SIERKA E., MARSZOLIK A., WIKA S. 2007, Significance of Carex brizoides L. in meadow communities after cessation of mowing. [In:] Spontaneous flora and vegeration in land used for non-agricultural purposes. ‘Acta Botanica Warmiae et Masuriae 4: 377-385. Znaczenie Carex brizoides L. w zbiorowiskach takowych po zaniechaniu ich uzytkowania Significance of Carex brizoides L. in meadow communities after cessation of mowing EDYTA SIERKA, ALEKSANDRA MARSZOLIK, STANISLAW WIKA Katedra Geobotaniki i Ochrony Prayrody, Uniwersytet Slaski, ul. Jagielloriska 28, 40-032 Katowice, e-mail: esierka@us.edu pl ABSTRACT: In the first part of paper the effects of cessation of mowing in meadows and the effects of presence of Carex brizoides in them were shown. Next, based on phytosociological data influence of mowing on species composition, structure and diversity in degenerated phytocoenoses with Carex brizoides was presented. SEOWA KLUCZOWE: Carex brizoides, zbiorowiska lakowe, uzytkowanie lak, biorézno- rodnosé KEY WORDS: Carex brizoides, meadow communities, mowing of meadows, bio- diversity Wstep W wigkszosci regionéw naszego kraju zbiorowiska klasy Molinio-Arrhenathere- fea, wystepujqce na niezabagnionych glebach mineralnych i organiczno-mineral- nych, poza funkeja ksztattowania krajobrazu, odgrywajq istotng role w produk¢ji dobre} i bardzo dobrej jakosci paszy (Wysocki, Sikorski 2002) Ze wzgledu na péinaturalny charakter gk niezwykle wazne jest prawidiowe ich uzytkowanie przez czlowieka, umoéliwiajqce utrzymanie wlasciwego skladu ga- tunkowego roslin (Kotafiska 1993). Niezbednymi zabiegami gospodarczymi pro- wadzonymi w zbiorowiskach lakowych sq: okresowe koszenie, wypas i umiarkowa- ne nawozenie, ewentualnie regulacja stosunkéw wodnych (Matuszkiewicz 2001, Wysocki, Sikorski 2002).378 Edyta Sierka, Aleksandra Marszolik, Stanislaw Wika Zmiany lub zaniechanie tych tradycyjnych metod uzytkowania tak prowadza do niekorzystnej przebudowy runi takowej i ubozenia siedlisk (Denisiuk 1965, Grynia 1975, Barabasz 1994, 2001). Zar6wno nadmierne eksploatowanie fitocenoz lako- wych, jak tez ich porzucenie moze byé powodem tworzenia sig nowych uktadow fi- tocenotycznych (Grynia 1975, Barabasz 1994, 2001), powstajacych np. przez eks- pansywny rozw6j niektérych rodzimych gatunkéw roslin, ktore w szybkim tempie zwiekszaja areal swojego wystepowania. Przykladem takiego gatunku jest Carex brizoides — gatunek lesny i zaroslowy, coraz czesciej odnotowywany w zbiorowi- skach nielegnych, zwlaszeza lakowych. Celem prezentowanej pracy jest wskazanie wplywu sposobu prowadzonej go- spodarki w fitocenozach tqkowych z Carex brizoides na ich sklad gatunkowy i rézno- rodnoéé gatunkowa. Charakterystyka terenu badan Badaniami objeto obszar Plaskowyzu Rybnickiego (341.15) 0 powierzchni ok 850 km’, polozonego w poludniowej czeéci Wy2yny Slaskiej. Mezoregion ten od zachodu graniczy z Kotling Raciborska; od poludnia z Kotling Ostrawska; granice wschodnig stanowi Kotlina Oswiecimska, przechodzaca w Rownine Pszczynska; natomiast od strony pélnocnej do Plaskowyzu Rybnickiego przylega Wy2yna Kato- wicka (Kondracki 2001). Badany teren potozony jest na utworach karbonu produktywnego, skladajacych sig glownie z piaskowc6w, lupkow, ilolupkéw i wegla kamiennego (Ligeza 1970). Gleby Plaskowyzu Rybnickiego rozwinely sie na utworach polodowcowych i charakteryzujq sig stosunkowo duzym zréznicowaniem (Grabania 1968). W cze- Sci pdtnocnej przewazaja gleby bielicowe, powstale z piaskowcow naglinowych i naitowych, piask6w luénych i glin zwatowych. W czeSci poludniowej zalegaja po- lodowcowe utwory rownoziarniste, pylowe i lessowate, z ktérych powstaly gleby bielicowe i czarnoziemy, wykorzystywane rolniczo (Zmuda 1975). Intensywna eksploatacja wegla kamiennego i innych surowcéw oraz zwiazane z tym zalewy i zapadliska pogérnicze na ogél wywierajq niekorzystny wplyw n@ wlasciwosci gleb. Na omawianym terenie dominujg zbiorowiska lene, ale do najodporniejszych na oddzialywanie przemystu naleza laki wilgotne i Swiede, najczeSciej potozone w dolinach rzek (Sendek 1981). Metodyka badan ‘Zbiorowiska lakowe z udzialem Carex brizoides L. scharakteryzowano na podst” wie wykonanych zdjeé fitosogjologicznych, klasyczna metodg Brauna-Blanquet@ (Pukarek 1967) w latach 2002-2003. Nazewnictwo gatunk6w roslin naczyniowyh przyjeto za Mirkiem i in. (2002).Znaczeni¢ Carex brizoides L. w zbiorowiskach lgkowych po zaniechaniu ich uzytkowania 379 Do dalszych analiz wybrano platy fitocenoz iakowych poddawanych coroczne- mu zabiegowi koszenia oraz platy niekoszone przynajmniej od 3 lat. Okreslono rownied udziai Carex brizoides oraz syngenetycznych grup gatunkéw w zbiorowi- skach lak koszonych i niekoszonych. Gatunki o najwiekszym znaczeniu w obu ty- pach fitocenoz podano w oparciu 0 analize glownych skiadowych PCA, wykorzy- stujac pakiet programéw MVSP 3.0 (Kovach 1998). Metoda pogrednia, za pomocq ekologicznych liczb wskaznikowych, scharakteryzowano warunki siedliskowe pta- tow badanych zbiorowisk (Zarzycki i in. 2002). Oceniono réwnie? réznorodnosé gatunkowa poszezegdlnych platow z Carex brizoides, stosujgc ogdlnie przyjeta for- mui¢ Shannona i Weavera (Trojan 1992). Wyniki Uzyskane wyniki badan platow zbiorowisk Iakowych wykazaly, Ze srednie pro- centowe pokrycie Carex brizoides zaréwno w platach zbiorowisk lek koszonych, jak i niekoszonych jest zblizone i wynosi odpowiednio 67% i 69%. Sposréd 40 przed- stawicieli gatunkéw roglin klasy Molinio-Arrhenatheretea odnotowanych w badanych zbiorowiskach, w fitocenozach poddawanych uzytkowaniu stwierdzono obecnosé 24 gatunkéw tej klasy, natomiast w platach niekoszonych odpowiednio 36. Zbioro- wiska poddawane uiytkowaniu charakteryzowaly sig¢ nizszq wartosciq Srednicj liczby gatunkéw takowych w analizowanych piatach. Liczba przedstawicieli gatun- kéw klasy Molinio-Arrhenatheretea wynosila odpowiednio: dla lak koszonych éred- nio 5,5 i wahata sie w zakresie od 4 do 7; dla lgk niekoszonych odpowiednio 7,1 i zawierala sig w przedziale od 3 do 12. Sredni udzial procentowy gatunkéw klasy Molinio-Arrhenatheretea w poszczegdlnych fitocenozach wynosit: w platach lak ko- szonych 4,2%, w porzuconych 2,19. Udziat poszczegéInych grup syngenetycznych w obu typach fitocenoz przedsta- wiono na rycininie 1. Gatunki 0 najwiekszym znaczeniu w badanych fitocenozach, wystepujace W obu typach zbiorowisk zestawiono w tabeli 1. W zaleznosci od sposobu uzytkowania w platach koszonych najezesciej z Carex brizoides wspoiwystepuja glownie gatunki lgkowe, takie jak: Achillea millefolium, Cir- sium palustre, Geranium pratense czy Lysimachia vulgaris (ryc. 2). Natomiast w 2bioro- wiskach lak niekoszonych sq to gatunki reprezentujgce réine grupy zbiorowisk facznie z gatunkami zbiorowisk bedacych stadium regeneracyjnym lasu, np. Popu- lus tremula (ryc. 3). __ Pod wzgledem warunkéw siedliskowych analizowane platy lak uzytkowanych i porzuconych réznia sie nieznacznie pod wzgledem éredniej wartoéci wilgotnogci Podioza, warunk6w SwietInych oraz trofizmu (ryc. 4). Zbiorowiska koszonych tak wykazuja sie wyzsza wartoéciq wskaznika $wietInego. Fitocenozy nie poddawane Uéytkowaniu charakteryzuje wyisza wilgotnos¢ i trofia. W obu analizowanych typach ptatéw odnotowano zblizona éredniq liczbe gatun- Kw roslin, odpowiednio dla platéw koszonych 12 i niekoszonych 13. Platy zbioro-380 Edyta Sierka, Aleksandra Marszolik, Stanislaw Wika 40 - 25 20 + — Number of species 154 10 Phe Other — —s MA AV a: gn Rye. 1. Udzial grup syngenetycanych w zbiorowiskach lakowych z Carex brizoides ‘Objasnienia: I -14ki koszone, I]~ aki niekoszone; MA - Molinio Arrhenatheretea; AV —Artemisitea vulgaris, Phr ~ Phragmitetea Fig. 1. Percentage of synecological groups in meadow communities with Carex brizoides Explanations: I - hay meadows, [t— unmowed meadows; MA - Molinio Arrhenatheretea, Av — Artemisietea vulgaris; Ph ~ Phragmutetea wisk takowych poddawane ekstensywnemu uzytkowaniu wykazywaly nizsza éredniq wartosé wspélczynnika roinorodnosci gatunkowej (0,77; min. 0,61; maks. 0,95) w poréwnaniu z fakami niekoszonymi (0,84; min, 0,54; maks. 0,95) (rye. 5). Tabela 1. Garunki roslin majace najwigksze znaczenie w fitocenozach fak koszonych i nieko- szonych ‘Table 1. Plant species playing the most important role in meadow phytocoenoses with Carex brizoides hay and unmowed meadows 1 i Carex brizoides ve Juncus effusus mm Aysimackia velgaris 1 Cirsium palustre 1” Geranium prarense Achillea miflefolium 1 - Anthoxanthum edoratum - Festuca gigantea - Tanacetum vulgare - Populus tremula = Odjagnienia/Explanations: I - tyki koszone/hay meadows, Il ~ igki niekoszone/unmowed meadowsZnaczenie Carex brizoides L. w zbiorowiskach lgkowych po zaniechaniu ich uzytkowania _3f PCA case scores 328 26.0 195 130 yaaa ign ar iota * eno 2 oo hs hots rr rau pons Nisin Zo) / -05- ¥ Cerantmpraterce | 0 vec tg 3882 et Ryc. 2. Analizy PCA flory zbiorowisk lak koszonych Fig. 2. Principal components analysis (PCA). Plant communities of hay meadows PCA cate scares 20 6a) Festuca gigantea 48 a2 Populus temula ag 32 18 8 ez b d| H (Carex brizoides Anthoxanthum odoratum Tanacetum vulgare 49 Vector seating: 7,19 ‘aes Ryc, 3. Analizy PCA flory zbiorowisk 1gk niekoszonych Fig, 3, Principal components analysis (PCA). Plant communities of unmowed meadows382 Edyta Sierka, Aleksandra Marszolik, Stanislaw Wika Value of ecological indicator w Ol gu Ryc. 4. Wartogci wskaznikéw ekologicznych ‘Objasnienia: I - taki koszone, II ~ igki nickoszone; L - Swietlny, W — wilgotnosciowy, T - trofizmu Fig. 4. Average values of ecological indicators Explanations: I ~ hay meadows, II - unmowed meadows; L - light, W — humidity, T - trophic | ] | | | | | - | — 0,86 or o74 076 078 08 og2 0.84 ” Value of civersity index Oo me Ryc. 5. Wartosci wspétezynnika réznorodnoéci gatunkowej Objasnienia: I - lgki koszone, HT ~ tyki niekoszone Fig. 5. Average values of species diversity index ‘Explanations: I - hay meadows II - uamowed meadowsZnaczenie Carex brizaides L. w zbiorowiskach lakowych po zaniechaniu ich uzytkowania 383 Podsumowanie i dyskusja Zjawisko wkraczania do fitocenoz iakowych ekspansywnego gatunku, jakim jest turzyca drzaczkowata, ktora, jak sig okazuje, na nowym siedlisku znajduje ko- rzystne warunki do wzrostu i rozwoju, jest dosé powszechnie obserwowane (Kute- ra iin, 1994, Matejkova 1997). Ekspansji Carex brizoides w duzym stopniu sprzyja gospodarka lesna czlowieka (Sierka 2003), poniewaé podezas prac, np. przy zwé2- ce drewna lub grabieniu éciétki, moze dochodzié do zawleczenia ktgczy turzycy na sasiednie tereny (Dubiel i in. 1999). O pojawieniu sig Carex brizoides w zbiorowi- skach igkowych traktujg publikacje m.in. Barabasz (1997, 2001), Barabasz-Krasny (2002) z terenéw Puszczy Niepotomickiej, Izdebskiego i in. (1992) z Roztoczari- skiego Parku Narodowego oraz Dubiela i in. (1999) z Magurskiego Parku Narodo- wego. Obecnosé turzycy dréaczkowatej w fitocenozie swiadczy o degeneracji siedli- ska (Izdebski i in. 1992), objawiajacej sie m.in. eliminacja wczesniej odnotowywanych w tych fitocenozach gatunkéw, charakterystycznych np. dla ze- spolu Cirsietum rivularis (Dubiel i in. 1999). Jako giwny powod dominowania Carex brizoides podaje si¢ brak klasyeznych zabiegow uzytkowania lak. Jak wykazaly bada- nia, koszenie nie jest czynnikiem ograniczajqcym ekspansje turzycy drzqaczkowatej. Potwierdzaja to wyniki eksperymentu prowadzonego na obszarze Czech, w ktérym wykazano, iz to nie problem koszenia jest najistotniejszy w fitocenozach zdomino- wanych przez turzyce drzaczkowata, lecz usuwanie powoli rozkladajacej sie bioma- sy Carex brizoides (Papliniska 1987), ktora uniemodliwia rozw6j innych komponen- tow zbiorowisk Igkowych (Prach 1994). W efekcie koficowym odnotowuje sie wystepowanie zaledwie 6 gatunkéw roglin w fitocenozach tak z dominujacym ga- tunkiem — Carex brizoides (Vackovd 1997). Podobne wartosci uzyskane zostaly w prezentowanych badaniach. Obecnie, jak sie wydaje, jedynym sposobem zwiekszenia szans na podniesienie udzialu gatunkéw takowych w:badanych fitocenozach jest modyfikacja uzytkowa- nia zbiorowisk lakowych z Carex brizoides przez koszenie i usuwanie biomasy w poéniejszym terminie. Wnioski 1. Zabiegi koszenia tak z Carex brizoides nie wplywajq znaczqco na zmiang udziatu tego gatunku w zbiorowiskach 2. Ekstensywne uzytkowanie zdegenerowanych zbiorowisk fakowych nie prayczy- nia sig do zwigkszenia réznorodnosci gatunkowej tych zbiorowisk. Pozwala je- dynie zachowaé wiekszy udziat gatunkow lakowych klasy Molinio-Arrhenathere- tea w porownaniu do fitocenoz nie uzytkowanych.384 Edyta Sierka, Aleksandra Marszolik, Stanistaw Wika Summary In the present paper problem of impact of exploitation of meadows with Carex brizoides on their floristic composition, structure and diversity of species was discussed. Data to analysis were collected from the Silesian Upland (Southern Potand) taking phytosociological records by classic Braun-Blanquet method. Obtained results show that patches with value of medium cover of Carex brizoides (ca 70%), extensively mowed, were characterized by lower value of species diversity index (0.77) compared to unmowed mead- ows (0.84) (fig. 5). The similar tendency was observed in the case of average number of spe- cies in particular patches: in hay meadows it amounted to 12 and 13 species (fig. 1). Also percentage of species from Molinio-Arrhenatheretea class seems to be interesting, which amounted, on the average, for hay meadows ~ 5 and 7 for unmowed meadows. In relation to biocopic conditions beth types of phytocoenoses do not differ too much from each other as well (fig. 4.). The way of exploitation — mowing does not influence on cover-abundance of the dominant species (i.e. Carex brizoides). However, it permits to preserve a considerable contribution of meadow species from Molinio-Arrhenatheretea class (fig. 2, 3). Literatura Baranasz B. 1994. Wplyw modyfikacji tradycyjnych metod gospodarowania na przemiany roslinnosci lak kiasy Molinio-Arrhenatheretea. Wiad. Bot., 38(1/2): 85-94 AR, Rozprawy Naukowe, 60: 1-151. BaraBasz B. 2001. Wplyw udytkowania kosno-pastwiskowego na siedlisko oraz zréinico- wanie szaty roslinnej tak. [W:] German K., Balon J. (red.). Przemiany srodowiska przy- rodniczego Polski a jego funkcjonowanie, Instytut Geogr. i Gosp. Przestrz. UJ, Krakow, s 20-527. Barasasz-Krasny B. 2002. Changes of the vegetation in the meadows of the northern part of the Niepolomice Forest in the course of twenty years. Ecological Questions, 2/2002: 131-140. DENisTUK Z. 1965. Zagadnienia ochrony przyrody w Igkarstwie. Chrotimy Przyrode Ojczysta, 21(5): 5-17 DUBIELE., STACHURSKA A., GAWRONSKIS. 1999. Nielegne zbiorowiska roslinne Magurskiego Parku Narodowego (Beskid Niski). Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Pr. Bot., s. 43. FUKAREK F. 1967. Fitosocjologia, PWRiL, Warszawa, ss. 218. . GRABANIA M. 1968. Rybnicki Okreg Weglowy. Problemy i perspektywy. Slaski Instytut Na- ukowy, Katowice, s. 12-23 Gaynia M. 1975, Preeksztaicanie sig zbiorowisk lakowo-pastwiskowych w ostatnich dzie- sigtkach lat, jako wskaznik zmian w srodowisku przyrodniczo-rolniczym. Zesz. Probl Post. Nauk Roln., 169: 31-39. TZDEBSKIK., CZARNECKA B., GRADZIELT., LORENS B., POPIOLEK Z. 1992. Zbiorowiska roslinne Roztoczafiskiego Parku Narodowego na tle warunkéw siedliskowych. Wyd. UMCS, Lu- blin, ss. 264. Konprackt J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa, s. 248 KOTANSKA M. 1993. Reakcja wilgotnych tak 2e zwigzku Calthion na zmiennosé pogody i spo sob uzytkowania - 13 lac badani na stalych poletkach. Studia Naturae, 40, ss. 47. Kovach WL. 1998. MVSP ~ A Multivariate Statistical Package For Windows, Ver. 3.0- Kovach Computing Services, Pentraeth, Wales, UK, ss. 127.Znaczenie Carex brizoides L. w zbiorowiskach lakowych po zaniechaniv ich udytkowania 385 KUCERA T, JIRASEK J., VIBNAK R. 1994. Wiesen des siidlichen Teiles des Gebirges Cesky Les. Folia Musei Rerum Naturalium Bohemiae Occidentalis, ser. Botanica, 39: 1-27. LIGEZA J. (red.) 1970. Ziemia rybnicko-wedzistawska. Slaski Instytut Naukowy w Katowi- cach. Wydawnictwo Slask, Katowice, s. 23-68. MaresKova I. 1997. Nové poznatky o as. Scirpo-Caricetum brizoidis Kuéera, Jirések et Vi8idk 1994 vy Ceském lese a Planickém hiebeni. Erica, Plzei, 6: 49-56. MaruszKiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roélinnych Polski. Wydaw- nicewo PWN, Warszawa, s. 257-279. MIREK Z., PIEKOS-MIRKOWA H., ZAJAC A., ZAJAC M. 2002. Floweving planty and pteridophy- tes of Poland. A Checklist. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Krakéw, ss. 442. PAPLINSKA E. 1987. Settlement of Diptera larvae in organic matter Carex brizoides L., Betula verrucosa Ebrh. Experimentally introduced into the soil. Polish Ecological Studies, 13 (1): 53-70. PRACH K. 1994. Vegetatni zmeny mokrfch iuk na Tfebotisku. Priroda, Praha, 1: 97-105. SENDEK A. 1981. Analiza antropogenicznych przemian w szacie roslinne| Gérnodlaskiego ‘Okregu Przemystowego. Prace Naukowe US, 1, 457, ss. 117. SIERKA E. 2003. Ekspansja Carex brizoides L. jako efekt antropogenicznych przemian lasow Wyzyny Siaskie). Srodowisko i Rozwéj, 7: 474-480. TROIAN P. 1992. Ekologia ogéIna. PWN, Warszawa, ss. 419. VacKOVA H. 1997. Ekologie porostit Carex brizoides v oblasti vrcholové Sumavy. Pr. mgr. Ce- ské Budéjovice. Czech Republic (npbl), s. 25. Wysocki C., SIKORsKI P 2002. Fitosocjologia stosowana. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s. 223-242. ZARZYCKIK. 1984, Ekologiczne liczby wskeznikowe roglin naczyniowych Polski. Polska Aka- , demia Nauk, Instytut Botaniki, s. 16. Zaupa S. 1975. Antropogeniczne przeobrazenia srodowiska przyredniczego konurbacji gor noélaskie}. PWN, Slaski Instytut Naukowy, Katowice, ss. 173.