ANNA Suiwinska-WyrzycHowska,| Tapeusz Kimsal, Epyta SIERKA, KrzyszTor PAWELKO, BARBARA MAJCHRZAK STRUKTURA PRZESTRZENNA UZYTKOWANYCH GOSPODARCZO BOROW SOSNOWYCH WYZYNY OLKUSKIE] Wstep Istniejg rézne sposoby poznawania proces6w zachodzacych wewnatrz zbioro- wisk roglinnych. Jednym z najczesciej stosowanych jest analiza ich przestrzennej struktury. Analiza ta opiera sie na zatozeniu, iz wzajemne oddziatywania pomiedzy gatunkami i srodowiskiem prowadza do zréinicowania zbiorowiska roslinnego na mniejsze fragmenty. Mozaikowoéé zbiorowisk moze byé wykrywana przy zastosowaniu analizy florystycznej. Uzywa sie je} do opisu fitocenozy jako jednostki sktadajacej sie zjednostek nizszej rangi (Kwiatkowska 1972; Brzeziecki 1987, 1988). Analiza struk- tury przestrzennej moze byé uzyteczna droga badaf antropogenicznych zmian zbio- rowisk roglinnych. Niniejsza praca jest proba okreslenia poziomego zréznicowania runa gwieze- go boru sosnowego przy uzyciu numerycznej analizy skiadu florystycznego. Teren badari i metody Powierzchnia badaweza zlokalizowana jest na Wyzynie Olkuskiej w poblizu Jaroszowca Olkuskiego. Bory sosnowe sq typowym leénym zbiorowiskiem tego regionu Polski, Fitosocjologicznie sq opisywane jako Leucobryo-Pinetum w postaci przejsciowej do Peucedano-Pinetum (Wika 1983). Zbioru danych dokonywano w 1994 r. Powierzchnie badaweza o wymiarach 8 x 64 m podzielono na 496 kwadratéw (poletek) o wymiarach 1 x 1m (krata Greig- Smitha), (Greig-Smith 1967; Kimsa 1991; Kimsa i in. 1992). Na kazdym poletku rejestrowano gatunki runa wraz z ich pokryciem projektywnym w skali 1, 5, 10, 20, 30..., 100%. Tak zebrane materialy postuzyly do obliczenia wskaénika r6znorodnosci Shan- nona (H’) dla kazdego kwadratu. Wyniki zaprezentowano w postaci kartogramu. Te same dane postuiyly do przeprowadzenia analizy klasyfikacyjnej (cluster analy- sis) w pakiecie programéw MULVA-4 (Wildi, Orléci 1990). W analizie zastosowano nastepujace opcje: pierwiastek kwadratowy z wartoéci pokrycia gatunkéw, kowa- riancjg jako miare odlegtosci pomiedzy zgrupowaniami oraz metode catkowitych 403polaczen przy ich klasyfikacji. W je} wyniku wyr6zniono i scharakteryzowano 5 grup poletek nazwanych synuzjami. Wyniki Na badanej powierzchni wystepowalo 36 gatunkow roélin naczyniowych (tab. 1). Najwazniejszymi z nich (0 wysokim pokryciu i frekwencji) byly: Deschamp- sia flexuosa (gatunek wyrdzniajacy asocjacji), Vaccinium vitis idaea i Vaccinium myrtillus (gatunki charakterystyczne klasy) i Festuca ovina (gatunek towarzyszacy). WskaZnik réznorodnoéci Shannona osiagat wartosci z przedzialu 0,14-0,45. Jego srednia wartosé wynosita 0,40+0,09. Rozklad wartosci tego wskaénika jest rozkladem normalnym (ryc. 1) z najliczniejszym przedzialem wartosci 0,40-0,45. Przestrzenne rozmieszczenie wartosci wskaznika H’ jest przedstawione na ryc. 2. Kartogram ten ukazuje wyraine grupy kwadratow o wyzszej badé nizszej wartosci réznorodnosci florystycznej. Analiza klasterowa ujawnita 5 typéw synuzjow wystepujacych w dwéch grupach, Ich wzgledne podobieristwo prezentuje dendrogram (ryc. 3). Najczestsze jest synuzjum 2 i 5 (ryc. 4). Na badanej powierzchni wystepuje kilka obszarow, gdzie dominuja poszczegdIne typy synuzjéw (ryc. 5). Typ 2 dominuje w dolnej czesci powierzchni, a typ 5 w jej gornej czeéci. Gatunki wystepuja w wyrdznionych i. ie Ryc. 1. Histogram wartosci wskaznika réznorodnosci Shannona na badanej powierzchni Fig. 1. Histogram of Shannon’s index values of the investigated plot 404Tab. 1. Sklad gatunkowy badanej powierzchni Tab. 1. Floristic composition of the investigated plot Grupy gatunkow b c Gatunki wyrézniajgce zespotu Teucotno -Pinetum Deschampsia flexuosa 360 10,2 1-80 Gatunki charakterystyczne zwiqzku Dicrano-Pinion Chimaphila umbellata 158 0,5 1-5 Pyrola chlorantha 17 0,4 1-10 Diphasium complanatum 19 0,2 1-20 Gatunki charakterystyczne klasy Vaccinio-Piceetea Vaccinium vitis-idaea 494 11,8 1-40 Pinus sylvestris 448 41 1-5 Vaccinium myrtillus 309 6,2 1-60 Hieracium lachenalii 154 0.6 1-10 Orthilia secunda 148 07 1-10 Moneses uniflora 65 0,3 1-10 Gatunki towarzyszqce Festuca ovina 470 13,1 1-70 Melampyrum pratense 307 1,3 1-10 Luzula multiflora 267 08 1-20 Thymus serpyllum 107 0,8 1-20 Hieracium pilosella 76 05 1-10 Hieracium umbellatum 67 0.2 410 Chamaecytisus ratisbonensis 40 14 1-90 Salix caprea 32. 0,3 1-10 Lupinus polyphyllus 24 05 1-50 Juniperus communis ai 03 1-30 Hypochoeris radicata 14 0,2 1-40 Leontodon hispidus 14 01 1-5 Betula pendula 12 0,1 1-5 Agrostis tenuis 12 04 1-5 Populus tremula i 04 1-5 Astragalus glycyphyllos 10 05 1-70 Salix arenaria 6 01 1-5 Sorbus aucuparia 5 0,03 1-5 Euphorbia cyparissias 4 0,03 1-10 Solidago virgaurea 3 0,03 5 Rumex acetosella 3 0,01 1 Veronica officinalis 2 0,004 1 Arctostaphylos uva-ursi z 0,004 1 Lycopodium clavatum 1 0,04 20 Epilobium angustifolium 1 0,01 5 Padus avium 1 0,002 4 a-liczba wystapien, b ~ érednie pokrycie w %, c - zakres wartoéci pokrycia w % ano of quadrats, b - mean cover in %, c range of cover in %101d pareBnsaaur axp uo seisnuds paysingunsip arp Jo uoNquisip yeneds ax Jo wrexBoUeD “¢ “Bia quypziaymod fouepeq eu efznuds auotuz91Aa yokoe{muszaidas yorojod a1uazszsa1wIZ0y “s “Ay Yo) "4/77 YY |, yp WJ Yy a yy Wil : Qr (eB aw Uy, 0 Wh eo, YL Le Wl Ue = Zz = 669°0-009'0 ~ & ‘665'0-009'0 ~ € “66£"0-007'0 ~ Z ‘66T'0-00T'0 - I hold pareSnsaau arp uo uonngsnsip yeneds sonyea xoput s,uouueys ay jo urexSoureD *7 “By 669'0-009'0 ~ & '665‘0-00%'0 ~ € “66€‘0-007'0 ~ Z ‘661‘0-001'0 ~ I squypzzamod fouepeg eu euouUeYs PsoUporoUzOI ExLUZLASM IDso1eM AURHUIZ suUEZNSEZIg “7 “TAY 406synuzjach z réznq czestoscia i pokry- ciem. Tabela 2 prezentuje sktad flory- styczny wyrdénionych synuzjéw. Udziat gatunku w danym synuzjum okreglo- no poprzez iloraz jego frekwencji i gred- niego pokrycia. Test Tukeya nie wyka- zal istotnych statystycznie réznic war- tosci rznorodnoéci dla poletek reprezen- tujacych wyréznione synuzja. Typ 1 - synuzjum Deschampsia fle- xuosa-Vaccinium vitis- idaea jest trudny do scharakteryzowania. Dwa wspomniane powyzej gatunki wystepuja tutaj ze sto- sunkowo duzym udzialem, ale najwyz- sze jego wartosci osiagaja w synuzjum 2 typu. Najwiekszy udziat maja tu Pi- nus sylvestris i Diphasium complanatum. Ryc. 3. Dendrogram synuzj6w wyréznionych na badanej powierzchni Fig. 3. Dendrogram of the distinguished synusias of the investigated plot @ O~ @@2 Tab. 2. Sklad gatunkowy wyréznionych synuzjéw Tab. 2. Floristic composition of the distinguished synusias Nazwa gatunkowa 1 7 7 uzun 5 Festuca ovina 1144.6 535.5 643,2 2170.0 | 1732,5 Vaccinium vitis-idaea 1280,0 1390,0 590,0 1019,2__| 1070,0 Deschampsia flexuosa 1391,6 1989.4 79,2 296,0 44,0 Vaccinium myrtillus 65,8 | 1174.5 16,8 1070,0 12,8 Sorbus aucuparia 0,05 | 0,04 Populus tremula 0,2 01 1,6 Lupinus polyphyllus 38 171 0.3 0,07 Solidago virgaurea 0.2 Padus avium 0,01 Veronica officinalis 0,001 0,001 Arctostaphylos _uva-ursi 0,008 Epilobium angustifolium 0,001 Rumex acetosella 0,04 | Lycopodium clavatum 0,001 Salix arenaria 08 0,2 Astragalus glycyphyllos 0,08 8,0 Betula pendula 0,09 0,3 06 0,18 0,01 Juniperus communis wz 0,18 06 Hypochoeris radicata 1,0 0,18 0,02 1,0 407Licaba poletek Typ synugium Ryc. 4. Histogram synuzjéw wyrdznionych na badanej powierzchni Fig. 4. Histogram of the distinguished synusias of the investigated plot Tylko w tym synuzjum wystepuje rzadki i chroniony gatunek jakim jest Arctosta- phylos uva - ursi. ‘Typ 2 - synuzjum Deschampsia flexuosa charakteryzuje sie obfitym wystepowa- niem tej trawy. Tu rognie takze Lupinus polyphyllus i Hieracium pilosella. Dosé czesto spotykany jest Juniperus communis. Typ 3 - synuzjum Chamaecytisus ratisbonensis jest zdominowane przez ten gatu- nek. Inne rosliny, szczeg6lnie trawy maja o wiele mniejsze znaczenie. Synuzjum to charakteryzuje wysoki udzial gatunkow: Thymus serpyllum, Orthilia secunda, Moneses uniflora, Hieracium umbellatum. Typ 4-synuzjum Festuca-ovina jest najczesciej porosniete przez te trawe. Dosé czestym gatunkiem jest takze Vaccinium myrtillus. W tym typie synuzjum Chimaphila umbellata osiaga najwiekszy udzial. Ostatni 5 typ — synuzjum Festuca ovina-Vaccinium vitis-idaea jest zdominowany przez te dwa gatunki. Tutaj takze wystepowat Astragalus glycyphyllos. Charaktery- stycany dla tego synuzjum jest maly udzial Vaccinium myrtillus i Deschampsia flexuosa Dyskusja Czeé¢ omawianych powierzchni byta obiektem wezegniejszych podobnych badaft (Kimsa i in. 1992). Z ich poréwnania wynika, ze dwa gatunki Deschampsia (flexuosa i Pinus sylvestris wykazuja obecnie wieksze pokrycie, podczas gdy pozostate szeS¢ najczesciej wystepujacych gatunkéw ma mniejsze pokrycie. Nie zanotowano 4086 gatunkéw obecnych w 1991 r., ale pojawily sie 4 nowe. W poréwnaniu do po- przednich badafi (Kimsa i in. 1992) w niniejszym opracowaniu wyrézniono tylko 5 synuzjow, podczas gdy w cytowanej publikacji autorzy zdecydowali sie na wyr6z- nienie 10 synuzjow. Obliczona przez A. Kwiatkowskg i E. Symonides (1985) wartosé wskaznika réinorodnoéci gatunkowej runa boréw sosnowych wynosila 0,55. W niniejszych badaniach jego wartos¢ wynosita 0,40. Zaznaczyé nalezy, ze we wspomnianym wezesniej artykule jako miare znaczenia poszczegdInych gatunkéw przyjeto bioma- se, podczas gdy w niniejszym opracowaniu pokrycie procentowe gatunkow. Zade- cydowato o tym zatozenie powtarzalnoéci obserwacji - éciecie roslin wykluczatoby powierzchnie z dalszych badas. Kartogramy rozmieszczenia synuzjéw i zréznicowanie florystyczne wykazujq pewien stopien heterogenicznoéci badanego ptatu. Niemniej jednak obecne sq tu- taj take obszary o wysokim stopniu homogenicznosci. Por6wnanie tych dwéch pokazuje takze, iz nie ma wyragnych zaleinoéci pomigdzy réznorodnoscig i skta- dem gatunkowym. Potwierdza to analiza statystyczna testem Tukeya. Wnioski Badany plat boru sosnowego moéna opisa¢ jako wzglednie heterogeniczny pod wzgledem skladu gatunkowego i fitoréznorodnoéci. Metoda klasyfikacji numerycznej jest doskonalym narzedziem do badaf przestrzennej struktury war- stwy runa legnego. Umoéliwia szczegtowa jej analizg. Prezentowane badania pokazaly take, iz zar6wno sklad florystyczny jak i ronorodnogé mogg byé uzywa- ne jako wysoce niezalezne wskaéniki przestrzennej struktury. LITERATURA Brzeziecki B., 1987, Analiza zwigzkdw migdzy roslinnoscig i srodowiskiem za pomocq modelu porzadkowania florystycznego, Wiad. Ekol. 32, 4, s. 391-405. Brzeziecki B., 1988, Wykorzystanie programéw z pakietu Wildiego i Orléciego do analizy danych fitosocjologicanych, Wiad. Ekol. 34, 4, s. 415-429. Greig-Smith P, 1967, Kolicestvennaja ekologija rastenij, MIR, Moskwa. KimsaT,, 1991, Horizontal microstructure of the herb layer of a Leucobryo-Pinetum, Phytocoenosis 3 (N'S.), Supplementum Cartographiae, 2, s. 231-234. Kimsa T., Babezyfiska-Sendek B., Wika S., 1992, Analysis of the spatial structure of a pinewood community. Spatial variability of the floristic composition and diversity of the herb layer, Acta Biol. Silesiana 21 (38), s. 22-29. Kwiatkowska A., 1972, Analiza homogenicenosci runa fitocenozy pray zastosowaniu nieparametrycznego testu serii, Phytocoenosis 1, 1, s. 37-77. Kwiatkowska A., Symonides E., 1985, Statistical analysis of the phytocoenose homogeneity. Part 1. Distribution of the total species diversity and evenness indices as a homogeneity measure, Acta Soc. Bot. Pol. 54, 4, s. 449-463. 409Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzenne} Uniwersytetu Jagielloniskiego Institute of Geography and Spatial Management of Jagiellonian University Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu Polish Association for Landscape Ecology . PRZEMIANY SRODOWISKA PRZYRODNICZEGO POLSKI A JEGO FUNKCJONOWANIE Pod redakcja Krystyny German i Jarostawa Balona TRANSFORMATIONS OF THE NATURAL ENVIRONMENT OF POLAND AND ITS FUNCTIONING Edited by Krystyna German and Jarostaw Balon e E ° Gi hug Problemy Ekologii Krajobrazu ~tom X The Problems of Landscape Ecology — volume X Krakéw 2001Druk tomu dofinansowano ze Srodkéw Uniwersytetu Jagiellonskiego RECENZENCI TOMU: Marian Harasimiuk, Janusz Janecki, Leon Kozacki, Stefan Kozlowski, Jan Lach, Barbara Obrebska-Starkel, Maciej Pietrzak, Andrzej Richling, Krzysztof H. Wojciechowski, Wiestaw Ziaja. REDAKTORZY TOMU: Krystyna German, Jarostaw Balon WSPOEPRACA: Malgorzata Dygof, Milosz Jodiowski, Piotr Sadowski KOREKTA JEZYKOWA: Barbara Balon (j. polski), Kr2ysztof Czekierda (j. angielski) PRZYGOTOWANIE DO DRUKU: Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ Sktad i famanie tekstu: Matgorzata Ciemborowicz Fotografie na oktadce: Renaturalizacja srodowiska przyrodniczego w obszarze rolniczym Beskidu Sredniego (fot. Piotr Sadowski) Spiyw gruzowo-blotny na Galicowej Grapie na Podhalu, lipiec 2001 (fot. Pawel Orawiec) Pozostale zamieszczone w tomie ryciny zostaly dostarczone przez autoréw poszczegélnych artykul6w Copyright by the Institute of Geography and Spatial Management of the Jagiellonian University, Cracow 2001 Printed in Poland ISBN 83-88424-11-4 WYDAWCA: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellofiskiego ul. Grodzka 64, 31-044 Krakow, Tel. (0-12) 422-71-11 wew. 1823, fax. (0-12) 42-55-78 Oficyna Wydawnicza TEXT, ul. Krowoderska 21/6, 31-141 Krakow DRUK: Z.G. Colonel, ul. Dabrowskiego 16, 30-523 Krakéw Naklad: 500 egz.