B.Tomaszewska, P.

Chorbiński
Errata skryptu „Choroby owadów uŜytkowych” Wyd. AR Wrocław 2000

str 46 zamiast: Zasady stosowania leków - MoŜliwości stosowania leków u pszczół

W świetle obecnie obowiązujących przepisów, miód zaliczany jest do środków spoŜywczych
zwierzęcego pochodzenia i z tego powodu objęty jest kontrolą pod względem występowania
substancji niedozwolonych lub przekraczania w nim dopuszczalnych stęŜeń substancji, które
mogą być stosowane u zwierząt i ewentualnie mogą być obecne w ściśle określonych
ilościach
Na podstawie dyrektywy Rady Europy EEC 2377/90 wszystkie preparaty weterynaryjne ,
w tym teŜ te, stosowane w pszczelarstwie), zostały zakwalifikowane do 4 grup (załączników),
w których określono wymagania dotyczące limitów pozostałości tych środków, (lub ich
substancji czynnych) w produktach spoŜywczych a więc i w miodzie.
Załącznik I zawiera wykaz substancji farmakologicznie czynnych uŜywanych w lecznictwie
weterynaryjnym, dla których wyznaczono maksymalne limity pozostałości, czyli MRL
(Maximal Residual Level). PoniewaŜ nie ustalono tu Ŝadnych limitów dla pozostałości
antybiotyków, sulfonamidów i chinolonów w miodzie – nie moŜe on zawierać wymienionych
substancji. W przypadku miodu, zawartość substancji o działaniu p-pasoŜytniczym nie moŜe
być wyŜsza niŜ 0,2 mg/kg dla amitrazu i 0,1 mg/kg dla kumafosu. Amitraz i kumafos są
substancjami czynnymi w preparatach uŜywanych do zwalczania inwazji roztocza Varroa
destructor.
Załącznik II zawiera wykaz substancji, dla których nie jest wymagane ustalenie MRL i które
przy stosowaniu się do zaleceń producenta uwaŜa się za bezpieczne. Do takich substancji
stosowanych w terapii pszczół, głównie przy zwalczaniu inwazji roztocza Varroa destructor
zaliczono flumetrynę, fluwalinat, kwas mlekowy, tymol, kamforę, olejek eukaliptusowy, kwas
mrówkowy oraz kwas szczawiowy.
Załącznik III zawiera wykaz substancji, dla których został wyznaczony tymczasowy MRL,
ale jego oznaczenie wymaga dodatkowych badań. Do tej grupy zaliczono cymiazol, który jest
substancją czynną preparatu Apitol uŜywanego w niektórych krajach (poza Polską) do
zwalczania inwazji Varroa destructor
Załącznik IV zawiera wykaz substancji, dla których nie moŜe być ustalony MRL, poniewaŜ
są to substancje uznane w kaŜdej ilości za szkodliwe dla ludzi. Z substancji wchodzących w
skład leków dla pszczół naleŜą tu chloramfenikol, nitrofurany oraz od 2000 roku
bromopropylat będący substancją czynną preparatu roztoczobójczego Folbex VA uŜywanego
w zwalczaniu inwazji Acarapis woodi oraz Varroa destructor. W grupie teŜ znalazła się
obecnie fumagilina, do niedawna powszechnie stosowana w terapii choroby sporowcowej.
Konsekwencją tych wymagań jakościowych dla miodu jako środka spoŜywczego jest
obecnie bardzo ograniczona liczba środków leczniczych moŜliwych do stosowania w
pasiekach bez obawy jego skaŜenia pozostałościami.
Aplikowanie leków u pszczół musi więc uwzględniać wymagania jakościowe dla
produktów pszczelich, głównie miodu, a takŜe uwarunkowania biologiczne wynikające z
trybu Ŝycia pszczoły modnej w zorganizowanej społeczności, jaką jest rodzina pszczela oraz z
warunków klimatycznych i związanego z nimi następstwa pór roku wyznaczających roczny
rytm aktywności Ŝyciowej pszczół.
Ustalone w naszym kraju najwyŜsze dopuszczalne poziomy pozostałości produktów
leczniczych weterynaryjnych reguluje Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z
dnia 10 maja 2003 w sprawie najwyŜszych dopuszczalnych poziomów pozostałości
zanieczyszczeń chemicznych, biologicznych, produktów leczniczych i skaŜeń
promieniotwórczych w roślinach, u zwierząt, w tkankach lub narządach zwierząt po uboju i w
środkach spoŜywczych pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Zgodnie z tym
Rozporządzeniem, z substancji z czynnych wchodzących w skład leków weterynaryjnych
stosowanych w pszczelarstwie, miód nie powinien zawierać Ŝadnej ilości antybiotyków,
sulfonamidów, poniewaŜ nie ustalono dla tych związków maksymalnych dopuszczalnych

2
limitów pozostałości.. Limity te dla miodu zostały jedynie ustalone dla amitrazy 0,2 mg/kg i
kumafosu – 0,1mg/kg Z substancji czynnych, które nie powinny się znajdować w
jakiejkolwiek ilości w miodzie ze względu na szkodliwość dla zdrowia ludzi, w
Rozporządzeniu wymienia się chloramfenikol oraz nitrofurany.
Środki lecznicze w rodzinie pszczelej mogą być stosowane w rozmaity sposób.
Droga pokarmowa:
Sposób ten polega na podawaniu środków leczniczych rozpuszczonych w syropie cukrowym
lub w wodzie. Syrop cukrowy jest pokarmem atrakcyjnym dla pszczół dzięki wysokiej
koncentracji sacharozy. Środek leczniczy pobrany z pokarmem przez pewną grupę pszczół
bardzo szybko dociera do wszystkich dorosłych osobników w rodzinie pszczelej dzięki
zjawisku trofalaksji.
Zjawisko trofalaksji wykorzystuje się przy stosowaniu systemicznych środków
warroabójczych nakrapiając pszczoły wodną zawiesiną względnie roztworem leku. Pszczoły
oczyszczając i osuszając się wzajemnie wprowadzają do swoich organizmów środek
leczniczy.
Obecnie droga pokarmowa w aplikowaniu leków u pszczół ma zastosowanie tylko przy
zwalczaniu inwazji Varroa destructor, poniewaŜ w praktycznie zaniechano chemioterapii
przy zwalczaniu zgnilca amerykańskiego, zgnilca europejskiego oraz grzybicy
otorbielakowej.
Podawanie pszczołom leków w pokarmie zwiększa ryzyko skaŜenia miodu, poniewaŜ
ewentualny nadmiar pokarmu jest przez pszczoły magazynowany w plastrach, a przy
nakrapianiu pszczół moŜe nawet bezpośrednio dostawać się do zasobów pokarmowych.
Odymianie
Jest to sposób stosowany do zwalczania roztocza Varroa destructor. Polega on na tym, Ŝe
z tlącego się paska bibuły lub z tlącej się, odpowiednio spreparowanej tabletki, wydziela się
wraz z dymem środek warroabójczy, który osadza się na ciele pszczół i na drodze
kontaktowej poraŜa znajdujące się tam pasoŜyty, które opadają na dno ula.
Sublimacja
Zjawisko to wykorzystuje się przy zwalczaniu inwazji Varroa destructor, Acarapis woodi,
ewentualnie Braula coeca, a takŜe przy niszczeniu szkodników suszu woskowego w
magazynach pszczelarskich. JeŜeli środek sublimujący, występujący pod postacią kryształów,
umieszcza się wewnątrz ula, konieczne jest zasiatkowanie pojemnika, aby pszczoły nie
wyniosły zawartości na zewnątrz.
Parowanie
Ten sposób aplikacji leków stosuje się przy zwalczaniu inwazji Varroa destructor,
ewentualnie przy leczeniu grzybicy otorbielakowej. Zazwyczaj jest w tym celu uŜywany kwas
mrówkowy parujący ze specjalnych pojemniczków lub odpowiednio spreparowanych mat
celulozowych. Przy stosowaniu kwasu mrówkowego naleŜy zachować szczególną ostroŜność,
poniewaŜ w wyŜszych stęŜeniach wykazuje on toksyczne właściwości dla pszczół i czerwiu.
Środki ostroŜności konieczne są równieŜ przy aplikowaniu pszczołom kwasu szczawiowego.
Droga kontaktowa z wykorzystaniem nośników z tworzywa sztucznego
Ten sposób aplikowania leków ma zastosowanie w zwalczaniu inwazji Varroa destructor.
W tym przypadku substancje warroabójcze są inkorporowane do specjalnie preparowanych
nośników (pasków) z tworzyw sztucznych lub nanoszone na ich powierzchnię. Paski takie
umieszcza się wewnątrz ula, między plastrami. Pszczoły przemieszczając się między
plastrami roznoszą na swoich odnóŜach substancje warroabójcze w całym środowisku
ulowym, dzięki czemu substancje te znajdując się na ciałach pszczół, na plastrach, drogą
kontaktową działają zabójczo na roztocze Varroa destructor

3
 4.3. str 47 Zwalczanie chorób pszczół w świetle przepisów o zwalczaniu zakaźnych
chorób zwierząt
Pszczoła miodna jako owad uŜytkowy, w sensie prawnym uznana jest jako zwierzę
gospodarskie i w związku z tym nadzór nad prowadzeniem gospodarstwa pasiecznego, w
którym są utrzymywane pszczoły, w zakresie ich stanu zdrowotnego, a takŜe nad produkcją
produktów pszczelarskich, podlega Inspekcji Weterynaryjnej (Ustawa z dnia 29 stycznia 2004
r. – „O Inspekcji Weterynaryjnej”).
Obecnie w Polsce ustawowy obowiązek zgłaszania i zwalczania dotyczy tylko jednej
jednostki chorobowej u pszczół, a mianowicie zgnilca amerykańskiego – American foulbrood
(zwanego równieŜ zgnilcem złośliwym). Podstawą prawną takiego postępowania jest ustawa
z dnia 11 marca 2004 o „Ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych
zwierząt”, załącznik nr 2, poz. 22) z późniejszymi zmianami.
W przypadku chorób pszczół trzy inne ich jednostki chorobowe, a mianowicie zgnilec
europejski (Euroropean foulbrood), warroza (Varroosis) oraz choroba roztoczowa (Acariosis of
bees), wymienione w załączniku nr 3 Ustawy z dnia 11 marca 2004 poz. 37, 38 i 39, są objęte
jedynie obowiązkiem rejestracji.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 kwietnia 2004 w sprawie
powiadamiania o chorobach zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi notyfikacji w
Unii Europejskiej rozszerza w wypadku pszczół obowiązek notyfikacji o dwie choroby a
mianowicie :
-inwazję małego chrząszcza ulowego Aethina tumida
-inwazję roztocza Tropilaelaps clareae
Taki stan prawny odpowiada wymaganiom w zakresie przystosowywania naszego
ustawodawstwa weterynaryjnego do wymogów prawnych UE i jest zgodny z Rozporządzeniem
Komisji UE z dnia 5 sierpnia 2003 (EC1398/2003) rozszerzającym Aneks A Dyrektywy
92/65/EEC o dwie wzmiankowane wyŜej choroby.
Aktem wykonawczym regulującym postępowanie lekarzy weterynarii przy
podejrzeniu zgnilca amerykańskiego pszczół jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi z dnia 14 września 2005 w sprawie zwalczania zgnilca amerykańskiego pszczół.
Przedstawione normy prawne w zakresie zwalczania zakaźnych chorób pszczół w
Polsce są zgodne z zaleceniami Międzynarodowego Urzędu do Spraw Epizootii (Office
International des Epizooties, w skrócie OIE). Organizacja ta zajmuje się nie tylko rejestracją
zaraźliwych chorób zwierząt, ale takŜe opracowuje wytyczne odnośnie metod ich
diagnozowania, zwalczania oraz zasad wydawania certyfikatów dotyczących
międzynarodowego obrotu zwierzętami i produktami pochodzenia zwierzęcego (OIE Manual
Standards for Diagnosis, Tests and Vaccines)
Opinie i zalecenia OIE dotyczą takŜe pszczół, poniewaŜ pięć jednostek chorobowych tego
gatunku zaliczono do kategorii „Choroby pszczół”. W aktualnym wykazie chorób zaraźliwych
zwierząt (OIE Terrriestral Animal Code, edition 2006) znajdują się następujące jednostki
chorobowe pszczół:
- zgnilec amerykański (American foulbrood of honey bees)
- zgnilec europejski (European foulbrood of honey bees)
- choroba roztoczowa (Acarapidosis of honey bees
- warroza (Varroosis)
- inwazja małego chrząszcza ulowego Aethina tumida (Small hive beetle infestation)
- inwazja roztoczy Tropilaelaps sp. (Tropilaelaps infestation).

4
Nosemoza pszczół

Str. 61 Rozdział „Leczenie i zapobieganie”

Informacje dotyczące leczenia są nieaktualne, poniewaŜ wycofano z uŜycia Fumagillinę.

Pozostają aktualne informacje dotyczące zwalczania choroby, zapobiegania oraz odkaŜania

Choroba pełzakowa str 63

Nieaktualna jest informacja na temat uŜywania Fumagilliny

Choroba roztoczowa str 66

Obecnie przy ewentualnym leczeniu akarapidozy moŜliwe jest jedynie stosowanie tymolu wg
wskazań podanych na str 67
Absolutnie zabronione jest stosowanie Folbexu VA zaprzestano równieŜ jego produkcji) z
uwagi na jego powinowactwo i wyjątkowe moŜliwości kumulowania się w wosku, co wiąŜe się
z przedostawaniem do miodu.
Mimo, Ŝe akarapidoza nie jest obecnie notowana w Polsce, znajduje się w wykazie nr 3 Ustawy
jako choroba podlegająca obowiązkowi rejestracji.

5
Inwazja małego chrząszcza Aethina tumida Murray

Mały chrząszcz ulowy zaliczany jest do rzędu chrząszczy (Coleoptera), rodziny Notuliidae.
Stwierdzono go po raz pierwszy w roku 1887 w Nigerii. Jest pospolitym szkodnikiem koloniach
podgatunku pszczoły miodnej, a mianowicie u Apis mellifera scutelata na terenie wyŜyny
afrykańskiej, a takŜe koloniach Apis mellifera capensis Ŝyjącej na południowych terenach RPA.
Poza kontynentem afrykańskim stwierdzono do pierwszy raz w roku 1998 na Florydzie i na
terenie stanu Georgia, później w Południowej Karolinie, Pensylwanii Ohio i Minnesota. W roku
2002 zanotowano przypadek importu wosku z larwami tego pasoŜyta do kanadyjskiej prowincji
Manitoba. W tym samym czasie mały chrząszcz ulowy został zawleczony do Australii, a w
roku 2003 stwierdzono go w Egipcie.
Jedyny dotąd przypadek stwierdzenia obecności (i szybkiej likwidacji) małego chrząszcza
ulowego w Europie zanotowano w roku 2005 na terenie Portugalii.
Inwazja małego chrząszcza ulowego obecnie podlega obowiązkowi notyfikacji.
Dojrzałe chrząszcze Aethina tumida mają ciało o spłaszczonym, wydłuŜonym kształcie,
długości 5-7 mm, co stanowi około 1/3 długości ciała pszczoły, są barwy jasno brązowej,
ciemniejącej aŜ do czarnej u starszych osobników. Posiadają charakterystyczne czułki o
maczugowatym zgrubieniu na końcach. Długość Ŝycia samicy A. tumida wynosi około 6
miesięcy.
Samice małego chrząszcza ulowego po wniknięciu do wnętrza ula składają na plastrach, w
szczelinach ula na dennicy, perłowo-białe jaja w postaci nieregularnej masy. Jedna samica
moŜe złoŜyć do 1000 jaj. Z jaj wylegają się larwy barwy kremowej, które po 10-12 dniach
intensywnego Ŝerowania osiągają stadium przedpoczwarki. Przedpoczwarki wykazują silny
migracyjny instynkt geotropowy, opuszczają ul i zagrzebują się w ziemi na głębokość około 10
cm. Stadium poczwarki trwa średnio 3-4 tygodnie, a postacie imago wychodzą z ziemi i
przedostają do nowych rodzin pszczelich odbywając loty nawet na odległość 24 km. Samica
osiąga dojrzałość w okresie około tygodnia po przepoczwarczeniu.
Postacie imago chrząszcza jak i jego larwy, w rodzinach pszczelich odŜywiają się
jajami, czerwiem pyłkiem, miodem i woszczyną. Zanieczyszczony ich odchodami miód
fermentuje, wycieka z plastrów wydzielając zapach zepsutych pomarańczy i staje się
nieatrakcyjny dla pszczół. W rodzinie niepokojonej przez pasoŜyta ustaje czerwienie matki,
pszczoły nie chcą obsiadać plastrów, często opuszczają ul.
Mały chrząszcz ulowy w koloniach pszczół afrykańskich powoduje nieznaczne straty,
natomiast w USA jest groźnym szkodnikiem hodowanych tam europejskich ras pszczół. Istnieje
duŜe prawdopodobieństwo zawleczenia tego pasoŜyta w cieplejsze regiony Europy, gdzie
teoretycznie, a nawet z duŜą dozą prawdopodobieństwa, moŜe się rozmnaŜać, a przede
wszystkim przetrwać okres zimy w kłębie zimujących pszczół.
Mały chrząszcz ulowy moŜe Ŝerować, nawet się rozmnaŜać na owocach tropikalnych
jak: banany, ananasy, awokado, kantalupa, papaja, mango, pomarańcze, grejpruty, melony a
nawet truskawki. Przypuszcza się, Ŝe jego alternatywnym Ŝywicielem mogą teŜ być trzmiele.
W USA inwazję małego chrząszcza ulowego zwalcza się w ulu stosując preparaty
zawierające kumafos, a glebę wokół ula , nawet w odległości do 4 m, odkaŜa się preparatami
zawierającymi permetrynę.
W zapobieganiu inwazji ogromną rolę odgrywa przestrzeganie kontroli sanitarnej w
odniesieniu do obrotu międzynarodowego matek pszczelich i tzw. pakietów pszczół, oraz
produktów pszczelich. W krajach UE istnieje obowiązek notyfikacji przypadków stwierdzenia
ewentualnej obecności małego chrząszcza ulowego.

6
Warroza str 67

Konieczna jest aktualizacja akapitu dotyczącego etiologii warrozy, poniewaŜ sprawcą warrozy
u pszczoły miodnej nie jest roztocz Varroa jacobsoni, lecz roztocz Varroa destructor

W roku 2000 Anderson & Trueman opublikowali na łamach czasopisma Experimental and
Applied Acarology wyniki swoich badań, z których wynikało, Ŝe oprócz roztocza Varroa
jacobsoni (Oudemans 1904) istnieje jeszcze jeden gatunek roztocza z rodzaju Varroa, nazwany
przez tych autorów Varroa destructor. Roztocz Varroa destructor występuje w warunkach
naturalnych w rodzinach azjatyckiego gatunku pszczoły, a mianowicie pszczoły wschodniej
Apis cerana F. Ten właśnie gatunek roztocza na terytorium Azji przedostał się do rodzin
hodowanej tam pszczoły miodnej i potem rozpowszechnił na całym świecie (nie jest dotąd
notowany w Australii, i na Hawajach). Roztocz Varroa jacobsoni (uznawany do roku 2000
jako czynnik etiologiczny warrozy pszczoły miodnej), jak się okazało, bytuje jedynie w
rodzinach pszczoły wschodniej, nie rozmnaŜa się w rodzinach pszczoły miodnej, a więc nie
moŜe być uznany za pasoŜyta czy choćby szkodnika tego gatunku pszczoły.
W dalszych badaniach materiału genetycznego roztoczy okazało się, Ŝe zarówno u V.
jacobsoni jak i u V. destructor występują duŜe zróŜnicowania w zakresie DNA. W obrębie
gatunku Varroa destructor wyodrębnione dwa typy (haplotypy) roztoczy, które mają znaczenie
w patogenezie warrozy, poniewaŜ roztocze te doskonale przystosowały się do Ŝycia w
rodzinach pszczoły miodnej Są to typy: koreański (zwany teŜ rosyjskim) i typ japoński. Typ
koreański roztocza Varroa destructor w ciągu niespełna 20 lat rozpowszechnił się w pasiekach
na całym świecie. RozmnaŜa się on doskonale na czerwiu powodując w nieleczonych rodzinach
ogromne straty. Obecnie występuje w rodzinach pszczoły miodnej w Europie, na Bliskim
Wschodzie, w Południowej Afryce, w Ameryce Północnej (łącznie z typem japońskim) i
oczywiście w Azji. Drugi, odrębny typ roztocza Varroa destructor, zwany japońskim,
występuje w Japonii. Tajlandii, przewaŜa w Ameryce Południowej, a w Ameryce Północnej
występuje łącznie z typem koreańskim. Roztocze tego typu słabo rozmnaŜają się na czerwiu
pszczoły miodnej, a więc straty przez nie powodowane są niezbyt dotkliwe.
Reasumując: poprawna pod względem zoologicznym nazwa gatunku roztocza wyodrębnionego
w roku 2000 przez Andersona i Truemana i uznanego za czynnik etiologiczny warrozy pszczoły
miodnej to: Varroa destructor Anderson &Trueman 2000. W Europie w rodzinach pszczoły
miodnej spotyka się wyłącznie typ koreański (rosyjski) roztocza Varroa destructor. W Ameryce
Północnej spotyka się oba typy tzn. typ japoński i koreański, ale przewaŜa ten ostatni.
Natomiast w Ameryce Południowej inwazja Varroa destructor dotyczy tylko typu japońskiego,
stąd nie notuje się tam strat powodowanych warrozą.
Roztocz Varroa jacobsoni (Oud.1904) bytuje wyłącznie w rodzinach pszczoły wschodniej
(Apis cerana) występującej w kilku podgatunkach tylko na terytorium Azji.
Okazało się teŜ, Ŝe to właśnie typ koreański Varroa destructor wykształca oporność na
akarycydy, zwłaszcza na akarycydy z grupy syntetycznych pyretroidów, co wiąŜe się z
ogromnymi problemami w zwalczaniu inwazji tego roztocza w pasiekach.

Uwaga! Dane dotyczące morfologii, biologii roztocza są oczywiście aktualne w tekście całego
rozdziału. W tekście skryptu, tam, gdzie jest wymieniana nazwa „Varroa jacobsoni” jako
czynnika etiologicznego warrozy, chodzi o roztocza Varroa destructor.

Str 69 Obawy deformacji skrzydeł przypisywane zaburzeniom w metamorfozie są raczej

wynikiem zakaŜenia wirusem zdeformowanych skrzydeł (DWV) Wirus ten jest najbardziej
powszechnym wirusem towarzyszącym inwazji Varroa destructor.

7
 Str 71 – Leczenie i zwalczanie- zmiany

1/ środki kontaktowe dymne

2/ środki układowe (systemiczne)
3/ środki kontaktowe w postaci pasków oparte na syntetycznych pyretroidach i amitrazie
4/ inne

ad.1. wycofany jest z uŜytkowania i produkcji Folbex VA, v. informacje dotyczące

moŜliwości stosowania leków u pszczół
aktualne są dane dotyczące stosowania Apiwarolu AS

ad.2. nie są aktualne dane dotyczące Perizinu, poniewaŜ obecnie zaprzestano jego produkcji
Nie stosuje się w Polsce Apitolu chociaŜ uŜywa się go w niektórych krajach UE

ad.3. aktualne są jednie dane dotyczące Bayvarolu.

W Polsce zaprzestano produkcji Fluwarolu opartego na fluwalinacie a Apistan (teŜ oparty
na fluwalinacie) nie jest sprowadzany do Polski,, choć jest dopuszczony do stosowania w
niektórych krajach UE
Prawdopodobnie w bieŜącym roku będzie dostępny, produkowany przez firmę Biowet w
Puławach, preparat o nazwie Biowar o ile przejdzie harmonizację. Są to paski z tworzywa
sztucznego z amitrazem jako substancją czynną .
Zasada roztoczobójczego działania tych pasków jest taka sama, jak w przypadku
Bayvarolu
Biowar – substancją czynna - amitraz znajduje się całej masie paska. Pasek zawiera 400
mg amitrazu. Lek stosuje się po ostatnim miodobraniu (koniec lipca do końca października.
Na rodzinę przeznacza się dwa paski zawieszając je w uliczkach międzyramkowych, z duŜą
ilością pszczół. Paski powinny swobodnie zwisać między ramkami, aby pszczoły miały do
nich łatwy dostęp. Paski powinny pozostawać w ulu 8 tygodni. Jedynie przy stosowaniu
pasków wczesną wiosną ( w marcu), naleŜy je wyjąć po 4 tygodniach.
Wszystkie wymienione preparaty nie mogą być stosowane w okresie produkowania
miodu konsumpcyjnego. Karencja 30 dni dla miodu obowiązuje w wypadku stosowania
Apiwarolu.

4. Inne
Nieaktualne są informacje na temat Apifosu. Apifos nie jest juŜ produkowany podobnie jak
zawierający kwas mrówkowy Apisan AF.
Aktualne są dane na temat Formidolu (produkowany i stosowany w Czechach) oraz zasad
stosowania kwasu mrówkowego.
Kwas mrówkowy w stęŜeniu 60% moŜna teŜ stosować w rodzinach pszczelich posługując
się specjalnymi dozownikami zaopatrzonymi w knot umoŜliwiający jego kontrolowane,
bezpieczne dla pszczół stosowanie. Wprawdzie kwas mrówkowy jest jedyną substancją
warroabójczą przenikającą przez zasklepy na czerwiu ale ze względu na bezpieczeństwo
pszczół trzeba przy jego stosowaniu zachować pewne środki ostroŜności. PoniewaŜ w handlu
najczęściej jest spotykany 85% kwas mrówkowy , jego 60% roztwór uzyskuje się przez
dodanie do 70 ml 85% kwasu mrówkowego 30 ml wody. Stosowanie kwasu mrówkowego
musi być jednak połączone z zabiegami hodowlanymi jak usuwanie zasklepionego czerwiu
trutowego, ewentualne tworzenie tzw. odkładów .
Kwas szczawiowy stosowany jest w postaci 3,2% roztworu w syropie cukrowym (1:1)
Roztwór taki nakrapia się strzykawką lub aplikatorem na pszczoły znajdujące się w uliczkach

8
 międzyramkowych w ilościach od 20 do 35 ml w zaleŜności od siły rodziny. Zabieg leczniczy
wykonuje się w rodzinach bez czerwiu jesienią (w drugiej połowie października).
Temperatura zewnętrzna nie powinna być poniŜej 0oC. Wykonuje się tylko jeden zabieg, nie
wolno wykonywać ponownego zabiegu przed upływem 3 miesięcy.
Uwaga! obecnie stosowanie kwas mrówkowego w pasiekach jest w Europie legalne. Kwas
szczawiowy nieoficjalnie był stosowany w pasiekach, jednak dopiero w październiku 2003
zalegalizowano jego stosowanie na podstawie decyzji Europejskiej Agencji ds. Kontroli
leków (EMEA – European Agency for the Evaluation of Medicinal Products), która uznała, Ŝe
kwas szczawiowy nie stanowi zagroŜenia dla konsumentów miodu pochodzącego z rodzin
leczonych tym kwasem. Kwas szczawiowym znajduje się więc w aneksie (wykazie) 2
dyrektywy Radu Europy EEC 2377/90 .
Podobnie, jak w przypadku stosowania kwasu mrówkowego konieczne są wcześniejsze
zabiegi hodowlane pozwalające na redukcję populacji V.destructor

Tymol
MoŜe być stosowany w postaci czystej (sublimujące kryształy), wchodzi teŜ w skład
gotowych preparatów W Polsce dostępny jest preparat o nazwie Tymowarol. Jego działanie
polega na kontrolowanej sublimacji tymolu w odpowiednich pojemnikach. Czas działania
preparatu wynosi 4-6 tygodni. Przy stosowaniu zgodnie z zaleceniami producenta nie
określono dla tego preparatu okresu karencji. Z uwagi na charakterystyczny zapach nie
powinno się jednak stosować tymolu w okresach pozyskiwania miodu konsumpcyjnego
Tymol znajduje się w preparacie API LIFE VAR wraz z kamfora olejkiem eukaliptusowym i
mentolem. Paski te kładzie się na powałkę ula.

Aktualne są akapity dotyczące metod hodowlanych w zwalczaniu warrozy oraz niszczenia

roztoczy w środowisku zewnętrznym.
Warroza znajduje się w wykazie nr 3 Ustawy z 11 marca 2004 i podlega jedynie obowiązkowi
rejestracji.

9
Zespół CCD (Colony collapse disorder)
Synonimy: zespół masowego ginięcia pszczół, syndrom gwałtownej likwidacji rodziny,
gwałtowne zniszczenie rodziny

Mianem zespołu CCD określa się zjawisko masowego ginięcia pszczół – przede
wszystkim pszczół lotnych. Zjawisko to polega na gwałtownym i masowym ubytku tych
pszczół w rodzinach pszczelich przy jednoczesnym braku martwych osobników w ulu bądź w
jego bezpośrednim sąsiedztwie. W ulu pozostaje matka w otoczeniu kilkunastu lub rzadko
kilkudziesięciu pszczół. Pozostaje takŜe czerw i zapasy pokarmu, które mimo braku pszczół,
są rabowane dopiero po kilku dniach lub nawet tygodniach od momentu zniknięcia pszczół.
Pojedyncze przypadki wystąpienia zespół CCD zaobserwowano w 2004 roku w USA,
ale problem ginięcia pszczół przybrał na sile dopiero jesienią 2006 roku powodując powaŜne
straty w amerykańskich pasiekach. W tym samym roku pojawiły się pierwsze doniesienia o
wystąpieniu zespołu CCD w Europie, mianowicie w Hiszpanii, Portugalii, Grecji, a takŜe we
Włoszech, Szwajcarii i w Niemczech.
Przyczyna tego zjawiska nie jest ostatecznie wyjaśniona, wysuwano róŜne hipotezy wiąŜąc
je z obniŜeniem odporności pszczół przy inwazjach pasoŜytniczych, ze zjawiskiem
immunosupresji jako następstwem stosowania środków warroabójczych, a takŜe ze stresem
związanym z przewoŜeniem rodzin pszczelich na odległe poŜytki i stosowaniem nowych
generacji pestycydów w rolnictwie. Obecnie za główna przyczynę uwaŜa się pyretroidy z grupy
neonikotynoidów (imidachlopryd) oraz rośliny transgeniczne produkujące toksynę Bt.

10
Inwazja roztoczy Tropilaelaps

Kolejnym zagroŜeniem dla światowego pszczelarstwa moŜe się okazać inwazja azjatyckich
roztoczy z rodzaju Tropilaelaps. Znane są dwa gatunki z tego rodzaju, a mianowicie T. clareae
oraz T. koenigerum, dla których pierwotnym Ŝywicielem jest azjatycki gatunek pszczoły Ŝyjący
w Indiach i na Filipinach, a mianowicie pszczoła olbrzymia (Apis dorsata). Stwierdzane są
takŜe w gniazdach Ŝyjącej w Nepalu pszczoły skalnej (Apis laboriosa). Po wprowadzeniu
pszczoły miodnej (Apis mellifera) na teren Himalajów oraz PendŜabu, juŜ w roku 1968 okazało
się, Ŝe roztocz T. clareae był nie tylko stwierdzanych w rodzinach pszczoły miodnej, ale
powodował takŜe ogromne straty w czerwiu. Później wykazano obecność tego roztocza w
rodzinach afrykańskiego podgatunku pszczoły miodnej (Apis mellifera scutellata) oraz u
pszczoły miodnej hodowanej w Afganistanie, Chinach, Indonezji i na Filipinach.
Roztocz Tropilaelaps clareae jest drobnym roztoczem barwy brązowej, długości
około 1 mm w przypadku samicy Samiec jest nieco mniejszy , ale u tego gatunku nie obserwuje
się wyraźnego dymorfizmu płciowego. T. clareae pasoŜytuje na czerwiu pszczelim
wspomnianych azjatyckich gatunków pszczół i oczywiście równieŜ na czerwiu hodowanej tam
pszczoły miodnej. OdŜywia się wyłącznie hemolimfą czerwiu a rozmnaŜa tylko na
zasklepionym czerwiu powodując jego zamieranie. Część czerwiu przeŜywa inwazję i w
rodzinach pszczelich pojawiają się wtedy kalekie pszczoły. Na dorosłych pszczołach roztocz
ten moŜe przeŜyć tylko 2 dni, wobec czego usunięcie czerwiu z rodziny pszczelej juŜ tylko na 3
doby, powoduje śmierć prawie wszystkich pasoŜytów.
Bardzo krótki okres przeŜywalności tego pasoŜyta w rodzinie pszczelej nieposiadającej
czerwiu, pozwala mieć nadzieję, Ŝe inwazja roztoczy z rodzaju Tropilaelaps nie będzie
moŜliwa w rodzinach pszczelich hodowanych w warunkach klimatycznych, w których
występują dłuŜsze okresy chłodu i zjawisko zaprzestania wychowu czerwiu przez pszczoły.
W krajach o warunkach klimatycznych umoŜliwiających pszczołom całoroczny wychów
czerwiu, wprowadza się szereg przepisów uniemoŜliwiających zawleczenie tego pasoŜyta na
tereny dotychczas wolne od inwazji.
W Polsce, jak i we wszystkich krajach UE, inwazja roztoczy Tropilaelaps podlega
obowiązkowi notyfikacji
Warto wspomnieć, Ŝe w rodzinach pszczelich moŜe występować jednocześnie inwazja roztoczy
V. destructor i inwazja roztoczy Tropilaelaps, ale panuje opinia, Ŝe inwazja tych ostatnich
stanowi większe zagroŜenie dla pszczół.

11
Zgnilec amerykański str 75

Tytuł rozdziału powinien jako pierwszą uwzględnić nazwę choroby: zgnilec amerykański, a
synonimem jest zgnilec złośliwy.
Obecna nazwa zarazka: Paenibacillus larvae ssp. larvae lub Paenibacillus larvae larvae.
Zarazek naleŜy do rodziny Bacillaceae
Str 79 nie są aktualne zalecenia lecznicze, poniewaŜ środki lecznicze oparte na sulfonamidach
lub antybiotykach mogą być stosowane wyjątkowo i pod ścisłą kontrolą lekarza. Zaleca się
więc postępowanie opisane w podrozdziale „Zabieg przesiedlania” (bez leczenia
farmakologicznego).
Zgnilec amerykański jest jedyną chorobą pszczół podlegającą ustawowemu obowiązkowi
zgłaszania i zwalczania (załącznik nr 2, poz. 22 Ustawy z dnia 11 marca 2004). Z ustawy tej
wynika, Ŝe w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt ( w tym przypadku
zgnilca amerykańskiego) posiadacz zwierzęcia obowiązany jest do:
- niezwłocznego zawiadomienia o tym organu Inspekcji Weterynaryjnej, albo
najbliŜszego podmiotu świadczącego usługi z zakresu weterynarii albo wójta,
burmistrza, prezydenta
- pozostawienia zwierząt w miejscu ich przebywania i niewprowadzania tam innych
zwierząt
- uniemoŜliwienia osobom postronnym dostępu do pomieszczeń lub miejsc
przebywania zwierząt
- wstrzymania wywoŜenia, wynoszenia i zbywania produktów i innych przedmiotów
znajdujących się w miejscu, w którym wystąpiła choroba
- udostępnienia organom Inspekcji Weterynaryjnej oraz osobom działającym w ich
imieniu, zwierząt do badań i zabiegów weterynaryjnych oraz udzielenia pomocy przy
ich wykonywaniu
- udzielenia informacji, które mogą mieć znaczenie dla wykrycia choroby.

Aktem wykonawczym regulującym postępowanie lekarzy weterynarii przy

podejrzeniu zgnilca amerykańskiego pszczół jest rozporządzenie MRiRW z dnia 14 września
2005 w sprawie zwalczania zgnilca amerykańskiego pszczół, którego wynika Ŝe:
- za rodziny pszczele zniszczone z nakazu urzędowego lekarza weterynarii nie
przysługuje odszkodowanie
- posiadacz zwierząt gospodarskich jest zobowiązany do prowadzenia ewidencji
leczenia zwierząt, do której wpisów dokonuje lekarz weterynarii
- lekarze weterynarii powinni prowadzić dokumentację lekarsko-weterynaryjną
wykonanych zabiegów leczniczych i profilaktycznych w ksiąŜce leczenia zwierząt
- informacje o występowaniu chorób zakaźnych zarówno podlegających obowiązkowi
zgłaszania, zwalczania jak i rejestracji są przekazywane od lekarza leczącego
zwierzęta poprzez lekarzy powiatowych, wojewódzkich aŜ do Głównego Lekarza
Weterynarii i rejestrowane w księgach zakaźnych zwierząt

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju wsi z dnia 22 stycznia 2003 w rozdz.

25§68 określa m.in. postępowanie przy zwalczaniu zgnilca amerykańskiego i zawiera
ustalenie, Ŝe powiatowy lekarz weterynarii moŜe uznać ognisko zgnilca amerykańskiego za
wygasłe jeŜeli:
- 1) znajdujące się w ognisku pnie pszczele zostały zlikwidowane albo

12
 - 2) zastosowano zabiegi mające na celu ratowanie znajdujących się w ognisku pni
pszczelich, a ich skuteczność została potwierdzona przez powiatowego lekarza
weterynarii
- 3) oczyszczanie i odkaŜanie zostało przeprowadzone w sposób określony w
załączniku nr 6 pkt 24 W punkcie 24 tego załącznika jest mowa o oczyszczaniu i
odkaŜaniu uli, sprzętu pasiecznego, pasieczyska oraz postępowaniu z produktami
pasiecznymi w przypadku likwidacji ogniska zgnilca amerykańskiego.

Kiślica str 81

Tytuł rozdziału powinien uwzględnić jako pierwszą nazwę choroby: Zgnilec europejski, a
synonimem jest kiślica, ewentualnie nazwa: zgnilec łagodny – ta ostatnia nie jest zalecana.
Zmiany w zakresie nomenklatury drobnoustrojów:
zamiast Bacillus alvei - Paenibacillus alvei, zamiast Melissococcus pluton- Melissococcus
plutonius
W podrozdziale „Leczenie i zwalczanie” str. 83 - nie są aktualne informacje dotyczące leczenia
farmakologicznego, poniewaŜ nie stosuje się antybiotyków
Str. 84: zgnilec europejski wg wykazu nr 3 Ustawy z dnia 11 marca 2004 podlega jedynie
obowiązkowi rejestracji

Str. 84 Grzybica otorbielakowa

Na stronie 87 jest nieaktualny akapit dotyczący leczenia Nystatyną oraz informacja o próbach
zastosowania klotrimazolu. Aktualne są natomiast informacje o zastosowaniu kwasów
organicznych w zwalczaniu grzybicy otorbielakowej.

Str. 94. Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin

W tabeli na stronie 95 w rubryce „klasa toksyczności” zamienić na grupy tosyczności
• I najsilniej toksyczne – na: bardzo toksyczne
• II średnio toksyczne – na: toksyczne
• III słabo toksyczne – na: szkodliwe
• IV praktycznie nietoksyczne – na: pozostałe

13
Dane bibliografczne:
K.Pohorecka i wsp.- Sympozjum w Celle . Ochrona miodu Pszczelarstwo 3/2003, 8-10
Lipiński Z.- Pozostałości leków przeciw warrozie w produktach pszczelich. pszczelarstwo
1/2003, str 911
Lipiński Z. – Śmiertelne zagroŜenie dla pszczół miodnych oraz trzmieli w Europie,
Pszczelarstwo 1/2004, 2-3
M.Bieńkowska, Z.Konopacka – Środki chemiczne pozostawiają ślady w produktach pszczelich.
Pszczelarstwo, 8/2001, str 5-9
B.Bąk., Z.Lipiński – Pozostałości chemioterapeutyków w miodzie cz.I. Pszczelarstwo 5/2004,
str 7-8
Z.Lipiński, B.Bąk – Metody jakościowego i ilościowego badania miodów na obecność
antybiotyków. Pszczelarstwo 6/2004, str 77
B.Bąk, J.Wilde – Najnowsze przepisy dotyczące jakości handlowej i zdrowotnej miodu
pszczelego (część II) . Pszczelarstwo 3/2004, str2-4
G.Topolska – Europejska Konferencja Apidologiczna „EurBee” – oczami apipatologa.
Pszczelarstwo 1/2005 str4-7
G.Topolska Szwedzki wariant zintegrowanej walki z warrozą. Pszczelarstwo, 3/2004 str8-9
G.Topolska – 30 lat zmagań z warroza i co dalej?. Pszczelarstwo 8
G.Topolska - VIII Europejskie spotkanie na temat walki z warrozą. Pszczelarstwo. 9/2003 str
7-9
Lipiński Zb. – Kwas mrówkowy w zwalczaniu warrozy. Pszczelarstwo 7/2003, 7/2003 str 10-
11
Gliński Zdz., Kostro K., Klimek E. – Aethina tumida pasoŜyt pszczoły miodnej i jej produktów
Medycyna Weterynaryjna 5/2001, 315-317
Mat. Z Konferencji dydaktycznej w Krynicy 2003
Mat. z Konferencji „Aktualne problemy zdrowia zwierząt w praktyce i administracji
weterynaryjnej” sesja nr 3, Wrocław 2005
Gliński Z., Kostro K. - Zespół masowego ginięcia pszczół nową groźną chorobą pszczoły
miodnej. śycie Weterynaryjne 8/2007, 651-653

14