151 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

ΧΡΗΣΤΟΣ Ν. ΤΣΙΡΩΝΗΣ
ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Α.Π.Θ.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ

ΔΙΚΤΥΑ

Πολλά πράγματα που υπάρχουν δεν τα βλέπουμε

γνωρίζουμε μονάχα όσα σχετιζόμαστε...

Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Η βροχή (1944),

Ποιήματα (Παλαιοντολογικά), 1988.
i. Εισαγωγή
Αναμφίβολα, το διαδίκτυο και ο κόσμος των ψηφια-
κών δεδομένων επηρεάζει αποφασιστικά αυτό που θα μπο-
ρούσε να ονομαστεί καθημερινή εμπειρία στο σύγχρονο
κόσμο. Η επίδραση των διαδικτυακών εξελίξεων επεκτείνε-
ται όχι μόνο στις οικονομικές (Kogut 2004) και κοινωνικές
δραστηριότητες, αλλά και στην πολιτική πραγματικότητα
(Chadwick 2006), στην κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοι-
νωνία (DiMaggio et al. 2001) και ως εκ τούτου στη νοηματο-
δότηση των κοινοτήτων και της κοινωνίας, στις επιλογές
γνωσιοθεωρητικών κατηγοριών, στην πλαισίωση των ηθι-
κών επιλογών και στις αξιακές ιεραρχήσεις του σύγχρονου
ανθρώπου. Δημιουργούνται λοιπόν νέα χαρακτηριστι
κά κοινωνικής οργάνωσης, μέσα από τα οποία αναδεικνύον-
ται τεκτονικές αλλαγές σε σημείο μάλιστα που σήμερα να
γίνεται λόγος για το Internet των Πραγμάτων «IoT» που θα
συνδέει τα πάντα με όλους σε ένα παγκόσμιο δίκτυο, μέρος
μιας post- markets/ μετα-καπιταλιστικής κοινωνίας (Rifkin
2014: 11). Ταυτόχρονα αναδεικνύονται νέα ερωτήματα τόσο

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 152

για την κοινωνική, οικονομική, και πολιτική πραγματικότη-

τα, όσο και για την πνευματική, ηθική και αξιακή σφαίρα
και το θρησκευτικό βίο. Η διαμόρφωση της δημόσιας σφαί-
ρας αλλά και του προσωπικού πεδίου αλληλεπίδρασης σε
αυτό το πλαίσιο είναι πλέον μια διαδικασία πυκνή και πολυ-
παραγοντική.
Κατά συνέπεια, τα Ηλεκτρονικά Κοινωνικά Δίκτυα
(Facebook, Twitter, Google+, LinkedIn, Blogspot, κ.α.) και ο
ρόλος τους στην καθημερινή ζωή και επικοινωνία του σύγ-
χρονου ανθρώπου θέλγουν ολοένα και περισσότερο το ενδι-
αφέρον της κοινής γνώμης αλλά και ποικίλων επιστημονι-
κών κλάδων, όπως της δημοσιογραφίας, της φιλοσοφίας, της
θεολογίας, της οικονομίας, της πολιτικής επιστήμης και φυ-
σικά όλων των κοινωνικών επιστημών. Τα Ηλεκτρονικά Κο-
ινωνικά Δίκτυα ως κάτι το καινοφανές προκαλούν αμφίση-
μες αντιδράσεις. Από τη μια μεριά ο ενθουσιασμός και η εν-
τατική ενασχόληση με αυτά αποτελούν για κάποιους απτή
απόδειξη προσωπικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού, ενώ
από την άλλη η επίδραση που έχει η εικονική υπόστασή τους
στην εμπειρική πραγματικότητα περιγράφεται με όρους ε-
φιαλτικής εισβολής στον πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας.
Ειδικότερα για το θέμα της επίδρασης που ασκεί η ανάπτυξη
των μέσων αυτών στο λόγο και στη ζωή της Εκκλησίας οι
αντιθέσεις είναι ακόμη πιο ισχυρές. Ας σημειωθεί προκατα-
βολικά ένα γενικευτικό –όχι όμως χωρίς βάση στα γεγονότα-
παράδοξο: στη φαρέτρα των επιχειρημάτων όσων χρησιμο-
ποιούν εκτεταμένα τα μέσα αυτά είναι η προβολή της αυ-
θεντικότητας της Ορθοδοξίας και της κοινοτικής- διαπρο-
σωπικής της εμπειρίας. Ταυτόχρονα, όσοι αντιτίθενται στις
εξελίξεις στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών συχνά
κοινωνούν τις απόψεις τους με εντατική χρήση των μέσων
αυτών. Μια απλή έρευνα σε μια ηλεκτρονική σελίδα αναζή-
τησης αναδεικνύει το πλήθος των σχετικών σελίδων: συντη-

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

153 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

ρητικές και λιγότερο συντηρητικές φωνές στο εσωτερικό των

θρησκευτικών ομάδων, λάτρεις και μαχητές της νεότερης
τεχνολογίας επικοινωνιών, εκσυγχρονιστές και παραδοσι-
αρχικοί χρησιμοποιούν τα μέσα αυτά για να εκθέσουν τις
απόψεις τους σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) χρησιμοποιού-
νται πλέον ευρύτατα στο θεσμικό πλαίσιο επικοινωνίας των
Εκκλησιών παγκοσμίως αλλά και στην Ελλάδα. Τα χρησι-
μοποιούν ο Πάπας της Ρώμης, αλλά και η Εκκλησία της Ελ-
λάδος, τοπικές Μητροπόλεις, ενορίες και χριστιανικές κινή-
σεις. Παράλληλα, η blogo-σφαιρα βρίθει της παρουσίας
θεσμικών και μη θεσμικών πρωτοβουλιών, προσωπικών κα-
τά βάση ιστοσελίδων που συχνά όμως συνοδεύονται από τον
τίτλο του κατόχου της ιστοσελίδας (π.χ. καθηγητής θεολό-
γος, αρχιμανδρίτης, νομικός κ.α.), γεγονός που από μόνο του
επικαλείται πολύ περισσότερα από την απλή έκφραση προ-
σωπικής γνώμης.
Από τη σκοπιά της παρούσας ανάλυσης πρόκειται να
ακολουθήσει μια προσπάθεια να καταγραφούν οι βασικές
αρχές ανάλυσης της σύγχρονης Κοινωνικής Θεωρίας για τα
Ηλεκτρονικά Κοινωνικά Δίκτυα (Ηλ.Κοι.Δι.), να αναλυθούν
οι κοινωνικές και ηθικές παράμετροι της χρήσης τους και
τέλος να παρουσιαστούν τα βασικά θέματα που σχετίζονται
ειδικότερα με την Εκκλησία και τη ζωή των πιστών.

ii. Κοινωνικά Δίκτυα και Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία

Παρόλο που τα Ηλ.Κοι.Δι. βασίζονται προφανώς σε
πολύ σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις, η ανάλυση του ρό-
λου που έχουν τα δίκτυα στην οργάνωση της κοινωνίας και ο
χαρακτήρας της οργανωμένης κοινωνικής αλληλεπίδρασης
στις κοινότητες των ανθρώπων αποτέλεσαν από πολύ νωρίς
κεντρικά αναλυτικά σχήματα στις κοινωνικές επιστήμες.

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 154

Ήδη ο G. Simmel διαπίστωνε την αυξανόμενη ετερο-

γένεια στο εσωτερικό των σύγχρονων κοινωνιών και τη συ-
νεχή διαμόρφωση της ολότητας μέσα από δεσμούς και δίκ-
τυα αλληλεπίδρασης, και τα δύο κοινωνικά δημιουργήματα
και παραγόμενα άλλοτε από συμφωνίες και άλλοτε από αν-
τιθέσεις και διαμάχες στο εσωτερικό της κοινωνίας (Simmel
1955). Στην κλασική Κοινωνική Θεωρία ο Em. Durkheim ανέ-
λυσε τη σύγχρονη κοινωνία ως μια πολυεπίπεδη οργάνωση
με συστήματα σχέσεων, επιμερισμό ρόλων και διαμόρφωση
λειτουργικών δεσμών μεταξύ των μελών της (Durkheim 1997
[1893]; Giddens 1995 [1972]: 144-150). Αυτή η προοπτική σχε-
τίζεται σημαντικά με τις παρατηρήσεις του F. Tönnies
(Tönnies χχ [1887]) για τη διαμόρφωση των σχέσεων μεταξύ
των κοινωνικών υποκειμένων/μελών στις μοντέρνες κοινω-
νίες σε αντίθεση με την αντίστοιχη διαμόρφωση στις προνε-
ωτερικές κοινωνίες (οι περίφημοι πια όροι διάκρισης
"Gesellschaft- Gemeinschaft") καθώς και για το ρόλο που έχο-
υν οι σχέσεις αυτές στη λειτουργική «σύνθεση» του κοινωνι-
κού χώρου. Αυτό δηλαδή που αποτελούσε από την αρχή
προτεραιότητα της Κοινωνικής Θεωρίας ήταν να συλλάβει
και να περιγράψει τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώ-
νονται οι κοινοτικοί δεσμοί και η αίσθηση της κοινωνίας στη
νεωτερικότητα. Σε αυτό το κλίμα θα συνεχίσουν πολλοί κοι-
νωνιολόγοι για δεκαετίες μετά. Ο T. Parsons (1937; 1951) θα
επιχειρήσει να περιγράψει τη δομή της κοινωνικής δράσης
μέσα στο πλαίσιο κοινωνικών συστημάτων και υποσυστη-
μάτων. Νεότεροι ερευνητές θα επικεντρωθούν και αυτοί στη
μελέτη διαμόρφωσης των κοινοτικών δεσμών. Μερικοί από
αυτούς διάρθρωσαν την ανάλυσή τους μέσα από την προοπ-
τική των ραγδαίων αλλαγών στη νεωτερική κοινωνία. Έτσι ο
Blau ασχολήθηκε με την εκούσια δράση και τις προσδοκίες
για κοινωνικές «ανταποδώσεις» (Blau 200913[1964]: 91) σε έ-
ναν κόσμο που φαίνεται να αλλάζει ριζοσπαστικά, ενώ άλ-

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

155 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

λοι θεωρητικοί εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην εξατομί-

κευση και τη σχέση αυτής της αλλοτριωτικής κοινωνικής
απομόνωσης με τη απίσχνανση του κοινωνικού κεφαλαίου
(Putnam 2001), και άλλοι τέλος στην ιδιαίτερη σημασία που
έχει πλέον η έλλογη και συνειδητή/αξιακή επιλογή στη
συμμετοχή σε μια κοινότητα (D. Lee-H. Newby 1983:57; Bau-
man 2001) καθώς και στη διασχεσιακή προοπτική στις διαδι-
κασίες συγκρότησης μιας θρησκευτικής κοινότητας στην
Ύστερη Νεωτερικότητα κ.α.
Ενώ λοιπόν τα «δίκτυα» είναι παλιές αναλυτικές κα-
τηγορίες στην ανάλυση των κοινωνικών οργανισμών και
συστημάτων, τα Ηλεκτρονικά Κοινωνικά Δίκτυα ως κόμβοι
άμεσης και συνεχούς επικοινωνίας, που εδράζονται στην ει-
κονική –ηλεκτρονική πραγματικότητα και βασίζονται στην
τεχνολογία των υπολογιστικών συστημάτων είναι μια ολο-
καίνουργια πρόκληση. Όλοι αυτοί οι θεωρητικοί προσπαθο-
ύν να προσδιορίσουν την κοινωνική εμπειρία στο εσωτερικό
των κοινωνικών συσσωματώσεων, καθώς αυτή εκφράζεται
με ποικίλους τρόπους μέσα στις διάφορες πολιτισμικές, κοι-
νωνικές και άλλες μεταβολές της ιστορικής τους πορείας.
Προσπαθούν ακόμη να ορίσουν την έννοια «κοινωνικός
δεσμός» και να προσδιορίσουν τον τρόπο νοηματοδότησής
του στην πραγματικότητα του σύγχρονου ανθρώπου. Η συ-
ζήτηση βέβαια για το μέλλον των κοινοτήτων και των κοινο-
τικών δεσμών στο μοντέρνο κόσμο έχει αρκετά μεγάλο πα-
ρελθόν στην Κοινωνική Θεωρία (Τσιρώνης 2007). Σήμερα τα
ζητήματα αυτά αποκτούν νέα δυναμική, καθώς νεότερες
μελέτες δείχνουν πως η καθημερινότητα μπορεί να επηρεά-
ζεται από τα επιμέρους κοινωνικά δίκτυα ακόμη και σε ζη-
τήματα υγείας, ψυχικής και κοινωνικής ευημερίας κ.α.
(Christakis- Fowler 2009; 2013).
Τις τελευταίες δεκαετίες η προσοχή στρέφεται στην
άνοδο της Κοινωνίας των Δικτύων κατά τον γνωστό όρο του

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 156

M. Castells. Ο Castells (Castells 2000) επισημαίνει ότι διαμορ-

φώνονται πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο σχέσεις και αλληλε-
πιδράσεις σε ένα δίκτυο οικονομικών ροών, όπου η πληρο-
φορία και η γνώση είναι ό,τι πολυτιμότερο. Υπογραμμίζει
ακόμη ότι η ύπαρξη του παρόντος τεχνοοικονομικού συστή-
ματος βασίζεται στη λειτουργία των δικτύων και αναπαρά-
γει χαρακτηριστικά και δομές που εξυπηρετούν την απρόσ-
κοπτη συνέχεια στο χώρο και στο χρόνο των ηλεκτρονικών
λειτουργιών τους.
Τα δίκτυα είναι λοιπόν ένα σύνολο κόμβων επικοινω-
νίας σε διασχεσιακό, εικονικό, και δια-τοπικό επίπεδο. Σε
αυτά εμπεριέχονται διάφορες πτυχές επικοινωνίας και αλ-
ληλεπίδρασης, υπάρχει σε κάποιο βαθμό μια ορισμένη αλ-
ληλεξάρτηση, εκφράζονται αξιακές αναφορές και πραγμα-
τοποιούνται ανταλλαγές δεδομένων και συναλλαγές. Η συ-
νάρμοση όλων αυτών μοιάζει ή παρουσιάζεται ως να συγ-
κροτεί ένα τέχνημα παγκόσμιας αναφοράς, μια ευθεία
πρόκληση για την κοινωνική κατανόηση των τοπικών και
χρονικών διαστάσεων στην ανθρώπινη εμπειρία, κάτι που
ορισμένοι δεν θα δίσταζαν να περιγράψουν ως ένα univer-
sum technicus.
Ιδιαιτέρως το ζήτημα της νοηματοδότησης της κοινω-
νικής συμμετοχής στα δίκτυα απασχολεί τον κοινωνιολόγο
Z. Bauman. Ο Bauman επισημαίνει τις ποικίλες αλλαγές στο
χώρο των Ηλ.Κοι.Δικ. αποδίδοντάς τους κυρίως αρνητικό
χαρακτήρα, καθώς κατά την ανάλυσή του η αποκλειστική
σχεδόν εστίαση σε ευέλικτα δίκτυα τείνει να υπερβεί την έν-
νοια της κοινωνίας. Για αυτόν, οι επιλογές της διαδικτυακής
επικοινωνίας και της ηλεκτρονικής κοινωνικής δικτύωσης
αποτελούν μια αντανάκλαση των προτύπων της Κατανα-
λωτικής Κοινωνίας στον εικονικό κόσμο, καθώς «οι άνθρω-
ποι προβάρουν, αλλάζουν, διορθώνουν εικονικούς εαυτούς ή
εικόνες της προσωπικής τους ταυτότητας με απόλυτο σκοπό

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

157 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

να δειγματίσουν θετικά στον εικονικό κόσμο τον εαυτό τους με

τη μορφή ενός ευπώλητου αγαθού» (Τσιρώνης 2013a : 115).
Είναι φανερό λοιπόν ότι η ανάλυση αναδεικνύει ολο-
ένα και περισσότερα ερωτήματα σε σχέση με πιθανές απαν-
τήσεις ως προς τη λειτουργία των Ηλ.Κοι.Δι. Σε ό,τι αφορά
ειδικότερα την Ορθόδοξη Εκκλησία η πρωταρχική πρόκληση
είναι να προσδιοριστούν αρχές αποτίμησης του ρόλου των
Ηλ.Κοι.Δι. στη ζωή, την αλληλεπίδραση και την επικοινωνία
των πιστών τόσο ατομικά όσο και συλλογικά. Με ποιους
τρόπους οι εξελίξεις αυτές διαμορφώνουν συγκεκριμένες
προκλήσεις για τις Ορθόδοξες Εκκλησίες; Πώς επηρεάζονται
οι επιλογές επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των
πιστών; Τι είδους αντιλήψεις διαμορφώνονται για τις έννοιες
κοινότητα και (επι)κοινωνία και ποια είναι τα χαρακτηριστι-
κά των κοινοτικών δεσμών στην Κοινωνία των Δικτύων; Εί-
ναι με άλλα λόγια αναγκαίο να γίνουν κατανοητά τα χα-
ρακτηριστικά των κοινοτικών δεσμών στην Κοινωνία των
Δικτύων και να διευκρινιστούν οι έννοιες κοινότητα και (ε-
πι)κοινωνία σε αυτό το πλαίσιο.

iii. Εκκλησία και κοινωνικά μέσα δικτύωσης

Η ανάλυση της θεματικής "Εκκλησία και Ηλ.Κοι.Δι."
προϋποθέτει την αναγνώριση μιας ιδιαίτερης συνθήκης: Η
Ορθόδοξη Εκκλησία όχι μόνο έχει σημαντικές θεσμικές, κα-
νονιστικές, δομικές και λειτουργικές αναφορές στο προμον-
τέρνο αλλά και σε πολλά θέματα αντιμετωπίζει το λιγότερο
με καχυποψία, αν όχι με αντιπαλότητα, ποικίλες εξελίξεις
της νεωτερικότητας. Ταυτόχρονα όμως φαίνεται ότι έστω
και μετά από κάποια χρονική καθυστέρηση έχει πλέον εν-
ταχθεί σε σημαντικό βαθμό στον κόσμο των διαδικτυακών
κοινωνικών μέσων.
Για πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια ομιλίες και δη-
λώσεις για το διαδίκτυο έρχονται στη δημοσιότητα από τους

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 158

Προκαθήμενους της Ορθοδοξίας. Ο Οικουμενικός Πατριάρ-

χης Κων/πόλεως Βαρθολομαίος κάλεσε τους ορθοδόξους,
ιδιαιτέρως τους νέους (βλ. ηλ. ανάρτηση A.) να κάνουν προ-
σεκτική χρήση του διαδικτύου (02/05/2014), ενώ και ο Πατρι-
άρχης της Ρωσίας Κύριλλος κάλεσε τα μέλη της Ρωσικής
Εκκλησίας σε χρήση των Ηλ.Κοι.Δι. ώστε τα τελευταία να
«μεταλλαχθούν» στο πλαίσιο της αποστολής της Εκκλησίας
(03/02/2013). Όπως τονίζει ο ίδιος, αν η Εκκλησία αναπτύξει
το λόγο της με τα μέσα αυτά, θα έχει τη δυνατότητα να α-
παντά σε κακόβουλες επιθέσεις αλλά και να φέρει το μήνυ-
μα της Εκκλησίας πιο κοντά στους νέους (βλ. ηλ. ανάρτηση
Β.). Οι κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες λοιπόν διαθέτουν
επίσημες ιστοσελίδες, κάνουν χρήση του twitter και του
Facebook (βλ. ηλ. ανάρτηση Γ.- Δ.) είτε με επίσημες αναρτή-
σεις είτε μέσα από κάποιες υπηρεσίες τους, ενώ παρά πολ-
λοί ορθόδοξοι χριστιανοί χρησιμοποιούν αυτόν το χώρο για
να αναρτήσουν υλικό που αποσκοπεί -κατά δήλωσή τους-
στην ηλεκτρονική μαρτυρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τα
πρόσωπα αυτά μπορεί να είναι ιεράρχες, θεολόγοι, ανησυ-
χούντες χριστιανοί, πιστοί με ενδιαφέροντα επικοινωνίας
κ.α.
Στη συνάφεια της παρούσας ερμηνευτικής προσέγγι-
σης είναι αναγκαίο να γίνει μια διευκρίνιση: Η κοινωνική
ανάλυση εργάζεται με βάση τα κοινωνικά γεγονότα και έτσι
η εστίασή της δεν είναι τόσο στη δεοντολογική προοπτική
των Ηλ.Κοι.Δι όσο στην ανάλυση της πραγματικότητας ως
έχει. Κατά συνέπεια, τα ερευνητικά ερωτήματα που παρου-
σιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από κοινωνιολογική σκοπιά
είναι με ποιες προϋποθέσεις γίνεται η χρήση των Ηλ.Κοι.Δι.
από διαφορετικές κατηγορίες πιστών-χρηστών, ποια η σκο-
πιμότητα και ποια τα αποτελέσματα της χρήσης τους στην
κοινωνική πραγματικότητα.

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

159 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

Η αναλυτική προσέγγιση των ζητημάτων αυτών μπο-

ρεί να γίνει μέσα από το πρίσμα δύο βασικών προκλήσεων,
να ερευνηθεί δηλαδή α) ποια είναι η στάση της Εκκλησίας
έναντι κακόβουλων διαδικτυακών θέσεων και επιθέσεων
προς αυτήν ή την κοινωνία και β) ποια είναι η στάση της Εκ-
κλησίας έναντι εκείνων των μελών της που κάνοντας χρήση
των δικτύων και διεκδικώντας για τον εαυτό τους την αυ-
θεντική ορθόδοξη μαρτυρία, επιτίθενται στο εσωτερικό της
κοινότητάς τους ή και έξω από αυτήν εκφράζοντας ακραίες
θέσεις, φονταμενταλιστικές προθέσεις ή και διχαστικό λόγο.
Σε όλες τις περιπτώσεις αυτό που προκαλεί ιδιαίτερη ανη-
συχία είναι η άνοδος του εξτρεμισμού (ως πρόθεση ή αντίδ-
ραση) σε παγκόσμιο επίπεδο και η συσχέτισή του με τις
συνθήκες ανωνυμίας ή ισοπεδωτικής οχλοκρατίας που συχ-
νά επικρατούν στο διαδίκτυο, ακόμη και στο χώρο των
θρησκευτικών ιστοσελίδων. Αρκεί μια γρήγορη ματιά στα
σχόλια που παρατίθενται κάτω από καταχωρήσεις διαφό-
ρων ιστοσελίδων για να διαπιστώσει κανείς με πόση επιθε-
τικότητα εκφράζονται θέσεις που παραπέμπουν σε λεκτική
βία ή ωθούν ακόμη και σε φυσική βία. Πρόκειται για σχόλια
που δεν θα γινόταν με τόσο μεγάλη ευκολία σε μια ενοριακή
συνάντηση, σε μια εκκλησιαστική σύναξη, σε ένα ακαδημα-
ϊκό περιβάλλον, σε μια τέλος πάντων κατά πρόσωπον συζή-
τηση. Θα μπορούσε ίσως κανείς να συνταιριάσει σε πρώτη
φάση αυτήν την κατάσταση με ευρύτερες εξελίξεις στην Κα-
ταναλωτική Κοινωνία: Οι πύρινοι λόγοι βάζουν φωτιά στο
δίκτυο, η ανακύκλωση σχολίων μεγιστοποιείται και με αυ-
τόν τον τρόπο ένα ιστολόγιο μπορεί να χαρίζει στον ιδιοκτή-
τη του την ηδονή της μεγάλης επισκεψιμότητας, των ευά-
ριθμων likes!, και των πολλών ακολούθων (followers) σε μια
ιδιότυπη αρένα διαρκούς αναμέτρησης. Οι σελίδες αυτές
μπορούν να κατασκευαστούν ως «χειροποίητες» με ελάχισ-
τες τεχνικές γνώσεις και με μηδενικό σχεδόν κόστος, πράγ-

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 160

μα που τις καθιστά απείρως ελκυστικά εργαλεία στο παίγ-

νιο της αυτοπροβολής και της εμμονικής κατανάλωσης δε-
δομένων και εικόνων. Μία προσέγγιση όμως μόνο από την
πλευρά της παρουσίασης της προσωπικής ταυτότητας ως
ευπώλητο εμπόρευμα στην Καταναλωτική Κοινωνία δεν εί-
ναι αρκετή.
Η κατάσταση που περιγράφεται παραπάνω μπορεί να
επηρεάζει σε κάποιο βαθμό και τις λειτουργικές σχέσεις και
τη θεσμική συγκρότηση των θρησκευτικών κοινοτήτων όχι
μόνο στην εικονική πραγματικότητα αλλά και στον off line
κόσμο. Δεν γνωρίζουμε πόσο ακριβώς τα μηνύματα των
θρησκευτικά φανατισμένων χρηστών του δικτύου μπορεί να
επηρεάζουν αποφασιστικά στην εκδήλωση θρησκευτικής
βίας ή να διαμορφώνουν την πορεία της θρησκευτικής κοι-
νότητας στον κόσμο δημιουργώντας κλίμα αντιπαράθεσης.
Για αυτόν το σκοπό θα πρέπει να υλοποιηθούν ειδικές έρευ-
νες στο πεδίο της Κοινωνιολογίας του Χριστιανισμού.
Ιδιαίτερο πάντως ενδιαφέρον έχει η διερεύνηση της
εικαζόμενης σχέσης μεταξύ των Ηλ.Κοι.Δι. και των κοινοτι-
κών δεσμών (Chayko 2002), την υπόσταση μιας τοπικής κοι-
νότητας. Η λειτουργία των Ηλ.Κοι.Δι. εδράζεται στις έννοιες
της κοινοποίησης, του «κοινού» και του διαμοιρασμού των
πληροφοριών και των ηλεκτρονικών δεδομένων. Πρόκειται
για μια εικονική αναλογία των κοινοτικών δεσμών. Δημιο-
υργούνται κόμβοι επικοινωνίας και στη συνέχεια «ηλεκτρο-
νικές κοινότητες» που αποσκοπούν στο να μεταδοθούν και
να μοιραστούν στα μέλη της κοινότητας τα δεδομένα ως
«κοινά» και «ευάρεστα», όπως προδίδει το εμβληματικό ιν-
τερνετικό δίπτυχο «share- like!». Σε αυτό το πλαίσιο μάλιστα
δημιουργείται ένας ειδικότερος κώδικας επικοινωνίας με ό-
ρους και σήματα που αποκτούν ειδικό συμβολικό βάρος για
τη διαδικτυακή κοινότητα. Πώς εννοείται λοιπόν αυτού του
είδους η κοινότητα, ποια τα κοινά και ευάρεστα και ποιες οι

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

161 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

αρχές και προϋποθέσεις της συμμετοχής εκκλησιαστικών

και θρησκευτικών φορέων στα Ηλ.Κοι.Δι.;
Καταρχήν προκύπτουν ζητήματα ταυτότητας και αυ-
τοσυνείδησης για την Εκκλησία ως θεσμό και για τους πισ-
τούς ως μέλη του σώματος. Ποια είναι η εικόνα που έχουν οι
ίδιοι οι ορθόδοξοι για την Ορθοδοξία στη νέα χιλιετία και
πως νοηματοδοτείται αυτή η εικόνα μέσα στις ηλεκτρονικές
λεωφόρους του διαδικτύου; Ας φανταστούμε προς χάριν α-
ναλύσεως ότι κάποιος ερευνητής που δεν έχει καμιά εμπει-
ρία ή γνώση για την Ορθοδοξία επισκέπτεται τις προσωπι-
κές- μη επίσημες θρησκευτικού ενδιαφέροντος ιστοσελίδες,
τα ιστολόγια και τα άλλα Ηλ.Κοι.Δι. και διαβάζει τόσο το υ-
λικό τους όσο και τα σχόλια που ακολουθούν. Ειδικά σε ό,τι
αφορά τα σχόλια ως μια μη οργανωμένη, χωρίς παιδαγωγι-
κή στοχοθεσία, άμεση απόκριση στα αναρτηθέντα, είναι δυ-
νατόν να θεωρήσει κανείς ότι αναδεικνύουν τον αληθινό
παλμό της Ορθοδοξίας και ποιος είναι αυτός; Πόσοι ορθόδο-
ξοι θα μπορούσαν να ταυτιστούν με το περιεχόμενο, το ύφος,
το ήθος, την αισθητική και το πνεύμα του διαλόγου σε ιν-
τερνετικές αντιπαραθέσεις που αναρτώνται καθημερινά σε
θρησκευτικά και μη θρησκευτικά μέσα; Εδώ θα πρέπει να
σημειωθεί ότι κατά κανόνα τα θέματα που σχετίζονται με το
θρησκευτικό βίωμα και τα ζητήματα ηθικής, πολιτικής και
κοινωνικής απόκρισης στις αμφίσημες προκλήσεις της Ύσ-
τερης Νεωτερικότητας έλκουν πάρα πολλούς χρήστες στα
κοινωνικά μέσα κάθε απόχρωσης, ενώ η ανταλλαγή θέσεων
είναι πολύ συχνά πολωτικά συγκρουσιακή.
Παρά το γεγονός όμως ότι και στις πολιτικές εφημερί-
δες και στα ευρύτερου περιεχομένου μέσα η συζήτηση για τα
ηθικο-θρησκευτικά ζητήματα παρουσιάζει ανάλογα χαρακ-
τηριστικά, ας εστιάσουμε σε εκείνα τα Ηλ.Κοι.Δι που έχουν
μεγαλύτερη θρησκευτική εστίαση. Ποια εικόνα λοιπόν θα
σχημάτιζε ένας ερευνητής των ιστολογίων αυτών; Πρόκειται

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 162

για την Ορθοδοξία των ανοιχτών οριζόντων, της αυτοθυσίας,

της καταλλαγής και του πράου αγαπητικού πνεύματος; Εί-
ναι η Ορθοδοξία μια εμπειρία του ταπεινού και άφοβου Ευ-
αγγελικού φρονήματος, όπου βιώνεται το «η γαρ δύναμις μου
εν ασθενεία τελειούται» (Β΄ Κορ 12:9); Μήπως ο μελετητής θα
σχημάτιζε μια εικόνα για μια θριαμβεύουσα Ορθοδοξία ως
θρησκεία με δύναμη και κρατικές προεκτάσεις, ανταγωνισ-
τική, διεκδικητική, με θεσμική και εξουσιαστική αντίληψη;
Θα αντιλαμβανόταν την εκκλησιαστική κοινότητα ως ένα
γεγονός κοινωνίας ή μια θρησκειοποιημένη πρόταση που
είναι ή οφείλει να είναι κραταιά, απόλυτη, (αντι)μαχόμενη
στις παρεμβάσεις της; Η αλήθεια είναι ότι μπορεί κανείς να
βρει και τις δύο προοπτικές. Όπως όμως βρίσκονται όλες αυ-
τές οι αναφορές αταξινόμητες και ανιεράρχητες στη διαδικ-
τυακή θάλασσα των πληροφοριών και αφού όλοι μιλούν εξ
ονόματος του πραγματικού πνεύματος της Ορθοδοξίας και
με στόχο την προβολή της μίας αληθινής Ορθόδοξης Παρά-
δοσης, ποια είναι τα μέτρα της διάκρισης, ποιοι και πώς
μπορούν να μιλήσουν στο Σώμα για το Σώμα εκ μέρους του
Σώματος των πιστών; Πώς διαχωρίζονται οι απόψεις από τη
μαρτυρία της πίστης;
Σε αυτό το επίπεδο το μεγαλύτερο ζήτημα για τους
χριστιανούς και την Εκκλησία είναι η σύγχυση μεταξύ του
ιδιωτικού και θεσμικού λόγου και η ανάλογη προσπάθεια
νομιμοποίησής του, η ισχνή σχέση μεταξύ κοινωνικής δικ-
τύωσης και κοινωνικότητας και η θολή /αδιάκριτη αλληλε-
πίδραση μεταξύ του εικονικού-online και εμπειρικού –offline
κόσμου. Υπό το φως αυτών των ερωτημάτων η χρήση των
κοινωνικών μέσων από τα μέλη της Εκκλησίας μπορεί να
λαμβάνει εκκλησιολογικές διαστάσεις στο θεολογικό κόσμο.
Τα ζητήματα της λειτουργίας της εικόνας και η κατασκευή
συμβολικών και κοινωνικών πλαισίων νοηματοδότησης και
κοινωνικής δράσης που επισημαίνονται και ερευνώνται ήδη

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

163 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών (Πέτρου 2005:151-152;

Πλειός 2001) θα πρέπει να αποτελέσουν μέρος της ερευνητι-
κής εστίασης και του θεολογικού λόγου στο σύγχρονο ακα-
δημαϊκό και κοινωνικό περιβάλλον.
Ειδικά για το ζήτημα της διάκρισης μεταξύ των προ-
σωπικών θέσεων/αναρτήσεων και του λόγου της Ορθόδοξης
Εκκλησίας είναι αναγκαίο να διεξαχθούν ειδικές επιστημο-
νικές έρευνες. Κατά τις θεολογικές ερμηνευτικές προσεγγί-
σεις ο λόγος της Εκκλησίας στην Ορθόδοξη Παράδοση είναι
αποτέλεσμα μιας λεπτής και σύνθετης διαδικασίας που
προκύπτει από την ιστορική ζύμωση της Παράδοσης, της
εμπειρίας της κοινότητας στο παρόν και της εσχατολογικής
της προοπτικής.
Στο εικονικό περιβάλλον οι έννοιες του λόγου, της αν-
τιπροσώπευσης και της διαχρονικότητας αλλάζουν ριζικά.
Στο άμεσο, στιγμιαίο, άυλο, εικονικό παρόν κάθε σχολίου
και ιστοσελίδας ένας χρήστης μπορεί να εμφανίζεται ότι
παρουσιάζει την αναλλοίωτη, αληθινή, ανόθευτη και αιώνια
αλήθεια της Ορθοδοξίας στο σύνολό της, να αντιπαραθέτει
τη θέση του αυτή έναντι άλλων που «προδίδουν» ή «αλλοιώ-
νουν» τα χαρακτηριστικά της Ορθοδοξίας και να διεκδικεί
την απόλυτη νομιμοποίηση ως φωνή του σώματος των πισ-
τών στο παρελθόν και στο σήμερα. Εάν στο παρελθόν η Εκ-
κλησία ως Σώμα καλούνταν να κρίνει και να διακρίνει μετα-
ξύ θέσεων και αντιθέσεων μέσα από χρονοβόρους ελέγχους,
διάλογο και συναποφάσεις με τελικό στόχο την ομόφωνη
καταλλαγή, κάποια από τα σημερινά ηλεκτρονικά δημοσιε-
ύματα διεκδικούν το αυταπόδεικτο μέσα από την αυτο-
αναφορικότητά τους. Αυτό που θα είχε ενδιαφέρον να α-
παντηθεί είναι αν εκκλησιολογικώς θα μπορούσε μια δυνα-
μική πρόταση –ακόμη και αν είναι εμβριθής, ισχυρή, ελκυσ-
τική, λόγια- να υποκαταστήσει τη συνείδηση του σώματος
των πιστών ως ζώσα έκφραση της κοινότητας καθώς και τη

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 164

λειτουργική επικοινωνία ενός οργανισμού, όπως η Εκκλησία,

που η θεσμική συγκρότησή του βασίζεται σε οργανωμένους
και καταγεγραμμένους κανόνες. Το βίωμα, η αλληλεπίδρα-
ση και η ευθύνη της κοινότητας να κρίνει, να επιλέγει και να
ζει συναρμόζουν ένα τόσο πυκνό δίκτυο σχέσεων και νοη-
ματοδοτήσεων, που και μόνο η αυτο-ανακήρυξη μιας κά-
ποιας θεολογικής θέσης (είτε προσώπου είτε ομάδας) ως ο-
λιστικής, υπερχρονικής και υπερ-κοινοτικής έκφρασης του
Όλου στις συγχρονικές και διαχρονικές διαστάσεις του απο-
τελεί μόνη της μια αναλυτική πρόκληση κατανόησης. Υπό
αυτό το πρίσμα σταθερές θεολογικές παραδοχές όπως ότι
"το χριστιανικό ήθος δεν είναι απόρροια νομικού πειθαναγ-
κασμού ή εξωτερικού φρονηματισμού, αλλά φυσικός καρπός
του εγκεντρισμού στο σώμα του Χριστού, την Εκκλησία"
(Καλλιακμάνης 2005: 72) και ακόμη ότι η εκκλησιαστική κοι-
νότητα συγκροτείται με Κανονικούς όρους και αρχές λειτο-
υργίας (Maghioros 2007: 493-494) τίθενται de facto υπό αμ-
φισβήτηση. Ακόμη παραπέρα, η ρήξη με την Εκκλησιαστική
Παράδοση γίνεται ακόμη πιο ριζική, σε εκείνες τις περιπτώ-
σεις όπου πίσω από δικτυακές παρεμβάσεις χωρίς μέτρο,
μετριοπάθεια και αγαπητικό πνεύμα υποκρύπτεται η λατρε-
ία μιας μορφής εσωτερικότητας που χωρίς να έχει άμεση και
ζωτική αναφορά στο σύνολο της εκκλησιαστικής ζωής, διεκ-
δικεί την αποκλειστικότητα και χαρακτηρίζεται από την
προσωπική ικανοποίηση που προσφέρει ατομικά η θρησκει-
οποιημένη εμπειρία. Η γνωστή και καταγεγραμμένη αυτή
στάση στην Εκκλησιαστική ζωή (Σταμούλης 2004) έχει βρει
ήδη ποικίλους τρόπους έκφρασης και στον Κυβερνοχώρο .
Ας γίνει και μια ιδιαίτερη αναφορά στις περιπτώσεις
εκείνες όπου παρατηρούνται προβλήματα νομικής φύσεως,
όπως για παράδειγμα περιπτώσεις συκοφαντίας, διασποράς
ψευδών ειδήσεων, έκφρασης μισάνθρωπου ή και αντικοινω-
νικού λόγου. Είναι δυστυχώς πολλοί εκείνοι που θεωρούν ότι

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

165 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

μπορεί κανείς να γράψει ό,τι θέλει στα κοινωνικά μέσα χω-

ρίς αυτό να επιφέρει καμιά συνέπεια διότι ακριβώς τα μέσα
αυτά είναι "ηλεκτρονικά" και δεν ανήκουν στον εμπειρικό
κοινωνικό κόσμο. Βασική μου θέση αποτελεί ότι δεν είναι
δυνατόν να υπάρξουν γενικές απαγορεύσεις ούτε και να δι-
ώκεται γενικώς και αορίστως η έκφραση γνώμης και η μετά-
δοση ειδήσεων. Η ελευθερία του λόγου είναι μια από τις πιο
πολύτιμες κατακτήσεις του σύγχρονου κόσμου για να επιτ-
ραπεί να γίνει επίδικο εξτρεμιστών κάθε φύσεως. Αυτό βέ-
βαια δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι κατάλληλες νομικές ρυθ-
μίσεις θα πρέπει πάντοτε να προστατεύουν την αξιοπρέπεια
και τη ζωή κάθε πολίτη. Θα μπορούσε πάντως να υπάρξει
μια ευρεία συζήτηση και ως αποτέλεσμα αυτής μια σειρά
από πρωτοβουλίες διαφάνειας και ρύθμισης του εκκλησιασ-
τικού λόγου στα Ηλ.Κοι.Δι. Αυτού του είδους οι πρωτοβουλί-
ες δεν είναι πρωτοφανείς. Στο πλαίσιο διεθνών οργανισμών
υπάρχουν ανάλογοι προβληματισμοί που ξεκινούν από πα-
ρόμοια ή ανάλογα προβλήματα, όπως για παράδειγμα για
το ποιος έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί το λογότυπο της
UNESCO, να μιλά στο όνομα ενός διεθνούς οργανισμού ή να
διεκδικεί τη νομιμοποίηση του προσωπικού λόγου με βάση
το ηθικό βάρος που έχει ο οργανισμός. Πιο συγκεκριμένα λο-
ιπόν ως προτάσεις προς αυτήν την κατεύθυνση θα μπορού-
σαν να αναφερθούν οι ακόλουθες: α) Οι Ορθόδοξες Εκκλη-
σίες θα μπορούσαν να προβούν σε μια διακήρυξη ηθικών
αρχών και κανόνων για τη χρήση του χριστιανικού ή και
θρησκευτικού λόγου στο διαδίκτυο, β) Να ορίσουν μια συγ-
κεκριμένη "πολιτική ταυτότητας", να θεσμοθετήσουν δηλα-
δή κανόνες σύμφωνα με τους οποίους να γίνεται σαφής δι-
άκριση μεταξύ των ατομικών εκφράσεων και των θέσεων
της Εκκλησίας στο διαδίκτυο, γ) Να υποστηριχθεί η οργά-
νωση συνεδρίων με την ειδική αυτή θεματική και τη διεπισ-
τημονική συμμετοχή θεολόγων και κοινωνικών επιστημό-

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 166

νων καθώς και η εκπόνηση ερευνών και μελετών σε αυτό το

πεδίο μπορεί επίσης να προσφέρει πολλά σε μια προσπάθε-
ια έγκυρης και έγκαιρης εκκλησιαστικής και θεολογικής έκ-
φρασης σε αυτά τα ζητήματα, δ) Οι Ορθόδοξες Εκκλησίες
μπορούν να προβούν σε ενημέρωση και ευαισθητοποίηση
των μελών της Εκκλησίας για τα ανάλογα θέματα και ε) Να
θεσμοθετήσουν τη σταθερή και προσεκτική παρατήρηση
των εξελίξεων σε αυτόν τον τομέα από ειδικούς με συνάρ-
μοση της θεολογικής και κοινωνικής εστίασης.

iv. Καταληκτικές παρατηρήσεις

Στις ακροτελεύτιες παρατηρήσεις αυτής της ανάλυ-
σης θα πρέπει να επισημανθεί ότι η χρήση των νέων μέσων
είναι αναγκαία στο πλαίσιο της σύγχρονης επικοινωνίας και
αλληλεπίδρασης. Η πλήρης κατανόηση του ρόλου τους απα-
ιτεί μια ψύχραιμη αναλυτική ματιά στην κοινωνική πραγμα-
τικότητα χωρίς ακραίους συναισθηματισμούς. Χρειάζεται
κατά κάποιο τρόπο ένας "τεχνο-ρεαλισμός", όπως χαρακτη-
ριστικά αναφέρει ο C. Fuchs σε μελέτη του για την αποτίμη-
ση του ρόλου των νέων μέσων (Fuchs 2008:345). Ιδιαίτερα σε
ό,τι αφορά την Ορθόδοξη Εκκλησία ο λειτουργικός ρόλος
των μέσων για την εξυπηρέτηση των αναγκών επικοινωνίας
(Γιούλτσης 2001) και για την πραγμάτωση ακόμη ποιμαντι-
κών πρωτοβουλιών στο σύγχρονο περιβάλλον (Σταμκόπου-
λος 2009) είναι προφανής. Αυτό που χρειάζεται είναι τα
Ηλ.Κοι.Δι να αποτελούν αληθινούς διαύλους επικοινωνίας
και διαλόγου, ώστε να μεταφέρονται νέα, ενημερώσεις, προ-
τάσεις, διδασκαλίες, παρατηρήσεις και να δημιουργείται
προς όλους τους μετέχοντες ένα αμοιβαίο αίσθημα ευθύνης.
Συνοπτικά, θα μπορούσε κανείς στο πλαίσιο του θεολογικού
προβληματισμού να προτείνει μια σχετική αυτορρύθμιση
στο χώρο των θεολογικών διαδικτυακών δημοσιεύσεων, η
οποία δεν μπορεί παρά να θεμελιώνεται στο αίσθημα ευθύ-

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

167 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

νης, αυτοσυγκράτησης και αξιοπρέπειας των προσώπων

που συμμετέχουν. Η αυτορρύθμιση αυτή, η οποία ούτως ή
άλλως πλαισιώνεται από τις σχετικές πρόνοιες του ισχύον-
τος νομικού πλαισίου για την κατάχρηση των ηλεκτρονικών
μέσων, οφείλει να ορίζεται προσωπικά και συλλογικά από
μια ξεκάθαρη πολιτική ταυτότητας (ποιος γράφει, τι/ποιους
εκπροσωπεί η θέση που αναρτά κ.λπ) αλλά και θεολογικά
από μια σχετική φειδωλότητα στη χρήση –ταιριαστή άλλωσ-
τε στο ασκητικό πνεύμα της Ορθοδοξίας- και εθελούσια
βραδυπορία στην αντίδραση. Εάν μιλά κανείς στο όνομα της
Ορθόδοξης Κληρονομίας και των ορθόδοξων κοινοτήτων
ανά την οικουμένη δεν χρειάζεται να μιλά συνέχεια, να λέ-
γει πολλά και για τα πάντα. Κυρίως, είναι αναγκαίο να μην
σπεύδει να αντιδράσει χωρίς να ζυγίσει τα γραφόμενα στη
σοφία του χρόνου και στην αλήθεια της πράξης.
Η χρήση λοιπόν των Ηλ.Κοι.Δι δεν επιφέρει αυτόματα
και τη σύσφιξη των κοινοτικών δεσμών, καθώς το τελευταίο
συνδέεται αναπόφευκτα με τη δυναμική της ελεύθερης βού-
λησης και της πράξης των ανθρώπων στην κοινωνία. Στην
πραγματικότητα η εμμανής χρήση του διαδικτύου μπορεί να
είναι μια βαθιά μοναχική διαδικασία και να συμβάλει απο-
φασιστικά στην αλλοτριωτική εξατομίκευση ακόμη και στην
περίπτωση αυξημένης ηλεκτρονικής επισκεψιμότητας/ "vir-
tual αλληλεπίδρασης", εφόσον προκαλεί τη ρήξη με την κοι-
νωνική αναφορά μέσα από τη δηλωμένη ή άδηλη (αυτο-)
λατρεία του ατομικού, ηλεκτρονικού ειδώλου. Όπως έχω ση-
μειώσει αλλού: "η υπνωσιακή καταβύθιση στην εγωτική εικό-
να του κυβερνοχώρου ίσως αφήνει λίγα μόνο περιθώρια ανασ-
τοχασμού των δεσμών και της (επι)κοινωνίας με τους άλλους
και τον ίδιο τον Θεό " (Τσιρώνης 2013b:275-276). Τα Ηλ.Κοι.Δι
είναι μέσα και ως μέσα επιτελούν το δικό τους ρόλο κατά τη
διάθεση και τη χρήση του διαχειριστή τους. Οι πιθανές ασ-
τοχίες, το μέτρο και η έκταση της χρήσης τους, η κατά πε-

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 168

ρίπτωση επιλογή του ενός ή του άλλου μέσου, η αισθητική,

πολιτισμική και θρησκευτική επένδυσή του είναι ζητήματα
δευτερογενή. Αυτό που αποτελεί το καίριο ερώτημα είναι η
διαμόρφωση ενός λόγου που εντάσσεται στα μέτρα του ιδίου
καιρού, απευθύνεται στο σύγχρονο άνθρωπο και μεταδίδει
διαχρονικές αξίες με συγχρονικό λόγο. Η ίδια η αυτοσυνεί-
δηση λοιπόν της εκκλησιαστικής κοινότητας στο σύγχρονο
κόσμο, η κατανόηση των εξελίξεων και των ζητημάτων στον
κόσμο αυτό και η δημιουργική και μη-φοβική προσέγγιση
των χαρακτηριστικών του αποτελούν το πρωτογενές ερώτη-
μα. Η απάντηση όμως σε αυτό είναι αναγκαίο να αποτελέ-
σει μέρος μιας άλλης, ευρύτερης συζήτησης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Kogut, Bruce (Ed.). 2004. The Global Internet Economy.

USA:MIT Press.
-Chadwick, Andrew. 2006. Internet politics: States, Citizens, and
New Communication Technologies. USA: Oxford University Press.
- DiMaggio, Paul et al. 2001. "Social implications of the Inter-
net”. Annual Review of Sociology. Vol. 27:307–336.
- Rifkin, Jeremy.2014. The Zero Marginal Cost Society: The Internet
of Things, the Collaborative Commons, and the Eclipse of Capitalism.
N. York: Palgrave Macmillan.
-Simmel, Georg. 1955. Conflict and The web of Group-
Affiliations. N. York, US: Free Press.
- Durkheim, Emile. 1997 [1893]. The Division of Labor in Society.
N. York: Free Press.
- Giddens, Anthony. 1995 [1972]. E. Durkheim. Selected Writings.
Cambridge: Cambridge University Press.

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

169 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

- Tönnies, Ferdinand. χχ [1887]. Κοινότητα και Κοινωνία, Αθή-

να: Γ. Αναγνωστίδη.
- Parsons, Talcott. 1937. The Structure of Social Action. New York:
McGraw-Hill.
- Parsons, Talcott. 1951. The Social System. New York: The Free
Press.
- Blau, Peter M. 200913[1964]. Exchange & Power in Social Life.
New Jersey: Transaction Publ.
- Putnam, Robert D. 2001. Bowling Alone: The Collapse and Reviv-
al of American Community, New York: Simon & Schuster.
- Lee David - Newby Howard. 1983. The Problem of Sociology: An
Introduction to the Discipline, London: Unwin Hyman.
- Τσιρώνης, Χρήστος Ν. 2007. Παγκοσμιοποίηση και Τοπικές
Κοινότητες. Συμβολή στην Κοινωνική Ηθική και το κοινοτικό
έργο, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.
- Τσιρώνης, Χρήστος. 2013a. Ο καταναλωτισμός στη σύγχρο-
νη Κοινωνική Θεωρία:
τομές στο έργο του Z. Bauman, Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνά-
κης.
- Chayko, Mary. 2002. Connecting: How We Form Social Bonds and
Communities in the Internet Age. New York: State Univ. of N.Y.
Press.
- Castells, Manuel. 2000. The Rise of the Network Society: The In-
formation Age: Economy, Society and Culture. Vol. 1 (The Infor-
mation Age). Oxford: Blackwell.
- Christakis, Nicholas - Fowler, James. 2009. Connected: The Sur-
prising Power of Our Social Networks and How They Shape Our
Lives, New York: Little Brown.
- Christakis, Nicholas - Fowler, James. 2013. “Social Contagion
Theory: Examining Dynamic Social Networks and Human Be-
havior”. Statistics in Medicine, Vol. 32(4): 556-577.
- Bauman, Zygmunt. 2001. Community: Seeking Safety in an Inse-
cure World. Cambridge: Polity Press.

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

 ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ 170

- Πέτρου, Ιωάννης. 2005. Κοινωνική Θεωρία και σύγχρονος

πολιτισμός, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.
- Πλειός, Γιώργος. 2001. Ο λόγος της εικόνας: ιδεολογία και
πολιτική. Αθήνα: Παπαζήσης.
- Maghioros, Nikolaos. 2007. "Diritto e spiritualità nella
tradizione dei canoni dei concili orientali (Evo antico)". Studia et
Documenta Historiae et Iuris, Vol. 73. Roma: 487-496.
- π. Καλλιακμάνης, Βασίλειος Πρωτ. 2005. Ο εκκλησιολογι-
κός χαρακτήρας της ποιμαντικής ΙΙ, Θεσσαλονίκη: Μυγδονία.
- Σταμούλης, Χρυσόστομος. 2004. "Η ειδωλολατρία της σύγ-
χρονης πνευματικότητας. Σχόλιο στο «Ημερολόγιο» του π.
Αλεξάνδρου Σμέμαν". στο: Άσκηση αυτοσυνειδησίας. Μελε-
τήματα δογματικής θεολογίας. Θεσσαλονίκη: εκδ. «Το Πα-
λίμψηστον»: 55-78.
- Fuchs, Christian.2008. Internet and Society: Social Theory in the
Information Age, N. York: Routledge.
- Γιούλτσης, Βασίλειος 2001. "Internet-εκκλησιαστικές ιστο-
σελίδες, σκοπός, σχεδίαση, προβλήματα και λύσεις". Επισ-
τημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής. Τμήμα Θεολογίας, τ.
11, Θεσσαλονίκη: 43-54.
- π. Σταμκόπουλος, Γρηγόριος Πρωτ. 2009. «Ανάπτυξη Βάσης
Δεδομένων ποιμαντικής στήριξης». Εκκλησία, τ. 2: 102-107.
- Τσιρώνης, Χρήστος. 2013b. "Η αντινομία της οικειότητας:
Επικοινωνία και αποξένωση στο διαδίκτυο". στο: Άνθρωπος
και Κοινωνία: Συμβολή στο διάλογο Θεολογίας και Κοινωνικής
Θεωρίας, Θεσσαλονίκη: Βάνια: 243- 280.
Ηλεκτρονικές Αναφορές
- "Keynote Address By His All-Holiness Ecumenical Patriarch
Bartholomew At The International Youth Forum" στο:
http://www.patriarchate.org/documents/patriarchal-address-
international-youth-forum (Πρόσβαση 01/07/2014).

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)

171 ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΣΙΡΩΝΗΣ

- "Russian Patriarch Urges Church Presence in Social Networks"

στο: http://en.ria.ru/art_living/20130203/179197758.html
(Πρόσβαση 01/07/2014).
- https://twitter.com/Ecclesia_gr
- https://el-gr.facebook.com/ecclesia.gr

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 5 (2014)