Marinos Sariyannis (ed.

)
This volume includes 83 essays which were originally delivered as
papers at the 20th CIÉPO Symposium. The Symposium was held
in Rethymno, Crete, Greece, between 27 June and 1 July 2012,
New Trends
and was organised by the Department of History and Archaeology
of the University of Crete and the Institute for Mediterranean in Ottoman Studies
Studies of the Foundation for Research and Technology – Hellas
(IMS/FORTH), in collaboration with the Region of Crete, Regional
Unit of Rethymno, and the Municipality of Rethymno.

The essays cover a wide array of subjects, and are organised in

six thematic sections: Economy and Finances; Institutions and
Elites; The Ottoman Provinces; Inside a Wider World; Culture
and Ideology; Fine Arts, Architecture, and Archaeology.
Papers presented

New Trends
in Ottoman Studies
at the 20th CIÉPO Symposium
Rethymno, 27 June – 1 July 2012

Editor-in-chief:
Marinos Sariyannis
Editors:
Gülsün Aksoy-Aivali, Marina Demetriadou,
Yannis Spyropoulos, Katerina Stathi, Yorgos Vidras

Consulting editors:
Antonis Anastasopoulos, Elias Kolovos Cover photo:
Giorgos Benakis
(knocker, 10, P. Koronaiou Str.,
Back cover photo: Rethymno)
Joshua M. White
University of Crete – Department of History and Archaeology Back cover photo:
Foundation for Research and Technology-Hellas – Institute for Mediterranean Studies Joshua M. White
ISBN 978-960-93-6188-0
 CONTENTS

Preface ix
Panels and papers of the 20th CIÉPO Symposium xiv

Part I
Economy and Finances
Panel: 1837-1923 sürecinde Bursa’da koza üreticiliği ve ipekli dokumacılık
sektörünün sosyo-ekonomik durumu
Nuran BAYRAM, ‘1837-1923 sürecinde Bursa’da ipekçilik sektörünün sosyo- 2
ekonomik analizi’
Seher BOYKOY, ‘1908-1923 sürecinde Bursa’da koza üreticiliği ve ipekli 15
dokumacılık sektörü’
Cafer ÇİFTÇİ, ‘1837-1908 sürecinde Bursa’da koza üretiçiliği ve ipekli 35
dokumacılık sektörü’
Yusuf OĞUZOĞLU, ‘Giritli mübadillerin ipekçilik deneyimleri ve bunun 49
Bursa yöresine aktarılması’

Selçuk DURSUN, ‘Çevresel (ekolojik) tarih lensinden Osmanlı tarihine 56

yeniden bakmak’
Şennur KAYA, ‘Arşiv belgeleri ışığında İstanbul’da porselen üretimi giri­ 70
şimleri’
Phokion P. KOTZAGEORGIS – Demetrios PAPASTAMATIOU, ‘Economic 84
and social hierarchies within an urban context: the case of Thessaloniki
in the eighteenth century’
Fatma ÖNCEL, ‘Explaining the basics of proto-industrialization in mid- 99
nineteenth century Ottoman Bulgaria’
Güçlü TÜLÜVELİ, ‘17. yüzyıl Trabzon’unda ekonomik ilişkiler bağlamında 111
Müslüman-gayrimüslim ilişkileri’

Part II
Institutions and Elites
Panel: Osmanlı’da eğitim modernleşmesi
Fatih DEMİREL, ‘Osmanlı modern eğitim kurumlarında işlenen suçlar’ 118
Muammer DEMİREL, ‘Osmanlı modern mekteplerinde mükâfat’ 133

iv
 NEW TRENDS IN OTTOMAN STUDIES

Hatip YILDIZ, ‘Osmanlı modernleşme döneminde taşrada öğretmen eğiti- 142

mi: Diyarbakır örneği’
Panel: Les ḥüccet volantes : diplomatique et valeur comme source 161
Claudia RÖMER, « Le cadi en tant que müfettiş de muḳâṭa‘a » 162
Michael URSINUS, ‘Some hüccets from the Patmos archives issued by the 163
Cadi of the Imperial Fleet’
Elisabetta BORROMEO, «  Les ḥüccet du fonds ottoman de l’église Saint- 164
Pierre-et-Saint-Paul à Galata »
Nicolas VATIN, « Ḥüccet à signatures multiples dans le fonds ottoman des 164
archives du Monastère de Saint-Jean à Patmos »

Roger A. DEAL, ‘Celestin Bonnin and the creation of a modern Ottoman 166
police force’
Mehmet DEMİRTAŞ, ‘Osmanlı esnafında işyeri açma uygulaması, karşılaşı- 176
lan istismarlar ve uygulanan yaptırımlar’
Svetla IANEVA, ‘The Rumelian provincial elites in the Ottoman tax-farming 196
system of the nineteenth century’
Phokion P. KOTZAGEORGIS, ‘Socio-economic aspects of a tax: the metro- 207
politans’ and bishops’ pişkeş (second half of the seventeenth century)’
Erdem SÖNMEZ, ‘Kuramsal kaynaklar üzerine yeniden düşünmek: Max 223
Weber ve Osmanlı tarihyazımı’
Michał WASIUCIONEK, ‘Ethnic solidarity in the wider Ottoman Empire 232
revisited: cins and local political elites in 17th-century Moldavia and
Wallachia’

Part III
The Ottoman Provinces
Panel: Osmanlı idaresinde bir Balkan şehri: Rusçuk
Meral BAYRAK (FERLİBAŞ), ‘Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları: Dini ve 247
hayri kurumlardan bazıları’
Meryem KAÇAN ERDOĞAN, ‘XVI. yüzyılda Rusçuk’ta demografik ve 271
sosyo-­ekonomik yapı’
Panel: The Sudiremi subdistrict of Konya
Alaattin AKÖZ, ‘XVI. yüzyılda Sudiremi nahiyesi’nde yerleşim ve demografi’ 297
Doğan YÖRÜK, ‘The economic structure of the Sudiremi nahiye in the 16 th
309
century’
Panel: Eastern Mediterranean islands under Ottoman rule
M. Akif ERDOĞRU, ‘Ottoman houses in the old town of Nicosia of Cyprus 328
at the beginning of the 18th century (1698-1710)’
v
 Pane l

OSMANLI İDARESİNDE BİR BALKAN ŞEHRİ:

RUSÇUK

Meral Bayrak (Ferlibaş), Meryem Kaçan Erdoğan

Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları:

Dini ve hayri kurumlardan bazıları *

Meral Bayrak (Ferlibaş)**

“Vakıflar sayesinde bir şahıs vakıf bir evde doğar, vakıf beşikte uyur, vakıf mallar-
dan yer ve içer, vakıf kitaplardan okur, vakıf bir mektepte hocalık eder, vakıf ida-
resinden ücretini alır, öldüğü zaman vakıf bir tabuta konur ve vakıf bir mezarlığa
gömülürdü.”1

biçimindeki ifade tarzı Osmanlı toplumunda veya daha da özelleştirmek gere-

kirse toplumu oluşturan bireylerin yaşamında vakıfların yerini ve önemini gös-
termesi bakımından son derece güzel bir anlatımdır. Toplumsal hayatı bu denli
çepeçevre kuşatan sosyal, kültürel ve ekonomik yaşamın her cephesinde kendi-
sini hissettiren vakıflar Rusçuk’ta da Müslüman nüfusun artmasına paralel ola-
rak artış göstermiştir.

* Bu çalışma “Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu”

tarafından desteklenmiştir.
** Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü,
mbayrak@ogu.edu.tr
1 Ahmed Akgündüz, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul
1996, s. 42-43, Ziya Kazıcı, Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul 2003, s. 27.

247
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

Rusçuk’taki vakıfların büyük kısmı cami vakıfları olup bunlar genellikle

küçük kurumlar olarak hizmet vermiştir. Bir başka deyişle büyük vakıflara
has, cami ile birlikte diğer hayır kurumlarının bir arada bulunduğu külliye-
ler Rusçuk’ta tesis edilememiştir. Genellikle -banisinin ismiyle anılan- bir vakıf
cami etrafında kurulan Müslüman mahallelerinde bazen camilerin yanında
sıbyan mektebi nadir olarak da medrese inşa ettirilerek vakfa dahil edilmiş-
tir. Bunların dışında konaklama ve su gereksinimini gidermek amacıyla vakıf-
lar kurulmuştur ki ihtiyaç duyulan çeşitli hizmetlere yönelik oluşturulan bu
kurumlar belirtildiği gibi küçük vakıflar halinde faaliyetlerini sürdürmüştür.
Rusçuk’taki Osmanlı vakıflarından bazıları daha önce hazırlanan iki farklı
çalışmaya konu olmuş,2 aşağıda belirtilen çalışmalarda yer almayanlar da Rus-
çuk’taki Kültür Varlıkları başlığı altında bu bildirinin konusunu oluşturmuştur.
Genellikle vakfiyeleri bugün mevcut olmayan Rusçuk vakıflarından altı tanesi
çeşitli arşivlerdeki defterler ve belgeler ışığında tanıtılmaya çalışılmıştır. Aşa-
ğıda isimlerine göre alfabetik sırada anlatılan vakıf eserlerden hiç biri ne yazık
ki günümüze ulaşamamıştır.

2 Bildiri olarak sunulan ve yayınlanan ilk çalışmada yer alan vakıf eserler şunlardır:
Abdülbâkî Paşa Camii (Cami-i Atik), Alanyalı Mustafa Paşa Camii, Baltacızâde Hacı
Mehmed Ağa Camii (Kadı Hacı Hüseyin Efendi Camii), Bayraklı Camii (Çarşı Camii),
Çavuşzâde Camii, Debbağhane Camii, Kapıcıbaşı İbrahim Paşa Camii, Mesih Voyvoda
Camii, Mirza Said Paşa Camii ve Taş Mescid. Söz konusu çalışmada ayrıca bazı medrese
ve mektepler, tekke ve zaviyeler ile su vakıfları, saat kulesi gibi vakıflara da yer verilmiş-
tir. Bkz. Meral Bayrak (Ferlibaş) - Meryem Kaçan Erdoğan, “Rusçuk’ta Osmanlı Vakıf-
ları”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Uluslararası Üçüncü Sempozyum Tebliğleri (Bükreş,
1-5 Kasım 2006), İstanbul 2011, s. 233-268. Gözden geçirilerek yayınlanmış hali için bkz.
Meral Bayrak (Ferlibaş) – Meryem Kaçan Erdoğan, “Rusçuk’ta Osmanlı Vakıfları”, Os-
manlı İdaresinde bir Balkan Şehri Ruşçuk, Istanbul 2011, s. 169-225. Makale olarak ha-
zırlanan ikinci çalışmada 5 vakfa ait 6 cami incelenmiştir. Burada ele alınan vakıf eserler
şunlardır: Davud Ağa Camii (Burmalı Cami), Eskicizâde Hacı Ahmed Ağa Camii, Hacı
Ali Vakfı: Cami-i Cedit (Pazaryeri Camii) ve Salkımlı Cami, Hacı Süleyman Ağa Camii
(Yeni Cami veya Arasta Camii), Kara Ali Bey Camii. Bkz. Meral Bayrak (Ferlibaş), “Rus-
çuk Cami Vakıflarına Örnekler”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 22
(Aralık 2010), s. 33-60. Ayrıca bkz. Meral Bayrak (Ferlibaş), “Rusçuk Cami Vakıflarına
Örnekler”, id., Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri Rusçuk, s.227-268.

248
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

I. Balizâde Hacı İbiş Ağa Camii

Bir tüccar olan Balizâde Hacı İbiş Ağa tarafından Hacı Musa Mahallesi’nde inşa
ettirilen ve banisinin adıyla anılan cami hakkında bugüne ulaşabilen fazla bilgi
mevcut değildir. Vakfiyesi de bulunmayan cami ile vakfına ait verilere sadece
bazı evkaf defterlerinde rastlanmıştır.3 Tirsiniklizâde İsmail Ağa’nın Rus-
çuk ayanı olduğu dönemde 1219/1804-1805 yılında hazırlanan Rusçuk Vakıf
Sicili’nde4 vakfa ait bilgi bulunmadığı için caminin XIX. yüzyılın ilk Osmanlı-
Rus Savaşı sonrasında - sosyal ve ekonomik hayatın 1820’li yılların başlarında
hareketlenmeye başlamasıyla bu dönemde -5 inşa edildiği tahmin edilmekte-
dir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1252-1253/1836-1838 yıllarına
ait vakıf defterinde caminin adının geçmesi,6 Rumeli Müfettişi Ahmed Ârif
Hikmet Bey’in 1840 tarihli teftiş defterinde de fiziki özellikleri hakkında bilgi
verilerek kapan çarşısında dükkanlar üzerinde fevkani ve minaresiz bir cami7
olarak tarif edilmesi savaş sonrası ve 1836 yılı öncesinde yaptırıldığı ihtimalini
kuvvetlendirmektedir.
1267-1270/1850-1854 yıllarına ait -vakfın mütevellisi Memiş Efendi tarafın-
dan tutulan- muhasebe kayıtlarından başka hakkında bilgi bulunmayan vakfın
gelirlerinin büyük kısmının dükkan kiralarından karşılandığı anlaşılmakta-
dır. Yağcı, tütüncü, doğramacı, fıçıcı, gibi çeşitli meslek erbabının kiracı olduğu
dükkanlar, kahvehane ve mahzen olarak kullanılanlarla birlikte 13 adet olup
ayda - 2 ile 12 kuruş arasında değişen oranlarda kiralandığından - 96, yılda
ise bin kuruşun üzerinde gelir sağlamıştır.8 Kiraların dışında vakfın işletmeye
verilen parasından alınan neması da bir diğer gelir kalemini oluşturmuştur ki
1267/1850-1851 yılında 1.125 kuruş olan nakit para giderek artmış dolayısıyla
kullanımından elde edilen meblağ da fazlalaşmıştır. Söz edilen kaynaklardan
sağlanan gelirden, başta mütevelli olmak üzere vakıf görevlilerinin ücretleri

3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Evkaf Defteri (EV), nr. 10039, v.71b, 84a, 88b; nr.
14198, v.5a-5b; nr. 15176, v.2b.
4 Bulgaristan Milli Kütüphanesi, Oryantal Bölümü (NBKM), Rusçuk Şer’iyye Sicili (R), nr.
11.
5 Teodora Bakardjieva - Stoyan Yordanov, Ruse. Prostranstvo i İstoriya, Ruse 2001, s. 125-
126.
6 BOA, EV, nr. 10267, v.1a.
7 Mahir Aydın, “Ahmed Ârif Hikmet Beyefendi’nin Rumeli Tanzimat Müfettişliği ve Teftiş
Defteri”, Belleten, 215/LVI (1992), s. 140.
8 BOA, EV, nr. 10039, v.71b.

249
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

ödenmiş, cami ile dükkanların tamir masrafları karşılanmış, caminin aydın-

latılması için gerekli zeytin yağı ile mum satın alınmıştır. Ayrıca kilim, hasır
gibi camide kullanılacak olan bazı ihtiyaç maddelerinin temini için harcama-
lar yapılmış, hazineye “harc-ı muhâsebât-ı evkaf ”, “harc-ı imzâ-i müfettiş” gibi
küçük miktarlarda çeşitli harçlar ödenmiştir.9
Mevcut verilerden camide; imam, hatip, aynı zamanda kayyım olarak da
görev yapan müezzin, -muhtemelen mihraptaki şamdan veya kandillere bakan
ve yakan- mihrap görevlisi, dua okuyucu, iki vaiz ve kandillerden sorumlu bir
görevlinin bulunduğu anlaşılmaktadır ki çalışanlara ödenen ücretler diğer
giderler arasında önemli bir yekûn oluşturmaktadır.10
Örnek olması açısından aşağıdaki tabloda 1268/1851-1852 yılında vakıf
görevlileri ile aldıkları ücretler verilmiştir.11

Tablo I
Aldığı Yıllık Ücret
Görevliler
(Kuruş Olarak)
Mütevelli 60
İmam 240
Hatip 90
Müezzin (aynı zamanda) kayyım 180
Mihrap görevlisi 60
Birinci vaiz 144
İkinci vaiz 40
Dua okuyucu 40
Kandilci 15
...görevlisi 20
Toplam 889

Aşağıdaki tabloda ise vakfın dört yıllık muhasebe bilançolarına göre gelir-gider
durumu gösterilmiştir.

9 BOA, EV, nr. 10039, v.71b, 84a, 88b; nr. 14198, v.5a-5b; nr. 15176, v.2b.
10 BOA, EV, nr. 10039, v.71b.
11 BOA, EV, nr. 10039, v.71b.

250
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

Tablo II

Vakfın Gelir
Gider (Kuruş Olarak)
İşletilen (Kuruş Olarak)
Muhasebe Vakıf
Parası(i) Tamir
Kaydının Vakıf Fazlası
İşletilen Zeytinyağı Masrafları
Ait Olduğu Kira Görev- (Kuruş
Paranın ve Mum ve Diğer Harçlar
Dönem (Kuruş Geliri lilerine Olarak)
Neması Giderleri Harcama-
Olarak) Ödenen
lar
6 Kasım
6 krş. 10
1850-26 Ekim 135 1.125 888 90 -
para
1851(ii) 1.125
Toplam 1.287(iii) 984 krş. 10 para 303(iv)

27 Ekim
149 krş.
1851-14 Ekim 1.152 889 132 165 5
16 para
1852(v) 1.241
100 krş. 16
Toplam 1.302 krş. 16 para(vi) 1.201(vii)
para(viii)
15 Ekim
1852-3 Ekim 161(x) 1.044(xi) 808 169,5 195,5(xii) 5
1.341 krş.
1853(ix)
16 para
Toplam 1.205 1.178 27

4 Ekim
1853-23 Eylül 1.368 krş. 155(xiv) 938(xv) 770 214,5 74,5(xvi) 10
1854(xiii) 16 para
Toplam 1.093 999(xvii) 94(xviii)

(i) Vakfın bir yıl süreyle işletmeye verilerek nema elde edilen ana parasıdır. (ii) BOA, EV,
nr. 14198, v.5a-5b. (iii) On üç dükkandan gelen kira geliri ile nemanın toplamı 1.260
kuruş olduğu halde ilgili evkaf defterinde 1.287 kuruş olarak kaydedilmiş ve yıllık he-
sap buna göre yapılmıştır (BOA, EV, nr. 14198, v.5a). (iv) İlgili vakıf defterine fazla olan
meblağın 302 kuruş 30 para olarak kaydedilmesi gerekirken 10 para ihmal edilmiş ve
303 kuruş biçiminde yazılmıştır (BOA, EV, nr. 14198, v.5b). (v) BOA, EV, nr. 10039, v.71b.
(vi) Gelirlerin toplamı aslında 1.301 kuruş 16 para iken muhtemelen yanlış hesaplandığı
için bir kuruş fazla olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.71b). (vii) Giderlerin
toplamı 1.191 kuruş olduğu halde ilgili deftere 10 kuruş fazla kaydedilmiştir (BOA, EV,
nr. 10039, v.71b). (viii) Vakıf fazlası ilgili defterdeki verilere göre 101 kuruş 16 para iken bir
kuruş eksik kaydedilmiş ve bu meblağ mütevellide bulunan vakfın işletilen ana parasına
eklenmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.71b). (ix) BOA, EV, nr. 10039, v.84a. (x) Evkaf defterinde
istirbah ettirilen paranın murabahasının 200 kuruş olması gerektiği belirtildiği halde 39
kuruşu tahsil edilememiş, 161 kuruş gelir kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.84a). (xi)
Bir önceki yılda olduğu gibi kira gelirlerinin 1.152 kuruş olması gerekirken 108 kuruşu
tahsil edilememiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.84a). (xii) Bu miktarın 70,5 kuruşu cami ve
dükkanların tamiri için kullanılmış, 125 kuruş ile de mütevelli tarafından camiye kilim
alınmıştır (BOA, EV, nr. 10039, v.84a). (xiii) BOA, EV, nr. 10039, v.88b; nr. 15176, v.2b.
(xiv) Vakıf defterinde işletilen paranın nemasının 204 kuruş olması gerektiği belirtildiği

251
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

halde 49 kuruşu alınamamış, 155 kuruş kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.88b; nr.
15176, v.2b). (xv) Vakfın kira gelirlerinin 1.152 kuruş olması gerekirken 214 kuruşu tahsil
edilememiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.88b; nr. 15176, v.2b). (xvi) Cami için alınan hasır be-
delidir (BOA, EV, nr. 10039, v.88b; nr. 15176, v.2b). (xvii) Giderlerin toplamı 1.069 kuruş
olduğu halde evkaf defterine 999 kuruş olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039,
v.88b; nr. 15176, v.2b). (xviii) Gelir fazlası önceki yıllarda olduğu gibi yine vakfın işletilen
parasına eklenmiş (BOA, EV, nr. 10039, v.88b; nr. 15176, v.2b), ana para artmaya devam
etmiştir.

Görüleceği üzere vakıf, giderleri karşılamada herhangi bir sıkıntı yaşamamış,

gerek kiraların gerekse alınması gereken nemanın tam olarak tahsil edileme-
mesine rağmen ilgili yılları borçlanmadan kapatabilmiştir. Hatta gelir fazlası,
bir başka deyişle harcamalardan kalan meblağ para vakfı özelliği de bulunan
kurumun mevcut parasına eklenerek nemanın artmasına katkıda bulunmuştur.
Hakkında daha fazla veri bulunmaması bundan sonraki süreçte vakfın duru-
munu takip etmeyi imkansız hale getirmektedir. Rusçuk vakıfları hakkında bilgi
veren Rusçuk Tüccar Vekili Mustafa Hâlid’in 1897 tarihli raporunda “Baloğlu
Camii” olarak belirtilen mabedin Balizâde Camii olduğu tahmin edilmekte-
dir ki eğer doğruysa yüzyılın sonlarına kadar faaliyetini sürdürdüğü anlaşıl-
maktadır. Ancak Bulgar Prensliği döneminde şehir planı kapsamına alınarak
akarâtı yıkılmış ve zapt edilmiştir. Raporda, bu nedenle caminin harap bir halde
olduğu belirtilmiştir.12

II. Kadişzâde Camii ve Mektebi

Bacanak Mahallesi’nde Yeni Hamam önünde olan hakkında fazla bilgi bulun-
mayan cami Kadişzâde Mehmed Ağa tarafından yaptırılmış ve pek çoğunda
olduğu gibi banisinin adıyla anılmıştır.13
XVIII. yüzyıla ait yapılardan biri olduğu tahmin edilen vakıf eser ile ilgili
tespit edilebilen ilk kayıt bir tevcih kaydıdır. Bu kayıtta, caminin yakınında
bulunan Kadişzâde Mehmed Ağa tarafından vakfedilen 10 dükkanın kira geli-

12 BOA, Sadâret Eyâlet-i Mümtâze Bulgaristan (A.MTZ.04), nr. 49/50; BOA, Yıldız
Perâkende Evrâkı Evkaf Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.EV), nr. 2/39, Eşref Eşrefoğlu, “Bulga-
ristan Türkleri’ne ve Rusçuk’taki Türk Eserlerine Dâir 1897 Tarihli Bir Rapor”, Güneydo-
ğu Avrupa Araştırmaları Dergisi I (1972), s. 32.
13 NBKM, R, nr. 11, s. 196; Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Hurufat Defteri
(HD), nr. 1207, s. 47.

252
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

rinden almak üzere günlük 10 akçe ücret ile 1172/1758-1759 yılında Abdullah
oğlu Mehmed’in zaten sürdürdüğü imam-ı sanilik görevine devam edeceğin-
den dolayısıyla yeniden atanmış olduğundan söz edilmektedir.14 Buna göre
camide iki imamın görev yaptığı, vakfa gelir sağlayan gayrimenkullerin bulun-
duğu anlaşılmaktadır.
Vakıf hakkında bilgi veren 1219/1804-1805 tarihli Rusçuk Vakıf Sicili’nde
de vakfın gayrimenkullerinin korunduğu, aylık 14 kuruş 10 para tutarındaki
10 adet dükkan kirasının ihtiyaçları karşılamaya devam ettiği görülmektedir.
Sicile dükkanların dışında arsa kirası da eklenmiş, aylık 2 kuruş olan bu geli-
rin caminin yanındaki mektep için sarf edilmesi istenmiştir.15 Bu mektebin kim
tarafından yaptırıldığı saptanamamakla birlikte sonradan vakfa dahil edildiği
tahmin edilmektedir. Yukarıda bahsedilen hurufat kaydında arsa gelirinden söz
edilmemesi ve sicilde de arsadan gelen kiranın sadece mektep için tahsis edil-
mesi başka bir hayır sahibinin mektebin kurucusu olduğunu, bunun için arsayı
bağışladığını düşündürmektedir.
Sicile göre vakfın aylık geliri 16 kuruş 10 para olup bunun 13 kuruşu imam,
hatip, müezzin, kayyım ve sıbyan mektebi mualliminden oluşan vakıf görev-
lilerine hizmetlerine karşılık ödenmektedir.16 Geriye kalan 3 kuruş 10 para
ise caminin aydınlatılmasında ve tamir giderlerinde kullanılmıştır.17 Masraf-
ları ancak karşılayabilen başka gelir kaynağı olmayan vakıf aslında XIX. yüzyıl
başlarında oldukça zor durumdadır. Önceki yüzyılda iki imam görevli olduğu
halde muhtemelen gelir yetersizliğinden bire düşürülmüştür. Sicile harap ola-
rak kaydedilen caminin18 yine gelir darlığı nedeniyle bakımının gereği gibi
yaptırılamadığı anlaşılmaktadır. Nitekim 1221-1224/1806-1810 yıllarına ait
muhasebe verilerine göre kira gelirleri ihtiyaçlar için harcanmış, tamir masrafı
ve vakıf fazlası kaydolunmamıştır.19 Kısa bir süre sonra muhtemelen Rusçuk’un

14 VGMA, HD, nr. 1207, s. 47.

15 NBKM, R, nr. 11, s. 196.
16 İmama 4, müezzine 3, hatip, kayyım ve muallime 2’şer kuruş aylık ödenmiştir (NBKM,
R, nr. 11, s. 197).
17 NBKM, R, nr. 11, s. 196-197.
18 NBKM, R, nr. 11, s. 10.
19 NBKM, R, nr. 11, s. 196.

253
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

15 Eylül 1810 ile 27 Haziran 1811 tarihleri arasında Ruslar tarafından istila
edildiği dönemde20 cami tamamen yıkılmıştır.21

III. Kara/Kurra veya Tekke Camii ve Medresesi

Çelebi Ağa veya Kurra Çelebioğlu biçiminde de anıldığı belirtilen cami22 ve
medreseye ait bilgiler ne yazık ki başlangıç için pek net değildir. Eski bir vakıf
olduğu tahmin edilen bu vakfın kurucusunun kim olduğu ve ne zaman kurul-
duğu tam olarak bilinmediği gibi vakıf eserin adı hatta bulunduğu mahalle
ile ilgili veriler de birbirinden farklıdır. Mevcut materyal değerlendirildiğinde
söz edilen aynı vakıf eser olmasına rağmen farklı isimlerle anılması ve bulun-
duğu yer hakkında farklı mahallelerden söz edilmesi bu karışıklığın nedenidir.
1219/1804-1805 yılı vakıf sicilinde “Tekke Camii yani Kara Cami (harap)” biçi-
minde geçmesi bu isimlerle anıldığını göstermektedir.23 Ancak aynı dönemde
bir medresesinin de bulunduğu bilindiği halde bahsedilen sicilde yer alan med-
reseler arasında sayılmadığı dikkat çekmektedir. Bu nedenle Orlin Sabev, Hacı
Mehmed bin Ali24 Efendi’nin -1746 tarihli vakfiyesine25 dayanarak- Cami-i
Cedit Mahallesi’nde bir mektep ile medrese yaptırdığını ve belirtilen med-
resenin 1219/1804-1805 yılı vakıf sicilinde yer alan medreselerden Cami-i
Cedit yakınında bulunduğu kaydedilen Çelebi Ağa Medresesi olabileceğini
ifade etmiştir.26 Hacı Mehmed, vakfiyesinde medreseyi yeniden inşa ettirdiğini
belirttiğinden27 bu kurumun ilk banisinin Çelebi Ağa olabileceği düşüncesinin

20 Bakardjieva – Yordanov, Ruse, s.125.

21 Bakardjieva – Yordanov, a.g.e., s. 153’te -daha genel bir ifadeyle- caminin 1806-1812
Osmanlı-Rus Savaşı sırasında yıkıldığını belirtmişlerdir. Oysa 1810 yılı Şubat ayına ka-
dar vakfın yıllık muhasebe bilgilerinin kaydedilmiş olması Rus işgali döneminde yıkıl-
mış olduğu düşüncesini kuvvetlendirmektedir.
22 Bakardjieva – Yordanov, a.g.e., s.153. Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimârî
Eserleri, IV, İstanbul 1982, s. 82’de mabetten “Kurrâ Çelebioğlu Câmii” adıyla söz etmiştir.
23 NBKM, R, nr. 11, s. 8.
24 O. Sabev, yanlış olarak Hacı Mehmed’in babasının adının Ahmed olduğunu belirtmiştir
(Orlin Sabev, “Bulgaristan’da Osmanlı Medreseleri”, Hasan Celal Güzel v.dğr. (nşr.), Türk-
ler, 11, Ankara 2002, s. 465).
25 Vakfiye için bkz. VGMA, Vakfiye Defteri, nr. 578, s. 254.
26 Sabev, a.g.m., s. 465. Ayrıca bkz. id., “Ottoman Medreses in Rusçuk-Rousse”, Arab Histo-
rical Review for Ottoman Studies 19-20 (October 1999), s. 515.
27 VGMA, Vakfiye Defteri, nr. 578, s. 254.

254
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

doğruluğu kuvvetle muhtemeldir. Vakıf sicilinde sayılan 4 medreseden diğer

3’ünün kurucuları net olarak bilindiğine ve söz edilen mahallede XVIII. yüzyıl
ortalarında bir medresenin yeniden ihya edildiği vakfiyesiyle belgeli olduğuna
göre sicile Çelebi Ağa Medresesi olarak kaydedilen28 bu kurum anlaşılacağı
üzere eski banisinin adıyla yazılmıştır. Aşağıda anlatılacağı şekilde medrese
vakfının Kara Cami Vakfı ile birleşmek durumunda kalması da karışıklığı artır-
mış, bu çalışmada iki kurumun bir arada ele alınmasını gerekli kılmıştır.
1252-1253/1836-1838 yıllarına ait evkaf defterinde mabetten Kara/Kurra
Efendi Camii olarak söz edilmiş, medrese ise Cami-i Cedit yakınında olduğu
için Yeni Medrese biçiminde kaydedilmiştir29 ki bu medrese büyük ihtimalle
Çelebi Ağa (yani Hacı Mehmed) Medresesi’dir.30 Ârif Hikmet Efendi’nin 1840
tarihli raporunda medrese ile ilgili bilgi bulunmazken “şimdi Çelebi Ağa den-
mekle meşhur Kurra Camii” ifadesiyle tanıtılan mabedin Mahmud Voyvoda
Mahallesi’nde olduğundan bahsedilmiş, taş duvarlı ve ahşap minareli bir mabet
olarak tarif edilmiştir.31 1897 tarihli Mustafa Hâlid’in raporunda da Çelebi
Camii olarak anılan mabedin son durumu hakkında bilgi verilerek Bulgar
Prensliği döneminde abdesthane haline getirildiği, sonradan akarâtıyla birlikte
yıkıldığı ve yerinin belediye tarafından zapt edildiği belirtilmiştir.32
Bu vakıf ile ilgili tarafımızdan ulaşılabilen en erken tarihli materyal yuka-
rıda bahsedilen Ali oğlu Hacı Mehmed’e ait 28 Rebi‘ülâhır 1159/20 Mayıs 1746
tarihli vakfiyedir. Hacı Mehmed vakfiyesinde “müceddeden bina ve ihya eyledi-
ğim” dediği Cami-i Cedit Mahallesi’ndeki medrese ve mektep için gayrimenkul

28 NBKM, R, nr. 11, s. 11.

29 BOA, EV, nr. 10267, v.1a.
30 Söz edilen vakıf defterinde Yeni Medrese adıyla yer alan medresenin aynı defterde Aras-
ta yakınında Yeni Cami olarak kaydedilmiş olan mabede ait olmadığı tespit edilmiştir.
Bahsedilen Yeni Cami Vakfı, Hacı Süleyman Ağa’ya ait olup bu vakıfta bir medrese bu-
lunmamaktadır. (Hacı Süleyman Ağa Camii için bkz. Bayrak (Ferlibaş), a.g.m., SDÜ Fen
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 22 (Aralık 2010), s. 48-53. Ayrıca bkz. Bayrak
(Ferlibaş), a.g.m., Osmanlı İdaresinde Rusçuk, s. 249-257.) Yine bu medrese Cami-i Cedit
adıyla anılan ve Hürmüz Hanım tarafından yaptırılan cami vakfına da dahil değildir. Zi-
ra bu vakfa ait bir medrese kaydına rastlanmamıştır. Hacı Ali Vakfı olan ve Cami-i Cedit
Mahallesi’nde bulunduğu için mahallenin adıyla da anılan cami vakfına ait bir medre-
se de mevcut olmadığından (Hacı Ali Vakfı hakkında daha fazla bilgi için bkz. a.g.m., s.
240-249) medresenin Çelebi Ağa Medresesi olması ihtimali kuvvetlidir.
31 Aydın, ‘‘Ahmed Ârif Hikmet’’, s. 141.
32 BOA, A.MTZ.04, nr. 49/50; BOA, Y.PRK.EV, nr. 2/39; Eşrefoğlu, “1897 Tarihli Bir Rapor”,
s. 31.

255
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

vakfetmiş ve elde edilecek gelirin kullanılacağı yerler ile şartlarını belirtmiştir.

Vâkıf aynı mahalledeki 5 adet dükkanı, dükkanların sırasında köşede bulunan
bir çörekçi fırınını, fırının bitişiğindeki terzi dükkanını ve büyük bir kazanı
bağışlamıştır. Ayrıca Arık Ramazan Mahallesi’ndeki bir evi ve Mesih Voyvoda
Mahallesi’nde Kazancılar Çarşısı’nda bulunan ekmekçi fırınını vakfetmiştir.
Beş dükkandan gelen kira geliriyle 5 odalı medresenin mum ihtiyacının karşı-
lanmasını, evin kirasından medresenin yakınındaki mektebin hocasına her ay
birer kuruş ödenmesini, çörekçi fırını ile terzi dükkanından elde edilen gelirin
de Çarşı Camii’nde -banisi Hacı Ahmed olan Bayraklı/Alemkeş Camii olarak
da anılan mabette-33 her Cuma sabahı talebeye ders vermesi karşılığında Kurra
Seyyid Ahmed Efendi’ye verilmesini istemiştir. Ekmekçi fırınının kirasının ise
gerektiğinde gayrimenkuller ile vakıf eserlerin tamiri için kullanılmak üzere
mütevelli tarafından muhafaza edilmesini talep etmiştir. Yaşadığı sürece tevli-
yet görevinin kendisinde olacağını belirten Hacı Mehmed, kendisinden sonra
bu göreve Seyyid Ahmed Efendi’nin getirilmesini, onun vefatından sonra da
dönemin kadısının mütevelli olmasını şart koşmuştur. Ayrıca zamanla vakıf
şartlarının uygulanmasının güçleşmesi halinde gelirin fakir Müslümanlar için
kullanılmasını yine vakfiyede son şart olarak ifade etmiştir.34
Daha önceden var olan medrese ile mektebi yeniden faal duruma getiren
Hacı Mehmed Vakfı da uzun ömürlü olmamıştır. Nitekim 1219/1804-1805
yılı sicilinde Mahmud Voyvoda Mahallesi’nde olduğu belirtilen Tekke/Kara
Camii’nin35 yakınında olduğu ifade edilen Hacı Mehmed Vakfı’na ait medre-
senin harap olduğundan ve geliri azaldığı için tamirinin yapılamadığından söz
edilerek medrese vakfının 1803 yılında Tekke/Kara Camii Vakfı’na eklendiği
belirtilmiştir. Hacı Mehmed tarafından vakfedilmiş 5 dükkan da harap olduğu
için Gümrük Emini Abdullah Efendi hem eski dükkanları yenilemiş hem de
2 tane daha yaptırarak toplam 7 dükkanı cami yararına vakfetmiştir. Böylece

33 Çarşı Camii hakkında daha fazla bilgi için bkz. Bayrak (Ferlibaş) - Erdoğan, a.g.m., Os-
manlı İdaresinde Rusçuk, s. 183-186.
34 VGMA, Vakfiye Defteri, nr. 578, s. 254.
35 Tekke Camii’ne imam, hatip ve müezzin tevcihleriyle ilgili bilgiler içeren Huru-
fat Defterleri’nde de mabedin Mahmud Voyvoda Mahallesi’nde olduğu belirtilmiştir
(VGMA, HD, nr. 1177, s. 231, 236; nr. 1181, s. 329, 335, 338, 339; nr. 1207, s. 42). Yine bu
defterlerden birinde mabedin Tekke Camii ve Kara Cami isimleriyle meşhur olduğun-
dan söz edilmiştir. Bkz. VGMA, HD, nr. 1177, s. 231. 1258-1270/1842-1854 yıllarına ait
muhasebe verilerini içeren evkaf defterlerine de sadece Kara Cami adıyla kaydedilmiş-
tir. Bkz. BOA, EV, nr. 10039, v.14a, 16b, 31b, 48b, 72a, 83b, 90a; nr. 12709, v.4b; nr. 12711,
v.4b; nr. 12999, v.4a-4b, nr. 13615, v.4b; nr. 13905, v.5a, nr. 14198, v.3a, nr. 15176, v.1b.
256
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

önceden camiye ait dükkanlarla birlikte 12 dükkan ile bir fırından elde edi-
len 23,5 kuruş tutarındaki aylık kira gelirine sahip olan vakıf ancak idare edi-
lir hale gelmiştir. Vakıf görevlilerinden imam, hatip, müezzin ve kayyıma aylık
12 kuruş ücret ödenirken, Çarşı Camii’nde Cuma günleri ders veren hocaya
3,36 vaiz efendiye 2,37 mütevelliye 2,38 eski mütevelliye de -muhtemelen vakıftan
alacağı olduğu için- 2,5 kuruş verilmiştir. Tüm masraflar karşılandıktan sonra
kalan 2 kuruşun kandiller için kullanılması istenmiştir.39
Medrese ve onun gibi harap olan Arık Ramazan Mahallesi’ndeki ev iki vak-
fın birleşmesinden sonra da onarılamadıklarından arsaları satışa çıkarılmış,
medrese arsasını dönemin ayanı Tirsiniklizade İsmail Ağa 100 kuruşa alır-
ken eve ait arsa 50 kuruşa Haffaf Mehmed Ağa’ya satılmıştır. Bu paranın, Hac
yolunda ölen bir hayırseverin vasiyeti üzerine terekesinden vakfa bağışlanan
200 kuruş ile birlikte işletilmesine karar verilmiş, elde edilecek nemanın müte-
velli aracılığıyla vakfın giderleri için kullanılacağı vakıf sicilinde belirtilmiştir.40
Vakfın gelir kaynakları epeyce artmasına rağmen gelirler giderleri karşıla-
mada yine de yetersiz kalmış, 1220-1222/1805-1808 yılları arasında açığı müte-
velli kapatmış yani vakıf mütevelliye borçlanmıştır. Bu borç ancak bir sonraki
yıl kapanmış, vakıf 1223-1224/1808-1810 yıllarını gelir fazlasıyla tamamlamış-
tır.41 Vakıf ne yazık ki bir kez daha zarar görmüş, cami Rusçuk’un Rus istilası
nedeniyle büyük ölçüde yıkılmıştır. Savaş sonrasında yeniden inşa ve ihya olun-
duğu belirtilen mabedin42 bundan sonraki durumunu 1256-1270/1840-1854

36 Hacı Mehmed’in vakfettiği -medresenin arkasındaki- çörekçi fırını aylık 8 kuruşa kira-
ya verilmiş, 5 kuruşu cami vakfına aktarılmış, 3 kuruşu Hacı Mehmed’in şartı olan Çarşı
Camii’nde ders verecek hoca efendiye ödenmiştir (NBKM, R, nr. 11, s. 55).
37 Vakfa ait dükkanlardan Kazancılar Çarşısı’nda Yeni Han bitişiğindeki kazancı dükkanı-
nın 2 kuruş olan aylık kirasının vaize verilmesi şart koşulmuştur (NBKM, R, nr. 11, s. 54-
55).
38 Kazancılar Çarşısı’nda bulunan bıçakçı dükkanının aylık kirası olan 50 para cami vak-
fının banisi olduğu belirtilen Kara Efendi’nin şartı gereği mütevelliye tahsis edilmiş
dolayısıyla bu görevi yerine getiren şahsa ödenen 2 kuruş ücretin 50 parası bıçakçı dük-
kanına ait kira gelirinden verilmiştir. İki vakfın birleşmesiyle yine Kara Efendi’nin şartı
doğrultusunda kendi soyundan devam eden tevliyet görevinin aynı biçimde sürmesi uy-
gun görüldüğünden o dönemde Kara Efendi’nin kızının oğlunun kızı mütevelli olduğu
için belirlenen ücretin ona ödeneceği belirtilmiştir (NBKM, R, nr. 11, s. 55, 57).
39 NBKM, R, nr. 11, s.54-55, 57, 58.
40 NBKM, R, nr. 11, s.55-57.
41 NBKM, R, nr. 11, s.56.
42 VGMA, HD, nr. 1177, s. 231.

257
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

yıllarına ait evkaf defterlerinden takip etmek mümkündür. Bu veriler vakfın

az sayıda olan dükkan kiraları dışında herhangi bir gelirinin olmadığını ancak
1262/1845-1846 yılında bir hayırseverin vasiyeti üzerine terekesinden 500
kuruşun vakfa bağışlandığını göstermektedir.43 Bu paranın nasıl değerlendiril-
diği tespit edilememekle birlikte vakfın durumunu kısmen iyileştirdiği görül-
mektedir. 1267/1850-1851 yılında vakfa ait 9 dükkandan biri harap olduğu için
2.250 kuruşa satılmış, 1268/1851-1852 yılından itibaren işletmeye verilen bu
paradan elde edilen nema da vakfın gelirleri arasına katılmıştır.44
1256-1270/1840-1854 dönemine ait evkaf defterlerine göre vakfın gelir-
gider durumu aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo III
Gelir Gider
Vakfın
Vakıf Vakfın
İşletilen
(Kuruş Olarak) (Kuruş Olarak) Fazlası Borcu
Muhasebe Kaydı- Parası
nın Ait Olduğu
Tamir
Dönem İşletilen Vakıf Zeytinyağı
Masrafları Harç- (Kuruş (Kuruş
(Kuruş Paranın Kira Geliri Görevlilerine ve Mum
ve Diğer lar Olarak) Olarak)
Olarak) Neması Ödenen Giderleri
Harcamalar

12 Şubat 1842- 706 krş. 39 97 krş. 10

- 2.160(ii) 1.350(iii) -
31 Ocak 1843(i) para(iv) para(v)
-
6 krş. 29
Toplam 2.160 2.154 krş. 11 para(vi) -
para(vii)
48 krş.
10 Ocak 1845- 136 krş. 10 138 krş. 30
- 792 450 20
30 Aralık 1845(viii) para para(ix)
- para
27 krş. 6
Toplam 798 krş. 26 para(x) 771,5(xi) -
para(xii)
22 krş.
31 Aralık 1845- 187 krş. 30
- 834 450 361(xiv) 11
19 Aralık 1846(xiii) para
- para
340 krş.
Toplam 1.361 krş. 30 para(xv) 1.021 krş. 1 para -
29 para
20 Aralık 1846-8
- 852 450 275 472(xvii) -
Aralık 1847(xvi)
-
1.192 krş. 4 krş.
Toplam 1.197 -
29 para(xviii) 11 para

43 BOA, EV, nr. 10039, v.31b, nr. 12709, v.4b, nr. 12711, v.4b.
44 BOA, EV, nr. 10039, v.72a, nr. 14198, v.3a.

258
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

27 Kasım 1 krş.
1848-16 Kasım - 1.008 552 240 313,5(xx) 10
1849(xix) - para
1.115 krş. 8 krş. 14
Toplam 1.106 krş. 30 para -
4 para(xxi) para
17 Kasım 1849-5
- 1.040 552 240 253(xxiii) -
Kasım 1850(xxii) -
Toplam 1.048(xxiv) 1.045 3 -
6 Kasım 1850-26 634
- 1.407 600 170 71
Ekim 1851(xxv)
-
Toplam 3.657(xxvi) 1.475 2.182 -

31 krş.
27 Ekim 1851-14
249(xxviii) 1.320 640(xxix) 229 194,5(xxx) 30
Ekim 1852(xxvii) 2.189
para
krş. 42
para 474
Toplam 1.569 1.095 krş. 10 para krş. 30 -
para(xxxi)
31 krş.
15 Ekim 1852-3
399 1.207(xxxiii) 820(xxxiv) 239 163(xxxv) 30
Ekim 1853(xxxii) 2.663,5
para
krş. 12
352,5
para
Toplam 1.606 1.253 krş. 30 para krş. 30 -
para(xxxvi)
4 Ekim 1853-23 3.017 150
1.120(xxxxix) 780 32 15 31
Eylül 1854(xxxvii) krş. 2 (xxxviii)

Toplam para 1.270 858 412(xxxx) -

(i)BOA, EV, nr. 10039, v.14a. Vakıf defterinde 1258 yılına ait olan muhasebe verilerinin
üç yıllık olduğu belirtilmiştir ki bu durumda 1256-1258/1840-1843 döneminin hesabı
görülmüştür. (ii) Vakfın yıllık kira geliri 720 kuruştur. (iii) Vakıf görevlilerine ödenen yıllık
ücret 450 kuruştur. (iv) Vakfın zeytinyağı ve mum giderleri de üç yıllıktır (BOA, EV, nr.
10039, v.14a). (v) Kaydedilen meblağın 30 kuruşu minare tamiri için harcanmıştır. 67
kuruş 10 para ise önceki yıldan vakfın borcudur (BOA, EV, nr. 10039, v.14a). (vi) Üç
yıla ait giderlerin toplamı 2.154 kuruş 9 para olduğu halde 2 para fazla kaydedilmiştir
(BOA, EV, nr. 10039, v.14a). (vii) Üç yıla ait vakıf fazlası 5 kuruş 31 para olmalıyken yanlış
hesaplandığı için tablodaki gibi kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.14a). (viii) BOA,
EV, nr.10039, v.16b. (ix) Kaydedilen meblağ minare tamiri için kullanılmıştır (BOA, EV,
nr.10039, v.16b). (x) Bir önceki yıldan gelir fazlası olan 6 kuruş 26 para gelire eklenmiştir
(BOA, EV, nr.10039, v.16b). (xi) Giderlerin toplamı 773,5 kuruş olduğu halde evkaf deft-
erine 2 kuruş eksik kaydedilmiştir (BOA, EV, nr.10039, v.16b). (xii) Vakıf fazlası 25 kuruş
6 para olmalıyken vakıf defterine giderlerin toplamı 2 kuruş eksik kaydedildiği için 2
kuruş fazla yazılmıştır (BOA, EV, nr.10039, v.16b). (xiii) BOA, EV, nr. 10039, v.31b, nr.
12709, v.4b, nr. 12711, v.4b. (xiv) Belirtilen meblağ caminin tamiri için harcanmıştır
(BOA, EV, nr. 10039, v.31b, nr. 12709, v.4b, nr. 12711, v.4b). (xv) Gelirlerin toplamı olarak
kaydedilen bu meblağa bir önceki yılın vakıf fazlası olan 27 kuruş 30 para ile Abdullah
Ağa’nın bağışladığı 500 kuruş da dahil edilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.31b, nr. 12709,
v.4b, nr. 12711, v.4b). (xvi) BOA, EV, nr. 10039, v.48b; nr. 12999, v.4a-4b. (xvii) Caminin

259
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

muhafaza duvarının tamiriyle başka bazı onarım giderleridir (BOA, EV, nr. 10039, v.48b;
nr. 12999, v.4a-4b). (xviii) Önceki yıla ait gelir fazlası dükkan kiralarına eklenmiş, ilgili
yılın gelirleri arasında değerlendirilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.48b; nr. 12999, v.4a-4b).
(xix) BOA, EV, nr. 13615, v.4b. (xx) Caminin çeşitli ihtiyaçları için harcanmıştır (BOA, EV,
nr. 13615, v.4b). (xxi) Hakkında veri olmayan 1264/9 Aralık 1847-26 Kasım 1848 yılını
vakıf 107 kuruş 4 para fazla gelir ile kapatmış, bu meblağ bir sonraki yıla devrettiğinden
ilgili yılın gelirlerine eklenmiştir (BOA, EV, nr. 13615, v.4b). (xxii) BOA, EV, nr.13905, v.5a.
(xxiii) Vakıf bu yıldan itibaren Cami-i Atik Vakfı’na 15 kuruş zemin bedeli ödemeye
başlamış, bu meblağ tabloda çeşitli masraflar arasında gösterilmiştir (BOA, EV, nr.13905,
v.5a). (xxiv) Bir önceki yılın 8 kuruş olan vakıf fazlası gelirlere eklenmiştir (BOA, EV,
nr.13905, v.5a). (xxv) BOA, EV, nr.14198, v.3a. (xxvi) Dükkanlardan biri harap durumda
olduğundan 2.250 kuruşa satılmış, bu meblağ vakfın diğer dükkan kiralarıyla birlikte gelir
olarak değerlendirilmiştir (BOA, EV, nr.14198, v.3a). Bir sonraki yıldan itibaren nema
elde etmek için işletilmesi yoluna gidilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.72a). (xxvii) BOA, EV,
nr. 10039, v.72a. (xxviii) İşletilen paradan alınması gereken nema 327 kuruş olduğu halde
78 kuruşu tahsil edilememiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.72a). (xxix) İlgili yılın muhasebe
kayıtlarını içeren evkaf defterinde imam, hatip ve kayyıma yıllık 480, müezzine 40, vaiz
ile mütevelliye 60’ar kuruş ödendiği belirtilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.72a). (xxx) Bu
meblağın 108 kuruşu caminin tamir giderleri olup 15 kuruş zemin kirası, 34,5 kuruş
kandil masrafları, 37 kuruş da diğer harcamalardır (BOA, EV, nr. 10039, v.72a). (xxxi)
Gelir fazlası olan bu meblağ 473 kuruş 30 para olduğu halde bir kuruş fazla kaydedilmiş
ve vakfın işletilen parasına eklenmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.72a). (xxxii) BOA, EV, nr.
10039, v.83b. (xxxiii) Vakfın ilgili yıla ait alması gereken kira bedeli 1.320 kuruş olduğu
halde 113 kuruşu tahsil edilememiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.83b). (xxxiv) Mütevelliye
ödenen ücret önceki yıla göre bir misli artmış ve yıllık 120 kuruş verilmiştir. Diğer görev-
lilerin ücretleri ayrı olarak kaydedilmemekle beraber genel toplama bakıldığında önemli
artış olduğu görülmektedir (BOA, EV, nr. 10039, v.83b). Söz edilen görevlilere ertesi yıl
da aynı miktarlarda ücret ödenmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.90a, nr. 15176, v.1b). (xxxv)
Kaydedilen bu meblağın 15 kuruşu zemin kirası, 148 kuruş ise caminin tamir masrafıdır
(BOA, EV, nr. 10039, v.83b). (xxxvi) Vakıf fazlası 352 kuruş 10 para olduğu halde yanlış
hesaplandığından bir kuruş fazla kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.83b). (xxxvii) BOA,
EV, nr. 10039, v.90a, nr. 15176, v.1b (xxxviii) İşletilen paradan alınması gereken meblağ 451
kuruş olduğu halde 301 kuruş muattal olarak kaydedilmiş, tahsil edilememiştir (BOA,
EV, nr. 10039, v.90a, nr. 15176, v.1b). (xxxix) Vakfa ait dükkan kiralarının da tamamı tah-
sil edilememiştir. Yıllık kira geliri toplamı 1.320 kuruş olduğu halde 200 kuruş muat-
tal olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.90a, nr. 15176, v.1b). (xxxx) Vakıf fazlası
vakfın istirbah olunan parasına eklenmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.90a, nr. 15176, v.1b).

Vakıf, dükkanın satışından elde edilen paraya sahip oluncaya kadar güç-
lükle varlığını devam ettirmiştir. Tablodan görülebileceği gibi zamanla dük-
kan kiraları artmış ancak vakıf görevlilerinin ücretleri arttığı, caminin tamiri
için yapılan harcamalar devam ettiği için giderlerden sonra kalan para büyük
meblağlara ulaşamamıştır. Yine de kendine yetebilen durumda olduğu anla-
şılan vakfın dükkanın satışıyla elde ettiği parayı işletmeye başlamasıyla daha
rahat idare edilir hale geldiği görülmektedir. 1878 Berlin Antlaşması sonra-
260
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

sında yukarıda söz edildiği gibi zarar gören vakıflardan olmuş, cami amaç dışı
kullanılmaya başlamış ve bir süre sonra da gelir kaynaklarıyla birlikte ortadan
kaldırılmıştır.45

IV. Konbezâde Hacı İbrahim Ağa Mescidi

Konbezâde Hacı İbrahim tarafından yaptırılan ve günümüzde vakfiyesi mev-
cut olmadığı için hangi tarihte inşa edildiği bilinmeyen vakıf eser ile ilgili tes-
pit edilebilen erken tarihli ilk veri hurufat defterinde yer alan bir kayıt olup
1768 tarihine aittir.46 XVIII. yüzyılın ikinci yarısında faaliyette olduğu anla-
şılan mabet sadece ibadet mekanı olan bir odaya sahiptir ve ahşap minareli-
dir.47 Hakkında fazla bilgi olmayan mescitten, cami olarak söz eden kayıtlar48
olduğu gibi bulunduğu mahalleye dair farklı ifadeler de mevcuttur. Defterle-
rin bir kısmında mahalle adı belirtilmezken49 yukarıda bahsedilen hurufat def-
teri ile 1219/1804-1805 tarihli vakıf sicilinde Faik,50 evkaf defterlerinin birinde
Kara Ali,51 diğerinde de Arık Ramazan52 Mahallesi’nde olduğundan söz edil-
miştir. T. Bakardjieva-S. Yordanov’un eserlerinde ise sonradan Hasan Efendi
Mescidi olarak anıldığına işaret edilen mabedin Cami-i Cedit Mahallesi’nde
bulunduğu belirtilmiştir.32 Bir mescit olarak faaliyetlerini sürdürdüğü tahmin
edilen bu eserin bulunduğu mahalle hakkındaki farklılıkların nedeni anlaşıla-
mamış, yanlış kaydedildiğine hükmedilmiştir.
1219/1804-1805 tarihli sicile göre vakfın aylık geliri 6 kuruş olan iki gayri-
menkulü bulunmaktadır. Bunlardan birisi vâkıfın yani Hacı İbrahim’in Arık
Ramazan Mahallesi’ndeki evi olup aylık 2 kuruş kira gelirine sahiptir. Diğeri de

45 BOA, A.MTZ.04, nr. 49/50, BOA, Y.PRK.EV, nr. 2/39; Eşrefoğlu, “1897 Tarihli Bir Rapor”,
s. 31.
46 Söz edilen defterde yer alan 12 Cemâzıyelâhır 1182 / 22 Ekim 1768 tarihli bilgi, vakıf ge-
lirinden günlük 6 akçe yevmiye ile mabette imam olan şahsın beratının bulunmaması ve
kendisine berat verilmesi ile ilgilidir. Bkz. VGMA, HD, nr. 1181, s. 337.
47 Bakardjieva - Yordanov, Ruse, s.153.
48 (BOA, EV, nr.10267, v.1a)’da mabedin adı da farklı kaydedilerek Kombezâde Camii biçi-
minde yazılmıştır. Ayrıca bkz. BOA, EV, nr.11969, v.5a; nr.14198, v.7a-7b.
49 BOA, EV, nr.11969, v.5a; nr.13905, v.4a; nr.14198, v.7a-7b.
50 VGMA, HD, nr.1181, s.337; NBKM, R, nr.11, s.222.
51 BOA, EV, nr.10039, v.74b, 84b.
52 BOA, EV, nr.13615, v.5a.

261
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

aylık kirası 4 kuruş olan Saat Kulesi’nin altında bulunan iki kepenk dükkandır.
Gayrimenkullerden sağlanan kira gelirinin belirtilen dönemde vakfın gider-
lerini karşıladığı anlaşılmaktadır. Vakıf görevlilerinden imama 3, mütevelliye
bir kuruş aylık ödeme yapılmış, bir kuruş kandil için kullanılmıştır. Kalan bir
kuruş ise tamir gideri olarak kaydedilmiştir. Bu hesaba göre aylık gelir ve gide-
rin denk olduğu vakıfta 1221-1224/1806-1810 yılları gelir fazlasıyla kapatılmış,
1224/1809-1810 yılı sonunda fazla meblağın 36 kuruşa ulaştığı saptanmıştır.53
Belirtilen yıllardan sonra vakfın durumu hakkında bilgi veren kayıtlara
evkaf defterlerinde rastlanmıştır. Bunlardan ilki 1259/1843-1844 yılına ait
olup vakfın kira getiren 3 dükkanı bulunduğundan bahsedilmiş, dükkanlar-
dan gelen kiranın aylık 8 kuruş olduğu bunun da caminin imam ve hatibine
verildiği ifade edilmiştir. Bu nedenle gelirleri giderlerini karşılayamayan vakıf-
lardan olduğu belirtilmiştir.54 Vakfa ait evden söz edilmeyen defterde belirtilen
dükkanlardan iki tanesinin evin satılmasıyla alınmış olabileceği tahmin edil-
mektedir ki diğer vakıf defterlerinde55 de evle ilgili bilginin bulunmaması bunu
doğrular niteliktedir.
Aşağıdaki tabloda vakfın 1265-1269/1848-1853 yıllarına ait muhasebe
bilançoları verilmiştir.
Tablo IV
Gelir Gider Vakıf Vakfın
Önceki Yıla (Kuruş Olarak) (Kuruş Olarak) Fazlası Borcu
Muhasebe Kaydının Ait Vakıf Tamir
Vakıf Gö- Zeytinyağı
Ait Olduğu Dönem Fazlası (Ku- Masrafları
Kira Geliri revlilerine ve Mum Harçlar
ruş Olarak) ve Diğer (Kuruş (Kuruş
Ödenen Giderleri
Harcamalar Olarak) Olarak)
27 Kasım 1848-16 10 krş.
75 300 156 35 15(ii)
Kasım 1849(i) 22 para
156
Toplam 375 218 krş. 22 para(iii) krş. 18 -
para(iv)
17 Kasım 1849-5 158 krş. 18 310
156 42 107(vi) -
Kasım 1850(v) para
Toplam 468(vii) 305 163(viii) -
6 Kasım 1850-26
158 268 180 47 214,5 (x)
-
Ekim 1851(ix)
Toplam 426 441,5 - 15,5(xi)

53 NBKM, R, nr. 11, s. 222.

54 BOA, EV, nr. 11969, v.5a.
55 BOA, EV, nr. 10039, v.74b, 84b; nr. 13615, v.5a; nr. 13905, v.4a; nr. 14198, v.7a-7b.

262
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

27 Ekim 1851-14 3
- 375 180 60(xiii) 149,5(xiv)
Ekim 1852(xii)
Toplam 375 392,5 - 17,5
15 Ekim 1852-3 80 krş. 10 107 krş. 30
- 587 180 5
Ekim 1853(xv) para para(xvi)
Toplam 587 372 (xvii)
215(xviii) -
(i) BOA, EV, nr. 13615, v.5a. (ii) Bu meblağ kandil gideri olarak kaydedilmiştir (BOA, EV,
nr. 13615, v.5a). (iii) Giderlerin toplamı 216 kuruş 22 para olduğu halde vakıf defterine 2
kuruş fazla kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 13615, v.5a). (iv) Vakıf fazlası olarak kaydedilen
bu meblağ aslında 158 kuruş 18 para tutarındadır. Ancak evkaf defterinde giderler yan-
lış olarak 2 kuruş fazla hesaplandığından vakıf fazlası da 2 kuruş eksik olarak yazılmış-
tır (BOA, EV, nr. 13615, v.5a) Nitekim ertesi yıla ait defterde bu yanlışlık giderilmiştir.
Bkz. BOA, EV, nr. 13905, v.4a. (v) BOA, EV, nr. 13905, v.4a. (vi) Kaydedilen bu meblağın
25 kuruşu kandil masrafları, 82 kuruşu ise çeşitli harcamalarla birlikte vakfa ait dükkan-
ların tamir giderleridir (BOA, EV, nr. 13905, v.4a). (vii) Evkaf defterinde 18 para ihmal
edilmiş ve kaydedilmemiştir (BOA, EV, nr. 13905, v.4a). (viii) Vakıf fazlası olan bu meblağ
18 para eksik kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 13905, v.4a). (ix) BOA, EV, nr. 14198, v.7a-7b.
(x) Bu meblağın 25 kuruşu kandil gideri, 189,5 kuruşu da cami için yapılan çeşitli mas-
raflar olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 14198, v.7a). (xi) İlgili yılı borçlu kapatan vakıf
bu bilgilerin yer aldığı evkaf defterinde yapılan yanlışlıktan dolayı 15,5 kuruş fazla gelir
elde etmiş gibi gösterilmiştir. Bkz. BOA, EV, nr. 14198, v.7b. (xii) BOA, EV, nr. 10039, v.74b.
(xiii) Vakıf defterinde ilgili yılda 48 kuruşluk zeytinyağı, 12 kuruş tutarında da şem‘-i rev-
gan kullanıldığı belirtilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.74b). (xiv) Kaydedilen bu meblağın
10 kuruşu kandil için harcanmış, 102 kuruşu dükkan tamirinde, 22 kuruşu da mescit
duvarının onarımında kullanılmıştır. Geriye kalan 15,5 kuruş ise önceki yılın borcu ola-
rak eklenmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.74b). (xv) BOA, EV, nr. 10039, v.84b. (xvi) Mescidin
tamiri için harcanmıştır (BOA, EV, nr. 10039, v.84b). (xvii) Giderlerin toplamı 373 kuruş
olduğu halde vakıf defterine bir kuruş eksik kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.84b).
(xviii) Vakıf fazlası olan bu meblağ ilgili deftere bir kuruş fazla kaydedilmiştir (BOA, EV,
nr. 10039, v.84b). Giderlerin bir kuruş eksik hesaplanması harcamalardan artan mebla-
ğın bir kuruş fazla olmasına neden olmuştur. Vakıf fazlası aslında 214 kuruştur.

Tablodan anlaşılacağı gibi kıt imkanlarla varlığını devam ettirmeye çalışan vakıf
sadece 3 dükkandan elde edilen kira gelirine sahiptir. Zaman zaman bu kira-
ları dahi düzenli tahsil edemediği anlaşılmaktadır. Nitekim 1268/1851-1852
yılına ait evkaf defterinde bu dükkanlardan birinin aylık 17,5, diğer ikisinin
de 10’ar kuruşa kiralandığı ve bir tanesinin bakkal dükkanı olarak kullanıl-
dığı belirtilmiş, kirası 10 kuruş olan dükkanlardan birinden yıl içerisinde ancak
üç aylık kira alınabildiği ifade edilmiştir.56 1269/1852-1853 yılında kira gelirle-
rinde -muhtemelen tahsil edilemeyen kira geliri de eklendiği için- belirgin bir

56 BOA, EV, nr. 10039, v.74b.

263
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

artış olmuş, bir önceki yıla göre 212 kuruş fazla gelir sağlanarak vakıf borçtan
kurtulmuştur. Kira geliri az sayıdaki vakıf görevlilerinin ücretlerinin ödenme-
sinde, zeytinyağı ve mum57 giderlerinin karşılanmasında kullanılmıştır. Ayrıca
mescit ile dükkanların tamiri için önemli meblağlara ulaşan harcamalar yapıl-
mış, çeşitli ihtiyaçlar karşılanmıştır. Küçük miktardaki yıllık harçlar yine kira
gelirinden ödenmiştir. Burada incelenen beş yılda 1267-1268/1850-1852 yıl-
larını borçla kapatan vakıf diğer yılları fazla gelirle bitirmiş ancak gelir fazlası
işletilerek değerlendirme yoluna gidilmemiştir.
Vakıf, gelir kaynaklarının azlığına rağmen hizmetlerini sürdürmüş, Bulgar
Prensliği döneminde diğer vakıflar gibi zarar görmüştür. 1897 tarihli Mus-
tafa Hâlid’e ait raporda -T. Bakardjieva-S. Yordanov’un belirttikleri gibi- Hacı
Hasan Mescidi olarak kaydedilen mabedin bir kısmının yıkılmış olduğu ifade
edilmiştir. Akarının da yıkıldığı belirtilerek 83 kuruşluk geliri kaldığından söz
edilmiştir.58

V. Mehmed Ağa Mescidi ve Mektebi

Receb oğlu Mehmed tarafından Rusçuk’un Arık Ramazan Mahallesi’nde kuru-
lan vakfın 21 Cemâzıyelevvel 1104/28 Ocak 1693 tarihinde tescil edilen vak-
fiyesine göre Mehmed Ağa aynı mahalledeki 78 oda, 9 mahzen ve bir ahırdan
oluşan han ile hana bitişik olan bir ekmekçi fırınını, bir berber, iki nalbant ve
bir tahmis (kahve) dükkanını, bir buzhaneyi ve yine hanın yanında bulunan
boş durumdaki dükkan arsalarını vakfetmiştir. Vâkıf ayrıca Rusçuk’a bağlı
Koşov Köyü’nde Karalom Nehri üzerindeki 6 göz değirmeni bağışlamıştır.
Mehmed Ağa bu gayrimenkullerden elde edilen gelirden -vakfiyede belirtildiği
şekilde- hanın kapısı üzerinde inşa ettirdiği mescitte imam olarak görevlendi-
rilen şahsa 10, müezzine 5, kayyıma 2 akçe yevmiye verilmesini şart koşmuş-
tur. Yine hana yakın bir yerde yaptırdığı muallimhanenin muallimliğini günlük
5 akçe ile imamın yapmasını istemiştir. Ağa ayrıca her gün 3 akçelik mum alı-

57 1268/1851-1852 yılı evkaf defterinde yıl içerisinde 4 kıyye (1 kıyye 1,282 kg.dır.) zeytin-
yağı, 1,5 kıyye de şem‘-i revgan kullanıldığı belirtilmiş, zeytinyağına 48, şem‘-i revgan’a
12 kuruş ödendiği ifade edilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.74b) ki zeytinyağının kıyye-
sinin 12, şem‘-i revgan’ın ise 8 kuruş olduğuna dair bu veri mescidin aydınlatılmasında
kullanılan ürünlerin döneme ait birim fiyatlarının tespiti açısından değerli bir bilgidir.
58 BOA, A.MTZ.04, nr. 49/50; BOA, Y.PRK.EV, nr. 2/39; Eşrefoğlu, “1897 Tarihli Bir Rapor”,
s. 33.

264
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

nıp mescitte kullanılmasını ve her yıl 100 akçe değerinde hasır satın alınmasını
şarta bağlamıştır.
Mehmed Ağa Rusçuk’tan başka Niğbolu’da Kadı İvaz Mahallesi’nde inşa
ettirdiği muallimhanede görevlendirilecek muallime günlük 10 akçe verilme-
sini, halife olacak şahsa ise 3 akçe yevmiye ödenmesini istemiştir. Burası için
de her yıl 100 akçelik hasır alınmasını, uygun birinin 2 akçe yevmiye ile kâtip
olmasını, Niğbolu kadısı olanların vakfa nezaret etmelerini, vakfın muhasebe
defterlerini tutmalarını ve bu hizmetlerine karşılık kendilerine yılda 100 akçe
verilmesini şart olarak ileri sürmüştür.
Vâkıf vakfın idaresinin yaşadığı sürece kendisinde olacağını, bunun için
vakıf gelirinden günlük 5 akçe alacağını, vefatından sonra soyu kesilinceye
kadar çocuklarının bu görevi yerine getireceğini, gelecekteki -aileden olan- en
son ferdin ölümüyle birlikte kardeşi Hacı İbrahim’in ve onun soyundan gelen-
lerin mütevelli olacaklarını belirtmiştir.
Mehmed Ağa tüm giderler karşılandıktan sonra vakıf fazlasının kendisine
verilmesini, vefatından sonra ise çocuklarına eşit olarak paylaştırılmasını şart
koşmuştur. Kendi soyu kesildiğinde söz konusu fazla meblağın kardeşine öden-
mesini, onun ölümünden sonra da çocuklarına pay edilmesini istemiştir.59
Yarı ailevi vakıf kategorisindeki bu vakıf hakkında yukarıda söz edilen vak-
fiyeden başka herhangi bir kayıt tespit edilememiştir. XVII. yüzyıl sonlarında
tesis edilen bu vakfın işleyişiyle ilgili veri bulunmadığı gibi ne zamana kadar
faaliyetlerini sürdürdüğü de bilinmemektedir. 1219/1804-1805 yılında hazır-
lanan Rusçuk’a ait vakıf sicilinde ne vâkıf ne de vakıf eserler hakkında bilgi
olmaması vakfın bu tarihten önce belki de çok önceleri faaliyetlerini sonlandır-
dığını düşündürmektedir.

VI. Talîsâni ve Kalas Hacı Mehmed Camii

Arık Ramazan Mahallesi’nde bulunan ve Talîsâni Camii olarak anılan mabedin
banisinin kim olduğu ve ne zaman inşa edildiği bilinmemektedir. Bu vakıf eser
hakkında saptanabilen en erken tarihli bilgilere 1219/1804-1805 yılı vakıf sici-
linde rastlanmıştır. O dönemde caminin hatibi olan Hüseyin Efendi tarafından
belirtildiğine göre vakfın aylık 14,5 kuruş tutarında geliri bulunmaktadır. Gay-
rimenkullerden elde edilen ve 6 kuruşu -muhtemelen üç görevi birden yerine

59 VGMA, Vakfiye Defteri, nr. 623, s. 11.

265
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

getiren- imam, hatip ve müezzin olan şahsa ödenen kira gelirlerini gösteren
tablo aşağıda verilmiştir.60

Tablo V
Kim Tarafından Aylık Kirası
Gayrimenkul Adet Bulunduğu Yer
Vakfedildiği (Kuruş Olarak)
Lom yakınında İbrahim Paşa
Camii bitişiğinde
Mahzen 8 - 6
Dükkan 1 Un Meydanı’nda Kalas Hacı 4,5
Dükkan 1 Hacı Ali Camii karşısında Kalas Hacı 2,5
Ev 1/2 Keleşoğlu Menzili Kalas Hacı 1,5
Toplam 14,5

Gelir kaynakları epeyce az olan bu mabet XIX. yüzyılın ilk Osmanlı-Rus Savaşı
sırasında ne yazık ki büyük zarar görmüştür. Yeni banisi olan -zaten yukarıdaki
tablodan görülebileceği gibi kendisi ya da ailesinden biri savaş öncesinde de
bağışladığı gayrimenkullerle vakfa katkıda bulunan- Kalas Hacı Mehmed tara-
fından yeniden inşa ettirilmiştir. Vâkıf 18 Eylül 1822 tarihli vakfiyesiyle ihya
ettiği cami için 200 kuruş nakit ve dükkan vakfetmiş, camide okunmak üzere
Kur’an-ı Kerim bağışlamıştır.61 Ârif Hikmet Bey’in, etrafının ahşap çit ile çevrili
avlusunda bir mezarlık bulunduğunu ve ahşap minareli olduğunu ifade ettiği
cami62 yetersiz kaynaklara rağmen uzun yıllar topluma hizmet vermiştir.
Mevcut verilere göre vakfın gelir-giderleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

60 NBKM, R, nr. 11, s. 178.

61 Bakardjieva - Yordanov, Ruse, s. 126, 153.
62 Aydın, Ahmed Ârif Hikmet, s. 141.

266
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

Tablo VI
Gelir Gider
Vakfın İşleti- (Kuruş Olarak) (Kuruş Olarak) Vakıf Vakfın
Muhasebe Kay- Zeytin-
len Parası Fazlası Borcu
dının Ait Olduğu İşletilen Vakıf Gö- yağı ve Tamir Masraf-
(Kuruş Kira (Kuruş (Kuruş
Dönem Paranın revlilerine Mum ları ve Diğer Harçlar
Olarak) Geliri Olarak) Olarak)
Neması Ödenen Gider- Harcamalar
leri
12 Şubat 1842-
- 569 360 - 24(ii) -
21 Ocak 1844(i) -
Toplam 569 384 185(iii) -
22 Ocak 1844-9 14 krş.
30 212(v) 180 - 22(vi)
Ocak 1845(iv) 452 krş. 32 38 para
para 39 krş. 34
Toplam 257(vii) 217 krş. 6 para(viii) -
para(ix)
31 Aralık 1845-
12(xi) 299 169 45 32(xii) 3
19 Aralık 1846(x) 100
Toplam 311(xiii) 249 62(xiv) -
20 Aralık 1846-8 48 krş. 37 krş. 30 17 krş.
22,5 450(xvi) 250
Aralık 1847(xv) 15 para para 30 para
149,5
118 krş. 15
Toplam 472,5(xvii) 354 krş. 5 para(xviii) -
para
27 Kasım 1848- 44+161 krş.
- 567(xx) 320 38,5 -
16 Kasım 1849(xix) 15 para(xxi)
-
3 krş. 5
Toplam 567 563 krş. 35 para -
para
17 Kasım 1849-5 546 (xxi-
92 krş. 4 krş. 8
- 300(xxiv) 90
Kasım 1850(xxii) ii)
20 para para
-
64 krş. 5
Toplam 546(xxv) 485(xxvi) -
para(xxvii)
6 Kasım 1850-26 10 krş.
- 420 330 132+1.772(xxix) -
Ekim 1851(xxviii) - 20 para
Toplam 420(xxx) 2.185 krş. 20 para(xxxi) - 1.700(xxxii)
27 Ekim 1851-14 58(xxxiv)+1.700
- 663 330 63,5 -
Ekim 1852(xxxiii) krş. 5 para(xxxv)
-
1.488 krş.
Toplam 663 2.151 krş. 25 para -
25 para
63(xxxvii)+1.487
15 Ekim 1852-3
- 663 330 131 krş. 35 -
Ekim 1853(xxxvi)
- para(xxxviii)
1.348 krş.
Toplam 663 2.011 krş. 35 para -
35 para
4 Ekim 1853-23 76+1.349 krş.
- 694 330 92,5 -
Eylül 1854(xxxix) 25 para(xxxx)
-
1.154 krş.
Toplam 694 1.848 krş. 5 para -
5 para

267
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

(i) BOA, EV, nr. 10039, v.43a; nr. 11969, v.4b. Buradaki bilgiler 1258-1259/1842-1844 yıl-
ları olmak üzere iki yıla aittir. (ii) Dükkan tamiri için harcanmıştır (BOA, EV, nr. 10039,
v.43a; nr. 11969, v.4b). (iii) Bir önceki yıldan kalan vakıf fazlası 267 kuruş 14 para olup
belirtilen yıllarda artan meblağ ile birlikte 452 kuruş 14 paraya ulaşmıştır. Gerektiğinde
tamir masrafları için kullanılmak üzere mütevellide bulunduğu belirtilmiştir (BOA, EV,
nr. 10039, v.43a; nr. 11969, v.4b). (iv) BOA, EV, nr.10039, v.14b. (v) Vakfa ait 6 dükka-
nın kira geliridir (BOA, EV, nr.10039, v.14b). (vi) Minare tamiri için harcanmıştır (BOA,
EV, nr.10039, v.14b). (vii) İlgili yılın gelirleri toplamına 15 kuruşluk kira geliri de dahil
edilmiştir. Bu kiranın nereye ait olduğu tespit edilememiştir. Vakıf defterinde gelirlerin
toplamına işletilen vakfın ana parası da eklenerek kaydedilmiştir ki gelirlerin tamamı
709 kuruş 42 para olarak gösterilmiştir (BOA, EV, nr.10039, v.14b). Bu şekilde hesap-
landığında toplamın 709 kuruş 32 para olması gerekir ki deftere yanlış kaydedildiği
anlaşılmaktadır. (viii) İlgili yılın giderleri toplamı 216 kuruş 38 para olduğu halde yan-
lış hesaplandığı için deftere tablodaki gibi kaydedilmiştir (BOA, EV, nr.10039, v.14b). (ix)
Evkaf defterinde vakıf fazlası ana paraya eklenerek yanlış olarak 492 kuruş 36 para ola-
rak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr.10039, v.14b). Doğrusunun 492 kuruş 26 para olması
gerekir. (x) BOA, EV, nr. 10039, v.35a; nr. 12709, v.3a; nr. 12711, v.3a. (xi) İlgili yılda işletilen
para azalmış, nereye harcandığı saptanamamıştır. 100 kuruştan elde edilen nema ile ilgili
bilgiye evkaf defterlerinden sadece (BOA, EV, nr.10039, v.35a)’da rastlanmış, bu yılın
muhasebe bilgilerini içeren yukarıda belirtilen diğer iki defterde bu veri yer almamış-
tır. Bkz. BOA, EV, nr. 12709, v.3a; nr. 12711, v.3a. (xii) Caminin tamiri için harcanmıştır
(BOA, EV, nr. 10039, v.35a; nr. 12709, v.3a; nr. 12711, v.3a). (xiii) Bu yıla ilişkin muhasebe
verilerini içeren vakıf defterlerinden ikisinde vakfın işletilen ana parası da gelirler topla-
mına dahil edilmiştir (BOA, EV, nr. 12709, v.3a; nr. 12711, v.3a). (xiv) Vakıf fazlası (BOA,
EV, nr. 12709, v.3a; nr. 12711, v.3a)’da 12 kuruşluk nemayı hesaba katmadıkları için 50
kuruş olarak kaydedilmiş, (BOA, EV, nr. 10039, v.35a)’da fazla meblağın 62 kuruş olduğu
belirtilmiştir. (xv) BOA, EV, nr. 10039, v.48b-49a; nr. 12999, v.3a. (xvi) Vakfa gelir sağla-
yan dükkan sayısı artmış, 8 dükkan kirası kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.48b-
49a; nr. 12999, v.3a). (xvii) Vakıf defterlerinde vakfın işletilen parası da gelirler toplamına
dahil edilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.48b-49a; nr. 12999, v.3a). (xviii) Giderler toplamı
353 kuruş 35 para olduğu halde yanlış hesaplanmış ve tabloda gösterildiği gibi kayde-
dilmiştir (BOA, EV, nr. 12999, v.3a). Diğer vakıf defterinde ise 354 kuruş 15 para olarak
gösterilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.48b-49a). (xix) BOA, EV, nr. 13615, v.2b. (xx) Bu gelir
6 adet dükkan ile -vakfın gayrimenkulleri arasına muhtemelen yeni katılmış yıllık kira
geliri 15 kuruş olan- Kayalıkapı yakınındaki sebze bahçesinden elde edilmiştir. (xxi) Bu
meblağ vakfın bir önceki yıldan yani 1264/1847-1848 yılından kalan borcu olarak kay-
dedilmiştir (BOA, EV, nr. 13615, v.2b). (xxii) BOA, EV, nr. 13905, v.3a-3b. (xxiii) Bu meblağ
6 dükkan ile bostanın yıllık kira geliridir (BOA, EV, nr. 13905, v.3a). (xxiv) İlgili yıla ait
kayıtlarda bu meblağın 60 kuruşunun mütevelliye ödendiği belirtilmiştir. Diğer görev-
lilerin aldıkları ücretler ayrı olarak verilmemiştir (BOA, EV, nr. 13905, v.3b). Daha son-
raki dört yılda da tevliyet ücreti değişmemiştir. Bkz. BOA, EV, nr. 10039, v.74b, 87a, 92a;
nr. 14198, v.5a; nr. 15176, 4b. (xxv) Evkaf defterinde gelirlere bir önceki yılın vakıf fazlası
olan 3 kuruş 5 para da dahil edilmiş, 549 kuruş 5 para olarak kaydedilmiştir (BOA, EV,
nr. 13905, v.3a). (xxvi) Giderler toplamı 486 kuruş 28 para olduğu halde defterde tabloda
gösterildiği gibi verilmiştir (BOA, EV, nr. 13905, v.3b). (xxvii) Vakıf defterinde önceki yılın

268
 Rusçuk’ta Osmanlı kültür varlıkları

vakıf fazlası hesaplara eklendiği ve giderler yanlış yazıldığı için kalan meblağ tablodaki
gibi kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 13905, v.3b). Oysa ilgili yılın vakıf fazlası 59 kuruş 12
paradır. (xxviii) BOA, EV, nr. 14198, v.5a. (xxix) Bu meblağ vakfa ait bir dükkanın yanması
üzerine yapılan masraf olarak deftere yansımıştır (BOA, EV, nr. 14198, v.5a). (xxx) Evkaf
defterinde gelirler toplamına bir önceki yılın vakıf fazlası olarak kaydedilmiş olan 65
kuruş 25 para da eklenmiş ve 485 kuruş hesaplanmıştır (BOA, EV, nr. 14198, v.5a). (xxxi)
Giderlerin toplamı 2.244 kuruş 20 para olduğu halde ilgili deftere tabloda gösterildiği
gibi kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 14198, v.5a). (xxxii) Vakfın borcu 1.824 kuruş olmasına
rağmen önceki yılın vakıf fazlası olan 65 kuruş 25 para borçtan düşüldüğü ve giderler
59 kuruş eksik hesaplandığı için defterde tablodaki gibi verilmiştir (BOA, EV, nr. 14198,
v.5a). İlgili yılın borcundan önceki yılın fazla meblağı düşüldüğünde vakfın kalan ger-
çek borç miktarı 1.758 kuruş 15 paradır. (xxxiii) BOA, EV, nr. 10039, v.74b. (xxxiv) Caminin
tamiri için harcanmıştır (BOA, EV, nr. 10039, v.74b). (xxxv) Bir önceki yılın kalan borcu
olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.74b). (xxxvi) BOA, EV, nr. 10039, v.87a. (xxxvii)
Tamir masrafı olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.87a). (xxxviii) Vakfın önceki
yıla ait borcudur (BOA, EV, nr. 10039, v.87a). (xxxix) BOA, EV, nr. 10039, v.92a; nr. 15176,
v.4b. (xxxx) Önceki yıla ait borç olarak kaydedilmiştir (BOA, EV, nr. 10039, v.92a).

Tablodan görüleceği üzere Rusçuk’taki diğer vakıflar gibi ihtiyaçlarını ancak

karşılayabilecek gelir düzeyine sahip olan vakıf ne yazık ki gayrimenkulle-
rinden birinin 1267/1850-1851 yılında yanması ve yapılan masrafın mevcut
gelirle karşılanamaması nedeniyle daha sonraki yılları borçlu kapatmıştır. Bu
borç nasıl ödenmiş veya vakıf varlığını ne zamana kadar devam ettirebilmiş
biçimindeki soruların cevabı, evkaf defterlerinin 1270/1853-1854 yılına kadar
olması, bu yıldan sonrasına ait herhangi bir bilginin bulunmaması dolayısıyla
verilemektedir. 1897 tarihli raporda vakıftan ve vakıf eserden söz edilmemiş
olması bu döneme kadar hizmetini sürdüremediğini göstermektedir. Ancak T.
Bakardjieva ve S. Yordanov eserlerinde caminin 1937/1938 yılında yıkıldığını
belirtmişlerdir.63

Sonuç
Topluma hizmet sunmak dolayısıyla Allah’ın rızasını kazanmak gayesiyle kuru-
lan vakıflar Osmanlı egemenliğinde bir kaza merkezi olan Tuna kıyısındaki
Rusçuk’ta da faaliyet göstermiştir. Burada hayırseverler tarafından genellikle
ibadet ve eğitim mekanı ihtiyacını gidermek amacıyla yaptırılan cami, mescit,
mektep, medrese gibi vakıf eserlerin yanında tekke, zaviye ile çeşme ve şadır-

63 Bakardjieva - Yordanov, Ruse, s. 153.

269
 MeraL BAYRAK (FERLİBAŞ)

vanlar da inşa ettirilmiş, bu kurumların hizmetlerinin devamını için kira geliri

sağlayacak gayrimenkul ile işletilmek üzere para vakfedilmiştir.
Rusçuk vakıflarına gayrimenkul olarak çoğunlukla dükkan, az sayıda han,
mahzen, fırın, değirmen, ev, arsa, bağ ve bahçe bağışlanmıştır. “Mâl-ı nukud-ı
mevkufe” denilen vakfedilmiş olan paranın işletilmesi sonucu elde edilen nema
da gelir kaynakları arasında yaygın biçimde kullanılmıştır. Buna rağmen genel-
likle az gelirle varlıklarını devam ettirmek durumunda kalan vakıflar toplum-
sal ihtiyaçların karşılanmasında ve kazanın mamur hale gelmesinde önemli rol
oynamıştır. Ayrıca Rusçuk’un Müslüman nüfusunun bir kısmı vakıf görevlileri
olarak bu kurumlarda iş imkanına kavuşmuş, özellikle vakıflara ait dükkan-
larda sürdürülen faaliyetler de kazada ekonomik hayatın canlanmasına katkıda
bulunmuştur.
Sonuç olarak bu bildiri Rusçuk’ta bulunan vakıflara somut örnekler vermek
amacıyla - Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ve
Bulgaristan Milli Kütüphanesi Şark Koleksiyonu’nda bulunan belge ve defter-
lerde yer alan bilgilerden faydalanılarak- hazırlanmıştır. Zira bu topraklardaki
zengin miras korunamamış, deprem, sel, yangın gibi felaketler ve Rusya ile yapı-
lan savaşlar kurumları zarara uğratmıştır. Belirtilen etkenlerden daha da önem-
lisi Bulgar Prensliği’nin kurulmasından sonra vakıfların büyük çoğunluğunun
bilinçli bir yok etme politikasına maruz bırakılmasıdır. Bu nedenler dolayısıyla
bugün mevcut olmayan, faaliyette oldukları dönemde kazayı yaşanılır hale geti-
ren kültür varlıkları tüm veriler değerlendirilerek -gerek bu bildiri kapsamında
gerekse ikinci dipnotta söz edilen yayınlarla- gün ışığına çıkarılmaya çalışılmış-
tır. Böylece yok olmuş mirasın unutulması engellenmek istenmiş, yüce gönüllü
kurucuların hatıralarının yaşatılması hedeflenmiştir. Bu amaca hizmet etmesi
umuduyla.

270