Osmanlı Tarihi 1789-1876

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2839

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1797
OSMANLI TAR‹H‹
(1789-1876)
Yazarlar
Doç.Dr. Yüksel ÇEL‹K (Ünite 1, 2, 6)
Prof.Dr. Süleyman KIZILTOPRAK (Ünite 3, 5)
Yrd.Doç. Dr. Muharrem VAROL (Ünite 4, 7)
Doç.Dr. Davut HUT (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN
Doç.Dr. Davut HUT
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›

Ö¤r.Gör. Atilla Tekin
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Osmanl› Tarihi
(1789-1876)
ISBN
978-975-06-1505-4
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ viii
XVIII. Yüzy›l Sonlar›nda Osmanl› Devleti (1789-1801) ....... 2 1. ÜN‹TE

ÇÖZÜLME VE YEN‹DEN YAPILANMA SÜREC‹ OLARAK
XVIII. YÜZYIL ............................................................................................... 3
XVIII. Yüzy›l “Gerileme Devri” Midir? ........................................................ 3
OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL DURUMU ................................................. 5
Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama ........................................................ 5
III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve Reform Program› ............................................ 6
FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLI DEVLET‹................................................. 8
‹htilal›n Geliflimi ve Genel Sonuçlar› .......................................................... 8
Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkileri ........................................... 10
OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVAfiLARI .............................................. 12
Osmanl› Devleti’ni Paylafl›m Projeleri ......................................................... 12
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAK HAMLELER‹ ........................................... 15
Osmanl›-‹sveç ‹ttifak› .................................................................................... 15
Osmanl›-Prusya ‹ttifak› ................................................................................ 16
Campo Formio Antlaflmas› ve Osmanl› Devleti ......................................... 17
Özet ............................................................................................................... 19
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 21
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 22
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 22
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 23
XIX. Yüzy›l›n Bafllar›nda Osmanl› Devleti ve Yeni 2. ÜN‹TE

Siyasî Dengeler......................................................................... 24
XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDA OSMANLI DEVLET‹ .................................... 25
XVIII. Yüzy›ldan Devral›nan Sorunlar ......................................................... 25
FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹ (1798-1802).................................................... 26
Napoléon’un Büyük Do¤u Hayali................................................................ 26
BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VE ÜÇLÜ KOAL‹SYON.............................. 29
Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgaline Tepkisi ............................................................. 29
Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifak........................................................................... 30
M›s›r’›n Geri Al›nmas› ve Tahliyesi .............................................................. 33
M›s›r’da ‹flgalin Sona Ermesi: Amiéns ve Paris Antlaflmalar› ..................... 35
VEHHÂBÎ ‹SYANI VE SONUÇLARI .............................................................. 36
MISIR SEFER‹N‹N SONUÇLARI VE YEN‹ S‹YAS‹ DENGELER.................... 37
Savafl›n Sonuçlar›........................................................................................... 37
M›s›r’da Osmanl›-‹ngiliz Rekabeti................................................................. 38
Frans›z Elçisi Sébastiani’›n Misyonu ............................................................. 40
General Stuart’›n Plan› ve M›s›r’›n Tahliyesi................................................ 40
Özet ............................................................................................................... 42
iv ‹çindekiler
3. ÜN‹TE Osmanl› Devleti Siyasetinde Yeni Dönem............................ 48

OSMANLI-FRANSIZ ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹ DÖNEM.................................... 49
Napolyon’un M›s›r Seferinin Genel Sonuçlar› ............................................ 49
Akdeniz’de Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl›-Frans›z
Yak›nlaflmas› ................................................................................................. 51
Üçlü ‹ttifak’›n Sona Ermesi ........................................................................... 53
OSMANLI DEVLET‹’N‹N AVRUPA S‹YASET‹NDE YALNIZ
KALMASI VE SAVAfiLAR .............................................................................. 56
Osmanl›-Rus Savafl› (1806-1807)................................................................... 56
Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›n Sebepleri ............................................................ 58
‹ngiltere Donanmas›n›n Çanakkale Bo¤az›ndan Geçifli........................ 59
‹ngiliz Donanmas› ‹stanbul Önlerinde................................................... 59
‹ngiliz Donanmas›n›n ‹stanbul’dan Çekilmesi ve Akdeniz’deki
Rus Donanmas›’n›n Durumu .................................................................. 60
‹ngilizlerin Reflid ve ‹skenderiye Sald›r›lar› ........................................... 60
Özet................................................................................................................ 62
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 63
Okuma Parças› .............................................................................................. 64
4. ÜN‹TE Islahatlar ve ‹ç Buhranlar Dönemi......................................... 68

OSMANLI DEVLET‹’NDE ISLAHATLAR VE ‹Ç BUHRANLAR .................... 69
Merkezde Düzen Aray›fllar›........................................................................... 69
Genel Bir Islahat Düflüncesi Olarak Nizâm-› Cedit..................................... 70
Askerî Reformlar: Nizâm-› Cedit Oca¤›’n›n Kuruluflu .......................... 71
Merkez ve Taflra Bürokrasi’sinde Düzenlemeler ................................. 74
TAfiRA ÂYÂNLARI MESELES‹ VE ‹Ç ‹SYANLAR.......................................... 75
Da¤l› ‹syanlar› .............................................................................................. 77
‹flkodral› Mahmud Pafla Olay› ............................................................... 77
Pazvando¤lu Osman ‹syan› ................................................................... 78
Tirsiniklio¤lu ‹smail ve Y›l›ko¤lu Süleyman A¤alar’›n Mücadelesi ...... 78
Canikli Tayyar Pafla’n›n ‹syan› .............................................................. 79
Cezzar Ahmed Pafla Olay› ...................................................................... 79
Balkanlar’da Çözülmenin Bafllamas›: S›rp ‹syan› ....................................... 80
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selimin Tahttan ‹ndirilmesi ....................... 80
BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE DÖNEM‹.......................... 81
IV. Mustafa’n›n Tahta Geçifli ve Ard›ndan Geliflen Olaylar........................ 81
III. Selim’in Katli ve II. Mahmud’un Tahta Geçmesi................................... 82
Sekbân-› Cedit Oca¤›’n›n Teflkili ve Alemdar Mustafa................................ 83
Pafla’n›n Tasfiyesi .......................................................................................... 83
Özet................................................................................................................ 85
‹çindekiler v

Avrupa Güçleri ve Osmanl› Devleti: Savafllar ve 5. ÜN‹TE

Antlaflmalar (1807-1812)......................................................... 88
AVRUPA GÜÇ DENGES‹NDE OSMANLI DEVLET‹’N‹N
YALNIZLAfiMASI............................................................................................ 89
Tilsit Görüflmeleri (9 Temmuz 1807) ........................................................... 89
Fransa’n›n Arabuluculu¤u ve Osmanl›-Rus Antlaflmas› ........................ 90
Osmanl›-Rus Savafl›’n›n Devam› (1809-1810) .............................................. 92
‹NG‹L‹ZLER’LE ‹TT‹FAK: ÇANAKKALE ANTLAfiMASI (5 OCAK 1809) ..... 94
YEN‹DEN OSMANLI-RUS SAVAfiI VE BÜKREfi ANTLAfiMASI ................... 96
Osmanl› Rus-Savafl› (1810-1812)................................................................... 96
Ruslar›n Balkanlar’da ‹lerlemeleri .......................................................... 97
Bükrefl Antlaflmas› (28 May›s 1812) ............................................................. 99
Özet ............................................................................................................... 101
Köklü De¤iflim ve Dönüflüm: II. Mahmud Devri .................. 106 6. ÜN‹TE

RAD‹KAL DE⁄‹fi‹M DÖNEM‹ OLARAK II. MAHMUD DEVR‹.................... 107
XIX. Yüzy›l Bafllar›nda Genel Durum.......................................................... 107
Osmanl›da Bir ‹lk: Sened-i ‹ttifak ve Padiflah›n ‹radesine S›n›rlama ......... 108
BALKANLARDA AYRILIKÇI ‹SYANLAR VE AVRUPA’DA YEN‹ DÜZEN ... 109
S›rp ‹syan› ve Sonuçlar› ................................................................................ 109
Avrupa’da Yeni Düzen: Viyana Kongresi ve fiark Meselesi ....................... 110
Mora (Rum) ‹syan› ........................................................................................ 112
Londra Antlaflmas› ve Navarin Bask›n› ........................................................ 115
Osmanl›-Rus Savafl› ve Yunanistan’›n Ba¤›ms›zl›¤› ..................................... 116
Osmanl› Afrikas›’nda Yeni Sorunlar:Fransa’n›n Cezayir’i ‹flgali.................. 117
‹ran-Osmanl› Savafllar› ve Erzurum Antlaflmas› ........................................... 118
MERKEZ‹YETÇ‹ DEVLET‹N ‹NfiASI VE KÖKLÜ REFORMLAR SÜREC‹ ..... 119
Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›lmas› (Vak’a-i Hayriye) ...................................... 119
M›s›r Sorunu ................................................................................................. 120
DEVR‹N KARAKTER‹ST‹⁄‹ VE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN REFORMLAR ........... 123
Özet ............................................................................................................... 126
Osmanl› Restorasyonu: Tanzimat Dönemi .......................... 132 7. ÜN‹TE

OSMANLI RESTORASYONU: TANZ‹MAT DÖNEM‹.................................... 133
Sultan Abdülmecid’in Tahta Ç›k›fl› ............................................................... 133
vi ‹çindekiler
Restorasyon Projesi: Tanzimat Ferman›’n›n ‹lan› ........................................ 133

Bitmeyen Buhran: M›s›r Meselesi ve Londra Konferans›............................ 134
Tanz›mat’a Tepkiler: Lübnan Olaylar› Örne¤i ............................................. 137
Mustafa Reflid Pafla’n›n Sadareti .................................................................. 139
1848 ‹htilalleri ve Baltaliman› Antlaflmas› ................................................... 139
Mülteciler Meselesi ....................................................................................... 140
Rusya’n›n Tahriki: Karada¤ ‹syan›................................................................ 141
KIRIM SAVAfiI VE ETK‹LER‹ (1853-56)........................................................ 142
Savafla Bahane: Kutsal Mekanlar Meselesi .................................................. 142
K›r›m Savafl›’n›n Bafllamas› ........................................................................... 144
K›r›m Savafl›’n›n Sonu: ‹lk Borçlanma, Telgraf ve Demiryollar›................. 145
Paris Bar›fl Konferans› (30 Mart 1856) ......................................................... 146
ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GEL‹fiMELER ...................................... 148
‹lginç Bir Muhalefet Olay›: Kuleli Vakas› .................................................... 148
Mali Kriz ....................................................................................................... 150
Ortodoks Kilisesinin Bölünmesi ................................................................... 150
Özet ............................................................................................................... 152
8. ÜN‹TE Buhranlar, Islahatlar ve D›fl Müdahaleler

Dönemi (1856-1876)................................................................ 156
ISLAHAT FERMANI’NIN ‹LAN ED‹LMES‹ VE DIfi
MÜDAHALELER DÖNEM‹ ............................................................................ 157
Islahat Ferman›’n›n ‹lan Edilmesi ve Özellikleri ........................................ 157
Islahat Ferman›’na Karfl› Tepkiler ............................................................... 159
Cidde Olaylar› (1858) ............................................................................ 159
Suriye ve Lübnan Olaylar› (1860-1861) ................................................ 160
SULTAN ABDÜLAZ‹Z VE DÖNEM‹ (1861-1876) ...................................... 162
Abdülaziz Devrindeki Reformlara Genel Bak›fl ......................................... 163
Abdülaziz’in M›s›r Seyahati .......................................................................... 164
Abdülaziz’in Avrupa Seyahati ...................................................................... 164
M›s›r’›n Durumu ve Süveyfl Kanal›’n›n Aç›lmas› (1869) ............................ 164
S›rbistan-Karada¤ ve Hersek Olaylar› ......................................................... 166
Eflak ve Bo¤dan’›n Birleflmesi (Romanya Birli¤i) ...................................... 167
Girit ‹syan› ve Sonuçlar› (1866-1869) ......................................................... 167
Karadeniz’in Tarafs›zl›¤›n›n Kald›r›lmas› (1871) ......................................... 168
D›fl Politikada De¤iflim: Osmanl›-Rus Yak›nlaflmas› .................................. 169
Yemen Olaylar› ............................................................................................ 170
Midhat Pafla’n›n Ba¤dat Valili¤i ve Ahsa Seferi (1871) .............................. 170
Doksanüç Harbi’nin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas› ........................... 171
Sonuçsuz Kalan Bir Giriflim: Berlin Memorandumu .................................. 172
Bulgar Ayaklanmas› ..................................................................................... 173
Selanik Olay› ve ‹stanbul’daki Gerginlik .................................................... 174
‹çindekiler vii
SALTANAT DARBES‹NE G‹DEN YOL ......................................................... 174

Sultan Abdülaziz’in Tahttan ‹ndirilmesi ve Ölümü .................................... 174
V. Murad’›n Talihsiz Saltanat› ...................................................................... 176
Özet................................................................................................................ 177
viii Önsöz
Önsöz
18. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n ya-
ratt›¤› iç ve d›fl sorunlara ra¤men, Osmanl› Devleti yüzölçümü, nüfus yo¤unlu¤u
ve askeri güç bak›m›ndan dünyan›n en güçlü devletleri aras›nda yer almaktayd›.
Ancak bilindi¤i gibi 18. yüzy›l›n sonu hem Osmanl› Devleti ve hem de dönemin
güçlü Bat› imparatorluklar› için bir k›r›lma noktas›d›r. Bu durum, sanayi ink›lab›-
n› gerçeklefltirmifl; bu süreci iç siyasetine ve daha önemlisi de d›fl politikas›na
uyarlam›fl Bat› ile uzun zamand›r fetih politikalar›n› terk etmifl, iç problemler ve
yeni düzen aray›fllar› ile meflgul olan Osmanl› Devleti’nin karfl› karfl›ya geldi¤i bir
dönemi temsil etmektedir. Di¤er taraftan eflzamanl› olarak yaflanan Frans›z ihtila-
li hem Avrupa’da ve hem de Avrupa d›fl›nda olumlu ve olumsuz pek çok etkiler
göstermifltir.
19. yüzy›l›n bafl›nda bu sürecin sonuçlar›n› Osmanl› Devleti a¤›r bir flekilde
hissedecektir. Avrupa’da yükselen ve yay›lmac› bir politika takip etmeye bafllayan
‹ngiltere ve Fransa rekabetlerini denizafl›r› ülkelere tafl›d›lar. Bu rekabetin en be-
lirgin sonucu olarak Frans›zlar›n Osmanl› M›s›r›’n› iflgal giriflimleridir. Bu, Osman-
l› Devleti’nin 1774 y›l›ndan sonra karfl›laflt›¤› en a¤›r durumdur. Bir taraftan ço-
¤unlu¤u Müslüman olan ve Hicaz’›n kap›s› kabul edilen Osmanl› Devleti’nin bir
eyaleti yabanc› iflgaline düfltü, di¤er taraftan da bu sald›r› ve iflgal as›rlard›r müt-
tefik ve dost olan bir ülkeden, Fransa’dan, geldi. M›s›r’›n iflgali, Osmanl› Devleti
için önemli bir ekonomik ve stratejik mevki kayb› olmas› bir yana, M›s›r ve di¤er
topraklardaki Müslümanlar nezdinde de büyük prestij kayb›na neden oldu. Fran-
s›zlar›n M›s›r’› iflgal etmesi s›radan bir hadise de¤ildi. K›sa sürmesine ra¤men bu
iflgal, Osmanl› Devleti’nin zaman içinde sadece M›s›r üzerindeki merkezi egemen-
li¤ini kaybetmesine sebep olmam›fl, bilakis Balkanlar’da ve hatta Anadolu’da ya-
flayan farkl› unsurlar›n milliyetçi taleplerini harekete geçirerek devletin yavafl ya-
vafl küçülmesine neden olmufltur.
Bu h›zl› geliflme Osmanl› Devleti’nin o güne kadar fark etmedi¤i veya üzerin-
de durmad›¤› modern diplomasiyi keflfetmesini sa¤lam›flt›r. M›s›r’›n iflgalden kur-
tar›lmas› için eski müttefik ve dost kabul edilen Fransa’ya karfl› önce ‹ngiliz ve
Ruslar ile ittifaklar gelifltirildi ard›ndan da ‹ngilizlerin müdahaleci politikalar›na ka-
p›lar araland›. Elinizdeki kitap bu süreci, yani 18. yüzy›l›n sonunda yaflanan gelifl-
meler ile bunlar›n 19. yüzy›la yans›malar›n› tematik olarak anlatmay› hedeflemek-
tedir.
18. yüzy›l sadece siyasi geliflmeler aç›s›ndan de¤il, idari ve sosyal aç›dan da
önemli geliflmelere sahne olmufltu. Ayr›ca Avrupa’daki güç yar›fl› 19. yüzy›l›n ba-
fl›nda çok h›zl› bir flekilde geliflti. Bu yar›flta Avrupa, ‹ngiltere ve Fransa aras›nda
iki kutuplu bir hale geldi ve bütün dünyay› etkilemeye bafllad›.
Osmanl› Devleti’ni yaln›zlaflt›ran bu geliflmeler, özellikle III. Selim devrinde
(1789-1808) h›z kazanacak olan askeri ve idari reform sürecini de bafllatacakt›r.
III. Selim’in tahta geçifl y›l›n› bafllang›ç alan bu kitap, do¤rudan idari ve sosyal de-
¤iflimleri vermek yerine onlar›n siyasal arka plan›n› aç›klamaktad›r. Kitapta özel-
Önsöz ix
likle 19. yüzy›l boyunca takip edilen d›fl siyaset, olaylar ile birlikte ele al›nm›flt›r.
Bu de¤iflim süreci bir taraftan Osmanl› diplomasisini yeniden flekillendirirken di-
¤er taraftan da II. Mahmud döneminde yap›lan radikal kurumsal dönüflümlerin de
alt yap›s›n› oluflturmufltur. Devletin yeniden yap›lanmas›n› amaçlayan bu yenilik-
ler bir taraftan devletin ömrünü uzatarak Tanzimat sürecini haz›rlayacakt›r; di¤er
taraftan ise bu süreçten etkilenen pek çok unsuru yeni talepler ile ortaya ç›kara-
cakt›r. Tabii olarak kargafla, iç isyanlar ve d›fl müdahaleler devri bafllayacak ve K›-
r›m Savafl› ard›ndan yap›lan Paris Anlaflmas› ile Osmanl› Devleti’ne Islahat Ferma-
n› hükümleri dayat›lacakt›r. Bu s›k›nt›l› süreç kitab›n son ünitesine konu olan Bal-
kanlar’daki hadiseler ile neticelenecektir.
Osmanl› Tarihi 1789-1876 kitab›n›z daha önce okudu¤unuz Osmanl› Tarihi
1566-1789 adl› kitab›n devam› olarak düflünüldü. Bu kitap yukar›da de¤inilen so-
runlar› ve 1789-1876 döneminin siyasi tarihini anlatmaya dönük olarak haz›rland›.
Kitap içerdi¤i dönemin genel bir kronolojisi olmaktan ziyade, ö¤rencilere ve tarih
okuyucusuna temalar üzerinden dönemi anlatmay› amaçlamaktad›r. Bu yüzden
verilen tarihi periyodun içerdi¤i bütün olaylar kronolojik olarak ele al›nmam›flt›r.
Bunun için gerek metin aralar›nda ve gerekse ünitelerin sonunda verilen kaynak
ve araflt›rmalar›n da okunmas› ö¤rencinin bilgisini artt›racak ve ufkunu açacakt›r.
Ayr›ca burada ö¤rendi¤iniz siyasi tarih bilgileriniz ile bunlar›n tamamlay›c›s› olan
Yenileflme Hareketleri ders kitab›n› birlikte okuman›z Osmanl› Tarihi’ni bir bütün-
lük içinde anlaman›za katk› sa¤layacakt›r.
Bu vesile ile bütün ö¤rencilerimize baflar›lar diler kitab›n haz›rlanmas›nda kat-
k›da bulunanlara teflekkürlerimizi sunar›z.
Editörler
Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN
Doç.Dr. Davut HUT
1
OSMANLI TAR‹H‹ (1789-1876)
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N
XVIII. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› Devleti’nin genel durumunu aç›klayabilecek,
N
Frans›z ‹htilal› ve Osmanl› Devleti üzerindeki etkilerini çözümleyebilecek,
N
Osmanl›-Rus ve Avusturya aras›ndaki mücadeleyi de¤erlendirebilecek,
Osmanl› Devleti’nin d›fl ittifaklara giriflmesini ve siyasi-diplomatik mücadele-
sini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Frans›z ‹htilal› • Grek ve Dakya Projeleri
• K›r›m • III. Selim
• Nizam-› Cedid • II. Katerina
• S›cak Denizlere ‹nmek • Denge Politikas›
• Campo Formio Antlaflmas›
‹çindekiler
• ÇÖZÜLME VE YEN‹DEN
YAPILANMA SÜREC‹ OLARAK
XVIII. YÜZYIL
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL
DURUMU
Osmanl› Tarihi XVIII. Yüzy›l
Sonlar›nda Osmanl› • FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLI
(1789-1876) Devleti (1789-1801) DEVLET‹’NE ETK‹LER‹
• OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA
SAVAfiLARI
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAK
HAMLELER‹
XVIII. Yüzy›l Sonlar›nda
Osmanl› Devleti (1789-1801)
ÇÖZÜLME VE YEN‹DEN YAPILANMA SÜREC‹ OLARAK

XVIII. YÜZYIL
XVIII. Yüzy›l “Gerileme Devri” Midir?

Osmanl› tarihinin dönemsellefltirilmesinde, genelde Karlofça Antlaflmas› (1699) ile
Yafl Antlaflmas› (1792) aras›ndaki devir “Gerileme Dönemi” olarak tan›mlan›r. An-
cak s›naî, kültürel, sanatsal ve sosyal geliflmeleri d›flar›da b›rakan, salt siyasi olay-
lar ve özellikle de savafllar›n sonuçlar› temel al›narak yap›lan bu klifleleflmifl tespi-
tin çok gerçekçi olmad›¤› ve birçok soruyu cevaplamakta yetersiz kald›¤› aç›kt›r.
Bu nedenle söz konusu devrin gerileme dönemi fleklinde de¤il, “çözülme ve yeni-
den yap›lanma” devri olarak adland›r›lmas› tarihsel gerçeklere çok daha uygundur.
Osmanl›lar aç›s›ndan XVII. yüzy›l›n en önemli askeri harekât› olan Viyana Ku-
flatmas›’yla (1683) bafllayan ve dört ülkeyle on alt› y›ll›k çok cepheli savafllara dö-
nüflen süreç, devleti siyasi ve ekonomik anlamda ciddi bir biçimde y›pratm›flt›. Os-
manl› Devleti XVIII. yüzy›la, Karlofça Antlaflmas›’yla ilk defa toprak kayb› yaflama-
n›n getirdi¤i flaflk›nl›k ve endifleyle girmifltir. Sultan II. Mustafa’n›n (1695-1703)
Edirne’ye çekilerek idari dizginleri hocas› fieyhülislam Feyzullah Efendi’ye teslim
etmesi ve onun keyfi uygulamalar›n›n yaratt›¤› tepki, Edirne Vakas› olarak an›lan Edirne Vakas›: 1703 y›l›nda
ç›kan, fieyhülislâm Feyzullah
isyana yol açm›flt›r. ‹syan sonras›nda yaflanan taht de¤iflikli¤i ve Feyzullah Efen- Efendi’nin öldürülmesi, II.
di’nin feci bir biçimde katledilmesi, halktaki karamsarl›¤› ve idarecilere olan gü- Mustafa’n›n tahttan
indirilmesi ve yerine III.
vensizli¤i artt›rm›flt›r. Ahmed’in geçmesiyle
Bu karamsar atmosferin bir yans›mas› olarak ilk defa Osmanl› hanedan›na al- sonuçlanan ayaklanmad›r.
ternatif aray›fllar› ortaya ç›kt›. ‹syan sonras›nda Osmano¤ullar›’n›n yerine K›r›m
Hanlar› veya Kânunî devrinin ünlü veziri Sokollu Mehmed Pafla’n›n torunlar› ‹b-
rahimhanzâdeler’in devleti yönetmeleri konusu dahi gündeme geldi. Ancak III.
Ahmed (1703-1730)’in tahta ç›kmas›yla endifleler da¤›l›p siyasi ortam sakinlefltikten
sonra, devletin temel politikas›, bir mütareke (ateflkes) gibi de¤erlendirilen Karlof-
ça ve ‹stanbul Antlaflmalar› (1700)’yla kaybedilen bölgeleri geri almaya çal›flmak
oldu.
Bu nedenle XVIII. yüzy›l Osmanl›lar aç›s›ndan Bat›’da Venedik, Rusya ve Avus-
turya, Do¤u’da ise ‹ran’la yap›lan birçok savafla sahne oldu. Bu arada gerek söz
konusu savafllar›n yaratt›¤› tahribat› gidermek, gerekse ça¤›n gerektirdi¤i siyasi, as-
keri, ekonomik ve sosyal alanla ilgili düzenlemeleri yapmak amac›yla bu yüzy›lda
reform (›slahat) hareketlerine giriflildi.
4 Osmanl› Tarihi (1789-1876)
SIRA S‹ZDE Bir tarih kesitinin her bak›mdan mutlak anlamda gerileme ya da ilerleme devri olmas›
SIRA S‹ZDE
1 mümkün müdür?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N Esadece
XVIII. yüzy›l L‹M siyasi aç›dan de¤il, idari ve sosyal aç›dan da önemli gelifl-
melere sahne olmufltur. Yüzy›l›n sonlar›nda ve özellikle III. Selim devrinde (1789-
S O R U 1808) ivme Skazanacak
O R U olan askeri ve idari reform sürecinin motivasyonlar›n› ve
haz›rl›k aflamas›n› bu dönemde aramak gerekir. Osmanl› Devleti Venedik Cumhu-
riyeti’nden Mora’y› almak amac›yla 1715’te bafllatt›¤› savafla bir y›l sonra Avustur-
D‹KKAT D‹KKAT
ya’n›n müdahil olmas›yla, galip iken bir anda ma¤lup duruma düfltü. Ard›ndan im-
zalanan Pasarofça Antlaflmas›’n›n (1718) sa¤lad›¤› bar›fl ve sükunet ortam›ndan
N N
SIRA S‹ZDE yararlanarak SIRA S‹ZDEIII. Ahmed ve Sadrazam Nevflehirli Damad ‹brahim Pafla’n›n
Sultan
Lale Devri: 1718-30 y›llar› deste¤iyle bafllat›lan ve Lale Devri olarak an›lan restorasyon dönemi (1718-1730),
aras›nda Osmanl› lale ile sembolize edilen maddi kültüre yönelifl, Bat› mimarisini, sanat ve zevkini
AMAÇLARIMIZ
Devleti’nde Bat› etkisinde AMAÇLARIMIZ
edebiyat, kültür, sanat ve tan›ma çabalar› ve Bat› medeniyetinin üst yap› kurumlar›ndan s›n›rl› adaptasyonla-
mimaride yaflanan r›yla farkl› bir boyut kazand›.
geliflmelere sonradan
K ‹ T isimdir.
verilmifl A P Ad›n› ünlü
Lale Devri, genelde zevk ve s›n›rs›z e¤lence ifadeleri ile tan›mlan›r. Ancak bir
K ‹ T A P
flairimiz Yahya Kemal ilk olarak geçici (muvakkat) elçi s›fat›yla 28 Çelebi Mehmed Efendi’nin Paris’e gön-
koymufl, tarihçi Ahmet Refik derilmesi ve önemli Avrupa merkezlerinin yak›ndan takip edilmeye bafllanmas›,
(Alt›nay) meflhur etmifltir.
‹brahim Müteferrika ve Said Mehmed Efendi’nin gayretleriyle matbaan›n kurulma-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
s› (1727), yeni kütüphanelerin aç›lmas›, Do¤u’dan ve Bat›’dan yap›lan edebi-bilim-
N
sel tercümeler, Yalova’da kâ¤›t, ‹stanbul’da kumafl ve çini fabrikalar›n›n kurulma-
s›, itfaiye teflkilat›n›n ilk ad›m› olarak tulumbac› birli¤inin oluflturulmas›, çiçek afl›-
‹NTERNET s›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›,
‹NTERNET sivil mimaride ve mekân tasar›mlar›nda yeni yönelimler,
sanat ve edebiyat alan›ndaki geliflmeler genelde ihmal edilir.
MAKALE Lale Devri kavram›n›

M A K A L E daha iyi anlamak için flu makaleyi okuyunuz: Selim Karahasano¤lu
(2008), “Osmanl› Tarih yaz›m›nda Lale Devri- Elefltirel Bir De¤erlendirme”, Tarih ve Top-
lum Yeni Yaklafl›mlar, VII, 129-144.
On iki y›l süren Lale Devri dramatik bir flekilde son bulmufltur. Zira gelenekten
sapman›n meydana getirdi¤i rahats›zl›¤›n ve statükocu çevrelerin iktidar hesapla-
r›ndan beslenen tahriklerin yaratt›¤› Patrona Halil ‹syan› (1730), III. Ahmed’in
tahttan indirilmesine ve Sadrazam Nevflehirli Damad ‹brahim Pafla’n›n katledilme-
sine yol açm›flt›r.
‹syan›n verdi¤i mesaj› alan idareciler, sonraki dönemlerde reform ve de¤iflim
projelerini, askeri alanla s›n›rl› ve zorunlu bir de¤iflim program› olarak tan›mlad›-
lar ve uygulamalar›nda çok hassas bir tav›r sergilediler. I. Mahmud devrinde (1730-
1754) Humbarac› Ahmed Pafla (Comte de Bonneval)’n›n katk›lar›yla topçu ve hum-
barac› ocaklar›n›n Bat› tarz›nda ›slah›, askeri mühendislik ve kurmayl›k e¤itimi için
ilk teknik e¤itim kurumu olarak Hendesehane’nin aç›lmas› (1734); III. Mustafa dev-
rinde (1756-1774) Macar as›ll› Frans›z subay Baron François de Tott (1733-1794) gi-
bi Bat›l› uzmanlar›n koordinatörlü¤ünde Sürat Topçular› Oca¤›’n›n kurulmas›, as-
keri-teknik konularla ilgili olarak tercüme faaliyetleri, harcamalarda tasarruf sa¤la-
Eshâm sistemi: Osmanl› mak amac›yla eshâm sisteminin uygulamaya konmas›; I. Abdülhamid devrinde
Devleti’nde 1775-1780 (1774-1789) sürat topçular› oca¤›n›n gelifltirilmesi, yeniçeri, humbarac› ve la¤›mc›
y›llar› aras›nda uygulanan iç
borçlanma sistemidir. ocaklar›n›n ›slah›, donanman›n nitelikli subay ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla Deniz
Harp Okulu (Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun)’nun aç›lmas› (1775) bu endifle
ve tedbirin yans›malar› olarak de¤erlendirilmelidir. Reformlar›n askeri ve nispeten
1. Ünite - XVIII. Yüzy›l Sonlar›nda Osmanl› Devleti (1789-1801) 5
mali alanla s›n›rl› kalmas› konusundaki tedirginlik, ancak III. Selim devrinde afl›la-
cak ve radikal de¤iflim-dönüflüm dönemi bafllat›labilecektir.
OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL DURUMU
Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama

XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n yarat-
t›¤› sars›nt›lara ra¤men, bu dönemde Osmanl› Devleti dünyan›n en güçlü devletle-
rinden biri konumundayd›. S›n›rlar›: Asya’da; Yemen-Arabistan Yar›madas›, Hint
Okyanusu, Basra Körfezi, ‹ran üzerinden geçip Kafkasya’dan Anapa’ya kadar; Av-
rupa’da Dinyester (Turla) nehrinin bat› k›y›lar›ndan Romanya, Bulgaristan, Yuna-
nistan, S›rbistan ve Arnavutluk’u içine alacak flekilde devam ederek Avusturya’ya
dayan›yor ve neredeyse Kuzey Afrika’n›n tamam›n› kaps›yordu. Görüldü¤ü gibi üç
k›tada topraklar› bulunan Osmanl› Devleti; Karadeniz, Marmara, Ege Denizi ve K›-
z›ldeniz’e mutlak anlamda hâkim oldu¤u gibi, Do¤u Akdeniz’de de söz sahibiydi.
Ancak yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllayacak olan y›prat›c› yeni savafllar dönemi;
devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflleyiflinde büyük tahribata yol açacak ve co¤-
rafyas› da yavafl yavafl küçülmeye bafllayacakt›r.
Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› içinde yaflayan nüfus; ›rk, dil ve din bak›m›ndan
farkl› kökenlere sahip insanlardan olufluyordu. Devrin flartlar› gere¤i halk; dini ek-
senli olarak Müslümanlar ve gayrimüslimler fleklinde iki ana gruba ayr›lm›flt›. Dev-
letin asli unsuru Müslüman Türklerdi. Devletin kurucusu, koruyucusu ve büyük
oranda yöneticisi olan bu asli unsur, baflta askerlik olmak üzere as›l yükü çeken
ve do¤al olarak “hâkim millet” olman›n ayr›cal›klar›ndan yararlanan kesimi olufl-
turmaktayd›. ‹kinci grubu oluflturan gayrimüslimler ise farkl› mezheplere mensup
H›ristiyanlar ve Musevilerden oluflmaktayd›. XVIII. yüzy›ldan itibaren millet fleklin-
de adland›r›lan bu dini cemaatler; kendi kültür, inanç ve adetlerine göre serbestçe
yaflarlar, ticari faaliyetlerini mevcut kanunlar çerçevesinde yerine getirirlerdi. Mil- Millet Sistemi: Osmanl›
Devleti’nde yaflayan ve özerk
let Sistemi olarak adland›r›lan bu idari ve sosyal örgütlenme modelinde, her mil- dini örgütlenmesi devlet
let kendi inanç ve gelenekleri etraf›nda ayr› bir topluluk olarak tan›mlanm›flt›r. Sis- taraf›ndan resmen tan›nm›fl
Müslüman olmayan
tem esas olarak ›rk veya dil aidiyetine göre de¤il, din ve mezhep aidiyetine göre topluluklar›n idari, siyasi ve
ifllemekteydi. Örne¤in Ermeniler tek bir ulus olarak de¤il, Gregoryen veya Katolik ekonomik anlamda ba¤l›
oldu¤u sistem.
olarak iki farkl› millet fleklinde tan›mlanmaktayd›.
Askerlikten muaf tutulan gayrimüslimler, bu muafiyete karfl›n cizye denilen ek Cizye: ‹slam devletlerinde
askerlik yükümlülü¤ü
bir vergi öderlerdi. Ticari ve hukuki haklar› devlet güvencesinde olan bu gruplar, bulunmayan gayrimüslim
as›rlar boyu adil bir biçimde yönetildiler. Ça¤dafl› di¤er Avrupa devletlerinde etnik tebaan›n erkek fertlerinden
ya da dini mensubiyet hatta kendi içlerinde mezhep bak›m›ndan farkl› olan unsur- al›nan bafl vergisidir.
lara gösterilmeyen bu hoflgörü, Osmanl› Devleti’nin bir cihan devleti olmas›n› ve

alt› as›r üç k›tada hüküm sürmesini sa¤layan en önemli etkenlerden biri olmufltur.
Osmanl› tebaas›n›n etnik de¤il de dini temelli olarak tan›nmas›n›n nedenleri neler olabilir?
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n
D Ü fi Ü N Eco¤rafyas›nda
yaratt›¤› sars›nt›lara ra¤men, Osmanl› Devleti hala üç k›taya yay›lan L‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
farkl› uluslar› bünyesinde bar›nd›ran dünyan›n en güçlü devletlerinden biri konu-
mundayd›. Ancak 1768 sonras›nda Rusya ve Avusturya ile bafllayacak S O R U olan y›prat›- S O R U
c› savafllar dönemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflleyiflinde büyük sorunla-
ra yol açm›flt›r. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak süren bu mücadele dönemi,
D‹KKAT D‹KKAT
1789’da patlak veren Frans›z ‹htilal›’yla fakl› bir boyut kazand›. Osmanl› toprakla-
N N
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
r›n› paylaflmak isteyen iki müttefik devlet, ihtilal›n dünya siyasi ve idari tarihini de-
¤ifltirecek yeni fikirler yaymas› karfl›s›nda kendilerini güvenceye almak istedikle-
rinden, Avusturya 1791’de Zifltovi Antlaflmas›’n›, Rusya ise 1792’de Yafl Antlaflma-
s›’n› imzalayarak savafla son verdiler. Bu flekilde rahat bir nefes alan Osmanl› Dev-
leti ise bar›fl ortam›ndan yararlanarak kendi iç sorunlar›na e¤ilme imkân› elde et-
mifl oldu.
XVIII. yüzy›l›n sonlar›nda Osmanl› Devleti uzun süreli savafllar›n getirdi¤i siya-
si-idari çalkant›lar ve mali s›k›nt›larla bo¤uflmaktayd›. Merkezi otoritenin taflrada
etkinli¤inin hayli azald›¤› bu dönemde ç›kan iç ayaklanmalar (Da¤l› ‹syanlar›) ve
Anadolu ile Rumeli’de türemifl olan yerel güç odaklar› (Ayanlar) siyasi ve sosyal
aç›dan ciddi s›k›nt›lar yaratmaktayd›. Rumeli’de; ‹flkodra’da Mahmud Pafla, Silis-
tre’de Y›l›ko¤lu Süleyman A¤a ve Vidin’de Pazvando¤lu Osman Pafla adeta yerel
hanedanl›klar kurmufllard›. Öte yandan merkezin güç kayb›na paralel olarak taflra-
da yerel güç odaklar›n›n hukuk sistemine de ç›karlar› do¤rultusunda müdahale et-
meleri halk›n devlete olan güvenini sarsmaktayd›. Devletin dolayl› vergi toplama
sistemi olan iltizam usulünün kötüye kullan›lmas›, kad› ve naiplerin de bu tür yol-
suzluklara çanak tutmalar›, adalet kavram›n›n ciddi bir biçimde yara almas›na yol
açm›flt›r.
Osmanl› Devleti’nin giderek güç kayb› ve iç sorunlar›yla meflgul olmas›ndan
cesaret alan S›rplar ve Karada¤l›lar da ba¤›ms›zl›klar›n› elde etmek amac›yla silaha
sar›lm›fllard›. Merkeze daha uzak bölgelerden olan M›s›r’da Kölemenler’in ferman
dinlemez tavr› ve merkezin atad›¤› valilere kukla muamelesi yapmas›, Arap yar›-
madas›nda ise bir türlü önü al›namayan Vehhâbi ‹syan›, ayn› zamanda halife un-
van›n› da tafl›yan Osmanl› padiflah›n›n siyasi ve dini otoritesini sorgulan›r hale ge-
tirmiflti. Di¤er yandan, uzun süren savafllar›n yaratt›¤› mali yük, merkezi otoritenin
zay›flamas› nedeniyle toplanamayan vergilerin yaratt›¤› bütçe aç›¤› ve sonuçta hal-
ka daha fazla vergi ve angarya yüklenmesinden kaynaklanan s›k›nt›lar; siyasi, as-
keri ve sosyal alandaki olumsuz tabloyu daha da kötülefltirmekteydi. III. Selim dö-
neminde devletin içinde bulundu¤u ekonomik s›k›nt›y› gidermek için baflta padi-
flah olmak üzere, üst düzey devlet adamlar›ndan zenginlere kadar, alt›n gümüfl efl-
yan›n sahiplerinden toplan›p darphanede paraya çevrilmesi, bu dönemde hazine-
nin içinde bulundu¤u s›k›nt›y› gösteren çarp›c› bir örnek olarak kayda de¤erdir.
III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve Reform Program›

III. Selim, amcas› I. Abdülhamid’in vefat› üzerine 7 Nisan 1789’da tahta ç›kt›. Bu es-
nada 1787’de bafllam›fl olan Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar› sürmekteydi. Pa-
diflah›n teflvik ve gayretleriyle, bafllang›çta düflmandan intikam al›naca¤› yönünde
oluflan iyimserlik, yenilgilerin sürmesiyle zamanla kötümserlik ve ümitsizli¤e dö-
nüfltü. Yenilgiler zincirinin iflaret etti¤i en acil sorun olan ordunun Bat› tarz›nda ›s-
lah›, ard›ndan da devlet ve toplum hayat›n›n ça¤›n ihtiyaçlar›na göre yeniden dü-
zenlenmesi, III. Selim devrinin en önemli hedefleri olmufltur. Devlet ve ilim adam-
lar›ndan, mevcut sorunlar›n çözümüne iliflkin istenen raporlar (›slahat layihalar›)
Nizâm-› Cedîd: III. Selim
devrinde 1793’te bafllat›lan ve bu çerçevede Nizâm-› Cedîd (Yeni Düzen) ad›yla yürürlü¤e konan reform
idari, askeri ve mali reform program›, bu devirle tam anlam›yla özdeflleflmifl iki terimdir. Ancak III. Selim’in söz
program›d›r. 1807’de
Kabakç› Mustafa ‹syan› ile konusu “Yeni Düzen”i kurabilmesi için, her fleyden önce bar›fl ve istikrar ortam›na
son bulmufl, padiflah ihtiyac› vard›. 1792 y›l› itibar›yla son bulan Avusturya ve Rusya savafllar›, Osmanl›
tahttan indirilmifltir.
Devleti için bir anlamda soluklanmak ve kötü gidiflata son vermek için toparlanma
f›rsat› vermifltir.
Resim 1.1
Sultan Üçüncü Selim (1761-1808) : Üçüncü Mustafa’n›n o¤ludur.

Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 24 Aral›k 1761’de do¤du. ‹yi bir
e¤itim ald›. fiiir ve musiki ile ilgilendi. ‹lhami mahlas› ile pek
çok fliir yazd› bir çok besteye imza att› ve klasik Türk
musikisinde baz› makamlar› icat etti. 7 Nisan 1789’da tahta
geçti ve 29 May›s 1807 tarihinde tahttan indirildi. Saltanat›
s›ras›nda pek çok yeniliklere baflvurdu ancak istedi¤i sonuçlar›
alamad›. Kabri ‹stanbul Laleli Camii avlusunda babas›n›n
türbesindedir.
III. Selim devrinde devletin; yukar›da belirtilen nedenlerden ötürü siyasi, aske-
ri ve ekonomik dengeleri bozulmufl durumdayd›. XVII. ve XVIII. yüzy›l boyunca
Avrupa devletlerine karfl› al›nan yenilgiler ve büyük toprak kay›plar›, idari sistem-
de ve sosyal alanda ›slahat yap›lmas›n› zorunlu k›lmaktayd›. Padiflah yap›lacak ye-
niliklerin çerçevesini belirlemek amac›yla yerli ve yabanc› devlet adamlar› ve fikir
adamlar›ndan bir anlamda çözüm reçeteleri olan ›slahat layihalar› istedi. Çerçeve-
si bu flekilde belirlenen reform program›n›n model ülkesi ise Fransa idi.
Nizam-› Cedid program›n›n ilk ad›m› askeri alanda at›lm›fl ve 1793’te Bat› tar-
z›nda oluflturulan yeni talimli piyade birliklerine Nizam-› Cedid Askeri (Muallem
Bostanc› tüfenkçileri) denilmifltir. Kurulan yeni ordu için Levent Çiftli¤i ve Selimi-
ye’deki k›fllalar›n inflas› tamamland›ktan sonra, Tophane, Taksim ve Kas›mpafla’da
da teknik s›n›flar için yeni k›fllalar infla edildi. Öte yandan yeni askeri teflkilatlan-
man›n hazineye getirdi¤i mali yükü karfl›lamak üzere ‹râd-› Cedîd Hazinesi ad›yla
yeni bir fon oluflturuldu. Askeri mühendislik ve kurmayl›k e¤itimi vermek üzere
Kara Harp Okulu (Mühendishane-i Berrî-i Hümayun) aç›ld›. Tersaneler ve barut-
haneler elden geçirilerek, devrin ihtiyaçlar›na cevap verebilecek hale getirildiler.
Bat›’dan çok say›da askeri uzman ve teknik dan›flman davet edilerek ordu ve do-
nanman›n ça¤dafl normlara kavuflturulmas›na çal›fl›ld›.
Askeri alanda at›lan bu ad›mlar›, önemli Avrupa baflkentlerinde (Londra, Viya-
na, Berlin, Paris) daimi elçiliklerin aç›lmas› ve Bat› literatüründen yap›lan bilimsel
ve edebi tercümeler takip etmifltir. III. Selim’in zihnindeki reform program›n›n
ufuklar› çok daha genifl olmakla birlikte, muhafazakâr refleksler ve bunlar› siyasi
istismar arac›na dönüfltüren statükocu devlet adamlar›n›n ç›kar hesaplar›, Nizam-›
Cedid program›n›n tam anlam›yla hayata geçirilmesine f›rsat vermemifltir. Söz konu-
su çevrelerin iflbirli¤i ve tahrikleriyle ç›kan Kabakç› Mustafa ‹syan› (May›s 1807) III.
Selim’in önce tahttan indirilmesine sonra da katline yol açm›flt›r. Rusçuk Yârân› ola-
rak adland›r›lan reformcu devlet adamlar›n›n firar› ve reform program›n›n ask›ya
al›nmas›yla, bu dönem de Lale Devri gibi dramatik bir biçimde son bulmufltur.
Osmanl› toplumunun reform giriflimlerine tepki göstermelerinin gerekçeleri

SIRA S‹ZDEnelerdir? SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U S O R U
FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLI DEVLET‹
‹htilal›n Geliflimi ve Genel Sonuçlar›

Fransa, ihtilal öncesinde XVI. Louis (Lui) taraf›ndan mutlak›yetle yönetiliyordu.
Versailles (Versay) Saray›’nda ihtiflam içinde yaflayan kral, monarflik idare tarz›n›n
kendisine sa¤lad›¤› genifl yetkilerle nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturan burjuva ve
köylü s›n›f›n› görmezden gelerek asiller ve ruhban s›n›f›n›n ç›karlar› do¤rultusun-
Feodalite: (Derebeylik): da hareket etmekteydi. Ortaça¤ Feodalitesi’nden kalma al›flkanl›klar›n belirledi¤i
Ortaça¤ Avrupa’s›nda toprak
egemenli¤ine dayanan ekonomik ve sosyal duvarlar aras›nda s›k›flan halk, aristokrasinin insaf›na terk
federal bir siyasi-idari edilmifl durumdayd›. Ticari ve zirai hayat›n önemli unsurlar› olan burjuva ve köy-
sistemdir. Toprak ve
üzerindeki köylüler
lü s›n›f›n›n siyasi ve idari haklar› bulunmad›¤›ndan yönetime kat›lamamakta, buna
derebeyinin mal› karfl›n a¤›r vergiler ödemek ve orduda asker olarak hizmet etmek zorundayd›lar.
hükmündeydi. Farkl› dini, siyasi ve ekonomik güç odaklar›n›n oluflturdu¤u Fransa’y› bir arada tu-
Aristokrasi: Avrupa’da tan en önemli ve birlefltirici unsur ise kraliyet kurumuydu.
do¤ufltan kazan›lan siyasi Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763)’na Avusturya’n›n müttefiki olarak giren ve ‹ngil-
ve sosyal haklara
dayan›larak iktidar›n tere ile Prusya’ya ma¤lup olan Fransa, büyük kay›plar yaflad›. Savafllar sonras›nda
soylular taraf›ndan temsil imzalanan Paris Antlaflmas›yla (1763) Avrupa’daki s›n›rlar›n› korumakla birlikte,
edildi¤i sistemdir.
Kuzey Amerika ve Hindistan’daki sömürgelerini ‹ngiltere’ye b›rakmak zorunda
kalm›flt›. Bu durum Fransa’n›n aç›k denizlerde ‹ngiltere’nin mutlak üstünlü¤ünü
kabul etmesine ve sömürgecilik aç›s›ndan büyük darbe almas›na yol açt›. Ayr›ca
Yedi Y›l Savafllar› sonucunda yan› bafl›nda büyük bir Prusya’n›n kurulmas›na göz
yummak zorunda kald›. ‹ngiltere ve Prusya’n›n güçlenmesine karfl›n Fransa’n›n bü-
yük kay›plar yaflamas›, halkta yöneticilere karfl› büyük bir tepki yaratm›flt›.
Avrupa’n›n siyasi ve ekonomik dengesini de¤ifltiren bu durumu tekrar lehine
çevirmek isteyen Fransa, f›rsat kollamaya bafllad›. 1774’te Kuzey Amerika’daki on
üç ‹ngiliz kolonisinin ayaklanmas›, Fransa’ya bu f›rsat› verdi. El alt›ndan kolonile-
re silah ve mali destek veren Fransa, 1778’de Amerika ile bir ittifak antlaflmas› im-
zalayarak, ba¤›ms›zl›klar›n› kazan›ncaya dek askeri destek verece¤ini vaat etti. Ar-
d›ndan ‹spanya ve Hollanda’y› da yan›na alan Fransa’n›n önderli¤inde ‹ngiltere ile
yap›lan ve 1783 y›l›na dek süren savafllarda müttefikler galip geldi. Ancak bu sü-
recin sonunda umdu¤unu bulamayan Fransa, ekonomik anlamda çok yüklü bir fa-
tura ödemek zorunda kald›. Do¤al olarak, s›n›fl› sosyal ve ekonomik yap›da bu fa-
tura sadece halka yans›t›ld›. Bu nedenle halk›n kral ve idarecilere duydu¤u güven-
sizlik, öfkeye dönüflmeye bafllad›.
Öte yandan ‹ngiltere ve Amerika Birleflik Devletleri’ndeki demokratik geliflme-
ler, Ayd›nlanma düflünürlerinin [John Locke (1632-1704), Montesquieu (1689-
Ayd›nlanma: XVI. yüzy›lda 1755), Voltaire (1694-1778), Jean J. Rousseau (1712-1778), Diderot (1713-1784)] öz-
‹talya’da bilim ve sanat
alan›ndaki geliflmelerle
gürlük, demokrasi, eflitlik, kilise ve anayasal› monarflilerle ilgili görüflleri ve yay›n-
bafllayan süreç sonunda lar› Frans›z halk›n› derinden etkilemifltir. Bu fikirler, yüzy›llar içinde ruhban s›n›f›-
XVIII. yüzy›l Avrupa’s›nda n›n monarfliyi kutsayarak yaratt›¤› mutlak iktidar alg›s›n›n sorgulanmas›na yol aç-
düflüncenin bütün
bask›lardan kurtularak akl›n m›flt›r. ‹ktidar ve toplum iliflkilerindeki bu yeni alg› ve muhalif unsurlar›n a¤›r ver-
öncülü¤ünde ba¤›ms›zl›¤a gi, hapis ve idam cezalar›na çarpt›r›lmalar›, halk›n tepkisini zirveye tafl›d›. Sonuç
kavufltu¤u dönemin ad›d›r.
olarak Fransa’n›n siyasi ve ekonomik eflitsizlik üzerine kurulmufl idari yap›s› ve
halk›n kendi haklar› konusunda bilinçlenmesi Frans›z ‹htilal›’n› (1789) yaratan en
önemli etkenler olmufltur.
Fransa XVIII. yüzy›lda kat›ld›¤› savafllar ve gereksiz harcamalar nedeniyle ciddi
bir ekonomik s›k›nt›ya girmiflti. XVI. Louis, bu durumun düzeltilmesi amac›yla
1614’ten beri toplanmayan Eta Genaraux (Eta Jenerö) meclisini toplad› (5 May›s
1789). Versailles Saray›’nda toplanan meclis; soylular, rahipler ve halk temsilcile-

rinden oluflan, ola¤anüstü flartlarda toplanan ve halk›n flikâyetlerini krala aktaran
bir arac› kurul hükmündeydi. Halka yeni vergiler yükleyece¤i düflünülen bu mec-
liste yap›lan görüflmeler s›ras›nda soylular, rahipler ve halk temsilcileri aras›nda
oylama sistemi yüzünden anlaflmazl›k ç›k›nca meclisin çal›flmalar› ask›ya al›nd›.
Bunun üzerine halk temsilcileri 20 Haziranda bu meclisi Ulusal Meclis ilan ederek,
anayasa haz›rlan›ncaya dek çal›flmalar›n› sürdürme karar› ald›lar. 9 Temmuzda
kendisini Kurucu Meclis ilan eden bu kurulun giderek ihtilalc› bir tehdide dönüfl-
mesi üzerine, aristokratlar ve kral›n meclisi da¤›taca¤› söylentileri yay›ld›. Bunun
üzerine muhalifler halk›n da yo¤un deste¤iyle, mutlak›yetin sembolü haline gelmifl
olan Bastille Hapishanesi’ni basarak mahkûmlar› serbest b›rakt›lar (14 Temmuz
1789). Ard›ndan da Paris Belediyesi’ni ele geçirerek Commune ad›yla yeni bir fle-
hir yönetimi ve kral›n muhaf›zlar›na karfl› ulusal orduyu kurduklar›n› ilan ettiler.
‹syan k›sa sürede tüm Fransa’ya yay›ld› ve halk temsilcileri yeni bir anayasa
yapmak için kurucu meclisi resmen oluflturdular. Meclisin çal›flmalar› sonucunda
asillerin ve ruhban s›n›f›n›n ayr›cal›klar›na son verilerek ‹nsan ve Vatandafl Hakla-
r› Bildirgesi ilan edildi (28 A¤ustos 1789). Haz›rlanacak anayasan›n bafl taraf›na ko-
nulmak üzere haz›rlanan bu bildirgeyle: Her insan›n do¤ufltan hür ve di¤erleriyle
eflit oldu¤u, sorgulanamaz haklar› bulundu¤u, siyasi iktidar›n mutlak manada hal-
ka ait oldu¤u, bu nedenle sadece milletin seçti¤i temsilcilerin yönetme hakk› bu-
lundu¤u ve milletin, temsilcilerini denetleme hakk›n›n hiçbir zaman elinden al›na-
mayaca¤› ilan edilmifltir. Böylece Fransa’da Absolutizm’e ve feodaliteye dayanan, Absolutizm (Mutlak
di¤er bir ifadeyle s›n›fl› siyasi, sosyal ve ekonomik aç›dan eflitsizli¤e dayanan eski Monarfli): Hükümdar
sistemin yerine kurulacak yeni bir siyasi ve sosyal düzenin temel ilkeleri ilan edil- yetkilerinin kanun
s›n›rlamas› olmadan mutlak
mifltir. ve keyfi bir biçimde
‹ktidar ve temsil tan›mlar›n›, dolay›s›yla siyasi-idari denklemi radikal bir biçim- kullan›ld›¤› idare tarz›d›r.
Fransa Kral› XIV. Louis’nin
de de¤ifltiren bu manifestonun ard›ndan yeni bir anayasa haz›rlanarak (14 Eylül (1643-1715) “Devlet Benim”
1791) kral›n yetkileri k›s›tland› ve meflrutiyet yönetimine geçildi. 21 Eylül 1792’de ifadesi Absolutizm’in en k›sa
tan›m›d›r.
Cumhuriyet rejiminin ilan edilmesi önemli bir dönüm noktas› oldu. Ard›ndan XVI.
Louis ve daha sonra da efli Maria Antoinette idam edildiler. Frans›z ‹htilal›’n›n ya-
ratt›¤› siyasi çalkant› ve sistemin yeni esaslar çerçevesinde düzenlenmesi (Direktu-
var ve Konsüllük dönemleri) Napoléon Bonaparte’›n 1804’te imparator seçilmesi-
ne ve böylece Birinci ‹mparatorluk Dönemi’nin bafllamas›na dek sürmüfltür.
Frans›z ‹htilal›’n›n genel sonuçlar› flu flekilde özetlenebilir:
- Fransa’da feodalite y›k›ld› ve vatandafllar aras›nda eflitlik ilkesi kabul edildi.
- Millet egemenli¤i fikri yayg›nlaflarak mutlak monarflilerin y›k›labilece¤i an-
lafl›ld›.
- ‹nsan haklar›, demokrasi, eflitlik, kardefllik ve milliyetçilik fikri yay›lmaya
bafllad›.
- Milliyetçilik ak›m›n›n etkisiyle çok uluslu devletlerde bafllayan ba¤›ms›zl›k
hareketleri sonucunda imparatorluklar y›k›ld›, yerine ulus devletler kurul-
maya baflland›.
- Frans›z ihtilal›; baflta iktidar, devlet ve toplum iliflkileri olmak üzere yaratt›-
¤› yeni siyasi ve sosyal de¤iflimler ve bu geliflmelerin Avrupa’dan bafllayarak
tüm dünyay› etkileyen yeni olaylar›n kayna¤› olmas› bak›m›ndan Yak›n
Ça¤’›n bafllang›c› olarak kabul edilmifltir.
Frans›z ‹htilal›, yaratt›¤› sonuçlar bak›m›ndan günümüz dünyas›n› etkilemeye
devam etmektedir. ‹htilal›n yafland›¤› dönemde Avrupa’da çok uluslu ve mutlak›-
yetle yönetilen devletler mevcuttu. Avusturya, Prusya, ‹ngiltere ve ‹spanya’dan
oluflan bu devletler, ihtilal›n getirdi¤i fikirleri siyasi aç›dan tehlikeli gördüklerinden

Fransa’yla iliflkilerini kopard›lar ve bunun sonucunda 1793-1815 y›llar› aras›nda ‹h-
tilal Savafllar› olarak adland›r›lan mücadele dönemi bafllad›.
Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkileri

Kökleri XVI. yüzy›l ortalar›na kadar giden Osmanl›-Fransa iliflkileri, genel anlamda
Frans›z ‹htilal›’na dek dostane bir çizgide devam etmifltir. Sonraki yüzy›llarda Os-
manl› Devleti, Rusya ve Avusturya’ya karfl› bir denge unsuru olarak gördü¤ü Fran-
sa’yla iliflkilerini siyasi, askeri ve ekonomik anlamda gelifltirmifl ve ilk kez 1536’da
ticari imtiyazlar› (kapitülasyonlar) bu ülkeye vermiflti. 1740’ta daimi hale getirilen
bu ayr›cal›klar sayesinde Fransa Osmanl› Devleti’nden önemli siyasi ve ekonomik
ç›karlar elde etmiflti. ‹htilal›n patlak verdi¤i 1789 y›l›nda Osmanl› taht›na oturan III.
Selim’in, flehzadeli¤inden itibaren tasarlad›¤› reform program›n›n model ülkesi de
yine Fransa’yd›.
Frans›z ‹htilal› patlak verdi¤i s›rada, Osmanl› Devleti Rusya’n›n siyasi emelleri-
ni gerçeklefltirme yönündeki giriflimleriyle 1787’de bafllam›fl olan savaflla meflgul-
dü. Bu dönem ayn› zamanda, Çariçe II. Katerina’n›n Avusturya Kral› Josef’le ittifak
kurma çabalar›na h›z verdi¤i ve Osmanl› Devleti’nin topraklar›n› paylaflma planla-
r› olan “Grek ve Dakya Projeleri”nin gündeme geldi¤i bir dönemdi.
Bâb›âli bafllang›çta, ihtilal öncesi ve sonras›ndaki geliflmeleri di¤er Avrupa
Bab›âli (Yüce Kap›): devletleri gibi Fransa’n›n iç sorunu olarak de¤erlendirmifltir. Öte yandan Osmanl›
SIRA S‹ZDE
Bafllang›çta Pafla Kap›s› ve idarecileri, SIRA
Bat› S‹ZDE
monarflileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda siyasi ve sosyal anlamda adil bir
sadaret makam› için,
bakanl›klar›n yönetime sahip olduklar›n› düflündüklerinden, ihtilal›n sloganlar› olan hürriyet,
kurulmas›ndan sonra da eflitlik ve kardefllik gibi kavramlar›n siyasi sonuçlar›ndan endifle duymad›lar. He-
D Ü fi Ü N EHükümeti”
“Osmanl› L‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
anlam›nda kullan›lan bir nüz iletiflim araçlar›n›n ve ulafl›m imkânlar›n›n s›n›rl› oldu¤u bu dönemde, Fran-
tabirdir. sa’n›n co¤rafi bak›mdan uzak bir ülke oluflu, Bab›âli’nin geliflmelere serinkanl› bir
S O R U S O R U
biçimde yaklaflmas›nda etkili olan bir di¤er etkendi.
D‹KKAT Bu dönemin ulafl›m

D ‹ K K A Tve iletiflim imkânlar› göz önünde bulunduruldu¤unda, Fransa gerçek-
ten Osmanl› Devleti için uzak bir ülkedir. Bu nedenle Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› temel fi-
kirlerin ve dolay›s›yla yaratt›¤› kaosun Osmanl› co¤rafyas›na sirayet edece¤ine ihtimal ve-
N N
rilmemifltir.
AMAÇLARIMIZ ‹htilal›nAMAÇLARIMIZ
Osmanl› Devleti’ne etkileri, genel anlamda olumsuzdu. Öncelikle alt›
çizilmesi gereken fley, Avrupa baflkentlerinde ikamet elçilikleri (daimi elçilik) bu-
lunmayan Osmanl› Devleti’nin Fransa’daki geliflmeleri dolayl› ve ikincil kaynaklar-
K ‹ T A P K ‹ T olmas›d›r.
dan takip etmifl A P Bu nedenle çok sa¤l›kl›, ayr›nt›l› ve eflzamanl› bilgi ak›-
fl›ndan ve iyi iflleyen diplomatik kanallardan söz etmek mümkün de¤ildir. Bu ne-
denle Bab›âli’nin geliflmelere duyars›z ve tepkisiz kald›¤› fleklindeki de¤erlendir-
TELEV‹ZYON meler gerçekçi
T E L E V ‹de¤ildir.
ZYON
Her fleyden önce, baflta milliyetçilik olmak üzere ihtilal›n yayd›¤› fikirlerin, çok
uluslu yap›ya sahip Osmanl› Devleti’nde sempatiyle karfl›lanmas› beklenemezdi.
Frans›z ‹htilal› Osmanl› Devleti üzerinde k›sa ve uzun vadeli etkilere yol açm›flt›r.
‹NTERNET ‹NTERNET
K›sa vadeli etkisi; özellikle Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797), Fransa’n›n Dal-
maçya ve Yedi Ada k›y›lar›nda Osmanl› Devleti’yle s›n›r komflusu olmas›ndan son-
ra bölgede h›zla yay›lan az›nl›k isyanlar›d›r. S›rplar ve Rumlar aras›nda Avrupal›
devletlerinin de tahrik ve destekleriyle h›zla örgütlenen ba¤›ms›zl›k hareketleri so-
nucunda toprak kay›plar› yafland›. Uzun vadeli etkileri ise ihtilal›n yayd›¤› insan
haklar›, eflitlik, özgürlük, hukukun üstünlü¤ü gibi fikir ve düflünceler, Osmanl› ay-
d›nlar›n› etkileyerek Tanzimat Ferman› (1839) ve I. Meflrutiyetin (1876) ilan›n› ha-

z›rlam›flt›r.
‹htilal›n siyasi iliflkiler ba¤lam›nda etkilerine gelince; 1792 y›l›nda Fransa’n›n
yeni rejimini korumak ve siyasi ç›kar hesaplar›yla ihraç etmek üzere do¤al s›n›rla-
r›n›n d›fl›nda savafllara giriflmesi üzerine, Osmanl› Devleti tarafs›zl›¤›n› ilan etmiflti.
Bu arada Fransa’n›n Avusturya ve Rusya’y› ma¤lup etmesi, Osmanl›lar taraf›ndan
sempatiyle karfl›land›. Bununla birlikte Bab›âli, Fransa’n›n ›srar›na ra¤men ihtilal
rejimini tan›makta acele etmedi. Çünkü sebepleri ve sonuçlar› bak›m›ndan Avru-
pa’n›n bir iç sorunu gibi de¤erlendirdikleri ihtilal rejimini, öncelikle Avrupal› dev-
letler tan›mal›yd›. Bu nedenle Bab›âli, kraliyet ve cumhuriyet yanl›lar›na karfl› ta-
rafs›zl›¤›n› ilan ederek diplomatik geliflmeleri izlemeye koyuldu. Yine bu politik
çizginin bir yans›mas› olarak, Avrupal› devletlerin Fransa’ya karfl› kurduklar› koa-
lisyonlara da kat›lmad›. Fransa’n›n, Haziran 1793’te Bab›âli’yi cumhuriyet hüküme-
tini tan›mas› ve müttefik s›fat›yla savafla girmek konusunda ikna etmek amac›yla
gönderdi¤i elçi Descorches’un (Dekorfl)’un çabalar› da sonuçsuz kald›. Bab›âli’nin
bu konudaki kararl› tavr›, Kas›m 1794’te Prusya-Fransa görüflmelerinin bafllamas›-
na dek sürdü. Osmanl› Devleti bu diplomatik temas›, Prusya’n›n Fransa’daki cum-
huriyet rejimini at›lacak tan›nmas› fleklinde yorumlayarak ve 11 Haziran 1795’te el-
çi Verninac’› kabul ederek Fransa’n›n yeni rejimini resmen tan›m›fl oldu.
Fransa, özellikle Napoléon (Napolyon) Bonaparte döneminde Frans›z ‹htila-
l›’n›n getirdi¤i eflitlik, demokrasi ve milliyetçilik sloganlar›n›, düflman olarak gördü-
¤ü devletleri parçalamak için bir koz olarak kullanm›flt›r. “Her millete bir devlet”
slogan›yla çevresindeki ülkeleri parçalayarak hâkimiyet sahas›n› geniflletmek iste-
yen Fransa, bu siyasi söylemi temel insan haklar› ve özgürlüklerin teminat› olarak
göstermekten kaç›nmam›flt›r. Yine ayn› amaçla “özgürlük ve eflitlik” söylemlerini,
M›s›r’›n iflgali sürecinde (1798-1802) meflruiyet gerekçesi olarak kulland›¤› bilin-
mektedir.
Bat›l› büyük devletler, Frans›z ihtilal› ve sonras›nda yaflanan savafllarla bozulan
Avrupa’n›n siyasi dengesini yeniden kurmak için 1815’te Viyana’da bir kongre dü-
zenlediler. Avusturya arflidükü Prens Metternich (Meternih)’in baflkanl›¤›nda
SIRA S‹ZDE dü- SIRA S‹ZDE
zenlenen Viyana Kongresi sonucunda, “Metternih Sistemi” ad› verilen yeni siyasi il-
keler üzerinde uzlafl›ld›. Buna göre; Avrupa’n›n herhangi bir yerinde ayaklanma
meydana geldi¤inde, kongreye kat›lan ülkeler birlikte hareket ederek isyan› derhal
bast›racaklard›. ‹htilal›n getirdi¤i ve yayg›nlaflt›rd›¤› siyasi söylem ve eylemlere ha-
yat hakk› tan›mamay› esas alan Metternih Sistemi’nin, k›sa süreS Osonra R U Osmanl›’ya S O R U
karfl› ayaklanan Rumlara karfl› (Mora ‹syan›) uygulanmamas› bir yana, aç›ktan des-
teklenmesi kongre kararlar›n›n, çok uluslu güçlü Avrupa devletlerinin D‹KKAT
kendilerini D‹KKAT
güvenceye alma çabas›ndan baflka bir amaç tafl›mad›¤›n› göstermifltir.
Frans›z ‹htilal›’na karfl› Viyana Kongresi kararlar› çerçevesinde hareket eden ve
N N
topraklar›nda düzeni sa¤lamak için gerekti¤inde bask› ve fliddet uygulamaktan çe-
kinmeyen devletler, yine de ba¤›ms›zl›k talepleri içeren hareketleri engelleyeme-
diler. ‹htilal›n getirdi¤i fikirler 1820’li y›llardan itibaren giderek ivme kazanarak
1830 ve 1848 y›llar›ndan itibaren büyük isyan dalgalar›na yol açm›flt›r.
Tuncer, Hüner (1996), Metternich’in Osmanl› Politikas› (1815-1848),

K ‹ Ankara.
T A P K ‹ T A P
OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVAfiLARI
Osmanl› Devleti’ni Paylafl›m Projeleri

Rusya, Çar I. Petro döneminde (1682-1725) gerçeklefltirdi¤i idari ve askeri reform-
lar sayesinde güçlenmifl ve Avrupa siyasetinde önemli bir aktör olmas›n› sa¤laya-
cak siyasi hedefler koymufltu. Bu siyasi ajandan›n en önemli bafll›klar›; Orta Avru-
pa’ya geçifl aç›s›ndan stratejik önemi olan Lehistan (Polonya) üzerinde hâkimiyet te-
sis etmek, Slav kökenli uluslarla yak›n iliflkiler kurmak, Ortodokslar› koruma alt›na
almak, K›r›m’a yerleflmek suretiyle Karadeniz’de ve Bo¤azlarda egemenlik kurup
Ege ve Akdeniz havzas›na aç›lmak, di¤er bir ifadeyle “s›cak denizlere” inmekti.
Rusya’n›n dünya siyasetinde söz sahibi olabilmesinin bir di¤er unsuru da Bal-
t›k Denizi üzerinden s›cak denizlere inmekti. Bu hedefin önündeki en önemli en-
gel olan ‹sveç’le yapt›¤› Poltova Savafl› (1709)’n› kazan›nca, projenin ikinci ad›m›
olarak Osmanl› co¤rafyas›na yönelme karar› ald›lar. Bu ba¤lamda Ruslar›n Eflak-
Bo¤dan (Memleketeyn) beylerini Bab›âli’ye karfl› k›flk›rtmalar› ve Poltava’da yen-
dikleri ‹sveç Kral› XII. Karl (Charles, Demirbafl fiarl)’› takip bahanesiyle Osmanl› s›-
n›rlar›n› ihlal etmesiyle bafllayan Prut Savafl› (1711)’nda Osmanl›lar›n galip gelme-
si, bu plan›n bir süre rafa kald›r›lmas›na sebep oldu.
Prut zaferi Osmanl›lar›n Karlofça Antlaflmas›’yla (1699) kaybettikleri topraklar›
geri alma ümidini güçlendirirken, devletin sars›lm›fl olan prestijini düzeltmek aç›-
s›ndan da önemliydi. Rusya sonraki dönemlerde de yukar›da de¤inilen siyasi emel-
lerini gerçeklefltirmek için farkl› gerekçelerle Osmanl› Devleti’yle defalarca savafl-
t›. Genelde Avusturya ile ittifak yap›larak aç›lan bu savafllarda, Bab›âli kimi zaman
Fransa’n›n arabuluculu¤uyla nefes alabildi. Ancak bu siyasi arabuluculuk ve des-
SIRA S‹ZDE tek karfl›l›¤›nda Fransa’ya verilmifl olan geçici kapitülasyonlar›n daimi hale getiril-
SIRA S‹ZDE
mesi (1740) ve Kudüs’teki kutsal yerlere dair verdi¤i di¤er ayr›cal›klar, ileride d›fl
politikas›n› ve ekonomisini olumsuz yönde etkileyecektir.
SIRA S‹ZDE Kapitülasyonlar›n zamanla Osmanl› Devleti’nin aleyhine dönüflmesinin nedenleri neler
SIRA S‹ZDE
S O R U 4 olabilir? S O R U
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü figeleneksel
Rusya’n›n ÜNEL‹M politikas› olan Balkanlar veya Bo¤azlar üzerinden “s›cak
D‹KKAT D‹KKAT
denizlere inme” hedefinin gerçekleflmesi, Karadeniz ve Avrupa’da iki önemli üs-
S O R U sün elde edilmesini
S O R U zorunlu k›lmaktayd›. Bu iki kilit nokta, K›r›m ve Lehistan idi.
N N
SIRA S‹ZDE GörünürdeSIRA S‹ZDE meselesinden ç›kan 1768-1774 savafl› esnas›nda Çeflme’de Os-
Lehistan
manl› donanmas›n› yakan (1770) ve kazan›mlar›n› I. Abdülhamid devrinde Küçük
D‹KKAT D‹KKAT
Kaynarca Antlaflmas› (1774)’yla tescil ettiren Rusya, ikinci hedefi olan K›r›m’a yö-
neldi.
N N
K ‹ T A P Bu konuda daha
K ‹ Tfazla
A P bilgi için flu kitab› okuyunuz: Osman Köse, (2006), 1774 Küçük Ka-
yarca Antlaflmas›, Ankara.
TELEV‹ZYON Çariçe TII.

E L EKaterina
V ‹ Z Y O N (1762-1796), Rusya’n›n geleneksel siyasi emellerini gerçek-
lefltirmek konusunda I. Petro ve takipçilerinden çok daha tutkuluydu. K›r›m’a sa-
K ‹ T A P K ‹ T A P
hip olan ve bu bölgeyi Osmanl› Devleti’ne karfl› yap›lacak askeri harekât›n üssü
haline getiren II. Katerina, Bizans’›n canland›r›lmas›n› ve Osmanl› topraklar›n›n
‹NTERNET ‹ N T E hedefleyen
paylafl›lmas›n› RNET ve “Grek” ve “Dakya” ad›yla an›lan siyasi projeler haz›r-
lad›. Bu ba¤lamda, Osmanl›-Rus Savafl› esnas›nda önce Prens Potemkin “fiark (Do-
¤u) Sisteminin Büyük Plan› (Grek Projesi)” ad›yla Osmanl› Devleti’ni y›kma plan›
haz›rlad›. Buna göre; Türkler Avrupa’dan kovulacak, Rus prensin yönetiminde bafl-
kenti ‹stanbul olacak Grek devleti kurulacak ve Bizans ‹mparatorlu¤u ihya edile-
cekti. Bu amaçla II. Katerina do¤an torununa Bizans’›n kurucusu Konstantin’in ad›-
n› verirken Yunan adalar›ndan süt anneler getirerek torununu emzirtmek gibi gü-
lünç ve popülist propaganda ad›mlar› atmaktan da geri durmam›flt›r. Dakya Proje-
si ise Eflak-Bo¤dan, Besarabya, di¤er bir ifadeyle Tuna ve Dinyester nehirleri ara-
s›ndaki Osmanl› topraklar›n›n iflgalini ve Avusturya ile Rusya’n›n güdümünde Dak-
ya ad›yla yeni bir uydu devletin kurulmas›n› öngörmekteydi.
SIRAb›rakmay›
Osmanl› Devleti’ni muhtemel bir savaflta yine iki atefl aras›nda S‹ZDE hedef- SIRA S‹ZDE
leyen Çariçe, Avusturya Kral› II. Josef’i yan›na çekmek amac›yla 1780 ve 1787’de
iki kez ülkesine davet etti. “Bizans yolu” yazan zafer taklar›ndan geçerek K›r›m’›
gezen iki hükümdar, Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m›n› gösteren haritalar haz›rla-
tarak, adeta psikolojik savafl taktikleriyle Bab›âli’ye gözda¤› vermekten geri durma-
d›lar. S O R U S O R U
Avusturya’n›n Rusya ile birlikte hareket etmesi, iki devletin mutlak dost
D ‹ Kve
K Amüttefik
T olma- D‹KKAT
s› fleklinde yorumlanmamal›d›r. Avusturya’n›n gündeminde Bizans’›n canland›r›lmas› ko-
nusu yoktu. Amaç da¤›lmas› muhtemel bir imparatorlu¤un Balkan topraklar›n›n paylafl›l-
N N
mas›yd›.
Rusya’n›n Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u olumsuzAMAÇLARIMIZ

flartlardan yararlana- AMAÇLARIMIZ
rak K›r›m’›n yönetimine fiilen müdahale etmesi, bölgedeki siyasi tansiyonu yeni-
den yükseltti. Yine Fransa’n›n araya girmesiyle 1779’da imzalanan Aynal›kavak
Tenkihnâmesi (sözleflme) geçici bir sükûnet sa¤lad›ysa da Rusya’n›nK ‹ T A PKüçük Kay- K ‹ T A P
narca Antlaflmas›’yla Osmanl› Devleti’nden ay›rd›¤› K›r›m’› kendi topraklar›na kat-
t›¤›n› (ilhak) ilan etmesini engelleyemedi (1783). Bölgedeki siyasi dengeyi Rusya
lehine de¤ifltiren iflgal üzerine bafllat›lan diplomatik çabalar sonuç
T E L E V ‹vermeyince,
ZYON iki TELEV‹ZYON
ülke aras›nda savafl yeniden bafllad› (17 A¤ustos 1787). Ancak savafl›n ilan›ndan al-
t› ay sonra Avusturya’n›n savafla müdahil olmas›yla, Osmanl› Devleti yine iki atefl
aras›nda kalm›fl oldu. Bafllang›çta müttefiklere karfl› kara savafllar›nda yerel baz› ba-
flar›lar elde edildi. Öte yandan Kaptan-› derya Gazi Hasan Pafla komutas›ndaki do-
nanma da deniz savafllar›nda yer yer zaferler kazand›ysa da müttefiklerin ilerleyifli
engellenemedi. Hotin ve Özi gibi önemli kalelerin elden ç›k›fl› ve özellikle Özi’de
Ocak 1789’da yirmi befl bine yak›n masum Müslüman sivilin katledilmesi, Osmanl›
baflkentinde büyük bir üzüntü ve tepki yaratt›. Sultan I. Abdülhamid bu geliflmeler-
den duydu¤u üzüntü sebebiyle hastaland› ve bir süre sonra da vefat etti.
III. Selim’in tahta ç›k›fl›yla (7 Nisan 1789) kamuoyunda, biraz da devlet eliyle
estirilen ümit ve heyecan rüzgâr› müttefikleri geri püskürtecek kadar güçlü olma-
d›¤›ndan, Ekim 1789’a gelindi¤inde Rusya’n›n Eflak-Bo¤dan’›, Avusturya’n›n da
Belgrad’› iflgali engellenemedi. Ancak afla¤›da ayr›nt›l› olarak de¤inilece¤i üzere,
‹sveç’in yak›n tehdit olarak gördü¤ü Rusya’ya karfl› savafl ilan› ve 11 Temmuz
1789’da Osmanl› Devleti’yle ittifak antlaflmas› imzalamas›, Rusya’y› iki atefl aras›n-
da b›rakm›flt›r. Benzer flekilde Hollanda ve Macaristan’daki milliyetçi ayaklanmala-
r› bast›rmaya çal›flan Avusturya da 31 Ocak 1790’da imzalanan Osmanl›-Prusya it-
tifak›yla müttefiki gibi iki atefl aras›nda kalm›fl oldu.
Osmanl›lar› hayli y›pratm›fl olan bu zorlu süreç, hiç beklenmedik bir d›fl gelifl-
meyle bambaflka bir boyut kazand›. Bu s›rada patlak veren Frans›z ‹htilal› çok
uluslu ve co¤rafi aç›dan Fransa’ya yak›n olan Avusturya’y› endiflelendirince, Bab›â-
li için savafl› sona erdirme ihtimali belirmifl oldu. Avusturya; Hollanda, Macaristan
ve Galiçya’da, hatta Germenlerin yaflad›¤› topraklarda uygulad›¤› radikal reformlar
sebebiyle ayaklanma belirtilerinin ortaya ç›kmas›ndan ötürü, Osmanl› Devleti’yle
süren savafl› bir an önce sona erdirmenin yollar›n› aramaya bafllad›. Öte yandan
Prusya’n›n Avusturya üzerinde kurdu¤u bask› ve oluflturdu¤u tehdit sonucunda
Osmanl›-Avusturya bar›fl görüflmeleri bafllad› ve uzun bir müzakere sürecinin ar-
d›ndan oldukça müsait flartlarda Zifltovi Antlaflmas› imzaland› (4 A¤ustos 1791).
Günümüzde Bulgaristan’›n kuzeyinde yer alan Svifltov kasabas›nda imzalanan Zifl-
tovi Antlaflmas›’yla sona erdirilen bu savafl, ayn› zamanda son Osmanl›-Avusturya
savafl› olmas› bak›m›ndan da önemlidir.
Frans›zca ve Türkçe olarak kaleme al›nan ve on dört maddeden oluflan bu ant-
laflman›n önemli maddeleri flu flekilde özetlenebilir:
- Osmanl› Devleti birkaç bölge hariç, baflta Belgrat olmak üzere kaybetti¤i
topraklar›n büyük bir bölümünü geri alacak neredeyse savafltan önceki s›-
n›rlar›na kavuflacakt›r.
- Avusturya aç›k ya da gizli Rusya ile Osmanl› Devleti aleyhinde antlaflma im-
zalamayacakt›r. Hotin Rusya ile bar›fl antlaflmas› imzalan›ncaya dek tarafs›z
bölge statüsüyle Avusturya’n›n denetiminde kalacakt›r.
- Savafl süresince, al›nan sivil-asker tüm esirler karfl›l›kl› olarak iade edilecek-
tir. Gönüllü olarak din de¤ifltiren Müslüman ve H›ristiyanlar bu kapsamda
de¤erlendirilmeyecektir.
- Her iki devlet savafl süresince büyük yara alan ticari hayat› canland›rmak
için karada ve denizde gereken ad›mlar› atacakt›r. Bu ba¤lamda savafl önce-
sine ait alacak verecek ifllerinin h›zla halledilmesi için gereken hukuki ve si-
yasi irade gösterilecektir.
- ‹ki ülkenin s›n›rlar›nda görev yapan üst düzey sivil-asker memurlar, tecavüz
ve ya¤ma hareketlerine kesinlikle izin vermeyecektir.
- Osmanl› topraklar›nda yaflayan Katolik din adamlar› ve cemaatlerinin dini
özgürlüklerine müdahale edilmeyecek, kilise tamiratlar›n›n engellenmeye-
cek ve baflta Kudüs olmak üzere kutsal yerleri ziyaretlerine k›s›tlama getiril-
meyecektir .
Avusturya’n›n savafltan çekilmesi ve Frans›z ‹htilal›’n›n yaratt›¤› endifle nedeniy-
le Rusya da ‹sveç ve Bab›âli ile savafl› sonland›rman›n yollar›n› aramaya bafllad›.
Bu amaçla önce ‹sveç ile Marale Antlaflmas›’n› imzalayarak (14 A¤ustos 1790) Ku-
zey’deki mücadelesini sona erdirdi. Ard›ndan Rusya on befl oturum ve iki buçuk
ay süren müzakerelerden sonra Osmanl› Devleti ile Yafl Antlaflmas›’n› imzalayarak
(10 Ocak 1792) befl y›l›k savafl dönemini bitirdi.
Girifl metni ve on üç maddeden oluflan Yafl Antlaflmas›’n›n önemli maddeleri flu
flekilde s›ralanabilir:
- ‹ki ülke aras›ndaki husumet sona erdirilecek, dostluk iliflkilerinin kurulmas›
için taraflar çaba gösterecekler.
- Taraflar tüm esirleri ve el konmufl mallar› iade edecek. Taraflar›n tabiiyetin-
de bulunan ancak gönüllü olarak din de¤ifltirenler bu maddenin d›fl›nda tu-
tulacakt›r.
- Küçük Kaynarca Antlaflmas› (1774) ve sonras›nda iki taraf aras›nda imzala-
nan antlaflmalar›n hükümlerinin geçerlili¤i kabul edilecektir.
- Dinyester (Turla) nehri iki ülke aras›nda s›n›r olarak belirleyen bu antlaflma
gere¤i, K›r›m ve Özi (Dinyeper) akarsuyuna dek uzanan topraklar Rusya’ya
terk edilecektir.
- Di¤er bölgelerdeki s›n›rlar savafl öncesindeki haliyle kabul edilip koruna-
cakt›r.
- ‹ki ülke aras›ndaki ticaretin yeniden canland›r›lmas› için taraflar çaba göste-
recek, Akdeniz’de korsanl›k faaliyetlerini engellemek için iflbirli¤i yapacak-
lard›r. S O R U S O R U
Osmanl› Devleti bu antlaflma ile K›r›m’›n Rusya’ya ait oldu¤unu kabulDetti

‹ K Kve
A TÖzi ile civar›- D‹KKAT
n› kaybetti. Ayr›ca bu antlaflmada Rusya’n›n Kafkasya’daki nüfuz alan›n›n genifllemesini
sa¤layacak maddeler de yer almaktayd›.
N N
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAK HAMLELER‹

Yak›nça¤› bafllatan Frans›z ‹htilal›’n›n (1789) meydana geldi¤i XVIII. yüzy›l›n son
çeyre¤inde Osmanl› Devleti Rusya ve Avusturya ile savafl halindeydi. Bu iki devle-
tin Do¤u Avrupa ve Kuzey Karadeniz üzerindeki emellerinden kaynaklanan ve
1787’de bafllam›fl olan bu savafl, ihtilal›n patlak verdi¤i dönemde K ‹ T A Osmanl›lar›n
P K ‹ T A P
aleyhine bir seyir takip etmeye bafllad›. Bu esnada yaflanan taht de¤iflikli¤iyle I.
Abdülhamid’in yerine III. Selim’in geçmesi halkta yeni bir heyecan ve zafer ümidi
yaratt›ysa da beklentilerin aksine yenilgiler sürdü. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Öte yandan siyasi ç›karlar›n›n çak›flmas› nedeniyle birlikte hareket eden iki
devlet, Avusturya ve Rusya da Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m› konusunda tetikte
ve rekabet halindeydi. Di¤er taraftan müttefik iki devlet, Almanya üzerinde üstün-
lük sa¤lama konusunda mücadele halindeydi. Bu nedenle Prusya, Avusturya’n›n
Tuna’y› geçmesini istememekteydi. Ayn› flekilde kuzeyde ‹sveç, Rusya ve Avustur-
ya’n›n genifllemesini kendisi aç›s›ndan büyük bir tehdit olarak de¤erlendirmektey-
di. Çünkü Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m›ndan sonra, iki müttefik devletin nüfuz
alanlar›n› geniflletmek amac›yla Prusya ve ‹sveç üzerine yürüyeceklerinden emin-
diler. Bu yeni siyasi denklemde, ‹sveç savafl atmosferinden yararlanarak daha ön-
ce kaybetti¤i topraklar› Rusya’dan alma hesaplar› içindeydi. Bu k›r›lgan siyasi den-
ge ve beklentiler içinde ilk ad›m kuzeyden geldi. ‹sveç Temmuz 1788’de Rusya’ya
bir ültimatom vererek Güney Finlandiya ile Kareli’nin iadesini istedi, ret yan›t› al›n-
ca da Osmanl› Devleti’nin yan›nda savafla girdi¤ini ilan etti.
Bu esnada Osmanl› Devleti iki atefl aras›nda sürdürdü¤ü ve giderek daha fazla
zorland›¤› savaflta nefes almas›n› sa¤layacak d›fl geliflmeleri yak›ndan takip etmek-
teydi. Mevcut siyasi ve askeri gücüyle topraklar›n› koruyamayaca¤›n› kabul eden
Bab›âli, d›fl siyasette yaln›z hareket etme al›flkanl›¤›n› terk ederek müttefik aray›fl›-
na girdi. ‹sveç’in Rusya’ya savafl ilan›, bu tür bir ittifak antlaflmas› için önemli bir
zemin ve bafllang›ç olarak de¤erlendirildi. Yo¤un diplomatik temaslar ve müzake-
reler sonucunda, tarihinde ilk kez ‹sveç (11 Temmuz 1789) ve Prusya (31 Ocak
1790) ile di¤er bir ifadeyle iki H›ristiyan devletle yaz›l› ittifak anlaflmas› imzalam›fl-
t›r. ‹sveç ve Prusya ile yap›lan bu iki ittifak antlaflmas› ayn› zamanda Osmanl›lar›n
Avrupa diplomasisine dâhil olmas› bak›m›ndan da önemlidir.
Osmanl›-‹sveç ‹ttifak›
Dünya siyaset ve ticaretinin can damar› olan ve “s›cak denizler” fleklinde adland›-
r›lan Akdeniz havzas›na inme ve buradan da Yeni Dünya’ya aç›lma ihtiyac›, Rus
Çar› I. Petro’ya iki istikamet göstermekteydi: Kuzeyde ‹sveç, güneyde Osmanl›
Devleti taraf›ndan kapat›lm›fl olan Balt›k ve Karadeniz. Siyasi flartlar ve bölgesel ça-
t›flmalar, ‹sveç istikametinin zorlanmas›n› daha makul k›lmaktayd›. Çar I. Petro da
çok daha güçlü Osmanl› Devleti’yle savaflmaktansa daha zay›f rakibinin üzerine
yürüdü ve iki ülke aras›nda “Büyük Kuzey Savafllar›” yafland› (1700-1721). Bu sa-
vafllar esnas›nda ‹sveç Kral› XII. Karl (Demirbafl fiarl) Rus ordular›na direnç göste-
remeyip 1709’da Poltova’da ma¤lup oldu ve yaral› halde Osmanl› topraklar›na s›-
¤›nd›. Rusya’n›n mülteci ‹sveç kral› ve maiyetini takip gerekçesiyle s›n›r ihlali, bu
defa Osmanl› Devleti ile Rusya’y› savafl›n efli¤ine getirdi. Bu arada ‹sveç kral›n›n
bu s›¤›nma olay›n›n yarataca¤› kriz ve sonras›nda tak›nd›¤› siyasi gerginli¤i artt›r›-
c› tav›r, Rusya ile Osmanl› Devleti’ni s›cak bir çat›flmaya sürüklemek için sergilen-
mifl bilinçli bir eylem olma ihtimalini de akla getirmektedir. Çünkü bu süreç, s›n›r
ihlalleri ve ard›ndan gelen restleflmeler 1711’de Prut Savafl›’n›n fitilini atefllemifltir.
XVIII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Rusya’n›n, Karadeniz ve Balt›k denizi üze-
rinden Ege ve Akdeniz’e inme emelleri, Osmanl› Devleti ile ‹sveç’in siyasi iflbirli¤i-
nin zeminini oluflturmufltur. Rusya müttefiki Avusturya ile III. August’un 1763’teki
ölümünden sonra Lehistan’›n krall›k seçimlerine müdahale ettiler. Ayr›ca Rus yan-
l›s› olmayan Lehlilerin Osmanl› topraklar›na s›¤›nmas›n› bahane ederek 1768-1774
savafl›n› bafllatt›lar. Lehistan’›n paylafl›lmas›n›n ard›ndan yine müttefiklerin 1787 y›-
l›nda Osmanl› Devleti’ne yeniden savafl açmas›, bir sonraki iflgal plan›na hedef ol-
maktan endiflelenen ‹sveç’in de bu savaflta taraf olmas›na yol açt›. Kuzey’de bu ge-
liflmeler yaflan›rken, Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar› da olanca fliddetiyle sür-
mekteydi.
‹sveç’in savafl karar› almas›nda, ‹ngiltere’nin ekonomik ve askeri yard›m taah-
hütleri de etkili olmufltur. Öte yandan ‹sveç, savafl›n getirece¤i a¤›r mali yükü kar-
fl›lamak amac›yla; karada ve denizde bafllataca¤› askeri harekâtla Rus kuvvetlerinin
bir k›sm›n› meflgul etmek ve donanmas›n› Balt›k Denizi’ne çekmek karfl›l›¤›nda
Osmanl› Devleti’nden yüklü bir malî yard›m talebinde bulundu. Osmanl› Devle-
ti’nin bu teklifi kabul etmesi ve ‹sveç’in savafla girmesi gerçekten de dengeleri de-
¤ifltirdi ve Rusya Balt›k donanmas›n› Akdeniz’e gönderme plan›n› ask›ya ald›. ‹s-
veç faktörü savafl›n Akdeniz’e yay›lmas›n›n engel olurken, Rusya da aynen Osman-
l› Devleti gibi iki cepheli bir savafla maruz kald›. Buna karfl›n Rus Çar›’n›n Dani-
marka’y› k›flk›rtarak ‹sveç’i zor durumda b›rakma hamlesi, ‹ngiltere ile Prusya’n›n
devreye girmesi ve Danimarka’ya gözda¤› vermesiyle sonuçsuz kald›.
Genel hatlar›yla belirtilen siyasi konjonktür ve ‹sveç’in savafl karar› almas›n›n
ard›ndan cephede fiilen bafllayan iflbirli¤i 11 Temmuz 1789’da imzalanan Osman-
l›- ‹sveç ‹ttifak Mukavelesi (sözleflme) ile resmiyet kazand›. Dört maddeden oluflan
bu sözleflmeye göre: Osmanl› Devleti, savafla devam etmesi karfl›l›¤›nda y›lda iki-
fler bin olmak üzere toplamda on milyon kurufl ödeyecek; savafl sonuçland›¤›nda
iki devlet Rusya ile ayr› ayr› antlaflma yapmayacak ve iflgal edilmifl topraklar›n ge-
ri al›nmas› konusunda iflbirli¤i ve ortak tav›r sergilenecekti.
Osmanl›-‹sveç ittifak Mukavelesi, Osmanl› Devleti’nin ilk kez H›ristiyan bir dev-
letle yapt›¤› anlaflmad›r. Fakat karfl›l›kl›l›k esas›na dayanmad›¤› için tam bir ittifak
antlaflmas› de¤ildir. Bu antlaflma, ‹sveç’in Rusya’ya karfl› savafllarda varl›k göstere-
memesinden dolay› Verela Antlaflmas›’yla (1790) savafltan çekilmesi nedeniyle
beklenen katk›y› da sa¤lamad›. Bu yüzden Osmanl› Devleti dengeleri tekrar de¤ifl-
tiren bu bofllu¤u Prusya ile ittifak yaparak telafi etmeye çal›flacakt›r.
Osmanl›-Prusya ‹ttifak›
Rusya ve Avusturya’n›n yukar›da belirtilen siyasi dengeler ve emeller ba¤lam›nda
Do¤u ve Orta Avrupa’daki planlar›, özellikle Lehistan’›n paylafl›lmas›ndan sonra
Prusya’y› hedef haline getirdi. Bu tehdit Prusya ve Osmanl› Devleti’nin siyasi an-
lamda yak›nlaflmas›n› sa¤layan önemli bir geliflmeydi. Osmanl›-Prusya ‹ttifak Ant-

laflmas›, Bab›âli’nin H›ristiyan bir devletle karfl›l›kl› yükümlülükler çerçevesinde

imzalad›¤› ilk ittifak anlaflmas›d›r (31 Ocak 1790). S O R U S O R U
‹sveç’le 1789’da imzalanan siyasi metin, karfl›l›kl› yükümlülükler içermedi¤inden

D‹KKAT ve bar›fl D‹KKAT
görüflmelerinde ba¤›ms›z hareket etme imkân› tan›mad›¤›ndan, ittifak antlaflmas›ndan çok
bir mukavele (sözleflme) olarak de¤erlendirilmektedir.
N N
Osmanl›-Prusya ittifak antlaflmas›na göre; Prusya 1790 ilkbahar›nda savafla ka-

t›lacak ve ‹stanbul’un hem karadan hem de Karadeniz taraf›ndan güvenli¤i sa¤lan-
mad›kça Rusya ile bar›fla yanaflmayacakt›. Buna karfl›l›k Osmanl› Devleti Avustur-
ya’n›n Lehistan’dan ald›¤› Galiçya’n›n Prusya’ya verilmesi için SIRA
gereken S‹ZDEçabay› gös- SIRA S‹ZDE
terecekti. Ayr›ca Prusya, Osmanl› Devleti K›r›m’› almad›kça savafla
K ‹ T Ason P vermeye- K ‹ T A P
cek, Bab›âli de Prusya ve ‹sveç’le bar›fl imzalamad›kça Rusya ve Avusturya ile mü-
zakere masas›na oturmayacakt›. Savafl sonras›nda ise Osmanl› Devleti’nin elinde
kalan topraklar› Prusya garanti edecek, ayn› teminat›n ‹ngiltere,
T E L Hollanda
E V ‹ Z Y O N ve ‹sveç TELEV‹ZYON
taraf›ndan verilmesini sa¤layacakt›. S O R U S O R U
Prusya söz konusu ittifak antlaflmas›n› yapt›ktan hemen sonra, bar›fla zorlamak
amac›yla Avusturya s›n›rlar›na asker y›¤d›. Bu ad›m, 1789’da Belgrad’›n
D‹KKAT ve ard›n- D‹KKAT
dan güneydo¤usundaki Pasarofça (bugün Pozarevac)’n›n düflmesini sa¤lay›nca
Avusturya cephesinde zor durumda olan Osmanl› Devleti rahat bir nefes ald›. Bu
N N
ittifaklar süreci ve patlak veren Frans›z ‹htilal› (1789), ma¤lubiyeti kaç›n›lmaz gibi
görünen Osmanl› Devleti’nin nispeten müsait flartlarda Avusturya ile 1791’de Zifl-
tovi Antlaflmas›’n›, Rusya ile 1792’de Yafl Antlaflmas›’n› imzalamas›na
AMAÇLARIMIZimkân ver- AMAÇLARIMIZ
mifl, böylece befl y›ll›k çok cepheli savafllar dönemi son bulmufltur.
Bu konuda daha detayl› bilgi için flu kitab› okuyunuz: Kemal BeydilliK(1984),
‹ T A P1790 Osman- K ‹ T A P
l› Prusya ‹ttifak› (Meydana Gelifli, Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul.
Campo Formio Antlaflmas› ve Osmanl› Devleti

Frans›z ‹htilal›’ndan sonra, k›ta Avrupa’s›nda monarfliyle idare edilen çok uluslu ül-
keler ve ‹ngiltere, ihtilal›n yayd›¤› siyasi fikirleri tehlikeli gördüklerinden Fransa’ya
cephe alm›fllard›. Bu gergin siyasi atmosfer bir süre sonra ‹htilal Savafllar› olarak
adland›r›lacak mücadele dönemini bafllatt›.
Bu ba¤lamda Fransa hükümeti Avusturya’y› dize getirmek amac›yla, Avustur-
ya’ya Ren üzerinden iki ordu sevk etme karar› ald›. Ayr›ca destek mahiyetinde da-
ha küçük bir ordu Kuzey ‹talya üzerinden gönderilecekti. Güneyden gönderilecek
bu sonuncu kuvvetin esas görevi Avusturya’y› iki yönde meflgul etmek ve böylece
kuzeyden gidecek ordular›n iflini kolaylaflt›rmakt›. Ancak beklenenin aksine Avus-
turya’y› güneyden gönderilen bu ordu dize getirecektir.
Bu s›rada y›ld›z› parlayan Frans›z General Napolyon Bonapart ordunun güney
kolunun komutan› olarak 1796’da fazla zorlanmadan Kuzey ve Orta ‹talya’y› ele
geçirdikten sonra Viyana’ya yöneldi. Öncelikle Avusturya ve Sardunya kuvvetleri-
nin birleflmesine f›rsat vermeyerek baflar›l› bir strateji takip etti. May›s 1796’da Sar-
dunya’y› saf d›fl› b›rak›nca ifli iyice kolaylaflt›. Bu arada Avusturya, Fransa’n›n ku-
zey ordular›n› ma¤lup ettiyse de güney ordusunun ilerleyiflini bir türlü durdurama-
d›. Özellikle Napolyon’un Parma ve Modena dukal›klar›n› elde ettikten sonra bü-
tün Kuzey ‹talya’y› kontrol alt›na almas›yla köfleye s›k›flan Avusturya, bafllatt›¤›
diplomatik giriflim sonucunda Fransa ile Campo Formio Antlaflmas›’n› imzalamak
zorunda kalm›flt›r (17 Ekim 1797).
Bugün Kuzeydo¤u ‹talya’da Udine yak›nlar›nda bir köy olan Campo Formio’da
imzalanan bu bar›fl antlaflmas›na göre; Avusturya, Fransa’n›n 1795’te iflgal etti¤i
Belçika’n›n bu ülkeye ait oldu¤unu kabul ediyordu. Buna karfl›n Venedik Cumhu-
riyeti’nin topraklar› iki devlet aras›nda paylafl›lacakt›. Adige nehrine kadar uzanan
Dalmaçya k›y›lar›n› Avusturya al›yordu. Nehrin do¤usundaki topraklar ise Napol-
yon’un kurdu¤u Cisalpine Cumhuriyeti’ne b›rak›lacakt›. Venedik’e ait Yedi Ada da
yine Fransa’ya b›rak›lacakt›.
Venedik Cumhuriyeti’ni ortadan kald›ran bu antlaflma, içerdi¤i maddeler nede-
niyle sadece Avrupa’daki siyasi dengeyi de¤ifltiren ve iki devleti ilgilendiren bir ge-
SIRA S‹ZDE SIRA
liflme olarak S‹ZDE
de¤erlendirilemez. Çünkü Fransa bu antlaflmayla; Kuzey ‹talya, Yedi
Ada ile Preveze ve Parga gibi k›y› kentlerine yerleflerek tarihte ilk kez karadan Os-
manl› Devleti’ne komflu olmufltur. Öte yandan Dalmaçya k›y›lar› ile Adig’e kadar
olan Venedik topraklar›n› alan Avusturya Adriyatik Denizi’ne ç›km›flt›r. Fransa ve
Avusturya’n›n bu kazan›mlar›yla ortaya ç›kan yeni siyasi durum, Osmanl› Devle-
S O R U S O R U egemenli¤ini direkt tehdit etmeye bafllam›flt›r.
ti’nin Balkanlardaki
D‹KKAT Bu geliflmeninD ‹ yaratt›¤›

KKAT en büyük tehdit Fransa’n›n bu bölgelerdeki S›rp ve Rumlar baflta
olmak gayrimüslim az›nl›klar› Osmanl› Devleti aleyhine k›flk›rtmaya bafllam›fl olmas›yd›.
Di¤er yandan Napolyon’un Bosna ve Arnavutluk’u iflgal girifliminde bulunaca¤›na dair Pa-
N N
ris kulislerinden s›zan haberler, bu endifleleri zirveye tafl›m›flt›r.
AMAÇLARIMIZ Bu dönemde
AMAÇLARIMIZFransa’n›n Osmanl›lar›n Bat› s›n›rlar›nda yaymaya bafllad›klar› ba-
¤›ms›zl›kç› ve ulusçu fikirler, iki ülkenin geleneksel iyi siyasi iliflkilerini temelden
sarst›. Paris’teki siyasi ve askeri hareketlili¤i elçisi Moral› es-Seyyid Ali Efendi vas›-
K ‹ T A P tas›yla yak›ndan
K ‹ T Atakip P etmeye çal›flan Bab›âli, -daha sonraki ünitelerde verilecek
olan- Napolyon’un Tulon liman›nda haz›rlatt›¤› donaman›n hedefini ö¤renmek is-
tedi. Bu arada Bab›âli di¤er Avrupal› ülkelere yak›nlaflarak Fransa tehdidini denge-
TELEV‹ZYON lemeye veT Ealternatifler
L E V ‹ Z Y O N üretmeye çabalarken, Fransa’n›n ‹stanbul’a gönderdi¤i elçi
Dubayet’nin (Dubaye), iki ülke aras›nda bir savunma antlaflmas› imzalanmas› yö-
nündeki teklifle hedef sapt›rma ve Bab›âli’nin flüphelerini giderme peflindeydi. So-
nuçta, bir sonraki ünitede detaylar› anlat›laca¤› gibi Fransa 1798’de M›s›r’› iflgal gi-
rifliminde Bab›âli’yi haz›rl›ks›z yakalad›. Bu iflgal giriflimi, ayn› zamanda geleneksel
Osmanl›-Frans›z iliflkilerinde bir dönüm noktas› ve Bab›âli’nin d›fl iliflkilerinde
“Denge Politikas›”n›n (muvazene siyaseti) bafllang›c› olacakt›r.
SIRA S‹ZDE Fransa’n›n Yedi

SIRA Ada ve Arnavutluk k›y›lar›na yerleflmesi Osmanl›lar›n güvenli¤i aç›s›ndan
S‹ZDE
5 ne gibi sorunlar yaratm›flt›r.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Özet
N
A M A Ç
XVIII. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› Devleti’nin ge- N
A M A Ç
Frans›z ‹htilal› ve Osmanl› Devleti üzerindeki et-
1 nel durumunu aç›klayabilme 2 kilerini çözümleyebilme
XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, XVIII. yüzy›l sonunda önce Fransa’da ard›ndan
Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n yaratt›¤› sars›nt›la- da tüm dünyada siyaset kavram›n›n ve toplum
ra ra¤men, Osmanl› Devleti hala üç k›taya yay›- devlet iliflkilerinin yeniden tan›mlanmas›na yol
lan co¤rafyas›nda farkl› uluslar› bünyesinde ba- açan Frans›z ‹htilal› (1789) patlak verdi¤inde, Os-
r›nd›ran dünyan›n en güçlü devletlerinden biri manl› Devleti Rusya ile 1787’de bafllam›fl olan sa-
konumundayd›. Ancak 1768 sonras›nda Rusya vaflla meflguldü. Bab›âli bafllang›çta, ihtilal önce-
ve Avusturya ile bafllayacak zincirleme savafllar si ve sonras›ndaki geliflmeleri di¤er Avrupa dev-
dönemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflle- letleri gibi Fransa’n›n iç sorunu olarak de¤erlen-
yiflinde büyük sorunlara yol açm›flt›r. Kesintili ve dirdi. Öte yandan Osmanl›lar, Bat› monarflileriy-
genelde iki cepheli olarak süren bu mücadele le karfl›laflt›r›ld›¤›nda siyasi ve sosyal anlamda
dönemi, 1789’da patlak veren Frans›z ‹htilal›’yla adil bir yönetime sahip olduklar›n› düflündükle-
fakl› bir boyut kazand›. Osmanl› topraklar›n› pay- rinden, ihtilal›n sloganlar› olan hürriyet, eflitlik
laflmak isteyen iki müttefik devlet, ihtilal›n dün- ve kardefllik gibi kavramlar›n siyasi sonuçlar›n-
ya siyasi ve idari tarihini de¤ifltirecek yeni fikirler dan endifle duymad›lar. Henüz iletiflim araçlar›-
yaymas› karfl›s›nda kendilerini güvenceye almak n›n ve ulafl›m imkânlar›n›n s›n›rl› oldu¤u bu dö-
istediklerinden, Avusturya 1791’de Zifltovi Ant- nemde, Fransa’n›n co¤rafi bak›mdan uzak bir ül-
laflmas›’n›, Rusya ise 1792’de Yafl Antlaflmas›’n› ke oluflu, Bab›âli’nin geliflmelere serinkanl› bir
imzalayarak savafla son verdiler. Bu flekilde rahat biçimde yaklaflmas›nda etkili olan bir di¤er et-
bir nefes alan Osmanl› Devleti ise bar›fl ortam›n- kendi. ‹htilal›n Osmanl› Devleti’ne etkileri, genel
dan yararlanarak kendi iç sorunlar›na e¤ilme im- anlamda olumsuzdu. Her fleyden önce, baflta mil-
kân› elde etmifl oldu. Bu ba¤lamda merkezi oto- liyetçilik olmak üzere ihtilal›n yayd›¤› fikirlerin,
ritenin taflrada hâkim k›l›nmas› ve idari-askeri çok uluslu yap›ya sahip Osmanl› Devleti’nde
sistemin yeniden organizasyonu amac›yla III. Se- sempatiyle karfl›lanmas› beklenemezdi. Frans›z
lim devrinde Nizam-› Cedid ad›yla bir reform ‹htilal› Osmanl› Devleti üzerinde k›sa ve uzun
program› yürürlü¤e kondu. Ancak statükocu çev- vadeli etkilere yol açm›flt›r. K›sa vadeli etkisi;
relerin muhalefeti ve tahriki sonucunda meyda- özellikle Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797),
na gelen Kabakç› Mustafa ‹syan› (1807)’yla bu Fransa’n›n Dalmaçya ve Yedi Ada k›y›lar›nda Os-
kapsaml› reform program› fiyaskoyla sonuçland›. manl› Devleti’yle s›n›r komflusu olmas›ndan son-
ra bölgede h›zla yay›lan az›nl›k isyanlar›d›r. Uzun
vadeli etkileri ise ihtilal›n yayd›¤› insan haklar›,
eflitlik, özgürlük, hukukun üstünlü¤ü gibi fikir ve
düflünceler, Osmanl› ayd›nlar›n› etkileyerek Tan-
zimat Ferman› (1839) ve I. Meflrutiyetin (1876)
ilan›n› haz›rlam›flt›r.
N
AM A Ç
Osmanl›-Rus ve Avusturya aras›ndaki mücade- N
AM A Ç
Osmanl› Devleti’nin d›fl ittifaklara giriflmesini ve
3 leyi de¤erlendirebilme 4 siyasi-diplomatik mücadelesini aç›klayabilme
Rusya, Çar I. Petro döneminde (1682-1725) ger- Yak›nça¤› bafllatan Frans›z ‹htilal›’n›n (1789)
çeklefltirdi¤i reformlarla Avrupa siyasetinde meydana geldi¤i XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤inde
önemli bir aktör olmufl ve yeni siyasi hedefler Osmanl› Devleti Rusya ve Avusturya ile savafl ha-
koymufltu. Amaç; Orta Avrupa’ya geçifl aç›s›ndan lindeydi. Bu iki devletin Do¤u Avrupa ve Kuzey
stratejik önemi olan Lehistan (Polonya) üzerinde Karadeniz üzerindeki emellerinden kaynaklanan
hâkimiyet tesis etmek, Slav kökenli uluslarla ya- ve 1787’de bafllam›fl olan bu savafl, ihtilal›n pat-
k›n iliflkiler kurmak, Ortodokslar› koruma alt›na lak verdi¤i dönemde Osmanl›lar›n aleyhine bir
almak, K›r›m’a yerleflmek suretiyle Karadeniz’de seyir takip etmeye bafllam›flt›. Öte yandan siyasi
ve Bo¤azlarda egemenlik kurup Ege ve Akdeniz ç›karlar›n›n çak›flmas› nedeniyle birlikte hareket
havzas›na aç›lmak, di¤er bir ifadeyle “s›cak de- eden iki devlet, Avusturya ve Rusya da Osmanl›
nizlere” inmekti. Bu ba¤lamda Çariçe II. Katerina topraklar›n›n ve Prusya (Almanya)’n›n paylafl›m›
(1762-1796) döneminde Bizans’›n canland›r›lma- konusunda rekabet halindeydi. Bu nedenle Prus-
s›n› ve Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas›n› he- ya, Avusturya’n›n Tuna’y› geçmesini istememek-
defleyen ve “Grek” ve “Dakya” ad›yla an›lan si- teydi. Ayn› flekilde kuzeyde ‹sveç, Rusya ve Avus-
yasi projeler haz›rland›. Osmanl› Devleti’ni muh- turya’n›n genifllemesini kendisi aç›s›ndan büyük
temel bir savaflta iki atefl aras›nda b›rakmay› he- bir tehdit olarak de¤erlendirmekteydi. Çünkü Os-
defleyen Çariçe, Avusturya Kral› II. Josef’i yan›na manl› Devleti’nden sonra s›ran›n Prusya ve ‹s-
çekti¤i gibi, Avusturya da bu iflbirli¤inden hare- veç’e gelece¤inden emindiler. Bu yeni siyasi
ketle Balkanlardaki Osmanl› topraklar›n› iflgal ve denklemde, ‹sveç süren savafltan yararlanarak
paylafl›m hevesine kap›ld›. XVIII. yüzy›l adeta bu daha önce kaybetti¤i topraklar› Rusya’dan alma
mücadelenin tarihi gibidir. Osmanl›lar ise buna hesaplar› içine girdi. Osmanl› Devleti ise iki atefl
karfl›n cephedeki mücadelenin yan›nda elini güç- aras›nda sürdürdü¤ü ve giderek daha fazla zor-
lendirmek ve rakiplerini zay›flatmak amac›yla ‹s- land›¤› savaflta nefes almas›n› sa¤layacak d›fl ge-
veç ve Prusya ile ittifak antlaflmalar›yla iflbirli¤i liflmeleri yak›ndan takip etmekteydi. Mevcut gü-
yoluna gitti. Osmanl›lar› hayli y›pratm›fl olan bu cüyle topraklar›n› koruyamayaca¤›n› kabul eden
zorlu süreç, hiç beklenmedik bir d›fl geliflmeyle Bab›âli, d›fl siyasette yaln›z hareket etme al›flkan-
bambaflka bir boyut kazand›. Bu s›rada patlak l›¤›n› terk ederek müttefik aray›fl›na girdi. ‹sveç’in
veren Frans›z ‹htilal› (1789) çok uluslu ve co¤ra- Rusya’ya savafl ilan›, bu tür bir ittifak antlaflmas›
fi aç›dan Fransa’ya yak›n olan Avusturya’y› endi- için önemli bir zemin ve bafllang›ç olarak de¤er-
flelendirince, Bab›âli için savafl› sona erdirme ih- lendirildi. Yo¤un diplomatik temaslar sonucun-
timali belirmifl oldu. Müttefikini kaybeden Rusya da, tarihinde ilk kez ‹sveç (11 Temmuz 1789) ve
da bar›fla s›cak bakmaya bafllad›. Sonuçta bu at- Prusya (31 Ocak 1790) ile di¤er bir ifadeyle iki
mosferin yaratt›¤› müsait flartlarda Bab›ali Avus- H›ristiyan devletle yaz›l› ittifak anlaflmas› imzala-
turya ile Zifltovi (1791), Rusya ile de Yafl (1792) m›flt›r. ‹sveç ve Prusya ile yap›lan bu iki ittifak
antlaflmalar›n› imzalayarak kendi iç sorunlar›na antlaflmas› ayn› zamanda Osmanl›lar›n Avrupa
yönelme imkan› buldu. diplomasisine dâhil olmas› bak›m›ndan da önem-
lidir.
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi XVIII. yüzy›l reformlar›n›n 6. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z ‹htilal›’n›n sonuçla-
askeri alanla s›n›rl› kalmas›n›n nedenlerinden biridir? r›ndan biri de¤ildir?
a. Edirne Vakas› a. Yeniça¤’›n bafllamas›
b. Patrona Halil ‹syan› b. Mutlak monarflilerin zay›flamas›
c. Kabakç› Mustafa ‹syan› c. Milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k fikirlerinin yay›lmas›
d. Yeniçeri ‹syan› d. ‹nsan haklar› ve demokrasi fikrinin güç kazan-
e. Kavalal› ‹syan› mas›
e. Feodalite’nin y›k›lmas›
2. XVIII. yy’da Osmanl› Devleti ile ilgili afla¤›daki ifade-
lerden hangisi yanl›flt›r? 7. Osmanl› Devletinin Frans›z ‹htilaline yaklafl›m› ile
a. Uzun süren savafllar›n getirdi¤i siyasi-sosyal so- ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
runlar a. ‹htilal› Fransa’n›n iç sorunu olarak görmesi
b. Merkezi otoritenin taflrada etkinli¤inin azalmas› b. Fransa ile diplomatik iliflkilerin ask›ya al›nmas›
c. Taflrada yerel güç odaklar›n›n türemesi c. Co¤rafi uzakl›k nedeniyle ihtilal› tehdit olarak
d. ‹ç isyanlar, sosyal ve ekonomik kriz görmemesi
e. Karlofça Antlaflmas›’yla ilk kez toprak kayb› d. ‹htilal› bir asayifl sorunu olarak de¤erlendirmesi
e. ‹htilalc›lar›n taleplerini zaten halk›na sa¤lad›¤›
3. Afla¤›daki gruplamalardan hangisi do¤rudur? düflüncesi
a. III. Mustafa-Lale Devri
b. III. Ahmed-Nizam-› Cedid 8. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’n›n geleneksel politi-
c. II. Selim-‹rad-› Cedid kas›n›n unsurlar›ndan biri de¤ildir?
d. III. Selim-Nizam-› Cedid a. Panslavizm
e. II. Mustafa-Edirne Antlaflmas› b. K›r›m ve Lehistan’›n iflgali
c. Katolik H›ristiyanlar›n himayesi
4. Afla¤›dakilerden hangisi Nizam-› Cedid’in ögelerin- d. Karadeniz ve Bo¤azlar üzerinde hakimiyet
den biri de¤ildir? e. Bizans’›n canland›r›lmas›
a. Talimli Bostanc› Tüfekçilerinin kurulmas›
b. ‹rad-› Cedid Fonu’nun oluflturulmas› 9. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya ve Avusturya ile uy-
c. Bat› baflkentlerinde elçiliklerin aç›lmas› gun flartlarda antlaflma imzalanmas›n› sa¤lam›flt›r?
d. Bat› literatüründen tercümeler yap›lmas› a. ‹ran’›n Rusya’ya savafl açmas›
e. Kabakç› Mustafa isyan› b. Poltava Savafl›
c. II. Katerina’n›n ölümü
5. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’ni pay- d. Frans›z ‹htilal› ve etkileri
laflma planlar›ndan biridir? e. Osmanl›lar›n müttefikleri ma¤lup etmesi
a. Süveyfl Projesi
b. Churchill Plan› 10. Afla¤›dakilerden hangisi Campo Formio’nun Os-
c. Grek Projesi manl›lar› ilgilendiren sonuçlar›ndan biridir?
d. Metternich Plan› a. Belçika’n›n Fransa’ya aidiyeti
e. Marshall Plan› b. Venedik Cumhuriyeti’nin ortadan kalkmas›
c. Avusturya’n›n Bosna’ya yerleflmesi
d. Fransa’n›n M›s›r’› iflgali ve Denge Politikas›
e. Yedi Ada, Preveze ve Parga’n›n Fransa’ya b›ra-
k›lmas›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çözülme ve Yeniden Yap›- S›ra Sizde 2
lanma Süreci Olarak XVIII. Yüzy›l” konusunu Bu durum devrin siyasi ve sosyal alg›lar›yla ilgilidir. Et-
yeniden gözden geçiriniz. nik temelli millet ve milliyet gibi kavramlar Frans›z ‹h-
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Genel tilal› (1789)’n›n yayd›¤› fikirlerdir. Olgunlaflmas›, milli-
Durumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yetçi ve ba¤›ms›zl›kç› bir karakter kazanmas› XIX. yüz-
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve y›l›n bafllar›n› bulacakt›r. Bu nedenle Osmanl› Devle-
Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geti’nde XIX. yüzy›l bafl›na dek toplum etnik de¤il dini te-
çiriniz. melli olarak tan›mlanm›flt›r. Ayr›ca farkl› etnik kökenle-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve re mensup insanlardan oluflan bir imparatorlukta etnik
Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden ge- kökenin öne ç›kar›lmas› ak›lc› bir siyaset de¤ildi. Bu
çiriniz. nedenle çok uluslu siyasi yap›lar olan imparatorluklar,
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’ni Paylafl›m Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› fikirlere ve onun siyasi tem-
Projeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. silcisi olan Fransa Cumhuriyeti’ne siyasi ve askeri an-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z ‹htilal›’n›n Geliflimi lamda cephe alm›fllard›r.
ve Genel Sonuçlar›” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.. S›ra Sizde 3
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl› Evrensel ölçekte ve tüm toplumlarda reform süreçleri
Devleti’ne Etkileri” konusunu yeniden gözden sanc›l› dönemlerdir. Gelene¤in gücü, kemikleflmifl dini
geçiriniz. ve muhafazakâr alg›lar, kurulu düzende elde edilmifl si-
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Rus ve Avusturya yasi ve ekonomik kazan›mlar› kaybetme korkusu, al›fl-
Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kanl›klar ve de¤iflimin getirece¤i yeni sonuçlar›n yarat-
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Rus ve Avusturya t›¤› endifleler söz konusu sanc›n›n bafll›ca nedenleridir.
Savafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Osmanl› co¤rafyas›nda da durum pek farkl› olmam›flt›r.
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤iflen Dengeler ve Os- Sistemin radikal anlamda de¤ifltirilmesine yönelik ad›m-
manl›lar›n Konumu” konusunu yeniden gözden lar›n ivme kazand›¤› Lale Devri ve Nizam-› Cedid gibi
geçiriniz. reform dönemleri Patrona Halil ‹syan› ve Kabakç› Mus-
tafa ‹syan› ile son bulmufl, onlarca devlet adam›n›n ya-
n› s›ra, II. Osman ve III. Selim örneklerinde oldu¤u gi-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› bi padiflahlar›n katledilmesine dek varan fliddet ve kaos
S›ra Sizde 1 ortamlar› yaflanm›flt›r.
Devletler ve dolay›s›yla toplumlar için toptan gerileme
ve ilerleme gibi genellemeler gerçekçi önermeler de¤il- S›ra Sizde 4
dir. Bir ülke siyasi-askeri aç›dan güçlenip ilerleyebilir, Kapitülasyonlar fleklinde adland›r›lan ekonomik ayr›ca-
ancak bu durum kültür ve sanat alan›ndaki ilerlemeyi l›klar, XVI. yüzy›lda siyasi anlamda gücünün zirvesinde
beraberinde getirmeyebilir. Tersi de mümkündür. Os- olan Osmanl› Devleti’nin Fransa’ya verdi¤i bir tak›m
manl› tarihi aç›s›ndan Lale Devri’yle bafllayan XVIII. geçici imtiyazlard›r. Siyasi ve ekonomik anlamda gücü-
yüzy›l bu durum için iyi bir örnektir. Siyasi-askeri aç›- nü korudukça, bu tür ayr›cal›klar Bab›âli aç›s›ndan so-
dan pek parlak bir sicili olmayan XVIII. yüzy›lda; d›fl run oluflturmad›. Ancak XVIII. yüzy›lda kal›c› hale geti-
dünya ile diplomatik temas›n artmas›, matbaa ve tercü- rilen bu tür ayr›cal›klar, siyasi-askeri gücün zay›flamas›-
me faaliyetleriyle birlikte bas›n-yay›n hayat›ndaki ilerle- na paralel olarak d›fl politikada ve iç ticarette yabanc›
me, yeni kütüphanelerin aç›lmas›, devlet eliyle sanayi- bask›s›n› güçlendirdi. XIX. yüzy›lda Osmanl› ekonomi-
leflmenin ilk örnekleri olarak küçük ölçekli fabrikalar, sinin bir tak›m antlaflmalarla Bat› kapitalizmine aç›lma-
çiçek afl›s›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›, sivil mimaride ve me- s›, siyasi ve ekonomik anlamda teslimiyetçi politikalar›n
kân tasar›mlar›nda yeni yönelimler, sanat ve edebiyat önünü açt›.
alan›ndaki geliflmeler ilginç bir tezat oluflturur. Sonuç
olarak ilerleme ve gerileme kavramlar›, salt askeri ve si-
yasi geliflmelerin sonuçlar›na göre belirlenemez.
Yararlan›lan Kaynaklar
S›ra Sizde 5 Armao¤lu, Fahir (2010). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi, ‹stan-
Fransa’n›n Avusturya’y› yenmesinden sonra iki ülke ara- bul.
s›nda 1797’de imzalanan Campo Formio Antlaflmas›, sa- Aktepe, M. Münir (1958). Patrona ‹syan› (1730), ‹stan-
dece Avrupa’daki siyasi dengeyi de¤ifltiren ve iki devle- bul.
ti ilgilendiren bir geliflme olarak de¤erlendirilemez. Çün- Beydilli, Kemal (1984). 1790 Osmanl› Prusya ‹ttifak›
kü Fransa bu antlaflmayla; Kuzey ‹talya, Yedi Ada ile (Meydana Gelifli, Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul.
Preveze ve Parga gibi k›y› kentlerine yerleflerek tarihte Beydilli, Kemal (1985). Büyük Friedrich ve Osmanl›lar
ilk kez karadan Osmanl› Devleti’ne komflu olmufltur. (XVIII. Yüzy›lda Osmanl›-Prusya Münasebetleri),
Öte yandan Dalmaçya k›y›lar› ile Adig’e kadar olan Ve- ‹stanbul.
nedik topraklar›n› alan Avusturya Adriyatik Denizi’ne Goryanof, Sergey (2006). Rus Arfliv Belgelerine Göre Bo-
ç›km›flt›r. Fransa ve Avusturya’n›n bu kazan›mlar›yla or- ¤azlar ve fiark Meselesi, çev. M. ‹.-A. Reflad, yay. A.
taya ç›kan yeni siyasi durum, Osmanl› Devleti’nin Bal- Ahmetbeyo¤lu-‹. Keskin, ‹stanbul.
kanlardaki egemenli¤ini do¤rudan tehdit etmeye baflla- ‹stanbul Arma¤an›-4 Lale Devri, (ed. M. Arma¤an)
m›flt›r. Bu durum XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren S›rp (2000), ‹stanbul.
ve Yunan isyanlar›, yüzy›l›n sonlar›nda ise di¤er Balkan Karahasano¤lu, Selim (2008). “Osmanl› Tarih Yaz›m›n-
uluslar›n›n ba¤›ms›zl›k yönündeki faaliyetlerinde somut da Lale Devri- Elefltirel Bir De¤erlendirme”, Tarih ve
olarak imparatorlu¤un varl›k ve devaml›l›¤›n› tehdit Toplum Yeni Yaklafl›mlar, VII, 129-144.
edecektir. Karahasano¤lu, Selim (2010). “‹stanbul’un Lale Devri-
mi? Tarih ve Tarih Yaz›m›” Tarih ‹çinde ‹stanbul
(ed. D. Hut-Z.Kurflun-A.Kavas), ‹stanbul.
Karal, Enver Ziya (1988). Osmanl› Tarihi (Nizâm-› Ce-
dîd ve Tanzimât Devirleri, 1789-1856), V, Ankara.
Köse, Osman (2006). 1774 Küçük Kayarca Antlaflmas›,
Ankara.
Kurat, Akdes Nimet (1970). Türkiye ve Rusya (1798-
1919), Ankara.
Mufassal Osmanl› Tarihi (1962). V, ‹stanbul.
Osmanl› Devleti (1600-1908), (2011). (ed. Sina Akflin)
III, ‹stanbul.
Soysal, ‹smail (1964), Frans›z ‹htilâl› ve Türk-Frans›z
Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Ankara.
Tuncer, Hüner (1996), Metternich’in Osmanl› Politikas›
(1815-1848), Ankara.
2
Amaçlar›m›z
N
N
XIX. yy. bafllar›nda Osmanl› Devleti’nin genel durumunu tan›mlayabilecek,
N
Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali’nin nedenlerini de¤erlendirebilecek,
N
Bab›âli’nin tepkisini ve Üçlü ‹ttifak’›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek,
M›s›r’›n geri al›nmas›ndan sonra Bab›âli’nin ‹ngiltere ve Fransa ile iliflkilerini
çözümleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• M›s›r’›n ‹flgali • Üçlü ‹ttifak
• Napoléon’un Büyük Do¤u Hayali • Vehhâbî ‹syan›
• Koalisyon Savafllar› • Denge Politikas›
‹çindekiler
• XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDA

OSMANLI DEVLET‹
• FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹
XIX. Yüzy›l›n (1798-1802)
Osmanl› Tarihi Bafllar›nda Osmanl›
Devleti ve Yeni Siyasî • BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VE
(1789-1876)
Dengeler ÜÇLÜ KOAL‹SYON
• VEHHAB‹ ‹SYANI VE SONUÇLARI
• MISIR’IN ‹fiGAL‹N‹N SONUÇLARI
VE YEN‹ S‹YAS‹ DENGELER
XIX. Yüzy›l›n Bafllar›nda
Osmanl› Devleti ve
Yeni Siyasî Dengeler
XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDA OSMANLI DEVLET‹
XVIII. Yüzy›ldan Devral›nan Sorunlar

XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n yarat-
t›¤› sorunlara ra¤men, Osmanl› Devleti yüzölçümü, nüfus yo¤unlu¤u ve askeri güç
bak›m›ndan dünyan›n en güçlü devletleri aras›nda yer almaktayd›. Ancak yüzy›l›n
ikinci yar›s›nda, 1768 sonras›nda Rusya ve Avusturya ile bafllayacak olan y›prat›c›
savafllar dönemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflleyiflinde büyük sorunlara
yol açm›flt›r. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak süren bu savafllar dönemi,
1789’da patlak veren Frans›z ‹htilal›’yla fakl› bir boyut kazand›. Osmanl› toprakla-
r›n› paylaflmak isteyen iki müttefik devlet, ihtilal›n dünya siyasi ve idari tarihini de-
¤ifltirecek yeni fikirler yaymas› karfl›s›nda kendilerini güvenceye almak istedikle-
rinden, Avusturya Zifltovi Antlaflmas› (1791), Rusya ise Yafl Antlaflmas›’n› (1792)
imzalayarak savafltan çekildiler. Bu flekilde rahat bir nefes alan Osmanl› Devleti ise
bar›fl ortam›ndan yararlanarak kendi iç sorunlar›na e¤ilme imkân› elde etmifl oldu.
Osmanl› Devleti XVIII. yy sonlar›nda, uzun süreli savafllar›n getirdi¤i siyasi-idari
çalkant›lar ve mali s›k›nt›larla bo¤uflmaktayd›. Merkezi otoritenin taflrada etkinli¤inin
hayli azald›¤› bu dönemde ç›kan iç ayaklanmalar ve Anadolu ile Rumeli’de ortaya ç›-
kan yerel güç odaklar›, siyasi ve sosyal aç›dan ciddi s›k›nt›lar yaratmaktayd›. Öte
yandan merkezi otoritenin iyice zay›flam›fl olmas›ndan cesaret alan S›rplar ve Kara-
da¤l›lar da ba¤›ms›zl›klar›n› elde etmek amac›yla silaha sar›lm›fllard›. Merkeze daha
uzak bölgelerden olan M›s›r’da Kölemen beylerinin keyfi yönetimi, Arap yar›mada- Kölemenler: 1250-1517
aras›nda M›s›r ve civar›nda
s›nda ise bir türlü önü al›namayan Vehhâbî ‹syan›, ayn› zamanda halife unvan›n› da hüküm süren ve bir Türk
tafl›yan Osmanl› padiflah›n›n siyasi ve dini otoritesini sorgulan›r hale getirdi. devleti olan Memluklar›n
Genel hatlar›yla özetlenen bu tablonun de¤ifltirilmesi ve devletin eski gücüne zamanla Kafkasyal›
kölelerden oluflturduklar›
kavuflturulmas›, ancak kapsaml› reformlarla mümkün olabilirdi. 1789’da amcas›n›n askeri elit. Zaman içinde
vefat›yla tahta ç›kan III. Selim, 1792 itibar›yla sa¤lanan bar›fl ve sükûnet ortam›n- güçlenerek her biri M›s›r’›n
muhtelif yerlerinde yönetici
dan yararlanarak devlet ve fikir adamlar›n›n sundu¤u raporlar (›slahat layihalar›) veya nüfuz sahibi oldular.
çerçevesinde yeni bir reform paketini yürürlü¤e koymak istedi. Nizâm-› Cedîd ola-
rak adland›r›lan ve bafllang›çta askeri niteli¤i a¤›r basan bu reform program› kap-
sam›nda, orduda yeni birlikler oluflturuldu. Reform sürecinin idari, mali ve sosyal
alan› da kapsayacak flekilde geniflletilmesi çabalar›n›n h›z kazand›¤› bu dönemde,
Fransa’n›n hiç beklenmedik bir biçimde M›s›r’› iflgal giriflimi, bir anda Bab›âli’nin
gündeminin de¤iflmesine ve reform çabalar›n›n ask›ya al›nmas›na yol açt›.
FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹ (1798-1802)
Napoléon’un Büyük Do¤u Hayali

Frans›z ‹htilal›’n›n (1789) yayd›¤› siyasi fikirler, varl›k ve istikrar aç›s›ndan Avrupa’da-
ki çok uluslu devletleri endiflelendirmifl ve ihtilal sonras›nda kurulan ittifaklar çerçe-
vesinde koalisyon savafllar›na sebep olmufltur. Bu yeni dönemin yükselen gücü Fran-
sa, söz konusu süreçte elde etti¤i galibiyetleri somut kazan›mlara dönüfltüren antlafl-
malar ve özellikle de Avusturya ile yapt›¤› Campo Formio Antlaflmas›’yla (17 Ekim
1797) Avrupa’n›n tart›flmas›z en güçlü devleti oldu¤unu rakiplerine kabul ettirdi.
Bu süreçte Fransa’n›n mutlak anlamda üstünlü¤ünü kabul ettiremedi¤i tek ül-
ke, k›ta Avrupa’s›n›n d›fl›nda bir ada devleti olan ‹ngiltere idi. Geliflmeleri ve Paris
kulislerini yak›ndan takip eden ‹ngiltere, Fransa’n›n muhtemel bir askeri operasyo-
nunu engellemek amac›yla diplomatik giriflimlerine h›z verdi. ‹ki devlet aras›nda
Temmuz 1797’de Fransa’n›n Lille flehrinde yap›lan görüflmelerde uzlaflma sa¤lana-
mad›. Do¤u Akdeniz, Yak›ndo¤u ve Hindistan gibi stratejik, siyasi ve ticari aç›dan
son derece önemli bölgeler üzerinde sömürgeci iki devletin uzlaflmas› da pek
mümkün de¤ildi.
Direktuvar: Fransa’y› 1795-
Fransa’n›n Avrupa’n›n mutlak hâkimi olma hedefini gerçeklefltirmesi, karada
99 aras›nda yöneten ve 5 savaflamad›¤› ‹ngiltere’yi Britanya Adas›’na denizden yapaca¤› bir ç›karma ile dize
direktörden oluflan getirmekle mümkün olabilirdi. Direktuvar (Directoire) hükümetinin onaylad›¤›
hükümettir. Askeri bir darbe
ile y›k›l›p yerine bu askeri operasyon, ‹ngiltere’nin devrinin en güçlü donanmas›na sahip olmas›n-
Konsüllerden oluflan yeni bir dan ötürü, son derece riskli görünmekteydi. Hükümet, bu zor ve tehlikeli operas-
hükümet kurulmufltur.
yonu General Napoléon Bonaparte’a (Napolyon Bonapart) havale etti. ‹talya ve
Avusturya savafllar›nda y›ld›z› parlayan ve bu nedenle popülaritesi siyasetçileri göl-
gelemeye bafllayan Napolyon’un böyle bir savafl münasebetiyle ülke d›fl›na gönde-
rilmesi de Direktuvar hükümetinin ifline gelmekteydi.
Direktuvar hükümetinin iç politik dengelerin etkisiyle uygulamakta acele etti¤i
SIRA S‹ZDE bu plana karfl›n,
SIRA S‹ZDE Napolyon ve dostu olan d›fliflleri bakan› Talleyrand birlikte alter-
natif bir proje haz›rlad›lar (fiubat 1798). Buna göre; Do¤u Akdeniz’de ve özellikle
‹ngiltere’nin Hindistan’la ba¤lant›s›n› sa¤layan güzergâhta son derece stratejik bir
konumda olan M›s›r’›n iflgali, ‹ngiltere’nin dize getirilmesini sa¤layacakt›. Plana gö-
re; bu dönemde eski gücünden çok uzakta olan Osmanl› Devleti’nin topra¤› olan
SIRA
S O S‹ZDE
R U SIRA S‹ZDE
S O Britanya
M›s›r’›n iflgali, R U Adas›’na denizden ç›karma yapmaktan hem daha kolay
hem de çok daha az riskli görülmekteydi. Üstelik Napolyon’un siyasi hayalleri bu-
D ÜDfi‹ ÜKNKEALT‹ M nunla da s›n›rl› de¤ildi. Genç general flartlar elverdi¤i takdirde, M›s›r’› ald›ktan son-
D ÜDfi‹ÜKNKEAL T‹ M
ra Suriye’ye geçmek ve oradan ‹stanbul’a yürümek, ard›ndan Viyana üzerinden ül-
kesine dönerek Osmanl› ve Avusturya gibi iki büyük imparatorlu¤a son vermek
N N
SIRA
S O S‹ZDE
R U SIRA S‹ZDE
emelindeydi.S O R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ Napolyon’un DM›s›r’›
‹ K K A T iflgal giriflimi “Büyük Do¤u Hayali” olarak da adland›r›lan bir dünya
AMAÇLARIMIZ
imparatorlu¤unun ilk ad›m›d›r.
N N
K ‹ T A P Türk-Frans›zK ‹liflkilerini
‹ T A P tarihi seyri için flu kitab› okuyunuz. ‹smail Soysal (1964), Fran-
s›z ‹htilâli ve Türk-Frans›z Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Ankara.
TELEV‹ZYON Do¤u Akdeniz
T E L E V ‹ Z Y havzas›na
ON hâkim olan ve ticaret yollar› aç›s›ndan oldukça strate-
jik bir konumda bulunan M›s›r, XVII. yüzy›l sonlar›ndan itibaren Fransa’n›n siyasi
K ‹ T A P ve ekonomik K ‹ ajandas›n›n
T A P önemli bafll›klar› aras›ndayd›. XVIII. yüzy›ldan itibaren
2. Ünite - XIX. Yüzy›l›n Bafllar›nda Osmanl› Devleti ve Yeni Siyasî Dengeler 27
Osmanl› Devleti’nin giderek güç kaybetmesi, buna karfl›n Avrupal› devletlerin sö-
mürge yar›fl›na girmeleri ve Fransa’n›n Akdeniz’deki ticaretinin önem kazanmas›,
baz› düflünür ve siyasetçileri, M›s›r’›n iflgaline dair bir tak›m projeler üretmeye sevk
etmiflti. Bu projelerden ilki Alman filozof Gottfried Wilhelm Leibnitz’e (Laybniz) Gottfried Wilhelm Leibnitz:
(1646-1716) Metafizik,
aittir. 1672 tarihli bu projeye göre; birlikte hareket edildi¤i takdirde, Almanlar Os- mant›k ve matematik gibi
manl›lar› do¤udan tehdit ederken, Frans›zlar M›s›r’a kolayca yerleflebileceklerdi. konular yan›nda siyasi
konularda üretti¤i projelerle
Görünüflte, Ortaça¤ ruhundan ve H›ristiyanl›k misyonundan kaynaklanm›fl gibi gö- de ünlü Alman filozoftur.
rünen bu projeyle, Leibnitz asl›nda tamamen milliyetçi reflekslerle Fransa’y› baflka
bir yer ile meflgul ederek Almanya s›n›r›ndan uzak tutmay› hedefliyordu. Leib-
nitz’den yaklafl›k bir as›r sonra 1768’de Fransa d›fliflleri bakan› Duc de Choiseul,
(Dük dö fiuvazöl) ve ard›ndan ‹stanbul’daki elçileri Saint Priest ve 1777’de bölge-
ye seyahat eden François Baron de Tott, hükümetlerine sunduklar› raporlarda yi-
ne M›s›r’› hedef göstermifllerdi.
Öte yandan M›s›r seferi, Fransa’n›n Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763) s›ras›nda Yedi Y›l Savafllar›:
Amerika ve ‹ngiltere’ye denizlerde kapt›rd›¤› yerleri geri almas›n› sa¤layacak ve Sömürgecilik ve deniz ticaret
yollar›n›n kontrolü ekseninde
son askeri baflar›lar›na ra¤men kara devleti durumundan kurtulamam›fl olan Fran- Avrupal› büyük devletler
sa’y› denizlerde de üstün k›lacakt›. Söz konusu siyasi-ticari hedeflerin cazibesi ve aras›nda 1756-63 y›llar›
aras›nda yaflanan savafllar
Napolyon ile Talleyrand’›n yo¤un çabalar›yla Direktuvar hükümeti, M›s›r’›n iflgal dönemidir.
plan›n› onaylad› (5 Mart 1798).
‹flgal plan› onayland›ktan sonra Fransa ve ‹talya limanlar›nda yap›lan askeri ha-
z›rl›klar sonucunda, Napolyon 280 parçadan oluflan donanma SIRA
ve S‹ZDE
yaklafl›k 40 bin SIRA S‹ZDE
askerle Tulon Liman›’ndan demir ald› (19 May›s 1798). Ordunun büyük ço¤unlu-
¤u, iki y›l önce ‹talya’da büyük baflar›lara imza atan birliklerden olufltu¤undan, Ge-
neral Napolyon zaferden emindi. ‹lginç bir ayr›nt› olarak, M›s›r’a götürülmek üze-
re tarihçiden botanikçiye kadar 167 bilim ve sanat adam›n›n ve bir matbaan›n da
S O R U S O R U
donanmaya al›nmas› idi.
Bu ayr›nt› Frans›zlar›n M›s›r’a kal›c› olarak yerleflmek ve bu stratejikDve‹ Kverimli

KAT memleke- D‹KKAT
ti sömürgelefltirmek için gitti¤ini göstermesi bak›m›ndan önemlidir.
N N
Frans›z donanmas› öncelikle Orta Akdeniz’de stratejik önemi büyük olan Mal-
ta Adas›’n› Saint Jean fiövalyeleri’nden ald› (12 Haziran 1798). fiövalyelerin elin- Saint Jean fiövalyeleri:
Kudüs’te bir yard›m derne¤i
deki esir Müslümanlar› serbest b›rakan Napolyon, bunlar› memleketlerine
AMAÇLARIMIZ gönde- AMAÇLARIMIZ
olarak 11. yy’da kurulan,
rirken kendi lehine propaganda yapmalar›n› tembih etti. Amac› daha sonra iflgal daha sonra Malta Adas›’n›
üs edinen ve savaflç›l›k yönü
edece¤i Müslüman memleketlerde sempati yaratmak, bask›c› rejimler alt›nda yafla- öne ç›kan bir Katolik
yan Müslümanlara hürriyet ve adalet getirece¤i izlenimini vermekti.K ‹ T A P tarikat›d›r. K ‹ T A P
Bu arada bu haberi duyarak pefline düflen Amiral Nelson kumandas›ndaki ‹n-
giliz donanmas›n›n takibinden kurtularak yoluna devam eden Frans›z donanmas›
2 Temmuz 1798’de ‹skenderiye aç›klar›na ulaflt›. Karaya ç›kan T E ve
L E VM›s›r
‹ Z Y O Nhalk›na hi- TELEV‹ZYON
taben Arapça bir beyanname yay›nlayan Napolyon; iflgal için de¤il Osmanl› padi-
flah›n›n dostu s›fat›yla geldi¤ini, amac›n›n M›s›r’daki yerli halka ve Frans›z yurttafl-
lar›na kötülük eden ve sultan›n buyruklar›n› dinlemeyen Kölemenleri cezaland›r-
maktan ibaret oldu¤unu ilan etti. Bu tarz bir söylemle, M›s›r halk›n› ikna edece¤i-
ni ve iflgale karfl› bafllayacak direnifl hareketlerinin önünü alabilece¤ini düflünmek-
teydi. Ancak ard›ndan yaflanan geliflmeler, M›s›r’›n iflgalinin san›ld›¤› kadar kolay
bir askeri harekât olmayaca¤›n› gösterecektir.
Resim 2.1
Jan Léon
Gérome’nin M›s›r
Seferi’nde Napolyon
Tablosu
Kaynak: http://wikipedia.org/wiki/files/Napoleon
Napolyon’un iflgali meflrulaflt›rmak için öne ç›kard›¤› Kölemenlerin M›s›r’daki

yerli-yabanc› halka zulmetti¤i fleklindeki gerekçe tamamen hayal mahsulü de¤ildi.
Merkezden atanan bir vali ile yönetilmekte olan M›s›r eyaleti, gerçekte Kölemen-
ler denilen sivil-asker yerel güç odaklar›n›n keyfi idaresi alt›ndayd›. Öte yandan
M›s›r, yak›n dönemde herhangi bir d›fl sald›r›ya u¤ramam›fl oldu¤undan etkin sa-
vunma önlemleri de yoktu. Gerek bu sonuncu faktör ve gerekse Napolyon’un di-
renifli bafllamadan bitirmek amac›yla Arapça bildirilerle ‹slam dinini ve Osmanl›
halifesini övmesi ve s›k s›k adalete vurgu yapmas›, halk› ve Kölemenleri yan›na
çekmesini sa¤layamad›.
Bu iflgal giriflimi karfl›s›nda M›s›r Valisi Lokmac› Ebubekir Pafla, Kölemen bey-
leri ve kentin ileri gelenlerini toplayarak durum de¤erlendirmesi yapt›. Al›nan ka-
rar gere¤i ilk ad›m olarak Kahire’deki Frans›z konsolosu ile vatandafllar› tutuklan-
d› ve mallar›na el konuldu. Ard›ndan da Kölemenlerden Murat Bey’in komutas›n-
da oluflturulan direnifl ordusu stratejik bölgelere konuflland›. Kölemen süvarileri
cansiperane bir direnifl gösterdilerse de düzenli ve k›yaslanmayacak kadar güçlü
Frans›z ordusu 21 Temmuz 1798’de yap›lan Piramitler Savafl›’ndan galip ç›k›nca,
Kahire’ye kolayl›kla hâkim oldu (25 Temmuz 1798).
Napolyon Kahire’yi ele geçirdikten sonra, Kölemenleri görevden al›p yerine es-
ki idarecilerden oluflan on kiflilik bir heyeti atad›. Ya¤maya izin vermedi¤i gibi,
herkese can ve mal güvencesi vererek flehirde hayat›n normale dönmesini sa¤la-
maya çal›flt›. Yine karaya ç›kt›¤›nda halka Arapça beyannamelerle vaat ettikleriyle
çeliflmemek amac›yla, M›s›r darphanesine gönderdi¤i talimatla Sultan III. Selim
ad›na para bast›r›lmas›n› sa¤lad›. Bu tür “dostane ve adaletli” icraatlar sergilemesi-
nin ard›nda yatan beklenti, M›s›r halk›n›n topyekûn direnifl göstermesini ve Bab›â-
li’nin tek bafl›na ya da müttefikleriyle Fransa karfl›s›nda siyasi-askeri bir blok olufl-
turmas›n› engellemekti. Halka karfl› güçlü bir psikolojik harekat uygulad›. Halk›n
ileri gelenlerini ikna etmek için her yolu denedi. Ulemay› M›s›r’a Osmanl› Devleti
ad›na adaleti sa¤lamak için geldi¤ine iknaya çal›flt›. Beyannamelerinde ayet ve ha-
disler kullanmas› onun Müslüman oldu¤u flayialar›n›n da yay›lmas›na imkan verdi.
SIRA S‹ZDE Napolyon’unSIRA

tipikS‹ZDE
bir iflgal giriflminden çok farkl› bu tür uygulamalar›n›n amac› ne olabilir?
1
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VE ÜÇLÜ KOAL‹SYON
Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgaline Tepkisi

Uygulamaya koydu¤u reform sürecine odaklanm›fl olan Osmanl› Devleti, gelenek-
sel dostu olarak de¤erlendirdi¤i Fransa’dan topraklar›na herhangi bir iflgal giriflimi
beklemiyordu. Bab›âli, uygulamaya koymay› hedefledi¤i reformlar›n model ülkesi
olarak gördü¤ü ve ihtilal sonras›nda diplomatik olarak yak›nlaflt›¤› Fransa’da 1797
y›l› ilkbahar›nda ilk daimi temsilcili¤ini açm›fl ve Moral› es-Seyyid Ali Efendi’yi el-
çi olarak Paris’e göndermiflti. 13 Temmuz 1797’de Paris’e ulaflan Seyyid Ali Efendi,
iki ülke iliflkilerini gelifltirmek amac›yla General Napolyon Bonapart ve d›fliflleri ba-
kan› Talleyrand ile samimi iliflkiler kurdu. Hâlbuki o günlerde Fransa’n›n bu iki
önemli ismi, Osmanl› Devleti aleyhinde büyük bir projenin haz›rl›¤›n› yapmaktay-
d›lar. Osmanl› elçisine karfl› sergiledikleri dostane tav›r, bu s›rada Tulon Lima-
n›’nda haz›rlanan donanman›n M›s›r’› hedef alaca¤› gerçe¤ini örtbas etmek içindi.
Frans›z devlet adamlar› ve diplomatlar›n›n çabalar› bofla gitmedi, bu s›cak tavr›n ve
verilen teminatlar›n etkisiyle Osmanl› elçisi merkeze, Tulon’da haz›rlanan donan-
man›n Sicilya veya ‹ngiltere’yi hedef alaca¤›n› bildirdi.
Buna karfl›n Bab›âli; bölgeye yak›n baz› görevliler, casuslar, ‹ngiltere ve Rusya
kaynaklar›ndan ald›¤› bilgiler ›fl›¤›nda konuyu daha yak›ndan takip etmeye baflla-
d›. Bu ba¤lamda, ‹stanbul’daki Frans›z temsilcisi Rouffen (Rufen)’i 19 Haziran
1798’de Bab›âli’ye ça¤›rarak Tulon’da yap›lan askeri haz›rl›klar›n ne amaçla ve
hangi hedefe yönelik olarak yap›ld›¤›n› sordu. Rufen’in tutars›z ve flüphe uyand›-
ran ifadelerinden endiflelenen Bab›âli, Paris’teki elçisi Seyyid Ali Efendi’ye Frans›z
donanmas›n›n Osmanl› co¤rafyas›na yönelme ihtimalini hat›rlatt›ysa da bunu teyit
edemedi. Bu arada iki ülke iliflkilerinin bozulmas› halinde ticaret yapamaz hale ge-
leceklerini bilen Frans›z tüccarlar, donanmalar›n›n ‹stanbul’a gelece¤i ve Osmanl›
donanmas›yla birleflerek K›r›m’› Rusya’dan alacaklar› yönünde Osmanl›n›n da ho-
fluna gidebilecek haberler yaymaktayd›lar. Paris elçisinin diplomatik manevralarla
uyutulmas› ve merkezin de meseleyi erken kavrayamamas›, Osmanl› Devleti’nin
iflgal giriflimine gereken askeri karfl›l›¤› verememesinde en önemli etken olmufltur.
Fransa’n›n M›s›r’› iflgali, Sultan III. Selim’in büyük tepkisine yol açt›ysa da Ba-
b›âli so¤ukkanl›l›¤›n› korudu. Asl›nda bu iflgal giriflimi Osmanl› Devleti’ne derhal
savafl ilan etme hakk› veriyordu. Ancak bu s›rada devletin uzun süredir halletme-
ye çal›flt›¤› iç sorunlar ve mali s›k›nt›lar, d›fl politikada cesur ad›mlar at›lmas›n› en-
gellemekteydi. Söz konusu sorunlardan biri Vidin’de Pazvanto¤lu Osman Pafla’n›n
merkezi otoriteye isyan bayra¤›n› çekmifl olmas›yd›. ‹flkodra’da Mahmud Pafla ve
Silistre’de Y›l›ko¤lu Süleyman A¤a da ayn› kervana kat›lm›flt›. Öte yandan Arap ya-
r›madas›nda Necid ve Dir’iyye merkezli dini-siyasi bir hareket olarak h›zla yay›lan
Vehhabi ‹syan›, kutsal topraklardaki istikrar› bozarken, ayn› zamanda halife unva-
n› tafl›yan Osmanl› padiflah›n›n ‹slam dünyas›ndaki prestijini sars›yordu. Reisülküttap: Divan-›
Hümayun kâtiplerinin ve
M›s›r’›n iflgalinin yaratt›¤› flaflk›nl›k ve biraz da çaresizli¤in getirdi¤i telafl halinin bürolar›n›n flefi, d›fl iliflkiler
yat›flmas›ndan sonra, Bab›âli öncelikle ‹stanbul’daki Frans›z maslahatgüzar› (tem- ve diplomasiden sorumlu
devlet görevlisidir.
silcisi) Rufen’i davet ederek iflgal konusunda aç›klama istedi. Reisülküttap At›f
Efendi taraf›ndan adeta sorguya çekilen Rufen, merkez taraf›ndan bilgilendirilme-
di¤ini dolay›s›yla bu olayla ilgili net bilgisi bulunmad›¤›n› ve geliflmelerden üzün-

tü duydu¤unu söyleyerek kendisini temize ç›karmaya çal›flt›.
Uzun süren dan›flma ve de¤erlendirme toplant›lar›ndan (meflveret meclisleri)
sonra ilk ad›m olarak Rufen ve maiyetindekiler tutuklanarak Yedikule zindan›na
kondular. Yine ticari bir yapt›r›m olarak Frans›z tüccarlar tutuklanarak mallar›na el
kondu. Limanlar›n› Frans›z gemilerine kapatan Bab›âli, bu iflgal giriflimine sessiz
kalmayaca¤›n› düflündü¤ü ‹ngiltere’nin ticaret gemilerine gerekli yard›m›n yap›l-
mas› karar› ald›. Ard›ndan da merkez ve taflradan olabildi¤ince fazla say›da asker
toplanmas› için ilgililere talimat gönderildi. Savafl ilan edildi¤inde iki atefl aras›nda
kalmamak için Avusturya ile diplomatik temas kuruldu ve tarafs›z kalaca¤› cevab›
al›n›nca di¤er devletlerle görüflmelere baflland›.
Bu arada henüz resmen bir ittifak antlaflmas› imzalanmam›fl olsa da ayn› safta
yer alacaklar› kesinleflen Rusya, donanmas›na ‹stanbul aç›klar›na do¤ru hareket ta-
limat› vermiflti. Bu nedenle Bab›âli Karadeniz k›y›lar›ndaki görevlilere Rus donan-
mas›n›n geçifline izin vermelerini ve yard›mc› olmalar›n› bildirdi. III. Selim, Sadra-
zam ‹zzet Mehmed Pafla’n›n bu süreci baflar›yla götürebilece¤ini düflünmedi¤in-
den, yerine Erzurum Valisi Yusuf Ziya Pafla’y› atad›. Yukar›da ana hatlar›yla de¤i-
nilen giriflimler sonucunda, içeride bürokratik süreç tamamlan›rken d›flar›da da it-
tifak antlaflmalar›n›n altyap›s› oluflturulmufltur.
Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifak

Fransa’n›n Malta ve M›s›r’› iflgal ederek Akdeniz’de siyasi ve ticari dengeleri kendi
lehine çevirmesi, özellikle ‹ngiltere ile Rusya’y› yak›ndan ilgilendiriyordu. Güçlü
bir Fransa’n›n Do¤u Akdeniz’e yerleflmesi, bu iki devletin Yak›ndo¤u, Anadolu ve
hatta Balkanlar üzerindeki ç›kar ve emellerini tehdit etmekteydi. Bu nedenle Fran-
sa’ya göre çok daha zay›f durumda olan Osmanl› Devleti’nin ad› geçen bölgelerde
egemenli¤inin devam› son derece önemliydi. Dolay›s›yla, statükonun korunmas›
ortak paydas›nda yak›nlaflan bu üç ülkenin, Fransa karfl›s›nda siyasi-askeri bir blok
oluflturmas›n›n altyap›s› haz›rd›.
Siyasi kararl›l›¤a ra¤men, ‹ngiltere Akdeniz ve buradan sömürgelerine giden
yollar aç›s›ndan son derece önemli olan M›s›r’› diplomasinin insaf›na b›rakmamak
için askeri müdahale karar› ald›. Amiral Horatio Nelson komutas›ndaki ‹ngiliz filo-
su, Tulon’dan ayr›lan Frans›z donanmas›n› bütün Akdeniz’de aramaya bafllad›. ‹n-
giliz donanmas›n›n yaflad›¤› baz› olumsuzluklar takibi geciktirdi ve Frans›z donan-
mas› önceden ‹skenderiye önlerine gelerek Ebuk›r denilen mevkide demirleyip ç›-
karma yapmaya bafllad›. ‹ngiliz donanmas› ise ancak 1 A¤ustos 1798’de ‹skenderi-
ye ulaflt›. Amiral Nelson, yapt›¤› ani bask›nla Frans›z donanmas›n› a¤›r bir yenilgi-
ye u¤ratt›. Bu bask›nda iflgalin simgesi olan l’Orient (Do¤u) isimli devasa amiral
gemisi de yak›ld›.
Resim 2.2
‹ngiliz Devlet
Arflivi’nde bulunan
ve Ebuk›r Deniz
Savafl›’n› gösteren
1798 tarihli bir
çizim
Kaynak: http://www.nationalarchives.gov.uk/nelson/gallery4/popup/print.htm Catalogue reference: MPI

1/536 number 6
‹ngilizlerin deniz zaferi ve verdirdikleri kay›plar Frans›zlar›n anavatanla ba¤lan-

t›s›n›n kesilmesi anlam›na geliyordu. M›s›r’da adeta kapana k›s›lan Frans›z ordusu-
nun askeri yard›m almas› ve takviye birlikler getirmesi imkân› ortadan kalkt›. Bu
geliflmeden ve Akdeniz’deki ‹ngiliz varl›¤›ndan cesaret alan Osmanl› Devleti, Fran-
sa’ya resmen savafl ilan etti (2 Eylül 1798). Üç gün sonra bir müttefik s›fat›yla ve ta-
rihte ilk kez Karadeniz ve Bo¤azlardan geçen Rus donanmas› da Büyükdere aç›k-
lar›nda demirledi. Burada birleflen Osmanl›-Rus donanmalar› Arnavutluk ve Mora
k›y›lar›n› korumak ve Fransa’n›n k›sa bir süre önce ele geçirdi¤i adalar› (Yedi Ada)
geri almak üzere Adriyatik sular›na yöneldiler.
Rusya’n›n henüz ortada resmi bir ittifak antlaflmas› yokken askeri SIRA
yard›m konusunda bu
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
denli istekli olmas›n›n nedenleri neler olabilir? 2
Osmanl› baflkenti ‹stanbul’da bu geliflmeler yaflan›rken, Napolyon -kendisi için
sonun bafllang›c› olan Ebuk›r bask›n›ndan sonra-, Kahire’de bir isyana meydan
vermemek için halka oldukça toleransl› davranmaktayd›. Bu Sba¤lamda;O R U yöresel S O R U
adetlere uyarak Nil Nehri’nin taflk›n zaman›nda yap›lan flenliklere kat›ld›, mahalli
k›yafetlerle dolaflt› ve mevlitler okutarak halk›n sempatisini kazanmaya
D‹KKAT
çal›flt›. Hat- D‹KKAT
ta ‹stanbul’daki elçisiyle sürekli temasta oldu¤unu, padiflah›n Azimzâde Abdullah
Pafla’y› kendisine yard›mc› olmak için gönderme karar› ald›¤›n› ilan etti. Bununla
N N
da yetinmeyerek halk› ikna etmek amac›yla gerçekten gelecekmifl gibi yeni vali
için bir konak döfletti. Halk ve hapsedilmifl eski idareciler de merkezle temas ku-
ramad›klar›ndan endifleli bir bekleyifle girdiler. Ancak bu aç›klamalar›n
AMAÇLARIMIZ üzerinden AMAÇLARIMIZ
iki ay geçmesine ra¤men, Frans›zlar›n M›s›r’a Osmanl› padiflah›n›n izniyle geldi¤i-
ni bildirecek yeni vali gelmeyince, bunun Napolyon’un bir hilesi oldu¤unu anla-
yan halk isyan etti (21 Ekim 1798). K ‹ T A P K ‹ T A P
Yukar›da de¤inildi¤i üzere Osmanl› Devleti, savafl ilan›ndan sonra ç›karlar› ay-
n› noktada birleflen ‹ngiltere ve Rusya ile ittifak antlaflmas› imzalamak üzere hare-
kete geçti. Fransa’y› M›s›r’dan kendi askeri ve siyasi gücüyle ç›karmas› imkâns›z ol-
du¤undan, baflka seçene¤i de yoktu. Yap›lan diplomatik temaslar sonucunda Ba-
b›âli önce Rusya (3 Ocak 1799) ve ard›ndan da ‹ngiltere’yle (5 Ocak 1799) ittifak
antlaflmalar› imzalayarak Fransa’ya karfl› ikinci koalisyonu oluflturdular. Bu arada
Avusturya’n›n tarafs›z kalaca¤›n› ilan etmesinin ard›ndan, Bab›âli Sicilyateyn Kral-
l›¤›’yla da ittifak antlaflmas› imzalayarak muhalif cepheyi daha da güçlendirdi (21
Ocak 1799).
Osmanl›-Rus savunma antlaflmas› aç›k ve gizli olmak üzere iki bölümden olu-
fluyordu. Antlaflman›n aç›k hükümlerine göre:
• Osmanl› Devleti ve Rusya, birbirlerinin toprak bütünlü¤ünü karfl›l›kl› olarak
garanti ediyorlard›.
• Rusya, Osmanl› s›n›rlar›n› M›s›r’›n iflgali öncesindeki durumu esas alarak ta-
n›ml›yordu.
• Müttefik iki devletten birine veya ikisine bir sald›r› yap›ld›¤› takdirde, her iki
taraf›n ç›karlar› do¤rultusunda hareket edilecekti. Bu durumda her iki tara-
f›n kara, deniz kuvvetleri ve mali yard›m seferber edilecekti.
• ‹ki devlet bu savunma antlaflmas›n› topraklar›n› geniflletmek amac›yla de¤il
ülkelerinin bütünlü¤ünü korumak için yapt›klar›ndan, Avusturya, ‹ngiltere
ve Prusya’y› da ittifaka davet edecekti.
• Bu savunma antlaflmas›n›n yürürlük süresi sekiz y›l olacakt›.
Antlaflman›n gizli maddeleri ise özetle flöyle idi:
• Rusya Osmanl› Devleti’ne bir savafl filosu göndererek yard›mda bulunacak-
t›. Bab›âli bu filonun Bo¤azlardan Akdeniz’e geçmesine izin verecek ve bir-
likte Fransa’n›n askeri ve ticari gemilerini bat›rmaya çal›flacaklard›.
• Savafl bittikten sonra Rus gemileri Karadeniz’e dönecekti. Savafl süresince
Rus gemilerinin Bo¤azlardan geçmesi, savafl bittikten sonra yeni geçifllerin
bahanesine dönüfltürülemeyecekti.
• Karadeniz, müttefik iki devlet aras›nda kapal› bir deniz hükmünde olacakt›.
Bunu ihlal edecek olan güçlere karfl› birlikte karfl› konacakt›.
Görüldü¤ü gibi bu antlaflmayla Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda karfl›l›kl›
yard›mlaflmaya dayanan bir ittifak kurulmufl oluyordu. Bu Osmanl› tarihi ve Avru-
pa siyaseti aç›s›ndan önemli bir geliflmeydi. Böylece Osmanl› Devleti, Bat›l› devlet-
ler karfl›s›nda izledi¤i kendi kendine yeterlilik veya yaln›zc›l›k (infirat/tecrit) siya-
setini terk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmifl oluyordu. Bab›âli da-
ha önce 1790’da Prusya ile bir ittifak antlaflmas› imzalam›flsa da ad› geçen devlet
taahhütlerini yerine getirmedi¤inden bu antlaflma uygulanamam›flt›. Bu nedenle
Rusya ile yap›lan bu ittifak antlaflmas› Osmanl›lar›n yabanc› bir devletle yapt›¤› ilk
gerçek savunma antlaflmas› olarak de¤erlendirilmektedir.
Böylece Fransa’ya karfl› Rusya’n›n askeri yard›m›n› sa¤layan Bab›âli, Karade-
niz’de Rus varl›¤›n› ilk defa resmen kabul ediyor ve Bo¤azlardan geçme hakk› tan›-
yordu. Her ne kadar bu geçifl hakk› ve izinler geçici olarak verildiyse de Rusya aç›-
s›ndan tarihi emellerini gerçeklefltirmenin imkâns›z olmad›¤›n› göstermesi bak›m›n-
dan önemliydi. Böylece Bo¤azlar Sorunu Rusya’n›n siyasi ajandas›nda öncelikli bafl-
l›klardan biri haline gelirken, ilk defa bir antlaflma metnine de girmifl oluyordu.
Osmanl› Devleti Rusya’dan sonra 5 Ocak 1799 tarihinde ‹ngiltere’yle de ayr› bir
savunma antlaflmas› imzalad›. Tamam› on üç maddeden oluflan bu antlaflma, Rus-
ya ile yap›lan ittifak antlaflmas›na paralel maddeler içermekteydi. Buna göre; ‹ngil-
tere de Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar›n›, Frans›zlar›n M›s›r’a hücumundan önceki

flekliyle kabul ve garanti ediyordu. Yürürlük süresi sekiz y›l olacak bu antlaflma ge-
re¤i; Akdeniz’deki tüm Osmanl› limanlar› Frans›z gemilerine kapat›lacak, savafl ön-
cesi durumun sa¤lanmas› için müttefikler birlikte mücadele edecek ve birbirlerin-
den ba¤›ms›z olarak bar›fl antlaflmas› imzalamayacaklard›.
Osmanl›-‹ngiliz ittifak› da gerek ikili iliflkiler, gerekse Avrupa ve Akdeniz hav-
zas›ndaki siyasi dengeler aç›s›ndan oldukça önemliydi. Bab›âli bu antlaflmayla, ‹n-
giltere gibi kara ve deniz kuvvetleri yönünden güçlü bir devletin fiili yard›m›n› sa¤-
lam›fl oluyordu. ‹ngiltere ise Akdeniz’de Frans›z nüfuzunu ve ticari varl›¤›n› yok et-
meyi ve Osmanl› Devleti üzerindeki etkinli¤ini artt›rmay› hedefliyordu. Ayr›ca sö-
mürgesi olan Hindistan yolu üzerindeki M›s›r’a fiilen müdahale edebilecek meflru
gerekçeyi de elde etmifl oluyordu. Zira ‹ngilizlerin Hindistan’da kalabilmesi M›-
s›r’›n güvenli¤ine ba¤l› idi.
Böylece Osmanl› Devleti, Rusya ve ‹ngiltere’nin oluflturduklar› koalisyon, Fran-
sa’ya karfl› ortak askeri harekâtla ilgili haz›rl›klar›n› tamamlad›lar. fiayet müttefikler
galip gelirlerse, Fransa sadece M›s›r ve Malta’dan de¤il daha önce iflgal etti¤i Yedi
Ada, Dalmaçya ve Arnavutluk k›y›lar›ndan da uzaklaflt›r›lm›fl olacakt›. Müttefikler
Adriyatik ve M›s›r olmak üzere iki cephede savafla girdiler.
Bab›âli’nin tecrit siyasetini terk etmesinin ve uluslar aras› ittifaklara kat›lmas›n›n

SIRA S‹ZDEönemi nedir? SIRA S‹ZDE
3
M›s›r’›n Geri Al›nmas› ve Tahliyesi
Bab›âli, koalisyon güçleriyle ilk operasyonunu Rus donanmas›yla D Ü fi Ü Adriyatik’te
NEL‹M ger- D Ü fi Ü N E L ‹ M
çeklefltirdi ve Yanya Valisi Tepedelenli Ali Pafla’n›n da deste¤iyle Yedi Ada ile Pre-
veze, Parga ve Butrinto’yu Fransa’dan geri ald› (fiubat 1799). Birleflik
S O R U Osmanl›-Rus S O R U
donanmas› Fransa’n›n elinde bulunan adalar› da iflgal etti. Ard›ndan bunlar›n yeni
statüsünü belirlemek için 21 Mart 1800’de iki devlet aras›nda bir sözleflme imzalan-
D‹KKAT D‹KKAT
d›. Buna göre; daha önce Venedik Cumhuriyeti’ne ait iken Fransa taraf›ndan iflgal
edilmifl olan adalardan (Korfu, Kefalonya, Zenta, Ayamavro, ‹taki, Pakso, Çuka)
N N
meydana gelen “Birleflik Yedi Ada Cumhuriyeti” kuruldu. Bu SIRA yeni S‹ZDE
cumhuriyet Os- SIRA S‹ZDE
N
manl› Devleti’ne ba¤l› olacak ve üç y›lda bir 75 bin kurufl vergi ödeyecek, ayn› za-
manda da Rusya’n›n garantörlü¤ü alt›nda bulunacakt›. Bu sözleflmenin hükümle-
rinden de anlafl›laca¤› üzere, müttefikler birinci cephedeki Frans›z siyasi-askeri
varl›¤›na kesin olarak son vermifl oldular.
Bu konuda daha genifl bilgi için flu makaleyi okuyunuz. ‹smail H. Uzunçarfl›l›
M A K A L E (1937), “Ar- MAKALE
fliv Vesikalar›na Göre Yedi Ada Cumhuriyeti”, Belleten, I/3-4, 627-640.
Amiral Nelson’un Ebuk›r bask›n› sonras›nda Napolyon’un Fransa ile do¤rudan
ba¤lant›s› kopmufltu. Osmanl› Devleti’nin Rusya ve ‹ngiltere ile ittifak haz›rl›klar›
haberlerini de alan Napolyon tek ç›k›fl yolu olan Suriye taraflar›na sefer karar› al-
d›. Çünkü M›s›r’da kal›c› olabilmek ve ittifak antlaflmalar›yla ‹ oluflturulan
NTERNET muhalif ‹NTERNET
blo¤un ölü do¤mas›n› sa¤layabilmek için Suriye’nin iflgalinin flart oldu¤unu düflün-
mekteydi. Bunu baflarabilirse hem sömürgelerini geniflletebilecek ve Hint yolunu
tart›flmas›z bir biçimde kontrol edebilecek, hem de Osmanl› Devleti’ni güneyden
tehdit ederek bar›fla zorlayacakt›.
Frans›z ordusu bu hedef ve beklentilerle, fiubat 1799’da on sekiz bin kiflilik bir
orduyla M›s›r’dan Suriye’ye hareket etti. Bafllang›çta önemli bir direnifl görmeden
el-Arifl’i, Gazze’yi ve Remle’yi ele geçirdi. 7 Mart 1799’da Yafa’da direniflle karfl›la-
fl›nca, sivil-asker ayr›m› yapmadan büyük bir katliam gerçeklefltirerek Akka’ya ka-
dar ilerledi. Akka Valisi Cezzar Ahmed Pafla’n›n haz›rl›kl› oluflu ve kararl› duruflu,
Napolyon için sonun bafllang›c› oldu. Asl›nda Frans›z general bu iflgal girifliminde
kendisine karfl› en ciddi direnifli Cezzar Ahmed Pafla’n›n gösterece¤ini bildi¤inden,
M›s›r’a ayak bast›ktan sonra A¤ustos ve Ekim 1798’de iki mektup göndererek tür-
lü vaatlerle Akka valisini yan›na çekmeye çal›flm›fl, ancak baflar›l› olamam›flt›. Ken-
ti kuflatan Napolyon son bir hamle olarak yeni bir mektup yazarak teslim olmas›-
n› istediyse de Ahmed Pafla cevap vermeye tenezzül dahi etmedi. Bunun üzerine
Frans›z ordusu 5 May›sta Akka Kalesi’ne tüm gücüyle yüklendi. Ancak, Kölemen-
ler ve bedevilerin deste¤i, kraliyet yanl›s› Frans›z topçu subay› Phélypeau (Felipo)
ile ‹ngiltere’nin Do¤u Akdeniz filosu komutan› William Sidney Smith ve merkez-
den gönderilen Nizâm-› Cedîd birlikleriyle yap›lan müdafaa karfl›s›nda, Frans›zlar
kay›plar vererek geri çekilmek zorunda kald› (21 May›s 1799). Böylece ‹htilal Sa-
vafllar›’n›n yenilmez komutan› General Napolyon Bonapart ilk kez ciddî bir ma¤-
lubiyeti tatm›fl oldu.
Napolyon’un Suriye seferi ve buradan ilerleyiflini sürdürüp Anadolu’ya girme
ihtimali, Osmanl› Devleti’ni de ciddi bir biçimde endiflelendirmiflti. Bu nedenle de-
nizden Köse Mustafa Pafla, karadan ise büyük bir orduyla Sadrazam Yusuf Ziya Pa-
fla Suriye üzerine sevk edildi. Osmanl› donanmas› 14 Temmuzda Ebuk›r Liman›’na
ulaflt›. Napolyon bunu haber al›nca hemen bölgeye hareket etti ve Rahmaniye’de
iki ordu aras›nda yap›lan savaflta Köse Mustafa Pafla yenilerek esir edildi (25 Tem-
muz 1799). Öte yandan Frans›zlar Akka önlerinde ma¤lup olup çekildi¤inden, Os-
manl› kara ordusu s›cak bir çat›flmaya girmeden M›s›r’a yöneldi.
Rahmaniye zaferi Frans›zlar›n bir süre daha M›s›r’da kalmas›na imkân verecek-
tir. Bununla birlikte M›s›r’da art›k büyük bir baflar› elde edemeyece¤ini anlayan
Napolyon, Avrupa’da da Frans›z ordular›n›n yenildi¤ini ve Fransa’n›n iç siyasi ha-
yat›nda Direktuvar hükümetine karfl› tepkinin artt›¤›n› ö¤renince, komutay› Gene-
ral Jean Baptiste Kleber’e devredip gizlice Fransa’ya kaçt› (23 A¤ustos 1799).
Bu s›rada Sadrazam Yusuf Ziya Pafla komutas›ndaki Osmanl› kara ordusu Suri-
ye üzerinden M›s›r’a girdi. Müttefik ‹ngilizlerin de destek vermesi karfl›s›nda iflgalin
iyice ç›kmaza girdi¤ini düflünen General Kleber, M›s›r’› tahliye edebileceklerini ve
bu konuda müzakereye haz›r olduklar›n› bildirdi. Bunun üzerine bafllayan görüfl-
meler sonucunda, iki taraf aras›nda el-Arîfl Mukavelenamesi olarak adland›r›lan bir
sözleflme imzaland› (24 Ocak 1800). Buna göre; Frans›zlar›n milli gururu incitilme-
den ülkelerine dönmelerine izin verilecek, tahliye ve dönüfl için gereken masraflar
da Osmanl›lar taraf›ndan karfl›lanacakt›. Fakat ‹ngilizler, herhangi bir siyasi-askeri
bedel ödemeden Frans›zlar›n ülkelerine dönmelerini kabul etmeyince savafllar ye-
niden bafllad›. 20 Mart 1800’de Heliopolis civar›nda yap›lan savaflta Osmanl› ordu-
su yenilince, el-Arifl Sözleflmesi’yle elde edilen kazan›mlar kaybedilmifl oldu.
Bu ikinci yenilgi üzerine ertesi y›l deniz yoluyla M›s›r’a takviye birlikler gönde-
rildi. ‹ngilizler de Osmanl› ordusunu desteklemek amac›yla ‹skenderiye’ye ç›karma
yapt›lar. Bu s›rada General Kleber’in Halil Süleyman isimli bir fedai taraf›ndan öl-
dürülmesi üzerine yerine General Menou geçti. Bu arada Frans›z ordusunun ana-
vatanlar›yla olan ba¤lant›s›, ‹ngilizlerin Akdeniz’i s›k› bir biçimde ablukaya alma-
s›yla tamamen kesildi. Nihayet Mart 1801’de Frans›z ordusu yenildi ve müttefikler
taraf›ndan kuflat›ld›. Bu durum karfl›s›nda iki taraf aras›nda bar›fl görüflmeleri yeni-
den bafllad›. Temmuz 1801’de Kahire’yi teslim eden Frans›zlarla 30 A¤ustos 1801’de
bir ateflkes antlaflmas› imzaland› ve M›s›r’›n tahliye süreci resmen bafllam›fl oldu.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
2. Ünite - XIX. Yüzy›l›n Bafllar›nda Osmanl› Devleti ve Yeni Siyasî Dengeler

AMAÇLARIMIZ 35
AMAÇLARIMIZ
Bu konuda daha fazla bilgi için flu kitab› okuyunuz. Enver Z. Karal (1938),
K ‹ T AFransa
P M›s›r ve K ‹ T A P
Osmanl› ‹mparatorlu¤u (1797-1802), ‹stanbul.
M›s›r’da ‹flgalin Sona Ermesi: Amiéns ve Paris

T E LAntlaflmalar›
EV‹ZYON TELEV‹ZYON
Frans›zlar›n müttefikler karfl›s›nda denizde ve karada yenilgiye u¤ramas› ve Do¤u
Akdeniz’den çekilmesiyle de¤iflen siyasi ve askeri dengeler, ‹ngiltere’yi yeninden
öne ç›kard›. Bu durumdan yararlanan ve Orta Akdeniz’de stratejik bir konumda
bulunan Malta Adas›’n› da ele geçiren ‹ngiltere, müttefik s›fat›yla girdi¤i M›s›r’da
kal›c› olman›n yollar›n› aramaya bafllad›. ‹ngiltere M›s›r’› ele geçirdi¤i takdirde bü-
tün do¤u ticaretini ve Hindistan yolunu tam anlam›yla güvence alt›na alm›fl olaca-
¤›n› düflünmekteydi. Bab›âli ise müttefiki ‹ngiltere’nin bir tak›m siyasi söylemlerin-
den ve askeri eylemlerinden flüphelenmifl ve geliflmeleri daha yak›ndan takip et-
meye bafllam›flt›.
Osmanl› Devleti’nin, di¤er müttefiki Rusya ile iliflkileri de güven vermekten çok
uzakt›. Çünkü Ruslar Frans›zlardan al›nan ve Osmanl›lar›n himayesine verilen Ye-
di Ada ve Dalmaçya k›y›lar›na yerleflmek için bu bölgelerde ve özellikle Mora’da-
ki Rumlar aras›nda etkili bir propaganda hareketi bafllatm›fllard›. Osmanl› Devleti
M›s›r’›n iflgaliyle bafllayan süreçte, ittifak antlaflmalar›yla ba¤land›¤› Rusya ve ‹ngil-
tere’nin, Frans›z tehlikesi bertaraf edildikten sonra kendisi için tehdit haline geldik-
lerini görüyordu. Bu yüzden bir denge unsuru olarak Fransa’ya karfl› sergiledi¤i ta-
vizsiz ve kat› tutumunu yumuflatma karar› ald›. Bu amaçla Paris elçisi Seyyid Ali
Efendi’ye gönderdi¤i talimatla, iki devlet aras›nda yeniden dostane iliflkilerin ku-
rulmas› yönünde çabalar›n› yo¤unlaflt›rmas› istendi
Yukar›da de¤inildi¤i üzere, Akka yenilgisinden sonra M›s›r’da ifllerin ç›kmaza
girmeye bafllad›¤›n› gören Napolyon, komutay› General Kleber’e devrederek ülke-
sine dönmüfltü (23 A¤ustos 1799). K›sa zamanda muhalefet rüzgâr›n› da arkas›n›
alan Napolyon, askeri bir darbeyle meclisi feshedip Direktuvar rejimine son verdi
ve I. Konsül unvan›yla yönetimi ele ald› (9 Kas›m 1799).
M›s›r’da baflar›l› olabilmek ve sonuçta hayal etti¤i dünya imparatorlu¤unu ku-
rabilmek için üçlü ittifak› parçalamak zorunda oldu¤unu düflünen Napolyon, d›fl
politikada yeni stratejiler belirledi. ‹lk olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n aras›n› açmak
amac›yla Malta Adas›’n›n statüsünü gündeme getirdi. Çünkü Rusya, Fransa’dan ge-
ri al›nan Malta Adas›’n›, himayesini tan›m›fl olan Saint Jean fiövalyeleri’ne iade et-
medi¤i için ‹ngiltere’ye k›rg›nd›. Napolyon bu durumu f›rsata çevirmek için Akde-
niz’deki dengenin ‹ngiltere lehine de¤iflmesinden de rahats›z olan Çar I. Poul (Pol)
ile diplomatik temasa geçti. Yap›lan görüflmeler sonunda Fransa ve Rusya yeni bir
proje üzerinde uzlaflt›. Buna göre; Fransa’n›n askeri deste¤iyle Rusya ‹ran’›, Afga-
nistan’› ve Buhara’ya kadar olan bölgeyi iflgal edecek ve ard›ndan Hindistan’a ka-
dar ilerleyerek ‹ngilizleri buradan at›p büyük bir Do¤u ‹mparatorlu¤u kuracakt›.
Fransa ise müttefikinin deste¤iyle Suriye ve M›s›ra yerleflerek Do¤u Akdeniz’e ye-
niden hâkim olacakt›.
Bu yeni projenin hayata geçirilebilmesi için Avusturya’n›n onay›n›n da flart ol-
du¤unu düflünen Napolyon, temsilcileri arac›l›¤›yla Osmanl› Devleti parçaland›¤›n-
da hangi bölgeleri talep etti¤ini sordu. Avusturya; S›rbistan, Bosna Hersek, Eflak-
Bo¤dan ve Bulgaristan’› istedi¤ini bildirdi. Ancak bu s›rada Çar I. Paul’ün Fransa’ya
meyletmesinden rahats›z olan çevrelerin tertibiyle öldürülmesi üzerine, yerine o¤-
lu I. Aleksander geçti (1801).
Bu dönemde Rusya’da, Fransa’yla kurulan yak›n iliflkiden ötürü, özellikle ürün-

lerini ‹ngiltere’ye satamad›¤› için ekonomik s›k›nt›ya düflmüfl olan büyük toprak
sahipleri isyan ettiler. Bunlar›n bask›s›yla iki ülke aras›nda yeni bir dostluk antlafl-
mas› imzaland›. Böylece Çar I. Poul döneminde Fransa ile üzerinde uzlafl›lan siya-
si proje de suya düflmüfl oldu. Bunun üzerine üçlü ittifak› parçalamaktan ümidini
kesen Fransa, ‹ngiltere ve Osmanl› devletine karfl› daha bar›flç›l bir siyaset izleme-
ye mecbur oldu. Bu yeni siyasi anlay›fl›n yans›mas› olarak Fransa 27 Mart 1802’de
‹ngiltere ile Amiéns (Amiyon) Antlaflmas›’n›, ikinci ad›m olarak da 25 Haziran
1802’de Osmanl› Devleti ile Paris Antlaflmas›’n› imzalayarak M›s›r’da yenilgiyi res-
men kabul etti. Paris Antlaflmas›’na göre; Fransa Birleflik Yedi Ada Cumhuriyeti’ni
tan›yor ve M›s›r’›n Osmanl› Devleti’ne aidiyetini resmen kabul ediyordu. Böylece
Bab›âli, kurdu¤u ittifaklarla destekledi¤i dört y›ll›k siyasi-askeri mücadele ve bu-
nun getirdi¤i a¤›r mali faturay› ödeyerek M›s›r’a yeniden sahip olabildi.
VEHHÂBÎ ‹SYANI VE SONUÇLARI

Arap yar›madas›nda Osmanl› Devleti’ni uzun süre u¤raflt›ran dini-siyasi bir hareket
olan Vehhabili¤in kurucusu, Muhammed bin Abdilvehhab’t›r. ‹slam dininin asl›na
döndürülmesi ve sonradan eklenen fleylerin (bid’at) ay›klanmas›n› savunan bu di-
ni ak›m›n mensuplar›, kendilerini el-Muvahhidun veya ehl-i tevhid olarak adland›r-
m›fllard›r. Bugün Suudi Arabistan’›n orta kesiminde yer alan Necid’e ba¤l› Uyey-
ne’de 1703’te do¤an Muhammed b. Abdilvehhab, dini e¤itimini tamamlad›ktan
sonra 1738’den itibaren etkili vaazlar›yla dini yorumlar›n› etraf›ndakilere yaymaya
bafllad›. Baz› ‹slam flehirlerine seyahatler yapan Muhammed bin Abdilvehhab›n
görüflleri oralarda ilgi görmeyince yeniden do¤du¤u yere döndü. Ancak görüflleri
burada da tepki ile karfl›land› ve bask›lara maruz kald›. Bunun üzerine 1743’te
Uyeyne emiri Osman bin Muammer’e s›¤›narak orada dersler vermeye bafllad›. Bir
süre burada fikirlerini ö¤reten Muhammed bin Abdilvehhab Uyeyne emirine onu
himaye etmemesi için yap›lan bask›lar sonucunda do¤du¤u yeri terk etmek zorun-
da kald›. Bunun üzerine 1744’te bir k›s›m ö¤rencilerinin yaflad›¤›, Suud ailesinin
hâkimiyetindeki Dir’iyye kasabas›na yerleflti.
Dir’iyye Emiri Muhammed bin Suud’un, onun görüfllerini desteklemesi kabile-
sinin de bu mezhebi süratle benimsemesini sa¤lad›. Dir’iyye emiri himayesine al-
d›¤› bu din adam›n› kullanarak çevresindeki kabileleri birlefltirmek ve siyasi üstün-
lük kurmay› hedeflemekteydi. 1745’lerden itibaren h›zla yay›lan Vehhabili¤in,
özellikle Emir Abdülaziz bin Suud döneminde siyasi niteli¤i daha da belirginleflti.
Bu iki yönlü iliflkinin sa¤lad›¤› dinamizmle Suûdîler, Muhammed bin Abdilveh-
hâb’›n vefat etti¤i 1792 y›l›na kadar geçen sürede Riyad, el-Harc ve Kasîm’de hâki-
miyet kurdular, Orta Arabistan’daki Necid’in bedevî kabilelerini de itaat alt›na al-
d›lar. 1795’te ise Katif ve Ahsâ’y› ele geçirdiler. Ba¤dat Valisi Süleyman Pafla’n›n bu
bölgeleri geri alma çabalar› baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca, Vehhabilerin önünde cid-
di bir engel de kalmam›fl oldu.
Henüz M›s›r’a Frans›zlar hücum etmeden önce 1793-97 y›llar› aras›nda Abdüla-
ziz bin Suud ve Mekke fierifi Galib aras›nda yaflanan savafllar sonunda, Vehhabiler
kutsal iki flehri (Mekke-Medine) tehdit eder konuma gelmifllerdi. Mekke fierifi Ga-
lip karfl›s›nda ald›klar› galibiyetlere dayanarak hac ziyareti yapma tavizi koparan
Vehhabiler, 1798 ve 1799 y›llar›nda Kâbe’yi ziyaret ettiler. Kalabal›k bir grupla ger-
çeklefltirilen bu ziyaret, gövde gösterisine ve Vehhabilerin propaganda faaliyetleri-
ne sahne oldu. Mekke fierifi Galib Vehhabilerle mücadele etmeyi sürdürdüyse de
direkt merkezden ya da bölgeye askeri müdahale aç›s›ndan önemli üsler olan Ba¤-
dat, Cidde ve M›s›r’dan yard›m gelmemesi nedeniyle yaln›z kald›.
Hicaz’da bu geliflmeler yaflan›rken, Temmuz 1798’de Frans›zlar›n hiç beklen-
medik bir anda M›s›r’› iflgale giriflmeleri, Bab›âli’nin tüm dikkatini bu ifle yöneltme-
sine ve Vehhabi ‹syan›’na etkin bir biçimde müdahale edememesine yol açt›. XIX.
yüzy›l›n ilk y›llar›ndan itibaren Suûdî-Vehhâbî ittifak› kuzeyde Irak ve Suriye, gü-
neyde Uman ve bat›da Hicaz topraklar›na do¤ru yay›lmaya çal›flt›. 1801’de Kerbe-
lâ’ya gerçeklefltirilen bask›n›n ard›ndan 1803 itibar›yla Tâif, Mekke ve Medine’yi
tehdit eder konuma geldiler.
Mekke fierifi Galib’in yaln›z kald›¤› bu süreç, fiubat 1803’teSIRA
Taif’in S‹ZDE ya¤malanma- SIRA S‹ZDE
s› ve halk›n katliama tabi tutulmas›yla tart›flmas›z bir biçimde Vehhabilerin lehine
sonuçland›. Yenilgiyi kabul eden ve Suud bin Abdülaziz’in kendisine hayat hakk›
tan›mayaca¤›n› bilen fierif Galib, yetkilerini kardefli Abdülmuin’e devredip ailesiy-
le birlikte Cidde Valisi fierif Pafla’ya s›¤›nd›. K›sa süre sonra Abdülmuin ve kentin
S O R U(Nisan 1803).
ileri gelenleri Suud bin Abdülaziz’e baflvurarak s›¤›nma talep ettiler S O R U
Bu talebi kabul eden Suud, ordusuyla birlikte Mekke’ye girerek ‹slam büyüklerine
ait ne kadar kubbe, türbe ve hatta mezar tafl› varsa inanc› gere¤i D ‹ Ktahrip
K A T edecektir. D‹KKAT
Vehhabilere karfl› merkezin daha etkin karfl›l›k vermesi, 1805’te M›s›r valili¤ine Ka-
valal› Mehmed Ali Pafla döneminde bafllayacak ve uzun bir mücadele döneminden
N N
sonra ancak 1818’de kontrol alt›na al›nabilecektir.
Osmanl› Devleti saltanat ve hilafetin prestijini sarsan bu dini-siyasi hareketi neden

SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
bast›ramam›flt›r? 4
KD Ü(1998),
Bu konuda daha genifl bilgi için flu kitab› okuyunuz: Zekeriya Kurflun ‹ fi ÜT NAE L P‹ MNecid ve Ah- DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ PM
sâ’da Osmanl› Hâkimiyeti: Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Ç›k›fl›, Ankara.
S O R U S O R U
MISIR SEFER‹N‹N SONUÇLARI VE YEN‹ S‹YAS‹
DENGELER
D‹KKAT D‹KKAT
Savafl›n Sonuçlar›
N N
‹ N T E RS‹ZDE
SIRA NET ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
Fransa yukar›da belirtilen siyasi ve ekonomik hedefleri gerçeklefltirmek amac›yla
açt›¤› M›s›r seferinden umdu¤u sonuçlar› elde edemedi. Aksine Akdeniz’deki nü-
fuzunu kaybetti¤i gibi, ‹ngiltere’nin bölgede en önemli güç olmas›na f›rsat yaratt›.
Ayr›ca Fransa bu iflgal giriflimiyle Osmanl› Devleti’yle geleneksel dostlu¤unu sona
erdirdi¤inden, savafl s›ras›nda yaklafl›k üç as›rdan beri yararland›¤› ekonomik ayr›-
cal›klar› (kapitülasyonlar) kullanamad› ve büyük ekonomik kay›plar K ‹ T A Pyaflad›. Böy- K ‹ T A P
lece Do¤u Akdeniz ve Yak›ndo¤u üzerindeki siyasi ve ekonomik etkinli¤i büyük
bir yara alm›fl oldu.
Napolyon’un M›s›r’› iflgal giriflimi, ayn› zamanda Fransa’n›n Afrika’daki sömür-
gecili¤inin ilk ad›m›d›r. Çünkü Fransa ile Kuzey Afrika müslümanlar› aras›ndaki ilk
temas, Frans›z ordusunun ‹skenderiye’ye ayak basmas›yla bafllam›flt›. Öte yandan
bu iflgal giriflimi, Osmanl› Devleti’ni Avrupa siyasi sisteminin bir parças› k›larken,
‹ N T E R N E T imzalayan
topraklar›n› tek bafl›na koruyamayan ve mecburen ittifak antlaflmalar› ‹NTERNET
Bab›âli’yi, de¤iflken siyasi dengeler ve diplomatik manevralar atmosferinde o güne
kadar ihtiyaç duymad›¤› denge politikas›na (muvazene siyaseti) sevk etti.
M›s›r’›n iflgal giriflimiyle bafllayan süreçten en kazançl› ç›kan devlet ‹ngiltere ol-
du. Öncelikle Akdeniz havzas›nda ve Hindistan yolunda siyasi ve ekonomik gücü-
nü tehdit eden Fransa gibi güçlü bir rakibi bertaraf etmifl oldu. M›s›r kadar olmasa
da Orta Akdeniz’de yine stratejik önemi büyük olan Malta’y› ele geçirdi. Frans›z
donanmas›n› yakmakla Akdeniz’de mutlak anlamda üstünlük sa¤lad›. Bu iflgal gi-
riflimiyle M›s›r’›n kendisi için önemini kavrayan ‹ngiltere, Fransa’n›n gerek iflgal ge-
rekse tahliye sürecinde müttefik s›fat›yla Bab›âli’den önemli tavizler kopard›. Bu-
nun sonucunda Kölemenlerle temas kurarak M›s›r’da Osmanl›lardan çok daha et-
kin bir konum elde etmeyi baflard›.
Fransa’ya karfl› oluflturulan koalisyonun di¤er üyesi Rusya, bu savafltan toprak
kazanc› sa¤layamad›. Ancak savafl s›ras›nda Dalmaçya ve Arnavutluk k›y›lar›ndan
Frans›zlar› uzaklaflt›rarak, Balkanlardaki uzun vadeli siyasi hedefleri aç›s›ndan ol-
dukça önemli olan bu bölgeyi koruma alt›na alm›fl oldu. Ayr›ca Osmanl› Devleti’ne
müttefik s›fat›yla yard›m etmek suretiyle, onu himayesi alt›na alabilece¤ini gördü.
Yine bu süreçte geçici bir süre için de olsa ilk kez dost ülke statüsüyle Bo¤azlar-
dan savafl gemilerini geçirdi.
Bu süreçte Osmanl› Devleti ise savafl›n a¤›r askeri ve mali yükünü çeken ülke
oldu. Bab›âli bu dönemde gerçeklefltirdi¤i ikili antlaflmalarla Avrupa’daki ittifaklar
sistemine dâhil olurken, d›fl politikada da geleneksel yaln›zl›k politikas›na son ver-
di. M›s›r’›n iflgali, Nizâm-› Cedîd ad›yla an›lan ›slahatlara odaklanm›fl olan merke-
zin tüm enerjisini d›fl politikaya ve savafla yönlendirmesine, dolay›s›yla reform
program›n›n istendi¤i flekilde uygulanamamas›na yol açm›flt›r.
Öte yandan Bab›âli, Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797) Dalmaçya ve Arna-
vutluk k›y›lar›na yerleflen ve biranda Osmanl› Devleti’yle komflu haline gelen Fran-
sa’y› bölgeden uzaklaflt›rma imkân› elde etti. Fransa’n›n bölgeye yerleflmesi ve ar-
d›ndan Frans›z ihtilal›n›n ulusçu ve ba¤›ms›zl›kç› fikirlerini yaymaya bafllamas›, Os-
manl› Devleti’nin Balkanlarda ve Mora yar›madas›ndaki varl›¤› aç›s›ndan son dere-
ce önemli bir tehdit oluflturmaktayd›. Böylece savafltan önceki s›n›rlar›na kavufl-
mufl oldu.
Osmanl› Devleti bu tarihlere kadar kendisine yönelik tehlike ve hücumlar›n
genellikle bat›dan geldi¤ini görmüfl, önlemlerini de buna göre alm›flt›. Bu savaflla
Do¤u Akdeniz ve çevresinin de karadan ve denizden sömürgeci devletlerin he-
defleri aras›na girdi¤ini gördü. Bu da yeni sorunlarla karfl›laflmas›na yol açt›. Yine
bu savafl›n bir sonucu olarak Karadeniz’de ilk defa bir devletin, Rusya’n›n varl›¤›-
n› ve ortakl›¤›n› resmen kabul etmek zorunda kald›. O tarihlere kadar mutlak söz
sahibi oldu¤u Bo¤azlar› dost s›fat› ile de olsa yabanc› bir devletin savafl gemileri-
ne açmay› kabul etti. Bundan böyle de Bo¤azlar devletleraras› sorunlar aras›na
girdi. Daha genifl anlam›yla Osmanl› co¤rafyas› devletleraras› rekabetin konusu
haline geldi.
M›s›r’da Osmanl›-‹ngiliz Rekabeti

M›s›r’›n boflaltmas›ndan sonra Osmanl› Devleti’nin Fransa ve ‹ngiltere’yle olan iliflkile-
rinde önemli de¤ifliklikler yafland›. Frans›zlar›n ç›kar›lmas›ndan sonra M›s›r’da yeni bir
düzen kurmay› hedefleyen Osmanl› Devlet’inin önünde iki önemli engel vard›: Köle-
menler ve müttefik ‹ngilizlerin askeri varl›¤›. Kölemenler, iflgal sürecinde müttefiklerin
saf›nda yer almakla birlikte, savafl sonras› statülerinin ne olaca¤› konusunda ciddi en-
difleler tafl›maktayd›. Osmanl› kara ve deniz kuvvetlerinin M›s›r’da bulunmas› ve döne-
ceklerine dair bir iflaret bulunmamas›, Kölemenlerin endiflelerini zirveye tafl›yan ve ‹n-
gilizlerden himaye talebinde bulunmalar›na yol açan en önemli etken olmufltur.
Madalyonun öteki yüzüne gelince; Kölemenlerin himaye talebi, Akdeniz hâki-
miyeti ve sömürgelerine giden ticaret yollar›n›n güvenli¤ini her fleyden önemli gö-
ren ‹ngiltere için bulunmaz bir f›rsatt›. Bab›âli’nin M›s›r’da güçlü bir yönetim kur-
mas› ‹ngiltere’nin aya¤›n› bölgeden tamamen kesece¤inden, ç›karlar›na hizmet

edecek tek seçenek; kendilerinden direktif alan Kölemenlerin bir flekilde idareye
ortak edilmesiydi. Bu nedenle ‹ngiltere Kölemenlere yaklafl›rken, müttefiki Bab›â-
li’ye s›rt›n› dönerek bask› yapmaya bafllad›.
Buna karfl›n Bab›âli bölgede bulunan Sadrazam Yusuf Ziya ve Kaptan-› derya
Hüseyin paflalar baflta olmak üzere sivil asker memurlar›na, ‹ngiltere’nin politik
manevralar›na meydan vermemek için M›s›r’da acilen yeni bir düzen kurulmas› ta-
limat› verdi. Yap›lan görüflmelerin ard›ndan ‹ngiliz himayesi talep eden Kölemen
beylerinin sözde M›s›r’›n geri al›nmas›n› kutlamak amac›yla verilecek bir ziyafet s›-
ras›nda tutuklan›p hapse konmalar› kararlaflt›r›ld›. Ancak plan›n iyi ifllememesi ve
baz› Kölemen beylerinin tertibin fark›na var›p firar etmesi, ‹ngilizlerin Osmanl› yö-
neticilerini aç›ktan tehdit etmelerine yol açt›. ‹ngiliz ordular› baflkomutan› General
Sir John Helly Hutchinson ve ‹stanbul’daki elçisi Lord Elgin, Kölemen beylerinin
hapsedilmesine çok fliddetli tepki gösterdi. General Hutchinson sadece itirazla ye-
tinmeyerek, tutuklular›n üç saat içinde iade edilmemesi halinde, Osmanl› donan-
mas›n› topa tutaca¤›n› bildirdi. Bab›âli buna fliddetle tepki verip itiraz ettiyse de ‹n-
gilizlerin kararl›l›¤› karfl›s›nda Kölemen beyleri Cize’deki ‹ngiliz karargâh›na gön-
derildi. Böylece M›s›r’da yerel güç odaklar›n›n sindirilmesi giriflimi de baflar›s›zl›k-
la sonuçlanm›fl oldu.
Bu baflar›s›zl›¤›n ard›ndan merkez ordusunun art›k M›s›r’da kalmas›n› gerekti-
ren bir neden kalmam›flt›. ‹ngilizlerin, Kölemenleri Cize’de gözetim alt›nda tutma-
y›p, güneyde Said denilen bölgeye yerlefltirecekleri bilindi¤inden, mücadelenin
vali Hüsrev Pafla’ya b›rak›lacak birliklerle yürütülmesi kararlaflt›r›ld›. Ard›ndan bafl-
lat›lan görüflmeler sonucunda var›lan antlaflmayla, M›s›r’daki ‹ngiliz birlikleri tahli-
ye haz›rl›klar›na bafllad›. Ancak ç›karlar›n› korumak ve gelecekte fiili bir müdaha-
le aç›s›ndan stratejik bir üs olarak gördükleri liman kenti ‹skenderiye’deki birlikle-
rini tamamen çekmekten vazgeçtiler. Netice itibariyle ‹ngiliz kuvvetlerinin bir k›s-
m› ‹skenderiye’ye, Kölemenler yukar› M›s›r’a, vali Hüsrev Pafla ise Kahire’ye hâ-
kimdi. Bu manzara karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin M›s›r’a yeniden hâkim oldu¤u-
nu söylemek hayli güçtü. Çünkü Kölemenleri paravan olarak kullanan ‹ngilizler de
M›s›r’›n idaresine ortak olmufllard›. Vali Hüsrev Pafla, ‹ngilizlerin himaye ve deste-
¤iyle yukar› M›s›r’a yerleflen Kölemenlerin üzerine defalarca asker gönderdiyse de
baflar›l› olamad›.
‹ngilizler, Amiéns Antlaflmas› (27 Mart 1802) gere¤i M›s›r’› tamamen boflaltmalar›
gerekti¤i halde ‹skenderiye’den bir türlü ç›kmad›lar. Stratejik bölgeler ve limanlara el
koyan ‹ngilizler, muhaf›z Hurflit Pafla’y› adeta abluka alt›na ald›lar. Kentin en strate-
jik mevkii olan Kefre Kalesi, bu fliddetli nüfuz mücadelesinin sembolü haline gelmifl-
ti. Kaleyi ele geçirmekte kararl› olan ‹ngilizler baflar›l› olamay›nca, kaleye amele k›-
l›¤›nda asker sokup fiili durum yaratarak amaçlar›na ulaflt›lar. M›s›r’daki ticari ç›kar-
lar›n› da güvenceye almak isteyen ‹ngilizler, K›z›ldeniz ticareti ve tabiiyetindeki tüc-
carlara uygulanacak gümrük tarifesi gibi konular› içeren bir antlaflma imzalamak is-
tedilerse de vali Hüsrev Pafla, yetkisini aflt›¤› gerekçesiyle buna yanaflmad›.
Merkezden gönderilecek takviye birliklerle güçlenecek olan valinin Kölemenleri
tasfiye edece¤inin fark›nda olan ‹ngilizler bask›lar›n› iyice artt›rd›. Bab›âli’yle sorunu
müzakere etmek üzere General Stuart’› ‹stanbul’a gönderdiler. ‹ngiliz general, elçi ve-
kili Straton ve reisülküttap aras›nda Bab›âli’de uzun müzakereler yap›ld›. Restleflmele-
re varan bu diplomatik süreç de çözüm getirmedi. General Stuart’›n bizzat ‹stanbul’a
gelmesi, Bab›âli ile mevcut dostluk ve ittifak iliflkilerini Kölemenler için feda etmeyi gö-
ze almas›, Londra hükümetinin önceliklerini göstermesi bak›m›ndan kayda de¤erdir.
Frans›z Elçisi Sébastiani’›n Misyonu

Londra, ‹stanbul ve Kahire üçgenindeki çözüm aray›fllar›ndan sonuç ç›kmamas› ve
oluflan gerginli¤in savafl ihtimali yaratmas›, Bab›âli’nin di¤er müttefiki Rusya’n›n
Yedi Ada, Balkanlar ve Memleketeyn (Eflak-Bo¤dan) konusunda sergiledi¤i ben-
zer f›rsatç› ve sinsi tutum, Fransa’ya siyasi anlamda bir karfl› atak imkân› sa¤lad›.
Haziran 1802’de imzalanan Paris Antlaflmas›’n›n ard›ndan, Napolyon, M›s›r’› iflgal
giriflimiyle kaybetti¤i Osmanl› dostlu¤unu yeniden kazanmak ve ‹ngiltere karfl›s›n-
da Bab›âli’nin direncini artt›rmak, en az›ndan politik anlamda alternatifsiz olmad›-
¤›n› bildirmek üzere harekete geçti. Bu amaçla Horace-François Bastien Sébastia-
ni de La Porta adl› asker kökenli özel temsilcisini Eylül 1802 sonunda M›s›r’a gön-
derme karar› ald›.
Sébastiani (Sebastiyan) ald›¤› talimat gere¤i öncelikle M›s›r’a u¤rayarak vali Hüs-
rev Pafla’yla görüfltü. Genel durum, Kölemen sorunu ve ‹skenderiye’nin tahliyesi gi-
bi önemli konular›n ayr›nt›lar›n› birinci a¤›zdan dinleyen Albay Sebastiyan, ‹ngiliz-
lerin M›s›r’dan ç›kar›lmas› konusunda destek vermeye geldi¤ini özellikle vurgulad›.
Ard›ndan General Stuart ile görüflen Sebastiyan, M›s›r’›n boflalt›lmas› konusunda ‹n-
giliz komutanla ciddi bir gerginlik yaflad›. Sonuçta, Albay Sebastiyan’›n meseleye
müdahil olmas›yla Kölemen sorunu ve ‹skenderiye’deki ‹ngiliz askeri varl›¤›, Fran-
sa ile ‹ngiltere’nin Bab›âli üzerinde nüfuz mücadelesinin arac› haline geldi.
Bab›âli, M›s›r ve Kölemenler konusundaki müzakereler s›ras›nda gerek elçi
Lord Elgin ve gerekse General Stuart’a görüfllerini kabul ettiremedi¤inden, ‹ngiliz
hükümetini ikna etmek amac›yla S›dk› Efendi’yi Londra’ya gönderdi. Bu giriflimiy-
le Bab›âli, savunma pozisyonunu terk ederek, uluslararas› hukuka ayk›r› bu tutu-
mu nedeniyle ‹ngiliz hükümetini kendi kamuoyuna flikâyet etmeyi ve hakl› müca-
delesine Avrupa siyasi çevrelerinden destek bulmay› amaçlam›flt›.
General Stuart’›n Plan› ve M›s›r’›n Tahliyesi

Öte yandan ‹stanbul’daki temaslar›ndan eli bofl dönen General Stuart, Kölemen
sorununun çözümü konusunda oldukça radikal bir tav›r tak›nd›. Stuart’›n ilk ad›m›
Kölemenleri Kahire’ye yak›n bölgelere davet etmek oldu. Ard›ndan Kölemen bey-
lerini himayesine ald›¤›n› ilan ederek, müdahale edildi¤i takdirde bunun savafl ne-
deni say›laca¤›n› valiye bildirerek ›srar›n› tehdide dönüfltürdü. General Stuart’›n hi-
mayesine karfl›n Osmanl› askeri birliklerinin Kölemenlere karfl› baflar›l› sonuçlar al-
maya bafllamas›, ‹ngilizleri endiflelendirmeye bafllad›. Bu durum karfl›s›nda Stuart,
yeni bir taktikle; sorunu kiflisellefltirerek çözümsüzlü¤ün tek sebebinin vali oldu¤u
yönünde propaganda yapmaya bafllad›. Bundan baflka “urban” olarak tabir edilen
bedevi Arap afliretlerinin fleyhleriyle gizlice temasa geçen General Stuart, büyük
maddi vaatler karfl›l›¤›nda Ebû Kureym, Hannâdi, Cehîme gibi bedevi afliretlerini
Kölemenlere askeri destek verme konusunda ikna etmeyi baflard›. Buna mukabil,
Arapça beyannamelerle karfl› propagandaya giriflen vali Hüsrev Pafla, sadece Ev-
lâd-› Ali afliretini yan›na çekebildi.
M›s›r’da ‹ngilizlerin giriflimleriyle ortaya ç›kan bu son durum, uzun süren çat›fl-
malar sonunda hayli y›pranm›fl olan Kölemenlere nefes ald›rd›. Bundan güç alan
General Stuart ve baflkomutan Lord Cavan, vali üzerindeki bask›lar›n› artt›rd›klar›
gibi, taleplerini çok daha sert bir biçimde dile getirmeye bafllad›lar. ‹stanbul’daki
‹ngiliz elçisi Lord Elgin de efl zamanl› olarak, ayn› talepleri Bab›âli’ye kabul ettir-
me çabas›ndayd›. Öte yandan Bab›âli, S›tk› Efendi’nin Londra temaslar›ndan hiçbir
olumlu iflaret gelmedi¤inden, yeni bir durum de¤erlendirmesi yapaca¤›n› ilan et-
mekten baflka bir karfl›l›k veremedi.
Bu bunalt›c› süreçte, M›s›r valisinden gelen raporlar çerçevesinde uzun müza-

kereler yap›ld›. Sonuçta; ‹skenderiye’nin ‹ngilizler taraf›ndan tahliyesi ve M›s›r’da
istikrar ortam›n›n tesisi için Kölemenlerin aff› ve uygun bölgelere yerleflmelerine
müsaade edilmesine r›za gösterildi. Ancak, Bab›âli politik baflar›s›zl›¤›n› örtbas et-
mek ve yeni dönemde Kölemenler nezdinde itibar›n› korumak amac›yla, söz ko-
nusu karar›n ‹ngiliz bask›s›yla de¤il, valinin teklifi do¤rultusunda al›nd›¤›n› dekla-
re edecekti. Nihayet merkezin talimat›yla bu genel af flartlar› vali vas›tas›yla ilan
edildi ve ‹ngiliz makamlar›na da bildirildi. Buna göre; Kölemenler bir daha asla
baflkald›rmamak ve ‹ngilizlerden s›¤›nma talep etmemek flartlar›yla affedilecek,
önceki talepleri do¤rultusunda Güney M›s›r’da Asvan taraflar›nda yerleflebilecek
ve öngörülen flartlar› ihlal etmedikleri takdirde kendilerine maafl tahsis edilecekti.
Kölemen sorununun istedikleri do¤rultuda çözümlendi¤ini ve al›nan kararlar›n
uygulanmaya bafllad›¤›n› gören ‹ngilizler, ‹skenderiye’yi tahliye sürecini bafllatt›lar.
Bununla birlikte gelecekte siyasi flartlar uygun oldu¤unda M›s›r’a göndermek üze-
re Elfi Mehmet Bey ile on befl kadar Kölemeni de yanlar›na alarak 11 Mart 1803’te
M›s›r’dan ayr›ld›lar. Kölemenler hakk›nda genel af ilan› ve ‹ngilizlerin ülkelerine
dönmesiyle, M›s›r’da 1798’den beri süregelen savafl ve nüfuz mücadelesi dönemi
de sona ermifl oldu.
‹ngilizlerin M›s›r’› tahliye etmemekte ve Kölemenlere sahip ç›kmakta

SIRAbuS‹ZDE
denli ›srarc› ol- SIRA S‹ZDE
malar›n›n nedenleri neler olabilir? 5
Osmanl› d›fl politikas›n› M›s›r meselesinin belirledi¤i bu dönemde, Bab›âli’nin tu-
tarl› ve istikrarl› bir politik çizgi takip etti¤ini söylemek oldukça güçtür. Bat›’daki ge-
liflmelere ve siyasi dengelere ba¤›ml›l›¤›n zirveye varm›fl olmas› S Obir
R Uyana, Napol- S O R U
yon’un 2 Aral›k 1804’te imparator unvan› almas› ve bunun Osmanl› Devleti taraf›ndan
tan›nmas›n› istemesiyle durum daha da karmafl›k bir hal ald›. Teorik D‹KKAT
anlamda mütte- D‹KKAT
fikleri olan ‹ngiltere ve Rusya’n›n tüm bask› ve tehditlerine ra¤men Bab›âli bu konu-
yu önemli bir siyasi-diplomatik koz olarak de¤erlendirmek istedi. Bu e¤ilim müttefik-
N N
lerin bask›lar›n› daha da artt›rmalar›na neden oldu ve sonuçta ‹ngilizlerle iliflkiler kop-
ma noktas›na gelirken, Rusya ile zorunlu olarak yeni bir imtiyaz ve ittifak antlaflmas›
imzaland› (24 Eylül 1805). Bu antlaflma ile Rusya bir kez dahaAMAÇLARIMIZ
dokuz y›ll›k bir süre AMAÇLARIMIZ
için Bo¤azlarda di¤er devletlere göre üstünlük ve geçifl hakk› elde etmifl oldu.
Bab›âli’nin Fransa kart›n› öne ç›kard›¤› bu dönemde Halet Efendi’nin Paris’e el-
çi olarak gönderilmesi iliflkileri daha da pekifltirdi. Öte yandan K ‹Napolyon’un
T A P Ara- K ‹ T A P
l›k 1805’te Austerlitz (Üç ‹mparator Savafl›) zaferi ile Rusya ve Avusturya’y› yenilgi-
ye u¤ratmas›, Bab›âli’nin yeniden Fransa’ya yönelmesine yol açt›. Bunu, Napol-
yon’un imparator unvan›n›n tan›nd›¤›n› bildirmek üzere Ahmed T E L EMuhib
V ‹ Z Y O N Efendi’nin TELEV‹ZYON
Paris’e gönderilmesi takip etti.
Fransa ile iliflkiler bu flekilde iyileflme sürecine girerken, M›s›r’daki iktidar mü-
cadelesini Bab›âli’ye göre çok daha yak›ndan takip eden ‹ngiltere, flartlar›n olgun-
laflt›¤›n› düflünerek 16 fiubat 1804’te Elfi Mehmet Bey’i lider ‹aday› N T E R Nolarak
ET M›s›r’a ‹NTERNET
gönderdi. Buna karfl›n Bab›âli ise ‹ngiltere’nin olas› askeri müdahalesine karfl› sa-
vafl haz›rl›klar›na h›z verdi. Bu arada baflar›l› taktiklerle günden güne nüfuzunu zir-
veye tafl›yan Kavalal› Mehmet Ali Bey, iktidar mücadelesi veren Kölemenleri birbi-
rine karfl› k›flk›rtarak rakiplerini hayli y›pratt›. Gerçekten de bu süreç sonunda al-
ternatifi kalmayan Kavalal› Mehmet Ali Pafla biraz da Vehhabi isyan›n›n yay›lmas›-
n›n yaratt›¤› endifleyle 1805’te mecburen M›s›r valili¤ine atand›. Bu son geliflme,
M›s›r tarihinde yeni bir dönemin de ilk ad›m› olmufltur.
Özet
N
A M A Ç
XIX. yy. bafllar›nda Osmanl› Devleti’nin genel kaç›n›lmazd›. Fransa’n›n plan›na göre; ‹ngilte-
1 durumunu tan›mlayabilme re’nin Hindistan’la ba¤lant›s›n› sa¤layan güzer-
Osmanl› Devleti XIX. yüzy›la bir önceki as›rdan gâhta son derece stratejik bir konumda bulunan
devrald›¤› büyük sorunlarla girdi. Frans›z ‹htila- M›s›r’›n iflgali, ‹ngiltere’nin dize getirilmesini sa¤-
l›’n›n yayd›¤› milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k fikirleri- layacakt›. Üstelik Napolyon’un siyasi hayalleri
nin etkisi, Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar› dev- bununla da s›n›rl› de¤ildi. Genç general flartlar
leti siyasi, askeri ve ekonomik anlamda oldukça elverdi¤i takdirde, M›s›r’› ald›ktan sonra Suriye’ye
y›pratm›flt›. Merkezi otoritenin taflrada etkinli¤i- geçmek ve oradan ‹stanbul’a yürümek, ard›ndan
nin hayli azald›¤› bu dönemde ç›kan iç ayaklan- Viyana üzerinden ülkesine dönerek Osmanl› ve
malar ve Anadolu ile Rumeli’de türemifl olan ye- Avusturya gibi iki büyük imparatorlu¤a son ver-
rel güç odaklar›, siyasi ve sosyal aç›dan da ciddi mek emelindeydi. Öte yandan M›s›r seferi, Fran-
s›k›nt›lar yaratm›flt›. Devlet, XVIII. yüzy›l›n sonla- sa’n›n Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763) s›ras›nda
r›nda, kötü gidiflat› durdurmak amac›yla yürürlü- Amerika ve ‹ngiltere’ye denizlerde kapt›rd›¤› yer-
¤e koydu¤u Nizam-› Cedid olarak adland›r›lan leri geri almas›n› sa¤layacak ve son askeri bafla-
reform program›na büyük anlamlar yüklemiflken, r›lar›na ra¤men kara devleti durumundan kurtu-
1798’de beklenmedik biçimde Fransa’n›n M›s›r’› lamam›fl olan Fransa’y› denizlerde de üstün k›la-
iflgali, Osmanl›lar›n XIX. yüzy›la savafl atmosfe- cakt›. Söz konusu siyasi ve ekonomik hedeflerin
rinde girmesine yol açm›flt›r. Bu flartlar alt›nda cazibesi ve süper güç olma yar›fl› Fransa’n›n M›-
kendi gücüyle topraklar›n› iflgalden koruyama- s›r’› iflgalinde öne ç›kan etkenlerdir.
N
yan Osmanl› Devleti, Rusya ve ‹ngiltere ile üçlü
bir blok oluflturarak M›s›r’› geri almay› baflard›. A M A Ç
Bab›âli’nin tepkisini ve Üçlü ‹ttifak’›n ortaya ç›-
Ancak bu defa da ‹ngiltere’nin stratejik önemi 3 k›fl›n› aç›klayabilme
büyük olan M›s›r’› terk etmek istememesi yeni XVIII. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› Devleti, gele-
bir siyasi krize yol açt›. Öte yandan baflar›s›z ifl- neksel dostu ve reform sürecinin model ülkesi
gal giriflimiyle Bab›âli’yle iliflkisi bozulan ve üs- olarak de¤erlendirdi¤i Fransa’dan topraklar›na
tünlü¤ünü ‹ngiltere’ye kapt›ran Fransa’n›n yeni herhangi bir iflgal giriflimi beklemiyordu. Bu ne-
diplomatik ataklar›, Osmanl›lar aç›s›ndan siyasi denle M›s›r’›n iflgal giriflimi tam anlam›yla flok et-
denklemi tekrar de¤ifltirmifltir. Sonuç olarak XIX. kisi yaratm›flt›r. Bab›âli öncelikle Frans›z diplo-
yüzy›l bafllar›, varl›¤›n› korumaya çal›flan Bab›âli matlar ile tüccarlar› hapsetti, limanlar›n› da Fran-
aç›s›ndan “denge siyaseti”nin benimsendi¤i ve s›z gemilerine kapatt›. Ard›ndan, savafl ilan etti-
siyasi-askeri ittifak aray›fllar›n›n a¤›r bast›¤› bir ¤inde iki atefl aras›nda kalmamak için Avusturya
dönemdir. ile diplomatik temasa geçti ve tarafs›z kalaca¤›
N
teminat› al›nca di¤er devletlerle görüflmelere bafl-
Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali’nin nedenlerini de¤er- lad›. M›s›r’›n iflgali Rusya ile ‹ngiltere’nin siyasi
A M A Ç
2 lendirebilme ve ekonomik ç›karlar› aç›s›ndan büyük tehdit

Do¤u Akdeniz, Kuzey Afrika ve ticaret yollar› oluflturuyordu. Dolay›s›yla, statükonun korun-
aç›s›ndan oldukça stratejik bir konumda bulunan mas› ortak paydas›nda yak›nlaflan bu üç ülkenin,
M›s›r, XVII. yüzy›l sonlar›ndan itibaren Fransa’n›n Fransa karfl›s›nda bir blok oluflturmas›n›n altya-
siyasi ve ekonomik ajandas›n›n önemli bafll›klar› p›s› haz›rd›. Bu geliflmelerden cesaret alan Os-
aras›na girmiflti. Osmanl› Devleti’nin giderek güç manl› Devleti, Fransa’ya resmen savafl ilan etti (2
kayb›, buna karfl›n Avrupal› devletlerin sömürge- Eylül 1798). Bu geliflmeden üç gün sonra mütte-
cilik yar›fl›na girmeleri ve Fransa’n›n Akdeniz’de- fik s›fat›yla tarihte ilk kez Karadeniz ve Bo¤azlar-
ki ticaretinin giderek önem kazanmas›, M›s›r’› he- dan geçen Rus donanmas› da Büyükdere aç›kla-
def haline getirmifltir. Süper güç olma yar›fl›nda r›na demirledi. Bab›âli’nin Fransa’y› M›s›r’dan
olan ‹ngiltere ile Fransa’n›n Do¤u Akdeniz, Ya- kendi askeri ve siyasi gücüyle ç›karmas› imkân-
k›ndo¤u ve Hindistan’da ç›karlar›n›n çat›flmas› s›z oldu¤undan, d›fl ittifaklardan baflka seçene¤i
de yoktu. Yap›lan diplomatik temaslar sonucun-

da Bab›âli önce Rusya (3 Ocak 1799) ve ard›n-
dan da ‹ngiltere’yle (5 Ocak 1799) ittifak antlafl-
malar› imzalayarak Fransa’ya karfl› ikinci koalis-
yonu oluflturdular. Bab›âli k›sa süre sonra Sicil-
yateyn Krall›¤›’yla da ittifak antlaflmas› imzalaya-
rak muhalif cepheyi daha da güçlendirdi (21
Ocak 1799). Bu ittifak antlaflmalar› Osmanl› tari-
hi ve Avrupa siyaseti aç›s›ndan önemli bir gelifl-
meydi. Böylece Bab›âli, Bat›l› devletler karfl›s›n-
da izledi¤i kendi kendine yeterlilik veya yaln›z-
c›l›k (infirat/tecrit) siyasetini terk ediyor ve ilk
kez Avrupa ittifaklar sistemine girmifl oluyordu.
N
A M A Ç
M›s›r’›n geri al›nmas›ndan sonra Bab›âli’nin ‹n-
4 giltere ve Fransa ile iliflkilerini çözümleyebilme
Frans›zlar›n M›s›r’dan ç›kar›lmas›ndan sonra Os-
manl› Devleti’nin Fransa ve ‹ngiltere’yle olan ilifl-
kilerinde önemli de¤ifliklikler yafland›. Akdeniz
hâkimiyeti ve sömürgelerine giden ticaret yolla-
r›n›n güvenli¤ini her fleyden önemli gören ‹ngil-
tere, Kölemenleri M›s›r’›n idaresine ortak ederek
ç›karlar›n› güvence alt›na almak hedefindeydi.
‹ngilizler, Amiéns Antlaflmas› (27 Mart 1802) ge-
re¤i M›s›r’› boflaltmalar› gerekti¤i halde ‹skende-
riye’den bir türlü ç›kmad›lar. K›z›ldeniz’de ticaret
ve gümrük tarifesi gibi konularda tavizler kopar-
mak öncelikli hedefler aras›ndayd›. Londra, ‹s-
tanbul ve Kahire üçgenindeki çözüm aray›fllar›n-
dan sonuç ç›kmamas› ve oluflan gerginli¤in sa-
vafl ihtimali yaratmas›, Bab›âli’nin di¤er müttefiki
Rusya’n›n Yedi Ada, Balkanlar ve Eflak-Bo¤dan
konusunda sergiledi¤i benzer f›rsatç› ve sinsi tu-
tum, Fransa’ya siyasi anlamda karfl› hamle imkâ-
n› sa¤lad›. Haziran 1802’de imzalanan Paris Ant-
laflmas›’n›n ard›ndan, Napolyon, M›s›r’› iflgal giri-
flimiyle kaybetti¤i Osmanl› dostlu¤unu yeniden
kazanmak için harekete geçti. Bu amaçla Sébas-
tiani de La Porta adl› asker kökenli özel temsilci-
sini önce M›s›r’a oradan da ‹stanbul’a gönderdi
(1806).
1. Afla¤›dakilerden hangisi Fransa’n›n M›s›r’› iflgalinin 6. Afla¤›dakilerden hangisiyle Fransa M›s›r’da yenilgiyi
temel nedenlerinden biri de¤ildir? resmen kabul etmifltir?
a. Do¤u Akdeniz ve Afrika aç›s›ndan stratejik önemi a. el-Arifl Sözleflmesi
b. ‹ngiltere’nin Hindistan’la ba¤lant›s› aç›s›ndan b. Paris Antlaflmas›
önemi c. Campo Formio Antlaflmas›
c. Ekonomik potansiyeli ve ticaret yollar› aç›s›n- d. Ebuk›r Sözleflmesi
dan önemi e. Akka Antlaflmas›
d. Yedi Y›l Savafllar›’ndaki kay›plar› telafi iste¤i
e. Kölemenlerin kontrol alt›na al›nmas› 7. Vehhabilikle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
do¤rudur?
2. Afla¤›dakilerden hangisi Bab›âli’nin M›s›r’›n iflgalin- a. M›s›r’›n iflgalinin yaratt›¤› sonuçlardan biridir
de verdi¤i tepkilerden biri de¤ildir? b. Fransa’ya karfl› yerel direniflin ad›d›r
a. Frans›z temsilcilerin tutuklanmas› c. Dini-siyasi karakterli bir iç isyand›r
b. ‹flgalin protesto edilmesi d. Osmanl› hilafetinin prestijini artt›rm›flt›r
c. Frans›z tüccarlar›n mallar›na el konmas› e. XIX. yüzy›l›n sonlar›nda ortaya ç›km›flt›r
d. Paris elçisi Ali Efendi’nin merkeze ça¤r›lmas›
e. Avusturya ile diplomatik temas kurulmas› 8. Afla¤›dakilerden hangisi Fransa’n›n Afrika’daki sö-
mürgecili¤inin ilk ad›m›d›r?
3. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›lar›n tecrit siyaseti- a. Fas’›n iflgali
ne son vermifltir? b. Cezayir’in iflgali
a. Avusturya ile diplomatik temas c. Tunus’un iflgali
b. Prusya ile ittifak antlaflmas› yap›lmas› d. M›s›r’›n iflgali
c. ‹ngiltere ve Rusya ile ittifak e. Trablusgarp’›n iflgali
d. Kölemenlerle ittifak
e. I. Koalisyona kat›lmak 9. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngilizlerin M›s›r politika-
s›nda kilit rol oynam›flt›r?
4. Afla¤›dakilerden hangisi Napolyon için M›s›r’da dö- a. Vehhabiler
nüm noktas› olmufltur? b. Ma¤ribiler
a. Akka’da Cezzar Ahmed Pafla’ya yenilmesi c. Kölemenler
b. Kölemenlerin Frans›z ordusunu yenmesi d. Bedeviler
c. Ebuk›r Bask›n› e. Tuaregler
d. Piramitler Savafl›
e. Vehhabi ‹syan› 10. Afla¤›dakilerden hangisi M›s›r’›n iflgalinin sonuçla-
r›ndan biri de¤ildir?
5. Afla¤›dakilerden hangisi Napolyon’dan sonra M›- a. Do¤u Akdeniz ve Afrika’n›n sömürgecili¤in he-
s›r’da komutay› devralm›flt›r? defi haline gelmesi
a. Talleyrand b. Karadeniz ve Bo¤azlarda Rusya’n›n varl›¤› ve or-
b. Leibnitz takl›¤› kabul edildi
c. Menou c. M›s›r’da Kölemen-‹ngiliz iflbirli¤ine zemin haz›r-
d. Kleber lam›flt›r
e. Felipo d. Osmanl›lar›n tecrit siyasetine son vermifltir
e. M›s›r hazinesinin merkeze tafl›nmas›yla ekono-
mik rahatlama sa¤lanm›flt›r

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Napoléon’un Büyük Do¤u uluslarla yak›n iliflkiler kurmak, Ortodokslar› koruma
Hayali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. alt›na almak, K›r›m’a yerleflmek suretiyle Karadeniz’de
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgaline ve Bo¤azlarda egemenlik kurup Ege ve Akdeniz havza-
Tepkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. s›na aç›lmak, di¤er bir ifadeyle “s›cak denizlere” inmek-
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifak” ti. Dünya siyaset ve ticaretinin can damar› olan ve “s›-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. cak denizler” fleklinde adland›r›lan Ege ve Akdeniz hav-
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r’›n Geri Al›nmas› ve zas›na inme ve buradan da Yeni Dünya’ya aç›lma ihti-
Tahliyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yac›, Kuzeyde ‹sveç, güneyde Osmanl› Devleti’ni önce-
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r’›n Geri Al›nmas› ve likli hedef haline getirmiflti. Rusya M›s›r’›n iflgaliyle be-
Tahliyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. liren bu ittifakla daha önce defalarca savafllar yoluyla
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amiéns ve Paris Antlaflma- denedi¤i ancak baflaramad›¤› f›rsat› elde etmifl oluyor-
lar›yla ‹flgalin Sona Ermesi” konusunu yeniden du. Bu nedenle Rus donanmas› fiili bir durum yaratarak
gözden geçiriniz. Bo¤azlardan geçip ‹stanbul aç›klar›na demirlemifltir.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vehhabi ‹syan›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 3
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r Seferi’nin Sonuçlar› M›s›r’›n iflgali karfl›s›nda Bab›âli’nin Rusya ve ‹ngilte-
ve Yeni Siyasi Dengeler” konusunu yeniden re’yle yapt›¤› ittifak antlaflmalar› Osmanl› tarihi ve Avru-
gözden geçiriniz. pa siyaseti aç›s›ndan önemli bir geliflmeydi. Böylece
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerle Rekabet” konu- Bab›âli, Bat›l› devletler karfl›s›nda izledi¤i kendi kendi-
sunu yeniden gözden geçiriniz. ne yeterlilik veya yaln›zc›l›k (infirat/tecrit) siyasetini
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r Seferi’nin Sonuçlar› terk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmifl
ve Yeni Siyasi Dengeler” konusunu yeniden oluyordu. Bab›âli daha önce 1790’da Prusya ile bir itti-
gözden geçiriniz. fak antlaflmas› imzalam›flsa da ad› geçen devlet taah-
hütlerini yerine getirmedi¤inden bu antlaflma kâ¤›t üze-
rinde kalm›flt›. Söz konusu ittifaklar Bab›âli aç›s›ndan
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› bir tercihten çok zorunluluktu; çünkü Osmanl› Devleti
S›ra Sizde 1 art›k kendi s›n›rlar›n› koruyacak siyasi ve askeri güçten
Napolyon’un; yerel halka zulmetti¤ini öne sürdü¤ü Kö- yoksundu. Bu antlaflmalar Osmanl› Devleti’ni Avrupa
lemenleri cezaland›rmak amac›yla padiflah ad›na M›s›r’› siyasi sisteminin bir parças› k›larken, Bab›âli’yi de¤ifl-
iflgale kalk›flt›¤›n› ilan etmesi, Arapça beyannamelerle ken siyasi dengeler ve diplomatik manevralar atmosfe-
halka teminat vermesi, mevlit okutmas›, yerel k›yafetler rinde denge politikas›na (muvazene siyaseti) sevk et-
giymesi hatta müslüman oldu¤unu yaymas›, kitlesel bir mifl, bu durum XIX. yüzy›lda Osmanl› d›fl politikas›n›n
direnifli engellemeye yönelik taktik hareketlerdi. Öte ve diplomasisinin karakteristi¤i haline gelmifltir.
yandan bu tür hareketler Bab›âli’nin tepkisini en aza in-
dirgemek, muhtemel ittifak giriflimlerini engellemek ve S›ra Sizde 4
hepsinden önemlisi zaman kazanmaya yönelikti. Çün- Arap yar›madas›nda Necid ve Dir’iyye merkezli dini-si-
kü ifller planland›¤› gibi gitti¤i takdirde, Napolyon M›- yasi bir hareket olarak yay›lan Vehhabi ‹syan›, Suud ai-
s›r’dan sonra Suriye’yi alacak ve ard›ndan Anadolu üze- lesinin himayesinde k›sa sürede güçlendi. Buna karfl›n
rinden Balkanlara kadar ilerleyerek rakipsiz bir impara- Osmanl› Devleti 1768’ten itibaren bafllayan Osmanl›-
torluk kurmufl olacakt›. Rus ve Avusturya savafllar›yla bafletmeye çal›flmaktayd›.
Bu nedenle merkezden bir ordu gönderilmesi mümkün
S›ra Sizde 2 de¤ildi. ‹syan› bast›rmak konusunda geriye Ba¤dat, Cid-
Rusya, Çar I. Petro döneminde (1682-1725) gerçeklefl- de ve M›s›r gibi büyük eyaletlerin askeri güçleri kal›yor-
tirdi¤i reformlarla güçlenmifl ve yeni hedefler belirle- du. Ba¤dat Valisi Süleyman Pafla’n›n çabalar› baflar›s›z-
miflti. Bu siyasi ajandan›n en önemli bafll›klar›; Orta Av- l›kla sonuçlan›nca, 1793-97 y›llar› aras›nda Abdülaziz
rupa’ya geçifl aç›s›ndan stratejik konumdaki Lehistan bin Suud ve Mekke fierifi Galib aras›nda yaflanan savafl-
(Polonya) üzerinde hâkimiyet tesis etmek, Slav kökenli lar sonunda, Vehhabiler kutsal iki flehri (Mekke-Medi-
ne) tehdit eder konuma geldiler. Temmuz 1798’de Fran- Çelik, Yüksel (2010), “III. Selim Devrinde M›s›r’da Os-
s›zlar›n hiç beklenmedik bir anda M›s›r’› iflgale giriflme- manl› ‹ngiliz-Rekabeti (1798-1807)”, Nizam-› Ka-
leri, Bab›âli’nin tüm dikkatini bu ifle yöneltmesine ve dim’den Nizam-› Cedid’e III. Selim ve Dönemi/ Se-
Vehhabi ‹syan›’na etkin bir biçimde müdahale edeme- lim III and His Era from Ancien Regime to New Or-
mesine yol açm›flt›r. Asilere karfl› merkezin daha etkin der, ed. S. Kenan, ‹stanbul, s. 351-366.
karfl›l›k vermesi, 1805’te M›s›r valili¤ine atanacak olan Çelik, Yüksel (2010), “Siyaset-Nasihat Literatürümüzde
Kavalal› Mehmed Ali Pafla döneminde bafllayacak ve Nadir Bir Tür: M›s›r’›n ‹flgali Üzerine III. Selim’e Su-
uzun bir mücadele döneminden sonra ancak 1818’de nulan Tesliyet-nâme”, Türk Kültürü ‹ncelemeleri
kontrol alt›na al›nabilecektir. Dergisi, XXII, 85-126.
Çetin, Atilla (1998), Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n M›-
S›ra Sizde 5 s›r Valili¤i, ‹stanbul.
‹ngilizler, Amiéns Antlaflmas› (1802) gere¤i M›s›r’› tama- Çolak, Kamil (2008), “M›s›r’›n Frans›zlar Taraf›ndan ‹fl-
men boflaltmalar› gerekti¤i halde, ‹skenderiye’den bir gali ve Tahliyesi (1798-1801)”, Sakarya Üniversitesi
türlü ç›kmad›lar. ‹ngilizler aç›s›ndan M›s›r’›n kontrolü Fen Edebiyat Dergisi, (2008/II), s. 164-183.
ve Kölemenlerin himayesi, Akdeniz hâkimiyeti ve sö- Karal, Enver Ziya (1938), Fransa M›s›r ve Osmanl› ‹m-
mürgelerine giden ticaret yollar›n›n güvenli¤i aç›s›ndan paratorlu¤u (1797-1802), ‹stanbul.
hayati önem tafl›maktayd›. Bab›âli’nin M›s›r’da güçlü bir Karal, Enver Ziya (1941), “‹ngiltere’nin Akdeniz Hâki-
yönetim kurmas› ‹ngiltere’nin bölgedeki ç›karlar›n› teh- miyeti Hakk›nda Vesikalar 1798-1805”, Tarih Vesi-
dit edece¤inden, ‹ngilizler Kölemenlere yaklafl›rken kalar›, I/2, 122-134.
müttefiki Bab›âli’ye s›rt›n› dönerek bask› yapmaya bafl- Kurflun, Zekeriya (1998), Necid ve Ahsâ’da Osmanl› Hâ-
lad›. M›s›r’daki ticari ç›karlar›n› da güvenceye almak is- kimiyeti: Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Or-
teyen ‹ngilizler, K›z›ldeniz ticareti ve tabiiyetindeki tüc- taya Ç›k›fl›, Ankara.
carlara uygulanacak gümrük tarifesi gibi konular› özel- Kutluo¤lu, Muhammed H. (1998), The Egyptian
likle krize dönüfltürdüler. Bu süreçte Bab›âli’nin Köle- Question (1831-1841), ‹stanbul.
menleri kontrol alt›na alma giriflimlerinin tamam›n›n Sinoué, Gilbert (1999), Kavalal› Mehmed Ali Pafla-Son
baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› rakiplerini cesaretlendirdi. Firavun-, (çev. A. C. Akkoyunlu), ‹stanbul.
‹ngiliz diplomat ve askerlerinin Kahire ve ‹stanbul’daki Soysal, ‹smail (1964), Frans›z ‹htilâli ve Türk-Frans›z
giriflimleri Bab›âli’nin müttefiki ‹ngilizlerden uzaklafl- Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Ankara.
mas›na ve bir denge unsuru olarak yeninden Fransa’ya Süslü, Azmi (1983), “Osmanl›-Frans›z Diplomatik ‹liflki-
yaklaflmas›na yol açm›flt›r. leri 1798-1807”, Belleten, XLVII/185, 259-279.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk› (1937), “Arfliv Vesikalar›na Gö-
re Yedi Ada Cumhuriyeti”, Belleten, I/3-4, 627-640.
3
Amaçlar›m›z
N
N
Napolyon’un M›s›r’› iflgalinin önemini tart›flabilecek,
Osmanl›-Rusya ‹ttifak›n›n bozulmas› ve savafla dönüflmesini, Napolyon’un
N
Avrupa’daki zaferleri ve do¤urdu¤u sonuçlar› tart›flabilecek,
N
Osmanl›-‹ngiliz Savafl›n› tart›flabilecek,
‹ngilizlerin M›s›r politikalar› karfl›s›nda Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n tavr›n›
ve ald›¤› sonuçlar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Napolyon • ‹ngiltere
• M›s›r • Bo¤azlar
• Rusya • Kavalal› Mehmet Ali Pafla
‹çindekiler
• OSMANLI-FRANSIZ ‹L‹fiK‹LER‹NDE
Osmanl› Devleti YEN‹ DÖNEM
Osmanl› Tarihi
Siyasetinde Yeni • OSMANLI DEVLET‹’N‹N AVRUPA
(1789-1876) Dönem S‹YASET‹NDE YALNIZ KALMASI VE
SAVAfiLAR
Osmanl› Devleti
Siyasetinde Yeni Dönem
OSMANLI-FRANSIZ ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹ DÖNEM
Napolyon’un M›s›r Seferinin Genel Sonuçlar›

Daha önce geliflmelerini ö¤rendi¤iniz Frans›zlar’›n M›s›r seferinde arzu etti¤i bafla-
r›y› elde edemeyen Napolyon, burada varl›¤›n› sürdürebilmek için yerli halka Müs-
lüman oldu¤u yalan›n› bile yayd›. Ancak Napolyon, Osmanl› Devleti için iki aç›-
dan büyük öneme sahip olan M›s›r’da uzun süre tutunamayaca¤›n› da hesaplam›fl-
t›. M›s›r, Osmanl› Devleti’nin Akdeniz, Arap Yar›madas›, K›z›ldeniz ve Afrika’daki
ç›karlar› aç›s›ndan vazgeçilmez bir öneme sahipti. Ayr›ca M›s›r, Mekke, Medine ve
Kudüs gibi kutsal kentlerle sosyal, siyasal ve kültürel irtibat› yan›nda; ekonomik
bak›mdan da devletin en önemli gelir kaynaklar›ndan biriydi. Bu yüzden de, Os-
manl› yönetimi derhal iflgali sona erdirecek ciddi aray›fllara girdi.
Napolyon ise “‹ngiltere’nin sömürgesi Hindistan’a giden ticari yolunu kesip,
böylece M›s›r’›n ticaret güvenli¤ini sa¤lad›¤›” iddias›nda bulunuyordu. Bu konuda
Akkâ Valisi Cezzar Ahmed Pafla’y› ikna etmeye çal›flt›. Ancak Cezzar Ahmed Pa-
fla’n›n bu teklifi reddetmesi üzerine Napolyon Akkâ’ya yönelerek, Hayfa ve Yafa
kalelerini ald›. Akkâ’ya sald›r› esnas›nda çok ciddi çarp›flmalar oldu. Bununla bir-
likte, Cezzar Ahmed Pafla’n›n s›k› savunmas› ve ‹stanbul’dan gelen kuvvetlerin yar-
d›m› sonucu Napolyon M›s›r’a geri dönmek zorunda kald›.
‹flgal sürecinde Napolyon’un M›s›r’daki siyaseti ve icraatlar› çok ilgi çekicidir.
Bunlardan baz›lar›na de¤inmek gerekirse; Napolyon, Kahire’deki iflgal günlerinde
halk›n tepkisine neden olacak yeni vergiler koydu. Kendisini ve iflgali meflru gös-
termek için de III. Selim ad›na para bast›rd›. Bütün memuriyetleri, Memlûk/Köle-
men kökenlilerden alarak M›s›r’›n yerli ahalisine verdi. Halka flirin görünmek ve
kamuoyu deste¤ini almak için her türlü politikay› uygulad›. Bu uygulamalar›n›, M›-
s›r’da daha fazla kalman›n bir yolu olarak görüyordu. Bu ba¤lamda, asl›nda bölge-
de Memlûklerin bask›lar›n› ortadan kald›rmak için Padiflah›n r›zas›yla M›s›r’› iflgal
etti¤i haberlerini yayd›. Halk›n aras›nda dolafl›rken Osmanl› k›yafetleri bile giydi.
‹lginçtir ki, M›s›r’›n kimi önderleri ve hatta ulemadan baz›lar› Napolyon’un bu si-
yasetine inand›. Ancak pek ço¤u da bunun bir aldatmaca oldu¤unun fark›ndayd›
ve durumu ‹stanbul’a bildiriyordu.
Ald›¤› yenilgiler sonucunda Akdeniz’deki donanmas›n›n çok önemli bir bölü-
münü kaybeden Napolyon, zor duruma düflmüfltü. K›sa zamanda, Fransa’dan taze
kuvvet ve yard›m gelemeyece¤ini de biliyordu. Öte yandan, Napolyon’un ikili tu-
Cezzar Ahmet Pafla: Bosnal› tumunu fark eden M›s›r halk› aras›nda da isyanlar bafllam›flt›. Özellikle, Kahire ve
olup Hekimo¤lu Ali Pafla’n›n
hizmetinde M›s›r’a gitmifl, etraf›ndaki flehirlerde Frans›zlar’a karfl› halk ayaklanmalar› meydana geldi.
M›s›r’›n sosyal ve idari Osmanl› Devleti’nin beklenmedik bir flekilde en önemli topra¤›n›n yine eski
yap›s›n› yak›ndan tan›yarak
yaklafl›k otuz y›l bu bölgede
dost olarak bildi¤i bir devlet taraf›ndan iflgal edilmesi, onu yeni aray›fllara itti ve bir
idareciliklerde bulunmufltur. önceki ünitede okudu¤unuz Üçlü ittifak’a zorlad›. Yap›lan Üçlü ittifak antlaflmala-
Araplarla yapt›¤› savafllarda r› iki yönü ile önem tafl›maktad›r. Birincisi, bu ittifak antlaflmas›, ayn› zamanda Os-
birçok kifliyi develeriyle
birlikte öldürdü¤ü için manl› Devleti’ni Avrupa devletleri ittifak sistemine dahil etmifltir. ‹kincisi ise, bu it-
kendisine “deve kasab›” tifak, Ruslar’la tarih boyunca yap›lan ilk dostluk antlaflmas›d›r.
anlam›na gelen “Cezzar”
lâkab› verilmifltir. Akkâ baflar›s›zl›¤›, ordusunun say›s›n›n ve gücünün azalmas›, Fransa’dan yeni
Napolyon’un M›s›r’› iflgali yard›mlar›n gelmemesi ve Osmanl› Devleti’nin ittifak antlaflmas›yla bafllayan yeni
üzerine Osmanl› Devleti
taraf›ndan M›s›r seraskeri uluslararas› geliflmeler üzerine Napolyon, durumu de¤erlendirme bahanesiyle Pa-
tayin edilmiflti. Napolyon’un ris’e döndü. Yerine General Kleber’i vekil tayin etti. Bu s›rada Yusuf Ziya Pafla da
Akkâ kuflatmas›na, ‹ngiliz
yard›m› ve özellikle Nizam-›
ordusuyla M›s›r’a hareket etmiflti. fiam’a vard›¤›nda, oradaki beylerin askerleriyle
Cedid askerlerinin deste¤iyle birlikte Arifl’e yürüdü. Çaresiz kalan Kleber, Arifl’i teslim etmek zorunda kald›. Kle-
baflar›l› bir flekilde karfl› ber’in Napolyon’dan ald›¤› yetkiler içinde ateflkes imzalamak da oldu¤u için, Yusuf
koydu. Bu fliddetli
mukavemet karfl›s›nda Ziya Pafla, ‹ngiliz Amirali ve Kleber, ateflkesin flartlar› hususunda anlaflmaya vard›-
Napolyon yenilmifl ve lar. 14 Ocak 1801’de yap›lan antlaflma gere¤ince M›s›r’›n tahliye süreci bafllad›.
ordusunu geri çekmek
zorunda kalm›flt›. Üç y›l kadar süren bu iflgal, 30 binden fazla Frans›z asker kayb›, Osmanl› ile
Fransa’n›n geleneksel dostlu¤unun bozulmas› d›fl›nda Napolyon’a hiçbir fley ka-
zand›rmam›flt›r. Ayn› flekilde, Ruslarla ittifak yapmak yani, Ruslar›n bo¤azlardan
geçerek Akdeniz’e inmelerine izin vermifl olmak da Osmanl› Devleti aç›s›ndan zor
bir durumdu. Buna ilaveten, yap›lan ittifak, di¤er müttefik olan ‹ngilizlerin Do¤u
Akdeniz’de var olmas›n› sa¤lamak anlam›na da geliyordu.
M›s›r’da Frans›z iflgalini sona erdiren geliflmelerin sonuçlar› da çok yönlü ol-
mufltur. Napolyon’un M›s›r’a gözünü dikti¤i andan itibaren Akdeniz ve Akdeniz’de-
ki ticaret yollar›, bütün Avrupal› devletleri alakadar eden konular›n neredeyse en
önemlisi haline geldi. Siyasi aç›dan ise, Osmanl› topraklar› üzerinde fiili savafllar
oldu, uluslararas› siyasette günden güne de¤iflen siyasi dengeler meydana geldi,
yandafll›klar ve karfl›tl›klar olufltu.
M›s›r seferiyle, Fransa’n›n umduklar›n›n hiç biri gerçekleflmemifltir. Napolyon’un
seferden önce tasarlad›¤› düflüncelerinden M›s›r’›n bir Frans›z topra¤› olmas› fikri,
bir hayal olarak kald›. Do¤u Akdeniz’de ‹ngiliz etkinli¤ini azaltmakla birlikte, Os-
manl› üstünlü¤ü yerine Frans›z üstünlü¤ünün kurulmas› düflüncesi bofla ç›km›fl ol-
du. Buna ba¤l› olarak ‹ngilizlerin Hindistan ticaret güzergah›n›n yolunun kesilmesi
fikri de gerçekleflmedi. Ama buna karfl›n ‹ngilizler, Akdeniz’de daha da fazla alan-
da var olma flans›n› yakalam›fl oldular. Di¤er taraftan Napolyon ile beraber M›s›r’a
giden bilim adamlar›n›n çal›flmalar›, birçok aç›dan M›s›r’da yeni ufuklar açm›flt›r.
Hatta gerek M›s›r ve gerekse di¤er Araplar aras›nda bafllayan ayr›l›kç› ve milliyetçi
düflünceler, bir as›r sonra da olsa Osmanl› Devleti’nin da¤›lmas›nda etkili olacakt›r.
M›s›r seferinin sonuçlar› aç›s›ndan en parlak neticeleri elde eden devlet ise ‹n-
giltere idi. Bu sefer neticesinde ‹ngilizler, Napolyon’un do¤u imparatorluklar› üze-
rindeki bask›s›n› k›rm›fl oldular. Malta adas›na yerleflerek, Cebel-i Tar›k bo¤az›n-
dan sonra stratejik öneme sahip Akdeniz’in orta bat›s›nda çok önemli bir üs kura-
bildiler. Akdeniz’de kendilerine rakip olan Frans›z donanmas›n› yakt›klar› için Av-
rupa’da da önemli bir avantaj kazand›lar.
M›s›r seferinden kazançl› ç›kan bir di¤er devlet de Rusya idi. Esas kazanc› ise,
kendisini Akdeniz’de yani s›cak denizde olma emeline çok yak›n hissetmesiydi.
Bo¤azdan savafl s›ras›nda iki yönlü geçifl izni kullanmas› da Osmanl› Devleti’ni hi-
maye ve kontrolü alt›na alabilece¤ini düflünmesine neden olmufltur.
3. Ünite - Osmanl› Devleti Siyasetinde Yeni Dönem 51

Bu durumu de¤erlendiren Osmanl› Devleti’nin yetkilileri birkaç sonuca bir-

den ulaflm›fllard›r. fiüphesiz bu sonuçlardan en önemlisi, “art›kS Okendi
R U topraklar›- S O R U
n› tek bafl›na koruyamayaca¤› ve bunun için de denge politikas›n› izlemesi ge-
rekti¤i” idi. ‹kinci önemli sonuç ise, sahip olunan ordunun miktar› de¤il, hareket
D‹KKAT D‹KKAT
kabiliyeti ve maharetiydi. Di¤er önemli bir sonuç da Osmanl› Devleti’nin Yak›n-
do¤u ve Afrika’daki topraklar›n›n uluslararas› politikalar›n güdümüne girmeye
N N
bafllamas›yd›. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Napolyon Bonapart’›n M›s›r’› iflgali s›ras›nda M›s›rl›lara yaklafl›m›AMAÇLARIMIZ

ve buS‹ZDE
SIRA konuda izledi¤i SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
politika nedir? Örnekler vererek aç›klay›n›z. 1
Napolyon’un M›s›r’› iflgal politikas› ve tüm hayat› hakk›nda flu kitab›KD okuyabilirsiniz:
Ü fi Ü N E L ‹ M
‹ T A P Emil D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P
Ludwig, (2010). Napoleon, (Çeviren: Atakan Akçal›) ‹stanbul.
S O R U S O R U
Akdeniz’de Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl›-Frans›z
Yak›nlaflmas›
D‹KKAT D‹KKAT
Frans›z askerlerinin M›s›r’dan çekilmesinden sonra, M›s›r’da bir otorite bofllu¤u
do¤du. Napolyon’un iflgal idaresi bünyesinde çeflitli görevlere getirdi¤i kiflilerle
N N
Kölemenler aras›ndaki çekiflmeler siyasal bak›mdan çok ciddiSIRA ‹ Nistikrars›zl›klara
T E RS‹ZDE
NET yol ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
açt›. Bu süreçte ‹ngilizlerin oynad›¤› rol de önemlidir. ‹ngilizler, M›s›r idaresinde
söz sahibi olmak istiyorlard›. Frans›zlar’dan do¤an bofllu¤u doldurmak ve onlar›n
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
yerine geçmek amac›yla Kölemenlere hamilik yap›yorlard›. ‹stanbul’dan arka arka-
ya gönderilen valiler asayifli sa¤lamak ve siyasal durumu kontrol alt›na almak ko-
S O R U
nusunda aciz kal›yorlard›. Dahas› kendi makamlar›n› bile koruyam›yorlard›. Öte S O R U
yandan, otorite bofllu¤undan faydalanarak siyasi alandaki satrançta rol almaya bafl-
layan Mehmet Ali’de (Pafla) gittikçe güç kazan›yordu. Napolyon’un D‹KKAT
ayr›lmak zo- D‹KKAT
runda kalmas› ve Frans›z askerlerinin Osmanl›-‹ngiliz-Rus ittifak›yla M›s›r’dan uzak-
laflt›r›lmas›ndan sonra M›s›r’daki yönetim ve otorite, yaklafl›k befl y›l gibi bir zaman
N N
zarf›nda Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n eline geçti. Mehmet Ali SIRA Pafla’n›nS‹ZDE
vali olmas› SIRA S‹ZDE
ise, M›s›r valilik makam›n›n hanedanl›¤a dönüflmesi yolunda çok önemli bir ad›m
oldu. Bu ad›mla, hem Osmanl› Devleti ve payitaht için, hemAMAÇLARIMIZ
de
‹ N T EM›s›r
R N E Tüzerinde ti- ‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
cari ve siyasal ç›karlar› bulunan bat›l› devletler için yeni bir dönem aç›ld›.
Kavalal› Mehmet Ali Pafla zaman›nda M›s›r’daki geliflmeler hakk›nda

K ‹fluT kitab›
A P okuyunuz: K ‹ T A P
K›z›ltoprak, Süleyman, (2010). M›s›r’da Osmanl›’n›n Son Yüzy›l›, ‹stanbul.
Fransa M›s›r’dan ayr›ld›ktan sonra ‹ngiliz ve Ruslar›n sömürgeci

T E L E V ‹ Z Y Oyaklafl›mlar›
N TELEV‹ZYON
Osmanl› Devleti’ni çok rahats›z ediyordu. Bu durum, Osmanl› Devleti aç›s›ndan
Frans›zlara yak›nlaflmay› zorunlu k›l›yordu. ‹stanbul’un mevcut uluslararas› gelifl-
meleri de¤erlendirmesine göre, Fransa’n›n da Osmanl› Devleti ile iflbirli¤i yapma-
‹ N T E RFrans›zlara
ya ihtiyac› vard›: ‹ngilizler Akdeniz’de elde ettikleri Malta adas›n› NET iade ‹NTERNET
edecekti. Ancak ‹ngiltere, adan›n Akdeniz’deki stratejik önemini dikkate alarak
Malta’dan çekilmedi. Ruslar da Mora’daki Hristiyanlar› Osmanl› aleyhine k›flk›rtma-
ya bafllad›. Bu durum, Osmanl› Devleti’nin bir flekilde acil olarak Frans›zlar’la bir
bar›fl antlaflmas› imzalamas›n› gerekli k›l›yordu. Bu amaç do¤rultusunda Seyyid Ali
Efendi bar›fl flartlar› için Paris’e gönderildi.
Avrupa ve Fransa’da güçlenen Napolyon, askeri stratejisini siyasi ittifaklarla ge-
niflletmek için yeni denemelerde bulundu. Birinci konsül unvan› ile Fransa’n›n ba-
fl›na geçmifl olan Napolyon, Akdeniz dengesinin ‹ngiltere’nin lehine geliflmesine
Seyyid Ali Efendi: 1757 izin vermemeye çal›flt›. Ayr›ca Avrupa’daki dengeler aç›s›ndan, Avusturya’n›n da
y›l›nda Mora’da do¤du.
Osmanl› Maliye kaleminde ‹talya’ya tamamen hakimiyeti ihtimaline karfl› Frans›z-Rus ittifak›n› gerçeklefltirerek
yetiflti. III. Selim zaman›nda
Avrupa’da daimi elçiliklerin büyük bir iflbirli¤ine imza att›. Bu projeye göre Rusya, ‹ran, Afganistan ve Buha-
aç›lmas› üzerine, 1796’da ra’y› afl›p Hindistan’a kadar ilerleyecek ve ‹ngilizleri Hindistan’da s›k›flt›racakt›.
Paris’e yolland›. Seyyid Ali,
Fransa’da coflkulu bir flekilde Fransa ise M›s›r’a ve Suriye’ye yerleflip Do¤u Akdeniz’e hakim olacakt›. Avustur-
karfl›land›, Marsilya’dan
Paris’e kadar halk›n ilgi ya’n›n Fransa aleyhine Avrupa’da ilerleyiflini durdurmak için de Osmanl› toprakla-
oda¤› oldu. Napolyon’un r›ndan Balkanlarda istedikleri yerleri Viyana’ya b›rakma konusunda anlay›fl göste-
M›s›r’› iflgali üzerine, 1802
y›l›nda ‹stanbul’a döndü. recekti. Avusturya’n›n S›rbistan, Bosna-Hersek, Eflak ve Bo¤dan’› iflgal talebine
‹stanbul’dayken III. Selim’in
SIRA S‹ZDEaktif rol ald›.
reformlar›nda SIRA Napolyon’un
karfl› olmayan S‹ZDE planlar›, Rus Çar› I. Pol’ün öldürülmesiyle bozuldu.
Kabakç› isyan›nda ölümden
kurtuldu. Sened-i ‹ttifak Fransa’ya yak›nlaflan I. Pol’e karfl› gelenler onu ortadan kald›r›p yerine o¤lu I.
belgesini imzalayanlar Aleksandr’› çar yapt›lar (1801). Yeni Çar, genifl toprak sahiplerinin mahsullerini al-
aras›nda
D Ü fi Ü N yer
E L ‹ald›.
M Alemdar D Ü fi Ü N E L ‹ M
Mustafa Pafla’n›n maya haz›r olan ‹ngiltere’yle iyi iliflkiler kurmak zorunda oldu¤una karar verdi.
öldürülmesinden sonra
yeniçerilerle iflbirli¤i yapt›. II. Fransa aç›s›ndan bu beklenmedik geliflme, d›fl siyasette yeni bir tutum tak›nmay›
S O R U emriyle 1809
Mahmud’un mecbur k›ld›. S O R U
y›l›nda idam edildi.
D‹KKAT Fransa, Napolyon’un

D ‹ K K A T planlar›ndan vazgeçip, Amien’de ‹ngiltere ile antlaflma imzalamak
zorunda kald›. Osmanl› Devleti ile de Paris’te bir antlaflma imzaland› (II. Üniteye bak›n›z).
Böylece Napolyon, Osmanl› Devleti ile ‹skenderiye’ye sald›r› ile bafllayan savafl durumunu
N N
sona erdirdi. Paris bar›fl antlaflmas›n› imzalayarak tekrar dost olmaya bafllad›. ‹leride gö-
rülece¤i üzere, Napolyon Osmanl›-‹ngiliz-Rus ittifak›n› bozmak için elinden geleni yapa-
AMAÇLARIMIZ cakt›. III. Selim’e ola¤anüstü iltifatlar ya¤d›rarak Osmanl› Devleti ile pozitif iletiflim kur-
AMAÇLARIMIZ
maya çal›flt›.
K ‹ T A P Avrupa’daki
K ‹ T uluslararas›
A P dengeler oldukça karmafl›kt›. Bu dengeler içinde Na-
polyon, bir yandan Fransa’da hemen her alanda büyük ›slahatlar yap›yor bir yan-
dan da Amien’de ‹ngilizlerle anlaflt›ktan sonra Avrupa’da s›n›rlar›n› geniflletecek al-
TELEV‹ZYON ternatif politikalar›n›
T E L E V ‹ Z Y O N sürdürüyordu. Avusturya ve Rusya birleflik ordusunu Oster-
liç’de hezimete u¤ratan Napolyon, 1805 y›l›nda bütün isteklerini Avusturya’ya ka-
bul ettirdi. Ayn› flekilde ‹spanya da ‹ngilizler karfl›s›nda Trafalgar’da a¤›r bir deniz
yenilgisi almas›na ra¤men, karadaki baflar›lar› sayesinde Avrupa siyasetine damga
‹ NSTOE RRNUE T ‹ NST OE RRNUE T
vurmaya devam ediyordu.
D‹KKAT 1805 y›l›ndaDAvrupa’da

‹KKAT Fransa’n›n Geniflleyen S›n›rlar›: Napolyon Avusturya’ya bütün is-
teklerini dikte ettirdikten sonra, sözde de olsa bir Alman birli¤i olan Kutsal Roma-Germen
‹mparatorlu¤u’nu ilga ederek yerine Fransa etkisindeki “Ren Federasyonu”nu kurdu. Bu
N N
federasyon krallar, dükler ve prensliklerden olufluyordu. Ren Federasyonunun kurulmas›-
n› sa¤layanlar Napolyon yanl›s› idi. Frankfurt’taki merkez flehirde Avusturya imparatoru
AMAÇLARIMIZ Alman imparatorlu¤u
AMAÇLARIMIZunvan›ndan feragat etti. Buna ra¤men Napolyon Avusturya ve Prus-
ya’ya savafl açm›flt›. Arka arkaya Rusya ve Prusya’ya açt›¤› savafllar› kazand›. Ayn› tarihler-
de Lehistan krall›¤›n› ilan ettirdi. Atlas okyanusu k›y›lar›na do¤ru yola ç›kmadan önce Bel-
K ‹ T A P çika’y› s›n›rlar›
K ‹ Tiçine
A P katm›flt›. Daha önce Hollanda krall›¤›na atad›¤› kardefli Lui Napol-
yon’un itaatsizli¤i üzerine Hollanda’y› da Frans›z s›n›rlar›na dahil etti. Ayr›ca, ‹talya’y› üç
bölgeye ay›rarak do¤rudan kendi yönetimi alt›na ald›.
Napolyon neredeyse bütün Avrupa’ya yay›lan sald›r›lar›n›, ‹ngiltere ile olan
mücadelesinin alt yap›s› olarak görüyordu. ‹flgal etti¤i yer ve bölgelerde ‹ngilizler
için de baz› ambargolar koydurdu. Bu ambargolara bütün müttefiklerini zorla ve-
ya ikna ederek dahil etti. Avrupa’da Napolyon lehinde ambargo koymayan iki ül-
ke vard›: ‹sveç ve Osmanl› Devleti. Bu ambargolar denizlerde korsanl›¤›n artma-
s›na ve ‹ngilizlerin afl›r› protestolar›na ve nihayetinde uluslararas› ortam›n gergin-

leflmesine neden oldu. ‹flte bütün bu geliflmeler ve yukar›da özetle izah edilen ne-
denlerle Üçlü ‹ttifak bozulmaya yüz tuttu.
Napolyon’un bir dizi savafl neticesinde Avrupa’da geniflleme politikas›n›n ulaflt›¤› s›n›rlar›
ve bu durumun Osmanl› Devleti’ni ilgilendiren yönlerini nas›l aç›klars›n›z? 2
Üçlü ‹ttifak’›n Sona Ermesi D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Osmanl› Devleti ile Fransa aras›nda uzun as›rlara dayanan ticari, iktisadi, siyasi ilifl-
kiler ve bunun do¤urdu¤u psikolojik bir yak›nl›k vard›. Bu yüzden S O R Fransa’ya
U “ka- S O R U
dîm dost” denilmekteydi. M›s›r’›n Frans›zlar taraf›ndan iflgali Osmanl› Devleti’nin
en tepesinden bafllayarak bütün kademelerinde hayret ve hayal k›r›kl›¤› ile karfl›-
D‹KKAT D‹KKAT
lanm›flt›. ‹flgal öncesinde özellikle III. Selim’in mûnis ve uzlaflmac› yaklafl›m› yan›n-
da, yenilik taraftar› olmas› Avrupal›larca da takdir ediliyordu. Bununla birlikte,
N N
Fransa’da de¤iflen siyaset, Osmanl› Devleti’ni kendi amaç ve SIRA S‹ZDE göre kul-
ç›karlar›na SIRA S‹ZDE
lanabildi¤i sürece dost gördü¤ünü de ortaya koymaktayd›. Ancak, eskiden beri var
olan Rus ve yeni ortaya ç›kan ‹ngiliz tehlikesi karfl›s›nda III. Selim’in tercihi her fle-
ye ra¤men Fransa’dan yana idi. Fakat Napolyon’un konsül unvan›n› b›rak›p Aral›k
1804’te kendisini imparator ilan etmesi, Avrupa üzerinde tahakküm arzusu ve bu-
na dair çat›flmalara girmesi, Fransa aleyhindeki taraflar› birbirine yaklaflt›rd›. Bu
ba¤lamda, Avrupa’da kendili¤inden Fransa karfl›t› bir blok olufltu.
Fransa’n›n M›s›r’› iflgali üzerine Osmanl› Devleti’nin siyaset de¤iflikli¤i yap›p ‹n-
giltere ve Rusya ile kurdu¤u ittifak›, uzun ömürlü olaca¤a benzemiyordu. Öyle ki,
Osmanl› payitaht› M›s›r’›n tahliyesi sonras› ‹ngiltere ve Rusya’n›n davran›fllar›ndan
son derece rahats›z olmaya bafllam›flt›. ‹ngiltere, Do¤u Akdeniz’de ve M›s›r’da Na-
polyon’un veya bir baflka Frans›z’›n varl›¤›na tahammül edemeyece¤inden bölge-
de do¤rudan otorite kurmak istiyor ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›¤›na
‹NTERNET sayg› ‹NTERNET
duymuyordu. Ayr›ca Osmanl› Devleti’nin, Rusya’dan gelebilecek yak›n tehlikeye
karfl› kendisini koruma alt›nda tutmak istedi¤i Avrupal› bir dosta ihtiyac› vard›. Her
ne kadar Napolyon’un flahsi davran›fllar› tutars›zl›k gösterse bile Fransa ile öteden
beri gelen bir dostluk ve karfl›l›kl› ç›kar iliflkileri bulunmakta idi.
Fransa aç›s›ndan ise durum flöyle idi: Napolyon Fransa’ya döndükten sonra
darbe ile iktidara geçmiflti. Napolyon’un M›s›r’a götürdü¤ü tecrübeli askerleri, M›-
s›r’da ‹ngilizlerle savaflma taraftar› de¤ildi. Zaten Frans›zlar›n harekat› Osmanl›lar
için ne denli flafl›rt›c› oldu ise, ‹ngilizlerin bu âni karfl› koyufllar› da Frans›z asker-
leri için flafl›rt›c› olmufltu. Bu nedenle Napolyon, M›s›r’›n tahliyesine direnmedi. An-
cak Fransa’n›n M›s›r’a sald›r›p sonra tahliye etmesinin sonuçlar›n›, ‹ngiltere ve
Fransa k›sa zamanda devflirmeye kalk›flt›. ‹ngiltere M›s›r’da kal›c› olarak var olma
iste¤ini Osmanl› Devleti’nin yetkililerine art›k daha kolay sezdiriyordu. Hem Do¤u
Akdeniz, hem de Hindistan’a giden yolun kara ve denizinin birleflti¤i nokta, ulus-
lararas› tecavüze u¤ram›flt›. Art›k ‹ngiltere kendisini sömürgelerine ulaflt›ran bu
noktaya güçlü bir flekilde yerleflmek istiyordu. Ayr›ca ‹ngilizler, Malta adas›n› da
önemli bir üs olarak ellerinde tutuyorlard›.
Rusya’n›n Akdeniz’de var olabilmek için kendine sürekli bir müttefik bulmak
amac› vard›. Akdeniz’de (Ege adalar›nda) ayyuka ç›kan Yunan milliyetçilik propa-
gandalar› Ruslar için bilinen sevindirici bir geliflme idi.
Osmanl› Devleti, ‹ngilizlerin ve Ruslar›n bu aç›k emellerine karfl› daha önce tek
bafl›na üstesinden gelemedi¤i Fransa ile yeniden bir flekilde dostluk kurma ihtiya-
c› hissetti. Bunun için de Fransa elçisi olarak Seyyid Ali Efendiyi görevlendirdi.
Seyyid Ali Efendi ilk bak›flta Fransa ile bar›fl flartlar›n› ve esaslar›n› görüflecekti.
Ama gerçekteki durum “bir nevi Frans›z-Osmanl›” ittifak›n›n yolunun araflt›r›lmas›
ve müzakere edilmesi idi.
Osmanl› Devleti sürece bu flekilde bakarken Fransa, ‹ngiltere, Rusya üçgenin-
de de ifller iyi gitmiyordu. M›s›r’›n Frans›zlar’dan tahliyesinde Osmanl› Devleti ve
‹ngiltere ile yapt›klar› ittifaka güvenen Ruslar, kendilerini art›k Akdeniz’de var his-
sediyorlar, ‹ngilizler ise, hem M›s›r’dan uzaklaflmamak hem de Malta adas›n›n (kor-
sanlardan ald›klar› ada olarak gördükleri için) tahliyesine yanaflm›yorlard›. Bu du-
rum da Napolyon Fransa’s›na karfl› yeni ittifaklar›n oluflmas›na neden oluyordu.
Napolyon, bu ittifaklar› bertaraf edebilmek için ‹ngiltere, Osmanl› Devleti ve
Rusya aras›ndaki dengede Ruslarla ittifak yapmay› en kestirme yol olarak görüyor-
du. Bu flekilde Rus-‹ngiliz ittifak›n› k›rabilirse Fransa’n›n aleyhinde oluflan denge-
sizlik ortadan kalkabilirdi.
Fransa Osmanl› Devleti’ni elde etmeye çal›flsa bile çok k›sa zaman önce toprak-
lar›na sald›rm›flt› ve bunun etkisi hâlâ sürmekteydi. Ayr›ca Osmanl›, Avrupa’da
yükselen milliyetçi rüzgarlar›n ifadesi ile bir ‹slam devleti idi ve onunla sa¤l›kl› bir
ittifak yönetimi sürdürmek bu bak›mdan zordu. Öyle ki bu zorluklar daha k›sa bir
zaman önce yaflanm›flt›. Fransa’n›n egemen oldu¤u Avrupa topraklar›nda ve ticari
yol haritalar›nda art›k herkesin ola¤anüstü dikkati vard›. Ayn› flekilde ‹ngiltere ile
ittifak kursa, Avrupa devletlerini Asya ticaret yollar› üzerinde görmek istemiyor,
kendisi gibi denizafl›r› ticaret yapabilecek di¤er devletleri Akdeniz’den uzak tut-
mak istiyordu. Bu durumda Rusya ile anlaflmak en mant›kl› yol idi. Bu seçene¤in
Rusya aç›s›ndan da çeflitli anlamlar› vard›.
Rus çar› I. Pol aç›s›ndan Ruslar›n Akdeniz’deki güvenli¤ini tehlikeye sokacak
bir durum yoktu. Malta’n›n Frans›zlar’dan ‹ngilizlere geçmesinde her hangi bir sa-
k›nca görmüyordu. Sak›nca görmemesinin nedeni ise, savafl sona erdi¤inde adan›n
eski sahiplerine iade edilece¤i fleklindeki düflüncesinden kaynaklan›yordu. Ancak
‹ngiltere aday› iade etmeyip, Akdeniz’deki emellerine göre faaliyetlerini artt›r›nca,
bu sefer de “denge”nin ‹ngiltere lehine bozuldu¤unu düflünmeye bafllam›flt›. Ayr›-
ca Çar’›n daha önce ittifak yapt›¤› Avusturya’n›n ‹talya üzerindeki hakimiyet iddi-
alar›na raz› olmay›fl›, Rusya’n›n bu ittifaktan ç›kmas›na neden oldu.
Tam da bu s›rada Napolyon, Rusya ile ittifak yapma vaktinin geldi¤ini düflünü-
yordu. Bu amaçla Rus esirleri serbest b›rakt› ve Malta flövalyelerinin kutsal k›l›c›n›
özel bir memur vas›tas›yla Çar’a hediye ederek onu Malta fiövalyeleri’nin reisi ola-
rak tan›d›¤›n› imâ etti. Rus Çar›’na üst üste jestler yapan Napolyon, bu flekilde
Frans›z-Rus yak›nlaflma politikas›n›n alt yap›s›n› oluflturdu.
Çar da bu jestlere karfl›l›k adamlar›n› Paris’e bar›fl flartlar›n› görüflmek üzere gön-
derdi. Napolyon’un esas amac› ise Rusya ile sadece dost olmak de¤il, ayn› zamanda
Rusya ile ittifak halinde savafllara girmekti. Ruslar› savafla sokabilmenin arac› olarak
da Osmanl› topraklar›n› yem olarak kullanmakta ve buna dair mesaj ve yaklafl›mlar-
da bulunmaktayd›. Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m fikri ise, Ruslar’› teflvik ediyordu.
Napolyon ile Rus Çar› I. Pol aras›nda uzun yaz›flmalar yap›l›yor ve yeni proje-
ler üretiliyordu. Bütün bu projelerin ucu bir flekilde Osmanl› Devleti’ne dokunu-
yordu. Osmanl› Devleti’ne dokunan her yerde, Avusturya’n›n da önemli bir yeri
bulunmaktayd›. Bu durumda Avusturya’ya Osmanl› üzerinde nereyi istedi¤i soru-
lunca “Bosna, S›rbistan, Eflak-Bo¤dan” gibi Osmanl›n›n Avrupa’daki topraklar›n›
kendi pay›na ay›r›yordu. Böylece Avusturya, Rusya ve Fransa’n›n Osmanl› toprak-
lar›ndan elde edece¤i bölgelere ses ç›karmayacakt›. Ancak Çar I. Pol’ün ölümü bu
projenin ve ittifak›n bafllamadan sona ermesine neden oldu.
Rus Çar› I. Pol’ün ölümü, Fransa ve Napolyon aç›s›ndan çok fleyin de¤iflmesine
neden oldu. Birincisi daha önce bir flekilde sürüncemede b›rakt›klar›, ‹ngiltere ve
Osmanl› Devleti aras›ndaki antlaflmalar› imzalamak durumunda kald›. fiöyle ki,
Fransa 1802 y›l›nda ‹ngiltere ile Amien Antlaflmas›’n› yapt›. Osmanl› Devleti’nin Pa-
ris elçisi Seyyid Ali Efendi’nin nihai bar›fl flartlar›n› görüflmesi belirli bir noktaya
gelmiflti. Daha çabuk bir netice almak isteyen Osmanl›, ‹stanbul’dan Amedî Galip
Efendi’nin de Paris’e gönderilmesi karar›n› verdi. Galip Efendi’nin Paris’e ulaflma-
s›n› sevinçle karfl›layan Napolyon, fevkalade bir ilgi ve alaka gösterdi. Bar›fl flartla-
r›nda görüflülen konular d›fl›nda bir talepte bulunan Napolyon, as›l politikas›n› da
belli etti. Paris Antlaflmas› imzalanmadan önce, Frans›z ticaret gemilerinin Karade-
niz’e aç›lmas›n› istedi. Bu hususta Rusya’n›n dahi onay› oldu¤unu ileri sürdü. Na-
polyon, Fransa’da Konsülden de sürekli bask› görüyordu. Bir flekilde Akdeniz’de-
ki dengenin düzeltilmesini istiyorlard›. En az›ndan Osmanl› topraklar›ndaki “imti-
yazl› ticaret” haline bir flekilde geri döndürülmesi gerekti¤i üzerinde bask›larda bu-
lunuyorlard›. Neticede Osmanl› Devleti ile Fransa aras›nda 10 maddelik bir antlafl-
ma imzaland›. Bu antlaflma bir nevi dostluk antlaflmas› idi. Maddeler mu¤lak olma-
s›na ra¤men ‹ngilizler’le Frans›zlar’›n Amien Antlaflmas›’n›n tan›nd›¤›na dair mad-
denin bulunmas›, M›s›r’›n da Osmanl› topra¤› olarak iade edildi¤inin aç›k olmasa
da ifade edilmifl olmas› yeterli idi. Neticede bu antlaflma ile Osmanl› Devleti ile
Fransa aras›nda bozulan münasebetler düzeltilmifl oldu. Bundan sonra yap›lacak
ifl, bu dostlu¤un teyidini sa¤lamak ve tekrar eskisi gibi güçlü hale getirmekti.
Bunun için de Napolyon taktik olarak III. Selim’in ›slahatç› kiflili¤ine duydu¤u
sayg›y› ifade eden mektuplar› kulland›. Zaten M›s›r’› iflgal ederken bile Müslüman-
lara cazip görünüp kendi yan›na çekmek için kulland›¤› ifadeleri her mektubunda
hat›rlat›p tekrarlad›. III. Selim de M›s›r’›n tahliye edilmifl olmas› ve Fransa’n›n düfl-
manl›ktan vazgeçmesi gibi olumlu geliflmeler karfl›s›nda, Rusya tehlikesi ve ‹ngiliz-
lerin hasmâne niyetlerini önlemek istiyordu. Bu flartlar alt›nda Osmanl› Devleti’nin
tekrar Fransa’ya yanaflmas›nda her hangi bir mahzur görmeyen III. Selim, Napol-
yon’a olumlu cevaplar veriyordu.
Fransa ile Osmanl› Devleti iliflkileri düzelmifl olsa bile ‹ngiltere ile yap›lan Ami-
en Antlaflmas› henüz birinci y›l›nda iken Malta adas›n›n ‹ngilizler taraf›ndan boflal-
t›lmamas› sonucu ‹ngiltere ile Fransa tekrar savafla tutufltu. BuSIRA S‹ZDE
s›rada 1804 y›l›nda SIRA S‹ZDE
Napolyon’un “Konsül” ü la¤vedip kendini ‹mparator ilan etmesi, ‹ngiltere’ye “Na-
polyon kendi flahsi ihtiraslar› u¤runa Fransa’y› savafla sokuyor”D Üpropagandas›
fi Ü N E L ‹ M
yap-
mas›na f›rsat verdi. Ayr›ca bu geliflmeyi f›rsat bilen ‹ngiltere; Rusya, Avusturya gi-
bi güçlü devletlerin yan› s›ra küçük ‹sveç ve Napoli gibi Avrupa devletlerini de içi-
S O R U S O R U
ne alan bir ittifak yapmay› baflard›.
Napolyon’un kendini imparator ilan etmesi, ‹ngiltere’nin de Avrupa’da Dyeni ‹ K K müttefikler

AT bul- D‹KKAT
mas›, Osmanl› Devleti’nde Fransa’n›n yeni rejimini nas›l tan›mlayaca¤› yönünde diplomatik
krize dönüfltü. Bir flekilde Osmanl› Devleti de bu krizden kendine düflen pay› alm›fl oluyor-
N N
du. Daha önce ‹ngiltere ve Rusya ile ittifak yap›p M›s›r’› tahliye ettirmiflti. Ayn› zamanda
Fransa ile de yak›nlaflarak Rus ve ‹ngiliz bask›lar›n› bertaraf etmiflti. Bu durumda Osmanl›
diplomatlar›, özellikle ‹ngiltere’den imparatorlu¤u tan›mak konusunda gelen bask›lar ve
“ittifak› bozar›z” tehdidi karfl›s›nda zor durumda kald›. Bir çözüm yolu olarak da “impara-
torluk” ifli ve kelimesinin Avusturya ve Rusya’ya ait oldu¤unu ve dolay›s›yla önce onlar›n ta-
n›mas› gerekti¤i fleklinde Frans›z elçisine görüfl bildirildi. Frans›z elçisi
K ‹ birT AanPönce Osman- K ‹ T A P
l› Devleti’nin ‹mparatorlu¤u tan›mas› gerekti¤i tezini ileri sürüp protesto ile ‹stanbul’u terk
etti. Böylece ister istemez Fransa ile siyasi münasebetler bir kere daha kesilmifl oldu.
Öte yandan, ‹stanbul’da, Frans›zlara karfl› siyasi bir zafer sa¤layan ‹ngiltere ve
Rusya ikilisi, askeri alanda ise Avrupa’da hiç de iyi durumda de¤illerdi. ‹ngilte-
re’nin kurdu¤u ittifak, 1805 y›l›nda Napolyon karfl›s›nda kesin bir yenilgiye u¤ra-
m›flt›. Bu haber ‹stanbul’a ulafl›nca Fransa ile siyasi temas kurulmas› için bir f›rsat
olarak kullan›ld›. Bu vesileyle Rusya ile daha bir y›l önce yap›lm›fl ittifaka ra¤men
Napolyon’un imparator s›fat›n›n tan›nmas›na karar verildi. Ard›ndan Fransa’ya fev-
kalade elçi gönderildi. Ayn› flekilde Frans›z elçisi General Sebastiyani’nin ‹stan-
bul’a gelifli, Frans›z-Osmanl› ittifak›n›n önünü açt›. Bu yeni geliflme, Osmanl› Dev-
leti için de yeni bir aç›l›m olabilirdi.
Napolyon’un elçisi ile göndermifl oldu¤u hediyeler, III. Selim’i dostlu¤un yeni-
den inflas› noktas›nda oldukça memnun etti. III. Selim, Fransa elçisine benzer fle-
kilde dostluk mesajlar› ve hediyeler verdi. Frans›z elçi, padiflah taraf›ndan o dere-
ce ilgiyle karfl›lanm›flt› ki, diplomatik teâmüllerin d›fl›na ç›k›larak üniformal› kabul
edilmifl, kendisiyle özel görüflmeler yap›lm›flt›.
Do¤al olarak, ‹stanbul’daki bu görüflmeler ‹ngiltere ve Rusya’n›n rahats›zl›¤›-
na sebep oldu. Rusya taraf›n›n bu görüflmelerden rahats›zl›k duymas›nda anlafl›-
labilir noktalar ve kendisine göre ç›karlar›n› ihlal eden yönler vard›. Zaten Fran-
s›z elçisi Sebastiyani ile olan görüflmelerde Rusya’ya karfl› itimats›zl›k durumu
aç›kça görünüyordu. Ayr›ca Fransa elçisinin bu dostluk vesilesi ile Osmanl› Dev-
leti’ne sal›k verdi¤i iki konu vard› ki bunlar Rusya’n›n çok fliddetli protestosuna
neden oldu. Protestonun birinci nedeni Eflak ve Bo¤dan voyvodalar›n›n Rus
yanl›s› oldu¤u bahanesi ile azledilmesiydi. Öyle ki, bu bölgeler Rusya aç›s›ndan
Osmanl› Avrupas›’nda göz dikti¤i bölgelerin bafl›nda geliyordu. Rusya buradaki
ç›karlar›n› gizleme gere¤i duymuyordu. Protestodaki ikinci neden ise, M›s›r sefe-
rinde bir nevi “elde etmifl oldu¤u” Akdeniz’e serbest geçifl izinlerinin kald›r›lma-
s› idi. Bu husus da, Rusya’n›n s›cak denizlerde var olma arzusuna ayk›r› bir du-
rum idi. Ancak Frans›z elçisinin de misyonu, Osmanl›-Rus iliflkilerini Fransa’n›n
lehinde de¤ifltirmekti.
SIRA S‹ZDE Napolyon’unSIRA

kendini
S‹ZDEimparator ilan etmesi, Avrupa’da büyük bir krize neden oldu. Bu kriz
3 nedir? Osmanl› Devleti’nin kriz karfl›s›nda tak›nd›¤› tutum nas›l olmufltur?
OSMANLI
D Ü fi Ü NDEVLET‹’N‹N
EL‹M AVRUPA S‹YASET‹NDE
YALNIZ KALMASI VE SAVAfiLAR
S O R U S O R U
Osmanl›-Rus Savafl› (1806-1807)
D‹KKAT
Fransa ile Osmanl›
D‹KKAT
Devleti aras›ndaki siyasi yak›nlaflma, General Sebastiyani’nin 18
A¤ustos 1806’da elçi s›fat›yla ‹stanbul’a gelmesiyle daha da güçlendi. Böylece Os-
manl› Devleti ile Fransa aras›nda yeniden dostane siyasi iliflkiler kurulmufl oldu.
N N
Ancak, iki devlet aras›ndaki yak›nlaflma ve bunun sonucunda bir ittifak›n yap›lma-
s› ihtimalinin belirmesi, ‹ngiltere ve Rusya’y› endiflelendirmeye bafllad›. Çünkü Av-
AMAÇLARIMIZ rupa’da giderek artan Napolyon tehlikesi, bu son geliflmelerle do¤uya kaym›fl olu-
AMAÇLARIMIZ
yordu. Böylece, mutlak askeri zaferlerle Avrupa’daki siyasi statükoyu sarsan Na-
polyon’un M›s›r’› iflgal giriflimiyle baflaramad›¤› “Do¤u Hayali”ni gerçeklefltirme yö-
K ‹ T A P nünde önemli K ‹ Tavantaj
A P elde etmesi ve Bat›’n›n en do¤usu olan Rusya’y› güneyden
tehdit eder hale gelmesi, Bab›âli’nin iki eski müttefiki olan Rusya ve ‹ngiltere’yi or-
tak hareket etmeye sevk etti.
‹ngiltere k›sa bir süre önce meydana gelen Osmanl›-Frans›z ittifak›na itiraz›n›
Osmanl› taraf›na bir uyar› yaparak dile getirdi. Onlara göre, Fransa zay›f bir müt-
tefik idi. Bunu flu flekilde özetliyorlard›: “Bonapart yak›nda ‹ngiltere’ye ma¤lup
olacak taraf›n›z› do¤ru seçin”. Bu tehdit ve uyar›lardan sonra ‹ngiliz ve Rus gemi-
leri, ‹stanbul’u ve Bo¤azlar› tehdit etmeye bafllad›.
Osmanl› Devleti yetkilileri yine iki atefl aras›nda kald›klar›n› görmüfllerdi. Ya
Venedik ve Dalmaçya’ya hakim Fransa -ki her an Osmanl› topraklar›na sald›rabi-
lir-, ya da öteden beri Karadeniz ve Bo¤azlar’da gözü olan Rusya ile Çanakkale
önüne filolar› y›¤m›fl olan ‹ngiltere tercih edilecekti. Bu denklemde Osmanl› yetki-
lileri, ‹ngiltere ve Rusya tehlikesini daha yak›ndan hissetmiflti. Ruslar›n ültimato-
munu dikkate alarak Frans›zlar›n telkini ile görevden al›nan Eflak-Bo¤dan’daki
beylerini yerine iade etti ve ticari gemiler için de Bo¤azlar› açt›.
Ancak bu haberler Çar I. Aleksandr’a ulaflmad› veya Rus taraf› bu geliflmeleri
Osmanl›n›n zaman kazanma takti¤i olarak gördü¤ü için dikkate almak istemedi.
Rusya, zaten Eflak ve Bo¤dan’› öteden beri Avusturya’dan önce bir flekilde iflgal et-
me arzusundayd›. Bu yüzden, dönemin devletleraras› diplomatik teâmüllerini de
hiçe sayarak yani, savafl ilan etmeksizin 1806 y›l›nda Dinyester nehrini geçerek Ef-
lak ve Bo¤dan’› iflgal etti.
Bu hareket Osmanl› Devleti’nde flaflk›nl›k uyand›rd›. Çünkü SIRAbirS‹ZDE
ittifak› bozmak SIRA S‹ZDE
savafl sebebi olacak bir durum de¤ildi. Üstelik Rus taleplerinin yerine gelmesine
karfl›l›k Osmanl› topraklar›na sald›r› ve iflgal gerçeklefltirilmiflti. Ruslar›n böyle bir
hakk› yoktu. Bölgeden gelen haberler üzerine Osmanl› Devleti kaç›n›lmaz olarak
Rusya’ya karfl› savafl ilan etti. Ayr›ca Bo¤azlar’dan gemilerin geçifli de yeniden ya-
sakland›. S O R U S O R U
Napolyon’un özel elçi s›fat›yla gönderdi¤i General Sebastiyani’nin esas D ‹ Kmisyonu,

KAT Osmanl› D‹KKAT
Devleti’ni Rusya ile savafla teflvik ederek eski rakibini güneyden kuflatmakt›. Çok geçmeden
Fransa elçisinin telkin ve teflvikiyle Eflak-Bo¤dan beylerinin azledilmesi, 22 Aral›k 1806’da
N N
savafl›n patlak vermesine neden oldu.
1806 y›l› sonunda bafllay›p 1807 y›l›na kadar süren Osmanl›-Rus

AMAÇLARIMIZ Savafl›, Avru- AMAÇLARIMIZ
pa’daki koalisyon savafllar›n›n gölgesinde yafland›. Rus askerlerinin
SIRA S‹ZDE Osmanl›’ya ait SIRA S‹ZDE
Bender ve Hotin kalelerine hücum edip ele geçirmesiyle savafl bafllad›. Asl›nda Os-
manl› Devleti bu esnada Rusya ile savafla girmekten kaç›n›yordu. K ‹ TFakat A P Frans›z el- K ‹ T A P
çi Sebastiyani’nin diplomatik aç›dan yönlendirici faaliyetlerinin de etkisiyle Os-
manl›-Rus iliflkileri tamamen kopmufltu. Zaten Rus sald›r›s› daSIRA bununS‹ZDEbir neticesi SIRA S‹ZDE
idi. Ruslar›n Bender ve Hotin kalelerini zapt etmesi, ‹ngiliz Telçisinin
E LS EOV ‹RZ UY OdeN tepkisini T E LS EOV ‹RZ UY O N
çekti ve bunu hükümetine bildirdi. Buna ra¤men, Londra’dakiD Üpolitikac›lar
fi Ü N E L ‹ M
bu sa-
vafla iki noktadan yaklaflt›lar: 1) ‹ngiltere ile Fransa’n›n Avrupa’da süren rekabeti;
D‹KKAT D‹KKAT
2) Üçlü ittifak›n bozulmas›n›n sorumlu taraf› olarak görülen Osmanl› Devleti’ne ge-
‹ NSTOE RRNUE T ‹ NST OE RRNUE T
rekli tepkiyi göstermek.
N N
‹ngilizler asl›nda bu yeni savaflta Osmanl› yerine Rus yanl›s› bir tutum
D ‹ sergilediler.
KKAT Onla- D‹KKAT
r›n Rus yanl›s› politikalar› ayn› zamanda Osmanl›-‹ngiliz savafl›n›n da bafllamas› anlam›na
gelmekteydi.
N N
Osmanl›-Rus Savafllar› hakk›nda flu kitab› okuyunuz: A.B. fiirokoradK (2009),

‹ T A PRuslar›n Gö- K ‹ T A P
zünden 240 Y›l K›ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar›: K›r›m-Balkanlar-93 Harbi ve Sar›ka-
m›fl, ‹stanbul.
T E‹ NL TEEVR‹ ZNYEOT N T ‹ENLTEEVR‹ ZN YE OT N

SIRA S‹ZDE 1806 y›l› sonlar›nda

SIRA S‹ZDEbafllay›p 1807 y›l›nda da devam eden Osmanl›-Rus Savafl›’n›n ortaya
4 ç›kmas›nda Avrupal› güçlerin etkisi nas›l olmufltur? De¤erlendiriniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl›-‹ngiliz
D Ü fi Ü N E L ‹ M Savafl›’n›n Sebepleri
Son geliflmeler üzerine Çanakkale önlerinde y›¤›nak yapm›fl olan ‹ngiltere, önce
S O R U Rusya’n›n buS haks›z
O R U tutumu karfl›s›nda tarafs›z kalmay› tercih etti. Çünkü kendile-
ri de Fransa ile savafl durumunda idi. Ancak Rusya’n›n sald›r›s› vesilesi ile Osman-
l›-Frans›z yak›nlaflmas›n›n da önüne geçmek istiyordu. Ayn› flekilde Fransa ile Rus-
D‹KKAT D‹KKAT
ya aras›ndaki savafl, Frans›zlar› zay›flatabilirdi. Bu durumda, Osmanl› Devleti’ni zor
durumda b›rakm›fl olurdu. ‹ngiltere’nin ‹stanbul’daki elçisi kendi flahsi görüfllerine
N N
SIRA S‹ZDE ayk›r› olarak SIRA S‹ZDEhükümetinin kendisine gönderdi¤i emri, Osmanl› Devleti yet-
‹ngiliz
kililerine iletti. Buna göre; ‹ngiltere’nin talepleri üç ana maddeden olufluyordu: 1)
Rusya’n›n iflgal etti¤i yerlerin Rusya’ya terk edilmesi; 2) Çanakkale Bo¤az›’n›n tah-
kimatla birlikte ‹ngiltere’ye teslim edilmesi; 3) Fransa ile bütün münasebetlerin ke-
silmesi.
K ‹ T A P
Bu isteklerin Osmanl› aç›s›ndan makul ve mant›kl› bir yönü bulunmamaktay-
K ‹ T A P
d›. Asl›nda bu makul olmayan talepler ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’ne savafl aç-
mak için verdi¤i bir ültimatom niteli¤indeydi. Beklendi¤i gibi oldu ve ‹ngiliz elçi-
sinin verdi¤i ültimatom reddedildi. ‹ngiliz elçisi bütün eflyalar›n› toplay›p, kimse-
ye haber vermeden ‹stanbul’dan ayr›ld› ve kendisini Çanakkale Bo¤az›’nda bek-
leyen ‹ngiliz donanmas›na kat›ld›. ‹stanbul’dan ayr›lmas›yla sonuçlanan geliflme-
leri ‹ngiliz hükümetine bildirdi. Böylece Rusya’dan sonra ‹ngiltere ile de savafl
‹NTERNET bafllam›fl oldu.
‹NTERNET
‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki çekiflmenin temelinde taraflar›n benzer yaklafl›-
m› vard›. Avrupa’da gücü eline almaya çal›flan her iki ülke, kendileri d›fl›ndaki bü-
tün devlet ve bölgeleri kendi taraftarlar› veya karfl›tlar› olarak görmekteydiler.
Fransa’ya dost olanlar ‹ngiltere’ye düflman, ‹ngiltere’ye dost olanlar Fransa’ya düfl-
man durumuna düflmüfltü. Bunun alt›nda ‹ngilizlerin Akdeniz’de var olma siyase-
ti, Fransa’n›n da k›ta Avrupas›n›n tek hakimi olma emel ve arzusu yat›yordu. Av-
rupal› iki büyük güç aras›ndaki üstünlük yar›fl›, bütün k›tay› hatta Avrasya’y› sa-
vafla sürüklüyordu.
Asl›nda Rusya’n›n Eflak ve Bo¤dan’› iflgalinden sonra, Osmanl› Devleti’nin de
Rusya’ya savafl ilan etmesini ‹ngiltere istemiyordu. ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçisi Ar-
buthnot bunun için giriflimlerde bulunmufltu. ‹ngiliz elçi Bender ve Hotin kaleleri-
nin iade edilece¤i garantisini de veriyordu. Elçi, devletinin tekliflerinin kabul edil-
memesi durumunda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’ne düflman olaca¤›n› da ilan edi-
yordu. Buradaki temel amaç, Fransa ile savafl halinde olan Rusya’n›n birde Osman-
l› cephesi aç›p zaafa düflmesini engellemek idi. Zira Fransa karfl›s›nda güçlü bir
Rusya, ‹ngiltere’nin ifline gelmekteydi. Ancak ‹ngiliz siyasetinin ard›nda iki neden
daha vard›; 1) ‹ngiltere taraf›ndan art›k istila edilebilir bir M›s›r; 2) Zay›f durumda-
ki ‹stanbul.
‹ngiltere’nin yukar›daki iste¤inin kabul edilebilecek bir politik ç›k›fl olmad›¤›
ortada idi. Her ne kadar ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçisi, önerisinin kabul edilmemesi-
nin sebebini, Frans›z elçisi Sebastiyani’nin III. Selim üzerindeki etkisi olarak yo-
rumlayarak tepki gösterse de, Eflak ve Bo¤dan’›n iflgali kendili¤inden bir savafl
sebebiydi.
‹ngiltere Donanmas›n›n Çanakkale Bo¤az›ndan Geçifli

Bar›fl ve ateflkes iste¤ine uymamak, savafl sebebi olarak de¤erlendirilemezdi. ‹ngi-
liz elçisinin Çanakkale Bo¤az› d›fl›nda Bozcaada önünde bekleyen ‹ngiliz donan-
mas›na gece yar›s› usule ve kurallara ayk›r› olarak ‹stanbul’dan kaçarak gitmesi,
zaten savafla niyetli bir yaklafl›md› (27 Ocak 1807). Elçinin kaç›fl›, bir flekilde ‹ngi-
liz- Osmanl› savafl›n›n bafllad›¤›n›n da bir iflaretiydi. Ancak fiili savafl, yaklafl›k üç
hafta sonra bafllad›.
Savafl bafllar bafllamaz ‹ngilizler gözlerini ‹stanbul’a dikmiflti. Ancak III. Selim
zaman›nda yap›lan tahkimatlardan da çekinmekteydiler. Fakat bu tahkimatlara ila-
veten çok masraf olaca¤› gerekçesi ile gerekli donan›m›n yap›lmad›¤›n› anlamala-
r› üzerine ilk f›rsatta Bo¤az’dan geçmeye karar verdiler. Tahkimatlardaki yetersiz-
lik, Kaptan-› deryan›n acil tedbirler alamay›fl› ve o s›radaki Ramazan bayram› reha-
veti bir araya gelince, Çanakkale Bo¤az› kolayca geçildi (17 fiubat 1807). Lodosun
yard›m› ile bekledikleri mukavemeti de göremeyen ‹ngiliz filosu, kapak denilen
sekiz büyük gemi, iki f›rkateyn, iki korvet ve iki kalyondan olufluyordu. ‹ngiliz do-
nanmas› Amiral Duckworth kumandas›nda bulunuyordu. ‹ngilizlerin karfl›s›nda,
N
da¤›n›k vaziyetteki Osmanl› donanmas›n›n yapabilece¤i hiçbir fley yoktu. Nara
önünde demirlemifl olan Osmanl› filosuna ait birkaç derme çatma tekneye de âni
bask›n yaparak önemli bir avantaj kazand›lar. Osmanl› donanmas›n›n tek yapt›¤›
ifl, ‹ngilizlerin ‹stanbul’a do¤ru geldi¤i haberini vermek oldu.
Bo¤azlar konusunda flu makaleyi okuyunuz: Beydilli, Kemal, (1992), M“Bo¤azlar

A K A L E Meselesi”, MAKALE
Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. VI, ‹stanbul, 1992, s. 266-269.
‹ngiliz Donanmas› ‹stanbul Önlerinde

‹stanbul önlerine kadar giren ‹ngiliz donanmas›, saray ve halk çevrelerinde büyük
paniklere sebep oldu. Hatta halk aras›ndaki korku çok abart›l› bir düzeye varm›fl-
t›. ‹flgalci ‹ngiliz askerlerince, her evin tek tek dolafl›laca¤› ve ya¤ma edilerek yak›-
laca¤› gibi flâyiâlar ayyuka ç›km›flt›. Ancak acele ile Yedikule, Sarayburnu, Kad›köy
ve Üsküdar’da bile hemen istihkamlar kaz›ld›. Bunlar›n birço¤unu gönüllü halk ya-
p›yordu. Saray ise ‹ngiliz generalinin iste¤ini dinleme taraftar› idi.
Amiralin flartlar› ise asl›nda bilindik flartlar idi: Ruslarla Üçlü ittifak üzere önce-
ki antlaflmadaki s›n›rlarla bar›fl yap›lmas›, ‹stanbul’daki Frans›z elçisinin ‹stanbul’u
terk etmesi ve Osmanl› donanmas›n›n emaneten ‹ngiliz amiraline verilmesi. Bütün
bunlar› kabul için de sadece 24 saatlik bir süre veriliyordu.
Divan-› Hümayun ve devlet erkân› aras›nda, bu telafl içinde ‹ngiliz amiralinin
flartlar›n› kabul veya ‹stanbul’un teslimi fleklinde düflünenler de vard›. Ancak daha
önce bu flartlar zaten savafl sebebi say›lm›flt›. Diplomasi yolu ile ‹ngiliz amiralinin
iste¤ini bir flekilde yapm›fl görünmek için -daha önce kabul edilmemifl olsa bile-
‹ngilizlerin istekleri kabul edildi. Buna göre Frans›z elçisi Sebastiyani ‹stanbul’dan
gönderilecek, ‹ngiliz Donanmas› uygun bir yerde bulunacak yani, ‹stanbul’dan
uzaklaflacak, ‹ngiltere kefil olursa Rusya ile eski s›n›rlara dönmek flart›yla anlaflma-
ya var›lacakt›.
Hedefteki elçi Sebastiyani eski bir asker oldu¤undan ‹ngiliz donanmas›n›n ar-
d›nda bir kara ordusu olmad›¤› için Çanakkale’yi geçip ‹stanbul’a gelmifl olmas›n›
farkl› yorumlad›. Hatta ‹ngiliz donanmas›n›n kendisini tehlikeye att›¤›n› söyledi.
‹ngiliz amiralinin eli zay›flad›¤› için tam da bu esnada müzakere edilirse kazançl›
ç›k›laca¤›n› da Osmanl› devlet erkân›na telkin etti.
‹lk flaflk›nl›k atlat›ld›ktan sonra Sebastiyani’nin görüfllerinde isabet oldu¤u gö-

rüldü. Zira, sadece 14 parçadan oluflan ‹ngiliz filosunun hiçbir fley yapamayaca¤›
ortaya ç›km›flt›. Bu sald›r› giriflimi büyük bir blöftü, ancak Osmanl› devlet adamla-
r› ilk anda panikledi denilebilir. Yukar›da ifade edilen halktaki korku ve panik ise
zamanla h›rs ve azme dönüfltü. Öyle ki, ‹stanbul halk›n›n flehri koruma hususun-
da devlet erkân›n›n ve askerlerin önüne geçti¤i dahi söylenebilir. Bu durumu fark
eden yönetim, ‹ngilizlerin isteklerine karfl› koyma noktas›nda bilendi ve ‹stan-
bul’un tahkimat›na bafllad›. Çok k›sa zamanda kentteki tahkimatlar tamamland›.
‹ngiliz donanma amiralinin “üçlü ittifak› tekrar canland›ral›m, Frans›z elçisini ‹stan-
bul’dan uzaklaflt›ral›m” tezine Osmanl› Devleti cesaretle karfl› ç›kt›. ‹ngiliz donan-
mas› tekrar Akdeniz’e geri gitmedi¤i takdirde hiçbir flekilde müzakere yap›lmaya-
ca¤› hususundaki kesin kararlar›n› ortaya koydu. Bu kararl›l›k karfl›s›nda ‹ngiltere
için tek bir ç›k›fl yolu kal›yordu: Koflulsuz bir flekilde de olsa ‹stanbul’dan güvenli
bir ç›k›fl yapmak.
SIRA S‹ZDE ‹ngiliz filosuSIRA

‹stanbul
S‹ZDE önlerinde kadar gelmiflken herhangi bir talebi Osmanl› taraf›ndan
5 sa¤lanmamas›na ra¤men, neden Bo¤azlardan ç›k›p Akdeniz’e do¤ru hareket etmifltir?
‹ngiliz Donanmas›n›n ‹stanbul’dan Çekilmesi ve Akdeniz’deki Rus
Donanmas›’n›n Durumu
S O R U ‹ngiliz amirali, S O tehdit
R U kabilinden ‹stanbul’a sald›rmaya teflebbüs etme niyeti ile k›-
y›lara yaklaflm›fl olmas›na ra¤men, Befliktafl’ta bekleyen Osmanl› donanmas›n› ve
D‹KKAT sahillerde tahkimat›n
D ‹ K K A T güçlü oldu¤unu görünce bir gece aniden ‹stanbul önünden
ayr›ld›. ‹ngiliz amiralin yaklafl›k on gün kadar kald›¤› ‹stanbul aç›klar›nda, ‹stanbul
topraklar›na tek bir kurflun bile atmadan ayr›lm›fl olmas› ak›lc› bir davran›fl idi. Da-
N N
ha önce Nara burnunda ele geçirdikleri iki Türk f›rkateynini de Lapseki önünde b›-
rakt›lar. Bu geliflmelere ra¤men ‹ngilizler, Çanakkale Bo¤az›’na girdikleri gibi ko-
AMAÇLARIMIZ lay ç›kamad›lar.
AMAÇLARIMIZBu kez rüzgar onlar›n lehine esmedi. ‹ki f›rkateynleri batt›. Di¤er
gemileri de birçok yara ald›. Bu kadar büyük zayiat› vereceklerini düflünmüyorlar-
d›. Bozcaada’ya s›¤›narak orada gemilerini tamir ettirmek zorunda kald›lar.
K ‹ T A P K ‹ ‹stanbul’dan
‹ngilizlerin T A P hüsranla ayr›lmas›, Rusya’n›n Akdeniz’de olan donan-
mas›n› da huzursuz etmiflti. Rus donanmas›n›n amirali Siniayin, Bozcaada önünde
rastlad›¤› ‹ngiliz amirali Duckworth’a birlikte ‹stanbul’a tekrar sald›rmay› teklif et-
TELEV‹ZYON T E Lortak
ti. Taraflar›n E V ‹ Z Y Odüflman
N kabul ettikleri Osmanl› Devleti’ne ders verme amaçlar›
olmas›na ve birlikte Çanakkale Bo¤az› ve ‹stanbul’u tekrar vurma isteklerine ra¤-
men, alacaklar› sonuçlar› kestiremediklerinden buna cesaret edemediler. Bu yön-
‹NTERNET
deki kararlar›nda
‹NTERNET
‹ngiliz amiralin ‹stanbul’da karfl›laflt›¤› psikolojik mukavemet or-
tam› da etkili olmufltu. Ancak Ruslar, bu esnada Bozcaada’y› iflgal etti. ‹ngilizler ise
Akdeniz’deki as›l varl›k nedeni olarak gördükleri M›s›r’a yöneldiler.
‹ngilizlerin Reflid ve ‹skenderiye Sald›r›lar›

‹ngiliz donanmas› ‹stanbul’dan eli bofl dönünce, k›r›lan gururunu tamir için dönüfl
yolunda M›s›r’a sald›rma ihtiyac› hissetti. ‹ngiliz gemilerinin Çanakkale’den ç›k›fl›n›
takiben Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla 18 parça gemi ile bo¤az› geçerek, Akdeniz’e
aç›ld›. Ancak ‹ngiliz donanmas›na yetiflemedi. ‹ngiliz donanmas› son sürat M›s›r’a
gitmiflti. Ancak Bo¤az’da daha do¤rusu Bohça adas› aç›klar›nda bekleyen Rus ge-
mileri Osmanl› filosuna sald›rd›. Kaptan-› Derya Seydi Ali Pafla’n›n gemisi zarar
görmüfl olsa bile Rus donanmas› a¤›r bir yara ald›. Ruslar donanmalar›n›n daha faz-
la zarar görmesini engellemek için Korfu aç›klar›na kaçt›lar. Böylece Çanakkale Mehmet Ali Pafla: 1769’da
Kavala’da do¤du. Frans›zlar›
Bo¤az›’ndaki hem ‹ngiliz hem de Rus ablukas› da kald›r›lm›fl oldu. M›s›r’dan ç›karmak için
Bir müddet sonra, ‹stanbul’a ‹ngilizlerin M›s›r’a sald›rd›¤› haberi geldi. ‹ngilizler gönderilen Osmanl›
ordusunda bayraktar olarak
Amiral Levis kumandas›nda baz› Memlûk beyleri ile iflbirli¤i yaparak SIRA S‹ZDE Reflid’i ve ‹s- yer ald›. Zekas› ve cesur
SIRA
kiflili¤i sayesinde k›saS‹ZDE
kenderiye’yi iflgal ettiler (17 Mart 1807). Reflid’in iflgal edildi¤i günlerde III. Selim’in zamanda orduda sivrildi ve
saltanattaki son günleriydi. Bu s›rada, Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Kahire ve ‹sken- M›s›r’da bir hayli nüfuz
kazand›. 1805’te,
deriye’de kölemenler konusunda baflar›l› mücadeleler yapm›fl ve D Ü fikontrolü
Ü N E L ‹ M eline al- KölemenleriniDsafd›fl›
Ü fi Ü Nederek
EL‹M
M›s›r’›n idaresini eline ald›.
m›flt›. Hemen bütün gücü ile önce Reflid’e yönelerek ‹ngiliz kuflatmas›n› kald›rmak Frans›z mütehass›slar
için mücadeleye bafllad›. Böylece Kavalal› Mehmet Ali Pafla, M›s›r’daki getirterek ordusunu yeniledi.
S O R U ilk önemli S O R U
Ayr›ca e¤itim, bay›nd›rl›k,
zaferini kendisine kazand›racak bir baflar›ya imza att›. ‹ngilizlerin beklemedi¤i katar›m ve ticaret alanlar›nda
yapt›¤› yenilikler M›s›r’›
dar güçlü ve disiplinli bir ordu ile sald›ran Kavalal›’n›n gönderdi¤i M›s›r ordusu, 22 güçlendirdi. Bu sayede,
D‹KKAT
Nisan 1807’de ‹ngilizlere büyük kay›plar verdirerek önemli bir zafer kazand›. Çok M›s›r bir müddetD “Do¤u’nun
‹KKAT
Y›ld›z›” diye an›ld›. Osmanl›
say›da subay ve bir generalini kaybeden ‹ngilizler ‹skenderiye’de bir ay daha da- Devleti’ne karfl› isyan
N N
SIRA S‹ZDE ederek, askeri SIRA
zaferlerS‹ZDE
yand›lar. Ancak sonunda, Kavalal› bizzat ordusunun bafl›nda olarak ‹ngilizlere kar- kazand›. Zamanla M›s›r’›n
fl› son bir sald›r›ya geçti. ‹ngilizler çaresiz kal›nca 14 Eylül 1807 tarihinde Kavalal› yönetimi Mehmet Ali
Pafla’n›n ailesine b›rak›ld›.
ile bir anlaflma yapt›lar. Bunun sonucunda ma¤lubiyetlerini kabul ederek önce Re- M›s›r, 1805-1952 y›llar›
aras›nda bu hanedan
flid’i, sonra da ‹skenderiye’yi boflaltarak M›s›r’dan tamamen çekildiler. taraf›ndan idare edildi.
Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n M›s›r’daki baflar›l› yönetimi ve özellikle

K ‹ T askeri
A P baflar›lar› K ‹ T A P
hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Fahmy, Khaled, (2010), Paflan›n Adamlar›; Kavalal› Meh-
met Ali Pafla, Ordu ve Modern M›s›r, (çeviren, Deniz Zarakolu) ‹stanbul.
Özet
N
A M A Ç Napolyon’un M›s›r’› iflgalinin önemini tart›flabilme N
A M A Ç
Osmanl›-‹ngiliz Savafl›n› tart›flabilme
1 Napolyon komutas›ndaki Frans›z ordusu, 1798 y›- 3 ‹ngilizler, savafl s›ras›nda Rusya’n›n iflgal etti¤i
l›nda M›s›r’› iflgal etti. Napolyon bölgede kendisine yerlere Osmanl› Devleti’nin göz yummas›n› isti-
karfl› tepkileri azaltmak için çok s›k bir biçimde di- yordu. Asl›nda ‹ngilizler, Frans›zlara karfl› Ruslar-
ni mesajlar vermeye çal›fl›yordu. Bu propagandala- la ittifak kurmay› amaçl›yordu ve bir ölçüde sa-
r› ile k›smen baflar›l› oldu ise de kendisine karfl› vaflta Ruslar’› destekliyorlard›. Gerçekten de bu
M›s›r’da gittikçe büyüyen isyanlar› önleyemedi. Os- durum, yara alan Osmanl›-‹ngiliz ittifak›n›n so-
manl› Devleti, ayn› zamanda imparatorluktaki bir- rumlusu kabul ettikleri Osmanl› Devleti’ni ceza-
çok sorunla bo¤ufltu¤u için Fransa’ya karfl› yeterli land›rmak anlam› da tafl›yordu. Bu nedenle Os-
tepkiyi gösteremedi. Di¤er taraftan M›s›r’da s›k›fl›n- manl› Devleti’ne bir ültimatom verdiler. Ard›n-
ca Suriye’ye yönelen Napolyon’a karfl› en büyük dan da Bo¤azlara karfl› sald›r›ya geçtiler. Çanak-
direnifli de Cezzar Ahmed Pafla komutas›ndaki Os- kale’den geçerek ‹stanbul önlerine kadar gelin-
manl› ordusu gösterdi. Burada ilk defa Nizam-› Ce- ce, Osmanl› baflkentinde müthifl bir panik yaflan-
did ordusu da denenmifl oldu. Bu münasebetle Os- d›. Ancak arkas›nda kara gücü olmadan ‹stan-
manl› Devleti ilk defa keflfetti¤i denge politikas›n› bul’a sald›rmaya cesaret edemeyen ‹ngiliz do-
uygulayarak Fransa’ya karfl› ‹ngiltere ve Rusya ile nanmas›, sivil bir direniflin haz›rl›¤›n› da hisse-
ittifak kurarak bir ç›k›fl yolu bulmaya çal›flt›. Nite- dince k›sa zamanda Bo¤azlar› terk etmek zorun-
kim bu ittifak M›s›r’›n tahliyesini sa¤lad›, ama böl- da kald›.
ge üzerindeki uluslararas› çekiflmeleri daha da alev-
lendirdi. M›s›r’›n iflgali Fransa’ya hemen hiçbir fley N
AM A Ç
‹ngilizlerin M›s›r politikalar› karfl›s›nda Kavala-
kazand›rmad›. Fakat Osmanl› için M›s›r’›n elinden 4 l› Mehmet Ali Pafla’n›n tavr›n› ve ald›¤› sonuçla-
ç›k›fl süreci bafllam›fl oldu. ‹ngiltere bu olaylardan r› aç›klayabilme
fevkalade kazançl› ç›kt›. Elde etti¤i siyasi baflar›lar ‹ngiliz donanmas› ‹stanbul’dan eli bofl dönün-
ile Hindistan sömürge yollar›n› güvencede tutmay› ce, k›r›lan gururunu tamir için dönüfl yolunda
baflard›. O tarihe kadar Osmanl› Devleti siyasetin- kendileri için önemli olan M›s›r’a sald›rd›. Bu
de arka planda duruyorken, ön plana ç›kt› ve XIX. arada müttefikleri Ruslar da Akdeniz’de ortaya
yüzy›l boyunca da etkili oldu. ç›kt›. Bohça adas› aç›klar›nda bekleyen Rus ge-
mileri Osmanl› filosuna sald›rd›. Kaptan-› Derya
NA M A Ç
Osmanl›-Rusya ‹ttifak›’n›n bozulmas› ve savafla Seydi Ali Pafla’n›n gemisi zarar görmüfl olsa bile
2 dönüflmesini, Napolyon’un Avrupa’daki zaferle- Rus donanmas› a¤›r bir yara ald›. Ruslar donan-
ri ve do¤urdu¤u sonuçlar› tart›flabilme malar›n›n daha fazla zarar görmesini engelle-
M›s›r meselesinin ard›ndan Avrupa’da da denge- mek için Korfu aç›klar›na kaçt›lar. Böylece, Ça-
ler de¤iflmeye bafllam›flt›. Fransa’ya dönen Na- nakkale Bo¤az›’ndaki hem ‹ngiliz hem de Rus
polyon neredeyse tüm Avrupa ile savafl halinde ablukas› kald›r›lm›fl oldu. M›s›r’a yönelen ‹ngi-
idi. Rusya hem Osmanl› Devleti aleyhine gelifl- lizler orada Reflid ve ‹skenderiye’ye sald›rd›lar-
mek, hem de ‹ran üzerinden Hindistan’a ulafl- sa da Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n dirayetli sa-
mak istiyordu. Fransa ise Osmanl›-‹ngiliz ve Os- vunmas› ile geri püskürtüldüler. Bu süreç ayn›
manl›-Rus ittifak›n› bozmak için her türlü manev- zamanda Mehmet Ali Pafla’n›n M›s›r’daki konu-
ray› yapmakta idi. Geliflmeler Avrupa ile s›n›rl› munu sa¤lamlaflt›rd›. Ancak bütün bu geliflme-
kalmad›. Frans›zlar›n etkisi ile Osmanl›-Rus ya- ler, tedrici olarak Osmanl› Devleti’nin en önem-
k›nlaflmas› bozuldu ve hatta savafla dönüfltü. Fa- li eyaleti olan M›s›r’›n merkezden uzaklaflmas›-
kat Napolyon’un Avrupa’da ilerlemesi ve bu sa- na sebep oldu. Asl›nda bu geliflmeler, gerçek
vafl›n da ifline gelmemesi yüzünden, Osmanl›’ya anlamda imparatorlu¤un çözülmesine giden sü-
savafl açm›fl olan Rusya’y› bar›fla zorlad›. Asl›nda reci de bafllatm›fl oldu.
bu karar, Frans›z-Rus ortakl›¤›nda Osmanl› Dev-
leti’ne yöneltilmifl bir tehdit oldu.
1. Napolyon’un M›s›r’› iflgalinden sonra Akkâ önlerinde 6. ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki çekiflmenin temelinde
baflar›l› savunmalar yapan Osmanl› komutan› kimdir? afla¤›dakilerin hangisi öne ç›kan bir nedendir?
a. ‹zzet Mehmet Pafla a. Önce Avrupa’da sonra da dünyada egemen güç
b. Cezzar Ahmed Pafla olmak
c. Yusuf Ziya Pafla b. M›s›r’› iflgal etmek
d. Hüsrev Pafla c. Hindistan’› ve Uzakdo¤u’yu ele geçirmek
e. Küçük Hüseyin Pafla d. Lehistan’›n ba¤›ms›zl›¤›na destek vermek
e. Rusya karfl›s›nda Avusturya’ya yard›m etmek
2. ‹ngiltere Napolyon’un Avrupa’daki ilerleyifline ne-
den karfl› ç›kt›? 7. Afla¤›daki isimlerden hangisi ‹ngiliz donanmas›n›n
a. En büyük rakibi oldu¤u için ‹stanbul Bo¤az›’na girip ç›kmas› esnas›nda taraflar›n
b. Afrika’daki sömürgelerini korumak için yetkililerinden biri de¤ildir?
c. Hindistan yollar›n› güvencede tutmak için a. ‹ngiliz Amiral Duckworth
d. Napolyon’u gözden düflürmek için b. Rus Amiral Siniayin
e. Osmanl›ya yard›m etmek için c. Frans›z Elçi Sebastiyani
d. Osmanl› Padiflah› II. Mahmut
3. 1806’da bafllayan Osmanl› Rus Savafl›’nda Rusya’y› e. Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla
anlaflma yapmaya zorlayan olay nedir?
a. Napolyon’un M›s›r’› iflgali 8. ‹ngilizler, 1807 y›l›nda Reflid ve ‹skenderiye’ye neden
b. ‹ngilizlerin Malta’y› ele geçirmesi sald›rd›?
c. Avusturya’n›n ‹talya’y› iflgali a. ‹stanbul’dan eli bofl dönen ‹ngilizlerin k›r›lan
d. Napolyon ordular›n›n Avrupa’da h›zla ilerlemesi gururunu tamir için
e. Osmanl› Devleti’nin Nizam-› Cedit ordusunu kur- b. Malta adas›n›n güvenli¤i için
mas› c. Kölemenler karfl›s›nda Mehmet Ali Pafla’y› des-
teklemek için
4. Afla¤›dakilerin hangisi Üçlü ‹ttifak’›n sona ermesine d. Osmanl› devletine isyan eden Mehmet Ali Pa-
etki etmemifltir? fla’y› cezaland›rmak için
a. Eskiden beri var olan Rus tehlikesi ve Rusya’ya e. M›s›r’› serbest ticaret antlaflmas›na zorlamak için
Osmanl› devlet adamlar›n›n güvensizli¤i
b. Do¤u Akdeniz’de ‹ngiliz tehlikesinin ortaya ç›k- 9. Fransa’n›n M›s›r’› iflgali ve Napolyon’un de¤iflken
mas› politikalar›na ra¤men Osmanl› Devleti’nin Fransa ile
c. Osmanl› Devleti’nin Avrupal› bir müttefikle yeni iliflkilerini düzeltmek istemesindeki temel amac› nedir?
tehditlere karfl› denge politikas› izlemeye baflla- a. Hindistan’a giden sömürge yollar›n› t›kamak
mas› b. Rus tehlikesi ve ‹ngilizlerin hasmâne tutumlar›
d. III. Selim’in her fleye ra¤men Fransa’ya sempati c. Malta’n›n iflgaline engel olmak
beslemesi d. Fransa’n›n bo¤azlar› ele geçirmek istemesine
e. ‹ngiltere’nin Malta adas›n› iflgalden vazgeçme- mâni olmak
mesi e. Rusya’n›n Orta Asya’daki emellerini engellemek
5. Afla¤›dakilerden hangisi 1805 y›l›nda Avrupa’da 10. Afla¤›dakilerin hangisi Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’na yol
Fransa aleyhine oluflan siyasi havan›n nedenlerinden açan sebeplerinden biri de¤ildir?
biri de¤ildir? a. Fransa ile ‹ngiltere’nin savafl halinde olmas›
a. Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u’nun Napol- b. ‹ngiltere’nin Rusya ile ittifak yapma arzusu
yon taraf›ndan ortadan kald›r›lmas› c. ‹ngiltere’nin ültimatomuna cevap verilmemesi
b. Napolyon yanl›s› Ren Federasyonunun kurul- d. Osmanl› Devleti’nin Fransa ile münasebetlerini
mas› kesmek istememesi
c. Lehistan krall›¤›n›n ilan edilmesi e. Eflak ve Bo¤dan’dan Osmanl› Devleti’nin vaz-
d. ‹sveç’in kara ambargosuna kat›lmas› geçmek istememesi
e. Belçika’n›n Fransa taraf›ndan ilhak edilmesi
Okuma Parças›
Napolyon’dan Mehmet Ali Pafla’ya M›s›r’da Matbaa Öte yandan M›s›r’da bas›lan süreli yay›nlar›n tarihini Na-
Reformu polyon ile bafllatmak mümkündür. M›s›r’da onun taraf›n-
Bas›n›n ortaya ç›kmas›, kuflkusuz matbaac›l›¤›n gelifl- dan 29 A¤ustos 1798 tarihinde, Le Courrier de l’Egypte
mesine ba¤l›d›r. Matbaa kullan›larak yaz›l› metinleri ço- ad›yla ilk gazete yay›nlanmaya bafllanm›flt›. Yine ayn› s›-
¤altma yöntemi Avrupa’dan çok önce M.S. II. yüzy›lda rada, 1 Ekim 1798’de La Décade Egyptienne ad›yla on
Çin’de biliniyordu. Oradan Kore, Japonya ve Uygur günde bir ç›kan bir baflka gazete daha yay›nlam›flt›r. Bun-
Türklerine yay›ld›¤› tespit edilmifltir. Ancak XV. yüzy›l dan birkaç ay sonra da Journal Officiel ismiyle üçüncü bir
ortalar›nda Avrupa’ya ulaflan matbaa, Asya’ya nazaran gazete daha ç›kar›ld›. (Osmanl› Devleti’nde, Frans›z ‹hti-
büyük geliflmeler göstermifltir. Do¤u, buldu¤u tekni¤i lali s›ras›nda yine propoganda amaçl› olan ve ‹stanbul’da-
kitlelerin faydalanmas›na sunmak ve ticarilefltirmek ko- ki Frans›z elçili¤i taraf›ndan 1790 senesinde 15 günlük ç›-
nusunda baflar›l› olamam›flt›r. Kitaplar›n matbaalarda kar›lan Bulletin des Nouvelles ve 1796’da ayl›k olarak ba-
bas›larak genifl kitlelere ulaflmas›, Rönesans ile baflla- s›lan Gazette Française Constantinople Napolyon’un M›-
yan kültür de¤iflimini h›zland›rm›flt›r. Daha sonra XVII. s›r’daki gazetelerinden öncedir). Bunlar›n herbiri M›s›r’da
yüzy›l›n bafl›nda matbaada bas›lan ürünler aras›na, sü- bas›lan ilk gazeteler olarak say›lmaktad›r. Fakat söz ko-
reli yay›nlar da kat›lm›flt›r. Bu ilk süreli yay›nlar haftal›k nusu gazeteler yerlilere de¤il, Frans›zlara yönelikti. Bu
olarak ç›k›yorken, 1660 y›l›nda ilk günlük gazete ç›k- bak›mdan M›s›rl›lar üzerinde bir etkisi olmam›flt›r. Frans›z
maya bafllam›flt›r. ve Arap askerlere yönelik Frans›zca ve Arapça yay›nlanan
M›s›r’›n matbaa ürünleri ile tan›flmas› Napolyon ve Meh- Avertissement-Tambih gazetesi de uzun süre yay›nda kal-
met Ali Pafla’dan çok öncesine dayan›r. M›s›r’da bilinen mad›¤› için bir etki b›rakmad›. Zaten, Frans›zlar 1801 y›-
ilk matbaa, Gershom B. Elizer Soncine taraf›ndan kurul- l›nda M›s›r’› terk ettiklerinde matbaa malzemelerini de
mufltur. ‹stanbul’dan getirdi¤i matbaa aletleriyle, Yahudi- yanlar›nda götürmüfllerdi. Burada flunu da belirtmekte
li¤e ait kitaplar› 1557 y›l›ndan itibaren basmaya bafllam›fl- fayda vard›r ki, Napolyon’un M›s›r’da bas›n›n geliflmesine
t›r. 1740 y›l›nda M›s›r’da ikinci Yahudi matbaas› kurul- etkisi, do¤rudan olmasa da dolayl› olarak kuvvetlidir. XIX.
mufltur. Bunun d›fl›nda, do¤al olarak M›s›rl›lar Avrupa’da yüzy›l boyunca Osmanl› vilayetlerinde hayat› en çok tef-
bas›lan kitaplarla da tan›flm›fllard›r. XVII. yüzy›ldan itiba- rika edilen kifli olmas›, dikkate de¤erdir. Onun Fransa’da-
ren ulema s›n›f›n›n baz› etkin üyelerinin yaz›l› bas›na kar- ki idari reformlar›, askeri baflar›lar› ve uygulad›¤› propa-
fl› ç›kmas›na ra¤men, Arapça bas›lm›fl yay›nlar M›s›r’a gir- ganda yöntemleri ve bas›n› kullanmas›, reformcu Osman-
me imkan› bulmufltur. Bu ikinci bas›l› eser örnekleri, H›- l› devlet adamlar› üzerinde de derin etki b›rakm›flt›r. Os-
ristiyanl›k propagandas› için Avrupa’da geliflen Arap ba- manl› topraklar›nda ve M›s›r’da halk› daha aktif olmaya
s›n›n›n sonucu olarak de¤erlendirmek mümkündür. Bu sevk edifli etkili olmasa da, devletin ve toplumun elit kad-
ba¤lamda, M›s›rl›lar›n bas›n ürünleri ile tan›flmas› s›n›rl› rolar› bu bas›l› yay›nlarla çevrelerinde olup bitene bak›fl-
olmufltur. Ama, bas›n alan›ndaki as›l geliflmeler, 1798’de- lar›nda de¤ifliklikler yaratt›¤› aç›kt›r.
ki Frans›z iflgalinden sonrad›r. Napolyon beraberinde bir M›s›r bundan sonra kendi matbaas›n› kurmak suretiyle
matbaa getirerek M›s›r’da bilinen ilk Arapça yay›n faali- kendisine ait süreli yay›n ürünlerine sahip olma f›rsat›n›
yetini yapm›flt›r. Napolyon’un kültürel ve siyasal otorite Mehmet Ali Pafla ile yakalam›flt›r. 1819-20 y›llar›nda Bu-
tesis etme amac›ndan kaynaklanm›fl da olsa, Arapça ve lak Matbaas› kuruldu ve ilk kitap 1822 y›l›nda bas›ld›.
Frans›zca olarak çok say›da yay›n M›s›rl›lar ile tan›flt›r›l- Osmanl› Devleti topraklar› içinde ‹brahim Müteferrika ta-
maya bafllanm›flt›r. Ancak, Frans›zlar›n M›s›r’da bast›¤› 20 raf›ndan 1727 y›l›nda ‹stanbul’da kurulan ilk matbaadan
yay›ndan sadece biri M›s›rl›lar’› ilgilendirebilecek nitelik- yaklafl›k bir as›r sonra ilk resmi gazete, Mehmet Ali Pafla
teydi. Bundan sonra ilk dikkate de¤er geliflme, Mehmet taraf›ndan, el-Vak’ayi el-Misriyye ad›yla 25 Cemaziyelev-
Ali Pafla’n›n 1822’de Bulak’ta bir devlet matbaas› kurma- vel 1244/ 3-4 Aral›k 1828’de yay›mlanmaya baflland›.
s›yd›. Burada yap›lan ilk ifl ise, Avrupa’da muteber kabul
edilen teknik ve askerî kitaplar›n Türkçe ve Arapça’ya Kaynak: Süleyman K›z›ltoprak, (2008), “Sömürgeci Re-
tercüme edilerek bas›lmas› faaliyetiydi. Osmanl› toprak- kabet ve Bas›n: ‘Bosphore Égyptien’ Olay›”, ‹slam Ön-
lar› içinde yay›n alan›nda yeni bir dönemin bafllad›¤›na cesinden Ça¤dafl Türk Dünyas›na: Prof. Dr. Gülçin
iflaret eden bu geliflme, Arapça klasik eserlerin pek ço¤u- Çandarl›o¤lu’na Arma¤an, (Editörler: H.Alan-A. Ka-
nun burada yeniden yay›mlanmas›yla sürdü. ra, O. Yorulmaz), ‹stanbul, s. 501-520.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Napolyon’un M›s›r Sefe- S›ra Sizde 1
ri’nin Genel Sonuçlar›” konusunu yeniden göz- Napolyon bütün iflgal boyunca sürekli olarak halk›n di-
den geçiriniz. ni duygular›n› okflamaya gayret etti. Amac›, kendisine
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Napolyon’un M›s›r Sefe- karfl› M›s›r’daki yerli halk›n muhalefetini en aza indir-
ri’nin Genel Sonuçlar›” konusunu yeniden göz- mekti. ‹flgal sürecinde Napolyon’un M›s›r’daki siyaseti
den geçiriniz. ve icraatlar› çok ilgi çekicidir. Baz›lar› flunlard›r: Konufl-
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Rus Savafl›” konu- malar›nda sürekli Kur’an-› Kerim ve Hadislere at›flarda
sunu yeniden gözden geçiriniz. bulundu. Hatta yan›nda getirdi¤i matbaada propaganda
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçlü ‹ttifak›n Sona Ermesi” amaçl› fikirlerini içeren gazeteler yay›nlad›. Kendisini
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve iflgali meflru göstermek için III. Selim ad›na para bas-
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Akdeniz’de Avrupa Reka- t›rd›. Bütün memuriyetleri Memluk/Kölemen kökenli-
beti ve Yeniden Osmanl›-Frans›z Yak›nlaflmas›” lerden alarak M›s›rl› yerli halka verdi. Bu ba¤lamda,
konusunu yeniden gözden geçiriniz. bölgede Memluklerin bask›lar›n› ortadan kald›rmak için
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Avru- Padiflah›n r›zas›yla M›s›r’› iflgal etti¤ini yayd›. Hatta hal-
pa Siyasetinde Yaln›z Kalmas› Ve Savafllar” ko- k›n aras›nda dolafl›rken Osmanl› k›yafetleri giydi. ‹l-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ginçtir ki, M›s›r’›n kimi önderleri ve hatta ulemadan ba-
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerin Reflid ve ‹sken- z›lar› Napolyon’un bu siyasetine inand›. Ancak pek ço-
deriye Sald›r›lar›” ile “‹ngiliz Donanmas›n›n ‹s- ¤u da bunun bir aldatmaca oldu¤unun fark›ndayd› ve
tanbul’dan Çekilmesi ve Akdeniz’deki Rus Do- durumu ‹stanbul’a bildirdi. Sonunda Napolyon’un poli-
nanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tikalar›n›n bir kand›rmadan ibaret oldu¤u anlafl›ld›.
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerin Reflid ve ‹sken-
deriye Sald›r›lar›” konusunu yeniden gözden S›ra Sizde 2
geçiriniz. Napolyon’un konsül unvan›n› b›rak›p Aral›k 1804’de
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›n kendisini imparator ilan etmesi, Avrupa üzerinde ta-
Sebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. hakküm arzusu ve buna dair çat›flmalara girmesi, Fran-
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›n sa aleyhindeki taraflar› birbirine yaklaflt›rd›. Bu ba¤lam-
Sebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. da, Avrupa’da kendili¤inden Fransa karfl›t› bir blok olufl-
tu. Ancak Napolyon ard› ard›na zaferler kazanarak Av-
rupa’da Fransa’n›n s›n›rlar›n› oldukça geniflletti. 1805
y›l›nda Napolyon Avusturya’ya bütün isteklerini dikte
ettirdikten sonra, Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu-
¤u’nu ortadan kald›r›p yerine Fransa etkisindeki “Ren
Federasyonu”nu kurdu. Frankfurt’ta Avusturya impara-
toru Alman imparatorlu¤u unvan›ndan vazgeçti. Napol-
yon, Rusya ve Prusya’ya açt›¤› savafllar› kazand›. Ayn›
tarihlerde Lehistan krall›¤›n› ilan ettirdi. Belçika’y› Fran-
sa s›n›rlar› içine katt›. Daha önce Hollanda krall›¤›na
atad›¤› kardefli Lui Napolyon’un itaatsizli¤i üzerine Hol-
landa’y› da Frans›z s›n›rlar›na dahil etti. Ayr›ca, ‹talya’y›
üç bölgeye ay›rarak do¤rudan kendi yönetimi alt›na al-
d›. Napolyon bütün bu sald›r›lar›n› ‹ngiltere ile olan
mücadelesinin alt yap›s› olarak görüyordu. ‹flgal etti¤i
yer ve bölgelerde ‹ngilizler için de baz› ambargolar koy-
durdu. Bu ambargolara bütün müttefiklerini zorla veya
ikna ederek dahil etti. Avrupa’da Napolyon lehinde am-
bargo koymayan iki ülke vard›: ‹sveç ve Osmanl› Dev-
leti. Bu ambargolar denizlerde korsanl›¤›n artmas›na ve
‹ngilizlerin afl›r› protestolar›na ve nihayetinde uluslara- S›ra Sizde 4

ras› ortam›n gerginleflmesine neden oldu. Osmanl› Dev- 1806 y›l› sonunda bafllay›p 1807 y›l›na kadar süren Os-
leti, Napolyon’un Rusya ve ‹ngiltere ile çat›flmaya gir- manl›-Rus Savafl› Avrupa’daki koalisyon savafllar›n›n et-
mesinden bir tak›m f›rsatlar elde edebilece¤ini hesapla- kisinde kald›. Rusya, Osmanl› Devleti’nin Fransa ile ya-
maya bafllad›. ‹flte bütün bu geliflmelerle Üçlü ‹ttifak k›nlaflmas›na bir tepki olarak bu savafl› aniden bafllatt›.
bozulmaya yüz tuttu. Rus askerlerinin Osmanl› Devleti’ne ait Bender ve Ho-
tin kalelerini ele geçirmesiyle savafl bafllad›. Osmanl›
S›ra Sizde 3 Devleti bu esnada Rusya ile savafla girmekten kaç›n›-
Napolyon’un kendini imparator ilan etmesi, Avrupa yordu. Fakat Frans›z elçi Sebastiyani’nin diplomatik aç›-
devletleri taraf›ndan büyük tepkiyle karfl›land›. ‹ngilte- dan yönlendirici faaliyetlerinin de etkisiyle Osmanl›-
re bu durumu Avrupa’n›n güvenli¤i için bir tehdit ola- Rus iliflkileri tamamen koptu ve savafla neden oldu.
rak de¤erlendirdi ve yeni müttefikler bularak çevresin- Ruslar›n Bender ve Hotin kalelerini iflgal etmesine ‹ngi-
deki etkisini geniflletti. Bir flekilde Osmanl› Devleti de lizler tepki göstermifl olmas›na ra¤men soruna kendi ç›-
bu krizden kendine düflen pay› ald›. Daha önce Napol- karlar› aç›s›ndan bakt›klar›nda, ‹ngiltere ile Fransa’n›n
yon’un M›s›r’› iflgali üzerine ‹ngiltere ve Rusya ile ittifak Avrupa’da süren rekabeti aç›s›ndan Osmanl› Devleti ye-
yap›p M›s›r’› tahliye ettirmiflti. Daha sonra, Fransa ile de rine Rusya’ya yaklaflt›lar. Böylece ‹ngiltere-Rusya-Os-
yak›nlaflarak Rus ve ‹ngiliz bask›lar›n› bertaraf etmiflti. manl› Devleti aras›ndaki Üçlü ‹ttifak›n bozulmas›n›n so-
Bu durumda Osmanl› diplomatlar›, özellikle ‹ngilte- rumlu taraf› olarak iflaret ettikleri Osmanl› Devleti’ne
re’den imparatorlu¤u tan›mak konusunda gelen bask›- gerekli tepkiyi göstermifl oldular.
lar ve “ittifak› bozar›z” tehdidi karfl›s›nda zor durumda
kald›. Osmanl› devlet adamlar›, “imparatorluk” ifli ve S›ra Sizde 5
kelimesinin Avusturya ve Rusya’ya ait oldu¤unu ve do- ‹ngiliz donanmas› arkas›nda bir kara ordusu olmad›¤›
lay›s›yla önce onlar›n tan›mas› gerekti¤ini Frans›z elçi- için büyük bir risk alm›flt›. Çanakkale’yi geçip ‹stan-
sine bildirdi. Frans›z elçisi ivedilikle Osmanl› Devle- bul’a gelmifl olmas› baflar› gibi görünse de ‹stanbul’a
ti’nin ‹mparatorlu¤u tan›mas› gerekti¤i tezini ileri sürüp verebilece¤i zarar s›n›rl› idi. Silah ve filodaki askerleri-
protesto ile ‹stanbul’u terk etti. Böylece Fransa ile siya- ne g›da takviyesi almadan uzun süreli bir çat›flmaya gi-
si münasebetler bir kere daha kesilmifl oldu. Di¤er ta- remezdi. Bekledi¤i takviyeler ancak Bo¤azlar’dan gele-
raftan ‹stanbul’da, Frans›zlara karfl› siyasi bir baflar› ka- bilirdi. Bu durumda Bo¤azlardaki tahkimat güçlendiri-
zanan ‹ngiltere ve Rusya ikilisi askeri alanda Avrupa’da lirse ‹ngiliz filosu ‹stanbul’da abluka alt›nda olmaktan
kaybediyorlard›. ‹ngiltere’nin kurdu¤u ittifak, 1805 y›- kurtulamayacakt›. Böylece ‹ngiliz donanmas› kendisini
l›nda Napolyon karfl›s›nda kesin bir yenilgiye u¤rad›. tehlikeye atm›fl oluyordu. ‹ngiliz donanmas›n›n duru-
Bu durum Osmanl› Devleti taraf›ndan Fransa ile siyasi munun zay›flad›¤›n› gören Osmanl› taraf›, ‹ngilizlerin
temas kurulmas› ba¤lam›nda bir f›rsat olarak görüldü. isteklerine karfl› koyma noktas›nda bilendi ve ‹stan-
Rusya ile daha bir y›l önce yap›lan ittifaka ra¤men Na- bul’un tahkimat›na bafllad›. Çok k›sa zamanda kentteki
polyon’un imparator s›fat›n›n tan›nmas›na karar verildi. tahkimatlar tamamland›. ‹ngiliz donanma amiralinin uz-
Ard›ndan Fransa’ya fevkalade elçi gönderildi. Frans›z laflma çabalar›na Osmanl› Devleti cesaretle karfl› ç›kt›.
elçisi General Sebastiyani’nin ‹stanbul’a gelifli Frans›z- ‹ngiltere bu kararl›l›k karfl›s›nda ‹stanbul’dan güvenli
Osmanl› ittifak›n›n da önünü açt›. Bu yeni geliflme, Av- bir flekilde ç›k›p Akdeniz’e dönmeyi tek ç›k›fl yolu ola-
rupa devletleriyle iliflkilerinde denge siyaseti izleyerek rak gördü.
yaln›z kalmak istemeyen Osmanl› Devleti için de yeni
bir aç›l›m olarak de¤erlendirildi.
Akflin, Sina, (Editör), (2009), “Siyasal Tarih 1789-1908”,
(S. Akflin-M. Kunt-S. Farooqi- Z. Toprak-H.G. Yur-
dayd›n-A. Ödekan), Türkiye Tarihi III, Osmanl› Dev-
leti 1600-1908, ‹stanbul.
Beydilli, Kemal, (2009), “III. Selim”, Türkiye Diyanet
Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. XXXVI, ‹stanbul,
2009, s. 420-425.
Emecen, Feridun, 1993, “Cezzar Ahmed Pafla”, D‹A, VI-
I, ‹stanbul, s. 516-518.
Fahmy, Khaled, (2010), Paflan›n Adamlar›; Kavalal›
Mehmet Ali Pafla, ordu ve Modern M›s›r, (çeviren,
Deniz Zarakolu) ‹stanbul.
K›z›ltoprak, Süleyman, ( 2010), M›s›r’da Osmanl›’n›n
Son Yüzy›l›, ‹stanbul.
----------, (2008), “Sömürgeci Rekabet ve Bas›n: ‘Bosp-
hore Égyptien’ Olay›”, ‹slam Öncesinden Ça¤dafl
Türk Dünyas›na: Prof. Dr. Gülçin Çandarl›o¤lu’na
Arma¤an, (Editörler: H.Alan-A. Kara, O. Yorulmaz),
‹stanbul, s. 501-520.
Ludwig, Emil, (2010), Napoleon, (çeviren, Atakan Akça-
l›) ‹stanbul.
Mufassal Osmanl› Tarihi, (1962), V, ‹stanbul.
Salgar, M. Fatih, (2001), III. Selim: Hayat›, Sanat›, Eser-
leri, ‹stanbul.
Sander, Oral, (1989), Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan-1918’e,
Ankara.
Shaw, Stanford J. - SHAW, Ezel Kural, (2000), Osmanl›
‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, (Çev.
Mehmet Harmanc›), II, ‹stanbul.
fi›rokorad, A.B., (2009), Ruslar›n Gözünden 240 Y›l K›-
ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar› : K›r›m-Balkan-
lar-93 Harbi ve Sar›kam›fl, ‹stanbul.
Uçarol, Rifat, (2010), Siyasi Tarih 1789-2010, ‹stanbul.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, (1938), “Selim III’ün Veliaht
iken Fransa Kral› Lui XVI ile Muhabereleri”, Belle-
ten, II, s. 191-246.
4
Amaçlar›m›z
N
N
III. Selim’in ›slahat giriflimi olan Nizâm-› Cedit’i aç›klayabilecek,
‹mparatorluk çevresindeki iktidar sahipleri âyânlar ile burada meydana gelen
N
isyanlar› iliflkilendirebilecek,
Alemdar Mustafa Pafla’n›n hangi flartlar alt›nda baflkentte düzeni sa¤layabil-
N
di¤ini saptayabilecek,
Sened-i ‹ttifak’›n Osmanl› tarihi içindeki önemini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• III. Selim • Da¤l› ‹syanlar›
• Nizâm-› Cedit • Kabakç› Mustafa ‹syan›
• ‹râd-› Cedit • Alemdar Mustafa Pafla
• Âyânlar
‹çindekiler
• OSMANLI DEVLET‹’NDE
ISLAHATLAR VE ‹Ç BUHRANLAR
Osmanl› Tarihi Islahatlar ve ‹ç • TAfiRA ÂYÂNLARI MESELES‹ VE ‹Ç
(1789-1876) Buhranlar Dönemi ‹SYANLAR
• BEKLENMEYEN SALTANAT:
IV. MUSTAFA VE DÖNEM‹
Islahatlar ve ‹ç
Buhranlar Dönemi
OSMANLI DEVLET‹’NDE ISLAHATLAR VE ‹Ç

BUHRANLAR
Merkezde Düzen Aray›fllar›

Babas› III. Mustafa taraf›ndan “cihangir” olma idealiyle yetifltirilen III. Selim, Os-
manl› Devleti Avusturya ve Rusya ile savafl halindeyken tahta ç›km›flt›. Henüz fleh-
zadeli¤i s›ras›nda devlet ifllerini yak›ndan takip ederek ›slahat›n lüzumuna inanan
III. Selim, 1789 tarihinde Osmanl› sultan› oldu¤u zaman tasar›lar›n› gerçeklefltirme
f›rsat›n› yakalam›fl oluyordu. Fakat, zor bir zamanda görevi devrald›. Rusya Eflak-
Bo¤dan’› iflgal etmifl, Avusturya kuvvetleri ise Belgrad’› ele geçirmifllerdi. Devletin
içerisinde bulundu¤u bu a¤›r savafl durumu yaln›z ekonomik ve siyasi dengeleri
bozmakla kalmam›fl, devlet adamlar›n› bile ümitsizli¤e itmiflti. Nitekim, Rusya’n›n
kendisinden neredeyse on befl kat büyük Osmanl› ordusuna karfl› galip gelmesi
üzerine Sadrazam Koca Yusuf Pafla ve ileri gelen devlet adamlar›n›n “biz bu hal ile
k›yamete kadar düflman› yenemeyiz” dedikleri bilinmekteydi.
III. Selim tahta ç›kar ç›kmaz çok say›da devlet yetkilisini toplam›fl ve devletin
kötü gidiflat›n›n sebeplerini teflhis etmek amac›yla meflveret meclisleri tertip et- Meflveret Meclisleri: Divân-›
mifltir. Böyle toplant›lar düzenlemek suretiyle, genç padiflah devletin idaresini ge- Hümâyûn’un önemini
kaybetmesinden sonra,
nifl bir yönetim anlay›fl›yla ele alaca¤›n› göstermifl ve devlet adamlar›n›n ilgisini ›s- özellikle 18. yüzy›l›n ikinci
lahat olgusuna yönlendirmiflti. Bu toplant›lardan birine iki yüz kifliden fazla devlet yar›s›ndan itibaren daha s›k
topland›¤› bilinen bu
görevlisi kat›lm›flt›. Bu kiflilerden devletin içinde bulundu¤u tehlikeli durumdan meclislerde iç ve d›fl
nas›l kurtulaca¤›na dair fikirlerini aç›kça beyan etmeleri istenmiflti. Ancak, bu top- siyasete dair meseleler
görüflülmekteydi. Siyasi,
lant›lar›n arzulanan neticeleri çok da vermedi¤i bilinmektedir. Bununla beraber, ekonomik ve askeri bir tak›m
devam eden savafllar›n meydana getirdi¤i ola¤anüstü durumlar meflveret meclisin- kararlar›n al›nmas›nda
sorumlulu¤un daha genifl
de al›nan kararlar›n uygulanmas›n› engellemifltir. bir alana kayd›r›lmas› ve
1791’de Avusturya ile yap›lan Zifltovi Bar›fl Antlaflmas› ve 1792’de Rusya ile im- halk kitleleri üzerinde
zalanan Yafl Antlaflmas› ile savafl sona ermiflti. Her ne kadar III. Selim payitahtta sa- meflrulaflt›r›c› bir ifllevi
bulunan bu meclislere
vafllar›n kazan›lmas› için ›srarl› ve kararl› talimatlar kaleme ald›rsa da cephede Os- meclis-i hâs, meclis-i flûrâ,
manl› ordusunun periflan durumunu kabullenmek zorunda kalm›flt›. Böylesine bir meclis-i müflâvere gibi
isimler de verilmekteydi.
düzensizli¤in yafland›¤› bir dönemde meydana gelen Fransa ‹htilali III. Selim’i bir
ölçüde rahatlatt›. Zira büyük devletlerin ilgisi bir anda Fransa’n›n üzerine yo¤un-
laflt›. Cephelerdeki bu hezimetin salt ordunun köhneleflmifl yap›s›ndan kaynaklan-
mad›¤›n›n bilincinde olan III. Selim flehzadeli¤inden beri tasarlad›¤› bir tak›m ›sla-
hat düflüncelerini tatbik etmeye bafllad›.
III. Selim henüz veliaht iken Fransa elçisi Choiseul Gouffier ile özel doktoru Lo-
renzo vas›tas›yla irtibata geçerek yak›n adamlar›ndan ‹shak Bey’i “flehzade elçisi”
s›fat›yla Fransa’ya göndermiflti. 1786 y›l›nda Paris’e ulaflan ‹shak Bey hem krala
hem de baflvekile flehzadenin mektuplar›n› iletti. Bu seyahat vesilesiyle, ‹shak
Bey’in Fransa’n›n siyasi, askerî ve ekonomik durumu hakk›nda gözlem ve analiz
yapmas› istenmiflti. Bu arada III. Selim XVI. Louis ile mektuplaflm›fl ise de XVI.
Louis’in üslup ve ö¤retici tarz›ndan rahats›z oldu. Yine bir baflka yak›n adam› olan
Ebubekir Ratip Efendi arac›l›¤›yla mukabil sert mektuplar kaleme ald›rd›. Bütün bu
olaylar III. Selim’in d›flar›ya dönük yönünü ve flehzadeli¤inden itibaren Osmanl›
Devleti’nde bir ›slahat program› aray›fl›na girdi¤ini göstermektedir.
Genel Bir Islahat Düflüncesi Olarak Nizâm-› Cedit

Nizâm-› Cedit: Yeni düzen Nizâm-› Cedit tabirinin devlete verilecek yeni düzen anlam›nda ilk kez Köprülü-
anlam› tafl›yan bu kavram
genel olarak III. Selim zâde Faz›l Mustafa Pafla taraf›ndan kullan›ld›¤› söylenir. Her ne kadar bu tabirin
döneminde yap›lan daha sonra yeniden kullan›lmad›¤› belirtilse de XVII. yüzy›ldan itibaren görülen
düzenlemeler için kullan›l›r.
Özel anlamda ise, ça¤›n
“kânun-i kâdim’e” dönüfl fikrini benimseyen nasihatnâmelerin zaman›n icaplar›na
gereklerine göre e¤itim olan vurgusu bir ölçüde yeni ve de¤iflen durumlara iflaret etmekteydi. Bu ba¤lam-
alm›fl ve modern silah da, III. Selim’in “nizâm-› cedit” ibaresini ilk defa Frans›z ‹htilali sonras› Fransa tara-
kullanan orduya verilen
add›r. f›ndan benimsenen yeni kanun ve usulleri incelemek maksad›yla kulland›¤› görül-
mektedir. Nitekim, Fransa’n›n ihtilalin getirdi¤i sisteme “Yeni Düzen” ad›n› verme-
si III. Selim üzerinde etki b›rakm›fl olmal›d›r. Bu ise söz konusu terimin genel ma-
nada devletin siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik dönüflümlerini ihtiva eden bir ye-
nileflme program› minvalinde kullan›ld›¤› düflüncesini pekifltirir. Daha özel anla-
m›nda ise, nizâm-› cedit yenileflmenin asal unsuru say›labilecek olan askerî ›slaha-
t›n merkeze al›narak ça¤dafl harp teçhizat ve teknikleri ile savaflan modern bir or-
du oluflturmak manas›n› içerir. Bir baflka ifadeyle, Nizâm-› Cedit genel bir ›slahat
projesi olmakla beraber, daha özelde askerî alanda yap›lmas› gerekli olan yap›sal
de¤ifliklikleri içeren radikal bir dönüflüm program›d›r.
1791 y›l›nda Avusturya Devleti ile imzalanan sulh antlaflmas› sonras›nda padifla-
h›n güvendi¤i bir isim olan Ebubekir Ratip Efendi’nin buraya elçi olarak atanmas›
ile öngörülen reform projeleri aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Zira, Ratip Efendi bu ve-
sileyle Avusturya’n›n bütün siyasi, sosyal ve askeri müesseselerini yerinde görüp in-
celeme yapmak ve bunlar› kapsaml› raporlar halinde padiflaha iletmekle görevlen-
Sefâretnâme: Yabanc› dirilmiflti. 8 ayl›k süren bu vazife sonras›nda, Ratip Efendi bir sefaretnâme haz›rla-
devletlere gönderilen
elçilerin ‹stanbul’dan d›. Bu eserde, bilhassa Avusturya’n›n askeri yap›s› üzerinde ayr›nt›l› bir flekilde du-
hareketlerinden itibaren rulmufltur. Düzenli ve itaatkâr asker modelini tarif eden Ratip Efendi, hem Kanunî
tuttuklar› notlar,
görüfltükleri devlet adamlar›
dönemi Osmanl› ordusunun ideal haline hem de mevcut Avrupa ordular›n›n mo-
ve gittikleri bölgelere dair dern yap›lar›na dikkat çekerek ›slahat›n bu kurum üzerinden bafllamas› gerekti¤ini
bir tak›m gelenek, görenek, ima ediyordu. Avrupa ordular›n›n geliflim sürecini tarihsel bir perspektiften ele alan
siyasi, ekonomik, askeri ve
toplumsal olaylar› Ratip Efendi’nin özellikle bu alanda çok önemli bir isim olan ‹talyan komutan Rai-
anlatt›klar› raporlard›r. mond de Montecuculli’den (ö. 1679) bahsetmesi ilginçtir. Nitekim daha sonraki sü-
reçte III. Selim’in bu kiflinin ve di¤er önemli askeri kurmaylar›n eserlerini Türkçe’ye
çevirtti¤i görülecektir. Ayr›ca, bu askeri yenileflmenin yetenekli ve ça¤dafl harp sa-
nat›na vak›f uzman askerlerin memlekete getirilmesi iflinin “Nizâm-› Cedit’in tanzi-
mi” için çok önemli bir icraat oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bununla beraber, devlet tefl-
kilat›, vergi sistemi, sanayi, maden, posta, ziraat, hastaneler, misafirhaneler, banka-
lar, yollar ve gümrükler hakk›nda kapsaml› tahlillere yer verilmifltir. Sonuçta, Ratip
Efendi’nin bu sefaretnâmesinin III. Selim’in ›slahat program›n› belirleyen ve betim-
leyen çok önemli bir etkisinin oldu¤unu kabul etmek gerekecektir.
4. Ünite - Islahatlar ve ‹ç Buhranlar Dönemi 71
Bu sefaretnâmenin III. Selim taraf›ndan incelenmesinden hemen sonra ›slahat

hareketinin çok önemli ikinci aflamas›na geçilmifltir. Bu safhada, III. Selim -daha
önce seleflerinin uygulad›¤› bir metot olan- devlet adamlar›ndan yap›lmas› gerek-
li ›slahat hakk›nda lây›halar›n (raporlar) kaleme al›nmas›n› emretmifltir. Meflveret Lây›ha: Bir konu hakk›nda
padiflaha sunulmak üzere
meclislerinden ayr› olarak, daha dar bir alanda baflta sadrazam olmak üzere baz› devlet adamlar› taraf›ndan
devlet adamlar› ve ilmiye mensuplar›n›n da içinde bulundu¤u ayd›n kiflilerden bu haz›rlanan rapor ya da
konuda kapsaml› raporlar sunmalar› istenmifltir. Bu yöntemin Frans›z ‹htilali’nin tasar›.
“cahier” (muht›ra) uygulamalar›ndan ilham al›narak tercih edildi¤ini söyleyenler

de mevcuttur. Fakat esas›nda bu Osmanl› Devletinde ekiden beri var olan bir uy-
gulama idi. Buna göre söz konusu kifliler genel olarak; yeni bir ordunun kurulma-
s›, kap›kulu ve t›marl› askerlerin ›slah›, yeni ordu için gerekli kaynaklar›n temin
edilmesi ve askerî fennin ö¤retilmesi gibi konular üzerine düflüncelerini ifade et-
mifllerdir. Rapor haz›rlayanlar aras›nda Koca Yusuf Pafla, Veli Efendizâde Emin,
Defterdar fierif Efendi, Tatarc›k Abdullah Efendi, Abdullah Berrî, Reisülküttap Ra-
flid ve Enverî Efendi gibi tan›nm›fl simalar mevcuttu. Ayr›ca, Türk ordusunda uz-
man olarak hizmet veren Bertranaud isminde bir Frans›z subay ve ‹sveç elçili¤in-
de memur olan Ermeni as›ll› M. d’Ohhosson’un da aralar›nda bulundu¤u yabanc›-
lar da lây›ha haz›rlayarak padiflaha takdim ettiler.
Lây›halar›n hemen hemen hepsi askerlik alan›nda yap›lmas› gereken reformla-
ra odaklanm›flt›. Belli bafll› üç e¤ilim göze çarp›yordu; t›marl› ordu ile kap›kulu
ocaklar›n› eski düzenlerine dönecek biçimde ›slah etmek, bunlar› eski durumlar›-
na döndürme görüntüsü alt›nda belli etmeden modern yöntemlerin uygulanmas›
ve ocaklar tasfiye edilinceye kadar onlara kar›flmayarak yeni bir modern ordu ih-
das etmek. Bununla beraber, baz› lây›halar siyasi, mülkî, idarî, ilmî, hukukî ve eko-
nomik teflkilatlanmaya dair bir tak›m önerileri de kaps›yordu. Bunlar aras›nda pa-
diflah› “tebessüme” sevkedebilecek özellikte olanlar› bir tarafa b›rak›lacak olursa,
III. Selim’in en ciddi olanlar üzerinden kapsaml› bir program oluflturulmas› talima-
t› verdi¤i bilinmektedir. Buna göre, on kiflilik bir komisyon ›slahat program› haz›r-
layacakt›. Bu heyetin bafl›na ise padiflah›n çok güvendi¤i isimlerden biri olan ‹sma-
il Pafla-zâde ‹brahim ‹smet Bey getirilmiflti. Reformlar›n uygulanmas› çok tehlikeli
bir süreç oldu¤u için on kiflilik heyet adeta III. Selim ile ahitleflmifllerdi. Canlar› pa-
has›na da olsa reform program› hiç kimseyle paylafl›lmayacak ve projenin yürütü-
cü kadrosu padiflah›n özel korumas›nda olacaklard›. Böylece, söz konusu heyetin
baflkanl›¤›nda 72 maddelik bir ›slahat program› haz›rland›¤› ifade edilmektedir.
Askerî Reformlar: Nizâm-› Cedit Oca¤›’n›n Kuruluflu

Mevcut askerî ocaklar›n ifllevlerini yerine getiremedikleri bilindi¤i için onlar›n ›slah
edilmeleri heyetin öncelikli tercihi olmufltur. Bu minvalde Yeniçeri oca¤› d›fl›nda ka-
lan ocaklar›n kanunnâmelerinin yeniden düzenlenmesi öngörülmüfltü. Humbarac›,
la¤›mc› ve topçu s›n›flar›ndaki subay ve erlerin e¤itim, terfi ve tayin, evlilik, maafl hu-
suslar›ndan ocaklar›n teflkilatlar›na var›ncaya kadar düzenlemeler yap›ld›. Özellikle,
III. Mustafa ve I. Abdülhamid dönemlerinde pek çok yat›r›m yap›lm›fl olan topçu
oca¤› için Fransa, ‹ngiltere ve ‹sveç’ten mühendis ve teknikerler getirilmekle bera-
ber, Frans›z modelinde toplar dökülmüfltü. Bunlardan baflka, ordunun as›l k›sm›
olan piyadelerin disipline edilerek modern yöntemlerle savaflabilmeleri gerekiyordu.
Bu sebeple, bafllang›çta dikkatli bir flekilde Yeniçeri oca¤›n›n haftada birkaç gün ta-
lim yapmas›na karar verilmiflti. Talim iflinde uygulamaya geçilse de beklenen gerçek-
leflmedi. Asl›nda, III. Selim ve ›slahat komisyonu da Yeniçerilerden bir fley beklemi-
yordu; dikkatlerini daha çok yeni kuracaklar› Nizâm-› Cedit ordusuna vermifllerdi.
Yeniçeri Oca¤› uzun süredir askerî bir güç olmaktan daha ziyade, Osmanl› bafl-
Esâme: Kap›kulu ocaklar›na kenti ve çevresinde neredeyse bir ticarî unsura dönüflmüfltü. Yeniçeri esâmeleri
ba¤l› askerlerinin ana
kütükte kay›tl› olan
parayla al›n›p sat›larak bir geçim vas›tas› haline getirildi. Bununla beraber, pek çok
isimlerine verilen add›r. Bu Yeniçeri esnafl›k yap›yordu. Gerçekte, Yeniçeri olarak görünen büyük bir ço¤un-
ana kay›da dayan›larak luk cephede savafla ifltirak etmiyor, savafla kat›lanlar ise modern ve güçlü ordular
üzerlerinde künyeleri ve
ulûfe derecelerinin yaz›l› karfl›s›nda kaçmay› tercih ediyordu. Böyle bir oca¤› ›slah etme teflebbüsleri ise öte-
oldu¤u kâ¤›tlar askerlere den beri sonuçsuz kald›¤› için, III. Selim ve ekibi farkl› bir yol takip ettiler. Koca
verilirdi. Bu belgelere de
esâme ad› verilmekteydi. Yusuf Pafla savafl dönüflü yan›nda baz› Avrupal› uzman askerler getirmiflti. Levend
Çiftli¤i’nde say›ca az olsa da bir miktar asker getirilerek e¤itime bafllanm›flt›. III. Se-
lim genç Yeniçerilerin de bu oca¤a kat›lmas›n› istemiflse de onlar buna pek yanafl-
mam›flt›. Daha fazla tepki çekmemek için, gözlerden uzakta e¤itimine bafllanan bu
yeni askeri eski bünye içerisinde göstermeye çal›flt›lar. Bu sebeple onlar›, “Bostan-
c› tüfenkçisi” fleklinde Bostanc› oca¤›na ba¤lad›lar. Nitekim, mavi ve k›rm›z›dan
oluflan üniforma renkleriyle bu düflünceyi pekifltirmek istedikleri varsay›labilir. Ni-
zâm-› Cedit ad› verilen bu asker oca¤›n›n say›s› ‹stanbul’da 1600 olmak üzere tafl-
radakilerle beraber 12000 kifliden oluflan bir ordu olmas› hedeflenmiflti.
Yeni ordunun masraf›n›n karfl›lanmas› için müstakil bir kaynak teminine gidile-
rek “‹râd-› Cedit” isminde bir hazine kuruldu. Tütün ve içki gibi keyif verici mad-
delerden al›nacak vergiden beratlar›n de¤ifliminde verilen ücrete var›ncaya kadar
oluflan de¤iflik kalemler bu yeni hazineye tahsis edildi. Nizâm-› Cedit askerinin bir
an önce yetifltirilmesine gayret ediliyordu. Nitekim, III. Selim ço¤u zaman buray›
ziyaret ediyor, e¤itim ve ö¤retimi yerinde izliyordu. Buna ra¤men, ilk ortan›n (bö-
lük seviyesinde askeri birlik) 1794 tarihinde kuruldu¤u hat›rlanacak olursa ikinci
orta ancak 1799 sonlar›nda oluflturulabilmiflti. fiüphesiz bu durum sürecin a¤›r ifl-
ledi¤ini gösteriyordu. Özellikle 1796’dan itibaren, eyalet valileri aras›nda da yeni
ordunun oluflturulmas› ad›na yo¤un bir çaban›n oldu¤u müflahede edilmektedir.
Bu tarihten sonra ek nizamnâmeler ile Nizâm-› Cedit’in Anadolu ve Rumeli’de uy-
gulanmas›na gayret edildi. Konya, Kayseri ve Ankara’da baflar›l› bir flekilde ilerle-
yen bu yeni teflkilat›n bafl›na Karaman Valisi Kad› Abdurrahman Pafla getirildi. ‹s-
SIRA S‹ZDE tanbul’da ise SIRA S‹ZDE Cedit için göz al›c› bir k›flla yapt›r›ld›. 1800’de Üsküdar’da in-
Nizâm-›
fla edilen ve Selimiye diye isimlendirilen k›fllada daha nitelikli bir askeri e¤itim ve-
rilmesi hedefleniyordu. Nizâm-› Cedit ordusunun teflkili yeni savafl tekni¤ini mer-
keze alan e¤itim kurulufllar›n›n süratle aç›lmas›n› gerektirmekteydi. Bununla bera-
ber, daha genifl anlamda sanayi müesseseleri de aç›larak teknolojik aç›dan birer
S O R U S O R U at›l›yordu.
ikifler ileri hamleler
D‹KKAT 18. yüzy›l›n Dbafllar›ndan

‹KKAT itibaren Osmanl› Devleti’nin askerî ›slahat için Bat›l› ordularda
görev alan bir tak›m Avrupal› subaylar› ülkelerine ça¤›rd›klar› bilinmektedir. III. Selim de
bu gelene¤i devam ettirmifl ve Fransa, ‹ngiltere ve ‹sveç gibi bölgelerden subaylar ve tek-
N N
nik personeli kendi ordusu içerisinde görevlendirmifltir. Bunlar aras›nda, meflhur Fransa
‹mparatoru Napolyon Bonapart’›n henüz topçu subay› iken bir ara Osmanl› ordusunda gö-
AMAÇLARIMIZ rev almak isteyen gönüllüler aras›nda baflvuruda bulundu¤u bilinmektedir.
AMAÇLARIMIZ
Tophâne ve Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn: III. Selim’in önem verdi¤i

K ‹ T A P en önemli Kkurumlardan
‹ T A P bir tanesi Tophane-i Âmire idi. Tophane çevresindeki ev-
leri ve dükkânlar› sat›n alarak buraya yeni k›flla ve fabrikalar yapt›rd›. Özellikle, bir
top fabrikas›, humbara imalathanesi, tüfek üretim ve tamir atölyesi, barut imalatha-
TELEV‹ZYON neleri kurmak
T E L E Vüzere
‹ Z Y O N ‹ngiliz ve Frans›z uzmanlar› görevlendirdi. Tophane’de Hum-
barac›lar›n yetiflmesi için 1790 tarihinde bir okul aç›lm›fl ve buraya Avrupa’dan mü-
hendisler getirilmiflti. 2 y›l sonra bu okul Hal›c›¤lu’nda infla edilen Humbarahâne

k›fllas›na nakledildi. Bu k›fllan›n Sütlüce taraf›, istihkâm s›n›f› haline gelmifl olan la-
¤›mc›lara tahsis edilirken, Hasköy taraf› ise humbarac›lara ayr›lm›flt›.
Bu geliflmeleri 1795 y›l›nda Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn (Kara Mühendis-
hânesi) ad›nda di¤er bir okulun kurulmas› izledi. Asl›nda, III. Selim tahta geçti¤i y›l
Enderûn a¤alar›ndan kabiliyetli baz› kiflileri ve tahsili bitmemifl eski ö¤rencileri bir
araya getirerek Eyüp Bahariye yazl›k köflkünde “Mühendishâne-i Sultanî” ad›nda
bir okul kurdu. Temel bilgilerin yan› s›ra matematik ve geometri de okutulacak
olan bu okul daha sonra Hal›c›o¤lu’na tafl›nd›. Humbarahane taraf›na yap›lan iki
katl› binaya derslikler ve büyük bir kütüphane eklenerek Mühendishâne-i Fünûn-
i Berrîye-i Hümâyûn ad› verildi. Böylece, müfredat› ve nizamnâmesi belirlenen bu
okula 80 ö¤renci kaydolarak e¤itime baflland›. Yaz›, resim, geometri, Arapça, Fran-
s›zca ö¤retiminin yan›nda, co¤rafya, trigonometri, cebir, arazi bilgisi, harp tarihi,
yüksek matematik, astronomi, la¤›mc›l›k ve istihkâmc›l›k, talim teorileri gibi müs-
pet ilimler de müfredatta yer al›yordu.. Bu okuldan mezun olanlar›n Nizâm-› Ce-
dit’in her bir ortas›na iki mühendis ve iki yard›mc› fleklinde atanmas› öngörülmek-
teydi. Ordu içerisinde bir anlamda kurmay görevi yapacak bu flah›slar, köprü ku-
rulmas›, arazi keflfi, askerî tabya ve nakliyat›n› idare edeceklerdi.
Baruthâne: III. Selim modern teknoloji kullanarak top dökülmesini sa¤lad›k-
tan sonra, nitelik ve nicelik aç›s›ndan zay›f olan barut imalat›n› da elden geçirdi.
Evvela, Selânik, Gelibolu ve ‹stanbul’da (Bak›rköy) bulunan Baruthâne binalar›n›
tamir ettirerek bunlar› tek bir yönetimle birlefltirdi. Daha sonra, Küçükçekmece ya-
k›nlar›nda yeni bir baruthâne açt›rd›. Su kuvvetiyle çal›flan bu imalathânede bir ta-
raftan ‹ngiliz ve Hollanda barutu ayar›nda üretim yap›l›rken, di¤er taraftan da mev-
cut barutlar ›slah edildi. III. Selim gerek Tophane’yi gerekse baruthâneyi bazen
bizzat teftifl ediyor ve eksikleri yerinde görerek gerekli uyar›larda bulunuyordu. Ni-
tekim, bu s›k› takibin semereleri görülmeye baflland›. Su gücüyle çal›flan 200 tok-
makl› dev elek çarkl› bu yeni fabrikada beklenen üretim iki kat›na ç›kt›.
Donanma ve Tersane: Denizcilik sahas› bu dönemin en çok de¤iflim geçiren
birimlerinden biridir. III. Selim 1792 y›l›nda Tersane ve donanmay› bir düzen alt›-
na alabilmek için mutemetlerinden sütkardefli Küçük Hüseyin Pafla’y› Kaptân-›
Deryâ görevine getirdi. Hüseyin Pafla, donanma personelinin görev ve yetkileri,
özlük haklar› gibi hususlar› iyilefltirerek bir nizamnâme ç›kartt›. Buna göre, görev-
lendirme; s›k› kontrol, liyakat ve teflvik esaslar›na dayan›yordu. Donanman›n ge-
dikli personeli daimî kadroya sokularak taltif edildi. 1792 sonunda tüm kalyon ve
f›rkateyn gediklilerinin say›s›n›n 3000 oldu¤u tespit edildi. Özellikle bu alandaki
ilerlemelerin hiçbir fedakârl›ktan kaç›n›lmadan yap›ld›¤›n› belirtmek gerekir. Öyle
ki Tersâne-i Âmire’yi çevreleyen duvarlar y›kt›r›larak, Padiflah’›n Aynal›kavak Kas-
r›’na ait olan büyük bir alan buraya devredildi.. Gemi demiri ve ç›palar›n üretimi
için “lengerhâne”, ölçüm ve tasar›mlar›n yap›ld›¤› “endâzehâne” denilen yap›lar in-
fla edildi.
Denizcilik hususunda yap›lacak olan ›slahatlar›n finanse edilebilmesi için 1804
y›l›nda Bahriye Hazinesi kuruldu. Ayr›ca, Tersane Emaneti kald›r›larak bunun ye-
rine Umûr-i Bahriye Nezâreti oluflturuldu. Böylece, Kaptanpafla donanman›n sa-
vaflta ve bar›flta donan›m›, düzeni, disiplini, cephanenin kullan›m› gibi görevlerden
sorumlu tutulurken, Bahriye Nâz›r› ise her türlü malzemenin sat›n al›nmas› ifllem-
lerinden mesul oldu. Öte yandan, Tersane’de büyük havuzlar yapt›r›larak gemi in-
fla teknolojisi modernize edildi. Ayr›ca, orduda kullan›lacak olan cerrahlar› yetifltir-
mek üzere Tersane bünyesinde 1807’de bir t›p okulu aç›ld›.
Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn: 1778 y›l›nda Tersane zindan›n›n yan›n-

da iki-üç odal› bir tersane mühendishânesi aç›lm›flt›. III. Selim, tersane bünyesin-
deki bu oluflumu daha da zenginlefltirerek okulu iki k›sma böldü. ‹lk k›s›m seyr-i
sefâin, ikincisi ise gemi infla derslerine ayr›ld›. ‹lk bölümü tamamlayan ö¤renciler
s›ras›yla gemilere jurnal hocas› (kâtip muavini), sonra çorba hocas› (gemi kâtibi)
ve daha sonra ise bafl hoca olabiliyordu. Nihayetinde, s›nav› verenler de kaptan
olarak görevlendiriliyordu. ‹kinci bölümden mezun olanlar ise, ikinci kalfa, bafl
kalfa ve tersane mimarl›¤› görevlerini alabiliyorlard›. 1795 tarihinde Kara ve Deniz
mühendishâneleri birlefltirildi.
Mühendishâne Matbaas›: Kara mühendishânesinin aç›lmas›ndan sonra bir
matbaaya ihtiyaç duyulmufltu. Zira, derslerde okutulacak kitaplar›n standart özel-
liklerde ve hatas›z olmas› gerekiyordu. Bu sebeple, ‹brahim Müteferrika’dan kalma
aletlerle 1797’de bu matbaan›n oluflturulmas›na gayret edildi. Hasköy’deki mühen-
dishanenin zemin kat›ndaki en büyük oda matbaaya ayr›larak bas›m ifllemlerine
baflland›. Bu matbaa sadece e¤itim-ö¤retim ihtiyaçlar›n› karfl›lamakla kalmam›fl,
ayn› zamanda halk› bilgilendirme ve bilinçlendirme ad›na etkin bir rol oynam›flt›r.
Napolyon’un M›s›r’› iflgali s›ras›nda uygulad›¤› propagandaya karfl› bu matbaadan
bas›lan Türkçe, Arapça ve Frans›zca bildiriler ile mukabele edilmifltir. Ayr›ca, Risa-
le-i Birgivî gibi dini eserlerin yan› s›ra ilk kez renkli resim tekni¤i ile Atlas-› Kebir
adl› kitap da burada bas›lm›flt›r. ‹lk defa 1796 tarihinde Almanya’da uyguland›¤› bi-
linen bu tekni¤in 7-8 y›l gibi k›sa bir süre içerisinde ‹stanbul’da da tatbik edilmesi
yeni teknolojilerin yak›ndan takip edildi¤ini göstermektedir.
Merkez ve Taflra Bürokrasi’sinde Düzenlemeler

Gerek meflveret meclislerinde gerekse padiflaha takdim edilen lây›halarda devletin
merkez ve taflra teflkilat› hakk›nda bir tak›m ›slahat tedbirlerinden bahisler mevcut-
tu. Genel olarak, taflradaki halk›n u¤rad›¤› haks›zl›klar›n giderilmesi ve adaletin te-
min edilmesi gibi mevzulara temas ediliyordu. Taflradaki vezir, âyân, kad› ve naip-
lerin durumunun ele al›nd›¤› 1793 kanunnamesi haz›rland›. “Der-beyân-› Nizâm-›
Hâl ve Vüzerâ-y› Nizâm ve Mirmirân-› Kirâm” ad› verilen bu kanunda eyalet pafla-
lar› olarak bilinen taflra vezirleri ve eyaletlerin durumlar› ele al›nd›. Buna göre, ve-
zirlerin ehliyetli kimseler aras›ndan seçilmesi, eyaletlerde devletin gücü ve otorite-
sinin pekiflmesi, halk›n huzur ve refah›n›n sa¤lanmas› isteniyordu. Savafllar›n s›k
ve uzun süreli olmas›ndan kaynaklanan vezir say›s›ndaki art›fl düflürülmeye çal›fl›l-
d›. Bu idari taksimattaki usulsüz uygulama dengesizliklere yol açt›¤› gibi, taflra
ekonomisini fazlas›yla zay›flatmaktayd›. Atanan vezirlerin merkeze ödemekte ol-
duklar› “câize, bohça-bâhâ, hediye” gibi harcamalar azalt›ld›. Anadolu ve Rumeli
topraklar› 28 eyalete ayr›ld›. Vezirlerin gittikleri yerlerde haks›z kazançlar elde et-
memeleri, üç sene geçmeden yerlerinin de¤ifltirilmemesi, âyânlar›n eskiden oldu-
¤u gibi yine halk taraf›ndan seçilmesi hususlar› karara ba¤land›.
Taflra teflkilat›nda yap›lan bu kanunî düzenlemeyle birlikte, 1796-97 senelerin-
de devletin merkezî dairelerindeki personel say›lar› ve yaz›flma usullerinde bir ta-
k›m de¤iflikliklere gidildi. Özellikle, halk›n devlet kap›s›ndaki ifllerinin ivedi bir fle-
kilde çözülmesi isteniyordu. Merkez ve taflra bürokrasisinde yap›lan bu düzenle-
melerin köklü birer reform olmad›klar› aç›kt›r. Bunlardan baflka, devlet memurla-
r›n› ilgilendiren bir di¤er de¤ifliklik ise bayraml›k, hediye ve rüflvet gibi unsurlar›n
yasaklanmas›d›r. Özellikle devlet memurlar›n›n debdebe ve ihtiflamdan uzak olma-
lar›, k›l›k k›yafetten kulland›klar› araçlara var›ncaya de¤in iktisatl› ve tutumlu olma-
lar› tavsiye edilmekteydi. Nitekim, bizzat padiflah›n bu israf karfl›s›nda rahats›z ol-
du¤u, hatta k›yafet konusunda Hint ve ‹ran kumafllar› yerine ‹stanbul ve Ankara
kumafllar›n› kullanmay› teflvik etti¤i bilinir.
Bu dönemde bürokraside yap›lan ›slahat çabalar› ‹lmiyye mensuplar›n› da kap-
sar. Ancak, bunlar›n ilmiyede geleneksel yöntem ve kanunlara dayan›larak yap›l-
d›¤› görülmektedir. Bir baflka ifadeyle, reformist bir düzenlemeden uzak olan bu
yaklafl›m neticesinde ilmiye bürokrasisinde ciddi bir istihdam problemi, atamalar-
da yaflanan iltimas ve rüflvet gibi usulsüzlüklerin yayg›nl›¤›, taflra âyânlar›n›n böl-
gelerindeki tayinlere müdahale etmeleri ve adli memurlar›n bazen yolsuzluklara
kar›flmalar› gibi dört ana sorun ile mücadele edilmifltir. Neticede, yap›lan düzenle-
meler sonucunda kad›lar›n tayin terfi sistemi muayyen kurallara ba¤lanm›flsa da
kronik sorunlar çözülemedi.
Bu ba¤lamda zikredilmesi gereken en önemli yeniliklerden biri d›fl politika ala-
n›nda yaflanm›flt›r. 18. yüzy›l sonlar›na de¤in yabanc› ülkelerde Osmanl› Devleti’ni
temsil eden sürekli elçilere rastlamak mümkün de¤ildi. Ancak, özel amaçlar do¤-
rultusunda ve k›sa süreli¤ine gönderilen fevkalade heyetler/elçiler mevcuttu. Geli-
flen yeni flartlar çerçevesinde 1792’de büyük devletler ile olan iliflkilerin daha sa¤-
l›kl› ve aç›k bir flekilde yürütülmesi için Avrupa’n›n baz› önemli baflkentlerinde
“ikâmet” elçiliklerinin aç›lmas›na karar verildi. ‹lk elçilik 1793’te Londra’da aç›larak
buraya Yusuf Agâh Efendi gönderildi. Daha sonra Viyana ve Berlin’e de bu tür el-
çiler gönderildi. Bunun üzerine, Fransa’n›n Direktuar dönemi hükümeti S O R U Bab›âlî’yi S O R U
elefltirerek daimî elçili¤in Paris’te olmas› gerekti¤ini iletmiflti. 1796 tarihinde Fran-
sa’n›n bu telkinleri neticesinde aslen Moral› olan Seyyid Ali Efendi D‹KKAT
Paris’e elçi ola- D‹KKAT
rak tayin edildi. Böylece, Frans›z ‹htilali ile ortaya ç›kan yeni Avrupa diplomasisi-
ni yak›ndan takip edecek bir d›fl politik› kadrosunun yavafl yavafl teflekkül etti¤ini
N N
söylemek mümkündür.
SIRA S‹ZDE
III. Selim Nizâm-› Cedit ›slahat hareketine giriflirken hangi fikirAMAÇLARIMIZ
ve olaylardan etkilen- SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
mifltir? 1
III. Selim’in hayat›, flahsiyeti, Nizâm-› Cedit hareketi ve dönemi için
K ‹ flu
T kitaba
A P müracaat K ‹ T A P
ediniz: Nizâm-› Kadîm’den Nizâm-› Cedîd’e III. Selim ve Dönemi (Editör: Seyfi Kenan), ‹s-
tanbul, 2010. S O R U S O R U
TAfiRA ÂYÂNLARI MESELES‹ VE ‹Ç ‹SYANLAR
D‹KKAT D‹KKAT
Yukar›da anlat›ld›¤› flekliyle merkezde yap›sal de¤iflimlere gidilirken, devletin taflra-
s›nda bulunan bölgelerde ise durum hiç de iç aç›c› de¤ildi. 18. yüzy›l boyunca çeflit-
N N
li sebepler yüzünden merkezî idarenin zay›flamas›yla taflrada güçlü ‹SIRA S‹ZDE
N T E RveN Ebüyük
T ailele- ‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
rin siyasi egemenlikleri artm›flt›. “Vücûh” ya da “Âyân” denilen bu kifliler yaflad›klar›
bölgelerin ileri gelen flahsiyetleri olup bir çeflit “halk temsilcisi”AMAÇLARIMIZ
pozisyonundayd›lar. AMAÇLARIMIZ
Asl›nda, bunlar teoride vilayet vezirlerini temsilen vergileri toplayan “mütesellim” ya
da “voyvodalar›n” yapmad›klar› bir tak›m idarî, malî ve hukukî iflleri yöneten, halk
taraf›ndan seçilen nüfuzlu kimselerdi. Fakat zaman içerisinde güçlendikleri
K ‹ T A P için yer K ‹ T A P
yer vali gibi hareket edenlerine de rastlan›yordu. Bu kifliler 18. yüzy›l›n ikinci yar›-
s›ndan itibaren savafllar›n süreklili¤inden kaynaklanan otorite bofllu¤undan istifade
ile güç kazand›lar. Kimi âyânlar birbirleriyle ya da valilerle mücadele
T E L E V ‹ Zediyor,
YON kimile- TELEV‹ZYON
ri ise bölgelerindeki halka zulmediyordu. Devlet ise bunlara muhtaç oladu¤undan
onlara karfl› nitelikli bir mücadele sergileyemiyor; kâh el alt›ndan birini destekliyor
kâh ittifak kurmalar›na engel olmaya çal›fl›yordu. Bu âyânlar aras›nda bazen devle-
tin valilerini kaç›rtacak derecede güçlü olanlara tesadüf etmek mümkündü.
Merkezi otoriteye tam itaatleri temin edilemeyen âyânlar hakk›nda 1765 tarihin-
de genel bir düzenleme yap›ld›. Buna göre, âyân seçimi Bab›âlî’nin s›k› kontrolü-
ne havale edildi. Daha önceden halk›n seçimi ile ifl bafl›na gelen bu kiflilere bölge
Buyruldu: Sadrazam, valileri buyruldu veriyordu. Böylece merkez teflkilat› do¤rudan do¤ruya âyânlar›
Kaptan-› Derya, Vezir,
Beylerbeyi gibi devlet kontrol etmeyi hedefliyordu. Ancak, savafl flartlar›n›n acil durumu sebebiyle 1769’da
erkân›n›n yaz›l› emirlerine halk›n seçimi ile âyân tayinine yeniden izin verildi. 10 y›l sonra 1765 düzenleme-
denir.
sine tekrar geri dönüldü. Bu kar›fl›k durum karars›z bir âyân siyasetini beraberin-
de getirdi. Devlet taflrada bu siyasi pozisyon etraf›nda dönen ve bazen kanl› çat›fl-
malara sebep olan olaylardan son derece rahats›zd›. Nitekim, 1786 tarihinde kade-
meli olarak âyânl›¤› pasifize edecek bir uygulamaya geçmeye çal›flt›. Asl›nda, 16.
yüzy›lda tatbik edildi¤i bilinen ve ad›na fiehir Kethüdad›l›¤› da denilen yeni bir yö-
netici kadro âyânlar›n fiilî olarak yapt›¤› vergi toplama ve vilayete ait idari iflleri
görmek maksad›yla oluflturuldu. Fakat, merkezin ›srarl› giriflimlerine ra¤men baz›
bölgelerde âyânl›k devam etti. K›sa süre içerisinde ise, Rus savafl› haz›rl›klar› süre-
cinde âyânl›k devlet taraf›ndan yeniden tan›nmak zorunda kald›.
Merkezi yönetimin gittikçe derinleflen otorite kayb› çevredeki bu âyânlar› güç-
lendirmifl ve onlar› siyasi bir figüre dönüfltürmüfltür. Baz› sadrazamlar›n rica ve
minnetle bu âyânlara ifl yapt›rd›klar› müflahede ediliyordu. Hatta, III. Selim döne-
minde âyân iken sadrazam olan Rusçuk Âyân› Çelebizâde fierif Hasan Pafla örne¤i
bu pozisyonun anlafl›lmas›nda son derece ilginç bir özellik tafl›r. Gerçi flafl›rt›c› bir
flekilde kura ile sadarete getirilse de önemli olan husus sadaret listesine bir âyân›n
girebilmesidir. Burada önem arz eden di¤er bir mevzu ise zamanla âyânl›klar›n ba-
badan o¤ula geçen bir çeflit hanedanl›¤a dönüflmesidir. Nitekim, gerek Anadolu’da
gerekse Rumeli’de bu flekilde pek çok hanedanl›k türedi. Rize dolaylar›nda Tuzcu-
o¤ullar›, Samsun ve çevresinde Canikli Hac› Ali Pafla, Yozgat civar›nda Çapano¤ul-
lar›, Manisa ve çevresinde Karaosmano¤ullar›, Çukurova’da Menemencio¤ullar› ile
Kozano¤ullar›, Suriye’de Azmzâdeler, Kuzey Irak’ta Babanzâdeler, Rusçuk dolay-
lar›nda Tirsiniklio¤lu ile Alemdar Mustafa, Vidin’de Pazvando¤lu, Yanya ve çevre-
sinde de Tepedelenli Ali Pafla ile o¤ullar› bunlar aras›nda meflhur olanlar›d›r.
Âyânlar aras›nda gittikçe güçlenip bir çeflit derebeyi gibi davranarak ba¤›m-
s›zl›k aray›fl›na giriflenler bile oldu. Nitekim, III. Selim döneminde neredeyse
taflra eyaletlerinin büyük ço¤unlu¤u için âyân egemenli¤inden bahsetmek
mümkündür. Bu âyânlar›n güçlerinin fark›nda olan Bab›âlî ise genelde onlar ile
çat›flmaktan ziyade anlaflma yolunu tercih etti. Yeni kurulacak Nizâm-› Cedit
ordusuna destek vermeleri istendi ve özellikle Anadolu’daki baz› âyânlar da
bulunduklar› bölgelerde yeni ordu için asker toplad›. Buna ra¤men Rumeli’de-
ki baz›lar› ise Nizâm-› Cedit’e muhalefet etmifllerdi. Böylesi bir geliflmenin pek
çok sebepleri mevcuttu. Ancak bunlar aras›nda özellikle yeni kurulan ordunun
finansman› meselesinin önemli bir rolü oldu¤u vurgulanmal›d›r. Zira, bu bir çe-
flit eski t›mar ve zeamet sistemini canland›rma amac›na dayan›yordu. Çevrede
bulunan toprak gelirlerinin merkezden kontrol edilmesi manas›na gelen bu te-
flebbüs taflradaki güç odaklar›n› etkisizlefltirme ve zay›flatma demekti. Zira, bu
âyânlar sadece temsili bir sifat sahibi de¤idiler, bilakis bölgelerindeki tar›m ve
ticarete yön veren kiflilerdi. Yüzbinlerce insan› ilgilendiren ekonomik çark›n
önderleri idi. Merkez ile âyânlar›n bu çat›flmas› k›sa zaman içerisinde devlete
karfl› isyanlar ile neticelendi. Bu isyanlar, özellikle Rumeli’de salt devleti u¤rafl-
t›rmakla kalmad›¤› gibi -afla¤›da görülece¤i üzere- III. Selim’i tahtan uzaklaflt›-
racak olaylar›n geliflmesinde de etkili oldu.
Da¤l› ‹syanlar›
Rumeli’de özellikle Avusturya ve Rusya savafllar›ndan sonra, merkezî idareye bafl-
kald›rm›fl bir tak›m âyan, bafl›bozuk ve askerler toplanm›flt›. Gerek bunlar ve ge-
rekse bir tak›m baflka âsi topluluklar ortaya ç›kt›. Bu guruplar otorite bofllu¤undan
istifade ile asayifl ve toplumsal huzuru olumsuz manada etkilemeye bafllad›. Her ne
kadar takibe u¤rad›larsa da bafllang›çta Filibe ve Deliorman gibi korunmalar›n›
sa¤layan da¤l›k bölgelere kaçt›lar. Bu isyanc› topluluklara “Da¤l› Eflkiyas›” veya
“K›rcali Eflkiyas›” ad› verild›. Bunlar devlet otoritesine meydan okuyabilecek gücü
kendilerinde görüyorlard›. Ayr›ca, hem çevre hem de merkezdeki baz› menfaat
odaklar› ile s›k› iliflkiler kurdular. Di¤er taraftan merkezden gönderilen vezirlerin
bölgesel ç›kar sahipleri ile anlaflamamas›, bir tak›m adaletsiz uygulamalar, âyân ve
vezirler aras› çat›flmalar bu isyanlar› do¤rudan besliyordu.
Özellikle, 1790-95 y›llar› aras›nda Deliorman, Tuna, fiumnu, Edirne ve Serez
aras›ndaki da¤l›k m›nt›kalarda devleti u¤raflt›ran pek çok eflk›ya ortaya ç›kt›. 1793
tarihinde Edirne Bostanc›bafl›s›n›n gayretleriyle söz konusu eflk›ya ile anlaflma yo-
luna gidilip, bir k›sm› affedilmek suretiyle topluma kazand›r›ld›. Ancak, özellikle
baz› âyânlar›n güdümünde bulunan bir tak›m eflk›ya guruplar› ise sindirilememifl
ve III. Selim’in ifadesiyle bu durum kendilerini “âleme maskara” etmiflti. Gümülci-
ne âyân› Mestan A¤a, Dimetoka âyan› Halil Usta, Fere âyân› Ahmed Haseki gibi
âyânl›¤›n› ilan eden Da¤l› eflkiyas›n›n yan› s›ra bir tak›m Yeniçeriler de bunlara ka-
t›ld›. Devlet bu guruplar ile u¤raflam›yor ve görevlendirilen pek çok vali ise bafla-
r›s›z oluyordu. Nitekim, 1795 tarihinde Rumeli valisi Hakk› Mehmed Pafla’n›n bu
sorunun üzerine gitti¤i, ancak de¤iflik bask› guruplar›n›n etkisiyle azledildi¤i bilin-
mektedir. Bu durum, gerek bölgelerinde gerekse merkezde da¤l› eflk›yalar›n›n
güçlü siyasi ba¤lant›lar›n›n oldu¤unu göstermektedir. ‹syanlar›n›n zaman zaman
kontrol d›fl›na ç›karak Edirne ve Çatalca’ya kadar gelebildikleri görülen bu güçler
nihayetinde, Kad› Abdurrahman Pafla komutas›ndaki Nizâm-› Cedit askeri taraf›n-
dan bast›r›labildi. Yine de Rumeli içlerine kaçan Da¤l› eflkiyas› baz› âyânlar›n ya-
n›na s›¤›narak varl›klar›n› sürdürdü ve siyasi otorite aç›s›ndan tehlike oluflturmaya
devam etti. Afla¤›da da¤l› eflk›ya guruplar›n› yönlendiren ve merkezi gücü kabul
etmeyen baz› âyânlar›n sebep oldu¤u isyanlardan bahsedilecektir.
‹flkodral› Mahmud Pafla Olay›

Rumeli’de Osmanl› Devleti’ni bir müddet u¤raflt›ran âyânlardan biri ‹flkodra sanca-
¤› mutasarr›f› Kara Mahmud Pafla’d›r. Daha önceleri kendisinin çeflitli itaatsizlikle-
ri görülse de 1790 tarihindeki savafl s›ras›nda vezaret rütbesi alm›flt›r. Savafl sonra-
s› ‹flkodra’ya dönen Kara Mahmud, Arnavutluk civar›nda müstakil bir güç gibi ha-
reket etmeye bafllad›. Bab›âlî Frans›z ‹htilali s›ras›nda tarafs›z bir siyaset izlerken,
‹flkodra mutasarr›f› kendi ad›na kral› desteklemifl ve onlara asker yard›m› vaat et-
miflti. Bununla beraber, çevre bölgelere sald›r›larda bulundu. Bu hareketleri üzeri-
ne, idam› için ferman ç›kart›lmas›na ra¤men ‹spanya kral› arac›l›¤›yla 1794 tarihin-
de affedildi.
1796 tarihinde ise Avusturya ve Rusya’n›n teflvikleriyle taflk›nl›klarda bulunan
Karada¤l›lar üzerine Bab›âlî’nin emrini beklemeksizin kendi bafl›na hareket etti.
Mahmud Pafla, Karada¤’›n üçte birlik bir k›sm›n› kontrol etmeye bafllam›fl iken bir
gece vakti Karada¤l›lar›n yapt›¤› ani bask›n s›ras›nda öldürüldü. ‹flkodra sanca¤›-
n›n idaresi kendisinden sonra kardefli ‹brahim Pafla’ya, ‹lbasan sanca¤› ise ye¤eni
Mehmed Pafla’ya verildi.
Pazvando¤lu Osman ‹syan›

Pazvando¤lu, Vidin ve çevresinin tan›nm›fl bir âyân› olup, Avusturya savafl› s›ras›n-
da devlete önemli hizmetleri oldu. Fakat, çok geçmeden bölgede sivrilerek gerek
da¤l› eflkiyas›n›n gerekse Nizâm-› Cedit hareketine karfl› olan kiflilerin s›¤›na¤› ha-
line geldi. Özellikle, ‹râd-› Cedit vesilesiyle el konulacak olan mukataa gelirlerini
vermeye yanaflm›yordu. 1795’de Belgrad Muhaf›z› Hac› Mustafa Pafla ve Vidin mu-
haf›zl›¤›na atanan Gürcü Osman Pafla Pazvando¤lu’nun üzerine yürüdü. Fakat, bu
hareket çok baflar›l› olmasa da Pazvando¤lu Padiflah’a isyan etmeyece¤ini ifade
ederek kendisini affettirdi. Bu süreçte Frans›z ve Leh mühendisler arac›l›¤›yla Vi-
din Kalesi’ni tahkim etti. 1797’de Bab›âlî’den vezaret rütbesi istedi ve cevab›n uza-
mas› üzerine isyana bafllad›. Bu s›rada, kendisi ad›na idam ferman› haz›rland›.
Pazvando¤lu Osman’›n isyan› öncesinde Fransa’dan destek ald›¤› ileri sürül-
mektedir. Devlete bafl kald›racak kadar güçlü oldu¤unu düflünen Osman’›n üzeri-
ne Küçük Hüseyin Pafla komutas›nda 120 bin kiflilik bir ordu gönderildi ve Vidin
kalesi muhasara edildi. 6 ayl›k zorlu bir kuflatma sonras›nda Napolyon’un M›s›r’a
girmesi üzerine bu kuflatmadan vazgeçildi. Bunu f›rsat bilen Pazvando¤lu yeniden
aff›n› talep etti ve III. Selim taraf›ndan hem affedildi hem de 1799 tarihinde veza-
ret rütbesi verilerek Vidin muhaf›zl›¤›na getirildi. 1802-04 aras› Da¤l› eflk›yas›n›
destekledi¤i ifade edilen Pazvando¤lu, S›rp ‹syan› s›ras›nda devletin yan›nda yer
ald›. Bir türlü istikrarl› bir çizgi tutturamam›fl olan Pazvando¤lu Osman Pafla 1807
tarihinde öldü.
Tirsiniklio¤lu ‹smail ve Y›l›ko¤lu Süleyman A¤alar’›n Mücadelesi

Rumeli bölgesinde merkezî hükümetin emrini dinlemeyen âyânlardan biri Tirsi-
niklio¤lu ‹smail A¤a’d›r. Bu kifli 1791 senesinde idam edilen Rusçuk Âyân› Ömer
A¤a’n›n kardeflidir. Bu olaydan sonra kaç›p kurtularak etraf›nda toplad›¤› adamla-
r›yla eflkiyal›k faaliyetlerinde bulundu. Bir süre sonra affedilen ‹smail A¤a 1796’da
Rusçuk Âyânl›¤›’na seçildi. Görünüflte devlete itaat edip bir ara Pazvando¤lu Os-
man’a karfl› koydu. Ancak, Deliorman, Silistre ve çevresini elde etmek için de giz-
liden gizliye faaliyetlerde bulundu.
Ayn› bölgede bulunan Silistre mütesellimi Y›l›kzâde Süleyman A¤a ise onun bu
yay›l›fl›na karfl› koyarak bölgede kendi nüfuzunu yerlefltirmek istiyordu. Aralar›n-
da iki vak›f köyü üzerinden ç›kan anlaflmazl›k büyüdü ve büyük bir mücadeleye
dönüfltü. ‹kisi de Silistre valisini tan›m›yor ve valinin bölgeye girmesine engel olu-
yorlard›. Bu iki âyân aras›ndaki iliflkileri yak›ndan takip eden devlet ise dengeleri
gözetmesine ra¤men kendi otoritesini tesis edemiyordu. Hatta, Tirsiniklio¤lu ‹sma-
il A¤a Hazergrad, fiumnu, Yenipazar, Cuma ve Osmanpazar› kazalar›n›n âyânlar›-
na “hil’at” giydirecek kadar kendi özerkli¤ini kurmaya ve Y›l›kzâde Süleyman
A¤a’n›n alan›n› daraltmaya çal›fl›yordu. Bundan baflka, 1800 senesinde hassa silah-
flörlerinden vekili Bayraktar Mustafa A¤a’n›n (Alemdar Mustafa Pafla) Hazergrad
âyân› olmas›n› bask›yla kabul ettirdi.
1803 tarihinde devlet bu iki âyân› Pazvando¤lu’na karfl› birlefltirmek istediyse
de Tirsiniklio¤lu bunu kabul etmedi. Hükümet ‹stanbul’un iaflesi ve Eflak-Bo¤-
dan’a giden tüccarlar›n güvenli¤i aç›s›ndan Varna, Balç›k, Rusçuk ve Silistre’de
asayiflin sa¤lanmas›n› zaruri gördü¤ü için bu iki âyân ile aç›ktan mücadele edemi-
yordu. 1805 senesinde ise Tirsiniklio¤lu ‹smail, Y›l›kzâde’nin elinde bulunan Deli-
orman ve Dobriçe’yi ele geçirdi. Bab›âlî bu durum karfl›s›nda herhangi bir fley ya-
pamad›. Da¤l› eflkiyas›n› teflvik eden Tirsiniklio¤lu ayn› zamanda Nizâm-› Cedit
aleyhine de çal›fl›yordu. Bu s›rada bozguncular›n üzerine gelecek olan Kad› Ab-

durrahman Pafla’dan çekiniyor ve ona karfl› baz› âyânlar›n deste¤ini kazanmaya ça-
bal›yordu. 1806 senesinde kendi çiftli¤inde e¤lendi¤i s›rada öldürülünce devlet de-
rin bir nefes ald›. Rusçuk Âyânl›¤›na ise devlete daha yak›n duran Alemdar Musta-
fa geldi.
Canikli Tayyar Pafla’n›n ‹syan›

Rumeli’de devleti u¤raflt›ran âyânlar›n d›fl›nda Anadolu’da da bunlara benzer kifli-
ler ortaya ç›kt›. Bunlardan biri olan Caniklizâde Tayyar Mahmud Pafla’d›r. 1801’de
babas›n›n vefat› üzerine ailenin bafl›na geçmiflti. Etraftaki âyânlar ile anlaflmazl›¤a
düflünce Trabzon valili¤inden azledilerek önce Diyarbak›r, sonra Erzurum valilik-
lerine getirildi. K›sa bir müddet sonra, Trabzon valili¤i ve Canik muhass›l›¤› yeni-
den kendisine verildi. Ancak, bunlara ilaveten Sivas valili¤ine de talip olmas› hofl-
nutsuzluk ç›kard›.
III. Selim, Tayyar Mahmud Pafla’n›n Ruslar ile iflbirli¤i içerisinde oldu¤unu dü-
flünüyordu. Onun gücünü dengelemek maksad›yla, Caniklizadelerin düflman› ola-
rak bilinen Çapano¤ullar›’n› Sivas ve Amasya valiliklerine getirdi. Bunun üzerine,
1804’de Tayyar Mahmud Pafla Canik’te kuvvet toplamaya bafllad›. Muhtemel bir
krizin kap›ya dayand›¤›n› fark eden III. Selim, Amasya sancakbeyli¤ini Çapano¤ul-
lar›’ndan alarak baflka birine verdi. Ancak, Mahmud Pafla Nizâm-› Cedit aleyhtarl›-
¤›n› aç›ktan ifade ederek, asker toplamaya devam etti. Bu sürece ‹stanbul’da fieh-
zade Mustafa’n›n adamlar› da katk›da bulunuyordu. III. Selim, Çapano¤ullar›’n›n
üzerine yürüyen Tayyar Mahmud Pafla’dan ünvan›n› ve topraklar›n› geri ald›. Erzu-
rum valisi Yusuf Ziya Pafla üzerine gönderildi. Tayyar Mahmud Pafla, 1805’te padi-
flahtan af dileyip, Trabzon ve Sivas vilayetleri ile Kastamonu sanca¤›n›n Nizâm-›
Cedit askeri yetifltirmek flart›yla kendisine verilmesini istedi. Ancak, bu talebi ka-
bul edilmedi. Üzerine gönderilmifl askere mukabele edemeyerek 1806’da K›r›m’a
kaçt›. III. Selim’in tahtan indirilmesi üzerine ‹stanbul’da bir aral›k sadaret kethüda-
l›¤›na getirildi. Alemdar Mustafa Pafla’n›n duruma el koymas› üzerine Tayyar Mah-
mud Pafla III. Selim’e muhalif olmas›n›n bedelini can›yla ödedi.
Cezzar Ahmed Pafla Olay›

Âyânlar›n bu bafl›bozuk tutumlar› yan›nda, âyân olmamas›na ra¤men Cezzar Ah-
med Pafla’y› da ayr›ca ele almak gerekir. Cezzar Ahmed Pafla, Sayda valisi olarak
görev yap›yordu. Buna ilaveten fiam valili¤i ve Hac emirli¤i görevi de iste¤i üzeri-
ne kendine verilmiflti. Cezzar Ahmed Pafla yukar›da anlat›lan âyânlar gibi Osman-
l› otoritesine aç›ktan bir isyana kalk›flmad›. Ancak, bafl›na buyruk bir flekilde hare-
ket ederek, ifline gelmeyen emirlere itaat etmiyordu. Mesela, Sayda ve Akka kon-
soloslar›n› ve bölgedeki Frans›z tüccar›n› kanuna dayanmaks›z›n cezaland›rm›flt›.
Bu davran›fl› Bab›âlî’ye flikâyetlerin ya¤mas›na sebep oldu. Bu olaylar yüzünden
1795 tarihinde Sayda valili¤i haricindeki di¤er memuriyetlerinden azledildi. Fran-
sa’n›n M›s›r’› iflgali ve Akka’ya ilerlemesi karfl›s›nda çok baflar›l› bir savunma gös-
terdi ve hatta M›s›r’›n tahliyesine giden süreci sa¤lad›. Ancak, sonras›nda Sadra-
zam’›n emirlerini dinlemedi¤i gibi padiflah›n buyruklar›n› da kulak ard› ediyordu.
Vehhabi isyan› s›ras›nda da kendisinden bekleneni yapmay›p benzer flekilde hare-
ket etmifl, emirlerin aciliyeti karfl›s›nda çok yavafl ve kafas›na göre davranm›flt›. Bu
s›rada, baflkentteki meflveret meclisinde idam edilmesi için bir karar ç›kt›. Ancak
bu karar uygulanmadan çok yaflland›¤›ndan 1803 tarihinde eceliyle vefat etti. Cez-
zar Ahmed Pafla olay› çevrede bulunan güçlü bir valinin bu dönemde merkezi oto-
riteye kolayl›kla itaat etmemesinin bir örne¤iydi. Nitekim bölgeye tayin edilen ba-
z› valiler zaman zaman merkeze karfl› bu yolu deneyecekti.
Balkanlar’da Çözülmenin Bafllamas›: S›rp ‹syan›

Bu dönemde, âyân isyan› olarak tan›mlanmasa da dolayl› bir flekilde onlardan et-
kilenerek ortaya ç›kan bir isyandan da bahsetmek gerekir. S›rplar 18. yüzy›l›n ilk
yar›s›nda k›smi olarak Avusturya idaresi alt›ndayd›. Yaklafl›k üç as›r süren Osman-
l› hâkimiyetinin tesis etti¤i istikrar özellikle Avusturya ve Rusya harpleri sonucun-
da ve bilhassa Frans›z ‹htilali’nin etkisiyle zedelendi. Bütün bunlara ilaveten yuka-
r›da bahsi geçen yar› otonom vaziyetteki âyânlara ba¤l› yeniçeri day›lar›n›n bölge-
de yapm›fl olduklar› zulümler ise yaln›z S›rp halk› aras›nda de¤il, Müslümanlar ara-
s›nda bile flikâyete sebep oluyordu. Nitekim, S›rplar› temsil eden böyle bir flikayet
heyeti bizzat III. Selim’e baflvurdu. Padiflah bunlar› dinledi ve gere¤inin yap›lmas›-
n› emretti. Ancak, devletin içinde bulundu¤u otorite ve güç kayb› yüzünden du-
rum düzelemedi. Hatta, yeniçeri day›lar› pek çok S›rp knezini katlettiler. Bunun
üzerine silaha sar›lan S›rplar isyan etti. Yeniçerilere karfl› giriflilen bu kalk›fl, zaman
içerisinde devlete yöneldi. Sumatya bölgesinde Kara Yorgi liderli¤indeki S›rplar
1805’te büyük bir ayaklanma ç›kard›lar. Daha önceden, Avusturya ordusunda bu-
lunmufl olan Kara Yorgi de¤iflik strateji ve taktiklerle Belgrad kalesini ele geçirdi¤i
gibi, pek çok Osmanl›y› da katletti. 1806 Rus savafl›nda ise Ruslar bu isyan› daha
da teflvik ederek Osmanl› Devleti’nin gücünü k›rmay› hedeflediler. Nitekim, alt› y›l
kadar süren bu isyan 1812 tarihinde imzalanan Bükrefl Antlaflmas›’yla sona erse de
daha sonra devletten kopma noktas›nda önemli bir dönüm noktas› oldu.
SIRA S‹ZDE III. Selim zaman›nda

SIRA S‹ZDEâyânlar hangi sebeplerden ötürü isyan etmifllerdir?
2
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selimin Tahttan ‹ndirilmesi
III. Selim bir taraftan taflrada ortaya ç›kan isyanlar ile u¤rafl›rken di¤er taraftan da
merkezde ›slahat hareketlerini yürütmeye gayret ediyordu. Ancak, eski yap›dan
S O R U menfaat sa¤lam›fl
S O R U bir tak›m toplumsal guruplar Nizâm-› Cedit aleyhinde planl› ve
kapsaml› bir kampanya yürütüyorlard›. Ulema s›n›f› ve Bab›âlî içerisindeki baz›
D‹KKAT
devlet erkân› belirli f›rsatlar oluflturmaya çal›fl›yordu. 12 Nisan 1807 tarihinde Os-
D‹KKAT
manl› ordusu Rusya’ya karfl› savaflmak üzere yola ç›kt›¤›nda sadrazam›n yerine ba-
kan Kaymakaml›k makam›na Köse Musa Pafla ad›nda Nizâm-› Cedit’e muhalif bir
N N
isim atanm›flt›. Ordunun yoklu¤unda flehrin asayiflinin temini için Nizâm-› Cedit as-
keri karakollara da¤›t›ld›. Bu s›rada bo¤azlar›n korunmas› için Trabzon’dan 2000
AMAÇLARIMIZ civar›nda yamak
AMAÇLARIMIZ getirildi. 25 May›s 1807 sabah› Nizâm-› Cedit elbiseleri giydirile-
ce¤i flayias› yay›larak bir anda bu yamaklar tahrik edildi. Kabakç› Mustafa ad›nda
birini kendilerine önder edinerek ayakland›lar. O y›l Vehhabi tehlikesi yüzünden
K ‹ T A P hac›lar›n Mekke’ye
K ‹ T A P girememeleri zaten baflkentte olumsuz bir hava estirmiflti. Ni-
zâm-› Cedit askerinin karakollarda bulunmas›ndan rahats›z olan zümreler böyle bir
hadiseyi hemen de¤erlendirdiler. Nitekim, baz› vâizler askere giydirilen pantolon
TELEV‹ZYON ve ceketinT Edinen
L E V ‹ Z Ycaiz
O N olmad›¤› yaygaras›n› ç›kararak zaten infial içerisinde bulu-
nan kamuoyunu etkilemeye çal›flt›lar. Bo¤az taraf›ndan say›lar› sürekli artan gurup
amaçlar›n›n Nizâm-› Cedit’i kald›rmak oldu¤unu aleni bir flekilde ilan etti.
Bu isyan›n s›radan bir kalk›fl olmad›¤› ortadayken, III. Selim bir tak›m yanl›fl
‹NTERNET ‹ N T E R N Eetkisi
yönlendirmelerin T alt›nda kalarak fliddet kullanmadan bu ifle son verece¤ini
düflündü. 26 May›s 1807 günü Bab›âlî’den isyanc›lara bir nasihat heyeti gönderildi.
‹syanc›lar Nizâm-› Cedit birliklerinin k›fllalar›na çekilmelerini isteyince bu arzular›
flafl›rt›c› bir biçimde kabul edildi. Ertesi günü isyan alevi, yay›larak önce Topha-
ne’ye ard›ndan da Et Meydan›’na s›çrad›. Topluluk gittikçe büyümüfltü ve taleple-
rini sadaret kaymakam› Köse Musa arac›l›¤› ile padiflaha iletti. Buna göre, Nizâm-›
Cedit hareketinin organizatörleri olarak kabul edilen 11 kiflinin kendilerine veril-
mesi ve bu oca¤›n ilga edilmesi isteniyordu. III. Selim, bu isimlerden üç tanesini
silmeye çal›flt›ysa da art›k geri dönüfl mümkün de¤ildi. Bu kifliler ele geçirilerek fe-
na bir flekilde katledildiler. III. Selim Nizâm-› Cedit oca¤›n› la¤vetti¤ini ilan etti. So-
nunda, isyanc›lar padiflaha itimat edilemeyece¤inden hareketle hilafetinin geçersiz
oldu¤una dair bir fetva kopartarak, III. Selim’in saltanat›na son verdiler. III. Selim
de 29 May›s 1807’de IV. Mustafa ad›na tahtan feragat etti. Nice ümit ve zahmetler-
le kurulmaya çal›fl›lan Nizâm-› Cedit, statükoyu temsil eden güçler taraf›ndan usta-
ca tasfiye edildi.
BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE

DÖNEM‹
IV. Mustafa’n›n Tahta Geçifli ve Ard›ndan Geliflen Olaylar

‹syan neticesi tahta geçirilen IV. Mustafa’n›n biat merasimi 29 May›s 1807’de yap›l-
d›. Ard›ndan yeni padiflah Ayasofya Camii’nde Cuma selaml›¤›na ç›karak halk ara-
s›nda göründü. Bu s›rada, kaçmaya çal›flan III. Selim’in Bahriye Naz›r› “Gizlis›tma”
lakapl› ‹brahim Efendi yal›s›n›n mahzeninde; s›r kâtibi Ahmed Efendi ise damdan
dama atlarken düfltü¤ü an ele geçirilerek feci bir flekilde öldürüldüler. Kabakç›
Mustafa ve avanesi isyandaki baflar›lar›n›n sonuçlar›n› hemen almaya bafllad›lar.
Kabakç›, kendisine turnac›bafl›l›k rütbesini verirken, di¤er baz› mevkilere isyan›n
öteki elebafllar› olan arkadafllar›n› geçirdi. Köse Musa ve fieyhülislam Ataullah
Efendi ise öldürülen devlet adamlar›n›n mallar›n› ve gayr-i menkullerini paylaflt›-
lar. Nizâm-› Cedit ile birlikte ‹râd-› Cedit hazinesinin kald›r›ld›¤› duyurularak hal-
k›n fazladan vergi vermeyece¤i propagandas› ifllendi. Ayr›ca, bu isyan›n sonunda
yeniçeriler, bir daha siyasete bulaflmayacaklar›n› söyleyip isyana kar›flmalar›ndan
dolay› suçlanamayacaklar›na dair padiflaha bir hüccet imzalat›larak hukuki bir bel-
ge elde ettiler.
‹stanbul’daki baflkald›r›n›n baflar›s› Rus cephesinde bulunan ordu içerisinde se-
vinçle karfl›land›. Yeniçeri a¤as› Pehlivan A¤a ordudaki Nizâm-› Cedit taraftarlar›-
na karfl› harekete geçti. Hatta, sadrazam›n ota¤›na bile sald›rmaya cüret etti. Gerek
ordu içerisinden gerekse ‹stanbul’dan kaçan III. Selim ve ›slahat taraftarlar›, eski
padiflaha sevgisi bilinen Rusçuk âyân› Alemdar Mustafa Pafla’ya s›¤›nd›. Di¤er ta-
raftan, ordu içerisindeki bahsi geçen geliflmeler üzerine, Serdar-› Ekrem görevden
al›narak, 18 Haziran 1807’de yerine eski bir Yeniçeri a¤as› olan Çelebi Mustafa Pa-
fla atand›. Bu kez, Alemdar Mustafa Pafla ve yeni Serdar-› Ekrem aras›nda anlafl-
mazl›k ç›kt›. Bu flartlar alt›nda cephede baflar› beklenemeyece¤i gibi, Ruslar›n or-
ganizeli bir flekilde yürüttükleri propaganda neticesini verdi. Tam da bu s›rada
Seydi Ali Pafla kumandas›ndaki Osmanl› donanmas›n›n Ruslara karfl› ma¤lup oldu-
¤u haberi geldi. Daha da sürpriz olan› ise, 9 Temmuz 1807’de Fransa ‹mparatoru
Napolyon’un Rus Çar› Aleksandr ile Tilsit suyu üzerinde bir salda yapt›klar› Os-
manl›’y› paylafl›m görüflmesiydi. Bu ise, Fransa’ya dayan›larak Ruslara aç›lan savafl-
ta gelinen hazin bir durumdu.
Bu s›rada Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›nda Nizâm-› Cedit taraftarlar› günden
güne ço¤almaktayd›. Eski Reisülküttap Galib, Tuna k›y›lar› mübayaac›s› Behiç, es-
ki Sadaret mektupçusu Tahsin, Sadaret kethüdas› Refik ve Ramiz efendilerden mü-
teflekkil bu heyet “Rusçuk Yârân›” olarak bilinir. ‹flte bu kadronun özel gayretleriy-
le Alemdar Mustafa Pafla III. Selim’i yeniden tahta ç›karmaya teflebbüs etti. Bu s›-
rada, payitahtta sadaret kaymakaml›¤› ve fleyhülislaml›k makamlar›nda k›sa süreli
de¤ifliklikler olmuflsa da eski ekip yeniden iflbafl› yapt›. Bu karmafla s›ras›nda son
derece usulsüzlükler ve yolsuzluklar yap›larak devlet hazinesi adeta çarçur edildi.
‹stanbul’da ise asayiflsizlik hâkim olup, özellikle yamaklar›n taflk›nl›¤› engellene-
meyecek durumdaydi.
Rusçuk yârân›, III. Selim’i yeniden tahta geçirmek için de¤iflik stratejileri uy-
gulamaya koyuldular. Öncelikle, Refik Efendi ‹stanbul’a gelerek IV. Musta-
fa’n›n yak›nlar›na tesir etmeye çal›flt›. Yeniçerilerin itaatsizliklerinden bahsede-
rek Alemdar Mustafa Pafla’n›n ba¤l›l›klar›n› iletti. Hedefi Alemdar’› askeriyle
birlikte ‹stanbul’a getirip III. Selim’i yeniden padiflah yaparak âsileri yok et-
mekti. Buna mukabil, IV. Mustafa’n›n adamlar› ise III. Selim’i ortadan kald›rma
planlar›yla meflguldüler. Tam da bu aral›k sadaret kethüdal›¤›na III. Selim’e
düflman olan ve yukar›da ismi geçen Tayyar Mahmud Pafla getirildi. Bir süre
sonra ise o da sürgüne gönderildi. Rusçuk yârân› ve eski düzen taraftarlar› ara-
s›nda son derece ilginç bir mücadele devam ediyordu. Bu, sivil ve askeri bü-
rokrasinin stratejik noktalar›n› elde tutma yar›fl›yd›. Netice olarak, Alemdar’›n
IV. Mustafa’ya sad›k oldu¤u fikri kabul ettirildi. Mütareke biter bitmez Ruslara
karfl› mücadele için Tuna cephesine geri dönme flart›yla Alemdar’›n askeriyle
‹stanbul’a gelmesi uygun bulundu.
Alemdar Mustafa Pafla, Serdar-› Ekrem ile birlikte Edirne’den ‹stanbul’a ha-
reket etti. Bundan birkaç gün önce ise, P›narhisar› Âyân› Ali A¤a’y› yollam›fl ve
Bo¤az Nâz›r› Kabakç› Mustafa’y› öldürtmüfltü. Yamaklar Ali A¤a’y› kalede ku-
flatmalar›na ra¤men onu ele geçirememifllerdi. Bu s›rada ordunun flehre girdi¤i
haberleri yay›l›yordu. IV. Mustafa ve devletin ileri gelenleri Sancak-› fierif’i tes-
lim almak için ‹ncirli’de orduyu karfl›lad›lar. Orduyla birlikte gelen Alemdar,
IV. Mustafa’ya ba¤l›l›¤›n› iletti. Sadrazam daha sonra Bab›âlî’ye geçti. Alem-
dar’›n yan›nda gelen 5-6 bin kiflilik silahl› ve garip k›yafetli askerler ortam› bir
anda de¤ifltirdiler. ‹syana sebep olan devlet adamlar› ve zorbalar birer ikifler
ele geçirilip ya idam ediliyor ya da görevden al›n›yordu. Sadrazam bu iflten
memnundu, zira böylelikle daha ba¤›ms›z ve güçlü bir pozisyonda olaca¤›n›
düflünüyordu. Fakat, Alemdar’›n Kaptan-› Derya Seydi Ali Pafla’y› azletmek
üzere harekete geçmesi saray›n dikkatini çekti. Zira, padiflah ve Valide Sultan
buna raz› olmam›fllard›. Durum gittikçe girift bir hal almaya bafllam›flt›. Sadra-
zam çevresinden gelen telkinler ile Alemdar’›n ve Rusçuk yârân›n›n gerçek
amaçlar›n›n eski padiflah› tahta geçirmek oldu¤unu IV. Mustafa’n›n yak›nlar›na
anlatmak istediyse de buna muvaffak olamad›.
III. Selim’in Katli ve II. Mahmud’un Tahta Geçmesi

Alemdar Mustafa Pafla, 28 Temmuz 1808’de yeni kuvvetlerle Bab›âlî’ye ani bir
bask›n düzenleyerek Çelebi Mustafa Pafla’dan mührü devrald›. Do¤ruca saraya
yöneldiyse de saray›n Babü’s-sade kap›s› kilitlendi. Bu aflamadan sonra, Top-
kap› saray› sonu trajik olmakla birlikte heyecanl› bir taht mücadelesine sahne
oldu. IV. Mustafa’n›n adamlar›, III. Selim ve II. Mahmud’un öldürüldü¤ü takdir-
de taht›n tek varisinin kendisi olaca¤›na onu inand›rd›lar. Alemdar ve askerle-
ri büyük gürültüler ve naralar eflli¤inde kap›y› k›rma¤a çal›fl›rken, IV. Musta-
fa’n›n adamlar› ise hareme girerek III. Selim’i öldürdüler. Daha sonra, fiehzade
II. Mahmud’un bulundu¤u odaya geldiler, ancak burada Cevri Kalfa ad›ndaki
bir câriyenin kendilerine saçt›¤› Resim 4.1

mangal külleri flehzadeye yete- Sultan II. Mahmud
rince vakit kazand›rarak çat›ya (1785-1839)
II. Mahmud (1785-
t›rmanmas›n› sa¤lad›. Hatta, Ha-
1839): Osmanl›
zine kethüdas› Ebe Selim’in att›- Devletinin 30.
¤› hançer kolunu s›y›rm›flt›. Yu- Padiflah›d›r. Babas›
kar›ya ç›kmay› baflaran II. Mah- Sultan I.
Adbülhamid,
mud’a Enderunlulardan baz›lar› annesi Nakflidil
yard›m etmifllerdi. fiehzade II. Valide Sultan’d›r.
Mahmud’u hemen avluda III. Se- Genç yaflta padiflah
oldu. Devletin kötü
lim’in kanlar içerisinde yatan be- gidiflini durdurmak
deni karfl›s›nda intikam duygu- için pek çok
lar› ile inleyen Alemdar’›n yan›- reformlar
gerçeklefltirdi. Sert
na getirdiler. IV. Mustafa ve ha-
bir kiflili¤i olan
rem dairesi bir tarafa al›narak, Sultan II. Mahmud,
fiehzade II. Mahmud’a acilen ve ayn› zamanda
teamüllere riayet edilmeksizin hattat, bestekar ve
flair idi. fiiirlerini
bir biat töreni yap›ld›. Böylelikle Adlî mahlas› ile
IV. Mustafa tahtan indirilerek, yaz›yordu.
yerine II. Mahmud padiflah ilan
edildi.
Sekbân-› Cedit Oca¤›’n›n Teflkili ve Alemdar Mustafa

Pafla’n›n Tasfiyesi
Geleneksel Osmanl› Saltanat›n›n yetkilerine âyânlar›n ortak olmas› anlam›na gelen
Sened-i ‹ttifak imzaland›ktan sonra, süratle Nizâm-› Cedit ordusunun yeniden tefl- Sened-i ‹ttifak 29 Eylül
kiline gidildi. Bu sefer ordunun ismi yeniçeri oca¤› içerisinde bir birlik olan sek- 1808’de yeni padiflah II.
Mahmud’un sadrazam›
banlara izafeten Sekban-› Cedit olarak an›ld›. Levent ve Selimiye k›fllalar›na yeni- Alemdar Mustafa Pafla’n›n
den asker al›nmaya baflland›. Bu s›rada Yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas› gibi fikirler öncülü¤ünde toplanan
merkez bürokratlar› ve taflra
az›nl›kta olsa da veya ›slah edilmesi düflüncesinin tatbik edilmesi telaffuz edilse de âyânlar› aras›nda yap›lan
II. Mahmud bunun saltanat ad›na stratejik bir hamle olmad›¤›n›n fark›ndayd›. Zira, görüflmeler ile haz›rlanan
sözleflmeye Sened-i ‹ttifak
devlete ba¤l› olan Yeniçeri kuvvetlerinin pasifize edilmesi, bütünüyle merkez tefl- (ilan tarihi: 7 Ekim 1808)
kilat›n›n âyânlar›n eline geçmesi manas›na gelebilirdi. Görüldü¤ü üzere, III. Selim’i ad› verilmifltir. Padiflah›n
tahta ç›kartmak üzere gelen Alemdar ve arkadafllar› saltanat merkezinde yeni bir yetkilerinin k›s›tland›¤› bu
sözleflmede, saltanat
güç dengesi oluflturmufllard›. Elbette saltanat ve siyasi egemenli¤in do¤as›nda var makam›n›n mutlak gücüne
olan bölünmezlik ilkesi gere¤ince ortaklar›n orta vadede yok edilmesi kaç›n›lmaz itaat edilmesinin gere¤i
vurgulansa da taflradaki
bir durum arz etmekteydi. ayanlara verilen özerkli¤in
Alemdar Mustafa Pafla, bir Rumeli ayan› idi. Devlet gelene¤ini bilmedi¤i gibi padiflah taraf›ndan kabul
edilmesi Osmanl› siyaset
teflrifat kaidelerinden de bihaberdi. Daha II. Mahmud’a biat merasimi yap›l›rken, tarihi için önem tafl›r. Bu
III. Selim’in katlinde harem kap›lar›n› kapatmayarak sürece sessiz kalan K›zlara¤a- sözleflme rükünleri k›sa süre
içerisinde ortadan
s› Mercan A¤a’y› padiflah›n yan›nda en a¤›r sözlerle tahkir etmiflti. Gün geçtikçe, kalkm›flt›r, ancak taflradaki
bu kabal›¤› ve diktatöryel davran›fl› padiflah›n ve yak›n çevresinin gözünden kaç- yerel güçlerin merkez
m›yordu. Özellikle, Sened-i ‹ttifak anlaflmas›n›n imzalanmas› adeta barda¤› tafl›ran taraf›ndan bu flekilde
kabulü sözleflmeyi anayasa
son damla olmufltu. Art›k, saray›n ilk f›rsatta Alemdar Mustafa Pafla’y› siyasi arena- tarihi aç›s›ndan anlaml›
da devre d›fl› b›rakmak için bekledi¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Saraydaki k›lm›flt›r.
bu hoflnutsuzlu¤a ilaveten, yeniçeri askerinin de Alemdar Mustafa Pafla’ya kinleri
artmaktayd›. Yeni ordunun ve Alemdar Mustafa Pafla’ya ba¤l› askerlerin gösteriflli,
heybetli görünüflleri, alt›n ve gümüfl tozluklar›yla birlikte süslü üniformalar›n›n ya-
n›nda, köfle bafllar›nda sebze meyve satan, hamall›k yapan gözden düflmüfl yeni-
çeri askeri pejmürde bir haldeydi. Bu tezat durum asl›nda derinlerde yatan düfl-
manl›¤› besleyici özellikteydi.
Nitekim, bu hoflnutsuzlu¤un ne dereceye geldi¤i çok k›sa süre bir içerisinde;
Ramazan ay›nda hem de Kadir Gecesinde anlafl›ld›. Yeniçeriler 16 Kas›m 1808’de
Bab›âlî’yi basarak Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n kona¤›n› kuflatt›lar. Nere-
deyse 9-10 saatlik bir çat›flma sonras›nda saray›n hemen yan› bafl›nda bulunan ko-
na¤›nda Alemdar yaln›z b›rak›lm›flt›. Yard›m gelmeyece¤ini anlayan eski Rusçuk
ayan› köflkün tavan›nda bulunan yüzlerce yeniçeriyle birlikte ölümü göze alarak
mahzende bulunan cephaneli¤i infilak ettirdi. Akabinde yeniçeri isyan› yay›ld› ve
Sened-i ‹ttifak’a imza atanlar›n hemen hemen hepsi bu isyan sonucunda katledil-
di. Saray› kuflatmaya çal›flsalar da al›nan tedbirler sonucunda daha fazla ilerleye-
meyen yeniçerinin durmas› için padiflah onlar› affetti¤ini ilan etti. Bu s›rada 17 Ka-
s›m 1808’de IV. Mustafa olaylar›n büyümemesi için öldürüldü. Böylece, Nizâm-›
Cedit hareketi ile bafllayan reform süreci bu hadise ile sona ermiflti. II. Mahmud ise
yaklafl›k 17 y›l sonra büyük bir otokrat oldu¤unu gösterinceye dek devlet ifllerini
tedricen yoluna sokmaya bafllad›.
Özet
N
A M A Ç
III. Selim’in ›slahat giriflimi olan Nizâm-› Cedit’i NA M A Ç
Alemdar Mustafa Pafla’n›n hangi flartlar alt›nda
1 aç›klayabilmek 3 baflkentte düzeni sa¤layabildi¤ini saptayabilmek
Nizâm-› Cedit III. Selim ve baz› devlet adamlar›- Kabakç› Mustafa isyan›ndan sonra Nizâm-› Cedit
n›n öncülü¤ünde 18. yüzy›l›n sonunda bafllat›l- taraftarlar› Rusçuk Ayan› Alemdar Mustafa Pa-
m›fl bir ›slahat projesidir. Devletin merkez yöne- fla’n›n yan›na s›¤›nm›fllard›. Rusçuk Yârân› deni-
timi özellikle askeri alanda kabuk de¤ifltirmeye len bu gruptan baz›lar› bir süre sonra devlet yö-
çal›flm›fl ve bundan sonra di¤er bölüm ve birim- netiminde etkili konuma yeniden getirildiler. Ba-
lerde de ›slahat düflüncesi yay›lm›flt›r. Levent K›fl- flar›l› bir taktikle sadrazam› ikna ederek Alemdar
las›nda ayn› adl› bir ordu kurulmufl ve modern Mustafa Pafla’y› askeriyle birlikte ‹stanbul’a getir-
manada askerlik e¤itimi verilmifltir. Devlet ordu- diler. Bundan sonra, IV. Mustafa’dan yana tav›r
yu besleyecek flekilde bir tak›m e¤itim kurumla- ald›¤› görünen Alemdar’›n askerleri baflkentteki
r› açm›fl ve silah sanayini gelifltirmeye çal›flm›flt›r. isyanc›lara cezalar›n› vererek flehirde asayifli sa¤-
‹flte Nizâm-› Cedit bu yeni düzeni simgeleyen sü- lad›lar. Bu s›rada, bir oldubittiyle sarayda IV.
rece verilen isimdir. Mustafa ve ekibi s›k›flt›r›larak III. Selim’in yeni-
den tahta geçirilmesine çal›fl›ld›ysa da III. Selim
N
AM A Ç
‹mparatorluk çevresindeki iktidar sahipleri ayan-
lar ile burada meydana gelen isyanlar› iliflkilen-
IV. Mustafa’n›n adamlar› taraf›ndan katledildi.
Ölümden son anda kurtulan II. Mahmud ise
2
direbilmek Alemdar’›n yan›na gelmeyi baflard› ve yeni padi-
III. Selim döneminde taflrada devlet otoritesin- flah ilan edilerek Alemdar Mustafa Pafla da sadra-
den bahsetmek neredeyse mümkün de¤ildir. 16. zam oldu.
Yüzy›ldan itibaren kademeli bir flekilde önemi
artan bölgesel aileler hanedanl›¤a dönüflerek
ayan denilen zümreleri oluflturmufltur. Bu kifliler
zamanla merkezin güç kayb› nispetinde özerklik
ve güçlerini art›rm›flt›r. Rumeli ve Anadolu böl-
gesinde bu ayanlar›n bir k›sm› ekonomik ve si-
yasi ç›karlar› u¤runa Osmanl› devleti ile mücade-
le edip isyan etmifllerdir. Ayr›ca, Rumeli bölge-
sinde bulunan da¤l› eflkiyas›n› destekleyerek
uzun y›llar devleti u¤raflt›rm›flt›r.
1. 18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Divân-› Hümâ- 6. Farkl› zamanlardaki ayan siyaseti ile ilgili afla¤›daki
yûn’un ifllevini gören, devlet meselelerinin görüflüldü- ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
¤ü platformlara ne ad verilir? a. 1765 tarihinde ayan seçimi Bab›âlî’nin kontrolü-
a. Meclis-i Ayan ne verilmifltir.
b. Meclis-i Tanzimat b. Ayanlar genelde bölge halk› taraf›ndan seçilirdi.
c. Divân-› Riyaset c. Seçilen ayanlara bölge valileri onay verirdi.
d. Divân-› Havas d. 1786’da fiehir Kethüdal›¤› uygulamas›na geçildi
e. Meclis-i Meflveret e. 1791’de ayanl›k ilga edildi.
2. 1791 tarihinde Viyana elçili¤i s›ras›nda haz›rlad›¤› 7. 1790-1806 aras›nda Rumeli’de Osmanl› devletini u¤-
sefaretnâmesi ile Nizâm-› Cedit oluflumda paay sahibi raflt›ran eflk›ya isyanlar›na ne ad verilir?
olan Osmanl› elçisi kimdir? a. Oval›
a. Lorenzo b. Da¤l›
b. ‹shak Bey c. K›ratl›
c. Ebubekir Rat›b Efendi d. Efeli
d. Yusuf Agâh Efendi e. Day›
e. Moral› Seyyid Ali
8. 1807 tarihinde bo¤aza yerlefltirilen yamaklara Ni-
3. Afla¤›dakilerden hangisi III. Selim’in Nizâm-› Cedit zâm-› Cedit elbisesi giydirilece¤i flay›as› ile ortaya ç›kan
için haz›rl›k aflamas›nda yapt›¤› uygulamalardan biri isyan ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
de¤ildir? a. Bu isyan›n elebafl›s› Kabakç› Mustafa’d›r.
a. Baz› devlet adamlar›na lây›ha yazd›r›lmas› b. Nizâm-› Cedit hareketini hedef alm›flt›r.
b. Yeniçerilerden görüfl al›nmas› c. Islahat komisyonundaki önemli kiflileri öldür-
c. Elçilik raporlar› haz›rlat›lmas› müfllerdir.
d. Bir tak›m yabanc› eserlerin Türkçe’ye çevirilmesi d. III. Selim’in padiflahl›¤›n› onaylam›fllard›r.
e. Islahat için on kiflilik bir uygulama komisyonu e. Asilerin talepleri Sadrazam kaymakam› taraf›n-
kurulmas› dan iletilmifltir.
4. Afla¤›dakilerden hangisinde Nizâm-› Cedit askeri ye- 9. Alemdar Mustafa Pafla’n›n yan›na s›¤›n›rak yeniden
tifltirilmeye bafllanm›flt›r? III. Selim’i tahta geçirmeye çal›flan devlet görevlilerine
a. Aksaray K›fllas› ne ad verilmifltir?
b. Et Meydan› a. Vidin yârân›
c. Levent Çiftli¤i b. ‹flkodra yârân›
d. Arnavutköy Çiftli¤i c. Rusçuk yârân›
e. Rami K›fllas› d. Tuna yârân›
e. Silistre yârân›
5. Afla¤›dakilerden hangisi Anadolu’da devleti u¤raflt›-
ran ayanlardan biridir? 10. Sekban-› Cedit afla¤›dakilerin hangisinin yerine ku-
a. Tirsiniklio¤lu ‹smail rulmufltur?
b. Y›l›ko¤lu Süleyman a. Sened-i ‹ttifak
c. Pazvando¤lu Osman Pafla b. Yeniçeri Oca¤›
d. Tayyar Mahmud Pafla c. Nizam-› Cedit
e. Kara Mahmud Pafla d. Eflkinci Oca¤›
e. Baruthane

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkezde Düzen Aray›flla- S›ra Sizde 2
r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. III. Selim döneminde taflra idaresi neredeyse yar› özerk
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nizâm-› Cedit” konusunu âyânlar ve valiler taraf›ndan idare edilmekteydi. Bunlar
yeniden gözden geçiriniz. aras›nda bölgelerin bir çeflit halk temsilcisi ve önde ge-
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nizâm-› Cedit” konusunu len ailesi olma vasf›n› tafl›yan âyânlar ise Anadolu’da ve
yeniden gözden geçiriniz. ço¤unlukla Rumeli’de merkeze baflkald›rm›fl ve kendi
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Reformlar” otonomilerini kurmaya çal›flm›fllard›r. Buradaki en bü-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yük etken merkez idarenin her yönden zay›f düflmesi-
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayan ‹syanlar›” konusunu dir. Daha özel bir sebep ise yeni kurulan Nizâm-› Cedit
yeniden gözden geçiriniz. ordusunun finansman› için kurulan ‹râd-› Cedit hazine-
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taflra Âyanlar› Meselesi” si için taflradaki baz› toprak tahsisatlar›na el konulmas›
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve bunun ise bölge âyânlar›n›n menfaatlerine ters gel-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Da¤l› ‹syanlar›” konusunu mesidir. Bunun yan› s›ra, uzun süreli savafllar, bölge va-
yeniden gözden geçiriniz. lilelerinin yanl›fl uygulamalar›, âyânlar aras›ndaki müca-
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim’in Tahtan ‹ndiril- deleler, tutarl› bir âyân siyasetinin izlenememesi, mer-
mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kez bürokrasi içerisinde bir tak›m güç odaklar› ile âyân-
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “IV. Mustafa ve Dönemi” lar aras›nda kurulan menfaat iliflkileri âyânlar› Osmanl›
konusunu yeniden gözden geçiriniz. otoritesi nezdinde güçlü k›lm›flt›r.
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sekbân-› Cedit Oca¤›’n›n
Teflkili ve Alemdar Mustafa Pafla’n›n Tasfiyesi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yararlan›lan Kaynaklar
Akflin, Sina (2005), Siyasal Tarih (1789-1908), Türkiye
Tarihi III, (8. Bas›m) ‹stanbul.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Aky›ld›z, Ali (2004), Osmanl› Bürokrasisi ve
S›ra Sizde 1 Modernleflme, ‹stanbul.
III. Selim flehzadeli¤i döneminde bile devlet ifllerini ya- Berkes, Niyazi (2001). Türkiye’de Ça¤dafllama,
k›ndan takip eden bir kifli olmufltur. Tahta geçmeden (Çeviren: Ahmet Kuyafl), (2. Bas›m) ‹stanbul.
üç y›l önce Fransa ‹mparatoru XVI. Louis ile mektuplafl- Eren, Ahmed Cevad (1964), Selim III’ün Biyografisi,
m›fl ve oraya gönderdi¤i özel elçisi vas›tas›yla Fran- ‹stanbul.
sa’n›n geliflmifllik düzeyini yak›ndan izlemifltir. Tahta Kenan, Seyfi (Editör, 2010), Nizâm-› Kadîm’den Nizâm-›
geçti¤i s›rada Avusturya ve Rusya savafllar›n› sarayda Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, ‹stanbul.
olmas›na ra¤men dikkatlice takip etmeye çal›flm›fl ve Karal, Enver (1988), Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar›
Osmanl› askerinin düzensizli¤ini bizzat görme imkân›- Nizâm-› Cedit 1789-1807, (2. Bas›m) Ankara.
na kavuflmufltur. Bar›fl sonras›nda Viyana gönderdi¤i el- Karal, Enver (1999), Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar›,
çi Ebubekir Rat›p Efendi’nin didaktik sefaretnâmesi, (2. Bas›m) Ankara.
meflveret meclisleri ve devlet adamlar›n›n haz›rlad›¤› Karal, Enver (2000), Osmanl› Tarihi Nizâm-› Cedit ve
raporlar do¤rultusunda devletin kötü gidiflat›n› engelle- Tanzimat Devirleri (1789-1856), Ankara.
mek üzere bir ›slahat komisyonu kurmufl ve öncelikle Pakal›n, Mehmet Zeki (1983), Osmanl› Tarih Deyimleri
askerlik e¤itimi ve sanayisi hakk›nda giriflimlerde bulu- ve Terimleri Sözlü¤ü I-III, (3. Bas›m) ‹stanbul.
narak Nizâm-› Cedit denilen bir ›slahat program›n› tat- Serto¤lu, Midhat (2011), Mufassal Osmanl› Tarihi V,
bik etmeye bafllam›flt›r. Ankara.
Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk› (1942), Alemdar Mustafa Pafla,
‹stanbul.
5
Amaçlar›m›z
N
Avrupa’da bafl› çeken ‹ngiltere ve Fransa’n›n temel politikalar›n› ve 1807 Til-
sit Antlaflmas› ile Fransa’n›n Avrupa siyasetindeki dengeleri nas›l de¤ifltirdi¤i-
N
ni irdeleyebilecek,
Avrupa’daki güç yar›fl›n›n Osmanl› Devleti’nin d›fl iliflkilerine yans›mas›n›
analiz edebilecek ve Çanakkale Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti ve ‹ngiltere
N
aç›s›ndan önemini kavrayabilecek,
Osmanl›-Rus Savafllar›n› ve Osmanl› Devleti’nin devletleraras› iliflkilerde yal-
N
n›z kalmamak için sürdürdü¤ü çabalar› de¤erlendirebilecek,
Uluslar aras› dengeler bak›m›ndan Bükrefl Antlaflmas›’n›n önemini aç›klaya-
bileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Tilsit Antlaflmas› • Balkanlar
• Çanakkale Antlaflmas› • Bükrefl Antlaflmas›
• Bo¤azlar
‹çindekiler
• AVRUPA GÜÇ DENGES‹NDE
OSMANLI DEVLET‹’N‹N
Avrupa Güçleri ve YALNIZLAfiMASI
Osmanl› Tarihi Osmanl› Devleti: • ‹NG‹L‹ZLER’LE ‹TT‹FAK:
(1789-1876) Savafllar ve Antlaflmalar ÇANAKKALE ANTLAfiMASI
(1807-1812) (5 OCAK 1809)
• YEN‹DEN OSMANLI-RUS SAVAfiI VE
BÜKREfi ANTLAfiMASI
Avrupa Güçleri ve Osmanl›
Devleti: Savafllar ve
Antlaflmalar (1807-1812)
AVRUPA GÜÇ DENGES‹NDE OSMANLI DEVLET‹’N‹N

YALNIZLAfiMASI
Tilsit Görüflmeleri (9 Temmuz 1807)

III. Selim zaman›nda yaflanan Osmanl›-Rus ve Osmanl›-‹ngiliz savafllar›, zorunlu
olarak kurulan üçlü ittifak›n bozulmas› yüzünden bafllam›flt›. Osmanl› devlet adam-
lar›, Ruslar›n, Eflak ve Bo¤dan’› ans›z›n iflgal etmesini bir türlü kabullenemedikleri
için savafla karar verip, öncelikle Ruslar› yenilgiye u¤rat›p, Eflak ve Bo¤dan’› istila-
dan kurtarma amac›ndayd›. Ard›ndan hedefi büyütüp K›r›m’› da geri alarak, Kara-
deniz’deki Rus varl›¤›n› iyice s›n›rland›rmak istiyorlard›. Ancak bu suretle Bo¤azlar
ve ‹stanbul’u Rus tehdidinden kurtarmak mümkün olacakt›.
‹ngilizler’le savafl›n temelinde ise M›s›r sorunu vard›. ‹ngiliz donanmas›n›n Ça-
nakkale bo¤az›n› geçmeyi baflarmas›na ra¤men, ‹stanbul önlerinde hiçbir fley ya-
pamadan geri dönüp ‹skenderiye’yi iflgal etmesi, Osmanl›-‹ngiliz savafl›n›n fiilen
bafllamas›na sebep oldu.
Osmanl› Devleti’nin Frans›zlar’›n rakibi olan Rusya’ya savafl ilan etmesi, Na-
polyon’a ve Frans›z askerlerine zafer sa¤lad›. Osmanl›-Rus savafl›n›n bafllamas›n-
dan hemen sonra Ruslar, askeri güçlerinin büyük bir bölümünü Osmanl› s›n›rla-
r›na kayd›rmak zorunda kald›. Bu durumun yard›m›yla Frans›z-Rus Savafl›’nda
Rusya zor anlar yaflad›. Nitekim çat›flmalar›n en fazla k›z›flt›¤› Friedland savafl›n›
Frans›zlar kazand› (14 Haziran 1807). Böylece Napolyon flahsen çizdi¤i stratejiler-
de baflar›l› bir yönetim sergilemifl oldu. Bunun yan›nda Frans›z ordusu harp saha-
s›nda kazanmaya devam etti. Rus çar›n›n Frans›zlar’dan bar›fl istemesi üzerine Na-
polyon ile Çar I. Aleksandr bulufltu ve 9 Temmuz 1807’de Tilsit Bar›fl Antlaflma-
s›’n› imzalad›lar.
Tilsit Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan önemli sonuçlar› vard›. Buna
göre; Fransa, Osmanl› Devleti ile birlikte hareket etmekten vazgeçece¤i gibi, ‹stan-
bul’u Rusya ile bar›fl yapmaya zorlayacakt›. Buna karfl›l›k Rusya da Fransa ile ‹ngil-
tere aras›nda bir uzlaflma sa¤lanmas›na çal›flacakt›. Osmanl› yönetiminin Eflak ve
Bo¤dan’› Ruslara terk etmeye ikna edilece¤ine dair madde zaten Osmanl›-Rus sa-
vafl›n›n bafllamas›na sebep olan bir durumdu. Savafl› bafllatmas›na neden olan böy-
le bir maddeyi Napolyon’un antlaflmaya koymas›, Osmanl›lar aç›s›ndan dostça bir
yaklafl›m olarak de¤erlendirilmedi. Bu maddenin devam›nda, Fransa, Osmanl›
Devleti’ni ikna edemedi¤i durumda ise Rusya’ya askeri yard›mda bulunaca¤› ifade-
si yer al›yordu. Maddenin bu bendine göre Osmanl› Devleti’nin Eflak ve Bo¤dan’›

Ruslara terk etmemesi durumunda, Frans›z-Rus askeri ittifak›n›n da yolu aç›lm›fl
oluyordu.
Di¤er önemli maddelerden birisi ise Rusya’n›n Avrupa’da Fransa’ya verece¤i
desteklere karfl›l›k, Fransa’n›n da Osmanl› Devleti ile Ruslar aras›nda arac›l›k ede-
cek olmas›yd›. Bu madde Napolyon’un çizmeye çal›flt›¤› Avrupa ve Osmanl› stra-
tejisinin aç›k bir tezahürüdür: Avrupa’da Ruslar›n yard›m›n› temin etmek, Osmanl›
Devleti’ne flirin görünmek, Ruslar’dan yana hareket imkan›n› elinde tutmak.
Napolyon Bonapart’›n Ruslar› zay›flatmak için üzerinde durdu¤u di¤er bir ko-
nu da Lehistan krall›¤›n› yeniden diriltmekti. Ancak söz konusu antlaflmada Fran-
sa bu iste¤inden vazgeçmesine karfl›l›k, Ruslar da Dalmaçya, Cattaro ve Yedi Ada-
lar gibi Akdeniz’deki Frans›z iflgalini ve varl›¤›n› kabul edecekti. Öte yandan, Rus-
Osmanl› görüflmeleri bir sonuca ba¤lanmazsa Napolyon, Osmanl› Devleti’ne karfl›
Rusya’n›n yan›nda savaflaca¤› gibi topraklar›n› da Ruslar’la paylaflacakt›.
Tilsit’teki Frans›z-Rus görüflmeleri Napolyon Bonapart’›n Osmanl› Devleti’ne ve
topraklar›na bak›fl aç›s›n› ortaya koyuyordu. Rusya’y› ma¤lup etmifl olmas›na ra¤-
men, Avrupa’da Rus yard›m›na ihtiyac› vard› ve bunu Osmanl› düflmanl›¤›n›n ard›na
gizlemek istemiflti. Osmanl› Devleti’nin Bat›l› devletler karfl›s›nda “ittifak dengeleri”
kurmak zorunda kalmas›n› Fransa kendi ç›karlar›na alet etme siyasetini güdüyordu.
Bu durumu, Osmanl› Devleti yöneticilerine “özrü kabahatinden büyük” bir tarzda
izah ediyordu. III. Selim’in tahttan indirilmesi ve yerine IV. Mustafa’n›n geçmesi üze-
rine yeni yönetimi ve yeni süreci görmek istedi¤ini söylüyordu. Ancak Osmanl› dev-
let adamlar›, Napolyon’un bu davran›fl›n› ikiyüzlü bir davran›fl olarak de¤erlendiri-
yordu. ‹ngiliz ve Rus tehlikesine karfl› Fransa’y› da kaybetmemek için bu ikiyüzlülü-
¤e de zorunlu olarak göz yumuyorlard›. Fakat, bir y›l sonraki Erfurt görüflmelerinde
bu iki yüzlülük ayyuka ç›kt›. Her ne kadar Erfurt görüflmeleri Avrupa’n›n genel siya-
seti üzerine yap›l›yor olsa da Ruslar›n Osmanl› topraklar› üzerindeki emellerinin Na-
polyon taraf›ndan nas›l desteklendi¤ini ayan beyan ortaya koyuyordu.
Napolyon aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, kendisine Avrupa’da bafl a¤r›s› olan iki
D Ü fi Ü N E L ‹ M di¤er büyük devlet; Avusturya ve Prusya’n›n Rus sopas› ile korkutulmas› laz›md›.
Bunu sa¤lamak için de Tilsit Bar›fl Antlaflmas› esnas›nda Frans›z-Rus dostlu¤unun
alt yap›s› oluflturuldu. 12 Ekim 1808’de Rus Çar› I. Aleksandr ile Napolyon Bona-
S O R U
part aras›ndaS Oyap›lan
R U
Erfurt görüflmelerinde bu yak›nlaflma pekifltirildi.
D‹KKAT Napolyon yönetimindeki

D‹KKAT Fransa, Rusya’n›n stratejik hedeflerine uygun olan Rus Çar›’n›n
isteklerine karfl› gelmedi. Hatta zaman zaman Tilsit’teki antlaflma maddelerine at›fta bulu-
narak Osmanl› Devleti’ne olan dostluk ask›ya al›nd›. Rusya’n›n bu süreçte, yenilgi ald›¤›
N N
Fransa’ya yak›nlaflmas› karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin takip edece¤i tek bir siyaset kalm›fl-
t›. Zira Fransa ile dost kalarak Rusya savafl›n› bitirmek mümkün de¤ildi.
Fransa’n›n Arabuluculu¤u ve Osmanl›-Rus Antlaflmas›
Frans›z-Rus Savafl› s›ras›nda Osmanl› hükümetinin beklentisi, Rusya’n›n kesin bir
K ‹ T A P K ‹ T A P ve dolay›s›yla Rus bask›s›ndan kurtulmakt›. Ancak, geliflmeler
yenilgiyle u¤ramas›
tam tersi yönde geliflti. Fransa savafl› kazanmas›na ra¤men, Tilsit Anlaflmas›yla Os-
manl› aleyhine Rusya ile bir ittifak kurdu. Ancak, Napolyon da hemen Osmanl›
TELEV‹ZYON Devleti’ninT Edostlu¤unu
L E V ‹ Z Y O N kaybetmek istemiyordu. Antlaflman›n flartlar›ndan birisi de,
Ruslar›n Osmanl›larla bar›fl yapmas›n› sa¤lamakt›. Rusya ile savafl hali devam eden
ve her cephede çaresiz kalan Osmanl› hükümeti, Frans›zlar›n arabuluculuk talebiy-
le Rusya ile görüflmeler yapmaya bafllad›.
5. Ünite - Avrupa Güçleri ve Osmanl› Devleti: Savafllar ve Antlaflmalar (1807-1812) 91
Bu flartlar aras›nda yeniden bafllayan Osmanl› Rus Savafl›nda Osmanl› Devleti

hayli zor durumda kald›. Do¤u cephesinde Osmanl› ordusunun durumu iyi de¤il-
di. ‹stanbul’daki kar›fl›kl›klar da do¤u cephesinde duyulunca, ordunun morali büs-
bütün bozuldu ve Rusya karfl›s›nda neredeyse bozguna u¤rad›. Öte yandan, Rume-
li ordusu da hemen her cephede Ruslar karfl›s›nda büyük zorluklar yafl›yordu. Na-
polyon’un Çar› Osmanl›larla anlaflmaya zorlamas›, Osmanl› ordusunun tamamen
bozguna u¤ramas›n› engelledi. Sadrazam bu s›rada do¤an f›rsat› D Ü fi Ü Nde¤erlendirmek
EL‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
istedi. Fakat Rumeli’de Kalaflari’ye geçmesi üzerine savaflmak istemeyen yeniçeri-
ler, Yeniçeri A¤as› Pehlivan Pafla aleyhine ayaklanarak onu öldürdüler ve Silistre
S O R U S O R U
karargah›n› ya¤malamaya girifltiler (30 Temmuz 1807).
Bu kar›fl›kl›k s›ras›nda, ‹stanbul’da Napolyon’un talimat›n› yerine getirmek

D ‹ K K A T için çal›flan D‹KKAT
Frans›z elçisi Sebastiyani’nin öncülü¤ünde Rusya ile mütareke görüflmeleri bafllad›. Bab›a-
li daha önce III. Selim taraftar› oldu¤u için idama mahkum edilen Galip Efendi’nin tecrü-
N N
besinden faydalanmak için onun affedilip bu görevi yerine getirmesine karar verdi. Fran-
s›z Albay Guilleminot’un da kat›ld›¤› görüflmeler sonuç verdi. Galip Efendi ve Rus müzake-
reci General Laflkaref aras›nda Yergö¤ü çevresindeki Slobozia’da AMAÇLARIMIZ
26 A¤ustos 1807’de bir AMAÇLARIMIZ
mütareke metni imzaland›. 7 maddeden oluflan ve gelecek y›l›n Nisan ay›na kadar geçerli-
li¤i olan anlaflma metni Osmanl›lar› bir nebze de olsa rahatlatt›.
Buna göre, Eflak ve Bo¤dan gibi iflgal alt›ndaki yerler otuz befl gün içinde Rus-
ya taraf›ndan boflalt›lacakt›. Osmanl› ordusu nihai bir bar›fl antlaflmas› imzalanana
kadar bu yerlere asker sevk edemeyecekti. Osmanl›lar sadeceT E‹smail, L E V ‹ Z Y O‹brail
N ve Ka- TELEV‹ZYON
las’ta bir miktar asker bulundurabilecekti. Rus askerleri çekildikçe Osmanl› asker-
leri Tuna’n›n karfl› k›y›s›na geçebileceklerdi. Rus donanmas› iflgal etti¤i Bozcaa-
da’y› boflaltacak ve Bo¤azlar› abluka alt›nda tutmayacakt›. Buna karfl›l›k Osmanl›
Devleti de, Rus donanmas›n›n Bo¤azlar’dan Karadeniz’e girip ç›kmas›na izin vere-
cekti. Ruslar ayr›ca Osmanl› taraf›n›n, isyanc› S›rplarla da mütareke yapmas› konu-
sunda bask› yapt›lar. Ancak, bu flart›n ileri sürülmesi devletler hukukuna ayk›r› idi.
Zira, devlet kendi tebaas› ile nas›l bir mütareke yapabilirdi? Ruslar bu durumu dik-
kate alarak isyanc› S›rplar aras›nda bir miktar Rus tebaas›n›n da oldu¤unu ileri sür-
düler. Neticede bar›fl antlaflmas› imzalanana kadar S›rplarla da mütareke ilan edil-
di. Ard›ndan Osmanl› ordusu k›fllamak üzere Edirne’ye do¤ru hareket etti.
Ruslarla bir ateflkes antlaflmas› yap›lmas›nda Frans›z elçi Sebastiyani’nin önemli
rolü vard›. Osmanl› Devleti’ni düfltü¤ü zor durumdan adeta kendisinin kurtard›¤›n›
düflünen Sebastiyani, devletin iç iliflkilerine de kar›flmak gibi kabul edilemez davra-
n›fllar sergiledi. Baz› valilikler için tayin ve azil talepleri bile öne sürdü. Bu flekilde
devletin iç ifllerine müdahale edilmesi, Bab›ali’nin otoritesini hiçe saymak demekti.
Bab›ali de bir nevi otoritesini göstermek ve siyasi kargaflaya son vermek için bir di-
zi idam karar› verdi. Sebastiyani ile yak›n iliflkileri olan Divan-› Hümayun tercüma-
n› Aleko Bey (Alexandre Sutzo) de ayn› flekilde görevi d›fl›na ç›karak baz› devlet ifl-
lerine müdahale etmeye bafllam›flt›. Bu davran›fllar›ndan dolay› Aleko Bey idam
edildi. Asl›nda bu Frans›zlar›n Osmanl› iç ifllerine kar›flmalar›na bir cevap idi. Bu ge-
liflmeye Sebastiyani çok sert bir tepki gösterdi ve Bab›ali’de s›k›nt› yaratt›. Kabakç›
isyan›n›n önde gelenlerden biri olan Kazanc› Mustafa, o s›rada ele geçirdi¤i Gümüfl-
hane emaneti görevinde Bab›ali’nin otoritesi d›fl›na ç›k›yordu. Daha fazla nüfuz sa¤-
lamas›ndan çekinildi¤i için onun hakk›nda da idam karar› verildi ve uyguland›. Öte
yandan, yukar›da belirtildi¤i gibi Reisülküttap Galip Efendi hakk›nda da idam kara-
r› verilmifl ancak kendisine duyulan ihtiyaç dolay›s›yla affedilmiflti. Bütün bu idam
kararlar›n›n anlam›, iç ve d›fl ifllerde çaresiz kalan ve otorite sa¤lamakta güçlük çe-
ken Bab›ali’nin son derece riskli politik kararlar almak zorunda kalmas›yd›.
Di¤er taraftan Rus Çar› I. Aleksandr, bu anlaflmay› onaylamad›. Osmanl› Devle-
ti ile bar›fl görüflmelerini kesti. Ancak Fransa’n›n talebine uyarak Eflak’› boflaltt›.
Rusya, ‹ngiltere ile Fransa aras›nda arabuluculuk girifliminde bulundu. ‹ngiltere
Avrupa’da as›l rakibi olarak Fransa’y› görüyordu. Bu bak›mdan Fransa’yla anlafl-
mak yerine bu ciddi rakibinin güç kaybetmemesi için karfl› saflarda olmay› tercih
etti ve Rusya’ya olumsuz cevap verdi. Rusya ise bu geliflmeden sonra, Fransa’ya
daha fazla yak›nlaflt›. Asl›nda has›m iki devlet olan Rusya ve Fransa, Osmanl› top-
raklar›n› paylaflmak üzere diplomatlar› vas›tas›yla anlaflmaya çal›fl›yordu.
Fransa ve Rusya’n›n anlaflmas›ndan rahats›z olan Osmanl› Devleti, söz konusu
planlardan haberdar olmasa bile kendi kaderiyle ilgili olumsuz kararlar› tahmin
edebiliyordu. ‹stanbul’un elinde Fransa’ya alternatif olarak, ‹ngiltere ile ittifak se-
çene¤i vard›. Bu yöndeki imkanlar de¤erlendirildi ve Üçlü ‹ttifak’›n bozulmas›ndan
sonra Osmanl›-‹ngiliz münasebetlerini tekrar kurma yoluna gidildi. Böylece, yeni
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEittifak› antlaflmas› yap›ld› (1809). Asl›nda bu süreçte, II. Mah-
bir Osmanl›-‹ngiliz
mud’un daha flehzadeli¤inden beri vaatlerini takip etti¤i Fransa’ya karfl› duydu¤u
D Ü fi Ü N E L ‹ M kuflkular›nD Üönemli
fi Ü N E L ‹ M
etkisi oldu. Zira, Sebastiyani’den sonra ‹stanbul’da bulunan
Frans›z maslahatgüzar›na her vesile ile, Fransa ‹mparatoru’nun sadece söz verdi¤i,
fakat davran›fllar› ile Osmanl› menfaatlerine karfl› siyaset takip etti¤inin mesaj› ve-
S O R U S O R U
rilip, yeni aray›fllar›n içinde olundu¤u anlat›lmaya çal›fl›ld›.
SIRA
D ‹ K S‹ZDE
KAT SIRA
Osmanl› Devleti KS‹ZDE
D ‹ K aleyhine
AT Napolyon’un Rusya ile pazarl›klar›: ‹ki taraf aras›nda konuflulan
konular çok hayali maddeleri bar›nd›r›yordu demek mübala¤a olmaz. Bir tasar›ya göre,
Eflak, Bo¤dan ve Bulgaristan Rusya’ya b›rak›l›rken; Arnavutluk, Mora ve Girit Fransa’ya ve-
N N
SIRA
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
rilecekti. Avusturya’n›n pay›na ise Bosna b›rak›lm›flt›. S›rbistan ise bir Avusturya prensi yö-
netiminde ba¤›ms›z bir devlet olacakt›. Daha genifl bir paylafl›m› konu edinen di¤er tasar›-
S O R U
AMAÇLARIMIZ da ise taraflarS önceki
O R U paylafl›lan yerlere ek olarak Osmanl› topraklar›n›n daha önemli par-
AMAÇLARIMIZ
çalar› üzerinde pazarl›k ettiler. Var›lan sonuca göre Rusya, Trakya ve ‹stanbul’u al›yordu.
D‹KKAT Fransa ise EgeD ‹adalar›,
K K A T Suriye ve M›s›r’›, Avusturya da Makedonya’n›n bir k›sm›yla Selanik’i
K ‹ T A P K ‹ ‹stanbul
alacakt›. Fakat, T A P ve Bo¤azlar›n Ruslara b›rak›lmas›na Napolyon raz› olamad›. An-
lat›lanlara göre Napolyon, ‹stanbul’un tek bafl›na bir imparatorluk kadar önemli oldu¤u-
N N
nu belirtip Marsilya’n›n bir kap›s›n›n da Bo¤azlar oldu¤unu söylemiflti.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ 1800’lü y›llar›n
SIRAbafllar›nda
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ Avrupa’daki ittifaklarda ‹ngiltere ve Fransa’n›n bafl› çekmesini
1 neye ba¤l›yorsunuz?
KD Ü‹ fi ÜT NAE L P‹ M DKÜ fi‹ ÜTdönüm
Rusya tarihinin N EAL ‹ PM noktalar› hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Nicholas V. R›asanovsky-
Mark D. Steinberg, (2011), Rusya Tarihi, (çeviren Figen Dereli), ‹stanbul.
S O R U S O R U
TELEV‹ZYON Osmanl›-Rus
T E L E V ‹ Z Y OSavafl›’n›n
N Devam› (1809-1810)
‹spanya’da baflar›s›z olan Napolyon, ‹ngiltere karfl›s›nda pozisyonunu korumak
D‹KKAT D‹KKAT
için Do¤u Avrupa’da Rusya ile anlaflmaya çal›flt›. Nitekim, Rus Çar› ve Napolyon,
Prusya’daki Erfurt kentinde buluflarak Avrupa politikalar›nda ortak ad›m atmaya
N N
‹ N T E RS‹ZDE
SIRA NET ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
karar verdiler. 12 Ekim 1808’de imzalad›klar› antlaflma ile Avrupa’daki dengeleri
yeniden sarst›lar. ‹ngiltere’ye karfl› Fransa’ya verdi¤i destek sayesinde Rusya, Eflak
ve Bo¤dan’›n yan›nda, Finlandiya’y› da topraklar›na katacakt›. Fransa ise ‹span-
ya’da krall›k hanedan›n de¤ifltirilmesini Rusya’ya kabul ettirdi. Ayr›ca taraflar bu
maddeler çerçevesinde ‹ngiltere’yi de resmen bir bar›fl anlaflmas›na zorlayacakt›.
Öte yandan, Rusya ile Osmanl› Devleti’nin savafl hali sürüyordu. 1808’de ya-
p›lan mütareke sonras›nda ve Yafl kentinde devam eden bar›fl görüflmelerinden
hiçbir sonuç ç›kmad›. ‹stanbul’daki ihtilal ve kar›fl›kl›klar› kendileri aç›s›ndan
yeni bir f›rsat olarak gören Ruslar, Eflak ve Bo¤dan’›n kendilerine b›rak›lmas›
konusunda taviz vermek istemediler. Reisülküttap Galib Efendi baflkanl›¤›ndaki
Osmanl› diplomatlar› müzakereyi tek tarafl› olarak keserek kenti terk ettiler.
Rusya zaten bölgedeki iflgallerine devam etmek istedi¤i için ‹smail, ‹brail ve
Yerköy taraflar›na asker göndererek bu diplomatik manevraya askerî karfl›l›k
verdi (Nisan 1808).
Rus tehlikesi büyürken ‹stanbul’da sadaret makam›nda bir de¤ifliklik yapma ge-
re¤i duyuldu. 21 Kas›m 1808’de sadrazam olan Memifl Pafla azledilip yerine eski
sadrazamlardan olup o s›rada Halep valisi olan Yusuf Ziya Pafla getirildi (1 Ocak
1809). Yusuf Ziya Pafla ‹stanbul’a gelir gelmez hemen savafl haz›rl›klar›n› bafllatt›.
Savafl konusunda toplanan bir istiflare meclisinde ordunun Rumeli’ye hemen hare-
ket etmesine karar verildi. Temmuz ay›nda Sancak-› fierif’i teslim alan seksen ya-
fl›ndaki Sadrazam Yusuf Ziya Pafla, ordunun bafl›nda Edirne’ye do¤ru hareket etti.
Yusuf Ziya Pafla, Frans›zlar›n M›s›r’dan ç›kar›lmas› için yap›lan savafllara kat›lm›fl
ve pek baflar›l› olamam›flt›. Yeniçeriler ise disiplinden uzak, modern savafl teknik-
leri hakk›nda bilgisiz ve yeteneksiz bir durumdayd›. Davutpafla’dan Edirne’ye do¤-
ru yola ç›kan yeniçeri ordusunun mevcudu dört bini silahl› savaflç› birlikler olmak
üzere toplam befl bin neferdi. Rus ordusu ise bafllar›nda askeri alanda isim yapm›fl
komutanlar› bulunan, silah aç›s›ndan sorunsuz, e¤itim kapasitesi bak›m›ndan bat›-
l› metot ve teknik bilgilerle donanm›fl birliklerden olufluyordu.
Osmanl› ordusu Serdar-› ekrem Sadrazam Yusuf Pafla kumandas›nda savunma
a¤›rl›kl› bir plan ile fiumnu’da karargâh kurdu. Savafl›n ilk çarp›flmalar›, Ruslar›n
Tuna nehrinin sa¤ k›y›s›na geçmeleri ile Sa¤ kolda cereyan etmifltir. Bu arada Rus
ordusunda beklenmedik bir geliflme oldu ve komutan Prozorvski öldü. Onun ye-
rine Gürcü as›ll› olup çok h›rsl› ve ac›mas›z kiflili¤i ile tan›nan Ba¤rat›yan geçti. Rus
ordusu yeni komutan›n taarruz emirleriyle Maçin, Köstence ve H›rsova üzerine yü-
rüdü. Rus ordusunun durumu genel taarruza dönüflmüfltü. Rus komutan ordular›-
n› ikiye ay›rm›fl bir k›sm› Dobruca üzerinden Varna’ya hareketSIRA S‹ZDE di¤er k›s-
ederken, SIRA S‹ZDE
m› da Osmanl› ordusu ile çarp›flmaya devam etmekteydi.
Rus generalinin ordusunu ikiye bölmesi, özellikle Varna’daki kolunun deniz-
den Osmanl› kuvvetlerini s›k›flt›rmaya yönelmesine karfl›l›k fiumnu’daki baflar›l› sa-
vunma, ilk sald›r›lar›n› bofla ç›kard›. Ancak Tuna kolunda devam eden savaflta
Hüsrev Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu Rasvat’ta a¤›r bir yenilgi S O R U ald›. Bu ye- S O R U
nilgi Ruslar›n Silistre’yi kuflatmas› ile sonuçland›. Silistre’de savunma hatt›n› olduk-
ça iyi tahkim etmifl olan Pehlivan ‹brahim A¤a baflar›l› bir savunma D ‹ K Kyapt›
AT ve Rusla- D‹KKAT
r›n Silistre muhasaras›n› kald›rtt›. ‹brahim A¤a’n›n bu baflar›s›ndan sonra Ruslar iki
saat mesafelik bir noktaya kadar geri çekildi. Bu mevkide de yap›lan meydan sa-
N N
vafl›nda Osmanl› ordusu yine baflar›l› oldu. Bu meydan savafl›ndaki baflar›da ayan-
lar›n yard›ma gelmesi yan›nda, Sadrazam kuvvetlerinin de yard›ma kat›lmas›n›n
büyük etkisi olmufltu. Neticede Ruslar önce Silistre’ye oradanAMAÇLARIMIZ
da Eflak’a çekilmek AMAÇLARIMIZ
zorunda kald›lar.
Osmanl›-Rus Savafllar›n›n tümü hakk›nda flu kitab› okuyunuz: A.B.

K ‹fiirokorad,
T A P (2009), K ‹ T A P
Ruslar›n Gözünden 240 Y›l K›ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar›: K›r›m-Balkanlar-93
Harbi ve Sar›kam›fl, ‹stanbul.
‹NG‹L‹ZLER’LE ‹TT‹FAK: ÇANAKKALE ANTLAfiMASI

(5 OCAK 1809)
Napolyon ‹spanya’da baflar›l› olamay›nca yeni bir manevra yapt›. Durumunu dü-
zeltmek için Avrupa’n›n do¤usunda Rus Çar› ile görüflmeleri öncelemeye bafllad›.
Tilsit Antlaflmas›’n›n ard›ndan Erfurt’ta Rusya ile Avrupa siyaseti üzerine görüflür-
ken Osmanl› Devleti’ni rahats›z eden antlaflmalar yapmas›, Osmanl› Devleti’ni ol-
dukça kayg›land›rd›. Osmanl›lar aç›s›ndan, hem Rusya ile savafl›n devam etmesi,
hem de Napolyon’un Osmanl› Devleti üzerine oyunlar›n› sürdürmesi yeni bir müt-
tefik ihtiyac›n› do¤urdu. Avrupa’da yaln›z kalmak istemeyen ‹stanbul siyaseti, ‹n-
gilizlere yönelmeye mecbur oldu. Her ne kadar Napolyon Osmanl› Devleti ile ara-
y› açmak istemese de Sultan II. Mahmud bofl vaatlerden b›kt› ve alternatif politika-
lar aray›fl›na girdi. ‹stanbul’da Frans›z temsilcileri ile so¤uk rüzgarlar esmeye bafl-
lad›. Onlar da iflas eden siyasetlerinin fark›nda idiler ve bofluna Sultan II. Mah-
mud’u ikna etmeye çal›fl›yorlard›.
Asl›nda geliflmeler Osmanl› kamuoyunu da Fransa aleyhine dönüfltürmüfltü. Ni-
tekim, k›sa haberleflmeler neticesinde Osmanl› Devleti ad›na Vahid Efendi ile ‹ngi-
liz elçisi Rober Ader Çanakkale aç›klar›nda bekleyen ‹ngiliz donanmas›nda görüfl-
mek üzere bulufltular. Yap›lan görüflmeler neticesinde, 5 Ocak 1809 tarihinde iki
taraf aras›nda “Kala-i Sultaniye/Çanakkale” Antlaflmas› imzaland›. Osmanl› Devleti
ile ‹ngiltere aras›nda yap›lan bu bar›fl antlaflmas›n› Avusturya elçisi de destekledi.
Bu antlaflma Osmanl› Devleti’ni siyaseten rahatlat›rken Frans›zlar› da Osmanl› siya-
setinden d›fllad›. Söz konusu antlaflmada ‹ngiliz ticari ç›karlar› ön plana ç›ksa bile
‹ngilizlerin Osmanl› topraklar›na sald›r› ihtimalini azaltt›.
Osmanl› Devleti’nin Avrupa güç dengeleri aras›nda yeni bir tarafta yer almas›-
n› sa¤layan Çanakkale Antlaflmas›’n›n önemli maddeleri flunlard›:
1) Bu antlaflma imzaland›¤› tarihten itibaren Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere ara-
s›nda hiçbir düflmanl›k olmayacak, iki taraf›n elindeki esirler engel ç›kar›l-
madan en k›sa zamanda mübadele edilecek.
2) ‹mza tarihinden otuz bir gün sonra, halen ‹ngiltere’nin iflgal etti¤i Osman-
l› topraklar› varsa, bu yerler hemen iade edilecek.
3) Osmanl› Devleti’nin elinde tevkif edilmifl ‹ngiliz tüccar›na ait mal ve eflya
varsa tamamen iade ve teslim edilecektir.
4) ‹ngiltere’nin daha önce Osmanl› Devleti ile imzalam›fl oldu¤u antlaflman›n
esaslar› ve Karadeniz ticareti gibi önceden elde edilen imtiyazlar› (kapitü-
lasyonlar vb) ve ilgili maddeleri feshedilmemifl gibi yürürlükte olacakt›r.
5) Osmanl› topraklar›nda ve limanlar›nda ‹ngiliz tüccarlara izin verildi¤i gibi,
‹ngiliz toprak ve limanlar›nda da Osmanl› tebaas› ve tüccar›na ayn› kolay-
l›klar gösterilip dostça münasebetlerde bulunulacakt›r.
6) Eskiden uyguland›¤› flekilde ‹ngiltere Osmanl› gümrüklerinde yine yüzde
üç gümrük vergisi ödemeye devam edecektir.
7) ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçileri di¤er devlet elçilerinin haiz oldu¤u imtiyaz ve
itibara mazhar olacak, buna karfl›l›k Osmanl› Devleti’nin ‹ngiltere’deki el-
çisi de ayn› muameleyi görecektir.
8) Osmanl› tüccar›n›n ifllerini görmek ve haklar›n› korumak üzere Malta ve
‹ngiltere memleketlerinde ihtiyaç duyulan yerlerde flehbenderliklerin ku-
rulmas› kabul edilmifltir. Buralardaki Osmanl› görevlileri için Osmanl›
Devleti’nde ‹ngiliz konsoloslara sa¤lanan muafiyetler ayn› flekilde sa¤la-
nacakt›r.
9) ‹ngiliz elçi ve konsoloslar›n›n hizmetinde bulunan tercümanlar ve bunla-

ra verilecek beratlar›n verilifl biçimi belirlenmifltir.
10) ‹ngiliz patenti Osmanl› tebaa ve tüccar›ndan herhangi bir kifliye izinsiz ve-
rilmeyecektir.
11) Bo¤azlar›n savaflta ve bar›flta yabanc› devlet savafl gemilerine geçifl izninin
verilip verilmeyece¤i konusu Osmanl› Devleti’ne ait olacakt›, ‹ngiltere bu
duruma müdahale etmeyecekti.
Çanakkale Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan en önemli maddesi bu
son maddedir. Bu maddeye göre, Bo¤azlar›n yabanc› ülke donanmalar›na kapal›
tutulmas› sa¤land›. Bo¤azlar›n hâkimiyeti konusunun Osmanl› Devleti’ne ait bir ta-
sarruf oldu¤u ‹ngiltere taraf›ndan teyit edildi. Di¤er taraftan, ‹ngiltere
D Ü fi Ü N E L hükümeti
‹M bu D Ü fi Ü N E L ‹ M
durumu kabullenmekle birlikte, devletleraras› hukuka ait bir belgeye söz konusu
maddeyi kendisi sokarak, f›rsat ç›kt›¤› zaman da kendisinin de¤ifltirebilmesine de
S O R U S O R U
zemin haz›rlad›.
D ‹ K kabul
‹ngiltere’nin Bo¤azlar›n Osmanl› Devleti tasarrufuyla kapal› tutulmas›n› K A T etmesinde, D‹KKAT
Napolyon’un Avrupa’da tatbik etti¤i kara muhasaras›n›n kendileri aleyhinde ciddi bir ge-
N N
liflme göstermesi de önemli bir rol oynad›. Kara muhasaras› bu maddeyle ‹ngiltere lehine,
Fransa’n›n ise aleyhine bir aç›k vermifltir.
Ayn› antlaflman›n devam›nda Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ne AMAÇLARIMIZ

savafl açma ihtima- AMAÇLARIMIZ
li de gündeme gelmiflti. Bu olas›l›k için de ek maddeler üzerinde anlaflma sa¤lan-

d›. Bunlardan ikisi do¤rudan Frans›z-Osmanl› Devleti iliflkilerine, birisi ‹ngiltere-
M›s›r sorununa, birisi de Osmanl›-Rus savafl›na iliflkin olan dört maddelik bir me-
tindi. Baz› tarihçilerin Osmanl›-‹ngiliz antlaflmas›n›n gizli maddeleri olarak ifade et-
tikleri maddeler flunlard›r:
1. Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ne savafl açmas› durumunda ‹ngilizler Osmanl›
Devleti’ne yard›m etmek için Osmanl›n›n Akdeniz ve di¤er k›y›lar›nda al›na-
cak tedbirlere dair görüflmeler yapacakt›. Söz konusu görüflmeler ‹stan-
bul’da yap›lacakt›. ‹NTERNET ‹NTERNET
2. Fransa’n›n düflmanca tutum sergilemesi ve buna devam etmesi durumunda
‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nin özellikle Bosna ve Dalmaçya k›y›lar›nda yapa-
ca¤› istihkâm art›r›c› çal›flmalar›nda askeri mühimmat yard›m›nda bulunma-
y› taahhüt ediyordu.
3. ‹skenderiye’nin ‹ngiliz iflgalinden tahliyesi esnas›nda ‹ngiliz kumandanlar›
ile Osmanl› devlet adamlar›n›n yapt›klar› antlaflma maddeleri gözden geçiri-
lip tekrar düzenlenecekti.
4. E¤er ‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nden önce Ruslarla bir antlaflma yapar ise ‹n-
giltere, Rusya ve Osmanl› Devleti aras›nda Osmanl› Padiflah›n›n flan›na lay›k
bir antlaflma yapacaklard›.
Antlaflma maddelerinden de anlafl›laca¤› üzere Osmanl› Devleti, Rusya ile ant-
laflma ihtimalini de gündemine alm›flt›r. Di¤er yandan, Fransa’n›n fliddetle karfl›
ç›kmas›na ra¤men, söz konusu bar›fl antlaflmas›n› da imzalamaktan kaç›nmam›flt›r.
Bu anlaflmadan sonra, Üçlü ‹ttifak’›n bozulmas› üzerine ‹stanbul’u terk eden ‹ngi-
liz elçisi tekrar ‹stanbul’a dönerek görevini sürdürmüfltür.
Çanakkale Antlaflmas›’n›n 11. Maddesi Bo¤azlar meselesinin önemli bir aflama-
s›d›r. Bu maddeye göre bar›fl zaman›nda Bo¤azlar›n yabanc› savafl gemilerine ka-
pal› tutulmas› hükmü Osmanl› Devleti’nin eskiden beri benimsedi¤i önemli bir ku-
ral› idi. Bu kural yap›lan antlaflmayla ‹ngiltere’ye de kabul ettirildi. Bu maddeye

göre Osmanl› Devleti hiçbir yabanc› devletin savafl gemilerine Bo¤azlar› açmama-
y› taahhüt etmekteydi. Böylece Osmanl› Devleti o ana kadar hükümranl›k hakk›
gere¤i ba¤›ms›z otoritesiyle ortaya koyup uygulad›¤› bir kural›, di¤er devletler hak-
k›nda da geçerli k›lmay› kayda ba¤lam›flt›. Osmanl› lehinde görülen bu durum,
SIRA S‹ZDE esas›nda Osmanl›
SIRA S‹ZDE Devleti’nin iç hukukuna ait olan bir konuyu, yani Bo¤azlar›n ka-
SIRA S‹ZDE
pal›l›¤› ilkesini devletleraras› bir belgeye tafl›d› ve devletin açma veya kapamas›
SIRA S‹ZDE
hakk›ndaki mutlak karar ve tasarruf yetkisi bir ölçüde baflka devletler ile yapt›¤›
antlaflmaya ba¤land›. Bu bak›mdan, 5 Ocak 1809 tarihli Çanakkale Antlaflmas›, Bo-
D Ü fi Ü N E L ‹ M ¤azlar’da devletleraras›
D Ü fi Ü N E L ‹ M müdahalelere sebep olacak olan 14 Temmuz 1841 tarihli
S O R U S O R U
Londra Antlaflmas›’n›n da öncüsü olarak görülmektedir.
S O R U S O R U
D‹KKAT Çanakkale (Kala-i
D ‹ K K ASultaniye)
T Antlaflmas›, Bo¤azlar›n statüsünde önemli de¤iflikliklere se-
bep olmufltur. En önemli sonucu, ilkesel olarak Bo¤azlar›n kapal›l›¤›d›r. Ancak bu durum,
D‹KKAT D‹KKAT
daha önce sadece Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda bir sorun iken ‹ngiltere’nin bu giri-
N N
flimi ile art›k uluslararas› bir sorun haline gelmifltir. Osmanl› Devleti bu antlaflmadan son-
N N
ra her seferinde Bo¤az’›n kapal›l›¤›n› her uluslararas› sorunda tekrar tekrar kabul ettir-
AMAÇLARIMIZ mek durumunda kalm›flt›r. Bu antlaflma ayn› zamanda Bo¤azlar ve Osmanl› Devleti üzerin-
AMAÇLARIMIZ
deki ‹ngiliz-Rus rekabetini de gün yüzüne ç›karm›flt›r. Söz konusu rekabet, ayn› zamanda
Bo¤azlar üzerine di¤er devletlerin de ilgisini çekmifltir.
K ‹ T A P Bo¤azlar Meselesi
K ‹ T AvePÇanakkale Antlaflmas› hakk›nda daha fazla bilgi için flu kitab› mutla-
ka okuyunuz: Cemal Tukin, (1947), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Devrinde Bo¤azlar Mesele-
TELEV‹ZYON si, ‹stanbul.
TELEV‹ZYON
YEN‹DEN OSMANLI-RUS SAVAfiI VE BÜKREfi
‹NTERNET
ANTLAfiMASI
‹NTERNET
‹NTERNET Osmanl›‹ N TRus-Savafl›

ERNET (1810-1812)
Asl›nda 1806 y›l›ndan bafllayan Osmanl›-Rus Savafl›, 1809 y›l›nda duraklar gibi ol-
du. Ancak daha sonra tekrar devam etti ve 1812 y›l›na kadar nihayete ermedi. Bu
süreç Napolyon’un Avrupa’daki savafllar› esnas›nda, ‹ngiltere ve Rusya’n›n bütün
gayretine ra¤men Fransa’n›n yan›nda yer alma iste¤i ve Üçlü ‹ttifak’›n diplomatik
bir kriz neticesinde bozulmas› ile bafllad›¤› daha önce de vurgulanm›flt›. Ruslar›n
iddias›na göre, Osmanl›-Rus Savafl›, Osmanl› Devleti’nin Yafl Antlaflmas›’n›n mad-
delerine ayk›r› olarak Eflak ve Bo¤dan voyvodalar›n› görevden almas›yla bafllad›.
Yafl kasabas›ndaki görüflmeler de sonuç vermeyince ‹stanbul’daki kargaflay› f›r-
sat bilen Ruslar, Eflak ve Bo¤dan’›n kendilerine b›rak›lmas› konusunda ›srarlar›ndan
bir türlü vazgeçmiyorlard›. Osmanl› murahhas› Galip Efendi’nin, müzakerelerin iler-
lememesi üzerine bu durumu protesto amac›yla ‹stanbul’a dönmesi ters tepen bir
manevra idi. Ruslar›n buna cevab›, Yergö¤ü ve ‹brail taraflar›n› iflgal etmek oldu.
Di¤er taraftan, ‹brail’in teslim olmas›n› istemesi üzerine kale komutan›n›n mü-
kemmel bir savunmayla karfl›l›k vermesi, Ruslar’da flaflk›nl›k yaratt›. Hatta, zaman
zaman huruç hareketiyle sald›r›ya geçen kale komutan›, Ruslara büyük zayiat ver-
diriyordu. Bunun üzerine Ruslar, muhasaray› kald›rmak zorunda kald›lar. Benzer
bir savunma da Yergö¤ü bölgesinin muhasaras› esnas›nda yafland›: Tuna üzerin-
den yard›m›n gelmesini de dikkate alan Ruslar, buradaki muhasaray› da kald›rmak
zorunda kald›lar. Ancak ‹smail üzerindeki muhasara devam etmekte idi. Hatta Rus-
lar›n esas ordular›n› Tuna üzerinden sevk etmek üzere olduklar›na iliflkin duyum-
lar da ‹stanbul’a gelmekteydi.
Bu duruma tedbir olarak, önce tecrübeli ve yafl› sekseni bulmufl olan Ziya Pafla
Serdar-› ekrem tayin edildi. ‹stanbul’daki haz›rl›klar› tamamlad›. ‹htiyar olmas›na
ra¤men Serdar-› ekrem olarak Edirne’ye do¤ru yola ç›kt›. Ruslar da Tuna nehrini
geçmiflti. Silistre’ye kadar gelip muhasara etmifllerdi. Köstence ve H›rsova’y› iflgal ile
ilerleyen Ruslar›n umumi taarruzu sonucunda meydan savafl› bafllad›. Tatariçe mev-
kiinde meydana gelen savafl g›rtlak g›rtla¤a bir hal ald›. Savafl›n en kritik an›nda Te-
pedelenli o¤lu Muhtar Pafla’n›n yetiflmesi ile savafl› Osmanl› Devleti kazanm›flt›. Tatariçe Savafl›: Osmanl›-
Rus Savafl›, 1809 y›l›
Uzun zamand›r muhasara alt›ndaki ‹smail ve ‹brail kaleleri zahiresizlik ve mühim- boyunca devam etmiflti.
mats›zl›k yüzünden teslim olmak zorunda kalm›flt›. Ancak bu teslimden Ruslar›n Ruslar Tatariçe isimli yerde
Osmanl› Ordusu ile büyük
hiçbir kazanc› olmad›. Çünkü bu süreçte oldukça büyük kay›plar vermifllerdi. bir meydan savafl›na giriflti.
Osmanl› askerleri bu
savaflta cesaret ve
Ruslar›n Balkanlar’da ‹lerlemeleri kahramanl›klar›n›
Ruslar 1810 y›l› bahar›nda, yeni baflkomutanlar› Kamenski idaresinde olarak Bal- sergileyerek güçlerini
kan›tlad›lar. Savafl bütün
kanlar›n kuzeyinde üç koldan büyük bir taarruza bafllad›lar. Dobruca’da toplanan fliddetiyle sürerken
Ruslar Edirne, Silistre, fiumnu ve Ni¤bolu üzerinden sald›r›ya geçtiler. Özellikle Tepedenlizade Muhtar
Pafla’n›n yard›mc›
Ni¤bolu üzerinden yap›lan sald›r› çok fliddetli oldu ve ordunun moralini bozdu. kuvvetlerle Osmanl›
Ancak Osmanl› Ordusunun Lofça savunmas› baflar›l› olmufltu. En az›ndan moral ordusunun yard›m›na
yetiflmesi, savafl›n
aç›dan yeterli bir savunma idi. neticesine tesir etti. Osmanl›
‹ki kol halinde ilerleyen Rus ordusu komutan› Kamenski Sadrazam ve Serdar-› ordusu bu sayede önemli bir
zafer kazand›. Ruslar ise
ekrem Yusuf Ziya Pafla’n›n mütareke teklifine, ma¤rur bir flekilde ancak devletinin a¤›r kay›plar vererek Silistre
öne sürdü¤ü tüm koflullar kabul edilirse savafl› b›rakaca¤› karfl›l›¤›n› verdi ve fium- önlerindeki istihkamlar›na
nu üzerine yürüdü. Hatta, “fiumnu’yu ald›ktan sonra, bar›fl görüflmelerini ‹stanbul s›¤›nd›lar (24 Ekim 1809).
Bir müddet sonra da
önlerinde yapaca¤›z” gibi fütursuz ifadelerde bulunuyordu. Ancak fiumnu’da bü- kendileri için daha güvenli
yük bir ma¤lubiyete u¤rad› (4 A¤ustos 1810). Bundan sonra Rus ordusu Rusçuk’a olan Tuna nehrinin Eflak
taraf›na geçtiler.
do¤ru çekilmek zorunda kald›. Varna önlerine yard›ma giden Osmanl› donanmas›
da Ruslar›n mevzi mevzi çekilmelerine neden oldu. Rusçuk’taki muhasaray› çözüp
oradan da ç›kmak mecburiyetinde kalan Rus ordusu Silistre’ye çekildi. Ruslar çe-
kilirken flehirleri yak›p y›k›yorlard›. Ancak baflka bir koldan sald›r›ya geçmekten
de kaç›nm›yorlard›. Çünkü bu esnada S›rplar da isyan etmiflti. Ruslar bu karmafl›k
ortamdan faydalanarak Rusçuk, Yergö¤ü ve Ni¤bolu’yu zabt ettiler, hatta Lofça’ya
kadar ilerlediler. Rusçuk’a sald›ran Rus ordusuna karfl› koymak için yard›ma giden
Halil Pafla ordusu ise Batin civar›ndaki meydan savafl›nda a¤›r bir yenilgi ald›. Ha-
lil Pafla hayat›n› kaybetti. Al›nan ma¤lubiyette, komuta kademesinin yerinde karar
alamamas› ve h›zl› hareket edememesinin de etkisi vard›. Öyle ki Osmanl› Serdar-
› ekremi, zaman›nda Halil Pafla’ya yard›ma gitseydi a¤›r bir yenilgi yerine parlak bir
zafer kazan›labilirdi.
Batin galibiyetinden sonra psikolojik üstünlü¤ü ele geçiren Ruslar›n moralini
Fransa’n›n Rusya aleyhine izledi¤i sald›rgan politikalar bozuyordu. Böylece savafl
meydan›nda Ruslar aç›s›ndan her fley yolunda giderken, siyasi alanda Ruslar’la
Frans›zlar›n aras›n›n radikal bir flekilde aç›lmas› kaç›n›lmazd›. Bunun üzerine Rus-
lar, Balkanlar’da bu kadar ilerlemiflken, avantajl› durumlar›n› hemen kazanca çe-
virmeye karar verdiler. Elde ettikleri yerleri bir bar›fl antlaflmas›yla korumak istedi-
ler. Osmanl› Devleti ile hemen bar›fl yapma arzusunu dile getirmeye bafllad›lar.
Öte yandan Osmanl› taraf›nda, 1811 y›l›nda Ruslar›n Balkanlar’daki ilerlemele-
ri üzerine baflar›s›z bulunan Yusuf Ziya Pafla Serdar-› ekremlik görevinden al›nd›.
Yerine ‹brail’de Ruslar› yenme baflar›s› gösteren ‹brail naz›r› Laz Ahmet Pafla, 15
Nisan 1811 tarihinde Serdar-› ekrem tayin edildi.
Frans›z tehlikesi büyürken Ruslar›n bar›fla ihtiyaç duydu¤u ortada olmas›na ra¤-
men, Osmanl› Devleti ile bu flartlarda bar›fl antlaflmas› imzalamak istemiyorlard›.
Rusya ordu kumandan›n› hastal›¤› sebebiyle görevden al›p yerine Kutuzof’u tayin
etmiflti. Kutuzof, Çariçe II. Katerina zaman›nda Larga ve Maçin savafllar›nda görev
yapan tecrübeli bir askerdi. Yeni kumandan Kamenski gibi hayalperest ve küstah
bir kiflili¤e de sahip de¤ildi. Di¤er taraftan, Osmanl› Serdar-› ekremi Rusçuk’u ala-
rak askerine moral kazand›rm›flt›. Temmuz 1811’de elde edilen bu baflar›, Tuna
nehrini geçme niyetine dönüfltü. Yeni hedef Osmanl› ordusunun ikiye bölünmesi
anlam›na geliyordu ki bu çok büyük stratejik bir hata idi. Bu isabetsiz karar neti-
cesinde Osmanl› ordusu a¤›r bir yenilgi alm›flt›.
Bu yenilgiye ra¤men, Sirozlu ‹smail Bey komutas›ndaki Osmanl› ordusu Tuna’y›
geçip Kalafat’ta büyük bir zafer kazand›. Sirozlu ‹smail Bey bir tak›m askeri taktik-
lerle Rus askerlerini flafl›rtmay› da baflard›. Ancak durum bir siper savafl›na dönüfltü
ve iki taraf da bariz bir üstünlük sa¤layamad›. Ruslar, Rusçuk civar›nda haz›rl›ks›z
durumda olan Osmanl› birlikleri üzerine sald›rd›. Rus ordusu, Rusçuk’u muhasara-
ya devam etti. Yergö¤ü civar›nda olan Sadrazam da Ruscuk’a do¤ru ilerledi.
Ancak, durumun kritik olmas› nedeni ile Serdar-› Ekrem, Rus general Kutu-
zof’dan mütareke istemek zorunda kald›. Çünkü Serdar-› ekrem ile Osmanl› or-
dusunun esas bölümü aras›nda Ruslar yer tutmufllard›. Buna ra¤men Rus gene-
ral hemen mütareke ça¤r›s›n› kabul etti. Mütareke karfl›l›¤›nda yirmi milyon
sterlin verilmesini ve Seret suyuna kadar olan bölgenin Ruslara terk edilmesini
istedi. Bu istekler çok makul görünüyordu. Çünkü Osmanl› ordusu zor bir du-
rumdayd›.
Yusuf Ziya Pafla: Kör Yusuf Rusya, bar›fl antlaflmas› karfl›l›¤›nda ise Baserabya ile Eflak ve Bo¤dan’› istedi.
Pafla diye de an›l›r. Gürcü
as›ll›d›r. Diyarbak›r, Bunlara ilaveten S›rbistan’a bir nevi muhtariyet sa¤layan bir maddeyi de ayr›ca
Erzurum, Ç›ld›r ve Trabzon flart kofltu. Ahmet Pafla, Seret suyunun s›n›r olarak mütareke flartlar›na konulma-
valiliklerinde bulundu. 1798
y›l›nda ‹zzet Mehmed s›n› kabul etti. Bunun üzerine esas müzakereler Yer¤ö¤ü’nde bafllam›fl oldu. Os-
Pafla’n›n
SIRA S‹ZDE azledilmesiyle manl› delegesi seçilenler, Sultan II. Mahmut’un Seret nehri de¤il de Prut’un hu-
SIRA S‹ZDE
sadrazam oldu. 1805’de
istifa etti. Daha sonra tekrar dut olabilece¤i fleklindeki emrini bildirdiler. Rus general bu iste¤i kabul etmeye-
Erzurum, Basra, Ba¤dat ve rek, Serdar-› ekrem maiyyetindeki on iki bin kiflilik Osmanl› ordusunun kendisi-
D Ü fi Üvaliliklerine
Halep N E L ‹ M atand›.
‹kinci defa sadrazaml›¤a
ne misafir Dolarak
Ü fi Ü N E Lteslim
‹M edilmesini, aksi halde tamam›n›n öldürülece¤i tehdidin-
getirildi. Savaflta yararl›l›k de bulundu. Serdar-› ekrem bu oldu-bittiyi kabul etmek durumunda kald›. Bu-
gösteremeyince
S O R U 1811’de
azledildi. 1816’da Sak›z’da
nun üzerineS RuslarO R U Rusçuk taraf›na, Serdar-› ekrem de fiumnu taraf›na çekilmek
öldü. zorunda kald›.
D‹KKAT
Ancak buD ‹esnada
KKAT
Napolyon Bonapart Ruslarla istedi¤i ittifak› kuramad›¤› için,
Ruslar› tekrar s›k›flt›rabilmenin yollar›n› ar›yordu. Napolyon, Osmanl› hükümetine
Ruslarla savaflmaya devam etmesi yönünde telkinde bulunmaya bafllad›. Osmanl›
N N
yöneticileri Napolyon’un tekrar savafl kart›n› oynamas›na izin vermeyerek bar›fl gö-
rüflmelerine karar verdiler. Ruslar›n da ayn› flekilde bar›fl görüflmelerine devam et-
AMAÇLARIMIZ me yanl›s›AMAÇLARIMIZ
olmalar› üzerine antlaflmaya konu olan maddeler, biraz da hafifletilmifl
bir flekilde görüflülmeye baflland›.
K ‹ T A P 1806-1812 Osmanl›-Rus
K ‹ T A P Savafllar›n› farkl› bir aç›dan ve karfl›laflt›rarak flu kitaplar›n ilgili
bafll›klar›ndan okuyunuz: Kurat, Akdes Nimet, (1970), Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzy›l So-
nundan Kurtulufl Savafl›’na Kadar Türk-Rus ‹liflkileri (1798-1919), Ankara; Vernadsky,
TELEV‹ZYON George, (2009),
T E L E VRusya
‹ Z Y O N Tarihi, (Çeviren: Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak), ‹stanbul.
Bükrefl Antlaflmas› (28 May›s 1812)

Osmanl› Devleti ile Rusya temsilcileri aras›nda Yer¤ö¤ü’nde bafllayan ve bir türlü
sonuç al›namayan bar›fl görüflmeleri sonunda Bükrefl’e tafl›nd›. Bar›fl görüflmeleri-
nin uzamas›n›n alt›nda Rus General Kutuzof’un gittikçe flartlar› a¤›rlaflt›rmas› yat-
maktayd›. Bir ara Kutuzof’un daha önce misafir diye niteledi¤i on iki bin Osmanl›
askerinin savafl esiri oldu¤unu ilan etmesi, görüflmelerin derhal kesilmesine neden
oldu. Osmanl› taraf›ndaki sab›r taflm›flt›. Durum öyle bir hal ald› ki, daha önce be-
lirli mesafeler al›nm›fl konular dahi rafa kald›r›larak Osmanl› delegeleri taraf›ndan
toptan reddedildi. Ortal›k daha da içinden ç›k›lmaz hal ald›. Ruslar›n yüzüne kar-
fl›, sözlerine ve senetlerine itibar edilemeyece¤ini ifade eden Osmanl› murahhasla-
r›, durumu ‹stanbul’a bildirmek zorunda olduklar›n› aç›klad›lar.
‹stanbul’da durumu de¤erlendirmek için yap›lan toplant›da, Osmanl› talepleri-
ni karfl›lamakta isteksiz davranan ve görüflmeleri uzatarak zaman kazanma politi-
kas› izleyen Ruslar’la savafl›n devam›na karar verildi. Baz›lar›na göre savafla devam
karar›nda Frans›z elçisinin de büyük etkisi vard›. Di¤er taraftan Rus Generali Ku-
tuzof’un bar›fl görüflmelerini uzatmas› ve bir flekilde kesmifl olmas›, Çar Aleksandr’›
da k›zd›rm›flt›. Bu yüzden General Kutuzof’u görevden ald›. Bu asl›nda Osmanl›
Devleti ile bar›fl görüflmelerinin devam› için Rusya taraf›ndan at›lm›fl bir iyi niyet
ad›m› gibiydi. Asl›nda Rusya, Frans›z ordular› karfl›s›nda zor durumdayd›. Hatta
Ruslar, Fransa ve Avusturya ile tehlikeli bir savafl beklentisi içindeydi. Bu yüzden,
Bab›ali’nin ald›¤› savafla devam karar›n› haber alan Çar Aleksandr, Osmanl› Devle-
ti ile acilen bir bar›fl antlaflmas› imzalamaya ihtiyaçlar› oldu¤unu fark etti.
Rus Çar› Aleksandr’›n General Kutuzof’u görevden almas›n›n amac› SIRA

nedir?
2
Çar›n görevlendirdi¤i Amiral Çiçagof daha Bükrefl’e varmadan bar›fla dair önce-
ki müzakere konular›n› da dikkate alarak bir esas haz›rlam›flt›.D ÜBükrefl’e
fi Ü N E L ‹ M vard›¤›n- D Ü fi Ü N E L ‹ M
da konu tekrar müzakere edilerek bar›fl antlaflmas› kabul edildi. Tarihte Osmanl›-
Rus Bükrefl Antlaflmas› olarak geçen bu antlaflma, on alt› maddedenS O R Uibaretti. Mad- S O R U
delerin önemlileri flunlard›r:
Birinci madde dostluk konusundad›r: “Her iki devlet de bu antlaflma ile düfl-
D‹KKAT D‹KKAT
manl›¤a son verip her türlü bar›fl ve dostlu¤a riayet edeceklerdir” denilerek bunun
esaslar›n› ortaya koymufllard›r.
N N
SIRA S‹ZDE
‹kinci madde ise af maddesidir. Her iki devlet de gerek savafl, gerekse askeri SIRA S‹ZDE
harekatlar esnas›nda kendi tebaas›ndan olanlar› affedecekti. Bu madde, savafl›n ce-
reyan etti¤i bölgedeki etkin hassasiyeti ortaya koymaktad›r.
Üçüncü madde ise önceki antlaflmalar›n yürürlükte oldu¤unun teyidi ile alakal›-
d›r. Bu antlaflma maddesiyle, Ruslar›n Osmanl› Devleti ile yapt›¤› antlaflmalarda ka-
zançl› oldu¤u hissi a¤›r basmaktad›r. Osmanl› Devleti aç›s›ndan Kise,
‹ TRusya
A P ile Üçlü ‹t- K ‹ T A P
tifak’ta oldu¤u gibi, Rusya’n›n denge unsuru olarak görüldü¤ünü ortaya koymaktad›r.
Dördüncü madde Tuna ve Prut bölgelerindeki s›n›rlar› ve esaslar› ortaya koyan
bir düzenlemedir. Bu maddede Rusya Devleti, Prut ve Tuna nehri ve nehirdeki
adalar›n s›n›rlar›n› çizme gayretinde bulunmaktad›r. Taraflar buralarda askeri ve ti-
cari varl›¤›n› hissettirmek istemektedir.
Beflinci ve alt›nc› madde s›n›r tespit ve iade maddesidir. Bu maddelere göre Ef-
lak ve Bo¤dan, Prut suyu ve Eflak’›n kara k›sm› savafltan önceki ‹ N T E hali
R N E Tile Osmanl› ‹NTERNET
Devleti’ne iade edilecekti. Ancak Osmanl› Devleti iki y›l boyunca bölgeden vergi
almayacakt›. Ayr›ca bu bölge ile ilgili daha önceki antlaflmalardaki maddeler baki
kalacakt›. Anadolu yakas›ndaki hudut, savafltan önceki hali esas al›narak aynen
Osmanl› Devleti’ne iade edilecekti.
Yedinci madde ise mübadele maddesidir. Rusya’ya b›rak›lan bölgelerdeki Müslü-
man ve Türk ahali isterlerse mallar›n› bedeli ile sat›p Osmanl› s›n›rlar›na göçebile-
cekti. Ayn› durum Osmanl› taraf›nda kalan yerlerdeki H›ristiyanlar için de geçerliydi.
Sekizinci madde ise S›rplar›n isyan›na dair maddedir. S›rplar›n cezaland›r›lma-
yaca¤› ve bir nevi özerkli¤ini ifade eden bir metindir. Bu madde ile art›k Rusya’n›n
S›rplar› korumac› tutumlar› daha da netleflmifl bulunuyordu. Cezaland›r›lmayacak-
lar› garantiye al›nmak suretiyle, S›rplar›n Osmanl› topraklar› içerisindeki milliyetçi
fikirlerini yaymalar› ve geliflmelerinin önü aç›lmak isteniyordu.
Dokuzuncu ve onuncu maddeler ise, esirlerin de¤iflimi ve iki tarafa ait halk ara-
Kutuzof: 1745 y›l›nda
s›ndaki ticari vb. alacak verecek konular›n›n nas›l yap›laca¤›na iliflkin idi.
Petersburg’da do¤du. 14 On birinci madde ise, antlaflman›n karfl›l›kl› imzalanmas›ndan sonra, asker ve
yafl›nda Rus ordusuna girdi. donanman›n çekilmesi konusunda idi. Asl›nda her iki taraf›n donanmalar› da kar-
Polonya ve Osmanl›
ordusuna karfl› savaflt›. fl›l›kl› olarak hareket edemez bir haldeydi.
General Suvarov’dan savafl On ikinci madde ise Yafl Antlaflmas›’nda geçen Garb ocaklar› korsanlar›n›n
teknik ve taktikleri ö¤rendi.
1805’te Frans›z birliklerine Rusya ile ticaretini düzenleyen maddesinin ibkas› idi. Bu madde, Rusya’n›n Akde-
karfl› zafer kazand›. Ayn› y›l niz’de ticaret yapma iste¤i ve orada var olma gayretinin devam› niteli¤indedir.
a¤›r bir yenilgi al›nca
görevden uzaklaflt›r›ld›. On üçüncü madde ise, Osmanl› s›n›rlar› d›fl›nda bir konu olan Rus-‹ran ihtilaf-
Bo¤dan’daki Rus ordusunun lar›nda Osmanl› Devleti’nin arabuluculu¤unun Ruslar taraf›ndan kabulüne dairdir.
komutan› yap›ld›.
Osmanl›lar› birkaç kez
On dördüncü madde ise dostluk maddesidir. Her iki devlet de bar›fl antlaflma-
yenilgiye u¤ratt›. 28 May›s s›n›n bu flartlarda kabulünü onaylamakla birlikte, olas› karfl›l›kl› tecavüz ve s›n›r afl-
1812’de yap›lan Bükrefl ma hareketlerini durdurma amac›n› vurgulamaktayd›. Bu maddeye göre, kabul
Antlaflmas›’na zemin olan
görüflmelerde bulundu. edilen s›n›rlar her halükarda baki olacakt›. On befl ve on alt›nc› maddeler imza yet-
Ancak acil bar›fl isteyen Rus kisi ve teyidi ile alakal› maddelerdir.
Çar› ile ayn› fikirde olmad›¤›
için görevden al›nd›. Ruslar, aral›klarla da olsa yaklafl›k alt› y›l süren savafltan ald›klar› bölgelerden
sadece Beserabya bölgesini topraklar›na katt›lar. Osmanl› Devleti’nin savafl sebebi
sayd›¤› Eflak ve Bo¤dan ise Osmanl› topraklar›nda kald›. Prut nehri, her iki devle-
tin de kabul etti¤i do¤al bir s›n›r olarak kayda geçirildi. Baserabya bölgesinin Rus-
lar’da kalm›fl olmas› sebebiyle, Kili Bo¤az›n› da onlar ele geçirdiler. Bu durum, Tu-
na nehrinin bu a¤z›nda Osmanl› Devleti kadar var olmalar› ve söz sahibi olmalar›
anlam›na geliyordu. Eflak çeflitli imtiyazlar kazanm›flt›. Bu savafl sonras› S›rbistan
ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etme hayalini ertelemek zorunda kald›. Osmanl› Devleti aç›s›n-
dan mesele sadece S›rbistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n engellenmesi de¤ildi. S›rbistan’a ta-
n›nan yeni imtiyazlar, Mora yar›madas›nda da ba¤›ms›zl›k isteklerinin dile getiril-
mesine yol açt› ve Ruslar›n da aleni desteklerinin görülmesine neden oldu.
Rusya aç›s›ndan Bükrefl Antlaflmas› de¤erlendirilecek olursa, Avrupa ve Os-
manl› iç siyasetindeki geliflmeler Rusya’n›n lehine yorumlanabilecekken Rusya’n›n
kendi pay›na az bir fleylerle yetinip Bükrefl Antlaflmas›’n›n imzalamas›n› hatal› bir
politika olarak görmek çok do¤ru de¤ildir. Ruslar mant›kl› hareket ederek risk al-
maktan kaç›nm›flt›r. Bükrefl Anlaflmas›’na imza atmalar›n›n alt›nda yatan esas se-
bep; Avrupa’daki durum idi. Özellikle Napolyon’un Avrupa’ya tahakküm emelleri
Rusya’n›n gözünü korkutan ana unsurdu. Osmanl› iç siyasetindeki geliflmeler Rus-
lara cesaret vermekle beraber, Napolyon’un Avrupa içlerine do¤ru ilerlemesi her
fleye ra¤men Ruslar› korkutuyordu. Bundan dolay› bir an evvel antlaflmay› imzala-
man›n yoluna bakt›. Netice olarak Ruslar, bu antlaflma ile baz› ç›karlar›n› bir süre-
li¤ine ertelemek zorunda kald›lar.
SIRA S‹ZDE Bükrefl Antlaflmas›’n›

SIRA S‹ZDERusya aç›s›ndan nas›l de¤erlendirirsiniz?
3
S O R U S O R U
Özet
N
A M A Ç
Avrupa’da bafl› çeken ‹ngiltere ve Fransa’n›n te- N
A M A Ç
Avrupa’daki güç yar›fl›n›n Osmanl› Devleti’nin
1 mel politikalar›n› ve 1807 Tilsit Antlaflmas› ile 2 d›fl iliflkilerine yans›mas›n› analiz edebilme ve
Fransa’n›n Avrupa siyasetindeki dengeleri nas›l Çanakkale Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti ve
de¤ifltirdi¤ini irdeleyebilme ‹ngiltere aç›s›ndan önemini kavrayabilme
Frans›z-Rus Savafl›’nda Rusya zor anlar yaflad›. Avrupa’daki güç yar›fl›, XIX. yüzy›l›n bafl›nda çok
Çat›flmalar›n en fazla k›z›flt›¤› Friedland savafl›n› h›zl› bir flekilde geliflti. Avrupa, ‹ngiltere ve Fran-
Frans›zlar 14 Haziran 1807 tarihinde kazand›. Rus sa aras›nda iki kutuplu bir hale gelmiflti. Di¤er
Çar›n›n Frans›zlar’dan bar›fl iste¤i üzerine Napol- devletler bu iki devlet etraf›nda kümeleniyordu.
yon ile Çar Aleksand›r bulufltular ve Tilsit bar›fl Napolyon’un amac›, Avrupa’n›n tek hâkimi ol-
antlaflmas›n› imzalad›lar. Tilsit antlaflmas›n›n Os- makt›. ‹ngilizler, Rusya ile ittifak halinde olup,
manl› Devleti aç›s›ndan çok önemli anlamlar› Osmanl›’n›n Rusya’ya savafl ilan etmesini istemi-
vard›. Fransa, Osmanl› Devleti ile birlikte dav- yordu. Çünkü Fransa karfl›s›nda Ruslar’›n güç du-
ranmaktan vazgeçece¤i gibi, ‹stanbul’u Rusya ile rumda kalmas›n› istemiyordu. ‹ngilizler, güç du-
bar›fl yapmaya zorlayacakt›. Buna karfl›l›k Rusya rumda bulunan Osmanl› Devleti’nin bu duru-
da Fransa ile ‹ngiltere aras›nda bir uzlaflma sa¤- mundan faydalanarak ‹stanbul önlerine kadar
lanmas›na çal›flacakt›. Osmanl› yönetimini Eflak geldi. Fakat flehri iflgal etmekten vazgeçerek ge-
ve Bo¤dan’› Ruslara terk etmeye ikna edece¤ine ri döndü. Frans›z elçisinin ‹ngilizlerin flehri iflga-
dair madde, zaten Osmanl›-Rus savafl›n›n baflla- le giriflemeyece¤i tahmini do¤ru ç›km›flt›. Bu du-
mas›na sebep olan bir durumdu. Napolyon Os- rum Ruslar’› da hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›. Geri dö-
manl›lar›n savafl› bafllatmas›na neden olan duru- nen ‹ngiliz donanmas›, bu defa M›s›r’a yönelip
ma ra¤men böyle bir maddeyi antlaflmaya koy- ‹skenderiye’yi iflgal etti. Ancak k›sa sürede bura-
mas›, Osmanl›larca dostça bir yaklafl›m de¤ildi. y› boflaltmak zorunda kald›. ‹ngilizler k›sa bir sü-
Bu maddenin devam›nda, Osmanl› Devleti’ni ik- re sonra Osmanl› Devleti ile anlaflma yollar›n›
na edemedi¤i durumda ise, Rusya’ya askeri yar- arad›. Bunun sonucunda Kal’a-i Sultaniye ya da
d›mda bulunaca¤› ifadesi vard›. Bu antlaflma, Na- di¤er ifadeyle Çanakkale Antlaflmas›, 5 Ocak 1809
polyon’un çizmeye çal›flt›¤› Avrupa ve Osmanl› tarihinde imzaland›. On iki maddeden oluflan bu
stratejisinin aç›k bir göstergesidir. Bu da Avru- antlaflman›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan en önem-
pa’da Ruslar›n yard›m›n› temin etmek, Osmanl› li taraf›, Bo¤azlar›n yabanc› donanmalara karfl›
Devleti’ne flirin görünmek, Ruslar’dan yana hare- kapal› tutulmas› ilkesini ‹ngiltere’ye kabul ettir-
ket imkan›n› elinde tutmak demekti. Tilsit’teki mek idi. ‹ngiltere aç›s›ndan önemi ise, Bonapart
Frans›z-Rus görüflmeleri, Bonapart’›n Osmanl› taraf›ndan Britanya adas›na uygulanan “kara mu-
Devleti’ne ve topraklar›na bak›fl aç›s›n› çizmiflti. hasaras›”n› Bo¤azlarda aflm›fl olmas›yd›.
N
Rusya’y› ma¤lup etmifl olmas›na ra¤men, Avru-
pa’da Rus yard›m›na duydu¤u ihtiyac› Osmanl› Osmanl›-Rus Savafllar›n› ve Osmanl› Devleti’nin
A M A Ç
düflmanl›¤›n›n ard›na gizliyordu. Ancak Osmanl› 3 devletleraras› iliflkilerde yaln›z kalmamak için
devlet adamlar›, Napolyon’un bu davran›fl›n›n sürdürdü¤ü çabalar› de¤erlendirebilme
ikiyüzlü politik bir manevra oldu¤unu biliyorlar- 1808 tarihli mütarekeden bir sonuç ç›kmay›nca
d›. ‹ngiliz ve Rus tehlikesine karfl› Fransa’y› da Rusya, ‹smail ve ‹brail’i ele geçirmiflti. Osmanl›
kaybetmemek için bu duruma göz yumuyorlar- ordusu sadrazam Yusuf Pafla komutas›nda fium-
d›. Fakat, bir y›l sonraki Erfurt görüflmelerinde nu’da bir karargah kurdu. ‹lk etapta baflar›l› bir
bu ikiyüzlülük ayyuka ç›kt›. Her ne kadar Erfurt savunma yap›lmas›na ra¤men, daha sonra Hüs-
görüflmeleri Avrupa’n›n genel siyaseti üzerine ya- rev Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu yenilgi-
p›l›yor olsa da, Ruslar›n Osmanl› topraklar› üze- ye u¤rad›. Ard›ndan Silistre’yi kuflatan Ruslar ba-
rindeki emellerinin Napolyon taraf›ndan destek- flar›s›z oldu ve geri çekilmek durumunda kald›.
lendi¤ini ayan beyan ortaya koydu. Napolyon’un Rus Çar› ile Tilsit ve Erfurt’ta Os-
manl› aleyhine antlaflmalar yapmas› ise, Osman-
l›’n›n ‹ngilizlere yaklaflmas›na neden oldu. Os- N

AM A Ç
Uluslararas› dengeler bak›m›ndan Bükrefl Ant-
manl›’daki hava Fransa’n›n aleyhineydi. Osman- 4 laflmas›’n›n önemini aç›klayabilme
l›lar ‹ngilizler’le Çanakkale Antlaflmas›’n› yapt›- Osmanl›-Rus savafl› 1812 y›l›na kadar aral›klarla
lar. Böylece ‹ngilizler’den gelebilecek tehlikeyi devam etti. Sonunda Bükrefl Antlaflmas› imzalan-
önlemifl oldular. Ayr›ca Fransa’n›n Osmanl›lara d›. Osmanl› iç siyasetindeki geliflmeler Ruslar›n
sald›rma ihtimaline karfl› bir de gizli antlaflma ya- lehine olmakla beraber, Napolyon’un Avrupa iç-
p›ld›. Çanakkale Antlaflmas›, ayn› zamanda Bo- lerine do¤ru ilerlemesi her fleye ra¤men Ruslar›
¤azlar sorununu uluslararas› bir boyuta da tafl›- korkutuyordu. Bundan dolay› bir an evvel ant-
m›fl oldu. Bu arada Napolyon tam bir ikiyüzlü laflmay› imzalaman›n yoluna bakt›. Netice olarak
politika yürütüyordu. Avrupa’da bir taraftan Rus- Ruslar, bu antlaflma ile ele geçirdikleri topraklar-
lar›n yard›m›n› temin etmeye çal›fl›yor, di¤er ta- dan sadece Baserabya’y› ald›lar. Eflak ve Bo¤dan
raftan da Osmanl›ya flirin gözükmek için elinden Osmanl› Devleti’ne iade edildi. Eflak imtiyaz ka-
geleni yap›yordu. Ayn› zamanda Lehistan krall›- zanamad›. S›rplar›n da ba¤›ms›zl›k umudu Rusya
¤›n› dirilterek Ruslar› da engellemeye çal›fl›yor- taraf›ndan karfl›lanamad›. Prut nehri iki devlet
du. Ruslar›n Osmanl› topraklar›na sald›rmas›n› aras›nda s›n›r olarak kabul edildi. Baserabya’y›
desteklemekten de geri kalm›yordu. Tilsit ve Er- elinde tutmaya muvaffak olan Ruslar Kili Bo¤a-
furt Antlaflmalar›, Frans›z-Rus dostlu¤unu pekifl- z›’na da hakim olduklar›ndan Tuna nehrinin bu
tirmek amac›n› güdüyorken, Osmanl› Devleti a¤z›nda Osmanl› Devleti ile ortak haklar edin-
aleyhine ciddi tehditler içeren maddeleri de ba- mifllerdi.
r›nd›r›yordu. Özellikle Tilsit’te tart›fl›lan ve muta-
b›k kal›nan maddeler, Osmanl› Devleti’ne hayat
hakk› vermiyordu.
1. XIX. yüzy›l›n bafllar›nda Fransa ile savafl halinde olan 6. Napolyon ile Rus Çar› aras›nda Avrupa meseleleri-
Rusya’n›n zor durumda kalmas›n› istemedi¤i için, Os- nin görüflüldü¤ü ve Osmanl› aleyhine kararlar›n al›nd›-
manl›lara Ruslar ile savaflmamay› telkin eden devlet afla- ¤› görüflmeler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yer al›r?
¤›dakilerden hangisidir? a. Erfurt
a. Avusturya b. Frankfurt
b. ‹ngiltere c. Paris
c. Prusya d. Brüksel
d. Piyemonte e. Viyana
e. Hollanda
7. Yafl ve Bükrefl Antlaflmalar›’nda Rusya’n›n Garb
2. Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›nda yap›lan Ça- Ocaklar›’yla ticaret ibkas› talebinde bulunmas›, afla¤›da-
nakkale (Kal’a-i Sultaniye) Antlaflmas›’nda ‹ngiliz taraf›, ki bölgelerden hangisinde ticaret yapma iste¤inin bir
Osmanl›lara hangi devlete karfl› iflbirli¤i güvencesi ver- göstergesidir?
mifltir? a. Balt›k
a. Rusya b. Akdeniz
b. Fransa c. K›z›ldeniz
c. Prusya d. Pasifik
d. Avusturya e. Tuna Nehri
e. Hollanda
8. XIX. yüzy›l bafllar›nda Rus sald›r›lar›na maruz kalan
3. ‹ngiltere ile imzalanan Kal’a-i Sultaniye (Çanakkale) Osmanl›lar›n, Ruslarla savafllar›nda, Rus iflgaline u¤ra-
Antlaflmas›’n›n hükümleri aras›nda afla¤›dakilerden han- yan afla¤›daki yerlerden hangilerini geri alma amac› güt-
gisi yer almaz? tükleri söylenemez?
a. ‹ngilizlerin Türk esirleri serbest b›rakmas› a. K›r›m
b. ‹ki ülke aras›nda önceden cari olan ticaret hü- b. Eflak
kümlerinin devam etmesi c. Bo¤dan
c. Bo¤azlar›n yönetiminin Osmanl› uhdesinde ol- d. Azak Deniz
du¤unun kabul edilmesi e. Kafkasya
d. Karadeniz’in bir Türk iç denizi oldu¤unu ‹ngilte-
re’nin kabullenmesi 9. XIX. yüzy›l Osmanl›-Rus savafllar›nda afla¤›daki ül-
e. ‹ngiliz taraf›n›n iflgal etti¤i mahallerden ç›kmay› kelerden hangisinin kazançl› ç›kt›¤› söylenemez?
kabul etmesi a. ‹sveç
b. Yunanistan
4. Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda Bükrefl Antlafl- c. Romanya
mas› görüflmelerinin uzamas›nda, hangi iki nehrin tica- d. S›rbistan
ri öneme haiz adalar›n›n mülkü ile ilgili anlaflmazl›klar e. Karada¤
etkili olmufltur?
a. Don- Volga 10. 1807 Tilsit Antlaflmas›, Fransa’n›n Avrupa’da afla¤›-
b. Meriç- Prut daki devletlerden hangisiyle iyi diplomatik iliflkiler için-
c. Seyhun- Ceyhun de oldu¤unu göstermektedir?
d. Nil- Tuna a. Osmanl› Devleti
e. Tuna- Prut b. ‹ngiltere
c. Prusya
5. Rus birliklerinin 1810’da Osmanl› Devleti’ne taarru- d. Avusturya
za geçti¤i yerler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yer e. Rusya
almaz?
a. Silistre
b. fiumnu
c. Sivastopol
d. Ni¤bolu
e. Edirne

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tilsit Görüflmeleri 1807” ve S›ra Sizde 1
“Osmanl›-Rus Savafl› 1809” konusunu yeniden 1800’lü y›llar›n bafllar›nda Avrupa’da sanayi devrimi ve
gözden geçiriniz. Frans›z ‹htilalinin de etkisiyle yo¤un bir rekabet vard›.
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerle ‹ttifak ve Çanak- Bu rekabetin bafll›ca iki aktörü ‹ngiltere ve Fransa idi.
kale Anlaflmas› 5 Ocak 1809” konusunu yeni- Bu yüzden Avrupa k›tas›nda iki kutuplu bir yap› ortaya
den gözden geçiriniz. ç›kt›. Bu kutbun bir yan› Fransa ise karfl›s›nda da ‹ngil-
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerle ‹ttifak ve Çanak- tere vard›. Di¤er devletlere tarafs›z kalma imkan› tan›n-
kale Anlaflmas› 5 Ocak 1809” konusunu yeni- m›yor, birinin yan›nda olan devlet, di¤erinin karfl›s›nda
den gözden geçiriniz. kabul ediliyordu.
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bükrefl Anlaflmas› 28 May›s
1812” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Rus-Savafl› (1809- Rus Çar› Aleksandr’›n General Kutuzof’u görevden al-
1812)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mas›n›n temel amac›, Osmanl› Devleti’ne karfl› bir iyi
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tilsit Görüflmeleri 1807” niyet ad›m› olmas›d›r. Çar acil bir bar›fl›n gerekli oldu-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ¤unu düflünüyordu. Zira Frans›z tehlikesi gittikçe büyü-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bükrefl Anlaflmas› 28 May›s yordu. K›sacas›, Rus Çar› Frans›zlar›n ilerlemesini ken-
1812” konusunu yeniden gözden geçiriniz. dileri için tehlike görüyor, Osmanl›larla biran evvel an-
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Rus-Savafl› (1809- lafl›p, Frans›zlara karfl› daha güçlü bir ordu ile muhatap
1812)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. olmak istiyordu.
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Rus-Savafl› (1809-
1812)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 3
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tilsit Görüflmeleri 1807” Avrupa k›tas›ndaki güç yar›fl› adeta her geçen gün de-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ¤iflen bir geliflme gösteriyordu. Bu geliflmelerin bir k›s-
m› ve Osmanl› iç siyasetindeki geliflmeler, Rusya’n›n le-
hine yorumlanabilecekken Rusya’n›n ç›karlar›n› daha
az oranda karfl›layan bir metinle yetinip antlaflmay› im-
zalamas›n› yanl›fl bir politika olarak de¤erlendirmek ye-
rinde de¤ildir. Özellikle Napolyon’un Avrupa’y› ege-
menlik alt›na almak istemesi ve Rusya’y› tehdit edecek
bir kapasiteye ulaflmas›, Rusya’y› korkutan anlafl›labilir
bir nedendir. Rusya’n›n bu durumu dikkate alarak, Os-
manl› Devleti ile anlaflma yoluna girmesi, kendi ç›karla-
r› lehinde de¤erlendirilebilecek ihtiyatl› bir davran›fl bi-
çimi ve do¤ru bir politik ad›md›r.
Akflin, Sina (editör), (2009), “Siyasal Tarih 1789-1908”,
(S. Akflin-M. Kunt-S. Farooqi- Z. Toprak-H.G. Yur-
dayd›n-A. Ödekan) Türkiye Tarihi 3, Osmanl› Dev-
leti 1600-1908, ‹stanbul.
Armao¤lu, Fahir, (1997), 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-
1914), Ankara.
Beydilli, Kemal, (1992), “Bo¤azlar Meselesi”, Türkiye
Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. VI, ‹s-
tanbul, s. 266-269.
Jorga, Nikola, (2005), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi,
Cilt V, ‹stanbul.
K›z›ltoprak, Süleyman, (2010), M›s›r’da Osmanl›’n›n Son
Yüzy›l›, ‹stanbul.
Kurat, Akdes Nimet, (1970), Türkiye ve Rusya: XVIII.
Yüzy›l Sonundan Kurtulufl Savafl›’na Kadar Türk-
Rus ‹liflkileri (1798-1919), Ankara.
______________, (1948), Rusya Tarihi: Bafllang›c›ndan
1917’ye Kadar, Ankara.
Lee, Stephen J., (2002), Avrupa Tarihinden Kesitler
1789-1980, Ankara.
Mufassal Osmanl› Tarihi, (1962), ‹stanbul.
Riasanovsky, Nicholas V.- Steinberg, Mark D., (2011),
Rusya Tarihi, (Çeviren: Figen Dereli), ‹stanbul.
Sander, Oral, (1989), Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan-1918’e,
Ankara.
Shaw, Stanford J.- SHAW, Ezel Kural, (2000), Osmanl›
‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, (Çe-
viren: Mehmet Harmanc›) c. II, ‹stanbul.
fiirokorad, A.B., (2009), Ruslar›n Gözünden 240 Y›l K›-
ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar› : K›r›m-Balkan-
lar-93 Harbi Ve Sar›kam›fl, ‹stanbul.
Tukin, Cemal, (1997), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Devrin-
de Bo¤azlar Meselesi, ‹stanbul.
Uçarol, Rifat, (2010), Siyasi Tarih 1789-2010, ‹stanbul.
Vernadsky, George, (2009), Rusya Tarihi, (Çeviren: Do-
¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak), ‹stanbul.
6
Amaçlar›m›z
N
N
XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki iç ve d›fl sorunlar›n nedenlerini aç›klayabilecek,
N
Balkanlarda bafl gösteren ayr›l›kç› isyanlar›n sebeplerini çözümleyebilecek,
N
Bu süreçte Bab›âli’nin d›fl politikas›n› ve denge siyasetini de¤erlendirebilecek,
Radikal reformlar dönemi olarak II. Mahmud Devri’ni tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• II. Mahmud • Hasta Adam
• Balkan Milliyetçili¤i • M›s›r Sorunu
• fiark Meselesi • Denge Politikalar›
‹çindekiler
• RAD‹KAL DE⁄‹fi‹M DÖNEM‹

OLARAK II. MAHMUD DEVR‹
• BALKANLARDA AYRILIKÇI
Osmanl› Tarihi Köklü De¤iflim ve ‹SYANLAR VE AVRUPA’DA YEN‹
Dönüflüm: DÜZEN
(1789-1876) II. Mahmud Devri • MERKEZ‹YETÇ‹ DEVLET‹N ‹NfiASI
VE KÖKLÜ REFORMLAR SÜREC‹
• DEVR‹N KARAKTER‹ST‹⁄‹ VE
GERÇEKLEfiT‹R‹LEN REFORMLAR
Köklü De¤iflim ve Dönüflüm:
II. Mahmud Devri
RAD‹KAL DE⁄‹fi‹M DÖNEM‹ OLARAK II. MAHMUD

DEVR‹
XIX. Yüzy›l Bafllar›nda Genel Durum

Otuzuncu Osmanl› padiflah› olarak 28 Temmuz 1808’de tahta ç›kan II. Mahmud’un
saltanat dönemini, XVIII. yüzy›l›n sonlar› ve XIX. yüzy›l›n bafllar›nda meydana ge-
len iç ve d›fl geliflmeler flekillendirmifltir. Bunlar; Fransa’n›n, Kuzey ‹talya’da ma¤-
lup etti¤i Avusturya ile imzalad›¤› Campo Formio Antlaflmas› (1797) uyar›nca Ar-
navutluk k›y›lar›na ve Yunan adalar›na yerleflmesiyle bafllayan ayr›l›kç› isyanlar,
Frans›z ‹htilal› sonras›nda bafllayan koalisyon savafllar› ve M›s›r’›n iflgal giriflimiyle
(1798) Avrupa’da alt üst olan siyasi dengeler Nizam-› Cedid ad›yla III. Selim’in bafl-
latt›¤› reform sürecine Kabakç› Mustafa ‹syan›’yla (1807) son verilmesi ve padifla-
h›n katledilmesiyle ortaya ç›kan siyasi istikrars›zl›kt›r. Nitekim 1808’de karfl› bir
darbeyle tahta ç›kart›lan II. Mahmud, kaos ortam›nda ve Sadrazam Alemdar Mus-
tafa Pafla’n›n gölgesinde iktidar› devrald›.
Osmanl› Devleti XIX. yüzy›la, geleneksel dostu olarak gördü¤ü ve topraklar›na
taarruz ihtimali vermedi¤i Fransa’n›n M›s›r’› iflgal girifliminin getirdi¤i flaflk›nl›k ve
savafl ortam›nda girmiflti. Bu durum karfl›s›nda Bab›âli; Rusya, ‹ngiltere ve Sicilya
Krall›klar› ile kurdu¤u ittifaklarla, Frans›zlar› M›s›r’dan ç›karmay› baflard› (1802).
Ancak müttefik s›fat›yla M›s›r’a giren ‹ngiltere’nin yerel güç odaklar› olan Kölemen-
leri koz olarak kullanmaya kalk›flmas› ve ‹skenderiye kentini tahliye etmemekte
direnmesi, yeni bir siyasi krize yol açt›. Yo¤un diplomatik giriflimler ve bir tak›m
tavizler karfl›l›¤›nda ‹ngilizlerin M›s›r’› tahliye etmeleriyle, Osmanl› Devleti Do¤u
Akdeniz ve Kuzey Afrika’n›n kontrolü bak›m›ndan oldukça önemli olan M›s›r’› ye-
niden hâkimiyeti alt›na alm›fl oldu (Mart 1803).
XVIII. yüzy›l sonlar›nda dünya siyasetine yön veren önemli geliflmelerden biri
de Frans›z ‹htilal› idi (1789). ‹htilal›n yaratt›¤› kargafla ortam›n› ve ard›ndan yay›lan
eflitlik, özgürlük ve ulusçuluk fikirlerini, Avrupa’n›n iç sorunu ve Bat›daki iktidar-
lar›n sergiledi¤i kötü yönetimin sonucu fleklinde de¤erlendiren Osmanl› Devleti,
di¤er devletlerin aksine Fransa’n›n yeni rejimini hemen tan›m›flt›. Osmanl› taht›n-
da III. Selim’in bulundu¤u bu dönemde, Nizâm-› Cedîd ad›yla 1793’te bafllat›lm›fl
olan reform program›n› uygulamaya çal›flan Osmanl› Devleti, Frans›z ‹htilal›’n›n
yayd›¤› fikirlerin etkilerini, XIX. yüzy›la damgas›n› vuracak olan ayr›l›kç› isyanlar-
la somut olarak görecek ve yaflayacakt›r.
Fransa’n›n Avusturya ile imzalad›¤› Campo Formio Antlaflmas›’yla Mora ve Ar-

navutluk sahillerine yerleflmesiyle bafllayan bu süreç, M›s›r’›n iflgali karfl›s›nda Os-
manl› Devleti’nin ittifak yapt›¤› Rusya’n›n, müttefik devlet statüsüyle bölgeye geli-
fliyle yeni bir boyut kazand›. Rusya’n›n bir dünya devleti olmak amac›yla Çar I. Pet-
ro (hd.1682-1725) devrinden beri hedefledi¤i, Balkanlar ve Bo¤azlar üzerinden
Akdeniz havzas›na, di¤er bir ifadeyle güneye inme emeli, her fleyden önce söz ko-
Panslavizm: Slav kökenli nusu bölgelerde istikrars›z bir ortam yarat›lmas›na ba¤l›yd›. Panslavizm politikas›
tüm milletleri Rusya’n›n ve Avrupal› devletler ile Rusya aras›ndaki sömürgecilik yar›fl›n›n h›zlanmas›, Bal-
flemsiyesi alt›nda bir araya
getirme hedefi. kanlarda ba¤›ms›zl›k hareketlerinin bafllamas›nda en önemli etkenler olmufltur.
Osmanl›da Bir ‹lk: Sened-i ‹ttifak ve Padiflah›n ‹radesine

S›n›rlama
Osmanl› Devleti’nde XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ayan ve eflraf gibi ad-
Ayan: Taflrada devlet-halk
iliflkilerine arac›l›k eden larla an›lan mahalli güç odaklar›, merkezi otoritenin güç kayb›na paralel olarak za-
nüfuzlu kimseler. manla güçlendiler. XVIII. yüzy›la gelindi¤inde, Anadolu ve Rumeli’de güçlü aileler
ve hanedanl›klar ortaya ç›kt›. Devlet taflrada otoritesini kuramad›¤›ndan, zamanla
bu güçlerin varl›¤›n› kabul etmek zorunda kald›. Bu flartlar alt›nda ayanlar›n birbir-
leriyle ve devletle olan mücadeleleri, kontrolleri alt›ndaki bölgelerde siyasi ve sos-
yal dengeleri alt üst etti. Öte yandan Kabakç› ‹syan› sonunda yaflanan taht de¤iflik-
li¤inden sonra kendisi de bir ayan olan Alemdar’›n devletin iki numaral› adam› ya-
ni sadrazam olmas›yla, ayanlar da fiilen iktidara ortak oldular. Üstelik isyan sonu-
cu taht de¤iflikli¤inin yaflanmas› ve II. Mahmud’un onun sayesinde tahta oturmufl
olmas›, sadrazam› padiflahtan daha etkin bir konuma getirmiflti.
Ülkede düzenin sa¤lanmas› için hükümetle ayanlar›n görüflmesi ve uzlaflmas›
gerekti¤ini düflünen Alemdar, Rumeli ve Anadolu’daki ayanlar› merkeze davet et-
ti. ‹stanbul’a kendi ordular›yla gelen ve Üsküdar ile Davutpafla gibi flehrin d›fl›nda-
ki yerlerde konaklayan ayanlar aras›nda, Anadolu’dan Cabbarzâde Süleyman Bey,
Karaosmano¤lu Ömer A¤a, Kalyoncu Mustafa ve Rumeli’den ise Sirozlu ‹smail Bey
gibi flöhretli isimler de mevcuttu. Tepedelenli Ali Pafla gibi baz› güçlü ayanlar ise
bu davete olumsuz cevap verdiler. Ard›ndan Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla bafl-
kanl›¤›nda âyanlar, devlet görevlileri ve askeri temsilcilerin kat›l›m›yla Kâ¤›tha-
ne’deki Ça¤layan Köflkü’nde genifl kat›l›ml› bir toplant› yapt›lar (29 Eylül 1808).
Müzakereler sonucunda merkez bürokratlar›yla ayanlar›n bir k›sm› aras›nda Se-
ned-i ‹ttifak (Uzlaflma Metni) olarak adland›r›lan bir metin kaleme al›nd› (7 Ekim
1808). II. Mahmud’un onay›na sunulan bu metin, padiflah›n hatt-› hümayunu (pa-
diflah›n bizzat kaleme ald›¤› yaz›) ile resmen geçerli ve ba¤lay›c› siyasi bir belge ni-
teli¤i kazand›.
Sened-i ‹ttifak, “girifl”, yedi madde ve bir ekten oluflmaktad›r. Girifl bölümünde
Osmanl› devlet düzeninin bozulmas› ve kötü gidiflat›n devletin varl›¤›n› tehdit nok-
tas›na geldi¤i, bu nedenle bir uzlaflma metni olarak Sened-i ‹ttifak’›n imzaland›¤›
ifade edilmektedir. Metin k›sm›nda yer alan maddeleri ise flu flekilde özetlemek
mümkündür:
• Padiflah›n ve vekili sadrazam›n buyruklar›na uyulacak, flayet sadrazam keyfi
uygulamalara kalk›fl›rsa ayanlar›n buna karfl› ç›kma haklar› sakl› kalacakt›.
• Ayanlar, nüfuzlar› alt›ndaki bölgelerinden devletin asker toplamas›na karfl›
ç›kmayacaklar, ayk›r› hareket edenlere elbirli¤iyle müdahale edilecektir.
• Devlet nam›na modern askeri birlikler oluflturulacak, yeniçeriler ve di¤er
ocaklar muhalefet ederlerse, ayanlar davet beklemeksizin asileri cezaland›-
rabilecekti.
6. Ünite - Köklü De¤iflim ve Dönüflüm: II. Mahmud Devri 109
• Vergilerin toplanmas›nda yolsuzlu¤a kesinlikle meydan verilmeyecekti.

• Ayanlar›n devlete itaat ve hizmetlerine karfl›l›k, devlet de onlar›n fiili kaza-
n›mlar›n› meflru kabul edecekti.
Belgenin ek k›sm›nda ise geçerlili¤inin devam› için gelecekte sadrazam ve fley-
hülislâm olarak atanacaklar›n bu metni imzalamalar› hükmü yer almaktayd›.
Magna Carta: ‹ngiltere’de
Baz› tarihçiler taraf›ndan, Magna Carta’ya benzetilen Sened-i ‹ttifak, 1808’de kral ile feodal beyler
devlet ile mahalli güç odaklar› olan ayanlar aras›nda imzalanan SIRA S‹ZDE
siyasi bir belgedir. SIRA S‹ZDE
aras›nda imzalanan, kral›n
“Türk Magna Carta’s›” fleklindeki yak›flt›rma; dayanaklar›, tarihi süreç ve sonuçlar› yetkilerini k›s›tlayan ve
demokrasi yolunu açan 1215
bak›m›ndan gerçekçi de¤ildir. Bununla birlikte Sened-i ‹ttifak’›n, padiflah›n yetki-
D Ü fi Ü N E L ‹ M tarihli sözleflme.
lerini k›s›tlad›¤› ve mutlak otoritesini s›n›rlad›¤›na flüphe yoktur. Bu belgeyi, dev-
rin feodal güçleri olan baz› ayanlar›n mevcut kazan›mlar›n› iktidar karfl›s›nda ga-
ranti alt›na alma çabas› olarak yorumlamak da mümkündür. S O R U S O R U
Osmanl› tarihinde örne¤i bulunmayan ve devlet ile taflradaki güç odaklar›na

D ‹ K K A Tkarfl›l›kl› hak D‹KKAT
ve sorumluluklar yükleyen bu siyasi belge, asl›nda önceki dönemlerde ve özellikle III. Se-
lim devrinde, merkezin taflra üzerindeki etkinli¤ini tamamen kaybetmesinin kaç›n›lmaz
N N
sonuçlar›ndan biriydi.
Sened-i ‹ttifak’›n imzalanmas›ndan sonra ayanlara ait kuvvetlerin

AMAÇLARIMIZönemli bir AMAÇLARIMIZ
N
k›sm› ‹stanbul’dan ayr›l›nca, yeniçeriler tekrar isyan ettiler (16 Kas›m 1808). Söz
konusu ayaklanmada Alemdar Mustafa Pafla hayat›n› kaybedince, II. Mahmud, ya-
n› bafl›ndaki bir ayan›n vesayetinden kurtuldu ve Sened-i ittifak
K ‹da
T hükümsüz
A P kal- K ‹ T A P
m›fl oldu.
Aky›ld›z, Ali (1998), “Sened-i ‹ttifak’›n ‹lk Tam Metni”, ‹slam Araflt›rmalar›
L EAVK‹AZLYEO NDergisi, II,
T EM T E LMEAVK‹ ZA YL EO N
209-222.
BALKANLARDA AYRILIKÇI ‹SYANLAR VE

AVRUPA’DA YEN‹ DÜZEN
S›rp ‹syan› ve Sonuçlar›

S›rplar›n yaflad›¤› topraklar, II. Murat (1421-1451) ve II. Mehmed (1451-1481) dev-
rindeki fetihlerle Osmanl› hâkimiyetine girmiflti. XVIII. yüzy›l sonlar›nda Rusya ve
Avusturya ile yap›lan savafllara sahne olan bu bölgede rakipleri, Osmanl› Devleti’ni
zay›flatmak amac›yla, S›rplar aras›nda dini söylemleri de öne ç›kararak ayr›l›kç› fi-
kirleri yaymaya özellikle gayret gösterdiler. Fransa Campo Formio Antlaflmas›’yla
(1797) o dönemde Arnavutluk’un sahil kesimini oluflturan, bugün ise Yunanis-
tan’›n s›n›rlar› içinde bulunan Preveze ve Parga sahilleri ile Yunan adalar›n› ele ge-
çirdi. Fransa’n›n tarihinde ilk kez Osmanl› Devleti’yle s›n›r komflusu olmas›, devle-
tin Balkanlardaki varl›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan tam anlam›yla bir dönüm noktas›
oldu. Çünkü bu geliflmeyle Frans›z ‹htilal›’n›n getirdi¤i milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k
fikirleri bölgeye tafl›nm›fl oluyordu. Nüfuzunu güçlendirmek isteyen Fransa’n›n
gayrimüslim Osmanl› tebaas›n› (S›rplar, Rumlar, Karada¤l›lar vs.) k›flk›rtmas›yla,
ayr›l›kç› isyanlar›n altyap›s› da haz›rland›.
D›fl tahrikler ve bölgedeki baz› asker-sivil yöneticilerin keyfi tav›rlar›yla halk›
y›ld›rmas›, isyan›n fitilini ateflledi. Bu s›rada Bab›âli, bu tür geliflmeleri önleyecek
siyasi-askeri güçten yoksundu. Ayr›ca, neredeyse Rumeli’nin tamam› ayan ve da¤-
l› eflk›yas› diye adland›r›lan bir tak›m yerel güç odaklar›n›n keyfi idaresi alt›na gir-
miflti. Bu müsait flartlar alt›nda S›rplar, geçmiflte Avusturya ordusunda da görev
yapm›fl olan Kara Yorgi (Djordje Petroviç) adl› bir tüccar›n etraf›nda örgütlenmeye
bafllad›lar (14 fiubat 1804). 1806’dan itibaren Rusya’n›n müdahalesiyle kontrolden
ç›kan bu süreç, 1812’de Bükrefl Antlaflmas›’yla S›rplar›n baz› siyasi-idari ayr›cal›k-
lar elde etmesiyle sonuçland›. Böylece milliyetçi-ba¤›ms›zl›kç› hareketler sonucun-
da Osmanl› Devleti’nden idari ayr›cal›klar elde eden ilk toplum S›rplar oldu. Bu
geliflme, di¤er Balkan topluluklar›n› da cesaretlendirmesi ve yeni isyanlara yol aç-
mas› bak›m›ndan önemlidir. Ancak bu s›rada Napolyon’un Rusya üzerine yürüme-
sinden (Moskova Seferi, 1812) yararlanan Osmanl› Devleti, vaat etti¤i özerklik hak-
lar›n› uygulamaya koymad›¤› gibi, d›fl destekten yoksun S›rp milislerini da¤›tt›. So-
nuçta Kara Yorgi’nin Avusturya’ya firar etmesiyle isyan›n birinci perdesi de kapan-
m›fl oldu (Ekim 1813).
Bab›âli bu flekilde duruma hâkim olduktan sonra, ileri gelen S›rp feodal beyle-
Knez: Karada¤’dan rini knez ad›yla bölgelerinin meflru yöneticileri olarak kabul etti. Kara Yorgi’nin
Romanya’ya dek Slav kökenli tekrar sahneye ç›kmas›n› engellemek amac›yla nüfuzlu bir ailenin ferdi olan Milofl
toplumlar›n yaflad›¤›
bölgelerde Osmanl› Obronoviç’i; Rudnik, Alacahisar ve Pojega Büyük Knezi olarak tan›d›. Ancak mer-
yönetiminin yerel halkla kezin bölgedeki sivil ve özellikle de asker temsilcilerinin halkla uyuflamamas› ve
iliflkilerinde arac›l›k yapan
resmi temsilci. çat›flmalar›n fliddetlenmesi üzerine Milofl 1815’te Takovo kasabas›ndaki kilise önün-
de baflknez s›fat›yla S›rp isyan›n› yeniden bafllatt›. Öte yandan Napolyon’un, Mos-
kova Seferi’nde a¤›r bir yenilgiye u¤ramas› Ruslar› tekrar isyana destek verecek ko-
numa getirdi. Bu nedenle S›rplar›n taleplerini iletmek üzere ‹stanbul’a gelen heyet-
le müzakereler yap›ld›. Sonuçta Semendire ve Belgrad teslim edilince, Bab›âli Mi-
lofl Obronoviç’i baflknez olarak tan›d› ve S›rplara imtiyazl› prenslik statüsü verme-
yi kabul etti (1817). Osmanl› Devleti’nin güç kayb›na paralel olarak tam anlam›yla
Rusya’n›n himayesine giren S›rplar, Akkerman Sözleflmesi (1826) ve Edirne Antlafl-
mas›’yla (1829) özerkliklerini teyit ettiler.
Avrupa’da Yeni Düzen: Viyana Kongresi ve fiark Meselesi

Frans›z ‹htilal›’ndan sonra, Avrupa’da ‹htilal Savafllar› denilen mücadele dönemi
bafllam›flt› (1792-1814). Bu nedenle Avrupa’n›n siyasi haritas› de¤iflmifl, güçler den-
gesi bozulmufl ve otorite bofllu¤undan kaynaklanan ciddi sorunlar ortaya ç›km›flt›.
Bu süreçte Avrupa’y› büyük bir savafl meydan›na çeviren Napolyon, Rusya’ya son
darbeyi vurmak için Moskova üzerine yürüdü (1812). Ancak yenilgiye u¤rayarak
büyük kay›plar verdi. Ard›ndan 1813’te ‹sveç, Prusya ve Avusturya, 1814’te ise ‹n-
giltere, Rusya ve ‹spanya Fransa’ya savafl ilan etti. Yaklafl›k 500 bin kiflilik bir or-
duyla Paris’e giren müttefikler, tart›flmas›z bir zafer elde ettiler.
Bu zaferin ard›ndan, Avrupa’n›n siyasi dengesini yeniden kurmak ve ele geçi-
rilen topraklar› paylaflmak amac›yla büyük devletlerin giriflimiyle Viyana’da bir
kongre yap›lmas› kararlaflt›r›ld›. Kongreye; ‹ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya
yön vererek, al›nan kararlar› ç›karlar› do¤rultusunda flekillendirdiler. 9 Haziran
1815’te imzalanan ve kongreye baflkanl›k eden Avusturya Baflbakan› Prens Metter-
nich’in etkinli¤i nedeniyle “Metternich Sistemi” olarak da an›lan bu kararlar çerçe-
vesinde:
• Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› ba¤›ms›zl›k ve ulusçuluk gibi fikirler tehdit olarak
de¤erlendirilirken, Avrupa’da ç›kacak herhangi bir isyan›n elbirli¤iyle bast›-
r›lmas› kararlaflt›r›ld›.
• Toprak kay›plar› nedeniyle ihtilal öncesi s›n›rlar›na geri çekilmek zorunda
kalan Fransa’da tekrar krall›k rejimine dönüldü.
• ‹ngiltere’nin önerisiyle esir ticareti yasakland›.
• Avrupa’n›n yeni s›n›rlar› belirlenirken milliyet, din, dil gibi faktörler ve tari-
hi arka plan dikkate al›nmad›. Bu nedenle kongre kararlar›, beklenen bar›fl
ve istikrar› sa¤layamad›.
• Kongreye yön veren büyük devletler, yeni Avrupa Düzeni’ni korumak ama-
c›yla bir tak›m yeni ittifaklara girifltiler.
Viyana Kongresi’nden (1815) Navarin Olay›’na (1827) dek geçen döneme, Av-
rupa’y› yeniden kurmak, düzenlemek anlam›nda Restorasyon Devri denmifltir. Bu
dönemde Avrupa’n›n büyük devletleri, Viyana Kongresi kararlar›n› uygulayabil-
mek ve mutlakiyet yönetimlerini devam ettirebilmek için kendi aralar›nda bir ta-
k›m yeni ittifaklar kurdular. Bunlar:
Kutsal ‹ttifak: Rusya’n›n önderli¤inde Avusturya, Prusya ve sonradan Fransa’n›n
kat›l›m›yla kuruldu.
Dörtlü ‹ttifak: ‹ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya aras›nda yap›lm›flt›r. Bu it-
tifaklarla krallar›n mutlak yönetimleri kabul edilmifl ve korunmas› amaçlanm›flt›r.
Restorasyon devrinde kurulan ittifaklardaki çözülme 1827’de ‹ngiltere’nin dörtlü it-
tifaktan ayr›lmas›yla bafllam›fl ve 1830’da ittifaklar tamamen da¤›lm›flt›r. Viyana
Kongresi, o döneme kadar geçerli olan ikili diplomatik iliflkiler yerine çok tarafl›
diplomasi metodunu getirmifltir. Böylece XIX. yüzy›l boyunca s›klaflacak olan kon-
feranslar ve kongreler [Aix la Chapelle, Troppau, Laibach, Verona Kongreleri
(1818-1822)] sistemine geçifl ve uluslar aras› iliflkilerde eflitlik esas›na dayal› diplo-
SIRA S‹ZDE Bu kongre
masi kurallar› ile devletleraras› hukukun geliflmesine katk›s› olmufltur. SIRA S‹ZDE
ile kurulan yeni Avrupa Düzeni, bir tak›m de¤iflikliklere ra¤men I. Dünya Savafl›’na
dek sürmüfltür. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bat›l› devletlerin Frans›z ‹htilal›’n›n ard›ndan ortaya ç›kan durumdan buS‹ZDE

SIRA denli endiflelen- SIRA S‹ZDE
S O R U S O R U
melerinin nedenleri neler olabilir? 1
Kongre sonras›nda monarflik rejimlerini korumak isteyen devletlerD Üba¤›ms›zl›kç›-ulusçu
fi Ü N E L ‹ M
D‹KKAT D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
isyanlar› afl›r› fliddet kullanarak bast›rmakta tereddüt göstermediler. Ancak Yunan ‹sya-
n›’nda görüldü¤ü üzere, bu tür isyanlar Osmanl› Devleti s›n›rlar›nda Sç›kt›¤›nda Dörtlü ‹t-
SIRAO S‹ZDE
R U
N N
S O RS‹ZDE
SIRA U
tifak üyeleri isyana aç›ktan destek vererek kongre kararlar›na ayk›r› hareket etmifllerdir.
Hatta Osmanl› Devleti’nin Rumlar› sindirmek üzere oldu¤unu fark ettiklerinde, müttefik-
D‹KKAT D‹KKAT
ler Navarin liman›nda demirli Osmanl› donanmas›n› yakmaktan çekinmediler.
N N
SIRA S‹ZDE
Osmanl› Devleti, Fransa’ya karfl› ‹kinci Koalisyon Savafllar›’nda (1798-1802) yer SIRA S‹ZDE
ald›¤›ndan Viyana Kongresi’ne kat›lma hakk› vard›. Prens Metternich
K ‹ T A P Bab›âli’yi K ‹ T A P
kongreye davet ettiyse de Bab›âli, Fransa’ya karfl› yap›lan son savaflta yer al›nma-
d›¤› gerekçesiyle kongreye temsilci göndermeyece¤ini bildirildi. Bu mazeret, iflin
görünürdeki gerekçesiydi. Asl›nda Osmanl› Devleti toprak bütünlü¤ünün
TELEV‹ZYON büyük TELEV‹ZYON
devletlerin garantisi alt›na al›nmas›n› engellemek, egemenlik ve ba¤›ms›zl›¤›na
gölge düflürmemek için kongreye kat›lmam›flt›r. Çünkü Bab›âli, baflta S›rplara Bük-
refl Antlaflmas›’yla (1812) vaat etti¤i ancak uygulamaya koymad›¤› ayr›cal›klar ve
Eflak-Bo¤dan konusunda Rusya’n›n bask›s›yla bir oldu-bittiye f›rsat vermek iste-
memifltir. Di¤er bir ifadeyle kongreye temsilci göndermeyerek aleyhinde al›nacak
kararlar›n ba¤lay›c› niteli¤ini bofla ç›karmay› hedeflemifltir.
Viyana Kongresi, XIX. ve XX. yüzy›lda Avrupa diplomasisinde en s›k kullan›lan
terimlerden biri olan fiark Meselesi’nin (Do¤u Sorunu) ilk kez‹ Nkullan›ld›¤›
TERNET uluslar ‹NTERNET
aras› bir toplant› olmas› bak›m›ndan da önemlidir. fiark Meselesi, en k›sa tan›mla;
Bat›l› devletlerin Osmanl› Devleti’ne ve co¤rafyas›na yönelik siyasi hedeflerini,

S O R U S O R U
emellerini ve bu yöndeki tüm giriflimlerini ifade eder. Uluslararas› bir kongrede ilk
D‹KKAT
kez 1815’te Dkullan›lan
‹KKAT
fiark Meselesi terimi, asl›nda XVIII. yüzy›lda siyasi termino-
lojiye girmifltir. fiark Meselesi’nin co¤rafi bir tan›mlama oldu¤u unutulmamal›d›r.
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Bat› ve Orta Avrupa’n›n do¤usundaki siyasi sorunlar› çöz-
N N
me giriflimleri ve mücadele sürecidir. Bu ba¤lamda fiark Meselesi, Avrupal› devlet-
ler için Osmanl› co¤rafyas›n› paylafl›m manevralar›, Rusya için güneye, s›cak de-
AMAÇLARIMIZ nizlere inme çabas›, Slavlar, Rumlar ve Araplar için ba¤›ms›zl›k mücadelesi ve Os-
AMAÇLARIMIZ
manl› Devleti için ise var olma kavgas›yd›.
K ‹ T A P Tuncer, Hüner
K ‹ (1996),
T A P Metternich’in Osmanl› Politikas› (1815-1848), Ankara.
Mora (Rum) ‹syan›

TELEV‹ZYON Yak›nça¤ Tbafllar›nda
E L E V ‹ Z Y O Nyo¤un olarak Mora, Teselya, Ege ve Akdeniz adalar›nda yafla-
yan Rumlar (Yunanl›lar) ticaret, gemi tafl›mac›l›¤›, sarrafl›k ve benzeri ifllerle hayli
zenginleflmifl, bu durum onlar›n Bat›’yla yak›n temas kurmalar›na zemin haz›rla-
m›flt›. ‹stanbul’da yaflayan önde gelen Rumlar ise tüm devlet s›rlar›n›n kendilerine
‹NTERNET aç›k oldu¤u ‹ N TDivân-›
E R N E T Hümâyun tercümanl›¤› görevini adeta tekellerine alm›fllard›.
Yine Rumlar Eflak-Bo¤dan gibi özerk bölgelerin bafl›na “prens” ya da “voyvoda”
unvan›yla idareci olarak atanmaktayd›lar.
Di¤er taraftan ‹stanbul’un fethinden sonra Patrikhane’ye verilen bir tak›m imti-
yazlar sayesinde Rumlar, zamanla Bulgar, S›rp, Arnavut gibi di¤er Ortodoks kilise-
lerinin en üst mevkilerine yerleflmifl, hemen hemen Balkanlardaki tüm piskopos-
luklar› ele geçirmifllerdi.
Yak›nça¤ bafllar›nda, sahil fleridi ve adalarda yaflayan Rum tüccar ve gemicile-
rin durumu da oldukça iyiydi. Akdeniz’de eski gücünü kaybeden Venedik’in yeri-
ni alan Rumlar, genel anlamda III. Selim devrinde (1789-1807) nüfus, servet ve kül-
türel faaliyetler bak›m›ndan hayli mesafe kat etmifllerdi. Bu dönemde Avrupa’daki
ihtilal savafllar›ndan da yararlanan Rumlar, tarafs›z kalan Osmanl› bayra¤› alt›nda
Akdeniz’deki ticareti adeta tekellerine alm›fllard›. Bunun do¤al sonucu olarak; Se-
lanik, Marsilya, Trieste, Londra, Liverpool ve Odessa gibi pek çok önemli liman
kentinde büyük koloniler oluflturdular. Bu koloniler, daha sonra Rum ba¤›s›zl›k fa-
aliyetlerinin lobi kolu ve sponsorlar› olacakt›r.
Rum isyan›n›n nedenleri flu flekilde s›ralanabilir:
• Frans›z ‹htilal›’n›n getirdi¤i ulusçuluk ve ba¤›ms›zl›k fikirleri.
• Ruslar›n ve Yunanl›lar›n Bizans ‹mparatorlu¤u’nu canland›rmak istemeleri
(Megalo ‹dea: Büyük ‹deal).
• Baflta Rusya olmak üzere d›fl kaynakl› k›flk›rtmalar.
• Bat› kamuoyunda kilise, ayd›nlar ve devlet eliyle Antik Yunan Medeniye-
ti’ne karfl› oluflturulan hayranl›k (Philhellenism) ve Avrupa kamuoyunun il-
gisini siyasi kazan›ma dönüfltürme çabalar›.
• Rum ayd›nlar›n›n milli bilinç oluflturma yönündeki kültürel, edebi ve siyasi
çal›flmalar›.
• Rusya’n›n güdümünde kurulan Filiki Eterya, Etniki Eterya, Eterya Filomuson
vb. derneklerin kültürel-siyasi çal›flmalar›.
• Fener Ortodoks Patrikhanesi’nin Rumlar› isyana teflvik ve tahrik etmesi.
Yunan isyan›n›n süratle geliflmesindeki en önemli faktör, flüphesiz Osmanl›
Devleti’nin içinde bulundu¤u s›k›nt›l› durumdu. Rumlar aras›nda ba¤›ms›z bir dev-
let kurma düflüncesi, XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren, Rusya ve Avusturya
taraf›ndan teflvik edilmeye bafllanm›flt›. Bu iki devletin as›l amac› Osmanl› Devle-
ti’ni bu flekilde zay›flatarak da¤›lmas›n› sa¤lamak ve aslan pay›n› kapmakt›. Ruslar

1768-1774 savafl›nda Mora ve adalar› iflgal ettiklerinde, Rumlar› Bab›ali’ye karfl› k›fl-
k›rtt›lar. Savafl›n ard›ndan imzalanan Küçük Kaynarca Antlaflmas›’na (1774), emel-
leri do¤rultusunda az›nl›klar› kullanmalar›n› sa¤layacak bir tak›m maddeler de
koydurdular. Ard›ndan buna, 1787-1792 Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar› önce-
sinde Avusturya ile birlikte, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ihyas›n› öngören “Grek Pro-
jesi”ni eklediler. Di¤er yandan Frans›z ‹htilal›’n›n bir düflünce sistemi olarak orta-
ya ç›kard›¤› ulusçuluk, özellikle Fransa’n›n Yedi Ada’ya yerleflmesinden sonra
Rumlar aras›nda h›zla yay›lmaya bafllam›fl, 1805’te bölgeye yerleflen Ruslar›n teflvik
ve tahrikleriyle Yunan milliyetçili¤i iyice körüklenmiflti.
Bat›l› devletlerin Rum ‹syan›’na siyasi ve toplumsal destek vermelerinin

SIRA ard›ndaki
S‹ZDE neden- SIRA S‹ZDE
ler nelerdir? 2
Öte yandan Avrupa üniversitelerine gönderilen Rum gençleri, D Ü fitam
Ü N E Lanlam›yla
‹M bi- D Ü fi Ü N E L ‹ M
rer Yunan milliyetçisine dönüflmekteydi. XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren
baflta Rhigas Velestinlis, Adamantios Korais, Kozmas ve GazisS olmak O R U üzere baz› S O R U
Rum ayd›nlar da ba¤›ms›z bir Yunanistan, hatta Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ihyas›
konular›n› yaz›lar›nda s›kça ifllemeye bafllad›lar. Bu süreci h›zland›ran bir di¤er un-
D ‹ K Kyeniden
AT D‹KKAT
sur, Hümanizm ve Rönesans hareketleriyle Avrupal› ayd›nlar›n kadîm Hümanizm: XV. yy’da
Grek kültürüyle temasa geçmifl olmalar›yd›. Antik kültüre ilginin artmas›yla “Helen Avrupa’da Ortaça¤’›n
skolastik düflüncesine karfl›
N N
Hayranl›¤› (Philhellenism), Hümanizm koridorundan yavafl yavafl SIRA S‹ZDE tüm Avrupa’ya SIRA S‹ZDE
ç›kan felsefe, bilim ve sanat
yay›lmaya bafllad›. Avrupa’n›n ünlü fikir adamlar› ve edebiyatç›lar› kaleme ald›kla- alanlar›nda yeni görüfller
r› eserlerle Yunan isyan›n› Bat› kamuoyuna mal ettiler. ileri süren ve insanc›l yönü
AMAÇLARIMIZ a¤›r basan düflünce ak›m›.
AMAÇLARIMIZ
Öte yandan 1814’te Filiki Eterya (Philiki Hetaireia, 1894’ten itibaren Etnik-i He-
taireia olacakt›r) cemiyeti görünüflte Rumlar›n e¤itim düzeyini yükseltmek, gerçek- Rönesans: Yeniden do¤ufl,
16. yy’da ‹talya’da bafllayan
te ise ‹stanbul merkez olmak üzere Bizans ‹mparatorlu¤u’nu ihya etmek için ku- ve Avrupa’ya yay›lan bilim,
ruldu. Aslen Korfu’lu olup sonradan Rusya’ya yerleflerek önemli mevkilere kadar edebiyat, resim ve müzik
yükselmifl bir Rum olan Capo d’Istria’n›n manevi koruyuculu¤unda kurulan cemi- alanlar›nda yaflanan de¤ifl-
meler.
yetin gerçek lideri, Rus çar›n›n harp yaveri Aleksander ‹psilanti’ydi.
Avrupal› devletler 1815’te Viyana Kongresi’nde bir araya gelerek T E L E V ‹ Z YFrans›z
ON ‹htila- TELEV‹ZYON
l›’n›n getirdi¤i ulusçu ve ayr›l›kç› fikirlerin yaratt›¤› isyanlar› bast›rma ve statükoyu
koruma gayreti içindeyken; bu kararlar›yla tam anlam›yla çeliflen bir tutumla Rum-
lar›n ba¤›ms›zl›k yönündeki çabalar›n› desteklediler. Yunan isyan› umulan›n aksi-
ne, ilk önce Mora’da de¤il Eflak ve Bo¤dan’da bafllad›. ‹psilanti bu suretle Rus yar-
d›m›n› sa¤lamay› ve Eflak-Bo¤dan halk›n› hatta bölgedeki tüm Ortodokslar› ayak-
land›rarak, Balkanlarda genel bir isyan hareketi bafllatmay› hedeflemiflti. Bu amaç-
la bir miktar askerle Prut ›rma¤›n› geçerek Nisan 1821’de Bükrefl’e gelen ‹psilan-
ti’nin giriflimiyle Rum isyan› resmen bafllam›fl oluyordu. Ancak ‹psilanti’nin hesap-
lar› tutmad›. Çünkü bölge halk› genelde Latin olup, Rumlardan farkl› bir kültür ve
gelene¤e sahipti. Bundan baflka y›llardan beri bölgeyi voyvoda unvan›yla yöneten
Rum beyleri zalim idareciler olarak ün salm›fllard›. Üstelik Bo¤dan’a giren ‹psilan-
ti’nin, Thedor Vladimiresco’yu katletmesi Romenler aras›nda nefretle karfl›lanm›flt›.
Romenler gibi Bulgarlar da Yunan ba¤›ms›zl›k davas›na hizmet etmek hevesinde
de¤illerdi. Bu sebeplerden ötürü, ‹psilanti’nin amaçlad›¤› topyekûn bir Balkan
ayaklanmas› hayali bafllamadan bitmifl oldu.
Osmanl› kaynaklar›nda “Rum Fetreti” olarak da adland›r›lan Yunan isyan› sü-
rerken, Viyana Kongresi’nde al›nan kararlar çerçevesinde oluflturulan “Dörtlü ‹tti-
fak” ‹talya’daki ihtilallar› sona erdirmek amac›yla 1821’de Laibach Kongresi’nde bir
araya geldi. Avrupa diplomasisinin bu dönemdeki en parlak simalar›ndan biri olan
Avusturya baflbakan› Metternich, Laibach Kongresi’nin bu tür isyan hareketlerini

engellemek ve “Avrupa Sistemi”ni korumak için topland›¤›n› belirterek, Rus çar›n›
el alt›ndan Rum isyan›n› desteklememesi konusunda uyard›. Buna ra¤men Rus-
ya’n›n gizli deste¤iyle ilerleyiflini sürdürmeye çal›flan ‹psilanti, Osmanl› kuvvetleri-
ne yenilince Avusturya’ya s›¤›nmak zorunda kald›. Bu tür isyan hareketlerine hiç
tolerans göstermeyen Metternich’in direktifi do¤rultusunda ‹psilanti tutuklanarak
hapsedildi (26 Haziran 1821).
Aleksander ‹psilanti’nin Bo¤dan’a girdi¤i s›rada, kardefli Demetrios ile Prens
Kantakuzen Mora’ya ç›karak ikinci bir isyan cephesi açm›fllard›. Bunlar›n ve Patras
piskoposu Poul Germanos’un teflvikleriyle Rumlar bu kez Mora’da isyan bayra¤›n›
açt›lar (6 Nisan 1821). Kilisenin de deste¤ini alan asiler, isyana taraftar bulmakta
zorlanmad›lar. Hydra, Spetsai ve Psara’daki Rumlar da isyana kat›ld›lar. ‹syan k›sa
zamanda fliddetlenince, bölgedeki Türkler kalelere kapan›p yard›m beklemeye ko-
yuldular. Ancak bir türlü yard›m gelmemesi üzerine, bölgedeki kaleler Rumlar›n
eline geçmeye bafllad› ve müslümanlar›n ço¤u katledildi. Di¤er taraftan Rumlar ti-
caret gemilerini savafl gemilerine dönüfltürerek isyan› adalara da yayd›lar. Buna
karfl›n Bab›âli daha etkin önlemler almaya karar verdi. Bu ba¤lamda el alt›ndan is-
yana destek veren Fenerli Rum Beyler, baz› metropolitler ve ‹stanbul Patri¤i IV.
Gregorius idam edildi (22 Nisan 1821).
Filiki Eterya Cemiyeti k›sa sürede geliflerek ‹stanbul, ‹zmir, Sak›z, Misolongi,
Bükrefl, Yafl, Yanya ve Trieste gibi önemli merkezlerde flubeler açt›. Balkanlar› “on
iki havariye paylaflt›racak flekilde bölgelere ay›ran” cemiyetin talimatlar› do¤rultu-
sunda Rumlar büyük bir isyan için h›zla örgütlenirken, Yanya Valisi Tepedelenli
Ali Pafla bu yöndeki çabalar›n önündeki en büyük engel olarak görülmekteydi. Te-
pedelenli, Bâb›âlî aç›s›ndan sadece Rumlar için de¤il Mora ve Dalmaçya k›y›lar›na
yerleflen Frans›zlar›n yaratt›¤› tehdit aç›s›ndan da önemli bir güvenceydi. Fakat bu
s›rada Tepedelenli’nin ba¤›ms›z bir Yanya Paflal›¤› kuraca¤› yönündeki söylentiler
ve padiflah›n mühürdar› Halet Efendi’nin II. Mahmud’u k›flk›rtmas› nedeniyle, Mo-
ra Valisi Hurflid Ahmed Pafla komutas›ndaki birlikler asi Rumlar yerine Tepedelen-
li üzerine sevk edildi. Buna karfl› Tepedelenli’nin hamlesi Mora, Adalar, S›rbistan
ve Eflak-Bo¤dan’daki Rumlar› isyana teflvik etmek oldu. Ancak Hurflid Pafla’n›n,
bölgeye varmas›yla bafllayan savafllar sonunda katledildi (Ocak 1822). Böylece ön-
lerindeki en büyük engeli de aflan Rum çeteleri, bölgede rahatça hareket etme im-
kân› elde ettiler.
Bu flartlar alt›nda isyan›n fliddetini artt›ran Rumlar Epidor yak›nlar›nda bir mec-
lis toplayarak ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler (1 Ocak 1822). Ard›ndan befl üyeden
oluflan bir hükümet kurduklar›n› ve liderli¤ine Mavrokordato’yu seçtiklerini, yine
59 üyeli senatonun baflkanl›¤›na ise Dimitri ‹psilanti’yi getirdiklerini ilan ettiler.
Asilerin bu son hamlesine karfl›n Bab›âli etkin önlemler ald›ysa da 1824 y›l› itiba-
r›yla isyan› sona erdirebilmifl de¤ildi. Art›k kendi askeri-siyasi gücüyle isyan› bas-
t›ramayaca¤›na hükmeden Bab›âli, M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla’dan des-
tek istedi. Kavalal› ise Mora ve Girit valiliklerinin de kendisine verilmesi halinde
askeri destek gönderece¤ini bildirdi. Talepleri kabul edilince de Temmuz 1824’te
o¤lu ‹brahim Pafla komutas›nda 196 gemiyi ve 16.000 askeri Mora’ya gönderdi.
Ege’de Osmanl› donanmas›yla birleflen M›s›r donanmas›, birçok bölgede asileri
yendikten sonra fiubat 1825’te Mora önlerine geldi. Burada karaya ç›kan M›s›r or-
dusu yine merkez kuvvetleriyle birleflerek k›sa sürede isyanc›lar› durdurdu. Yakla-
fl›k iki y›l süren bu ortak askeri operasyon sonucunda Misolongi ve Atina kentleri
de al›narak Rum isyan› bast›r›ld› (Nisan 1826).
Londra Antlaflmas› ve Navarin Bask›n›

Rum ‹syan›’n›n Kavalal› Mehmet Ali Pafla taraf›ndan bast›r›lmas› ve Mora ile Girit
valiliklerinin kendisine verilmifl olmas›, Rusya ve ‹ngiltere’nin Balkanlar, Adriyatik,
Akdeniz ve Kuzey Afrika politikalar› bak›m›ndan sak›ncal› bir geliflmeydi. M›s›r va-
lisinin Mora ve Girit’i hâkimiyeti alt›na alarak daha da güçlenmesi uzun vadede bu
bölgelerin Osmanl› hâkimiyetinden ç›kmas›na, ç›kmasa dahi Kavalal›’n›n elinde
kalmas›na yol açabilirdi. Öte yandan gönülsüz de olsa Dörtlü ‹ttifak’›n prensipleri-
ne ba¤l› kalan Rus Çar› I. Aleksandr’›n (Alexsander) Aral›k 1825’te ölümü ve yeri-
ne I. Nikola’n›n geçmesi Rusya’n›n d›fl politikas›nda önemli de¤iflikliklere yol açt›.
Çar Nikola Avrupa’n›n de¤il Rusya’n›n ç›karlar›n›n önemli oldu¤unu, Yunanl›lara
sempati duydu¤unu ve geleneksel siyasi emellerinin Bizans’›n ihyas›ndan geçti¤i-
ni ilan etti. Ard›ndan da Mart 1826’da Prut nehri boyuna asker y›¤arak, 1812 tarih-
li Bükrefl Antlaflmas›’n›n baz› hükümlerinin uygulanmad›¤› gerekçesiyle Bab›âli’yi
müzakere masas›na davet etti.
Rusya’n›n bu son hamleyle Balkanlar ve Akdeniz’de konumunu güçlendirmesi,
‹ngiltere’nin karfl› ata¤›na yol açt›. Ç›karlar›n yine yan yana getirdi¤i bu iki ülke,
Mora ve Girit valili¤i vaat edilen Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n bölgeyi tam olarak
nüfuzu alt›na almadan, kendi güdümlerinde bir Yunanistan kurulmas› için ortak
hareket etme karar› ald›lar. Taraflar aras›nda yap›lan görüflmeler sonucunda Pe-
tersburg Protokolü imzaland› (4 Nisan 1826). Buna göre; ‹ngiltere ve Rusya özerk
bir Yunanistan’›n kurulmas› için gereken siyasi ve askeri giriflimlerde bulunma ko-
nusunda uzlaflt›lar.
Bab›âli bu s›rada kontrol alt›na alm›fl oldu¤u Yunan isyan›n›n d›fl tahriklerle
tekrar canlanmamas› için Rusya’n›n müzakere talebini kabul etti ve sonuçta Akker-
man Sözleflmesi imzaland› (7 Ekim 1826). Buna göre: S›rbistan’›n özerkli¤i onayla-
nacak, Eflak-Bo¤dan’a Rusya’n›n da görüflü al›narak yerli yöneticiler atanacak,
Rusya’n›n ticaret gemilerine Osmanl› sular›nda serbest dolafl›m hakk› verilecek,
Kuzey Afrikal› korsanlar›n Rus gemilerine verdi¤i zarar› Bab›âli ödeyecek ve Bük-
refl Antlaflmas›’n›n maddeleri eksiksiz bir biçimde uygulanacakt›.
Akkerman Sözleflmesi’ndeki maddelerin, Yunan isyan›yla bir ilgisinin bulunma-
d›¤› aç›kça görülmektedir. Rusya bu s›rada Bab›âli’nin bu konudaki hassasiyetini
ve zor durumda oluflunu kullanarak masa bafl›nda siyasi kazan›mlar elde etme f›r-
sat›n› kaç›rmam›flt›r. Yukar›da de¤inildi¤i üzere, Petersburg Protokolü ile özerk
Yunanistan’›n kurulmas› için ortak hareket karar› alan ‹ngiltere ve Rusya di¤er Av-
rupa devletlerini de bu protokole imza atmaya davet ettiler. Avusturya ve Prusya
ret cevab› verirken, Fransa kendisine karfl› 1815’te kurulmufl olan “Kutsal ‹ttifak”›
parçalamak ve pastadan pay almak için olumlu cevap verdi. Bu çerçevede yollar›
kesiflen üç devlet 6 Temmuz 1827’de imzalad›klar› Londra Protokolü ile bir ad›m
daha ileri giderek, özerk de¤il tam ba¤›ms›z bir Yunanistan kurulmas› konusunda
ortak hareket etme karar› ald›lar. A¤ustos 1827’de Bab›âli’ye tebli¤ edilen uluslara-
ras› hukuka ayk›r› bu karar reddedildi. Bunun üzerine müttefikler, Osmanl›-M›s›r
kuvvetlerinin Mora ve civar›ndan derhal çekilmesini istediler. Bu talepleri de red-
dedilince, Navarin liman›nda demirli Osmanl›-M›s›r donanmas›na taarruz ederek
neredeyse tamam›n› yakt›lar (20 Ekim 1827).
Navarin bask›n›, ayn› zamanda 1815 Viyana Kongresi’nde al›nan kararlar›n di-
¤er bir ifadeyle Metternich Sistemi’nin resmen hükümsüz oldu¤unu göstermifltir.
Bu bask›nda rolü olmakla birlikte, k›ta Avrupa’s›nda bulunmayan ‹ngiltere, Rus-
ya’n›n s›cak denizlere, yani güneye inmesinin önünde ciddi bir engel kalmad›¤›n›
gördü¤ünden, Navarin bask›n›n› k›nad› ve amiralini görevden alarak bir anlamda

özür diledi. Bu bask›nla deniz gücünü kaybeden Osmanl› Devleti, olay› fliddetle
protesto etti. Bu durumun Rum isyan›n›n yeniden alevlenmesine yol açaca¤›n› dü-
flündü¤ünden, Bo¤azlar› tüm devletlere kapatt›¤›n› ilan etti ve tazminat talebinde
bulundu. Bab›âli müttefiklerle diplomatik iliflkisini de kesti¤ini bildirince ‹ngiltere,
Fransa ve Rusya elçileri ‹stanbul’u terk ettiler.
Güçsüz bir Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden yana olan ‹ngiltere’nin
aksine, Rusya bu son geliflmelerden oldukça memnundu. Fransa ve ‹ngiltere ise
Rusya’y› son derece avantajl› bir konuma getirecek bir Osmanl›-Rus savafl›na mey-
dan vermemek için M›s›r kuvvetlerini Mora’dan uzaklaflt›rma karar› ald›lar ve Tem-
muz 1828’de bunu Kavalal› Mehmed Ali Pafla’ya bildirdiler. fiiddetli bask›lar ve teh-
ditler nedeniyle söz konusu talep A¤ustos ay›nda M›s›r valisi taraf›ndan kabul edi-
lince Fransa, Mora ve civar›n› geçici olarak iflgal etti (Eylül 1828). ‹ngilizler ise do-
nanmas› yak›lan ‹brahim Pafla komutas›ndaki M›s›r ordusunu memleketlerine tafl›-
d›lar. Buna karfl›n son geliflmelerle inisiyatifi ‹ngiltere ve Fransa’ya kapt›rd›¤›n› gö-
ren Rusya, flartlar› yeniden lehine çevirmek için Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti
(26 Nisan 1828)
Osmanl›-Rus Savafl› ve Yunanistan’›n Ba¤›ms›zl›¤›

Rusya’n›n zamanlamas› gayet iyiydi, çünkü Asakir-i Mansure-i Muahmmediye ad›y-
la kurulan yeni ordu henüz güçlü bir devlete karfl› s›nav verebilecek düzeyde de-
¤ildi. Öte yandan Navarin’de Osmanl›-M›s›r ortak donanmas›n›n yak›lm›fl olmas›,
denizlerde Rusya’n›n rakipsiz kalmas› demekti. Bu flartlarda Ruslar›n Balkanlarda
ve Kafkaslarda h›zla ilerledi¤ini gören di¤er Avrupal› devletler, diplomatik giriflim-
lerine h›z verdiler ve sonuçta Londra’da bir protokol imzaland› (22 Mart 1829). Bu-
na göre; Mora ve çevresi ile adalardan oluflacak ba¤›ms›z bir Yunanistan kurula-
cak, Avrupal› devletlerin üzerinde uzlaflt›¤› bir prens taraf›ndan yönetilecek ve Os-
manl› Devleti’ne ba¤l›l›¤› y›ll›k vergiden ibaret olacakt›.
Buna karfl›n Bab›âli, Londra Protokolü kararlar›na itiraz ederek savafla devam
karar› ald›. Ancak 1829 y›l› itibar›yla, Ruslar›n bat›da Edirne’ye do¤uda ise Erzu-
rum’a kadar ilerlemelerine engel olamad›. 20 A¤ustos 1829’da Edirne’nin düflmesi
ve Ruslara baflkent ‹stanbul yolunun aç›lmas› üzerine, Bab›âli daha önce reddet-
mifl oldu¤u Londra Protokolü hükümlerini yerine getirmeye haz›r oldu¤unu bildi-
rerek bar›fl istedi. Di¤er devletlerin de bar›flta ›srar etmeleri üzerine bafllayan gö-
rüflmeler sonucunda Edirne Antlaflmas› imzaland› (14 Eylül 1829). Buna göre:
• Osmanl› Devleti, Yunan devletinin kurulmas›n› ve ba¤›ms›zl›¤›n› öngören 6
Temmuz 1827 ve 22 Mart 1829 tarihli Londra protokolü ve antlaflmas›n› ka-
bul edecekti.
• Rusya Tuna nehri a¤z›ndaki adalar hariç, iflgal etti¤i yerlerden çekilecek ve
savafl öncesindeki gibi Prut nehri s›n›r kabul edilecekti.
• Osmanl› Devleti Gürcistan ve Kafkasya’da iflgal edilen yerlerin Rusya’ya ait
oldu¤unu kabul edecek, Rusya ise Ah›ska, Poti ve Anapa d›fl›ndaki yerleri
iade edecekti.
• S›rbistan ile Eflak-Bo¤dan’a daha önce verilen siyasi-idari haklar teyit edile-
cek ve geniflletilecekti.
• Rus ticaret gemileri Bo¤azlardan serbestçe geçebilecek ve Rus uyruklular
Osmanl› topraklar›nda ticaret yapabileceklerdi.
• Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl tazminat› ödeyecekti.
Bu antlaflma ile Osmanl› Devleti Tuna a¤z›ndaki adalar› ve Kafkaslarda strate-

jik önemi olan baz› bölgeleri Rusya’ya kapt›rm›fl oldu. Böylece Rusya, Karadeniz’in
bat›s›ndan ve do¤usundan biraz daha güneye sarkm›fl ve tarihi emellerine bir ad›m
daha yaklaflm›fl oldu. Ayr›ca S›rp ve Yunan toplumlar›na bir tak›m haklar sa¤lam›fl
olmakla, Balkanlardaki siyasi etkinli¤ini daha da artt›rd›. Yine bu antlaflmayla Yu-
nanistan’›n kurulmas› ve ba¤›ms›zl›¤›n›n ilan›, Osmanl› hâkimiyetinden kurtulmak
isteyen di¤er Balkan toplumlar›na örnek oluflturmas› bak›m›ndan önemli bir gelifl-
meydi. Edirne Antlaflmas›’n›n onaylanmas›ndan sonra müttefikler ile Bab›âli ara-
s›nda Yunanistan’›n s›n›rlar› konusunda müzakereler bafllad›. Sonuçta 3 fiubat
1830’da imzalanan protokolle ba¤›ms›z Yunanistan’›n s›n›rlar› belirlendi. 24 Nisan-
da Osmanl› Devleti taraf›ndan da onaylanan protokol kararlar› uyar›nca, ilk defa
Osmanl› hâkimiyetindeki bir millet resmen ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl oldu. Yunanis-
tan’›n s›n›r sorunlar› ise ancak 21 Temmuz 1832’de kesin olarak çözümlenebildi.
Osmanl› Afrikas›’nda Yeni Sorunlar:Fransa’n›n Cezayir’i

‹flgali
Kuzey Afrika’da yer alan Cezayir, Cebelitar›k Bo¤az›’na yak›nl›¤› dolay›s›yla Bat›
Akdeniz’de stratejik aç›dan önemli bir yerdi. 1534 y›l›nda Barbaros Hayrettin Pafla
taraf›ndan Osmanl› topraklar›na kat›lan Cezayir, daha sonra fethedilen Tunus ve
Trablusgarp ile birlikte “Garp Ocaklar›” ad›yla teflkilatland›r›lm›fl ve burada özel bir
yönetim kurulmufltu. Garp Ocaklar›, genel anlamda yar› ba¤›ms›z bir yönetime sa-
hipti; beylerbeyi ya da valiler merkeze ba¤l› olmakla birlikte, di¤er devletlerle ant-
laflma imzalamak, d›fl borç almak-vermek gibi konularda ba¤›ms›z hareket edebi-
liyorlard›. Garp Ocaklar›’n›n bir parças› olan Cezayir, XVII. yüzy›l sonlar›ndan iti-
baren yeniçeri oca¤›n›n temsilcileri taraf›ndan seçilen “Day›lar” taraf›ndan yönetil-
meye baflland›.
Garp Ocaklar› içinde en büyük donanmaya sahip olan Cezayir’de, eyalet gelir-
leri büyük oranda korsanl›k yoluyla elde ediliyordu. Akdeniz d›fl›nda da faaliyet
gösteren korsanlar, zamanla Cebelitar›k Bo¤az›’n› geçip Kanarya Adalar›, ‹ngiltere,
‹rlanda, Hollanda, Danimarka, hatta ‹zlanda Adas›’na kadar uzand›lar. Öte yandan
1798’te M›s›r’› iflgal eden Frans›zlara karfl› Ebuk›r deniz savafl›n› (1798) kazanan ‹n-
gilizler, Trafalgar deniz savafl›nda (1805) da rakiplerini yenerek Akdeniz’in tart›fl-
mas›z en güçlü donanmas›na sahip olduklar›n› ispat ettiler. Avrupa’da koalisyon
savafllar› sonucunda Napolyon Bonapart tehlikesi ortadan kald›r›l›nca, 1815’te ya-
p›lan Viyana Kongresi’nde ‹ngiltere’nin iste¤iyle korsanl›¤›n kald›r›lmas› yönünde
karar al›nd›. Akdeniz havzas›nda hayati ç›karlar› olan ‹ngiltere, bu karar› uygulama
görevini de üstlendi ve Cezayir’e Lord Exmont kumandas›nda bir donanma gön-
derdi (1816). Hollanda filosunun da kat›ld›¤› bu donanma, Cezayir flehrini topa tut-
tu ve gemileri bat›rd›. Bunun üzerine Cezayir day›s›, esir H›ristiyanlar› iadeyi ve sa-
vafl tazminat› ödemeyi kabul ederek ‹ngiltere ve Hollanda ile anlaflmak zorunda
kald›.
Cezayir’le ilgili siyasi projeleri XVII. yüzy›la dayanan Fransa, 1821-26 sürecinde
Rum isyanlar›, Navarin bask›n› (Ekim 1827) ve bu f›rsat› kaç›rmayan Rusya ile
1828-29 savafl›n›n Osmanl› Devleti’nin tam anlam›yla karada ve denizde enerjisini
tüketti¤inin fark›ndayd›. Aç›k denizlerde eski gücünü kaybeden Fransa, Cezayir’i
ele geçirmek suretiyle Bat› Akdeniz’de sömürge sahibi olaca¤› gibi ‹ngiltere’ye kar-
fl› üstünlü¤ü ele geçirecek, Akdeniz ticaretinden daha büyük pay alacakt›.
Bu atmosferde Cezayir Day›s› ‹zmirli Hüseyin Pafla, Fransa’n›n iflgal giriflimine
âdeta zemin haz›rlad›. fiöyle ki; Cezayir, Direktuvar dönemi Frans›z hükümetine
1797’de befl milyon frank borç ve bir miktar da hububat vermiflti. Fransa, krall›k
idaresine geçince, bu borcu tan›makla beraber ödemeyi ask›ya ald›. Bunun üzeri-
ne Day› Hüseyin Pafla, alaca¤›na karfl›l›k olarak baz› Frans›z gemilerine el koydu.
29 Nisan 1827 günü Day› ‹zmirli Hüseyin Pafla borç meselesini tart›flt›¤› Frans›z
konsolosu Pierre Deval’in yüzüne elindeki yelpaze ile vurunca siyasi iliflkiler kesil-
di. Bu olay› bahane eden Fransa Cezayir sahillerini abluka alt›na ald› (Haziran
1827). A¤ustos ay›nda ise Osmanl› Devleti’ne durumu bildiren ve day›y› cezalan-
d›rmak için izin isteyen bir nota verdi. O s›rada Yunan isyan›yla u¤raflmakta olan
Bab›âli, Cezayir’in Frans›zlara karfl› tek bafl›na savaflabilecek kadar güçlü oldu¤u-
nu düflünüyor ve fiilen bu ifle kar›flmak istemiyordu. Zaten Cezayir’e askeri yard›m
gönderme imkân› da yoktu. Çünkü Ekim 1827’de Navarin’de donanmas› yak›lm›fl,
ertesi y›l da Rusya ile savafla girmek zorunda kalm›flt›.
Fransa bu avantajl› durumuna ra¤men, baflta ‹ngiltere olmak üzere di¤er dev-
letlerin tepkisinden çekindi¤inden Cezayir’i hemen iflgal edemedi. 1830’a gelindi-
¤inde ciddi bir iç bunal›m yaflayan Fransa hükümeti, kamuoyunun dikkatini d›fla-
r› çekmek ve prestij kazanmak için Cezayir’e General Bourmont kumandas›nda
büyük bir donanma ve kalabal›k bir ordu gönderdi (14 Haziran 1830). Bu takviye
kuvvetle Cezayir’e ç›kt›lar ve baflkent hükmündeki Cezayir flehrini iflgal ettiler (5
Temmuz 1830). Frans›zlar›n ilk ifli, yerli halk› daha kolay idare edebilecekleri dü-
flüncesiyle Türk unsurlar› sürmek oldu. Bununla beraber Cezayir’in tümünü ele ge-
çirmeleri, ancak Emîr Abdülkâdir komutas›ndaki direniflçilerin yenilmesiyle müm-
kün olabildi (1847). ‹çinde bulundu¤u flartlar nedeniyle Cezayir’in iflgalini sadece
protesto etmekle yetinen Bab›âli, direniflçilerin yenilmesi ve Avrupal› devletlerinin
de iflgali onaylamalar› karfl›s›nda mecburen durumu kabullendi. Böylece Kuzey Af-
rika’da ilk kez toprak kaybeden Osmanl› Devleti, güçlü bir sömürgeci devlet olan
Fransa ile do¤rudan s›n›r komflusu oldu.
SIRA S‹ZDE Fransa’n›n Cezayir’i ‹flgali daha sonra Afrika k›tas›n› siyasi, ticari ve kültürel aç›dan nas›l
SIRA S‹ZDE
3 etkilemifltir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ran-Osmanl›
D Ü fi Ü N E L ‹ MSavafllar› ve Erzurum Antlaflmas›
II. Mahmud devrinde Osmanl› Devleti sadece bat›da de¤il, do¤uda da s›n›rlar›n›
S O R U korumak için S Oyo¤un
R U çaba sarf etti. XVIII. yüzy›l sonunda Kaçar Hanedan›’n›n yö-
netimi alt›na giren ‹ran, ‹ngiltere ile Fransa aras›nda müthifl bir nüfuz mücadelesi-
ne sahne oldu. fiah Feth Ali Han Kafkasya ve Hindistan’› ele geçirmesine destek
D‹KKAT D‹KKAT
vereceklerini vaat eden Fransa ile 1807’de Finkestein Antlaflmas›’n› imzalad› ve bu
çerçevede Frans›z uzmanlar ‹ran ordusunu e¤itmeye bafllad›. Ancak Avrupa’da de-
N N
SIRA S‹ZDE ¤iflen siyasiSIRA S‹ZDE ve Napolyon’un tercihleri nedeniyle Fransa’n›n ‹ran’a ilgisi
dengeler
azal›nca, fiah bu defa ‹ngiltere’ye yaklaflarak ordusunun e¤itimini ‹ngiliz subaylara
verdi. ‹ran topraklar›yla yak›ndan ilgilenen bir di¤er ülke olan Rusya ise 1815’te
‹ran’› Aras nehrine kadar geri çekilmek zorunda b›rakm›flt›. Ard›ndan da ‹ngilte-
re’nin bölgedeki etkinli¤ini sona erdirmek ve Osmanl› devletini zay›flatmak ama-
K ‹ T A P
c›yla ‹ran’› KOsmanl›
‹ T A P
Devleti’ne karfl› k›flk›rtt›. Bu nedenle Anadolu’da ‹ranl›lar s›n›r
boylar›nda Osmanl› topraklar›na vur-kaç takti¤i ile girip bölge halk›na büyük za-
rar vermeye bafllad›lar. S›n›r boylar›nda yaflayan konargöçer afliretlerin de alet edil-
TELEV‹ZYON
di¤i bu türTsald›r›lar›n
ELEV‹ZYON
ard› gelmeyince, Osmanl› Devleti ‹ran’a savafl ilan etti (1820).
Bu s›rada Mora’da Rumlar aras›nda bafllayan k›p›rdanmalar, ard›ndan da Yanya’da
Tepedelenli Ali Pafla isyan› gibi nedenlerden ötürü, devlet do¤u cephesine gerek-
ti¤i kadar askeri kuvvet sevk edemedi. Bu durumun fark›nda olan ‹ran flah›, o¤ul-
lar›ndan Abbas Mirza’y› Do¤u Anadolu’ya, Mehmed Ali Mirza’y› ise Irak’a sevk et-
ti. Osmanl› ordular›, kuzey’de Erzurum önlerine kadar gelen, güneyde ise Bitlis
üzerinden Diyarbak›r’a yönelen ‹ran kuvvetleri karfl›s›nda fazla direnemediler. An-
cak bu s›rada ortaya ç›kan kolera salg›n› ‹ran ordusunu k›r›p geçirince, fiah bar›fl
istemek zorunda kald›. Yap›lan müzakereler sonucunda iki devlet aras›nda 1746
y›l›nda yap›lan bar›fl anlaflmas› esas al›narak, Erzurum Antlaflmas› imzaland› (28
Temmuz 1823) ve Osmanl› Devleti do¤u cephesindeki savafl› sona erdirmifl oldu.
MERKEZ‹YETÇ‹ DEVLET‹N ‹NfiASI VE KÖKLÜ

REFORMLAR SÜREC‹
Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›lmas› (Vak’a-i Hayriye)

Osmanl› ordusunun bel kemi¤i konumundaki kap›kulu ocaklar› ve bunun en
önemli piyade unsuru olan yeniçeri oca¤›, XIV. yüzy›lda kuruluflundan XVI. yüz-
y›l›n sonuna dek devletin büyümesinde en önemli araç oldu. Ancak XVII. yüzy›lla
birlikte; padiflahlar›n seferlere gitmeyi terk etmeleri, kay›rmac›l›k ve rüflvetle oca-
¤a asker al›nmas›, makam ve mevki h›rs›yla vezirlerin ve ocak a¤alar›n›n yeniçeri-
leri isyana teflvik etmeleri, oca¤›n düzenini tamamen yozlaflt›rd›. Bu süreçte, özel-
likle modern savafl tekniklerine ve askeri e¤itime karfl› sergiledikleri fliddetli mu-
halefet nedeniyle, ocak zamanla iflas›n efli¤ine geldi. I. Mahmud (1730-1754), III.
Mustafa (1757-1774) ve III. Selim devrindeki (1789-1807) ›slahat (reform) giriflim-
leri de askeri sistemin ça¤dafl normlara kavuflturulmas›n› sa¤layamad›.
II. Mahmud’un saltanat›n›n hemen bafl›nda, Sadrazam Alemdar Mustafa Pa-
fla’n›n giriflimiyle Sekban-› Cedid ordusu kurulduysa da (1808) yeniçerilerin isyan›
nedeniyle k›sa sürede da¤›t›ld›. II. Mahmud; S›rp isyanlar›, Rusya ve ‹ran savafllar›,
Vehhabi baflkald›r›s›, Girit ve nihayet Mora isyanlar›n› bast›rmakta yetersizli¤i aç›k-
ça görülen yeniçeri oca¤›n› kald›rarak, yerine talimli ve disiplinli modern bir ordu
kurmak için 1826’da harekete geçti. M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n Yu-
nan ‹syan›’n› bast›rmak için gönderdi¤i ordunun k›sa sürede asileri tepelemesi, bu
kararda etkili oldu. Padiflah ve devlet adamlar› yeniçerilere dokunman›n riskli ola-
ca¤›n› düflündüklerinden Eflkinci ad›yla yeni bir askeri birlik oluflturdular (Haziran
1826). Fakat yeniçeriler, gelene¤i bozmay›p isyan ettiler. Ancak bu defa devlet ge-
leneksel yaklafl›m›n› sergilemeyerek asileri tepelemek üzere harekete geçti. Bafl-
kentte yaflanan iç savafl sonucunda yeniçeri oca¤› ortadan kald›r›ld› (15 Haziran
1826). Siyasi ve askeri reformlar bak›m›ndan dönüm noktas› olan bu olay, devrin
kaynaklar›nda Vak’a-i Hayriye (Hay›rl› Olay) fleklinde nitelendirilmifltir.
Yeniçeri oca¤›n›n yerine kurulan yeni ordu Asakir-i Mansure-i Muhammediye
(Hz. Muhammed’in Muzaffer Askerleri) fleklinde adland›r›ld›. 7 Temmuzda haz›rla-
nan kanuna göre; yeni ordu 12 bin kifliden oluflacak, askerlik süresi 12 y›l olacak
ve gönüllülük ilkesi esas al›nacakt›. Yeni ordunun finansman› amac›yla, Evkaf-›
Hümayun Nezareti (1826) ve Mukataat Nezareti (1827) kuruldu. Yeni askeri sis-
temle yeniçeri a¤al›¤› (A¤a Kap›s›) da kald›r›larak Seraskerlik makam› ihdas edildi.
Daha sonra genelkurmay baflkanl›¤›n›n ifllevini üstlenecek bu yeni kuruma, bugün
‹stanbul Üniversitesi’nin bulundu¤u yer tahsis edildi. Mansure ordusu neferleri için
Eyüp-Rami, Davudpafla ve Kuleli’de devasa k›fllalar infla edilirken, mevcut k›fllalar
da tamir edilerek kapasiteleri artt›r›ld›. Yeni ordunun askeri hekim, cerrah ve ec-
zac› ihtiyac›n› karfl›lamak üzere T›bhâne ve Cerrahhâne isimleriyle yeni okullar ku-
ruldu. Avrupa’dan uzmanlar getirilerek bu kurumlar›n k›sa sürede ça¤dafl normla-
ra kavuflturulmas›na çal›fl›ld›.
Yeni ordunun e¤itim ve disiplin bak›m›ndan modernizasyonu amac›yla, baflta

Prusya (Almanya) olmak üzere birçok ülkeden askeri uzman ve dan›flman davet
edildi. Askerlikle ilgili yabanc› dilden yap›lan tercümelerle, askeri literatür zengin-
lefltirildi. Askeri talim ve yürüyüfllerin önemli unsurlar›ndan olan bando ihtiyac›n›
karfl›lamak üzere Mehterhâne kald›r›larak M›z›ka-i Hümayun kuruldu (1834) ve
bafl›na devrin önde gelen müzik adamlar›ndan ‹talyan Guiseppe Donizetti getiril-
di. Yine ayn› y›l Redif teflkilat› ad›yla ihtiyat (yedek) ordusu kuruldu. Kurmayl›k
e¤itimi vermek üzere bugünkü harp akademilerinin temelini oluflturan Mekteb-i
Fünûn-› Harbiye e¤itime bafllad› (1834-1835). Yeni ordunun üniforma, bot ve di-
¤er teçhizat›n›n karfl›lanmas› amac›yla feshane, debba¤hane (deri imalathanesi) ve
iplikhane adlar›yla imalathaneler kuruldu. Mansure Ordusu henüz teflkilatlanma
aflamas›n› tamamlayamadan iki önemli s›nav verdi fakat her ikisinde de baflar›s›z
oldu. Bunlar; 1828-29 Osmanl› Rus Savafl› ve M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pa-
fla’n›n isyan› ve Anadolu’yu iflgali s›ras›nda yaflanan savafllard›r.
SIRA S‹ZDE Balkanlardaki ayr›l›kç›

SIRA S‹ZDE isyanlar ve zincirleme savafllar döneminde yeniçeri oca¤›n›n kald›-
4 r›lmas› gerçekten “hay›rl› bir olay” m›d›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M M›s›r Sorunu
fiark Meselesi’nin önemli bölümlerinden birini teflkil eden M›s›r Sorunu, XIX. yüz-
S O R U y›lda Osmanl› S ODevleti’ni
R U parçalanman›n efli¤ine getirmifltir. Bat›l› devletlerin bu dö-
nemde Osmanl› Devleti’ni nitelemek için s›k kulland›klar› terimlerden biri olan
Hasta Adam (l’Homme “Hasta Adam” ›n M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla gibi güçlü bir varisinin or-
Malade):
D ‹ K KÇar
A T I. Nikola’n›n D‹KKAT
‹ngiliz diplomat Hamilton taya ç›kmas›, genelde ç›kar ve statüko kavramlar›n› özdefllefltiren Avrupal› devlet-
Seymour’la görüflmesinde ler ve Rusya aç›s›ndan kabul edilebilecek bir geliflme de¤ildi. Bu denklem nede-
N N
Osmanl› topraklar›n›n
SIRA S‹ZDE
paylafl›m›n› gündeme niyle M›s›r SIRA
sorunu, S‹ZDEbir valinin merkeze isyan› gibi bir devletin iç sorunu olmaktan
getirdi¤inde yapt›¤› bir ç›karak uluslar aras› bir krize dönüfltü. Bu süreçte M›s›r ordusunun Anadolu’yu ifl-
benzetmedir.
gali karfl›s›nda askeri ve siyasi aç›dan yetersiz kalan Bab›âli, en büyük hasm› olan
Rusya ile Hünkâr ‹skelesi ad›yla bir savunma antlaflmas› (1833), ‹ngiltere’yle de ba-
z› mali ayr›cal›klar veren Baltaliman› Ticaret Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda
K ‹ T A P
kalm›flt›r (1838).
K ‹ T A P
Aslen Konya’dan Drama’ya göçen ve bugün Yunanistan’›n s›n›rlar› içinde kalan
Kavala’da do¤an Mehmed Ali (Pafla), M›s›r’›n Fransa taraf›ndan iflgali üzerine (1798)
TELEV‹ZYON
bölgeye gönderilen
TELEV‹ZYON
ordunun neferlerinden biriydi. Mehmed Ali, Frans›zlar›n M›s›r’›
boflaltmas›ndan sonra (1802), zeka ve kabiliyeti sayesinde merkez kuvvetleri ile
yerel güç odaklar› Kölemenlerin çekiflmesinden yararlanarak valilik makam› için
en önemli isim haline geldi. Bu nedenle Bab›âli; y›ll›k vergiyi ödemek, Hicaz’› ifl-
‹NTERNET ‹ N T E R N E T bir hareket olan Vehhabi isyan›n› bast›rmak flartlar›yla Kavala-
gal eden dini-siyasi
l› Mehmed Ali Pafla’y› M›s›r valisi olarak atad› (Temmuz 1805). Kavalal›, 1807’de ‹s-
kenderiye’ye ç›kartma yapan ‹ngilizleri geri püskürtmeyi baflard›¤› gibi, Vehhabi
isyan›n› da bast›rd›. Sudan’› ele geçirdikten sonra tar›m ve ticaret alan›nda önemli
reformlar gerçeklefltirdi. Frans›z subaylar›n katk›s›yla Bat› tarz›nda e¤itim kurumla-
r› ve güçlü bir ordu tesis etti. Bu tür reformist ad›mlarla merkezi gölgede b›rakan
Kavalal›, M›s›r’› ekonomik ve askeri yönden adeta güçlü bir devlet haline getirdi.
Daha önce anlat›ld›¤› gibi, 1821’de bafllayan Mora ‹syan›, Rusya ve Bat›l› dev-
letlerin destek ve k›flk›rtmalar›yla kontrolden ç›k›nca, Bab›âli M›s›r valisinden aske-
ri yard›m talep etmiflti. Bunun üzerine Kavalal›, Girit ve Mora valiliklerinin kendi-
sine verilece¤i vaadi karfl›l›¤›nda, o¤lu ‹brahim Pafla komutas›nda büyük bir ordu
göndermiflti (Temmuz 1824). M›s›r ordusu merkez kuvvetleriyle birlikte yaklafl›k
iki y›l içinde Rum ‹syan›’n› bast›rd› (1826). Ancak bu durumdan rahats›z olan Ba-
t›l› devletlerin Navarin bask›n›yla Osmanl›-M›s›r donanmalar›n› yakmas› (Ekim
1827) tam anlam›yla bir dönüm noktas› oldu. Bu olay›n ard›ndan Kavalal›’n›n pa-
diflahtan izin dahi istemeden ordusunu bölgeden çekmesi, merkezle M›s›r iliflkile-
rinde k›r›lmaya yol açt›. Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›ndan sonra, Mora
elden ç›kt›¤›ndan Kavalal›, Mora’ya karfl›l›k Suriye valili¤inin verilmesini istedi.
Merkez ise sadece Girit valili¤inin verilebilece¤ini bildirince, iliflkiler daha da ge-
rildi. Bu arada 1828’de bafllayan Osmanl›-Rus savafl› s›ras›nda merkezin tekrar as-
keri yard›m talebine karfl›n Kavalal›’n›n sadece mali destek göndermesi, II. Mah-
mud’un büyük tepkisine yol açt›. Bu arada Kavalal›’n›n Kuzey Arnavutluk’ta ‹flkod-
ra Valisi Mustafa Pafla’y› isyan konusunda k›flk›rtmas›, merkezin ise fiam valisini
M›s›r’a karfl› tahrik etmesi, merkez-M›s›r iliflkilerini kopma noktas›na getirdi.
Sonuçta bu gerginlik, ‹brahim Pafla’n›n Suriye’ye girmesiyle savafla dönüfltü
(Kas›m 1831). Suriye’yi ele geçirerek ba¤›ms›zl›¤a bir ad›m daha yaklaflmak eme-
linde olan Kavalal›, iflgali siyasi aç›dan meflrulaflt›rmak amac›yla yo¤un bir propa-
gandaya bafllad›. Bu s›rada uluslararas› siyasi konjonktür, M›s›r valisinin lehindey-
di. Askeri anlamda da Kavalal› avantajl› konumdayd›, çünkü Osmanl› Devleti’nin
donanmas› Navarin’de yak›lm›fl (1827) ve yeni kurulmufl olan Mansure Ordusu,
1828-29 savafl›nda Rusya karfl›s›nda ciddi bir biçimde y›pranm›flt›.
M›s›r ordusu ‹brahim Pafla komutas›nda 1831 k›fl›ndan itibaren Gazze, Yafa,
Kudüs, Hayfa ve Akka’y›, k›sa süre sonra da Lübnan emirinin yard›m›yla Sayda,
Beyrut ve Trablus gibi Suriye’nin di¤er bölgelerini ele geçirdi. Ard›ndan fazla zor-
lanmadan 18 Haziran 1832’de fiam’a girdi. Bu süratli ilerleyifl karfl›s›nda merkez,
A¤a Hüseyin Pafla’y› gönderdiyse de Humus ve Belen’de yap›lan savafllar› M›s›r or-
dusu kazand›. Suriye valili¤ini bir kez daha talep eden ancak olumlu yan›t alama-
yan Kavalal›, ordusunu Anadolu’ya sevk etti. Bu defa Sadrazam Reflid Mehmed Pa-
fla komutas›nda gönderilen merkez ordusu Konya’da bir kez daha ma¤lup oldu
(Aral›k 1832). Böylece M›s›r kuvvetlerine baflkent ‹stanbul yolu aç›lm›fl oldu.
Osmanl› Devleti, isyan eden valisini askeri kuvvetiyle engelleme flans› kalma-
d›¤›n› görünce, çözümü zorunlu olarak diplomasiye havale etti. Bu süreçte Fransa,
ç›karlar› gere¤i M›s›r valisinin yan›nda yer ald›. Kendi sorunlar›yla u¤raflan ‹ngiliz-
ler ise yard›m talep etmek için Londra’ya gönderilen Nam›k Pafla’n›n ›srarlar›na
ra¤men harekete geçmedi. Bu durum, Bab›âli’nin tek alternatifi olarak kalan Rus-
ya’y› ön plana ç›kard›. Bölgede güçsüz bir Osmanl› hâkimiyetini, güçlü bir M›s›r
valisine tercih eden Çar Nikola, II. Mahmud’un yard›m iste¤ini kabul ederek ‹stan-
bul’a bir heyet gönderdi (Aral›k 1832).
Bab›âli Rusya ile iflbirli¤i aray›fl›ndayken, M›s›r ordusu Kütahya’ya kadar ilerle-
miflti (fiubat 1833). Bölgedeki yerel güç odaklar› ve k›smen halk›n da deste¤ini
alan M›s›r ordusunu engelleyecek askeri bir güç kalmam›flt›. Bu nedenle son çare
olarak II. Mahmud’un talimat›yla Rusya’dan fiilen askeri müdahale talep edildi ve
Rus filosu Beykoz aç›klar›na demirleyerek karaya 5 bin asker ç›kard› (Nisan 1833).
Rusya’n›n Bo¤azlardan dost devlet statüsüyle geçip Akdeniz’e aç›lmas› ve Bab›â-
li’yi himayesine almas› ‹ngiltere ile Fransa’y› telaflland›r›nca, bu iki devlet M›s›r va-
lisine ordusunu geri çekme konusunda bask› yapmaya bafllad›lar. Bu bask› sonuç
verince, devletle asi valisi aras›nda Kütahya Sözleflmesi imzaland› (May›s 1833). Bu
sözleflmeye göre; Mehmed Ali Pafla’ya M›s›r ve Girit’e ek olarak Suriye valili¤i, o¤-
lu ‹brahim Pafla’ya da Cidde valili¤i ile Adana muhass›ll›¤› (bölgenin vergilerini top-
lama hakk›) verildi ve böylece M›s›r sorununun birinci perdesi kapand›.
II. Mahmud, Kütahya Sözleflmesi’ne ra¤men elde etti¤i kazan›mlardan memnun

olmayan ancak ‹ngiltere ve Fransa bask›s›yla masaya oturan Kavalal›’n›n savafl› ye-
niden bafllatma ihtimalinden ötürü, Rusya ile bir savunma antlaflmas› imzalayarak
kendisini resmen güvenceye almak istedi. Yap›lan görüflmeler sonucunda iki ülke
aras›nda Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas› imzaland› (8 Temmuz 1833). Buna göre:
• Osmanl› Devleti bir sald›r›ya u¤rarsa, Rusya masraflar› karfl›lanmak kayd›y-
la askeri yard›m gönderecekti.
• Rusya bir sald›r›ya u¤rarsa Osmanl› Devleti di¤er devletlere Bo¤azlar› kapa-
tacakt›.
• Bu savunma antlaflmas› sekiz y›l süreyle geçerli olacakt›
Bu flekilde kendisini güvenceye alan Bab›âli, ‹ngiltere olmadan kal›c› bir çözü-
mün elde edilemeyece¤ini düflündü¤ünden diplomatik çabalar›n› bu yönde yo-
¤unlaflt›rd›. Bu zoraki bar›fl dönemi, uluslararas› siyasi durumu uygun gören Kava-
lal›’n›n savafl haz›rl›klar› ile yeniden tehlikeye girdi. Bab›âli’nin bu konudaki çare-
sizli¤ini f›rsata çevirmek isteyen ‹ngiltere, bir tak›m mali ayr›cal›klar verildi¤i tak-
dirde harekete geçebilece¤inin iflaretlerini verince, görüflmeler bu yönde ilerledi.
Sonuçta M›s›r sorununun çözümünde ‹ngiltere’nin deste¤ini sa¤lamak için Baltali-
man› Ticaret Antlaflmas› imzaland› (16 A¤ustos 1838). Bu antlaflmayla:
• Osmanl› pazarlar›nda yabanc› mallar ço¤alm›fl, ticaret gelirlerinin büyük bö-
lümü yabanc›lar›n eline geçmifltir. Bu durum Osmanl› Devleti’nin ekonomik
aç›dan d›fla ba¤›ml›l›¤›n› artt›rm›flt›r.
• Osmanl› Devleti verdi¤i ayr›cal›klarla M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’ya karfl›
‹ngiltere’nin yard›m›n› sa¤lam›flt›r.
• Osmanl› memleketlerinde uygulanan iç gümrük vergisinden yabanc›lar mu-
af tutulmufltur.
Bu antlaflmaya tepki gösteren Fransa’n›n Mehmed Ali Pafla’ya olan deste¤ini
artt›rmas› üzerine Osmanl› Devleti 1838 y›l› sonlar›nda Fransa ile yeni bir ticaret
antlaflmas› imzalayarak Baltaliman› Antlaflmas›’nda ‹ngilizlere tan›d›¤› ayr›cal›kla-
ra benzer haklar vermifltir. Öte yandan Kütahya Sözleflmesi’nden memnun olma-
yan Mehmed Ali Pafla 1839’da ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ederek Anadolu topraklar›na ye-
niden taarruz etti. ‹lkinde oldu¤u gibi M›s›r kuvvetleri merkez ordular›n› yine he-
zimete u¤ratt›. Nizip’te yap›lan son savaflta asi vali yine tart›flmas›z bir üstünlük
sa¤lad› (Haziran 1839). Bu esnada II. Mahmud’un vefat etmesi, yerine küçük yafl-
taki o¤lu Abdülmecid’in geçmesi ve Osmanl› donanmas›n›n Kaptan-› Derya Ahmet
Fevzi Pafla taraf›ndan M›s›r’a kaç›r›lmas›, ifli içinden ç›k›lmaz bir hale getirdi. M›s›r
sorununun kangrene dönüflmesi, Bab›âli bürokratlar›n› devletin gelece¤ini güven-
ceye almak konusunda daha radikal ad›mlar atmaya sevk etti. Bu ba¤lamda kap-
saml› bir reform program›n›n yürürlü¤e konmas› amac›yla bafllat›lan çal›flmalar,
Tanzimat Ferman› (Gülhane Hatt-› Hümayunu)’n›n ilan›yla sonuçland› (3 Kas›m
1839). Siyasi-idari sistemin yeniden düzenlenmesini ve gayrimüslim Osmanl› teba-
as›na bir tak›m hukuki haklar verilmesini öngören bu hamle Avrupa devletlerinin
M›s›r sorununa yaklafl›mlar›n› etkiledi. Hemen harekete geçen ‹ngiltere, Rusya’n›n
Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas› gere¤i Osmanl› Devleti üzerinde kurdu¤u nüfuzu ve
M›s›r sorununa müdahil olmas›n› ç›karlar› aç›s›ndan tehlikeli gördü¤ünden Lon-
dra’da bir konferans toplanmas›n› sa¤lad› ve ileride ele al›nacak olan 15 Temmuz
1840 tarihli anlaflma yap›ld›.
DEVR‹N KARAKTER‹ST‹⁄‹ VE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN

REFORMLAR
II. Mahmud, I. Abdülhamid (1774-1789) ile Gürcü as›ll› bir cariye olan Nakfl›dîl’in
o¤lu olarak 20 Temmuz 1785’te Topkap› Saray›’nda do¤du. Annesinin Frans›z as›l-
l› oldu¤una dair iddialar, reformist kiflili¤ini kendilerine mal etmeye çal›flan Fran-
s›zlar›n bilinçli olarak ürettikleri bir safsatad›r. fiehzade Mahmud’un kiflili¤i ve zih-
niyeti, reformist kimli¤iyle bilinen kuzeni III. Selim’in on sekiz y›ll›k saltanat›nda
flekillendi. Devrinin önemli devlet ve sanat adamlar›n›n gözetiminde e¤itilen fieh-
zade Mahmud flair, hattat ve müzisyen padiflahlar aras›nda önemli bir yere sahip-
tir. Yukar›da iflaret edildi¤i üzere isyanlar, saray bask›nlar› ve darbeler atmosferin-
de III. Selim’in ve IV. Mustafa’n›n 1808’de katlinden sonra hanedan›n yegâne er-
kek ferdi olarak kalan II. Mahmud, kendisinden sonra gelen tüm Osmano¤ulla-
r›’n›n atas›d›r. Hanedan ondan sonra pefl pefle tahta ç›kan o¤ullar› Abdülmecid
(1839-1861) ve Abdülaziz (1861-1876) üzerinden, iki koldan yürümüfltür.
Sultan Mahmud’un otuz bir y›ll›k saltanat›n› iki bölümde ele almak mümkün-
dür. ‹lki; 1808-1826 dönemi, di¤er bir deyiflle yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas›na dek
geçen on yedi y›ll›k reformlara haz›rl›k dönemi; ikincisi ise 1826-39 aras›ndaki on
üç y›ll›k radikal de¤iflim ve dönüflüm dönemi. Saltanat›n›n birinci dönemi, ç›karla-
r›n› statükonun devam›nda gören reform karfl›t› koalisyonun bask›s› alt›nda geçti.
‹kinci dönemin bafllang›c› olan yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas›yla, reform faaliyetle-
ri ivme kazand› ve devletin idari, askeri ve sosyal yap›s›n› önemli ölçüde de¤iflti-
recek sürecin ad›mlar› at›lmaya baflland›.
II. Mahmud devrinin en karakteristik özelliklerinden biri, merkeziyetçi politika-
lar›n takip edilmifl olmas›d›r. Yukar›da de¤inildi¤i üzere Sened-i ‹ttifak’la (1808)
mutlak iktidar›n› k›sa süre ayanlarla paylaflmak zorunda kald›ysa da kendisi de bir
ayan olan Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n isyan sonucunda katledilmesi (Ka-
s›m 1808) ve bu belgenin hükümsüz kalmas›yla idari dizginleri yeniden ele ald›.
Böylece vesayetten kurtulan II. Mahmud Anadolu ve Rumeli’de; Tepedelenli Ali
Pafla, Çelebi Hamid Pafla, Divrikli Yusuf Pafla, Van Muhaf›z› Dervifl Pafla, Tuzcu-
o¤ullar›, Karaosmano¤ullar›, Da¤devireno¤ullar›, Kâtipo¤ullar›, Tekelio¤ullar›, Ya-
z›c›zadeler, Y›l›ko¤lu Süleyman, Hezargradl› Hasan A¤a, Benderekli Ali Molla, Kal-
yoncu Ali A¤a, Katerinli Salih gibi vali, voyvoda, ayan ve hanedan nam›yla merke-
ze baflkald›ran yerel güç odaklar›n› ortadan kald›rd›. Daha uzak co¤rafyalarda ise
Ba¤dat ve civar›nda Baban hanedan› ve Arabistan’› kas›p kavuran dini-siyasi bir
hareket olan Vehhabi isyanlar› bast›r›ld›. II. Mahmud’un merkezilefltirme operasyo-
nunun tek istisnas›, M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla olmufl ve padiflah asi va-
lisi ile Anadolu’da 1832-1839 aras›ndaki kesintili savafl sürecinde kesin bir yenilgi-
ye u¤ram›flt›r.
II. Mahmud’un saltanat›, Osmanl› merkez ve saray teflkilât›nda son derece
önemli idarî, siyasî, sosyal ve kültürel de¤iflimlerin yafland›¤› bir dönemdir. Hayli
yo¤un olan bu de¤iflim sürecinde klasik Osmanl› devlet yap›s›n› dönüfltüren dik-
kat çekici flu düzenlemeler yap›lm›flt›r:
• Sadaret makam›na ba¤l› bir birim olarak Osmanl› memur ve diplomatlar›n›n
yabanc› dil e¤itimi almalar› için Tercüme Odas› kuruldu (1821).
• Medreselerin yan›nda Avrupa tarz›nda e¤itim veren okullar aç›ld›, ilkö¤retim
zorunlu hale getirildi (1824).
• Müsadere (devletin flah›slar›n mallar›na el koymas›) ve Angarya usulü kald›-
r›ld› (1826).
• Askeri reformlar kapsam›nda Sekban-› Cedid (1808) ve Eflkinci Ocaklar› ku-

ruldu (1826). Ancak yeniçerilerin tepkisi nedeniyle bu ocaklar k›sa sürede
kald›r›ld›lar.
• Yeniçeri Oca¤› kald›r›larak yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad›yla
yeni bir ordu kuruldu. Yeniçeri A¤al›¤› kald›r›l›p Seraskerlik (genelkurmay)
makam› ihdas edildi (1826).
• ‹stanbul’da Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›yla bozulan eski sistemin aksak-
l›klar›n› gidermek amac›yla, kolluk kuvveti ve belediye hizmetlerini yerine
getirmek üzere ‹htisab Nezareti kuruldu (1826).
• Yeni ordunun finansman› için vak›f gelirlerinin merkezilefltirilmesi amac›yla
Evkaf Nezareti (1826) ile Mukataat Nezareti kuruldu (1827).
• Askeri doktor, cerrah ve eczac› yetifltirmek amac›yla T›bhane-i Amire ve
Cerrahhane-i Mamure adlar›yla yeni okullar aç›ld› (1827).
• Muhtarl›k teflkilat› kuruldu (1829).
• Farkl› branfllarda e¤itim almak üzere yurt d›fl›na ö¤renciler gönderildi (1830).
• T›mar sistemi kald›r›ld› ve dirlik arazileri hazineye devredildi (1831).
• ‹lk resmi gazete olan Takvim-i Vekayi yay›n hayat›na bafllad› (1831).
• ‹lk kez askeri amaçl› nüfus, emlak ve arazi say›mlar› (tahrir) yap›ld› (1831).
• Eski saray protokolüne ait gereksiz merasimler terk edildi. S›rkâtipli¤i kald›-
r›ld› ve yerine mabeyn baflkâtipli¤i kurularak saray sekretaryas› oluflturuldu
(1831).
• Askeri e¤itim aç›s›ndan pratik olmayan Mehterhâne kald›r›larak yerine M›z›-
ka-i Hümayun ad›yla yeni bir askeri bando kuruldu (1834).
• Redif teflkilat› ad›yla ilk defa ihtiyat sistemine geçildi ve yedek ordu kurul-
du (1834).
• Piyade ve süvari subaylar›n›n e¤itimi amac›yla Mekteb-i Fünûn-› Harbiye
ad›yla bugünkü harp akademisinin çekirde¤ini oluflturan okul aç›ld› (1834-
1835).
• Devlet memurlar›n›n k›l›k k›yafetinde de¤ifliklik yap›larak ceket, pantolon
ve fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Memurlar›n özlük haklar›, çal›flma saatle-
ri ve tatil günleriyle ilgili düzenlemeler yap›ld› (1829-1834).
• Posta teflkilat› kuruldu, pasaport ve karantina usulü uygulamaya kondu.
• Ordunun giyim-kuflam ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› için Feshane, Debba¤hane
(deri imalathanesi) ve ‹plikhane gibi küçük ölçekli imalathaneler kuruldu.
• D›fl dünyadaki geliflmeleri yak›ndan takip etmek amac›yla Avrupa baflkent-
lerinde at›l durumdaki elçilikler aktif hale getirildi (1834).
• Devlet dairelerine ve k›fllalara padiflah›n resmi (Tasvir-i Hümayun) as›ld›
(1836).
• T›mar ve zeamet sistemi kald›r›larak aflamal› olarak 1838’ten itibaren maafl
sitemine geçildi.
• Yolsuzluklar› önlemek amac›yla yarg› mensuplar› ve memurlara iliflkin ceza
kanunnameleri yürürlü¤e kondu, devlet kadrolar› için s›nav sistemi getirildi
(1838).
• Avrupa’daki gibi kabine sistemine geçiflin haz›rl›¤› olarak bakanl›klar (neza-
retler) kuruldu ve sadaret makam› baflvekâlete (baflbakanl›k) dönüfltürüldü
(1836-1839).
• Bay›nd›rl›k ve sa¤l›k ifllerini düzene koymak için Meclis-i Umur-› Nafia ile
Meclis-i Umur-› S›hhiye ad›yla iki yeni birim kuruldu (1838).
• Dâr-› fiurâ-y› Askeri, Meclîs-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye ve Dâr-› fiurâ-y› Bâb›â-
lî adlar›yla sivil-askeri yüksek mahkeme, dan›flma ve yasama meclisleri ku-
ruldu (1836-1838)
• Yüksek okullara ö¤renci yetifltirmek için rüfldiyeler (1839), devlet memuru
yetifltirmek için ise Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Mekteb-i Ulûm-› Edebiye ad-
lar›yla yeni okullar aç›ld› (1839).
II. Mahmud devri reformlar›n› Cumhuriyet döneminin öncüsü olarak

SIRA görmek
S‹ZDE mümkün SIRA S‹ZDE
müdür? 5
II. Mahmud 1829-37 y›llar› aras›nda yine bir ilk olarak farkl› D Ü tarihlerde
fi Ü N E L ‹ M befl kez D Ü fi Ü N E L ‹ M
yurt gezisine ç›kt›. ‹ngiltere’den al›nan ilk buharl› gemi olan ve Sürat ad› konan ge-
miyle Tekirda¤, Çanakkale Bo¤az›, Gelibolu, Edirne, Gemlik, ‹zmit, S O RVarna,
U fiumnu, S O R U
Silistre, Rusçuk gibi Ege ve Do¤u Trakya’ya yap›lan bu gezilerde; halka m›z›ka (as-
keri bando) dinletilmifl, fes, süslü bir pelerin (harvâni) ve s›rmal› pantolonuyla hal-
D‹KKAT D‹KKAT
ka bizzat model gösterilmifltir. Bu gezilerde halk›n flikâyetlerini dinleyen padiflah›n
talimat›yla; hastane, hamam, köprü, mektep vb. bölgenin altyap› ve sosyal hizmet
N N
alanlar›ndaki eksiklikleri giderilmifltir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
II. Mahmut idari ve bürokratik yap›n›n iflleyifli konusunda SIRA
pratik S‹ZDE
ve tedbirli bir SIRA S‹ZDE
hükümdard›. Gereksiz eski merasimlerin bir k›sm›n› ve resmi yaz›flmalarda kulla-
n›lan afl›r› süslü ifadeleri pratik bulmad›¤›ndan kald›rd› ve hükümet sistemini, mer-
kez ve saray teflkilat›n›, bafltan aya¤a yeniledi. Bu kapsaml› reform program›n›n
amac› modern dünyan›n ça¤dafl geliflmelerine paralel merkezi bir devlet yap›s›
oluflturabilmekti. S O R U S O R U
II. Mahmud’un otuz bir y›l süren çalkant›l› saltanat› ve bu dönemdeD gerçeklefltirilen re-
T E L E‹ VK ‹KZAYTO N T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N
formlar, büyük bir yan›lg›yla daha sonraki Tanzimat reformlar›n›n gölgesinde kalm›flt›r.
Hâlbuki Tanzimat reformlar›, bu dönemdeki radikal de¤iflim ve dönüflümün yan›nda ol-
N N
dukça sönük kal›r. Çünkü II. Mahmud klasik dönemin neredeyse tüm kurumlar›n›, idari
zihniyetiyle birlikte dönüfltürdü. fiayet bir Tanzimat döneminden söz‹ N T Eedilecekse
RNET bunun ‹NTERNET
bafllang›c› 3 Kas›m 1839 de¤il, II. Mahmud devrinin bizatihi kendisidir. Çünkü
AMAÇLARIMIZ II. Mahmud AMAÇLARIMIZ
sadece yukar›da s›ralanan reformlar› gerçeklefltirmekle kalmam›fl, bu büyük dönüflümün
ad›n› da “Tanzimât-› Hayriyye ve Tanzimât-› Mülkiye” olarak koymufltur.
Özet
N
A M A Ç
XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki iç ve d›fl sorunlar›n N
A M A Ç
Balkanlarda bafl gösteren ayr›l›kç› isyanlar›n se-
1 nedenlerini aç›klayabilme 2 beplerini çözümleyebilme
Osmanl› Devleti XIX. yüzy›la, geleneksel dostu Fransa Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797) o
olarak gördü¤ü ve topraklar›na taarruz ihtimali dönemde Arnavutluk’un sahil kesimini olufltu-
vermedi¤i Fransa’n›n M›s›r’› iflgal girifliminin ge- ran, bugün ise Yunanistan’›n s›n›rlar› içinde bu-
tirdi¤i flaflk›nl›k ve savafl ortam›nda girdi. Top- lunan Preveze ve Parga sahilleri ile Yunan adala-
raklar›n› kendi gücüyle koruyamayan Bab›âli r›n› ele geçirmiflti. Böylece Fransa’n›n tarihinde
yapt›¤› askeri ittifaklarla Fransa’y› M›s›r’dan ç›- ilk kez Osmanl› Devleti’yle s›n›r komflusu olma-
kard›. Ancak müttefikleri Rusya ve ‹ngiltere’nin s›, devletin Balkanlardaki varl›¤› ve güvenli¤i aç›-
siyasi emelleri, d›fl politikada güvenilir bir dost s›ndan tam anlam›yla bir dönüm noktas› olmufl-
arayan Bab›âli’yi denge politikas› takip etmeye tur. Çünkü bu geliflmeyle Frans›z ‹htilal›’n›n ge-
sevk etti. Öte yandan Fransa’n›n Mora ve Arna- tirdi¤i milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k fikirleri bölge-
vutluk sahillerine yerleflmesiyle Balkanlara yay›- ye tafl›nm›fl oldu. Nüfuzunu güçlendirmek iste-
lan ulusçuluk ak›m›, gayrimüslim Osmanl› tebaa- yen Fransa’n›n gayrimüslim Osmanl› tebaas›n›
s› aras›nda ayr›l›kç›-ba¤›ms›zl›kç› isyanlara yol (S›rplar, Rumlar, Karada¤l›lar) k›flk›rtmas›yla, ay-
açt›. ‹ç politikaya gelince; XVIII. yüzy›l sonlar›n- r›l›kç› isyanlar›n altyap›s› da haz›rlanm›fl oldu.
da Nizam-› Cedid ad›yla bafllat›lan reform süreci, Dini veya siyasi amaçl› d›fl tahrikler ve bölgede-
muhalif çevrelerin k›flk›rtmas›yla 29 May›s ki asker-sivil yöneticilerin keyfi tav›rlar›yla halk›
1807’de bir isyana ve III. Selim’in katline yol aç- y›ld›rmas›, isyan›n fitilini ateflledi. Daha da önem-
m›flt›. Reformlara destek veren Alemdar Mustafa lisi bu s›rada Bab›âli, söz konusu olumsuz gelifl-
Pafla’n›n kaos ortam›na son vermesi ve II. Mah- meleri önleyecek siyasi-askeri güçten yoksundu.
mud’u tahta ç›karmas›yla (28 Temmuz 1808) bafl- Öte yandan Rusya’n›n süper güç olmak amac›y-
kentte durum normale döndü. Ancak Sadrazam la Çar I. Petro (hd.1682-1725) devrinden beri he-
Alemdar Mustafa Pafla’n›n 16 Kas›m 1808’de ye- defledi¤i, Balkanlar ve Bo¤azlar üzerinden Ak-
niçerilerin isyan›yla katledilmesi yeni bir siyasi deniz havzas›na, di¤er bir ifadeyle güneye inme
kriz yaratt›. Asilerin IV. Mustafa’y› tekrar tahta ç›- emeli, her fleyden önce Balkanlarda istikrars›z
karmak istemeleri, bu defa II. Mahmud’un kar- bir ortam yarat›lmas›na ba¤l›yd›. Bu do¤rultuda
deflini katlettirmesine yol açt›. Böylece Osmanl› çerçevesi ve hedefi belirlenen Panslavizm politi-
hanedan›n›n hayatta baflka erkek ferdi kalmad›- kas› ve Avrupal› devletler ile Rusya aras›ndaki
¤›ndan, asiler amaçlar›na ulaflamad›lar. II. Mah- sömürgecilik yar›fl›n›n h›zlanmas›, Balkanlarda
mud’un mutlak anlamda hükümdar olmas›, Ka- ba¤›ms›zl›k hareketlerinin bafllamas›nda en
s›m 1808’de önce Alemdar Mustafa Pafla’n›n, ar- önemli etkenler olmufltur.
d›nda da IV. Mustafa’n›n katledilmesinden sonra
gerçekleflecektir.
N
AM A Ç
Bab›âli’nin d›fl politikas›n› ve denge siyasetini de- N
AM A Ç
Radikal reformlar dönemi olarak II. Mahmud
3 ¤erlendirebilme 4 Devri’ni tan›mlayabilme
XIX. yüzy›lda siyasi ve ekonomik anlamda dev- Otuzuncu Osmanl› padiflah› olarak tahta ç›kan
rin süper gücü olma çabas›ndaki ‹ngiltere, Fran- ve 31 y›l iktidarda kalan II. Mahmud’un kiflili¤i
sa ve Rusya Balkanlar, Akdeniz havzas› ve Orta- ve zihniyeti, reformist kimli¤iyle bilinen kuzeni
do¤u gibi stratejik bölgelere göz diktiler. Bu re- III. Selim’in on sekiz y›ll›k saltanat›nda flekillen-
kabet Fransa’n›n 1798’de M›s›r’› ve 1830’da Ceza- di. Devrini iki bölümde ele almak mümkündür.
yir’i iflgaliyle Afrika k›tas›n› da girdab›n içine çek- ‹lki; 1808-1826 dönemi, di¤er bir deyiflle yeniçe-
ti. Söz konusu co¤rafyan›n önemli bir bölümünü ri oca¤›n›n kald›r›lmas›na dek geçen on yedi y›l-
elinde tutan Osmanl› Devleti do¤al olarak bu l›k reformlara haz›rl›k dönemi; ikincisi ise 1826-
devletlerle karfl› karfl›ya geldi. fiark Meselesi veya 39 aras›ndaki on üç y›ll›k radikal de¤iflim ve dö-
Hasta Adam benzetmeleri, ç›karlar› çat›flan dev- nüflüm dönemi. Saltanat›n›n birinci dönemi, ç›-
letlerin Osmanl› Devleti’ne dair siyasi emellerini karlar›n› statükonun devam›nda gören reform
gayet net yans›tmaktad›r. M›s›r’›n iflgali Bab›â- karfl›t› koalisyonun bask›s› alt›nda geçti. ‹kinci
li’nin topraklar›n› iflgalden koruyacak kadar gü- dönemin bafllang›c› olan yeniçeri oca¤›n›n kald›-
cü olmad›¤›n› göstermiflti. Askeri ve idari sorun- r›lmas›yla, reform faaliyetleri ivme kazand› ve
lar›n› ça¤dafl normlar çerçevesinde çözüp eski devletin idari, askeri ve sosyal yap›s›n› önemli
gücüne kavuflmay› deneyen ve kapsaml› reform ölçüde de¤ifltirecek sürecin ad›mlar› at›lmaya
paketleri uygulamaya koyan Osmanl› Devleti; iç baflland›. Devrin en karakteristik özelli¤i, merke-
isyanlar ve yerel güç odaklar› ile statükocu çev- ziyetçi politikalar›n takip edilmifl olmas›d›r. Ye-
relerin koalisyonu nedeniyle baflar›l› olamad›. ninin yan›nda eskinin de yaflat›ld›¤› geleneksel
Dolay›s›yla Bab›âli farkl› siyasi ve ekonomik ç›- reform anlay›fl›na son veren II. Mahmud; idari,
karlar› bulunan Avrupal› devletlerle yapt›¤› itti- askeri, sosyal ve kültürel alanda ça¤dafl normlar›
faklar ve diplomatik temaslar sayesinde ç›karlar›- yakalayabilmek amac›yla son derece radikal
n› korumaya çal›flt›. Ancak sürekli de¤iflen k›r›l- ad›mlar atm›fl, klasik Osmanl› sistemini zihniyet
gan dengeler ve diplomatik oyunlar bu süreçte ve kurumsal olarak dönüfltürmüfltür. Son derece
Bab›âli’nin d›fla ba¤›ml› ve genelde taviz veren genifl bir yelpazede uygulanan reform program›,
taraf olmas›n› zorunlu k›lm›flt›r. daha sonra Tanzimat Devri (1839-1876) olarak
adland›r›lacak de¤iflim ve dönüflümün temelleri-
ni atm›flt›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmud devrinde re- 6. Afla¤›dakilerden hangi gruplama do¤rudur?
form süreci bak›m›ndan dönüm noktas›d›r? a. Cezayir’in iflgali- Fransa
a. Balkanlarda ayr›l›kç› isyanlar b. Tunus’un ‹flgali-Rusya
b. Kabakç› Mustafa ‹syan› c. Fas’›n iflgali-Prusya
c. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› d. Cezayir’in ‹flgali-‹spanya
d. Rum ‹syan› e. Cezayir’in iflgali- ‹ngiltere
e. Ayanlar›n isyan›
7. Afla¤›dakilerden hangisi Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›l-
2. Afla¤›dakilerden hangisi saltanat ve mutlak iktidar mas›n›n sonuçlar›ndan biridir?
aç›s›ndan önemli bir geliflmedir? a. Osmanl› baflkenti savunmas›z kalm›flt›r
a. Nizam-› Cedid b. M›s›r Ordusu Anadolu’yu iflgal f›rsat› bulmufltur
b. Sekban-› Cedid c. Reformlar›n önündeki en önemli engel ortadan
c. Kanun-› Kadim kalkm›flt›r
d. ‹ttifak-› Hamiyyet d. III. Selim asiler taraf›ndan katledilmifl ve II. Mah-
e. Sened-i ‹ttifak mud tahta ç›km›flt›r
e. Yurt d›fl›ndan ilk kez askeri uzmanlar getirilmifltir
3. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›larda ilk kez ba-
¤›ms›zl›¤›n› kazanan toplumdur? 8. Afla¤›dakilerden hangisi M›s›r Meselesi’nin yol açt›¤›
a. S›rplar geliflmelerden biridir?
b. Yunanl›lar a. Kal’a-i Sultaniye Antlaflmas›
c. Karada¤l›lar b. Tilsit-Erfurt gizli görüflmeleri
d. Bulgarlar c. Viyana Kongresi
e. Ermeniler d. Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›
e. fiark Meselesi
4. fiark Meselesi terimi afla¤›dakilerden hangisinde ilk
kez gündeme gelmifltir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmud devrinin yeni-
a. Verona Kongresi liklerinden de¤ildir?
b. Laibach Kongresi a. Müsadere ve angaryan›n kald›r›lmas›
c. Londra Konferans› b. ‹htisab Nezareti’nin kurulmas›
d. Viyana Kongresi c. Muhtarl›k teflkilat›n›n kurulmas›
e. ‹stanbul Konferans› d. Mabeyn baflkatipli¤inin kurulmas›
e. ‹lk kez yurt d›fl›nda elçiliklerin aç›lmas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi Viyana Kongresi kararlar›na
ve uluslar aras› hukuka ayk›r› giriflimlerdir? 10. II. Mahmud devri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-
a. Metternich Sistemi-S›rp isyan›n›n desteklenmesi gisi yanl›flt›r?
b. M›s›r’›n iflgali-‹ngiltere’nin ‹stanbul kuflatmas› a. Medreseler kapat›lm›fl, dini e¤itim yasaklanm›flt›r.
c. Fransa-Rusya ittifak›-Tilsit ve Erfurt gizli görüflm- b. ‹dari ve bürokratik yap› fonksiyonel hale getiril-
leri mifltir.
d. Bat›l›lar›n Rum isyan›n› desteklemesi-Navarin c. Bat› tarz› siyasi, kültürel ve sosyal reformlar ger-
Bask›n› çeklefltirilmifltir.
e. Grek Projesi-Bizans’›n ihyas› d. Tanzimat Devri’nin gerçek anlamda haz›rl›k dö-
nemidir.
e. Merkeziyetçi-devletçi politikalar takip edilmifltir.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›l- S›ra Sizde 1
mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› hürriyet, eflitlik ve özgürlük
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sened-‹ttifak ve Padiflah›n gibi kavramlar mutlak monarfliler aç›s›ndan tehlikeli is-
‹radesine S›n›rlama” konusunu yeniden gözden teklerdi. Öte yandan ihtilal›n yayd›¤› milliyetçilik fikir-
geçiriniz. lerinin, farkl› etnik unsurlardan oluflan imparatorlukla-
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›rp ‹syan› ve Mora ‹syan›” r›n parçalanmas›na yol açmas› kaç›n›lmazd›. Hemen ar-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. d›ndan bafllayan ve ‹htilal Savafllar› denilen mücadele
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da Yeni Düzen: Vi- döneminde (1792-1814) Avrupa’n›n siyasi haritas› de-
yana Kongresi ve fiark Meselesi” konusunu ¤iflmifl, güçler dengesi bozulmufl ve otorite bofllu¤un-
yeniden gözden geçiriniz. dan kaynaklanan ciddi sorunlar ortaya ç›km›flt›. Bu sü-
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mora ‹syan› ve Avrupa’da reçte Avrupa’y› büyük bir savafl meydan›na çeviren Na-
Yeni Düzen: Viyana Kongresi ve fiark Meselesi” polyon, Rusya’ya son darbeyi vurmak için Moskova
konusunu yeniden gözden geçiriniz. üzerine yürüdü (1812). Ancak yenilgiye u¤rayarak bü-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’n›n Cezayir’i ‹flgali” yük kay›plar verdi. Bu durumdan yararlanmak isteyen
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Fransa karfl›t› koalisyon yaklafl›k befl yüz bin kiflilik bir
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›l- orduyla Paris’e girdi ve tart›flmas›z bir zafer kazand›. Bu
mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. zaferin ard›ndan, Avrupa’n›n siyasi dengesini yeniden
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r Sorunu” konusunu kurmak ve ele geçirilen topraklar› paylaflmak amac›yla
yeniden gözden geçiriniz. büyük devletlerin giriflimiyle Viyana’da bir kongre ya-
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devrin Karakteristi¤i ve p›lmas› kararlaflt›r›ld›. 9 Haziran 1815’te imzalanan ve
Gerçeklefltirilen Reformlar” konusunu yeniden kongreye baflkanl›k eden Avusturya Baflbakan› Prens
gözden geçiriniz. Metternich’in etkinli¤i nedeniyle “Metternich Sistemi”
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devrin Karakteristi¤i ve olarak da an›lan bu kararlar çerçevesinde Avrupa’da
Gerçeklefltirilen Reformlar” konusunu yeniden bozulmufl olan statükonun sa¤lanmas› ve ba¤›ms›zl›kç›
gözden geçiriniz. ayaklanmalar›n el birli¤iyle bast›r›lmas› yönünde karar
al›nm›flt›r. Viyana Kongresi’nin ard›ndan toplanan di¤er
kongrelerde de mutlak monarflilerin korunmas› ve se-
bebi ne olursa olsun tüm isyan hareketlerinin ortaklafla
bast›r›lmas› konusunda kararl›l›k sergilenmifltir.
S›ra Sizde 2
Kendilerini; kültür ve medeniyet olarak Eski Yunan’a,
hukuk ve teflkilat olarak ise Roma’ya ba¤layan Avrupa,
Hümanizm ve Rönesans hareketleriyle Greko-Romen
kökleriyle temasa geçmiflti. E¤itim hayatlar› boyunca
klasik Grek dili, eski Grek edebiyat›, felsefesi ve mito-
lojisiyle zihinleri flartland›r›lan Avrupa aristokrasisi, bur-
juvazisi ve ayd›nlar, Rum davas›n›n gönüllü ve ateflli
destekçileri oldular. Bu dava, devlet ve kilise eliyle bü-
tün Avrupa kamuoyuna mal edildi ve büyük kentlerde
“Yunanl›lar› Sevenler Cemiyeti” kuruldu. Fransa’da Cha-
taeubriand ve Victor Hugo, ‹ngiltere’de Byron ve Shel-
ley, Almanya’da Uhland ve Müller, Helenizm’in sözcü-
lü¤üne soyundular. Bu dönemdeki Rumlar›n, Antik ça¤-
daki Yunanl›lar ile pek bir ba¤lar› kalmam›fl olmas›na
ra¤men bu gerçe¤i göz ard› eden Avrupa’n›n ünlü sanat
ve fikir adamlar›, bu hayranl›¤›n etkisiyle, Yunan ba-
¤›ms›zl›k hareketine destek veren ateflli yaz›lar kaleme sure-i Muhammediye ad›yla 12.000 kiflilik yeni bir or-
ald›lar. Hatta ‹ngiliz flair ve yazar Lord Byron bununla dunun kurulmas›, oca¤›n kald›r›lmas›yla devletin ordu-
da yetinmeyip, Osmanl› kuvvetlerine karfl› Yunanl› kar- suz kald›¤› yönündeki elefltirileri geçersiz k›lar. Bahsi
defllerinin saflar›nda bizzat çarp›flmak üzere Misolon- bir soru ile bitirelim: XVIII. yüzy›ldan itibaren düflman
gi’ye geldi ve son nefesini orada verdi. karfl›s›nda sürekli ma¤lup olan, reform giriflimlerine is-
yanla karfl›l›k veren, defalarca saray› basan, padiflahlar›
S›ra Sizde 3 ve baz› devlet adamlar›n› katleden bir askeri gücün ya-
Fransa 1798’de M›s›r’› iflgal giriflimi baflar›s›zl›kla sonuç- flat›lmas› devlet aç›s›ndan yararl› olur muydu?
lan›nca, Do¤u Akdeniz’de siyasi ve ticari aç›dan yeni
üsler edinmenin hesaplar›n› yapmaya bafllad›. Sömür- S›ra Sizde 5
gecilik yar›fl›nda en güçlü rakibi ‹ngiltere’ye karfl› üs- II. Mahmud devri reformlar›n›n sadece askeri alanla s›-
tünlük sa¤layacak bu tür bir giriflim için uluslar aras› si- n›rl› kalmay›p idari ve sosyal alanlar› da kapsamas›, bu
yasi dengelerin olgunlaflmas› üzerine 1830’da Cezayir’i dönemin ay›rt edici özelli¤idir. Bat› tarz› kabine sistemi-
iflgal etti. Osmanl›lar›n Garp Ocaklar› olarak adland›rd›- ne geçiflin ilk ad›mlar› olarak bakanl›klar›n kurulmas›,
¤› Trablusgarp, Tunus ve Cezayir’in bulundu¤u co¤raf- küçük ölçekli de olsa baz› imalathane ve fabrikalar›n
yan›n iflgali ve daha sonra Afrika k›tas›n›n tamam›na kurulmas›, sistemin farkl› etnik ve dini kesimleri üniter
sarkmas›, k›tan›n siyasi ve sosyal dengelerini alt üst et- devlet anlay›fl›yla kucaklamas›, sosyal hukuk devletine
mifltir. Kara k›tada kültürel asimilasyon, sömürü ve kö- yönelik kanuni düzenlemelerin yo¤unlu¤u, dilde sade-
leli¤in en dramatik sahneleri yafland›. Bugün de etkile- leflme çabalar› ve bürokraside ça¤dafl normlar›n kabu-
ri süren bir sonuç olarak Francophonie (Frankofon) ya- lü, k›l›k k›yafet konusunda at›lan radikal ad›mlar, ça¤-
ni Frans›zca konuflan milletler toplulu¤u oluflturuldu. dafl e¤itim kurumlar›n›n kurulmas›, yurt d›fl›na e¤itim
K›tan›n genelinde resmi dil ya da ikinci resmi dil olan için ö¤renci gönderilmesi, yerel yönetimlerin ilk ad›m-
Frans›zca sayesinde Frans›z kültürü bu co¤rafyaya ta- lar›n›n at›lmas›, kamuoyunun önemsenmesi ve bas›n-
fl›nd› ve zamanla empoze edildi, gönüllü ya da zorla Af- yay›n konusundaki geliflmeler, memurlar›n özlük hak-
rika k›tas›n›n maddi zenginlikleri, insanlar›yla birlikte lar›, çal›flma saatleri ve tatil günleriyle ilgili düzenleme-
sömürüldü. Bu süreçte büyük kazan›mlar elde eden ler, bay›nd›rl›k çal›flmalar›, posta teflkilat›n›n kurulmas›,
Fransa’n›n, bugün de en önemli siyasi, kültürel ve tica- pasaport ile karantina usulünün uygulamaya konmas›
ri hinterland› Afrika k›tas›d›r. ve devlet kadrolar› için s›nav sistemi getirilmesi gibi
ad›mlar, bu devrin Cumhuriyet Türkiye’sinin haz›rl›k
S›ra Sizde 4 dönemi olarak nitelendirilmesini gerekli k›lmaktad›r.
Osmanl› askeri sisteminin bel kemi¤i konumundaki Ye-
niçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, elbette askeri ve idari sis-
temde ciddi sonuçlar yaratm›flt›r. Geçmiflte Osmanl› fe-
tihlerinin en önemli unsuru olan yeniçeri oca¤› zaman-
la bozulurken, merkezi otorite ve saltanat aç›s›ndan
tehdit unsuru haline geldi. Taht de¤iflikli¤i ve farkl› dö-
nemlerde iki padiflah›n katledilmesi, söz konusu tehdi-
din boyutlar›n› göstermeye yeterlidir. XVIII. yy’dan iti-
baren Bat›’daki askeri geliflmelere ve modern talim sis-
temine s›rt›n› dönen yeniçeri oca¤›, düflman ordular›
karfl›s›nda bir varl›k gösteremedi. XIX. yüzy›lda ba¤›m-
s›zl›k talebiyle isyan eden gayrimüslim Osmanl› teba-
as›n›n milis güçleri karfl›s›nda dahi baflar›l› olamad›lar.
Öte yandan baflkent ‹stanbul’da estirdikleri terör hava-
s›, padiflah›n mutlak otoritesini gölgeler duruma geldi.
Alternatif olarak kurulan di¤er ocaklara hayat hakk› ta-
n›mamalar›, sistemi kilitlerken ve idarecilerin elini kolu-
nu ba¤lad›. Bu nedenle yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas›
bir tercih de¤il zorunluluktu. Alt› ay içinde Asakir-i Man-
Aky›ld›z, Ali (2010) , “II. Mahmud Döneminde Merkez
‹daresinde Yap›lan Düzenlemeler”, II. Mah-
mud:Yeniden Yap›lanma Sürecinde ‹stanbul,
(ed. C. Y›lmaz), ‹stanbul, s.55-83.
Aky›ld›z, Ali (1998), “Sened-i ‹ttifak’›n ‹lk Tam Metni”,
‹slam Araflt›rmalar› Dergisi, II, 209-222.
Beydilli, Kemal, “II. Mahmud”, Diyanet Vakf› ‹slam An-
siklopedisi, XXVII, 352-357.
Çelik, Yüksel (2010), “Nizam, ‹ntizam ve Tanzimat Mih-
verinde Bir Padiflah Portresi: Mahmûd-› Sânî”,
II. Mahmud: Yeniden Yap›lanma Sürecinde ‹s-
tanbul, (ed. C. Y›lmaz), ‹stanbul, s. 21-53.
Çelik, Yüksel (2008), Asâkir-i Mansure Ordusu’nda Ta-
lim Sisteminin De¤iflmesi ve Avrupal› Uzmanla-
r›n Rolü (1826-1839)”, Türk Kültürü ‹ncelemele-
ri Dergisi, say›: XIX (Güz), s. 87-118.
Çelik, Yüksel (2009), “M›s›r Valisi Mehmed Ali Pafla’n›n
Bab›âli’ye Karfl› Tutumu ve 1836’da Kendisi ‹çin
Haz›rlanan Suikast Plan›”, Türk Kültürü ‹ncele-
meleri Dergisi, say›: XX (Bahar), s. 69-100.
Çelik, Yüksel (2005), Hüsrev Mehmet Pafla, Siyasi Ha-
yat› ve Askeri Faaliyetleri (1756-1855), ‹stanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, doktora
tezi ‹stanbul.
Çelik, Yüksel (2010), “Nizâm-› Cedîd’in Niteli¤i ve III.
Selim ile II. Mahmut Devri Askeri Reformlar›na
Dair Tespitler (1789-1839)”, Nizam-› Kadim’den
Nizam-› Cedid’e III. Selim ve Dönemi, (ed. Sey-
fi Kenan), ‹stanbul, s. 565-590.
Çelik, Yüksel, “Serasker”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklo-
pedisi, XXXVI, 547-549.
Çelik, Yüksel (2011), “Askeri Bir Karargâh ve Serasker-
lik Merkezi Olarak ‹stanbul”, Tarih ‹çinde ‹s-
tanbul: Uluslararas› Sempozyum (Aral›k 2010),
‹stanbul, s. 211-219.
Kutluo¤lu, M. Hanefi, “Kavalal› Mehmed Ali Pafla”, Di-
yanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, XXV, 62-65.
Özcan, Abdülkadir (1995), “II. Mahmut ve Reformlar›
Hakk›nda Baz› Gözlemler”, Ege Üniversitesi Ta-
rih ‹ncelemeleri Dergisi, X, 13-39.
Uçarol, R›fat (1985), Siyasi Tarih, ‹stanbul.
7
Amaçlar›m›z
N
N
M›s›r meselesinin uluslaras› arenada nas›l çözüldü¤ünü aç›klayabilecek,
N
1848 ‹htilalleri ile Macar Mültecileri Sorununu iliflkilendirebilecek,
N
K›r›m Savafl›’n›n ç›k›fl sebeplerini ve sürecini tan›mlayabilecek,
Paris Bar›fl Antlaflmas› sonras› Avrupa’da oluflan yeni siyasi tabloyu saptaya-
N
bilecek,
Islahat Ferman› sonras›nda Osmanl› toplumunda oluflan tepkileri aç›klayabi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• M›s›r Meselesi • Mülteciler Sorunu
• Tanzimat Ferman› • Kutsal Mekanlar Meselesi
• Mustafa Reflid Pafla • K›r›m Savafl›
• Lübnan Olaylar› • Kuleli Vakas›
‹çindekiler
• OSMANLI RESTORASYONU:
TANZ‹MAT DÖNEM‹
• KIRIM SAVAfiI VE ETK‹LER‹
Osmanl› Tarihi Osmanl›
Restorasyonu: (1853-56)
(1789-1876) Tanzimat Dönemi • ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI
GEL‹fiMELER
Osmanl› Restorasyonu:
Tanzimat Dönemi
OSMANLI RESTORASYONU: TANZ‹MAT DÖNEM‹
Sultan Abdülmecid’in Tahta Ç›k›fl›

Sultan II. Mahmud’un beklenmeyen ölümü 1 Temmuz 1839 tarihinde halka duyu-
ruldu ve Abdülmecid’in tahta ç›kmas› da geleneklere uygun olarak top at›fl›yla ilan
edildi. Dönemin güçlü isimlerinden Hüsrev Pafla II. Mahmud’un hastal›¤›n›n son
evresinde en yak›n adamlar›yla Çaml›ca’da hasta padiflah›n yan›nda nöbet tutarak
adeta ölümünü bekledi. Nitekim, ölümün ard›ndan haberi hemen Veliaht Abdül-
mecid ve annesi Bezmiâlem Sultan’a ileterek, onlar›n yan›nda oldu¤unu bildirerek
ilk günlerinde gözlerine girmek istedi. Bu s›rada hem ‹stanbul’da asayifli sa¤lad›
hem de cenaze merasimi s›ras›nda Sadrazam M. Emin Rauf Pafla’n›n elinden sada-
ret mührünü zorla ald›. Sultan Abdülmecid’in henüz 17 yafl›nda delikanl›l›k ça¤›n›
idrak ediyor oluflu Hüsrev Pafla için büyük bir avantaj idi. Nitekim beklendi¤i gibi
Hüsrev Pafla hemen Sadrazam oldu¤u gibi kabine içerisinde en stratejik noktalara
kendi yetifltirmelerini getirdi. Kendisi II. Mahmud döneminde 1826-36 aras› tam on
y›l Seraskerlik makam›nda bulunmufltu. Çocu¤u olmamas›na ra¤men pek çok ev-
latl›k yetifltirerek bunlar› devlet kadrolar›na sokmufltu. Babiali nezdinde zaten güç-
lü bir nüfuzu olan olan Hüsrev Pafla, Sultan Abdülmecid’in de iznini alarak, daha
önce “Baflvekillik” olarak ifllevi azalt›lm›fl sadaret makam›n› yeniden “Sadrazaml›k”
haline dönüfltürerek bu görevi üstlendi.
Restorasyon Projesi: Tanzimat Ferman›’n›n ‹lan›

II. Mahmud Yeniçeri Oca¤›’n› kald›rd›ktan sonra devletin merkez teflkilat›nda kök-
lü reformlara giriflti. Bunlar›n bir sonucu olarak resmi anlamda “Tanzimat-› Hayriy-
ye” veya “usûl-i nizâm-› müstahsene” gibi bir tak›m nitelemelerle ifade edilen Tan-
zimat’›n II. Mahmud’un saltanat›n›n son senelerinde ilan edilece¤i, ancak M›s›r me-
selesinin bir türlü çözülememesi ve baz› devlet adamlar›n›n gayretleriyle bu girifli-
min iptal edildi¤i bilinmektedir. Yine de II. Mahmud, Sadrazam M. Emin Rauf Pa-
fla, Hariciye Naz›r› Mustafa Reflid, Serasker Said, Hasib ve Nafiz paflalardan müte-
flekkil bir heyete Tanzimat meselesinin bütün ayr›nt›lar›yla incelenmesi için görev
vermiflti. Meclis-i Vâlâ reisi Hüsrev Pafla’n›n bafl›n› çekti¤i baz› devlet adamlar› ise
Tanzimat fikrine karfl›yd›lar. II. Mahmud’un hastal›¤›n›n ortaya ç›kmas›yla birlikte
özellikle M›s›r sorununun çözümsüzlü¤ü baflkentte yenilik taraftar› bürokratlar›n
aleyhinde geliflti. Mustafa Reflid Pafla’n›n, ‹ngiltere ile olan müzakerelere bir son
vererek ‹stanbul’a dönmesi istenmiflti. ‹flte tam da bu s›rada, Hüsrev Pafla’n›n Mus-
tafa Reflid Pafla’ya bir komplo kurdu¤u ve M. Reflid Pafla’n›n ise bundan haberdar
olup yolculu¤unu Paris’e çevirdi¤i dile getirilir. Bu noktada, II. Mahmud dönemin-
de olgunlu¤a eriflen Tanzimat düflüncesinin özellikle baflkentteki bürokrasi içeri-
sinde yaflanan mücadeleler neticesinde ilan safhas›na kadar geldi¤i belirtilmelidir.
Mustafa Reflid Pafla, ‹stanbul’a dönünce önce Hüsrev Pafla ve daha sonra genç
padiflah Sultan Abdülmecid ile görüfltü. “Alafranga” padiflah olarak an›lan Abdülme-
cid’in Mustafa Reflid Pafla’dan etkilendi¤i aç›kt›r. Ancak, padiflah›n Hüsrev Pafla ve
evlatl›klar›n›n bürokrasi içerisindeki a¤›rl›¤›ndan flikâyet etmekle birlikte, M. Reflid
Pafla ve ekibini ise dengeleyici bir unsur olarak gördü¤ü de söylenebilir. Nitekim,
Sultan Abdülmecid Tanzimat düflüncesini benimsedi¤ini göstererek ilan›na müsaa-
de etti. Mustafa Reflid Pafla padiflah›n onaylamas› ve Meclis-i Hass-› Vükela (bu
maksatla toplanan bakanlar kurulunun) mazbatas›yla 3 Kas›m 1839’da Gülhane
meydan›nda “Tanzimat Fermân›” diye an›lan Hatt-› Hümâyûn’u toplanan kalabal›¤a
bizzat okudu. Bilindi¤i üzere, bu ferman›n en temel mesaj› kanun karfl›s›nda eflitlik,
can ve mal güvenli¤inin sa¤lanmas›, vergi ve askerlik gibi halk› do¤rudan ilgilendi-
ren konular üzerinde durmas›d›r. Malî ve askerî yap›da de¤iflikli¤i gerektiren bu fer-
man›n nas›l olufltu¤una dair yukar›da baz› noktalara temas edildi. Bunlarla beraber,
Balta Liman› Ticaret Tanzimat Fermân›’n› 1838 Baltaliman› Ticaret Antlaflmas›’n›n uygulanmas› için
Anlaflmas›: 16 A¤ustos 1838
tarihinde Osmanl› Devleti ile
gerekli olan siyasi liberalizmin bir yans›mas› olarak gören tarihçiler de mevcuttur.
‹ngiltere aras›nda Nitekim, yukar›da Londra Konferans› hususunda geçti¤i üzere, “Düvel-i Muazzama-
imzalanan ticaret n›n” (Büyük Avrupa Devletleri) Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden yana ol-
anlaflmas›d›r. Osmanl›
Devleti’nin içinde bulundu¤u duklar›, bununla beraber reform yap›lmas›n› da arzulad›klar› belirtilmektedir.
buhranl› dönemi f›rsat bilen Tanzimat Ferman›’n›n acele haz›rlanmas›ndan ötürü tatbik edilmesi için gerek-
‹ngilizlerin önerileri
do¤rultusunda haz›rlanan li plan ve programdan yoksun oldu¤una dair bir tak›m elefltiriler vard›r. Bunlar k›s-
antlaflma on maddeden men do¤ru olmakla beraber, bu planlar› uygulayacak nitelikli memur kadrosu ve
olufluyordu. Bu anlaflma ile
‹ngiltere kendisine ticari dolu bir hazineden bahsetmek de mümkün de¤ildir. Ayr›ca, merkez teflkilat›nda
ayr›cal›klar sa¤lad› ve var olan muhafazakâr siyasi kanad›n bu süreçte liberal olarak tan›mlanabilecek
Osmanl› ticareti de büyük
yara ald›. Ancak bu anlaflma
olan Tanzimatç›lar ile yo¤un bir mücadeleye girifltiklerini de kaydetmek gerekir.
akabinde di¤er baz› Avrupal› Tanzimat ferman›n›n ilan›ndan bir buçuk y›l sonra M. Reflid Pafla’n›n azledilmesi
devletler ile de imzalanan söz konusu mücadelenin boyutlar›n› anlamaya örnek teflkil etmektedir. Bu de¤i-
ticaret anlaflmalar› ile
Osmanl› Devleti k›smen de flim s›ras›nda Tanzimat esaslar›n›n uygulanmaya devam edece¤i söylense de bu
olsa siyasi destek sa¤lad›. flartlar›n da reformlar›n süreklili¤ine engel olmad›¤› savunulamaz. Burada, söz ko-
nusu dönemin siyasi konular› ele al›naca¤›ndan ötürü Tanzimat sürecinin nas›l ge-
liflti¤ine ve uyguland›¤›na daha fazla de¤inilmeyecektir. Ancak bu proje tam bir
restorasyon hareketi idi ve Osmanl› Devleti’ni yaklafl›k bir as›r daha yaflatt›.
Bitmeyen Buhran: M›s›r Meselesi ve Londra Konferans›

Genç padiflah Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çok zor bir evresinde göreve gelmiflti.
Nizip’te Osmanl› ordusunun M›s›r valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n o¤lu ‹bra-
him Pafla karfl›s›nda ald›¤› bozgun haberi henüz ‹stanbul’a ulaflmam›flt›. Sultan Ab-
dülmecid, babas› döneminde adeta kangren halini alm›fl bu meseleyi kolayl›kla ve
anlaflarak çözmek maksad›yla, M. Ali Pafla’ya bir heyet gönderdi. Bu heyet M. Ali
Pafla’n›n savafltan vazgeçmesi karfl›l›¤›nda affedilece¤ini kendisine bildirmekle gö-
revlendirildi. Ayr›ca, Serasker Haf›z Ahmed Pafla’ya da savafl› sona erdirmesi emri
yolland›. M›s›r’a Peyk-i fievket vapuruyla hareket eden ekibin bafl›ndaki Köse Akif
Efendi yolda Osmanl› donanmas›na u¤rayarak ‹stanbul’daki geliflen olaylar› Kap-
tan-› Derya Ahmed Fevzi Pafla’ya aktar›p yoluna devam etti. Ahmed Fevzi Pafla’ya
Hüsrev Pafla da bir mektup göndererek acilen ‹stanbul’a gelmesini bildirmiflti. An-
7. Ünite - Osmanl› Restorasyonu: Tanzimat Dönemi 135
cak, Ahmed Fevzi Pafla Hüsrev Pafla’n›n kendisine bir kötülük edece¤ini düflündü-
¤ünden ans›z›n rotas›n› M›s›r’a çevirerek M. Ali Pafla’ya s›¤›nd›¤›n› bildirdi. Çünkü,
Hüsrev Pafla sadece kendisinin de¤il ayn› zamanda M. Ali Pafla’n›n da hasm›yd›.
Bafllang›çta, duruma bir anlam veremeyen M. Ali Pafla “Firarî” Kaptan-› Derya ile
görüflerek olaydan haberdar oldu. Onu ve donanmay› himayesine ald›. Bununla
beraber, cephede Osmanl› ordusunun yenildi¤i haberi kendisine intikal edince bu-
nu büyük bir f›rsat olarak kabul etti. ‹stanbul’da Bab›âlî ise tam bir çaresizlik içeri-
sindeydi. Zira, koskoca Osmanl› ‹mparatorlu¤u hem kara hem de deniz gücünü bir
anda kaybetmiflti.
Fransa, ‹ngiltere ve Avusturya konsoloslar› olay› daha iyi ö¤renmek için M. Ali
Pafla’n›n yan›na gittiler. M. Ali Pafla durumun kendi lehine geliflti¤ini, hâlâ savafl
halinde oldu¤undan bahsederek donanman›n rehin al›nd›¤›n› beyan etti. Bu kon-
soloslar arac›l›¤›yla Bab›âlî’ye de bir teklif iletti. Buna göre, M. Ali Pafla padiflaha
itaat edece¤ini ancak yan›nda bulunan Hüsrev Pafla ve ekibinin görevden al›nma-
s›, yönetimi alt›nda bulunan topraklar›n ise verasetle kendi yönetiminde kalmas›-
na müsaade edilmesini flart kofltu. Bab›âlî ise krizi yönetmeye çal›fl›yordu. Bu mak-
satla oluflturulan özel meclis bu teklife karfl›, Adana, fiam, Kudüs ve Harameyn’in
(Mekke-Medine) bu kapsama al›namayaca¤›n› düflünüyordu. Bu anlamda, M. Ali
Pafla’ya bu flartlarda sadece Suriye’nin verilebilece¤ini düflünmekteydi. Ancak, bu
mesele çoktan uluslararas› bir sorun haline dönüflmüfltü. Çünkü, savafl öncesinde
Rusya ile Hünkâr ‹skelesi Anlaflmas› yap›larak Osmanl› devleti belli flartlar al- Hünkar ‹skelesi Anlaflmas›:
8 Temmuz 1833 tarihinde
t›nda Rus askerlerinin himayesini kabul etmifl bulunuyordu. Bu ise Avrupa denge- Osmanl› Devleti ile Rusya
si ad›na fevkalade zararl› sonuçlar do¤urabilecek özellikteydi. Bu yüzden, ‹ngilte- aras›nda yap›lan ve temel
niteli¤i savunma ittifak›
re, Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya elçileri taraf›ndan imzalanan bir nota Bab›â- olan anlaflmad›r. Alt› aç›k ve
lî’ye takdim edildi. Bu notayla, söz konusu devletler M›s›r meselesinden “Do¤u So- bir gizli maddeden oluflan
bu anlaflmaya göre
runu” fleklinde bahsederek, bu hususta kendilerinin iyi niyetlerini vurgulay›p yar- taraflardan her hangi birine
d›mlar› olmaks›z›n bir karara var›lmamas›n› istediler. bir sald›r› olmas› halinde
Osmanl› Devleti bu notay› onaylad›. Böylece Bab›âlî hem bu devletlerin vesa- di¤erinin yard›m etmesi
öngörülmekteydi. Bu
yetini kabul etmifl oluyor, hem de fiilî olarak Avrupa devletleri toplulu¤una kat›l- anlaflma M›s›r meselesinin
d›¤›n› beyan etmifl oluyordu. Genç padiflah›n bu durumdan son derece rahats›z do¤urdu¤u zorunlu bir
anlaflma olup, Osmanl›
olup, devlet bürokratlar›na “hakikatten yetim oldu¤umu anlad›m” diyerek sitem et- Devleti’ni Rusya’n›n
ti¤i rivayet edilir. Yine de reel-politik olarak baflka çarenin kalmad›¤›n› Sultan Ab- yard›m›na hatta himayesine
muhtaç hale getirmekteydi.
dülmecid’in de idrak etti¤i ifade edilmektedir. Zira, baflta ‹ngiltere ve Fransa olmak
üzere di¤er Avrupa devletleri Rusya’n›n Osmanl› üzerinde nüfuzunu ve bu vesiley-
le bo¤azlar› kontrol alt›na almak istemesini hiçbir flekilde kabul edemezdi. Avus-
turya, Rusya’n›n Hünkâr ‹skelesi anlaflmas›n› uygulamaya f›rsat bulamamas› ve hiç-
birinin bu konuda menfaatine ters bir sonucun ortaya ç›kmamas› için di¤er devlet-
lere ittifak teklif etti. Rusya da bu teklife uyarak, yaln›z kalmak istemedi. Bu durum
ise, ‹stanbul’da ‹ngiltere’nin Rusya’ya karfl› elini güçlendirdi. Bir sonraki aflamada,
‹ngiltere, M›s›r idaresine yani Mehmet Ali Pafla’ya sadece M›s›r’›n verasetini kabul
etmesi ve Bab›âlî ile anlaflma yapmas› hususlar›nda bask›da bulundu. Fransa, bu-
na tepki gösterdi zira M›s›r’›n istedi¤i di¤er vilayetlerde veraset iddias›n› kendi po-
litikalar›na uygun görmekteydi. Rusya ise ‹ngiltere ile diplomatik iliflkilere girifle-
rek, Hünkâr ‹skelesi anlaflmas›n›n iki y›l müddeti kald›¤› ve Osmanl›’dan kendile-
rine bir yard›m talebi gerçekleflirse kendisinin Avrupa nam›na hareket edebilece-
¤ini anlatmaya çal›fl›yordu. Dolay›s›yla, ortada devletlerin ortak menfaatleri ba¤la-
m›nda bir araya gelmelerini gerektiren bir uzlaflma mevcut de¤ildi.
Avrupal›lar›n ittifak›n›n sars›ld›¤› bir s›rada ‹ngiltere Londra’da bir konferans
toplamay› teklif etti. Di¤er dört devletin bu konferansa icabet etmesiyle müzakere-
ler bafllad›. Fransa M›s›r’›n zarar görmemesi için görüflmeleri uzatarak zaman kaza-
n›yordu. Bab›âlî’nin de görüflmelere kat›lmas›n› talep etti. Avusturya ve Prusya’n›n
araya girmesiyle, Fransa ikna edilmeye çal›fl›ld›. Buna göre, M›s›r valili¤i veraset
yoluyla, Suriye valili¤i ise kayd-› hayat flart›yla (hayatta bulundu¤u süre için) M. Ali
Pafla’ya verilecekti. Bu tekliften yaklafl›k 6 ay önce Osmanl› baflkentinde Tanzimat
ferman›n›n okunmas› Avrupal› devletler taraf›ndan memnuniyetle karfl›land›¤› için,
süreci Osmanl› Devleti’nin aleyhine çevirmek istemiyorlard›. ‹ngiltere yukar›daki
teklifi tekrarlayarak, bunun karfl›l›¤›nda M. Ali Pafla’n›n donanmay› Osmanl› Dev-
leti’ne iade etmesi gerekti¤inin alt›n› çizmiflti.
Bütün bu teklifler taraflarca müzakere edilirken, sadrazaml›k makam› Mehmet
Ali Pafla ile bar›fl›k olmayan Hüsrev Pafla’dan al›nd›. Bunu f›rsat bilen M. Ali Pafla,
özel elçisi Sami Bey’i gizlice ‹stanbul’a göndererek arac›s›z müzakere yolunu ar›-
yordu. Ancak, befl devletin teklifini kabul eden Bab›âlî’nin kendi bafl›na anlaflma
yapmas›na imkân kalmad›. Asl›nda M. Ali Pafla, bu arada, çok ciddi bir mali s›k›n-
t› içerisindeydi. Arabistan ve fiam ordular›na neredeyse uzun bir süredir maafl ve-
remedi¤i gibi, kendisine s›¤›nan donanmadaki askerlerin masraflar›n› bile karfl›la-
makta güçlük çekiyordu. Bütün bunlar›n fark›nda olan ‹ngilizler ise Suriye’de M.
Ali Pafla aleyhine isyanlar tertip ediyordu. Fransa’n›n inatç› tutumu karfl›s›nda, 15
Temmuz 1840’da di¤er dört devlet (‹ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya) bir an-
laflma metni üzerinde mutab›k kald›. Londra Antlaflmas› diye bilinen bu muahede
befl maddeden meydana gelmekteydi. Özetle, donanman›n iadesi, vergi miktar›
(vergiler padiflah ad›na toplanacak ve dörtte biri merkeze gönderilecek) ve siyasi
ba¤l›l›¤›n yan› s›ra, M›s›r verasetle, Akka ve çevresi ise kayd-› hayat flart›yla M. Ali
Pafla’ya b›rak›lacakt›. 10 günlük bir süre içerisinde bu anlaflmay› kabul etmezse, sa-
dece M›s›r’›n veraseti kalacak, onu da di¤er bir 10 gün içerisinde kabul etmezse bu
hak da elinden al›nacakt›. Fransa bu anlaflmaya vak›f olunca, savafl tehdidinde bu-
lundu. Bundan güç alan M. Ali Pafla ise anlaflmay› bafllang›çta hemen reddetti.
Verilen mühleti sonuna kadar de¤erlendiren, M. Ali Pafla bu s›rada Sad›k Rifat
Bey arac›l›¤› ile do¤rudan Bab›âlî ile irtibata geçmeye çal›flt›. Asl›nda ittifak›n tek-
lifini kabule haz›r oldu¤unu ve donanmay› da iade edece¤ini bildirdi. Bu s›rada,
sürenin doldu¤unu beyan eden konsoloslar bir zab›tnâme tutarak Bab›âlî’ye gön-
derdiler. Bab›âlî ise durumu de¤erlendirip 22 Eylül 1840’da M. Ali Pafla’n›n yerine
M›s›r’a ‹zzet Mehmed Pafla’y› vali olarak atad›¤›n› ‹skenderiye’ye bildirdi. Bundan
sonra, Osmanl›, ‹ngiliz ve Avusturya güçleri Beyrut’a ç›karma yapt›. Bu hadise,
Fransa’da hükümetin de¤iflmesine sebep oldu. Hükümeti kurma görevi, Londra
konferans›na kat›lan ve itidalli¤i ile tan›nan Guizot’a verildi. Bununla beraber, ‹n-
gilizler Lübnan’da Dürzî ve Marunîleri M. Ali Pafla aleyhine ayakland›rd›lar. M›s›r
kuvvetlerinin bafl›nda bulunan ‹brahim Pafla bunlara mukavemet edemedi. Beyrut
Halas dolaylar›nda ‹brahim Pafla ‹ngiliz Amiral Napier’in kumandas›ndaki yerel ve
müttefik güçler karfl›s›nda a¤›r bir darbe ald›. Geri çekilen M›s›r birlikleri, Akka’y›
bir müddet müdafaa etseler de buradan da çekilmek zorunda kald›lar. Fransa’n›n
deste¤inden ümidi kesen M. Ali Pafla 1840 y›l›n›n Kas›m ay›n›n sonunda anlaflma
flartlar›n› kabul edece¤ini bildirdi.
Bab›âlî, M. Ali Pafla’n›n yenilgiyi kabullenmesi üzerine M›s›r’a bir ferman gön-
derdi. Bu fermanda zikredilen flartlar, M. Ali Pafla’ya dayat›lan anlaflmadan çok da-
ha a¤›rd›. M›s›r’›n imtiyaz› düflürülerek, di¤er vilayetler seviyesine indiriliyor, geli-
rinin çeyre¤i kadar vergi vermesi isteniyor, valinin ise padiflah taraf›ndan seçilece-
¤i ifade ediliyordu. Buna itiraz eden M. Ali Pafla’ya bu kez ittifak güçleri arka ç›k-
t›lar ve bu a¤›r maddeleri fermandan kald›rd›lar. M›s›r valili¤i, M. Ali Pafla’n›n so-
yundan gelen büyük erkek evlada kalacak fakat fermanla padiflah taraf›ndan ata-
nacakt›. Vergi miktar› indirildi, M›s›r’›n Mekke ve Medine içinSIRA
eskidenS‹ZDEoldu¤u gibi SIRA S‹ZDE
y›ll›k zahire yard›m› yapmas›, paran›n Osmanl› hükümdar› ad›na bas›lmas›, asker
say›s›n›n keza ‹stanbul taraf›ndan belirlenmesi gibi hususlar eklenerek
D Ü fi Ü N E L ‹ Myeni bir fer- D Ü fi Ü N E L ‹ M
man oluflturuldu. Böylece, Hicaz ve Girid’e kadar büyük bir alanda egemenlik sür-
mek isteyen M. Ali Pafla, d›fl güçlerin devreye girmesiyle sadece belli imtiyazlar›n›
S O R U S O R U
garanti alt›na alabilmifl ve Osmanl› Devleti’ne ba¤l› olmak zorunda kalm›flt›.
M. Ali Pafla’n›n ilerleyen süreçte, devlete itaat etti¤inin anlafl›lmas›

D ‹ üzerine
KKAT kendisine D‹KKAT
1842’de Sadrazaml›k rütbesi ve niflan verildi. 19 Temmuz 1846 tarihinde ise ‹stanbul’a ge-
lerek padiflah› ve devlet adamlar›n› ziyaret ederek adeta kendisi SIRA
ile merkez aras›ndaki
N N
buzlar› eritti.
‹ngiltere ve Avusturya, M›s›r sorununun bu flekilde sonuçlanmas›ndan

AMAÇLARIMIZ sonra AMAÇLARIMIZ
Bo¤azlar meselesini gündeme getirdi. Daha önce bahsi geçen befl devlet (‹ngilte-
re, Fransa, Avusturya, Rusya ve Prusya) bir araya gelerek 13 Temmuz 1841 tarihin-
K ‹ T A P gerisinde
de dört maddelik Bo¤azlar Antlaflmas›’n› imzalad›lar. Bu antlaflman›n K ‹ T A P
yatan ana sebep yukar›da da geçti¤i gibi, Rusya’n›n Akdeniz’e inmesinin engellen-
mesiydi. Yeni antlaflmaya göre, Osmanl› Devleti bar›fl zaman› dâhil, bo¤azlar› bü-
tün devletlerin savafl gemilerine kapal› tutacak ve anlaflmadaTSIRAE L E VS‹ZDE
imzas› ‹ Z Yolan
O N her dev- T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
let bu flarta tabi olacakt›. Bir y›l içerisinde bu antlaflmaya Avrupa’n›n di¤er devlet-
leri de ifltirak ettiler. Böylece bo¤azlarda yeni uluslar aras› birD Üstatü
fi Ü N Ekuruldu.
L‹M Ayn› D Ü fi Ü N E L ‹ M
s›ralarda, Girit’te bir ayaklanma teflebbüsü meydana geldi. Donanmas›na yeniden
kavuflan Osmanl› Devleti, Kaptan-› Derya Çengelo¤lu Tahir Pafla’y› adaya gönde-
S O R U S O R U
rerek bu isyan› yay›lmadan bast›rd›.
Bo¤azlar›n ticaret gemilerine aç›k, savafl gemilerine kapal› olmas› Bo¤azlara

D ‹ K K A T uluslar aras› D‹KKAT
bir statü kazand›rd›¤› gibi; en az›ndan Osmanl› Devleti’ni de Rusya’n›n bask›s›ndan korudu.
N N
M›s›r meselesinin çözümünde yabanc› devletlerin rolleri ne ölçüde SIRA
etkiliS‹ZDE
olmufltur? SIRA S‹ZDE
1
Tanz›mat’a Tepkiler: Lübnan Olaylar› Örne¤i
Tanzimat’›n ilan› baz› bölgelerde irili ufakl› kargaflalara sebep olmufltu. Demogra- Dürzî: Fat›mî
fik özelliklerinden dolay› Lübnan bölgesindeki kargafla daha farkl› bir mahiyete yöneticilerinden Hâkim bin
Emrillah’›n ilah oldu¤una ilk
büründü. Cebel-i Lübnan da¤› eteklerinde bu bölgede Dürzî, K S‹Nusayrî
OT RAU P ve ‹smailî inanan MuhammedK S ‹ O TDerezî’ye
R AU P
gibi topluluklar›n yan› s›ra Marunî ve Katolik Rumlar da yaflamaktayd›lar. Genel- nispetle M›s›r’da ortaya
ç›km›fl daha sonra fiam
de bölgenin siyasi olarak baflat topluluklar› Dürzî ve Marunîlerdi. Osmanl› devleti- taraflar›na gelen
D‹KKAT D ‹heterodoks
KKAT
nin hâkimiyetini tan›makla birlikte, vergileri karfl›l›¤›nda yar›T Eotonom
L E V ‹ Z Y O Nbir statüleri bir guruptur.T E L E V ‹ Z Y O N
bulunuyordu. M›s›r savafl› s›ras›nda ‹brahim Pafla bölgeyi iflgal etmifl ve vergilerini Marunî: VII. Yüzy›lda Süryani
N N
neredeyse 2,5 kat art›rm›flt›. Nitekim, bunu kald›ramayan Lübnan SIRA S‹ZDE
halk› savafl s›ra- SIRA S‹ZDE
Ortodoks kilisesinden
ayr›larak ba¤›ms›z bir kilise
s›nda as›l ba¤l› olduklar› Osmanl› taraf›na geçti. Bu meseleden ve Tanzimat ferma- etraf›nda toplanan
‹NTERNET ‹ N T E gruba
RNET
n›ndan sonra Akka Valisi Mehmed Selim Pafla Tanzimat esaslar›na AMAÇLARIMIZ
uygun olarak verilen isim. AMAÇLARIMIZ
bölgenin idaresi için baz› düzenlemeler yapt›. Bütün cemaat ileri gelenlerinden bir
meclis kurdu. Ayr›ca, merkez hazinesine ödenen y›ll›k vergiyi 3500 kese olarak be-
lirledi. Ancak, meclis üyeleri bu mebla¤› yüksek bularak verginin K ‹ T eskiden
A P al›nd›¤› K ‹ T A P
flekliyle 2650 kese olarak al›nmas›n› talep ettiler. Ancak, bu istekleri kabul edilme-
di. Verginin toplanmas› s›ras›nda, 1841 senesinde Dürzîler ile Marunîler aras›nda
yaflanan anlaflmazl›k çat›flmaya dönüfltü. Dürzîler, Marunîlerin T E L E Vreisi
‹ Z Y OMir
N Kas›m’› TELEV‹ZYON
vergi da¤›l›m›nda adaletsiz olmakla suçlayarak Marunîlere sald›rd›lar. Selim Pafla,
kargaflaya son vermek üzere bir nasihat heyeti gönderse de sonuç alamad› ve ni-
hayetinde güç kullanmak zorunda kald›.
Fransa, M›s›r meselesinde umdu¤unu bulamad›. Ancak Suriye topraklar› üze-
rinde yo¤un bir ilgiye sahipti. Nitekim, Dürzî-Marunî çat›flmas›n›n artt›¤› bir dö-
nemde Bab›âlî’ye müracaat ederek iflin zor kullan›lmadan neticelenmesini talep et-
ti. Bunun üzerine, S›rkâtibi Mustafa Nuri Pafla bölgeye özel bir surette serasker ola-
rak tayin edildi. ‹lk ifl olarak, bölgede düzeni sa¤layamayan Marunilerden Mir Ka-
s›m’› görevden ald›. Her iki gurup da birbirlerine tabi olmak istemedikleri için 1842
tarihinde bunlar›n bafllar›na Mirliva Macarl› Ömer Pafla’y› Lübnan Emiri olarak ata-
d›. Böylelikle, Lübnan’›n muhtariyeti de ortadan kalkm›fl bulunuyordu. Hatta, bir
ölçüde asayifl de temin edildi. Fransa, durumdan rahats›zl›k duyarak Rusya’yla bir-
likte yönetimin yeniden Lübnan’› idare eden Mir Kas›m’›n da mensubu oldu¤u fii-
habî ailesine verilmesini teklif etti. Bu iste¤in Dürzîler taraf›ndan kabul edilmeye-
ce¤i aç›k oldu¤u için, her iki toplulu¤u temsil eden iki ayr› kaymakaml›¤›n ihdas
edilmesi daha uygun görüldü. Ancak, bu da çare olmad› ve ihtilaflar uzad›. Bunu
f›rsat bilen Avrupa devletlerinin d›fl müdahaleler yüzünden Lübnan meselesi gittik-
çe çetrefil bir hal ald›.
Meseleye yukar›da bahsi geçen Avrupal› befl büyük devlet de müdahil olmufl-
tu. Özellikle, ‹ngilizler Dürzîleri destekler iken, Fransa Marunîlerden yanayd›. Hu-
zursuzlu¤un devam etmesi üzerine, 1843’de Kaptan-› Derya Halil R›fat Pafla bölge-
ye gönderildi. Halil R›fat Pafla, daha önceden ayr›lm›fl olan kaymakaml›klar›n gö-
rev ve yetkilerini daha net bir hale getirdi. Ayr›ca, kar›fl›k bir flekilde yaflayan her
iki topluluktan cemaatlerin ifllerini düzene koymak üzere ayr› yönetim birimleri
oluflturdu. ‹fller bu minvalde tam düzelmek üzere iken, d›flar›dan müdahale eden
baz› güçlerin gizlice tahrikleriyle gruplar aras›nda yeniden çat›flmalar ç›kt›. Dürzî-
ler, Marunîlere sald›rarak iki Frans›z manast›r›n› bast›lar ve bir rahibi öldürdüler.
Bunun üzerine, uluslararas› bir soruna dönüflen bu olaylara Halil R›fat Pafla’n›n ye-
rine bizzat Hariciye Naz›r› fiekip Efendi el koydu ve 14 Eylül 1845 tarihinde Bey-
rut’a geldi. Burada befl devlete ait konsoloslar› toplayarak, bir askeri harekâta giri-
flece¤ini ve kendilerine ait vatandafllar›n bundan zarar görmemesi için bölgeyi tah-
liye etmelerini istedi. Frans›z konsolos ve ‹stanbul’daki büyükelçi ancak tazminat
ve rahibin katilinin cezaland›r›lmas› karfl›l›¤›nda kabul edeceklerini bildirerek bu
talebi reddettiler.
fiekip Efendi, Arabistan ordusu Müfliri olan Nam›k Pafla ile görüflerek plan› tat-
bik etmeye bafllad›. Öncelikle, halk›n elindeki silahlar› toplamak üzere Cebel böl-
gesi kuflatma alt›na al›nd›. Ard›ndan, Arapça bir beyannâme ile umumi bir af ilan›
yap›ld›. Ancak, Frans›zlar›n propagandas›yla Marunîler silahlar›n› teslim etmediler.
Buna karfl›l›k Dürzîler de silahs›z kalmak istemediler. fiekip Efendi ise ›s›rarc› dav-
ranarak önce cemaat kaymakamlar›n› ve önderlerini tutuklad›. Daha sonra halk›n
elindeki silahlar› toplama emri verdi. Bu s›rada, bir tak›m kar›fl›kl›klar oldu ve bir
manast›ra sald›r› gerçekleflti. Nam›k Pafla, sebep olanlar› h›zla yakalay›p adalete
teslim ederek olaylar›n büyümesini engelledi. Ancak Fransa ayn› olaylarda kendi
konsoloslu¤unda bulunan tercümanlar›ndan birisinin kardeflinin de tutuklanmas›-
n› bahane ederek Cüneyye aç›klar›na bir savafl gemisi gönderdi. Bu olay çarp›t›ld›
ve Frans›z konsolosunun tutukland›¤› flayailar› Avrupa’ya yans›t›ld›. Osmanl› dip-
lomatlar› olay›n asl›n› anlatarak Avrupa kamuoyunu bilgilendirmeye çal›fl›yordu.
Buna ra¤men, uluslararas› bask›lar sonuç verdi ve fiekip Efendi görevden al›nd›.
Onun yerine, Paris elçisi Mustafa Reflid Pafla 18 Ekim 1846’da Hariciye Naz›r› oldu.
fiekip Efendi, görevinden ayr›lmadan önce sekiz maddelik bir beyanname nefl-
rederek bölgede huzur ve sükunu sa¤lama ad›na önemli bir hizmette bulundu. Bu-
na göre, Cebel-i Lübnan bölgesinde bir Dürzî bir de Marunî kaymakam bulunacak
ve bunlar Sayda valisine ba¤l› olacaklard›. Her kaymakama ba¤l› ayr› ayr› yetkile-
ri olan meclisler oluflturulacak ve tüm cemaatler bu mecliste temsil edilecekti. Lüb-
nan devlet hazinesine 3500 kese vergi verecek ve bu vergiler ise mükelleflerden
güçlerine göre tahsil olunacakt›. Bu kurallar ondan sonra da iflletildi ve bu flekilde
Lübnan’da asayifl sa¤lanm›fl oldu.
Mustafa Reflid Pafla’n›n Sadareti

Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n ‹stanbul ziyareti sonras›nda Abdülmecid hayli yafl-
lanm›fl bulunan Sadrazam M. Emin Rauf Pafla’n›n görevine son vererek yerine Mus-
tafa Reflid Pafla’y› tayin etti ( 28 Eylül 1846). Mustafa Reflid Pafla genç bir kadroyu
devlet hizmetinde önemli kademelere getirdi. Bunlar aras›nda Hariciye Nezareti’ni
31 yafl›ndaki Mehmet Emin Âli Pafla’ya verdi. Bu s›rada Serasker olan Hüsrev Pa-
fla’n›n yerine ise Damad Said Pafla atand›. Yukar›da bahsedilen, bürokrasi aras›nda
iki temel e¤ilim yine çat›flma içerisindeydi. M. Reflid Pafla’n›n dini gerekleri yerine
getirmedi¤i ve din adamlar›na hürmet etmedi¤i propagandas› yap›larak padiflah
nezdindeki itibar› düflürüldü. Hatta daha da ileri gidip hanedan düflman› oldu¤u ve
gizliden gizliye cumhuriyet rejimine taraftar oldu¤u iddialar› Sultan Abdülmecid’e
kadar ulaflt›r›ld›. Bütün bu kampanyalardan etkilenen padiflah kendisini görevden
alarak yerine ‹brahim Sar›m Pafla’y› getirdi (28 Nisan 1848). Fakat, bu atama da
uzun sürmedi, flafl›rt›c› bir flekilde Mustafa Reflid Pafla eskisine göre daha güçlü bir
flekilde yeniden sadrazam oldu (12 A¤ustod 1848). Gerçekten, daha sonra Cevdet
Pafla’n›n da ifade etti¤i gibi M. Reflid Pafla siyaset aleminde bir “y›ld›z” gibi parlad›.
Baflkentte bürokraside bu flekilde bir mücadele yaflan›rken, Rumeli ve Anado-
lu’da çeflitli ayaklanmalar oldu. 1846 y›l›nda Bosna’da baflkald›ran Bihkeli Mehmed
Bey, Bosna Valisi Halil Kamil Pafla taraf›ndan etkisiz hale getirildi. Musul vilayeti-
ne ba¤l› Cizre kazas›n›n yerli hanedanlar›ndan biri olan Bedirhan Bey ise devlete
itaatsizlik ederek isyan bafllatt›. Fakat, Anadolu ordusu müfliri Osman Pafla taraf›n-
dan yakalanarak ‹stanbul’a gönderildi. Ayn› zamanlarda, Necid’de vehhabilerin
reisi Faysal bin Türkî de isyan ettiyse de Mekke fierifi taraf›ndan engellenerek itaa-
t› sa¤land›. Bu s›rada, 1847’de esir al›m-sat›m›n›n yasakland›¤› duyurularak bafl-
kentteki esir pazar›n›n kapat›ld›¤› duyuruldu. Ancak, as›rlardan beri süre gelen bu
uygulama bir anda sona ermedi ve pek çok yerde ondokuzuncu asr›n sonlar›na
kadar esir ticareti devam etti.
1848 ‹htilalleri ve Baltaliman› Antlaflmas›

Mustafa Reflid Pafla’n›n ikinci sadareti K›ta Avrupas›’nda ihtilallerin ortaya ç›kt›¤›
bir döneme denk gelmiflti. 1830 ihtilalinde Fransa’da mutlak krall›k y›k›ld› ve yeri-
ne meflrutî krall›k kuruldu. 1848’e gelindi¤inde ise Kral Louis Phillipe’ye karfl› cum-
huriyetçi bir ihtilal ç›kt› ve “‹kinci Cumhuriyet” ilan edildi. Napolyon’un ye¤eni
Prens Napolyon cumhurbaflkan› oldu. Avusturya’da yar›m as›rd›r diplomasiye hâ-
kim olan Avusturya fiansölyesi Prens Metternich iktidardan düfltü. ‹ngiltere d›fl›nda
bütün Avrupa, 1848 ‹htilalleri ile sars›ld›. Alman ve ‹talyan devletindeki isyanlar
milli birliklerin sa¤lanmas› amac›na dayan›yordu. Rusya ise s›k› önlemler alarak bu
isyan›n ülkesini s›zmas›na engel olmaya çal›fl›yordu.
Söz konusu ihtilal hareketinin Osmanl›’ya ba¤l› Eflak ve Bo¤dan’a (Memleke-
teyn) s›çramas›ndan da bahsetmek gerekir. 1829 Edirne Antlaflmas› ile özerkli¤i
güçlendirilen bu iki eyalete sirayet eden ihtilal üzerine Rusya kuzeyden bölgeyi ifl-
gal etti. Osmanl› Devleti ise temkinli hareket etmekle birlikte güneyden bu iflgal
hareketine kat›lm›fl oldu. Âmedi-i Divân-› Hümâyûn mevkisinde bulunan Keçeci-
zâde Fuad Efendi bu meselenin çözülmesi için o s›rada Petersburg’da Rusya hükü-
meti nezdinde temaslarda bulunuyordu. Çok geçmeden, 1 May›s 1849’da iki dev-
let aras›nda Baltaliman› Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile bir daha isyana te-
flebbüs edilmemesi için gerekli önlemler al›nd›. Ayr›ca bölgede asayifl sa¤lanana
kadar Rus ve Osmanl› kuvvetleri orada bulunacakt›. Voyvodalar›n halk taraf›ndan
seçilmesi ve bir meclisin kurulmas› gibi maddeler de anlaflmada yer al›yordu. Bu
antlaflmayla uzun vadede Eflak ve Bo¤dan üzerindeki Rus nüfuzu artt›.
Mülteciler Meselesi
Macarlar, Avusturya idaresinde yaflayan bir millet olarak ç›kan ihtilallerden etkilen-
mifl ve milli bir direnifle geçmifllerdi. Macar ba¤›ms›zl›k hareketinin önderi olan La-
jos Kossuth (Koflut) Viyana’dan tamamen ayr›lmak fikrindeydi. Ancak, baz› aris-
tokratlar bu fikre karfl› ç›k›yorlard›. Nitekim, güçlü Avusturya ordusu Macarlar›n
üzerine yürüdü. Macarlar bafllang›çta geri çekilmek zorunda kald›lar. Fakat, Kos-
suth önderli¤inde mücadelelerine devam ettiler ve baflar›l› oldular. 14 Nisan 1849’da
Macar Meclisi Kossuth’u cumhurbaflkan› seçti. Avusturya ‹mapartoru Fransuva Jo-
sef ise Rusya Çar›’n› yard›ma ça¤›rd›. Bunun üzerine Macarlar, 200 bin kiflilik Rus
ordusu karfl›s›nda ma¤lup oldular. Macar ordusu teslim oldu. Ard›ndan, isyana ka-
t›lm›fl üst düzey memurdan en alt seviyedeki vatandafla var›ncaya kadar cezalan-
d›rmalar yafland›.
Bu olaylar esanas›nda Macarlar ‹stanbul’a baflvurarak yard›m istediler. Osman-
l› Devleti, Avusturya ve Rusya ile savaflacak durumda de¤ildi. Ancak, iltica kabul
edebilecekleri kendilerine söylendi. Asl›nda, 17. yüzy›lda Macar Kral› Imre Thö-
köly ya da 18. yüzy›lda II. Ferenc Rakoczy de benzer flekilde Osmanl› Devleti’ne
s›¤›nm›flt›. Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren 173 y›l boyunca devlete
ba¤l› bir eyalet olan Macaristan ile tarihsel ba¤lar çok canl›yd› ve oradaki, geliflme-
lere kay›ts›z kal›namazd›. Baflta Macar cumhurbaflkan› Kossuth olmak üzere, Jozef
Bem, Kmety ve Dembinsky gibi Macar yetkilileriyle birlikte binlerce Macar ve Po-
lonyal› 1849 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Osmanl› topraklar›na s›¤›nd›lar. Mülteciler ön-
ce Vidin ve fiumnu, daha sonra da Kütahya’ya yerlefltirildiler. Böylece, Osmanl›
Devleti uluslararas› arenada “Mülteciler Sorunu” denilen yeni ve do¤rudan kendi-
sinin ç›karmad›¤› bir problemle u¤raflmak durumunda kald›.
Osmanl› Devleti mültecileri kabul etmekle Macar ba¤›ms›zl›k hareketini destek-
lemifl oluyordu. Buna karfl›, hem Avusturya hem de Rusya Macar ve Polonyal› mül-
tecileri geri almaya çal›fl›yordu. Bab›âlî ise söz konusu mültecilere âsi gözüyle bak-
m›yor; onlar› yurtlar›n› korumaya çal›flan vatanseverler fleklinde de¤erlendiriyordu.
Avusturya ve Rusya, Osmanl› Devleti’nin bu tutumuna karfl› diplomatik faaliyetle-
ri kesme tehdidinde bulundular. Bu s›rada, mültecilerden bir k›sm› din de¤ifltire-
rek Osmanl› Devleti’nin hizmetine girdiklerini ilan ettiler. Böylece, bu kiflilerin tes-
lim edilmesi imkâns›z hale gelmekle birlikte, Bab›âlî din de¤ifltirmeyenleri de tes-
lim etmek niyetinde olmad›klar›n› aç›kça beyan etti. Asl›nda bu tutum, Avrupa’da
Osmanl› Devleti lehine bir havan›n geliflmesine yard›m etti. Hatta, ‹ngiliz gençleri
Londra’da Osmanl› büyükelçisi Musurus Pafla’n›n arabas›n› atlar›ndan ay›rarak,
kendileri çektiler. Bu bir sevgi gösterisiydi. Nitekim, Abdülmecid’in “tâc›m› ve tah-
t›m› veririm, ama devletime s›¤›nanlar› asla vermem” deyifli bütün dünyada akisler
buldu. fiüphesiz, bu kamuoyunun oluflmas›nda Mustafa Reflid Pafla’n›n ak›ll› ve di-
rayetli politikas› yatmaktayd›. Bu süreçte, y›ld›z› parlayan di¤er bir bürokrat ise yu-
kar›da ismi geçen Fuad Efendi (daha sonra Pafla) olmufltu. Fuad Efendi, Rusya Ça-
r› ile sürekli temas halindeydi ve mültecilerin Osmanl› s›n›rlar›ndan içeri giriflinde
baflar›l› bir görev ifa etti.
Bütün bu geliflmeler üzerine, Avusturya ve Rusya daha fazla dayanamay›p Os-
manl› Devleti’nin flartlar›n› kabul etmek zorunda kald›lar. Din de¤ifltiren ve Os-
manl› tebaas› olan mültecilere kar›fl›lamayaca¤› gibi, di¤erlerinden de isteyenler
can ve mal güvenli¤i sa¤lanarak eski memleketlerine dönebilme f›rsat›n› yakala-
m›fllard›. Ayr›ca 1850 sonlar›ndan itibaren, önce Rusya daha sonra Avusturya Ba-
SIRA S‹ZDE S‹ZDE SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
b›âlî ile diplomatik iliflkileri yeniden tesis etti. Bu soruna sahipSIRA
ç›kan Osmanl› Dev- SIRA
leti, baflta ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere Amerika Birleflik Devletleri’nde bile
sempatiyle ve büyük bir sevgiyle karfl›land›. Rusya bu olaylarda ‹ngiltere M ve Fran-
DD ÜÜ fifi ÜÜ NN EE LL ‹‹ M DD ÜÜ fifi ÜÜ NN EE LL ‹‹ M
M
sa’y› Osmanl› Devleti’nin yan›nda görünce endiflelenerek ‹ngiltere’ye daha çok
yaklaflmaya çal›flt›. Geçici olarak bir sonuca ba¤lanmakla birlikte bu sorun ilerde-
ki bir dizi uluslar aras› geliflmelerin de sebebi olacakt›r. SS OO RR UU SS OO RR UU
Müslümanl›¤› seçen mültecilerden baz›lar›n›n devlete önemli hizmetlerdeDD ‹‹ KK KK AA TTbulunduklar› DD ‹‹ KK KK AA TT

bilinmektedir. Bunlardan Mustafa Celaleddin ismini alan birisi paflal›k rütbesine kadar
yükseldi. As›l ismi Konstantyn Borzecki olan ve 1869’da “Les TurcsSIRA AnciensS‹ZDEet Moderns”
N N
SIRA S‹ZDE
ad›yla Türklerin tarihini yazan bu kifli ünlü flair Naz›m Hikmet’in büyük dedesidir.
1848 ihtilalleri ile Macarlar›n Osmanl› Devletine s›¤›nmalar› aras›ndaAMAÇLARIMIZ

ne tür
SIRA bir iliflki vard›r?
AMAÇLARIMIZ
S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M
KK ‹‹ TT AANaz›r,
Mülteciler sorunu hakk›nda daha genifl bilgi için flu kitab› okuyunuz: PP Bayram, K ‹ T A PP
(2006). Osmanl›’ya S›¤›nanlar, ‹stanbul.
S O R U S O R U
Rusya’n›n Tahriki: Karada¤ ‹syan› TT EE LL EE VV ‹‹ ZZ YY OO NN TT EE LL EE VV ‹‹ ZZ YY OO NN
Tanzimat’›n ilan› ile bafllayan ›slahat sürecinde ‹ngiltere Osmanl› D‹KKAT
Devleti’nden ya- D‹KKAT
na tav›r ald›¤›n› aç›kça belirtmekten geri durmuyordu. ‹ngiltere özellikle sömürge-
sinin bulundu¤u Hindistan faktörünü düflünerek Osmanl› Devleti’nin toprak bü-
N N
‹‹ NN TT EE RRS‹ZDE
NN EE TT ‹‹SIRA
NN TT EE RRS‹ZDE
NN EE TT
tünlü¤ünü gözetiyordu. Rusya ise, kendisine büyük avantajlarSIRA sa¤layan Hünkâr ‹s-
kelesi antlaflmas›n›n uygulanmas›na müsaade etmeyen ‹ngiltere ile ittifak kurmak
ve y›k›lacaksa Osmanl› Devleti’ni birlikte paylaflmak istiyordu. Bu vesile ile Mülte-
ci sorunu gibi ç›kan her f›rsat› de¤erlendirmekle beraber, kendisi de bazen de¤i-
flik f›rsatlar oluflturuyordu. Karada¤’da 1853 tarihinde Osmanl› Devleti’ne karfl› ç›-
kan isyan bunlardan bir tanesiydi. Karada¤, Osmanl› Devleti’ne K ‹ Ttabi A Polmakla bir- K ‹ T A P
likte bir tak›m gayr-i resmi imtiyazlara sahipti. Bölgeyi dini reisleri olan Vladikalar
yönetiyordu. Bu ruhani reisler ise Petersburg’daki Rus kilisesinden onay al›yorlar-
d›. Bu fiilî durumu Rusya yerinde de¤erlendirerek VladikaT EDanilo’yu L E V ‹ Z Y O N Karada¤ TELEV‹ZYON
Prensi ilan etti. Rusya’da olup Karada¤’a dönen Danilo, ald›¤› destek ile Osmanl›
Devleti’ne karfl› isyan bayra¤›n› açt›.
Bab›âlî, bu isyan karfl›s›nda derhal Serdar-› Ekrem Ömer Pafla’y› Karada¤l›lar›n
üzerine gönderdi. Befl koldan ilerleyen Osmanl› ordusu karfl›s›nda‹ N T E R Nvarl›k ET göstere- ‹NTERNET
meyen Karada¤l›lar Rusya ve Avusturya’dan yard›m istedi. Avusturya bu durumu
fliddetle protesto ederek, ‹stanbul’a bir heyet gönderdi ve Osmanl› ordusunun iler-
lemesini durdurmas›n› talep etti. Bab›âlî daha fazla sorun istemedi¤i için 8 Mart
1853’de Karada¤l›lar ile s›n›rlar›n muhafaza edilmesini içeren bir antlaflma imzala-
d›. Rusya bu derece süratli davranamad›¤› için oluflturmufl oldu¤u bu f›rsat kap›-
s›ndan içeriye giremedi. Fakat, bu kez Osmanl› Devletini köfleye s›k›flt›rmak için
Kudüs üzerinde baflka bir flans aramaya koyuldu.
KIRIM SAVAfiI VE ETK‹LER‹ (1853-56)
Savafla Bahane: Kutsal Mekanlar Meselesi

Kudüs üç semavi din taraf›ndan da kutsal mekan olarak kabul edilmektedir. Yahu-
diler nazar›nda oldu¤u kadar özellikle, Hristiyanlar›n nazar›nda da ayr› bir öneme
sahiptir. Ayr›ca Müslümanlar’›n ilk k›blesidir. Hz. ‹sa’n›n dinini tebli¤ etti¤i, inanç-
lar›na göre çarm›ha gerildi¤i ve Hz. Meryem’in de yaflad›¤› bir yer olmas› hasebi ile
Kudüs ve etraf› tarih boyunca önemsenmifltir. Kamame Kilisesi, Hz. ‹sa’n›n meza-
r› oldu¤u söylenilen alan ve çevresi, Hz. Meryem’in mezar› ve bitifli¤indeki bahçe,
Beytü’l-Lahm’da bulunan kilise, Tahunü’l-Atik Meydan› ve mahzenleri gibi de¤iflik
yerler ve baz› ma¤aralar da bu dinin mensuplar›nca kutsal kabul edilmektedir. Bu
kutsal mekânlar›n korunmas›, bak›m› gibi hususlar tarihte sürekli ayn› dinin men-
suplar› olan Ortodoks, Gregoryen ve Katolikleri karfl› karfl›ya getirmiflti. ‹stan-
bul’un fethinden iki y›l sonra Kudüs patri¤i ‹stanbul’a gelerek, Hz. Ömer’in Orto-
doks Hristiyanlar’a tan›d›¤› haklara dair kendi eliyle yazd›¤› bir belgeyi Fatih Sul-
tan Mehmed’e gösterdi ve pek çok iltifata mazhar oldu. Yavuz Sultan Selim döne-
minde ise hem Rumlar hem de Ermeniler bu makamlara dair çeflitli imtiyazlar elde
ettiler. Katolikler de buradaki haklar›n› sürekli takip ediyorlard› ve 1678 tarihinde
yenilenen kapitülasyonlar vesilesiyle hak ve imtiyazlar›n› da anlaflmaya koydur-
mufllard›. Rusya bu anlamda Ortodokslar›n hâmisi iken, Fransa’da Katolikleri ko-
ruyup gözetiyordu. Rusya 1774 Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile ‹mparatorluk co¤-
rafyas›nda bulunan Ortodokslar›n resmî kollay›c›s› olur iken, bir taraftan da Orto-
dokslar›n serbest bir flekilde hac ibadetlerini yapabilmelerini sa¤lad›. Fransa ‹htila-
li sonras›nda laiklik prensibine göre hareket etmeyi amaçlayan Frans›z yönetimle-
ri ise bu anlamda Kudüs’te bulunan Katolikler ile ilgilenmeyince bu durum Orto-
dokslar›n lehine ve görece üstünlüklerine sebebiyet verdi. Bu da Rusyan›n nüfu-
zunu artt›rd›. III. Napolyon cumhurbaflkan› seçilince ruhban s›n›f›n›n deste¤ini al-
mak maksad›yla dini bir siyaset takip etmeye bafllad›. Bu s›rada da Kudüs’te sahip
olduklar› ayr›cal›klar›n etkisiyle Ortodokslar, Katolikler üzerinde bask› kurmufltu.
Fransa, devreye girerek ‹stanbul’a baflvurdu ve Katolikler üzerindeki eski imtiyaz-
lar›n› yeniden canland›rmaya çal›flt›. III. Napolyon’un 1851’de cumhuriyet rejimini
ilga ederek yerine krall›¤› getirmesi üzerine kendisini meflrulaflt›rmak için bu yol-
daki çabalar›n› daha da art›rd›. Fakat, Katoliklerin muhalifi olan Rusya da mevcut
avantajlar›ndan taviz verecek gibi görünmüyordu.
Süregelen bu anlaflmazl›klara bir çare bulmak maksad›yla Bab›âlî, bütün mez-
heplerin temsil edildi¤i bir komisyonun kurularak herkesin sahip oldu¤u hak ve
imiyazlar›n ortaya ç›kar›larak bir uzlaflma sa¤lanmas›n› istedi. Ancak, hem Katolik-
ler hem de Ortodokslar bu komisyon fikrini kabul etmediler. Bunun üzerine Ba-
b›âlî, üyeleri Müslümanlardan oluflan bir komisyon kurdu. Bu komisyon çal›flarak
sonunda befl maddelik bir karar suretini onaylad›. Bu maddelerde genelde eski im-
tiyazlara yer verilmekle birlikte, Kamame Kilisesi, Hz. Meryem’in mezar› ve Bey-
tü’l-Lahm Kilisesi gibi münazaal› yerleri hiçbir gurup d›flar›da b›rak›lmaks›z›n müfl-
terek kullan›ma uygun hale getirilmekteydi. Fakat bu sefer de gerek Frans›zlar ge-
rekse Ruslar bu maddeleri kabul etmediler. Bunun üzerine ‹stanbulda ç›kan siyasi
kriz ortam›nda Sadrazam Mustafa Reflid Pafla’n›n kabinesi da¤›ld›. Fransa ‹stan-
bul’daki elçisini geri ça¤›rd›.
Bu geliflmeler üzerine Rus Çar› I. Nikola, Rusya Bahriye naz›r› ve Finlandiya ge-
nel valisi olan Prens Mençikof’u fevkalade elçi s›fat›yla 28 fiubat 1853 tarihinde ‹s-
tanbul’a gönderdi. Mençikof, hiçbir protokol kaidesine uymadan resmi üniformas›
yerine günlük k›yafetleri içerisinde Bab›âlî’ye gelerek Sadrazam ile görüfltü. Hatta
ç›k›flta Hariciye Nâz›r› Fuad Efendi’ye bile u¤ramad›. fiüphesiz bu hareket, Osman-
l› hükümetini tahkir ve tezyif maksatl› yap›lm›flt›. Kendisinin devre d›fl› kald›¤›n›
düflünen Fuad Efendi makam›ndan istifa etti ve yerine Rifat Pafla tayin edildi. Bir
müddet sonra ise, Rus elçisinin flifahi notalar› duyulmaya baflland›. Mençikof, Kut-
sal Makamlar için Ortodokslar›n isteklerinin kabul edilmesinin yan› s›ra, Fener
Rum Patrikhanesi için de yeni imtiyazlar›n tan›nmas›n› istiyordu. Bu a¤›r istekler
Fransa’yla yap›lan anlaflmalara ayk›r› oldu¤u kadar, Fener Patrikhanesi’ne biçilen
rol ise kabul edilecek gibi de¤ildi. Durum o s›rada elçileri yurt d›fl›nda olan ‹ngil-
tere ve Fransa maslahatgüzârlar›na anlat›ld›. Hadiselerin s›ra d›fl›l›¤›n› fark eden
Bab›âlî donanmalar›n Çanakkale’ye gelmesini talep etti. ‹ngiltere biraz daha so-
¤ukkanl› hareket edip donanmas›n› göndermedi. Ancak, Fransa hemen donanma-
s›n› Çanakkale aç›klar›na yollad›. Elçiler de süratle ‹stanbul’a geldi. ‹ngiliz elçisi,
saray çevresinde kendisine bir hayli itimat edilen ve halk aras›nda “‹ngiliz Sultan”
fleklinde an›lan bir kifli olan Lord Straford Canning’di. Hariciye Nâz›r›’na Rus tek-
liflerinin hemen reddedilmemesini, müzakere yolunu aç›k tutmas›n› tavsiye etti.
Frans›z elçisi De La Cour ise Katolik devletlerin temsilcisi olma s›fat›yla derhal
Mençikof ile bir görüflme yapt›. Bab›âlî, Fransa ve Rusya aras›nda yeniden müza-
kereler bafllad› ve nihayetinde bir noktada anlaflma sa¤land›. Kudüs mutasarr›f›na
gönderilen bir ferman ile her iki taraf›n iste¤ine uygun flekilde mesele halledildi.
Problemlerin çözüldü¤ü zannedilir iken, 5 May›s 1853’te Mençikof’un ikinci ül-
timatomu geldi. Buna göre, Çar I. Nikola Sultan Abdülmecid’e daimi bir ittifak ku-
rulmas›n› ve Osmanl› memleketinde bulunan Rum kiliselerinin Rus kilisesi flekline
dönüfltürülmesini ve mensuplar›n›n da Rusya himayesi alt›na al›nmas›n› dayat›yor-
du. Mençikof befl günlük mühlet verince, Bab›âlî meseleyi ‹ngiltere ve Fransa ile
görüflerek teklifin müzakere edilmesine dair bir karara var›ld›. Mençikof’a iletilen
bu cevap üzerine görüflmeler bafllad›. Bu s›rada, Rusya h›zl› bir flekilde savafl ha-
z›rl›klar›na bafllad›. Bu haz›rl›¤›n fark›nda olan Fransa ise tedbirini al›yor ve özel-
likle ‹ngiltere, Prusya ve Avusturya ile birlikte hareket etmek için ‹stanbul elçisine
talimatlar gönderiyordu.
Bu s›rada Mençikof, ‹ngiliz büyükelçili¤i taraf›ndan tasarlanan bir blöfe kana-
rak müzakerelerin devam› için Mustafa Reflid Pafla’n›n Hariciye Nezareti’ne getiril-
mesini istedi. Bu istek kabul edilerek, ayr›ca sadaret de de¤ifltirildi. Damad Meh-
met Ali Pafla yerine Giritli Mustafa Naili Pafla bu mevkiye getirildi. S›k› bir müzake-
reci olan Mustafa Reflid Pafla’y› karfl›s›nda bulan Mençikof oyuna getirildi¤ini biraz
geç fark etti. Mustafa Reflid Pafla, 1774 antlaflmas›ndaki Rus himayesinin sadece di-
ni hususlarda oldu¤unu vurgulayarak padiflah›n kendi memleketinde mutlak ege-
menli¤inin kay›ts›z ve flarts›z devam edece¤i fleklinde bir kayd›n metne ilavesini is-
tedi. Mençikof ise karfl›s›nda daha yumuflak ve mutedil bir diplomat bulaca¤›n› he-
sap ederken daha önceki tekliflerinin uygulanmas›n›n çok güç oldu¤unu fark etti.
Ancak, diplomatik olarak yap›lan bu hata Osmanl› Rum tebaas› üzerinde Rusya’n›n
prestijinin fena halde sars›lmas› anlam›n› içeriyordu. Bu yüzden geri ad›m atmak
istemeyen Mençikof ne yapaca¤›n› flafl›rd›.
Mustafa Reflid Pafla ise savafla taraftar olmamakla beraber, devletin hükümran-
l›k ve egemenlik haklar›ndan da vazgeçilemeyece¤ine inan›yordu. Bu sebeple,
hakl› gerekçelerin oluflmas›n› istiyor ve bir savafl olmas› durumunda ‹ngiltere ve
Fransa’n›n deste¤ini alaca¤›n› umit ediyordu. Bu denli önemli bir meselenin görü-
flülmesi için devlet adamlar›ndan ve ulemadan müteflekkil 43 kiflilik büyük bir
meclisin kurulmas›n› sa¤lad› ve Rusya’n›n mevcut tekliflerini orada de¤erlendirdi.
Meclis, üçe karfl› k›rk oyla tekliflerin reddedilmesine karar verdi. 19 May›s 1853 ta-
rihinde meclisin karar› Mençikof’a ve kamuoyuna duyuruldu. Rus elçisi bu bildiri
karfl›s›nda ne yapaca¤›n› flafl›rmakla beraber, Büyükdere’de kendisi için haz›rlanan
D Ü fi Ü N E L ‹ M gemisine binerek burada beklemeye koyuldu. Yabanc› devlet elçileri son bir kez
daha Mençikof’a giderek sorunu çözmeye çal›flt›lar. Bu mümkün olmad› ve 21 Ma-
y›s 1853’te Rus elçisi ‹stanbul’u terk etti. Bu s›cak geliflme üzerine art›k Rusya ile
S O R U S O R U
savafl kaç›n›lmaz bir hal ald›.
D‹KKAT Mençikof’un Ddevlete

‹ K K A T karfl› girdi¤i mütekebbir tav›rdan dolay› ‹stanbul halk› o derece s›k›l-
m›flt› ki, geminin gitti¤i gün elçinin bir daha gelmemesi için baz› kad›nlar›n evlerinden so-
kaklara s›cak su döktükleri görüldü.
N N
K›r›m Savafl›’n›n Bafllamas›

AMAÇLARIMIZ 6 Haziran AMAÇLARIMIZ
1853 günü ‹stanbul’a gelen bir Rus memuru siyasi iliflkilerinin kesildi¤ine
dair Çar›n mektubunu resmi makamlara iletti. Osmanl› Devleti de bu s›rada Anado-
lu ve Rumeli’de kara ordusunu güçlendiriyor ve M›s›r’dan yeni gemiler getirtiyordu.
K ‹ T A P ‹ki taraf günK geçtikçe
‹ T A P savafla yaklafl›yordu. Ruslar Mareflal Gorkaçof komutas›ndaki
bir orduyla Prut nehrini geçerek 3 Temmuz 1853’de Bükrefl’i iflgal ettiler. Avrupa ül-
kelerine gönderdikleri notada ise, bu iflgalin savafl maksatl› olmad›¤›n› sadece Os-
TELEV‹ZYON manl› Devleti’nin
T E L E V ‹ Z YOrtodokslara
ON haklar›n› yeniden iade etmesine matuf bir giriflim ol-
du¤u gibi yan›lt›c› bilgiler sundular. Avusturya ve Prusya bir savafl ç›kmamas› için
arabuluculuk teklifinde bulundular. Ancak, Mustafa Reflid Pafla bu teklifin içinde
geçen ve Ruslar› öne ç›karan tarihsel çarp›tmalar› kabul etmeyip, 163 kiflilik bir
meclis toplayarak Rusya’ya karfl› savafl karar› ald›rd›. 29 Eylül 1853’de Sultan Abdül-
mecid bu karar› onaylayarak savafl aç›lmas›n› onaylad›. 4 Ekim 1853 tarihinde ise
Rusya’ya savafl aç›ld›¤› bütün ülke baflkentlerine duyuruldu. ‹ngiltere’de kamuoyu
Osmanl› Devleti’nden yanayd›. Fransa’da ise Victor Hugo gibi cumhuriyetçi yazar-
lar Rusya aleyhine yaz›lar yaz›yor ve Osmanl› Devleti’nin Katolik haklar›n›n çi¤nen-
memesi için mücadele etti¤inden bahsediyorlard›. ‹stanbul’da ise halk zaten galeya-
na gelmifl vaziyetteydi. Hatta, savafl taraftarlar› biraz da Mustafa Reflid Pafla’y› s›k›fl-
t›rmak için karardan önce Bayez›d meydan›nda gösterilerde bulunmufllard›.
Her iki ülke de hem Tuna’da hem de Kafkasya’da askerlerini s›n›rlara y›¤d›. Tu-
na ordusunun bafl›nda Serdar-› Ekrem Ömer Pafla 133 bin askeri idare ederken,
karfl›s›nda bulunan Gorçakov komutas›ndaki Rus askerinin say›s› ise 152 bindi.
Kafkas cephesinde kumanda Abdülkerim Nadir Pafla’dayd›. Ruslar 160 bin askerle,
Osmanl› askerinden sekiz bin kiflilik bir üstünlü¤e sahipti. Bununla beraber, ihti-
yat askeri olarak Rusya’n›n daha fazla say›da askeri oldu¤u aflikârd›. 1853 Ekim
ay›n›n sonundaki ilk çarp›flmalarda Ömer Pafla, Ruslar› bozguna u¤ratt›. Kafkas
cephesinde ise ayn› baflar› sa¤lanamad›. 30 Kas›m 1853’te Sinop’ta demirlemifl olan
12 parçal›k Türk donanmas› Ruslar›n ani bask›n› ile bat›r›ld›. Ruslar donanma ami-
rali Osman Pafla dâhil olmak üzere pek çok denizciyi esir etti. Ayr›ca, bölgede bu-
lunan Müslüman Türk halk›n evleri de bombaland›, pek çok kay›plar verildi. Sinop
Bask›n› olarak an›lan bu hamle ile Mustafa Reflid Pafla’n›n asl›nda Fransa ve ‹ngil-
tere donanmalar›n› hareketlendirerek savafla sokmaya teflebbüs etti¤i ileri sürüldü.
Ancak, müttefik güçlerin savafla dâhil olmalar› 27 Mart 1854 tarihine kadar gerçek-
leflmedi. Bu süre zarf›nda, Osmanl› ordusu çok baflar›l› savafllar ç›karm›fl ve özel-
likle Tuna boyunda Serdar-› Ekrem Ömer Pafla Ruslara çok a¤›r zayiat verdirmifltir.
Rus yay›lma politikalar›n›n sadece Osmanl› Devleti’ni hedef almamas› genel olarak
‹ngiliz ve Frans›zlar’›n da menfaatlerini zedelemesi onlar›n Osmanl› Devleti ile bir-
likte hareket etmesini sa¤lad›. Böylece Osmanl›, ‹ngiliz ve Frans›z ittifak› kuruldu.
Bir süre sonra da bu ittifaka Sardunya Krall›¤› kat›ld›.
Henüz müttefik güçler savafla girmeden önce Yunanistan bir tak›m kar›fl›kl›klar
ç›kartarak Epir ve Yeniflehir’i almak istedi ise de 9 Mart’ta Bab›âlî Yunanistan’a çok
a¤›r bir karfl›l›k verdi. Elçilerinin pasaportunu iade ederek Yunan mallar›n› müsa-
dere etti. Ayr›ca, Fuad Pafla fevkalade salahiyetlerle donat›larak huzursuzluk ç›ka-
r›lan bölgelerde asayifli temin için gönderildi. Nitekim, Fransa ve ‹ngiltere’den de
destek bulmaya çal›flan Yunanistan’a iltifat edilmedi¤i gibi bizzat Fransa taraf›ndan
5 May›s 1854’de gönderilen bir kolordu Pire ve Atina’y› iflgal etti.
K›r›m Savafl›’n›n Sonu: ‹lk Borçlanma, Telgraf ve

Demiryollar›
Osmanl› Devleti ile müttefikleri 14 Eylül 1854’de K›r›m’a ç›karma yapt›lar. Buray›
savunan Rus generali ise yukar›da bahsi geçen Mençikof’tan baflkas› de¤ildi. Ba-
laklava ve ‹nkerman’daki meydan muharebeleriyle Ruslar sürekli kay›p verdiler.
Prens Mençikof’un bu kay›plara dayanamay›p öldü¤ü öne sürüldü. 1855 senesinin
bafl›nda Karadeniz’deki Rus limanlar› müttefik güçlerin ablukas› alt›nda kalm›flt›.
fiubat ay›nda Serdar-› Ekrem Ömer Pafla’n›n da K›r›m’a gelmesiyle Ruslar›n direnci
iyice azald›. Bu s›rada Çar I. Nikola öldü, yerine daha liberal olan o¤lu II. Alexandr
geçti. Osmanl› Devleti, Sardunya Krall›¤› ile bir ittifak antlaflmas› imzalayarak söz
konusu krall›k da savafla ifltirak etmifl oldu. 11 ayl›k bir savunmadan sonra Sivas-
topol düfltü. 9 Eylül 1855’de müttefik güçleri flehri tamamen eleSIRA S‹ZDE
geçirdiler. Kafkas- SIRA S‹ZDE
ya cephesinde ise Ruslar biraz daha üstündü ve Osmanl› kuvvetleri Kars’› savun-
maya çekilmiflti. 4,5 ayl›k bir savunmadan sonra Kars RuslaraDteslim oldu. Ancak,
Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
bu zaman zarf›nda Avusturya’n›n sulh giriflimi sonuç verdi ve Ruslar antlaflma yap-
may› kabul ettiler. 1 fiubat 1856’da Viyana Protokolü imzalanarak bar›fl için ön flart-
S O R U S O R U
lar kabul edildi.
K›r›m savafl› s›ras›nda Türk harp tarihine alt›n harfler ile geçecek baz›
D ‹ Kolaylar
KAT yaflanm›fl- D‹KKAT
t›r. Silistre Muharebesi bunlardan biri olup, Güney Dobruca’da stratejik bir noktada bulu-
nan Silistre kalesini 80 bin Rus askere karfl› sadece 10 bin Osmanl› askeri korumufltur.
N N
Sonuçta Ruslar›n mareflalleri a¤›r bir flekilde yara alm›fl, top ve bayraklar›n› terk etmek
zorunda kalm›fllard›r. Nam›k Kemal, Vatan Yahut Silistre piyesinde iflte bu destans› müca-
deleyi konu edinmifltir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
K›r›m savafl› s›ras›nda Osmanl› tarihi için dönüm noktas› denilebilecek çok
önemli iki olaya muhakkak de¤inmek gerekir. Bunlardan birincisi,
K ‹ T A P 28 Haziran K ‹ T A P
1855’de artan savafl masraflar›n› karfl›lamak maksad›yla devletin ‹ngiltere’den borç
almas›d›r. K›r›m savafl›ndan birkaç y›l önce Osmanl› devletinin gelir ve gider den-
gesinin bozulmas› sonucu büyük mali “buhran” yafland› ve Td›flar›dan
E L E V ‹ Z Y O Nborç almak TELEV‹ZYON
hususu gündeme geldi. Bu hususta önceleri padiflah Abdülmecid ikna edilmifl iken
Damad Fethi Pafla’n›n araya girmesiyle bu teflebbüsten vazgeçildi. Zira, Fethi Pa-
fla’n›n Sultan Abdülmecid’e, babas› II. Mahmud’un Rus Savafllar› s›ras›nda bile borç
almad›¤›n› hat›rlatarak savafl olmayan bir zamanda al›nan bu borcun hiçbir aç›kla-
mas›n›n olamayaca¤›n› ifade etti¤i söylenir. Bundan çok etkilenen Sultan Abdül-
mecid borç al›nmamas›n› istemifl, aksi takdirde tahttan feragat edece¤ini baz› dev-
let adamlar›na söylemiflti. Buna ra¤men, ülkenin savafla girmesiyle mali durum da-
ha da kötüleflti ve borç almak gere¤i duyuldu. 1854 y›l›n›n A¤ustos ay›nda %5 fa-
iz oran›yla toplam 5 milyon ‹ngiliz alt›n› borç al›nd›. Borca karfl›l›k olarak M›s›r ver-
gisi, ‹zmir ve Suriye gümrük gelirleri gösterildi. Osmanl› tarihinde ilk olan bu ola-
ya “D›fl Borçlanma” ya da “D›fl ‹stikraz” ad› verildi. Borca bir kere tevessül edilin-
ce arkas› gelmekte gecikmedi. 1855, 1858 ve 1860’da farkl› farkl› borçlar temin
edildi. Bu borçlar›n yat›r›m odakl› de¤il de ihtiyaçlar› karfl›lamak maksad›yla al›n-
mas› genel mali yap›y› fazlas›yla bozmufltur.
Di¤er bir geliflme ise Osmanl› teknoloji tarihini yak›ndan ilgilendirmesi yönüy-
le önem arzeder. K›r›m savafl› sürerken ilk defa Osmanl› ülkesinde telgraf kullan›l-
d›. Fransa’n›n 19. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Optik Telgraf sistemini bütün ülkesine
yaymas› sonras›nda, 1840’l› y›llarda Avrupa ve Amerika’da gelifltirilen Elektrikli
Telgraf sistemi h›zla K›ta Avrupas›’nda kullan›lmaya baflland›. Asl›nda, Sultan Ab-
dülmecid’in savafltan önce gelifltirilen telgraf teknolojisine yak›n ilgi duydu¤u ve
hatta Samuel Morse’a maddi destek verdi¤i de bilinmektedir. Daha da ilginci 1847
tarihinde bu sistemin Beylerbeyi Saray›’nda denenmesidir. Savafl s›ras›nda cephe-
lerden bilgi alma ihtiyac› bu teknolojinin transferini kolaylaflt›rm›flt›r. Frans›zlar ve
‹ngilizler K›r›m Savafl›’na kat›ld›ktan sonra birliklerinden süratle bilgi almak mak-
sad›yla Rusçuk-Bükrefl ve Varna-Ballava hatlar›n› yapm›fllard›. 9 Eylül 1855 tarihin-
de ise ‹stanbul-Edirne-Varna-K›r›m aras›na hatlar döflenerek gün gün savafl takip
edildi. Keza, Avrupa’daki geliflim seyrine uygun olarak demiryollar›n›n da efl za-
manl› olarak uzat›lmaya bafllanmas› flafl›rt›c› olmasa gerektir. Ancak, telgrafa k›yas-
la demiryollar›nda h›zl› bir geliflme yaflanmad›.
Paris Bar›fl Konferans› (30 Mart 1856)

Paris Bar›fl Konferans›’ndan önce ‹stanbul’da iki önemli geliflme yafland›. 4 fiubat
1856 tarihinde Frans›z elçisi Touvenol sefarethanede büyük bir balo tertip etti. Bu
arada Sultan Abdülmecid’e Legion D’Honneur niflan› verildi. Viyana konferans› s›-
ras›nda Fransa’n›n Rusya yanl›s› tutumu, M. Reflid Pafla’n›n sadaretten istifas› gibi
olaylar ‹ngilizleri ön plana ç›kard›. Bab›âlî devletin ‹ngiliz yanl›s› d›fl politik tutu-
munu dengelemek maksad›yla Fransa’n›n da gönlünü almaya çal›flt›. Bunun için
Paris konferans›na o s›rada sadarete getirilmifl olan Frans›z sempatizan› Mehmet
Emin Âli Pafla gönderildi. Bütün bunlara ilaveten padiflah›n Fransa elçisinin orga-
nizasyonuna kat›l›m› flüphesiz çok ince bir davran›flt›. Asl›nda, 1854 senesinin Ka-
s›m ay›nda Padiflah Abdülmecid büyük bir sürpriz yaparak o s›rada sefarethanede
misafir olarak bulunan Prens Napolyon’u ziyaret etti. Bu davran›fl› da Osmanl› pa-
diflahlar› aras›nda bir ilkti. Nitekim onun böylesi bir baloya kat›lmas› ve bir saat ka-
dar dans gösterilerini izlemesi kuflkusuz s›ra d›fl› olmakla birlikte diplomatik bir
hamle niteli¤indeydi.
Bu s›rada yaflanan ikinci önemli olay ise, 18 fiubat 1856’da Islahat Ferman›’n›n
ilan edilmesiydi. Gayrimüslim Osmanl› tebaas›n›n haklar›n›n yeniden ele al›nd›¤›
ve detaylar› daha sonra ele al›nan bu ferman ile Osmanl› devleti bar›fl görüflmele-
ri s›ras›nda elini güçlendirmeye çal›fl›yordu. Zira yukar›da görüldü¤ü gibi Viyana
konferans›nda Osmanl› Devleti’nin Hristiyan uyruklar›n›n haklar›n›n güçlendiril-
mesi konusu üzerinde mutabakat sa¤lanm›flt›. Bu ba¤lamda Tanzimat Ferman› ile
bu zümrelere tan›nan haklar›n yeniden teyit edilmesi ön görülüyordu. Ancak, Isla-
hat Ferman› ile daha da ileri ad›mlar at›larak Hristiyan tebaan›n haklar› geniflletile-
rek hukuki bir flekle sokuldu.
Yukar›da de¤inildi¤i gibi, Avusturya’n›n arac›l›¤›yla müttefik güçleri ve Rusya

aras›nda Viyana’da bir ön mutabakat temin edilmiflti. Viyana konferans›nda dört
ana esas üzerinde hemfikir olunmufltu. Bunlar; Tuna beyliklerinin büyük devletle-
rin himayesi alt›nda teflkilatlanmas›, Tuna’da serbest gemi iflletilmesi, Karadeniz’de
Rusya ve Bab›âlî aras›nda bir uyuflma sa¤lanarak Osmanl› Devleti’nin Avrupa ligi-
ne kabul edilmesi ve Osmanl› s›n›rlar› içerisindeki Hristiyan tebaan›n haklar›n›n
saltanat›n egemenlik haklar›n› zedelemeden kabulü gibi hususlardan ibaretti. Rus
Çar›’n›n bu anlaflma esaslar› üzerinde ufak tefek itirazlar› olsa da 25 fiubat 1856’da
Paris Konferans› topland›.
Konferansa ev sahipli¤i yapan Fransa D›fliflleri Bakan› Kont Walevski, ‹ngiltere
Lord Clarandon ve Lord Cowley, Avusturya Kont Buol ve Baron Hübner, Rusya
Prens Orlov ve Baron Brunov, Sardunya Lord Cavour taraf›ndan, Osmanl› Devleti
ise Âli Pafla taraf›ndan temsil ediliyordu. Savafl s›ras›ndaki ittifak bar›fl konferans›n-
da biraz da¤›lm›fl gibiydi. Kont Walevski’nin Rusya yanl›s› tutumuna karfl›l›k, Os-
manl› ve ‹ngiliz delegeleri dengeyi kurmaya çal›fl›yorlard›. Nihayet, pek çok müna-
kafla ve anlaflmazl›ktan sonra 30 Mart 1856 tarihinde bir anlaflma sa¤lanm›fl oldu.
Bu uyuflman›n en önemli niteli¤i Osmanl› Devleti’nin Avrupa Devletler toplulu¤u
içerisinde kabul edilip Devletler Umumi Hukuku’ndan yararlanmas› durumudur.
Buna ra¤men, Âli Pafla konferans s›ras›nda kapitülasyonlara son verilmesini öner-
se de kabul görmedi. Dolay›s›yla, devletleraras› eflitlik statüsünün görünürde kal-
d›¤› anlafl›lmaktad›r. Paris Bar›fl Konferans›’n›n en önemli maddelerinden biri 9.
maddedir. Burada Islahat Ferman› ile durumlar› güçlendirilmifl gayrimüslim unsu-
ra tan›nan haklara vurgu yap›larak bunun takdir edilmesi isteniyordu. Bu vesile ile
di¤er devletlerin Osmanl› Devleti’ne kar›flma haklar›n›n bulunmad›¤› ifade edilmifl-
ti. Ancak, her ne kadar bu flekilde söylense de söz konusu madde bahane edile-
rek ileride pek çok olaya yabanc› devletlerin kar›flt›¤› görülecektir. Zira, daha ön-
ceden sadece Rusya’y› ilgilendiren taahhütler bu antlaflmaya imza atan bütün ülke-
leri de muhatap olarak kabul etmek anlam› tafl›yordu. Bu antlaflmada ayr›ca, Os-
manl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü yeniden temin edilmifl ve 1841’deki Bo¤azlar
sözleflmesi yürürlükte kalm›flt›r. Rusya’n›n ve Osmanl›’n›n Karadeniz’de tersane ve
savafl gemisi bulundurmamas› ve bu bölgenin tarafs›z olarak deniz ticaretine aç›k
olmas›na karar verildi. Rusya Besarabya bölgesini boflaltarak Tuna k›y›s›ndan uzak-
laflt›r›ld›. Eflak-Bo¤dan (Memleketeyn) ve S›rp Beyliklerinin yar›-otonom statüleri
güçlendirildi. Bu beylikler antlaflmaya taraf olan devletlerin garantisi alt›na al›nd›.
Son olarak, Anadolu s›n›r›n›n tayin edilmesi için ortak bir komisyon kurulmas› ka-
rar› al›nd›.
Paris Antlaflmas›na genel olarak bak›ld›¤› zaman, burada 1815 Viyana Kongre-
si’nden sonra oluflturulan Avrupa dengesinin yeniden tan›mland›r›ld›¤›n› söylemek
mümkündür. Özellikle, 1848 sonras›nda meydana gelen ihtilaller Avrupa devletle-
rinde bir rejim sorunu oluflturmufltu. Mutlakiyetçi rejimin bafl aktörlerinden Rus-
ya’n›n s›cak denizlere aç›lmas› bu flekilde engellendi. Ayr›ca, Eflak-Bo¤dan ve S›r-
bistan’›n garanti alt›na al›nmas› Rusya’n›n Balkanlar’da yay›lmas›na karfl› bir ham-
leydi. ‹ngiltere ise Akdeniz’de Hindistan’a giden sömürge yolunun ve deniz ticare-
tinin güvenli¤ini temin etti. Napolyon savafllar›ndan sonra etkisini kademeli bir fle-
kilde yitirmifl olan Fransa yeniden önemli bir güç oldu¤unu göstermifl oldu. Ant-
laflma s›ras›ndaki Rusya’y› destekler tutumuyla hem ‹ngiltere ve hem de Osmanl›
Devleti’ne ince bir mesaj verdi. Sardunya krall›¤› ise, Avusturya’n›n muhalefetine
ra¤men ‹talya birli¤ini savundu¤unu bu antlaflma arac›l›¤› ile yayma f›rsat› yakala-
d›. Böylece, yeni bir denge oluflturulurken ‹ngiltere bunu sürdürmek amac›yla 15
Nisan 1856 tarihinde Paris’te üç maddelik ayr› bir anlaflma imzalad›. Fransa ve
Avusturya’n›n da kat›ld›¤› bu yeni anlaflmaya göre, Paris Antlaflmas›’n› ihlal eden
devlete ittifak kurularak savafl aç›lmas› karar› verildi.
Bu antlaflma yukar›da da ifade edildi¤i gibi baz› Osmanl› devlet adamlar› tara-
f›ndan Avrupa devletlerine karfl› verilmifl büyük bir taviz fleklinde de¤erlendirilmifl-
tir. Kafkasya’da bulunan Müslümanlar›n haklar›n›n korunmad›¤›, bunun yerine Çü-
rüksu taraf›nda s›n›r tayin ve tespitiyle ilgilenildi¤i gibi tenkitler yöneltiliyordu.
Özellikle, Hristiyan uyruklara verilen haklar›n resmi bir taahhüt haline getirilmesi
gibi devletin egemenli¤ini ihlal edecek bir tak›m hususlardan dolay› Âli Pafla iç ve
d›fl baz› odaklar›n hedefi haline geldi. Nitekim, ‹ngilitere Büyükelçisi Lord Stra-
ford’un Hariciye Naz›r› Fuad Pafla’y› flikayeti üzerine Sultan Abdülmecid 1 Kas›m
1856 tarihinde Âli Pafla’y› görevden alarak yerine Mustafa Reflid Pafla’y› atad›. Bu
aflamada Fransa ve ‹ngiltere’nin Osmanl› siyaseti üzerinde birinci dereceden etkili
oldu¤unu söylemek mümkündür. D›fl politikadaki dalgalanmalara göre Bab›âlî bü-
rokrasisi içerisindeki atamalar flekillenmekteydi. 6 A¤ustos 1857’de M. Reflid Pa-
fla’n›n bu görevi Mustafa Naili Pafla’ya teslim etti¤i görülmektedir. Çünkü, Eflak-
Bo¤dan meselesi üzerine Fransa’n›n ald›¤› tav›r Osmanl› Devleti’ni zor duruma so-
kunca M. Reflid Pafla azledilmifltir. Burada Sultan Abdülmecid’in de ince bir diplo-
masiyle hareket etti¤i vurgulanmal›d›r. Zira, bu atama s›ras›nda D›fliflleri koltu¤una
Âli Pafla getirilerek Fransa taltif edilirken, ayn› kiflinin sadarete do¤rudan tayin edil-
memesi de ‹ngiltere’yi rahats›z etmemek düflüncesinden kaynaklan›r. fiüphesiz bu
tav›rlar ülkenin ba¤›ms›zl›¤›na gölge düflürmekte ve söz konusu ülkelerin yar›-sö-
mürgesi haline getirildi¤i yönündeki saptamalar› do¤rular niteliktedir. Ne var ki d›fl
siyasetin dengesi ve içteki sosyo-ekonomik durum da böylesi bir politikay› rasyo-
nel hale getirmekteydi. Dolay›s›yla, Osmanl› iç siyasetindeki de¤iflimlerin bazen
do¤rudan bazen de dolayl› bir flekilde büyük devletlerin tutumlar›ndan kaynaklan-
d›¤›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r.
SIRA S‹ZDE K›r›m Savafl›’na

SIRA sebep
S‹ZDE olan Kutsal Mekânlar sorunu Rusya’n›n emperyal emelleri için bir
3 bahane midir?
ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GEL‹fiMELER
S O R U ‹lginç BirS Muhalefet
O R U Olay›: Kuleli Vakas›
Islahat ferman›n›n ‹mparatorluk co¤rafyas›nda meydana getirdi¤i bir tak›m hadise-
lere temas etmeden önce baz› yeniliklere de¤inmek gerekir. Telgraf›n savafl s›ra-
D‹KKAT D‹KKAT
s›nda kullan›m›ndan sonra, 1855’de ‹ngiltere’ye verilen imtiyaz üzerinden ‹stanbul-
Ba¤dat aras›nda telgraf flebekeleri infla edildi. 1856’da ise Mors alfabesi Arap alfa-
N N
SIRA S‹ZDE besine göreSIRA S‹ZDE
gelifltirilerek telgraflar Türkçe olarak çekilmeye baflland›. fiüphesiz bu
durum merkez-çevre aras›ndaki siyasi ba¤›n daha da kuvvetlenmesini sa¤lad›.
AMAÇLARIMIZ
Bundan baflka, ‹stanbul alt› belediye dairesine bölünerek, flehircilik hizmetleri et-
AMAÇLARIMIZ
kili bir yönetim alt›na al›nmaya çal›fl›ld›. Bunu demiryollar›, deniz yollar›, e¤itim ve
bas›n alanlar›nda bir tak›m de¤ifliklikler takip etti. 1856 sonras› asl›nda Tanzimat
K ‹ T A P ferman› ile Kbafllayan
‹ T A P sürecin ikinci aflamas›d›r. Zira, Islahat ferman› içinde yukar›-
da bahsi geçen baz› maddelerin toplumsal ve siyasi anlamda bir tak›m kargaflalara
yol açt›¤› görülmektedir. Afla¤›da bu durumlara örnek teflkil edebilecek bir tak›m
TELEV‹ZYON siyasi olaylara
T E L E Vtemas
‹ Z Y O N edilecektir.
Paris antlaflmas› sonras›nda d›fl müdahalelerden kaç›namayan Osmanl› Devleti
içerisinde ilginç muhalefet gruplar› türemeye bafllad›. Bunlar asl›nda, Islahat fer-
man›n›n ilan›ndan sonra devletin güç kaybederek egemenli¤ini yitirmekte oldu¤u-

nu düflünüyorlard›. Bu kar›fl›k atmosfer içinde gizli bir ittifak›n Sultan Abdülme-
cid’e suikast düzenleyip bir taht de¤iflimi girifliminde bulunacaklar› son anda tes-
pit edildi. Kendilerine “Fedai cemiyeti” denilen bu grup bir tak›m müderris, fleyh,
askeri ve sivil bürokratlar›n yan› s›ra çeflitli meslek sahibi kimselerden olufluyordu.
Bafllar›nda Nakflibendi tarikat›na mensup Süleymaniyeli fieyh Ahmed Efendi ve
Rumeli ordusu feriklerinden Hüseyin Daim Pafla bulunuyordu. Bu ikili K›r›m Sava-
fl› s›ras›nda Kafkas cephesinde tan›flm›fllard›. fieyh Ahmed 3500 kiflilik bir gönüllü
kitlesiyle savafla kat›lm›flt›.
Cephede bafllayan bu yak›nl›k savafl sonras› fleyhin ‹stanbul’a yerleflmesiyle da-
ha da geliflti. Özellikle, gayrimüslimlere tan›nan haklar, Müslüman-Hristiyan eflitli-
¤i ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤i için muhafazakâr kütle içerisinde olumsuz etkiler
meydana getirmiflti. Tam da bu noktada fieyh Ahmed ve etraf›ndakiler yeni ferma-
na itiraz ederek gizli bir cemiyet oluflturmak için hem sivil hem de askeri kanattan
bir tak›m kiflileri kendi saflar›na çektiler. Ancak, ittifaka al›nmaya çal›fl›lan Topha-
ne M›z›ka Baflçavuflu Erzurumlu Ahmed yetkili makamlara baflvurarak bu gurubu
deflifre etti. 14 Eylül 1859 tarihinde ise cemiyet üyeleri tek tek toplanarak Kuleli as-
keri k›fllas›na götürüp sorguland›. Sorgulay›c›lar aras›nda meflhur Midhat Efendi
(sonradan Midhat Pafla) de mevcuttu. Netice olarak, 8 Ekim 1859’da olay aç›kl›¤a
kavuflturuldu; cemiyetin elebafllar› idama ve di¤er üyeler ise muhtelif cezalara
çarpt›r›ld›. Sultan Abdülmecid idam cezas›na raz› olmayarak bunlar›n müebbet
hapse mahkûm edilmelerini istedi. Sorgulama tutanaklar›na göre, söz konusu ce-
miyetin özellikle Tanzimat esaslar›ndan ve saray›n israf›ndan flikâyetçi olduklar›
anlafl›lmaktad›r. fieyh Ahmed’in temel motivasyonunun ise Islahat Ferman› ile res-
miyet kazanan Müslüman-Gayrimüslim eflitli¤i ilkesinden kaynakland›¤› anlafl›l-
maktad›r. Kendisi sorguda söz konusu ferman› iflitince piflman oldu¤unu ve sava-
fl›n “din” için de¤il de “devlet” için yap›ld›¤›n› anlad›¤›n› ifade etmifltir. Bu itiraf giz-
li cemiyetin hangi zihni çerçevede ortaya ç›kt›¤›n› göstermektedir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Plana göre bir Cuma selaml›¤› s›ras›nda padiflah›n flahs›na karfl› do¤rudan bir
suikast yap›lacak ve onun yerine o s›rada veliaht olan Abdülaziz tahta ç›kart›lacak-
t›. Sorgulama tutanaklar› aras›nda cemiyetin bir nizamname oluflturdu¤u ve bu hu-
susta fiinasi’den de yard›m al›nd›¤›na dair bir tak›m iddialar mevcuttur. Yine sor-
gulama s›ras›nda protesto manas›na gelecek bir tak›m yaftalar›nS ve O R afifllerin
U flehrin S O R U
sokaklar›na as›lmas› cemiyetin toplumsal bir tabana yasland›klar›n› göstermekte-

dir. Bürokrasi içerisinde uzant›lar›n›n oldu¤u anlafl›lan bu cemiyetinD ‹ K K A Ttaht›n birinci D‹KKAT
varisi Abdülaziz ile temas ettiklerine dair imalar olsa da ceza fezlekelerinde buna
dair ibarelere yer verilmemifltir. Ancak, Abdülaziz’in tahta geçmesinden bir müd-
N N
det sonra müebbet hapis cezas› alm›fl bu kiflilerin serbest b›rak›lmas› son derece
dikkat çekici bir olayd›r. Netice olarak, Islahat ferman› ile bafllayan toplumsal hu-
zursuzlu¤un Osmanl› baflkentinde taht de¤iflikli¤i amac›n› tafl›yan bir olufluma se-
bep oldu¤unu bilhassa belirtmek gerekir.
Bu konu hakk›nda flu makaleyi okuyunuz: Onaran, Burak, (2007). “Kuleli

K ‹ T AVakas›
P Hakk›n- K ‹ T A P
da “Baflka” Bir Araflt›rma”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklafl›mlar, Bahar 2007.
Kuleli Vakas› Islahat Ferman›na do¤rudan bir tepki midir? TSIRA

E L E VS‹ZDE
‹ZYON T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
4
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Mali Kriz
Baflkent ‹stanbul’da gizli bir örgüt bu flekilde aç›¤a ç›kart›l›rken, örgüt üyelerinin
özellikle israf konusunda padiflah ve saraya yönelttikleri elefltirilerin hakl›l›¤› da k›-
sa süre içerisinde ayyuka ç›kt›. Zira, bu karar›n al›nmas›n›n hemen sonras›nda Sad-
razam Âli Pafla görevinden azledildi. Bunun sebebi ise savafl masraflar› için yap›l-
m›fl d›fl istikraz›n (borçlanman›n) ödenmesinin yükünün yan›nda, saray›n artan gi-
derlerinin karfl›lanamamas›d›r. Bu durumdan ötürü, bir hayli s›k›nt› yaflayan Sultan
Abdülmecid kendi haremini elefltirmekten çekinmemiflti. Ancak, banker ve sarraf-
lara artan borcun ödenmesi için bir hal çaresi aranmas› maksad›yla görevlendirdi-
¤i bakanlar›n çözüm önermek yerine, durumdan flikâyetleri büsbütün kendisini ç›-
leden ç›kard›. Bunun sonucunda, 18 Ekim 1859’da Âli Pafla’y› görevden alarak ye-
rine K›br›sl› Mehmed Emin Pafla getirildi. Bu s›rada, borçlar›n kapat›lmas› için ara-
lar›nda Tophane Müfliri R›za Pafla’n›n da bulundu¤u bir komisyon kuruldu. Bu ko-
misyon borç al›nan banker ve sarraflar›n defterlerini istedi. Bu defterlerin özensiz
ve kontrolsüz flekilde tutuldu¤u tespit edilerek faizlerin bir k›sm› indirildi. Memur-
lar› da kapsayacak flekilde genel tasarruf tedbirleri al›nd›. Fakat, bu konu istenilen
ölçüde çözülemedi ve bahis mevzu olan önlemler ise ancak ka¤›t üzerinde kald›.
Ortodoks Kilisesinin Bölünmesi

Müslüman ve Hristiyan çat›flmas›yla u¤raflan Bab›âlî bu s›rada Ortodoks milleti içe-
risinde ilginç bir ihtilaf› yönetmeye çal›flm›flt›r. Bilindi¤i üzere, ‹stanbul’un fethin-
den itibaren Hristiyan Ortodokslara Osmanl› Devleti taraf›ndan çeflitli imtiyazlar
verildi. Onlar di¤er cemaat ve milletlere k›yasla çok daha fazla itibar ve nüfuza ma-
lik idiler. Ortodoks kilisesinin patri¤i psikoposlar› seçme gücünü elinde tutarak,
zaman zaman Osmanl› co¤rafyas›nda bulunan di¤er Ortodokslar› bu vas›tayla
Rumlaflt›rmaya çal›flmaktayd›. Bu anlamda Bulgaristan’da baz› haklara sahip Rum
okullar› aç›larak bölgenin bu flekilde dönüfltürülmesine çal›fl›l›yordu. Hatta, âyin-
lerde Bulgarca’n›n yerine Rumca’n›n konulmas› giriflimi söz konusu amaca hizmet
ediyordu. 1860 y›l›nda Bulgar Ortodokslar›ndan oluflan bir heyet Rum patri¤inin
ruhani üstünlü¤ünü reddeden ve onlardan ayr›lmak istediklerini ifade eden bir di-
lekçe sundular. Hatta, ayn› günlerde Rus elçili¤inin önünde Çar’›n flerefine ilahiler
okuyup dualar ettiler. Kuflkusuz bu davran›fllar›yla Rusya’n›n kendilerine sahip
ç›kt›¤›n› ihsas ettiriyorlard›. Nitekim, Rusya’n›n bölgede Slav birli¤i ba¤lam›nda
Bulgarlar› el alt›ndan destekledikleri biliniyordu.
Bab›âlî ise bu duruma müdahale etmek istemiyor ve tarafs›z kalmay› tercih edi-
yordu. Yaln›z patri¤in seçilmesi gerekiyordu. Filibe, Vidin, T›rnova ve Nifl gibi böl-
gelerde Bulgarlar seçime kat›lmad›lar. Bu s›rada, Bulgar Ortodokslar aras›nda da
fikri bir ayr›l›k ortaya ç›km›flt›. Bir k›sm›n›n ba¤›ms›z kilise istemelerinin yan› s›ra,
di¤er bir k›sm› ise Katolik mezhebine geçmek istiyordu. Bu da bölgede Frans›z et-
kisinin hissedilmesi demek oldu¤undan Balkanlar’da ayr› bir dengeleme oyunun
bafllayabilece¤i sinyallerini tafl›yordu. Bab›âlî, eski düzenin de¤iflmesine taraftar ol-
mad›¤›n› bir süre sonra göstermifl oldu. Bulgarlar›n ‹stanbul’da yeni seçilen patrik
Yuvakim Efendi’ye tabi olmalar›n› istiyordu. Zira, dini ba¤›ms›zl›k bir müddet son-
ra siyasi istiklali do¤urabilirdi. Rus elçisinin ve yüzlerce Bulgar’›n Bab›âlî’ye ayr›l-
mak isteklerini çeren dilekçe ve baflvurular›n ulaflmas›na ra¤men bunlar kabul
edilmedi. Bu s›rada, Papa taraf›ndan baflpsikoposlu¤a yükseltilmeye çal›fl›lan Jo-
seph Sokolsky’nin Odesa’ya firar etmesiyle bu taflk›nl›klar bir süreli¤ine de olsa
durma noktas›na geldi.
Resim 7.1 Sultan Abdülmecid, Sultan

II. Mahmud’un o¤ludur.
Sultan Abdülmecid Annesi Bezmialem Valide
1823-1861 Sultan’d›r. fiehzadeli¤inde
iyi e¤itim ald›. Bat›
kültürüne vak›ft› ve
Frans›zca bilirdi. Genç yaflta
Sultan oldu. Çok iyi bir
hattat olan ve Bat›
musikisiyle ilgilenen
Abdülmecid, tiyatro gibi
Bat›l› sahne sanatlar›yla da
yak›ndan ilgilendi. Halk
aras›na kar›flarak, uzak
yerlere seyahat etti. Askeri
k›flla, tersane, okul, mektep
gibi yerlerin yan› s›ra,
camileri ve tekkeleri de
ziyaret ederek halk üzerinde
do¤rudan etkili olmaya
çal›flt›. Devrinde
Dolmabahçe Saray›,
Küçüksu, Tophane Kasr›,
Ihlamur Köflkü gibi yap›lar›n
yan› s›ra Bezmialem Valide
Sultan, Ortaköy ve H›rka-i
fierif camileri de infla edildi.
Medine’de Hz. Muhammed’in
kabrinin bulundu¤u Mescid-
i Nebevi’yi geniflleterek
Müslümanlar aras›nda
büyük bir sayg› kazand›.
Vasiyeti gere¤i çok sevdi¤i
atas› Yavuz Sultan Selim
camisindeki Yavuz’un
türbesine gömüldü.
Özet
N
A M A Ç
M›s›r meselesinin uluslaras› arenada nas›l çö- N
A M A Ç
Paris Bar›fl Antlaflmas› sonras› Avrupa’da olu-
1 züldü¤ünü aç›klayabilmek 4 flan yeni siyasi tabloyu saptamak
Osmanl› Devleti’ne karfl› ayaklanan Kavalal› M. Ali Paris Bar›fl Antlaflmas› ile 1815 tarihinde Viyana
Pafla’ya ba¤l› ordu 1839’da Nizip’te Osmanl› ordu- kongeresinde tesis edilen “Avrupa Dengesi” ye-
sunu ma¤lup etmiflti. Rusya’n›n 1833 Hünkâr ‹ske- niden 1856’da yeniden kuruldu. Fransa dünya
lesi antlaflmas›na dayanarak bir talep do¤rultusun- güç dengesinde yeniden var oldu¤unu hat›rlatt›.
da yard›m etmesi söz konusu oldu¤u için bundan ‹ngiltere Akdeniz’in güvenli¤ini sa¤layarak sö-
endiflelenen ‹ngiltere ve Fransa, Osmanl› Devleti mürge yollar›n› korudu. Osmanl› Devleti Avrupa
taraf›nda yerlerini ald›lar. Önce Viyana Konferan- devletler toplulu¤una hukuken al›nd›. Toprak
s›, daha sonra ise 1841 Londra Konferans›’nda al›- bütünlü¤ü sa¤land›. Rusya ise Karadeniz’de do-
nan kararlar ile M. Ali Pafla’y› s›k›flt›rd›lar. M. Ali nanma bulundurmayacak ve savafl gemisini Ak-
Pafla ise daha önceki isteklerinden vazgeçerek sa- deniz’e hiçbir flekilde indiremeyecekti.
N
dece M›s›r valili¤ini verasetle elde etmifl oldu.
N
AM A Ç
Islahat Ferman› sonras›nda Osmanl› toplumun-
1848 ‹htilalleri ile Macar Mültecileri Sorununu 5 da oluflan tepkileri aç›klamak
A M A Ç
2 iliflkilendirebilmek 1856 Paris Bar›fl Antlaflmas›’ndan hemen önce Is-

Avrupa’da 1848 y›l›nda ortaya ç›kan isyan ve ih- lahat Ferman› ilan edildi. Bu ferman söz konusu
tilaller Avusturya’ya ba¤l› olan Macarlara da s›ç- müzakere s›ras›nda Osmanl› Devleti’nin elini güç-
ram›flt›. 1848 tarihinde Avusturya’ya karfl› ba¤›m- lendirmek amaçl›ialn edilmiflti. Tanzimat Ferma-
s›zl›¤›n› ilan eden Macarlar Lajos Kossuth’u Cum- n›’n›n devam› niteli¤inde olmas›yla beraber gay-
hurbaflkan› seçtiler. Ancak, Rusya’n›n yard›m›yla rimüslim uyruklara ileri derecede bir tak›m hak
Macar ordusu teslim oldu. Çaresiz kalan Macar- ve imtiyazlar tan›nm›flt›. Bu haklar Müslüman uy-
lar Osmanl› s›n›r›na iltica etti. Osmanl› Devleti ruklar nezdinde bir tak›m rahats›zl›klar meydana
bu mültecileri kabul ederek Rusya ve Avusturya getirmiflti. Merkez ve taflrada bir tak›m isyan ha-
bask›s›na karfl› dik durarak Avrupa kamuoyunun reketleri olufltu. Baflkent’te Sultan Abdülmecid’e
takdir ve deste¤ini kazand›. suikast yapmay› hedefleyen gizli bir oluflum or-
N
taya ç›kar›ld›.
K›r›m Savafl›’n›n ç›k›fl sebeplerini ve sürecini ta-
A M A Ç
3 n›mlayabilmek
1841 Bo¤azlar antlaflmas›yla s›cak denizlere in-
mesi istenen Rusya çeflitli bahaneler ile Osmanl›
Devleti içerisinde huzursuzluk ç›kartarak bun-
dan istifade etmeye çal›fl›yordu. Ortodoks teba-
as›n›n hakk›n› aramak maksad›yla Kutsal Mekan-
lar› bahane ederek Kudüs’te hak aray›fl›nda bu-
lunan Fransa ile karfl› karfl›ya geldi. ‹fli yokufla
sürerek ortak mekanlar›n kullan›lmas› hususun-
da anlaflmazl›k ç›kard›. Ola¤anüstü elçilik göre-
viyle ‹stanbul’a gelen komutan Mençikof’un ülti-
matomlar› neticesinde durum de¤iflmeyince Rus
ordusu 1853’de Bükrefl’e girdi. M. Reflid Pafla’n›n
öncülü¤ünde Osmanl› Devleti Rusya ile savafl-
maya karar verdi. Savafl Balkanlar ve Kafkaslarda
iki cephede bafllad›. 1854 tarihinde Fransa ve ‹n-
giltere de Osmanl› Devleti yan›nda savafla kat›la-
rak 1856 senesinde Rusya ma¤lup edildi.
1. Afla¤›dakilerden hangisi 1839 tarihinde “Baflvekillik” 6. Kutsal Mekânlar ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-
makam›n› yeniden “Sadrazaml›k” makam›na dönüfltür- gisi yanl›flt›r?
müfltür? a. Hz. ‹sa’n›n çarm›ha gerildi¤i yer buradad›r.
a. M. Emin Rauf Pafla b. Hz. Meryem burada yaflam›flt›r.
b. Mustafa Reflid Pafla c. Rusya bölgedeki Ortodokslar›n hamili¤ini yap-
c. Hüsrev Pafla maktad›r.
d. M. Emin Âli Pafla d. Bölgede Hristiyan mezhepleri aras›nda anlafl-
e. Kavalal› M. Ali Pafla mazl›k yoktur.
e. Fransa 1789 sonras› bir süre buradaki Katolikle-
2. Afla¤›dakilerden hangisi Londra Konferans›na kat›- ri desteklememifltir.
lan devletlerden biri de¤ildir?
a. Fransa 7. Tanzimat döneminde “‹ngiliz Sultan” diye adland›r›-
b. ‹ngiltere lan meflhur ‹ngiltere büyükelçisi kimdir?
c. Hollanda a. Lord Cowley
d. Rusya b. Lord Clarandon
e. Avusturya c. Guizot
d. Prens Mençikof
3. Afla¤›daki devletlerden hangisi 1841 olaylar›nda Dür- e. Lord Starford Canning
zîleri desteklemifltir?
a. ‹ngiltere 8. Afla¤›dakilerden hangisi K›r›m Savafl› s›ras›nda müt-
b. Fransa tefik güçlerden birisi de¤ildir?
c. Rusya a. Osmanl›
d. Avusturya b. Rusya
e. Osmanl› c. Sardunya
d. Fransa
4. Afla¤›dakilerden hangisi Macar ba¤›ms›zl›k hareketi- e. ‹ngiltere
nin liderlerinden biri de¤ildir?
a. Lajos Kossuth 9. Paris Bar›fl Antlaflmas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
b. Joseph Bem hangisi yanl›flt›r?
c. Kmety a. Osmanl› Devleti Mustafa Reflid Pafla taraf›ndan
d. Dembinsky temsil edilmifltir.
e. Louis Philip b. Rusya Karadeniz bölgesinde savafl gemisi bu-
lundurmayacakt›r.
5. Osmanl› yönetiminde bulunan Karada¤ ile ilgili c. Islahat ferman› antlaflma hükümleri aras›nda yer
afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? alm›flt›r.
a. Dini reislerine Vladika denir. d. ‹ngiltere Rusya’n›n Akdeniz’e inmesini engelle-
b. Petersburg’daki Rus Kilisesi ile iliflki içerisinde- mifltir.
dirler. e. Osmanl› Devleti devletler aras› hukuka dâhil
c. 1853 y›l›nda Osmanl› Devleti’ne karfl› ayaklan- edilmifltir.
m›flt›r.
d. Rusya Vladika olarak Danilo’yu desteklemifltir. 10. Sultan Abdülmecid ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
e. Osmanl› Devleti 1853 isyan›na kar›flmam›flt›r. hangisi yanl›flt›r?
a. 17 yafl›nda tahta ç›km›flt›r.
b. ‹yi bir hattatt›r.
c. Islahat Ferman›’n› ilan etmifltir.
d. Tanzimat reformlar›n› desteklememifltir.
e. Sefarethane balolar›na kat›lm›flt›r.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan Abdülmecid’in Tah- S›ra Sizde 1
ta Geçifli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1839 tarihinde M›s›r’a karfl› ma¤lup olan Osmanl› Dev-
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Londra Konferans›” konu- leti’ni yaln›z b›rakman›n menfaatlerine ters geldi¤ini
sunu yeniden gözden geçiriniz. düflünen ‹ngiltere, Fransa, Avusturya gibi devletler bu
3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lübnan Olaylar›” konusu- sorunun çözümü için sürece kat›lm›fllard›r. 1833 Hün-
nu yeniden gözden geçiriniz. kâr ‹skelesi antlaflmas›yla avantajl› olan Rusya’n›n böl-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülteciler” konusunu gede hâmilik yapmas›na f›rsat vermemifllerdir. Rusya’n›n
yeniden gözden geçiriniz. s›cak denizlere hâkim olmas› bu devletler taraf›ndan is-
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karada¤ ‹syan›” konusunu tenmedi¤i için Osmanl› Devleti’ne M›s›r meselesini çöz-
yeniden gözden geçiriniz. me hususunda yard›mc› olmufllard›r.
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kutsal Mekanlar Meselesi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›r›m Savafl›” konusunu 1848 y›l›nda Avrupa k›tas›nda mutlak monarflilere karfl›
yeniden gözden geçiriniz. milli direnifller ve isyanlar bafllam›flt›r. Bu anlamda,
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›r›m Savafl›” konusunu Avusturya idaresi alt›nda bulunan Macar milleti de is-
yeniden gözden geçiriniz. yan etmifl; ancak Rusya’n›n yard›m› ile bask› alt›nda tu-
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paris Bar›fl Antlaflmas›” ko- tulmufllard›r. Bu sebeple, daha önce Osmanl› idaresine
nusunu yeniden gözden geçiriniz. yak›n olan Macarlar bu topraklara s›¤›nm›fllard›r.
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan Abdülmecid’in fiah-
siyeti ve Ölümü” konusunu yeniden gözden S›ra Sizde 3
geçiriniz. Rusya 1841 Bo¤azlar Antlaflmas› ile Karadeniz’de do-
nanma bulundurmama ve Londra antlaflmas›yla Osman-
l› Devleti nezdinde politik etkisini yitirdi¤i için s›cak
denizlere inerek sömürge oluflturmak için di¤er devlet-
lere meydan okumufl ve Kudüs’te kutsal makamlara da-
ir Ortodokslar›n hamili¤ine üstlenerek küresel bir güç
oldu¤unu vurgulam›flt›r. Dolay›s›yla, do¤rudan kendisi-
ni ilgilendirmeyen bu konuyu bahane yaparak 1853’de
K›r›m Savafl› sürecini bafllatm›flt›r.
S›ra Sizde 4
Islahat Ferman› ‹mparatorlu¤un çeflitli merkezlerinde
tepkiyle karfl›lanm›flt›r. Nitekim, baflkent ‹stanbul’da
1859’da Kuleli Vakas› ad› verilen bir olay patlak vermifl-
tir. Ulema, fleyhler ve askerî-sivil devlet görevlilerinden
oluflan bir gizli cemiyetin padiflaha suikasta teflebbüs
ettikleri anlafl›lm›flt›r. Islahat Ferman›’n›n Müslüman ve
Müslüman olmayanlar aras›nda meydana getirdi¤i eflit-
lik ilkesi bu isyan teflebbüsünü oluflturan ana nedenle-
rinden biridir.
Ahmed Cevdet Pafla (1986), Tezâkir-i Cevdet 1-40, Çe-
viren: Cavit Baysun, Ankara.
Akflin, Sina (2005), “Siyasal Tarih (1789-1908)”, Türkiye
Tarihi III, (8. Bas›m) ‹stanbul.
Berkes, Niyazi (2001). Türkiye’de Ça¤dafllama, Çevi-
ren: Ahmet Kuyafl, (2. Bas›m) ‹stanbul.
Davison, Roderic (1997), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
Reform (1856-1876), (Çeviren: Osman Ak›nhay), An-
kara.
Kütüko¤lu, Mübahat (1999), Osmanl› ‹ktisadî Yap›s›,
Osmanl› Devleti Tarihi II, ‹stanbul.
Ortayl›, ‹lber (1995). ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›,
(3. Bas›m) ‹stanbul.
Öztuna, Y›lmaz (1978), Büyük Türkiye Tarihi VII, ‹s-
tanbul.
Serto¤lu, Midhat (2011), Mufassal Osmanl› Tarihi VI,
Ankara.
Yerasimos, Stefanos (1977), Azgeliflmizlik Sürecinde
Türkiye II, (Çeviren: Babür Kuzucu), (2. Bas›m) ‹s-
tanbul.
8
Amaçlar›m›z
N
N
Islahat Ferman›’n› tan›mlayabilecek,
Islahat Ferman› ile birlikte yo¤unlaflan d›fl müdahaleler dönemini ve Müslü-
N
man tebaan›n gösterdi¤i tepkileri aç›klayabilecek,
N
‹ç ve d›fl geliflmeler ›fl›¤›nda Abdülaziz dönemini alg›layabilecek,
1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’na giden geliflmeleri irdeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Islahat Ferman› • S›rb›stan
• Sultan Abdülaziz • Karada¤
• D›fl Müdahale • Süveyfl Kanal›
• Gayrimüslimler • Sultan V. Murat
• Hersek
‹çindekiler
• ISLAHAT FERMANI’NIN ‹LAN

ED‹LMES‹ VE DIfi MÜDAHALELER
Buhranlar, Islahatlar ve DÖNEM‹
Osmanl› Tarihi
D›fl Müdahaleler Dönemi • SULTAN ABDÜLAZ‹Z VE DÖNEM‹
(1789-1876) (1856-1876) (1861-1876)
• SALTANAT DARBES‹NE G‹DEN
YOL
Buhranlar, Islahatlar
ve D›fl Müdahaleler
Dönemi (1856-1876)
ISLAHAT FERMANI’NIN ‹LAN ED‹LMES‹ VE DIfi

MÜDAHALELER DÖNEM‹
Islahat Ferman›’n›n ‹lan Edilmesi ve Özellikleri

3 Kas›m 1839’da Tanzimat Ferman›’n›n ilan›yla birlikte bafllayan süreç, pek çok
alanda modernleflme ve devlet yap›s›n› yeniden düzenleme amac›na yönelikti. Bu
noktada, Tanzimat uygulamalar›n›n bir devam› olarak, Sultan Abdülmecit döne-
minde Islahat Ferman› ilan edilmifltir.
K›r›m Savafl›’na neden olan geliflmeler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki H›ristiyan
tebaan›n kutsal mekanlar üzerinde sahip oldu¤u ayr›cal›klardan (Makamât-› Mü-
bâreke meselesi) ortaya ç›km›fl ve bu ayr›cal›klar da Paris Bar›fl Antlaflmas›yla Av-
rupal› devletlerin garantisi alt›na al›nm›flt›. Bilindi¤i üzere, H›ristiyanlar Osmanl›da-
ki “millet sistemi”nin temel unsurlar›ndan biriydi. H›ristiyanlar’›n haklar› ve ayr›ca-
l›klar› konusu, K›r›m Savafl› devam ederken ‹ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan
ve Osmanl› delegeleri aras›nda ele al›nm›fl; verilecek hak ve imtiyazlar›n ilgili dev-
letlerin ortak garantisi alt›na al›nmas› benimsenmiflti. Böylece, Ruslar’›n geleneksel
Panislavizm politikas›yla etkisini gösteren Osmanl› Ortodokslar› üzerindeki nüfuz
ve kontrolü de k›r›lm›fl olacakt›. Bununla birlikte, Avrupal› devletler, Tanzimat Fer-
man› ile verilen ama tam olarak uygulanamayan haklar› yetersiz bulmakta ve ayr›-
ca verilen sözleri de tutulmam›fl saymaktayd›. Bu durumun bir sonucu olarak ‹n-
giltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan, K›r›m Savafl›’n› (1853-1856) sonuçland›r-
mak üzere toplanan Paris Konferans› (1856) öncesinde, Osmanl› Devleti’nden bir-
tak›m isteklerde bulundular. Bu istekler, K›r›m Savafl›’nda Osmanl› Devleti’ni Rus-
ya’ya karfl› koruman›n bir bedeli ve ayr›ca Avrupa devletler toplulu¤una kabul et-
menin de bir flart› olarak öne sürüldü. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda yaflayan H›risti-
yanlara tan›nacak birtak›m haklar ise, söz konusu isteklerin bafl›nda geliyordu. Ne-
ticede, dönemin Sadrazam› Âlî Pafla ile Frans›z ve ‹ngiliz sefirleri, ilan edilecek fer-
man›n esaslar›n› kararlaflt›rd›. Islahat Ferman›, 18 fiubat 1856’da Bâb›âli’de, devlet
ricâli ve ruhâni reislerden oluflan kalabal›k bir topluluk önünde okunarak ilan edil-
di. Böylece, bir hafta sonra toplanacak olan Paris Konferans›’nda, Osmanl› Devle-
ti yarar›na bir atmosferin de oluflturmas› amaçland›.
Avrupal› devletlerin yard›m ve desteklerine at›f yapan Islahat Ferman›, ayr›ca
Paris Antlaflmas›n›n 9. maddesinde de flu ifadeler ile yer almaktad›r: “Padiflah, te-
baas›n›n durumunu düzeltmek için, kendi iradesiyle ilan etti¤i hatt-› hümayunun
devletlere tebli¤ini uygun görmüfltür. Devletler bu tebli¤in k›ymetini kabul ve tas-

dik ederler”. Bu suretle ferman, devleti taahhüt alt›na sokan uluslararas› bir belge
niteli¤i de kazanm›fl oluyordu.
Islahat Ferman› içerik olarak, Tanzimat Ferman›’n›n getirdi¤i ilkeleri teyit et-
mekle birlikte bunlar› biraz daha geniflletiyordu. Ferman›n ana hedefi ise, gayri-
müslimleri Müslümanlarla eflit hâle getirecek baz› hak ve imtiyazlar› sa¤lamakt›.
Nitekim, gayrimüslimlere yeni haklar tan›yan bu ferman, Müslim ve gayrimüslim
tebaa aras›ndaki bütün fark› kald›rmak suretiyle eflitli¤i sa¤lamakta ve böylece iki
taraf› kaynaflt›rmay› amaçlamaktayd›. Tanzimat Ferman›’na göre oldukça ayr›nt›l›
olan Islahat Ferman›’n›n getirdiklerini flu bafll›klar alt›nda toplayabiliriz:
1. Müslim-gayrimüslim bütün tebaan›n can, mal ve namus emniyetinin sa¤-
lanmas›.
2. Müslim ve gayrimüslimlerin dinsel ve mezhepsel hak ve ayr›cal›klar›n›n gü-
vence alt›na al›nmas›; H›ristiyanlara ait haklar›n kontrolü için patriklerin
kayd-› hayat flart› ile seçilmeleri; dini âyin ve törenlerin kendi dillerinde ser-
bestçe yap›lmas›; ruhanilere maafl tahsis edilmesi, buna karfl›l›k kiliseler ta-
raf›ndan toplan›lan vergilerin kald›r›lmas›; seçilmifl üyelerden oluflacak kar-
ma meclisler vas›tas›yla cemaatlerin kendi ifllerini yürütmeleri; cemaatlerin
izin karfl›l›¤›nda her türlü okul, hastane ve kilise açabilmeleri, bunlar›n ta-
mirlerine engel olunmamas› ve buralarda kendi dillerini kullanabilmeleri.
3. Irk, dil ve din sebebiyle hiç kimse veya tebaan›n afla¤›lanmamas›, bu do¤-
rultuda onur k›r›c› tâbirlerin kullan›lmamas›; kimsenin din ve mezhep de¤ifl-
tirmeye zorlanmamas›; Müslüman veya gayrimüslim bütün tebaan›n memur-
luklara, okullara ve askeri hizmetlere girebilmeleri; rüflvet ve yolsuzluklar›n
cezaland›r›lmas› ve bunun bütün memurlara uygulanmas›.
4. Mahkemelerde gayrimüslimlerin flahitliklerinin Müslümanlarla eflde¤erde sa-
y›lmas›, yarg›lamalar›n aç›k olmas›, hapishanelerin ›slah edilmesi, iflkence-
nin kald›r›lmas› ve suçlular›n mallar›n›n müsadere edilmemesi; Müslümanlar
ile gayrimüslimler aras›ndaki dâvâlara karma mahkemelerin bakmas› ve yar-
g›lamalar için yeni ceza kanunlar›n›n yap›lmas›.
5. ‹ltizam usulünün tedricen kald›r›lmas› ve vergilerin, din ve mezhebi ne olur-
sa olsun herkesten eflit bir flekilde ve do¤rudan devlet taraf›ndan toplanma-
s›; bütün uyruklar›n eflit ve serbest bir flekilde ekonomik ve ticari faaliyetler-
de bulunabilmesi.
6. Gayrimüslimlerin eyalet, kaza ve nahiye meclisleriyle Meclis-i Vâlâ-y› Ah-
kâm-› Adliye gibi yüksek meclislere üye olabilmeleri.
7. Ecnebilere, ticari faaliyetler ve gayrimenkul edinme konular›nda hak ve ko-
layl›klar tan›nmas›; banka, ticaret ve ziraat sermayesine imkân sa¤lanmas› ve
Avrupa sermayesinden faydalan›lmas›.
8. Gayrimüslimler de dâhil olmak üzere herkesin askerlikle yükümlü olmas›,
gayrimüslimlerden isteyenlerin bu görevi yapmas›n›n yan›nda, istemeyenler
için ise cizyenin kald›r›larak yerine nakdi bedel’in (bedel-i askeri) konulmas›.
Islahat Ferman›’n›n nüshalar› vilayet ve sancaklara gönderildi¤i gibi uygulan-
mas› için de bir komisyon kuruldu. Ferman, Müslüman tebaa ile H›ristiyanlar ara-
s›nda hukuki eflitli¤i sa¤lama bak›m›ndan Tanzimat Ferman› ile ayn› amac› tafl›-
maktad›r. Bununla birlikte, Tanzimat Ferman› ayr›m yapmadan bütün Osmanl› te-
baas›na yönelik ç›kar›lm›flken, Islahat Ferman› ise, aradaki eflitsizlikleri ortadan
kald›rmak için yaln›zca gayrimüslim tebaaya yönelik ç›kar›ld›. Siyasi haklar› içeren
Islahat Ferman›, gayrimüslimlerin toplumdaki statülerini önemli ölçüde de¤ifltir-
8. Ünite -Buhranlar, Islahatlar ve D›fl Müdahaleler Dönemi (1856-1876) 159
mekte ve onlar›n durumlar›n› yeniden düzenlemekteydi. Osmanl› Devleti’nin ken-

di iste¤iyle teflebbüs etti¤i bir reform program› olan Tanzimat Ferman›’nda do¤ru-
dan bir Avrupa etkisi söz konusu de¤ildir. Buna mukabil, esaslar›n› Avrupal› dev-
letlerin tespit etti¤i ve uluslar aras› bir antlaflmada yer alan Islahat Ferman› ise, ta-
mam›yla bu devletlerin iste¤iyle ortaya ç›km›flt›r. Bu bak›mdan da d›fl kaynakl›d›r.
Islahat Ferman›, yabanc› müdahalelere yol açaca¤› ve de d›fl bask›yla ilan edil-
di¤i için, Tanzimat Ferman›’n›n mimar› say›lan Mustafa Reflit Pafla baflta olmak üze-
re, Osmanl› devlet adamlar›n›n tepkisini çekmifltir. ‹flin ilginç yan›, gayrimüslim
topluluklar da kendi aralar›nda eflitli¤i getirdi¤i için, ruhban s›n›f› ise kendi ege-
men konumlar›n› sarst›¤› için Ferman’a tepkiliydiler. Müslüman halk ise, kendile-
rinin hâkim millet olma vasf›n› ortadan kald›ran “afl›r›” imtiyazlardan dolay› rahat-
s›z olmufltu ve bu yüzden de fermana tepki göstermekteydi. Asl›nda bu tepkiler
haks›z da de¤ildi. Zira, d›fl kaynakl› olmas›n›n yan›nda Paris Bar›fl Anlaflmas›’na da
konulan Islahat Ferman›, Avrupal› devletlerin ve Rusya’n›n sürekli olarak Osmanl›
Devleti’nin içifllerine müdahale etmelerine yol açt›. Dönemin siyasi geliflmelerin-
den faydalanan bu devletler, Islahat Ferman›’na dayanarak Osmanl› gayrimüslim-
leri üzerindeki nüfuz ve müdahalelerini artt›rd›lar. ‹çteki sonuçlar› ise, yukar›da
bahsedilen d›fl müdahalelerin etkilerinin yan›nda Osmanl› Devleti’nin kendi iç flart-
lar›yla da do¤rudan ilgilidir. Ferman ilan edildikten sonra, gayrimüslim cemaatlere
onlar› yeniden düzenleyen birer nizamname de verildi. Bu nizamnameler, onlar›n
adeta anayasas› mesabesinde idi. Bu yüzden Islahat ferman›, “Osmanl› H›ristiyan
milletlerinin anayasal geliflmelerinin bir bafllang›c› ve ba¤›ms›zl›klar›n›n da bir bil-
dirisi” olarak kabul edilmektedir. Fermanla amaçlanan toplumsal birlik ve kaynafl-
ma hiçbir zaman sa¤lanamad›¤› gibi, bilakis ayr›flma ve çat›flma daha da artm›flt›r.
Resim 8.1
Sultan Abdülmecid
ve dönemimdeki
Avrupa krallar› ve
kraliçeyi ve fiark
Meselesini temsil
eden resim.
Islahat Ferman›’na Karfl› Tepkiler
Cidde Olaylar› (1858)

Cidde, K›z›ldeniz kenar›nda önemli bir liman olmas›n›n yan›nda, Mekke’ye gi-
den Müslüman hac›lar›n u¤rak yeri ve H›ristiyan tüccarlar›n da faaliyet göster-
di¤i bir flehirdi. Islahat Ferman›’n›n ilan edilmesine karfl› Müslümanlar taraf›n-
dan gösterilen ilk büyük tepki Cidde’de meydana geldi. Önce Tanzimat Ferma-
n› ve son olarak da Islahat Ferman› ile H›ristiyan tebaaya verilen hak ve ayr›-
cal›klar, Mustafa Reflit Pafla’n›n da öngördü¤ü gibi, Müslümanlar› hoflnutsuzlu-
¤a iterek üzüntü ve heyecan yaratt›. Buna karfl›n, kendilerini Avrupal› devlet-
lerin himayesine girmifl sayan gayrimüslimler ise fl›mar›kl›¤a ve taflk›nl›klara

kap›lmak suretiyle gerginlikleri tetikledi.
Cidde’deki hadiseler flöyle geliflti: 15 Temmuz 1858 tarihinde, tahriklere kap›-
lan yerli Müslümanlar ile hac›lardan oluflan büyük bir topluluk, H›ristiyan halka
sald›rd›. Kar›fl›kl›klar esnas›nda, kendi vatandafllar›n› korumak derdine düflen Fran-
s›z konsolosu ile ‹ngiliz konsolos vekili de öldürüldü. Bunun üzerine, ‹ngiliz ve
Frans›z savafl gemileri K›z›ldeniz’den girerek flehri topa tuttuklar› gibi, konsolosla-
r›n öldürülmesinden sorumlu görülen eflraftan on kifli de yakalanarak idam edildi.
Bütün bu geliflmeler, milletleraras› hukuk ilkelerine ve Paris Antlaflmas›’n›n hü-
kümlerine ayk›r› oldu¤u kadar, Osmanl› Devleti’nin içifllerine ve hükümranl›k hak-
lar›na da do¤rudan müdahale niteli¤ini tafl›yordu. Nitekim Cidde olaylar›, di¤er
bölgelerdeki gerginliklerin çat›flmalara dönüflmesine de örnek oldu.
Suriye ve Lübnan Olaylar› (1860-1861)

Islahat Ferman›’n›n gayrimüslimleri kendileriyle eflit hale getirmesinin Müslüman
halk taraf›ndan hofl karfl›lanmamas›, Cidde’den sonra Suriye ve Lübnan’da da büyük
kar›fl›kl›klar›n meydana gelmesine neden olmufltur. 19. yüzy›ldaki Osmanl› idari ya-
p›lanmas› içinde yer alan Suriye Vilayeti, fiam dâhil olmak üzere bütün Suriye’yi ve
ayr›ca bugünkü Lübnan topraklar›n› kapsamaktayd›. Oldukça kozmopolit bir etnik
ve dini yap›ya sahip olan bu co¤rafyada Arap, Türkmen ve Kürtler’den meydana ge-
len Müslümanlar; Arap Alevileri (Nusayriler); Lübnan ve Suriye’ye da¤›lm›fl olup ka-
r›fl›k (heterodoks) inançlar›yla dikkat çeken Dürziler ve özellikle Lübnan Da¤lar›’nda
(Cebel-i Lübnan) ise Katolik H›ristiyan Maruniler yaflamaktayd›. Bunlar›n d›fl›nda Or-
todoks, Katolik ve Protestan mezheplerine mensup muhtelif H›ristiyan topluluklar
da mevcuttu. H›ristiyan a¤›rl›kl› bu yap›, özellikle Avrupal› devletlerin Lübnan ile yo-
¤un olarak ilgilenmelerine neden oluyordu. Ancak bölgede taraflar aras›nda zaman
zaman meydana gelen baz› hadiseler üzerine daha önceleri al›nan tedbirler, Lübnan
ve civar›n›n 1860 y›l›na kadar bar›fl içinde yaflamas›n› sa¤lam›flt›.
Islahat Ferman›, yukar›da isimleri verilen Müslüman ve H›ristiyan topluluklar
aras›ndaki etnik ve dini anlaflmazl›klar› ve dolay›s›yla gerginlikleri bir kat daha art-
t›rm›flt›. Ayr›ca, Cidde olaylar›nda ‹ngiltere ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’nin hü-
kümranl›¤›n› ayaklar alt›na alan sert müdahalesi de, Müslüman halk›n öfkesini flid-
detlendirdi.
Lübnan ve Suriye olaylar›, temelde Katolik Maruniler ile Dürziler aras›nda geç-
mifle dayanan düflmanl›k ve geçimsizli¤in do¤urdu¤u çat›flmalardan kaynaklanm›fl-
t›r. Bu dönemde Fransa, mezhepsel ve tarihi gerekçelerle Katolik Marunileri himâ-
ye ediyordu ve onlar›n Lübnan’›n (Cebel-i Lübnan ve Beyrut Mutasarr›fl›¤›) yöne-
timine hâkim olmalar›n› istiyordu. ‹ngiltere ise Fransa’n›n M›s›r, Suriye ve Lüb-
nan’daki nüfuzunu dengeleyebilmek için Dürzileri destekliyordu. ‹ki devletin böl-
gedeki rekabeti ve konsoloslar› arac›l›¤› ile bu topluluklar› k›flk›rtmalar›, özellikle
nüfusun kar›fl›k oldu¤u bölgelerdeki kavgalar› ve düflmanl›¤› iyice körüklüyordu.
1858-1860 y›llar› aras›nda mevcut gerginliklere ilave olarak Maruni çiftçilerin yi-
ne Maruni toprak sahiplerine karfl› ayaklanmas›yla gerginlik daha da artt›. Bu s›ra-
da, bölgenin nüfuzlu ailelerinden Hâzinler’in mallar›na el koyan isyanc›lar, aileyi
de bölgeden sürdü. Gittikçe yo¤unlaflan çat›flmalar, Maruniler ile Dürziler aras›nda
patlak verecek fliddetli çat›flmalar›n adeta habercisiydi. Nitekim 1860 y›l› May›s
Ay›’nda Sayda’da iki Dürzi’nin öldürülmesi, uzun sürecek kanl› olaylar›n da fitilini
ateflledi. Dürziler, Ortodokslar da dahil olmak üzere bütün H›ristiyanlara sald›rma-
ya bafllad›lar. Ya¤ma ve sald›r›larda, ünlü Dürzi ailesi Canbulatlar ön safta yer al›-
yordu. Hadiseler esnas›nda birkaç Frans›z Cizvit papaz› da öldürülmüfltü. Geliflme-

ler, bunlarla s›n›rl› kalmad› ve ayn› ay içerisinde Halep’teki Dürziler de H›ristiyan-
lar’a sald›rd›lar. Bu hareket, 1860 Haziran› boyunca geniflleyerek bütün Lübnan’a
yay›ld›. Dürziler, Marunileri öldürüp mallar›n› ya¤mal›yor, Maruniler’in de buna
karfl›l›k vermesi olaylar› daha da içinden ç›k›lmaz hale getiriyordu. Hadiseler en-
gellenemedi ve 9 Temmuz 1860 günü fiam’da da büyük bir ayaklanma patlak ver-
di; bu sefer Müslüman Araplar H›ristiyanlara sald›rmaya bafllam›fllard›. Bütün bu
olaylarda, Amerikan ve Hollanda konsoloslar›n›n yan›nda baz› papazlar ve ço¤un-
lu¤u H›ristiyan olan binlerce insan öldürülmüfl ve H›ristiyanlara ait mekânlar ya¤-
malanm›flt›. Geliflmeler gittikçe kritik bir hâl al›rken, fiam Valisi Ahmet Pafla’n›n al-
d›¤› tedbirler de olaylar› bast›rmada yetersiz kald›. Bunun üzerine, dönemin Os-
manl› Hariciye Naz›r› Keçecizade Fuad Pafla, ayaklanmay› bast›rmak üzere genifl
yetkilerle ve 3 bin askerle Beyrut’a ve oradan da fiam’a gitti. Fuat Pafla, Avrupa
devletlerini müdahale etmekten al›koyabilecek sert tedbirlere baflvurdu: Yap›lan
yarg›lamalar sonucu, olaylarda sorumlu görülen fiam Valisi ve Arabistan Ordusu
Kumandan› Ahmed Pafla baflta olmak üzere, asker ve subaylar ile Dürziler’den olu-
flan 125 kifli idam edildi. Hadiselerde parma¤› veya ihmali olan memur ve siviller
sürgüne gönderildi. Ayr›ca, ya¤malanan bir k›s›m mallar sahiplerine iade edildi ve
H›ristiyanlara tazminat ödendi.
Böylece ayaklanma bast›r›lm›flt› ancak, Fransa, ‹ngiltere ve Ortodokslar›n koru-
yucusu rolünü üstlenen Rusya, Islahat Ferman›’n›n ilan edilmifl olmas›n› da f›rsat
bilerek, olaylara müdahale etmek için haz›rl›k yapmaktayd›. Bu s›rada, Avrupa ka-
muoyu ve bas›n›nda mübala¤al› haberler yay›larak, do¤u H›ristiyanl›¤›n›n büyük
bir tehlike alt›nda oldu¤u iddia edilmekteydi. Nitekim ilk harekete geçen Fransa Dürziler: Dürziler, M›s›r’da
oldu ve A¤ustos 1860’ta 6 bin kiflilik bir kuvveti “Osmanl› Devleti’ne yard›m et- fiiî-Fat›mi hükümdar› Hâkim
Biemrillah’›n ö¤retisine
mek” bahanesiyle Beyrut’a gönderdi. Fransa’n›n bu tavr›, f›rsat bekleyen di¤er dev- ba¤l› olan topluluktur.
letleri de derhal harekete geçirdi ve onlar da Beyrut Liman›’na gemilerini gönder- ‹smini, kurucusu
Muhammed ed-Derezî’den
diler. Sonuçta, 5 Eylül 1860’ta Osmanl› Devleti ve ad› geçen di¤er devletler, Paris’te alm›flt›r. Daha sonra, çeflitli
bir konvansiyon imzalad›lar. Buna göre, bölgede düzeni sa¤lamak amac›yla 12 bin bask›lar nedeniyle M›s›r’dan
kiflilik müflterek bir kuvvet oluflturuluyor ve ayr›ca Beyrut aç›klar›nda görev yap- Suriye’ye göç etmifller,
buradaki da¤l›k alanlara
mak üzere bir donanma gönderiliyordu. 1861 Haziran›’na kadar bölgede kalacak yerleflerek yerli halklar ile
olan bu kuvvete Osmanl› Devleti de yard›mc› olacakt›. kar›flarak bugünkü Dürzi
toplulu¤unu
Suriye’nin yönetiminde Dürziler ile Maruniler aras›nda daha önce sa¤lanan oluflturmufllard›r.
denge bu son olaylarla birlikte yeniden bozuldu. Osmanl› Devleti, Avrupal› dev- Heterodoks özellikler
gösteren Dürzilerin din ve
letlerden, söz konusu düzenin yeniden kurulmas› için bir komisyonun teflkilini is- inan›fllar›nda ‹slamiyet,
tedi. Fuat Pafla baflkanl›¤›nda Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere, Fransa, Avusturya-Ma- H›ristiyanl›k, Mazdeizm ve
putperestli¤in etkileri göze
caristan ve Rusya’n›n içinde yer ald›¤› Avrupa Komisyonu Beyrut’ta çok say›da çarpmaktad›r.
toplant›lar yapt› (Ekim 1860-May›s 1861). Komisyonun bu toplant›larda vard›¤› so-
nuçlar ise, ilgili devletler aras›nda 9 Haziran 1861’de ‹stanbul’da imzalanan ve ar- Maruniler: Marunilerin ismi,
müntesiplerini H›ristiyan
d›ndan bir fermanla yürürlü¤e giren 17 maddelik Lübnan Nizamnamesi adl› bir yapan aziz Mârûn’dan
belgede topland›. Nizamnameye göre; gelmektedir. Maruniler,
ço¤unlukla Lübnan ve
1. Lübnan, ayr› bir sancak (mutasarr›fl›k) olacak ve yönetimine Osmanl› Dev- Suriye’de yaflayan kadim
leti taraf›ndan, bölge d›fl›ndan olmak üzere bir H›ristiyan vali (mutasarr›f) H›ristiyan topluluktur.
atanacakt›. Vali, bütün idari ve mali yetkilere sahip olacakt›. Lübnan’›n iç K›smen Roma-Katolik
kilisesine ba¤l› olduklar›
güveli¤i için yerli kuvvetlerden jandarma teflkilat› kurulacakt›. halde Ortodoks âyini
2. Irk, dil ve din ayr›m› gözetilmeden Lübnan halk›n› oluflturan unsurlardan yaparlar. Arapça
konufltuklar›ndan kutsal
her biri, valinin yan›nda vekil bulunduracakt›. kitaplar›n› da Arapça
3. Lübnan’daki ana mezheplerden (Sünni ve fiii Müslüman, Dürzi, Maruni, Ka- okurlar.
tolik, Ortodoks) ikifler temsilci ile 12 üyeli bir idare meclisi oluflturacakt›r.
Bu meclis, vergilerin tespiti, gelir ve giderlerin denetiminden sorumlu olup

valiye yard›mc› olacakt›.
4. Lübnan, idari olarak 7 kazaya ve bunlar da nahiye ve köylere ayr›lacak, ka-
zalar›n kaymakamlar› vali taraf›ndan tayin edilecekti. Her kazada cemaatle-
rin temsilcilerinden oluflan meclisler teflkil edilecekti.
5. Adli olaylar, istinaf ve temyiz mahkemelerinde görülecek ve ayr›ca adli mec-
SIRA S‹ZDE lislerSIRA
kurulacakt›.
S‹ZDE
6. Toplanan vergiler, mutasarr›fl›¤›n ihtiyaçlar› için kullan›lacak, artan miktar
ise ‹stanbul’a gönderilecekti.
Bir çeflitD Ü“imtiyazl›”
fi Ü N E L ‹ M
yönetimi öngören Lübnan Nizamnamesi gere¤ince, valili¤e
vezirlik rütbesi verilen Ermeni Katolik milletinden Davit Pafla getirilmifltir. Di¤er
S O R U dönemlere göre S O R Lübnan’a
U uzun süreli bar›fl ve istikrar getiren bu nizamname, Os-
manl› Devleti’nin I. Dünya Savafl› sebebiyle Temmuz 1915’te protokolü iptal etme-
sine kadar geçerli
D‹KKAT
olmufltur. Lübnan Nizamnamesi’nin ortaya ç›k›fl›yla sonuçlanan
D‹KKAT
bütün bu geliflmeler, Islahat Ferman›’n›n Osmanl› Devleti’nin içifllerine ve hüküm-
ranl›k haklar›na müdahale etmek için Avrupal› devletler taraf›ndan etkili bir vas›ta
N N
olarak kullan›ld›¤›n› aç›kça göstermektedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Islahat Ferman›’n›n ilan edilmesiyle Suriye ve Lübnan olaylar› aras›nda nas›l bir ba¤lant›
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1 vard›r?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üolaylar›
Suriye-Lübnan NEL‹M
K ‹ T A P K ‹ T A P konusunda daha genifl bilgi için flu kitab› okuyunuz: Haluk Ülman
(1966). 1860-1861 Suriye Buhran›, Ankara.
S O R U S O R U
TELEV‹ZYON SULTAN
T E L E VABDÜLAZ‹Z
‹ZYON VE DÖNEM‹ (1861-1876)
Abdülmecid’in afl›r› yenilikçili¤i, israfç›l›¤› ve avrupâi al›flkanl›klar›n›n aksine mu-
D‹KKAT D‹KKAT
hafazakârl›¤› temsil eden Abdülaziz, veliahtl›¤›nda gösteriflsiz bir hayat sürüyordu.
Bu özellikleri, Abdülaziz’e bir taraftan sevgi ve güven duyulmas›na öte taraftan da
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET kendisinin‹SIRA
Nimparatorlu¤un
T E RS‹ZDE
NET kötü gidifline son verecek kifli olarak görülmesine se-
bep oldu.
Veliaht Abdülaziz, Abdülmecit’in beklenmedik ölümü üzerine, 25 Haziran
1861’de 31 yafl›ndayken tahta ç›kt›. Padiflah›n on befl y›ll›k saltanat›, e¤itim, ulafl›m
ve bay›nd›rl›k alanlar›ndaki geliflmelere ra¤men, iç ayaklanmalar, siyasi çalkant›lar
K ‹ T A P
ve mâli buhranlarla
K ‹ T A P
iç içe geçti. Saltanat›n›n ilk y›llar›nda devletin durumu hiç de
iç aç›c› de¤ildi. Malî s›k›nt› had safhaya vard›¤› gibi, Islahat Ferman›’n›n ve Rus-
ya’n›n geleneksel Panslavizm politikas›n›n etkisiyle Balkanlar’daki H›ristiyan top-
luluklar ayaklanm›flt›. H›ristiyanlar›n a¤›rl›kta oldu¤u Hersek eyaleti ve Karada¤ ç›-
kan ayaklanmalarla kar›fl›kl›k içindeydi. Ayr›ca, Fransa ve Rusya’n›n destekleriyle
S›rbistan, Romanya ve Girit’te de olaylar patlak vermiflti. K›sacas›, Balkanlar adeta
kayn›yordu.
‹NTERNET Kuflkusuz
‹ N T bütün
E R N E T bu geliflmeler, Avrupal› devletlerin müdahalelerini de berabe-
rinde getiriyordu. Öncelikle bu devletleri “rahatlatmak” gerekiyordu. Nitekim, Av-
rupal› büyük devletlerin Tanzimat’›n gelece¤i konusundaki endiflelerini azaltmak
isteyen Padiflah yay›nlad›¤› bir fermanla, Tanzimat’›n yeniliklerini sürdürece¤ini
bildirdi. Devlet yönetiminde en büyük problem olan mâli s›k›nt›y› hafifletmek için
de, memur say›s›n› azalt›p Saraydaki masraflar› k›sarak tasarruf yoluna gitti. Bu ara-
da, 1841’de tedavüle ç›kar›lan ancak de¤eri iyice düflen kâ¤›t paralar (kaime) piya-
sadan toplan›p tedavülden kald›r›ld›. Rüflvet ve yolsuzluklara kar›flanlar cezaland›-
r›ld› ve siyasî mahkûmlar için genel af ç›kar›ld›. Al›nan bu s›k› tedbirler, devletin
mâlî durumunu biraz düzelttiyse de, padiflahl›¤›n›n ilerleyen y›llar›nda saray mas- Abdülaziz (1830-1876):
II. Mahmud’un Pertevniyal
raflar›n›n afl›r›ya kaçmas› ve Avrupa’dan al›nan borçlarla yürütülen yenileflme ça- Valide Sultan’dan olan
balar›, mâli vaziyeti tam bir iflas noktas›na getirdi. Nitekim 1875 y›l›na gelindi¤in- o¤ludur. 7/8 fiubat 1830
gecesi do¤du.
de, Sadrazam Mahmut Nedim Pafla devletin art›k d›fl borçlar›n› ödeyemeyece¤ini fiehzadeli¤inde babas›
ilan etti. taraf›ndan s›k› bir disiplin
Tanzimat döneminde devlet idaresinin a¤›rl›kl› olarak hükümete (Bâb›âli) geç- alt›nda yetifltirildi. Kardefli
Abdülmecid’in saltanat›nda
mifl olmas› nedeniyle, Abdülaziz saltanat›n›n ilk on y›l›nda önemli sorunlarla do¤- ise, veliaht olan Abdülaziz
rudan ilgilenmedi. Bu dönemde, K›br›sl› Mehmet Emin, Yusuf Kâmil, Mütercim oldukça serbest bir hayat
sürmesine ra¤men iyi bir
Rüfldü, Âli ve Fuad Paflalar gibi tecrübeli devlet adamlar› ‹mparatorlu¤un iç ve d›fl e¤itim gördü. Arap dili ve
siyasetini yürüttüler. Ancak, 1871’de Sadrazam ve Hariciye Naz›r› Âli Pafla’n›n ölü- edebiyat› ve dini ilimlerin
yan› s›ra müzik dersleri de
mü ve yerine Mahmut Nedim Pafla’n›n geçmesiyle birlikte padiflah, devlet idaresi- ald›. Güçlü bir yap›ya sahip
ni do¤rudan eline alm›fl ve bu arada istibdat (bask›) emâreleri gösteren bir yöne- olan Abdülaziz, güreflmek,
cirit atmak, avlanmak ve
tim tarz›n› benimsemifltir. Yönetimdeki bu de¤iflimde, Sadarete geçen Mahmut Ne- yüzmek gibi spor dallar›yla
dim Pafla’n›n Tanzimatç› bürokratlar› görevlerinden uzaklaflt›rmas› da etkili olmufl- da ilgilendi. Abdülaziz, bat›
tur. 1872’de Sadrazaml›¤a getirilen Meflrutiyet yanl›s› Midhat Pafla ise, padiflahla ve do¤u kar›fl›m› bir giyim
tarz› olan ve “Aziziye” olarak
uyuflamad›¤›ndan k›sa süre sonra azledilmifltir. Kontrolü tam olarak eline almaya adland›r›lan bir modaya da
çal›flan Abdülaziz, bundan sonra sadrazamlar› ve naz›rlar› s›k s›k de¤ifltirme yolu- öncülük etmifltir. Mevlevi
e¤ilimli olup ney üflerdi.
na gitmifltir ki, bu durum yönetimde birtak›m ciddi aksakl›klar›n yaflanmas›na ne- Çeflitli makamlarda flark›lar
den olmufltur. da besteledi. Alaturka
e¤ilimleri hayli a¤›r basan
bir padiflah idi. Hayâl ve
Abdülaziz Devrindeki Reformlara Genel Bak›fl ortaoyunu ile karakucak
güreflleri gibi geleneksel
Abdülaziz döneminde, bafl gösteren mâli s›k›nt›n›n da en önemli nedenlerinden oyun ve sporlar, zaman›nda
biri olarak pek çok yenilikler yap›lm›flt›r: Saltanat›n›n ilk y›llar›nda, fiubat 1863’te, büyük ra¤bet gördü. Halka
Sultanahmet Meydan›nda ilk Osmanl› sergisi olan Sergi-i Umumi-i Osmâni aç›ld›. yak›n olmas›, toplum
nazar›nda sevilmesini
Ayn› y›l, yerli üretimi canland›rmak ve modernlefltirmek üzere Islah-› Sanayi Ko- sa¤lam›flt›r. O¤ullar›; Yusuf
misyonu kuruldu. Bu do¤rultuda al›nan tedbirler aras›nda, Hazine-i Hassa’dan es- ‹zzeddin, Mahmud
Celaleddin, Mehmed Selim,
nafa düflük faizli kredi verilmesi de vard›. Yine 1863’te, Galata ve Eminönü’yü bir- Abdülmecid (son halife),
lefltiren Yeni Galata Köprüsü hizmete aç›ld›. Bir y›l sonra, 1864’te genel nüfus sa- Mehmed fievket ve Seyfeddin
Efendiler’dir.
y›m› yap›ld›. 1867’deki Avrupa seyahatinden dönüflünde, ‹stanbul’u Avrupal› flehir-
lere benzetebilmek için saray ve köflk yapt›rma ifline giriflti. Ç›ra¤an ve Beylerbeyi
Saraylar› O’nun saltanat›nda infla edildi. Ayn› dönemde saray›n kadrolar› büyük öl-
çüde geniflletildi ve resmi törenler debdebeli bir flekilde yap›lmaya baflland›.
Tersane ve Tophane’nin modernlefltirilmesi, Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar›-
n›n Avrupa’dan al›nan toplarla tahkim edilmesi; Taksim, Gümüflsuyu ve Taflk›flla
k›fllalar›yla, yeni Mekteb-i Harbiye ve Seraskerlik (bugünkü ‹stanbul Üniversitesi)
binalar›n›n infla edilmesi; Feshane’nin geniflletilmesi; Haydarpafla-‹zmit, ‹zmir-Ay-
d›n ve ‹stanbul’u Avrupa’ya ba¤layan demiryollar›n›n yap›m›; telgraf flebekesinin
geniflletilmesi; dünyada ilk metrolardan biri olarak kabul edilen Karaköy-Beyo¤lu
tünelinin aç›lmas›; ilk atl› tramvay›n hizmete sokulmas›; ‹dare-i Aziziye adl› vapur
iflletmesinin kurulmas›; donanman›n yenilenip büyütülerek güçlendirilmesi ve mo-
dern askeri fabrikalar›n kurulmas›, bay›nd›rl›k ve askeri alanlardaki yeniliklerdir.
E¤itim alan›nda yap›lan mühim yenilikler ise flunlard›r: Mekteb-i Sultani (Gala-
tasaray Lisesi), Darülfünün (‹stanbul Üniversitesi), Darülmuallimat (k›z ö¤retmen
okulu), T›bbiye ve Sanayi mektepleri gibi modern okullar›n aç›lmas› ve e¤itim sis-
temini yeniden teflkilatland›rmak üzere Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin kabul
edilmesi (1869).
Devlet yönetiminde, fiûrâ-y› Devlet (1868), Bahriye ve Adliye Nezaretleri kurul-
du. Yabanc›lara uyrukluk ve Osmanl› topraklar›nda mülkiyet hakk› verildi; pasa-
port ve mürur tezkiresi uygulamalar› bafllat›ld›. Ayr›ca 1866’daki büyük kolera sal-
Tünel: Yap›m›na 1871 y›l›nda g›n› ile Hocapafla yang›n› ve ayr›ca binlerce binan›n yanmas›yla neticelenen
bafllanan Galata-Beyo¤lu
Tüneli, çift hat olarak 17 Ocak 1870’deki büyük Beyo¤lu yang›n›, bu dönemin önemli afetleri aras›nda yer al›r.
1875’te hizmete aç›ld›.
Yabanc› sermayesiyle infla
edilmifl olan Tünel, ayn›
Abdülaziz’in M›s›r Seyahati
zamanda dünyan›n ikinci Abdülaziz’in seyahatleri bu alanda ilk ve tek olmas› bak›m›ndan önemlidir. Padiflah›
metrosu olma özelli¤ine ilk seyahate, M›s›r valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n damad› Yusuf Kâmil Pafla ile
sahiptir. Galata-Beyo¤lu
Tüneli, günümüzde de ‹stanbul Seraskerli¤e atanm›fl olan Fuat Pafla teflvik etmifllerdi. M›s›r, özellikle Mehmet Ali Pa-
ulafl›m›na hizmet vermektedir. fla döneminden beri adeta müstakil bir hükümet hâlini almaya bafllam›flt›. Abdülaziz,
Hidiv ‹smail ve Mustafa 3 Nisan 1863’te, zay›flayan otoriteyi ve Osmanl› Devleti’ne ba¤l›l›¤›n› kuvvetlendir-
Faz›l Paflalar: Abdülaziz’in mek amac›yla M›s›r’a bir seyahate ç›kt›. Bu arada, Veliaht Murat, fiehzadeler Abdül-
1863’teki ziyaretinde
padiflah› çok iyi a¤›rlayan ve
hamit ve Reflat Efendiler ile Serasker Fuat Pafla ve bir k›s›m devlet erkân›n› da yan›-
böylece göze giren M›s›r na alm›flt›. Feyz-i Cihad vapuruyla seyahate ç›kan Abdülaziz, M›s›r Valisi ‹smail Pafla
Valisi ‹smail Pafla’ya, 28 ve M›s›rl›lar taraf›ndan ‹skenderiye Liman›’nda büyük bir coflkuyla karfl›land›. ‹stik-
May›s 1866 tarihli bir
fermanla “Hidiv” unvan› bal kayg›s›yla hareket eden Hidiv ‹smail Pafla, gözüne girmek istedi¤i padiflah› se-
verilmifl ve ayr›ca hidivli¤in yahati boyunca çok iyi a¤›rlad›. Bütün bunlardan kibir ve gururu kabaran Abdülaziz
babadan o¤ula geçmesi
sa¤lanm›flt›. Ayn› fermanla, dönüflünde, u¤rad›¤› ‹zmir ve ‹stanbul’da da büyük flenliklerle karfl›land›. Bunun
M›s›r ordusu mevcuduna üzerine padiflah, ‹stanbul halk›ndan askerlik yükümlülü¤ünü bile kald›rd›.
verilen izin 30 bine ç›kar›ld›.
Bununla birlikte, nihai
amac›
SIRA M›s›r’›
S‹ZDEdaha da Abdülaziz’in Avrupa Seyahati
SIRA S‹ZDE
ba¤›ms›z bir hâle getirmek
olan Hidiv ‹smail Pafla’n›n
Abdülaziz, Fransa ‹mparatoru III. Napolyon’un Paris Uluslar aras› sergisine ve ‹ngilte-
donanmay› güçlendirme re Kraliçesi Viktorya’n›n da Londra’ya davetleri üzerine, 21 Haziran 1867 tarihinde de
D Ü fi Ü N EveL ‹Süveyfl
gayretleri M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Avrupa seyahatine ç›kt›. Yan›na, M›s›r ziyaretinde oldu¤u gibi, Veliaht Murad ve Ab-
Kanal›’n›n aç›lmas›ndaki
ba¤›ms›z tav›rlar›, dülhamid Efendileri de alm›flt›. Sultaniye vapuruyla bafllanan bu ziyaret esnas›nda Na-
kendisinin
S O R Uuyar›lmas›na poli, Toulon,S Paris,
O R U Londra, Brüksel, Viyana ve Budapeflte flehirlerini ziyaret eden pa-
neden oldu. ‹smail Pafla’n›n
kardefli Prens Mustafa Faz›l diflah, Rusçuk-Varna (Bulgaristan) üzeriden 7 A¤ustos 1867’de ‹stanbul’a döndü.
Pafla ise, hidivli¤e geçme Abdülaziz’in Avrupa seyahati, baz› aç›lardan önemlidir. Öncelikle, ziyaret Avrupa
D ‹ K K A hayal
konusunda T k›r›kl›¤›na D‹KKAT
u¤rad›¤›ndan, 1867’de kamuoyunda büyük yank› uyand›rm›flt›. Gitti¤i yerlerde, hem aristokrat s›n›ftan hem
M›s›r’› terk ederek Paris’e de halktan büyük ilgi gördü. Ayr›ca, diplomatik aç›dan önemli olan bu ziyaret, Osman-
N N
SIRA S‹ZDE
yerleflti. Burada, SIRA S‹ZDE
Abdülaziz’in muhalifi olup,
l› Devleti’nin Avrupal› devletlerle olan münasebetlerini belli oranda düzeltti¤i gibi Ef-
meflruti bir rejimi isteyen lak-Bo¤dan, S›rbistan ve Girit’teki isyanlar›n sona erdirilip Balkanlar’da genel bar›fl›n
Yeni Osmanl›lar’a kat›ld›¤› sa¤lanmas›nda da etkili oldu. Avrupa ziyareti ayr›ca Abdülaziz’e, yabanc› ülkelere res-
AMAÇLARIMIZ
gibi onlar›n hâmisi de oldu. AMAÇLARIMIZ
mi ziyaret maksad›yla giden ilk ve tek Osmanl› padiflah› unvan›n› da kazand›rm›flt›r.
K ‹ T A P Abdülaziz’inK Avrupa
‹ T A Pseyahati için flu kitab› okuyunuz: Nihat Karaer (2007). Paris, Lodra,
Viyana; Abdülaziz’in Avrupa seyehati, Ankara.
TELEV‹ZYON M›s›r’›nT EDurumu

LEV‹ZYON ve Süveyfl Kanal›’n›n Aç›lmas› (1869)
Mehmet Ali Pafla 1849’da öldü¤ünde M›s›r, siyasî ve iktisadî bak›mlardan imtiyazl›
bir eyalet hâline gelmiflti. M›s›r’da reformlar, o¤lu ‹brahim Pafla ile O’nun o¤ullar›
I. Abbas ve Sait Pafla zamanlar›nda da sürdürüldü. M›s›r bu dönemde, özellikle ‹n-
‹NTERNET giltere’nin ‹siyasî
N T E R Nve
E T ekonomik nüfuzunu gittikçe artt›rd›¤› bir yer konumundayd›.
Bu s›rada Avrupal› devletler M›s›r’a borç veriyor, buray› bir pazar ve hammadde
kayna¤› olarak görüyorlard›. Öte yandan, yap›lan reformlar d›fla borçlanmay› ve
ba¤›ml›l›¤› gittikçe artt›r›yordu. Böyle bir ortamda, daha önce ‹skenderiye’de kon-
solosluk ve cocuklu¤unda Sait Pafla’ya hocal›k yapm›fl olan Ferdinand de Lesseps
baflkanl›¤›ndaki bir Frans›z flirketi, Süveyfl’te bir kanal açma projesini gündeme ge-
tirdi. Yap›lan çal›flmalar sonunda, uluslar aras› Süveyfl Kanal fiirketi kuruldu. ‹ngil-
tere Hindistan’daki sömürgesine giden yol üzerinde olmas› ve ‹ngiliz ç›karlar›na
darbe vuraca¤› gerekçesiyle kanal’›n aç›lmas›na muhalefet etti. Osmanl› Devletinin
merkezi de bu projeye s›cak bakm›yordu. Buna ra¤men, 1854’te sa¤lanan imtiyaz-

la, 1859’da Ferdinand de Lesseps kanal› kaz›lmaya baflland›. On y›l süren bu faali-
yet 1869 y›l›nda tamamland›. Osmanl›-M›s›r tarihi aç›s›ndan oldu¤u kadar dünya
tarihi için de bir dönüm noktas›n› ifade eden bu tarihte, Frans›z-M›s›r sermayesiy-
le yap›lan Süveyfl Kanal› inflaat› bitirilmifl ve hizmete aç›lm›flt› (18 Kas›m 1869). An-
cak Kanal› iflletecek olan flirketin hisselerinin ço¤unlu¤u da Fransa’ya aitti.
Hidiv unvan›n› babadan o¤ula geçecek flekilde almay› baflaran M›s›r Valisi
‹smail Pafla ise, art›k kendini ba¤›ms›z bir hükümdar olarak görmeye bafllad›-
¤›ndan, düzenledi¤i mutantan aç›l›fl törenine Avrupal› hükümdarlar› da davet
etti. Avusturya ‹mparatoru Fransuva Jozef ile Fransa ‹mparatorunun efli Euge-
nie (Öjeni), Prusya veliahd› ve baz› Avrupal› prensler törende haz›r bulunmufl-
lard›.
Hidiv ‹smail Pafla, Âli Pafla’n›n ölümünden sonra, M›s›r’›n imtiyazl› statüsünü ve
kendi iktidar›n› biraz daha kuvvetlendirecek ayr›cal›klar› da alm›flt›. 1873 y›l›nda
ç›kar›lan fermanla, hidivlik eski hidivin en büyük o¤luna veya ye¤enine geçecek,
merkezi yönetime ödenen verginin artt›r›lmas›na karfl›l›k K›z›ldeniz’deki stratejik
Sevâkin ve Musavva limanlar›n›n valilikleri de yine hidivin uhdesinde olacakt›.
Böylece, idarede “ba¤›ms›zl›k” biraz daha pekiflmifl oluyordu. Bu arada, yabanc›
ülke ve bankalarla ekonomik anlaflmalar ve borç anlaflmalar› da yap›labiliyordu.
Yine, Osmanl› hükümetinden onay beklemeden M›s›r ordusu ve donanmas› büyü-
tülebilecekti. Buna mukabil, M›s›r’da sürekli bir Osmanl› müfettifli bulunacakt›. Ko-
numunu böylelikle iyice güçlendiren ‹smail Pafla, bu tarihten sonra M›s›r için bü-
yük bir at›l›m dönemini bafllatt›. Bay›nd›rl›k, sanayi, ziraat ve ticaret alanlar›nda
önemli geliflmeler kaydedildi. Ayr›ca, ‹ngilizlerin de deste¤iyle güneyde Sudan ve
Habeflistan’a do¤ru yay›lma politikas› izlendi. Lâkin bütün bunlar›n masraflar› bü-
yük boyutlara ulaflm›fl ve beraberinde yüklü d›fl borçlar› getirmiflti. Çâre olarak, al›-
nan tedbirler de fayda etmeyince M›s›r hidivi, Süveyfl Kanal fiirketi’ndeki bütün
hisseleri ‹ngilizlere satt›. Böylelikle ‹ngilizler, bölgedeki en büyük rakipleri olan
Frans›zlara karfl› büyük bir avantaj elde etmiflti. Bu süreçte, M›s›r’›n mâli durumu
daha da bozulmufl ve art›k faizler dahi ödenemez duruma gelinmiflti. Sonuçta bir
çözüm yolu bulundu ve daha sonraki Duyûn-› Umûmiye örne¤inde oldu¤u gibi,
Avrupal›lar›n denetiminde oluflturulan bir borç komisyonu, M›s›r’›n gelirlerine el
koyup borç faizlerini ödemeye bafllad›. Maliye ve Bay›nd›rl›k bakanl›klar›na ‹ngi-
liz ve Frans›z uzmanlar›n yerlefltirilmesiyle de M›s›r’›n mâli ve idari kontrolü tama-
men yabanc›lar›n eline geçmifl oldu. Yap›lan bask›lar sonucu SIRA ‹smail S‹ZDE
Pafla hidivlik- SIRA S‹ZDE
ten indirildi, ancak ondan sonra yerine geçen Tevfik Pafla zaman›nda da M›s›r’›n
mâli durumu düzelmedi. Nihayetinde ‹ngilizler, güvenli¤ine çok de¤er verdikleri
Hindistan yolu üzerindeki M›s›r’› 1882’de iflgal edecek ve do¤rudan kendi yöne-
timlerine alacakt›r. Böylelikle, Avrupal›lar taraf›ndan paylafl›lamayan Süveyfl Kana-
S O R U S O R U
l› da ‹ngilizlerin kontrolüne geçmifl oldu.
Süveyfl Kanal› ve ‹ngiltere: Akdeniz’de Port Said’den K›z›ldeniz’in ucundaki

D ‹ K K ASüveyfl
T liman›- D‹KKAT
na kadar uzanan kanal›n uzunlu¤u, 162,5 km. dir. Kanal›n aç›lmas›, Hac yolunu k›saltt›¤›
gibi, dünya ticareti için de bir dönüm noktas›yd›. Zira kanal sayesinde, Akdeniz ile K›z›l-
N N
deniz ve Hint Okyanusu, dolay›s›yla Uzakdo¤u birbirine en k›sa yoldan ba¤lanm›fl oluyor-
du. Bu noktada, Uzakdo¤udaki sömürgelerine ulaflan yolun güvenli¤ine büyük önem veren
‹ngiltere, 1882’de M›s›r’› iflgal ederek kanal›n kontrolünü eline geçirmifltir.
S›rbistan-Karada¤ ve Hersek Olaylar›

Frans›z ‹htilâli’nin getirdi¤i milliyetçilik ak›m›yla Osmanl› Devleti’nde bafl gösteren
ilk ayaklanma 1804 y›l›nda S›rplar taraf›ndan gerçeklefltirilmiflti. Ruslar’la yap›lan
savafllar sonucunda imzalanan Bükrefl (1812), Akkerman (1826) ve Edirne (1829)
Antlaflmalar›’yla, S›rplar’a k›smî özerklik getiren baz› ayr›cal›klar verilmiflti. Ancak
bu durum, S›rplar’›n ba¤›ms›zl›k yolundaki faaliyetlerini daha da artt›rd›. 1848 ihti-
lalleri de S›rp milliyetçili¤ini canland›rd›. K›r›m Savafl› sonunda imzalanan Paris An-
laflmas› ise, S›rbistan’a o ana kadar sa¤lanan ayr›cal›klar› teyit etmekte ve Avrupa-
l› devletlerin garantisi alt›na almaktayd›. Bu ortamda Rusya, Ortodoks ve Slav bir-
li¤i üzerine temellendirdi¤i Panislavizm politikas›n›, Paris Anlaflmas›’ndan sonra da
Balkan topraklar› üzerinde uygulamaya devam etmifltir. Panislavizm politikas›n›n
ana hedeflerinden biri de, flüphesiz S›rplar ve yaflad›klar› co¤rafya idi.
1858 y›l› sonuna gelindi¤inde S›rp Meclisi, S›rbistan Prensli¤i’ne babadan o¤u-
la geçmek üzere Milofl Obrenoviç’i seçmiflti. Milofl, 1860 Eylülü’nde yerini o¤lu Mi-
hailo Obrenoviç’e b›rakmak istedi¤inde, Osmanl› hükümeti bunu kabul etmedi ve
iki taraf aras›nda gerginlik yaflanmaya baflland›. Söz konusu gerginlik, k›sa süre
sonra toplumsal çat›flmay› da beraberinde getirecektir. Nitekim, 16 Haziran 1862’de
Belgrat’ta bir S›rp’›n Osmanl› askeri taraf›ndan öldürülmesi, ciddi olaylar›n ateflle-
yicisi oldu. Islahat Ferman›’n›n getirdi¤i gerginlikler de buna eklenince, flehirdeki
Müslümanlarla S›rplar birbirlerine sald›rmaya bafllad›lar. Geliflmeler üzerine -Paris
Anlaflmas› gere¤ince- konuya müdahil olan büyük devletlerden ‹ngiltere ve Avus-
turya Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer al›rken Rusya, Fransa ve Prusya ise S›rplar›
desteklediler. Neticede, taraflar aras›nda ‹stanbul’da çok say›da toplant› yap›ld› ve
8 Eylül 1862’de bir protokol imzaland›. Buna göre, Osmanl› Devleti Belgrat’›n dört
kap›s› ve ayr›ca S›rbistan’daki pek çok kaleden askerlerini çekiyor, güvenli¤i için
sadece üç kalenin içinde asker bulundurabiliyordu. Böylece, Osmanl› Devleti’nin
S›rbistan’daki varl›¤› ve hâkimiyeti, nominal (ismen) denilebilecek bir seviyeye in-
dirilmifl oluyordu. Protokol gere¤ince, Osmanl› Devleti 1867’de buradaki tüm ka-
lelerden çekilince, S›rplar -protokole ayk›r› olarak- tam ba¤›ms›zl›k için yo¤un bir
silahlanmaya giriflti. S›rp Meclisi 1869’da kabul etti¤i bir anayasa ile, Obrenoviç ai-
lesini S›rbistan’› yöneten hanedan olarak ilan etti¤inde, Osmanl› Devleti durumu
kabullenmekten baflka bir fley yapamad›.
Balkanlar’da kar›fl›kl›klar›n sürdü¤ü s›ralarda, Prens Vladiko Danilo’nun bafl›n-
da bulundu¤u Karada¤ Prensli¤i’nde de çat›flmalar zuhur etmiflti. Çok da¤l›k ve
kontrolü zor bir co¤rafyada bulunan Karada¤’›n sert mizaçl› halk› da, t›pk› S›rplar
gibi Slav ve koyu Ortodoks idi. Bu yüzden de Ruslar›n Panislavizm siyasetinden ve
S›rplar›n ba¤›ms›zl›¤a do¤ru giden durumlar›ndan do¤rudan etkileniyorlard›. Kara-
S›rplar ve Karada¤l›lar: da¤ Prensi Danilo’nun ba¤›ms›z tav›rlar› sonucu 1852’de meydana gelen kar›fl›kl›k-
Balkanlar›n Slav ve Ortodoks
kavimleri olan S›rplar ve lar, Karada¤l›lar›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. Rusya’n›n himayesindeki Danilo, K›-
Karada¤l›lar, Bizans r›m Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti’ne karfl› ayakland›¤› gibi 1857’de de tek taraf-
gelene¤inin bir devam›
olarak 19. yüzy›l›n bafllar›na
l› olarak ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmiflti. Yap›lan askeri harekât, sonuçta Avrupa devlet-
kadar Fener-Rum lerinin müdahalesini getirmifl ve Aral›k 1858’de, özerkli¤i öngören eski statüko ka-
Patrikhanesi’ne ba¤l› bul edilmiflti. Ancak, Ruslar›n yönlendirmesiyle hareket eden Karada¤ prensi, bun-
kalm›fllard›r. Ruslar›n yo¤un
panislavizm dan sonra da ba¤›ms›zl›k faaliyetlerini sürdürdü. Bu geliflmelerden, Hersek’teki
propagandas›na maruz Slav kökenli H›ristiyanlar da etkilendi¤inden Karada¤l›lar’la birlikte hareket ediyor-
kalan bu iki millet, 1878
Berlin Antlaflmas›’yla lard›. Danilo’nun A¤ustos 1860’ta öldürülmesiyle yerine geçen ye¤eni Nikola da
birlikte ba¤›ms›z birer devlet ayn› siyaseti takip etti. Karada¤l› çeteler, bu dönemde Hersek’teki Müslümanlara
olmufllard›r.
da sald›rd›lar. Kar›fl›kl›klar›n artarak devam etmesi üzerine, Ömer Lütfi Pafla bütün
Karada¤’› iflgal etti. Ço¤u zaman oldu¤u gibi, Avrupal› devletler vakit kaybet-
meksizin araya girdiler. 31 A¤ustos 1862’de imzalanan anlaflmaya göre, Hersek-
li isyanc›lara destek vermemesi karfl›l›¤›nda Karada¤’›n önceki s›n›rlar› ve muh-
tariyeti bir kez daha teyit edildi. Karada¤’›n bu statüsü, 1875’teki Balkan ayak-
lanmalar›na kadar devam etti. Bu aflamadan sonra uzun bir müddet sükûnet
içinde kalan Bosna-Hersek’te ise, Topal Osman Pafla’n›n valili¤i s›ras›nda mü-
him reformlar gerçeklefltirildi.
Eflak ve Bo¤dan’›n Birleflmesi (Romanya Birli¤i)

K›r›m Savafl›’nda Rusya, Eflak bölgesini iflgal ettiyse de Paris Bar›fl Antlaflmas›’yla
buray› boflaltmak zorunda kalm›flt›. Böylece Eflak, Avrupal› devletlerin teminat›yla
yeniden Osmanl› egemenli¤ine girmifl oluyordu. Ayn› antlaflmayla Tuna Nehri’nin
uluslar aras› bir statü kazanmas›, Eflak’›n tam anlam›yla Avrupa’ya aç›lmas›n› sa¤-
lad›. Bu s›rada, bölgeyi nüfuz alan› olarak gören Fransa’n›n etkisiyle, Eflak’ta Latin
dili ve kültürü yay›lmaya bafllam›fl ve ortaya ç›kan milli uyan›fl neticesinde bölge,
Bo¤dan ile birleflme yollar›n› aramaya bafllam›flt›. Ayn› durum Bo¤dan için de ge-
çerliydi. Neticede, Fransa’n›n da deste¤iyle, Osmanl›lar›n Memleketeyn dedikleri Memleketeyn: Karpat
Eflak ve Bo¤dan, 1858’de birleflmeye karar verdi. Osmanl› Devleti’nin yüksek hâ- Da¤lar› ile Tuna Nehri
aras›nda yer alan Eflak,
kimiyetini kabul eden Eflak ve Bo¤dan Prenslikleri, fiubat 1859’da Prens Aleksandr Osmanl›lar›n bugünkü
Jan Kuza’y› baflkan seçti. Böylece her iki beylik de tek bir voyvodan›n yönetimin- Romanya topraklar›na
verdikleri isimdir. Bo¤dan
de birleflmifl oluyordu. Bu ise, ba¤›ms›z Romanya’n›n do¤uflunun ilk ad›m› demek- ad› ise, bugünkü Moldavya
ti. Osmanl› Devleti de, bu fiili durumu kabullenmek zorunda kald›. Nitekim Sultan için kullan›l›rd›. Her iki bölge
için, “iki memleket”
Abdülmecid, Eylül 1859’da Kuza’y› Eflak ve Bo¤dan’›n tek reisi olarak tan›d›. Fran- anlam›nda Memleketeyn
sa’n›n deste¤iyle hareket eden Kuza, iki taraf›n meclisini de tek bir meclis halinde tâbiri kullan›l›rd›.
birlefltirdi. 28 Haziran 1864’te Avrupa büyük devletleri ve Rusya ile imzalanan ‹stan-
bul Protokolü ile de, Osmanl› Devleti’nin hakimiyeti alt›ndaki Eflak ve Bo¤dan Bey-
li¤i’nin tek bir prens, milli meclis ve senato taraf›ndan yönetilmesi kabul edildi.
Kuza’n›n zaman›nda Romen milli birli¤inin tamamlanmas›na çal›fl›lm›fl, böylece
ba¤›ms›z Romanya devletinin temelleri at›lm›flt›r. Bu dönemde Yunan manast›rlar›-
n›n mallar›na el konarak Fener Patrikhanesi’nden ba¤›ms›z Romanya kilisesi kurul-
du. Romanya Rusya’n›n nüfuzundan da kurtar›lm›flt›. Osmanl› Devleti ise, Fransa’n›n
sürekli deste¤ine karfl›l›k Romanya prensinin itibar›n› zay›flatmaya çal›fl›yordu.
1866’da siyasi, ekonomik ve sosyal bask›lar neticesi prensli¤i b›rakmas›ndan sonra,
fiubat 1866’da Kuza’n›n yerine Alman Hohenzollern hanedan›na mensup I. Karol
geçti. Osmanl› Devleti’nin karfl› ç›kmas›na ra¤men Fransa’n›n deste¤iyle prens ol-
mufltu. Karol, Sultan Abdülaziz’i de resmen ziyarete gelmifl ve Dolmabahçe Sara-
y›’nda padiflah ile görüflmüfltü. Burada kendisine resmen Memleketeyn voyvodal›¤› Megalo idea: Büyük
tevcih edildi. Böylece, Eflak ve Bo¤dan’dan oluflan Romanya Prensli¤i, monarfli reji- Yunanistan’› kurmak ve
‹stanbul’u da buraya dâhil
mine dönüfltürüldü¤ü gibi özerk bir prenslik hâline de getirilmifltir. edip Bizans ‹mparatorlu¤u’nu
yeniden canland›rmak
idealine verilen isimdir.
Girit ‹syan› ve Sonuçlar› (1866-1869) Yunanistan’›n 1829 Edirne
Antlaflmas›’yla ba¤›ms›zl›¤›n›
Girit, 1829’da ba¤›ms›z olan Yunanistan’›n k›flk›rtmalar› sonucu büyük bir isyana kazanmas›, bu noktada ilk
do¤ru gitmekteydi. 1830-1840 y›llar› aras›nda, M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n yö- mühim ad›m› oluflturmufltur.
Bilahare, Avrupal› büyük
netimine verilen Girit’te sonraki dönemlerde de kanl› olaylar ve ayaklanmalar mey- devletlerin deste¤iyle ve
ço¤unlukla savaflmadan
dana geldi. 1864 y›l›nda Yedi Ada’n›n Yunanistan’a verilmesi ise, megalo idea ha- topraklar›n› geniflleten
yallerini tekrar alevlendirmiflti. Islahat Ferman›’yla birlikte bafllayan sürece Yuna- Yunanistan, Girit’in de
kendisine kat›lmas› için
nistan’›n sürekli teflvik ve tahrikleri de eklenince, Girit’te genifl ölçekli bir ayaklan- yo¤un bir çaba sarf etmifltir.
ma ç›kt›. Amaç, aday› Osmanl› Devleti’nden kopararak Yunanistan’a ilhak etmek- Yunanistan, Girit’te patlak
veren ayaklanmalarda bafll›ca
ti. Giritliler, 14 May›s 1866’da Osmanl› valisinden vergilerin hafifletilmesini, liman- k›flk›rt›c› devlet olmufltur.
lar aç›lmas›n› ve mekteplerin düzenlenmesini içeren baz› isteklerde bulundular.

Girit valisi, adadaki Müslüman halk› korumak için askeri tedbirler al›nca da isyan
patlak verdi. ‹syanc›lar, kendi kendilerine geçici bir hükümet de kurarak 2 Eylül
1866’da Girit’in Yunanistan’a ilhak edildi¤ini ilan ettiler. Bu s›rada, Avrupa ve Yu-
nan kamuoyu da bas›n yoluyla tahrik edilmeye bafllanm›flt›. Ancak, isyan› bast›r-
maya memur edilen Ömer Pafla’n›n askeri tedbirleri ifle yaram›fl ve adada sükûnet
sa¤lanm›flt›.
Geliflmelerden ümidini kesmeyen Yunanistan, isyanc›lara yard›mc› olmak üze-
re adaya gönüllüler, erzak ve cephane göndermeye devam ediyordu. Böylece, ye-
niden alevlenen ve gittikçe geniflleyen isyan, özellikle Fransa ve Rusya’n›n Osman-
l› Devleti’nin içifllerine müdahale etmesi için de uygun bir f›rsat yaratm›flt›. Bu iki
devlet, adan›n Yunanistan’a terk edilmesini bu olmazsa adaya özerklik verilmesini
teklif etmifllerdi. Sonuçta, Padiflah Abdülaziz, Sadrazam Âli Pafla’y› 2 Ekim 1867’de
yeni düzenlemeler yapmak üzere Girit’e gönderdi. Akabinde, 4 Ocak 1868’de ada-
daki H›ristiyan halk›n yarar›na bir nizamname neflredildi. Ayn› zamanda genel af
ilan edilerek, isyanc›lar›n temsilcilerinden gelen istekler de kabul edilmiflti. Buna
göre, baflta vergilerin geçici olarak affedilmesi, H›ristiyanlar›n bedel-i askeri verme-
mesi, meclislerin teflkil edilmek suretiyle yönetimin halk› da içine alacak flekilde
yeniden düzenlenmesi gibi pek çok tedbir al›nd›. Ancak huzursuzluk bir türlü so-
na ermiyor ve Yunanistan silahlanarak isyanc›lara destek vermeye devam ediyor-
du. Bu s›rada, Osmanl› hükümetinin Aral›k 1868’de Yunanistan’a verdi¤i nota üze-
rine, Avrupal› devletler araya girerek, Ocak 1869’da Paris’te bir konferans›n toplan-
mas›n› sa¤lad›. Avrupal› devletler ayr›ca Yunanistan’a fliddetli bir ihtarname gön-
dermifllerdi. Durumun ciddiyetini anlayan Yunanistan, Osmanl› hükümetinin iste-
¤ini kabul etmifl ve böylece savafl da önlenmiflti.
Haz›rlanan Girit Nizamnamesi’ne göre, Girit Vilayeti sancaklara ve kazalara
taksim ediliyor, bunlar›n idarecileri ise nüfus ço¤unlu¤una göre H›ristiyan veya
Müslümanlardan seçiliyordu. Ayr›ca, yönetimde görev almak üzere Müslüman ve
N
H›ristiyan üyelerden oluflan vilayet, sancak ve kaza idare meclisleri ile umumi
meclis teflkil ediliyordu. Görüldü¤ü üzere, Girit Nizamnamesi’yle Müslüman ve H›-
ristiyan halk›n karfl›l›kl› haklar›n›n korunmas›n› öngören bir idari düzen tesis edil-
miflti. Bununla birlikte kar›fl›kl›klar sonraki y›llarda da devam etti.
MAKALE Girit konusunda

M A K flu
A L Emakaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1996). “Girit”, D‹A, ‹stanbul, XIV,
s. 85-93.
Karadeniz’in Tarafs›zl›¤›n›n Kald›r›lmas› (1871)

K›r›m Savafl› sonunda 1856’da imzalanan Paris Bar›fl Antlaflmas›yla, Karadeniz’in
tarafs›zlaflt›r›lmas›, donanma ve silahlardan ar›nd›r›lmas›, bununla birlikte sadece
ticaret gemilerine aç›k tutulmas› sa¤lanm›flt›. Bu durum, özellikle Rusya ve Osman-
l› Devleti’nin egemenlik haklar›n› s›n›rlamaktayd›. Nitekim, Fransa’n›n Almanya’ya
karfl› ald›¤› büyük yenilgiden sonra Rusya, 31 Ekim 1870’te Paris Antlaflmas›’n›n
Karadeniz ile ilgili hükümlerinin geçersiz oldu¤unu ilan etti.
Rusya’n›n deste¤ini sa¤lamak ve Fransa’y› yaln›z b›rakmak isteyen Prusya Bafl-
bakan› Bismark’›n giriflimiyle de, 17 Ocak 1871 tarihinde Londra’da uluslar aras› bir
konferans topland›. Burada, Paris Antlaflmas›’n›n Karadeniz’e iliflkin maddelerinin
kald›r›lmas› benimsenmifltir. Böylece, 1841 tarihli Bo¤azlar Sözleflmesi hükümleri-
ne dönülerek, Bo¤azlar’›n bar›fl zaman›nda savafl gemilerine kapal›l›¤› ilkesi kabul
edildi¤i gibi, Karadeniz için getirilmifl olan di¤er k›s›tlamalar da kald›r›ld›. Yeni du-
ruma göre, Rusya Karadeniz’de donanma bulundurabilecek ve Karadeniz’deki kale-

lerini de tahkim edebilecekti. Böylece Rusya, K›r›m Savafl› ve Paris Antlaflmas›’ndan
sonra çok önemli bir diplomatik zafer elde etmifltir. Öte yandan,SIRA
bu S‹ZDE
düzenleme, gü- SIRA S‹ZDE
neye s›cak denizlere inmek isteyen Ruslar’›n Osmanl› Devleti üzerindeki emellerini
gerçeklefltirmek için önemli bir engeli de ortadan kald›rm›fl oluyordu. Buna karfl›l›k,
Osmanl› Devleti ise, bar›fl zaman›nda Bo¤azlar› dost ülke savafl gemilerine açacakt›.
‹ngilizler’e gelince, onlar da Osmanl› Devleti’ne karfl› tek tarafl› bir Rus hareketini
S O R U S O R U
uluslar aras› bir antlaflmaya ba¤lamak suretiyle, önlemifl oluyordu.
Karadeniz ve Rusya: Bir “iç deniz” olan Karadeniz, ancak ‹stanbul ve DÇanakkale
‹KKAT Bo¤azlar› D‹KKAT
sayesinde Akdeniz ile ba¤lant› kurma imkân›na sahiptir. Bu durum, Karadeniz’de genifl k›y›-
s› bulunan Rusya için hayati önem tafl›m›flt›r. Zira, büyük hedefler peflinde koflan Rusya, ge-
N N
leneksel Panislavizm ve Akdeniz’e inme siyasetiyle nüfuz ve hâkimiyetini geniflletmeye çal›fl-
m›flt›r. Bo¤azlara hâkim olan Osmanl› Devleti ise, Rusya’n›n bu hedefi önünde en büyük en-
geli oluflturmufltur. Bu nedenle de Rusya ile birçok kez savaflmak zorunda kalm›flt›r.
D›fl Politikada De¤iflim: Osmanl›-Rus Yak›nlaflmas›

1871’de Sadrazam Âli Pafla’n›n ölümü, Sultan Abdülaziz’in ülke K ‹ yönetiminde
T A P bas- K ‹ T A P
k›c› bir tav›r tak›nmas›nda oldu¤u kadar, Osmanl› Devleti’nin d›fl politikas›n›n yön
de¤ifltirmesinde de etkili olmufltur. Zira Tanzimat döneminin iki önemli ismi olan
Âli ve Fuat Paflalar, ‹ngiliz ve Frans›z yanl›s› politikalar izlemifller,
T E L E buna
V ‹ Z Y O Nkarfl›l›k sö- TELEV‹ZYON
zü edilen devletlerin ‹stanbul elçileri taraf›ndan destek görmüfllerdi. Ancak, Âli Pa-
fla’n›n ölümü ve yerine padiflah taraf›ndan desteklenen Mahmut Nedim Pafla’n›n
sadrazam olmas›, d›fl politikada rotan›n Rusya’ya çevrilmesine neden olmufltur.
Mahmut Nedim Pafla menfaatperest ve iktidar merakl›s› bir flahsiyetti, padiflaha
yaklaflarak çeflitli yollarla gözüne girmiflti. O’nun döneminde Tanzimatç› bürokrat-
lar h›zla görevlerinden uzaklaflt›r›ld›. Örne¤in, Âli ve Fuat Paflalar’›n adamlar› olan
Adliye Naz›r› fiirvanizade Rüfldü ile Serasker Hüseyin Avni Paflalar azledildi¤i gibi
bir de sürgüne gönderilmifllerdi. Mahmut Nedim Pafla, Abdülaziz’i bask›c› yönetim
kurmak için teflvik etmekten baflka, padiflah›n kibir ve gururunu da tahrik etmifltir.
Mahmud Nedim Pafla’n›n bürokraside meydana getirdi¤i sars›nt› düzeni alt üst et-
ti. Bu arada Padiflah’›n, devlet adamlar›n› kendi taraf›na çekebilmek için maafllar›-
na yüksek zamlar yapmas› ve di¤er icraatlar›, israf› körükledi¤i gibi maliyenin ifla-
s›nda da etkili oldu.
Mahmut Nedim Pafla d›fl politikada aç›k bir Rus tatarfar›yd›. Sadrazam olmas›yla
uluslar aras› dengelerde Rusya birinci derecede gözetilen ülke konumuna gelmifltir.
Asl›nda bu durumda Avrupa devletlerinin de pay› vard›. 1856’dan beri Rusya karfl›-
s›nda kurulan dengeyi art›k pek gözetmiyorlard›. Öte taraftan Rusya 1871’de Kara-
deniz’de donanma bulundurma ve buradaki kalelerini tahkim etme hakk›n› elde et-
mek suretiyle bölgedeki konumunu iyice güçlendirdi¤inde Avrupal›lar nerede ise
tepkisiz kald›. Bu flartlar alt›nda, Rusya’n›n Osmanl› hükümeti üzerinde nüfuz sa¤-
lamas›nda, ‹stanbul’da uzun y›llar sefirlik yapan (1864-1877) Kont ‹gnatiyef’in de
önemli bir pay› vard›. ‹gnatiyef, Rusya’n›n geleneksel Panislavizm politikas›n› her
f›rsatta teflvik ediyor ve destekliyordu. Bununla birlikte, Osmanl› d›fl politikas›n›n
Rusya’ya yönelmesini Mahmut Nedim Pafla üzerindeki flahsi nüfuzu ile sa¤lad›. Öy-
le ki, Pafla’n›n lâkab›, Rus taraftarl›¤›ndan dolay› art›k “Nedimof” olmufltu.
Abdülaziz döneminde Osmanl› Devleti’nin Rusya ile yak›nlaflmas›n› sa¤layan

SIRA S‹ZDE geliflmeler SIRA S‹ZDE
nelerdir? 2
S O R U S O R U
Yemen Olaylar›
Kanuni Sultan Süleyman zaman›nda kesin olarak Osmanl› hâkimiyetine giren Ye-
men, Hint Okyanusu’nda Portekizlilerle yap›lan mücadelelerde önemli bir üs ola-
rak görülmüfl ve Yemen Eyaleti ad› alt›nda teflkilatland›r›lm›flt›r. Ancak, 1630’lardan
19. yüzy›l›n ortalar›na kadar San’a ve Kuzey Yemen’i Zeydî imamlar› kontrol etti-
ler. Nitekim, II. Meflrutiyet y›llar›na kadar devam eden dönem, Osmanl› Devleti’nin
bu imamlarla iliflkileri ve zaman zaman da meydana gelen karmafla ve isyanlarla
flekillenmifltir.
19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Osmanl› Devleti merkezî nüfuzunu Yemen ‘de de
tesis etmek istedi¤inde, yerel güçler ile aras›nda otorite ve hâkimiyet mücadelesi
yeniden alevlendi. 1840 l› y›llardan itibaren Asir bölgesinde idareyi tesis eden Os-
manl› Devleti 1862 y›l›nda Yemen valili¤ine Bonapart Mustafa Pafla’y› tayin etti.
Ancak tedbirsiz hareket eden Mustafa Pafla, kuvvetleriyle birlikte yerli bedevî kuv-
vetler taraf›ndan pusuya düflürülüp öldürüldü. Bununla birlikte, Gazi Ahmed Muh-
tar Pafla 1872’de idari merkez olan San’a’y› da al›p Yemen’de merkezî idarenin gü-
cünü hisettirdi ve bölge yeniden teflkilatland›r›ld›. Bundan sonraki dönemde mey-
dana gelen isyanlara ra¤men, Yemen’deki Osmanl› hâkimiyeti I. Dünya Savafl›’n›n
sonuna kadar devam etti.
Midhat Pafla’n›n Ba¤dat Valili¤i ve Ahsa Seferi (1871)

As›l ad› Ahmed fiefik olan Midhat Pafla, özellikle Abdülaziz dönemindeki siyasi ge-
liflmelerde son derece önemli bir isimdir. Çok baflar›l› bir bürokrat ve idareci oldu-
¤u kadar, 1876’da Meflrutiyet’in birinci kez ilan›n›nda önemli rol oynam›flt›r.
1864-1866 y›llar›nda Tuna (Bulgaristan) valili¤i yapan Midhat Pafla, burada ger-
çeklefltirdi¤i idari, askeri ve bay›nd›rl›k faaliyetleriyle baflar›l› bir yönetim ortaya
koydu. Midhat Pafla’n›n 6. Ordu kumandanl›¤›yla birlikte yapt›¤› Ba¤dat valili¤i
(1869-1872) ise, Osmanl› Arap vilayetleri aç›s›ndan bir dönüm noktas›n› ifade eder.
Zira, Midhat Pafla valili¤i boyunca Irak’ta gerçeklefltirdi¤i reformlarla, bu bölgeleri
Osmanl› merkezi idaresine s›k› ba¤larla ba¤lad›¤› gibi, bölgenin pek çok aç›dan
modernleflmesini de sa¤lad›. 1864 tarihli yeni Vilayetler Nizamnamesi’nin Ba¤dat,
Basra ve Musul’da uygulanmas›; ihtisap vergisinin kald›r›l›p öflür vergisinin konul-
mas›; kur’a usulüyle bölgeden asker celbedilmesi; devlete vergi vermeyen bedevi
afliretlerin askeri harekâtlarla itaat alt›na al›nmas›; bofl devlet arazilerinin halka da-
¤›t›lmas›; Dicle nehri ve Basra Körfezi’nde gemi iflletmek üzere vapur flirketlerinin
kurulmas›; Basra tersanesinin ›slah edilmesi; Zevra ad›yla vilayet resmi gazetesinin
ç›kar›lmas›; Ba¤dat’ta hastane, ›slahhane ve tramvay›n kurulmas› gibi önemli yeni-
likler ve reformlar, hep O’nun zaman›nda yap›lm›flt›r.
Midhat Pafla’n›n Ba¤dat valili¤i s›ras›nda Osmanl› hükümeti, Suud ailesinden
Abdullah b. Faysal’› Riyad Kaymakaml›¤›’na getirmiflti. Ancak, bir süre sonra özel-
likle bölgedeki geleneksel idarecilik konusunda (Emirlik) Suud ailesi içinde mey-
dana gelen iç çekiflmeler, Abdullah’›n kaymakaml›¤›n› tehlikeye düflürdü. Kardefl
Suud b. Faysal kendisine karfl› harekete geçince; o da Ba¤dat vilayetine müracaat
ile yad›m istedi. Ba¤dat valisinin talebi üzerine Osmanl› hükümeti, Necid (Ahsa)
sahillerinde devlet gücünün hissettirilip merkeziyetçi yap›n›n güçlendirilmesi için
bölgeye do¤rudan müdahale etme karar› verdi. Nitekim 1871 y›l›nda yap›lan Ahsa
askeri seferi sonucunda, bölgede devlet gücü ve otoritesi kesin bir flekilde sa¤lan-
d›. Ayr›ca, idari olarak Lahsa (Ahsa), Katif, Katar ve Necid birlefltirilmek suretiyle
Necid Mutasarr›fl›¤› kuruldu ve Basra’ya ba¤land›. K›sa bir süre önce Kuveyt de
S O R U S O R U
8. Ünite -Buhranlar, Islahatlar ve D›fl Müdahaleler Dönemi (1856-1876)

D‹KKAT D‹KKAT
171
Ba¤dat’a ba¤lanm›flt›. Böylece, bölgeyi uzun süredir kontrol alt›nda tutan Suud ai-
N N
lesinin nüfuzu büyük ölçüde k›r›lm›fl oldu. Midhat Pafla, Basra Körfezi’ndeki ‹ngi-
liz nüfuzuna karfl›n Bahreyn hâkimi ile bir üs (kömür deposu) anlaflmas› da yapt›.
Bütün bu icraatlar ile devletin Irak vilayetleri, Arabistan Yar›madas› ve Basra Kör-
fezi’ndeki nüfuz ve hâkimiyeti üst seviyelere ç›kt›.
Vehhabi hareketi ve Ahsa Seferi için flu kitab› okuyunuz: Zekeriya Kurflun,
K ‹ T A (1998).
P Necid K ‹ T A P
ve Ahsa’da Osmanl› Hâkimiyeti, Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Ç›k›fl›,
TTK, Ankara
Doksanüç Harbi’nin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas›
Avrupa’da meydana gelen siyasi geliflmeler ve bilhassa Fransa’n›n Almanya karfl›-
s›nda yenilgiye u¤ramas› sonras›nda Rusya’n›n Paris Anlaflmas›’n›n kendisini ba¤-
layan hükümlerini tan›mad›¤›n› ilân etmesi (1871), Rus tehlikesini‹ N T Eyeniden
RNET gün yü- ‹NTERNET
züne ç›kard›. Rusya bu dönemde, Balkan milletleri üzerindeki Panislavizm k›flk›rt-
malar›n› iyice artt›rd›.
19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Balkanlar›n Bosna-Hersek bölgesinde bir dizi köy-
lü isyanlar› ç›km›flt›. Bu isyanlar, ço¤u kere Rusya-Avusturya devletlerinin k›flk›rt-
malar› sonucunda özellikle Hersek’te yaflayan H›ristiyan köylülerin büyük toprak
sahiplerine karfl› ayaklanmas›yla meydana geldi. Özellikle, Abdülaziz’in saltanat
y›llar›n›n sonlar›nda Panislavizm do¤rultusunda hareket eden Rus elçisi ‹gnati-
yef’in casuslar›, Ortodoks Slavlar› hem Osmanl› idaresine hem de Avusturya-Maca-
ristan’a karfl› ayakland›rmaktayd›. Bu dönemde, Avusturya-Macaristan’daki Macar
unsurlar da Slavlar› desteklemekteydi.
Hersek isyan›, 1874 y›l›nda kurak geçen hasat mevsiminden sonra, mültezimle-
rin ziraat ve hayvan vergilerini tahsil etmek istemesiyle bafllad›. Ayaklanma, birkaç
küçük H›ristiyan köyünde bafllad›. Köylüler, vergi tahsildarlar›na sald›r›nca da as-
keri tedbirler al›nd›. Olaylarda Müslüman ve H›ristiyanlar’dan ölenler olmas›na
ra¤men, Avrupa kamuoyunda H›ristiyanlar›n katledilmekte oldu¤una dair haberler
yay›lmaya bafllad›. Afla¤›da görülece¤i üzere, 1875’te patlak veren bu isyan, za-
manla milletleraras› siyasi bir nitelik kazand›¤› gibi büyük devletlerin müdahalele-
rine de yol açt›.
‹syanc›lar, Karada¤ ve Avusturya’dan silah ve cephane sa¤layarak baz› bölgele-
ri ele geçirerek Temmuz 1875’den itibaren de Müslüman köylerine sald›rmaya bafl-
lam›fllard›. Karfl›l›kl› çat›flmaya dönüflen olaylar gittikçe geniflledi ve Bosna-Her-
sek’in her taraf›na yay›ld›. Âsiler, yabanc› konsoloslara müracaat ederek vergilerin
düflürülmesini, angaryan›n kald›r›lmas›n› ve toprak a¤alar›n›n dizginlenmesini isti-
yorlard›. Bu s›rada Sadrazam Ethem Pafla’n›n giriflimleri de isyan›n sona erdirilme-
sine yetmedi. Çünkü Rusya’n›n k›flk›rtmalar› artarak devam ediyordu.
Hersek isyan› patlak verdi¤i s›ralarda, Mahmut Nedim Pafla sadrazam olarak
atanm›flt›. O da, A¤ustos 1875’te Hüseyin Avni Pafla’y› Harbiye Naz›r›, Midhat Pa-
fla’y› da Adliye Naz›r› olarak tayin etti. Bu s›rada, yabanc› devletlere olan yüklü
borçlar›n faiz ödemelerinin durduruldu¤u ilan edilmiflti. Bir taraftan bu geliflme, di-
¤er taraftan da Hersek isyan›nda H›ristiyanlar›n k›y›ma u¤rat›ld›¤›na dair abart›l›
haberler, Avrupa kamuoyunu k›sa sürede Osmanl› hükümeti aleyhine çevirmiflti.
Avusturya Baflbakan› Kont Andrassy’nin teflvikiyle Rusya ve Almanya’n›n kat›l›m›y-
la Berlin’de bir toplant› düzenlemesi öneriliyordu. Asl›nda Osmanl› hükümetinin
bafl›ndaki Mahmud Nedim ile di¤er devlet adamlar› aras›nda da görüfl ayr›l›klar›
vard›. Mahmud Nedim Rusya’n›n etkisinde olarak, bölgede daha sert tedbirlerin
al›nmas›ndan yana de¤ilidi. Bunun üzerine Sultan Abdülaziz olaylar› önlemek için
asilerin aff›n› da kapsayan bir Adalet ferman›n› 2 Ekim 1875 tarihinde yay›mlad›
Hersek: Bosna ve Hersek,
Fatih Sultan Mehmet ama o da çözüm olmad›. Üstelik Rusya bu ferman›n bofl vaatlerden ibaret oldu¤u-
zaman›nda Osmanl› nu belirterek, aleyhte propagandas›n› ve isyanc›lara deste¤ini sürdürdü. Bu arada
hâkimiyetine girmifltir.
Bundan sonra da Slav as›ll› Berlin’de toplananlar›n ald›¤› kararlar› içeren bir nota 30 Aral›k 1875 tarihinde Os-
olup, H›ristiyanl›¤›n Bogomil manl› hükümetine Andrassy notas› ad›yla bir nota verildi. Bu notaya göre, Osman-
mezhebine mensup
Boflnaklar h›zla Müslüman l› hükümeti Bosna-Hersek’te iltizam sistemini kald›racak, vergileri hafifletecek, di-
oldular. Bölgenin kuzeyini ni özgürlükleri geniflletecek ve ayr›ca köylülerin büyük toprak a¤alar›ndan toprak
oluflturan Hersek taraf› ise,
H›ristiyanl›¤›n› sürdüren sat›n almas›na destek olacakt›. Müslüman ve H›ristiyanlardan oluflacak idare mec-
Slav as›ll› (S›rp, H›rvat vs.) lisleri, sözü edilen reformlar›n yap›lmas›n› sa¤layacak, yabanc› konsoloslar da
topluluklar›n yaflad›¤› bir
bölgedir.
bunlar›n yerine getirilmesini denetleyeceklerdi. Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine mü-
dahale say›labilecek bu teklifler ayn› zamanda uluslara aras› dengeleri de sarsabi-
lirdi. Gerçekten de, bütün bu reformlar› Osmanl› Devleti’nin tek bafl›na uygulama-
s› mümkün de¤ildi ve ayr›ca Rusya ve Avusturya-Macaristan da isyanc›lara destek
vermeye devam ediyordu. ‹ngiltere programa karfl› olmamakla birlikte, meselede
Rusya’n›n ön plana ç›kmas›ndan rahats›z oldu. Fransa ve ‹talya bu notaya olumlu
yaklaflt›.
Sonuçsuz Kalan Bir Giriflim: Berlin Memorandumu

Balkan ayaklanmalar›yla ortaya ç›kan geliflmeler, Avrupa kamuoyunu her geçen
gün Osmanl› Devleti aleyhine sevk etmekteydi. Öte yandan, Selanik’te ç›kan baz›
olaylar›n Avrupa’daki kötü etkisi de giderek art›yordu. Rus baflbakan› Prens Gor-
çakof ise, Berlin’e giderek Osmanl› Devleti’ne karfl› fliddetli tedbirler al›nmas› ge-
rekti¤i hususunda Bismark’› ikna etmiflti. Avusturya baflbakan› Kont Andrassy’nin
de kat›ld›¤› görüflmelerde, Hersek isyan› konusunda Avrupa’ya karfl› üstlendi¤i ta-
ahhütleri yerine getirmesi için Bab›ali’ye bask› yap›lmas› kararlaflt›r›ld›.
Berlin’de toplanan d›fliflleri bakanlar›, Andrassy’nin yukar›daki tekliflerini daha
da geniflleten bir reform tasla¤›n› ve program›n› haz›rlad›. 5 maddelik Berlin Me-
morandumu, 13 May›s 1876’da Bâb›âli’ye tebli¤ edildi. Memorandum, Bosna-Her-
sek’te yap›lan Osmanl› askeri harekât›n›n ateflkes yap›l›p iki ay süreyle durdurul-
mas›n› ve Osmanl› kuvvetlerinin tek bir noktada toplanmas›n›; Osmanl› hükümeti
ile isyanc›lar aras›nda do¤rudan görüflmeler yap›lmas›n›; ayaklanmada zarar gö-
renlerin zararlar›n›n karfl›lanmas›n› ve asilerin affedilmesini ve Osmanl› Devleti’nin
kabul etti¤i hususlar›n konsoloslar taraf›ndan denetlenmesini öngörüyordu. Me-
morandum ultimatom niteli¤indeydi ve istenen tedbirlerin al›nmamas› ve olaylar›n
önlenememesi durumunda üç devletin askeri kuvvet kullanabilecekleri vurgulan›-
yordu. Görüldü¤ü üzere, memorandum Osmanl› Devleti’nin ba¤›ms›zl›k ve ege-
menli¤iyle hiçbir flekilde ba¤daflm›yordu. Al›nan kararlar› Rusya ve Avusturya’dan
baflka Fransa ve ‹talya da kabul etmiflti. O güne kadar olaylar karfl›s›nda sessizli¤i-
ni koruyan ‹ngiltere, Rusya’n›n ön plana geçmesi ile harekete geçti. Sonunda ‹n-
giltere, mevcut statükoyu de¤ifltirdi¤inden ve ‹ngiliz menfaatlerine ayk›r› olan bu
kararlar›, 15 May›s 1876’da reddetti. Fransa ve ‹talya’n›n da onaylar›n› geri çekme-
siyle Berlin Memorandumunun art›k hiçbir yapt›r›m› gücü kalmam›flt›. Sonuçsuz
kalan memorandumun bir sonucu da, Osmanl› kamuoyunda ‹ngiliz yanl›s› bir ha-
va estirmesi, Rus aleyhtarl›¤›n› ise körüklemesiydi.
Bulgar Ayaklanmas›
Panislavizm propagandas›n›n en çok etkisini gösterdi¤i yerlerden biri bugünkü
Bulgaristan’a tekabül eden Tuna Vilayeti idi. Buradaki Ortodoks H›ristiyan tebaa,
panislavist komiteler taraf›ndan s›k s›k ayakland›r›lm›fl, mahalli düzen bozulmufltu.
Bu yüzden de, baflar›l› bir idareci olan Midhat Pafla 1864 y›l›nda buraya vali olarak
atanm›flt›. Midhat Pafla, Tuna Vilayeti ad›yla yeni bir vilayet oluflturmufl; idari, mâ-
li ve sosyal alanlarda yapt›¤› baflar›l› reformlarla da kaybolan dirlik ve düzeni tek-
rar sa¤lam›flt›. Ancak bir süre sonra Rum Ortodoks kilisesinden ba¤›ms›z olarak,
1870’te müstakil Bulgar kilisesinin kurulmas›na izin verilmesiyle Bulgarlar, ba¤›m-
s›zl›k konusunda ilk ad›mlar›n› atm›fl oldular. Rusya’n›n yo¤un panislavist politika-
lar› ise, Bulgarlar› imtiyazl› ve hatta sonu ba¤›ms›zl›¤a kadar gidecek olan özerk bir
yönetime ulaflma konusunda teflvik etmekteydi. Bu ortam içerisinde, Rusya’n›n Fi-
libe ve Rusçuk konsoloslar›n›n k›flk›rtmalar› ve gizlice askeri haz›rl›klara giriflmifl
olan S›rplar’›n da deste¤iyle bölgedeki Bulgarlar ayakland›lar. Ancak, yap›lan etki-
li müdahaleyle ayaklanma k›sa sürede bast›r›ld›¤› gibi elebafl›lar da yakaland›. Bu-
nun üzerine, Panislavizmin en koyu savunucular›ndan olan Rus elçisi ‹gnatiyef he-
men devreye girerek yakalananlar›n serbest b›rak›lmas›n› ve ayr›ca Edirne valisiyle
baz› kaymakamlar›n da görevden al›nmas›n› istedi. Zaten ‹gnatiyef’in etkisinde olan
Mahmut Nedim Pafla, Osmanl› hükümranl›k haklar›yla örtüflmeyen bu istekleri kabul
etti. Böyle bir davran›fl ise, topyekûn Bulgar ihtilâlinin de önünü açm›fl oldu.
Ayn› s›ralarda, Hersek isyan› da kritik bir hâl alm›flt›. Serasker Hüseyin Avni ve
halefi Nam›k Paflalar, sert askeri tedbirlerin al›nmas›ndan yana iken, bunlar›n azle-
dilmesiyle Seraskerli¤e getirilen R›za Pafla ise makam›n› korumak ve emredileni
yapmaktan öte bir tedbir alam›yordu. Mahmud Nedim Pafla da, büyük bir gaflet
eseri olarak, bölgedeki Osmanl› birliklerinin önemli bir k›sm›n› geri çekti. Oysaki
S›rp destekli ayaklanma haz›rl›klar› had safhadayd› ve art›k büyük Bulgar ihtilâli
için hiçbir ciddi engel kalmam›flt›.
Naydin isimli daha önce Rusya için casusluk yapm›fl olan yerli bir Bulgar, ayak-
lanma haz›rl›klar› için Rusya’n›n Filibe konsoloslu¤una atanm›flt›. Bu kifli, Bulgar
komitecilerle birlikte Büyük Bulgaristan’› do¤uracak ayaklanma haz›rl›klar›n› yo-
¤un bir flekilde sürdürmüfltü. En önemli hedeflerden biri de, buradaki Müslüman-
lar› katletmekti. Komitecilerin öncülü¤ündeki Bulgar ayaklanmas›, Otlukköy, Av-
retalan ve Pazarc›k’ta, 2 May›s 1876’da patlak verdi. Rus ve S›rplar›n yönlendirdi¤i
âsiler, büyük bir vahfletle yak›p y›k›yor ve ayaklanmaya kat›lmayan Bulgarlar› da-
hi katlediyordu. Bu s›rada, özellikle Müslüman köyler kuflatma alt›na al›narak yer-
le bir edilmifl, ulafl›m ve haberleflme araçlar› da tahrip edilmiflti. Ancak, ayaklanma
bütün Bulgaristan’a yay›lmad› sadece Rodop ve Balkan da¤lar› aras›ndaki da¤ köy-
leriyle s›n›rl› kald›. Bir yandan Edirne Valisi Akif Pafla’n›n ald›¤› tedbirler, di¤er
yandan da ‹stanbul’dan Serasker Adil Pafla kumandas›nda gönderilen takviye bir-
likler isyanc›lar› kaçmaya zorlad›. Sofya ve ‹slice taraflar›na da s›çrayan ayaklanma,
milis kuvvetlerinin de kat›l›m›yla Haziran 1876’da tamamen bast›r›ld›. Fakat isyan-
c›lar taraf›ndan yüzlerce köy yak›lm›fl ve binlerce insan katledilmiflti. Buna karfl›l›k,
ayaklanma bast›r›l›rken isyanc›lar›n öldürülmesi, Rus propagandas›n›n tesiriyle Av-
rupa kamuoyunda H›ristiyan katliam› olarak yans›t›lm›flt›.
SIRA S‹ZDE
1876’daki Bulgar ayaklanmas›n›n ortaya ç›kmas›nda Panislavizmin etkisi nedir? SIRA S‹ZDE
3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
D‹KKAT D‹KKAT
N N
174
AMAÇLARIMIZ
Osmanl› Tarihi (1789-1876)
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Doksanüç Savafl›’na
K ‹ T A giden
P yolda önemli birer basamak olan Hersek ve Bulgar ayaklanma-
lar› için flu kitab› okuyunuz: Mithat Ayd›n, (2005). Balkanlar’da ‹syan: Osmanl›-‹ngiliz
Rekabeti, Bosna-Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), ‹stanbul
Selanik Olay› ve ‹stanbul’daki Gerginlik
Hersek ve Bulgar ayaklanmalar›n›n etkisiyle, Osmanl› Devleti üzerindeki Avrupa
bask›s› iyice artm›flt›. Bu s›rada, ‹stanbul’da bir Müslüman-H›ristiyan çat›flmas›n›n
‹NTERNET ç›kaca¤›na‹ NveT E akabinde
RNET de kargaflay› önlemek için Abdülaziz ve Mahmut Nedim
Pafla’n›n Rusya’ya müracaat ederek asker getirtmek suretiyle Rusya’n›n himayesine
girece¤ine dair söylentiler yay›lmaya bafllad›. Bu söylentiler üzerine halk›n silah-
lanmaya bafllamas›yla da ‹stanbul’daki heyecan büsbütün artt›.
Ayn› dömemde, 1876 y›l› May›s bafllar›nda Selanik’te de asayifli bozacak hadi-
seler meydana gelmeye bafllad›. fiöyle ki, Avrethisar› nahiyesinden bir Bulgar k›z›,
Müslümanl›¤a geçip bir Müslüman gençle evlenmek üzere Selanik’e geldi. K›z,
tren istasyonuna var›r varmaz Amerika konsolosu ve gerçekte Rus as›ll› Perikli La-
zari taraf›ndan yüz elli kadar adam vas›tas›yla zorla kaç›r›ld›. Bunun üzerine Müs-
lümanlar, hükümet kona¤› civar›nda bulunan camide toplanarak kaç›r›lan k›z›n
geri getirilmesini istediler. Ç›kan kargafla esnas›nda ise, araya giren Frans›z konso-
losu Labout ve Alman konsolosu Cernie katledildi. Buna fliddetli tepki gösteren
Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve ‹talya, Selanik liman›na savafl gemilerini
gönderdiler. Konsoloslar› öldürenlerin yan›nda, gerekli tedbirleri almayan Vali
Mehmet Refet Pafla ile baz› asker ve subaylar›n fliddetli bir flekilde cezaland›r›lma-
s›n› istediler. Geliflmeler üzerine, ‹ngiltere de Çanakkale’nin Beflige Koyu’na bir fi-
lo göndermek suretiyle, di¤er devletlerin müdahalesine karfl› Osmanl› Devleti’ni
savunaca¤› görüntüsünü verdi. Görüldü¤ü üzere, konsoloslar›n öldürülmesiyle or-
taya ç›kan geliflmeler, bu olay› da uluslar aras› bir sorun haline getirdi.
Bu olaylar üzerine Osmanl› hükümeti de Selanik’e savafl gemisi ve asker gön-
derdi. Ayr›ca, hadiseyi soruflturmak üzere Adliye Nezareti Müsteflar› Vahan Efen-
di’yi flehre yollad›. Yap›lan tahkikat sonucunda vali görevden uzaklaflt›r›ld›¤› gibi,
olaylara kar›flanlara da idam ve di¤er cezalar verildi. Buna ra¤men Rusya, olay›
Müslümanlar›n H›ristiyanlara karfl› bir ayaklanmas› olarak göstermifl, hattâ elçili¤i-
ni H›rvatlara muhafaza ettirmeye ve ‹stanbul’un da asayiflinin bozuldu¤u flayias›n›
yaymaya bafllam›flt›. Nitekim ‹stanbul’daki yerli ve yabanc› H›ristiyan tüccarlar, ai-
lelerini yurt d›fl›na ve Adalar’a göndermeye bafllad›. Bu durum, zaten diken üstün-
de olan flehir halk› aras›nda heyecan› daha da artt›rd›.
SALTANAT DARBES‹NE G‹DEN YOL
Sultan Abdülaziz’in Tahttan ‹ndirilmesi ve Ölümü

Osmanl› Devleti, 1876 y›l›nda büyük ayaklanmalar ve diplomatik bask›larla müca-
dele ederken, içte de taht de¤iflikli¤iyle sonuçlanacak bir dizi siyasi ve toplumsal
olaylarla yüzyüze kalm›flt›r. Sultan Abdülaziz, gittikçe fliddetlenen mâli s›k›nt› ve
Balkanlar’daki pefl pefle ayaklanmalara ra¤men, yönetimdeki kontrolünü gevflet-
mek niyetinde de¤ildi. Daha önce Mahmud Nedim Pafla’n›n etkisiyle birkaç defa
azledilip sürgüne gönderilen Serasker Hüseyin Avni ile Midhat Paflalar ise, keyfi
yönetimiyle devleti felakete sürükledi¤ine inand›klar› Abdülaziz’in tahttan indiril-
mesini istiyorlard›. Hüseyin Avni Pafla, azil ve sürgünlerden dolay› padiflaha flahsi
kin duydu¤undan O’nun hal’ edilmesini isterken, Meflrutiyet’in getirilmesiyle ilgi-
lenmiyordu. Midhat Pafla ise, samimi bir meflrutiyet taraftar› olarak Veliahd Mu-
rad’›n tahta geçmesini arzu ediyordu.
Bu s›rada, Hersek ve Bulgaristan ayaklanmalar›nda binlerce Müslüman’›n kat-
ledilmesi, Avrupal› devletlerin Osmanl› Devleti’nin içifllerine sürekli olarak müda-
hale etmeleri, yine Avrupa’yla olan diplomasinin isyanc›lar lehinde seyretmesi ve
Selanik Olay› gibi geliflmeler, siyasi ve toplumsal tepkilerin artmas›na neden oldu.
A¤ustos 1875’te ikinci defa Sadrazaml›¤a getirilen Mahmut Nedim Pafla’n›n Rus ta-
raftarl›¤› da, bu tepkiyi biraz daha artt›r›yordu. Panislavist Rus elçisi ‹gnatiyef ise
her türlü flâyiây› yaymaktayd›. Nitekim, Padiflahla sadrazam›n Rus askeri getirterek
flehirdeki Müslüman-H›ristiyan çat›flmas›nda düzeni sa¤layaca¤›na dair söylentiler
dilden dile dolafl›yordu. Bu gergin ortam içerisinde, ‹stanbul’daki medrese talebe-
leri (talebe-i ulûm), 10 May›s 1876’da derslerini b›rakarak Fatih ve Bayezid mey-
danlar›nda nümâyifller yapt›lar. Softalar Ayaklanmas› diye bilinen bu olaylar›n,
Abdülaziz’in muhalifi Midhat ve Hüseyin Avni Paflalar taraf›ndan da k›flk›rt›l›p yön-
lendirildi¤i anlafl›l›yor. Ayaklananlara göre, hükümetin korkak tavr›, Müslümanla-
r›n H›ristiyanlar karfl›s›nda ezilmesine ve hakaret görmesine, ayr›ca devletin ba-
¤›ms›zl›¤›n›n da ayaklar alt›na al›nmas›na neden oluyordu. Göstericileri yat›flt›rmak
isteyen Sultan Abdülaziz fieyhülislaml›¤a, k›sa süre sonra kendi hal’ fetvas›n› da ve-
recek olan Hasan Hayrullah Efendi’yi getirdi. Öte yandan, Osmanl› Devleti’nin iti-
bar›n› zay›flatmak peflinde olan ‹gnatiyef’in tavsiyesiyle 6 Ekim 1875’te ç›kar›lan
Ramazan Kararnamesi ile, d›fl borç ve faizi olarak ödenen y›ll›k 14 milyon liran›n
yar›s›n›n befl y›l için kesilece¤i, buna karfl›l›k da yüzde befl faizli esham (tahvil) ve-
rilece¤i ilân edilmiflti. Devletin mâli iflas› demek olan bu geliflme, Avrupa bas›n›n-
da aleyhte kampanyaya ve dolay›s›yla içte tepkilere yol açt›. Durumun gittikçe kö-
tüleflmesi ve ayaklanmac›lar›n iste¤i üzerine padiflah, 12 May›s’ta Sadrazam Mah-
mut Nedim Pafla’y› azlederek yerine Mütercim Rüfldü Pafla’y› atad›. Midhat Pafla ise
Mecâlis-i Âliye üyeli¤ine (ard›ndan da fiurâ-y› Devlet riyasetine) getirilmifl, Hüse-
yin Avni Pafla da serasker yap›lm›flt›. Ancak, göreve getirilen bu kabine padiflahla
rahat çal›flamad›. Çünkü, padiflah›n bu isimlere, onlar›n da padiflaha güvenleri yok-
tu. 13 May›s’a gelindi¤inde ise, Rusya ve Avrupa devletlerinin “Berlin Memorandu-
mu” denilen muht›ray› Bab›âli’ye vererek Osmanl› Devleti’nin içifllerine müdahale
etme karar› almalar›, durumu iyice kritik bir vaziyete soktu. Bu esnada, Mahmut
Nedim Pafla’n›n tekrar sadrazam yap›laca¤›na dair söylentiler de yay›lm›fl oldu¤un-
dan Abdülaziz’in hal’i için harekete geçildi.
Sultan Abdülaziz, 30 May›s 1876’da Serasker Hüseyin Avni, Adliye Naz›r› Mid-
hat, Sadrazam Mütercim Rüfldü ve fieyhülislam Hasan Hayrullah Efendi’den oluflan
dörtlü cunta (erkân-› erbaa) taraf›ndan yap›lan askeri bir darbe ile tahttan indirildi
ve yerine Veliahd V. Murad padiflah yap›ld›. Darbenin bafllang›c›nda, donanmaya
ait gemiler Abdülaziz’in bulundu¤u Dolmabahçe Saray›’n› denizden abluka alt›na
ald›ktan sonra Süleyman Pafla da iki tabur askerle saray› kuflatt›. Bu esnada, karde-
fli II. Abdülhamid gibi vehimli bir karaktere sahip olan Veliahd Murad, öldürülece-
¤i korkusuyla saraydaki dairesinden ç›kmak istemedi. Ancak, Sadrazam›n kendisi-
ni bekledi¤ini ö¤rendikten sonra Seraskerli¤e gidip tahta geçmeyi kabul etti. Mah-
lu’ (devrik) Sultan Abdülaziz ise Topkap› Saray›’na götürüldü. Birkaç gün sonra da
(4 Haziran 1876), bilekleri kesilmifl bir hâlde ölü olarak bulundu. 46 yafl›nda ölen
Abdülaziz’in mezar›, babas› II. Mahmud’un Divanyolu’ndaki türbesinde bulunmak-
tad›r. Ölüm fleklinin intihar m› cinayet mi oldu¤u hâlâ tart›fl›lmaktad›r.
Abdülaziz’in muhalifi olan Hüseyin Avni Pafla’n›n bafl›n› çekti¤i bu darbede,
meflrutiyet taraftar› olan Askeri mektepler naz›r› Süleyman Pafla, Bahriye naz›r›

Kayserili Ahmet Pafla ve Donanma kumandan› Arif Paflalar da rol oynam›fllard›r.

S O R U Ayr›ca, ‹ngiliz
S Oelçisi
R U Sir Elliot’un da darbede etkisi oldu¤u bilinmektedir. II. Abdül-
hamid, padiflah olduktan sonra bu olay› bir suikast olarak de¤erlendirmifl ve
D‹KKAT
1881’de oluflturdu¤u
D‹KKAT
Y›ld›z Mahkemesi’nde, baflta Midhat ve Mahmut Celalettin Pa-
flalar olmak üzere suçlu gördüklerini cezaland›rma yoluna gitmifltir. Daha önce de
Osmanl› padiflahlar› Yeniçeriler taraf›ndan tahttan indirilmesine ra¤men, Abdüla-
N N
ziz’in hal’i ise, flekil ve uygulan›fl bak›m›ndan tipik bir askeri darbe niteli¤indedir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde etkili olan geliflmeler nelerdir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
K ‹ T A P Abdülaziz’i DKtahttan
Ü fi Ü N E Lindiren
‹ T A P
‹M darbe hakk›nda genifl bilgi için flu esere bak›labilir: Y›lmaz Öz-
tuna, (1990). Bir Darbenin Anatomisi, ‹stanbul
S O R U S O R U
TELEV‹ZYON V. Murad’›n
T E L E V ‹ Z YTalihsiz
ON Saltanat›
Abdülaziz’in tahttan indirilmesiyle tahta geçen V. Murad, veliahtl›¤› döneminde
D‹KKAT D‹KKAT
amcas› Abdülaziz’in s›k› kontrolüne maruz kalm›flt›. II. Abdülhamit’in de a¤abeyi
olan V. Murat, uzun y›llar Saray’da adeta hapis hayat› yaflam›flt›. Sulatn Abdülaziz’e
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET ‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
yap›lan darbeyle N birlikte
ET Padiflah olunca bu kez de Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n
s›k› kontrolüne maruz kald›. Zaten padiflahl›¤› da, ak›l hastal›¤› sebebiyle ancak 93
AMAÇLARIMIZ
gün sürebildi.
AMAÇLARIMIZ
Müsrifli¤inin yan›nda hassas yap›s› ve içkiye düflkünlü¤üyle biliniyordu. V. Mu-
rad henüz padiflah ilân edildi¤inde, tahttan indirilen amcas› Abdülaziz’in 4 Haziran
K ‹ T A P 1876’da esrarengiz
K ‹ T A Pbir flekilde ölümü ve 15 Haziran’da da Çerkez Hasan’›n taht de-
SIRA S‹ZDE SIRA
¤iflikli¤inde baflrolüS‹ZDE olan Serasker Hüseyin Avni Pafla ile birlikte dört kifliyi öldür-
mesi (Çerkez Hasan Olay›) gibi hadiseler, O’nun zaten hassas olan ruh sa¤l›¤›n›
TDEÜLfiEÜVN‹ EZLY‹ OMN iyice bozdu.TDEÜLfiTuhaf
EÜVN‹EZLY‹ MOdavran›fllar
N sergilemeye bafllayan V. Murad, 31 A¤ustos 1876’da
“ak›l hastal›¤›” teflhisi ve fleyhülislaml›k fetvas›yla azledilip yerine kardefli II. Ab-
dülhamid tahta geçirildi. V. Murad 1904 y›l›ndaki ölümüne dek ömrünün son 29
S O R U y›l›n›, Ç›ra¤an S O Saray›’nda
R U ve yine bir “mahpus” olarak geçirecektir.
D‹KKAT V. Murad ve DYeni

‹ K K AOsmanl›lar:
T Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda anayasal› ve parlamentolu bir
yönetim kurmay› amaçlayan Yeni Osmanl›lar, meflrutiyet taraftar› bir padiflaha ihtiyaç du-
yuyordu. Meflrutiyet taraftarl›¤›yla birlikte “Veliahd” da olan Murad ise, kendisini tahta ta-
N N
fl›yacak bir destek ar›yordu. Her iki taraf da Sultan Abdülaziz’i meflrutiyetin önünde bafll›-
ca engel olarak görmekteydi. Nitekim, Kad›köy Fikirtepe’deki V. Murad Av Köflkü’nde, Ve-
N
AMAÇLARIMIZ liahd ile Yeni Osmanl›lar› (Nam›k Kemal, Ziya Pafla, fiinasi vb.) bir araya getiren gizli gö-
AMAÇLARIMIZ
rüflme ve toplant›lar yap›l›yordu. Bu köflk ve buradaki toplant›lar, Abdülaziz’in askeri bir
darbeyle tahttan indirilmesi ve yerine ye¤eni V. Murat’›n geçirilmesinde mühim bir rol üst-
K ‹ T A P lendi. K ‹ T A P
MAKALE V. Murad’›n MYeniA K A LOsmanl›lar

E ile iliflkisi konusunda flu makaleye bak›n›z: Davut Hut,
TELEV‹ZYON (2009),“Veliahd
T E L E V ‹Murad-Yeni
ZYON Osmanl›lar ‹liflkisinde Fikirtepe V. Murad Köflkü”, Türk Kül-
türü ‹ncelemeleri Dergisi, say›: 20 s. 101-142.
Özet
N
A M A Ç Islahat Ferman›’n› tan›mlayabilme NA M A Ç
Islahat Ferman› ile birlikte yo¤unlaflan d›fl mü-
1 Farkl› dinî, kültürel ve etnik unsurlar, Osmanl› 2 dahaleler dönemini ve Müslüman tebaan›n gös-
Devleti’nin toplumsal kompozisyonunu meyda- terdi¤i tepkileri aç›klayabilme
na getiriyordu. Osmanl› “millet sistemi”ni de fle- Islahat Ferman›’n›n milletler aras› bir antlaflmada
killendiren bu yap›n›n temel unsurlar›ndan biri yer almas› ve yaln›zca gayrimüslimlerin hak ve
de, yine farkl› din ve mezheplere mensup olan özgürlüklerine vurgu yapmas›, Osmanl› Devle-
gayrimüslimler idi. 19. yüzy›l›n bafllar›na kadar ti’ni pek çok aç›dan zor bir süreçle karfl› karfl›ya
bar›fl ve huzur içerisinde yaflayan Osmanl› H›ris- b›rakm›flt›r. Öyle ki, bu süreçte Avrupal› devlet-
tiyanlar›, Frans›z devriminin getirdi¤i rüzgâr›n da ler, gayrimüslimlerin durumlar›n› bahane ederek
etkisiyle zaman zaman ayaklanm›fllard›r. Ancak, Osmanl› Devleti’nin içifllerine müdahale etmeye
Osmanl› H›ristiyanlar›n›n ayaklanmalar›n›n bir bafllam›flt›r. Bu ise, temelde bir “iç sorun” olan
sebebi de, dindafllar› olan Avrupal›lar taraf›ndan Osmanl› gayrimüslimlerini, Avrupa’n›n siyasi et-
k›flk›rt›lmalar›yd›. Avrupal› büyük devletler ve kisine aç›k bir hâle getirmifl ve böylece toplum-
Rusya (Düvel-i Muazzama), Osmanl› Devleti’nin sal ayr›flma ve parçalanmay› h›zland›rm›flt›r. Isla-
Avrupa’dan tamamen at›l›p tasfiye edilmesini hat Ferman›’n›n ilan edilmesinden k›sa bir süre
amaçlamakta ve buna da “do¤u sorunu” ad›n› sonra, Müslümanlar’la H›ristiyanlar aras›nda mey-
vermekteydiler. Bu flartlar alt›nda varl›¤›n› ve top- dana gelen bir dizi olay, bu tepkinin en aç›k ör-
rak bütünlü¤ünü korumaya çal›flan Osmanl› ‹m- nekleridir: Cidde Olaylar› ve arkas›ndan patlak
paratorlu¤u ise, devlet ve toplumsal yap›s›n› mo- veren Suriye ve Lübnan hadiseleri, bu türden ça-
dernlefltirmek için ordu, yönetim ve sosyal alan- t›flmalar olup devleti ciddi krizlerle karfl› karfl›ya
larda genifl çapl› reformlar yapm›flt›r. 1839’da ilan b›rakm›flt›r. Avrupal› büyük devletlerin bu olay-
edilen Tanzimat Ferman› ile de, devlet yap›s› ve lardaki politikalar› ise, olaylara do¤rudan müda-
toplumsal düzen modernlefltirilmek istenmifltir. hale etmek ve bask› yapmak fleklinde belirmifltir.
Bu ferman ile sa¤lanmaya çal›fl›lan kanun üstün- Bu durum, devleti, d›fl müdahaleye aç›k ve ba-
lü¤ü ve eflitlik anlay›fl›, 1856’da ilan edilen Isla- ¤›ms›z politika izlemekten uzak bir konuma ge-
hat Ferman› ile pekifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Os- tirmifltir. Ayn› dönemde, S›rbistan-Karada¤, Her-
manl› Devleti K›r›m Savafl›’nda, Rusya’ya karfl› sek ve Girit’te meydana gelen ve zaman zaman
müttefikleri Avrupa devletleriyle birlikte savafl- H›ristiyan-Müslüman çat›flmas›na dönüflen kar›-
m›flt›. Savafl sonunda imzalanan Paris Antlaflma- fl›kl›klar da Islahat Ferman›’yla ba¤lant›l›yd›. Zi-
s›’yla ise, toprak bütünlü¤ü Avrupa devletlerinin ra, Rusya’n›n geleneksel Panislavizm k›flk›rtmala-
garantisi alt›na al›nm›fl ve bir “Avrupa devleti” r›n›n etkisindeki H›ristiyanlar, Islahat Ferma-
say›lm›flt›. Fakat Avrupal›lar, buna karfl›l›k olarak n›’ndan da cesaret alarak ayaklanm›fllar ve Müs-
dindafllar› Osmanl› H›ristiyanlar›n›n haklar›n› da lümanlara sald›rmaya bafllam›fllard›. Çat›flmalar›n
garanti alt›na almak istemifllerdir. Nitekim, Paris ortaya ç›kmas›nda, Müslümanlar›n -eflitli¤i geti-
Antlaflmas›’na koydurduklar› bir maddeyle de, ren- Islahat Ferman›’na gösterdi¤i tepkiler de kufl-
Islahat Ferman›’n›n ilan edilmesini sa¤lam›fllar- kusuz etkili olmufltur. Sonuçta, ayaklanma ç›kan
d›r. Tanzimat Ferman›’na göre, ilan edilmesinde bölgelerdeki özerk yap›lar biraz daha kuvvetlen-
Avrupa etkisi ve bask›s› aflikâr olan Islahat Fer- mifltir.
man›, temelde Osmanl› gayrimüslimlerini Müslü-
man tebaa ile hukuki aç›dan eflit haklara sahip
hâle getirmifltir.
NAM A Ç
‹ç ve d›fl geliflmeler ›fl›¤›nda Abdülaziz dönemini N
AM A Ç
1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’na sebep olan
3 aç›klayabilme 4 geliflmeleri irdeleyebilme
Gelenekçi olmas›na ra¤men ilk kez olarak yurt- Yukar›daki geliflmelere paralel olarak, Avrupa
d›fl› seyahate ç›kan padiflah, bay›nd›rl›k, e¤itim, kamuoyu da h›zla Osmanl› Devleti aleyhine dö-
ulafl›m ve haberleflme alanlar›nda genifl reform- nerken, en ateflli Panislavistlerden biri olan Rus
lar›n yap›lmas›n› sa¤lam›flt›r. 1869’da Süveyfl Ka- elçisi ‹gnatiyef ise Balkanlar› Osmanl› Devle-
nal›’n›n aç›lmas› ise, dünya ticareti aç›s›ndan bir ti’nden kopartabilmek için yo¤un bir gayret gös-
dönüm noktas› olup, M›s›r’›n ‹ngiltere taraf›ndan teriyordu. Balkanlar, Panislavizm propaganda-
iflgaline de yol açm›flt›r. Âli Pafla’n›n ölüp yerine s›yla kaynamaya bafllam›flt›. 1875’te Hersek H›-
Mahmut Nedim Pafla’n›n sadrazam oldu¤u 1871 ristiyanlar› aras›nda, 1876’da ise Bulgarlar aras›n-
y›l›ndan itibaren, Sultan Abdülaziz, devlet idare- da patlak veren ayaklanmalar, Rusya ile bafllaya-
sini do¤rudan eline almak suretiyle bask›c› bir cak büyük savafl›n kilometre tafllar›yd›. Düvel-i
yönetimi benimsemifltir. Bu ise, Osmanl› Devle- muazzaman›n, Osmanl› Devleti’nin ba¤›ms›zl›k
ti’ne meflruti yönetimi getirmek için örgütlenen ve egemenli¤iyle ba¤daflmayan art niyetli reform
ayd›nlar gurubunu, yani Yeni Osmanl›lar› sahne- önerileri, ise hep sonuçsuz kalm›flt›r. Bu s›ralar-
ye ç›karm›flt›r. Meflrutiyet’in birinci kez ilan edil- da, Osmanl› Devleti’nin baflkenti de büyük bir
mesinde baflrolü oynayan baflar›l› bürokrat Mid- gerginlik içindeydi: Devletin mâli iflas›yla baflla-
hat Pafla da yine ayn› dönemin ürünüdür. Abdü- yan kötü gidifle, Softalar ayaklanmas› ve Selanik
laziz döneminde, saray masraflar›n›n artmas›n›n Olay› da eklenince, Avrupa ve Rusya’ya karfl› du-
yan›nda K›r›m Savafl›’ndan beri al›nan d›fl borç- yulan nefret daha da artm›flt›r. Abdülaziz’in taht-
larla gerçeklefltirilen kalk›nma çabalar›, devletin tan indirilip yerine V. Murad’›n geçirilmesi ve k›-
mâli durumunu iflas noktas›na getirmifltir. Nite- sa süre sonra da II. Abdülhamid’in padiflah yap›l-
kim, 1875’te devletin d›fl borçlar›n› ödeyemeye- mas› da kötü gidifli durduramam›flt›r. Sonuçta,
ce¤i ilan edilmiflti. 1871 sonras›nda, Mahmut Ne- devletin içinde bulundu¤u zay›f ve çalkant›l› du-
dim Pafla-Kont ‹gnatiyef ikilisinin etkisiyle ortaya rumdan faydalanan Rusya, savafl ilan etmek su-
ç›kan Osmanl›-Rus yak›nlaflmas›na devletin mali- retiyle Osmanl› Devleti’ni büyük bir felaketle kar-
yesinin iflas› da eklenince, Avrupa kamuoyu h›z- fl› karfl›ya b›rakm›flt›r.
la Osmanl› Devleti aleyhine dönmüfltür. Rus-
ya’n›n etkisiyle Balkanlar’da patlak veren ayak-
lanmalar, Selanik Olay›, Avrupa’n›n bitmez tü-
kenmez müdahaleleri ve bunlara tepki olarak ‹s-
tanbul’da ortaya ç›kan gerginlikler, askeri ve sivil
kanad› olan bir cuntan›n harekete geçmesine ve
taht de¤iflikli¤ine neden olmufltur. Abdülaziz dar-
beyle tahttan indirilmifl, ancak Meflrutiyeti ilan
etmek üzere tahta geçirilen V. Murad’›n padiflah-
l›¤› da çok k›sa sürmüfltür. Bütün bunlar, Meflru-
tiyet’i ilan etme sözü veren II. Abdülhamid’e pa-
diflahl›k yolunu açm›flt›r ki, bu da 33 y›l sürecek
olan yeni ve kendine has bir dönemin bafllamas›
anlam›na geliyordu.
1. Islahat Ferman›’na uluslar aras› nitelik kazand›ran 6. Girit’te 1866 ayaklanmas›n›n patlak vermesi üzerine,
temel özellik afla¤›dakilerden hangisidir? Osmanl› Devleti düzeni sa¤lamak ve ›slahat yapmak
a. Avrupal› büyük devletlerin iste¤iyle haz›rlanmas› amac›yla adaya kimi göndermifltir?
b. Paris Bar›fl Antlaflmas›’na bir madde olarak ek- a. Âli Pafla
lenmifl olmas› b. Keçecizade Fuat Pafla
c. K›r›m Savafl› sonunda ilan edilmesi c. Hüseyin Avni Pafla
d. Osmanl› Devleti’ndeki gayrimüslimlerin hak ve d. Mahmut Nedim Pafla
ayr›cal›klar› için haz›rlanmas› e. Midhat Pafla
e. Osmanl› Devleti’nin Ferman’la Avrupa devletle-
rinin deste¤ini sa¤lamak istemesi 7. 1875 y›l›nda Hersek’te ç›kan ayaklanman›n temel
sebebi nedir?
2. Afla¤›dakilerden hangisi Islahat Ferman›’n›n temel a. Osmanl› ordusu taraf›ndan yap›lan askeri ha-
özelliklerinden biri de¤ildir? rekât
a. Gayrimüslim tebaaya yönelik olarak haz›rlan- b. Hersek’in sahip oldu¤u co¤rafi konum
m›flt›r. c. Vergi meselesinden dolay› H›ristiyan köylülerin
b. Avrupal› devletlerin iste¤iyle haz›rlanm›flt›r. ayaklanmas›
c. Müslim ve gayrimüslim tebaa aras›nda eflitli¤i d. Avusturya-Macaristan’›n bölgede yapt›¤› propa-
sa¤lamak için haz›rlanm›flt›r. ganda
d. Paris Bar›fl Antlaflmas›’na bir madde olarak ko- e. Hersek H›ristiyanlar› aras›ndaki anlaflmazl›klar
nulmufltur
e. Osmanl› gayrimüslimlerinin devlete daha s›k› 8. Selanik Olay›’n›n uluslar aras› bir sorun haline gel-
ba¤larla ba¤lanmalar›n› sa¤lam›flt›r. mesinde hangi geliflme bafll›ca etken olmufltur?
a. Osmanl› Devleti’nin flehirde ald›¤› güvenlik ted-
3. Lübnan olaylar› bafllang›çta hangi etnik ve dini top- birleri
luluklar aras›nda patlak vermifltir? b. Frans›z ve Alman konsoloslar›n›n öldürülmesiy-
a. Araplar-Kürtler le Avrupal› devletlerin savafl gemilerini Selanik
b. Nusayriler-Türkmenler Liman›’na göndermeleri
c. Maruniler-Dürziler c. Selanik’teki etnik ve dini yap›
d. Museviler-H›ristiyanlar d. Rus elçisi ‹gnatiyef’in Panislavist faaliyetleri
e. H›ristiyanlar-Kürtler e. Olay üzerine ‹stanbul’da meydana gelen ger-
ginlik
4. Osmanl› Devleti d›fl›ndaki yabanc› ülkelere resmi zi-
yaret maksad›yla giden ilk ve tek Osmanl› padiflah› han- 9. 13 May›s 1876’da Osmanl› hükümetine tebli¤ edilen
gisidir? Berlin Memorandumu’nun sonuçsuz kalmas›nda hangi
a. II. Abdülhamit devletin tavr› etkili olmufltur?
b. Abdülmecit a. Rusya
c. V. Murat b. Avusturya-Macaristan
d. V. Mehmet Reflat c. Almanya
e. Abdülaziz d. ‹ngiltere
e. Fransa
5. Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas›, sömürgelerine uzanan
yolun güvenli¤i konusunda özellikle hangi devleti do¤- 10. Afla¤›dakilerden hangisi Abdülaziz’in tahttan indiril-
rudan ilgilendirmifltir? mesinde etkili olmam›flt›r?
a. ‹ngiltere a. Mütercim Rüfltü Pafla
b. Fransa b. Hüseyin Avni Pafla
c. Rusya c. Hasan Hayrullah Efendi
d. Avusturya-Macaristan d. Midhat Pafla
e. Almanya e. Mahmut Nedim Pafla

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›’n›n ‹lan S›ra Sizde 1
Edilmesi ve Özellikleri” konusunu yeniden göz- Gayrimüslimlere yeni hak ve imtiyazlar sa¤layan Islahat
den geçiriniz. Ferman›, özellikle Müslüman ahali üzerinde olumsuz
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›’n›n ‹lan bir etki yaratm›flt›. Zira ferman, Müslümanlar›n üstün ve
Edilmesi ve Özellikleri” konusunu yeniden göz- hâkim konumunu -kâ¤›t üzerinde de olsa- ortadan kal-
den geçiriniz. d›rm›fl, bu durum ise iki taraf aras›ndaki gerginlikleri
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suriye ve Lübnan Olaylar› artt›rm›flt›r. Islahat Ferman›’na bir tepki olarak ortaya ç›-
(1860-1861)” konusunu yeniden gözden geçi- kan Cidde olaylar›nda ‹ngiltere ve Fransa’n›n sert mü-
riniz. dahalesi de Müslümanlar’›n öfkesini ço¤altm›flt›.
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Abdülaziz’in Avrupa Seya-
hati” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r’›n Durumu ve Süveyfl 1871 y›l›nda, Avrupa yanl›s› Sadrazam Âli Pafla’n›n öl-
Kanal›’n›n Aç›lmas› (1869)” konusunu yeniden mesi ve yerine Mahmut Nedim Pafla’n›n sadrazam ol-
gözden geçiriniz. mas›, d›fl politikada Osmanl›-Rus yak›nlaflmas›n› bera-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit ‹syan› ve Sonuçlar› berinde getirmifltir. Mahmut Nedim Pafla, dönemin Rus
(1866-1869)” konusunu yeniden gözden geçi- sefiri ve ayn› zamanda koyu bir Panislavist olan Kont
riniz. ‹gnatiyef’in derin flahsi nüfuzu alt›ndayd›. Bu durum,
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doksanüç Harbi’nin Ayak kendisini Rus yanl›s› yapt›¤› gibi, d›fl poltikada da ibre-
Sesleri: Hersek Ayaklanmas›” konusunu yeni- nin Rusya taraf›na çevrilmesine neden olmufltur.
den gözden geçiriniz.
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Selanik Olay› ve ‹stan- S›ra Sizde 3
bul’daki Gerginlik” konusunu yeniden gözden Daha önce Rusya için casusluk yapm›fl olup, bu devle-
geçiriniz. tin Filibe konsoloslu¤una atanm›fl bulunan Naydin ile
Rusçuk konsolosu, Bulgar komitecilerle birlikte ayak-
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sonuçsuz Kalan Bir Giri-
lanma haz›rl›klar›n› yo¤un bir flekilde sürdürmüfltü. Bu
flim: Berlin Memorandumu” konusunu yeniden
s›rada, Rus ve S›rp casuslar›n›n yönlendirdi¤i âsiler, her
gözden geçiriniz.
taraf› yak›p y›kmaya bafllam›fllard›r. Ayr›ca, Panislavist
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan Abdülaziz’in Tahttan
Rus elçisi ‹gnatiyef’in baz› isteklerinin Mahmut Nedim
‹ndirilmesi ve Ölümü” konusunu yeniden göz-
Pafla taraf›ndan kabul edilmesi de topyekûn Bulgar
den geçiriniz.
ayaklanmas›n›n önünü açm›flt›r.
S›ra Sizde 4
1875’te Hersek’te, 1876’da da Bulgaristan’da bafllayan
ayaklanmalar, Rusya ve Avrupal› devletlerin müdahale-
leriyle uluslar aras› bir sorun haline gelmiflti. 1876 y›l›
May›s ay› bafllar›nda meydana gelen ve zaman zaman
Müslüman-H›ristiyan çat›flmas›na dönüflen Selanik olay›
ise, Avrupal› devletlerin müdahalelerine karfl› zaten öf-
keli olan Müslümanlar aras›ndaki gerginli¤i iyice artt›r-
m›flt›. Buna bir de Mahmut Nedim Pafla’n›n Rus taraftar-
l›¤› eklenince ‹stanbul’daki medrese talebeleri gösteri-
ler yapmaya bafllad›. Padiflah›n, geçinemedi¤i Mütercim
Rüfltü Pafla hükümeti yerine Mahmut Nedim Pafla’y› tek-
rar sadrazam atayaca¤›na dair söylentiler üzerine Hüse-
yin Avni, Midhat ve Mütercim Rüfltü Paflalar’›n bafl›n›
çekti¤i cunta, 30 May›s 1876’da Abdülaziz’i askeri bir
darbeyle tahttan indirmifl ve yerine V. Murad’› padiflah
yapm›flt›r.
Armao¤lu, Fahir, (1997). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-
1914), Ankara.
Buzp›nar, fiit Tufan, (2003). “Lübnan” (Osmanl›
Dönemi), Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi
(D‹A), Ankara, cilt XXVII, s. 248-254.
Çetinsaya, Gökhan-Buzp›nar, fiit Tufan, (2005).”Midhat
Pafla”, D‹A, ‹stanbul, cilt XXX, s. 7-11.
Gökbilgin, M. Tayyip, (1946). “1840’tan 1861’e Kadar
Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürziler”, TTK Belleten,
say›: 40 s. 641-703.
Gülsoy, Ufuk, (1999). “Islahat Ferman›”, D‹A, ‹stanbul,
cilt XIX, s. 185-190.
Jorga, Nikolae, (2005). Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi
çeviren: Nilüfer Epçeli, ‹stanbul, cilt V
Karal, Enver Ziya, (1995). Osmanl› Tarihi, Ankara, cilt
VIII.
Karpat, Kemal, (1994). “Eflak”, D‹A, ‹stanbul, cilt X, s.
466-469.
Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülaziz”, D‹A, ‹stanbul, cilt
I, s. 179-185.
Sakao¤lu, Necdet, (2008). “Abdülaziz”, Yaflamlar› ve
Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi, ‹stanbul, cilt
I, s. 34-38.
Serto¤lu, Mithat, (2011). Mufassal Osmanl› Tarihi, cilt
VI, Ankara.
Shaw, Stanford J.-Shaw, Ezel Kural, (2000) Osmanl›
‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, II,
(Çeviren: Mehmet Harmanc›), ‹stanbul.
Tanör, Bülent, (2004). Osmanl›-Türk Anayasal
Geliflmeleri (1789-1980), ‹stanbul.
Tukin, Cemal, (1996). “Girit”, D‹A, ‹stanbul, cilt XIV, s.
85-93.
Türkgeldi, Ali fuat, (1987). Mesâil-i Mühimme-i
Siyasiyye, yay. Bekir S›tk› Baykal, Ankara, cilt I, III.
Öztuna, Y›lmaz, (1990). Bir Darbenin Anatomisi,
‹stanbul.

Osmanlı Tarihi 1789-1876

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Tarihi 1789-1876

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2839

Copyright © 2013 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›

Kitap Koordinasyon Birimi

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.

XVIII. Yüzy›l Sonlar›nda Osmanl› Devleti (1789-1801) ....... 2 1. ÜN‹TE

XIX. Yüzy›l›n Bafllar›nda Osmanl› Devleti ve Yeni 2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE Osmanl› Devleti Siyasetinde Yeni Dönem............................ 48

4. ÜN‹TE Islahatlar ve ‹ç Buhranlar Dönemi......................................... 68

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 87

Avrupa Güçleri ve Osmanl› Devleti: Savafllar ve 5. ÜN‹TE

Köklü De¤iflim ve Dönüflüm: II. Mahmud Devri .................. 106 6. ÜN‹TE

Osmanl› Restorasyonu: Tanzimat Dönemi .......................... 132 7. ÜN‹TE

Restorasyon Projesi: Tanzimat Ferman›’n›n ‹lan› ........................................ 133

8. ÜN‹TE Buhranlar, Islahatlar ve D›fl Müdahaleler

SALTANAT DARBES‹NE G‹DEN YOL ......................................................... 174

ÇÖZÜLME VE YEN‹DEN YAPILANMA SÜREC‹ OLARAK

XVIII. Yüzy›l “Gerileme Devri” Midir?

MAKALE Lale Devri kavram›n›

OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL DURUMU

Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama

lara gösterilmeyen bu hoflgörü, Osmanl› Devleti’nin bir cihan devleti olmas›n› ve

III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve Reform Program›

Sultan Üçüncü Selim (1761-1808) : Üçüncü Mustafa’n›n o¤ludur.

Osmanl› toplumunun reform giriflimlerine tepki göstermelerinin gerekçeleri

FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLI DEVLET‹

‹htilal›n Geliflimi ve Genel Sonuçlar›

1789). Versailles Saray›’nda toplanan meclis; soylular, rahipler ve halk temsilcile-

oluflan bu devletler, ihtilal›n getirdi¤i fikirleri siyasi aç›dan tehlikeli gördüklerinden

Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkileri

D‹KKAT Bu dönemin ulafl›m

d›nlar›n› etkileyerek Tanzimat Ferman› (1839) ve I. Meflrutiyetin (1876) ilan›n› ha-

Tuncer, Hüner (1996), Metternich’in Osmanl› Politikas› (1815-1848),

OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVAfiLARI

Osmanl› Devleti’ni Paylafl›m Projeleri

TELEV‹ZYON Çariçe TII.

Rusya’n›n Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u olumsuzAMAÇLARIMIZ

Osmanl› Devleti bu antlaflma ile K›r›m’›n Rusya’ya ait oldu¤unu kabulDetti

OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAK HAMLELER‹

1. Ünite - XVIII. Yüzy›l Sonlar›nda Osmanl› Devleti (1789-1801) 17

laflmas›, Bab›âli’nin H›ristiyan bir devletle karfl›l›kl› yükümlülükler çerçevesinde

‹sveç’le 1789’da imzalanan siyasi metin, karfl›l›kl› yükümlülükler içermedi¤inden

Osmanl›-Prusya ittifak antlaflmas›na göre; Prusya 1790 ilkbahar›nda savafla ka-

Campo Formio Antlaflmas› ve Osmanl› Devleti

D‹KKAT Bu geliflmeninD ‹ yaratt›¤›

SIRA S‹ZDE Fransa’n›n Yedi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

• XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDA

XVIII. Yüzy›ldan Devral›nan Sorunlar

FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹ (1798-1802)

Napoléon’un Büyük Do¤u Hayali

Bu ayr›nt› Frans›zlar›n M›s›r’a kal›c› olarak yerleflmek ve bu stratejikDve‹ Kverimli

Napolyon’un iflgali meflrulaflt›rmak için öne ç›kard›¤› Kölemenlerin M›s›r’daki

SIRA S‹ZDE Napolyon’unSIRA

BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VE ÜÇLÜ KOAL‹SYON

Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgaline Tepkisi

di¤ini dolay›s›yla bu olayla ilgili net bilgisi bulunmad›¤›n› ve geliflmelerden üzün-

Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifak

Kaynak: http://www.nationalarchives.gov.uk/nelson/gallery4/popup/print.htm Catalogue reference: MPI

‹ngilizlerin deniz zaferi ve verdirdikleri kay›plar Frans›zlar›n anavatanla ba¤lan-