmek ve barış için gayret etmele
ri önerisiyle, Kars Milli Şûrası ve yerli Molokanlar vasıtasıyla, bu
huzursuz unsurlara defalarca çağrıda bulunmuştur.
Bu çağrıların sonucunda pek çok köy itaat etmiş ve Ermenis
tan'a karşı yurttaş yükümlülüklerini yerine getirmeye başlamıştır.
96
Ancak huzursuz unsurlar ve silahlı çete tertipçileri rejime bağlı bu
köylere saldırılar düzenlemişlerdir. Mesela, eşkıya Selim'in çetesi
Kızılkilise ve Güğercin köylüleriyle beraber, Berdik ve Kaylaçık
Müslüman köylerine meşru yönetime boyun eğdikleri için saldır
mıştı, ancak bu saldırı geri püskürtülmüştür.
97
Tiflis'ten Alınan Telgraf No. 258/1
4 Mart 1920
Giriş No. 1059
Bakû
Gürcistan Hükümeti'nce himaye edilmesi talebiyle Akbaba mu

rahhas heyeti bugün buraya geldi. Heyet, Şöregel Müslüman ahali
nin Ermeniler tarafından kırıma uğradığını, sağ kalanların kaçtığı
nı, bazılarının Ermeniler tarafından yakalandığını, binlerce insanın
Ermeni cellatların elinden ve dondurucu soğuktan öldüklerini bil
dirdi. Ermenilerin, önceden teslim olan köyleri yakıp yıktıklarını
söylemek yeterlidir; Karakilise köyünün bütün insanları katliama
uğramış. Az önce bir telgraf aldık. 1 Mart'ta Akbaba'nın 24 saat
içinde teslim olması için ültimatom verilmiş. Şöregel'in acılı kade
ri Akbaba'yı bekliyor. Azerbaycan Hükümeti'nin öz halkı önünde
manevi sorumluluk taşıdığını düşünerek, Ermenilerin bu insanlık
dışı vahşetinden halkımızı kurtaracak önlemleri almasını Hükümet
ten bir kez daha rica ediyoruz.
Tiflis'teki Kars Hemşehriler Derneği Başkanı

Zeynelov
98
5 Mart 1920 Tarihinde
Tiflis'ten Alınan Telgraf
Giriş No. 60
Başbakan Usubbekov'a
Dışişleri Bakanı Fetali Han Hoyski'ye (kopya)*
Hükümet Başkanı adına Kasımovdan aldığım haberi iletiyo

rum:
"Çıldır, Zaruşad, Şöregel kazaları Müslüman ahalisi, Ermeni ik

tidarının talebine göre köylerini terk etmişlerdir. Son günlerde
meydana gelen olayları kelimelere dökmek imkânsızdır. Akbaba
kazası Ermenilerin tehditleri karşısında Gürcüleri tanıma kararı al
mıştır. Durum son derece vahimdir. Talimat bekliyorum. (Kası-
mov'un imzası)"
Bundan ayrı olarak aldığım haberlere göre, 1 Mart'ta Akbaba'ya

silahlan teslim etmesi için ültimatom verilmiş. Teslim olan köyler
toptan kırıma uğramış. Yakılıp yıkılan köylerden kaçanlar Azerbay
can'a geçmek için izin istiyorlar. Bu meseleyi dikkatlerinize suna
rım. 4 Mart 1920, No. 27
99
Ahılkelek'ten Mart 1920 tarihinde
İvedi
Alınan Telgraf
No. 254
Dışişleri Bakanı Han Hoyski'ye

Bakû
(Aynı zamanda Gürcistan Hükümeti'ne de gönderilmiştir)
7 Mart günü gündüz saat 3'te Ermeni birlikleri Olçak köyüne sal
dırdılar, sakinlerini öldürdüler, top ateşine tuttular, malı mülkü yağ
maladılar, hayvanları sürüp götürdüler, kimi dağlara kaçtı, soğuktan
donarak öldüler. Top ateşi akşam 8'e kadar devam etti. 8 Mart'ta Bay-
rahatun köyünü bombaladılar. Bu arada bizler Çıldır, Akbaba, Zaru
şad ve Şöregel kazaları Müslümanları, Gürcistan Hükümeti'nden, adı
geçen kazaları kendi topraklarına katarak, bizleri Ermeni canavarla
rından korumasını ve birlikleriyle işgal etmesini, Azerbaycan Hükü
metinden de gereken yardımı yapmasını rica ediyoruz.
Çıldır kazası Komiseri Hasan Kasımov; Kvilag temsilcileri Ab-
dullayev, Abbas Urfanov, Abbas Sanamov, Hacıyev.
Bu telgraf Tiflis'ten, Hükümet Sarayı'ndan alınmıştır.
Büro Şefi adına M. Kasımbekov
* S ö z konusu tarihin günü belirtilmemiş.

** Rusya Toplumsal-Siyasal Tarih Devlet Arşivi, fon 544, liste 13, dosya 20, yaprak
100
Meclis'in Olağanüstü Toplantısında
Alınan Karar*
Kars ve Erivan eyaletinde baş gösteren kanlı olaylar hakkında

Meclis üyelerinin sorularına cevaben Hükümetin etraflı açıklama
sını dinleyerek, keza Ermenistan Cumhuriyeti'nin -pek çok köyün
yerle bir edilmesi ve binlerce Müslümanın yok edilmesiyle sonuç
lanan, savunmasız Müslüman ahalinin katliama uğramasıyla kendi
ni gösteren- saldırgan eylemlerini dikkate alarak; sınır ve toprak
sorunlarının bu şekilde çözümünün Güney Kafkas Cumhuriyetleri
arasında yıkıcı ve prensiplere aykırı, keza devrimin kazanımları ve
Güney Kafkas cumhuriyetlerinin bağımsızlığı için tehlikeli bula
rak, Güney Kafkas dahil, bütün demokratik dünyanın önünde Er
menistan Hükümeti'ni şiddetle protesto ediyoruz. Bu vesileyle Eri
van Hükümeti'ne gerekli baskının yapılması amacıyla uygar millet
lerin parlamentolarına protesto için başvurması konusunda Meclis
Prezidyumu'nu yetkili kılıyoruz. Hükümetten de, mağdur olan in
sanların hayatını, onurunu ve malvarlığını güvence altına alacak
kesin önlemler almasını talep ediyoruz. Meclis şimdi olağan gün
demine devam edecektir.
101
İvedi
Tiflis
Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'ne*
Kars olaylarıyla ilgili gönderdiğim notaya, Müttefik Temsilci

lerin yazılı cevaplarını almak için hemen tedbirler almanızı istiyo
rum. Onlar ne gibi tedbirler almışlar? Özel bir hatırlatma yapma
dan, kritik konuların seyrinin izlenmesini rica ediyorum. Erivan'a
para gönderildi mi? Makinski geri kalan parayı hemen götürsün.
10 Mart, No. 44
Dışişleri Bakanı Hoyski (imzalı)
102
KOPYA
İvedi
Ahılkelek'ten Mart 1920 tarihinde
Alınan Telgraf*
No. 254
Dışişleri Bakanı Han Hoyski'ye

Bakû
(Aynı zamanda Gürcistan Hükümeti'ne de gönderilmiştir)
7 Mart günü gündüz saat 3'te Ermeni birlikleri Olçak köyüne sal
dırdılar, sakinlerini öldürdüler, top ateşine tuttular, malı mülkü yağ
maladılar, hayvanları sürüp götürdüler, kimi dağlara kaçtı, soğuktan
donarak öldüler. Top ateşi akşam 8'e kadar devam etti. 8 Mart'ta Bay-
rahatun köyünü bombaladılar. Bu arada bizler Çıldır, Akbaba, Zaru
şad ve Şöregel kazaları Müslümanları, Gürcistan Hükümeti'nden, adı
geçen kazaları kendi topraklarına katarak, bizleri Ermeni canavarla
rından korumasını ve birlikleriyle işgal etmesini, Azerbaycan Hükü
metinden de gereken yardımı yapmasını rica ediyoruz.
Çıldır kazası Komiseri Hasan Kasımov; Kvilag temsilcileri Ab-
dullayev, Abbas Urfanov, Abbas Sanamov, Hacıyev.
Bu telgraf Tiflis'ten, Hükümet Sarayı'ndan alınmıştır.
Büro Şefi adına M. Kasımbekov
Haber Bürosu Şefi Şçepotyev
***

Meclis'in Olağanüstü Toplantısında Alınan Karar
Kars ve Erivan eyaletinde baş gösteren kanlı olaylar hakkında

Meclis üyelerinin sorularına cevaben Hükümetin etraflı açıklama-
60'ta kayıtlı belge.
103
sını dinleyerek, keza Ermenistan Cumhuriyeti'nin -pek çok köyün
yerle bir edilmesi ve binlerce Müslümanın yok edilmesiyle sonuç
lanan, savunmasız Müslüman ahalinin katliama uğramasıyla kendi
ni gösteren- saldırgan eylemlerini dikkate alarak; sınır ve toprak
sorunlarının bu şekilde çözümünün Güney Kafkas Cumhuriyetleri
arasında yıkıcı ve prensiplere aykırı, keza devrimin kazanından ve
Güney Kafkas cumhuriyetlerinin bağımsızlığı için tehlikeli bula
rak, Güney Kafkas dahil, bütün demokratik dünyanın önünde Er
menistan Hükümeti'ni şiddetle protesto ediyoruz. Bu vesileyle Eri
van Hükümeti'ne gerekli baskının yapılması amacıyla uygar millet
lerin parlamentolarına protesto için başvurması konusunda Meclis
Prezidyumu'nu yetkili kılıyoruz. Hükümetten de, mağdur olan in
sanların hayatını, onurunu ve malvarlığını güvence altına alacak
kesin önlemler almasını talep ediyoruz. Meclis şimdi olağan gün
demine devam edecektir.
Aslının aynıdır: Kalem Müdürü (imza)

Aslının aynıdır: Haber Bürosu Şefi Şçeprotyev
Suretinin aynıdır: Haber Bürosu Şefi
104
Erivan'dan Telgraf*
Bakû/ No. 642
Kars'tan Dışişleri Bakanlığı tarafından alınan telgrafın içeriğini

bildiriyorum:
"Edindiğim bilgilere göre, kendilerini Kars vilayeti Müslüman
temsilcileri olarak adlandıran Akbabalı Kerbelayi Memed, Öğret
men Memed Hocayev ve Ardahan kazası eski hekimi Hacıyev, Ba
kû ve Tiflis eşiklerini aşındırarak gazetelerde ve etrafta olmadık hi
kâyeler yayıyorlarmış. Bunlardan ilki, bugüne kadar halka pençele
rini geçirmiş, meşhur köy ağası ve tefeci, siyaset maskesi altında
cahil yığınları korkutarak milleti soyup soğana çevirmiş. İkincisi,
günümüzün maceracılarından, öğretmenliği bırakmış ve cebini dol
durmak için siyasetle ilgilenmiş. Sonuncusu eski Şûra'nın önemli
adamlarından olup, ilk ikisiyle birlikte Şûrada mükemmel üçlü
oluşturarak, orada kendini gayet iyi hissetmekteydi. İlçe Hekimli
ğinin mütevazı görevi iştahını pek tatmin etmemiş ve güzel günler
beklentisi içinde bu iki kişiye yanaşmış. Çıkarlarımızın ateşli savu
nucuları işte bunlar. Lütfen bu adamların gerçek yüzlerinin açığa
çıkarılabilmesi için bu anlatılanların yayınlanmasına müsaade edin.
Ülke ıstıraptan kan ağlıyor, gereksiz politikalar üreterek, barış ça
balarına karşı silah şakırtılarını unutturmaya çalışan bu davetsiz sa
vunuculardan halkı koruyun. 387
Kars Vilayeti Diyanet İşleri Başkanı Gazaızade Ali Efendi"
Aslının aynıdır
Dışişleri Bakanlığı Haber Bürosu Şefi Şçepotyev
105
Kars Havalisinde Yakılıp Yıkılan Köylerin Listesi
Şöregel Zaruşad
1 Daynalık 22 Dalaver 1 Mescitli
2 Ani 23 Memed Abad 2 Keçebörk
3 Kinai 24 Vartamı 3 Zograb
4 İlanlı 25 Molla Musa 4 Güğercin
5 Aküzüm 26 Pacoğlu 5 Kümbet
6 Aslanhane 27 Okçuoğlu 6 Ağzıaçık
7 Aralık 28 Güllübulak 7 Mamaş
8 Karakilise 29 Kara Memed 8 Kızılkilise
9 Tiknis 30 Taze Kızıltaş 9 Kalecik
l0 Algina 31 Köhne Kızıltaş 10 İncilipınar
11 Şahnalar 32 Çakmak 11 Masucuk
12 İncedere 33 Cebeci 12 Sarşat
13 Geçit 34 Süzkurt 13 Okçuoğlu
14 Karahan 14 Tılak
15 Mekyüz
16 Dilan
17 Seydi
18 Hacıpiri
19 Küçükkımılı
20 Büyükkımılı
21 Akbulak
Aslının aynıdır: Haber Bürosu Şefi Şçepotyev

Kopyasının aynıdır
Haber Bürosu Şefi
106
Kopyanın kopyası*
5 Mart 1920 Tarihinde Tiflis'ten Alınan Telgraf*
Giriş No. 60
Başbakan Usubbekov'a
Dışişleri Bakanı Fetali Han Hoyski'ye (kopya)
Hükümet Başkanı adına Kasımov'dan aldığım haberi iletiyorum:
"Çıldır, Zaruşad, Şöregel kazaları Müslüman ahalisi, Ermeni ik
tidarının talebine göre köylerini terk etmişlerdir. Son günlerde
meydana gelen olayları kelimelere dökmek imkânsızdır. Akbaba
kazası Ermenilerin tehditleri karşısında Gürcüleri tanıma kararı al
mıştır. Durum son derece vahimdir. Talimat bekliyorum. (Kası-
mov'un imzası)"
Bundan ayrı olarak aldığım haberlere göre, 1 Mart'ta Akbaba'ya
silahları teslim etmesi için ültimatom verilmiş. Teslim olan köyler
toptan kırıma uğramış. Yakılıp yıkılan köylerden kaçanlar Azerbay
can'a geçmek için izin istiyorlar. Bu meseleyi dikkatlerinize suna
rım. 4 Mart 1920, No. 27
Haber Büro Şefi Şçepotyev
Kopyanın aynıdır: Haber Büro Şefi
***
Kopyanın kopyası
Tiflis'ten Alınan Telgraf No. 258/1 4 Mart 1920
Giriş No. 1059
Dışişleri Bakanı'na/ Bakû
Gürcistan Hükümeti'nce himaye edilmesi talebiyle Akbaba mu
rahhas heyeti bugün buraya geldi. Heyet, Şöregel Müslüman ahali
nin Ermeniler tarafından kırıma uğradığını, sağ kalanların kaçtığı-
107
nı, bazılarının Ermeniler tarafından yakalandığını, binlerce insanın
Ermeni cellatların elinden ve dondurucu soğuktan öldüklerini bil
dirdi. Ermenilerin, önceden teslim olan köyleri yakıp yıktıklarını
söylemek yeterlidir; Karakilise köyünün bütün insanları katliama
uğramış. Az önce bir telgraf aldık. 1 Mart'ta Akbaba'nın 24 saat
içinde teslim olması için ültimatom verilmiş. Şöregel'in acılı kade
ri Akbaba'yı bekliyor. Azerbaycan Hükümeti'nin öz halkı önünde
manevi sorumluluk taşıdığını düşünerek, Ermenilerin bu insanlık
dışı vahşetinden halkımızı kurtaracak önlemleri almasını Hükümet
ten bir kez daha rica ediyoruz.
Tiflis'teki Kars Hemşehriler Derneği Başkanı

Zeynelov
Aslının aynıdır: Haber Bürosu Şefi (imza) Şçepotyev

Kopyanın aynıdır: Haber Bürosu Şefi
108
Suretinin sureti
Ardahan' dan Telgraf

21,466, 13 22/13
Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Han Hoyski'ye*
Olçak köyünde oturan Mehrali Delioğlu adlı vatandaş birkaç gün

önce, 10 koyununu ve bir çift öküzünü satmak ve kendine tohum al
mak için Nakalkem köyüne doğru yola çıkmış. Köyden çıkıp kendi
yolunda giderken, Gülebert köyünden çıkan dört atlı, koyunları ve
öküzleriyle uzaklaşan söz konusu şahsa ateş etmeye başlamış. Biri
Gülyabert muhtarı, diğeri memur, ikisi milis olan bu dört atlı, adama
yetişememişler ve Olçak köyüne yönelmişler. Hayvanlarını ahırdan
dışarı çıkarmamaların] isteyerek köylülere küfürler ve tehditler sa-
vurmuşlar. Sonunda Kolçak köyünün dört saygın kişisi olan Aslan
Eminoğlu, Alihan Feyratoğlu ve Mehmet Mollaoğlu'nu** çağırmış
lar. Ellerini kollarım bağlayıp Gülebert köyüne götürmüşler ve bura
da hapse atmışlar. Köy sakinleri uzun süre yalvararak tutukluların
hiçbir suçu olmadığını, serbest bırakılmalarını istemişler. Alihan
Feyratoğlu ve Mehmet Mollaoğlu bir yolunu bulup rüşvetle kurtul
muşlar. Diğer ikisi özel bir evde Ermeni askerlerin gözetimi altında
tutuklu kalmış. Köylüler ekmek getirdiklerinde onları bulamamışlar
ve bütün aramalar ve soruşturmalar sonuçsuz kalmış. Köylüler, onla
rın öldürüldüklerini anlamışlardı, ölüleri istemişler, uzunca bir süre
** Bir kişinin adı geçmemektedir. (Çevirenin notu.)
109
yalvarıp yakarmalarından soma torbalara konmuş ölüleri almayı ba
şarmışlar. Cesetler parçalara bölünmüş, başlarına sivri bir cisim so
kulmuş, bedenleri paramparça edilmiş. Soma aynı günün akşamı 7
Mart'ta Olçak köyüne Ermeni Birlikleri gelmiş; güya Sarıkamış'ta
çalıştırmak üzere özellikle gençlerden 50 kişi ve 20 çift öküz, ayrıca
12 kişi ve 10 koyun istemişler. Bu isteğe karşı köylüler yanıt olarak,
merhamet göstermelerini, güçlerinin üzerinde haraç, özellikle insan
-ki bir daha dönmeyeceklerini biliyorlardı- istememelerini rica et
mişler. Bu yanıt Ermenileri tatmin etmemiş, bu kez daha ısrarlı istek
lerini tekrarlamışlar. Köylüler, öleceklerini ve başka çıkış yolunun
kalmadığını görünce, taleplerini yerine getirecek durumda olmadık
larını kesin bir dille Ermenilere bildirmişler. Bunun üzerine Ermeni
ler Gülebert'e dönmüş, buradan askeri birliği alıp yeniden Olçak kö
yüne yönelmişler ve isteklerini kuvvet zoruyla elde etmek için köyü
top ve mitralyöz ateşine tutmuşlar. Kadınlar ve çocuklar panik ve
korku içinde, mitralyöz ateşi altında dağlara kaçmaya başlamışlar.
İnsanın yüreğini titreten kadın ve çocuk çığlıkları ve inlemeleri uzun
süre durmamış... bunlar sözlerle anlatılamaz. Annelerinden ayrı dü
şen küçük çocuklar nafile imdat çığlıkları atarak karlarda debelenip
dunnuşlar. Ermeniler Olçak ve Opal köylerini baştan aşağıya talan
etmişler. Buraların halkı Çıldır'a gitmiş. Onlarca ölü ve yaralı vardı,
maddi zarar 15 milyonu buluyordu. Ermeniler büyük bir titizlikle
malı mülkü yağmaladıktan sonra köyleri ateşe vermişlerdi. Zaruşad
istikametinden Çıldır-Akbaba yönünde de saldırılar yapılmaktadır.
Çıldır halkı Gürcistan'a kaçarak canlarını kurtardı. Gürcistan bu mül
tecileri çok iyi karşıladı. Bu vahşetin Müttefikler önünde protesto
edilmesini ve biz Müslümanların Ermeni çetelerin elinden yok edil
mesine meydan verilmemesini arz ediyorum.
Doktor Hacıyev (imza)
Aslına uygundur : Haber Bürosu Şefi A. Şçepotyev (imza)

Suretinin aynıdır : Haber Bürosu Şefi
110
Kopyanın kopyası
29 Şubat 1920
No. 1194
Zatınızın 1252 sayılı telgrafına Ermeni Hükümeti yine, Azer

baycan Hükümeti'nin Ermenistan Cumhuriyeti'nin iç işlerine mü
dahalesini kabul edilemez bulduğu cevabını bildirmek mecburiye
tindedir, ancak her zaman olduğu gibi, bütün Güney Kafkas'ta
Müslümanların ve Ermenilerin barış içinde bir arada yaşamalarının
zorunluluğu ve kaçınılmazlığı anlayışını savunarak ve bunu üç Gü
ney Kafkas cumhuriyetinin ilerlemesinin ve kültürel gelişiminin
güvencesi addederek, değindiğiniz meselenin aslı hakkında aşağı
daki bilgileri vermeye hazırdır:
Ermenistan'ın düşmanı olan yabancı ve dışarıdan para sağlayan
unsurların kışkırtmalarıyla, Kars'ın bazı kazaları, Hükümetin meş
ru taleplerine itaat etmek istememişler, ülkede anarşi yaratmışlar ve
hayatın huzurlu akışına engel olmuşlardır. Hükümet kışkırtıcıları
uzaklaştırmak, yasal makamlara itaat etmek ve barış için gayret et
meleri önerisiyle bu huzursuz unsurlara Kars Milli Şûrası ve yerli
Molokanlar vasıtasıyla defalarca çağrıda bulunmuştur.
Bu çağrıların sonucunda pek çok köy itaat etmiş ve Ermenistan
yurttaşı olarak yükümlülüklerini yerine getirmeye başlamıştır. An
cak bu huzursuz unsurlar ve silahlı çete tertipçileri rejime bağlı
111
köylere saldırılar düzenlemişlerdir. Mesela, eşkıya Selim'in çetesi
Kızılkilise ve Güğercin köylüleriyle beraber, Berdik ve Kaylaçık
Müslüman köylerine meşru yönetime boyun eğdikleri için saldır
mıştı, ancak bu saldırı geri püskürtülmüştür.
Dışarıdan gelen unsurların Ermeni devletine karşı gösterdiği bu
açık düşmanlık ve belli niyetleri, bu silahlı çetelerin ortadan kaldı
rılması için gerekli tedbirlerin alınmasını zorunlu kılmıştır. Üstelik
Hükümetimiz, yerli Müslüman ahalinin, bu yabancı maceraperest
lerin canice kışkırtmalarına ve propagandalarına boyun eğmediği
ne dair güvenilir bilgilere sahiptir. 800 nolu telgrafımda size, hal
kın bu unsurlardan sıkıntı duyduğunu bildirmiştim.
Hükümet böylelikle sorunun barış yoluyla çözümünde bütün
çareleri denedikten sonra sonuç alamayınca, bu silahlı çetelere kar
şı kuvvet kullanmak zorunda kalmış, ayrıca kanlı bir çatışma iste
meyerek güç kullanmadan önce bu silahlı haydutlara ikna olmaları
için -malvarlıklarının ve kişisel güvenliklerinin sağlanacağı sözü
vererek- Molokanlan yollamıştır. Barış yanlısı bütün Müslümanlar
itaat etmiş, kışkırtıcılarsa, aldattıkları huzurlu halkın bedduaları al
tında bir köşeye gizlenmişlerdir. Sivil halkla herhangi bir çatışma
cereyan etmemiştir. Sadece Selim, Kerbelayi Memed vb. silahlı çe
telerle çatışma olmuştur.
800 nolu telgrafımda, halkın bu dışarıdan gelen huzursuz unsur-
larca kışkırtıldığını, bu haydutların kaçmasından sonra bölgede tam
bir huzurun hâkim olduğunu bildirmiştim. Barış yanlısı Müslüman
köylerin sakinleri, kendilerini kışkırtıcılardan ve tertipçilerden kur
tardığı için Hükümete minnettarlıklarını bildirmek üzere Kars'a ve
Erivan'a temsilcilerini göndermeye başlamıştır.
10 Şubat'ta Zaruşad kazası sakinleri, Albay Kadımovün aracılı
ğıyla, kendilerini kabul etmesi için Kars Valisi'ne ricada bulunmuş
lardır. Aynı dilek diğer kazalardan da gelmiştir. Barışçıl halkı yine
kışkırtmak amacıyla Zaruşadda ortaya çıkan Kerbelay Memed'i halk
kovmuş, yanında bulunan bir akrabası da bu arada yaralanmıştır.
112
15 Şubat'ta Kars Valisi, Zaruşad ve Akbaba temsilcilerini -ara
larında tanınmış 25 köylü de bulunuyordu- kabul etmişti. Temsil
ciler, Ermenistan Cumhuriyeti'ne meşru bağlılıklarını ve itaatlerini
bildirerek Vali'ye güvence vermişlerdi.
17 Şubat'ta Kars'tan aldığım telgraf haberini veriyorum:
"Dışarıdan gelen maceracılar tarafından terörle yıldırılan ve hara
ca bağlanan Zaruşad halkı sonunda ordu birlikleri yardımıyla onları
aralarından kovdu ve tam bağlılık teminatını Kars'a, Valiye getirmek
için bizleri görevlendirdi. Albay Kasımovün aracılığıyla izin çıkara
rak onunla birlikte Kars'a geldik. Konuyla ilgili rapor sunarak şöyle
dedik: 'Hükümetin önünde meşru bağlılığımızı bildiriyoruz ve bizler
için ilginizi ve ihsanınızı reddetmeyerek bizi Ermenistan Cumhuriye
ti vatandaşı saymanızı rica ediyoruz. Zaruşad temsilcileri: Şamil Ağa
Hacı Mustafaoğlu, Musa Ahmetoğlu, Mehmet Ağaoğlu, Mihrali Ho-
caoğlu, Kürt temsilcileri: Asteğmen Dayo Bey, Vastanbekov Hamit
Bey, Osi Sahooğlu, Ardahan temsilcileri: Behramov Bahri Ağa, Celil
Memedov, Asteğmen Muganli Akper Ağa, Halilov Şalil Ağa, Molla
Aliyev Teymur Ağa, Hamza Dursunov, Aslanbekov."
Dikkatinizi, sizin haber kaynaklarınıza çekmek istiyorum. Bu
haberlerin düzmece olduğunu göstermek için bir örnek vereceğim:
Kimsenin tanımadığı, Kars bölgesi Müslüman murahhas heyeti si
ze, Albay Mazmanov'un Müslüman köylerine saldırılarına devam
ettiğini bildiriyor. Bu baştan aşağıya uydurma, çünkü Albay Maz
manov birliğiyle Gülebert köyünde bulunmaktaydı ve oradan da
hiç ayrılmamıştı. Bölgede bulunduğu zaman zarfında birliği tek bir
ateş açmamıştı. Sizin sözde Hemşehriler Derneği ve temsilciler gi
bi haber kaynaklarınızı tanımlamak bakımından Kars'tan aldığım
bir başka haberi veriyorum:
"Edindiğim bilgilere göre, kendilerini Kars vilayeti Müslüman

temsilcileri olarak adlandıran Akbabalı Kerbelayi Memed, Öğret
men Memed Hocayev ve Ardahan kazası eski hekimi Hacıyev, Ba
ku ve Tiflis eşiklerini aşındırarak gazetelerde ve etrafta olmadık hi-
113
kâyeler yayıyorlarmış. Bunlardan ilki, bugüne kadar halka pençele
rini geçirmiş, meşhur köy ağası ve tefeci, siyaset maskesi altında
cahil yığınları korkutarak milleti soyup soğana çevirmiş. İkincisi,
günümüzün maceracılarından, öğretmenliği bırakmış ve cebini dol
durmak için siyasetle ilgilenmiş. Sonuncusu eski Şûra'nın önemli
adamlarından olup, ilk ikisiyle birlikte Şûrada mükemmel üçlü
oluşturarak, orada kendini gayet iyi hissetmekteydi. İlçe Hekimli
ğinin mütevazı görevi iştahını pek tatmin etmemiş ve güzel günler
beklentisi içinde bu iki kişiye yanaşmış. Çıkarlarımızın ateşli savu
nucuları işte bunlar. Lütfen bu adamların gerçek yüzlerinin açığa
çıkarılabilmesi için bu anlatılanların yayınlanmasına müsaade edin.
Ülke ıstıraptan kan ağlıyor, gereksiz politikalar üreterek, barış ça
balarına karşı silah şakırtılarını unutturmaya çalışan bu davetsiz sa
vunuculardan halkı koruyun.
Kars Vilayeti Diyanet İşleri Başkanı Gazaızade Ali Efendi
Milli İslam Şûrası Başkanı Meşadi Samed Hacıyev."
Bütün bu örneklerden, Kars bölgesinde sistemli şekilde asla

Müslüman katliamı yapılmadığını anlamış olmalısınız. Ermeni Hü
kümeti, dışarıdan gelme kışkırtıcıların kovulması ve bölgede tam
bir sükûnetin başlamasıyla, sadece Kars havalisinde değil, Erme
nistan'ın her yerinde, yüzyıllar boyu olduğu gibi, Müslümanların ve
Ermenilerin barış içinde bir arada yaşayacağını ümit etmektedir. Bu
banş içinde birlikte yaşama, bütün Güney Kafkas'ta Ermenilerin ve
Müslümanların huzurlu hayatına katkıda bulunacaktır.
Sizin Hükümetiniz için değerli olan huzur içinde birlikte yaşama
düşüncesi, Ermenistan Cumhuriyeti Hükümeti için de değerlidir.
Dışişleri Bakanı (imza)
Genel Sekreter (imza)
Özel Kalem Müdürü (imza)
Aslının aynıdır : Haber Şubesi Başkanı A. Şçepotyev
Kopyasının aynıdır: Haber Bürosu Şefi
114
Kopyanın kopyası
Sayın Azerbaycan Cumhuriyeti

Ermeni Ordu birlikleri Şöregel ve Zaruşadin işini bitirdikten

sonra, Çıldır kazasını sıkı kordon altına aldılar ve halktan silahları
nı teslim etmelerini ve Ermeni makamlarına itaatlerini bildirmele
rini istediler. Çıldırda çatışma, silahlarını bırakan ve teslim olan
Olçak köyünden (Ardahan'a 14 kilometre mesafede) dört saygın ki
şiyi Ermenilerin tutuklamasıyla başladı. Bu iki kişiden 30 bin rub
le rüşvet aldıktan sonra, diğer iki kişiyi parçalara bölerek, cesetle
rini delik deşik ederek torbalara doldurdular ve Olçak köylülerine
teslim ettiler. Sonra 20 Mart'ta yine Olçak köyüne gelerek, sözde
çalışmalarda kullanmak üzere 50 çift öküz, 5 at ve genç yaşta 50 er
kek istediler. Olçak köylüleri, perişan durumda olmalarına rağmen,
yine de hayvan vs. vermeye hazır olduklarını, ancak insan vereme
yeceklerini bildirdiler ve köylerinden iki kişinin öldürülmesi olayı
na dikkat çektiler. Ermeniler buna karşılık Ardahan'dan adı geçen
köye birliklerini sevk ettiler ve top ateşiyle Olçak ve Opal köyleri
ni yakıp yıktılar. Köylüler panik içinde kaçışmaya başladılar, ka
çanların üzerine ateş açıldı. Kopan çığlıkları, feryatları ve ağıtları
kimse kâğıda dökemez. Kaçanları kurtarmak üzere Çıldır milis bir
likleri Ermenilerle çatışmaya girdi ve onlara büyük kayıplar verdi-
115
rerek (Ardahan'a 12 kilometre mesafedeki) Rum köyü Gülebert'e
püskürttü. Olçak ve Opal köylerine Ermeni Ordu birlikleri girdiği
zaman, sağ kalan bütün köylüleri katletmiş, malı mülkü yağmala
mış, Müslümanların evlerini enkaz yığını haline getirerek ateşe
vermişti.
Bunun yanı sıra, Ermeni birlikleri, Zaruşad istikametinden Çıl
dır'a saldırmaya başladılar. Zaruşad ve Çıldır kazası köylerini dö
ven 6 topun gümbürtüsü uzun süre dinmemişti, köyler tahrip ol
muş, savunmasız halk cellatlardan ve uğrayacağı utançtan köşe bu
cak kaçmaya başlamıştı. Askeri donanımları çok yetersiz olan mi
lis müfrezeleri saldırılara daha fazla dayanamayıp geri çekilmek
zorunda kaldı, pek çok köy teslim bayrağı çekti; buna rağmen Er
meni atlı birliği halka acımadı, kaçmayı başaramayan bütün köylü
leri katletti ve malı mülkü yağmalamaya başladı. Uzaklaşanı ayan
kadınlar ve çocuklar açlıktan ve soğuktan karlar içinde can verdi
ler. Özellikle Taşbaş, İğnezor, Taşköprü ve diğer köyler büyük za
rar gördü. Zaruşad, Çıldır, Şöregel ve Akbabadan mülteciler Gür
cistan topraklarına -Ardahan, Ahılkelek ve Ahıska'ya- geçtiler.
Korkunç topçu ateşine dayanamayan ve köyleri yakılıp yıkılan
insanlar, Ardahan istikametinden gelen ordu birliklerinin komutan
larına heyet gönderdiler ve Ermeni birlikleri Çıldır'a girdi.
Şu anda bu bölgeye Ermeni iktidarı yerleşmiş durumda olup, or
du birlikleriyle birlikte halkı yağmalamakta, baskıyla, şantajla para
almakta, silahları toplamaktadır. Terörle yıldırılmış halk, kendisini
tam bir perişanlığa ve yıkıma sürükleyen Ermenilerin taleplerini
yerine getirmek zorunda. Bu yasadışı şantaj yöntemlerinden başka
Ermeniler, Çıldır halkını 2 milyon ruble savaş tazminatına mahkûm
etmişlerdi. Bununla yetinmeyerek, söylenenlere göre, Ermeniler
halktan bütün silahları topladıktan sonra, genç yaşta Müslümanlara
çağrı yaparak bir yerlerde çalıştırmaya sevk edeceklermiş. Bu ka
zaların halkı son günlerini yaşamaktadır ve kitlesel bir kırımla kar
şı karşıyadır.
116
Zaruşad, Çıldır, Şöregel ve Akbaba havalisinden 30 bin civarında
mülteci Gürcistan topraklarında: Ahılkelek, Ahıska ve Ardahan'ın
kuzeyinde "fakra zaruret" içinde yaşamaktadırlar. Hayatlarını idame
ettirecek çok şeyden yoksundurlar. Birçoğu açık arazide, dağlarda
her türlü imkândan yoksun bulunmaktadırlar. Yakın zamanda yardım
yapılmazsa, açlıktan ve soğuktan yok olup gidecekler.
Oltu ve Ardahan sınırlarındaki Merdenik bölgesinde Oltu istika
metinden gelen milis birlikleri toplanmıştır; bu yüzden Ermeniler,
ordu birliklerinin büyük bölümünü Merdenik'e kaydırmaya başla
dılar, artık işgal etmiş oldukları bölgelerde ise baskıyla para topla
maya yetecek kadar birlik bıraktılar. Oltu yönünden Ermenilere
baskı uygulanmadığı taktirde, işgal altındaki bölgelerin halkı ölü
me mahkûm olacaktır.
Kars Bölgesi Müslümanları temsilcisi (imza)
Aslının aynıdır : Haber Bürosu Şefi A. Şçepoyev

Kopyasının aynıdır : Haber Bürosu Şefi
117
Kopya
Müttefik Devletlerin Kafkas'taki Yüksek Komiseri'ne

İngiltere Hükümeti Yüksek Komiseri'ne
İtalyan Diplomatik Temsilcisi'ne
Fransa Askeri Misyon Başkanı'na*
Kars Müslümanlarının trajedisi o ölçüye vardı ki, kan ve gözya

şının deniz olduğu günümüzde bile, insanın yüreği titremeden bu
faciayı anlatamaz. Ermeni Hükümeti körü körüne, çok uzun za
mandan beri hemen hemen sadece Müslümanların yaşadığı bu top
raklarda Ermeni çoğunluğu sağlayarak, "denizden denize Büyük
Ermenistan" kurma hayali peşinde koşmaktadır. Kars havalisi Müs-
lümanlarına karşı insanlık dışı saldırılar tertiplemiştir ve şu an ül
kenin her yerini alevler sarmıştır. Kendini "vahşi Asya"da Avrupa
kültürünün öncüsü gören Ermenistan Cumhuriyeti'nin örgütlü güç
leri tarafından, yaşına ve cinsiyetine bakılmaksızın yok edilen
Müslüman ahalinin feryatları duyulmaktadır sadece.
Müslüman köyleri ve kasabaları topçu ateşleriyle yerle bir edil
di. Halkın uzun yıllar bin bir emekle edindiği malvarlığı yok edil
di, yağmalandı, insanlar mitralyöz ateşiyle toptan kırıma uğradılar.
Ayrıca çocukları, yanan evlerin ve tutuşturulan tınazların ateşine
atarak vahşice öldürüyor, kadınların ırzına geçiyorlar. Ermeni vah
şetinden kurtulmayı başaran talihli insanlar ıssız dağlarda açlıktan
ve soğuktan donarak öldüler.
118
Sivil Müslüman nüfusa karşı uygulanan bu insanlığa aykırı kı
yım bizlerde büyük öfke ve infial uyandırmıştır.
Devletler arasındaki tartışmalı sorunlar barış yoluyla çözülür
ken, Ermeni Hükümeti, uluslararası sürtüşmelerin yansız olarak çö
zümü ve huzurun yaşatılması için davet edilen Müttefik Devletler
temsilcilerini hiç umursamadan, saldırgan tutkularını tatmin ama
cıyla silaha başvurmaktadır.
Ancak, Büyük Devletlerin temsilcileri olan sizlerin kutsal bir
görevi üstlenerek insaniyet adına, bizim ülkemizin kaderiyle kopa-
rılmaz bağı olan Kars bölgesinde, bu kanlı yürüyüşü derhal durdur
mak için Ermeni Hükümeti'ne karşı baskı yollarını bulacağınıza
inanıyoruz.
Batum Vilayeti
Milli İslam Şûrası Başkanı
Şûra üyeleri
Aslının aynıdır: Haber Bürosu Şefi
119
Kopyanın kopyası
İvedi
Erivan
Ermenistan Dışişleri Bakanı'na

Azerbaycan Diplomatik Temsilcisi'ne (kopyası)*
Hükümetim, Kars'ta meydana gelen olaylarla ilgili olarak Kars

bölgesi Müslümanları murahhas temsilcilerinin ulaştırdığı haberi;
Ermeni General Osipyantsin 30 Ocak 1920 tarih ve 1 sayılı emir
kopyasını; Zaruşad kazası köy temsilcilerinin bahse konu emre ce
vabi yazı kopyasını; Kars Hemşehriler Derneği üyesinin Ahılke-
lek'ten ve Tiflis'ten gönderdiği telgrafları ve zatınızın, Ermeni Hü
kümeti'nin hiçbir şekilde sivil Müslüman halka karşı saldırgan bir
tutum içinde olmadığını ve ülke halkının arzularına ve hislerine
tam bir uyum içinde hareket ettiğini, Kars bölgesinde bozulmaz bir
düzen ve huzurun sürmekte olduğunu bildirdiğiniz 800 sayılı telg
rafınızla asla uyuşmayan bazı haberler almış bulunmaktadır.
General Osipyants 30 Ocak 1920 tarih ve 1 sayılı emrinde, Zaru
şad havalisi Müslümanlarına itaat etmelerini emretmekte, aksi takdir
de topçu ateşi açarak Müslüman köylerini yerle bir edeceğini ve bü
tün malın mülkün imha edileceğini bildirmektedir. General Osip
yantsin emrine cevaben de Zaruşad köyleri temsilcileri, Ermenistan
iktidarının sergilediği hayasızca tavır ve zorbalığa, Müslüman köyle
rinin Ermenilerce yakılıp yıkılmasına; yaşlı kadınların bile katledil
mesine dikkat çekerek, köylerinin ateşe verilmemesini, mülklerinin
yok edilmemesini talep etmekte ve ayrıca bu tehdidin gerçekleşmesi
durumunda bütün sorumluluğun General'e ve Ermeni Hükümeti'ne
120
ait olacağını bildirmektedirler. Kars bölgesi yetkili Müslüman temsil
cilerinin verdiği bilgilerden, 27 Ocak'tan itibaren başında Mazma-
nov'un bulunduğu Ermeni Ordu birliklerinin Müslüman köylerine
saldırılar düzenlediği; General Osipyantsin da tehdidini hayata geçir
diği, 7 Şubat'a kadar süren topçu ateşiyle Güğercin ve Kızılkilise köy
lerini yaktığı; Keçebörk, Meçitli (Camili), Kümbet, Ağzıaçık, Ma-
maş, Bendivan, Kalecik vs. köylerinde evleri yakmış olduğu anlaşıl
maktadır. Adı geçen köylerde Müslümanların malvarlığı Ermeni bir
likleri tarafından baştan aşağıya tahrip edildi ve yağmalandı. Büyük
ve küçükbaş hayvanlar götürüldü. Kars Hemşehriler Derneği üyesi
Ahılkelek'ten telgrafla, Şöregel'de top ateşiyle 12 köyün yakılıp yıkıl
dığını ve halkın bir kısmının top ateşiyle, bir kısmının da -30 derece
soğukta, şiddetli kar fırtınası altında donarak öldüklerini; malın mül
kün, hayvanların Ermeniler tarafından tarumar edildiğini ve yağma
landığını bildiriyor. Yine adı geçen dernek Tiflis'ten gönderdiği telg
rafta da, Ermeni Hükümeti'nin hiç aldırmadan Kars Müslümanlarını
toptan katletmeye başladığını, bütün köylerin topçu ateşiyle tahrip
edildiğini, Ermeni ordu birlikleri tarafından kadın ve çocukların bile
bu korkunç öç tutkusunun hedefi haline geldiğini bildiriyor. Keza, Er
meni birliklerinin girdiği her yerde Müslümanlara ölümü, yağmayı,
tahribatı beraberinde getirdiğine ve Kars havalisi Müslümanlarını
topyekûn imhayla tehdit ettiğine dair başka haberler de mevcuttur.
Hükümetim, Kars vilayeti Müslümanlarının ve Güney Kafkas
Ermeni halkının çıkarları için, Ermeni ordu birliklerince Müslüman
ların sistemli şekilde yok edilmesine son verilmesi amacıyla Ermeni
Hükümetine başvurmayı henüz mümkün bulmaktadır ve bu çağrıy
la Güney Kafkas'taki Müslümanların ve Ermenilerin bir arada huzur
içinde yaşamalarını sağlamak için alınacak önleyici bütün tedbirleri
de tüketmiş olduğu gözüyle bakacaktır. 26 Şubat, No. 1252
Aslı, Dışişleri Bakanı Hoyski tarafından imzalanmıştır.

Aslının aynıdır : Haber Bürosu Şefi A. Şçepotyev
Kopyasının aynıdır : Haber Bürosu Şefi
121
Paris'teki Sayın Azerbaycan Cumhuriyeti
Barış Delegasyonu Başkanı'na
İstanbul'daki Azerbaycan Cumhuriyeti
Diplomatik Temsilcisi'ne (kopya)*
1 Mart 1920
Devletimizin iç ve dış olayları hakkında gönderilen işbu özet

ten, Ermeni Hükümeti'nin, Müslüman köylerini yakıp yıkmaya
başladığı Kars havalisinde, Müslümanların ne feci bir durumda bu
lunduklarını öğreneceksiniz.
Bu olaylara Hükümetimiz elbette kayıtsız kalamazdı ve bütün
gücüyle protestosunu bildirdi.
Ancak tek başına protesto yetersizdir, sizin de gerek kamuoyu
na, gerekse İtilaf devletleri temsilcilerine etki yapmanız, Ermeni
Hükümeti'ni, Müslüman halkı sistemli şekilde yok etme programı
nı durdurmaya zorlamanız gerekiyor. Kars bölgesi sorununun çözü
münde İtilaf devletlerinin halkın iradesini ve isteklerini dikkate al
ması ve halk iradesinin eksiksiz tecelli etmesi olanağı sağlanmalı
dır. Yalnızca böyle bir çözüm halkı yatıştırabilir ve onun kırıma uğ
ramasını durdurabilir. Bu yönde şu ya da bu adımı atmak sizlere
düşmektedir.
Batum kentine ve Batum vilayetine gelince, İngilizlerin öngörü
len şekilde Batum'dan ayrılmaları nedeniyle, Konsolosumuzun ili
şik haberinden anlaşılacağı gibi, orada çok endişeli bir hava oluş
muştur. Gürcistan Hükümeti durumun belirsizliğinden yararlanarak
122
birlikleriyle Batum'u işgale karar verdi. Bu arada son günlerde Gür
cü basınında -Gürcistan'ın sözde ayrılmaz parçasını oluşturan Ba
tum ve Batum vilayeti üzerinde tarihsel, etnografik vb. haklarına
atıfta bulunarak- bu karar lehine yoğun bir kışkırtma kampanyası
yürütülmektedir. Bu konuyla ilgili olarak Gürcistan'da erkekleri nü
fusa kaydetme faaliyeti sürdürülmektedir. İlk emirle Batum'u işgal
etmek üzere, Notabeni istasyonunda Gürcü birliklerin beklediğine
dair haberler alınmaktadır ve bu bağlamda İngilizlerin Gürcülere
yardım edeceği yönünde bazı işaretler vardır.
Hükümetimiz, Batum konusunun böyle tek taraflı çözümünü
-Müttefik Misyonlarına verdiğim muhtırada zikredilen çözümün
yegâne kabul edilebilir olduğunu düşünerek- kabul etmemektedir.
Ortaya çıkan durum sebebiyle, belirtilen şartlara uygun olarak,
Batum sorununun çözümüne katkıda bulunacak bütün tedbirlerin
alınması zorunludur.
Çoğunlukla Müslümanların yaşadığı Batum vilayeti konusunda
ise, halkın isteği ve iradesiyle örtüşen başka bir çözüm de pekâlâ
mümkündür, ki görüldüğü kadarıyla halk bütün bu propagandalara
rağmen Gürcistan yönetimini tanımaya istekli değildir.
Hükümetimizin görüşü halkın istekleriyle tamamen bağdaş
maktadır, zira Batum ve Kars sancakları beraberce, coğrafi, etnik
ve dinsel yapı olarak yeterli verilere sahip bulunduğu için bağımsız
tek bir bütün oluşturmaktadır. Sorunun farklı çözümüyse aralıksız
kanlı çatışma ocakları yaratacak ve Güney Kafkas'ın huzurlu haya
tı bozulacaktır.
Belirtilen bütünleşme yoluyla ortaya çıkacak yeni bölgesel bir
lik, gelecekteki konfederasyonun bünyesine girebilir.
Dışişleri Bakanı Hoyski
Özel Kalem Müdürü (imza)
123
Alıntı
Kararlar Defterinden
7 Nisan 1920*
Dinlendi Karar Alındı

Karabağdaki olayların 1. Azerbaycan Hükümeti'nin, Kars böl
araştırılması için heyet gesine ve Ermenilerden büyük zarar gör
gönderilmesiyle ilgili müş olan Müslüman kazalarına heyet gön
Antant temsilcilerinin derilmesiyle ilgili isteklerini görmezden ge-
teklifi üzerine Dışişleri gelerek, sadece tek bölgeye heyet görev
Bakanı'nın raporu. lendirilmesine halkın Antant temsilcileri
nin Kafkas'taki uluslara farklı yaklaşması
şeklinde bakacağı düşüncesi nedeniyle,
Karabağ'a heyet gönderilmesinin istenme
diğini Kafkas'taki Müttefik Devletler tem
silcilerine bildirmek;
2. Azerbaycan ve Ermenistan toprakların
da meydana gelen bütün olayların araştı
rılması için bu sorunun geniş boyutta or
taya konması hususunu Antant temsilcile
rinden talep etmek; ki sorunun bu şekilde
gündeme getirilmesi halinde Hükümet
Müttefik Devletlerin temsilcilerinin bu
adımını onaylamayı kabul edecektir.
İşbu alıntı gereği yapılmak üzere Sayın Dışişleri Bakanı'na gön

derilmiştir. 8 Nisan 1920
Devlet Savunma Komitesi İdari Amiri (imza)
124
Kars ve Batum Vilayetleri Delegelerinden
Doğu Halkları Kongresi Prezidyumu'na Bildiri*
Bizler, aşağıda imzası bulunan delegeler, Kongre Prezidyu

mu'na sunulan işbu bildiriyle bütün işçi sınıfının huzurunda, Kars
ve Batum vilayetlerinde, keza Tiflis vilayetinin Ahıska ve Ahılke-
lek, Erivan vilayetinin Sürmeli ve Şerur kazalarında, bir taraftan
Gürcü Menşevik'lerin, öbür yandan Taşnakların sivil ve silahsız
Müslüman ahali üzerinde uyguladıkları dehşeti ve zulmü dile geti
riyoruz, zira adı geçen vilayetlerin ve kazaların halkı Aralık
1918'de kendi kaderlerini kendileri tayin etmeyi isteyerek cumhu
riyet yönetimi ilan etmiş, söz konusu vilayetler ile kazaları içine
alan Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşu olan
27 Mart 1919 tarihinde de Kars'ta Meclis tarafından onaylanmıştır.
Bu Cumhuriyet, İngiliz emperyalizminin onu yıktığı, yani Hükü
met üyelerini tutuklayarak, bazı üyelerini Malta Adası'na sürdüğü
1920 Nisan ortalarına kadar yaşayabildi. İngilizler Kars bölgesine
de (Oltu ve Ardahan sancaklarının bir bölümü hariç) Taşnakları
soktu. Gürcü Menşevikler de, Cumhuriyetin bu karışık durumun
dan yararlanarak Ahıska ve Ahılkelek kazalarına girdiler.
Şimdi eski Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti'nin her bölgesinde
Taşnak-Menşevik koalisyonu ile Müslümanlar arasında şiddetli ça
tışmalar cereyan etmektedir.
70'te kayıtlı belge. [Bu belge, Doğu Halkları dergisinde yayımlanmıştır. (Çevire
nin notu.)]
125
Bütün Müslümanlar, keza Rus nüfus (bahse konu bölgelerde
Müslümanlar ve Ruslar çoğunluğu oluşturmaktadır) sadece tekil
Sovyet iktidarını düşünmektedirler. Yakın gelecekte Gürcistan'da
ve Ermenistan'da Sovyet iktidarı ilan edilmezse, hep beraber silaha
sarılacaklar ve zulmedenlere karşı mücadeleyi başlatacaklardır.
İki kardeş halk olan Müslümanlar ile Ermeniler arasında karde
şi kardeşe kırdıran çatışmalara yeniden yol açılmaması için bildiri
mizi incelemelerini Kongre Prezidyumu'ndan özellikle rica ediyo
ruz, zira her iki taraf için de Taşnak iktidarı kabul edilemez.
Yaşasın Kafkas Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Konfederasyo

nu!
102 delege (imzalı)
126
Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin
Deklarasyonu*
Güneybatı Kafkas halkı Ekim 1918'de ulusların kendi kaderle

rini kendileri tayin etmeleri hakkına dayanarak, ülkede yönetimi
ele aldı ve 1 Aralık'ta Milli Şûra, Güneybatı Kafkas Demokratik
Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan etti. Bunun yanı sıra, her ma
halde, yerel "şûralar" kuruldu. Aralık ayı ortasında Güneybatı Kaf
kas'ın her tarafında İngilizler görünmeye başladı. İngilizler, kendi
leriyle duygulandırıcı bir talan birliği içinde hareket eden Taşnak-
ları ve Menşevikleri topraklarımıza soktu.
İngiliz, Taşnak ve Gürcü Menşeviklerin eylemlerini sırasıyla in
celeyelim.
İngiliz Faaliyetleri
İngiliz birlikleri komutanı General Wocker, gelir gelmez hemen
Kars'a gitti ve üç gün sonra buraya Ermeni mültecilerle dolu bir tre
nin geleceğini Şûra'ya bildirdi. Şûra Hükümeti mültecilerin gelişi
ni memnuniyetle karşıladı. Ama işin aslına bakıldığında, az sayıda
mülteciyle birlikte, Ermeni vali Karganov'un, tam tekmil yöneti
miyle ve ordu birlikleriyle geldiği görüldü. Şûra, sınırdan bu habe
ri alınca, İngiliz temsilcisine buna izin verilemeyeceğini bildirdi,
gelen Taşnakları kuvvet zoruyla uzaklaştırdı. Aynı zamanda da Ba-
tum'daki İngiliz Kuvvetleri Komutanlığı'na böyle bir oldubitti kar
şısında protestosunu bildirdi.
71-72'de kayıtlı belge. [Bu belge, Doğu Halkları dergisinde yayımlanmıştır. (Çe
virenin notu.)]
127
Aldıkları önlemlerde başarısız kalan İngilizler, Kars halkı bu za
manda neredeyse aç dolaşırken, Şûra'dan Taşnak Hükümeti için ta
hıl izni talep etmeye başladılar. Bu tahıl sevkıyatına karşı peş peşe
gösteriler ve kalabalık mitingler düzenlendi ve Şûra bunu dikkate
alarak hububat yüklü trenleri bekletti; bu gösterilerin ikisi İngilizle
rin ateş açmasıyla sona erdirildi. Ocak ayının ortasından itibaren,
Ahıska ve Ahılkelek'te eşitlik ve kardeşlikten dem vurarak milleti
çırılçıplak bırakıncaya kadar soyan ve her fırsatta Müslümanların
ahlaki ve dinsel duygularını rencide eden Gürcü Menşeviklerle ça
tışmalar başladı. Gürcü saldırılarının durdurulması için İngiliz tem
silcilerine yapılan bütün başvurular sonuçsuz kaldı ve Gürcü Men
şevikler İngiliz Komutanlığının idaresi altında Kars havalisini işgal
ettiler. İngilizler, biz düşmanımıza karşı mücadele ederken en ufak
destekte bulunmadıkları gibi, defalarca silah ve askeri malzeme ta
şıyan araçlarımızı bekletti; köprüler kurdu ve kendi birlikleri gibi
göstererek bu köprülerden araçlarıyla birlikte Gürcü birliklerini ge
çirtti. Mart sonunda İngilizler Batum Şûrası'nı dağıttılar ve nihayet
Gürcistan'la savaşın en zor döneminde, 12 Nisan 1919 tarihinde
Meclisi dağıttılar ve üyelerinin büyük çoğunluğunu -aralarında 6
Müslüman, 2 Rum ve 1 Rus olmak üzere- Malta Adası'na sürdüler.
Halen orada bulunuyorlar. Halkı hükümetsiz bırakan İngiliz birlik
leri Taşnak çeteleriyle birlikte Kars bölgesinin kuzeyini ve doğusu
nu işgal etti, batısı da Gürcülerin işgalindeydi. Güneyde de -Oltu,
Kağızman ve Sürmeli'de— Şûra'nın kaçan üyelerinin kurduğu yeni
bir hükümetin öncülüğünde, Taşnaklara ve İngilizlere karşı mücade
le başlatıldı; bu mücadele hâlâ devam etmektedir. İngilizler, Rus,
Müslüman ve Rum ahalinin icaplarına bakılması için geniş bir hare
ket özgürlüğü sağlayarak, Kars bölgesini Taşnaklara ve Gürcü Men-
şeviklere teslim ettikten sonra Kars'tan ayrıldılar.
Batum sancağında Sovyetler'in yenilgisinden sonra, İngilizlerin
keyfi davranışları Taşnak çetelerinin davet edilmesiyle kendini gös
terdi; Batum'a önce Biçeharov'un Kazakları geldi, sonra da Gene-
128
ral Romanovski yerleşti. Ancak İngiliz ve Rus Çernosotenciler* ta
rafından ne kadar baskı yapılırsa yapılsın, yerli ahali Denikin yöne
timini tanımayarak, korkudan sadece İngilizlere yarı bağımlı kala
rak "Acaristan Şûrası" adıyla bir halk şûrası kurdu. Denikin'in boz
gunundan sonra İngilizler, Bolşeviklerle mücadelede yeni bir müt
tefik kazanmak isteyerek ve her zaman olduğu gibi Batum Şûra Yö
netimini tanıdığı yalanlarıyla halkı aldattı ve Batum sancağını Gür
cülere devretti; oysa halk o zamana kadar Gürcülere karşı tam bir
başarıyla mücadele veriyordu.
Kafkas'ta Müslüman nüfusa karşı mücadele veren İngilizler ve
Fransızlar bizim Cumhuriyetin delegelerinin, haklarını savunmak
için Paris Konferansı'na gitmelerine engel olmuşlardı. Fransız ve
İngilizlerin, sosyal demokrat ilkeler zemininde barış yapmakla gö
revlendirilen halk temsilcilerini yanlarında görmek istemelerini bu
talancılardan beklemek zaten mümkün değildir. Delegasyon Mal-
ta'ya sürülmekten zor kurtuldu, çünkü İngilizler, bizim delegasyo
nun 1919 baharında İstanbul'da tutuklanan Bolşevik Komitesi'yle
bağlantısı olduğuna dair haber almıştı.
Taşnak Faaliyetleri
İngilizlerin gelmesiyle birlikte çok karışık, belirsiz bir dönemin

başlaması üzerine, 5 Ocak 1919 tarihinde Taşnak çeteleri Arpaçay
Irmağı'nı geçerek, Taylar, Koşevank, Tillik köylerine saldırdı, an
cak geri püskürtüldüler. Sonra bütün kuvvetlerini Kulp'a yığdılar.
15 Ocak'ta ise Akbaba mıntıkasında Taşnak çeteleriyle çatışmalar
artık başlamıştı. Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin
Batum'daki temsilcisinin İngiliz Başkomutanlığı nezdindeki pro
testosu üzerine, Taşnak Ermenileri geçici bir süre Kars bölgesine
* Çernosotenets (Çernosotenci): Çarlık Rusyası'nda koyu gerici, şovenist, yağma

ve katliam yapan silahlı çete üyesi. (Çevirenin notu.)
129
saldırılarını durdurdu, ama bu kez Erivan Müslümanlarına baskı
yapmaya başladılar. Şûra üyelerinin tutuklanmasından sonra Taş-
naklar Kars bölgesine girdiler. İlk işleri Türkiye Ermenilerini -Taş
nak yanlısı olanların neredeyse tamamını- Kars bölgesi sınırlarına
yerleştirmek oldu. Nahçıvan'da ve Şöregel'de 100'den fazla köy
Müslüman nüfustan temizlendi. Müslümanlar doğdukları büyüdük
leri köylerinden sürülmüş, mal varlıkları, hayvan sürüleri Ermeni
Taşnaklara kalmıştı. Mayıs ve Haziran aylarında Eçmiadzin, Ka
ğızman ve Sürmeli kazalarında Müslüman katliamı başladı, bunun
sonucunda Eçmiadzin'de hiç Müslüman kalmadı. 1919 baharından
Ekim ayına kadar Kars'ın güneyinde ve Erivan'da Taşnaklara karşı
örgütlü bir mücadele yürütüldü. İşler Müslümanlar açısından iyi gi
diyordu, fakat soğukların başlamasıyla talih Taşnaklardan yana
döndü; harekâtı engelleyen kalın kar tabakasından ve savaşmayı is
temeyen yerli ahalinin barışçı tutumundan yararlanan Taşnak Hü
kümeti, Kars bölgesi Müslümanlarının işini ebediyen bitirmeye ka
rar verdi. Ocak 1920'de Taşnaklar, yan ıssızlaşmış Şöregel kazası
na saldırdılar ve toplarıyla bütün köyleri yakıp yıktılar; halkın bir
kısmı öldü, sağ kurtulanlar Akbaba'ya kaçtı. Direnemeyen köyler,
örneğin Daynalık, Mollamusa, Aralık, Aküzüm, Kinak gibi daha
birçok köy -direnen köylerin işi bitirildikten sonra- toptan kırıma
uğradılar. Bunun ardından Taşnaklar Zaruşad'a savaş açtılar. Diren
meye kalkışan 20 köy ateşe verildi. Binlerce insan kaçarken kar fır
tınası altında Kars çayını geçerken can verdi. Teslim olan ve tazmi
nat ödeyen 12 köy: Çamik, Keçili, İkiçatak, Kırkhungar, Kızıloğlu,
Gülviran, Karakale, Gülbaş, Kızılçakmak, İncilipınar, direnmeyi
sürdüren diğer köylerin işi bitirildikten sonra kırıma uğradılar. Bü
tün bunlar İngiliz temsilcisinin ve Amerikan Misyonu'nun gözleri
önünde cereyan etti.
İngiliz temsilcisinin tutumu özel bir dikkati hak etmektedir,
çünkü o bütün enerjisiyle Taşnak Hükümeti yararına hareket etmiş
ti: Odintsovo köyü yakınındaki demiryolu ve köprü bir başarı sonu-
130
cu Müslümanların eline geçtiği zaman, yola İngilizlerin sahip oldu
ğunu söyleyerek, kimsenin köprüye dokunamayacağına onları
inandırmıştı; binlerce insanın ölmesi ve masum insanların katledil
mesi onu zerrece ilgilendirmemişti. Taşnaklar, Zaruşad'la işini hal
lettikten sonra Çıldır ve Akbaba'ya saldırdılar. Halk topraklarını
kahramanca savundu, ancak iki ay süren kanlı çatışmalardan sonra
Taşnaklara teslim olmak zorunda kaldılar. Savunmayı örgütleyen
lerin bir kısmı kaçtı, bir kısmı yakalandı. Halktan 100 milyon rub
leyi bulan tazminat aldılar. Taşnaklar Mart ayında kuvvetlerini Ol
tu'ya karşı yığdı, Türkleri* yardıma çağıran halk, onların önderli
ğinde savaşa girdi. Aynı zamanda Kağızman'a ve Sürmeli'ye de Er
meni saldırıları sürüyordu. Taşnaklar bir buçuk yılda Kağızman'a
14, Sürmeli'ye 12 kez saldırı girişiminde bulunmuş, ancak başarılı
olamamışlar; zira bugüne kadar ellerinde sadece Iğdır kazası ve
Kağızman kasabası bulunuyor. Bu suretle Taşnaklar işgal altındaki
Kars bölgesi sınırlarında, yerli Müslüman ahalinin katliamını haya
ta geçirmiş oluyor, bunu hiç gerçekleştiremedikleri çevrelerde de
Müslümanları Kars bölgesi sınırlarının dışına itiyorlardı.
Şimdi bazı verilere bakalım: Haziran 1920'de Ermeniler Kars vi
layetinden 40 bine yakın insanı Türkiye sınırlarından geçirerek göçe
(tehcire) tabi tuttu. Ağustos'ta Şöregelden Şahtahtı istasyonu yakı
nındaki köprüye 5 bin civarında insan getirdi ve onları, Kars'tan ve
Erivan'dan gelen 100 binlerce Müslüman mültecinin yığıldığı İran sı
nırına geçirtti. Bu mültecilerin yazgısı ilgiyi ve merhameti gerçekten
hak ediyor. Her gün 1 OOO'i aşkın insan tifodan ve açlıktan ölüyor.
İran diplomatik temsilcileri kılığına bürünen Ermeni ajanları, Şöre
gel halkının diğer bölümünü mallan ve hayvanlarıyla birlikte vagon
lara doldurdular ve Uluhanlı köyüne getirdiler; bu zavallı, bahtsız in
sanları hiç acımadan burada öldürdüler, mallarını ve hayvanlarını
gasp ettiler. Taşnaklar Göle kazasında Arpaşen, Lavustan, Toptaş,
* Burada kastedilen Türk birlikleri olmalı. (Çevirenin notu.)
131
Telli vs. köylerini ateşe verdiler, hayvanlara el koydular, güzel kadın
ları Erivan'a götürdüler. Buna benzer pek çok olay yaşanmıştır. Bun
dan başka zavallı Müslüman mülteciler gece gündüz Ermenistan top
raklarından kaçarak canlarını kurtarmaya çalışıyorlardı. Müslüman
halkı gece demeden gündüz demeden katleden Mavzercilerin eylem
lerini sessiz kalarak geçiştirmemiz mümkün değildir. Örneğin, sade
ce bir ay içinde, Erivan ve Gümrü arasında çalışan trenlerde Azer
baycan pasaportuyla seyahat eden 500'e yakın Müslüman öldürüldü.
Öyle ya da böyle, Kars havalisinin Ermenistan tarafında, Sür
meli ve Eçmiadzin kazalarında 500 binden fazla Müslüman nüfus
tan -aynı bölgedeki 150 bin Ermeniye karşılık- 40 bin kişi kalmış
tı. Demek oluyor ki, Taşnakların amacı aşağı yukarı gerçekleşmiş
ti. En dikkat çekici olan, Bolşevik birliklerinin Kafkas'a gelmele
riyle birlikte Müslüman kırımının kesilmesidir. Bunun nedeni de,
Taşnakların kendilerinin insancıl olduklarını ve şovence duygular
beslemediklerini göstermek istemeleridir.
Gürcü Menşeviklerin Faaliyetleri

Gürcü Menşevikler, Gürcistan Cumhuriyeti'nin kurulduğu ilk
günden itibaren kendilerini sosyalist olarak gösterirlerken yaptıkla
rı tek şey, aslında başkasının olan, ama bir anlığına bile olsa Gürcis
tan'a ait olmuş topraklan, Marseillaise söyleyerek işgal etmek oldu.
İtilaf devletleriyle imzaladığı ateşkes şartlan uyarınca Türkler Kaf
kas'ı tahliye etmeye başladıklarında, Gürcü Menşevikler, Komiser
liğin karşı koymasına rağmen Ahıska'yı ve Ahılkelek'i kuvvet zo
ruyla işgal ettiler ve yağmalamaya başladılar. Baştan aşağıya talan
ettikten sonra Kars'ın Çıldır ve Posof kazalarına gözlerini diktiler,
zira burası büyük bir hububat ambarıydı. Elimize geçen Gürcistan
Tümeni arşiv belgeleri, amacın bu zenginliğe el koymak olduğunu
ortaya çıkardı. Posof a düzenlenen "av" harekâtı, köylüler silahlı di
reniş gösterdikleri için başarısız oldu. Bu andan, yani 17 Ocak 1919
tarihinden itibaren Gürcü Menşevikler İngiltere'nin himayesiyle Gü-
132
neybatı Kafkas'a karşı savaş açtılar. Tam bir bozguna uğrayan Men
şevikler, 50 bin kişilik bir ordu seferber etmeyi başararak, Güneyba
tı Kafkas birliklerine takviye ve araç sevkıyatını engelleyen İngiliz
desteği sayesinde, üç ay süren zorlu çatışmalardan sonra (Nisan so
nunda) Oltu sınularına ulaştılar. Gürcüler saldırırlarken ne kadınla
ra, ne çocuklara acıyorlardı, binlerce insan öldü, 30dan fazla köy
yakılıp yıkıldı, 15'e yakın cami ateşe verildi. Köylerinden ayrılma
yan halk hayvanından, tahılından yoksun kaldı; Amerikan Misyonu
nun, savaşın en şiddetli anında Şûra üyelerini tutuklayan İngilizlere
gönderdiği protestolar hiçbir sonuç getirmedi. Menşevikler bütün
seçkin kişileri tutukladılar; Gürcü milisler tarafından halk önderleri
nin öldürülmesi artık sıradan olaylar olmuştu. Hasan Hıdırov, Kara
Abdullah vs. böyle öldürülmüşlerdi. Gürcü Menşevikler, Batum ha
valisinde daha çok halkı bölerek ve Acarlı Cemalbek, Aslan ve Me
med Abaşidze, Hafız Sürmenizade, Süleyman Talunbzade, İskender
Tsivadze, Mehmet Ağa Çkoniya, Memed Gogobedze gibi satılmış
ağa ve beyleri parayla kendi tarafına çekerek hâkimiyetlerini sürdü
rüyorlardı. Demokrasi de, sonunun Menşeviklerin elinden geleceği
ni görerek, onlara karşı elinde silah sürekli savaşıyordu! Menşevik-
lere ve satılık ağalara karşı bütün gücüyle mücadele veren Acaristan
Şûrası bu davada öncü rolü üstlenmişti. Bu baharda Gürcü birlikle
ri Acaristan'da ve Çürüksu'da tam bir yenilgiye uğradı. Gürcistan
sarsılmıştı, ne var ki Kafkas'tan çekilip gitme zamanı gelen İngiliz
ler, Gürcüleri önce Artvin'e, ardından Batum'a getirdiler ve Çürük-
su'yu teslim olmaya zorladılar. Halk oylamasından sonra Acaristan
Halk Şûrası'nı tanıyacağı sözü veren (elbette bu vaadini yerine ge
tirmeyen) İngilizlere güvenmeyen halk, temsilcilerini, yardım ama
cıyla Türk Kızıl Ordusu'na gönderdi ve orası da yardım için Sovyet
Azerbaycan'a ve Sovyet Rusya'ya başvurmalarını tavsiye etti. Bu yı
lın Mayıs ayında Heyet Bakû'ye gitti ve Sovyet Azerbaycan'ından
yardım istedi. Ne yazık ki bu istek sonuçsuz kaldı. Gürcü Menşevik
ler Batum'da halen at oynatıyorlar; Şûra üyelerini tutukladılar ve
halkta öylesine bir korku yarattılar ki, Gürcü yandaşları bile karşı ta-
133
vır almaya başlamışlar: en itaatkâr Menşevik uşağı olan Aslanbek
Abaşidze bile soluğu dağlarda almış ve buradan Menşeviklere bas
kınlar düzenliyor. Sağ kalan Şûra üyeleri Acaristan'da, Şavşat'ta,
Gönye'de işgalcilere karşı, Sovyet makamlarından destek bekleye
rek mücadele yürütüyorlar.
Yukarıda anlatılanları toparlarsak, söylememiz gerekir ki, Gü
neybatı Kafkas halkı, Ermeni-Gürcü çoğunluğunu sağlamak için
Müslümanları yok etmeye soyunmuş İngiliz, Menşevik, Taşnak em
peryalist çete koalisyonunun aralıksız baskı ve zulümlerine maruz
kalmıştır, kalmaya da devam etmektedir. Kötü gidişi rahatlatacak
yegâne olgu, Bolşevik Ordusu'na yakınlaşmak olabilir. Sovyet Or
dusu Erivan'a ve Tiflis'e girerse, zulüm görenler ancak o zaman ra
hat nefes alabilirler. Güneybatı Kafkas halkınca bu gerçek açıkça bi
linmektedir, Kars'ta Taşnak yönetimi yerine, Sovyet iktidarı kurma
girişimleri sırasında Müslümanların, Ruslarla ve Rumlarla dayanış-
ma içinde olmaları buna tanıklık etmektedir. Başarısızlık ortak bir
başarısızlıktı; Taşnaklar, Ruslan da, Rumları da, Müslümanları da
kırıp geçirdiler. Şubemiz, Batum, Kars vilayetlerinde ve Sürmeli ka
zasında istilacılara karşı mücadele veren Güneybatı Kafkas Silahlı
Kuvvetleri'nin komünizmin kızıl bayrağını çoktandır kaldırdığını ve
Sovyet Azerbaycan ile Sovyet Rusya'nın Kızıl Ordularından kardeş
çe yardım beklediklerini bildirmeyi gerekli görmektedir.
Demokrasimiz ancak ağabeylerinin desteğiyle zafere ulaşabilir.
Eğer Menşevik-Taşnak gericiliği zamanında ezilmezse ve bize yar
dım edilmezse, İngiltere ve onun kuklaları yeni cephe kurarlar. Bu,
devrimin ortak davasını tehdit eder.
Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti Şube Başkanı

Feyzullahzade Server
Şube Sekreteri
V. Bestujev
134
Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Hükümeti
Eski Üyesi V.A. Bestujev'in
Anadolu Yolculuğu*
Şubat 1920'de Bakû'den hemen ayrılıp, Güneybatı Kafkas Cum

huriyeti sağlık hizmetlerini bir düzene sokmak amacıyla Kars'ın
Oltu kazasına gitmem emredildi. Cumhuriyet'e Güney Kafkas'ın şu
bölgeleri giriyordu: Kars ve Batum vilayetleri, Tiflis eyaletinin
Ahıska ve Ahılkelek kazaları, Erivan'ın Sürmeli kazası. Ancak
1920 yılı başında Cumhuriyetin elinde bu bölgelerden sadece Ol
tu, Acaristan'ın bir bölümü (Batum) ve Kağızman'ın küçük bir par
çası vardı. Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti'nin kuruluş tarihini kısa
ca özetleyelim: 1918 yılı sonunda Türkiye, İtilaf devletleri karşısın
da yenilgiye uğrayınca, işgalinde bulunan Güney Kafkas bölgeleri
ni boşaltmak zorunda kaldı; Güneybatı Kafkas Demokratik Cum
huriyeti de az önce belirttiğim ve yüzde 67 Müslüman nüfus barın
dıran topraklarda kuruldu. Bunun ilk adımı 1 Aralık 1918 tarihinde
Kars Milli İslam Şûrası (Milli Şûra) tarafından -Ruslar ile Rumla
rın Kars'taki Milli Şûralarının da katılımıyla- atılmıştır.
Cumhuriyetin Anayasası 24 Mart 1919 tarihinde Meclis tarafın
dan onaylandı. Meclis, Cumhuriyetin bütün vatandaşlarının (Cum-
huriyet'te o zamanlar nüfusu 18-20 bini geçmeyen, Artvin ve Ba-
tum'da yaşayan Ermeniler hariç), kadın ve erkeklerin katılımıyla giz
li oy esasına göre seçilmişti. Üstelik Batum şehri "Porto-Franko"**
** Serbest Bölge. (Çevirenin notu.)
135
ilan edilmişti. Ne ki, Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti bir bütün olarak
uzun süre yaşayamadı, sancılı doğumunun ilk günlerinden itibaren,
bir yandan Taşnaklarla, öbür yandan Gürcü Menşeviklerle savaşmak
zorunda kaldı. İngilizler de hem Taşnaklara, hem de Menşeviklere
büyük destek verdi. Sonuçta Meclis'in dağıtılması, 14 Nisan 1919 ta
rihinde Hükümet üyelerinin Kars'ta tutuklanması, Gürcülerin Ahıska
ve Ahılkelek'e, keza Ardahan'ın Posof kasabasına zorla girmeleri art
arda yaşandı ve Ermeniler ise İngiliz süngülerinin yardımıyla Kars
bölgesinin dörtte üçünü ve Sürmeli'yi işgal ettiler.
Hükümet üyelerinin bir kısmı hapisten kaçtı ve Oltu'ya gitti,
burada Taşnaklarla mücadeleyi yönlendiren yeni bir geçici hükü
met kurdular.
Batum'da ise daha İngilizler vardı, ancak bölgenin iç hayatını
Batum Milli İslam Şûrası düzenliyordu. Şûra Batum'da Sada-i Mil
let adlı Türkçe bir gazete çıkarıyordu.
Cumhuriyet topraklarında sağlık hizmetlerinin aksaması nede
niyle, yukarıda belirttiğim gibi, Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti
Hükümeti'nin Azerbaycan Hükümeti nezdindeki temsilciliği beni
Cumhuriyetin genel sağlık hizmetlerini örgütlemek ve Oltu sanca
ğında sağlık ocakları kurmak amacıyla görevlendirdi.
Oltu'ya sadece iki yoldan, İran'dan ya da gizlice Acaristan-Şav-
şat üzerinden gidebilirdim. Biz ikinci yolu, yani Batum bölgesin
den geçen yolu seçtik. Yolculuğumda bana eşlik etmek üzere yaver
ve çevirmen olarak Dursunzade Yoldaş görevlendirilmişti.
Batum'a 28 Şubat 1920 günü geldik. Burada iki gün kaldıktan
sonra otomobille Milli İslam Şûrası prezidyum üyeleriyle beraber
Artvin-Ardanuç'a doğru yola çıktık.
Yolda bizleri, Acaristan'da cirit atan Gürcü ajanları izliyordu. Ba
tum'a geldiğimizi Gürcü Partisi ve Konsolosluğu çoktan öğrenmişti,
ama ne amaçla geldiğimizi bilmiyorlardı. Başında satılmış beylerden
Abaşidzeler'in bulunduğu yerel Gürcü Cemiyeti, Müslüman Gürcis
tan gazetesinde, Milli İslam Şûrası'nın, Bolşevik temsilcileriyle gö-
rüşmek amacıyla geldiğine dair yaygaralar koparmaya başladı. Gel
diğimizi İngiliz makamları da haber aldı ve biz sadece iki gün kal
dıktan sonra Batumdan ayrılmak zorunda kalmıştık.
O sıralarda (hatta şimdi bile) sadece Müslüman Acarlardan iba
ret olan Batum bölgesi ahalisi iki kampa bölünmüş durumdaydı:
Biri, Gürcü Menşeviklerin satın aldıkları ve yalnızca beylerden,
ağalardan, tüccarlardan oluşan Gürcistan yanlısı grup; diğeri de sa
yı olarak epeyce fazla ve özellikle köylülerden oluşan Güneybatı
Kafkas Cumhuriyeti'nin Geçici Hükümeti'nden yana olan grup.
Zorlu bir yolcululuktan sonra Ardanuç'a vardık. Ne ki, burada
bizi büyük bir hayal kırıklığı bekliyordu: Ardanuç, İngiliz Genel
Valisi Kuk Kulokis'in verdiği bütün güvencelere rağmen bir gün
önce Gürcüler tarafından işgal edilmişti. Mutlu bir tesadüf olsa ge
rek, ilk gün tutuklanmadık, zifiri karanlık bir gecede doğru Arda
nuç Kaymakamı Dedı Bey'in evine gittik.
Geldiğimizi elbette Gürcü Komutanlığı'na bildirmişlerdi, zira
Ardanuç'a girdikten yarım saat sonra kaymakamın evine geldiler.
Malum sorular, soruşturmalar, belge kontrolleri vb... yapıldıktan
sonra birlik karargâhına gitmemizi emrettiler. Güneybatı Kafkas
Cumhuriyeti topraklarının bir parçası olan Batum bölgesinin derhal
Gürcü askerleri tarafından boşaltılması gerektiğini vs. gerekçe gös
tererek bunu reddettik.
Tartışmamız sabaha kadar sürdü, sabahleyin halk geldiğimizi
öğrenince kaymakamın evine akın akın gelmeye başlamıştı. Gürcü
komutanına, başımızdan bir saç telinin koparılması halinde, şu an
da derhal Gürcistan'a karşı ayaklanacaklarını bildirdiler. Kayma
kam Dedı Bey ev sahibi olarak bizi savundu, zira Gürcistan yanlı
sı olmasına rağmen biz onun misafiriydik. Öğlene doğru bütün çev
re köylerden silahlı Acarlar, bizi kurtarmak ve Gürcü birliğini def
etmek amacıyla akın akın gelmeye başladılar. Kanlı bir çatışmaya
neden olmamaları için Gürcülere Ardanuç'u hemen terk etmelerini,
Batum'u da tahliye etmelerini söylediler. Gürcüler razı oldular, an-
137
cak, iaşe çavuşlarını bekledikleri için akşama kadar müsaade edil
mesini rica ettiler (çünkü ilçede Gürcülere yarım kilo ekmek bile
satmıyorlardı).
Acarların koruması altında öğlenden sonra saat dörtte Batum'a
doğru yola çıktık, zira mevcut şartlarda dağ geçidini kullanarak Ol
tu tarafına geçmemiz mümkün değildi.
Yolda Artvin'e uğradık, ancak burada da tatsız bir durumla karşı
laştık: İngilizler, Milli İslam Şûrası üyeleri olan biz Bolşevikleri Tür
kiye ajanı olmakla suçlayarak tutukladılar. Batum'a telgraf çekerek bi
zi sorup soruştururken, Artvin kaymakamı Şadiman Bey sayesinde
Batum'a kaçtık. Batum'a 16 kilometre kala Erge köyünde otomobilden
indik ve dolambaçlı patikaları kullanarak ertesi gün Batum'a vardık.
Batum'da da durumumuz pek parlak değildi. Buradan hemen
ayrılmamız gerekiyordu. Şiddetli bir fırtına başlamıştı ve bir tek
motor dahi denize çıkmıyordu. Bir taratayka'ya* bindik ve kıyı bo
yunca Goniç köyüne doğru ilerledik; köyün arka tarafında bizim
için bir tekne hazırlanmıştı, ama denize indirmek çok zor oldu; iki
saatten fazla uğraştık, iliklerimize kadar ıslanmıştık. Tekneyi güç
bela suya indirdikten sonra 6 güçlü Acar kürekçiyle beraber Türki
ye sınırına doğru hareket ettik.
Korkunç bir geceydi. 30 kilometreyi on saatte almıştık. Türkiye
kıyılarına birkaç kez yaklaşmıştık, ama fırtına bu konuksever kıyıla
ra çıkmamıza bir türlü imkân vermiyordu. Nihayet güçlü bir dalga ya
kalayıp, son gücümüzü de zorladıktan sonra kendimizi birden kıyıda
bulduk. Savrulurken herkesin artık öldüğünü ve kendimin de boğul
duğunu görür gibi oldum. Kendime geldiğim zaman etrafımızı kala
balık bir Türk grubu almıştı. Karaya ayak basmıştık, yakınımızda bir
köy vardı (biz Abuisa köyü yakınlarında kıyıya çıkmıştık). Kim oldu
ğumuzu açıkladıktan soma bizi Tabur Komutanı'na götürdüler, ko
mutan bizi çok sıcak karşıladı. O gün daha ileriye gitmemiz çok zor
du, dünkü kazadan sonra kendimizi toparlamamız gerekiyordu.
* İki tekerlekli yolcu arabası. (Çevirenin notu.)
138
Ertesi gün şansımıza deniz sakinleşmişti ve biz tekneyle Ho
pa'ya hareket ettik, öğlene doğru Hopa'ya vardık. Gelişimiz hem
askeri, hem de sivil makamlara bildirilmişti.
Coşkulu bir karşılama oldu, bizleri RSFSC (Rus Sovyet Federa
tif Sosyalist Cumhuriyeti) yurttaşı gibi karşılamışlardı. Burada, da
ha önce Ahıska'da bulunan Türk Tümeni'nden tanıdığımız mesai ar
kadaşlarımız vardı. Ertesi gün Hopa'dan Oltu'ya gitmemiz gereki
yordu, ne var ki şiddetli kar fırtınası bütün geçitleri kapatmıştı ve
motorlu tekneyle Rize'ye gitmek zorunda kaldık.
Hopa'ya geldiğimiz, Rize'deki Alay Komutanı Talat Bey'e ve
mutasarrıfa (Valiye) bildirilmişti.
İskelede bizi Hükümet temsilcileri karşıladılar, otelde odaları
mızın hazır olduğunu bildirdiler. Sonra Ahıska'da çalışma arkadaşı
mız olan Alay Komutam'na uğradık. Sivil yöneticiler çok geçme
den Talat Bey'in yanına geldiler. Sovyet Rusya'nın durumuyla ya
kından ilgileniyorlardı, ama sorularımıza kaçamak yanıt veriyorlar
dı. Bir tedirginlik hissediliyordu.
Bir iktidar bölünmesi söz konusuydu; hem Ankara Devrim Hü
kümetinden, hem de İstanbul Padişah Hükümeti'nden emirler geli
yordu. Askeri makamlar Mustafa Kemal'in, sivil makamlar da Pa
dişah Hükümeti'nin tarafındaydı.
Gelişimizden Trabzon'daki İngilizlerin de haberi vardı, onlar
mutasarrıfa bizi sordular, mutasarrıf ise hakkımızda hiçbir şey bil
mediği cevabı vermişti. (İngilizsever) Trabzon Valisi de alıkonma-
mız ve Trabzon'a sevk edilmemiz için emir göndermişti. İki ateş
arasında kalmıştık, Rize'de yetkililer de benzer durumdaydı. Tam
bu sırada, İstanbul'da Antant'la Türkiye arasında çatışma çıktığı
telgrafını aldık, ertesi gün 14 Mart'ta da Ankara'dan, İstanbul'un İn
gilizler tarafından işgal edildiği haberi geldi. Lazistan sancağı Rize
şehrinde bu haberin bütün halk yığınlarında (Atin bucağı ve Of ha
riç; burada Müslüman dinine geçmiş Rumlar yaşıyordu) ne denli
139
büyük öfke yarattığını anlatmak mümkün değil. Şehirde artık ser
bestçe dolaşabiliyor, askerlerle ve halkla sohbet edebiliyorduk.
Bütün Rize halkı bizleri "Yaşasın Kızıl Moskova" haykırışlarıyla
karşılamıştı. Bu zaman Kızıl Ordu büyük askeri zaferler kazanmış
tı. Bu, İstanbul'a doğru giden karşıdevrimci beyaz muhafızlarla do
lu gemilerden anlaşılıyordu. Uzun süre Rize'de kalamazdık, Oltu'ya
gitmek zorundaydık, ama yollar dağlardan gitmemizi engelliyordu.
Bu yüzden, tek askeri deniz taşıtı olan topçu teknesiyle Trabzon'a
gitmek durumunda kaldık. Arkadaşım Ahmet Mithat sonradan bu
tekneyi Novorossiysk'e getirerek, Anadolu Devrim Hükümeti adı
na RSFSC'ine hediye etti (Ahmet Mithat Yoldaş kısa süre önce Do
ğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi'nde bizi ziyaret etmiş
ve Prezidyum üyesi Pavloviç Yoldaşla görüşmüştür).
Trabzon'a birkaç kilometre kala Ahmet Mithat'ın yardımıyla ka
raya çıktık, yolun geri kalanına atlarla devam ederek Trabzon'a var
dık. Batum'dayken Türk Bürosu ve İslam Şûrası'ndan gerekli tavsi
ye yazıları aldığımızı da bu arada belirteyim. Her yolcuya kuşkuy
la yaklaşılan Türkiye'de bu belgelerle rahatça dolaşabilirdik.
Trabzon'da bizi İngilizlerden gizli karşılamışlardı; burada çok
sayıda İngiliz vardı. (İki savaş gemisi, Konsolosluk; burada ayrıca
Fransız Başkonsolosluğu da bulunuyordu.)
Geldiğimiz zaman Trabzon'da bir gönüllü birlikler karargâhı
vardı; emperyalist savaş sonrası* kalmış olan Rus malvarlığını Tah
liye Komisyonu da burada çalışmalarını sürdürmekteydi.
Ne tuhaftır ki, karşıdevrimci beyaz muhafızlar, Trabzon'a Bolşe
viklerin geldiği kokusunu almışlardı. İngilizlere mutlaka haber ver
meleri doğaldır. Onlar 24 saat içinde bizi İngilizlere takdim etmeyi
önerdiler. Ama bizi bulamadılar. Karargâhı Trabzon'a 40 kilometre
uzaklıkta (Cevizlik'te) bulunan Tümen Komutanı Rüştü Bey, bizim
kendisine götürülmemiz için komutana telefonla emir vermişti. Bi-
* Birinci Dünya Savaşı. (Çevirenin notu.)
140
zi oraya götürdüler. Tümen Komutam'na Kızıl Ordu'nun, Azerbay
can'ın durumunu, görevimizi ayrıntılı olarak anlattık; kendisine
Müslüman dilinde vb. gazeteler verdik.
Gelişimiz Erzurum'a Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Pa-
şa'ya ve Ankara'ya bildirildi.
Uzun süre yanıt gelmedi. Mesele, Türklerin ifadesine göre be
nim Trabzon vilayetine gelen ilk Rus olmamdı. Hemen her gün ba
na ve yaverime Kızıl Ordu'yu, onun Trabzon'a, Erzurum'a, Baye-
zıt'a vs. ne zaman geleceğini soruyorlardı.
Askerlerle ve halkla yaptığımız sohbetlerde edindiğimiz izle
nimlere göre, Anadolu Devrim Hükümeti Sovyet Rusya'yla sıkı
ilişkiler kurmayı çok istiyordu. Kızıl Ordu'nun Kuban'da zafer ka
zandığını Türk gazetelerinden öğrendikten sonra, resmi kişiler bir
ağızdan, her zaman Bolşevikler tarafında olduklarını söylüyorlardı.
Trabzon gazeteleri İngilizlerin varlığına aldırmadan, hep birlikte,
Anadolu'nun tek kurtuluşunu Sovyet Rusya'yla ittifakta buldukları
nı yazıyorlardı.
Erzurum'dan izin çıktıktan sonra 16 Nisanda Erzurum'a doğ
ru yola çıktık. Rum bölgesinden (Hamsiköy) geçerken, Rusya'ya
ellerinden geldiğince zarar vermeye çalışan Rumların ateşiyle
karşılaştık.
Yeri gelmişken, topraksız "Pontus Cumhuriyeti" ilgimi çekmişti.
Bu hayal ürünü cumhuriyetin Yunanistan'dan, Venizelos'tan çıktığı
görülüyordu. Venizelos Trabzon'a kışkırtıcı ajanlar göndermişti ve
pek çok Rum bu kışkırtmalara kapılmıştı. Türkler, onların gizlice si
lahlandıklarını söylemişlerdi. Rumlarla sohbette -bazıları Rus dilini
bilmiyorlardı- onlann gerçekten de bir örgütlenme içinde oldukları
nı öğrendim. Her halükârda onlarda ciddi bir şeyler yoktu. Ayrıca
sayıları yetersizdir; Trabzon vilayetindeki (Trabzon şehri de dahil
olmak üzere) Rum ahali kadın erkek 450 bini geçmiyordu.
* Herhalde Azerbaycan Türkçesi kastedilmektedir. (Arif Acaloğlu'nun notu.)
141
Ülke içlerine ilerledikçe Türklerin olaylara daha sağduyuyla
yaklaştıklarını ve Sovyet Rusya'yla birliğin, zamanın ihtiyaçlarına
tam olarak cevap vereceğini görebiliyordum. Erzincan, Gümüşha
ne ve Bayburt şehirlerinde resmi yetkililer ve halk bizleri çok can
dan karşıladı. Yol için bütün ihtiyaçlarımızı karşıladılar, koruma
verdiler vb.
Herkes Sovyet Rusya ve Azerbaycan'ın durumuyla ilgileniyordu.
Bütün bu anlattıklarımdan bir özet çıkarırsak, Anadolu Türk
Hükümetiyle Sovyet Rusya ittifakının, Antant'a ve Yunanlılara
güçlü bir darbe indireceğini düşünüyorum.
Anadolu'da (Türkiye) Büyük Millet Meclisi'nin yönetimi altın
da 400 bine yakın savaşçı mevcut; gerçi silahları az, teçhizatı yeter
siz, ama Türk askerini kim bilmez, o buna (yani teçhizata vb.) pek
önem vermez. Halk Rusların gelmesini bekliyor. İran olayları tek
rarlanmadığı takdirde, Anadolu'nun her yerinde altı ay sonra komü
nizm tohumu verimli bir zemine düşebilir.
Artık Anadolu'nun büyük noktalarında Komünist örgütlenmeler
var; Türk Komünist Teşkilatı Merkez Komitesini bir an önce Ana
dolu'ya göndermek gerekiyor.
22 Ekim 1920
Bakû
Doğu Halkları Kongre Delegesi

Bestujev (imza)
142

Kayhan Yükseler - Kızıl Kitap (Kaynak Yayınları, 2006)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kayhan Yükseler - Kızıl Kitap (Kaynak Yayınları, 2006)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Birinci Basım: Mart 2006

İkinci Basım: Mart 2006

Çeviri: Kayhan Yükseler

KAYNAK YAYINLARI: 444

Çeviri: Kayhan Yükseler

Kars Şehrinde Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti'nin

Ermeni soykırımının uluslararası bir yalan olduğunu, Rus Dev­

Renkli Kitaplar Savaşı

Kızıl Kitap'ın, İngiltere tarafından Türkiye'ye karşı psikolojik sa­

1 Dâhiliye Nezareti, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekât-i İhtilaliyesi, İstan­

Baku Doğu Halkları Kurultayı

Birinci Doğu Halkları Kurultayı, III. Enternasyonal'in İkinci

3 Karibi, Krasnaya Kniga, Tiflis, 1920.

Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi

Kurultay, yönetim organı Propaganda ve Harekât Konseyi'ni se­

5 Bildirgeler için bkz. Birinci Doğu Halkları Kurultayı, s.94, 98 vd

8 Y.A. Bagirov, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, Bilim

Mihail Pavloviç Pavloviç (Veltman)

Kızıl Kitap'ın Sovyet iktidarının Doğubilimi uzmanlarından Miha­

"Bu dönemde Taşnak basını, önlerinde duran Türkiye'nin pay-

Batı'nın Yalanlarına Doğu'nun Cevabı

Ermeni soykırımı yalanını Birinci Cihan Savaşı'nın başında, İn­

13 M. Pavloviç, V. Gurko-Kryajin, F. Roskolnikov, Turtsiya V Borbe Za Nezavi-

Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Müslümanlarına karşı

Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi Prezid-

Kadın ve erkek yurttaşların katılımıyla, tek dereceli, eşit, gizli

Hükümetinizin Dışişleri Bakanlığından alınan 48 ve 49 sayılı

Ekselansları, Banş Konferansında karar verilene kadar Kars'ta

Güneybatı Kafkas Hükümeti'nin temsilcisi olarak, bizlere yar­

Başında Geçici Hükümet'in bulunduğu, Kars ve Batum vilayet­

Karşılıklı ziyaretlerde ve görüşmelerde bulundum. 19 Mart'ta Hü­

Bu bölgenin günümüzdeki siyasi ve iktisadi hayatı hakkında

Özel Kalem Müdürü adına Subhanverdihanov (imza)

Kars Hükümeti'yle bağlantı kurmak amacıyla 10 Mart'ta oraya

Thomson bana, Gürcü birliklerinin Ardahan istikametine ilerle­

Gürcistan Cumhuriyeti Hükümeti Nezdindeki

Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin durumuyla ilgi­

Gürcistan Hükümeti nezdindeki Azerbaycan Cumhuriyeti Dip­

Bakû'deki İngiliz Kuvvetleri Başkomutanı'na*

Dışişleri Bakanlığı'ndan alınan bilgilere göre, Güneybatı Kaf­

Dışişleri Bakanı Ziyathanov adına

Doğruluğundan emin olmadığım özel habere göre Ermeni Or­

Gürcüler Soçi istikametinde ilerleyerek birçok gönüllü subaylar

20 Nisan 1919 Tarihinde Erivan'dan Alınan

Söylentilere göre İngilizler Kars'ı Ermenilere vermişler (burası

Diplomatik Temsilci Tekinski

Sayın Azerbaycan Dışişleri Bakanı'na*

17 Nisan tarihli 804 ve 805 sayılı yazınızla bildirdiğiniz görüş­

(Azerbaycan) Dışişleri Bakanlığı'nın 17 Nisan tarihli 805 sayılı

Kafkas'taki İngiliz Birlikleri Komutanı'na*

Müslüman ahali, henüz Eski Rusya İmparatorluğu'nun var oldu­

Dışişleri Bakanı (imza)

Bugün 3 Mayıs'ta 77 sayılı aşağıdaki yazıyı

"Ekselansları Ermeni Dışişleri Bakanı'na

Hükümetimden aldığım görevle, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin

Diplomatik Temsilci Tekinski

Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti Meclisi beni Azerbaycan Cum-

22 Temmuz 1919 gün ve 2208 sayılı yazınıza cevaben zatıâlini-

Güney Kafkas'taki İngiliz Kuvvetleri

Güneybatı Kafkas Meclis Başkanı'nın görevlendirmesiyle,

2 kazada ve bir bucakta 45 köy ateşe verildi

(53 köyde ev eşyaları talan edildi) 5.000.000

İlk hesaplara göre 1 000 ton tahıl ve

Para ve kadın ziynetleri gasp edildi 3.000.000

Ermeni soykırımının uluslararası bir yalan olduğunu, Rus Dev

Kızıl Kitap'ın, İngiltere tarafından Türkiye'ye karşı psikolojik sa

1 Dâhiliye Nezareti, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekât-i İhtilaliyesi, İstan

Kurultay, yönetim organı Propaganda ve Harekât Konseyi'ni se

Kızıl Kitap'ın Sovyet iktidarının Doğubilimi uzmanlarından Miha

Ermeni soykırımı yalanını Birinci Cihan Savaşı'nın başında, İn

Güneybatı Kafkas Hükümeti'nin temsilcisi olarak, bizlere yar

Başında Geçici Hükümet'in bulunduğu, Kars ve Batum vilayet

Karşılıklı ziyaretlerde ve görüşmelerde bulundum. 19 Mart'ta Hü

Thomson bana, Gürcü birliklerinin Ardahan istikametine ilerle

Güneybatı Kafkas Demokratik Cumhuriyeti'nin durumuyla ilgi

Gürcistan Hükümeti nezdindeki Azerbaycan Cumhuriyeti Dip

Dışişleri Bakanlığı'ndan alınan bilgilere göre, Güneybatı Kaf

Doğruluğundan emin olmadığım özel habere göre Ermeni Or

17 Nisan tarihli 804 ve 805 sayılı yazınızla bildirdiğiniz görüş

Müslüman ahali, henüz Eski Rusya İmparatorluğu'nun var oldu

* Belgede bir yanlışlık var herhalde "Ermeni Misyonu" değil "Azerbaycan M i s y o

İngiliz birlikleri Kafkas'a huzuru ve düzeni sağlamak için gel

Biliyorsunuz ki, birliklerimle Romanovo köyüne geldim ve fik

1. Zatıâlinizin 30 Ocak 1920 gün (saat 12) ve 1 numaralı emri

Bizler, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Güneybatı Azerbaycan Müs

General Osipyantsin emri ve Zaruşad sakinlerinin bu emre ce

847 sayılı yazınıza cevaben. Azerbaycan Hükümeti'nce Erme

Kars bölgesinde olaylar tırmanıyor. Halkın temsilcileri, Gürcis

Nahçıvan arazisinde, Kars'ın Çıldır, Zaruşad ve Akbaba mıntıka

Hükümet Başkanı tarafından bugün alınan telgraf haberini bil

"Dışarıdan gelen maceracılar tarafından terörle yıldırılan ve ha

Kars faciası korkunç boyutlara vardı: Şöregel havalisinin 14 kö

Zatınızın 1252 sayılı telgrafınıza Ermeni Hükümeti yine, Azer

Gürcistan Hükümeti'nce himaye edilmesi talebiyle Akbaba mu

Hükümet Başkanı adına Kasımovdan aldığım haberi iletiyo

"Çıldır, Zaruşad, Şöregel kazaları Müslüman ahalisi, Ermeni ik

Kars olaylarıyla ilgili gönderdiğim notaya, Müttefik Temsilci