Professional Documents
Culture Documents
HAFTA
KISALTMA GRUPLARI
İyelik ekli veya hâl ekli bir isimle başka bir isim veya sıfat ögesinin bir araya
gelmesiyle oluşan kelime grupları kısaltma grubu üst başlığında ele alınmaktadır. Kısaltma
grupları “kelime gruplarının ve cümlelerin kısalması, yıpranması neticesinde ortaya çıkan
klişeleşmiş gruplardır.” (Ergin, 1992: s. 396-397).
Burada çekim eki almış isim, “belirten” göreviyle kendinden sonra gelen bir sıfatı,
bazan da bir isimi belirtmektedir. Bu belirtmede de, iki isim söz içinde kalıplaşmayla
uğrayarak birleşik kelimeler oluşturmaktadırlar. Bu birleşikler sıfat veya zarf olarak
kullanılırlar ve daima ayrı yazılırlar. Vurgu ikinci öge üzerindedir: etine dolgun, cana yakın,
dile kolay, içine kapanık, keyfine düşkün, elde bir, devede kulak, arada bir, yükte hafif,
pahada ağır, ikide bir, yandan çarklı, sonradan görme, kardan adam, anadan doğma, içten
pazarlıklı vb. (Özkan-Sevinçli, 2009: s. 92).
Kısaltma grupları:
İsnat grubu
Bulunma grubu
Yaklaşma grubu
Uzaklaşma grubu
Vasıta grubu
İlgi grubu
Eşitlik grubu
İsnat Grubu
İsnat grubunu oluşturan kelimelerden birincisi genellikle iyelik eki almış durumdadır,
ancak bazen yalın hâlde de bulunabilir. İkinci kelime ise daha çok sıfat, bazen isimdir. İsnat
grupları ters çevrilmiş sıfat tamlaması görünümündedirler. Grubun vurgusu en sonda gelen
öge üzerindedir.
karn + ı tok
boyn + u bükük
çiçeğ + i burnunda
burn + u büyük
baş açık
ayak yalın
gün aydın, para peşin, baş aşağı; saçı uzun, aklı kısa, başı boş, çenesi düşük, eli uzun,
gözü pek, gözü tok, kulağı kesik, eli kulağında vb.
Bulunma Grubu
Bulunma hâli eki almış bir isimle onu takip eden bir isim veya sıfatın bir araya gelmesiyle
oluşan kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir.
Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
bin + de bir
deve + de kulak
yük + te hafif
çanta + da keklik
sol + da sıfır
Ayşe, bir elinde çay bardağı, / bir elinde sigara aralarına girdi.
(Emine Işınsu)
Cümledeki iki bulunma grubunun da ilk ögesi tamlayanı düşmüş bir iyelik grubudur.
Yaklaşma Grubu
Yaklaşma hâli eki almış bir isimle onu takip eden bir isim veya sıfatın bir araya
gelmesiyle oluşan kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya ikisi kelime grubu
olabilir. Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
can + a yakın
baş + a bela
için + e kapanık
dil + e kolay
diller + e destan
bana mahsus / yere serici / cama takılı / tahmine müsait / kendisine layık
(Peyami Safa, Yalnızız)
DİKKAT:
Aynı iki kelimenin tekrarlandığı ve bu tekrarlanan iki kelimeden birincisinin yaklaşma
hâlinde, ikincisinin ise yalın hâlde bulunduğu kelime grupları yaklaşma grubu değil, tekrar
grubu olarak adlandırılır: bire bir, başa baş, kana kan, göze göz, dişe diş, teke tek vb. [bk. 3.
Ünite: Tekrar Grupları (Yaklaşma hâli eki - yalın hâl düzeninde kurulan tekrar grupları)].
Uzaklaşma Grubu
Uzaklaşma hâli eki almış bir isimle onu takip eden bir isim veya sıfatın bir araya
gelmesiyle oluşan kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya ikisi kelime grubu
olabilir. Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
DİKKAT:
Aynı iki kelimenin tekrarlandığı ve bu tekrarlanan iki kelimeden birincisinin uzaklaşma
hâlinde, ikincisinin ise yaklaşma hâlinde bulunduğu kelime grupları uzaklaşma grubu değil,
tekrar grubu olarak adlandırılır: baştan başa, baştan sona, baştan ayağa, birdenbire,
doğrudan doğruya, tepeden tırnağa, içten dışa, gönülden gönüle, elden ele, günden güne,
yıldan yıla, büyükten küçüğe, küçükten büyüğe, dilden dile, kulaktan kulağa vb. [bk. 3. Ünite:
Tekrar Grupları (Uzaklaşma hâli eki - yaklaşma hâli eki düzeninde kurulan tekrar grupları)].
DİKKAT:
“bundan dolayı, milattan önce, milattan sonra, yıllardan beri, ondan ötürü” gibi ilk ögesi
uzaklaşma hâlinde bir kelime, ikinci ögesi ise bir çekim edatı olan kelime grupları uzaklaşma
grubu değil, edat grubu olarak adlandırılır (bk. 5. Ünite, 2. Bölüm: Edat Grubu).
Yükleme Grubu
Yükleme hâli eki almış bir isimle onu takip eden bir isim veya sıfatın bir araya
gelmesiyle oluşan kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya ikisi kelime grubu
olabilir. Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
toplantıy + ı teşrif
kurultay + ı tertip
vatan + ı müdafaa
Vasıta Grubu
Vasıta hâli eki almış bir isimle onu takip eden bir isim veya sıfatın bir araya gelmesiyle
oluşan kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir.
Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
insanlar + la dolu
konuy + la ilgili
düşmanlarıy + la barışık
taş + la kaplı
Kalede ve onun eteğine serpilmiş mahallelerde Türk velileri Roma ve Bizans taşlarıyle
sarmaş dolaş yatarlar.
(A. H. Tanpınar, Beş Şehir)
Vasıta grubunun ilk ögesi bir belirsiz isim tamlaması, ikinci ögesi ise bir tekrar
grubudur.
Akort esnasında çıkan en basit saz sesi büyük bir mânâ ile yüklü görünüyordu.
(Peyami Safa, Yalnızız)
Vasıta grubunun ilk ögesi bir sıfat tamlamasıdır.
Babası ile birlikte iki yanı yediveren güllerle kaplı avludan geçecekler.
(Mustafa Kutlu, Bu Böyledir)
Vasıta grubunun ilk ögesi bir sıfat tamlamasıdır.
İlgi Grubu
İlgi hâli eki almış bir isimle onu takip eden başka bir ismin bir araya gelmesiyle oluşan
kelime grubudur. İyelik grubu ve belirli isim tamlamalarının tamlanan ögesindeki iyelik
ekinin düşmesiyle ortaya çıkmış bir kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya
ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
isim isim
(ilgi hâlinde) ( yalın hâlde ve iyelik eki düşmüş)
biz + im kız
sen + in oğlan
Ali Baba + nın çiftlik
Ahmetler + in tarla
Eşitlik eki almış bir isimle onu takip eden başka bir isim veya sıfatın bir araya
gelmesiyle oluşan kelime grubudur. Grubu oluşturan ögelerden biri veya ikisi kelime grubu
olabilir. Grubun vurgusu en sonda gelen öge üzerindedir.
Hakikatte Selçuk mimarisi çok defa dince yasak olan heykelin peşinde gibidir.
(A. H. Tanpınar, Beş Şehir)
Aktüelin yere serici hâkimiyeti altında zekâ, her anı bir ağaca benzeyen ihsanların
ormanında yolunu kaybetmiş, toptan kavrayışlara imkân veren, külli mefhumları yerinde
kullanmaktan âciz, hatta en küçük seziş kabiliyetinden de mahrum, sabit bir fikrin peşinde
sürükleniyor.
(Peyami Safa, Yalnızız)
Uzaklaşma grubu zarf görevindedir.
Kalede ve onun eteğine serpilmiş mahallelerde Türk velileri Roma ve Bizans taşlarıyle
sarmaş dolaş yatarlar.
(A. H. Tanpınar, Beş Şehir)
Vasıta grubu zarf görevindedir.
Kısaltma Gruplarının Yüklem İsmi Olarak Görev Yapması (3. Düzey Başlık)
En ahlaklı adamdan daha zararsızım.
(Peyami Safa, Yalnızız)
Uzaklaşma grubu yüklem ismi görevindedir.
Uygulama:
Aşağıdaki metinlerde geçen isimleri ve kullanılışlarını gösterin:
“Unkapanı köprüsünden geçerken bir an Haliç’e baktı, köprünün altından geçecek bir
römorkörün ince uzun bacası, karanlıkta zor seçilen bir tayfanın çektiği iple
indiriliyordu. Şişhane yokuşunu çıkarken yoldan inen bir sarhoşla bir iki kelime
konuştu, İstiklâl Caddesi’nin iyi aydınlatılmış vitrinleriyle biri hariç ilgilenmedi: Bir
gümüşçü dükkânının vitrinini uzun uzun seyretti. Ne vardı aklında? Endişeyle
titreyerek, sevgiyle seyrederek merak ediyordum.” Orhan Pamuk, Kara Kitap
KAYNAKÇA
ADIVAR, Halide Edip, Akile Hanım Sokağı, Can Yayınları, İstanbul, 2010
AYDEMİR, Şevket Süreyya, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1999
BEYATLI, Yahya Kemal, Kendi Gök Kubbemiz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008
BURAN, Ahmet, “Türkçede İsim Çekim Ekleri”, Türk Gramerinin Sorunları II, TDK
Yayınları, Ankara, 1999, s. 264-277
KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara, TDK Yayınları, 2009
ÖZKAN, Mustafa; TÖREN, Hatice; ESİN, Osman, Yüksek Öğretimde Türk Dili-Yazılı ve
Sözlü Anlatım, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2006