53951442 (1)

Норовдоржийн Баярмаа
Батмөнхийн Буяндэлгэр
Мянга мянганы тэртээгээс цадиг түүх хөвөрнө

Манант уулсын тэргүүнээ сүлд овоо сүндэрлэнэ
Монгол түмний сэтгэлд итгэл бишрэлээр шүтэгдэнэ
Мандсан төрийн заншлаар ёслол төгөлдөр тахигдана
МОНГОЛЧУУДЫН УУЛ, ОВООНЫ

ШҮТЛЭГ ТАХИЛГА
(мөн чанар,түүхэн тойм)
ISBN 978-99978-1-073-1
ДАА-951.7
ННА-63.4
Б-381
Улаанбаатар хот
2017 он
Н.Баярмаа, Б.Буяндэлгэр Монголчуудын уул, овооны шүтлэг тахилга
Гарчиг
Удиртгал
Нэгдүгээр бүлэг. Уул, овооны тухай
1.1. Монгол нутаг дахь уулс, түүний бүтэц тогтолцоо
1.2. Уулс нь овооны орших гол орны нэг мөн
1.3. Овоо босгох, түүний бүтэц, зохион байгуулалт, ангилал
Хоёрдугаар бүлэг. Уул овооны шүтлэг
2.1. Уул овооны шүтлэгийн үүсэл, хэлбэрүүд
2.2. Уул овооны шүтлэгийн хувьсал хөгжил
2.3. Уул овооны шүтлэгийн мөн чанар
Гуравдугаар бүлэг. Уул овооны тахилга
3.1. Уул овооны тахилгын үүсэл, хэлбэрүүд
3.2. Уул овооны тахилга үйлдэх, оролцох ёс журам
3.3. Уул овооны тахилгын мөн чанар
Дөрөвдүгээр бүлэг. Уул овооны тахилгын түүхэн тойм
4.1. Эртний төрт улсуудаас XII зуун
4.2. XIII-XVII зуун
4.3. XVIII-XX зууны эхэн
4.4. Орчин үеийн уул овооны тахилга
Он цагийн хэлхээс
Нэр томъёоны тайлбар
Ном зүй
2
Удиртгал
<<Мөнх тэнгэрийн хүчин дор аугаа их суу залийн ивээлээр>>1 Монгол
түмний эртнээс нааш сэдэн бүтээж, боловсруулан хөгжүүлсэн үнэт зүйлс дэлхийн
оюуны болон эдийн соёлын сан хөмрөгт ихээхэн нэмэр хандив болсон нь
дамжиггүй. Тийм ч учраас Монголчуудын сэтгэлгээний болон оюун ухааны цараа,
ур чадварын илэрхийлэл болсон соёлын олон үнэт зүйл (Монгол гэр, морин хуур,
уртын дуу, наадам, шувуучлахуй гэх мэт) хүн төрөлхтөний соёлын өв болон
тэмдэглэгдсэн юм. Энэ бүхний үндэс болсон “Хөх мөнх тэнгэр эцэг, хөрст этүгэн
эх”-ийн тухай санаа Монголчуудын оюун санааны ертөнцөд гол байрыг эзлэж
ирсэн уламжлалтай бөгөөд хүн-байгалийн хүйн холбоо, зүй тогтлыг эртнээс гярхай
ажиглан, таньсаны дүнд тэнгэр газраа шүтэх, зан үйл, итгэл бишрэл, сэтгэл
оюунаараа байгалийн сүр хүчийг “аргадан эерүүлж”, байгалийн жам ёсонд зохицон
амьдарсаар иржээ.
Монголчууд тэнгэр газар, уул ус, байгаль дэлхийн түг түмэн ургамал,
амьтныг оюун санаандаа хүншүүлэн дүрсэлж, тэрхүү бодол сэтгэлгээгээ хадан
дээр ханалан сүглэн2 зурж, алдарт туульс, үлгэр, ардын домог яриагаараа үеэс
үед уламжлан, тахилга шүтлэгийн зан үйлээрээ амилуулан, хамгийн эрхэм хүндтэй
өвөг дээдсийн “сууринд залан”, дээдлэн хүндэтгэсээр ирсэн билээ. Ийм учраас
Монголчуудын нүүдлийн соёл иргэншлийн үнэт зүйлсийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг
болсон байгаль дэлхийн талаархи үзэл санааны нэг гол илэрхийлэл болсон уул
овооны шүтлэг тахилгын үүсэл, хөгжил, хувьслыг сонирхон судлах нь өвөг
дээдсийнхээ туулсан түүхэн цаг хугацаан дахь оюуны соёлын хөгжлийн зүйг
танихад тус дөхөм болох болов уу хэмээн хэр чинээгээрээ нягтлан бичиглэхийг
оролдлоо.
Байгаль дэлхийтэй холбоотой Монголчуудын уламжлалт шүтлэгийн элдэв
төсөөлөл нь тэнгэр газар, ус мөрөн, ургамал, амьтныг тахиж шүтэх, байгалийн янз
бүрийн үзэгдэл, од гариг, араатан, жигүүртнийг шүтэж бишрэх зэрэгт тусгалаа
олсон байдаг. Эдгээрээс Монгол туургатан даяар хамгийн өргөн дэлгэр тархсан
шүтлэг тахилгын нэг хэлбэр нь газар усны шүтлэг бөгөөд түүнээс нийт олныг
хамарсан, өнөө хүртэл уламжлагдаж ирсэн нь уул овооны шүтлэг тахилга юм. Эх
болсон байгалиа дээдлэх, байгальтайгаа зохицох сэтгэлгээ нь энэхүү уул овооны
1-Монголын эзэнт гүрний их хаадын тамганы бичээсээс

2-Сүглэх гэдэг нь амьтай зүйлсийг дүрслэн зурахыг хэлнэ.
3
шүтлэг тахилгаар илэрч байдаг төдийгүй энэ зан үйлийн хүрээнд бусад олон
шүтлэг бишрэлийн элемент нэгдэн хэрэгжиж нэгэн цогц шинжийг олжээ.
Энэхүү бүтээлдээ уул овоо хэмээн нэгтгэн нэрлэсэн нь Монголчууд шүтлэг
тахилгатай овоогоо гол төлөв уул хайрхдад босгосон байдагтай холбоотой юм.
Гэвч Монголчуудын овоо босгох газар нь зөвхөн уулаар хязгаарлагдахгүй
томоохон гол мөрөн, булаг шанд, нуур цөөрөм, мөн хил хязгаар тэмдэглэх зэрэг
зорилгоор өргөн ашиглаж байсан билээ. Энэ бүхнийг хойно дэлгэрүүлэн өгүүлэх
тул анхааран сонирхохыг уншигчдаас хүсье.
Уг бүтээлд зохиогчид зөвхөн өөрийн төсөөллийг гаргах бус, тухайн сэдэвт
холбогдох ном зохиол, гадаад дотоодын эрдэмтэд судлаачдын урьд өмнө нь
хэвлүүлсэн судалгааны бүтээл, өгүүллүүд, мөн түүнчлэн улсын төв номын сангийн
гар бичмэлийн сан хөмрөгт буй уул овооны тахилгын судрууд, уул овоо тахих зан
үйлийн тухай мэдэх хүмүүсийн аман яриа, өнөө үед тахилгын зан үйлийг хэрхэн
явуулж буй талаарх баримт зэргийг ашиглах шаардлага аяндаа гарч тэр бүхнийг
чадах чинээгээрээ судлахаар оролдсон маань их өргөн хүрээтэй, нарийн чимхлүүр
ажил байлаа.
Бид уг сэдэвт холбогдох сурвалж бүхнийг бүрэн хамруулж ашиглаж
чадаагүй гэдгийг бүрнээ хүлээн зөвшөөрөх бөгөөд өөрсдийн олж цуглуулсан, үзэж
харсан сурвалж, материалын хүрээнд энэхүү номыг тэрлүүлсэн болно.
Монголчуудын уул овоо тахилгын тухай дурьдсан бүтээл нилээд буй ч уул овоо
тахиж шүтэх ёсны түүхэн хувьсал, хөгжлийг үечлэн гаргасан бүтээл хараахан алга
байна.
Монголчуудын уул овоо тахиж шүтэх ёсны талаар гадаад, дотоодын
эрдэмтэд судалгаандаа оруулсаар ирсэн билээ. Эдгээрээс дурьдвал, О.Сүхбаатар
“Монголын тахилгат уул усны судар оршвой” (2001) бүтээлдээ уул, гол мөрөн,
рашаан, нуурын сангийн судар 30 гаруйг эх Монгол бичиг, кирилл галиг,
тайлбарын хамт хэвлүүлэхдээ Монгол нутгийн тахилгат уул усны эзэн савдгийн
тухай болон газар усны нэрийн онцлогийн талаар сонирхолтой мэдээ баримтыг
бичжээ. О.Амархүү “Байгаль орчныг хамгаалах монгол зан заншил, хууль цааз”
(2000)-даа байгаль хамгаалах уламжлалт ёсыг агуулгаар нь энэрэл хүндэтгэлийн,
хорио цээрлэлийн, сургаал номлолын, сүсэг бишрэлийн, ажиглалт танин мэдэхүйн
хэмээсэн 5 ангилалд хуваагаад, байгаль хамгаалах энэрэл хүндэтгэлийн
уламжлал гэсэн ангилалд уул овоо тахих ёсыг оруулан уул овооны тахилгын
талаар товч дурдсан байна. С.Дулам “Монгол домог зүйн дүр” (1989) бүтээлдээ
4
газар эх, тэнгэр нэр, гал, од эрхсийн үүслийн тухай домгуудыг төрөлжүүлэн авч
үзсэн нь уул овоо тахих зан үйлийн утга агуулгыг нягтлахад нэг чухал
хэрэглэгдэхүүн болно. Мөн С.Дуламын “Монголчуудын тооны бэлгэдэл” (2001) нэг
сэдэвт бүтээлд тахиж шүтдэг овооны тоо, байршил, бүтэц тухайн нутгийн зан
заншлын онцлогоос хамаарч ялгаалтай байдгийн учир шалтгааныг нарийвчлан
гаргажээ. Судлаач О.Пүрэв “Монголын бөөгийн шашин” (2000) бүтээлдээ
Монголчуудын уул овоо шүтэх тахих зан үйлийн мөн чанар агуулгыг бөөгийн
шашны үүднээс тодорхой тайлбарласан ажээ. Энэ бүтээлд “тахиж шүтдэг овоо нь
газар усны эзэд буюу лус савдгийн орших орон гэр юм” хэмээсэн бөөгийн шашны
үзлийн үндсэн дээр уул, ус тахиж шүтэх ёсыг тайлбарлажээ. М.Ганболд “Алтайн
урианхайн уламжлалт шүтлэг” (2001) нэг сэдэвт бүтээлдээ баруун Монголчуудын
тэр дундаа Алтайн урианхайчуудын од эрхэс, газар ус, ургамал амьтан, гал шүтэх
ёс болон бөөгийн азн үйл, аж ахуйн холбогдолтой шүтлэгийг бүрэн цогц байдлаар
авч үзжээ. С.Агваанжамба “Төрийн тахилгат дархан цаазат Богдхан уул” (1995)-
даа Богдхан уулын тахилгын тухай бичжээ. Мөн Ж.Санжид, С.Дэмбэрэл зэрэг
судлаачид хэд хэдэн өгүүлэл нийтлүүлээд байна.
Мөн уул овооны тахилгын судруудыг эмхэтгэн нэгтгэсэн бүтээлүүд ч мэр сэр
гарчээ. Үүнд, Б.Ринчен “Les materiaux pour L’etude du chamanisma Mongol” (1959-
1975), В.Хайссиг “Die Mongolische volksreligiose und Folkoloristische Texte” (1966)
зэргийг тоочиж болно. Үүний зэрэгцээгээр судалгааны хүрээнд орж нийтийн
хүртээл болоогүй олон тооны судар, ном, гар бичмэлүүд нь номын сангууд хийгээд
хувь хүмүүсийн гар дээр байдаг. Түүнчлэн угсаатны зүй, түүх, шашин судлал, эрх
зүй, байгаль хамгаалал, гүн ухаан, уран зохиолын сэдэвт бүтээлд уул овоо тахих
ёсны талаар дурдсан нь цөөнгүй.
Өвөр Монголын эрдэмтэд судлаачид энэхүү сэдвээр нилээд дорвитой
бүтээлүүд туурвисан бөгөөд үүнд, М.Сайнжаргал, Л.Хурцбаатар, Сүхээ, Жамба,
Иш, Сампилноров нарыг нэрлэж болно. Тахилга, тайлгын зан үйлийг хамгийн
дорвитой судалж, нарийн төрөлжүүлсэн нэгэн бүтээлийн тоонд М.Сайнжаргалын
“Монгол тахилга” (2001) орох ба зохиогч уг бүтээлдээ хар цагаан сүлдийн тахилга,
Чингис хааны тахилга, овооны тахилга, галын тахилгыг Ордосын жишээн дээр
ихэд дэлгэрэнгүй гаргажээ. Л.Хурцбаатар, Ч.Үзмээ нар “Монгол бөө мөргөлийн
тайлга, тахилгын соёл” (1991)-доо Монголчуудын тэнгэр, уул ус, мод, галын
тахилгыг өмнө гарсан судалгааны материал аман яриа, зарим судар сурвалжид
тургуурлан бөөгийн шашны зан үйл болох талаас нь авч үзсэн байна. Мөн
5
тодорхой орон нутаг, ястны хүрээнд тахилга явуулах зан үйлийг гаргасан
судалгааны бүтээлүүд нилээд бий.
Гадаадын олон эрдэмтэд тухайн сэдэвт холбогдох бүтээл нилээд
туурвисны дотор Оросын эрдэмтэн М.Н.Хангалов “Новые материалы о шаманстве
у бурят”, А.М.Позднеев “Religion and ritualin society. Lamaist buddism in late 19 th
century Mongolia” (1978), А.П.Окладников “Notes on the beliefs and religion on the
ancient Mongols. Acta ethnographica” (1964), Н.Л.Жуковская “Ламаизм и ранние
формы религии” (1977), “Два культовых объекта в Северной Монголии” (1989),
К.М.Герасимова “Традиционные верования тибетцов в культовой системе
ламаизма” (1989), Г.Р.Галданова “Доламаистские верования бурят” (1987),
Л.Л.Абаева “Культ гор и Буддизм в Бурятии” (1992), И.А.Манжигеев “Бурятские
шаманистические и дошаманистические термины” (1978), Германы эрдэмтэн
В.Хайссиг “The religions of Mongolia” (1980) зэрэг олон үнэ цэнэтэй бүтээлийг
дурьдах нь зүйтэй.
Монголын эрт, дундад, шинэ үеийн түүхийн сэдэвт судалгааны ном, бүтээл
болон “Монголын нууц товчоо”, “Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл”, Марко
Пологийн “Орчлонгийн элдэв сонин”, Плано Карпинийн “Монголчуудын түүх”,
Г.Рубрукийн “Дорно этгээдэд зорчсон минь” зэрэг сурвалжуудад ч Монголчуудын
газар усны тахилгын ёс, тэр дундаа уул овоо тахих ёсны талаар дурдсан байдаг.
Ингээд та бүхэн мөхөс бидний чармайн оролдсон бүтээлийг тухлан
сонирхоно уу.
Та бүхний гэгээн ухаан эл бүтээлийн эндүүрлийг шүүн тунгаах болтугай.
Зохиогчид.
6
Нэгдүгээр бүлэг. Уул овооны тухай

1.1. Монгол нутаг дахь уулс, түүний бүтэц тогтолцоо
Монголчуудын уул овооны шүтлэг тахилгын талаар өгүүлэхийн урьд Монгол

орны уулс хэрхэн тогтсон, ямар байршилтай болох, мөн уулс нь эртнээс нааш
хүний амьдралд хэрхэн холбогдож ирсэн тухай урьдал болгон дурьдах нь зүйн
хэрэг бизээ. Олон мянган жил нийгмийн оюун санааны төвд оршиж, эрхэмлэл,
зохион байгуулалтат үйл ажиллагааны сэдлийг өдөөх болсон ямар объектын
талаар танин мэдэх гэж байгаагаа уншигч авгай цухас боловч физик газарзүйн
ухааны үүднээс3 ойлгоц авах нь юун ташаа болох билээ.
Монгол нутагт өндөр, нам уул, ухаа гүвээт буюу тэгш тал хослон орших
боловч нутгийн ихэнхийг уул нурууд эзлэдэг тул нийтдээ уулархаг байдалтай юм.
Монгол орны уул талын байрлалыг ажиглавал уулс нь голдуу баруун хагаст, тал
газар нь зүүн ба өмнө хагаст тус тус хамаарах шинжтэй боловч тэнд харьцангуй
намхан болохоос биш уул нурууд нилээд хэмжээгээр бий. Хамгийн зүүн урд захын
хэд хэдэн нурууд Тяньшаны нурууны сэжүүр болох учир нилээд өндөр байдаг.
Монгол орны уулс эмх замбараагүй оршсон биш тодорхой чиглэлтэй тогтсон
бөгөөд тэр чиглэл нутгийн баруун, зүүн хагаст адилгүй юм. Баруун зүгт уул нурууд
баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэлтэй бол зүүн хагаст баруун урдаас зүүн
хойшоо сунаж тогтсон байна. Өөрөөр хэлбэл уул нурууд урагшаа тохойрон эгнэсэн
байдалтай бөгөөд тийм хоёр эгнээ уулс тодорхой харагдана. Нэг дэх эгнээнд
Хангай, Хэнтийн нурууд, хоёр дахь эгнээнд Алтайн нуруу, Дорнод тал дахь нам
уул, цав толгод тус тус багтана.
Энэ бүтцийн байдал нь нийт Ази тивийн геологийн бүтцээс шалтгаалах
бөгөөд Сибирийн эртний тарамцгаас урагш хожим үед тогтсон атираат бүтцүүд
түүнийг тойрон хаяалах маягаар тогтож байсан учраас тэр зүй тогтолд уулсын
чиглэл аргагүй захирагджээ. Гол уулсын тогтолцоо ийнхүү байрласны улмаас
Алтай, Соён, Тяньшань (Тэнгэр) уулын тогтолцоо Дорнод Сибирь, Алс Дорнодын
уулстай Монгол орны нутгаар дамжин холбогдох тул Монгол орны уулс өөр
тогтолцоо бүхий уулсыг хооронд нь холбож өгсөн дамжуурын шинжтэй ажээ.
Урагшаа тохойрсон нэг дэх эгнээ уулс дотроос том нь Хангайн нуруу болно.
Монгол орны бараг төв хэсэгт ерөнхийдөө баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэж
3-Ш.Цэгмид нар. Монгол орны физик газарзүй. УБ. 1969.
7
тогтсон энэ нуруу 750 гаруй километр урт бөгөөд үнэмлэхүй өндөр нь ноён оргил
Отгонтэнгэр ууланд 4031 метр хүрнэ. Бусад оргил нь дунджаар 3200-3500 метрийн
өндөртэй байна. Гэхдээ баруун хойд хагаст өндөр оргилууд нь байдаг ба зүүн
урагшаа аажим намсч 2000 метр орчимд хэлбэлзэнэ. Хангайн гол нуруу хэд хэдэн
том салбартай. Хойд талд нь Хан Хөхий, Тарвагатай, Булнай зэрэг өндөр нурууд
өргөрөгийн дагуу буюу баруунаас зүүнээ сунаж салбарлана. Энэ нурууд гол
нуруунаас дутахгүй өндөр юм. Жишээ нь: Тарвагатайн нурууны оргил 3238м, Хан
Хөхийнх 2919 м хүрдэг юм. Түүнчлэн Хангайн гол нуруунаас шууд салбарлаагүй
боловч түүнтэй уул зүйн хувьд холбоотой уулс цөөнгүй үзэгдэнэ. Намнан,
Бүрэнхаан, Булганхаан гэх мэт тэр уулс намхан, богинохон бөгөөд гол
нуруунуудаас хөндий, хоолой буюу цав толгодоор тусгаарлагджээ. Хангайн нуруу
өвөр талдаа огцом шувтарч Жаргалант гэх зэрэг ганц хоёр богинохон нурууг
салбарлуулна. Хангайн уулт өндөрлөгийн нурууд, тэдгээрийн оргил тэгш хавтгай,
эсвэл бөмбөгөрдүү хэлбэрийн орой хяртай, хажуунууд нь ихэвчлэн налуу юм.
Урагш тохойрсон уулсын хоёрдугаарт Хэнтийн нуруу багтана. Баруун урдаас
зүүн хойш чиглэн тогтсон энэ нуруу баруун урд талдаа цав толгодоор дамжин
Хангайн нуруутай холбогдож, зүүн талдаа Дорнод Сибирь дэх Яблоны нуруунд
тулж оршино. Хэнтийн нуруу Хангайгаас нам юм. Түүний хамгийн өндөр оргилууд
2500 метр хүрч, ихэвчлэн 2000-2200 метрийн үнэмлэхүй өндөр зонхилно. Салбар
нурууд нь өргөрөг дагаж, эсвэл бүр зүүн урдаас баруун хойшоо сунаж оршино.
Тэдгээрийн дотор томхон нь баруун тийшээ салбарласан Бага Хэнтий, зүүн тийш
салбарласан Их Хэнтийн нурууд бөгөөд Бага Хэнтийд ноён оргил Асралт хайрхан
уул орших ба үнэмлэхүй өндөр нь 2751 метр. Ер нь Бага Хэнтийд хамгийн өндөр
оргилууд нь байдаг ажээ.
Хэнтийн уул нуруудын захаар Эрээн, Өлзийтсайхан, Заамрын нуруу гэх
мэтийн салбар гэж хэлж болохуйц уул зүйн хувьд холбоотой нурууд байдаг ба
уулсын тогтоцын ерөнхий байдлаар Хангайн нуруутай адилавтар.
Монгол орны бүр хойт захад Хөвсгөлийн уулс оршино. Тэнд Улаан тайга,
Хорьдол сарьдаг, Баяны нуруу гэхчлэн голдуу хойноосоо урагшаа судалтай хэд
хэдэн нурууд тогтжээ. Тэр нурууд уул зүйн хувьд Соёны салбаруудад багтдаг.
Харин энэ нутгийн баруун захад Тагна уулын салбарын сэжүүр үзэгдэнэ. Хамгийн
өндөр оргил гэвэл хил дээр байгаа Мөнх сарьдаг буюу Бүрэнхаан уул 3460 метр,
Хорьдол сарьдагийн ноён оргил 3189 метр ба энэ нуруудын хамгийн намхан нь
гэхэд 1900-2000 метрээс доош буудаггүй байна. Эндэх уулсын төрх байдал
8
Хангай, Хэнтийгээс ондоо. Хавтгай буюу бөмбөгөр оройтой, налуувтар хажуутай

уулс зөвхөн баруун ба зүүн урд хэсэгт багахан газарт байна. Бусад нуруудын орой
шовх их хэрчигдсэн байдалтай, хажуу нь маш эгц, асга чулуу элбэгтэй, зарим
газарт бараг цавчим элгэн хадны шинжтэйгээс гадна гол төлөв нарийхан гүн
хавцлуудаар зүсэгджээ.
Урагшаа тохойрсон хоёр дахь эгнээ уулсын баруун хэсэгт Монгол орны
хамгийн том нуруу болох Алтайн нуруу багтана. Алтайн нуруу бол Алтайн уулархаг
тогтолцооны нэг гол хэсэг нь бөгөөд нөгөө хэсэг нь ОХУ-ын нутагт байгаа Орос
Алтай юм. Эдгээрийн зааг буюу холбогч зангилаа нь Монгол орны хамгийн баруун
захад буй Таван Богд уул юм. Алтайн нуруу чухам тэр зангилаанаас зүүн урагшаа
чиглэж тогтсоныг дотор нь Монгол Алтай, Говь Алтай гэж хоёр хувааж болно. Энэ
хоёр нуруу нийлээд 1800-гаад километр урт учир түүний зүүн өмнө үзүүр говийн
цөл рүү гүн нэвтрэн оржээ.
Монгол Алтай баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэн аажмаар намсахын
зэрэгцээ хэд хэдэн нурууд болж салаална. Монгол Алтайн нуруу нь Гичгэний нуруу
хүртэл 1000 орчим километр газар үргэлжилнэ. Монгол Алтайн нуруу баруун
хагастаа далайн түвшнээс дээш дунджаар 3200-3500 метр өргөгдөн улсын хилийн
дагуу оршино. Харин Мөнххайрхан, Мөст гэх мэт хэд хэдэн оргил 4200-4300 метр
хүрдгээс гадна Таван Богд ууланд байгаа Хүйтний оргил 4653 метр байна. Гол
нуруу богиновтор ч гэсэн нилээд өндөр салбаруудтай юм. Тэдгээрээс 3858 метр
өндөр Баян хайрхан, 3967 метр хүртэл сүндэрлэсэн Цэнгэл хайрхан, Дэлүүн,
Тэрэгтийн нуруу, мөн зүүн өмнө хэсэг дэх Аж Богд (3761 м) зэргийг дурьдаж болно.
Бусад зэрэгцээ нурууд нам, тэгээд дотогшоо буюу зүүн хойшоо улам намсана. Нэг
дэх зэрэгцээ нуруунд Дарцаг хүрэн, Цаст Богд, Баатар хайрхан, Баян төмбөн зэрэг
нурууд багтана. Эдгээрийн дотроос нэн өндөр нь Цаст Богд (4226 м), Баатар
хайрхан (3575 м) хоёр юм. Хоёр дахь зэрэгцээ нуруудад гол нуруунаасаа нилээн
алсдуу орших Жаргалант хайрхан, Бумбат хайрхан, Баяны нуруу, Тайширын
нуруу, Хасагт хайрхан багтана. Эдгээр нь дунджаар 2600-3000 метр, хамгийн
өндөр хэсэгтээ 3500-3700 метрт хүрнэ.
Монгол Алтайн нурууд зүүн өмнө чиглэлийг яг дагаж тогтсоноор барахгүй
салбарууд нь ч гэсэн мөн ойролцоо чиглэлтэй юм. Уулсын орой, хяр голдуу
хавтгай, хажуунууд нь нилээн эгц, орой, хярын хавтгай гадрага заримдаа их
хэмжээний талбай эзлэж, түүн дээр өндөр сүрлэг шовх оргил тод сүндэрлэж
харагдана. Монгол Алтайн нуруунд мөсөн голууд орших нь бусад нуруудыг бодвол
9
элбэг ба хамгийн том нь Богд ууланд орших Потанины нэрэмжит гол 70-аад
километр урттайгаас гадна Мөст, Цэнгэл хайрхан ууланд мөсөн гол байна.
Говь-Алтайн нуруу нь Баянцагааны нуруунаас авахуулаад зүүн урагшаа
үргэлжлэж Хурхын уулсаар төгсөнө. Их Богд уул 4000 метр үнэмлэхүй өндөртэй
бөгөөд бусад уулсад 2500-3000 метрийн өндөр зонхилж, зүүн урагш дөхөх тусам
улам намсдаг. Говь-Алтайн нуруунд гол нуруу гэж хэлэхээр том нуруу байхгүй ба
бие биенээс багагүй зайтай нурууд нь үндсэндээ гурван эгнээ болж оршино.
Хамгийн хойт талын нэг дэх эгнээ нь богинохон бөгөөд Аргалант, Нарийн хар гэх
мэт харьцангуй нам нуруудаас бүрдэнэ. Хоёр дахь эгнээний нурууд харин нилээд
өндрөөс гадна урт байх ба үүнд Баянцагаан, Их Богд, Бага Богд, Арц Богд 2453-
4000 метрийн өндөртэй нурууд, мөн зүүн тийш Гурван сайхан нэртэй Баруун,
Дунд, Зүүн сайхан, Хаалга, Баянбор зэрэг нурууд хамаарна. Гурав дахь эгнээний
нурууд ерөнхийдөө нам ба Баян-Өндөр, Нэмэгт, Сэврээ, Номгон, Зөөлөн зэрэг
багтана. Хамгийн зүүн урд талд орших Бумбын нуруу, Тост, Ноён Богд мэтийг
заримдаа дөрөв дэх эгнээ болгож үзэх нь ч бий. Говь-Алтайн нуруу нь Нэмэгтэйн
ар хоолой гэгч өргөн их хотгороор баруун хойт ба зүүн урд хоёр хэсэгт хуваагдана.
Говь-Алтайн нурууны орой хяр нь шовх байдалтай, хад чулуу
элбэгтэй,хажуунууд нь нилээн эгц, урсгал ус ховор учраас нэгэнт элэгдэж нурсан
хад чулуу, шороо усаар урсаж гадагш туугдан гарах бололцоогүй тул уулсын
хормойд хуримтлагдсаар асар их хэмжээний бэлийг үүсгэжээ. Зарим уулын бэл
уртаараа хэдэн километрт хүрч, үндсэн уулыг бараг оройг нь хүртэл хучсан
байдаг. Бага шиг бэл нь уулыг талыг нь юм уу, гуравны нэгийг нь хучсан байдаг.
Монгол орны урагшаа тохойрсон хоёр дахь эгнээ уулсын зүүн хагаст говийн
хойт тал болон Дорнод Монголын цав толгод, нам уулс багтана гэж бид өмнө
өгүүлсэн билээ. Эдгээр уул толгодын ихэнхи нь Говь-Алтайн зүүн өмнө үзүүрээс
авахуулаад зүүн хойшоо голдуу Монгол улсын өмнө захыг барьж оршсон байна.
Баруун талаас авч үзвэл Дэлгэрхангай, Хөнжилийн нуруу, Их Шанхай уул гэсэн хэд
хэдэн намхан нуруу үзэгдэх бөгөөд тэдгээрийн чиглэл ерөнхийдөө баруунаас
зүүнээ хандсан ба цаашлавал Хатан уул, Дарьгангын уулс, Нүхдийн нуруу баруун
урдаас зүүн хойш чиглэлтэй ажээ. Эдгээр уул нурууд хэсэг хэсэг тарсан уулс,
богинохон шил маягтай 1400-1900 метрийн өндөртэй, цав толгод нь үүнээс нам
голдуу 1000-1300 метрээс хэтрэхгүй өндөртэй ба үргэлжлэн зоолж оршихгүй
шахам, нам уулсыг хаяалан оршино. Уулсын төрх байдал харилцан адилгүй,
баруун хэсэгт хажуу нь нилээн эгц, хад чулуу элбэгтэй, сайр гуу жалгаар гойд
10
хэрчигдсэн бол зүүн хагаст хажуу нь арай налуу, мөлийсөн янзтай байна.
Дарьганга орчмын уулс ихэнхидээ эртний галт уулс болохоор орой нь эвдэрсэн,
шовхдуу хэлбэртэй юм. Эдгээр уул толгодоос хойш Хэнтийн уулс хүртэл ухаа
гүвээт тэгш тал орших ба зонхилсон ухаа гүвээний дунд энд тэнд нь арай өндөр
цав толгод, нам уулс үзэгдэнэ. Тэгэхдээ тийм уулс цөөхөн, урд захаар буй уулстай
адил нилээд газарт үргэлжилсэн шилийг үүсгэхгүй жижиг тарамцаг буюу өнчин
уулын байдалтай оршино. Ийм уулсын тоонд Чойрын уулс (1731 м), Шар уул (1597
м) орно.
Монгол орны хамгийн зүүн захад Их Хянганы нурууны салбар уулс байна.
Энэ нуруу хойноос урагшаа сунасан огт өөр чиглэлтэй бол харин манай улс дахь
салбарууд нь зүүн урдаас баруун хойшоо буюу өргөрөгийн дагуу оршдог. Энэ
салбар уулс тийм ч өндөр бус, 1500-гаад метрээс үл хэтрэх ба орой, хяр нь
хавтгай буюу бөмбөгөр хэлбэртэй, хажуу нь налуу, хад чулуу багатай ажээ.
Тохойрсон хоёр дахь эгнээ уулсаас урагшаа говийн хэсэг нутаг үргэлжлэх ба
энэ хэсэгт цав толгод элбэгтэй, дунд зэргийн өндөртэй уулс бас нилээд байна.
Баруун талаас эхлэвэл Байтаг Богд, Их Хавтаг, Тахийн шар нуруу, Эрээний нуруу
зэрэг хилийн дагуу оршсон 2300-3100 метр хүртэл өргөгдсөн нурууд, мөн
эдгээрээс зүүн тийш байгаа Атас Богд, Чингис, Шар Хулас, Хавцагайт, Цагаан Богд
гэх мэт 1700-2600 метр өндөртэй уулсыг дурьдах нь зүйтэй. Атас Богдоос эхлээд
зүүн тийш оршсон нурууд Тяньшаний (Тэнгэр уул) тогтолцоонд багтана. Уулс нь
нилээд эгц хажуутай, шовхдуу орой хяртай, хад чулуу элбэгтэй.
Монгол орны уулсын ерөнхий байдлыг тоймлон өгүүлвэл ийм байна. Эндээс
харахад Монгол орон уулсаар баялаг аж. Тэгвэл одоо энэ уулс нэн эртнээс нааш
өнөөг хүртэл хүний амьдралд хэрхэн холбогдож ирснийг мөн маш тойм байдлаар
цухас өгүүлэх нь цаашдын бидний бүтээлийн гол агуулга болсон уул овооны
шүтлэг тахилгын талаар оновчтой ойлголт авахад тодорхой хэмжээгээр эерэгээр
нөлөөлөх нь дамжиггүй.
Уулсын тогтоцын түүх нь хүний амьдралын түүхтэй харьцуулахад эртний
учраас Монгол нутагт хүн үүссэн цагаас эхлээд уултай харьцаж, энэ харьцаанд
уулсын ач холбогдол, үүрэг ямар түвшинд байснаар түүний хүний сэтгэлгээнд
эзлэх байр суурь нь тодорхойлогдож цаашдын хөгжлийн уг шагийг тогтоож өгчээ.
Эдүгээ баттай нотлогдсон ёсоор Монгол оронд хүн амьдарч байсан цаг хугацаа нь
800000 орчим жилийн өмнөх үетэй холбогдож байгаа бөгөөд чухамхүү энэ
олдворыг Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан нурууны оргил
11
болох 1700-гаад метрийн үнэмлэхүй өндөртэй Цагаан уулын баруун урд хормойд
орших агуйгаас олжээ. Зөвхөн үүгээр тогтохгүй Монгол орны газар бүхэнд шахам
элбэг тохиолддог хадны сүг зураг, эртний хүмүүсийн булш бунхан, амьдарч байсан
оромж зэрэг нь гол зонхидоо уул, түүний сав газарт багтаж байдгаас харвал нэн
эртний хүмүүсийн амьдрах гол байршлын нэг нь уул болж байсан нь тодорхой
харагдана.
Нэн эртний амьдралын онцлог, тухайн үеийн нийгмийн хөгжлийн түвшингээс
шалтгаалан байгалийн бэлэн тогтоцыг өөрийн амьдралд шууд ашиглахаас өөр
аргагүй байсан хүмүүс юуны түрүүнд уул нь геологи тогтоцынхоо хувьд орчныхоо
газраас дээш өргөгдсөн хэсэг учраас салхи шуурга, хүйтэн сэрүүн, цас бороо гэх
мэт байгалийн аливаа үзэгдэл, үйл явцаас өөрсдийгөө хамгаалахын тулд
зайлшгүйгээр түүнд хандаж, ингэснээр хүн, уул хоёрын харилцаа холбоо нэн
гүнзгийрч цаашид бодит эрхэмлэлээс хийсвэр оюун санааны шүтлэг бишрэлд
хүргэж, энэ нь зан үйлээр илэрч нийгмийн хэв заншлын нэгэн хэсэг болсноор
эдүгээ бидний нэрлэн буй уул овооны шүтлэг тахилгын түүх хөвөрчээ.
Хүн төрөлхтөн эрт үед оюун ухааны цар хэмжээ тэлж, үйл үйлдэхүйн ухаан
боловсорч амжаагүй байх цагтаа олзворлох, түүх болон агнуурын аж ахуйг голлон
эрхлэж, гэр бүлээр бус овог омгоор бүлэглэн амьдарч байсан ба өөрсдийн гараар
багаж зэвсгийг үйлдвэрлэн бүтээх нь цөөн учраас байгалийн түүхий эдийг хүний ур
ухаан, хөдөлмөрөөр боловсруулан ашиглаж орон сууц, нөмөр халх болгох явдал
туйлын дорой байснаас чухам тийм үүргийг гүйцэтгэх боломж бүхий байгалийн
хүчин зүйлийг эрэлхийлэн хайсан нь эцсийн бүлэгт ууланд анхаарлыг нь
төвлөрүүлж, бодит үйл явцын туршлага нь энэхүү сонголтыг баталгаажуулжээ
хэмээн үзүүштэй. Тухайн цагийн хүмүүс нь одоогийнхтой адил хэлбэр хийц, өнгө
үзэмжид тулгуурласан харьцангуй субъектив хандлагад түшиглэдэггүй байсан нь
тодорхой бөгөөд яагаад гэвэл тэдний аливаа сонголтын үр дүн нь амьдрал үхлийн
дэнсийг аль тийш нь хазайлгахыг шийддэг байсан тул хүн төрөлхтөн хөгжлийн
эхний шатандаа өөрсдийн амь насыг, оршин тогтнолыг авч үлдэх үүднээс ууланд
амьдарч эхэлжээ. Уул нь араатан жигүүртнээс хоргодох бартаа ихтэй, хол ойрын
аюул заналыг харьцангуй түргэн мэдэхийн тул харагдах бараа сайтай, шуурга
салхинд нөмөртэй, бороо цасанд халхавчтай, ан гөрөө, жимс буурцганд ойр дөт,
ургамал, ус жигдэрсэн зэрэг шинжийг агуулж байдаг нь эртний тэр хүмүүс дотор нь
амьдрахад олон талын таатай нөхцлийг бүрэлдүүлж байсан нь лавтай. Тэр тусмаа
уулын агуй нь хүний оршин амьдарч байсан хамгийн гол байршил мөн. Агуй нь гол
12
төлөв хажуу буюу дээд талдаа гарц бүхий бусад тал нь битүү байдаг онцлогтой
учраас хүн аливаа амьтнаас амиа хамгаалах нуувч, байгалийн бэрхшээлтэй
үзэгдлүүдээс хоргодон нөмөрлөхөд нэн таатай байжээ. Ингэж агуй нь эртний
хүмүүсийн орон сууц нь болж байсан бол цаашдаа хүний амьдралд хэрэглэгдэх
хэлбэр нь өөрчлөгдөж ирсэн ба <…түүхийн нилээд хожуу үед хүртэл хүн
байгалийн болон хиймэл агуйг орон сууц, сүм хийд, цайз, цэргийн хуаран,
харуулын байр, шорон, оршуулгын газар, мал хаших зорилгод ашиглаж байв…
Агуй хонгилд ногооны талбай, эмнэлэг төдийгүй хүнс тэжээлийн агуулах, хоолны
газар байгуулах нь бий>4
Монгол оронд их бага хэмжээний 200 гаруй агуй мэдэгдэж бүртгэгдээд
байгаа ба тэдгээрийг орчин үед тэр бүр оновчтойгоор ашиглаж чадахгүй байна.
Харин түүхэнд агуйг эмчилгээний зорилгоор ашиглаж байсан тухай мэдээ баримт
байгаа бөгөөд Даян Дээрхийн агуйг XYII-XYIII зууны үе гэхэд ийм зорилгоор
ашиглаж байсан гэж үзэхээс гадна XY зууны үед хамаарах Гурван зээрдийн
агуйгаас олдсон эмэгтэй хүний араг ясыг эрдэмтэд шинжлээд эмчилгээний
зорилгоор ганцаараа агуйд сууж байгаад амь үрэгдсэн бололтой хэмээн үзсэн
байдаг. Энэ олдвор нь олдсоныхоо дараа нэг хэсэг хугацаанд улсын төв музейд
тавигдан олон нийтэд сонирхуулж байсан билээ.
Хүн төрөлхтөний хөгжил аажим аажмаар өгсөж, танин мэдэх, түүнийгээ үйл
ажиллагаа болгон хэрэгжүүлэх чадвар нь өсөн нэмэгдсэнээр багаж зэвсгийг сэдэн
4-О.Сүхбаатар, Т.Цолмон. Агуй. УБ. 1986. 27-28 дахь тал.
13
бүтээх болж, түүгээрээ түүхий эдийг боловсруулах чадвар төлөвшиж өөрсдийн

гараар бүтээсэн орон сууцны анхны хэлбэрүүдийг үүдэн зохиож эхэлснээр уул,
хүний цорын ганц орон байр байхаа больж тэдгээрийн харилцаа нь өөр өөр
хэлбэрээр хувьсан өөрчлөгдөж иржээ. Тухайлбал нийгмийн хөгжлийн явцад
тусгаар бие даасан төрт улсууд үүсэн бий болохын хамт тэдгээрт өөрсдийн хил
хязгаарыг тэмдэглэх шаардлага гарч, түүнийгээ томоохон уул нуруугаар зааглан
ялгадаг уламжлал тогтсон байна. Эдүгээ ч Монгол улсын хилийн зах сэжүүр нь уул
толгодоор тодорхойлогддог бөгөөд баруун захын цэг Таван Богд уул, зүүн захын
цэг Соёлз уулын Модот хамар, хойт зах Соёны уулс дахь Монгол шарын даваа,
урд захын цэг нь Орвог гашууны Бор толгойгоор тэмдэглэгджээ.
Эдүгээ үед уулыг ашиглах явдал тал бүрээр өсөн нэмэгдэж ууланд аж ахуй,
үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эдийн нэг болох ой мод ихээхэн хэмжээгээр ургадаг
учраас зохион байгуулалттайгаар бэлтгэн хэрэглэхээс гадна, ахуйн хэрэгцээнд
түлшний зориулалтаар хэрэглэх явдал эртнээс түгээмэл байсан. Гэвч сүүлийн
жилүүдэд хот суурин газрын орчимд хүн амын төвлөрөл хэт нэмэгдэж,
амьжиргааны түвшин доогуур айл өрхийн тоо элбэгшсэнээс уулын модыг хайр
гамгүй ашиглах байдал ажиглагдаж, энэ нь хотын ойролцоох уулсын экологийн
тэнцвэрт байдалд зарим талаар таагүй нөлөө үзүүлж байгааг онцлон
дурьдууштай.
Уул нь байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн цогц шинжийг агуулдагаараа гадаад
дотоодын хүмүүсийн сонирхлыг өөрийн эрхгүй татдаг тул аялал жуулчлалын
зориулалтаар өргөн ашиглах болж, тэдгээрийг түшиглэсэн жуулчны бааз, хүрээ
байгуулах явдал нэмэгдэж байна.
Энэ бүхнээс гадна эрт үеэс эдүгээг хүртэл уламжлагдан, нийгмийн оюун
санаа, үйл ажиллагааны төвд хамгийн ихээр өртөгдөж ирсэн хэлбэр нь шүтлэг
тахилгын тухай асуудал юм. Энэ тухай асуудлыг номын агуулгад цаашид
дэлгэрүүлэн өгүүлэх тул дараах гарчгуудыг сонирхон үзнэ үү.
14
1.2. Уулс нь овооны орших гол орны нэг мөн
Аж ахуйн хэвшлийн хувьд ан агнуурын төгсгөл үе, багаж зэмсгийн үүднээс

шинэ чулуун зэвсгийн үе, нийгмийн гарвалын шинжээрээ “эх нагацын ёс”
бүлэглэмэл ургийн төгсгөл болж байх цагт хүний оюун сэтгэлгээнд нэгэн томоохон
дэвшил гарч, “юм” хийгээд “санаа” хоёрыг өөрөөр хэлбэл, юм, түүний эзэн (онгон)-
ийг алхам алхмаар ялган салгаж, сэрэхүйн шинжээсээ сэтгэхүйн шинжид дөхөж
иржээ. Эрт үедээ “юм” хийгээд түүний “онгон” хоёрыг нэгэн бие бодьтой, дүр
төрхтэй хэмээж байгаад аажмаар онгон нь юмнаасаа ангид байдаг хэмээн сэтгэх
болсон бололтой5.
Энэ үеэс газар усны эзний тухай ойлголт нилээд нарийсч иржээ. Урьд өмнө
нь газар ус, уул, ургамал, мод гэх мэт зүйлсээ эзнээс нь ялган салгаж, тусгаарлан
ухаж ойлгодоггүй, далд хүч чадлыг нь ч уг юм үзэгдэлтэйгээ хамтатган төсөөлдөг
байсан бол шүтлэг бишрэлийн хөгжлийн энэхүү үе шатанд уг юмнаасаа илүү
“эзэн”, “онгоных” нь чадлын талаар төсөөлөх болжээ. Ийнхүү газар ус, ургамал,
амьтан, уул даваа бүр хүч чадал бүхий эзэн онгонтой гэж үзэх болж, улмаар
тэдгээр эзэн онгодын дүр төрх, авир байдлын талаарх дүрслэн төсөөлөх, тэр
дундаа хүншүүлэн төсөөлөх болсон байна. Мөн газар, уул усны эзний дүр төрхийн
талаар төсөөлөл бий болохын зэрэгцээгээр тэрхүү эзэн онгон уг юмныхаа хаана нь
оршдог талаар төсөөлөх болжээ. <<Эзэн хэмээх ойлголт нь дотроо 1. Газрын, 2.
Усны хэмээн хоёр үндсэн ангилалд хуваагдах бөгөөд чанарын хувьд нэг адил
боловч тооны хувьд нутаг орны байршлаар тодорхойлогдсон олон байх ба эзэд нь
өөр өөрийн харъяалагдах газар усны бүхий л үзэгдэл юмс, үйл явцын сүнсийг
захиран нэгтгэж байдаг хүчирхэг субстанц(хий ухаар зүйлс)-ууд юм. Тэдгээр эзэд
газар усны өнгөн давхаргаас дээших тохой хэрийн орон зайг эзлэн байх газар
тэнгэрийн савслагад орших бөгөөд байнгын хөдөлгөөнтэй, түүгээрээ өөрсдийн
оршин буйг батлан харуулахаас гадна хүний зүгээс тэдний мэдэлд орших эд
юмстай хэрхэн харьцсаны нь үр дүнгээр зохих хариуг өгч байдаг идэвхитэй,
ухамсарт субстанцууд байдаг. Хожмоо газрын эздийг савдаг, усны эздийг лус
хэмээн нэрийдэх болсон юм.>>6 Байршлын хувьд усны эзэн онгон гол усны эхэнд
орших, уулын эзэн онгон уулын орой оргилд, олон залгаа уулсад бол оргилоос
5-Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 1999. 275 дахь тал.
6-Б.Буяндэлгэр. Монголын гүн ухааны байхуйн үзэл, хувьсал. УБ., 2009. 42 дахь тал.
15
гадна хөтөл, онь зэрэг уулын хамгийн дээд хэсгүүдээр оршдог гэж ойлгох болсон
байна.
Ингээд хүн төрөлхтний сэтгэлгээний хөгжлийн жам ёсоор газар ус, уулын
онгонд орон гэр бэлдэж буй гэсэн сэтгэлгээгээр усны эх, уулын оргил, онь хөтөлд
чулуугаар овоо босгох явдал эхлэсэн бөгөөд ингэхдээ энэ нь тодорхой түүхэн хэв
шинжийг дамжсан бололтой. Судлаач Т.Өлзийн үзсэнээр 7, эртний Монголчуудын
эхийн эрхт ёсны үед эм бэлгийн шүтлэг нийгмийн харилцааны гол хандлагыг
тодорхойлж, удган тэрхүү шүтлэг, зан үйлийн гогцоо байрыг эзлэж байсан тул
агуй, нүхэн гэр “эрүке”-ийг орон сууц болгон, шүтлэг зан үйлийн хувьд шууд газар
дэлхийдээ хандан уулын оройг шүтэн байснаас бус овоо босгон эцгийн эрхт ёсны
үе шиг “овгор”, “шовгор”-ыг эрхэмлэж байгаагүй бололтой. Овоо үүсэхийн үндсэн
нөхцөл нь эцгийн эрхт ёсыг нийгмийн тавцнаа дархласан учир шалтгаан болж
байсан бөгөөд эм бэлгэ шүтлэгээс эр бэлгийн шүтлэгт шилжих үйл явц, түүний
эрхэмлэлийн агуулга байсан. Эр бэлгэ шүтээний явцад овгор, шовгор, товгор
юмаар төрх дүрс авч, орон сууцны хувьд агуй, “эрүке” нь урц овоохойгоор
шинэчлэгдэж, эх болсон газрыг онгоны байр сууцаар төсөөлөх явдал өөрчлөгдөн
өөрсдийн нийгмийн хувирлын дагуу хүншүүлэн төсөөлөх болсноор чулуу, мод
зэргээр овоо босгон орон байр бэлдэж өгөх болжээ. Ингэхээр юуны урьд овооны
учир шалтгаан нь эртний хүмүүсийн шүтлэг бишрэлд тулгуурлаж байсан нь
тодорхой бөгөөд оюун сэтгэлгээний хөгжлийн явцаар хоёр үндсэн шатыг туулан
байж овооны жинхэнэ төрхөө олжээ. Энэ нь нэгдүгээрт: овоо босгох үндсэн
сэжим болох онгоны тухай төсөөлөл эхийн эрхт ёсны үед үүсэн тогтож, түүнд орон
байр бэлдэх гэсэн сэтгэлгээ, хоёрдугаарт: эцгийн эрхт ёс нийгмийн байгуулалд
ноёрхох болсноор тухайн онгоны орон сууцыг эр бэлгийн эрхэмлэл, нийгмийн
хөгжлийн дагуу шинэчлэгдсэн өөрсдийн сууцны хэлбэр төрхийг илтгэн бодитоор
овоо босгон байршуулсан явдал юм.
Эртний хүмүүсийн сэтгэлгээнд аливаа зүйлсийн дээд, доод, сайн муу,
сайхан муухайг ялган таних, харьцуулан утга адилтгах ухамсар бүрэлдсэнээр
тухайн газар нутгийн онгон нь ууланд орших нь илүү боломжтой гэсэн үнэлэмж
төлөвшжээ. Өөрөөр хэлбэл хүн төрөлхтөний сэтгэлгээний түгээмэл хөгжлийн жам
ёсоор сайн сайхан зүйлс аливаа зүг чиг, орон байршлын дээд талыг эзлэн оршдог
гэх буюу эсрэгээр муу муухай зүйлс доод талд байдаг хэмээх ойлголт
7-Т.Өлзий. Эртний Монголчуудын сэтгэлгээний хэв шинж онцлог. ӨМБИС., 1994.
16
бүрэлдсэнээр онгоныг хамгийн сайн зүйлсийн нэгний эгнээнд зүй ёсоор оруулан
тооцож, түүний орших орныг хайсан үйлийн үр дүнд газраас дээш өргөгдөн тогтсон
ууланд хамгийн гол ач холбогдлыг өгсөн ажээ. Ингээд зөвхөн ерөнхий байрлалаар
тогтохгүй, цаашдаа уулын хаана байдаг тухай асуудал өрнөхөд дараагийн хариулт
нь өмнөх хариултад агуулагдаж байсан учир зүйн дагуу уулсын хамгийн дээд хэсэг
болох оройд зайлшгүй хүргэжээ. Ийнхүү уул нь овооны хамгийн эртний үндсэн
байршлын нэг болж ирсэн төдийгүй нийгмийн хөгжлийн явцад оюун санааны ололт
хэвийн үзэгдэл болон иргэнших зүй тогтлын дагуу уулан дахь овоо нь “онгоны
байр” гэсэн ойлголт нь энгийн ухамсарлал дахь бусдаас илүү онцгойг илэрхийлэх
буюу тэмдэглэлийн утгад шилжиж ирсэн байна. Хэдий тийм ч уул овооны анхны
утгат тогтолцоо нь нийгмийн дотор эзлэх байр сууриа бөөгийн шашны агуулгад
багтаан гүнзгийрүүлж ирсэн нь овоог дотроо олон үүрэг зориулалттай, байршил
тогтцын хувьд харилцан адилгүй болж хэлбэршихэд хүргэсэн бололтой.
Овоог рашаан булаг, нуур цөөрөм зэрэг өөр өөрсдийн нутгийн эрхэмлэвэл
зохих газруудад босгох болсноос гадна хил хязгаар тэмдэглэх, зам харгуйг заах
зэргээр босгож эхлэсэн бөгөөд олон янзын утга сүлэлдэн гүнзгийрч, нийгмийн
оюун санааны хүрээ нь чухам хүний сэтгэлгээний цараар тэлэн, гүн сэтгэлгээгээ
хэлбэр дүрс, өнгө зүсээр тогтохгүй тоо хэмжээгээр илэрхийлэн тавих болсон тул
үүрэг зориулалт, байршлаас нь шалтгаалж харилцан адилгүй тоо бүтцээр босгох
явдал элбэгшжээ.
Овооны талаар олон тодорхойлолт байдаг боловч тэдгээр нь цөм түүнийг
хийж босгосон материаллаг эдэд нь хандаж, түүгээр нь тодорхойлохыг оролдсон
байдаг учраас чухамхүү гол цөмийг нь буюу субъектив хүчин зүйлийн утга агуулгыг
бодит эдээр хийж гүйцэтгэсэн байдаг мөн чанарыг нь онож чадаагүй байна.
Өөрөөр хэлбэл овоо гэдэг нь хүн төрөлхтөний оюун санаа, нийгмийн
хөгжлийн явцад бодит (уул)-ыг эрхэмлэх практик үйлээс улбаалсан
хийбодлиг ойлголт-онгон шүтэх эрхэмлэлийн үндсэн дээр эхлэн үүсч,
онгоны цогц ойлголтын хүрээнд зайлшгүйгээр хийж гүйцэтгэх ёстой зан
үйлийн объектийг мод, чулуу, шавар гэх мэт эд зүйлсээр хийснийг хэлнэ.
Овооны орших гол орон (уул) нь түүний мөн чанарыг танин мэдэж тодорхойлоход
чухал бол харин хийж бүтээсэн эд зүйл болон бүтэц тогтоц нь мөн чанарынх нь
шууд илэрхийлэл биш бөгөөд энэ нь нөхцөл байдал, хувьсал хэлбэршлийн явцад
үүсэн тогтсон үзэгдлийн шинжтэй юм. Овоо нь дотроо үндсэндээ тахилгатай ба
тахилгагүй хэмээн хоёр хуваагдах ба тахилгатай овоонд түүний мөн чанарын охь
17
шим нь илэрч байдаг. Тахилгагүй овоод нь шүтлэг бишрэлийн үндсэн дээр үүсэн
бүрэлдсэн овооны боловсрон төгөлдөржих явцад шүтлэг бишрэлээс бусад
зориулалтаар эхлэн босгож, тодорхой үүрэг, зан үйлийг гүйцэтгэх зорилгод
ашигладаг объект бөгөөд бүтцийн хувьд тахилгатай овоодтой адил юм.
Монголчуудын уул овоо шүтэх тахих зан үйл нь “онгон”-ы талаарх үзэл
санаатай амин холбоотой боловч нүүдэлчин соёл иргэншлийн гол онцлог болсон
аж ахуй эрхлэлт, түүнээс урган гарсан бусад хүчин зүйлийн үндсэн дээр нутаг усаа
эрхэмлэн хүндэтгэх, бишрэн тахиж ирсэн тэдний нэн эртний сэтгэлгээнийх нь
илрэл болж байсан нөгөө талыг нь анзааралгүй орхиж болохгүй. Хүн төрөлхтөний
хөгжлийн олон талт хүчин зүйлээс шалтгаалж овоог зөвхөн тахих шүтэх зорилгоор
ч бус, өөр бусад олон сэжмээр босгодог болсон билээ8.
Эрт үед дохио тэмдгийн хэлбэрээр овоог босгож байсан ба хүн анх гал
олоод галаа манахдаа чулуун дунд галаа хамгаалан хямгагддаг улбаа одоо ч
тулгын гурван чулуугаар хадгалагдан үлдсэн бөгөөд галаа хямгагдсан энэ
тэмдэглээ чулуу нь хүн хаана байгааг зааж өгдөг байжээ. Энэхүү тэмдэгт чулуугаа
алсаас харагдуулахын тулд нэмж чулуу тавиад овоо босгосон үйлээс улбаалан зүг
чигийг заасан замын овоонууд үүссэн. Үүний зэрэгцээгээр засаг захиргааны
нэгжүүд олшрон нэмэгдэх тусам хил зэргэлдээ нутаг хошууныхан нутгийнхаа
заагийг тэмдэглэн овоо босгож байв.
Хэдий тийм боловч эрт цагт Монгол газарт сүм хийд гэж байхгүй үед аймаг
бүлгийн түрүүчүүд нөмрөг, манх, уул газар овоо байгуулж нутгийн шүтээн болгон
цуглаан хиймүй гэж Лувсанчойндоны “Монгол зан үйлийн ойлбор”-т тэмдэглэсэн
байна.
Эндээс харахад үндсэн утгаараа овоо босгох нь шүтлэг бишрэлтэй
холбоотой нь ахин харагдаж байгаа бөгөөд түүнийг босгох сэдэл нь “онгон” хэмээх
ойлголттой мөн чанараараа уялдаатай. “Онгон” нь олон талаас нягтлан бодохул
дотоод шинжээрээ аль нэг төрлийн шүтээн биш төдийгүй түүнийг онцгойлон
эрхэмлэж, дээдлэн шүтэх болсноор л шүтээний үүргийг гүйцэтгэж эхлэсэн. Эртний
хүмүүс аливаа зүйлсийн оршин ахуй цагтаа зайлшгүй үзүүлэх үндсэн шинжийн нэг
болсон эрчим хүч, хүний үйл ажиллагаан дахь ач тусаар хэмжээлсэн нөлөөллийн
үнэлэмжийг тогтоосноос үүдэн орчлон ертөнцийг бүхэлд нь амьшуулан ойлгож
эхлэжээ. Тэр цаг мөчөөс хүн амьдралынхаа эх булаг болж байгаа газар дэлхийгээ
8-Монголчуудын байгаль хамгаалах зан үйлээс. УБ., 1988.
18
мөн тэр жишгээр ухамсарлан ойлгож, тухай тухайн газар нутгийн “амь”, “сүнс”-ийг
ухааран ойлгож, түүнтэй хэрхэн харьцах нь газар дэлхийн шим өгөөжийг аль хир
хүртэх, байгалийн элдэв бэрхшээлт үзэгдлээс аюул багатай үлдэх зэрэгт тус
дөхөмтэй хэмээн сэтгэж түүнтэй онцгойлон харьцах болсноор үүсдэг ойлголт юм.
Иймээс уул овооны онгон нь эртний хүмүүсийн амьдралын хамгийн гол зангилаа
асуудалтай холбоотой хувьдаа илүү чухалчлагдаж, энэ нь яваандаа нийгмийн дэг
журам, ёс зүй болон хэвшин тогтож, бөөгийн шашны “тэнгэр” шүтлэгээс өмнөх үед
тэргүүн зэргийн шүтээний нэг болж байв.
Овоо нь уулын зөвхөн оройд биш хяр, хөтөл, онь зэрэг газраар түгээмэл
байдаг нь бөөгийн шашны үзэл санааны хөгжлийн явцад онгон нь хүний нэгэн
адил явах суух тодорхой газартай бөгөөд уулын онгоны энэхүү явах буюу
гүйдэлтэй газрууд нь уулын хөтөл, онь зэрэг оройн хэсгүүдээр оршдог хэмээсэн
ойлголт төлөвшин тогтсонтой холбоотой ажээ.
Ингээд эцэст нь хэлэхэд овоо нь эртний хүмүүсийн амьдралын зайлшгүй
нөхцөл байдлаас шалтгаалж, уулыг эрхэмлэх үзэл санаанд тулгуурлан, түүний
онгоныг онцлон үзэж харьцах, цаашлаад шүтэн бишрэх явдалд шууд үндэслэж бий
болсон учраас тахилгатай овоодын дийлэнхи нь ууланд орших бөгөөд эндээс бид
уул нь овооны орших гол орны нэг мөн гэсэн дүгнэлтэд хүрч байна.
19
1.3. Овоо босгох, түүний бүтэц, зохион байгуулалт, ангилал
Өмнө бид овооны мөн чанар, орших гол орныг тодорхойлсон бол одоо
түүнийг хэрхэн босгох, бүтэц, зохион байгуулалт нь ямар болохыг өгүүлсүгэй.
Овоо шүтэж тахих ёсны үүх түүхийг улируулан судласанд тулгуурлан
эргэцүүлвэл эрт цагт овоог босгохдоо шүтэж тахидаг уулсынхаа онгонд зориулж,
түүнийг орон сууцтай болгохын тулд зайлшгүй хийж гүйцэтгэх үйлийн нэг байжээ.
Энэ явдалд хувь хүний хийсвэр сэтгэлгээний (онгон шүтэх, түүнд байр бэлдэх нь
тухайн үедээ хийсвэр бус бодит шаардлага байсан) хүчин зүйл нэн бага оролцдог
байсан тул орших орон, босгох хэв хийц, хэлбэр дүрс, бүтэц нь тухайн үеийн
түгээмэл эрхэмлэлийн үнэлэмжид тулгуурласан байлаа. Нийгэм хувьсан хөгжих
тусам газар орны олон янз байдал, хүмүүсийн нийтлэгийн хэв шинжийн онцлогоос
шалтгаалж харилцан адилгүй байхаас гадна түүнийг босгох зан үйлийн бүтэц
бүрэлдэхүүн, дэг журам нь шүтлэг бишрэл, эрхзүйн өөрчлөлттэй уялдан
шинэчлэгдэн хувьсаж, нарийн зохион байгуулалттай болсон ажээ.
Овоог анх чулууг эрхэмлэн шүтэж байсан цагаас эхлэлтэй гэж үзэх бөгөөд
чулууг хүний амьдралд хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэж байснаар нь эхлэн
эрхэмлээд цаашдаа аж ахуйн хэвшил шинэчлэгдэж, багаж зэвсгийн хөгжил шинэ
шатанд гарснаар амьдралын хэрэгцээнд өдөр тутам хэрэг болдог багаж зэвсгийн
шинжтэй чулууг бүгдийг эрхэмлэх нь цагийн аясаар орхигдон, чулуу чулуун
дундаас онцгой өнгө зүс, хэлбэр галбиртайг нь өөртөө агуулж байдаг онцгой ид
шид, чадвартай хэмээн үзсэнээр “задын чулуу” болтол нь гүнзгийрүүлсэн байна.
Тиймээс чулуу эрхэмлэлийн эхний шатанд онгоны байр сууцыг чулуугаар бүтээн
босгож эхлэсэн нь дамжиггүйн сацуу чулуу нь бат бэх, хүчин чадал, ид шидийн
бэлгэдлийг илэрхийлж байсан нь магадлалтай тул онгоны хамгийн сайн сууцны
нэг болох нь илэрхий. Ингэхээр овоо гол төлөв чулуугаар бүтсэн байдаг нь жирийн
нэг тохиолдлын хэрэг бус, тэргүүн зэргийн шүтээндээ өөрсдийн хамгийн их
эрхэмлэдэг зүйлийг зориулж байсан нэн эртний хүмүүсийн сэтгэлгээний онцлог,
үнэлэмжийн тодорхой илрэл мөн. Энэ нь яваандаа хийсвэр сэтгэлгээ гүнзгийрэн
хөгжиж, аливаа зүйлийг хийж бүтээсэн эд материалаар нь бус түүний утга агуулга,
мөн чанарыг оюун санаандаа эрхэмлэн хийсвэрлэснээр хамгийн үнэ цэнэгүй мэт
эдийг ч шүтээний зэрэгт хүргэж болдог үнэлэмжийн онцлог шинжид тулгуурлан
овоог заавал чулуугаар бус шавар шороо, тоосго, зүлэг, мод гэх мэтээр олон
янзаар босгох болжээ. Өөрөөр хэлбэл алтаар хийсэн бурхан, шавраар хийсэн
20
бурхан хоёрын хийсэн эд зүйлийн ялгаа их боловч шүтэгдэн бишрэгдэхийн

үнэлэмж нэгэн адил мэт чулуугаар босгосон овоо, бусад эдээр босгосон овооны
утга агуулга онгоныг эрхэмлэх үзэл санаа нь хэвээр уламжлагджээ.
Овоо босгох зан үйл, дэс дараалал, дэг журам нь газар нутаг бүрд
харьцангуй ялгаатай боловч зарчмын хувьд нийтлэг байдаг билээ.
Овоо босгохдоо хамгийн анх газрыг шинжин сонгодог. Тухайлбал, айл усны
эвийн овоо босгохоор бол айл хот, нутаг усандаа хамгийн хүндтэй настай
томоотой хүнээрээ байгалийн үзэмжээр сайхан газар усны шинж билэг төгс дов
толгой, уулын орой, булаг шанд, нуур голын зах хөвөө, ой мод, элс манханы
сайхан газрыг үзүүлж сонгосны дараа овоогоо босгодог. Овоо нь ямар үйлд
зориулж байгаагаасаа шалтгаалж харилцан адилгүй байх хэдий ч тахилгатай
овоод нь чухам хамгийн гүн хүндэтгэлийг илэрхийлэх үйлд нийтлэгээр
зориулагддаг тул тухайн газар орны эрхэмлэвэл зохих газруудад босгоно. Харин
овог аймгийн овоог бөө нарын тодруулан тогтоосноор тэнгэрсийн буудаг, эсвэл
газар усны онгон савдаг орогносон газар хэмээн үзсэн уул хайрхныг сонгож босгож
байжээ.
Ер нь тахилгатай овоо босгох нь шүтлэг бишрэлтэй зайлшгүй холбоотой
учраас шашны үзэл санаа, зан үйлд харъяалагдаж бөө, эсвэл лам нар өөр
өөрсдийн сургаалд тулгуурлан хаана овоо босговол зохистойг заан тэмдэглэдэг.
Мөн шашны номлол хэмээн шууд оноож болохооргүй газар, ус шинжих тогтсон ёс
журам, судар номонд ч аливаа зүйлийг ямар газар босгох барих нь ээлтэй болоод
хорлолтой талаар дэлгэрэнгүй өгүүлсэн зүйл элбэг буй.
Тэгвэл төр улс, засаг захиргааны шинжтэй хилийн тэмдэг овоог босгохдоо
урьдаар хоёр талын хил хязгаарыг хамаарах албан тушаалтан сайтар хэлэлцэж
тогтон адил тооны түшмэд, хуягийн хамтаар хэмжин байцааж овоо босгох газрын
хэмжээ, овооны тоо, харуул өртөөний нэрс зэргийг хэлэлцэн тогтоосны дараа,
тогтоосон өдөр сардаа овоогоо босгож байжээ. Хошуу чуулганы зах хилийн овоог
холбогдох чуулганы ноёд түшмэд хэлэлцэн адил тооны тусгай ажлын мэргэжилтэй
хүмүүс томилж тогтсон газрууддаа овоо босгодог. Гэхдээ зарим хошуу чуулганы
хилийн овоог улсын эрх бүхий газраас заасан ёсоор босгодог журам ч бий болж
байжээ.
Овооны газрыг сонгосны дараа овоо босгохын өмнө “сан дарах” үйл
гүйцэтгэнэ. Сан дарах нь харьцангуй хожмын заншил бөгөөд овоог анхны утгаар
нь онгонд сууц зэхэж босгох бус бөөгийн болон буддын шашны үзэл номлолоор
21
овоог өөрийг нь амилуулан шүншиглэж шүтээн болгоод түүнийгээ тодорхой зан

үйлд зориулах үндсэн дээр ийм зан үйл үйлдэх болсон хэмээн бид үзэж байна.
Сан дарахыг өөрөөр “юм дарах”, “шүтээн бүтээх”, “аравнайлал”, “бумба дарах” гэх
мэтээр газар газар адилгүй нэрлэдэг.
Сан дарахдаа буддын шашны ёсоор бол ламаар тарнидуулсан таван
тарианы дээж, малын хишиг, маанийн үсэгтэй дарцаг зэргээ овоолох чулуун дунд
тавьж овоогоо босгодог. Үүнээс гадна овоо босгох газрын голд нь багавтар нүх
малтаж шаазан лонхон дотор алт, мөнгө, шүр, сувд, оюу, хас, таван тарианы дээж,
таван хошуу малын сүүлний хэсгийг (малын сүүл хийдэг нь нэн эртнээс улбаатай
үс шүтэх ёстой холбоотой. Нэн эрт үед үсийг амь насны эрхэмлэлийн илэрхийлэл
болгож байсан бол яваандаа буян хишиг агуулагч хэмээн үзэж иржээ. Гэхдээ ямар
амьтны болон аль хэсгийн үс гэдгээрээ ялгаатай болон төлөвшжээ) хийж амсрыг
нь торгон хадгаар битүүмжлэн боож дээр нь маанийн зургаан үсэгтэй цаас буюу
торго тавин шороогоор булж үүний дээр овоогоо босгодог заншил байдаг.
Овооны сан дарах зан үйлээ гүйцэтгээд овоогоо босгохын тулд сан бүтээсэн
газраа тэгшилж чулуугаар дүгрэглэн суурь тавиад, хэрэв томоохон хэмжээгээр
босгох бол голд нь модыг чулуу шороогоор ивж босгоно. Зарим үед гол модноос
гадагш дөрвөн тийш тус бүр нэг мод хатгаж, хоёроос гурван шатлал бүхий болгон
тэлж томруулдаг байна. Энэ дөрвөн модыг “сорогшин”, “өмсгөл мод”, “овооны
замсан”, “овооны сүлдний шилбэ”, “овооны залаа”, “хийморийн багана” зэргээр
нэрлэдэг.
Овоог босгохдоо чулууг дангаар нь овоолон барьсан ч болох бөгөөд нөмөр
ээвэр газарт нь буюу наран ургах зүгт сан тавих, дээж өргөх тавиур засдаг. Хэрэв
нэг дор олон овоо босгох бол үүний дараа бага овоодыг босгоно. Бага овоонд
чулуунаас өөр эд зүйлийг хэрэглэхгүй бөгөөд гол төлөв хоёр алд зайтай байхаар
тооцно. Гол овоог “ноён овоо”, “их овоо”, “жанжин овоо”, “төв овоо” зэргээр
нэрлэдэг бол бага овоог “шавь овоо”, “харуул овоо”, “сахиус овоо”, “дагалт овоо”
зэрэг олон янзаар хэлдэг.
Олон овоо босгох зан үйлийг шинжлэн үзэхүл харьцангуй хожмын зүйл
бөгөөд овооны мөн чанар, зохион байгуулалтад нийгмийн зохион байгуулалтын
хэлбэр тусгалаа олсны үр дүн мөн. Өөрөөр хэлбэл тухайн онгон нь өөрийн гэсэн
бараа бологч, туслах, харуултай, тэдгээрийн эзэн нь байх ёстой хэмээсэн үзэл
бүрэлдэн тогтсоноор овооны тоо нэмэгдэн хэмжээ, байршлаараа ялгагдах болсон
бололтой. Бүр хожмоо овоог амилуулах болсон үед тухайн амь бүхий овоогоо
22
дагалдуулан жижиг овоодыг босгох болж, түүнийхээ тоо, байршлаар ямар

зориулалттай болохыг нь илэрхийлж болохуйц хэмжээнд хүргэн боловсруулжээ.
Овоог босгосон тоогоор нь бэлгэдэл, зориулалтыг нь анзаарч болох талтай.
Тухайлбал, дан овоог олон янзын зориулалтаар их, бага төрөл бүрээр босгодог
бол хэлбэр нь адилхан хос овоо нь голцуу хилийн овоо байхаас гадна ах, дүү
тэнгэр тахих зориулалттай байж болдог. Гурван овоог тэнгэр, газар, хүний овоо
гэдэг түгээмэл утгаар ойлгодог ч буддын шашны үзэл туссан ёсоор “гурван
галавын” гэх буюу гурван цагийн бурханы овоо (өнгөрсөн галавын Аюуш, энэ
галавын Шагжамуни, ирэх галавын Майдар гурван бурхан) гэдэг. Голдоо нэг их
овоо тойроод гурван шавь овоотой дөрвөн овоог дөрвөн төстийн тэнгэр тахисан
овоо гэдэг. Дөрвөн төстийн тэнгэр гэдэг нь бөө мөргөлийн ерэн есөн тэнгэрийн нэг
болох шүтээн. Чингисийн ерэн есөн цагаагчин гүүний сүүний сацлын сударт
“дөрвөн төстийн тэнгэрт ерэн есөн цагаагчин гүүний сүүг дөрвөн ес сацнам”
хэмээсэн байдаг. Таван овоог заяат таван тэнгэрийн овоо (орны тэнгэр, эцэг
тэнгэр, эхийн тэнгэр, сүлд тэнгэр, амин тэнгэр) гэхээс гадна зурхайн таван
махбодиор (гал, ус, мод, төмөр, шороо) үндэс болгож босгох нь ч байдаг. Долоон
овоог үрийн хутаг гуйсан утгаар босгодог (ардын уламжлал болон ярианд “дотоод
энгэрт нь долоон хүүхэдтэй бол” хэмээн ерөөдөг тооны бэлгэдэл бий) ч зарим
нутагт “Долоон бурхан (өвгөн) од”, эсвэл долоон догшидыг (Ямандаг, Гонхир,
Жамсран, Гомбо, Лхам, Намсрай, Чойжил) тахисан овоо гэнэ. Есийн тоо нь
Монголчуудын шүтлэг бишрэл дэх тооны нэг чухал бэлгэдэл болдог учраас зүг чиг
заасан тэмдэг овоо, цагаан сүлд овоо, харуулын овоо зэрэг олон төрөлд
хэрэглэгдэж байдаг.
Арван гурван овоог “Тэнгэр овоо”, “Хурах овоо”, “албан овоо” зэргээр нэрлэж
өвөг дээдэс язгуураа шүтэх зан үйлд хэрэглэдэг. Арван гурван овоо босгодог нь
хэд хэдэн тайлбартай бөгөөд бөө мөргөлийн номлолоор “арван гурван атаа
тэнгэртээ тахилгын мандал босгож” гэх юм уу, “Алтай Хэнтийн арван гурван
онгодод босгосон овоо”, түүхэн шүтлэгийн үүднээс “Тэмүжиний арван гурван
наснаас хийморь сэргэсэнд өргөсөн“, эсвэл “Чингис хааны цэргийн арван гурван
хүрээг дурссан” гэх зэргээр тайлбарладаг. Хорин долоон овоо бараг цор ганц
бөгөөд Хэрлэн Баян улааны орой дээрх Хаан овоог эзэн Чингис хааны хорин
долоон насандаа хаан суухад босгосон овоо гэх бөгөөд эрт үед хорин долоон
уураг хургаар тайлга өргөж байсан гэдэг. Гучин гурван овоо нь доор гучин гурван
23
тэнгэрийг (этүгэн эх) шүтэж гол овооны дөрвөн талд найм найман шавь овоотой
босгохыг хэлдэг байна.
Хубилай сэцэн хаан Түвдийн Пагва ламаас Их хөлгөний судрын гүн утгыг
сонсож бишрэн Шанду балгасын дотор найман сүм, эргэн тойрон зуун найман
овоо босгосон гэж ярьдаг. Ер нь овоо бол буддын шашны ёсонд хожмоо “суварга”-
д хувиран уламжлагдсан гэж үзэж болохуйц юм. Энэ бүгдээс үзэхэд овооны тоо нь
тухайн овоог зориулан босгосон учир шалтгаан ба цаг үе дэх үзэл сургаалын
нөлөөгөөр өөрчлөгдөн хувьсах буюу нэгэнт босгосон овооны тоог харилцан
адилгүй тайлбарлах явдал түгээмэл байна. Юутай ч атугай нэн эрт цагаас эхлээд
Монголчууд сондгой тоог эрийн бэлгэдэл хэмээн үзэж ихэд эрхэмлэж ирснийг
дурьдах нь овооны тоо сондгойгоор зонхилохыг тайлбарлахад тус дөхөм болж
болзошгүй хэмээн сэтгэнэ. Чухам нарийн учрыг тооны бэлгэдэлтэй нягт уялдуулан
судлах нь зүйтэй.
Овоог үндсэнд нь нэгдүгээрт: бүтээгдсэн байдлаар нь, хоёрдугаарт:
үүрэг зориулалтаар нь ангилан төрөлжүүлж болно. Юуны өмнө бүтээгдсэн байдал
буюу хийгдсэн эдээр нь: чулуун овоо, бургасан овоо, модон овоо, тоосгон овоо,
зүлгэн овоо, цасан овоо гэж ангилах бөгөөд эдгээрээс чулуугаар овоо босгох нь
хамгийн эртний болоод түгээмэл хэлбэр мөн билээ.
Зориуд зохион байгуулалттайгаар тодорхой хэлбэр, хэмжээ гарган босгохгүй
тохиолдолд ойр хавийн чулууг цомхотгон бөөгнүүлж тухайн овоо босгох тэмдэгт
газраа дээр дээр нь давхарлан овоолж тавих бөгөөд үүнийг тэр орчмоор явсан
хүмүүс нэмэн овоолсоор хэмжээ нь нэмэгддэг. Эртний шүтлэг тахилгатай овоод нь
эдүгээг хүртэл олон зуун жил хүмүүсийн өргөсөн чулуугаар арвижсаар ирсэн тул
нэн том хэмжээтэй болсон байх нь элбэг. Шүтлэг тахилга бүхий томоохон чулуун
овоод нь овооны гол модноос гадна түүнд тал талаас тулан босгосон урц овоохойн
яс мод мэт олон тооны модтой байна. Эдгээрт хүмүүс өөрсдийн авч ирсэн хадаг
яндар, хийморийн дарцаг зэргийг уян хийсгэнэ.
Бургасан овооны хувьд гол модоо тойруулан бургасаа босгож, чулуу буюу
шороогоор бургасаа ивж тогтооно. Бургас нь салхи шуурга болон гадны бусад
нөлөөллөөр хялбар унах магадлалтай тул гадуур нь сураар бүслэн чангалдаг
байжээ. Бургасан овоог сэргээхийн тулд тал бүрээс бургас авчран босгох, мөн
гадуур нь нэмэн хүрээлдэг байна.
Мод элбэгтэй ой тайгад гол төлөв модон овоо босгодог. Ой тайга дотор
чулуу олж овоо босгох нь нэн хүндрэлтэй учраас гол модоо босгоод түүнийгээ
24
тойруулан дөрвөн тохой хирийн өндөртэй модоор ивэн шахаж тогтоогоод гадуур
нь түүнээсээ арай богиновтор гурван тохой орчим өндөртэй модоор тойруулан
тавьж, шороо зэргээр чигжин хучиж тогтоодог байна. Модон овоог сэргээхэд
тухайн газраар явж байгаа хүн буюу зориуд сэргээхээр очсон хүмүүс тэр хавийн
унасан мөчир гишүүг түүн авчирч тал талаас нь авируулан тавьж овоолохоос
гадна зориуд мод огтлон дээш харах хэсгийг нь бага зэрэг шовхлон цэвэрлээд я с
мод хэлбэрээр босгох нь бий.
Мод, чулуу, бургасгүй тал газрын Монголчууд зүлгээр овоо босгох явдал
байжээ. Зүлгийг дөрвөлжлөн зүсэж аваад түүнийгээ гол модоо тойруулан дээр
дээрээс нь овоолон гаднах хүрээнээс дотогш цомбойлгон тавьсаар овоо босгодог.
Энэ төрлийн овоо нь сүүлийн үед төдийлөн үзэгдэхгүй болсон байна.
Тоосгыг Монголчууд овооны материалаар хэрэглээд 150 гаруй жил болж
байна. Энэ нь нийгмийн хөгжлийн явцад тоосго шатаах арга нэн их дэлгэрч
ирснээр түүнийг овооны үндсэн материалын тоонд оруулжээ. Гэхдээ энэ нь
Өвөрмонголд илүүтэй байх ба Монгол Улсад тоосгон овоо төдий л үзэгдэхгүй
байна. Тоосгоор овоог хийх болсон нь овооны тухай уламжлалт ойлголтоос
хэлбэрийн тал нь илүүтэй уламжлагдаж, овоог босгоход түүнийг босгож байгаа эд
материалын онцлог чанар, ид шид, эрхэмлэл чухал нөлөөтэй тухай нэн эртний
төсөөлөл хувирч өөрчлөгдөн ямар ч зүйлээр босголоо гэсэн түүнийг үнэлж буй
үнэлэмжид хамгийн гол мөн чанар нь оршино гэсэн ойлголт болон хувирчээ.
Цасан овоо нь улирлын шинжтэй тодорхой цаг үеийн үйл явдалд тухайлан
зориулсан овоо юм. Монголчууд цагаан сарын шинийн нэгэнд тэнгэрийн зул
өргөхөөр цасаар овоо босгохдоо цасаа овоолж голд нь тэнгэрийн зулаа хатгадаг.
Сөнөд, Дөрвөд гэх мэтэд үүнийг яндар гэдэг байна. Хунгарлаж хатуурсан хөр
цасыг тохой хирийн зузаантайгаар хэрчиж аваад хусаж дүгрэг болгон есөн үе дээр
дээрээс нь давхарлан тавьж цасан яндар босгоно. Дээд талд дөрвөн хэсгийн голд
нь аяганы амны чинээ нүхийг тэнгэрийн зулын иш хатгахаар бэлтгэнэ. Зарим нь
цасан яндар босгосны дараа хусаж тэгшилдэг. Зарим нь дээд талыг нь нарийвтар
суварган хэлбэртэй өөлж хусдаг. Энэ уламжлал мөн л Өвөрмонголд тохиолддог.
Овоог зан үйлийн зориулалтаар нь тахидаг ба тахидаггүй хэмээн ангилдаг.
Тахидаг овооны төрөл зүйлд юуны өмнө “Тэнгэр овоо” багтана. Энэ овоо эрт
язгуураас бий болж бөөгийн номлолоор мөнх тэнгэрийг шүтэж тэнгэрт тахил өргөж
байсан. Гэвч Тэнгэр овооны уг шаг нь бидний бодоход хамгийн анхны овооны
хэлбэр биш бөгөөд онгон шүтэх явдалд үндэслэн үүссэн овоо нь овог аймгийн
25
шүтлэг буюу шашны урьдач шүтлэгийн хэлбэрүүд хураангуйлан нэгтгэгдэж

бөөгийн шашныг боловсруулан төлөвшүүлэх явцад онгонуудын шүтлэг нь тэнгэрт
хураангуйлагдаж, овооны тахилга тэнгэрийн тахилга тайлгад нэгдсэн үеэс хойш
үүссэн ажээ. Өөрөөр хэлбэл өмнө овоо тахилга нь бүхэлдээ онгоныг баясгах гэсэн
зориулалттай байсан бол хожмоо тэнгэрийг тахих тайх зан үйлийг овоонд очин
гүйцэтгэх болсон явдалтай холбоотой. Ингээд овоон шүтлэгийн хувьсал хөгжлийн
явцад эн тэргүүний эрхэмлэвэл зохих овоо нь тэнгэр овоо болжээ.
“Онгон” гэдэг үг нь эрхэм, нандин гэсэн утгаар хэрэглэгдэхээс гадна хүүр,
булшийг ч төлөөлөх утгаар хэрэглэгддэг. Бөөгийн онгодын гүйдэлтэй газрыг
зориуд олж босгосон, түүндээ очиж онгодоо тахидаг зориулгат овоог энд авч үзэж
байна. Бөөгийн онгод нь гол төлөв уулын орой хяраар гүйдэлтэй байдаг хэмээн
үздэг. Энэ нь овооны нэн эртний хэлбэрийн хувирсан хэлбэр бөгөөд газар усны
онгон нь өөрийн хэлмэрч, зууч болох бөөгийн биед түүний тусгайлан гүйцэтгэсэн
зан үйлийн үед шингэн орж, аврал тусламж гуйсан олон түмэнд ивээл энэрлээ
хайрладаг ба онгоны байрших орон нь нэн эртний онгоны байршилтай адил
төдийгүй гүйдэлтэй газрыг нь олж овоо босгох нь бөө нар онгодоо тахих
боломжийг олгодог байна.
Үүнээс гадна нэг овог аймгаараа шүтдэг буюу туг сүлд, өвөг дээдсээ
тахихаар босгосон овоо байдаг. Өөрсдийн өвөг дээдсийг шүтэх тахих явдал нь нэн
эртнээс хүн төрөлхтөнд түгээмэл шүтлэгийн нэг төрөл болж ирсэн ба орчлон
ертөнцөд удам угсаа залгах, овог аймаг оршин тогтнож байгаагийн гол утга учрыг
өвөг дээдэстэй холбон үзэж байжээ. Өвөг дээдсээ эрхэмлэн шүтэх явдалтай
уялдан заавал хүн бус ямар нэг эд зүйл, амьтан ургамал зэргийг шүтэж байсан ба
үүнийг шинжлэх ухааны хэлнээ тотем шүтлэг хэмээн нэрлэжээ. Энэ нь хэдийгээр
бөөгийн шашин боловсрон хөгжихөөс өмнөх шатанд нэн дэлгэрэнгүй байгаад
түүнд хураангуйлагдан нэгтгэгдсэн боловч эдүгээ ч түүний зарим илрэл үзэгдсээр
байдаг бөгөөд аливаа шашны оршин тогтнохын нэг тулгуур үндэс нь болж өгдөг
сэтгэлгээний хэлбэр мөн. Тиймээс овог аймгийн овооны нэг үндсэн зориулалт
болон өнөөг хүрчээ.
Улмаар гол, нуур, шандын дэргэд овоо босгож нуур усаа тахиж байсан. Энэ
нь гол усаа эзэн савдагтай гэж үздэгтэй холбоотой. Нуур усны овоог босгохдоо гол
төлөв тухайн нуур усны эх хэмээн эрхэмлэдэг газар нь босгох ба тэр хавийг
бохирдуулан хөндөхийг ихэд цээрлэнэ. Булаг рашааны толгойд овоо босгох нь
26
холоос харагдахгүй намуун ундрагатай газруудын хувьд зарим тохиолдолд таних

тэмдэг болж харагддаг.
Эдгээрээс гадна эдүгээ хэрэглэгдэхээ больсон хэлбэрүүд ч байна.
Тухайлбал, чуулган овоо (Манж Чин улсын үед засаг захиргааны шинэчилсэн
хуваарийн дагуу бий болсон бөгөөд тухайн үед хэрхэн тахих тухай тусгай журам
гарч мөрдөж байсан), хошуу овоо (тамгын газраас босгож тахил өргөдөг байсан),
шавь нарын овоо (сүм хийдийн зардлыг гаргуулахаар айл өрхийг хийдэд
хамруулсан шавь нарын тахиж байсан), сүрэг овоо (Манж Чин улсын үед
Монголын засаг захиргааны тусгай хуваарь болох сүрэгчин хошууны тахиж
байсан), суман овоо (Манж Чин улсын засаг захиргааны хуваарийн дагуу нэгэн
нэгж болж байсан сумын харьяатууд тахиж байжээ), ан агнуурын овоо (ангийн
сүлд сүнсийг тахиж Манихан тэнгэрийн сан тавьдаг), сайн эрийн овоо (шилийн
сайн эрс харь нутагт явахдаа нутгийн сахиус далдаас аварч ивээлдээ авч байхыг
даатгаж босгон тахидаг) зэрэг орно.
Тахидаггүй овооны төрөл зүйлүүдээс эдүгээ түгээмэл уламжлагдсан нь
давааны овоо (уулын хөтлийн орой, усны хагалбарын тэмдэг болгож босгодог),
гацаа овоо (хад асга, гуу гангатай газар хүн мал эндэхээс болгоомжилж тэмдэг
болгон босгосон) болон айл усны овоо (нэг буюу хэд хэдэн өрх хамтран босгосон)
юм.
Эндээс харахад тахидаггүй овоод нь гол төлөв ямар нэгэн үйл хэрэг, учрал
тохиолд зориулан юм уу, дохио тэмдэг болгох зорилгоор босгосон овоод байдаг
байна. Түүнээс бус овоонд онгон сахиус, ид шид оршсон хэмээн эрхэмлээгүй ажээ.
Тахилгатай болон тахилгагүй овоод нь үүрэг зориулалтаараа өөр өөр боловч
хэлбэр дүрс, хийц янзаараа бүгд ижил төстэй учраас огт мэдэхгүй хүн ялган
ухаарахад төвөгтэй хэмээн бодогдмоор авч нийтлэг ялгаа нь тахилгатай овоодод
хадаг, хийморийн дарцаг гэх мэт эрхэмлэл, тахилгын эд зүйл өргөн хэмжээгээр
хадгалагдаж байдаг. Зарим эртний тахилгатай овоодыг харахад томоохон гэрийн
дайтай хэмжээтэй, дээр нь элдэв хив хадаг намиран хийсч байгаа нь алсаас
харахад нэн сүртэй дүр төрхийг бий болгоно.
Мөн үүний хажуугаар тахилгатай овоод нь тахилгагүй овоодыг бодвол нэг
дор байрлах тооны хувьд олон байх ба өөрөөр хэлбэл гол, туслах овоодоос
бүрдэх бөгөөд тодорхой зохион байгуулалтаар хэлбэр хийц гарган жагсааж
босгосон байна. Энэ мэтчилэнгээр тахилгатай овоог бусдаас ялган тодорхойлж
болно.
27
Хоёрдугаар бүлэг. Уул овооны шүтлэг

2.1. Уул овооны шүтлэгийн үүсэл, хэлбэрүүд
Уул овооны шүтлэгийн үүслийн тухай авч үзэх нь нэн тэргүүнд эртний
хүмүүсийн сэтгэлгээний онцлогт хандахад хүргэдэг. Эртний хүмүүс орчлон ертөнц,
байгаль дэлхийг юу гэж сэтгэж, түүнтэй хэрхэн харьцаж байсан нь уул овооны
шүтлэгийн тулгуур үндэс болсон бөгөөд хүн төрөлхтөний оюун сэтгэлгээний
балчир үед холбогдох энэ асуудал нь судлахад туйлын бэрхшээлтэй учраас чухам
уул овоог ингэж үзжээ гэхээсээ илүү эдүгээ хүртэл шашны тогтолцоонд
уламжлагдан хадгалагдсаар ирсэн шүтлэгийн анхны хэлбэрүүдэд тулгуурлан,
түүнтэй харьцуулан үзэж, гол төлөв дам шинжтэй дүгнэлтүүдийг хийж байгаа юм.
Эртний үед хүмүүс дэлхийг орчлонгийн хязгааргүй уудам дахь зөвхөн нэг
бяцхан тогтолцоо гэж үздэггүй байсан бөгөөд дэлхий, од эрхис, нар сар нь бурхан
тэнгэрийн бүтээсэн орон зайгаар цөм хязгаарлагдаж байдаг хэмээн сэтгэж, их
зохиолч Д.Нацагдоржийн дүрслэн өгүүлсэнчлэн “тэнгэрийн хаяанаас цааш
газаргүй гэж бодож, тэртээх уулсаас цааш айлгүй гэж санаж” байхын үлгэрээр
сэтгэж байсан болохоор дэлхийг өөрийн орон сууц мэт үзэж, харин хүн өөрийгөө
тэрхүү орон сууцан дахь олон олон амьтан, эд зүйлсийн дундах зүгээр л нэг
салхинд туугддаг навч төдийгөөр төсөөлж байсан нь байгалийн элдэв үзэгдэл,
аянга цахилгаан, хүчтэй ширүүн бороо, салхи шуурга, аймшигт араатан амьтны
хөнөөл зэргээс өөрийн эрхгүй айн сүрддэг байжээ.
Балар эртний тэр үе нь нийгмийн хөгжлийн явцад халагдан солигдож,
сэтгэлгээний цар хүрээ өргөжин, гүнзгийрч ирснээр зөвхөн сүртэй, хүчтэй зүйлийн
гадаад үзэгдэх байдлаас нь хамаарч үнэлэх байдлаас бага багаар ангижирч,
түүний яагаад ийм хүчирхэг байгаагийн цаад мөн чанарыг танихыг эрмэлздэг болж
улмаар тэнгэр газар, уул ус бүхэн цаанаа далд эзэнтэй хэмээн ойлгох болсноор
тэрхүү эзний хүчин чадал, ааш араншингаас орчлон дэлхийн хамаг зүйлийн хүнд
хэрхэн хандах хандлага нь шалтгаалдаг хэмээн үзэх болжээ. Энэхүү ойлголтоос
улбаалан <<байгалийн хүчний өмнө бишрэхүй буюу цалиг шүтлэг- фетишизм,
шидэт хүчин буй хэмээн бишрэхүй буюу домын шүтлэг-маги, овог үндэстнийхээ
дээд өвгийг адгуус амьтан, ургамал мод, эд юмстай холбон бишрэхүй буюу
28
тотемизм, онгон шүтлэг-анимизм>>9 зэрэг шүтлэгийн эртний хэлбэрүүд бий

болжээ. Одоо эдгээрийг тус бүрд нь бага зэрэг дэлгэрүүлэн нягтлая.
Цалиг шүтлэг (Фетишизм): Эртний хүмүүсийн амьдрал байгалиас бүрэн
хараат байсан ба тэдний сэтгэлгээ нь хийсвэрлэхүйд бус сэрэхүйд тулгуурлаж
байсан учраас юмс үзэгдлийн мэдрэхүйд өртөгч шинж нь ер бусын хүчин, нууц
далдын чадал болж төсөөлөгддөг байв. Иймд элдэв сонин хачин хэлбэр дүрстэй
хад, мод чулуу, хурц содон өнгөт эд өлөг, амьтан ургамал дотооддоо нууцлаг
чадалтай хэмээн үзэхийг сэтгэлгээний нь хувьд цалигчлахуй, шүтлэгийн хувьд
цалиг шүтлэг гэдэг10. Юмс үзэгдлийн гадаад байдлаас дотоод нууцлаг хүчин
чадлыг ургуулан сэтгэх тохиолдол болгон цалиг шүтлэгт хамаатай.11 Хүн
төрөлхтний амьдрах сууцны анхдагч нь уулын агуй бөгөөд Монгол нутагт амьдарч
байсан эртний хүмүүсийн ул мөр ч уулын агуйгаас олддог. Өвөр нөмөр, агуй
хонгилд нь хоргодон салхи шуурга, халуун хүйтэн, бороо цас, араатан амьтны
аюулаас гэтэлж, мөн ургамал жимс, ан гөрөөсөөр нь хооллодог байсан болохоор
эртний хүмүүс уул хайрхныг цаанаа ид шидийн хүчтэй болгон төсөөлж, сүсэглэх
болсон үеэс уул овооны шүтлэг үүсэлтэй хэмээж болох юм.
Монголчуудын уул хайрханыг үзэх фетишист үзлийг тодруулан харж болох
нэг гол эх сурвалж бол ардын аман зохиолын хэрэглэгдэхүүн билээ. Ардын аман
зохиолын аливааг дүрчлэн харуулах гол шинж нь эртний хүмүүсийн сэтгэлгээний
онцлогтой уялдаатай тул фетишист үзлийг илэрхийлэх нь цөөнгүй байхын
зэрэгцээгээр ”… фетиш шүтээний элемент аль ч шашинд байдаг” 12 тул нилээд
хожмын сэтгэлгээнд ч агуулагдан байдаг. “Хүй нэгдлийн хүний ухамсар бол дүрээр
сэтгэх сэтгэлгээ байжээ. Энэ үеийн хүний төсөөлөл орчин үеийн хүнийхээс
ялгагдах нэгэн чухал ялгаа нь юм үзэгдэл, түүний дүр байдал, үйлдэл, санаа
зэргийг анги ангид нь хийсвэрлэн ойлгодоггүй байв“13 энэ нь фетишист
сэтгэлгээний гол шинж мөн бөгөөд уулын тухай дурьдсан фетишизмд холбогдох
Монгол домог зүйн үүслийн зах сэжүүрийг ажиглан тогтоож болохуйц сонирхолтой
мэдээ баримт анх амаар уламжилж байгаад хожим бичигт тэмдэглэгдсэн зарим
дурсгалд буй.
Тухайлбал, “Одон тэнгэрийг урин тахих сударт”
9-Шашин судлал. УБ., 2000. 58 дахь тал

10-Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть. Оршихуйн аймаг. УБ., 1999. 267-268 дахь тал
11-Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть. Оршихуйн аймаг. УБ., 1999. 272 дахь тал
12-Шашин судлал. УБ., 2000. 58 дахь тал
13-С.Дулам. Монгол домог зүйн дүр. УБ., 1989. 20 дахь тал
29
<<…Дардайн байгч уулын эзэд

Дархиран урсагч усны эзэд
Арвайн байгч уулын эзэд
Сарвайн ургасан өвс модны эздээс хутаг гуйна.
Урсах усны эзэд
Уйлт тохойн эзэд
Хийсэх салхины эзэд
Хэвтээ чулууны эздээс хутаг гуйнам>> хэмээсэн нь
байгалийн юмс үзэгдлийг дүрчилсэн фетишизмийн илрэл мөн. <<…Эзэд хэмээх үг
нь одоогийн бидний ойлголтоос өөр зүйл бөгөөд тэр юманд шингээстэй байгаа
дотоод чадал гэсэн утгатай байна. Өөрөөр хэлбэл юм бүгдэд далд чадал байдаг
гэсэн үг буюу тэр цагийн төсөөллийг тусгасан томъёолол ёсоор бол “бут бүр
бурхан болсон, хад бүр хан болсон, уул бүр онгод болсон” (одон тэнгэр)
байдаг>>14-аас харахад илэрхий.
Нилээд хожмын нөлөөг тусгасан боловч уулыг фетиш болгон үзэхэд
холбогдох боломжтой нэг домог бол “Уул, ус буй болсон тухай” домог юм. Домогт
өгүүлснээр <<Эрт цагт нэг эмэгтэй бурхан хүүгээ хөхүүлээд уйлж унжиж суухад нь
нулимс нь гол мөрөн болоод урсаж байжээ. Өөр нэг бурхан энэ ертөнцийг эргэж
тойрч явах гэтэл тэр урссан нулимс гол мөрөн болоод саад хийгээд байхаар нь тэр
эмэгтэй бурхныг суугаа чигээр нь уул болгоод хувилгачихаж гэнэ. Уулнаас ургасан
ургамал мод нь бурхны үс, ус мөрөн нь бурхны нулимс ажээ.>>15 Үүнд орчлон
ертөнцийг бурхад бүтээгээд тодорхой цагт түүнийгээ эргэж тойрч байдаг тухай
бурхны шашны үзэл санаа гүнзгий илэрч байгаагаас үзэхэд уг шашин
Монголчуудын дунд дэлгэрснээс хойш уулыг цалигчлах үзэл, түүнийг дагалдсан
зан үйлийг уг гарвалынх нь хувьд өөриймшүүлж авах зорилго агуулагдсан гэж үзэж
болохоос гадна бурхны шашныг шүтэгчдийн хувьд уулыг бурхны нэг хувирал
хэмээн бүхэлд нь цалигчлан үзэх боломжийг нээж уул шүтлэгийн агуулга, хүрээг
өргөтгөжээ.
Эрт үеийн хүмүүс уулыг орчин үеийн хүн шиг жинхэнэ утга учрыг харгалзан
үзэлгүйгээр <<хүн болоод ертөнцийн юм үзэгдэлд нөлөөлөх далд боломж гэж
ухаардаг байна. Уул, ус, ургамал мод бүх юмний үйл хөдөлгөөнийг ингэж ойлгож
болох боловч эрт цагийн хүний хамгийн ойр дөт эдлэл, багаж зэмсэг болох чулууг
14-С.Дулам. Монгол домог зүйн дүр. УБ., 1989. 21 дэх тал

15-Д.Цэрэнсодном. Монгол ардын домог үлгэр. УБ., 1989. 39 дэх тал
30
цалигчлан дүрслэхийн гайхалтай жишээ нь задын чулуу юм.>>16 Ер нь

Монголчуудын дунд эртнээс нааш чулууг эрхэмлэн дээдлэх явдал түгээмэл
байсан бөгөөд ардын аман зохиолын хэрэглэгдэхүүнүүдээс үзэхэд гол баатар нь
хад чулуунаас хувилан төрөх, эс бөгөөс хад чулуу мэт ханагар том байхаас гадна
түүнтэй нэгэн адил бат бөх хэмээн зүйрлэх нь нилээд элбэг юм. Эндээс үзвэл хад
чулууг бат бөх, аварга томын илэрхийллийн зэрэгцээ хувирлын шидтэй болгож
үздэг байсан байна. Түүний хажуугаар чулууг эсрэг этгээдээ дарахад өргөн
хэрэглэдэг бөгөөд амьгүй болсон дайснаа дахин амилахаас болгоомжлохдоо
хүүрэн дээр нь чулуу тавьж байгаа өгүүлэмжүүд байдаг. Чулууг ямар нэгэн
байдлаар оршуулгын зан үйлд ашиглах нь түгээмэл болсон бөгөөд <<эртний шинэ
чулуун зэвсгийн үеэс эхлээд өнөөгийн Монголчуудын үеийг хүртэл түүхийн асар их
хугацааны туршид оршуулах болон тахилга үйлдэх ёс заншил чулуу
оролцохгүйгээр хийгдэхгүй байгаа…>>17 юм хэмээн судлаач Д.Эрдэнэбаатар
Монгол нутгийн дөрвөлжин булшны соёлын талаархи судалгаандаа цохон
тэмдэглэжээ. Чулууг зөвхөн оршуулгын зан үйлд хэрэглээд зогсохгүй хуримын
ёслолд ч хэрэглэдэг ажээ. Шинээр бэр болж байгаа бүсгүйг хадмын гэрт нь хүргэж
өгөөд хормойн дээр нь хоёр чулуу тавьж домнодог байсан бөгөөд энэ нь нэгэнт
хадамд гарсан бүсгүйг төрхөмдөө буцахгүй очсон газраа тогтвортой байхыг
бэлгэдсэн зан үйл ажээ. Энэ мэтээс үзвэл чулуу нь Монголчуудын амьдралын
бүхий л хүрээнд нэн эртнээс нааш идэвхитэйгээр оролцож ирсэн байна.
Өмнө товч дурьдаад өнгөрсөн задын чулууны тухай сонирхвол хүмүүс
чулууг ашиглан ан агнуур хийж, ахуй амьдралдаа хэрэглэж эхэлсэн үеэс чулууг ер
бусын ид чадалтай хэмээн цалигчлан үзэх нь нийтлэг болжээ. Монголчуудын
чулууны ер бусын ид шидэнд итгэх сэтгэлгээний гол илэрхийлэл бол “задын чулуу”
–ны тухай ойлголт юм. Эртний Монголчуудын ойлголтоор “задын чулуу” гэдэг нь
тэнгэрээс хур бороо оруулах, цас зудаас зайлуулах увидастай чулуу бөгөөд
ихэвчлэн цахиурлаг шинжтэй, гилбэр дүрс хэлбэр бүхий чулуу “задын чулуу” байх
ёстой ажээ. “Лян шу”-д дурьдсанаар <<Нирун хүмүүс тэнгэр тахиж, абитлан цасан
шуурга тавиулж чаддаг. Урьд талд нь цэлмэг өдөр байхад ар талд шавар шавхай
хөндлөн гулд урсдаг учир дайтан дийлээд Нирунчуудыг мөшгөн хөөх аргагүй,
заримдаа ид зун бүрхэг байсан ч бороо ордоггүй, учрыг нь асуухаар дулаахан
16-Д.Цэрэнсодном. Монгол ардын домог үлгэр. УБ., 1989. 23 дахь тал

17-Д.Эрдэнэбаатар. Монгол нутгийн дөрвөлжин булш, хиригсүүрийн соёл. УБ., 2002. 31 дэх тал
31
болоод тэр гэдэг байжээ>>18 хэмээсэн мэдээ буй. Задын чулууг дотор нь а/
тэнгэрээс унасан, б/ уулнаас олсон, в/ амьтнаас гарсан гэж ангилдаг байна19.
Монголчуудын уул хайрхан цаанаа далд ид хүчтэй гэж цалигчлах сэтгэлгээ,
“задын чулуу”-ны тухай ойлголт хоёрыг холбон дүгнэвэл эртний хүмүүс далдын ид
чадалтай, ивээн хамгаалагч уулынхаа онгонд байр сууц бэлдэж өгөхдөө увдис
шидтэй чулуугаар овоо босгож, түүнийгээ шүтэн, аврал эрэн, хүслээ хэлэх
болсноор уул овоо шүтэх ёс үүсэхэд бас нэгэн дөхөм болсон болов уу хэмээн
үзэхэд хүргэж болох юм. Өөрөөр хэлбэл уул хайрхан нь хүмүүсийг агуй нөмөртөө
хоргодуулан халуун хүйтэн, аюул гамшгаас хамгаалах гол шинжтэй болохоор
хүмүүс түүнээс илүү их ивээл нөмөр хүсэн эрэлхийлсэндээ уул овоо шүтэн,
улмаар тусгай зан үйл үйлдэх болсон байж таарна.
Онгон шүтлэг (Анимизм): Улмаар өмнө өгүүлсэнчлэн уулын эзэн (онгон)-
ийг бодит уулнаас алхам алхмаар ялган ухаарснаар урьд өмнө нь уг юм
үзэгдэлтэйгээ хамтатган төсөөлдөг байсан хүч чадлыг нь шүтлэг бишрэлийн
хөгжлийн энэхүү үе шатанд илүү далдлаг утгаар төсөөлөх болжээ.
Ингээд нэгэнт овоогоор тэмдэглэн онгоны байршлыг тодорхойлсон
болохоор хүмүүс уулын эзэн онгоныг аргадах, түүнээс аврал энэрэл гуйхдаа
оршин буй оронд нь идээ зоог авч очиж, хүндэтгэл үзүүлэх ёстой болсон гэж
төсөөлж болохоор байна. Үүнээс гадна анимист үзлийн нэг илэрхийлэл нь уул
овооны шүтлэг тахилгатай нягт холбоотой явагддаг болсон наадам юм. Уул
овооны эзэн онгон нь хүний нэг адил бодол сэтгэлтэй, найр наадамд баясан
цэнгэдэг тул түүнд зориулан эрийн гурван наадам хийдэг болжээ. Үүнийг түүхэн
талаас нь авч үзвэл магадгүй төрт улс үүсэн бүрэлдсэн цагаас эхлэлтэй байж
мэднэ. Яагаад гэвэл эрийн гурван наадам нь эхэндээ харь овгоос гэрлэх заншилд
тулгуурлан гүнж булаалдах зан үйлийн нэг хэсэг болж байгаад уг нэрийг олсон
бөгөөд баттай баримтаар төр улс үүссэн цагаас эхлэн олон нийтийг хамарсан
цэнгээн наадмын шинжийг илэрхийлэх болжээ.
Магист шүтлэг (дом шившлэг): Уулын эзэн онгоны тухай төсөөлөл
бүрэлдэн тогтсоноор түүнийг ямар хэлбэр дүрс, шинж төрхтэй зүйл болох тухай
асуудал дэвшигдэн гарч иржээ. Ингээд тухайн үеийн нийгмийн оюун санааны
түгээмэл зүй тогтлын дагуу онгоныг хүншүүлэн ойлгох болж, тэр нь хүнтэй адил
ааш араншинтай, ахуй амьдралтайгаас гадна хэл яриатай учраас үг хэлээр хүнийг
18-Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. 156 дахь тал

19-Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть. Оршихуйн аймаг. УБ., 1999. 269 дахь тал
32
ойлгох боломжтой хэмээн төсөөлөх болжээ. Ийм үзлийн үндсэн дээр уул овооны
эзэн онгонд хандан тахил үйлдэх үедээ болон өөрийн хүсэл эгээрлийг
илэрхийлэхдээ хэл яриаг өргөн ашиглах болж, аливаа зан үйл үйлдэхдээ
шившлэгийн хэлбэрийг өөрийн санаа бодлоо итгүүлэн тусламж тэтгэлэг авах гол
хэлбэрийн нэг болгожээ. Тухайлбал, уул овоог шүтэж тахихад ямагт тусгай сан
дагалдах болсон нь магист шүтлэгийн тодорхой илрэл зайлшгүй мөн бөгөөд
тухайн тахилгад ямар зорилго агуулж байгаагаас шалтгаалан өгүүлэх өгүүлэмж нь
харьцангуй өөр өөр байдаг. Түүгээр ч барахгүй аман уламжлалаар эхэлж
зохиогдоод хожмоо бичгээр хадгалагдах болсон сангийн судрын агуулга нь өөрөө
тодорхой дэс дараалал, утга авцалдаат шинжийг илтгэдэг.
Уулын магист шүтлэгийн агуулгад багтах нөгөө нэг хэлбэр нь дом юм. Дом
нь хөдөлгөөнөөр дамжуулж үзэл бодол, санаа сэтгэгдлээ илэрхийлж байгаа утгат
үйлдэл юм. Энэ нь шившлэгийг бодвол харьцангуй цаг хугацааны өмнөх үед
хамаарах бөгөөд үг хэлээр бус үйл хөдөлгөөнөөр дамжуулан утгаа илэрхийлэх нь
хүн төрөлхтөний хэл яриа үүсээгүй байх үеийн түгээмэл харилцааны хэрэглүүр
болж байсан билээ. Дом нь аливаа шашны үндсэн элементийн нэг болж
төлөвшсөн бөгөөд тухайлбал бөөгийн шашинд дуудлага дуудахын зэрэгцээ бүжих
мэт хөдөлгөөнөөр өөрийн онгодыг дуудан бөөлдөг байна.
Сүлд шүтлэг (Тотемизм): Он дарааллын хувьд харьцангуй хожуу үүссэн
байж болох боловч олон үеийн туршид эн зэрэгцэн оршиж байсан эртний
шүтлэгийн нэг хэлбэр нь сүлд шүтлэг буюу тотемизм юм. Сүлд шүтлэг харьцангуй
хожуу үүссэн нь хүний овог төрлийн мэдрэмж хүчтэй болж, түүгээр ч барахгүй
байгаль хийгээд нийгмийн гарвалыг нэгтгэн сэтгэж эхэлсэн хийгээд чухам үүгээрээ
сэрэхүй мэдрэхүйгээс сэтгэхүйн шинж үүсвэрлэж эхэлсэнтэй холбоотой. Уул овоо
тахиж шүтэх ёс нь сүлд шүтлэгтэй шууд бус ч дам холбогдоно. Учир нь эртний
хүмүүс өөрийн овгийн сүлд амьтнаа шүтэхийн зэрэгцээгээр сүлдэлдэг амьтан нь
оршдог уулыг мөн шүтэж ирсэн байх боломжтой. Манай оронд Бугат, Бугант,
Хандгайт, Бүргэдтэй, Аргалант уул, Янгиртын хавцгай20 гэх мэт нэртэй газрууд
олон бий. Гэхдээ эдгээр газрын зарим нь тухайн газарт элбэг тохиолддог ан
амьтнаар нэрлэгдсэн байдаг тул түүнээс яг сүлд шүтлэгийг ялгаж харах нь ихээхэн
төвөгтэй бөгөөд шууд нотлогдох боломжгүй билээ. Сүлд шүтлэгтэй уул овооны
шүтлэг шууд холбогдохгүй нь нэн эртнээс эхлээд хүмүүс өөрсдийн өвөг дээдэс
20-О.Сүхбаатар. Монголын газар усны нэрийн домог. УБ., 2001. 24 дэх тал
33
болох шүтээний объектоор мод ургамал, ан амьтан зэргийг илүүтэй тооцохоос бус
аль нэг газар орны тогтоцыг өөрсдийн шууд хамаарах өвөг дээдэс хэмээн үздэггүй
байсантай холбоотой бөгөөд харин газар дэлхийг бүхэлд нь өвөг дээдсээс
авахуулаад өөрсдийн нь амьдрал ахуйг тэжээн тэтгэсэн ерөнхий эх үүсвэр хэмээн
үзнэ.
Гэвч Монголчуудын дунд түгээмэл тархсан нэг хувилбараар бут, бургасыг
уул хаданд оршсон өвөг дээдэс хэмээн үзэх сэтгэлгээ байдагтай уялдуулан үзвэл
бургаст уулыг шүтдэг байсан байж болох юм. Харьцангуй хожим ч овоо босгоход
бургасыг заавал оруулдаг байсан баримт бий. Жишээ нь, “Овооны үүдэхийн зан
үйл сэлт оршив” нэрт сударт өгүүлсэнээр:
<<… Модны эцэг их бут,
Модны эх гурван үет хулс нэгэн баглаа,
Модны хөвгүүн балхун нэгэн баглаа,
Модны нагац хос үндэстэй их бут, модны охин бургас ба
Элдэв модныг овооны шүтээн болгон талбигдахуй>>21 хэмээсэн байна.
Сүлд шүтлэгтэй холбоотой нэгэн онцлог сэтгэлгээ бол тотем амьтан, эсвэл
ургамлынхаа мөхөл доройтлыг хүмүүс шууд өөрийн бие дээр тохон үзэх явдал юм.
Энэхүү ёсоор тахиж шүтдэг уул гандаж, орчмын гол ус татарвал цөвүүн цагийн
дохио хэмээн сэжиглэх үзэл юм.
Энэ бүгдээс үзвэл уул овоо тахиж шүтэх ёс нь нийлэг шинжтэй байжээ. Учир
нь уул цаанаа эзэнтэй хэмээн үзэж буйгаараа онгон шүтлэгийн, уулын эзэн
савдгийг тусгай үг хэллэг, үйлдэл хөдөлгөөний хүчээр залж ирүүлдэг хэмээн
сэтгэдгээрээ дом шившлэгийн шинжтэй, уул овоо тахиж бороо хур оруулна
гэдгээрээ цалиг шүтлэг, дом шившлэгийн холимог шинжтэй.
Газар тэнгэрийн шүтлэгт холбогдох нь: Эртний шүтлэгийн
хэлбэрүүдийн үндсэн хөрсөн дээр газар, тэнгэр шүтлэг бий болсон ба он цагийн
хувьд ан агнуурын аж ахуйн хэвшлээс мал аж ахуйд шилжсэн үе, чулуун зэвсгээс
хүрэл төмөрлөг эдлэх болсон үед хамаарна. Мал аж ахуй эрхлэх болсон үеэс
тэнгэр, газрыг ажиглан тэдгээрт эгээрэл хүслээ илтгэж, залбирч даатгах болж,
улмаар “Хөх мөнх тэнгэр, Хөрст этүгэн эх”-ийн үзэл санаа бий болжээ. Уул овоо
тахиж шүтэх ёс ч дан ганц тухайн уулын эзэн онгоныг шүтэх агуулгаар тогтохгүй
тэнгэр шүтэх ёстой холбоотой болжээ. Тухайн үеийн хүмүүсийн орон зайн
21 -У.Эрдэнэтуяа. “Овооны үүдэхийн зан үйл сэлт оршив” судрын тухай. Угсаатны судлал. Tomus XIV,
Fasc.2. УБ., 2002.
34
төсөөллөөр уулын орой нь тэнгэрт хамгаас ойрхон газар тул тэнгэр шүтлэгийн зан
үйл явуулахын тулд уулын оройд босгосон овоог ашиглах болсон байна.
Тэнгэрийн тухай үзэл баримтлал нь олон олон онгоны тухай үзэл дээр
тулгуурласан бөгөөд хүн төрөлхтөний хийсвэр сэтгэлгээ хөгжих тусам онгоноос
чинагуух орших үнэмлэхүй дээд хүчин зүйлийг хүсэмжлэх болж ингэснээр хэзээ
ямагт өөрийн төрх байдлыг хадгалан мөнх тогтвортой мэт сэтгэгдлийг хүмүүст
төрүүлэх болсон тэнгэр нь зүг чигийн хувьд бүхнээс дээр орших тул сайны
үнэлэмжийг агуулж, гарт баригдахгүй хол учраас хүний хүчин чадлаас болон бусад
хүнтэй зэрэгцэн оршигчдын хүч чадлаас нэн хэтийдсэн, амьдралыг тэтгэгч нарыг
мандааж, од эрхсийг өөртөө агуулж байгаа нь хязгааргүй их орон зайг илэрхийлж
агуу үнэмлэхүйн тухай төсөөлөлд олон талаар яв цав нийцэж байсан нь эцэстээ
нийгэм улс төрийн тодорхой хүчин зүйл, шаардлагын улмаас газар нутаг бүрийн
тус тусдаа бие даасан шүтээнийг нэгтгэн нэг шүтээнт ёсонд төвлөрүүлэхэд хүргэж
эртний төрт улсуудын үе гэхэд бөөгийн шашин болон төлөвшжээ. Тэнгэр эрхэмлэл
давамгайлах болсноор онгонуудын эрхэмлэл тэнгэрийн хүрээнд хамрагдан орж,
уул овоо тахилгын ач холбогдол тэнгэрийн тахилга тайлгын шинжид уусан шингэж
эхэлжээ. Гэвч онгон болон уул овооны шүтлэг тахилгын уламжлалт үзэл, зан
үйлийн тогтолцоо, нийгэмд эзлэх байр суурь нь үүгээр доройтсон гэж үзэж
болохгүй бөгөөд харин ч тэнгэрийн тухай үзлээр сэлбэгдэн шинэчлэгдэж, тэрхүү
зан үйлээр тэнгэр шүтэх илүү гүн агуулгыг уул овооны шүтлэг тахилгатай холбон
үзэж улам бат бөх байр сууринд хүрчээ.
Ингээд уул овооны тахиж шүтэх ёс нь нэгдүгээрт, тухайн уулын эзнийг тахиж
шүтэх, мөн үүнтэй ойролцоогоор тухайн нутаг усыг тахиж шүтэх, хоёрдугаарт,
тэнгэр шүтэх, гуравдугаарт, газар тэнгэр аль алиныг нь хамруулан тахиж шүтэх гэх
мэт олон салаа утга агуулгатай, нарийн нийлмэл зан үйл болсон байна.
Бөөгийн шашин боловсрон хөгжсөнөөр уул овооны тахилгад шинэ шинэ
өөрчлөлт гарч, эртний төрт улсуудын үе гэхэд төрийн тахилгатай уулс бий болж
эхэлжээ. Энэ нь тохиолдлын хэрэг бус бөгөөд онгонуудын эрхэмлэл тэнгэрийн
шүтлэгт уусан нэгдэх болсноор ертөнцөд ганц л орших тэнгэрийг тахиж тайхын
тулд уул овоо бүрийг тахих хэрэгтэй бус улс нийтийн хэмжээнд нэг уул овоог
илүүтэй эрхэмлэн, түүнд тухайн зан үйлээ гүйцэтгэх шаардлага гарч ирсэнтэй
холбоотой бизээ. Бөөгийн шашин дахь уул овооны шүтлэг тахилга нь цаг
хугацааны хувьд эртний төрт улсуудын үед хамгийн хүчирхэгээр төгөлдөржиж,
сонгодог байдлаараа илэрч байсан нь тодорхой боловч чухамхүү зан үйлийн хувьд
35
яг ингэж тэгэж тахиж байсан тухай мэдээ баримт өдийг хүртэл олдоогүй байгаа ба
зөвхөн аль улсын үед ямар уул овоог ихэд эрхэмлэн шүтэж тахиж байсан тухай
тойм төдий мэдээтэй байгаа юм.
Ийнхүү нэн эртний хүмүүсийн шүтлэг бишрэлийн анхдагч хэлбэрүүд дээр
үүсэн бүрэлдэж эхлэсэн Монголчуудын уул овооны шүтлэг нь цаашид бөөгийн
шашин, Монголд хэд хэдэн удаа түгэн дэлгэрсэн буддын шашны үзэл номлолын
хүрээнд баяжигдан шинэчлэгдсээр, тухай тухайн нийгмийнхээ цаг үеийн
шаардлага хэрэгцээг өөртөө агуулж цаг ямагт хувьсан хөгжсөөр иржээ.
36
2.2. Уул овооны шүтлэгийн хувьсал хөгжил
Уул овоог эрхэмлэх эртний сэтгэлгээний илрэлийг харж болох нэг зүйл эх
сурвалж нь аман зохиол бөгөөд Монгол туульс болон үлгэрт дурьдагдсанаас үзвэл
өтөл нас хүртлээ үр хүүхэдгүй байсан хаан, баатар, мэргэн хүмүүс уулаа тахиж үр
хүүхэд гуйснаар дээд тэнгэрээс үр хүүхэд илгээх юм уу, эсвэл хатан нь жирэмслэж
удам залгах хүүтэй болсноор уг зохиолын агуулга үргэлжлэх гол гогцоо зангилаа
нь болж өгдөг өгүүлэмж цөөнгүй. Аман зохиолын хэрэглэгдэхүүнд нэн эртний тэр
үед уул овоог хэрхэн ямар зан үйл гүйцэтгэж тахиж байсан тухай тодорхой
дүрслэн үлдээсэн зүйл үгүй юм. Ямартай ч атугай уул нь өөрөө хүссэн хэргийг
гүйцэтгэх их шидийг эзэмшигч буюу тэнгэрт хандах зан үйлийг гүйцэтгэх гол
талбар болж байсныг харуулж байдаг.
Уул овооны тахиж шүтэх ёс нь эртнээс шүтлэгийн хамгийн хүндтэй хэлбэр
байсаар ирсэн учраас бөөгийн шашинд ч утга агуулгаа хадгалсаар иржээ.
Академич Ч.Далай <<овоо тахих нь бөө мөргөлийн гол тахилгын нэг байжээ. Бөө
мөргөлд “овооны онго” гэж тусгай онго байдаг ажээ. Бөө удган нар овоо тахиж
бөөлөхдөө юуны урьд овооны онгоныг урин дууддаг байна. Овооны онго бол бүх
онгоны тэргүүн онго хэмээнэ>>22 гэж чухалчлан тэмдэглэсэн байна.
Монгол бөөгийн шашны үзлээр тахидаг уул овоо нь зөвхөн <<газар усны
эзэн савдаг тахих зан үйл гүйцэтгэх газар биш эрхэмлэн шүтдэг бүх шүтээнээ
тахин хүндлэх зан үйлийг гүйцэтгэдэг тахилгын ариун газар шинжтэй байдаг>>23
байна. Гэвч эртний бөөгийн шашны ёсоор уул овоо тахих зан үйлийн тухайд гэвэл
судлагдан тэмдэглэгдсэн тодорхой зүйл бараг үгүй. Бөө удган нар бөөлөх зан
үйлээрээ дамжуулан тахилгыг үйлддэг. <<Бөөлнө гэдэг нь бөөгийн тахил тавиг,
мөргөл, даатгалын ёслолыг эрхлэн гүйцэтгэх үед илэрч байдаг бөө удган нарын
хэвшин зуршсан үйл хөдлөл болно>>24.
<<Уул овоо тахилгыг олонхидоо ус бэлчээр сайн, мал ахуй тарган 6, 7, 8-р
сард тааруулж…>>25 хийдэг. Бөөгийн ёсоор уул овоог тахихад нийтлэгээр
<<…урьдаар овооныхоо орой дээр мод хатган босгоод, түүний салаа намаанд нь
хадаг самбай уяна. Овооны дөрвөн талд тус бүр есөн чулуугаар бүрэлдсэн тавиур
22-Ч.Далай. Монголын түүх. УБ., 1992. 195 дахь тал

23-Д.Мансан. Монгол бөө мөргөл. Хөх хот., 1990. 123 дахь тал.
24-Б.Буянбат. Монгол бөөгийн шашны учир. УБ., 1988. 40 дахь тал
25-Д.Мансан. Монгол зан үйлийн мөрдөл. Хөх хот., 1990. 219 дахь тал
37
цогцлоогоод, тэдгээрийн дээр арц шатаан сан талбина>>26. Бөөгийн ёсоор уул
овоо тахихдаа уул овооны эзэн онгоныг овоонд урин залж авчрахаас эхлээд идээ
зоог өргөн хүссэн хэргээ өчсөнөөр үргэлжилж сайн сайхныг ерөөн үдэн буцаах
гэсэн утга агуулга бүхий тогтсон дэс дараатай зан үйл гүйцэтгэдэг. Бөөгийн ёсоор
уул овоо тахих зан үйлийн зориулалт бүхий үг хэллэг, дуудлага амаар дамжин
уламжилж ирсэн ба бурхны шашин дэлгэрснээр бөөгийн дуудлагын агуулгыг
өөрчлөлгүй, хэлбэрийг өөрчилж, уул овооны эзэн онгоны дүр төрхийг бурхны
шашны бурхдаар орлуулж, нэмэлт чимэг оруулан бичсэнээр сангийн уншлагын
бичмэл судрууд бий болсон байна. Тухайлбал, эхлэхэд нь “Ум ма ни бад мэ хум“
гэдгийг ч юмуу өөр бусад үгийг оруулж байжээ. Тийм болохоор бичмэлээр
уламжилж ирсэн сан тахилгын судар нь бөөгийн уул овооны эзэн онгодын
дуудлагын хувирсан хэлбэр мөн гээд түүнийг задлан авч үзье .
Сангийн судар гэдэг нь сан тавих зан үйлийн үед сангийн утаа, хэнгэрэг
зэргийн ая дантай хөг нийлүүлэн унших уншлагын ном юм. Аливаа зан үйлийн
ёслол эхлэхэд арц хүж унгатгаж, сан тавих явдал нь шүтлэгийн эртний хэлбэртэй
холбоотой бөгөөд янз бүрийн ад чөтгөрийг хөөн зайлуулах ид шидтэй гэж итгэж
байсан. Монголд буддын шашин дэлгэрсний улмаас сан тавих зан үйл нь бурхны
шашны ёс жаягийн дагуу явах болж үүнийг даган сангийн уншлагын судруудыг
туурвих болсон. Үүнээс өмнө сударчилж бичээгүй ч зан үйлээ явуулж өчил өчиж,
хишиг гуйж, ерөөл тавьдаг байжээ.
Уул овооны сангийн судрын агуулгыг нягтлаж үзэхэд уул овооны ихэнх
судар, уул овооны эзэн сахиусыг урин дуудаж буянт мал сүргээ тэнгэрийн од шиг
олон болгож, будаа тариагаа газрын үндэс шиг арвижуулах, гай барцад, гарзын
үүдийг үл хүсэмжлэн, хижиг өвчин, ад дон, муу хулгай дээрэм, ган зуд, хяруу
мөндөр, хэл ам, хэрүүл уруул тэргүүтэн үл зохилдох зүгийн бүхнийг амирлуулан,
хотол олны нас буян батжиж, цог учрал амны хишиг дэлгэрч санасан хэргийг ая
зөнд нь бүтээхийг гуйн хүссэн агуулгатай. Сангийн судруудыг ажиглахад хэмжээ, үг
хэллэгийн хувьд харилцан адилгүй ч дотоод бүтэц, агуулгын хувьд нийтлэг логик
дараалалтай. Сангийн судрууд нь 1/ адислах, 2/ тахилгын зүйлсийг дуудах, 3/
газар, усны эзнийг урин дуудах 4/ өргөл өргөх, 5/ тахин мөргөх, 6/ магтан баясгах,
7/ хүссэн хэргийг өчих, 8/ хишиг даллах, 9/ хүлцэл өчих, 10/ ерөөх, 11/ ажруулан
26-Х.Буянбат. Монголын бөөгийн шашны учир. Хөх хот., 1985. 43 дахь тал
38
буцаах, 12/ өлзий өгүүлэх27 гэсэн бүтцийг агуулж байна. Үг хэллэг, зохиомж нь
буддын шашныхаас бөөгийнх нь нилээд өөр байна. Тухайлбал, барга бөө овоо
тахилгадаа:
…Үүлний завсраар
Нарыг харж явжээ
Үүдний завсраар
Ноёдыг харж явжээ
Жинстэйг нь ээглүүлье
Отгыг нь уурлуулъя хэмээн зүхдэгээс гадна мөн тэнгэр, нар сар, газар
усны нэрийг дурсан нэрлэж:
…Үүлийн толгойг униартуул
Үе гишүүт шингээрэй
Манхан толгойг манантуул
Махбодь биед шингээрэй гэх зэргээр дууддаг байжээ.
<<Монгол газар дахь овооны тахилгын цаг хугацаа нь яг туг, сүлдний
тахилга мэт нийтээр тогтсон байдаггүй>>28 боловч овоогоо өглөө эрт тахидаг нэг
нийтлэг онцлог байдаг юм. Энэ нь <<Өндөр дээр гарвал нэгийг үзнэ, өглөө эрт
босвол хоёрыг сонсоно гэдэг Монголын аж амьдралтай холбоотой юм.>>29
Монгол дахь бөөгийн шашин нь эртний төрт улсуудын үед чухам өрнөн
хөгжиж ирсэн. Гэхдээ Хүннүгийн үед түүний эрхшээлд байсан Турфан, Тугухунь,
Куча зэрэг аймгууд буддын шашныг шүтэж, зэргэлдээ орших Ферганы хөндийн
улсуудад буддын шашин өргөн дэлгэр хөгжиж байсан төдийгүй Күшан нь Канишка
хааны үеэс буддын шашны гол түшиц газруудын нэг нь болж байсныг мартаж
болохгүй. Дээрх болон бусад хүчин зүйлийн нөлөөгөөр Нируны (330-555 он) үед
тодорхой хэсэг хугацаагаар буддын шашныг төрийн шашин болгон өргөмжилж
байсан хэдий боловч нийгэм бүхэлдээ буддын шашныг хүлээн авч улс нийтийн
шинж чанартай болгож чадаагүй бөгөөд гол төлөв язгууртнуудын дунд, ордны
хүрээнд цаг зуурын шинжтэй хөгжин хүчирхэгжээд, бөөгийн шашин давамгайлах
байр сууриа эргэн олж авч байсан юм. Тэгэхээр энэ үеүд нь бүхэлдээ уул овооны
шүтлэгийн хувьд бөөгийн шашны үзэл номлолын үе байсан хэмээн үзэхээс өөр
аргагүй бөгөөд Монголын түүхийн эртний үеийн бичигдмэл дурсгал нэн цөөн
28-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 464 дэх тал

29-Л.Хурцбаатар, Ч.Үзмээ. Монгол бөөгийн тайлга тахилгын соёл. Хөх хот., 1991. 271 дэх тал
39
байдаг нь уул овооны шүтлэгийн бөөгийн шашин дахь хэлбэрийг тодорхой гарган
тавихад бэрхшээл учруулж байгаа юм.
Монголын эзэнт гүрний үед бүх шашныг эрх тэгш үзэж байсан боловч
бөөгийн шашин нийгмийн байр сууриараа мөн л давамгайлсаар байсан бол 1269
онд хаан ширээнд суусан Хубилай хаан буддын шашны сажавагийн урсгалыг ихэд
дэмжин тэнхрүүлж, Их Юань улсын төрийн шашнаар зарлаж, Пагва лам
Лодойжалцанг төрийн их багшаар өргөмжлөсөн нь Монголчуудын уул овооны
шүтлэгийн бөөгийн шашин дахь хэлбэр нилээд хэмжээгээр өөрчлөгдөхийн эхлэл
үүсвэрийг гүн гүнзгий тавьсан нь илт боловч энэ үеийн шүтлэгийн дурсгалаас уул
овооны талаар өгүүлсэн зүйл нэн ховор учир мөн л нарийн тогтооход учир
дутагдалтай байна.
1368 онд Юань гүрэн мөхөж, Монголын нийгэм нэгэн хэсэгтээ бутралын
байдалтай болсон нь улс орны хувь заяаны төлөө санаа зовнисон зарим
нэгэн зүтгэлтнүүдийн шашны номлолыг ашиглан улс төрийн нэгдмэл байдалд
хүргэх гэсэн оролдлогод зайлшгүйгээр хүргэжээ. Түмэдийн Алтан хан 1576 онд
буддын шашны гэлүгвагийн урсгалыг ихэд шүтэн гуравдугаар тэргүүн болох
Содномжамцыг Монгол оронд урин залж, түүнд “далай лам” цол өргөж, сүм хийд
босгож эхэлснээр цаашид Монгол даяар шарын шашин хүчирхэгжин хөгжих бодит
үүсгэл болон энэ үйл явц нь засаг захиргааны хүчтэй дэмжлэгээр Монгол оронд
нэн түргэнээ түгэн тархжээ.
Энэ үед уул овооны тахилгыг сүм хийд, лам нар гартаа төвлөрүүлж, газар
усны эзэн савдгийг бурхад догшдоор төлөөлүүлэн солих, овоог шинээр хийж
босгох дэг журмыг зохион гаргаж, тоо, хэлбэр төрх тэргүүтнийг нь шинэчлэх
зэргээр нилээд өөрчлөөд байв. Мөн Монголд баг сумнаас эхлээд тусгай хүрээ
хийд, хошуу, аймаг, тэрчлэн бүх Монголын хэмжээнд тахих уул овоо гэх зэргээр
шатлан дэслэсэн зэрэг дэв бүхий овоо тахилгын тогтсон дэг ёс, зан үйл бүрэлдэн
тогтсон байна. Гэвч энэ үед Монголчуудын дунд газар усыг эзэнтэй хэмээн
төсөөлөх эртний шүтлэг, бөөгийн болон бурхны шашны үзэл санаа зэрэгцэн
оршиж байсан гэж үзэх нь зүйтэй. Монголчуудын уул овооны шүтлэг XVIII зуун
болоход бөөгийн шашны дангаар төлөөлдөг итгэл үнэмшил биш болжээ. Учир нь
Монголын нийгэмд буддын шашин шүтлэг бишрэлийн зонхилох эрхийг олон, түүнд
бүхэлдээ харъяалагдах болсноор энэхүү итгэл үнэмшил нь дээрхи хоёр шашны
элементүүдийг агуулсан нийлмэл шинжийг олох болсон.
40
Бөөгийн шашин, түүний дотор уул овоогоо шүтэх ёс нь Монголчуудын хувьд

байгаль орчноо хайрлан хамгаалах, энэрэн хүндэтгэх утга агуулгатай, эрт үеэс
уламжлагдан ирсэн байнгын зуршмал шинжтэй ихээхэн чухал ач холбогдолтой
байсан. Ийм учраас <<буддын шашин анхандаа… хүчээр бүрмөсөн шахан
зайлуулахыг эрмэлздэг байжээ. Гэвч тэр нь гагц далайцаар гүйцэтгэж үл болох
нарийн төвөгтэй зорилт байсан учир арга буюу хуучин шашин мөргөлтэй аль нэг
талаар зохицон нийцэхэд хүрдэг байжээ. Тэгэхдээ Буддын шашин, тухайлбал
…шарын шашны лам нар нь шинэ, хуучин хоёр шашны шүтээнүүд болон
тэдгээрийн зан үйлийн нийтлэг талуудыг ашиглан, хоёр шашны элементүүдийг
хослон сийрүүлсэн зүймэл ёс “синкретизм“ буй болгожээ.>>30
Ингэснээр Монголчуудын уул овооны шүтлэг тахилга нь бөөгийн зан үйлийг
буддын шашны уншлагатай хослуулж эхэлсэн ба энэ тухай Михайлов <<ламын
шашныг шүтсэний үр дүнд нэн ялангуяа Буриадын дорнот хэсэгт тахил, тайлга нь
уншлагуудын цогцолбор болж, ингээд тахилгын зан үйл нь хагас нь бөөгийн, хагас
нь ламын шашных болж нийлэгжин сүлжилдсэн. Тухайлбал, Түнхэн, Баргужин,
Закаменьск-д нэг зэрэг уламжлалт бөө, лам бөө гэсэн хоёр хэлбэрийн уншлага
гарч ирсэн>>31 гэж тэмдэглэсэн юм. Энд дурьдагдаж буй “лам бөө” хэмээх нь
бөөгийн хэрэглэл, лам хувцас зэргийг өөрийнхөө үйл ажиллагаанд хослуулдаг
байсан нь <<…бөөгийн хэрэглэл: малгай, хэц, тогшуур, ташуур, холбого, …ламын
хэрэглэл: додиг /цээживч/, орхимж, нөмрөг, цагаан хадаг, хуур гэх мэт>> 32 байсан
төдийгүй тэд өөрсдийн дуудлага, уншлагаа буддын болоод бөөгийн шашныхыг
холин дуудаж байжээ. Тухайлбал, <<Байгаль, Хүдрийн орчимд Монголоос ирж
амьдарч байсан Буйдан бөө лам нарт шахагдахын эрхэнд бөөгөөс татгалзаж лам
болсон. Гэвч тэр багагүй хугацаанд бөө мөргөлөө үргэлжлүүлж өөрийн
тэнгэрүүдийг урин залж дууддаг байсан нь:
Шар торгон нөмрөгтэй
Шашны ариун номтой
Далай ламаас заавартай
Дарнатын хувилгааны захиастай
Гомбо ламын ятгалгатай гээд цааш нь үргэлжлүүлж
Бух ноён эцэгтэй
30-С.Пүрэвжав.Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978. 53-54 дэх тал.
31-Т.М.Михайлов. Бурятский шаманизм. Новосибирск., 1987. стр 182
32-Т.М.Михайлов. Бурятский шаманизм. Новосибирск., 1987. стр 184
41
Будан хатан ээжтэй

Хусан цагаан ноён
Хулсан цагаан хатан
Өрнөд Хүдрийн эзэн
Өргөн түмний тэргүүн
Өндөр дээд хатан>>33 гэх зэргээр бөө нар лам нарын, эсвэл
лам нар бөөгийн уламжлалт зан үйлийг эрхлэн гүйцэтгэх болсноор уул овооны
шүтлэг тахилга ч хосолмол шинжийг илэрхийлэх болжээ.
<<Шарын шашныхан Монголын хүн ардын доторхи бөө мөргөлийн нэг гол
шүтлэгийн илрэл уул, овоо тахих ёсыг шинэ шашны зан үйлээр бүрмөсөн өөрчилж
эс чадахдаа түүнийг бас хоёрдмол шинжтэй болгож , “газар усны эзэд”-ийн зургийг
зуруулан зарим сүм хийдэд тавьдаг байв. Засагт хан аймгийн Ахай бээлийн
хошууны гол хүрээ – Мөрөнгийн цогчин, чойр зэрэг сүмд тухайн нутгийн томхон
уулс: Бүрэнхан уулын эзнийг улаан нүүртэй, дөрвөн сум агссан баатар лус, Дулаан
хан уулынхыг баатраар, Эрчим уулын эзнийг бас өөрөөр тус тус дүрслэн зурж
шарын шашны сахиус, шүтээнүүдийн дараа тэдэнтэй хамт залан тахихдаа, уул,
тэнгэр, газрын эздийг нэрээр нь урин дуудаж, хуучин бөө мөргөлийн зан үйлийн нь
зарим зүйлийг уншин залбирдаг байжээ.>>34 Энэ мэтээр бөө мөргөлийн аль нэг
тэнгэр, лус (газрын эзэд) зэрэг шүтээний зураг хөргийг шарын шашны сүм хийдэд
тавьж тахих явдал Баруун Монгол (Ойрад) ба Халх Монголын бусад зарим
хошуунд ч ХХ зуун хүртэл хааяа үзэгддэг байжээ. Баруун Монголын Захчин
хошууны Төгрөг, Зэрэг, Бодонч хийдийн цогчин дугануудад Алтайн уулын эзний
дүрийг улаан нүүртэй бөгөөд хуяг дуулга өмссөн, нум сум агсаж, ямаа унасан
байдалтайгаар зурж тавьсан байснаас гадна Халхын Түшээт хан аймгийн Зоригт
вангийн хошууны лам нар тэндхийн Хутаг, Батхан, Баянтөхөм, Өнжүүл уулсын
эздийн зургийг зуруулж их Хүрээний Вангай аймгийн жаст байнга байлган
шүтэхийн хамт тэдгээрийг жилд нэг удаа уугуул хошуундаа залан аваачиж
тусгайлан тахидаг байжээ. Их Хүрээний цам бүжиглэх үеэр түүний дөрвөн зүгийн
Сонгино, Богд уул, Баянзүрх, Чингэлтэй дөрвөн уулын эздийн дүрийг дуурайлгаж
үйлдсэн баг бүхий дөрвөн цам бүжиглүүлдэг 35 байсан зэргээр Монголчуудын уул,
овооны шүтлэг буддын шашны нөлөөг тусгах болсноор ор тас мартагдан
33-Т.М.Михайлов. Бурятский шаманизм. Новосибирск., 1987. стр 184.

34-С.Пүрэвжав. Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978. 58 дахь тал
35- С.Пүрэвжав. Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978. 58 дахь тал
42
орхигдоогүйгээр үл барам уул овоог эрхэмлэн дээдлэх шүтлэгийн илрэх хэлбэр нь

баяжиж, буддын шашин Монголын нийгмийн сэтгэлгээнд баттай байр сууриа олон
бэхжижээ. Энэ хирээр буддын шүтлэгийн нэгэн элемент болж хувирсан уул
овооны шүтлэг нь олон түмний дунд чухал нөлөөтэй хэвээр байсныг харуулж
байна.
Буддын шашныхан уул, овооны онгон сахиусыг дүрслэн үзүүлэхдээ бөөгийн
үзэл ёсоор боловч буддын шашны бурхны тигийн дагуу бүтээх болсон байна.
Судлаач. К.М.Герамсимовагийн үзсэнээр тэд бөөгийн онгон, сахиус тэнгэрүүдийг
<<шинээр төвд нэр өгөн, бурхны хөргийн тигэнд оруулсан. Тухайлбал, Түнхэн дэх
Бух ноён гэдэг гол тэнгэр нь Ринченхан хэмээх ламын нэрээр нэрлэгдэж, XIX
зууны 40-өөд онд Монголоос ирсэн лам нарын удирдлагаар Түнхэний хясаан
хаднуудын нэгэн дээр Бухыг дүрслэж, Ринченханы нэрээр нэрлэн, хүрлээр буддын
бурхны бяцхан хүн чулуун хөшөөг босгон, ширээн дээр тахилын долоон аяга
тавьсан. Мөн алдартай бөө Хан шаргайг ламын шашны тиг, нэрэнд шилжүүлжээ.
“Зальбирын тахил” номонд Хан шаргайг тодорхойлон бичсэнээр хул морь унаж,
гартаа нум сум, сэлэм барьсан сүрлэг байдалтай байдаг. Гэтэл Кыренскийн
буддын дацанд 40х60 см-ийн харьцаатай чулуун дээр уг дүрсэлгээг буддын хэв
маягаар бүтээсэн байна.>>36
XVIII зууны үе нь Монголчууд Манж Чин улсын эрхэнд хураагдсан үе бөгөөд
Чин улсын засаг захиргааны нэгжийн хуваарилалтын дагуу олон аймаг хошуудын
хил хязгаарыг тогтоож, түүнийгээ овоогоор тэмдэглэх явдал нилээд ихэсч, Монгол
оронд овоо маш ихээр нэмэгдсэн боловч энэхүү хилийн овоо нь тахилгат бус юм.
<<Тэнгэрийн тэтгэсний хорин гуравдугаар он (1758)-д дөрвөн аймгийн олон
засгууд өөр өөрийн хошууны нутгийн захыг байцааж Манжийн хаанд өргөн
мэдүүлжээ. Тэнгэрийн тэтгэсний 46-р онд (1781) зарлигаар олон аймгийн зах
нийлэх газар овоо байгуулахын учир Зуу-Удын чуулганы дарга, Баарины засаг,
төрийн жүн ван Бат нар ирж Түшээт хан, Сайн ноён хан аймгийн нутгийн зах
тогтоожээ.>>37 Хэдийгээр хилийн овоод нь тахилгагүй ч Чин улсын засаг
захиргааны нэгж болох чуулган, хошууд нь өөр өөрийн гэсэн тогтмол тахидаг
овоодыг босгон тахилга үйлдэж байсан нь Монголчуудын уул овооны тахилгы н
хөгжилд чухал нөлөө үзүүлсэн. Гэвч Манж нар нь анхандаа овоо босгох зэргийг
36-К.М.Герасимова. Традиционие верование Тибетцов в культовой системе ламаизма.

Новосибирск. 1989. стр 182
37-Д.Гонгор. Халх товчоон. 2-р дэвтэр. УБ., 1978. 274 дэх тал
43
хязгаарлах бодлого баримталж байсан нь <<1633 онд Манжийн сэцэн хаан

Монголчууд лам нарын үгийн маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч, хилсийг арилга,
сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л
мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй>>38 гэснээс үзэхэд
илэрхий.
Уул овоогоо шүтэх ёс бөөгийн шашныхаас буддын шашных болох үйл явцад
Монгол дахь буддын шашны томоохон зүтгэлтнүүд хүч тавин оролцож байсан.
Тухайлбал, Зая бандид <<Лувсанпэрэнлэй (1642-1715) нь...тус орон дахь хуучин
бөө мөргөлийн зан үйлийн үлдэцийг арилган, түүнийг шарын шашны зан үйлээр
солиход зориулсан олон сан тахилгын номыг зохиож>>39 байжээ. Энэ
мэтчилэнгээр XVIII зууны үеэс уул, овооны шүтлэг нь буддын шашны үзэл
номлолоор гүйцэтгэгдэх болсон тул одоо энэ талаар дэлгэрүүлэн авч үзье.
<<Монгол оронд шарын шашин нь бөөгийн шашныг орлож, алхам алхмаар
ноёрхох байрыг эзлэн бөө мөргөлийн аль олон хэлбэр, зүйлийг улируулан
ашиглаж хүмүүсийн үзэл санаанд зохицуулан эх болсон зургаан зүйлийн хамаг
амьтны тусын тулд арван хар нүглийг тэвчих шашны мөрийн хөтөлбөрөө
тэнхрүүлж, аливаа бүхнийг шашны номлолоор тайлбарлаад овооны тахилгад
аравнай шүншиг бүтээж, сан уншлагаа зохион лам нар ном уншин овоо тахих
болсон байна. Цаашилбал “овооны сүм” буюу “сүмийн овоо”, жич “хийдийн овоо”
гэж шинэ хэлбэрүүдийг бас байгуулсан байдаг юм. Ламын шашны номлолоор
овооны шүншиг бүтээн, аравнай гэж ном уншин овооны эзэд сахиусыг дуудаж
амилуулан оршуулж тахихын хамт… лам нарын бүтээдэг шүншиг гэдэг нь шүр,
сувд, алт, мөнгө, зандан, арц, хүж, самбайг тахилга бүтээж буй гол лам болон
овоог үүдэн шүтэгч өглөгийн эздээс өөр бусдад мэдэгдэхгүйгээр нууцаар
оршуулдаг байна. Ингэсний дараа овооны суурийг чулуугаар засаж цагаан цоохор
буюу улаан шороогоор бэхлэн цогцлоогоод дээр нь чулуу овоолон босгож голд нь
мод, бургас, хатгаад хэдэн өнгийн бөс дээр адил бус дөрвөн тарнийн үсэг буюу
зарим бурхны хөргийг дүрсэлж ганжиртай модонд уяж хийсгэнэ.>>40 Ингэж овоог
босгосны дараа аливаа нэг зүйлийг хүсэмжлэн гуйх, уул овооныхоо ивээл
өршөөлд өөрсдийгөө даатгах зэрэг үйлийг хийхийн тулд овоогоо тахина. Овоог
тахихдаа буддын шашны ёсоор бол <<лус буцах өдөр овоог тахидаггүй. Овоог
38-Ш.Нацагдорж. Халхын түүх. УБ., 1963. 92 дахь тал

39-С.Пүрэвжав. Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978. 47 дахь тал
40-Ч.Үзмээ, Л.Хурцбаатар. Монгол бөө мөргөлийн тайлга, тахилгын соёл. ӨМАХХ., 1991. 267-268
дахь тал
44
өвлийн дунд үхэр сарын 15-нд сүүлчийн тахилга хийгээд хаврын эхэн бар сарын
шинийн 7 хүртэл тахидаггүй ёстой. Энэ хооронд лус амарч байдаг. Харин жилийн
төгсгөлийн ба жилийн эхний тахилгыг заавал хийж байх учиртай ажээ.>>41 XVIII-XX
зууны үед Монголчууд нь Манж чин Улсын эрхшээлд байсан тул Монголчуудын
уул овооны шүтлэг нь зарим талаар Чин улсын зарлиг тогтоомж, хэв ёсыг даган
баримтлахад хүрчээ. Хэдий тийм боловч уул овоо шүтэж тахих гол зан үйл нь
буддын шашны номлолоор зохицуулагдаж байв. Чин Улсын үеэс чуулган чуулж,
хошуу чуулганы албан овоо бий болж эдгээр овоогоо албан талаас зар гарган
хошуу, чуулганы овоо тахих аливаа ажлыг бэлтгэн гүйцэтгэдэг байснаар Монгол
орны овоо тахилга нь аажмаар хошуу тахилгад төвлөрчээ.
Тахилга хийдэг уулсын зарим нь өөр өөрт зориулан зохиосон сан тахилгын
судартай байсан ба тухайн нутаг хошууны ард олны хүсэлтээр эрдэмтэй лам нар
уул усны сан тахилгыг зохиодог байжээ. Харин гүн ухаантан бичээч, цорж
Агваандоржийн Монголоор зохиосон “Орон дэлхийн эздийн сан оршив” судар
өвөрмөц. Тус судар нь ерөнхий агуулгатай бөгөөд аль ч нутаг орны хүн шүтэж
тахиж буй уул, газар усны нэрийг оруулан унших боломжтойгоороо онцлог билээ.
Сангийн судар нь Монголчуудын дунд Төвд хэлээр байх боловч үүнийг
өөрсдөө төвд хэлээр зохиосон, орчуулсан, нэмж засварласан, Монгол аман ба
бичгийн хэлээр зохиосон нь арвин юм. Уул овооны шүтлэг буддын шашныхад
шилжсэн нь одоог хүртэл бичмэлээр хадгалагдан ирсэн сангийн судруудын үг
хэллэг, зохиомжид тулгуурлан үзэхэд илэрхий харагдана. Сан тахилгын судрууд нь
тодорхой бүтэцтэй байх боловч сан бүр адил биш бөгөөд тухайн сангийн хэмжээ,
зохиомжийн онцлог зэргээс шалтгаалаад зарим хэсэг нь огт хэрэглэгдэхгүй байх,
эсвэл хоёр хэсэг нь хоорондоо сүлжилдэн яг чухам ингэж задрана хэмээн зааглаж
боломгүй байх нь ч бий. Тийм учраас судлаж буй сан тахилгын судрыг тухайлан
задлан шинжилж, зохиомжийн талаар нь бие даасан дүгнэлт хийж байх нь чухал.
Энэ бүхнээс үзэхэд уул овооны шүтлэгийн ёсонд буддын шашны үзэл
номлол нэвт шингэж, түүний шүтлэгийн мөн чанарыг эртний шүтлэг бишрэлийн
хэлбэрүүд дээр үндэслэсэн бөөгийн шашны агуулгатай, буддын шашны хэлбэртэй
болгон нийлэгжүүлж ирсэн нь эдүгээ харахад чухам аль нь ямар шашных вэ гэдэг
нь тэр болгон нарийн ялган зааглагдахааргүй болтлоо сүлэлджээ.
41-Монголчуудын байгаль хамгаалах зан үйлээс. УБ., 1988. 213-235 тал.
45
2.3. Уул овооны шүтлэгийн мөн чанар
Өмнө өгүүлсэн хэсэгт бид уул овооны шүтлэгийн үүсэл, хувьсал хөгжил,
түүний хэлбэрүүдийн талаар тоймлон авч үзсэн бол одоо түүний хамгийн чухал
ойлголтуудын нэг болох мөн чанарын тухай нягтлан үзнэ. Аливаа зүйлийн мөн
чанар хэмээх нь тухайн зүйлийг чухам юу вэ гэдгийг нь тодорхойлон оноож өгдөг
бөгөөд юмс үзэгдэл, үйл явцын үзэгдэх байдлыг нь эргүүлж тойруулан, хувирч
өөрчлөгдөх тэр зүйлсийг хачирхан гайхах бус дотоод шинж, зүй тогтлыг нь танин
мэдсэнээр ямар ч өөрчлөлт, хувиралд орсон гэсэн байнга хадгалагдан үлдэх гол
агуулгыг хөдөлбөргүй таних боломжийг олгодог билээ. Тэгэхээр уул овооны
шүтлэгийн мөн чанарын тухай өгүүлэх нь түүний хамгийн гол амин оньсны учир
зангилааг тайлахаар оролдож буй явдал мөн агаад хэрвээ зөв тайлбал амжилтад
хүрч, буруу тайлбал төдий чинээгээр хадууран одоход хүргэнэ.
Тэр тусмаа шүтлэг тахилга хэмээн байнга шахам хамтад нь ярьж байгаа
өнөө үед мөн чанарынх үүднээс тэр хоёр ойлголтын ижил ба ялгаатай талыг
тодруулан гаргах нь чухалтай. Энэ хоёр ойлголтыг урьд өмнө ялгаж салгах
оролдлого хийж байгаагүй учраас бидний энэхүү ажилд тулгуурлах судалгааны
санал дүгнэлт олдохгүйд хүргэсэн юм. Тийм учраас бидний энэхүү анхны
оролдлого нь алдаа эндүүрэл агуулж байх нь тодорхой тул цаашид энэ зүг
анхаарлаа хандуулвал зохихыг санал болгож байна.
Уул овооны шүтлэгийн мөн чанар нь уг үндсээрээ эртний хүмүүсийн
сэтгэлгээний онцлогт тулгуурлаж байгаа агаад үүсэх суурь нөхцөл нь орчлон
ертөнцийг үзэх үзэл, байгаль дэлхийтэй хүний харьцах харьцааны асуудал дээр
үндэслэжээ. Өмнө шүтлэгийн үүсэл хэсэгт дурьдсан ёсоор хүн өөрийгөө байгалийн
нэгээхэн хэсэг, тэгэхдээ бүр өчүүхэн жижиг хэмээн үзэж, бусад үзэгдэл юмс, үйл
явц нь түүнээс сүр хүч ихтэй, ид шид, далдын увдистай хэмээн сэтгэж, оршин
тогтнохын тулд илүү хүчирхэг тэдгээртэй нийцэн уялдаж, зөв харьцах явдал чухал
хэмээсэн үзэл, түүнийгээ бодит үйл болгон хувиргахдаа янз бүрийн зан үйл, арга
ажиллагааг эзэмшин улам улмаар боловсруулан байсныг нь бид хамтдаа уншиж
танилцсан билээ.
Уул овооны шүтлэгийн эхний үе шат нь бүхэлдээ бодит эрхэмлэлийн
шаардлагад үндэслэж, амьдралд уул, чулуу зэргийг хүний амьдралд үзүүлж буй
тус нөлөөгөөр нь тэргүүн зэрэгт тавин үнэлж, түүнийгээ зарим тодорхой төрх дүр,
хэлбэр дүрсээр амилуулан, эрхэмлэлүүдийн цогцолбороос яваандаа шүтэн
46
бишрэхийн үүд нээгдэж, ураг удам дамжин уламжлагдах тусам ухамсартайгаар

эрхэмлэхээс зориудын ухамсаргүйгээр зуршил болгон эрхэмлэх болж, энэ нь
нийгмийн түгээмэл дадал заншил, сэтгэлгээний удамшил болон төлөвшжээ.
Түүний дараагийн үе шатанд бодит эрхэмлэлээс хийсвэр эрхэмлэлийн
шатанд шилжин орж, чухамхүү бодит ач холбогдлыг нь түүнд байгч эзэн онгоны
дүртэй холбон үзэх болсноор уг уул овоо нь шүтээн биш, түүний онгон болох
хийсвэр ойлголт нь гол шүтээн болжээ. Түүнээс гадна бодит эрхэмлэл үнэлэмжийн
агуулгад байр сууриа тавьж өгч, тухайлбал овоог босгоход заавал чулууг биш өөр
бусад эд материалыг ашигласнаар түүний эрхэмлэл буурахгүй бөгөөд түүнд
хамгийн гол хүчин зүйл болсон онгон, сүнс оршин байгаа тул хамгийн тааруу эдээр
босгосон овоо ч ид шидийг агуулж шүтээн болох боломжтой болжээ. Ингэж
хийсвэр шүтээн бүрэлдэх үйл явц нь хүн төрөлхтөний танин мэдэхүйн жам ёс
өгсөн боловсорч ирсэн зүй тогтолтой холбоотой бөгөөд хүн гадаад харагдах дүр
төрхөөс илүүтэй дотоодод нь байгаа мөн чанарыг таних гэсэн оролдлого гарах
болж, оюун сэтгэхүйн тухайн үеийн жамаар нэг зүйлийг бусадтай адилтган тохоох
явдал нийтлэг гарснаар уулыг хүн өөртэйгээ жишин харьцуулж, сүнсний тухай
үзлийг онгоны тухай ойлголттой нягт уялдуулан, гэхдээ хүний сүнснээс илүү дээд
түвшинд тавьж бишрэх болжээ.
Аажимдаа уул овооны шүтлэг нь зөвхөн хийсвэр зүйл байгаад зогсохгүй
ахуй амьдрал, тодорхой үйл ажиллагаанд ач нөлөө болох талыг нь бас нэгэн
чиглэл болгон хөгжүүлж ирснээр уул овооны шүтлэг нь бодит болон хийсвэр хүчин
зүйлийн нийлмэл хэв шинжийг илэрхийлэх болж, нийгмийн хөгжлийн дагуу тухай
тухайн үеийн давамгайлах шашны хандлагад захирагдан өөрчлөгдөж,
шинэчлэгдэн баяжиж ирсэн нь олон талын учир холбогдлыг салаалуулан сүвлэж
нийгмийн оюун санааны тодорхой орон зайг бие даан эзлэх болгожээ.
Энэхүү уул овооны шүтлэгийн хөгжлийн тоймоос харвал түүний эхлэн
үүсэхээс өгсүүлээд бүх цаг үе бүрт хамгийн гүнд нь агуулагдан оршиж байсан зүйл
нь бодит хүчин зүйлээр нөхцөлдсөн оюун санааны харилцаа юм. Өөрөөр хэлбэл
уул овооны шүтлэгийн мөн чанар нь уулын тухай хүний төсөөлөлд
тулгуурлаж уул, хүн хоёрын, цаашилбал байгаль, нийгэм хоёрын
хоорондох харилцааг илэрхийлсэн оюун санааны үйл явц, түүний хүрээн
дэх байгалийг эрхэмлэсэн сэтгэлгээний илрэл мөн. Энэ нь нийгмийн болон
үйлдвэрлэлийн хөгжлийн нөлөөллөөр тодорхой үе шаттайгаар хөгжин дэвшиж
иржээ. Түүний илрэх хэлбэр, арга хэрэгсэл нь хүний зүгээс үзүүлж байгаа үйл
47
ажиллагаа мөн бөгөөд үүнгүйгээр уул овооны шүтлэг нь бодит үйл болон харагдах
нөхцөлгүй юм.
Уул овооны шүтлэгийн агуулга хэлбэр нь байнга өөрчлөгдөж ирсэн бөгөөд
үүний талаар бид өмнөх зүйлд нилээд хэмжээгээр тодруулан нягтласан тул ахин
давтах хэрэггүй гэж үзнэ. Харин уул овооны шүтлэг Монголчуудын дунд яагаад нэн
эртнээс үүсэн төлөвшиж, нийгмийн хөгжлийн олон янз хэв байдалд нийтийг
хамарсан ач холбогдлоо алдалгүй уламжлагдсаар ирсэн тухай өгүүлэх нь түүний
мөн чанарыг илүү гүнзгий илрүүлэн гаргахад чухал холбоотой болов уу.
Зөвхөн Монголчууд төдийгүй нийт хүн төрөлхтөн хөгжлийнхөө эхний шатанд
байгалийн эрхшээлд байж, түүний элдэв үзэгдэл, үйл явцын өмнө хүчин
мөхөсдөхийн хирээр сүр хүчинд нь бишрэн шүтэж байсан нь түгээмэл үзэгдэл.
Харин хүн төрөлхтөний оюун ухаан, танин мэдэхүй өгсөлтийн жамаар хөгжиж,
нийгэмд хөдөлмөрийн хуваарь үүсэн бүрэлдэж аж ахуй, үйлдвэрлэлийн тогтолцоо
төлөвшихийн хамт газар нутаг, хүмүүсийн нийтлэгүүдийн хооронд иргэншлийн
тодорхой ялгаа гарах болсноор тэдгээрийн сэтгэлгээ, нийгмийн бодит хүчин
зүйлүүдийн өвөрмөц хэв шинжээс шалтгаалан уул овоо буюу өргөн утгаар нь
хэлбэл байгалийг үзэх үзэл, үнэлэмжийн тогтолцоо нь харьцангуй ялгаатай болон
тогтжээ. Монголчууд нь эрт цагаас эхлэн нүүдлийн мал аж ахуйг сонгодог
хэлбэрээр нь эрхэлж, тэр онцлогоосоо шалтгаалан байгаль дэлхийтэй аль болох
зохицон амьдрах аргыг эрэлхийлж, түүний гүнд орон мөн чанарыг танин
мэдсэнээр өөрсдөө тавтай тухтай амьдрах боломжтой болно хэмээн сэтгэснээр
цаг ямагт уул усаа эрхэмлэн дээдэлж, түүнийг бишрэн шүтэж, тэр үндсэн дээрээ
хайрлан хамгаалахын учгийг нэгэнтээ бүрэлдүүлэн хөгжүүлжээ. Ийм ч учраас
Монголчууд нь нүүдлийн мал аж ахуйгаа сонгодог хэлбэрээр нь эрхлэж байсан
үедээ нийгмийн ямар ч байгуулал, цаг үеийн нөхцөл байдалд автан
гажуудалгүйгээр уул овоогоо эрхэмлэн шүтэж байсан билээ.
Уул овооны шүтлэгийн мөн чанарын нэгэн гол хэсэг нь тэгэхээр байгаль
хамгааллын үзэл санаатай шууд холбогдож байна. Монголын түүхийн аль ч үеийн
баримт сэлтээс үзэхэд байгаль хамгаалал, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдлын
тухай асуудал нь улс гүрний хувьд хамгийн чухал байр суурьтай байсан нь
харагдаж байдаг бөгөөд тухайлбал Монгол нутагт анхны хүчирхэг төрт улсыг
байгуулсан Хүн гүрний их шанъюй Модун “газар бол улсын үндэс” хэмээх алдарт
үгээ хэлж байснаас өгсүүлээд дэлхийн эзэнт гүрнийг цогцлон байгуулах гэж
зорьсон XIII зууны үеийн хууль эрхэмжийн суут бүтээл “Их засаг”-т байгалиа
48
хайрлан хамгаалахыг заасан олон заалтууд байсан зэргээс эх аван дурьдахад

тооловч барамгүй арвин билээ. Уул овооны шүтлэгийн мөн чанарын байгаль
хамгаалалтай хэрхэн холбогдох талаар түүнийг зан үйлээр бодит үйл явц болгон
хэрэгжүүлсэн үе шат болох тахилгын тухай өгүүлсэн хэсэгт илүү дэлгэрүүлэн
өгүүлэх болно.
Харин эдүгээ үед Монгол оронд суурин соёл иргэншил нилээд хэмжээгээр
түрэн орж ирж, нийгмийн залуу үе түүнд илүүтэй татагдах болсон нь тэдний
сэтгэлгээний хэв шинжийг хувирган өөрчилж, байгаль дэлхийд гүн хүндэтгэлтэй,
бишрэн шүтэж харьцахаас өмнө хувь хүний өөрийн дур зорго, эрх ашгийг тавих
явдал түгээмэл болж байгааг бид бүхэн бэлхнээ харж байгаа билээ. Тиймээс уул
овооны шүтлэгийн мөн чанар нь агуулгаасаа хэлбэр тал руугаа хэлбийж, жинхэнэ
сэтгэл зүрхнээсээ түүнд хандах биш, харин Монгол сэтгэлгээтэй, ёс уламжлалаа
мэддэг хүн болж харагдахыг хичээж, мөнхүү ашиг хонжоог илүүтэй эрхэмлэх
болжээ. Тухайлбал байгаль, түүн дотроос уул овоогоо эрхэмлэн хайрлах мөн
чанарыг зан үйл болгон хэрэгжүүлэхдээ харин ч эсрэгээр хог новш тарьж, сүйтгэн
талхилж, бохирдуулж байгаа нь уул овоо тахих олон жишээнээс харахад илэрхий.
Тэгэхээр уул овооны шүтлэгийн мөн чанарыг гүнзгий сайн судалж, түүнийг
хүмүүст янз бүрийн аргаар сурталчлан таниулах нь нэн тулгамдсан асуудлын нэг
мөн бөгөөд уул овоогоо шүтсэний гүн илэрхийлэл болгон үйлдэх агуулгатай уул
овооны тахилгад очихдоо хурдан унаа хөлөглөж хавь орчных нь хөрсийг
орвонгоор нь эргүүлж, онгон савдагт бус өөртөө нанчид сэржимлэн, шил саваар
нь овоогоо булах шахдаг нь түүний мөн чанарыг огт ухварлаагүйн шинж мөн гэхээс
өөр аргагүй. Энэ нь 1990-ээд оноос нэн хүчтэй явагдаж эхлэсэн шашинжих
(сакрализаци) үйл явцын хүрээнд сэргэсэн уул овооны тахилгыг, яаж ч гүйцэтгэж
болох зан үйл төдийгөөр төсөөлж, түүнд хэн, хэрхэн оролцох нь өөрсдийн дур
хэмээн ойлгох болсонтой холбоотой хэмээн үзүүштэй.
Ингээд эцэст нь дүгнэхэд уул овооны шүтлэгийн мөн чанар нь байгаль
эрхэмлэх зайлшгүй бодит нөхцөлд тулгуурласан хүний уул овоог чухалчлан үзэх
оюун санааны үйл явц юм. Энэ нь өөрөө хийсвэр шинжтэй боловч тодорхой зан
үйлээр биежин хэрэгжих бодит үйл явц (тахилга)-ыг бүрэлдүүлдэг объектив
шинжтэй байдаг.
49
Гуравдугаар бүлэг. Уул овооны тахилга

3.1. Уул овооны тахилгын үүсэл, хэлбэрүүд
Уул овоог эрхэмлэх үзэл, түүнээс уул овооны шүтлэг бие даан төлөвших
болсон нь цаашдаа бодитоор хэрэгжих зан үйл болон тогтох үндсэн нөхцлийг
бүрэлдүүлж, хөгжлийн зайлшгүй зүй тогтлоор тахилга үүсэн бий болжээ. Уул
овооны шүтлэгийн эртний хэлбэрүүд нь өөртөө зан үйлийн элементүүдийг агуулж
байсан нь шүтлэгийн явцад гүйцэтгэх туслах чанарын урсгал хүчин зүйл байснаа
яваандаа үзэл санаа нь үйл хэрэг болж, хийсвэр шүтлэг нь бодит үзэгдэл болон
хувирахдаа хэвшсэн утгат зан үйлийн тогтолцоонд тулгуурлаж, шүтлэгийн мөн
чанарыг өөртөө агуулсан илүү тогтвортой, бодилог, зориудын ухамсарт үйл явц
үүсэн бүрэлдсэн байна.
Уул овооны шүтлэгийн хүрээнд янз бүрийн зан үйлийн анхдагч нөхцлүүд
боловсрон төлөвшиж, шүтлэгийн илрэх хэлбэр нь өөрөө нилээд хэмжээгээр зан
үйлд тулгуурлаж, анхнаасаа өөр хоорондоо нягт уялдаа холбоотойгоор бүрэлдэж
эхлэсэн. Тэгэхээр уул овооны тахилгын үүсэл болон боловсрон хөгжсөн түүхийг
авч үзэхдээ шүтлэгийн хувьсал хөгжилд тулгуурлах нь дамжиггүй төдийгүй эцсийн
шатандаа энэ хоёр ойлголт нь нэг дор хамсан нэгдэж нэгэн тогтолцоог үүсгэж
байж бүрэн утгаараа ухаарагдах түвшинд хүрсэн гэдгийг анхаарах нь зүй.
Эртний хүмүүсийн уул овооны тухай төсөөлөл, сэтгэгдэл үүсээд тэр нь
шүтлэгийн хэв шинжийг илэрхийлэх болсон тухай бид өмнө нилээд ярилцсан.
Харин эртний Монголчуудын сэтгэлгээний охь шимийг өөртөө агуулсан эртний
шүтлэгийн хэлбэрүүдийн үндсэн цөмийг уламжлан залгаж, цогц нэгэн тогтолцоог
үүсгэн илүү дээд түвшний номлол сургаалыг дэвшүүлж, түүнийгээ зан үйлийн
хэлхээгээр баяжуулан амьдралд зуршил болгон хэвшүүлснээрээ нийгмийн үзэл
санаа, сэтгэл зүйг тодорхой хэмжээгээр жолоодон төдий хэмжээгээр өөртөө давуу
байдлыг авч эхлэсэн бөөгийн шашны үүсэл нь уул овооны шүтлэг, түүний хүрээн
дэх тахилгын зарим элемент бие даан боловсорч, бөөгийн шашны томоохон
бүрэлдвэр хэсэг болоход хүчтэй түлхэц өгчээ. Эхийн эрхт ёсны төгсгөл үеэс хүчээ
авч эцгийн эрхт ёс нийгмийн тавцнаа дархлахтай нэгэн зэрэг шахам бие даасан
шашин болж тогтсон бөөгийн шашин нь хэдийгээр ганц Монголчуудын шашин биш
өргөн хүрээг хамарсан нийтлэг шинжтэй боловч тэр нь чухамхүү Монголчуудын
уламжлалт дахин давтагдашгүй сэтгэлгээний охь шимийг шууд өвлөн авснаараа
50
Монголын хэмээгдэх тодотголыг зүүх эрхтэй төдийгүй цаашид хэлбэршин тогтох

соёлын үй олон илрэлүүдийг нэгэн урсгалд багтаан, үүслийг нь төлөвшүүлж
өгснөөрөө нэн чухал ач холбогдолтой байсан юм.
Нийгмийн оюун санаан дахь энэ өөрчлөлт шинэчлэл нь түүний улс төр,
байгууллын хэв шинжид хүчтэйгээр нөлөөлж овог аймгийн зохион байгуулалтаас
төр улсынхад шилжихэд хүргэжээ. Шашны хамгийн гол онцлогийн нэг нь зөвхөн
хийсвэр оюун санааны хөгжил төдийгөөр хязгаарлагддаггүй бөгөөд түүндээ
тулгуурласан зан үйлийн тогтолцоог бий болгон тэр нь чухамдаа амьдралд
бодитой болон тусаж, ухамсартайгаар даган биелүүлж гүйцэтгэх төдийгүй
нийгмийн зуршмал ёс болон удамшсанаар төрөлхийн инстинкт мэт ой тойнд нь
ухварлагдан хэвшсэнд байдаг билээ. Яг энэ үйл явцын нөлөө нь уул овооны
шүтлэгт мөн адил нөлөөлж, түүний үзэл санааг бүхэл бүтэн зан үйлийн тогтолцоо
болгон төлөвшүүлж, тэр нь зохион байгуулалттай, ёс журамтай нэгдмэл хэв
шинжийг илэрхийлэх болгосон хэмээн үзүүштэй.
Бөөгийн шашны тэнгэрийн тухай үзэл баримтлал уул овооны шүтлэгээс
илүү дээгүүрт байсан боловч түүнээс шалтгаалж нийгмийн олонхийн сүсэг, тухайн
шүтлэгийн ач холбогдол буураагүй. Харин ч зарим агуулгаар нэмэгдэн уул овоог
тодорхой зан үйлээр тахих нь тэнгэрийн шүтлэгтэй холбоотой төдийгүй уулыг,
түүний эзнийг тахиж буй бус түүнээс эрхэм дээд тэнгэрийг тахихын тулд ууланд
зан үйлээ үйлдэж байгаа гэх үзэл санааг зэрэгцүүлэн төлөвшүүлсэн байна. Уулс
овоодын шүтлэг тахилга нь тэнгэрийн шүтлэг тахилгад нэгтгэгдэж байсныг
илэрхийлэх баримтын нэг нь уулсын нэрийг “хайрхан” хэмээн өргөмжилдөг
болсноос харахад илэрхий. Үүнийг судлаач О.Сүхбаатар нягтлаж үзээд “хайрхан”
гэдэг нь бөөгийн шашны ёсонд гардаг “Хайрхан дайчин баатар тэнгэр”-ийн нэр мөн
хэмээсэн дүгнэлтэнд хүрсэн билээ. Ингэж уул овооны шүтлэг нь бөөгийн шашны
шүтлэгийн үзэл санаанд багтаж, түүний үзэл санаагаа хэрэгжүүлэх үйл явц болсон
зан үйлээр илэрхийлэгдэх болсноор тахилга нь бүрэн утгаараа үүсэн бүрэлджээ.
Уул овооны тахилга үүсэн бүрэлдсэнээр газар нутгийн онцлог, тахилгад
хэрэглэж буй эд зүйл, идээ ундааны ялгаа болоод хэн, ямар их сүсэг бишрэлээр
хандаж тахиж байгаагаа илэрхийлэх ялгаанаас үүдсэн тахилгын хэлбэрүүд
салбарлан тогтох болжээ. Бас зарим тохиолдолд ямар уул овоог тахиж байгаагаас
хамаараад тахилгын хэлбэр нь өөр өөр байдаг.
Зарим овоод олон зууны туршид тухайн нутаг усныхан, хошуу, овог
отгийнхон үе улируулан тахин биширч ирсэн маш их нэр хүндтэй тухайн улс газар
51
нутгийнхаа сүр сүлд, онгон шүтээн, бэлэг тэмдэг нь болсон байдаг юм. Тийм овоог
ерөнхийд нь “хүндэтгэлийн овоо” гэж нэрлэх явдал байдаг бөгөөд жил бүрийн юм
уу, хэд хэдэн жилд тогтоосон хугацаанд төр улсын болон орон нутгийн засаг
захиргаанаас өндөр хэмжээнд тахина. Тахилгад хэрэглэгдэх идээ будаа, эд зүйл
нь хамгийн хүндэтгэлтэй хэлбэрээрээ байх бөгөөд махан идээ тавьбал бүхэл зум,
таваг нь олон үе давхаргатай байх, оролцогчдын хүрээ илүү өргөн байх гэх мэтээр
тахилга нь бусдаасаа ялгарах боломжтой. Хүндэтгэлийн овоог тус газар орныхоо
аль сүрлэг өндөр үзэсгэлэнтэй сайхан онцгой содон өндөрлөгт босгосон байгаа.
Иймээс энэ орчмын өвс, модыг хөндөж болохгүй, газар хөрсийг малтаж нүхлэх, ан
агнах, араатан амьтан, жигүүртэн шувууг үргээж цочоохыг цээрлэнэ.
Хүндэтгэлийн овоог тахихдаа хэд хэдэн хэлбэрээр гүйцэтгэж болдог боловч
төр улсын хэмжээний томоохон тахилгад бүгдийг цогц болгон ёслол төгөлдөр
үйлддэг байна.
Цусаар тахих: Цусан тахилга гэдэг нь нэг ёсондоо амьтны амьтай
холбоотой зан үйлийг гүйцэтгэж тахилга өргөх ёсыг хэлнэ. Цусан тахилгын хоёр
төрөл байдаг. Үүнд:
1. Хонь гаргаж бүтэн болон хагас шүүс овоонд өргөх
2. Үхэр, хонь, ямаа, морийг овоондоо өргөж сэтэрлэх
Мал сэтэрлэх гэдэг нь мал сүрэг нь их өсөж өнгөтэй өөдтэй яваа айл мал
сүргээсээ өнгөтэйг нь сонгон тахилгын үеэр овоон дээр авчирч ном уншуулаад
хүзүүнд нь онго зүүж, биед нь рашаан ус цацсаны дараа сүрэгт нь буцааж тавихыг
хэлнэ. Тэр малыг худалдаж, муулж (амийг егүүтгэх), эдэлж, үс ноосыг нь авч
болохгүй. Хожмын өдөр үхвэл толгойн ясыг овоон дээр авчирч тавина. Харин
оронд нь өөр нэг малыг сонгон сэтэрлэж тавьдаг. Нэг үгээр хэлбэл уул овооны
эзэн онгоны өмч болгон өөрийн мал сүргээс шилж тодорхой зан үйл гүйцэтгэхийг
сэтэрлэх гэж байгаа бөгөөд уул овооны эзэн онгон нь ямартай ч гэлээ мал, хүнтэй
харьцуулахад мөнхөд орших шинжтэй тул нэгэнт мал сэтэрлэж хувь болгож өгсөн
айл тухайн сэтэртэй малыг үхсэний хойно өөр нэг малд (гол төлөв ижил зүсмийн)
шилжүүлэн сэтэрлэж байдаг. Овоонд мал сэтэрлэх нь овооны онгон сахиусанд
хандаж “бид таньдаа нэгэн малыг үргэлжид өргөж байя. Та манай мал сүргийг
сайн сайхнаар хамгаалан үржүүлээрэй” гэж өргөл өргөж байгаа гүн хүндэтгэлтэй
зан үйл юм.
52
“Сэтэрлэх” гэдэг үг нь Төвд үгнээс гаралтай бөгөөд “амь насыг нь

хэлтрүүлэх”, “насыг нь цааш уртасгах” гэсэн утгатай42 ажээ. Сэтэрлэхийг утгаар нь
хөөн үзвэл онголох, дархлах явдал мөн. Сэтэрлэсэн малыг тэмээний ноосоор
томж хавтгайлан оёсон дээсээр хүзүүвч хийж, улаан, ногоон, хөх, шар, цагаан
бөсийг алаглуулан зүүлгэх, хонины ноосоор томж хийсэн нарийхан дээсэнд хадаг
уяж өнгө бүрийн торго дурдангийн өөдөс зүүсэн хүзүүвчээр сэтэр хийх нь түгээмэл
байна. Тэгээд нэгэнт сэтэрлэсэн малыг жил бүрийн уул овооны тахилгаар
шинэчлэн сэтэрлэх явдал ч бий.
Шүүстэй тахилга: Энэ нь цусан тахилгын хэмжээ болон зориулалтаас бага
зэрэг өөр бөгөөд овооны тахилгад зориулж хонь мал гаргахгүй. Харин нэгэнт
бэлтгэсэн (зориулалт нь ямар ч байж болно) хонины махнаас 4 мөч, ууц, сээр,
хүзүү, сүүл өвчүү юм уу, аль нэгэн хүндтэй хэсгээр нь шүүс бэлтгэн овоондоо
өргөж тахина. Үүний зэрэгцээ цагаан идээ, архи оролцуулан тахина . <<Архины
тахилга нь сүү, цагаан идээ, саалийн архи тэргүүтнээ овооны өмнө дусааж, амар
тайван жаргахыг даатгадаг. Иймэрхүү тахилга нь эрт үеэс байжээ.>>43
Цагаан идээгээр тахих: Энэ нь дан цагаан идээ, нэрмэлийн архиар тахина.
Орчин үед шүүстэй тахилга, цагаан идээгээр тахих хоёр хэлбэр л ердийн тахилгын
хүрээнд зонхилон үлджээ.
Овооны өмнө гал ноцоогоод тахилаа өргөж, тахил тахигч нь өөрийн нэрээ
айлтгасны дараа бүхэл махаа галд өргөдөг. Гал хэдийчинээ дүрэлзэнэ төдийчинээ
сайн байдаг. Энэ нь гай түйтгэр, ад зэтгэрийг галын дөлөөр хуйхлан (түймэрдэн)
товроглон сайн сайхныг авчирч байгаагийн билэгдэл болгодог тахилгын хэлбэр
одоо нэгэнт дангаараа хийгдэхээ больжээ. Гэвч өргөн хэмжээний тахилгын үед
галыг ашиглах явдал түгээмэл болсон байна. Галаар ариулах ёс нь Монголчуудын
дунд эртнээс нааш хэвшин тогтсон заншлын нэг байсан бөгөөд сурвалж бичгүүдэд
дурьдсанаар хаанд бараалхуулах гадны элч төлөөлөгч зэргийг хоёр галын
хоорондуур явуулж өнгөрүүлэх зэрэг ёс байжээ. Харин одоо үед үүний улбаа мөр
үлдсэн нь оршуулгын ёслолд яваад эргэж ирэгчдийг хоёр галын хоорондуур
оруулж бузар буртгийг нь ариулж байгаа заншил юм.
Үүний зэрэгцээгээр “хасын тахилга” гэж байсан гэдэг боловч чухам ямар эд
зүйлс оролцдог болон гүйцэтгэх заншил, онцлог нь юу байсан талаар дурьдсан нь
үгүй юм. Юутай ч энэ хэлбэрийг тэнгэр бурхан тахидаг тахилгын хэлбэр гээд үнэ
42-Сарангэрэл. Дээд Монголын зан үйл. ӨМАХХ. 1990.

43-Б.Буянбат. Монгол зан үйлийн мөрдөл. Хөх хот., 1988. 219 дэх тал
53
өртгөөр туйлын их байдаг тул аажмаар уламжлагдахаа больж өөр зүйлээр тахих
аргаар орлуулсан гэж судлаачид үздэг байна.
Монголчууд нь эртнээс нааш олон аймаг, отог хошуу хоорондоо “хазаар
багтвал хамтаар бэлчээж, хаяа багтвал айлсан бууж” найрсаг амьдарч байсан
билээ. Гэвч газрын гарц жил бүр адилгүй байснаас гадна мал өсөж, бэлчээрийн
даац хэтрэхийн цагт отог хошуу хоорондын зөрчил тэмцэл ихсэж газар нутгийн
төлөө тэмцэл өрнөдөг байжээ. Ийм үед зөрчил тэмцлийг зохицуулж хэн нэг эрхтэн
дархтан тэдний нутгийг нь заан өгч аль нэг уул толгодод шав (тэмдэг) тавьж овоо
босгож, овооныхоо доод талд нь газар ухан хилийн дээсийг заасан зураглал
булан орхиж явдаг байжээ. Хилийн дээсээ эв найртай босгож, цаашид
найрамдалтай сайхан амьдарцгаахын бэлэгдэл болгон овоондоо цуглаж хоёр
хошууны түмэн наадам хийдэг байсан. Хилийн овоог ихэвчлэн усны хагалбар,
уулсын оройд нэг уулнаас нөгөө уулс харагдаж байхаар газарт хоёр хошуу
хамтран босгодог байжээ. Хилийн овоог тахихад хоёр талын хошууны ноёд
түшмэд цөм оролцдог уламжлалтай байсан. Хилийн дээсээ шалгаж үздэг, гарсан
алдаа эндэгдлийг засаж залруулах, хилийн дээс өөрчлөх зэрэг асуудлыг
тохиролцон зохицуулах, зөрчигчдийг шүүн хуралдах зэрэг ажлыг хийдэг байв.
Тэгэхээр энэ хэлбэрийн уул овооны тахилга нь шүтлэгийн үндсэнд тулгуурлаагүй
учраас төдий л их хүндэтгэлийн ёс горимоор биш бөгөөд тухайн газар нутгийн хүн
ард, засаг захиргаа нь эв найрамдалтай байгаагаа батлан илэрхийлэх зорилгоор
ёслол цэнгээн үйлдэхэд голлон чиглэгддэг байсан бололтой.
Замын овоог тогтсон цагаар нүсэр тахидаггүй. Овооны дэргэдүүр явж өнгөрч
байгаа хүн бүр заавал унаа хөсөгнөөсөө бууж дахин ирэх нутгийн овоог нэг, бүр
явчихаж байгаа бол нар зөв гурав тойрон “Овооны ихийг таньдаа өргөе, олзны
ихийг маньд өргөөрэй” гээд чулуу өргөдөг. Хэрэв боломжтой бол авч яваа идээ,
цай, архиныхаа дээжээс овоондоо өргөж алтан шар замынхаа өлзий буяныг
даатгадаг. Замын овоо нь алсад явагсдад алжаал тайлах, замын зүг чигийг заах
учиртайгаас гадна бартаат бэрх замын дохио болдог. Даваа давж буй хүн овоонд
чулуу өргөхөөс гадна арц, хүж, шүдэнз, унаа морины сүүлнээс хэдийг үгтээн
сорогшин модонд уядаг заншил ч бий.
Булаг, рашааны овоог тахидаг тогтсон өдөр байхгүй. Гэхдээ лусын буулттай
өдрийг чухалчилж, овоогоо тахингаа булгийнхаа усанд тусгайлан бэлтгэсэн
рашаан дусааж ариулдаг. Булгийн овоо нь үй түмэн хүн малд унд усаа ивэлгэн
шим тэжээл болж байгаад нь баярлаж талархсаны илрэл юм. Харин рашааны
54
овоог биеэ тэнхрүүлэн сувилахаар очсон рашаанчид голчлон тахих бөгөөд гол
төлөв аянчин рашаанчид тахидаг учраас тэр бүр нүсэр тахилга үйлддэггүй
онцлогтой.
Монголчуудын уул овооны тахилга нь ийнхүү шүтлэгийн эртний хэлбэрүүд
дэх уул эрхэмлэх үзэл санаан дээр үндэслэгдэн, бөөгийн шашин бүрэлдэн тогтох
үйл явцтай уялдан хөгжиж бие даасан зан үйлийн тогтолцоог үүсгэж, улмаар олон
төрөл хэлбэрээр салбарлаж одоо нэгэнт цогц шинжийг олжээ.
55
3.2. Уул овооны тахилга үйлдэх, оролцох ёс журам

Уул овооны тахилга нь бие даасан зан үйлийн тогтолцоо болон
төлөвшсөнөөр түүнийг гүйцэтгэх хүмүүсийг тодорхой нэрээр оноон нэрлэх болжээ.
Тухайлбал, уул овооны тахилгыг зохион байгуулагчийг даамал, хүмүүсээс
тахилгын хандивыг цуглуулан авдаг хүмүүсийг хуяг, өглөгийн эздээс ирсэн юмыг
тэмдэглэн дансалдаг хүнийг нярав, будаа цаваа бэлтгэн тохируулдаг хүнийг домч
гэнэ.
Уул овоог тахихдаа шууд тахих гэж буй овоондоо хүрдэггүй бөгөөд
<<тахилгат овоонд уулын эзний хатад, хаалгач, боол, цэрэг, эрдэнэсийн санг
арвижуулан хамгаалагч гэх мэт уулс, толгод, ухаа гүвээ бий. Иймд тахилгын
овоонд хүрэхийнхээ өмнө эдгээр хүндлэгдэж заагдсан уул овоонд хүндэтгэл
үзүүлэн арц, хүж уугиулж, цацал өргөөд тахилгат овоондоо очдог ёстой.>>44
Тахилгатай уул, овоонд тахилгын үеэр эмэгтэй хүн гарахыг цээрлэнэ. Уулын
орой буюу овооны орчимд лам ноёд, тухайн орон нутгийн эрхтэн дархтанууд, хар
хүмүүс гарч ирнэ. Заримдаа уг уул овоонд гарвал өөрт хүндэднэ гэж үзсэн эрэгтэй
хүн ч гарахгүй байх нь бий. Овоон дээр очоод уул овоо тахих үйлийг голлон
гүйцэтгэх уншлага унших лам нар тэргүүлж бусад хүмүүс өөрсдийн зэрэг
зиндаагаар нэг хөлөө нугалж бохирч суух буюу эсвэл сөхрөнө. Харин ямар ч хүн
явган суухыг хориглоно. Өмнө өгүүлсэн ёсоор лам нар тухайн тахиж байгаа уул
овоонд тохируулан ном унших бөгөөд түүнд унших ном нь тодорхой дэс
дараалалтай байна. <<Итгэлээ уншиж, гурван эрдэнэдээ итгэлээ олоод зургаан
зүйл хамаг амьтанд амгалан жаргаланг ерөөгөөд оюун ухааны сорыг хайрлагч
Манзушири бурхандаа мөргөж эхэлнэ. Уул овоогоо тахихаасаа өмнө арван гурван
сан, эрхэт дээд тэнгэрийн сан, арван гурван атаа тэнгэрийн сангаар мөнх тэнгэр
тахина. Үүний дараа Монголын их уулсын эзэн Очирвааньдаа мөргөж, Монголын
уулсын төв нь болдог дөрвөн ууландаа сан тахилгаа талбина… Овоо тахилга юунд
зориулж байгаагаас шалтгаалан унших ном нь өөр өөр юмуу эсхүл хүссэн
чиглэлийнхээ номыг түлхүү уншдаг. Бузар буртаг их талбигсан, хог шороо их
асгаснаас уул, овооны орчин их бузардсан бол ариун сангууд, эд мал арвижуулах
гэж байгаа бол даллага, бороо хур гуйж байгаа бол лусын сан унших
жишээтэй.>>45 Ер нь ямар ч зорилгоор уул овоог тахисан эцэст нь даллагуудыг
авч, Жанлавцогзол уншдаг байна.

56
XVIII-XX зууны эхэн үед хошуу бүр овооны тусгай ламтай бөгөөд тэдгээр нь
овоо тахилгын үед бусад ламаа дагуулж ном уншдаг байсан хэмээн судлаачид
тэмдэглэсэн байна. Уул овоог тахихдаа дөрвөн ламаар уншлага уншуулвал их
сайн гэдэг. Төрийн тахилгад бол түүнд зарцуулагдах эд малыг тухайлан оноож,
албан журмаар гаргадаг бол бусад тохиолдолд тухайн тахилгад оролцож буй
хүмүүс өөрсдөө зэхдэг байжээ. Ингэж авчирсан идээ цагааны дээжийг хуяг, нярав,
домч нар уул овооны тахилгыг зохион байгуулагч даамлын удирдлага дор нэгдэн
бэлдэж идээ, тавгийг засах бөгөөд буддын шашны ёсоор гол төлөв цагаан идээ,
хэвийн боов, хавсай мэтээр засах ёстой боловч нэн их хүндтэй гэгээн хутагт,
хэргэм зэрэгтэн ирсэн тохиолдолд хонины зум, шүүс тавих нь байдаг.
Уул овооны тахилгын төгсгөлд даллага авсаны дараа уул овооны эздэд
өөрсдийн авчирсан идээ будааны дээжээс өргөөд тахилга хийсэн хүмүүс овоогоо
эргэн мөргөнө. Мөргөлөө гүйцээсний дараа тахилгад оролцсон бүх хүмүүст базааж
бэлтгэсэн идээ шүүсээ хуваан хишиг хүртээж тахилгын гол хэсэг өндөрлөнө.
Зарим газарт шүүс идээг хуваах бус булаалдана. Махаа булаалдан авсны дараа
даяар овоогоо гурав эргэж чулуу түүн овоонд нэмвэл тахих ёс төгсөн найрын
газартаа явцгаадаг. Мах булаалдах заншил нь Чингисийн үеэс байсан туг, сүлд
тахилгын зан үйл болно46. Уул овоог тахисны эцэст лус тахих бөгөөд ингэхдээ
<<Лусын сан уншихаас гадна рашаан, архи, цалин мөнгөөр тахиж усных нь өмнө
босгосон овоонд нь хадаг яндар, чулуу өргөдөг>>47.
Тахилгын үндсэн хэсэг дууссаны дараа найр наадам хийдэг бөгөөд энэ нь
Монголчуудын дунд овооны наадам хэмээн нэрлэгддэг. Уул овооны тахилгын
наадам нь уул овооны эздийг баясган цэнгүүлж буй хэрэг юм. <<Анх ганц овооны
тахилга байсан бол хожим нь овоо тахихдаа найр хийх болжээ…Гэхдээ уул, ус,
овооны тахилга эсвэл их ёслол дээр найр хийх нь чухам хэдий үеэс эхэлсэн бэ
гэдэг нь тодорхойгүй байна. Үүнийг шинжилж үзвэл Монголчууд тахилга дээр найр
хийх нь эрт дээр үеэс эхэлсэн байна. Мөн найралдахаас хожим эрийн гурван
наадмын шинж нэмэгдэж…>>48 овооны наадам гэгдэх болсон байна. Ингэж
овооны найр наадам хийх нь уул овооны онгоныг хүнчлэн үзэж, өөрсдийн адилаар
Монголчуудын дуу хуур, наадам цэнгэлд баясдаг хэмээн үзсэн Монгол бөөгийн
шашны агуулгатай зан үйл юм.
46-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 490 дэх тал

47-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 123-135 дахь тал
48-Д.Мансан. Монгол бөө мөргөл. Хөх хот., 1990. 128-129 дэх тал
57
Уул овооны тахилгад эрийн гурван наадмын шинж нэмэгдсэн нь

Монголчуудын дунд уг наадмын анхны утга чанар буюу <<…харь овгоос гэрлэх
заншилтай холбоотой, “эрийн гурван мөрий”-г хэн гүйцээсэн нь дагиныг биедээ авч
урагладаг аль эртний…>>49 агуулгаа өөрчлөн гээж олон нийтийн эрхэм ёслолын
цэнгээн болсонтой холбоотой ажээ.
Уул овооны тахилгын наадамд хэдэн бөх барилдуулж, хэдэн морь
уралдуулах зэрэг нь тухайн тахилгын нэр хүндээс шалтгаалж байжээ. Гэвч аль ч
түвшний тахилгад хэт их олон бөх барилдуулж, морь уралдуулдаггүй байжээ.
<<…суман овоо найрт 10-20 морь, хошуу овоо найрт 20-30 хэдэн морь уралддаг
байжээ.>>50 Мөн уул, овооны тахилгад уралдаж байгаа моринд зориулагдсан
тусгай сан уншдаг байсан бөгөөд түүнд
<<Газар лус идээл
Галав дэлхий баясав
Гайхамшигт буянд чинь шүтэж
Ганган хүлгээ уралдуулав
Атаа таван тэнгэрийн
Аврал буянт нутгийн
Ай эзэд сахиусан
Ачлан аваачих ажаамуу>>51 гэх мэтээр шүлэглэдэг ажээ.
Уул овооны тахилгын үргэлжлэх хугацаа нь түүний найр наадмын
хугацаатай нягт уялдаатай байна. Их олон бөх барилдах бол зөвхөн нэг өдрөөр
тогтохгүй 2-3 өдөр үргэлжилж байсан хэмээн судлаачид тэмдэглэсэн байна. Улсын
хэмжээний томоохон наадам хийх нь анх 1772 оноос Түшээт хан, Сэцэн хан болон
Богдын шавь гурван газраас нийлж Богд хан, Хэнтий хан уулын тайлгын наадмыг
хамтатган хийдэг болсоноос үүдэлтэй. VIII Богдын зарлигаар уг наадмыг зохион
явуулдаг гурван газар дээр Засагт хан, Сайн ноён ханыг нэмэн оруулж
өргөжүүлжээ. Уг наадмыг 1924 он хүртэл жил болгон хийхдээ дөрвөн аймаг, шавь
таван газраас бөхчүүд, харваачдыг тоо заан ирүүлж ихэвчлэн 132-136 шигшигдсэн
бөхийг барилдуулдаг байснаараа агуулгаараа улсын чанартай томоохон
хэмжээний наадам байсан. Тус наадамд 4-ийн даваанаас эхлэн цол олгож байсан
боловч заанаас дээш цол олгодоггүй байсан ажээ.
49-С.Дулам.Монгол бэлэгдэл зүй. УБ., 1999. 70 дахь тал

50-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 527 дахь тал
51-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 515 дахь тал
58
Уул овооны тахилгад зориулсан наадмын тухай өгүүлэхдээ түүний утга

учрын талаар юуны өмнө анхааран сонирхох нь зүйтэй. Судлаач Б.Болд Монгол
бөхийн зангиа зүүх ёс (Өвөрмонгол бөхөд уламжлагдсан)-ыг сэтэрлэх, онголох ёс
болон хамтлагийн амилгын ёстой холбогдуулан судалсан онц сонирхолтой
бүтээлдээ <<эн тэргүүнд бөхчүүдийг хамтлагийн амин сүлд гэж үзэн бөхчүүдэд
зангиа зүүлгэх, бөх дархлах зан үйлийг хамтлагийн амин сүлдээ үргэлжлүүлэх ба
бататгах бодит амилгын ёсон…>>52 гэж дурдсанд тулгуурлавал уул овооны
тахилгын наадам нь зөвхөн тухайн тахиж буй уул овооны эзэн сахиусыг баясган
хөгжөөж байгаагаар тогтохгүй сахиулсаны дүрийг хүнд буюу хамтлагийнхаа аль
нэг овсгоо самбаа, арга ухаан, хүч чадалтай төлөөлөгчид оршоож өөрсдийн
хамтлагийн амилгыг батлан сахиж байгаа зан үйл мөн бөгөөд энэ нь нэн эртний
хүмүүсийн сэтгэлгээний гүн ухааны сэтгэлгээнд тулгуурласан байлтай тул овооны
наадам эртний төдийгүй хүний хамтлаг, цаашилбал нийгэм оршин тогтноход чухал
ач холбогдол бүхий зан үйл байна.
Үүнд тулгуурлан бодоход уул овооны тахилгад зориулсан наадмын хамрах
хүрээ нь тухайн хамтлагийг бүрэн хамрах ба эрт үедээ өөр хамтлаг буюу овог
аймаг, газар нутгийн хүмүүсийг түүндээ оролцуулахгүй байх ёс журам ч үйлчилж
байсан гэж үздэг. Түүний улбаа цуурай нь өнөө үед Монгол бөхийн аливаа
наадамд илэрч харагдаж байдаг тухайн газар орны зориулгат шинжтэй наадамд
харь нутгийн бөх түрүүлэхийг цээрлэж тус нутгийн бөхөд бууж өгөх явдал нилээд
хэмжээгээр бий. Харин энэ нь зарим тохиолдолд тухайн нутгийн эрхтэн дархтан,
ноёд лам нарын бөхчүүд л заавал түрүүлэх ёстой хэмээсэн үзэл санаатай
холилдон хутгалдаж байсныг нарийн нягтлан анзаарууштай.
Уул овооны тахилгын зан үйлд түүний цээрлэх ёс чухал байр суурьтай. Уул
овооны тахилгын цээр нь лам нар ном уншиж байхад явган суух, инээж хөхрөх,
чангаар ярилцах, идээний дээжээс авчирч үл өргөх, овооны хажууд хонох, эмэгтэй
хүн гарах, халдварт өвчний хорионд орсон болон гэрт нь хүн нас барж дөчин ес
хоног өнгөрөөгүй, гэмт хэрэг үйлдээд шийтгэл хүлээсэн хүн нэг жилийн дотор
оролцохыг тус тус цээрлэнэ. Энэ нь тахилгын үеэр баримтлах ёстой цээр бөгөөд
ер нь уул овооны тахилгын цээрийн ёсыг үндсэнд нь
1\ тахилгын үеэр цээрлэх ёс
52-Эрүүл мэнд, биеийн тамир, спорт, философи. УБ., 2013. 80-100 дахь тал
59
2\ тахилгын дараа баримтлах цээр гэж хоёр зааглан авч үзэх боломжтой
харагддаг.
Тахилгын дараа биелүүлэх ёстой цээрлэх зан үйл бол тэр орчмын ан
амьтан, араатан жигүүртнийг айлган цочоох, алж агнах, ой мод, өвс ургамлыг
огтолж хадах, нуур, булаг шанд, гол горхид биеэ угаах, бие засах, бузар буртаг юм
хаях зэргээр түүний орчин тойрныг бохирдуулахгүй байх явдал юм. Энэ нь эхэндээ
бөөгийн шашны үзлээр тэр бүх зүйлс уул овооны онгоны өмч хэмээн тооцож, түүнд
нь гар хүрч хилэгнүүлэхгүй байхыг хичээдэг байсан бол яваандаа байгаль орчноо
хайрлан хамгаалах үзэлтэй нягт холбогдон хэрэгжих болжээ.
Ер нь Монголчуудын уул овооны тахилгыг судлахдаа одоо нэгэнт буддын
шашны үзэл санаатай холилдон нийлэгжиж орхисон бөөгийн шашны үндэслэлтэй
зан үйлүүдийг ихэд анхааран судлах нь түүний түүхэн хөгжлийн онцлогуудыг
тодруулан гаргахад чухал ач холбогдолтой юм.
Тахилгын дэг жаяг, зан үйлийг 1. Өдөр тутмын
2.Зориудын гэж ангилж болох юм. Уул овооны
тахилгын дэг жаяг, утга агуулгыг авч үзвэл эхэн үедээ уул усны эзэн савдгийг
шүтэж байсан бол аажмаар бөөгийн шашинтай холбоотойгоор бүх ертөнцийг
шүтэж байна хэмээн сэтгэн тахих болжээ. Монголчууд овооны тахилгыг нэг хошуу,
нэг сумаар буюу заримдаа хэдэн хошуу сумаар хамтран тахидаг байв.
Тахилга тайлга явуулдаг овоо маань ч бас дотроо зэрэг дэвтэй болон
төлөвших шинж ажиглагдаж ирсэн бөгөөд энэ нь цухас ажиглавал буддын шашны
гурван төрөлхтөний тухай үзэл баримтлалтай холбоотой байж ч болох юм. Эртний
уул овооны тахилгын талаар өгүүлсэн судалгаа болон сурвалж бичгүүдэд
Монголчууд зэрэг дэвээр ялгаварлан тахиж байсан тухай баримт сэлт үгүй байна.
Юутай ч атугай энэхүү овооны зэрэг дэвийн талаар товч сонирхоё. Үүнийг улсын
нийтийн номын сангийн гар бичмэлийн фондод буй ”Овоо үүдэхийн зан үйлийн
сэлт оршив” сударт овооны зэрэг дэв, хаана босговол зохистой, овоо босгохуй ёс,
тахих цаг хугацаа, дэг журмыг өгүүлсэн байдлаар авч үзвэл, “Овоо босгохуйн
хэрэгт болбоос хан хүмүүний овоо өндөр уулын оргил ба тойн лам ба ер ноёдын
овоо газрын дээр дэвсэг өндөр, харц ерийн хүмүүний овоог хөтөл газарт. Тиймээс
тахигдах ер газрын занч бүр нь хийгээд өмнөө устай ба газрын тус бүр цогцолсон
ба уулын хошуу нийлэх мэт өглөгийн эзний махбод лугаа харш ус мэт. Олон зам
энд тэндээс ирэхүй ихэс, аран (ард гэсэн үг) ба олон улсын чуулах мэт. Ямагт тийн
газар болбоос үлэмж сайн буй…” хэмээн өгүүлжээ.
60
Тахилгын үеэр нийтээрээ цугласныг тохиолдуулан хэрэг зарга байвал

шийдэх явдал байдаг. Энэ нь олны нүдний өмнө өндөр хэргэм зэрэгтэй ихэс
түшмэдийн оролцоотойгоор шүүж байгаагаараа чин шудрага шийдэл болно. Уул
овоогоо тахихад заавал нүсэр хэмжээтэйгээр зохион байгуулалттайгаар үйлдэн
өнгөрөөх нь гол бус бөгөөд өчүүхэн гэж бодогдох зүйл ч тахилганд орно. Өглөө
үдэш цай, сүү, тараг, айрагныхаа дээжийг өргөн “Буусан нутаг, суусан хангай
урдаас угтаж, араас түшиж хайрла“ гэхэд ч тахилга болдог. Сархад хүртэхдээ уул
овоо, ус голдоо сэржим өргөхөөр тахилга болно. Овоонд очоод мориноосоо бууж
“овооны өндрийг таньдаа өргөе, олзны ихийг маньд хайрла” гэж хэлэх ч гэсэн
тахилга мөн. Энэ нь дээр дурьдсан өдөр тутмын тахилгын хэв шинжийг агуулж
байна. Дан идээ ундааны дээж буюу бусад зүйлийг өргөж тахихаас гадна
сэтгэлдээ тахилгын үйлийг дүрслэн сэтгэж, чин сүжгээр уул овоогоо сүлэж явах нь
бодит үйлдлээр оролцоогүй ч тахилга болдог гэх нь бий.
Тахиж шүтсэн уул овооны чулуу мод шороо өвсийг хөдөлгөж хөндөхийг
цээрлэдгийн учир нь тахиж шүтсэн уул ус маань бурхан шүтээн эзэн сахиус
цаашилбал тэр бүхний хүншүүлсэн дүр “хүн“ болох тул эд эрхтнийг нь гэмтээж
зэрэмдэглэсэнтэй адилтгаж буй юм. Овооны тахилгыг олонхдоо ус бэлчээр сайн
мал тарган билгийн тооллын зургаа, долоо, наймдугаар сард тааруулж явуулдаг ч
овоо анхлан босгосон цаг хугацаа, нутаг орны онцлогоос шалтгаалж харилцан
адилгүй. Тахилгын өдрийг тухайн өдрийн махбодь, мэнгэ суудал, одыг нарийн үзэж
сонгодог бөгөөд энэ нь одоог хүртэл хадгалагдсаар байна. Үүний жишээ нь,
Дарьгангын Алтан овооны тахилгыг явуулсан 1994 оны наймдугаар сарын дөрвөн
нь арван долдугаар жарны модон нохой жилийн зуны адаг цагаагчин хонь сарын
шинийн хорин долооны Дашнямтай, зургаан цагаан мэнгэтэй, хар нохой өдөр,
бархасбадь гариг байсныг эргэн нягталж үзвэл зургаан цагаан мэнгэтэй өдөр
бурхныг тахих, хишиг даллага дуудуулах, угаал үйлдэх, наминчилахад сайн,
нохой өдөр хурал цуглаан хийх, залбирал тавихад сайн. Бархасбадь гариг нь хий
махбодьтой, бандийн сүлд гариг, үсгийн эрдэм ухаан эд хүчинд суралцах,номлол
сонсох тэргүүтэн номын үйл, буяны үйлд сайн өдөр байсан байна. Буддын шашны
үүднээс үзвэл Монголд XVI зууны үед дэлгэрснээсээ хойш уламжлал нь бүрмөсөн
тасраагүй бөгөөд XX зуунд хэдэн арван жил тасалдсан нь ёс дэгээ мэдэхээ байтал
тийм их нөлөөлөөгүй тул зүй ёсоороо явагдаж, энэ нь уул овооны тахилгын үйлдэх
ёс журам, босгох бүтээх зан үйлд мөн адил нөлөөлсөн байна.
61
3.3. Уул овооны тахилгын мөн чанар
Уул овооны тахилгын үүсэл гарал, хэлбэрийн талаар өгүүлэх явцдаа бид
түүний мөн чанарын асуудлуудаар нилээд хэмжээгээр ойлгоцтой болсон. Гэхдээ
энд бид түүний мөн чанарыг чухам үгчлэн тодорхойлбол уул овооны тахилга
гэдэг нь түүний шүтлэгийг өөртөө агуулж, тэр үзэл санааны үндсэн дээр
хийгддэг зан үйлийн цогц тогтолцоо юм. Энэхүү зан үйлийн тогтолцоо нь
өөртөө олон шинж чанарыг хадгалах болсон бөгөөд түүний үзэл санааны талыг
өмнө дурьдсан тул энэ удаад бид тахилгын хамгийн гол үр дүн, үндсэн шинжийн
нэг болсон байгаль хамгаалах талын асуудлыг нэмэн дэлгэрүүлье.
Уул овооны шүтлэг тахилга нь уг үндсээрээ байгаль дэлхийтэй нягт
холбоотой бөгөөд түүний ач тусыг сүслэн биширч эрхэмлэхээс эхлэн үүсэж
хөгжсөн болохыг бид урьд ярилцсан. Түүгээр ч үл барам газар орны сахиулсаны
дүрийг хамтлагийн гишүүнийхээ биед оршоож, түүгээрээ хамтлагийнхаа амин
сүлдийг батжуулж байна хэмээх үзлийн талаар ч тодорхой ойлгоц авсан болохоор
одоо элдэв оршилгүй өгүүлье.
Уул овооны шүтлэг нь газар нутгийнхаа бүрэн бүтэн байдлыг хадгалах
гэсэн үзэл санааны нэг илрэл байсан бөгөөд байгаль хамгаалах асуудал ч бас
давхар хамаарагдана. Байгаль орчны асуудал нь өөртөө цаг уурын өөрчлөлт,
биологийн төрөл зүйлд учирсан аюул занал зэрэг олон асуудлыг багтааж байна.
Энэхүү байгаль орчны асуудал, экологийн хямрал, олон тооны ноцтой үзэгдэл, үйл
явцыг бий болгож, бидний хүрээлэн буй орчинд нөхөж болшгүй аюул занал
учруулж болзошгүй олон тооны асуудлаас бүрдэнэ.
Байгаль орчныг хамгаалах салбарт тулгамдсан нэг асуудал бол дэлхий
дахинд уур амьсгал өөрчлөгдөн дулаарч байгаа явдал юм. Сүүлийн 100 жилийн
дотор дэлхийн газар орчмын агаарын дундаж температур 0.3-0.6 хэмээр нэмэгдэж
дэлхийн далайн төвшин 10-20 см-ээр ихэсээд байна. Манай гаригийг хамарсан их
дулааралт 1980-аад оноос хойш тод илрэх боллоо. Уур амьсгал өөрчлөгдөж
дулаарах нь агаарт цацагдсан хүлэмжийн хийнээс үүдэлтэй бөгөөд энэхүү
хүлэмжийн хийний ихэнх хэсэг нь нүүрсхүчлийн давхар исэл юм. Нүүрсхүчлийн
давхар исэл нь нүүрс, мод мэтийн түлш хэрэглэснээс агаарт цацагддаг.
Ойн зохион байгуулалтын судалгаанаас үзэхэд манай улсын ойтой талбайн
хэмжээ 1.2 сая га-гаар буурч ойн сангийн чанар муудах болов. Ойн түймэр, мод
бэлтгэл зэрэг хүний үйл ажиллагааны улмаас ойн нөөц хомсдох, ойтой талбайн
62
хэмжээ буурах, өсөлт ургалт нь удаашрах сөрөг үр дагавар гарах болсон. Сүүлийн
20 жилд 1000 гаруй удаа ой хээрийн түймэр гарч 3 сая га талбайг хамарснаас 300
мянган орчим га талбай ой ургах чадвараа алдсан бөгөөд 400 мянган га талбайд
хөнөөлт шавьж тархсан. Ойг тарьж ургуулах ажлыг 1970 оны үеэс эхлэсэн бөгөөд
одоо жилд 4-5 мянган га талбайд ойжуулалтын ажлыг гүйцэтгэж байна. Түүнчлэн
манай улсад усны нөөцийг хэтрүүлэн ашиглах голын эхний хамгаалалтын бүсийн
ойг хавтгайруулан огтолсноос усны горим, нөөцөд өөрчлөлт гарч Туул, Хараа,
Хэрлэн зэрэг голуудын урсац багасаж экологийн тэнцвэр алдагдах сөрөг дагавар
гарсан. Мөн гол мөрний сав дагуу томоохон суурин газрууд төвлөрч, үйлдвэр аж
ахуйн үйл ажиллагааны улмаас усны нөөц бохирдох нь ихэслээ. Одоо манай
улсад жилд 130 гаруй сая шоо метр ус цэвэрлэх хүчин чадалтай 100 гаруй
цэвэрлэх байгууламж ажиллаж байгаа ч ихэнх нь хэвийн горимоор ажиллаж
чадахгүй, үйлдвэрлэлийн хаягдал бохир ус цэвэрлэх түвшин хангалтгүйгээс бохир
усыг цэвэрлэлгүй гол горхи, ил задгай ус, хөрсөнд шууд хаяж орчныг ихээхэн
бохирдуулж байна.
Даян дэлхийд гарч буй уур амьсгалын өөрчлөлтийн байдал ч Монгол оронд
ажиглагдах болж тус орны жилийн агаарын дундаж температур 0.7 хэмээр
дулааран, жилийн хур тунадасны хуваарьт өөрчлөлт орсноос хөдөө аж ахуйн
таримлын болон бэлчээрийн ургац буурах, зуны улиралд үер усны аюул нэмэгдэх,
өвөл нь зарим нутагт их цас орох, эсвэл хараар зутрах зэрэг зарим сөрөг үр
дагавар ажиглагдах боллоо 53.
Энэхүү дулааралт Монгол орны уулархаг нутагт илүү тод говь тал нутгаар
сулхан илэрнэ. Гэхдээ дулааралт зөвхөн жилийн хүйтэн хагаст илүү тод, хавар
намрын улиралд огтхон илрэхгүй юм уу сулхан илэрнэ. Энэ нь нилээд хэмжээгээр
экологийн тэнцвэрт байдлаас буюу ой модны байдлаас ихээхэн хэмжээгээр
хамаарч байгаа хэмээн үзэж болно. Ой мод нь ихэвчлэн уул нуруудтай газраар
төвлөрөх бөгөөд ногоон ургамал нь хүлэмжийн хийг өөртөө шингээж
хүчилтөрөгчийг ялгаруулж байдаг тул түүний хомсдол нь дээрх үзэгдлүүдэд
тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх нь дамжиггүй. Мөн үүний зэрэгцээгээр ой мод нь
гүний усыг хөрс лүү татан гол усны ундаргыг тэтгэж байдаг ба голын эхний модыг
огтлосноор гол мөрдийн ус татрах, горим өөрчлөгдөх нь түүнтэй бас холбоотой.
Иймээс ой модыг хайрлан хамгаалах явдал чухалчлагдаж байгаа бөгөөд энэ нь
53-О. Амархүү. Байгаль орчныг хамгаалах Монгол зан заншил, хууль цааз. УБ ., 2000.
63
зөвхөн модыг хайрла гэсэн үг биш түүний ургах боломж бүхий газрыг бүхэлд нь
хамруулж байгаа хэрэг. Өөрөөр хэлбэл уул нуруудын талаар илүү их анхаарал
тавих нь байгаль хамгааллын нэг гол чиглэл болж байна гэсэн үг. Чухам байдал нь
Монголчуудын уламжлалт уул овооны шүтлэг тахилгыг ухамсартайгаар сэргээн
хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагыг төрүүлж байгаа юм. Яагаад гэвэл уул овооны
шүтлэг тахилга нь шашны зан үйлийн нэг мэт зарим тохиолдолд өнгөц харахад
бодогдож болох боловч уг мөн чанараараа тахилгын зан үйлийн хүрээнд түүний
хавь орчныг бохирдуулан завааруулах, гэмтээн сүйтгэх зэргийг нэн их цээрлэх
учир байгаль хамгааллын шинжийг илтгэж байдаг.
Өнөө үед уул овооны шүтлэг тахилгыг гол төлөв сүсэг бишрэлийн нэгээхэн
хэсэг болох зан үйл хэмээн тооцох нь элбэг байгаа тул уул овооны тахилга
хийхдээ байгаль орчны хамгаалалд холбогдох талыг анхаарахгүйгээр шашны зан
үйлийг илүү давамгайлуулж байгаа бөгөөд харин ч хог хаягдлаа энд тэндгүй орхин
бохирдуулж байгаа нь тэр тахисан уул овоогоо хамгаалах бус сөрөг үр дагавар
дагуулахад хүрч байна. Тиймээс уламжлалт байгаль хамгааллын агуулгыг илүү
тодоор илрүүлэн, ач холбогдолтой болгохын тулд уул овооны тахилгад баримтлах
ёс журмыг сайжруулан боловсруулж, түүнд заавал биелүүлэх үйл ажиллагааны
тоонд хавь орчныг нь цэвэрлэх, нөхөн сэргээх зэргийг багтаан оруулж, тахилгад
цуглаж буй эд хөрөнгийн тодорхой хэсгийг шууд холбогдох үйл ажиллагааг
санхүүжүүлэхэд зарцуулж байх нь чухал юм.
Энэ үзэл санааг үйл хэрэг болгох нэг үндэс нь төрийн хэмжээнд тахиж буй
уул овоодын талаар гаргаж байгаа зарлиг тушаалын агуулгад байгаль хамгааллын
шинж чанарыг нь тодорхой зааж, эрхзүйн зохицуулалттай болгох явдал мөн
хэмээн дүгнэж байна. Уул овооны тахилгын байгаль хамгааллын шинжээс нь үүдэн
бодохул түүнийг шашны зохицуулалтаар хийгдэх зан үйл гэхээс илүү төр, засаг
захиргааны оролцоог нилээд хэмжээгээр нэмэгдүүлж нарийн бүртгэл тооцоотой
хандан, уул овооны тахилгад өргөж буй хандив хөрөнгийг нэгтгэн цуглуулж тухайн
орчны байгаль хамгаалах үйл хэрэгт зориулбал үр дүн илүүтэй болох нь
дамжиггүй. Уул овоонд ил тавин өргөж салхинд хийсгэх, мөн түүнчлэн ус нууранд
алт мөнгө зэрэг үнэт эдлэлийг живүүлэн өргөхийн оронд мөнгөө хандивын дансанд
оруулж, түүгээрээ уул овоо, ус нутгийнхаа эзэд сахиусны орших орныг амар
тайван байлгаж, цаашид ивээл хишгээ хайрлаж байх суурь нөхцлийг бүрдүүлэх нь
орчин үеийн бид бүхний уул овооны шүтлэг тахилгын түүхэн хөгжилд оруулах хувь
нэмэр болох ёстой.
64
Үүнийг шүтлэг бишрэлийн талаас нь бодоод үзсэн ч уул овооныхоо эзэн

сахиусыг шүтэн тахиж байна гэсэн хэт хийсвэр зан үйлд баригдан, түүнийхээ
далбаан доор машин тэргээр айлган цочоож, ой модыг нь хөрөөдөн тайрч, ус
нуурыг нь ширгээн бохирдуулж, хүншүүлэн дүрсэлбэл хөл гарыг нь гэмтээн
зовоож, нүд амыг нь сохлон тамлаж байгаа нь түүний уцаар дургүйцлийг төрүүлж
байгаагаас сөрөг үр дагаврыг хүмүүст илгээж байгаа хэрэг биз. Харин оронд нь зан
үйлээ ёсчлон гүйцэтгэхийн хажуугаар зарим журам горимыг өөрчлөн шинэтгэж уул
усаа хамгаалснаар түүний эзэн сахиусыг тайван амар байлгах нөхцлийг бүрдүүлж
тэр чинээгээр хүмүүсийн ахуй амьдралд хишиг буянаа хайрлан, сэтгэл амар
амьдрахын учгийг бүрдүүлэх билээ.
Уул овооны шүтлэг тахилгаар дамжуулан далд утгаар байгаль орчноо
хайрлан хамгаалж ирсэн Монголчуудын хувьд тэрхүү уламжлалыг цаг үеийнхээ
байдалд нийцүүлэн шинэчлэн сэргээснээр нилээд хэмжээний амжилт олох
бололцоотой. 1992 онд Бразилийн Рио-де-Жанейро хотод болсон “байгаль орчин
хөгжил” бага хурлаас “уур амьсгалын өөрчлөлтийн тухай” НҮБ-ын суурь
конвенцийг баталсан явдал бөгөөд уг конвенцид 170 орон нэгдээд байна. НҮБ -ын
бага хурлаас баталсан энэхүү “Рио-де-Жанейрогийн тунхаглал”-д дэлхийн эко-
системийн бүрэн бүтэн, эрүүл байдлыг сэргээх, хадгалах, хамгаалахын тулд улс
орнууд дэлхий нийтийн түншлэлийн үзэл санаагаар хамтын ажиллагаа явуулах
тэгэхдээ аливаа улс орны үндэсний бодлого, хууль, уламжлалт амьдралын
дадлага, мэдлэг тэдний өвөрмөц ахуй, соёл, ашиг сонирхлыг хүлээн зөвшөөрч
зохих ёсоор дэмжих зарчимд суурьлах ёстойг онцлон заажээ.
Эндээс үзвэл дэлхий нийт байгаль хамгааллын талаар санал нэгтэй тэмцэж
байгаа бөгөөд үүгээрээ байгаль хамгаалах мөн чанарыг агуулсан уул овооны
шүтлэг тахилгын уламжлалт зан үйлийг цаг үедээ тохируулан сэргээх явдлыг
тууштай дэмжиж байгаа хэмээн ойлгож болно. Чухамхүү бидний хүчин зүтгэлээр
бодит үйл хэрэг болон төлөвших явдал л дутагдаж байна.
Дүгнэн үзэхэд, уул овооны тахилгын мөн чанар нь олон бүрдэл хэсгүүдээс
тогтсон зан үйлүүдийн тогтолцоо бөгөөд түүний хамгийн чухал, өнөө үед
тулгамдсан асуудал нь байгаль хамгааллын агуулга мөн. Байгаль хамгааллын
агуулгаар нь нягтлан үзвэл тахилгын мөн чанар нь нэгэн хэвшин тогтсон үзэл
санаа, түүний хэрэгжих тогтмол арга хэрэгсэлд амь тээн чаргууцалдах биш харин
цаг үеийнхээ бодит шаардлагыг соргогоор мэдрэн, шийдвэрлэх ёстой асуудлаа
зүй ёсоор гүйцэтгэж чадах явдалд орших нь зайлшгүй байна. Тиймээс тахилгын
65
мөн чанарыг олон түмэнд өргөн хэмжээгээр таниулан мэдүүлж, түүнийг

эрхэмлэвэл зохих сүсэг бишрэлийн зан үйлийн тогтолцооноос өгсүүлээд иргэн
хүний хувьд заавал биелүүлэх ёстой эрхзүйн хэм хэмжээнд тусган бодитоор
хэрэгжүүлэх явдал тулгамдаж байна.
66
Дөрөвдүгээр бүлэг. Уул овооны тахилгын түүхэн тойм

4.1. Эртний төрт улсуудаас XII зуун
Энэ бүлэгт бид уул овооны шүтлэг тахилгын мөн чанар болоод түүний зан
үйлийн журам горим, уул овоо гэж юуг хэлэх тухай зэрэг асуудлыг үл тоочин
зөвхөн түүхэн баримтуудад тулгуурлан Монголд хэрхэн хөгжиж байсан талаар
түүхэн судалгааг хийх болно. Үүний өмнө бид шүтлэг хийгээд тахилгын үүсэл
хэсэгт дурьдсан нь одоо өгүүлэх бүлгийн шууд эх суурь болох бөгөөд түүнтэй
уялдуулан ойлгох нь зүйтэй. Эс тэгвээс уул овооны тахилгын түүхэн хөгжлийн
талаар цэгцтэй ойлголт авахад учир дутагдалтай болох юм.
Хүннү нарын дунд цалиг шүтлэг, сүлд шүтлэг, онгон шүтлэг, дом шүтлэг,
газар усны шүтлэг оршиж байсны зэрэгцээгээр бөөгийн шашин гол шашин байж,
хөгжлийнхөө сонгодог үе шатанд аль хэдийн орсон байв. Мөн Хүннүгийн мэдэлд
байсан Тугухунь, Куча, Турфан зэрэг улсууд бурхны шашныг шүтдэг, хөрш
зэргэлдээх Кушан, Ферганы хөндийн улсууд нь бурхны шашныг дагадаг төдийгүй
гол түшиц газрын нэг болж байсан ч Хүннү нарын хувьд бөөгийн шашин гол шашин
байсаар иржээ. Хүннү улсыг аймгийн холбооноос нэгдсэн төрт улс болгон үүсгэн
байгуулагч Модун шаньюй “Газар бол улсын үндэс” гэж зарлигласныг газар дэлхий
шүтэх ёстой холбож болно.
“Хүннү улсын шаньюй өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг, сар сарын
шинийн нэгнийг хүндэтгэдэг байв” гэж сурвалж бичигт дурдсан байдаг. Хүннү
нарын нутагт бөө мөргөлийн тахилгын сүм нилээд байсны зарим ор мөр үлдэц
олдсон ба шинэ оны тэргүүн, хаврын эхэн сард хүннүгийн цөөхөн тооны ахлагчид
шаньюйн ордны дэргэд орших сүмд цугладаг байсан ба тавдугаар сард Лунчен
(Луут хот)-д олон тооны ахлагчид цуглаж өвгөдийн шарил, тэнгэр газарт тахилга
хийдэг байжээ. Тахилга хийхдээ мал алахаас гадна, бас байлдааны үед бол
дайнаас олзолсон цэргийн том эрхтнээр ч тахилга хийдэг байжээ. Тахилгын сүмд
тахилга хийсний дараа морь, тэмээний уралдаан хийх зэргээр нааддаг байжээ 54.
Тэр үед тэнгэр газрын тахилгыг тавдугаар сард явуулж, мал алан тахилга өргөж,
тэмээ морь уралдуулж явуулдаг байсан тухай энэхүү мэдээ баримтаас харахад
одоо үед уул овоо тахидаг зан үйлтэй адилхан байна. Хэдийгээр Хүннүгийн үед
уул овооны тахилга хийж байсан гэж тусгайлан тэмдэглээгүй ч уул Хүннүгийн
54 -БНМАУ-ын түүх. УБ., 1966. 94 дэх тал
67
талаар холбогдох түүхэн мэдээнд “Хүннү нар намар морь таргалахаар Дайлиньд
их хуралдаан хийдэг” гэснийг доктор Г.Сүхбаатар олон талаар нягтлаад Дайлинь
гэдэг нь газрын нэр биш бөгөөд Хүннү нар намар их тайлга хийж хуран цуглардаг
байсныг ташаа өгүүлсэн зүйл хэмээн нотолжээ. Тийм ч учраас Хүннүгийн үеийн
уул овооны тахилга нь жирийн нэг тахилга бус эдүгээгийн Богдхан, Хан Хэнтий,
Отгонтэнгэр, Алтан овооны тахилга шиг төр улсын хэмжээний тахилга байсан гэж
дүгнэж болохоор байна.
Хүннүгийн үеийн өндөрлөг газар байрласан зарим барилгын үлдцийг
Хүннүгийн үеийн уул овоо тахих зан үйлтэй холбож үзэж болох юм. Сурвалжид
тэмдэглэснээр одоогийн Төв аймгийн Баянжаргалан сумын нутаг дахь Хэрлэн
голын Цагаан аралд буй Гуа дов, Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутаг
Борзонгийн говийн хойд захад Хөрхийн уулын өвөр дэх Баянбулагийн туурь, Төв
аймгийн Эрдэнэ сумын Их гүн, Бага гүн нууруудын хоорондох Аяга, Шанага гэдэг
газар дахь Өндөр дов, Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг Баруун Байдлаг
дахь Хүрээн дов, Газал буюу Иншань уулын хойд хормойд байсан Түмэн суурин
зэрэг нь томоохон уулсын буюу эс бөгөөс тухайн газрынхаа өндөрлөг хэсэгт нь
байрлаж байснаас үзэхэд тэднийг уул овооны тахилгатай огт холбогдолгүй хэмээн
үзэж болохгүй мэт байна.
<<МЭӨ 121 онд Хүннү нар Цилянь, Яньчжи (Тэнгэр уул, Цагаан уул) хоёр
уулаа хятадуудад түр алдаад:
Цилянь уулаа алдаад
Зургаан хошуу мал минь өсөхөө болилоо.
Яньчжи уулаа алдаад
Авгай нар минь энгэсэггүй боллоо>>55 гэж дуулдаг байжээ. Үүний учрыг
эрдэмтэн Г.Сүхбаатар сарлаг нутагладаг газар нь Тэнгэр уул байсан болохоор
түүндээ харуусан ийм дуу зохиожээ гэж үзсэн байна. Харин энэ нь уг дууны утга
зохиомжоос үзэхэд арай өөр утгыг агуулж буй мэт байгаа бөгөөд тэр үед сарлагийг
зургаа дахь хошуу мал хэмээн үзэж байсан боловч Тэнгэр уулыг алдсанаар сарлаг
өсөхөө больсон бол Монгол хэлний зүй ёсоор “зургаан хошуу мал минь” гэх бус
харин “зургаа дахь хошуу мал минь” гэж өгүүлэх байсан баймаар. Гэвч тэгээгүй нь
Тэнгэр уулыг алдсанаар зөвхөн сарлаг өсөхөө больсон бус зургаан хошуу мал нь
цөмөөрөө өсөхөө больсон гэсэн утга санааг агуулж байна. Тэгэхээр ямар уул
учраас зургаан хошуу мал бүгд өсөхөө больсон бэ хэмээн цааш хөөж сэтгэвэл
68
ямартай ч тэр ууланд бүх мал нь бэлчдэг байгаад уулаа алдсанаар бэлчээрээ
алдлаа гэсэн үг биш. Зургаан хошуу малаас арга ядахад адуу, тэмээ нь говь
талаар зонхилон нутагладаг том хөлийн мал учраас тийм байх учир зүйн үндэслэл
төдийлөн алга. Харин Тэнгэр уул нь тухайн нутаг орны шүтэн тахидаг, ус нутгийн
эзэн сахиус оршсон уул байсан бөгөөд түүнийгээ харийн гарт алдсан нь хүн ардад
хайр ивээлээ хайрлаж мал сүргийг нь өсгөх, хур бороо цагтаа бууж, байгаль
дэлхийн ивээлээр амар тайван амьдрах нөхцөлгүй боллоо хэмээн сэтгэснээр
зохиосон сэтгэмж бололтой. Одоо ч иймэрхүү үзэл баримтлал буюу зуд турхан, ган
гачиг болох мал сүрэгт нь элдэв өвчин гарч өсөхөө болих зэрэгт уул усны эзэн
сахиус хилэгнэв хэмээн тахил өргөл хийх нь байдаг билээ.
Эндээс үзэхэд Хүннүгийн үед Тэнгэр уул нь ямар ч гэсэн тухайн нутаг
орныхоо (улсын хэмжээнд гэхэд сайтар нотлох үндэслэл олдохгүй) тахилгат уул
байсан ба Тэнгэр ууланд тахилга хийж элбэг хангалуун амьдарч, мал сүрэг нь
өсөж, энх амар амьдарч байсан бололтой. Өөрөөр хэлбэл Хүннүчүүд Тэнгэр уулыг
харьд алдсанаас болж мал сүрэг өсөхгүй байна хэмээн итгэж, сэтгэлзүйн хувьд
туйлын ихээр эмзэглэж, түүнийгээ дуунд оруулан тэмдэглэж үлдээсэн гэж
болохоор байна. Уг уулын Монгол нэр нь түүнийг нэг бол тэнгэр шиг хэмээн
хүндэтгэсэн, эсхүл тэнгэртэй харьцахад зориулагдсан гэсэн утгыг давхар агуулж
буй болов уу.
Хүннүгийн үед Монголчуудын уул овоо тахилгын хөгжилд гарсан нэг том үйл
явдал нь <<Ойрхи Дорнодын аль нэг орноос Хүннү улс амьтны мөчлөгийн “12
жилийн” он тооллын системийг авч хэрэглэснээс хойш тахилга хийхдээ тодорхой
өдрүүдийг сонгон авч тогтмол цаг хугацаанд давтамжтай үйлдэх болсон… Хүннү
нарын цагаан сар, тав, есөн сарын гурван тахилга бөөгийн шашны зан үйлээр
гүйцэтгэгддэг байсан нь тодорхой>>56 бөгөөд бөөгийн шашны газар, усны эзний
элч хэмээн үздэг “могой“ өдрийг ихэд эрхэмлэдэг байжээ. Доктор Г.Сүхбаатарын
олж сийрүүлснээр Өмнөд Тан улсын Ди Цянь Хүннүгийн Луут хотын талаар хийсэн
тайлбартаа “шаньюйн ордны өмнө цөөрөм байсан…түүнд луу унасан домогтой,
иймд тавдугаар сард луу тахихын хамт дээдэс, тэнгэр, газар, хайрхад тахидаг”
гэсэн нь ч мөн Монголчууд тахилгат уул овоог тодорхой давтамжаар тахидаг
болсныг бас дахин гэрчилж байна.
55 -Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. 129 дэх тал

56 -Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. 75 дахь тал
69
Хятадын түүхийн эцэг гэгддэг Сы-Ма-Цяны зохиолд Хан улсын цэргийн

жанжин Хо-Цюй-Бин АТӨ 119 онд умард Хятадын Дай мужаас (одоогийн Шаньси,
Хэбэй мужийн хойт хэсэг) гарч 2000 ли газар яваад (1000 орчим километр)
“толгодыг ариутган Ланцзюйсюйшань уулнаа тэнгэрт тахилга өргөн, Гуянь уулнаа
газарт тахилга өргөөд Ханьхай хүрээд буцав” хэмээснийг судлаач З.Батсайхан
зохиолдоо тэмдэглэсэн57 бөгөөд энэхүү газрын нэрийг сэргээж, багцааг
тодруулахдаа “Ланцзюйсюйшань Гуянь уулын нэрийн ханз үсгийг утгачлан
буулгавал Лан-чоно, цзюй-суух, сюй-ордон, шань-уул, Гу-охин, янь-үржих, төлжих
гэсэн утга санаатай” байна гээд энд нэр гарч буй Чонот уул нь одоогийн Монгол
Улсын зүүн хилийн цэг болох Хянганы нурууны Соёлз уулын баруугаар орших
одоо ч Чонот хэмээх нэрээ хадгалсаар байгаа уул мөн байна гэж үзжээ. Энэ нь нэг
талаас Монголчуудын тотем шүтлэгийн гол амьтны нэг болох чоноор нэрлэгдсэн
байгаагаараа тухайн үеийн тахилгатай уул байсан гэдэг таамаглалыг төрүүлж
байна. Нөгөө талаас Хан улсын жанжин ихэд ялан дийлсний бэлгэ тэмдэг болгож
тэдгээр уулсыг тахисан нь Хүн нарын шүтлэг тахилгатай газрыг өөрсдийн хэв
заншлаар тахиснаар тухайн газар нутгийг эрхшээлдээ авлаа хэмээн зарлан
тунхаглаж буй хэрэг болжээ.
Мөн судлаач Ч.Арьяасүрэн, Х.Нямбуу нарын үзсэнээр 58 Хүннүгийн үеэс
Отгонтэнгэр уулыг тахиж эхлэсэн байна. Энэ уулын тахилгын тухай мэдээ ямартай
ч атугай Түрэгийн үед баттайгаар дурьдагдаж байгаагаас үзвэл тэр үеэс нааш
уламжлагдсан гэхэд огт боломжгүй зүйл биш байна.
Сүмбэ, Тоба улс: Хүннүгийн дараа Монгол нутагт мандан хүчирхэгжсэн
Сүмбэ улс нь Хүннүгийн соёл, зан заншил, шашин шүтлэгийг бараг бүхэлд нь
өвлөн авсан гэж эрдэмтэд судлаачид үздэг тул тэдэнд уул овоо тахих уламжлал
тасраагүй байсан хэмээн дүгнэж болох бөгөөд <<Таньшихуайн үед (136-181)
сяньбичууд … нар, сар, газар, гол мөрөн, өвөг дээдсийг эрхэмлэн шүтэж, хонь,
үхрээр тахиж байсан>>59 мэдээ байна. Мөн <<Сяньби нарын тэнгэр шүтэх ёслолыг
хаврын сүүл сард Жаоле голд (Шар мөрөн) олноор хуралдан хийж байсан>>60,
түүнчлэн <<Сяньби нар барагцаалбал МЭ II зууны үед өвгөдийн тахилгын
57-З.Батсайхан. Хүннү. УБ. 2002.

58- Ч.Арьяасүрэн, Х.Нямбуу. Монгол ёс заншлын их тайлбар толь. УБ. 1992.
59-БНМАУ-ын түүх. УБ., 1966. 108 дахь тал
60-Ж.Болдбаатар, С.Дэмбэрэл. Монголчуудын байгаль орчноо хамгаалах хууль тогтоомжийн
хөгжлийн түүхэн тойм. Түүх №188 (14). 89 дэх тал
70
сүмтэй…>>61 байсан талаар баримт бий бөгөөд тэр нь Хянганы нуруун дахь
Бичээст агуй юм.
Сүмбийн үед хамаарах Ухуань нарын тухай сурвалжид Чишань уулыг
тэдний эртний тахилгатай хэмээн өгүүлсэн нь зөвхөн Сүмбийн үед байтугай Хүн
гүрний үеэс ч эхлэсэн байж магадгүй байна. Үүний зэрэгцээгээр судлаач
Г.Сүхбаатарын тэмдэглэснээр Сүмбэ нарын эртнээс нааш идээшин суусан уугуул
нутаг болох Их Сүмбэ (Сяньби) уул нь одоогийн Монгол Улсын зүүн хэсэгт байх
бололтой. Тэр нь Сүмбэ нарын уугуул нутгаас гадна “Их” хэмээн онцгойлон
нэрлэсэн нь басхүү тахилгатай байх магадлалыг төрүүлж байна.
Тэнгэр шүтлэгийн ёс буй тохиолдолд газар дэлхий, тэр дундаа уул овоо
шүтэх ёс зэрэгцэн оршиж байх нь ойлгомжтой юм. Эртнээс нааш Монголчуудын
дунд уул, усны тахилга харилцан ойролцоо түвшинд хөгжсөөр ирсэн хэмээн үзэх
ахул Сүмбийн үед уул овооны тахилга Хүннүгийн үеийн адил улс нийтийг
хамарсан их тахилгын шинжээ алдаагүй байсан байх хэмээн дүгнэхээс өөр
аргагүй. Тэгээд ч тэдний шууд угсааны “…Тоба нар зургаан сарын хуучдаар
олноороо Иньшань ууланд очиж тахилга үйлдэнэ” гэж “Сүн улсын түүх”-ийн 95-р
бүлэгт тэмдэглэснийг доктор Г.Сүхбаатар бүтээлдээ62 дурджээ. Эндээс үзвэл
Иньшань буюу Газал уул нь Хүннүгийн үеэс төрийн тахилгатай уул байсан байж
мэдмээр байна (Хүннүгийн үед Иньшань уулын ар хормойд Түмэн суурин оршин
байжээ).
Монголчуудын дунд аливаа хот сууринг анх байгуулсан хүнийх нь нэрээр
нэрлэх явдал түгээмэл байсан бөгөөд XIII зууны үе гэхэд Бат, Бэрх хаадын
байгуулсан хотуудыг Батсарай, Бэрхсарай гэж нэрийдэж байсан нь түүхэн
баримттай юм. Тийм учраас Түмэн шаньюй Иньшань уулыг тахиж байх зорилготой
байгуулсан сууринг тийн нэрийдсэн гэж үзэх үндэслэл бүрэн байгаа юм. Энэ
тахилгат Иньшань уулын уламжлал сурвалжид тэмдэглэгдсэнээр Тобагийн үе
хүртэл үргэлжилж байгаа нь Сүмбийн үед тахиж байсан болов уу гэсэн
таамаглалыг нилээд хэмжээгээр лавшруулж байна.
Энэ үед төрийн хэмжээний улс орон даяар оролцсон тахилга хийж, түүнд
овог аймгуудын удирдагчид бүгд оролцох ёстой байсан тухай мэдээг судлаач
Г.Сүхбаатар олж тэмдэглэснээр үзвэл 258 оны дөрөвдүгээр сард Ливэй хаан олон
61-Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. 75 дахь тал

62-Г.Сүхбаатар. Монголын эртний түүх судлал. 2 боть. УБ., 2001. 131 дэх тал
71
аймгийн толгойлогчийг цуглуулан тэнгэр тахихад Цагаан аймгийн толгойлогч

оролцоогүй тул түүнийг довтлон алсан байна.
Тоба нарт тахилгын зан үйл өргөн дэлгэрсэн байсан бөгөөд “Вэй Шу”-гийн
мэдээгээр 405 онд Пинчен (өдгөөгийн Шаньси мужийн Датун хот) хотын баруун
дүүрэгт тахилгын дөрвөлжин цонж бариад, түүн дээр долоон модон хүн тавьсан
байна. Хэнгэрэг барьсан удган нар цонжны хоёр хажуугаар зогсож, хааны угсааны
ургийн долоон хүн архи барин, удган нартай хамт цонж дээр гарч тэнгэр тахилцсан
байна. Удган нар хэнгэрэг дэлдэж, хаан, бусад түшмэл зэрэг дэвээр мөргөн,
долоон хүн баруун тийш хандан архийг тэнгэр, модон хөрөгт өргөж байжээ. Мөн
“Нань ци шу”-гийн 59-р бүлэгт дурьдсанаар 420-иод онд Пинчэн хотоос баруун
урагш Байдэншань уулнаас долоон газрын холд уулын хажууд тусгайд нь сүм
барьж дөрөвдүгээр сарын дөрвөнд үхэр, мориор тэнгэр тахиж байсан тухай
дурьдсан байна. Энэ мэтийн баримтаас үзвэл Тобагийн үед Монголчуудын
тахилгын зан үйл сууринших маягт шилжин орж байсан боловч бөөгийн шашны
зан үйлийг голчлон баримтладаг байжээ. Энд нэгэн зүйл анзаарагдаж байгаа нь
долоон овоо нь энэ үеэс долоон бурхан одны шүтлэгээс гадна нилээд хэмжээгээр
дэлгэрсэн байж магадгүй юм. Учир нь Тобагийн үед улсаа долоон хэсэгт хувааж
байсан бөгөөд өмнөх баримтуудаас харахад тэдгээр долоон өвөг дээдэстээ
зориулж модон онго хийн тахиж байсан нь илэрхий байгаа ба хэрвээ ууланд овоо
босгож гэмээнэ тэдэнд зориулж долоон овоо босгож байсан байх боломжтой юм.
Нирун улс: Хүннүгийн шууд угсааны <<Жужан нар нь өвс усны соргогыг
даган, мал аж аухйн эрхлэн нүүдэллэн явж, дорно зүгийг хамгаас эрхэмлэдэг>>63
нь тэнгэр, нар сарыг дээдлэн ирсэнтэй нь холбоотой. <<Жужан нар нь Дун-хуан,
Жан-е газраас умард зүгт (Хангай уулын сав газар) 508-520 онд байсан Чуо-Ну
жил болгон бөө удганыг залж цуглуулан, их хэмжээний тахилгыг Лун-тинд явуулдаг
байсан тухай Хятадын түүхч Юи Бян “Өвөр Монголын түүхийн товч найруулал”
гэдэг номондоо>>64 дурдсаныг Жужаны үед тэнгэр, газар дэлхийгээ тахин аргадаж
байсны нэгэн жишээ гэж болно. <<Жужан нарын заншил, зан үйлийн талаархи
хятад сурвалжийн мэдээ туйлын хомс>>65 тул тухайлан уул овоо тахилгын талаар
өгүүлсэн нь огт үгүй бөгөөд зөвхөн тухайн үеийн дуудлагаараа “Ханьхай“ буюу
эдүгээ бидний дуудлагаар Хангайн нурууны нэр олон удаа давтагддагаас үзвэл

64-Х.Пэрлээ. Монголчуудын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961. 43 дахь тал
65-Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. 154 дэх тал
72
Нируны үед өөрсдийн гал голомт нутаг болсон Хангайг тахидаг байсан байх
магадлалтай. Энэ Хангай хэмээх нэр нь зөвхөн Нируны үед төдийгүй АТӨ II зууны
үеийн Хятад сурвалж бичигт дурдагддаг бөгөөд жишээлбэл <<Хан улсын жанжин
Вэй Цин Ханьхайд ойртон очоод буцсан…>>66 хэмээсэн мэдээ байдгаас Хүннүгийн
үеэс тахилгатай байсан байж ч болох юм.
Нируны үед бөөгийн шашны зэрэгцээгээр бурхны шашин дэлгэрч байсан тул
уул овооны тахилгад ч бурхны шашин ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлж байсан болов
уу. <<Нирун улсын хаан барагцаалбал 438-489 оны үед бурхны шашны судар,
авидарма, санкхья гүн ухааныг тайлж чаддаг, шившлэг мэддэг лам (Шраман)
Дармаприя ( ?-489) (Фа-Ай)-г төрийн багшаар томилон, 3000 өрхийг соёрхсон>>67
мэдээ байна. Хэдийгээр Хүннүгийн үед ноёд язгууртны хүрээнд бурхны шашин
тодорхой хэмжээнд мөрдөгдөж байсан хэмээн судлаачид хүлээн зөвшөөрдөг ч
Нируны үеийнх шиг төрийн шашнаар өргөмжилж байсан нь үгүй. Нэгэнт бурхны
шашныг өргөмжилсөн тул уул овоо тахилгын бөөгийн болон бурхны шашны
хосолсон зан үйлийг үйлдэж байсан гэж таамаглаж болох юм. Дан бурхны шашин
давамгайлж байсангүй нь <<Чуну зэрэг Нируны хаан бурхны шашны сургааль
ёсоор өргөмжилсөн нэр зүүж, Табгачийн Вэй улсад бурхны сувдан хөрөг илгээх
мэтээр төр ёсны талаар бурхны шашин шүтэхийн зэрэгцээ бөө мөргөлийг мөн
шүтэж байна>>68 гэсэн тэмдэглэлээс харагдаж байна. Эндээс Нируны үед бөө
төрийн шашны хэмжээнд бус ч ард олны дунд голлох шашин байсан ба энэ үеийн
төрийн хэмжээний уул овооны тахилгад бурхны шашны зан үйл давамгай, харин
бага хэмжээний орон нутгийн уул овооны тахилгад бөөгийн шашны зан үйл
зонхилж байсан гэж дүгнэж болох юм.
Түрэгийн үед уул овоо тахих уламжлал огт тасраагүй юм. Түрэг Уйгар
улсууд Монгол нутаг дэвсгэр дээр түүний уугуул хүн амыг харъяандаа нэгтгэн
захирч байсан болохоор энэ улсуудын үе дэх уул овоо тахилгын зан үйлийг
Монголчуудын уул овоо тахилгын түүхэн хөгжлийн нэгэн үе гэж авч үзэх нь зүйтэй
болов уу.
<<Түрэгүүд… Отгонтэнгэр уул болон түүнээс баруун тийш 500 газрын үзүүрт
буй нэгэн модгүй, нүцгэн өндөр уулыг тахидаг>>69 гэснээс үзэхэд Монголчуудын
өнөөг хүртэл төрийн хэмжээнд тахидаг Отгонтэнгэр уул энэ үеэс тахигдаж ирсэн

67-Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. 129 дэх тал
69-Сүрбадрах. Монгол үндэстний язгуур үүсэл. ӨМ., 1988. 377 дахь тал
73
бололтой. Цаашид улируулан сайтар судлавал үүнээс өмнөх үед холбогдох байж
болохыг үгүйсгэх аргагүй. Тухайлбал судлаач Ч.Аръяасүрэн “Монгол ёс заншлын
их тайлбар толь” хэмээх бүтээлдээ Отгонтэнгэр уулыг Хүннүгийн үеэс тахиж
байсан гэж дурьдсан боловч ямар эх сурвалжийг баримтласнаа тодорхой заалгүй
орхижээ. Дээр дурдсан нүцгэн уулыг доктор О.Пүрэв <<энэхүү модгүй нүцгэн,
өндөр уулыг нарийвчлан үзвэл Алтайн нурууны нэгэн салбар Баатар хайрхан уул
мөн бололтой>>70 хэмээн үзжээ. Нэр бүхий дээрхи хоёр уулаас гадна Түрэгүүдийн
тахидаг байсан байж болох уулс нь Гацуур мод ихээр ургадаг уулс байсан байх
үндэслэл дэвшүүлж болох юм. Доктор Н.Сэр-Оджавын дүгнэснээр тэд хүн чулуунд
гацуурын шилмүүс дүрсэлдэг байсан нь “мөнх ногоон гацуур модыг эрхэмлэн
тахидаг байсан бөөгийн мөргөлтэй холбон тайлбарлах ёстой” бөгөөд нилээд
хожмын овог ястнууд өөрсдийн эрхэмлэдэг ургамал, амьтан оршдог уул, усыг
бүхэлд нь дээдлэн тахидаг байсан уламжлалтай үүнийг холбон үзвэл тийнхүү
таамаглал дэвшүүлж болно.
Түрэг нар хүн чулуугаар зарим тохиолдолд уул овооны эздийг дүрслэн
үлдээж, түүнд <<…дээрх тэнгэр, доорхи газрын эзэд идээ, ундааныхаа дээжийг
өргөж ,”санаа амар,сав дүүрэн” байлгах гэдэг санааны үүднээс тахил өргөж
байдаг…заншлаа дагаж өвөг дээдсийн гарт сав бариулж>>71 дүрсэлдэг байжээ.
<<Хятадын Тан улсын бичиг сударт VIII зуунд Орхон мөрний хөвөөнөө
мандаж асан Түргийн хаад Отгонтэнгэр хэмээн сүсэглэн энэхүү уулыг тахиж,
рашаан усыг нь эм эмнэлэгт ашиглаж байсан>>72 тухай дурдсан байдаг.
Судлаачдын үзэж байгаагаар Отгонтэнгэр уул нь Монголчуудын эртний өвөг
дээдсийн тахилгат газар байжээ. <<Отгонтэнгэр уулын Отгон гэдэг нь Этүгэн гэдэг
үгийн хувирсан хэлбэр бөгөөд Газрын шүтээн гэсэн утгатай үг болно.>>73
Уйгарын үед холбогдох уул овоо тахилгын шууд ба дам мэдээ төдийлөн
олдохгүй байгаа бөгөөд <<тэдний дээд өвөг болох Окуз хаган (Бух хаан) нарсан
модноос төрсөн…>>74 гэснээс сэдэвлэвэл дан нарсан ойтой уулыг шүтэж, их, бага
тахилга үйлддэг байсан байх боломжтой юм. Харин энд Хүн гүрний үеэс
тахилгатай байсан Ланшань (Ланцзюйсюйшань) уулын тухай баримт дахин
дурьдагдаж байгаа бөгөөд Уйгурууд Вэй улсын цэрэгт ихэд дарагдан тус уулнаа
70- О.Пүрэв. Монгол бөөгийн шашин. УБ., 1998. 52 дахь тал

71- Н.Сэр-Оджав. Эртний түрэгүүд. УБ., 1970. 76 дахь тал
72-Ц.Цэндээхүү. Монголчуудын байгаль хамгаалах ёс заншил, уламжлал. УБ .,2001.50 дахьтал
73-О.Сүхбаатар. Монгол газар усны судар оршвой. УБ., 2001.10 дахьтал
74-Х.Лхагвасүрэн. Монгол Улсын товч түүх. УБ., 1998. 59 дэх тал
74
бүгэн байхад нь дахин дайлж бут цохисон гэсэн мэдээг судлаач З.Батсайхан олж
тэмдэглэжээ. Энэ нь эртнээс нааш тахилгатай ууланд амь хоргодохоор хандсан
байж болох гэсэн магадлалыг төрүүлж байна. Гэвч яг чухам тэгж ингэж тахижээ
гэсэн баримт алга байна. Угсаа гарал ойролцоо байсных нь хувьд Уйгурын үеийн
уул овоо тахилгыг Түрэгийн үеийнхтэй ойролцоо байсан гэж үзэх боломжтой мэт.
Хятан нар IX зууны үе хүртэл тэнгэр газар, нар сар, од гариг, өвөг дээдсээ
тахих тахилгатай байсан ба X-XI зууны үед ан агнуурыг нийтээрээ хийхээ больж,
ан гөрөөг хаад ноёдын зугаа цэнгэлийн ажил болгосон учраас 1041 онд дархан
цаазтай газарт ан ав хийгсэдийг ял шийтгэх тухай зарлиг 75 гаргаж байжээ. Газрыг
дархан цаазтай болгож байсан, мөн тэнгэр газрын шүтлэгтэй байсан гэж буй
зэргээс уул овоо тахиж шүтэх ёс Хятаны үед лавтай байсан гэж үзэж болох юм.
Мөн сурвалж бичгүүдэд эртний тахилгат уул Иньшань уулын нэр олон дахин
дурдагддаг бөгөөд <<Хятаны дээдэс нь 293-337 оны үед Иньшань уулнаас Шар
мөрөнд ирж нутагласан>>76 мэдээ бий. Тэгэхээр Хятаны үед Иньшань уулыг тахиж
байсан нь гарцаагүй.
Академич Х.Пэрлээгийн тэмдэглэснээр Б.Багана ”Хятан нарын асуудал” гар
бичмэлдээ “Хятан улсын (10-11-р зуун) үед байсан ёслол тахилгын арван найман
зүйлийг тоочсон байна” гэсэн боловч түүнийг нь бүгдийг нарийвчлан дэлгэсэнгүй
бөгөөд онго (дээдэс), тэнгэр, газар, газар тайх ёс их дэлгэрсэн гэсэн тул уул
овооны тахилга үйлдэгдэж байсан хэмээн үзэх бүрэн үндэстэй юм. Үүнээс гадна
923 онд Хятаны хаан Алтан Индэр уулыг тахисан гэмээр мэдээ бий. Мөн академич
Х.Пэрлээгийн сурвалжаас ишлэснээр: <<…Зүньбү зэрэг аймгуудыг дайлахыг
тогтов…8-р сарын…хөх морин өдөр эртний шаньюй улсын газар хүрээд, Алтан
индэр ууланд гарч, 9 сарын шинийн нэгний улаан бичин өдөрт, эртний Хуйхүү хот
хүрч чулууныг босгож, гавъяагаа сийлж тэмдэглэв .Улаан морин өдөр морьт
цэргээр Зүньбү аймгийг дайлуулав…>> гэж буй нь чулуунд гавъяагаа сийлж
тэмдэглэхийн хажуугаар Алтан индэр уулыг тахисан хэмээн үзэж болох ба зүгээр
нэг ууланд гарсан төдий энгийн үйл явдлыг түүхэн сударт хөшөө босгож гавъяагаа
сийлүүлсэн том онцгойлогдох үйл явдалтай эн зэрэгцүүлэн бичнэ гэхэд төдий л
үнэмшилгүй юм. Тэгээд ч тэр үйл явдал нь томоохон аймагтай байлдахын өмнөхөн
тохиож байгаа тул энэ үйл явдлыг Монголчуудын тахилга үйлдэж, өөрсдийн үйлийг
эзэн тэнгэр, уул усандаа даатгах зан үйлтэй адилтгаж болно. Энд гарч буй Алтан
75-Х.Пэрлээ. Хятан, тэдний Монголчуудтай холбогдох нь. УБ., 1959. 47 дахь тал
76-Х.Пэрлээ. Хятан, тэдний Монголчуудтай холбогдох нь. УБ., 1959. 28 дахь тал
75
индэр уулыг судлаач Х.Пэрлээ Хотонт уул гэж, Хуйхүү хотыг Харбалгас буюу
Уйгурын Байбалык хот хэмээн тодруулсан байна. Харин судлаач З.Батсайхан
газар орны байдал хийгээд сурвалжийн мэдээг дахин нягтлан үзээд Алтан Индэр
уулыг Хэнтийн нуруунд байсан хэмээн үзсэн нь нэн сонирхолтой юм. Учир нь одоо
ч Хэнтийн нурууны Бурхан Халдун уулын ойролцоо Алтан Юндэн уул гэж байгаа
билээ. Олон зуун жил уламжлагдан нэрлэгдэхдээ бага зэрэг хувиран өөрчлөгдсөн
байж мэднэ. Тиймээс энэ нь Бурхан Халдун буюу түүний ойролцоо орших Алтан
Юндэн уулыг XII зуунаас ч өмнө бүр Хүн гүрний үед ч зарим талаар холбогдож
болох боломжтойг харуулж байна.
Энэ бүгдээс харвал Монголын эртний төрт улсуудын үе хүрэхэд уул овооны
тахилга нь бие даасан байдлаа нэгэнт олж төлөвшсөн байсан бөгөөд Нируны
түүхэн тодорхой үеийг эс тооцвол уул овооны шүтлэг тахилга нь бүхэлдээ бөөгийн
шашны үзэл санаанд хамрагдаж, түүний зан үйлийн хүрээнд гүйцэтгэгдэж байсан
бололтой. Энэ үеийн уул овооны тахилгын шинжээс олж харах ёстой нэг чухал
асуудал нь нутаг нутгийнхаа сүрлэг сайхан уул овоог сүслэн биширч тахилга
үйлдэхийн зэрэгцээгээр улс орны хэмжээгээр онцгойлон тахиж, бусад бүх уул
овоог төлөөлөн илэрхийлж чадахуйц уул овооны нэгдмэл төвлөрсөн тахилга үүсэн
бий болсонд оршино. Уул овооны шүтлэг тахилга нь нийгмийн оюун сэтгэлгээний
нэг хэлбэр мөн бөгөөд тухайн үеийнхээ оюун санаа, улс төр, нийгмийн байдлаас
ихээхэн хэмжээгээр шалтгаалдаг болох нь ажиглагдаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл
энэ үе нь Монголчуудын дунд нэгдсэн төр улсыг эрхэмлэх үзэл санаа бүрэлдэж,
үйл хэрэг болсон үе бөгөөд тэрхүү үзэл санааны төвлөрөлийг эрхэмлэх хандлага
нь уул овооны шүтлэг тахилгад ч нэгэн адил илэрч байна.
Эртний үеийн уул овооны тахилгын үйлдэж байсан зан үйлийн ёс журам,
дэс дараалал зэрэг нь тодорхой бичигдэж үлдсэн зүйлгүй боловч ямартай ч гэлээ
тэр үед Монголчууд уул овоогоо тасралтгүй уламжлан шүтэж тахиж байсныг
батлах түүхэн баримт, мэдээ сэлт нилээд хэмжээгээр олдож байгаа нь энэ талын
судалгаанд чухал хувь нэмэртэй байна.
76
4.2. XIII-XVII зуун
Өмнөх хэсэгт бид Монгол нутагт оршин тогтнож байсан эртний төрт
улсуудын үеэс Хятан улсын үе хүртэлх уул овооны шүтэж тахих ёсны талаар
гаргахыг хичээсэн билээ. Тэгвэл одоо энэ хэсэгтээ улс төрийн талаасаа Хамаг
Монгол улсын үеэс Манжийн эрхшээлд орсон үе, шашны агуулгаараа бөөгийн
шашин зонхилж байгаад бурхны шашин дэлгэрч эхлэх үе хүртэлх үеийн уул
овооны шүтэж тахих ёсны түүхэн баримтуудын талаар өгүүлэхийн зэрэгцээ
Монголчуудын уул овооны шүтлэг тахилга бөөгийн шашныхаас бурхны шашныхад
шилжих үеийн шүтэж тахих ёсны хувьсал, хөгжлийн талаар товчхон авч үзье.
Өмнө бид уул овооны шүтлэгийн хувьсал хөгжлийн тухай өгүүлэхдээ хэдийгээр энэ
талаар тоймлон дурьдсан боловч энэ удаад түүнийг давтан нуршилгүйгээр
шилжилтийн үйл явц хэрхэн явагдсан хийгээд түүнд нөлөөлсөн нөхцөл
байдлуудын талаар дурьдая.
Хамаг Монголын ханлигуудын үед уул овооны тахилгад мал сэтэрлэх ёс
байсан талаар баримт үлджээ. Их Монгол улс байгуулагдахаас өмнөх үед уул овоо
тахиж байсантай холбогдох мэдээ бол Богд хан уулыг бүр XII-XIII зууны үед
Хэрэйдийн Ван хан Тоорил онголон дархалж байсан гэдэг мэдээ юм.
Хамаг Монголын үед Бурхан Халдун нь Гурван голын язгуурын
Монголчуудын тахиж шүтдэг гол уул байжээ. Үүний жишээ бол МНТ-ы 102-103-р
зүйлд: Тэмүжин Удуйд мэргидийн Тогтоа, Увас мэргидийн Дайр-Үсүн, Хаад
мэргидийн Хаатай Дармала гурваас зугтан Бурхан халдун уулнаа хоргодож амь
аврагдаад:
<<… Бөглүү ойт Бурхан уул
Бөөсөн чинээ амийг минь бөөцийлөн аварч,
Бөөрийн чинээ биеийг минь бүтэн мэнд үлдээв.
Өшөөт дайснаас өршөөн аварч,
Өнчин бидний өмөг болсон
Өндөр дээд Бурхан халдун чамайг
Өглөө бүр мялааж байя
Өдөр бүр тахиж байя
Үрийн үрд үүрд тахиж
77
Үе тутам үргэлж шүтье гэж бүсээ хүзүүнд эрхи мэт өлгөж, малгайгаа гарт
сэгэлдэрч, гараар өвчүүгээ дарж, наран өөд андаж, Бурхан халдунд есөнтөө
сөгдөж өчил өчин сацал сацсан>>77 тухай өгүүлдэг.
МНТ-ы 57-р зүйлд <<…Монгол жаргалан нь бүжиглэх, хуримлах, цэнгэх
бөлгөө. Хотулаг хаан өргөмжлөөд Хорхунагийн саглагар мод орчимд хавирга
газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав >>78 гэсэн нь
Монголчуудын саглагар мод шүтэх ёсны улбаа мөн гэж үзэх нь зүйтэй. Тэгэхээр
хамаг Монголчуудын дунд тахилгаа үйлдэхдээ найр наадам хамтад нь үйлддэг
байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрэх ёстой бөгөөд энэ нь тэдний уул овооны тахилгад
холбогдох нь зайлшгүй. Тэгээд ч Өвөрмонголын судлаач П.Төмөр, Ө.Содном нар
Хотула хааны эцэг Хабул хааны үед эрийн гурван наадам зүүн, баруун жигүүр
болон хуваагдах зэргээр нарийвчлан боловсрогдож хөгжих болсон79 гэж үзсэн нь
янз бүрийн тахилгын зан үйлд эрийн гурван наадам оролцдог болсон байх нь
бүрэн боломжтой хэмээн санагдаж байна. Бидний өмнө өгүүлснээр уул овооны
тахилгад наадам хийдэг болсон нь нэн эртний улбаа мөртэй байх үндэслэлтэй
боловч чухам түүхэн мэдээ сэлтэд найр наадам хийж байгаа тухай өгүүлсэн нь энд
хамрагдана.
Богд хан уулын нэрийн түүхэн хувирал энэ үеэс улбаатай бөгөөд <<12-13-р
зууны үед Хэрэйдийн Ван хан нутаглаж байсан учир Хан уул, Богдууд байнга
нутаглах болсноос нь хойш Богдхан, тахин шүтдэг болсноор нь Дүнжингарав,
Орост Лениний уул гэх нэр гарснаар Чойбалсан уул гэхчлэн нэрлэсээр эцэст нь
Богдхан уул гэх болжээ.>>80 Богдхан уулын зарим ам, хэсгийн нэртэй
холбогдолтой түүхэн үндэслэлийг тодруулбал Ван хан хоёр бөөтэй байсан бөгөөд
нэгийг нь Их тэнгэр, нөгөөг нь Бага тэнгэр гэдэг байжээ. Ван хан тэнгэртэй
харьцдаг хоёр бөөгийнхөө алдрыг мөнхжүүлэхийн тулд Хан богд уулын хоёр амыг
ийн нэрлэсэн гэнэ. <<Түүхэн баримтаас үзэхэд бүр XII-XIII зууны үед Монголын
Хэрэйд аймгийн тэргүүн Ван хан Тоорил Богд уулыг түшиж, Туулын шугуйгаар
нутаглаж байхдаа газар усаа гэх Монгол хүний сэтгэлээр өөрийн эрх мэдлийн
хэмжээнд онголон дархалж байжээ.>>81 Албан ёсоор дархан цаазтай болгосон
цаг хугацааны хувьд эрдэмтэн судлаачдын санал, дүгнэлт зөрүүтэй байдаг
77-Монголын нууц товчоо (ред. Ш.Гаадамба). УБ., 1990. 56-58 дахь тал
78-Монголын нууц товчоон( ред. Ш.Гаадамба). УБ., 1990. 36 дахь тал
79-П.Төмөр, Ө.Содном. Үзэмчин бөх. Хөх хот., 1986. 48 дахь тал.
80-О.Сүхбаатар. Монголын газар усны нэрийн домог. УБ., 2001. 19 дэх тал
81-С.Агваанжамба. Төрийн тахилгат дархан цаазат Богдхан уул. УБ., 2000. 7 дахь тал
78
хийгээд дархлан хамгаалж байх үеийн мэдээ сэлт тодорхой бус байдаг байна.
Богд хан уул XII-XIII зууны үед дархлагдаж байснаа албан ёсоор дархлах хүртлэх
хугацаанд дархан байдал нь хэрхсэн нь тодорхой бус, бараг мартагдсан ч гэмээр
байж хэмээн эрдэмтэд бичсэн байдаг.
Их Монгол улсын үе гэхэд <<уул усаа тахиж овоо босгох явдал… Монголд
улам их дэлгэрэн ердийн үзэгдэл шахам болж иржээ>>82. Бурхан Халдун уулыг Их
Монгол улсыг байгуулахаас өмнө тахих болсон бөгөөд Чингис хааныг
залгамжилсан их бага хаад жил бүр алгасалгүй үйлдэж, Чингисийн сүлд овооны
онгоныг хүндэтгэн тайсаар иржээ. Энэ үед “Бурхан Халдуны эзэн сахиус”, “Дэлүүн
Болдогийн эзэн сахиус”, “Хан уулын дархан эзэн”, “Хэнтий уулын эзэн сахиус”,
“Алтай хайрханы сахиус”, “Алтай улаан давааны сахиус” гэх мэт томоохон уул
овооны тахилга үйлдэж байв 83. Бурхан Халдун хэмээх нэрийг судлаачид олон
янзаар тайлбарлан үздэг бөгөөд судлаач Х.Пэрлээ Бурхан Халдун уул нь “Бурхан
бургааст уул” гэсэн утгатай байж магад хэмээн үзсэн бол судлаач Ж.Саруулбуян
түүний саналыг дэмжин цааш нь гүнзгийрүүлж <<…халдун гэдэг үг нь Дагуур
хэлэнд нэг зүйлийн уд (бургас)-ыг хэлдэг бөгөөд хөгшин удыг онголон тахихдаа
Бурхан Халдун гэдэг. Хишигтэнд хөх хальстай бургаасыг галдусу гэж нэрлэнэ>>84
хэмээн үзсэнийг энэ судалгаанд дэмжин баримталж байна.
Бурхан Халдун нь <<Алунгоогийн үеэс Чингис хаан хүртэл 500 жил язгуур
Монголын өтгөс аймгийн нэгэн урианхайн нутаг болж байжээ. Бурхан Халдун уул
бол алтан ургийн тахилгын гол газар болсон шүтээн уул мөн>>85 төдийгүй <<тэр
үедээ Бурхан Халдун бол Даян дээрхи шиг бөө мөргөлийн онгон дархан уул
байжээ.>>86
1206 онд Эсгий туургатан улс энх шудрага болж Онон мөрний эхэнд их
хурилдай хийж, есөн хөлт цагаан тугаа мандуулж Тэмүүжинд Чингис хаан цол
өргөөд, Бурхан Халдун (Хэнтий хан) ууланд Тэв тэнгэр бөөг залж, тэнд тэнгэрийн
сүлдийг хурайлж тахисан түүхтэй. Тэр цагаас их өвгийн угсаа залгамжлагч хаад,
ноёд, ихэс дээдэс Бурхан Халдун уулаа тахисаар иржээ. <<Өлзийт хааны тэргүүн
он, цагаан сарын арван таван (1294 он)-д мужуудад явуулсан дотоод хэргийн
яамны бичиг, Их тариалангийн яамнаас олонд өргөсөн бичигт дурдсаныг хянавал
84-Ж.Саруулбуян. Хан хэнтий уулын тэнгэрийн тайлга. УБ., 2000. 21 дэх тал
85-Ч.Далай. Хамаг Монгол Улс. УБ., 1996. 28 дахь тал
79
хичээнгүйлэн дагасугай хэмээн буулгасан зарлигийн цааз бичгийн 38 дугаар

бүлэгт хун, усан тас зэрэг жигүүртнийг агнахыг бүрэн хориглож, Хэнтий хан
(Бурхан Халдун) уулыг дархан цаазтай болгох тухай дурджээ.>> 87 Бурхан Халдун
уулыг тахих Чингисийн үеийн зан үйлийг түүнийг залгамжилсан их бага хаад жил
бүр алгасалгүй үйлдэж, Чингисийн сүлд овооны онгоныг хүндэтгэн тахисаар ирсэн
тухай манай зарим судлаачид тэмдэглэн үлдээсэн байна.
Их Монгол улсын үед уул овоо тахиж байсан тухайд, <<Туулай жил буюу
1219 оны хавар Чингис хаан Их хуралдай хуралдуулж Хорезмийг дайлах асуудлыг
хэлэлцүүлжээ… Чингис хаан мордохын өмнө гурван хоног уул усанд мөргөх, овоо
тахих, бөө бөөлүүлэх, өдөр судар үзүүлэх, хатад үр ач нартаа захиас захих зэрэг
ёслол гүйцэтгээд холын аян дайнд мөнх тэнгэрийн хүчинд итгэн морджээ>>88.
“Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл”-д: <<Татар бол тэнгэр газрыг маш
хүндэтгэх зантай. Хэрэг бүрт эрхбиш урьдаар тэнгэрийг дурьдана>>89 хэмээн
тэмдэглэсэн нь Монголчуудын уул овоог хүндэтгэн, тахих ёсонд холбогдох мэдээ
юм. Мөн Плано Карпини “Монголчуудын түүх”-дээ <<Тэд нар сар, гал болон бас ус,
газар дэлхийд сүсэглэн мөргөж, ялангуяа өглөөд идэж уухаасаа өмнө хоол
цайныхаа дээжийг өргөдөг>>90 гэж бичжээ.
Тэгэхээр Их Монгол улсын үед Монголчуудын уул овоо тахих ёс нилээд
боловсронгуй байж, Бурхан халдун уулыг төрийн хэмжээнд тахиж, хүмүүс ойр
орчмын уул овоондоо өглөө бүр цай ундааныхаа дээжийг өргөн улмаар тогтсон
өдрүүдэд тахилга үйлддэг байсан гэж болмоор байна.
Юан гүрний үед Монголчууд уул овоог чухам хэрхэн тахиж байсан тухай
мэдээ сэлт хомс ч <<Юан улсын үед Хубилайгаас феодал хаан, монгол ван нарыг
жил бүр эрхбиш нэртэй уул, хайрхадыг тахих хэрэгтэй гэж тогтоов>>91 гэсэн буй нь
тэр үед уул овоо тахиж байсан талаарх албан ёсны мэдээ хэмээн үзэж болно.
Монголын их гүрэн байгуулагдах үеэр Монголчуудын үндсэн гол шүтлэг нь бөө
мөргөл хэвээр байсан ч Монгол гүрэн өрнө, дорны олон улс гүрнүүдтэй
харилцаатай байсан болохоор христос, несториан, мани, лал болон бурхны
шашны нөлөө ялангуяа язгууртан, ноёлогч ангийн дунд хүчтэй байв 92.
87 - Ж.Саруулбуян. Хан Хэнтий уулын тэнгэрийн тайлга. УБ 1999. 9 тал.

88-Монгол улсын түүх. Дэд боть. УБ., 2003. 123 дахь тал
89-Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл. Хөххот., 1987. 141-142 дэх тал
90-Плани Карпини. Монголчуудын түүх. УБ., 1988. 17 дахь тал
91-Монгол зан үйлийн мөрдөл. Хөххот., 217 дахь тал.
92-Монгол улсын түүх. Дэд боть. УБ., 2003. 318 дахь тал.
80
Хубилай хаан 1260 онд Төвдийн Сажава урсгалын Пагва ламыг улсын багш
болгон өргөмжилж, бурхны шашныг төрийн гол шашин болгосон ч энэ шашин гол
төлөв хятадын нутагт оршин сууж байсан Монголын язгууртнуудын дунд тархаж
байжээ. Тэр үед төрийн хэмжээнд бурхны шашин нөлөөтэй байж, бөөгийн шашны
нэр нөлөө ялангуяа ноёлогч ангийн дунд суларсан ч бурхны шашин хүчтэй дэлгэрч
нийт Монголчуудын шашин болж чадаагүй байна. Юан гүрний үед Хятадын суурин
соёл иргэншлийн нөлөөгөөр янз бүрийн тахилгыг хот суурин газар сүм дуганд хийж
өнгөрүүлдэг байсан бөгөөд энэ тухай доктор Х.Нямбуу <<Зургаан сарын 24-д дээд
нийслэл Шандуд их тахилга, ес, арван хоёрдугаар сарын 26-наас хойш Шатаалгын
сүмд их тахилга, нэгдүгээр сарын 16-наас хойш хуучин оны гамшиг зовлонг
арилгаж, дэлгэр шинэ оны сайхан жаргалд орохыг билэгшээн их ёслол хийдэг>>93
байсан талаар тэмдэглэсэн байна.
Юань гүрний үед Хятад, Монгол тахилгын ёс зэрэгцэн байсныг тодруулан
өгүүлэх хэрэгтэй бөгөөд “Юань улсын түүхийн тахилгын тэмдэглэлд: “Дайду
(Бээжин) хотод Есүхэй баатар-Өүлэн эх , Чингис хаан – Бөртэ хатан, Өгөдэй хаан-
Дөргөнө хатан, Зүчи хан–Бетачомиш хатан, Цагаадай хаан–Есүлэн хатан, Тулуй
эзэн-Сорхугтанибэх, Гүюг хаан-Каймиш хатан, Мөнх хаан-Хутугтай хатанд найман
өвгөдийн сүм байгуулжээ“ хэмээн дурдсан буй. Эдгээр сүмүүд нь Хубилай хааны
үед баригдсан бөгөөд хааныг хүрээлсэн Хятад түшмэдийн зааварчлагаар тавиг
тавьж, тахилга үйлдэх зан үйл нь цэвэр Хятад маягтай байжээ. Харин Шанду
балгасанд мөн найман өргөө байгуулж тэнд тавиг тавьж, тахилга үйлдэх зан үйл
нь цэвэр Монгол маягаар хийгддэг байсныг эрдэмтэн М.Сайнжаргал судлан
тогтоожээ. Эдгээр түүхэн баримтаас ямар нэг тахилгыг бурхны шашны зан үйлийн
ёсоор хийж байсан тухай мэдээ хомс буй нь харагдаж байна. Харин буддын
гэхээсээ илүү Хятад ёс горимоор хийх нь нилээд хэмжээгээр дэлгэрч байсан
бөгөөд энэ нь ч тухайн газар орны иргэдийг нэгэнт өөрийн засаг захиргаанд
оруулан захирч байсан үе учраас нэгэн жолоонд хэлбэрэлтгүй барьж байхын
үндэс болгон ёс журам, зан заншлыг нь тодорхой хэмжээгээр хүндлэн өргөмжлөх
нь зайлшгүй шаардлага болж байсантай холбоотой биз.
Хубилай хааны үед 1275 онд тайлга ёслолын хувцасны дүрмийг гаргаж
байсан тухай доктор Х.Нямбуугийн тэмдэглэснээс үзвэл Юан гүрний үед уул
овооны тахилга, өвөг дээдсийн тахилга, тэнгэрийн тахилга төрийн хэмжээнд
93-Х.Нямбуу. Монгол хувцасны түүх. УБ., 1992
81
явагдаж байсан гэж үзэх үндэслэлтэй юм. 1368 онд Юань гүрэн мөхөж,
Тогоонтөмөр хаан Хятадаас зайлан гарч, Ар Юан улс хэмээн нэрийдэж Монголын
төр уугуул нутагтаа төвлөрснөөр бөөгийн шашин ард түмний дунд төдийгүй төрийн
хэмжээнд зонхилох болсон ба энэ үйл явц 1577 онд Алтан хан Төвдийн гэлүгва
урсгалын 3-р далай лам Содномжамцыг нутагтаа урьж, мөн онд Автай сайн хан
Хөх хотод очиж далай ламтай уулзсан үеийг хүртэл үргэлжилжээ.
Нэгдсэн төрт улсын дараа үе: Энэ үед хэдийгээр бөөгийн шашин
тэргүүлэх шинжтэй байсан боловч уул овооны тахилгын талаар тоймтой баримт
түүхэнд тэмдэглэгдээгүй нь юуны өмнө төр улсын түвшин амгалан байдал
алдагдан тэмцэл хямралтай байсан учраас тухайн үеийн уул овооны шүтлэг
тахилгын талаарх мэдээ баримт үймээн самууны явцад үрэгдэн алга болсон байж
болох юм. Юан улсыг мөхөөн Хятадын газар нутагт үүсэн тогтсон Мин улсын хаад
Монгол нутаг руу удаа дараалан довтолж гүнзгий цөмөрч байсан ба Хархорум
хотыг эвдлэн сүйтгэж, галдан шатааж байсан зэргээс үүдэн бодоход
Монголчуудын соёл, улс төрийн төв болж байсан энэ газарт түүхэн үнэ цэнэтэй
баримт сэлт хадгалагдаж байгаад устгагдсан байхыг үгүйсгэх аргагүй. Зөвхөн
гадаад харилцааны хямралаас гадна өвөр хоорондоо зөрчилдөн хямралдаж нутаг
нутгийн эрхтэн дархтанууд хоорондоо болон хаан угсаа залгамжлах удмын хүмүүс
ширээ булаалдан тэмцэлдэх болсноор “ноёдын үхэл чуулганд” гэдэг хэлц үг гарах
хүртлээ хурцаджээ.
Энэхүү улс төр нийгмийн тогтворгүй байдал нь томоохон зүтгэлтнүүдийн
санааг ихээр зовоож, шийдвэрлэх арга замыг хайж эхлэсэн бөгөөд энэ үеийн
бөөгийн шашны зарим хатуу харгис зан үйлүүд нь олон нийтийн дургүйцлийг
төрүүлэхийн зэрэгцээ нэгдсэн зохион байгуулалт, засаг захиргаанд төвлөрөн
захирагддаггүй бөөгийн шашны онцлогоос шалтгаалж нутаг орон бүрийн бөө,
удган нар өөрийн ашиг сонирхлын үүднээс асуудлыг нилээд хэмжээгээр хурцдуулж
байсан зэрэг нь нийгмийг үзэл санааны хувьд нэгтгэн нягтруулахад өөр шашныг
ашиглахаас өөр аргагүй байдалд тодорхой хэмжээгээр хүргэж, өөр бусад хүчин
зүйлүүдийг бодолцон үзсэний үндсэн дээр Монголд дэлгэрч байсан эртний
уламжлалтай буддын шашин, түүн дотроос Богд Зонховын шинэтгэлийн үзэл
санаагаар шинэчлэгдсэн гэлүгва урсгалын аядуу зөөлөн хандлага, нарийн чанд
дэг журам зэрэгт үндэслэж Монгол нутагт дэлгэрүүлэхээр хүчлэн чармайжээ.
Ингээд 1577 оноос эхлэж бурхны шашин гурав дахь удаагаа Монгол нутагт
дэлгэрч, эрчимтэй түгэн, бөөгийн шашныг шахан зайлуулж эхэлсэн ба <<Түмэдийн
82
Алтан хан Төвдийн Далай лам Содномжамцтай шарын шашныг монголд

дэлгэрүүлж бөө мөргөлийг хориглон орхих тухай гэрээ байгуулж…>>94 улмаар
<<бөө мөргөлөө эс орхигчдыг цаазлах, эд хөрөнгийг тэсгэх, нутаг сэлгүүлэн
суулгах, онгодыг шатаах зэрэг хамгийн хатуу харгис арга хэрэглэх>>95 арга хэмжээ
авч байсан байна.
Энэ үед бөөгийн шашин зүйл бүрээр шахагдан хавчигдаж байсан боловч
нэгэнт олон мянганы турш Монголчуудын язгуур соёлын тогтолцоон дээр үүсэн
бүрэлдэж, боловсрон хөгжсөн оюун сэтгэлгээ болон эдийн үнэт зүйлсийг өөртөө
агуулж байсан учраас буддын шашин түүнийг нь өөриймшүүлэн нийлэгжүүлж,
нийгмийн сэтгэлзүйд эерэг хандлага төлөвшүүлэх хүртэл буюу XVII зууны төгсгөл
хүртэл олон түмний дунд нөлөөтэй хэвээр байсаар байжээ. Халх Ойрадад шарын
шашныг улсын шашин болгох асуудлыг 1640 оны Ширээ цагаан нуур, Ил,
Тарвагатайн чуулган, 1686 оны Хүрэн бэлчирийн чуулганаар тус тус хэлэлцэн
тогтоожээ. XVII зууны үед шарын шашин хэдийгээр улсын шашин шүтлэг болсон
боловч цаг төрийн самуун ба Манжийн түрэмгийллийн учир улс орны хэвийн
байдал алдагдсан, бөөгийн үлдэгдэл хүчтэй байсан зэргээс шалтгаалж хүрээ хийд,
лам нарын тоо төдий л олширч чадаагүй бөгөөд <<XVII зууны үед Халхад
Эрдэнэзуу, Баруун (1647), Зүүн (1654) хүрээ, Хэнтийн өвгөн хийд зэрэг хориод
хүрээ хийд байжээ>>96. Эндээс үүдэн XIII-XVII зууны үед нь Монголчуудын уул
овоо шүтэж тахих ёс бөөгийн шашны дэг жаягаар явагдаж байжээ гэж дүгнэж
болох юм. Бурхны шашин дэлгэрээд Монголчуудын сэтгэхүйд өөрийн зан үйлийг
нийцүүлж, байр сууриа бэхжүүлэхийн тулд бөөгийн шашны зан үйлийг өөрийн
болгон авснаар уул овоо шүтэж тахих зан үйл нь бөөгийн агуулгатай, бурхны
шашны зан үйлийн хэлбэртэй болсон байна. Тухайлбал Монголын анхдугаар богд
Өндөр гэгээн Занабазар Ерөөгийн халуун рашаанд морилон очих замдаа Бурхан
Халдун уулыг аравнайлан бурхны шашны дэг жаягаар тахидаг болгосон гэдэг.
Уул овооны түүхэн хөгжлийн баримтуудаас үзвэл бидний өгүүлж буй дундад
үеийн баримт сэлт хамгийн ховрын тоонд тооцогдох бөгөөд түүнээс хойш үед
хамаарагдах дурсгал нь нэн арвин байна. Ингээд хожуу үе хэмээн бидний нэрлэж
буй XVIII-XX зууны эхэн үеийн талаар цааш үргэлжлүүлэн танилцана уу.

95-Д.Гонгор. Халх товчоон. 2-р дэвтэр. УБ., 1978. 214 дэх тал
96 -Д.Гонгор. Халх товчоон. 2-р дэвтэр.УБ.1978. 211-213 тал
83
4.3. XVIII-XX зууны эхэн
Энэ үе нь Манж Чин улсын захиргаан дахь Монгол улсын (1691-1911) үеийг
хамарсан үе юм. Нийгэм улс төрийн хувьд хэдийгээр харийн ноёрхолд байсан
боловч уул овооны шүтлэг тахилгын хувьд албан болон албан бус овоодыг тахих
ёс өргөжиж, буддын шашны үзэл санаа, зан үйлийг хэлбэрэлтгүй хэрэгжүүлж асан
өрнөн дэлгэрлийн үе билээ. Харин шашны үйл хэрэгт хэт дагалдан уусаж
байснаараа уул овооны тахилгын байгаль дэлхийгээ эрхэмлэн дээдлэх, хамгаалах
мөн чанар нь бүдэгрэн алдагдах шинж илэрч байсныг бас дурьдах хэрэгтэй.
Энэ үед Монголчуудын хүндтэй уул овоогоо шүтэж тахих ёс орхигдоогүйгээр
үл барам “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг”-т нэгтгэгдсэн97
тайх тахиглах ёслолын хуулиар шашныг тэтгэгч их Богд хан хайрхан уул, Хан
Хэнтий уул, Отгонтэнгэр уулыг тайх, тахиглах үйлдлийг зун, намрын дэлгэр цагт
хийж байхыг хуульчлан зааж уг тайх тахилгын дэг жаяг, төрөөс оролцох албаны
хүн, гаргах хөрөнгийн тухай нарийвчлан заажээ. Хуульд зааснаар Богдхан, Бурхан
Халдун уулыг тайх бүрийд хэрэглэх үхэр, хоньд, боорцог идээний зүйлийг Халхын
дөрвөн аймаг урьдаас зэхэн бэлтгэх Богдхан уулыг тайх ёслолд таван яамны
тэргүүн сайдаас нэжгээд хүн, Бурхан халдун уулыг тайхад дэд сайдаас нэгэн хүн,
Отгонтэнгэр уулыг тайх ёслолд Засагт хан, Сайн ноён хан аймгийн ноёд тус тус
оролцож байх ёстой байжээ.98
Энэ үед тухайн үеийн засаг захиргааны хуваарийн онцлог ёсоор нэгж тус
бүр нь шат шатандаа тахилга үйлдэх журам дүрмийг боловсруулан, мөрдөн
хэрэгжүүлж байсан.
Чуулган овоог 3 жилд нэг удаа тахидаг. Энэ нь Чин улсын засгийн газар,
холбогдох яамдаас дотоод засаг 6 чуулган, Халхын 4 аймаг олон чуулган, гурван
жилд нэг удаа чуулган цуглаж заргын хэргийг тодорхойлон эр төөлж, цэс бич
хэмээсэнтэй холбоотой. Чуулган овоог тахих хатуу тогтоосон өдөр байхгүй. Чин
улсын эхэн үед чуулган цуглаж эр төөлж, хуяг шалгах учраа мэдүүлээд холбогдох
газраас зөвшөөрч тусгайлан томилсон түшмэл ирэхийг хүлээж, энэхүү түшмэл нь
ирэхэд чуулган цуглаж, овоогоо тахидаг байжээ.
97-ГадаадМонголын төрийг засах явдлыг яамны хууль зүйлийн бичиг. Дэд дэвтэр. Хөх хот. 1988,
Зарлигаар тогтоосон МУ-ын хууль зүйлийн бичиг. УБ.,1995.
84
Чуулган овоонд төрийн түшмэлийг угтах нь чуулган чуулах ёсны гол учир
болж байсан бөгөөд Чин улсын “Чуулган цуглах ёслол”-ын дүрэмд чуулган цуглах
ёс журмыг нарийвчлан зааж өгчээ. Чуулган овоо тахихад тус чуулганы хошуу ноёд
нь заавал Чин улсын хошуу засаг ноёдын зэрэг хэргэмийн дэсээр ноёд түшмэдээ
дагуулан хуяг эрсээ дуудаж төрийн жагсаалаар овоондоо хүрдэг. Тухайлбал, үе
улиран зэрэг залгамжлах ван (чин, жүн) бэйл, бэйс, гүн гэсэн дарааллаар жагсахад
хүндэтгэлийн шүхэр, илд, хошуу тамга зэрэг ёслолын зүйлсийг иж бүрэн залж
явдаг байна.
Хошуу овоог голдуу 5 сард, мөн 6, 7 сард ч тахидаг. Хошууны зайсан нар
овоо тахилгад хэрэглэх идээ, шүүс, тахил, тавгийн эд, гэр, цацар, майхан, сангийн
лам нар, бөх, морь, бургас мод зэргийг бэлтгэдэг. Овоо тахихын өмнө овоогоо
сэргээх зан үйл байдаг. Зарим нутагт овоон бургас зэрэг овоо чимэх зүйлээ урьд
өдөр нь бэлтгэдэг. Зарим нь тахих өдөртөө овоогоо сэргээдэг.
Хошуу овоо тахихад голцуу баруун өмнөөс овоондоо гарч овоогоо баруун
талаас залбиран нар зөвөөр нэг эргэдэг байв. Хошуу овоо нь хол байдаг газар бол
овооны ойр гэр, майхан бэлтгэж ноёд, түшмэд болон овооны сан унших лам нар
урьд өдөр нь ирж хоноод өглөө эрт овоондоо гардаг. Ингээд овооны дээж өргөдөг
тавиур чулуу буюу тусгай авчирсан ширээн дээр хошуу яамны сангаас бэлтгэсэн
өтгөө тавьж, үүний хоёр хажуугаар язгууртан ноёдын гэрээсээ овоондоо өргөхөөр
авчирсан өтгө шүүс, ард олны цагаан идээ, боов боорцог, тос хурууд, архи дарс,
чавга үзэм, чихэр бурам, цай зэрэг улаан, цагаан идээгээ тавьж дараа нь арц хүж
асаан ариутгалын сан уншиж, өргөсөн аливаа дээжээ ариутган газар газрын
байдал хошуу, хошуудын шүтсэн овооны сахиусын сангаа уншдаг. Уншдаг ном нь
Банчинбогдын зохиосон “Эрдэнийн эрхи сан”, “Сахиусны сан”, “Газар усны сан” юм
уу, томоохон хутагт хувилгаадын зохиосон янз янзын нэртэй уул усны эздийн
тахилгын сан уншдаг. Лам нар номоо уншин хонх дамраа дуугарган, хэнгэрэг цан
дэлдэж, бүрээ, бишгүүр үлээхэд олон даяар овооны зүг хандаж хормойгоо дэвсэн
наминчлан есөнтөө мөргөнө.
Үүний дараа лам нар овооны цацлын ном уншихад гүүний сүү, сархад, цай
алинаар цацал өргөхөөр бэлтгэсэн байна түүгээрээ цацал өргөнө. Цацлыг овооны
даллагын сүмийн харгалзах хэргэмтэн болон хошуу захирагч нь овоогоо нар
зөвөөр эргэж манлайлдаг байна. Цацал өргөж төгсөх үед хувь хувиараа өргөх
хадаг яндраа овоондоо мод бургас зэргээс зүүж тус тусаараа залбиран өөр өөрийн
85
хүслээ даатгана. Үүний зэрэгцээ овоонд морьд сэтэрлэнэ. Хошуу овоо тахилгад
хонь, ямаа, үхэр зэрэг малыг сэтэрлэдэггүй.
Морьд сэтэрлэсэний дараа захирагч нь баруун гартаа таван өнгийн хэвээр
ороосон даллагын сум барьж овооны өмнөөс эхлэн сумаараа хурайлж даяарыг
дагуулж овоогоо гурав эргэх буюу эсвэл лам нар даллаганы сан уншиж ард олон
нь тойрон сууж залбирдаг байжээ. Даллага төгсвөл овоо тахих ёс төгсөнө.
Даллага төгссөний дараа овоон даамал нь хошуу тамгын газраас өргөсөн
овооны дээжийн өтгө шүүсийг найр наадмынхаа талбайд шилжүүлээд бусдыг
тахилгад ирсэн бүх хүмүүстээ хувааж түгээдэг. Хэд хэдэн хошуу нийлсэн бол өөр
өөрийн хошууны хүмүүстээ хуваан олгож байлаа. Гэхдээ овоондоо хонины толгой,
уураг, хаа, мөч, сархад, цагаан идээний дээж, боорцогноос үлдээн тавьдаг байжээ.
Уул овоог ийнхүү тахихдаа уншдаг ном нь тухайн уул овооноосоо
шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг байна. <<Уул овоог тахихдаа тухайн уул
овооны эздийг нь тахих ба хөргийг нь залдаг байна. Жишээ нь , Богд уул нь буга
унасан таягтай цагаан өвгөн эзэн савдагтай, улаан Жамсран бурхны гол
тахилгатай, жигүүртний хаан хангарьдын эзэн сүлдтэй байдаг. Ер нь Хэнтий Хан
уул Намсрай бурхны орон учир Хэнтий ханы харъяа уулсыг тахихад Намсрайн
уншлага сан, сэржим өргөж байж уншлага хийдэг. Иймд Хан Хэнтийн харъяа
уулсыг тахихдаа Цагаан өвгөний сан, Тангараг, Жамсран болон Очирваань,
Намсрай бурхны санг унших учиртай.>>99
XVIII-XX зууны эхэн үеийн уул овооны тахилга нь бараг бүхэлдээ буддын
шашны сургаал номлол, ёс заншлын дагуу явагдаж байсан бөгөөд үүнээс гадна
Манж Чин улсын үеэс үүсэн гарсан албан овоодын тахилгын ёс журам зонхилж
байсан ажээ. Энэ үед төрийн тахилгатай уулсын уламжлал үргэлжлэн хэрэгжиж,
Манж Чин улсын эзэн хааны 1779 оны зарлигаар Монголчуудыг төрийн хэмжээний
их наадам хийхийг хориглож зөвхөн уул овоо тахих зорилгоор наадаж байхыг
зөвшөөрч байжээ. Энэ нь яваандаа уул овооны тахилгыг төрийн гол ёслол
хүндэтгэлийн үйл хэргийн нэг хэмээн сүсэглэн үзэхэд хүргэжээ.
Энэ үеийн уул овооны тахилгын талаарх баримт сэлт нь төрийн тахилгатай
томоохон уул овоодод хамааралтай байсан бөгөөд түүнийг тахих ёс журмаас
өгсүүлээд тахилгад хэрэглэх эд зүйлийг хаанаас гаргах, төрийн төлөөлөл болж
ямар албаны хүн оролцох, хэдэн өдөр үргэлжлээд дууссан ба хариуцлага алдсан
99-Ж.Санжид. Уул овооны тахилгын тухай өгүүлэх нь. 123-135 тал.
86
хүмүүст шийтгэл оногдуулсан баримт, тахилгын найр наадамд хэн, хэрхэн

оролцож ямар амжилт үзүүлж, түүнийг ямар эд зүйлээр шагнан урамшуулсан
зэргийг хүртэл тод томруун бичиглэн үлдээсэн ажээ. Тиймээс энэ үеийн уул
овооны тахилгын ёс журмыг сөхөн үзэх нь харьцангуй хялбар байсан бөгөөд нийт
судлаачдын анхааралд өртөн судалгааны үр дүн болж хэвлэгдэн нийтлэгдсэн нь
арвин байна.
Энэ үед албан ёсоор тахигдаж байсан уулсын нэг нь Богдхан уул юм. Их
тэнгэрийн амны “Умаа хум толгой” гэдэг нэртэй толгойг Богдын ундны усыг
ариусгах зорилгоор Өндөр гэгээн Занабазарын төрсөн дүү Засаг бэйл
Шижирбаатарын удмын хүн Жүн ван Юндэндоржийн санаачлагаар Зайсангийн
амны доод боргионы эхэнд уулын ар дээр 1837 оны үед “Умаа хум” гэсэн үгийг
Төвдөөр цагаан чулуугаар шигтгэж бичсэнээр анх нэрийджээ. Хожмоо 1936 онд
Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойгоор уг газар соёмбо үсгийг дүрсэлснээс нэгэн
хэсэгтээ соёмбот толгой хэмээн нэрлэгдэх болжээ.
<<1709 оноос мөрдсөн “Халх журам” хэмээх хууль цаазны бичигт 100 Хэнтий
хан, Богд хан, Зорголхайрхан зэрэг уулыг дархан болгож байсныг тооцвол энэ үеэс
дархалсан гэх үндэстэй. Хожим Хүрээ сайд Юндэндорж тэргүүтэй тэр үеийн
сэхээтнүүдийн санаачилгаар Богдхан уулыг дархлуулахаар Манжийн хаанд өргөх
бичиг барьж Тэнгэрийг тэтгэсний 43-р он буюу аргын тооллын 1778 оны 9 дүгээр
сарын 24-нд зарлиг буулган албан ёсоор дархалжээ. Хүрээ сайд Юндэндоржоос
Манжийн хаанд өргөсөн бичигтээ:
“Чингис хаан энд төрсөн хэмээхээс гадна дөрвөн аймгийн чуулган нийлэх
бөгөөд хормойд нь шар, хар олон түмэн магтан хайрладаг, холын жуулчдын
анхаарлыг татсан энэ сайхан уулыг эцэг өвгөдөөс эхлэн дархалж ирсэн учир
үүнийг хуучин ёсоор онгон дархан цаазтай болгож өгөхийг хичээнгүйлэн гуйсугай”
гэжээ. Чингээд Манжийн хаанаас зарлиг буулгахдаа: “Юндэндорж нараас
мэдүүлэхдээ хүрээний өмнөдөд нэг сайхан уул бий. Халхын дөрвөн аймгийн ван,
гүн, засаг, хутагт шавь нар цөм энэ уулыг гайхамшиг хэмээн хичээнгүйлмой. Хан
уулыг тайх нь сайн хэрэг. Даруй айлтгасан ёсоор жил бүр хавар, намрын улиралд
хүж, хэмжээний торгыг илгээж, илгээвээс зохих бусад зүйлийг тэнд нь бэлтгүүлж
ван, гүн, засаг нарыг оролцуулан дархлан тайсугай хэмээвэй” гэжээ>>101. Ийнхүү
Богдхан уулыг дархлахад Манж хаан албан ёсоор зөвшөөрч байсан ч Монгол
100-С.Жалан-Аажав. Халх журам. УБ., 1995.

101-С.Агваанжамба. Тєрийн тахилгат дархан цаазат Богдхан уул. УБ., 2000. 8 дахь тал
87
нутаг, байгаль дэлхий, уул усаа гэсэн Монгол хүний ариун сэтгэлийн илэрхийлэл
байсныг онцлон тэмдэглэх нь зүйд нийцнэ.
Мөн “Чингис хаан энд төрсөн” хэмээн өгүүлж байгаа нь хэдийгээр ташаарч
байгаа хэрэг боловч зарим талаар бодож үзэхэд тухайн үеийн засаг захиргааны
хамгийн дээд шатнаас төрийн тахилгын зөвшөөрөл авахын тулд түүнийг төрийн
хэмжээнд шүтэж тахих нь Монголчуудын хувьд ямар их ач холбогдолтойг илрүүлэн
гаргахын тулд зориудаар тийн өгүүлсэн байж ч болох харин Манжийн эзэн хаан
хариу болгож зарлиг буулгахдаа Чингис хааны талаар гагц үг дурьдаагүй байна.
Богдхан уул нь буга унасан таягтай Цагаан өвгөн эзэн савдагтай, улаан
сахиус Жамсран бурхны гол тахилгатай, Жигүүртний хаан Хангарьдын эзэн
сүлдтэй. Тиймээс эдгээрийг тахилгын үеэр дээдлэн залдаг байна.
Богдхан уулыг албан ёсоор дархалсанаас эхлэн жилд хоёр удаа тахиж,
тахилгын баяр ёслол нь гурван өдөр үргэлжилдэг байснаа сүүлдээ хоёр өдөр
болж, эхний өдөрт нь тахилгын ёслол, дараа өдөрт нь Хан уулаа тахисны баяр
наадам болдог байжээ. <<Нэгэн баримтаас дурдахад Богдхан уулыг тахихад
цоохор гэр гурав, цагаан гэр долоо, асар майхан ес, унааны морь гучин ес, улаач
зургаа, ачилганы тэмээ хөсгийг гаргаж, зургаан үхрийн мах, тавиад хонины мах,
урт хэвийн боов, үзэмтэй тос, өрөм, бяслаг, ааруул, хурууд олон зуун яндай айраг,
морин шил архи зэргийг Халхын хоёр аймаг, шавь таваас бэлдэж байсан баримт
бий. Богдхан уулын оргил Цэцээ гүнд төр шашны хоёр овоо босгосны зүүн талын
овоог шашны баруун талын овоог төрийн овоо хэмээн нэрлэн тус бүрд тахилгын
идээ будаа, шүүс бэлтгэн тавьж, зөвхөн шүүсэнд бүтэн үхрийн махаар зум
бэлтгэж, хэд хэдэн хониор шүүс бэлтгэдэг байсан бөгөөд үхрийн зум тавих цар
нь арван ханатай гэрийн тоононы дайтай байсан гэдэг. Богдхан уулыг тахих өдөр
өглөө эрт нар гарахаас өмнө төрийн хаад, ноёд тэргүүтэн Төрхурахын амыг өгсөн
мориор очиж, их Хүрээнээс цогчин, унзад, гэсгүй тэргүүтэй тавин лам хувраг, өвөр
талаас нь Манзуширийн хийдийн дөч гаруй лам, зургаан үлээгүүртэй ирж тахилгын
ном уншдаг байжээ.>>102
Богдхан уулыг тахихад тухайн эзэн сүлд, савдагт зориулан заавал унших
ёстой номуудыг уншихаас гадна “Полха (богд) Дүнжонгаравын залбирал тахил
оршвой” нэрт тусгай сангийн судар байсан.103
102-С.Агваанжамба. Төрийн тахилгат дархан цаазат Богдхан уул. УБ., 2000. 9 дэх тал
103-О.Сүхбаатар. Монгол тахилгат уул, усны судар оршвой. УБ ., 2001. 89-90 дэх тал.
88
<<20-р зууны эхэн үед Богд хан уулыг тахих төрийн ёслол үйлдэхдээ хааны
зарлигийг уншиж шар торгон дээр бичсэн өргөмжлөл, бүхэл торго зэргийг их
бойпорт хийж шатаан хэргэм зэргийнхээ дарааллаар хадаг яндар барьж, овоог нар
зөв тойрон мөргөл үйлдэж, идээнийхээ дээжийг барьж хүндэтгэл үзүүлнэ.
Тахилгын өдөр Богдхан уулын өндгөн сүрэг цагаан зүсмийн цайвар жороо голдуу
200-300-аад адуу Богдхан уулыг тойроод бэлчдэг байж. Тэр сүргээс таван өнгийн
хадаг зүүсэн, сэтэртэй тус бүр есөн цагаан морь, үхэр тэмээ, хонь, ямаа, нэг
цагаан нохой авчирч тахилга ёслолд байлгаад дараа нь Богдын дотоод санд
хүлээлгэн өгдөг байсан байна. Тахилгын үеэр Богдын өндгөн сүргээс нэг морийг
Бүүвэй бэйлийн хазаараар хазаарлан эмээллэж сэтэрлэх ёс үйлдэн эмээл,
хазаарыг нь авч ууланд онголон тавьдаг байжээ.>>104 Энд нохой оролцож байгаа
нь хачин мэт санагдавч Монголчуудын тайлга тахилгын ёслолд нохойг гэршүүлсэн
нэн эртнээс нааш түгээмэл хэрэглэгдэж байсан ба бөөгийн шашин ноёрхож, цусан
тахилга ихээхэн хэмжээгээр хийгдэж байсан үед нохой алан тахих ба тангараг
өргөлцөхдөө бас нохой алан цусыг урсгаж байсан гэдэг. Мөн эдүгээ хүртэл зарим
нутагт оршуулгын тахилга хийхдээ нохойг ашиглах явдал гардаг бөгөөд сүүлийн
үед нохойн амийг таслах бус эрээн өнгийн дээсэр хөтөлж ирээд буцахдаа өөр
өнгийн дээсээр хөтөлж домнодог байна. Ингэж оршуулгын үеэр нохойг тахилгад
ашиглах явдал нь бүр Ухуаний үеэс судар бичигт тэмдэглэгдэн үлджээ.
Тахилга дууссаны дараа хүрээнд буюу Дүнжингаравын хүрд ирж, Хан
уулынхаа тахилгын баяр наадмыг ёслол төгөлдөр хийж дуусгаад, тахилгын идээ
будааг гучин аймаг, арван дацанд хүртээдэг байсан байна. Ийнхүү Богдхан уулын
тахилга нь төр, шашны томоохон арга хэмжээний нэг байсан юм.
Бурхан Халдун уулыг тахидаг ёслол нэг хэсэгтээ тасраад, мөн л 1779 онд Их
хүрээний сайд Ван Юндэндорж Хэнтий хан уулыг дархан цаазтай уул болгох
талаар Манжийн хаанд бичиг өргөжээ. Манж Чин улсын хаан Монголын сурвалжит
эфү ван Юндэндорж тэргүүтний удаа дараагийн өргөн мэдүүллэгийг хянан үзээд
1818 онд Хэнтий ханы дархан газрын цаазыг Манжийн хааны зарлигаар дахин
сэргээж, жил бүрийн зуны эхэн сарын наймнаас арван тавны үед их тахилга
үйлддэг болгожээ.
Хан Хэнтий уулыг тахих зан үйлийг нарийн чанд сахилгатайгаар гүйцэтгүүлж
байсан бөгөөд Хан Хэнтий уулыг тахих, сэтэрлэн сүргийг өсгөх, уулын тэнгэр тайх
бичгийг унших хүнийг томилох, түшмэл томилох, магтаал дуудах хүн сонгох,
104-С.Агваанжамба. Төрийн тахилгат дархан цаазат Богдхан уул. УБ., 2000. 10 дахь тал
89
жагсан явахыг тасалсан этгээдийг шийтгэх, уул тайхад зарчим алдсан гүн
Цэрэндоржийг шийтгэх, сэтэртэн сүргийг маллах хүмүүсийг томилох, баяр наадам
хийх зэрэг Хэнтий ханы тахилгатай холбоотой өдий төдий зарлиг тогтоол гарсан
нь Монгол улсын архивын хөмрөгт байгаа юм. Үүнээс нэгийг сонирхвол: Түгээмэл
Элбэгтийн 3 он (1853)-д Хан Хэнтий уулын тайхаар мордоход Хүрээний сайд
түшмэд, Манж амбан нарын явах зам, Хэрлэн голын оломд байсан өртөөг муу
бэлтгэлээ гэж оноогдсон хүмүүс ихээхэн баа, цээрлэл амсчээ. Уналга морь муу
бэлдсэн, майхан муу, өртөөний түшмэд, улаач хайнга хандлаа гэж Хэрлэн барс
хотын чуулганд дээрээс мэдэгдэж Цэрэндаш, Дашдондов нарын хошуу (мэргэн
гүн, дайчин бэйс)-ны тайж Дорлигийг таван мал, Мэйрэн Цэрэнжавыг гурван
малаар торгож, улаач Рэнцэн, Гонс, Дорлигжав нарыг тус бүр дөчин ташуураар
шийтгэсний дээрээс Буяндэлгэрийг донгод гэж эгүүлэн нэмж тушаажээ.
Хан Хэнтий уулыг тахихад “Хан хэнтийн сан оршвой“105 зэрэг тусгайлан
зохиосон сангууд уншдаг байсан. Хан Хэнтий уулыг тахихад уншлага сангуудаас
гадна Хэнтий ханы тухай магтаалыг тусгай томилогдсон хүн уншдаг байсан байна.
Тухайлбал, Эфү ван Юндэндоржийн санаачилснаар 4-р Ванчинбогдын зохиосон
“Хэнтий ханы магтаал оршвой” гэсэн магтаал байна. Үүнд шашны шүтээнүүдийг
дуудан магтаж эхлээд Хан Хэнтий уулын үзэмж төгөлдөр сүр хүчнийг илэрхийлэн
харуулж сайн сайхныг ерөөн өгүүлжээ.
Хан Хэнтий уулыг албан ёсоор дархалсанаас эхлэн жилд 2 удаа тахиж баяр
ёслол нь 2 өдөр үргэлжилдэг байжээ. Тахилгын товыг арваад хоногийн өмнө
сонсгоно. Түүнийг хошуу тамгын газар ба хүрээ хийдийн эрх баригчдаас отог
сумын дарга нар ба нутгийн олонд зарлаж, тахилга даах түшмэл, уншлагын ламын
нэр цохож мэдэгдэнэ. Нэгэн баримтаас дурьдахад <<1910 онд Хан Хэнтийг тайхад
Хүрээний манж сайд түшмэдэд цоохор гэр хоёр, цагаан гэр нэг, майхан арван тав,
унах морь наян хоёр, ачааны морь арав, морьтой улаач гучин ес, хомтой тэмээ
хоёр, хүнсний хонь ес, тайлгад хэрэглэгдэх зумын хонь хорин тав, үхэр дөрөв, шар
цай 4040, боодол жимс дөчин жин, архи ная, цагаан идээ зургаан шуудай, айраг
арван найман хөхүүрийг гаргуулж>>106 байсан баримт бий.
Бурхан Халдун уулын тэнгэрийн тахилга нь одны тахилга, нар сарны
тахилгаас эхэлдэг учир үдэш од түгэх үеэр “долоон бурхан“ одыг тайх ёслол
эхэлдэг. Тахих газарт долоон одыг дууриалгаж долоон шовгорыг чулуу шороогоор
105 -Ж.Саруулбуян. Хан Хэнтий уулын тэнгэрийн тахилга. УБ., 1999. 56-57 дахь тал
106 -Ж.Саруулбуян. Хан Хэнтий уулын тэнгэрийн тахилга. УБ., 1999. 12 дахь тал
90
босгож дунд нь хонхойлж мод зомгол, арц, хүж, ариун идээ дусааж асаагаад
“Алтан одны гэрэлт, алиман саран туяат Арван түмэн одны дундаас долоон өвгөн
нэрт одноо ариун тахилгаар тахинам“ гэх зэргээр уншин мөргөл үйлдэцгээнэ. Үүнд
оролцож байгаа хүн ямар одонд хамааралтай болохоо мэдэж, тэр одондоо мөргөл
үйлддэг байна.
Хан Хэнтий уул нь доод, дунд, дээд гэсэн гурван овоотой. Доод овооны
дэргэд очсон хүмүүс асар майхнаа татаж, өргөх тахих зүйлээ бэлтгээд хурдан
морьдынхоо гөхөл сүүлийг боож гийнгоо татуулан овоогоо эргэх бөгөөд хийморийг
тэрхүү доод овоон дээр хийсгэдэг байна. Дунд ба дээд овоон дээр хийморь
хийсгэдэггүй заншилтай. Дунд овоо 200 орчим метр дээр оршино. Энэхүү Дунд
овоон дээр Хан Хэнтийг тахих гол ёслол, зан үйлийг гүйцэтгэдэг байна. Тахилгын
ёслол наран мандахтай уралдан эхлэнэ. Хан Хэнтий, Хэрлэн, Онон, Туул мөрөн
тэдгээрийн садан сүлбээ болсон уул, усны байдал байрлалт, мөнхүү орон
дэлхийн эзэд, сайн зүгийн лус савдаг, нөхөр сэлтэс, тэдгээрийн орд харш, суудал
завилалыг дүрсэлсэн их дэлгэмэл уран зурмал хөрөг зална. Таван тансаг ариун
амтат идээг их цар таваг дүүргэж өрнө. Үүний зэрэгцээгээр том царанд шүүс
тавина. Овооны санг лам хуврагууд уншиж зул бадраан, арц хүж унгалдуулан нэг
метр голчтой том хүрэл тогоонд таван хошуу малын сүү, цагаа, тараг, айраг, ер нь
хэн ямар л цагаан идээний зүйлтэй очвол тэр бүхнийгээ юүлсээр бас дээрээс нь
хатуу цайг бүхэл бүхлээр нь үйсээр байгаад дүүргэдэг. Хөвж байгаа цайнууд дээр
ааруул бяслаг, өрөм тос, хэвийн боов, цагаан идээний зүйлийг овойтол нь тавьж уг
тогоог халиулж, тэр тогоонд юүлсэн сүү цагаан идээ аль зүгт халивал тэр зүгт
өнтэй сайхан жил болдог гэж үздэг байжээ. Тэрхүү тогооны дэргэд хойш нь
эгнүүлж гурван түмпэн дүүрэн цагаан идээн таваг засч тэдгээрийн хойд талд урц
отог маягийн мод босгоод дотор нь их арц, хүж асаан хадаг яндараа өргөн бор
зүсмийн азаргыг сэтэрлэн тавьж гол ёслолоо гүйцэтгэдэг байна.
Дунд овоонд гол ёслолоо хийж гүйцэтгэсний дараа дээд овоондоо очиж
овоогоо сэргээн хадаг яндараа дэлгэн, уул усны эзэд, лус савдгуудад сүү ба
нанчдаар сэржим өргөдөг байна. Дунд овооноос Дээд овоо хүртэл цаг орчим
хиртэй явж хүрдэг бөгөөд дээд овоо нь орой дээрээ тэгш, зуун жараад морьтон
уужуухан багтах зайтай ажээ. Тэндээсээ уруудан Дунд, Доод хоёр овоог дайрч зум
мах, шүүс, цагаан идээнээс хувь хувиа тусгай түгээгч хүнээс гардан аваад овооны
найрын талбай дээр асар майхнаа татаж морь уралдуулан, хүчит бөх барилдуулж
баяр наадмаа хийдэг байна.
91
Отгонтэнгэр уулын нэрнээс үүдээд Монголчуудын уулын өргөмж буюу

хүндэтгэлийн нэрийн тухайд бага зэрэг дэлгэрүүлэх нь зүйтэй. Монголчууд
<<…уул овоогоо онголон тахиж, тэдгээрийн газарзүйн байрлал, хэлбэр, тогтоц,
домог яриа, түүхэн уламжлал, эртний ёс заншлын улбаа зэргийг харгалзан өргөмж
нэр өгч иржээ. Хан буюу хаан гэдэг өргөмж нэрийг уул овоонд өгсөн нь нэн арвин
тохиолдоно. Үүнд: Хан-Уул, Хан Тайшир, Хөгнө хан, Хан Хэнтий, Хан Оюут,
Өндөрхаан, Дархан хан, Баян хан, Зотол хан… гэх мэт олон нэр байна. Богд
нэрийг оролцуулсан нэр бас үлэмж олон буйн жишээ нь Ханбогд, Ихбогд, Ажбогд,
Цастбогд, Богд уул гэх мэтээс мэдэж болно.>>107 Мөн хайрхан тэнгэрийн нэрийг
уул овоонд өргөмж болгон өгсөн нь нийтлэг.
Уул усаа ноён, хатан, ээж, эцэг эх, хүү зэрэг хүний амьдралтай холбоотой,
тэдний эрхэмлэдэг зүйлсээс оноон өргөмжилсөн нь бий бөгөөд Ноён уул, Хатан
хангай, Ээж хайрхан, Хүү уул, Буурал ах, Ээж хад, Хатан уул зэргийг дурьдаж
болно. Уулсын өргөмж хүндэтгэлийн нэрийг ямартай ч бөөгийн шашин зонхилон
дэлгэрсэн үед өгч байсан нь тодорхой боловч яг төдийгөөс эхлэсэн гэх мэдээ
баримт байхгүй. Юутай ч атугай өргөмж нэр нь бусдаас илүүтэй эрхэмлэн
хүндэтгэсэн уул овоог илэрхийлэн заах учир тахилга шүтлэгтэй ямагт холбогдоно.
Өргөмж бус Дөрөө хангинах уул, Халих уул, Бух хэвтдэг уул гэх мэт нь тухайн
уулын онцлог шинжээр нэрлэж байгаа бол өргөмж нэрс нь шашин шүтлэгийн
болоод хүний нийгмийн дээдлэвэл зохих нэрсээр өргөмжилдөг нь тэр шинжээ
дагаад эрхэмлэл хүндэтгэлийн агуулгыг илэрхийлнэ.
Үүний нэг жишээ нь цол хэргэмийн нэрээр өргөмжилсөн уул усанд тухайн
цол хэргэмийг нийгэмд хэрхэн үнэлдэгийн адилаар цалин пүнлүү олгож байсан
тохиолдол Орхонд Түшээ гүн цол хайрласнаас хойш Улаан цутгаланд жил бүр 50
лангийн ембүү өргөдөг байснаар илэрдэг.
<<Цол зэргэмжийн нэрийн нилээд нь Энэтхэг, Төвдөөс уламжлалтай билээ.
Монголд хаад ноёд, хутагт хувилгаадаа Чакраварти (хүрдэн эргүүлэгч),
Очирваанийн хувилгаан, Манзуширийн хувилгаан, Нарванчин, Егүзэр хутагт буюу
элдэв бодьсадвын нэрээр өргөмжлөх ёс дэлгэрч байжээ. 1911 онд Богдыг хаан
ширээнд залахдаа Олноо өргөгдсөн хаан (Махасамади) цол хүртээсэн байдаг. Энэ
ёс Монголын газар усны нэрд уламжлагдсан ажээ. Ер Монголчууд шиг газар
107-Монгол газар усны нэрийн домог. УБ. 2001. 27 дахь тал
92
усандаа цол хэргэм зэрэг хайрлаж байсан улс орон дэлхийд бараг үгүй
бололтой>>108
Отгонтэнгэр уулын өвөр элгэнээ орших бадар аяганы хэлбэртэй үзэсгэлэнт
нуурыг Бадархундага гэдэг бөгөөд энэ нуурыг мөнгөн эмээл хазаартай цагаан
морь буюу есөн эрдэнээр чимсэн алтан мөнгөн мандаагаар тахиж байсан гэдэг.
Хожуу үед тавин лангийн мөнгөн ембүү, алт, мөнгө, шүр, сувд зэрэг зүйлээр
тахидаг байсан мэдээ буй. <<Засагт хан аймаг, Сайн ноёны аймагтай хамтран
Хангайн нурууны ноён оргил Отгонтэнгэр уулыг 1779 оноос эхлэн зарлигаар жил
бүр төрөөс тайж тахиж иржээ.>>109 Отгонтэнгэрийг анх 1828 онд дархан
цаазтай болгож Богд Очирваань гэж нэрлэх болжээ. 1911 онд Монгол орон
манжаас ангижирсны хойно олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсын
“Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг”-т нэгтгэгдсэн “Тайх
тахиглах ёслолын хууль”-иар тахилгын ёсыг тогтоожээ.
Үүнд: Жил бүр зуны цаг. Отгонтэнгэр уулыг нэгэн удаа тайхуйд хэрэглэх
үхэр, хонины зэрэг зүйлийг ойрыг үзэж, Сайн ноён хан аймгаас урьдчилан
гаргуулж, дөрвөн аймгийн албанд тэгшлэн шийтгүүл. Зарлигаар тайх сайд дор
Улиастайн сайдыг гарга. Дотоод яамнаас тахих өдрийг тогтоон айлдсаны хойно
зарлигаар тайх бичиг өргөх сум, хүж, торгыг өртөөгөөр түшмэл зарж Улиастайн
сайд дор хүргүүл. Бусад ёслолыг цөм шашныг тэтгэгч их Богд хан хайрхан, Хан
Хэнтий уулын тэнгэрийг тайх ёслолын ёсоор явуулагтун гэж заасан байна.
Отгонтэнгэр уулын тахилгад Богдханы илгээсэн тайлгын бичигт: <<Олноо
өргөгдсөний зургадугаар он, улаан луу жилийн зуны дунд сарын 19-ний даваа
гариг, гал гахай өдрийн луу цагт шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт
Богдхаан би бээр зарлигаар ван сайдыг гаргаж Отгонтэнгэр уулын тэнгэр тахин
тайх учир нь би сэтгэвээс эрт цагаас эдүгээ дор хүртэл эрхэм их тэнгэрийн тус
эрдэм маш гайхамшигтай бөгөөд баруун хязгаарт сүр жавхланг түмний газар
хүртэл бадруулж шар шашныг сахин басхүү амьтныг туслахын тухайд дөрвөн
улирлыг зүй бээр тэгшлэн тэтгэж ивээсний ач тусаар олон Монголчууд амгалан
жаргаланг эдлэсээр бөгөөд эдүгээ ялангуяа тусгайлан тулгар төр байгуулж бусдын
боолоос гаран гагцхүү шар шашнаа эрхэмлэн бадруулж бүхий энэ цагт эрхэм
тэнгэрийн ивээн хамгаалж туслан тэтгэхүйеэ дор ихэд итгэмжлэн даатгахын тулд
тухайлан ван сайдыг гаргаж хүж, торго илгээн, тахил тавилгыг бэлтгэн ном
108-Монгол газар усны нэрийн домог. УБ. 2001. 21 дэх тал.

109-Завхан аймгийн түүх. УБ., 2003. 23-р тал
93
уншуулж илэрхийеэ тайх ёслолыг явуулвай. Эрхэм их тэнгэр нөхөр сэлт бүгдээр
баясан хүлээн авч арван зүг дор түмэн түмний газраа огт алгасалгүй харж сахин,
ил далдын элдэв харшлах дайсан хийгээд догшин хор тэргүүтнийг цөм түргэнээ
устгаж, шашин төрийг өнө удаан тунгалаг бат дэлгэрүүлэн оршуулж, басхүү түмэн
бодис шимийг өчүүхэн төдий солигдуулалгүй хотол төгс бээр гүйцэлдүүлж олон
Монголчуудыг хэзээ ямагт буян чуулганыг хураалган амгалан жаргалан лугаа
төгсгөн тэтгэсээр ахуйг тухайлан даатгаж чин үнэнхүүгээс тайлгавай, анхааран
хүлээн авч, үргэлжид өршөөн тэтгэхийг айлдан айлд>>110 хэмээн дурьдсан байна.
Сүрэг овооны нэг томоохон төлөөлөл бөгөөд эдүгээ хүртэл алдар нь
дуурссан газар бол Алтан овоо билээ. Алтан овоог нутгийнхан нь эртнээс аяарлан,
аргадан тахиж, дэргэд нь нэрээр нь хэлдэггүй, дээр нь эмэгтэй хүн гардаггүй, хад
чулууг нь хамаа бусаар ховхолдоггүй, хар буруугаар ус булгийг нь бузарладаггүй.
Энэ бүхнийг зөрчвөөс эзэн савдаг нь хилэгнэнэ гэсэн элдэв түүх шашдирт
бичигдээгүй хуулийг бий болгон мөрдөж иржээ.
Энэ нутгийн тухай түүхэн баримтууд XVII зууны үеэс хойш л нилээн
тодорхой бичигджээ. Анх 1697 онд Халхын Сэцэн хан, Түшээт хан аймгийн нутгаас
хэсэг газар таслан, Манжийн хааны торгон сүргийг маллах нутаг болгон сүрэг
малыг адуулж маллуулахаар Халх, Өөлд, Цахар зэрэг Монголын олон овгийн
хүмүүсийг шилжүүлэн авчирч суулгажээ. Дарьгангын сүргийг байгуулсны дараа
тахих овоо анх тогтоох үед нутгийн эрх баригчид Их булгийн зүүн хойно Давхар
энгэрийн ард байдаг Дашлүнг харин ардууд Дарь овоог тахина гэж маргалдахад
ноёд гар тутмаас тодорхой тооны хуяг эр, азарга албадан гаргуулж Давхар
энгэрээс чулуу зөөлгөж, Дашлүн дээр овоо босгуулж эхлэхэд нутгийн шударга эр
Жамъян, Магсар нар ард олныг тухирч зарга тэмцэл үүсгэн Гусай амбанд
заалджээ. Тэд Дарь овоог байхад Дашлүнг тахина гэж Давхар энгэрийн чулууг
зөөлгөж, дээдсийн сүргээс далан гүү сувайруулан, албаны олон эрчүүдийг
чирэгдүүлэн, ар гэрийг нь зовоож байгааг илчилсэн тул заргаа авч, Дарь овоо
нутгийнхны жил тутмын тахилгатай болж “Дарь Алтан овоо” гэж алдаршсан ажээ.
Ингээд Дарьганга сүрэг байгуулагдсаны дараахан Манжийн хааны
зарлигаар албан ёсоор Захын хар өндөр нэртэй нэгэн уулыг Дарь овоо буюу Алтан
овоо гэж өргөмжлөн нэрлэж, жил бүр хоёр удаа хаврын эхэн сар ба зун тахихаар
болгожээ. Бас хааны зарлигаар Орлой мэргэн хутагтыг Даригангачуудын шүтээн
110-Завхан аймгийн түүх. УБ.. 2003. 23 дахь тал
94
лам болгосон байна. Тэрээр Дарь овооны жилийн хоёр тахилгыг удирддаг байв. 111
Ламын гэгээн буюу Орлой Мэргэн хутагт өөрийн шавь нарынхаа хамт тусгай жууз
тэргээр морилон ирж тахидаг байсан гэнэ. Мэргэн гэгээн ёс дэгийг хийж тахилгын
ном уншдаг, хошуу ноён даллагыг барьдаг нарийн ёс горимтой байжээ 112.
Дорнод Монголын алдартай Алтан овооны тахилгыг хэрхэн явуулж байсан
талаар 1923 оны тахилгыг нүдээр үзсэн А.Эрэнчингийн дуртгалыг доктор
Л.Жамсран тэмдэглэсэн байна. Үүнд: <<…Дарьгангын сүргийнхний дээдлэн шүтдэг
Дарь Алтан овооны 1923 оны намрын тахилга 9-р сарын 12-нд болоход нийслэл
Хүрээнээс хонин сүргийн гарын тэргүүн, Ерөнхийлөн Захирах Яамны дэс түшмэл
улсад туслагч гүн Магсаржав Богд хааны зарлигийг хүргэж очсон…Сүргийн да тус
бүр тахилгат идээ цонхор (тахилгын шүүс), шан бай авч очдог. Дарьгангын сүм
хийдийн лам нар Овоон сүм (Архивын баримт мэдээнд Дагшин булаг хийд гэж буй)
дээр очиж хурал хурсны дараа…Мэргэн хутагтыг залж овоон дээр очдог. Ноёд
овооны урдуур сууна. Мэргэн хутагт овооны баруун талд майханд олон шавь
нартайгаа ном уншиж, хэнгэрэг цан тасралтгүй нижигнэнэ. Ийм ажиллагаа 2-3 цаг
тасралтгүй явагдаад ардууд овооны зүүн урд буй ноён хатны хөрөгт хадаг тавьж
мөргөхөөр очдог. Тэгэхэд банди нар хадгийг булаалдан өвөртөлдөг. Үдээс хойш
овооны баруун урд ганц их насны морьд уралдаж, бөх барилдан нааддаг. Төгсгөлд
нь овоог гурван замаар тойрдог, дээд замаар лам нар доод замаар эмэгтэйчүүд
явдаг. Овоон дээр эмэгтэй хүн гардаггүй. Монгол улсын хааны зарлигаар Дарь
овоог ёслол төгөлдөр тахих ажиллагаа хийхэд зарлигаар зарсан түшмэл хааны
зарлигийг дуудаж, хүж торго шатааж, сум хадаг тэргүүтнийг овоонд өргөсөн. Урьд
адил Их шавийн Мэргэн бандид хутагт Эрэнчинбадам оролцож тахилгыг хийсэн
зэрэг нь нутгийн үймэрсэн олны сэтгэлийг засахад их л хэрэг болсон ажээ>>113
хэмээсэн байна.
Алтан овооны Батцагаан суварганы өмнө талд лам хуврагууд сууж тахилга
уншлага үйлдэх үест нутгийн сайн хуурч нар Алтан овооны магтаалыг аялгуулан
хуурдаж хурсан олныг цэнгээн баясгадаг байжээ 114. Алтан овоог бүтэн хонины
шүүс, цагаан идээгээр тахина. Сүргийн да тус бүр бүтэн хонины шүүс авч очин,
лам нар сан уншиж, идээ, шүүс өргөсний дараа, овооны эзэнд сэржим өргөдөг
111-Л.Жамсран. Дарьгангын сүрэг хошуу. УБ., 1994. 11 дэх тал

112-Жү Чаэ Хиог, Г.Баярсайхан. Алтан овооны тухай /Монгол Солонгос улсын хамтарсан эрдэм
шинжилгээ-3/ Сэүл., 1994. 165 дахь тал
113-Л.Жамсран. Дарьгангын сүрэг хошуу. УБ., 1994. 27-28 дахь тал
114-О.Сүхбаатар. Монголын тахилгат уул усны судар оршвой. УБ ., 2001. 118 дахь тал
95
байна. Мөн тахилгад оролцож буй айлууд ч идээний зүйл авч очиж тавцан дээр
тавьдаг байсан байна.
Алтан овооны тахилгын ёс заншлаас товч дурдвал, Батцагааны урд талын
нүүрэнд хошуу сүм буюу овоо сүм, хоньчин сүм буюу Молцог сүм тэргүүлэн эзний
мэдээтэй арван гурван сүм дарааллаар тойрон сууж идээгээ тавьж уншлагаа
уншдаг байжээ. Тахилгын үеэр мөнгөн хазаар, хударга бүхий цагаан моринд
хивсэн эмээл тохож дээр нь барын арьс нөмөргөөд овоонд хөтлөн гаргаж сан
тавьж ариулан, сэтэрлэн тавьдаг байсан.
Тахилгын ёслол гүйцэтгэсний дараа баруун хойшоо буун нар зөв тойрон
дөчин хөрөг рүү (Алтан овооноос зүүн урд зүгт 3 км орчимд байгаа 40 хүн чулуу)
хүлэг морины хар хурдаар давхин ирж ноён, хатан хөрөгний (эрэгтэй, эмэгтэй
хүнийг дүрсэлсэн хүн чулуу) өмнө бууж шилмэл найман бөх барилдуулаад эндээс
есөн жороо саарал морьтой, гэзэгтэй хар хүн Чингисийн туг хиур гэж морины дэл
сүүлээр хийсэн туг барьж Дуут нуурын зүг жороолуулсаар оддог байжээ.
Алтан овоонд зориулсан сан тахилгын сударт уул усныхаа эзэн сахиусыг
урин дуудаж, буянт мал сүргээ тэнгэрийн од шиг олон болгож, будаа тариагаа
газрын үндэс шиг арвижуулахыг эгээрч, гай барцад газрын үүдийг үл хүсэмжлэн
хижиг өвчин, ад дон, муу хулгай дээрэм, ган зуд, хяруу мөндөр, салхи шуурга
болон хямран тэмцэх хол ойрын хорлол, хэл ам, хэрүүл уруул тэргүүтэн үл
зохилдох бүхнийг амирлуулан зохиож хотол олны нас буян батдаж цог учрал,
амны хишиг дэлгэрч санасан хэргийг ая зөнд бүтээж өгөхийг заллага, магтаал,
хангал, ариусгал, даатгал, соёрхол, өргөл, өлзий өгүүлэхүй хэлбэрээр хувь
бүрдүүлэн яруу тодорхой дүрсэлжээ.
Тухайн үед төрийн хэмжээнд өргөмжлөгдөөгүй хэдий ч нийт Монголчуудын
дунд нэр алдартай, заавал дурьдах ёстой өөр нэг тахилгатай уул нь Алтай бөгөөд
арван гурван оргилоосоо үүдэн арван гурван Алтай хэмээгдэн нэрлэгдэн заншсан
билээ. <<XIX зууны эцэс XX зууны эх гэхэд уул овооны тахилгыг сүм хийд, лам нар
гартаа төвлөрүүлж, газар усны эзэд савдагийг бурхад догшидоор төлөөлүүлэн
солих, овоог шинээр хийж босгох дэг журмыг зохион гаргаж, тоо, хэлбэр төрх
тэргүүтнийг шинэчлэх зэргээр нилээд өөрчлөөд байсан билээ… Овоо тахилгын зан
үйлийн хөгжилд гарсан энэхүү хандлага Алтайн Урианхайчуудын хувьд нэгэн адил
байсан байна. Алтайд нутаглан суудаг Урианхай, Дөрвөд, Торгууд, Өөлд, Захчин
нарын үзлээр бол Алтайн арван гурван цаст цагаан оргил байдаг хийгээд тэр
оргилыг төлөөлүүлэн цогцлуулсан нэгэн том овооноос дөрвөн зүгт цацруулан
96
гурав гурван бага овоо (нийт 12 жижиг овоо) нь нийлэхээрээ Алтайн 13 овоо гэгч
болдог билээ.>>115 Харин өвөрлөгчид болон говийн халхчуудын арван гурван овоо
нь голдоо нэгэн том, хоёр зах тийшээ зургаа зургаан жижиг овоо цацарсан байдаг.
Алтай уулын тахилгыг хийхдээ хонь төхөөрч, түүнийхээ өвчүү, баруун хааны
дөрвөн өндөр хавирга, богино хавирга, баруун гуяны тойг, борви ясыг овоонд
аваачаад өвчүүнд нь бусад ясыг ороож, арц тос хийж тусгайлан зассан тавцанд
түлдэг байна. Мөн үлдсэн махыг бүгдийг чанаж болгон толгой шийрийг хуйхлан
бэлтгэж идээ шүүсэнд хэрэглэдэг байна. Үүний зэрэгцээ 3-5 орчим литр архи,
бяслаг, ааруул, арц хүж зэргийг бэлдэн арцаа унгасгаж сан тавьдаг байна. Энэхүү
санг Алтайн 13 сан гэж нэрлэх бөгөөд <<Алтайн урианхайчууд хол явахын,
зугаацлын, гэр сууцны, дэлхийд оршигчдын, гэрийн онгон тэнгэрийн, гал голомтын,
идээ ундааны, амьсгалын, эд зүйлийн, хүлэг морины, гэр орны үүдний, анд
нөхөрлөлийн, хад уулаар явахын (ан гөрөөний) гэсэн 13 санг оролцуулдаг
гэнэ.>>116 Энэхүү 13 сан бүхэлдээ хүний амьдралын утга учир түүний эх
байгальтайгаа хэрхэн зохицон аж төрөхийг багтааснаас гадна Алтай уулынхаа
эзэн савдагаас өршөөл гуйж энэ бүхнийг харж хандахыг хүсэж байгаа ажээ.
Алтайчууд уул овоогоо тахихдаа хадаг, эсвэл цуулан бэлтгэсэн цагаан
даавууг овооны бургасанд уяж салхинд хийсгэх бөгөөд энэ нь Алтайн эзнийг
баясган цэнгүүлж байгаа нэг хэрэг гэж үздэг. Алтайг тахих уншлага дууссаны
дараа хүмүүст тахилгын идээнээс хүртээж үлдсэнийг нь Алтайн хишиг гэж овоон
дээрээ үлдээдэг байна. Тахилгын үед овооны баруун хойд талаар тахилгад ирсэн
лам нар, ихэс ноёд, өндөр настан хүндтэй хүмүүс суух тусгай суудал засдаг
байжээ. Алтайн уулын тахилгад эмэгтэйчүүд очиж болдог тухай үзэл
баримтлалууд байдаг бөгөөд Алтай бол бүгдийн эзэн гэхээс гадна Алтайн эзэн
эмэгтэй хүн учраас эмэгтэйчүүд гоёлын хувцсаа өмсөөд тахилгад оролцвол их
баярладаг гэнэ. “Алтайн урианхайчуудын итгэл үнэмшил ёсоор Алтай уулын эзэн
эмэгтэй хүн байх ажээ. Иймд түүнд зориулан эмэгтэй хүний хувь болох өвчүүг
өргөнө.
Ийнхүү Алтай уулын тахилга нь ерөнхийдөө Монголчуудын уул овоо
тахилгын нийтлэг хэв төрхийг илэрхийлэх боловч 13 сангийн онцлог шинж, уулын
эзэн савдагийн тухай баримтлал зэрэг нь онцгой сонирхолтой байна.
115-М.Ганболд. Алтайн урианхайчуудын уламжлалт ш үтлэг. УБ., 2001. 35 дахь тал

116-М.Ганболд. Алтайн урианхайчуудын уламжлалт шүтлэг. УБ., 2001. 36 дахь тал
97
Ер нь түүхэн хөгжлийн тус үе нь буддын шашны болоод манжийн засаг

захиргааны дэмжлэгтэйгээр уулс овооны тахилга өндөр хэмжээд нэгэнт хүрсэн үе
бөгөөд төрийн тахилгатай уул овооны хэв шинжийг бий болгосон төдийгүй албан
ёсны дархан цаазат газрын уг үндсийг тавьж чаджээ. Энэ нь байгаль хамгаалах
утга санааг эрх зүйн байдлаар уламжлуулсанаараа ач холбогдолтой юм.
98
4.4. Орчин үеийн уул овооны тахилга
Өмнөх хэсэгт бид хожуу үеийн буюу XVIII-XX зууны эхэн үеийн
Монголчуудын уул овооны тахилгын зан үйлийн хэв шинжийг ерөнхийд нь
тоймлосон билээ. Харин энэхүү хэсэгтээ 1921 оноос хойшхи Монголчуудын уул
овооны тахилгын байдал, үүрэг, ач холбогдол хэрхэн хувирч өөрчлөгдсөн тухай
авч үзэх болно. Энд хамгийн онцгой өгүүлэх зүйл нь төрийн тахилгын уламжлал
хэрхэн залгамжлагдсан ба тасарсан тухай байна. Монголчуудын уул овоог төрийн
хэмжээнд тахиж байсан зан үйл 1924 оныг хүртэл хүчин төгөлдөр хэрэгжсээр
байгаад Богд хаан нас барж, БНМАУ-ыг тунхагласан үеэс тасарч төрийн үйл
хэргийн оролцоогүйгээр дан ганц сүсэгтэн олны сайн дураар шашны зан үйлээр
алдаг оног хийгдэж байгаад төрөөс лам нар, сүм хийдийн талаар явуулсан
бодлого, үйл ажиллагааны улмаас 1930-аад оноос бүрмөсөн зогссон байна.
Тэгэхээр юуны өмнө төрийн тахилга гэж чухам ямар онцлогтойг тодруулах
нь зүйтэй. Монголчуудын олон мянган жилийн турш үүсгэн боловсруулж, үйлдэж
ирсэн уул овооны тахилга нь Монгол нутагт төр үүссэн цагаас эхлэн дан ганц
шүтлэг бишрэлийн бус төрийн зохион байгуулалтат үйл ажиллагаагаар дамжин
хэрэгжиж, орон нутгийн шинжтэй байсан явцуу хүрээ нь өргөжин тэлж улс гүрний
хэмжээгээр тодорхойлогдох ач холбогдолтой болж ирсний дээр, зөвхөн шүтлэг
бишрэлээр олон нийтийг хамруулах шашны үүрэгтэй бус онцгой содон тогтоц,
байршилтай уул, усыг олон түмний шүтлэг бишрэлийн үзэл санаан дээр
тулгуурлан албан ёсоор хайрлан хамгаалж, цагдан сэргийлэх үүрэгтэй болгон
боловсруулжээ.
Нэг үгээр хэлбэл уул овооны төрийн тахилга гэдэг нь шүтлэг бишрэлийн
үзэл санаанд тулгуурласан төрийн оролцоотой байгаль хамгаалах үйл явц гэж
дүгнэж болох төдийгүй Монголчуудын уул овооны тахилгуудын дотроос хамгийн
хүндэтгэлтэй хэлбэр нь юм. Төрийн тахилгын орон нутгийн тахилгаас ялгагдах гол
онцлог нь нэгдүгээрт: хамрах хүрээний хувьд өргөн, оролцох зочдод нь дээд
албан тушаалын (төрийн тэргүүн, яамдын сайд, дэд сайд гэх мэт) хүндтэй хүмүүс
багтсан, хоёрдугаарт: тахилгад тавигдах идээ шүүс нь (хонины зум гэх мэт)
илүү хүндэтгэлтэй байна. Эдгээрээс бусад зан үйлийн хувьд үндсэндээ ялгаагүй.
Төрийн тахилга нь 1924 оныг хүртэл ач холбогдлоо алдалгүйгээр хэрэгжиж
ирсэн бөгөөд Монгол оронд үндэсний ардчилсан хувьсгал ялж шашны талаархи
үзэл баримтлал эрс өөрчлөгдөн, үүнтэй холбогдон 1925 оноос төрийн хэмжээнд
99
хэрэгжүүлэхээ больж ирснээр нэгэн хэсэг хугацаанд тасарчээ. Төрийн тахилга

тасрах болсон нь дараахи хэд хэдэн нөхцөл байдлаас шалтгаалсан гэж үзэх
боломжтой. Юуны өмнө түүний гол ач холбогдол болох байгаль хамгаалах арга
нь шашин, шүтлэг бишрэлийн үзэл санаа, үйл хэрэгт хэт далдлагдах болсон.
Нөгөөтэйгүүр төрийн зохион байгуулалттайгаар тахилгыг үйлдэхдээ олон түмэнд
түүнд хэрэглэгдэх зардлыг шууд тулган оноон тэдний амьдралын үйл явцад
тодорхой хэмжээгээр дарамт учруулж байсан нь түүнд нилээд хэмжээгээр
нөлөөлсөн.
1921-1924 оныг хүртэл Богд хан хайрхан уул, Хан Хэнтий, Отгонтэнгэр
зэрэг уулсыг хуучин ёс заншлын дагуу төрийн оролцоотойгоор тахиж байсан
бөгөөд түүнд хэрэглэгдэх зардлыг өмнө хошуу ардуудаас оноон гаргуулдаг
байсныг халж, сангийн яамнаас хөрөнгө гаргуулах болсон ба тахилгад хэт их
хөрөнгө зардал гаргаж байгааг шүүмжлэн буруушааж зарцуулах хөрөнгийн
хэмжээг багасган тогтоох болсон байна.
Энэ их төрийн тахилга 1921 оноос ач холбогдлоо бага багаар алдах болсон
нь <<…олон лам нар оролцож тэдний унаа морь, хөсөг хөтөл, зуушны үхэр, хонь,
айраг, идээ будаа зэрэг ихээхэн үрэгдэл зардал гарч түүнийг сүсэгтэн ардууд
хариуцаж байсан хуучин заншлыг ардын засгийн газраас өөрчилж, оролцох лам
нарын тоог цөөлж, зардал үрэгдлийг багасган энэ ажлыг хариуцаж явуулах,
түшмэл томилон ажиллуулах>>117 хэмээн зааж байснаас харагдаж байна. Мөн
1921, 1922 онуудад уул тахилгыг зохион байгуулахыг Эрдэнэ шанзавын яамнаас
Ардын засгийн газар өргөн мэдүүлдэг журамтай байсан байна. 1921 онд уул
тахилгыг явуулах тухай нэгэн бичгийг сонирхвол “Нийслэл хүрээний Эрдэнэ
Шанзав яамнаас Монгол ардын засгийн газрын дотоод явдлын яаманд олноо
өргөгдсөн арван нэгдүгээр он, зургаадугаар сарын хорин есөн тасраад гучинд
өргөсөн бичиг.
Эдүгээ Монгол ардын засгийн газрын дотоод яамнаас Богдхан хайрхан, Хан
Хэнтий хоёр уулыг хуучин удаагаар энэ жил намар цагт тайлгах өдөр цагийг сонгон
үзүүлж ирүүлэхээр тушаасныг дагаж, харъяат зурхайчин нарт тушааж өдөр, цагийг
сонгон үзүүлвээс энэ жил намрын тэргүүн сарын хорины мягмар гариг шороон
морь өдрийн туулай цагт Богдхан хайрхан уулын, мөн сарын хорин долооны
мягмар гариг модон үхэр өдрийн барс буюу туулай цагт Хан Хэнтий уулыг тус тус
117-Ц.Бат-Очир. Үндэсний бөх 70 жилд. УБ., 1991. 7 дахь тал
100
тайваас сайн хэмээсэн явдлыг Монгол ардын засгийн газрын дотоод яамнаа өргөн
мэдүүлсүгэй” хэмээжээ.
Түүхэн баримтад дурьдсанаар 1923 оноос Эрдэнэ Шанзавын яамаар
дамжуулалгүй цэргийн яам Богдхан хайрхан зэрэг дөрвөн уулын тахих ёсыг эрхлэн
гүйцэтгэх болсон бол 1924 онд ардын засгийн дотоод явдлын яамнаас гаргасан
372 тоот бичигт “Богдхан хайрхан, Хан хэнтий уулсыг энэ намрын тэргүүн сарын
арван нь тасраад хорин дөрөвний бямба гариг хөх нохой өдрийн луу буюу могой
цагт тус тус тайваас сайн гэсэн үүнд мөнхүү сонгосон өдөр уг уулсыг тайлгахад
Богдхан уулыг тайлгах эрхэлсэн түшмэлийн ээлжийг бодож гадаад яамнаас, Хан
Хэнтий уулыг тайхад сангийн яамнаас түшмэл нэгийг тус тус томилон явуулж,
тайлгах явдлыг гадаад, сан хоёр яамнаа явуулаад сангийн яамнаас энэ уулсыг
тайх тухайн хэрэглэл ба тайхаар одох лам нарын уналга, ачлага зэрэг элдэв
зүйлийг тухай дор хүрэлцүүлэн нийлүүлж тус тус тогтсон өдөр цагт тайлган
гүйцэтгүүлэхээс гадна мөнхүү яамдаас гадна түшмэл зарлага нарыг томилон
гаргаж …эдгээр хоёр уулсыг тайх лам нарыг мөнөөхөн тогтсон тоогоор харъяат
зохих газраас томилон тахил жансагийн хэрэглэлийг авахуулан одуулж тайлгах
зэргийг хуучин удаагаар гүйцэтгүүлсүгэй” хэмээн өгүүлснээс үзвэл Хан Хэнтийн
уулын тахилгад зарагдах хөрөнгийг урьд албат харъяатаас гаргадаг байсан бол
энэ удаад сангийн яамнаас гаргаж байснаас гадна Богд хан, Хан Хэнтий хоёр
уулыг нэгэн зэрэг тахихаар тогтсон байна.Харин 1925 оноос уул тахих явдлыг
таслан зогсоож, Богдхан, Хан Хэнтий уулсыг тахисаны наадмыг цэргийн наадамд
хавсарган явуулахаар тогтож ёсоор болгожээ.
Уул овооны зохион байгуулалттай тахилга тасарснаас хойш энгийн ахуйн
байдлаар тахидаг өдөр тутмын тахилга л үлдэж хоцорсон бөгөөд өглөө, оройд
уул овоондоо хишиг буяныг даатган залбирч идээ ундааны дээжээ өргөх, уулын
оройд гарсан хүн бэлээс чулуу авч овоонд өргөх, аян замд яваа хүмүүс давааны
оройд заавал зогсон овоонд чулуу нэмэрлэн аян замынхаа эсэн мэндийг
даатгадаг зэрэг хэлбэрүүд нь тасралтгүй уламжлагдаж ирсэн юм. Энэ бүхний
үндсэн дээр 1990 оноос нийгмийн шинэчлэлт өөрчлөлт явагдаж хүмүүсийн шүтэж
бишрэх эрх чөлөөг сэргээснээр шашны зан үйлийн нэг хэмээн үзэж хориглогдох
болсон уул овооны шүтлэг тахилгын зохион байгуулалттай хэлбэрийг сэргээх
санаа олон нийтийн дунд өрнөж эхлэсэн юм. Гэхдээ энэ үед судалгаа
шинжилгээний ажил зохих ёсоор хийгдсэн байсан тул уул овооны тахилгыг
байгаль орчноо хайрлан хамгаалж, хүндэтгэн дээдлэх ардын ёс заншил хэмээн
101
үзэж, түүнийг нийгмийн тогтолцооны шинэ нөхцөлд сэргээн бүх нийтэд түгээн
төлөвшүүлэх ажлыг төрийн бодлогын хэмжээнд дахин тавих талаар санал
дэвшүүлэх болжээ.
Энэхүү санал хүсэлтийг Монгол улсын анхны ерөнхийлөгч П.Очирбат
талархан хүлээн авч 1995 оны 5-р сарын 16-ны өдөр “Богд хайрхан уул, Хан
Хэнтий уул, Отгонтэнгэр уулыг тахих уламжлалыг сэргээх санаачлагыг дэмжих
тухай” 110 тоот зарлиг гаргаж “Монголчуудын эртнээс нааш Богд хан хайрхан уул,
Хан Хэнтий уул, Отгонтэнгэр уулыг тахиж ирсэн уламжлалыг сэргээн дээрх
уулсыг Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичигт заасныг
харгалзан эдүгээ цагийн байдалд нийцүүлэн тахих талаар олон түмнээс гаргаж
байгаа санаачилгыг дэмжсүгэй” гэж заажээ. Энэхүү зарлигийн дагуу Хан Хэнтий,
Бурхан Халдун уул, Богд хан уул, Отгонтэнгэр уулыг 1995 оны зунаас эхлэн
төрийн ёслолын хэмжээнд тахиж заримд нь ерөнхийлөгч биечлэн оролцов.
Мөн Монгол Улсын ерөнхийлөгч Н.Багабанди ”Монголд байгаль орчноо
хамгаалах уламжлалт үзэл бодол, дадал заншил олон үеийг дамжин ирсэн тэр
өндөр хариуцлага тогтвортой байх ёстой. Энд хийгдэх шинэчлэлийн тал нь
байгаль орчноо хамгаалах орчин үеийн шинэ шинэ аргуудыг нэвтрүүлэхэд
оршино” гэж цохон тэмдэглэж уламжлал, шинэчлэлийг хослуулах зорилт
дэвшүүлжээ.
Мөн 2004 оны дөрөвдүгээр сард уул овоо тахих төрийн тахилгын талаар
зарлиг гаргасан бөгөөд энэхүү зарлигт <<Монголын ард түмэн уул овооны төрийн
тайлга тахилгын ёслолын өнө эртний түүх уламжлалтай билээ. Эрт цагаас
Монголчууд уул овоог орон нутгийн хэмжээнд шүтэж тахиж байснаас гадна
түүхийн сурвалжид тэмдэглэснээр XIII зууны үед Чингис хаан Бурхан Халдун
уулыг үрийн үрд тахиж, үе тутамд шүтэж байхыг зарлиг буулгаж байв. Үүнээс
хойш Богдхан, Отгонтэнгэр, Бурхан Халдун уулыг тус тус төрийн ёслолын
хэмжээнд зарлигаар тахиж байсны дээр Богд хааны зарлигаар Дарьгангын Дарь
овоог тахисан байна.
Эх болсон байгаль дэлхийгээ хүмүүнчлэн үзэж, хайрлан хамгаалах, газар
нутгийнхаа бүрэн бүтэн байдлыг бататган бэхжүүлэх, ард иргэдийнхээ эх оронч
үндэсний үзлийг сэргээн бадраах утга санаа, үйлдлэг сэтгэлгээ агуулдагт энэхүү
тайлга тахилгын ёслолын ач холбогдол гүнээ оршиж байдаг билээ.
Өвөг дээдсийнхээ өнө эртний сайхан зан заншил, түүх соёл, төрт ёсны
уламжлалыг баримтлан уул овооны тэнгэрийг тайх төрийн тахилгын ёслолыг
102
эдүгээ цагийн байдалд нийцүүлэн үйлдэж байх нь зүйтэй хэмээн үзэж Үндсэн
хуулийн 34 дүгээр зүйлийн 1 дэх заалтыг үндэслэн ЗАРЛИГ буулгах нь:
1. Бурхан Халдун уул, Богд хан хайрхан уул, Отгонтэнгэр уулын тэнгэрийг
тайх, Дарьгангын Дарь овоог тахих төрийн тахилгын ёслолыг үйлдэх нь
зүйтэй хэмээн үзэж дээрх уул, овоог төрийн тахилгатай уул овоо хэмээн
нэрлэсүгэй.
2. Төрийн тахилгатай овоо, уул бүрийн тэнгэрийг тайх тахилгын ёслолыг
дөрвөн жилд нэг удаа үйлдсүгэй.
3. Төрийн тахилгатай овоо, уулын тэнгэрийг тайх тахилгын ёслолд төрөөс
албан ёсоор оролцох оролцоог уг зарлигийн хавсралт журмаар
батласугай.
4. Тахилгын ёслолын дэг жаяг, ёслолд төрийн бус болон шашны
байгууллага, ард иргэдийн оролцоог уул, овоо тус бүрийн онцлогийг
харгалзан үзэж журамлан, тахилга үйлдэх саналаа тахилгын ёслол
болохоос гурван сараас доошгүй хугацааны өмнө Монгол Улсын
Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт ирүүлж байхыг холбогдох аймаг,
нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд зөвлөсүгэй.
5. Энэхүү зарлиг бууж байгаатай холбогдуулан Монгол Улсын
Ерөнхийлөгчийн 1995 оны 110 дугаар зарлигийг хүчингүй болсонд
тооцсугай> хэмээн заажээ.
Нутгийн эрдэмтэй лам, дарьгангын Цэвэг вангийн 15 хүүхдийн отгон Инлай
хэмээх Лувсандагва жил бүр нууцаар Алтан овоогоо тахисаар, гэртээ өглөө үдэш
бүр сан тахилгыг нь бадраасаар 1994 оноос Алтан овооны их тахилгыг олон шавь
нарынхаа хамт сэргээн явуулдаг болжээ. Дарьгангын Алтан овооны их тахилгыг
ингэж сэргээн үйлдсэн бөгөөд долоон түм орчим хүн оролцсон ийм том тахилга
Монголын бусад нутагт бараг болоогүй болов уу. Ийм сайхан тахилгын
уламжлалтай Алтан овоог 2004 оны 4 сард гарсан ерөнхийлөгчийн дээрх
зарлигаар Богд хан хайрхан уул, Хан Хэнтий уул, Отгонтэнгэр уулстай нэгэн
адилаар төрийн тахилгатай болгон тогтоож журамласан нь нутгийн олон түмний
сэтгэлд нийцсэн чухал ач холбогдолтой зүйл болжээ.
Улмаар Н.Багабанди ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2005 онд Алтан Хөхий,
Н.Энхбаяр ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2007 онд Суварга хайрхан уул, Сутай
хайрхан уул, Ханхөхий уул, Ц.Элбэгдорж ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2012 онд
Алтай Таван богд уул, Говь Гурван сайхан уулсыг төрийн тахилгатай болгон
103
уулсын тоог нэмэгдүүлэн аравт хүргэсэн учраас жилд тахих уулсын тоог хоёроос
илүүгүй байлган зохицуулах үүднээс таван жил тутамд зохион байгуулах болсон
байна.
Энэ бүхэн нь байгаль орчинд хүндэтгэлтэй хандаж ирсэн, Монголчуудын
оюуны соёл, зан заншил, төр ёсын үнэт цэнэтэй зүйлийг өвлөн үргэлжлүүлсэн
төрийн бодлогын нэг илрэл мөн. Төрийн энэхүү бодлого байгалиа гэсэн олны
талархал хүндэтгэл хүлээсэн төдийгүй өнөө болон хойч үеийнхэн байгаль орчноо
хамгаалах ухамсар, хүмүүжил төлөвшүүлэхэд чиглэсэн чухал арга хэмжээ
болсон байна.
Энэ бүхнээс үзэхэд орчин үеийн уул овооны тахилга нь нэгэн хэсэг
хугацаанд тодорхой хүчин зүйлүүдийн улмаас болж тасарсан хэдий ч нийгмийн
шинэ нөхцөл байдалд уг мөн чанарыг зөв танин мэдсэн хэлбэрээр хөгжих
хандлагыг агуулж байна. Түүнээс гадна Монгол нутагт анхны нэгдсэн төрт улс
үүсэн байгуулагдахаас эхлэсэн төрийн тахилгын уламжлал дахин сэргэж, эртний
тахилга бүхий уулсыг нэр цохон төрийн хэмжээнд тахихаар заасан байна. Орчин
үеийн уул овооны тахилгын хандлагаас үзэхэд түүхэн хувьсал хөгжлийн шинэ үе
шатыг эхлүүлж, түүнийг боловсронгуй бөгөөд үр ашигтай хэлбэрт шилжүүлэх
боломж харагдаж байгааг цохон тэмдэглэх нь зүйтэй.
104
Уул овооны тахилгад холбогдох он цагийн хэлхээс
750.000 орчим жилийн өмнө - Монгол нутагт хүн амьдарч байсан. Үүний олдвор
Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг Цагаан уулын агуйгаас олджээ.
Чухам энэ үеэс уулыг эрхэмлэх үзэл үүсч, фетишизмийн анхны илрэл
эхлэсэн байх боломжтой.
100.000 орчим жилийн өмнө - Шашин судлаачдын үзсэнээр энэ үед сүнс ба хойт
насны тухай үзэл хүмүүст бүрэлдсэн байсан тул уулыг онгонтой хэмээн үзэх
анимист үзэл дэлгэрсэн байх боломжтой.
45.000 орчим жилийн өмнө - Хүмүүс энэ үед хоорондоо энгийн өгүүлбэрээр
ярилцаж, логик сэтгэлгээ нилээд хэмжээгээр хөгжиж ирсэн гэх тул уул
овооны шүтлэг тахилгад магизмын илрэл бүрэн хэмжээгээрээ хэрэгжих
болсон байх боломжтой.
15.000 орчим жилийн өмнө - Энэ үеэс хээрийн амьтдыг гэршүүлж ирсэн тул
амьтныг тухай мэдлэг нь гүнзгийрч өөрсдийн өвөг дээдсийг янз бүрийн
амьтнаар төлөөлүүлэн ойлгох нь илүү боловсорсноор уул овооны шүтлэг
тахилгад тотемын үзэл дэлгэрсэн байх боломжтой.
НТӨ III зууны үе – Хүннү нар арван хоёр жилийн он тооллыг хэрэглэснээр уул
овооны тахилгад өдөр, сарыг нарийвчлан тогтоов. Мөн энэ үеэс
Отгонтэнгэрийг тахиж байв гэх нь бий.
НТӨ 121 он – Хүннү нар шүтлэг тахилгатай Цилянь (Тэнгэр), Яньчжи (Цагаан)
уулаа алдав. Түүндээ харуусан дуу зохиожээ.
НТӨ 119 он – Хан улсын жанжин Хүн улсын нутагт нэвтрэн орж шүтлэг тахилгатай
Ланцзюйсюйшань (Чонот), Гуянь уулсыг тахив.
Сүмбийн үе – Их Сүмбэ (Сяньби) уул, Ухуань нар Чишань уулыг тахиж байв.
258 он 4 сар – Ливэй хаан тэнгэр тахив. Үүнийг ууланд гарч овоотой хамтатган
үйлдсэн байх боломжтой.
Тоба нар – Иньшань (Газал) уулыг жил бүр тахиж байв.
405 он – Пинчен хотод тусгай цонж байгуулан тэнгэр тахиж байв.
420-иод он – Байдэншань уулаас долоон газар орчим зайтай уулын хажууд
тусгай сүм бариулж, тэнгэр тахиж байв.
438-489 оны үед – Фа-Ай ламыг төрийн багшаар өргөмжилсөн учир уул овооны
тахилгад буддын шашин оролцож эхлэсэн байх магадлалтай.
508-520 он – Нируны Чуну хаан Лун-тинд их хэмжээний тахилга явуулж байсан.
105
Чухам уул овооных мөн эсэх нь тодорхойгүй.

VIII зуун – Түрэгүүд Отгонтэнгэр болон Баатар хайрхан уулыг тахиж байв.
Уйгур – Вэй улсын цэрэгт ихэд дарагдаад эртний тахилгат Ланшань (Чонот)
ууланд очиж хоргодов. Тахисан байх магадлалтай.
Хятан – Уул тайхыг их ёслол болгов. Тайлга ёслолын хувцасны хууль гаргав.
923 он – Алтан Индэр уулыг тахисан гэмээр мэдээ бий.
XII-XIII зуун – Тоорил хаан Богд хан уулыг дархлаж байв. Мөн хоёр бөөгийнхөө
дурсгалд зориулж Их, Бага тэнгэр хэмээн уулын хоёр амыг нэрлэсэн гэдэг
домог бий.
Чингис хаан Бурхан Халдуныг шүтэж, үрийн үрд тахиж, үе тутамд
шүтэж байя хэмээн өгүүлсэн гэдэг.
1219 он - Чингис хаан Хорезмийг дайлаар мордохдоо уул усандаа мөргөж, овоо
тахив.
1236 он - Өгөдэй хаан хэд хэдэн хууль тунхаглаж барсын долоон овоог дурсгал
болгон босгов. Өгөдэй хааны үеэс өртөөний овоог босгох болжээ.
1260 он – Хубилай хаан нутаг нутгийн нэртэй уул хайрхадыг тахих хэрэгтэй гэж
тогтоов. Пагва ламыг төрийн багш болгосон нь уул овооны тахилгад буддын
шашин оролцох болсон байх магадлалтай.
1275 он – Тайлга ёслолын хувцасны дүрмийг тогтоов.
1294 он - Өлзийт хаан Бурхан Халдуныг дархлах тухай зарлиг гаргав.
1368 он – Юань гүрэн мөхсөнөөр Монголчууд уугуул нутагтаа төвлөрч, бөөгийн
шашин сэргэсэн нь уул овооны тахилгад бөөгийн шашин давамгайлах байр
суурьтай болсон.
1577 он – Алтан хан буддын шашныг дэлгэрүүлэхээр тохиролцож уул овооны
тахилгад энэ үеэс хойш ноёрхох болов. Сүм хийдийн овоод босгох болжээ.
1585 он – энэ онд Отгонтэнгэр уулыг Богд Очирваань уул хэмээн нэрийдэж
байсан.
1630-аад он – Занабазар Бурхан Халдун уулыг Хэнтий хэмээн нэрийдэв.
1633 он – Манжийн Сэцэн хаан Монголчуудын овоо тахилга их байгааг хориглон
цөөрүүлэх тухай зарлиг гаргав.
1640 он - Өндөр гэгээн Занабазарыг шашны тэргүүн Жавзандамбаар өргөмжилж
түүнд албат болгон өргөсөн ардуудаас шавь нар үүсч, шавь нар овоо
хэмээн тусгай овоо босгох болсон.
1691 он – Халхууд Манжид дагаар орсны дараа нутагтаа буцаж ирээд
106
буудалласан газраар нь Төр хурах, Шажинхурах амуудыг нэрлэсэн гэж

домоглодог.
1697 он –Манжийн төрөөс Монголын засаг захиргааны хуваарийг өөрчлөн
байгуулж, чуулган, аймаг, хошуу, сум болгон хуваасан бөгөөд энэ үеэс
эхлээд чуулган, хошуу, суман овоод үүсч тогтоосон хугацаанд тахих болжээ.
1697 он – Манжийн хааны сүрэг адуулах хошууг байгуулж Захын хар өндөр нэрт
уулыг Алтан овоо хэмээн зарлигаар тахилгатай болгожээ.
1709 он – “Халх журам” хэмээх алдарт хууль эрхэмжийн бичиг батлагдаж түүнд
Хан Хэнтий, Богд хан уул, Зоргол хайрханыг дархлах тухай заажээ.
1778 он – Манжийн хааны зарлигаар албан ёсоор Богд хан уулыг дархан цаазтай
болгожээ.
1779 он – Манжийн хаанаас уул овоог тахихаас өөр томоохон наадам хийхийг
хориглож, нэр бүхий гурван уулыг зарлигаар тахихаар болгожээ.
1781 он – Түшээт хан, Сайн ноён хан аймгуудын хилийг тогтоон овоо босгов.
1809 он – Богд хан уулын дархан цаазат байдлыг сахиулахын тулд эрхэлсэн
түшмэл томилжээ.
1818 он – Хан Хэнтий уулыг Манж хаанаас албан ёсоор зарлиг гарган дархлав.
1828 он – Отгонтэнгэр уулыг Манж хаанаас албан ёсоор зарлиг гарган дархлав.
1837 он – Богд хан уулын Зайсангийн амны доод боргионы Богдын ундны усыг
Туул голоос авдаг хэсгийн харалдаа толгойн хажууд “Умаа хум” гэсэн үсгийг
чулуугаар бичсэнээр уг толгойг тийн нэрийдэв.
1921 он – Уул овооны төрийн тахилгын нэр хүнд буурав. Мөн оноос нэр бүхий
гурван уулын төрийн тахилгыг хийдээ Эрдэнэ Шанзавын яамнаас Ардын
засгийн газарт өргөн мэдүүлж зөвшөөрөл аван хийдэг болжээ.
1923 он – Эрдэнэ шанзавын яамаàр дамжуулалгүйгээр Цэргийн яамнаас тахилгыг
эрхлэн мэдэх болжээ. Мөн оноос хуучин аймгуудын нэрийг өөрчилж уулсын
нэрийг хэрэглэх болов.
1924 он – 1990 оноос өмнөх албан ёсны сүүлийн тахилга болов.
1925 он – Энэ оноос уулын төрийн тахилгыг хийхээ больж түүнд зориулсан
хүндэтгэл наадмыг цэргийн наадамтай нэгтгэн улсын наадам хэмээн хийх
болжээ.
1930-д он – Төрийн тахилга төдийгүй бага сага уул овооны тахилгууд бүрмөсөн
тасарчээ.
1936 он – “Умаа хум” толгойд соёмбо үсэг байрлуулсанаар “Соёмбот” толгой
107
хэмээн нэрийджээ.
1995 он – Богд хан хайрхан уул, Хан Хэнтий уул, Отгонтэнгэр уулсыг төрийн
хэмжээнд тахих тухай Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн 110-р зарлиг гарав.
1996 он – Богд хан уулыг дэлхийн шим мандлын сүлжээнд албан ёсоор бүртгэв.
2004 он –Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар дээрхи нэр бүхий гурван
уулаас гадна Дарьгангын Алтан овоог төрийн тахилгаар тахих болгожээ.
2005 он –Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар Алтан Хөхий уулыг төрийн
тахилгаар тахих болгожээ.
2007 он –Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар Суварга хайрхан уул, Сутай
хайрхан уул, Ханхөхий уулсыг төрийн тахилгаар тахих болгожээ.
2012 он –Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар Алтай Таван богд уул, Говь
Гурван сайхан уулсыг төрийн тахилгаар тахих болгожээ.
2012 он –Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар төрийн тахилгатай
уулсыг 5 жил тутамд тахих болгожээ.
108
Нэр томъёоны тайлбар
1. Аариг- Уулын жалга суваг, баржин сархиаг үлэмж газар

2. Агуй- Газар доор буюу уул хаданд тогтсон гадагшаа гарах амсартай их нүх,
хонгил
3. Алангир- Хөвсгөр зөөлөн хөрстэй газар
4. Алгал- Ой мод, хайр чулуу, дэрс цахилдаг зэргийн дунд байх хэсэгхэн чөлөө
газар
5. Ам- Уулын ам
6. Аравнай- Бурхны шашны ёсонд сүсэгтний сүсэглэн биширч буй бурхадын зураг,
баримлыг биет болгох, амь оруулан тахихдаа аравнай уншуулж амьт бие
болгон тахидаг.
7. Армаг- Энд тэнд тархай сийрэг. Жишээ нь: армаг тармаг модтой уул
8. Асга- Уул, хавцгай зэрэг газарт хэсэг хэсгээр овооролдон орших сул хад чулуу
9. Бага овоо – олон овооны гол овоог тойруулан буюу хажуугаар нь зэрэгцүүлэн
босгосон жижиг, шүтлэг тахилгын дагалдах ач холбогдолтой овоо. Бага овоог
шавь овоо, харуул, хуяг, сахиус, дагалт овоо гэж мөн нэрлэнэ.
10. Бумба – овоон сан дарахад эдийг хийхэд ашиглах өндөр хүзүүтэй бариулгүй
сав
11. Бэл- уулын хажуугийн шувтрах хажуу
12. Ганга – Хоёр этгээдээс шахагдсан ихээхэн хавчиг суваг. Гуу ганга, ганга жалга
13. Гол овоо – Нэгээс дээш овоо байх тохиолдолд илүү том, утга агуулгын хувьд
хүндэтгэлтэй овоог нь хэлнэ. Мөн ноён овоо, бүдүүн, их, жанжин, төв овоо ч
гэдэг
14. Гуу- Уулын суваг, шуудуу, жалга
15. Гүвээ- Уртлаг гүвгэр газар, зарим нутагт намхан нурууг хэлнэ
16. Гэзэг- Уул толгодын ар шил, уулын гэзэг
17. Даамал - Уул овооны тахилгыг зохион байгуулагчийг хэлнэ.
18. Даваа- Уулыг давах замтай газар
19. Даллага- Зовлонгоос гэтэлгэж жаргалд хүргэх утга бүхий шашны зан үйл.
Амьдрал ажил үйлс цэцэглэн хөгжих, эд агуурс элбэгжин баяжихийг ерөөж
даллага унших ба бурхны шашны бараг бүх уншлагын номонд даллагын хэсэг
бий.
20. Дархлах- Дархан болгох
109
21. Дов – Нуга зэрэг газраар байх овгор товгор газар

22. Довцог – Ов тов өндөрхөн газар
23. Дог – Овооны оройд чимэг болгон хийсэн зүйл
24. Домч - Уул овооны тахилгад будаа цаваа бэлтгэн тохируулдаг хүнийг хэлнэ.
25. Задын чулуу – Тэнгэрт нөлөөлж цас бороо оруулах, шуурга тавиулах зэрэг
үйлийг хийж болох шидтэй чулуу хэмээн үзнэ
26. Залма- 1.Эртний хүмүүс уул хээрт чулуу мод цогцлоон чимэглэж байгуулсан
овоо, 2. Тайж тахиглах буюу тэмдэг болгох, шивээ хороо хийхийн тулд
байгуулсан овоо
27. Манх(ан)- Элсэн гүвээ, уул
28. Нөөлөг- Уулыг өнгөрөн ирж нөмөр газарт хоргодож үйлзэн дэгдэх салхи
29. Нуруу- Уулын урт шил
30. Нярав - Уул овооны тахилгад өглөгийн эздээс ирсэн юмыг тэмдэглэн дансалдаг
хүнийг хэлнэ.
31. Овоо- Уул даваа, ус нутагт тахилга хүндэтгэлийн зан үйл гүйцэтгэх ба тэмдэг
болгох чулуу, мод, зүлэг зэргээр овоолж босгосон зүйл.
32. Овоон залаа – Овооны гол модны гадна дөрвөн талд босгосон багана мод
33. Овоон замсан – Дээрхитэй ижил
34. Овоон сүлдийн шилбэ – Дээр үз
35. Огтроо- Жалга, сархиаг ихтэй бэл хажуу газар
36. Онгон – Уул усны эзэн.
37. Онгон уул- Тахилгат дархан уул
38. Онь- Уулын хярын сэтэрхий, нахиу, нам хэсэг
39. Оорцог- Сондгой тусгаар ургасан уул овоо, толгой хяр, хад цохио
40. Оргил- Уулын орой, дээд, дээд тал
41. Өвөр- Уулын энгэр, урд этгээд
42. Өл овоо- Хөтөл даваан дээр босгосон овоо
43. Өмсгөл мод – Овоон залаатай ижил
44. Савдаг- Газар орны эзэн
45. Сан – Шашны ёсны ариутгал бөгөөд нэр бүхий ховор чухал зүйлсийг цуглуулан
овоо босгох газар булж аравнайлан овоог амилуулна
46. Сархиаг- Энхэл тунхал болсон хотгор гүдгэр газар. Уулын бэлийн сархиаг
47. Сарьдаг- Мөнх цастай уул, уулын хөвчийн оргил өндөр
48. Сорогшин – овоон залааг үз
110
49. Суга- Уулын хажуугийн хуудас завсар

50. Сэтэр- Дархлах гэсэн утгатай төвд үг. Монголчууд малаа сахиусандаа даатган
алах, эдлэхийг тэвчин онгодон сэтэрлэдэг . Мал сэтэрлэхдээ ном уншуулж, арц
хүжээр ариутган хадаг хэв зүүх буюу тусгайлан сахиус бүтээж зүүдэг болно.
Энэ нь мал сүрэг даах, баяжих үржихийн билэг тэмдэг болтугай гэсэн утга
болно.
51. Таг- Уулын хавтгайвтар орой
52. Тайга- Хөвч ой бүрхсэн өндөр аглаг уул нуруу
53. Тарамцаг –Ихээхэн таруу байрлалтай уулс толгод
54. Толгой- Уулын ноёлох орой
55. Толгод- Олон жижиг уулс
56. Уул- Эргэн тойрон орчноос дээш өргөгдөн гарсан өндөрлөг газар
57. Ухаа- Талархуу газар буй өндөрхөн зоо газар
58. Хавирга- Уулын хажуугийн хэлбэрүү газар
59. Хавцал- Уулын бэрх цухал, гүн жалга амсартай боомт газар
60. Хавцгай- Уул хадны бэрх сархиаг, цухал хавцал, хад ус хавчсан газар
61. Хад- Уул дах асар том ургаа чулуу
62. Хажуу- Уулын хэвгий
63. Хайрхан- Хүндэтгэх бишрэх, нэрийг цээрлэхэд хэлэх үг
64. Хангил- Хавцгай уулын нүцгэн хадтай орой
65. Хадан хошуу- Гол буюу жалга руу шааж орсон уулын хамрын шувтрага хадан
үзүүр
66. Хийморийн багана – овоон залаатай ижил
67. Хөвч- Уул нуруу зэргийн үргэлжилсэн өндөрлөг газар
68. Хөмсөг- Уул хадны өнгийсөн ирмэг
69. Хөндий- Хоёр хэсэг уул нуруу мэтийн хоорондуур үргэлжлэн алсалсан тэгш
тавиу газар
70. Хөтөл- Уул нурууны дөлгөөн буусан нам нахис газар
71. Хуяг - Уул овооны тахилгад хүмүүсээс хандивыг цуглуулан авдаг хүмүүсийг
хэлнэ
72. Хүзүүвч- Уулын хярын үзүүр шувтрагын ойр бүхий бяцхан хөтөл онь
73. Хэжих – Уулын хажуугаар явах
74. Хэжүү- Уул хавцгайн хажуу тал
75. Хянган- Уулын хярын дээд ирмэг
111
76. Хяр- Уулын орой нурууны журам

77. Хясаа- Уулын халилын ирмэг
78. Царам- Хяр уулын завсрын хөндий хоолой газар ба хөвч өндөр газар мэт жавар
сэрүүн хялбар тусах газар
79. Шил- Уулын өндөрлөг хянга, уул толгодын арын нам хотос газар
80. Шорон- Олноос онцгой өндөр гарсан уул хад
81. Энгэр- Уулын хярын өвөр этгээд
112
Ном зүй
1. С.Агваанжамба. Төрийн тахилгат дархан цаазат Богдхан уул. УБ., 2000.
2. О. Амархүү. Байгаль орчныг хамгаалах Монгол зан заншил, хууль цааз. УБ.,
2000.
3. Ч.Арьяасүрэн, Х.Нямбуу. Монгол ёс заншлын их тайлбар толь. УБ. 1992.
4. Ц.Бат-Очир. Үндэсний бөх 70 жилд. УБ., 1991.
5. З.Батсайхан. Хүннү. УБ. 2002.
6. БНМАУ-ын түүх. УБ., 1966.
7. Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл. Хөххот., 1987.
8. Ж.Болдбаатар, С.Дэмбэрэл. Монголчуудын байгаль орчноо хамгаалах хууль
тогтоомжийн хөгжлийн түүхэн тойм. Түүх №188 (14).
9. Б.Буянбат. Монгол бөөгийн шашны учир. УБ., 1988.
10. Б.Буянбат. Монгол зан үйлийн мөрдөл. Хөх хот., 1988.
11. Б.Буяндэлгэр. Монголын гүн ухааны байхуйн үзэл, хувьсал. УБ., 2009.
12. Гадаад Монголын төрийг засах явдлыг яамны хууль зүйлийн бичиг. Дэд
дэвтэр. Хөх хот. 1988.
13. М.Ганболд. Алтайн урианхайчуудын уламжлалт шүтлэг. УБ., 2001.
14. К.М.Герасимова. Традиционие верование Тибетцов в культовой системе
ламаизма. Новосибирск. 1989.
15. Д.Гонгор. Халх товчоон. 2-р дэвтэр. УБ., 1978.
16. Ч.Далай. Монголын түүх. УБ., 1992.
17. Ч.Далай. Хамаг Монгол Улс. УБ., 1996.
18. С.Дулам. Монгол бэлэгдэл зүй. УБ., 1999.
19. С.Дулам. Монгол домог зүйн дүр. УБ., 1989.
20. Ёнсог. Монгол зан үйлийн мөрдөл. ӨМАХХ., 1988.
21. С.Жалан-Аажав. Халх журам. УБ.1995
22. Л.Жамсран. Дарьгангын сүрэг хошуу. УБ., 1994.
23. Жү Чаэ Хиог, Г.Баярсайхан. Алтан овооны тухай /Монгол Солонгос улсын
хамтарсан эрдэм шинжилгээ-3/ Сэүл., 1994.
24. Завхан аймгийн түүх. УБ.. 2003.
25. Зарлигаар тогтоосон МУ-ын хууль зүйлийн бичиг. УБ.1995
26. Х.Лхагвасүрэн. Монгол Улсын товч түүх. УБ., 1998.
27. Д.Мансан. Монгол бөө мөргөл. Хөх хот., 1990.
28. Д.Мансан. Монгол зан үйлийн мөрдөл. Хөх хот., 1990.
113
29. Т.М.Михайлов. Бурятский шаманизм. Новосибирск., 1987.

30. Монгол газар усны нэрийн домог. УБ. 2001.
31. Монгол улсын түүх. Дэд боть. УБ., 2003.
32. Монголын нууц товчоо (ред. Ш.Гаадамба). УБ., 1990.
33. Монголын соёлын түүх. Тэргүүн боть. УБ., 1999.
34. Монголын эртний түүх судлал. 2 боть. УБ., 2001.
35. Монголчуудын байгаль хамгаалах зан үйлээс. УБ., 1988.
36. Ш.Нацагдорж. Халхын түүх. УБ., 1963.
37. Х.Нямбуу. Монгол хувцасны түүх. УБ., 1992
38. Т.Өлзий. Эртний Монголчуудын сэтгэлгээний хэв шинж онцлог. ӨМБИС.,
1994.
39. Плани Карпини. Монголчуудын түүх. УБ., 1988.
40. О.Пүрэв. Монгол бөөгийн шашин. УБ.1998.
41. С.Пүрэвжав. Монгол дахь шарын шашны хураангуй түүх. УБ., 1978.
42. Х.Пэрлээ. Монголчуудын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961.
43. Х.Пэрлээ. Хятан, тэдний Монголчуудтай холбогдох нь. УБ., 1959.
44. М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001.
45. Сарангэрэл. Дээд Монголын зан үйл. ӨМАХХ. 1990.
46. Ж.Саруулбуян. Хан Хэнтий уулын тэнгэрийн тахилга. УБ., 1999.
47. Сүрбадрах. Монгол үндэстний язгуур үүсэл. ӨМ., 1988.
48. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992.
49. Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980.
50. Г.Сүхбаатар. Монголын эртний түүх судлал. 2 боть. УБ., 2001.
51. О.Сүхбаатар. Монголын газар усны нэрийн домог. УБ., 2001.
52. О.Сүхбаатар. Монгол газар усны судар оршвой. УБ., 2001.
53. О. Сүхбаатар. Монгол тахилгат уул, усны судар оршвой. УБ., 2001.
54. О.Сүхбаатар, Т.Цолмон. Агуй. УБ. 1986.
55. О.Сүхбаатар. Монголын тахилгат уул усны судар оршвой. УБ., 2001.
56. Н.Сэр-Оджав. Эртний түрэгүүд. УБ., 1970.
57. П.Төмөр, Ө.Содном. Үзэмчин бөх. Хөх хот., 1986.
58. Ч.Үзмээ, Л.Хурцбаатар. Монгол бөө мөргөлийн тайлга, тахилгын соёл.
ӨМАХХ., 1991.
59. Ш.Цэгмид нар. Монгол орны физик газарзүй. УБ. 1969.
114
60. Ц.Цэндээхүү. Монголчуудын байгаль хамгаалах ёс заншил, уламжлал.

УБ.,2001.
61. Д.Цэрэнсодном. Монгол ардын домог үлгэр. УБ., 1989.
62. Шашин судлал. УБ., 2000.
63. Д.Эрдэнэбаатар. Монгол нутгийн дөрвөлжин булш, хиригсүүрийн соёл. УБ.,
2002.
64. У.Эрдэнэтуяа. “Овооны үүдэхийн зан үйл сэлт оршив” судрын тухай.
Угсаатны судлал. Tomus XIV, Fasc.2. УБ., 2002.
65. Эрүүл мэнд, биеийн тамир, спорт, философи. УБ., 2013.
115

53951442 (1)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

53951442 (1)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Норовдоржийн Баярмаа

Мянга мянганы тэртээгээс цадиг түүх хөвөрнө

МОНГОЛЧУУДЫН УУЛ, ОВООНЫ

1-Монголын эзэнт гүрний их хаадын тамганы бичээсээс

Нэгдүгээр бүлэг. Уул овооны тухай

Монголчуудын уул овооны шүтлэг тахилгын талаар өгүүлэхийн урьд Монгол

3-Ш.Цэгмид нар. Монгол орны физик газарзүй. УБ. 1969.

Хангай, Хэнтийгээс ондоо. Хавтгай буюу бөмбөгөр оройтой, налуувтар хажуутай

4-О.Сүхбаатар, Т.Цолмон. Агуй. УБ. 1986. 27-28 дахь тал.

бүтээх болж, түүгээрээ түүхий эдийг боловсруулах чадвар төлөвшиж өөрсдийн

1.2. Уулс нь овооны орших гол орны нэг мөн

Аж ахуйн хэвшлийн хувьд ан агнуурын төгсгөл үе, багаж зэмсгийн үүднээс

7-Т.Өлзий. Эртний Монголчуудын сэтгэлгээний хэв шинж онцлог. ӨМБИС., 1994.

8-Монголчуудын байгаль хамгаалах зан үйлээс. УБ., 1988.

1.3. Овоо босгох, түүний бүтэц, зохион байгуулалт, ангилал

бурхан хоёрын хийсэн эд зүйлийн ялгаа их боловч шүтэгдэн бишрэгдэхийн

овоог өөрийг нь амилуулан шүншиглэж шүтээн болгоод түүнийгээ тодорхой зан

дагалдуулан жижиг овоодыг босгох болж, түүнийхээ тоо, байршлаар ямар

шүтлэг буюу шашны урьдач шүтлэгийн хэлбэрүүд хураангуйлан нэгтгэгдэж

холоос харагдахгүй намуун ундрагатай газруудын хувьд зарим тохиолдолд таних

Хоёрдугаар бүлэг. Уул овооны шүтлэг

тотемизм, онгон шүтлэг-анимизм>>9 зэрэг шүтлэгийн эртний хэлбэрүүд бий

9-Шашин судлал. УБ., 2000. 58 дахь тал

<<…Дардайн байгч уулын эзэд

14-С.Дулам. Монгол домог зүйн дүр. УБ., 1989. 21 дэх тал

цалигчлан дүрслэхийн гайхалтай жишээ нь задын чулуу юм.>>16 Ер нь

16-Д.Цэрэнсодном. Монгол ардын домог үлгэр. УБ., 1989. 23 дахь тал

18-Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. 156 дахь тал

2.2. Уул овооны шүтлэгийн хувьсал хөгжил

22-Ч.Далай. Монголын түүх. УБ., 1992. 195 дахь тал

28-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 464 дэх тал

Бөөгийн шашин, түүний дотор уул овоогоо шүтэх ёс нь Монголчуудын хувьд

Будан хатан ээжтэй

33-Т.М.Михайлов. Бурятский шаманизм. Новосибирск., 1987. стр 184.

орхигдоогүйгээр үл барам уул овоог эрхэмлэн дээдлэх шүтлэгийн илрэх хэлбэр нь

36-К.М.Герасимова. Традиционие верование Тибетцов в культовой системе ламаизма.

хязгаарлах бодлого баримталж байсан нь <<1633 онд Манжийн сэцэн хаан

38-Ш.Нацагдорж. Халхын түүх. УБ., 1963. 92 дахь тал

41-Монголчуудын байгаль хамгаалах зан үйлээс. УБ., 1988. 213-235 тал.

2.3. Уул овооны шүтлэгийн мөн чанар

бишрэхийн үүд нээгдэж, ураг удам дамжин уламжлагдах тусам ухамсартайгаар

хайрлан хамгаалахыг заасан олон заалтууд байсан зэргээс эх аван дурьдахад

Гуравдугаар бүлэг. Уул овооны тахилга

Монголын хэмээгдэх тодотголыг зүүх эрхтэй төдийгүй цаашид хэлбэршин тогтох

“Сэтэрлэх” гэдэг үг нь Төвд үгнээс гаралтай бөгөөд “амь насыг нь

42-Сарангэрэл. Дээд Монголын зан үйл. ӨМАХХ. 1990.

3.2. Уул овооны тахилга үйлдэх, оролцох ёс журам

44-Монголчуудын байгаль хамгаалах зан үйлээс. УБ., 1988. 213-235 тал.

46-М.Сайнжаргал. Монгол тахилга. Хөх хот., 2001. 490 дэх тал

Уул овооны тахилгад эрийн гурван наадмын шинж нэмэгдсэн нь

49-С.Дулам.Монгол бэлэгдэл зүй. УБ., 1999. 70 дахь тал

Уул овооны тахилгад зориулсан наадмын тухай өгүүлэхдээ түүний утга

Тахилгын үеэр нийтээрээ цугласныг тохиолдуулан хэрэг зарга байвал

3.3. Уул овооны тахилгын мөн чанар

Үүнийг шүтлэг бишрэлийн талаас нь бодоод үзсэн ч уул овооныхоо эзэн

мөн чанарыг олон түмэнд өргөн хэмжээгээр таниулан мэдүүлж, түүнийг

Дөрөвдүгээр бүлэг. Уул овооны тахилгын түүхэн тойм

54 -БНМАУ-ын түүх. УБ., 1966. 94 дэх тал

55 -Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. 129 дэх тал

Хятадын түүхийн эцэг гэгддэг Сы-Ма-Цяны зохиолд Хан улсын цэргийн

57-З.Батсайхан. Хүннү. УБ. 2002.

61-Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. 75 дахь тал

аймгийн толгойлогчийг цуглуулан тэнгэр тахихад Цагаан аймгийн толгойлогч

63-Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1995. 155 дахь тал