UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODELJENJE ZA ISTORIJU UMETNOSTI

Seminarski rad na temu

ZIDNO SLIKARSTVO SABORNE CRKVE U BEOGRADU

Iz predmeta
POETIKA SRPSKE UMETNOSTI NOVOG VEKA

MENTOR STUDENT
Dr Ana Kostić Đekić, asistent Jelena Gačić IU 14/14

Beograd, 2017.
 Saborna crkva u Beogradu spada u red najvažnijih crkvenih, kulturnih, istorijskih i
umetničkih spomenika srpskog naroda. Prema dosadašnjim naučnim istraživanjima, prvobitni
hram je nastao još u kasnom srednjem veku, na istom mestu gde stoji sadašnja Saborna ckva,
podignut u najužem istorijskom centru grada, na prostoru bogatom arheološkim kulturnim
slojevima iz doba antike, srednjeg veka i potonjih istorijskih epoha, sve do početka 19. veka.
Pri kraju 17. veka u Beogradu je potpisano ukupno osam hrišćanskih mahala, među kojima se
spominje i jedna pod imenom Srednja crkva, koju istraživači često poistovećuju sa prostorom
gde se danas nalazi zgrada Patrijaršije i sadašnja Saborna crkva. U tursko – austrijskim ratnim
dejstvima početkom 18. veka izvesno je da su Turci razorili beogradsku Sabornu crkvu i da su
Srbi početkom austrijske okupacije (1717. – 1739.) za verske obrede morali da koriste manju
crkvu u varoši. Pouzdano se zna da je to bila crkva posvećena svetom Jovanu Preteči i da se
nalazila u Donjoj srpskoj varoši. Ni svojom veličinom, ni lokacijom u Savamali ona nije
mogla da zadovolji potrebe srpskog stanovništva, a posebno beogradske Mitropolije koja se
nalazila u Gornjoj varoši, blizu Saborne crkve. 1
Za obnovu glavnog beogradskog hrama srpska crkva i njen mitropolit nisu mogli
očekivati bilo kakvu pomoć od austrijskih vlasti, pa je mitropolit Mojsije Petrović, 1718.
godine, uputio pismo caru Petru Velikom. Međutim, car je vrlo brzo umro, pa je narod
zajedno sa mitropolitom na čelu, pristupio izgradnji nove crkve koja je finansirana uglavnom
iz prihoda crkvene opštine, odnosno njenih imanja, kao i priloga imućnih pojedinaca i ostalih
građana. Obnova Saborne crkve je završena u razoblju od 1725. – 1728. godine. 2 Povremene
popravke, opremanje i ukrašavanje crkve, trajali su godinama. Na opremanju i ukrašavanju
enterijera, odnosno izradi pojedinih delova u unutrašnjosti crkve, bili su angažovani domaći,
srpski, ali i nemački majstori. Tako su, na izradi oltara, radili zidarski majstori Franc i Kosta
Kostić.
Po završetku ratnih događaja, pristupilo se 1787. godine građevinskim radovima radi
sanacije oštećena na svodu. Te radove je izvodio zidarski majstor iz Zemuna Jakob Vania sa
pomoćnicima.3 Početkom 1798. godine crkva je opet stradala, ovog puta u požaru. Izgleda da
je crkveno zdanje i kasnije u više navrata popravljano, tako da je onako oronulo i u lošem
stanju dočekalo turbulentna zbivanja koja su se odvijala tokom Prvog srpskog ustanka.

1
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 24.
2
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 26.
3
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 27.
 Posle dve godine ustanička vojska, koju je predvodio Karađorđe, zauzela je
beogradsku varoš u zoru 12. decembra, a tvrđavu 27. decembra 1806. godine. Usled mnogih
tragova razaranja i pustošenja za vreme proteklih ratnih dejstava, opisi Beograda iz ovog
perioda svedoče o njemu kao o zapuštenom i oštećenom naselju. U vreme trajanja srpske
ustaničke vlasti (1806. – 1813.) u gradu su vršeni samo najnužniji građevinski radovi, i to pre
svega na vojnim, administrativno – upravnim i nekim drugim javnim građevinama. Bez
sumnje, Saborna crkva je među prvim obnovljena i osposobljena za bogosluženje. Sa slomom
Prvog srpskog ustanka, početkom jeseni 1813. godine, bekstvom glavnih predvodnika sa
Karađorđem na čelu i ostalih viđenijih Srba preko Save i Dunava i raseljavanja hrišćanskog
stanovništva, nestali su normalni uslovi za rad crkve.
Ulazak u Beograd prvog odreda Turske konjice je označio odmazdu nad srpskim
stanovništvom, a to se odrazilo na Sabornu crkvu, koja je bila neprestano pljačkana i
uništavana. Na posredan način o tome svedoče prepravke koje su mogle da se obave tek posle
Drugog srpskog ustanka i sporazuma postignutog između kneza Miloša Obrenovića i Marašli
Ali – paše o podeli vlasti u Srbiji krajem 1815. godine. Prvi dokument koji se odnosi na
radove u crkvi datuje se u 13. januar 1819. godine. To je ugovor potpisan između
Abadžijskog esnafa u Beogradu i Simeona Jakšića, slikara iz Bele Crkve.4 Naredne godine se
ukazala potreba i za popravkama na oštećenom svodu i slikarskim ukrašavanjem kneževog
trona. Manje popravke na ikonostasu i drugi dunđerski i slikarski radovi nisu bitno promenili
njeno građevinsko stanje, tako da je ona svojoj nameni služila u neizmenjenom obliku sa kraja
18. veka, i pored svih iskušenja i problema, dočekala proglašenje hatišerifa, 1830. godine.
Sve veće potrebe stanovnika i vladarski ugled kneza Miloša, potvrđen i odredbama
hatišerifa, zahtevali su bolje uređenu i veću Sabornu crkvu. Početkom 1831. godine, knez
Miloš je izdao nalog tutorima beogradske crkve da prikupe novčana sredstva i materijal radi
popravke, kao i da pronađu odgovarajuće majstore. Tutori su se obratili pančevačkim
majstorima koji su crkvu pažljivo pregledali, dali svoje predloge kako bi se ona na najbolji
mogući način obnovila. Pregovori sa pančevačkim majstorima su se odužili, pa je knez
odložio popravku beogradske crkve za sledeću godinu. Uskoro se došlo do zaključka da
popravka crkve ne bi bila svrsishodna, jer bi bila skupa i ne bi se time ništa postiglo. Već u
aprilu 1836. godine mitropolit šalje knezu Milošu dva plana koje je izradio Jovan Hengster,
majstor iz Zemuna, i jedan plan Franca Jankea. Prihvaćen je plan kog je izradio Franc Janke,
pre svega zbog beneficija u ekonomskom aspektu.5 Postupak izgradnje nove crkve je bio

4
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 32.
5
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 33.
strogo kontrolisan. Kršenjem ili izostavljanjem nekog od propisa gradnja je obustavljana.
Kontrolu je vršilo resorno Ministarstvo, Ministarstvo prosvete i crkvenih poslova. 6 Moć
kontrole ovog ministarstva je ležalo u tome što je odobravalo korišćenje novca. Ministarstvo
je bilo zaduženo za odobravanje zaključnih ugovora, za kontrolu obavljanih radova i isplatu.
Za nadzor nad izgradnjom nove crkve određeni su mitropolit Petar Jovanović, član
Ispravničestva Hadži – Nikola Konstantinović Brzak, i tutori Petar Milojković i Manojlo
Stefanović.7
Prvi arhitektonsko – urbanistički dokument koji je posvedočio o novonastalim
promenama u tom delu varoši, bila je skica Franca Jankea rađena 1841. godine na kojoj je
prikazana situacija crkve sa svim okolnim građevinama. Četiri godine kasnije, kada je
završeno opremanje i ukrašavanje unutrašnjosti, na dan hramovne slave, Svetog Arhistratige,
8. novembra 1845. godine obavljeno je osvećenje. Taj događaj je posebno ovekovečen u
najsvetijem delu crkve, na mermernoj ploči ispod svetog prestola.8
Pošto je crkva bila potpuno građevinski završena u jesen 1838. godine, sledeća faza
radova je predviđala unutrašnje opremanje i dekorisanje hrama. Za izradu ikonostasa i
pevnica beogradska opština je pozvala iz Beča mladog srpskog vajara Dimitrija Petrovića, a
za slikanje ikona i zidnih površina Dimitrija Avramovića, tek svršene đake bečke Akademije.9
Poput drugih pripadnika nacije i umetnici su često mogli da budu aktivni nosioci
razvoja nacionalne kulture, a neki od njih su imali istaknuto mesto i u političkim
aktivnostima. Delovanje umetnika kao javnih radnika koji svojim radom svesno doprinose
izgradnji nacije može da se prati od Dimitrija Avramovića. Avramovićeva delatnost je bila
višestruka. On se bavio slikarskim aktivnostima, istraživanjem srpskih starina, teorijom i
istorijom umetnosti, kao i književnošću.10
Dimitrije Avramović je najveći deo svog života proveo u Srbiji. To je bila izuzetna
ličnost koja se veoma razlikuje od mnogobrojnih slikara došljaka iz Austrije – današnje
Vojvodine – koji su imali zasluga za obnovu slikarstva u Srbiji. Avramovićeva uloga je bila
daleko složenija jer se kod njega jedna aktivnost prožimala sa drugom. On je bio u školi
Fridriha Amerlinga, poznatog bečkog portretiste, od 1838./1839. godine. 11Šta je Avramovića
podstaklo da uči kod ovog slikara, koji se posebno istakao portretima austrijskog cara, nije
6
Nenad Makuljević, Crkvena umetnost u Kraljevini Srbiji (1882. – 1914.), Filozofski fakultet u Beogradu,
Beograd 2007, str 253.
7
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 36.
8
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 41.
9
Branko Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791. – 1848., Prosveta, Beograd 1986, str 266.
10
Nenad Makuljević, Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd
2006, str 25.
11
Pavle Vasić, Dimitrije Avramović i njegovo doba, Matica srpska, Novi Sad 1970, str 417.
poznato, utoliko pre što između Avramovića i Amerlinga nije bilo naročitih afiniteta. U
svakom slučaju, Avramović preuzima ponešto od slikarstva svog učitelja i to primenjuje
osobito u crkvenom slikarstvu, pogotovo u zidnom slikarstvu Saborne crkve u Beogradu.
Kompozicije velikog formata koje je Dimitrije Avramović naslikao na svodovima i
zidovima Beogradskog hrama zauzimaju u opusu ovog velikog slikara izuzetno mesto. Sa
ovom ocenom se slaže većina dosadašnjih stručnjaka i istraživača Avramovićevog opusa, ne
zaobilazeći složenost i problematiku koje se tiču preciznije analize slikarskih osobenosti i
karakteristika ovih kompozicija.
Teškoće su nastajale ponajviše zbog stanja zidnih slika u 20. veku, jer su one tokom
druge polovine 19. veka i prve polovine 20. veka bile čišćene od sloja čađi. Zatim su
premazivane novim slojem laka koji se pokazao kao dobra podloga za taloženje novog sloja
čađi i formiranje tankog, ali po sastavu postojanog filma koji je omogućio istraživačima da
potpunije sagledaju ova dela i vernije ih ispitaju. Zato su zaključci stručnjaka, što se vrednosti
i stilskih karakteristika tiče, najčešće veoma oprezni, više zasnovani na uporednoj analizi
dosta bolje sačuvanih i dostupnijih Avramovićevih dela na ikonostasu Saborne crkve. U tom
pogledu su interesantna zapažanja Pavla Vasića koji je pokušao da pronikne u njihovu
suštinu. On je prihvatio mišljenje Milana B. Milićevića, koji je u svojim zabeleškama zapisao
kako je Avramović najpre naslikao zidne slike, a zatim ikonostas. Međutim, takav zaključak
treba rezervisano razmatrati, jer je na ikonostasu sam slikar uz svoje signature naveo godine
1842. i 1844. Imajući u vidu i da je vršio odgovarajuće pripreme (izrada skica i studija) za
slikanje kompozicija na ikonostasu i na zidovima, odnosno na svodovima crkve, teško se
može prihvatiti tvrdnja da je on sav posao oko priprema i slikanja zidnih slika završio tokom
1840. – 1841. godine.12
Što se tiče tehničke pripreme za ovaj posao, prof. Svetislav Strala, koji je 1928. godine
restaurirao Avramovićeve zidne slike, primetio je da je njihova podloga bila veoma
kvalitetna. S te strane, Avramović je dobro poznavao svoj zanat, iako je imao samo 25
godina.13 Međutim, njegove slike su danas prilično izmenjene, tako da je nepouzdano govoriti
o njima sa istom sigurnošću kao i o ikonama na ikonostasu. Izvesni elementi su uočljivi i
posle restauracije, a to je kompozicija, odnosi tamnih i svetlih tonova. Što se kolorita tiče, on
se jedva raspoznaje. Ikonostas Saborne crkve je daleko bolje očuvan i po njemu može
odokativno da se oceni kakvo je bilo u početku i Avramovićevo zidno slikarstvo. Pošto je u

12
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 115.
13
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 116.
pogledu rasporeda, broja i tematike bilo dosta nedoumica, najpre se treba upoznati sa
njihovim preciznim rasporedom u prostoru:

Kompozicije u oltarskom prostoru su raspoređene u više zona. U donjoj zoni protezisa

(proskomidije) prikazan je Hristos sa probijenim bedrom; ispod srednjeg oltarskog prozora je
prikazan Isus Hristos kao veliki arhijerej na tronu.14 U lunetama iznad tri oltarska prozora se
nalaze sledeće kompozicije: u srednjoj je pozicionirana Tajna večera, u levoj (severnoj) –
Melhisedek predusreće praoca Avrama, a u desnoj (južnoj) – Rukopoloženje sedam đakona;
ova poslednja kompozicija je naslikana upravo iznad đakonikona. U gornjem delu, površina
konhe je lukovima podeljena u tri dela. U srednjem je prikazana kompozicija Hristova
molitva u Getsimanskom vrtu (Molenije o čaši), u levom (severnom) – Žrtva Nojeva, u
desnom (južnom) – Avramova žrtva.
Na svodovima naosa su naslikane četiri najveće kompozicije čiji je raspored, idući od
ikonostasa ka priprati, sledeći: Gospod u slavi, Silazak svetog duha na apostole, Beseda na
Gori i Pustite decu neka prilaze k meni. Na svodu hora je naslikan Mojsije koji prima tablice
sa deset Božjih zapovesti, a u prizemlju, na svodu priprate – Susret Marije i Jelisavete.15
Na zidovima naosa, u lunetama iznad prozora je prikazano ukupno osam kompozicija
(po četiri na svakom); na severnom zidu su naslikane sledeće scene (posmatrane od istoka ka
zapadu): Vaskrsenje udovičinog sina, Udovičina lepta, Isterivanje trgovaca iz hrama i Pakao;
u lunetama na južnom zidu su: Neverovanje Tomino, Podajte caru carevo a Bogu božije,
Saulov pad i parabola o ludim i mudrim devicama.
Prema svim navedenim podacima, Avramović je u Sabornoj crkvi izveo ukupno
dvadeset i dve zidne kompozicije, rađene uljem na kvalitetno pripremljenoj podlozi.
Ostvarivanje ovakvog, po svoj prilici velikog poduhvata, zahtevalo je napor i isto toliko
veštine i znanja u komponovanju i izvođenju navedenih kompozicija, od kojih je najveći broj
bio na visini od oko dvadeset metara. 16 Novo podneblje, specifični uslovi rada, zanimanje
sredine za njegovo umetničko delo koje se pred njenim očima stvara u glavnoj beogradskoj
crkvi – sve su to bile otežavajuće okolnosti koje bi znatno opteretile i starijeg, iskusnijeg
umetnika.
U umetničkom pogledu najuspelija i najmonumentalnija kompozicija je Pustite decu
neka prilaze k meni, ujedno i najbolje očuvana. Druge zidne slike, pogotovo Gospod u slavi i
delom Silazak svetog duha na apostole, više ili manje su oštećene zbog prodiranja vlage i

14
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 116.
15
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 116.
16
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 117.
mestimičnog odvaljivanja podloge, dok su one slikane u lunetama iznad prozora pretrpele
izvesne izmene i doslikavanja tokom potonjih restauracija. Dakle, kompozicija se nalazi u
svodu naosa, četvrta po redu i kao literarni predložak slikar je konsultovao Sveto pismo
(jevanđelje po Luki). Na slici se prepoznaje četrdeset figura, raspoređenih u široko slikanom
predelu u više skupina. Sam kameniti predeo, sa nešto malo zelenila, arhitekture i velikim
nebom, majstorski je izveden. On je ocenjen kao najveći predeo u srpskom slikarstvu tog i
17
kasnijeg perioda. Zasenčeni deo tla u prednjem planu ima tri mala kamena uzvišenja, koja
su u oštrom svetlonosnom kontrastu prema Suncem obasjanom tlu u drugom planu. Iza figura
u drugom planu su zgusnuti sivoplavi oblaci koji još više ističu snažno osvetljeno tlo u sredini
slike gde je pozicioniran najveći broj figura koji okružuju sedeću figuru Isusa Hrista. Svetlost
najvećeg intenziteta obasjava Hrista i decu pripijenu uz njega, u momentu dok ih blagosilja sa
obe ruke. Hristova glava, sa dugom tamnom kosom koja mu pada na ramena i bradom, data je
u profilu, okrenuta prema učenicima koji stoje sa leve strane.
U kontrastu prema ovoj skupini, stoji u prvom planu, na središnjem kamenom
uzvišenju s leđa slikana muška figura u zelenom ogrtaču i starica sa decom ispred sebe,
pobožno gledajući u Hrista. S desne strane se nalazi gradski bedem, dve muške figure i jedna
mlada žena u istočnjačkom odelu koja odvodi decu posle primanja blagoslova. Slika je
prožeta svežim kolorističkim pigmentima, veoma delikatnim belim, svetloplavim, ružičastim i
okerastim na Hristovoj figuri i figurama oko njega, dok na levoj skupini dominiraju nešto
zasićeniji tonovi okera, zelene, crvene i ružičaste boje. Ovde su Avramovićeve uobičajene,
široko shvaćene bojene površine dobile puni izraz, a kolorit prefinjenost. Istu temu obrađivaće
i drugi slikari posle Dimitrija Avramovića, ali bez njegove monumentalne vizije i kolorističke
uzvišenosti. Kasnije će ova tema biti sve ređa u slikarstvu, zapravo ona će u srpskom
slikarstvu 19. veka biti zamenjena novim, nacionalno obojenim motivom – Sveti Sava
blagosilja Srpčad.18
Slikarstvo Dimitrija Avramovića u Sabornoj crkvi u Beogradu imalo je niz novina.
Naime, tek što je izašao iz Bečke akademije, on je u Beograd doneo najnoviju varijantu
crkvenog slikarstva, koja je ovladala srednjom Evropom. Inspirisao se tadašnjom školom
religioznog žanra koja je imala uticaja na sve evropske zemlje, a to je bilo slikarstvo
nemačkih nazarena, čiji je predvodnik bio Fridrih Overbek. Zatvoreni u manastiru San Isidoro
u Rimu, oni su izgradili jedno novo slikarstvo, a inspirisala su ih dela italijanskih primitivaca
14. i 15. veka.19 Srpski slikari su bili okupljeni oko Jozefa Firiha i Leopolda Kupelvizera,
17
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 128.
18
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 128.
19
Pavle Vasić, Dimitrije Avramović i njegovo doba, Matica srpska, Novi Sad 1970, str 417.
predvodnika „druge generacije“ nazarena, jer su preuzeli ključna mesta profesure i uticaja na
umetnički život. Najpoznatiji učenici Bečke akademije iz tog razdoblja su bili Živko Petrović,
Katarina Ivanović, Pavle Simić, Petar Čortanović, Jovan Popović, Petar Kamber i mnogi
drugi.20
Oni su učili slikarsku veštinu, ali su neumitno i produžavali receptivnu fazu srpskog
slikarstva kao predstavnici srpskih nazarena. Bečko, zapravo austrijsko crkveno slikarstvo
dobilo je jake podsticaje od kruga slikara koji su izgradili svoju ideologiju i programe upravo
na otpadništvu od umetničke klime u Beču i na Bečkoj umetničkoj akademiji. Grupa mladih
Nemaca, koje je predvodio Fridrih Overbek, napustila je 1809. godine konzervativnu sredinu i
nastavu u školi i iz Beča je prešla u Rim. Približeni jezgru katoličanstva, dotadašnji
protestanti, s ambicijama da nađu nove osnove za obnovu germanske umetnosti, osnovali su
„Bratstvo svetog Luke.“21 Živeli su u napuštenom manastiru San Isidoro, odevali su se kao
Isus Nazarećanin, pa su uskoro dobili trajno ustaljen naziv nazarećani. Uzore za svoju
slikarsku praksu tražili su u radu italijanskih majstora rane renesanse, što je posebno
odgovaralo njihovim težnjama da stvaraju velike celine zidnog slikarstva.

Avramović je imao prilike da vidi predstavnike ove škole i njihova dela u Beču pa je
asimilovao izvesne njene odlike do te mere da su mu savremenici zamerali što iz njegovih
slika „Overbek viri“. On nije imao prilike da vidi mnogo Overbekovih dela, ali ona su bila
popularizovana gravirom u svim umetničkim centrima Evrope tako da mu u pogledu
kompozicije i crteža nisu bili nepoznati. Osim toga, predstavnik ovog pokreta je bio i Leopold
Kupelvizer, koji je predavao Avramoviću crtanje u Akademiji. Međutim, Avramovićev stil
već u Sabornoj crkvi pokazao je neka obeležja koja su se u priličnoj meri razlikovala od
nazarenskog slikarstva. To je na prvom mestu sklonost ka kontrastima tamno svetlog koju je
Avramović verovatno preuzeo od Tintoreta, Rembranta i Maulberča, čije je slike kopirao.
Zatim se javlja slikanje figura suprotno a contre jour (suprotno od svetlosti) čime se odlikuje
slikarstvo njegovog učitelja Fridriha Amerlinga.22 Ovaj elemenat on primenjuje na crkvenim
slikama. Obe ove osobine su opozit nazarenskom slikarstvu koje je isticalo jasne boje, skoro
porculanske, jer su se time po mišljenju nazarena oni približavali koloritu firentinskih
primitivaca koji su im bili glavni uzor.

20
Miodrag Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd 2007, str 63.
21
Miodrag Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd 2007, str 64.
22
Pavle Vasić, Dimitrije Avramović i njegovo doba, Matica srpska, Novi Sad 1970, str 418.
 Avramović vodi računa o kompoziciji – rasporedu figura u prikazu, o valerima –
gradacijama tamno svetlog, koje daje njegovom slikarstvu posebnu notu. Karakteristična je
njegova težnja ka izvesnom idealizovanju figura, uprošćavanju oblika oivičenih konturama
koji daju njegovom slikarstvu karakter novog dekorativnog stila. Što se kolorita tiče, u njemu
se smenjuju tonovi izvedeni iz tri osnovne boje.23 Zbog toga slike u Sabornoj crkvi pokazuju
originalnu crtu Avramovićevog temperamenta koji se sastoji u sažetosti i strogosti slikarskog
postupka. Takođe, slike potvrđuju ne samo tačnost navedenih zapažanja, već odražavaju i
pravac daljih kretanja Avramovića na slobodnijem romantičarskom izražavanju, posebno u
oblasti kolorita i vešte upotrebe efekta svetlo – tamno, kako u naglašavanju dramatike samih
prizora, tako i u kompozicionom povezivanju velikog broja figura u određene skupine i
isticanje središnjeg dela slike.

Na svim kompozicijama se lako može primetiti da su, naročito muške figure, po

pravilu kratke i zdepaste, sa velikom glavom, širokih lica. S druge strane, na velikim
kompozicijama na svodovima ima više primera crtački izvrsno izvedenih glava sporednih,
veoma ljupkih lica žena, dece i anđela. Figure su vešto drapirane, sa naborima koji prate
anatomiju ljudskog tela. Crtež je korektan, ali su forme uprošćene. U tipologiji likova ima
dosta ponavljanja, glave u profilu imaju naglašeno nisko čelo; linije čela i nosa se skoro
podudaraju, pa se time previše ističe predominantan nos, čiji se oštar oblik skoro ponavlja u
šiljatoj bradi. Na ovaj način se stvara skoro neprijatan utisak o greškama u crtežu. 24
Avramovićeva rasvetljena, smirena koloristička harmonija je zasnovana na tonovima
izvedenim iz osnovnih boja, najviše koristi ružičastu, oker, srebrnastosivu i plavosivu. Treba
najzad istaći činjenicu da umetnički dometi postignuti na zidnim slikama nisu ni izdaleka
konherentni, što se može najbolje videti upoređivanjem kompozicija u oltarskom prostoru sa
onima u naosu.

23
Pavle Simić, Dimitrije Avramović i njegovo doba, Matica srpska, Novi Sad 1970, str 418.
24
Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996, str 118.
 Zaključak

Saborna crkva u Beogradu predstavlja neprocenjivu istorijsku baštinu vezanu za sudbinu

srpskog Beograda prve polovine 19. veka, koji se upravo formira na prostoru oko Saborne
crkve, postavši njegov crkveni, upravni i kulturni centar. U vreme kada postepeno nastupaju
nove političke i društvene prilike u Srbiji, ona je postala bastion u borbi za osamostaljivanje
od turske vlasti sve do konačnog oslobođenja od vekovnog ropstva. Saborni hram je podignut
u centru grada, na tlu bogatom kulturnim slojevima, a njegov razvoj se može pratiti kroz
razdoblja turske i austrijske vlasti tokom 16., 17. i 18. veka, koja je bila posebno dramatična u
toku ratnih sukoba između dve moćne carevine za prevlast nad Srbijom i Beogradom. Više
puta pljačkan, uništavan i paljen, a posle toga uvek iznova obnavljan, istrajavajući u svom
postojanju, uprkos nepovoljnim istorijskim prilikama, sve do kraja 18. veka, jedini preostali
pravoslavni hram u Beogradu, dočekao je 1804. godine početak srpske revolucije i ulazak,
krajem 1806. godine u Beograd, ustaničke vojske koju je predvodio vožd Karađorđe Petrović.
U izvesnom smislu reči, može se govoriti o jednoj vrsti srpskog Panteona, hramu časti i slave,
u kojem su, tokom njegovog dugog postojanja, sahranjivani mnogi veliki i znameniti Srbi. U
njemu su pažljivo čuvane mošti nekih srpskih svetitelja, kao i zemni ostaci zaslužnih crkvenih
velikodostojnika, vladika i mitropolita. U takvim okolnostima, za oslikavanje zidnih površina,
ali i ikonostasa, je pozvan slikar Dimitrije Avramović, školovan u Bečkoj Akademiji. Izveo je
dvadeset i dve kompozicije u oltarskom prostoru i naosu (među kojima se ubrajaju Pustite
decu neka prilaze k meni, Pakao, Tajna večera i mnoge druge). Zidne slike odlikuju brižljivo
izvedene kompozicije, kontrasti svetlog – tamnog, težnja ka izvesnoj idealizaciji likova i
uprošćavanje oblika oivičenih kontura. Kao uzor mu je poslužilo slikarstvo nemačkih
nazarena, koje karakteriše staklasto jasan, skoro proziran kolorit i tvrda modelacija.
Avramovićeve zidne slike na jedinstven način korespondiraju sa celokupnim unutrašnjim
prostorom Saborne crkve, postale su uzor i model slikarskoj delatnosti umetnika koji su svoj
talenat iskazali u crkvama građenim širom Srbije.
 LITERATURA

1. Branko Vujović, Saborna crkva u Beogradu, Narodna knjiga – Alfa, Beograd 1996.
2. Branko Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791. – 1848., Prosveta, Beograd 1986.
3. Miodrag Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2007.
4. Nenad Makuljević, Crkvena umetnost u Kraljevini Srbiji (1882. – 1914.), Filozofski
fakultet u Beogradu, Beograd 2007.
5. Nenad Makuljević, Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva, Beograd 2006.
6. Pavle Simić, Dimitrije Avramović i njegovo doba, Matica srpska, Novi Sad 1970.