Phßng ThÝ nghiÖm

VËt lý
Lý THUYÕT PHÐP §O Vµ SAI Sè
vËt lý häc vÒ c¬ b¶n lµ mét khoa häc thùc nghiÖm. §· nãi ®Õn thùc nghiÖm lµ
ph¶i nãi ®Õn ®o ®¹c. Trong thùc tÕ ®o mét ®¹i l−îng vËt lý kh«ng cã nghÜa lµ t×m
®−îc gi¸ trÞ thùc cña nã, mµ lµ t×m ®−îc mét kho¶ng trong ®ã cã chøa gi¸ trÞ thùc
cña ®¹i l−îng cÇn ®o víi mét x¸c suÊt nhÊt ®Þnh. Kho¶ng nµy cµng bÐ th× phÐp ®o
cµng chÝnh x¸c. Lý thuyÕt phÐp ®o vµ sai sè sÏ chØ ra c¸ch ®o ®¹c vµ tÝnh to¸n nh−
thÕ nµo ®Ó phÐp ®o thu ®−îc kÕt qu¶ chÝnh x¸c nhÊt.
I. §Þnh nghÜa phÐp ®o vµ sai sè
1. §Þnh nghÜa phÐp ®o
a. phÐp ®o trùc tiÕp: §o mét ®¹i l−îng vËt lý cã nghÜa lµ so s¸nh nã víi mét ®¹i
l−îng cïng lo¹i mµ ta ®· chän lµm ®¬n vÞ. PhÐp ®o so s¸nh trùc tiÕp nh− vËy gäi lµ
phÐp ®o trùc tiÕp.
b. PhÐp ®o gi¸n tiÕp: Trong nhiÒu tr−êng hîp gi¸ trÞ cña ®¹i l−îng cÇn ®o ®−îc suy
ra tõ gi¸ trÞ cña ®¹i l−îng ®o trùc tiÕp th«ng qua mét biÓu thøc to¸n häc. PhÐp ®o
nh− thÕ gäi lµ phÐp ®o gi¸n tiÕp.
2. §Þnh nghÜa sai sè
Khi tiÕn hµnh ®o mét ®¹i l−îng vËt lý, dï lµ ®o trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, bao giê
còng m¾c ph¶i nh÷ng sai sè.
a. Sai sè hÖ thèng: Sai sè hÖ thèng xuÊt hiÖn do sai sãt cña dông cô ®o hoÆc do lý
thuyÕt ph−¬ng ph¸p ®o ch−a hoµn chØnh, ch−a tÝnh hÕt ®Õn c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng
®Õn kÕt qu¶ ®o. Sai sè hÖ thèng th−êng lµm kÕt qu¶ ®o lÖch vÒ mét phÝa (lu«n lu«n
lín h¬n hoÆc nhá h¬n) so víi gi¸ trÞ thùc cña ®¹i l−îng cÇn ®o, do ®ã cÇn ph¶i lo¹i
trõ hoÆc gi¶m tèi ®a sai sè hÖ thèng.
Trong thùc hµnh thÝ nghiÖm c¸c sai sè hÖ thèng x¶y ra th−êng do mét sù ®iÒu
chØnh khiÕm khuyÕt, thao t¸c chuÈn m¸y kh«ng chÝnh x¸c cña ng−êi ®o, vÝ dô sù
®iÒu chØnh kim trïng v¹ch 0 trong ®ång hå v«n-ampe tr−íc khi tiÕn hµnh ®o hay
hiÖu chØnh v¹ch sè 0 trong th−íc kÑp, th−íc panme…
Mét sè sai sè hÖ thèng còng cã thÓ x¶y ra tõ sù chÕ t¹o m¸y hay tõ sù ®iÒu
chØnh ban ®Çu cña ng−êi chÕ t¹o. C¸c dông cô ®o chØ ®Æt ®Õn mét ®é chÝnh x¸c nµo
®ã. ThÝ dô: trªn v«n kÕ cã ghi 0,5% toµn thang chia, víi thang 100V, sai sè sÏ
lµ 0,5%.100V = 0,5V.
B»ng mét sù kiÓm tra chÝnh x¸c dông cô vµ sö dông nh÷ng biÖn ph¸p thÝch hîp
ta cã thÓ gi¶m tèi ®a lo¹i sai sè nµy.
b. Sai sè ngÉu nhiªn
Sai sè ngÉu nhiªn sinh ra do nhiÒu nguyªn nh©n, ch¼ng h¹n do kh¶ n¨ng cã
h¹n cña c¸c gi¸c quan con ng−êi lµm thÝ nghiÖm, do sù thay ®æi ngÉu nhiªn kh«ng
l−êng tr−íc ®−îc c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng lªn kÕt qu¶ ®o. Sai sè ngÉu nhiªn lµm cho kÕt
qu¶ ®o lÖch c¶ vÒ hai phÝa so víi gi¸ trÞ thùc cña ®¹i l−îng cÇn ®o. Sai sè ngÉu nhiªn
kh«ng thÓ lo¹i trõ h¼n ®−îc. Trong c¸c phÐp ®o ta cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ ®−îc sai sè
ngÉu nhiªn.
Trong c¸c phÐp ®o ta còng cã thÓ m¾c ph¶i sai lÇm. Sai lÇm kh¸c víi sai sè nãi
trªn, sinh ra chñ yÕu do sù cÈu th¶, thiÕu cÇn thËn cña ng−êi lµm thÝ nghiÖm, lµm
cho kÕt qu¶ ®o lÖch qu¸ xa gi¸ trÞ thùc cÇn ®o. Sai lÇm ®−îc lo¹i bá b»ng c¸ch lÆp l¹i
phÐp ®o nhiÒu lÇn.
Sau ®©y lµ c¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh sai sè ngÉu nhiªn cña phÐp ®o trùc tiÕp
vµ gi¸n tiÕp.

1
II. PH¦¥NG PH¸P X¸C §ÞNH SAI Sè CñA C¸C PHÐP §O TRùC TIÕP
1. Ph−¬ng ph¸p chung
Gi¶ sö ta ®o n lÇn ®¹i l−îng A. KÕt qu¶ c¸c lÇn ®o lÇn l−ît lµ A1, A2,.., An.
§¹i l−îng:
n

A1  A2      An
 Ai
i 1
A  (1)
n n
®−îc gäi lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña ®¹i l−îng trong n lÇn ®o, sè lÇn ®o n cµng lín,
gi¸ trÞ trung b×nh A cµng gÇn víi gi¸ trÞ thùc cña A. Trong ®ã, gi¸ trÞ trung b×nh A
th−êng lÊy ®Õn cÊp chÝnh x¸c cïng víi cÊp chÝnh x¸c cña c¸c lÇn ®o A1, A2,..,An.
ThÝ dô: Ta tiÕn hµnh ®o ®¹i l−îng A trong 7 lÇn víi kÕt qu¶ nh− sau:
A1 =10,1; A2 =10,2; A3 =10,2; A4 =10,4; A5 =10,3; A6 =10,3; A7 =10,4
10,1  10, 2  10, 2  10, 4  10, 3  10, 3  10, 4
A  10, 271428... th× gi¸ trÞ
7
trung b×nh sau 7 lÇn ®o th−êng lÊy lµ A  10, 3
C¸c hiÖu sè:
 A1  A  A1
 A2  A  A2
.......... .......... ..
 An  A  An
®−îc gäi lµ sai sè tuyÖt ®èi trong mçi lÇn ®o riªng lÎ.
§Ó ®¸nh gi¸ sai sè cña phÐp ®o ®¹i l−îng A, ng−êi ta th−êng dïng sai sè toµn
ph−¬ng trung b×nh (cßn gäi lµ sai sè chuÈn  ).
Theo lý thuyÕt x¸c suÊt:
n 2
 A  Ai
i 1
  (2)
n n  1 
Nh− vËy kÕt qu¶ ®o ®¹i l−îng A ®−îc viÕt d−íi d¹ng:
A  A
C¸ch viÕt trªn cã nghÜa lµ gi¸ trÞ thùc cña ®¹i l−îng A víi mét x¸c suÊt nhÊt
®Þnh , sÏ n»m trong kho¶ng tõ  A      A    , nghÜa lµ:
A   A  A  (3)
Kho¶ng A   , A    gäi lµ x¸c suÊt tin cËy hay hÖ sè tin cËy.
Lý thuyÕt x¸c suÊt chØ ra r»ng hÖ sè tin cËy  = 68%, nghÜa lµ trong 100 lÇn ®o
th× 68 lÇn ®o cho kÕt qu¶ n»m trong kho¶mg A   , A   .   
Chóng ta biÕt r»ng sai sè toµn ph−¬ng trung b×nh  chØ ®−îc dïng ®èi c¸c
phÐp ®o ®ßi hái ®é chÝnh x¸c cao víi sè lÇn ®o n rÊt lín. Nh−ng trong thùc tÕ ®¹i
l−îng A chØ ®o ®−îc tõ 5 ®Õn kho¶ng 15 lÇn, th× ®Ó ®¸nh gi¸ sai sè cña phÐp ®o ®¹i
l−îng A, ta dïng sai sè tuyÖt ®èi trung b×nh sè häc.

2
 n
  Ai
i 1
A  (4)
n
NÕu sè lÇn ®o nhá h¬n 5 th× sai sè tuyÖt ®èi cña ®¹i l−îng ®o trùc tiÕp th−êng
lÊy ngay gi¸ trÞ sai sè tuyÖt ®èi lín nhÊt trong mçi lÇn ®o riªng lÎ (  A  Ai )
max

KÕt qu¶ ®o ®−îc viÕt d−íi d¹ng:

A  A A (5)
X¸c suÊt tin cËy ®èi víi sai sè tuyÖt ®èi trung b×nh sè häc  = 57%. Ngoµi sai sè
tuyÖt ®èi, ng−êi ta cßn sö dông sai sè tû ®èi, ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau:
A
   100 % (6)
A
KÕt qu¶ ®−îc viÕt d−íi d¹ng:
A  A% (7)
Tãm l¹i: Tr×nh tù x¸c ®Þnh kÕt qu¶ cña mét phÐp ®o trùc tiÕp theo c¸c b−íc
sau:
B−íc 1: TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh A theo c«ng thøc (1).
B−íc 2: TÝnh sai sè tuyÖt ®èi trung b×nh sè häc  A theo c«ng thøc (4) hoÆc sai
sè tû ®èi theo c«ng thøc (6).
B−íc 3: KÕt qu¶ viÕt d−íi d¹ng c«ng thøc (5) hoÆc (7).
ThÝ dô: §o hiÖu ®iÖn thÕ U gi÷a hai ®Çu cña mét ®iÖn trë trong m¹ch ®iÖn víi
10 lÇn ®o ta thu ®−îc:

LÇn ®o i Ui U Ui U
1 998,0 0,8
2 999,5 0,7
3 999,0 0,2
4 997,0 1,8
5 999,5 998,8 0,7 0,8
6 1000,0 1,2
7 998,0 0,8
8 998,5 0,8
9 1000,0 1,2
10 998,5 0,3
KÕt qu¶ ®o ®−îc:
U  998,8  0,8V
Sai sè tû ®èi:
0,8
   100%  0,08%
998,8
U  998,8 V  0, 08%
KÕt luËn: KÕt qu¶ ®o hiÖu ®iÖn thÕ:
U  998,8  0,8V hoÆc U  998,8 V  0, 08%

3
2. Mét sè chó ý
 Mçi dông cô cã mét ®é chÝnh x¸c nhÊt ®Þnh. NÕu dïng dông cô nµy ®Ó ®o mét
®¹i l−îng vËt lý nµo ®ã th× ®é chÝnh x¸c cña phÐp ®o ®−¬ng nhiªn kh«ng thÓ
v−ît qu¸ ®é chÝnh x¸c cña dông cô. Nãi c¸ch kh¸c: sai sè phÐp ®o kh«ng thÓ
nhá h¬n sai sè sinh ra do b¶n th©n dông cô. Trong nhiªu tr−êng hîp sai sè
ngÉu nhiªn m¾c ph¶i trong c¸c phÐp ®o th−êng lín h¬n sai sè sinh ra do dông cô,
chÝnh v× thÕ viÖc tiÕn hµnh phÐp ®o nhiÒu lÇn (h¹n chÕ sai sè ngÉu nhiªn) míi cã ý
nghÜa. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã, ng−êi ta cè g¾ng tiÕn hµnh phÐp ®o sao cho ®é
chÝnh x¸c cña phÐp ®o cµng gÇn víi ®é chÝnh x¸c cña dông cô cµng tèt. Tãm l¹i trong
bÊt kú tr−êng hîp nµo ta còng nªn lÆp l¹i phÐp ®o nhiÒu lÇn.
Tuy nhiªn ta còng th−êng gÆp phÐp ®o chØ tiÕn hµnh mét lÇn, hoÆc do ®é nh¹y
cña dông cô ch−a cao, kÕt qu¶ cña c¸c lÇn ®o riªng lÎ trïng nhau. Trong tr−êng hîp
®ã ta dùa vµo ®é nh¹y cña dông cô mµ x¸c ®Þnh sai sè. Sai sè  A th−êng ®−îc lÊy
b»ng mét gi¸ trÞ cña mét ®é chia nhá nhÊt cña dông cô ®o.
ThÝ dô: §o nhiÖt ®é b»ng nhiÖt biÓu thuû ng©n chia tíi 0,5oC, sai sè sÏ ®−îc lÊy
b»ng  t  0,5 o C . NÕu møc thuû ng©n n»m ë vÞ trÝ 33,5oC th× kÕt qu¶ ®−îc viÕt nh−
sau:
t   33,5  0,5  oC

 §èi víi c¸c dông cô ®o ®iÖn (ampe kÕ, v«n kÕ….), sai sè ®−îc x¸c theo cÊp chÝnh
x¸c cña dông cô ®o (th−êng ®−îc ghi trªn mÆt ®å hå). Nh−ng bay giê ng−êi ta th−êng
sö dông ®ång hå v¹n n¨ng vµ cÊp chÝnh x¸c cña nã th−êng kh¸c nhau ë c¸c chÕ ®é
®o kh¸c nhau (ch¼ng h¹n chÕ ®é xoay chiÒu vµ mét chiÒu). Phßng thÝ nghiÖm sö
dông ®ång hå v¹n n¨ng cña ba h· ng lµ METRAmax2, HIOKI vµ KYARITSU. CÊp
chÝnh x¸c ë tõng chÕ ®é ®o vµ mét sè ký hiÖu quan träng ®−îc ghi trong b¶ng sau:

METRA
ChÕ ®é HIOKI KYARITSU Ký hiÖu Ghi chó
max2
KiÓu tõ tr−êng, khung d©y
DCV 2,0 2,5 2,5 ë phÇn ®éng
ACV 3,0 2,5 2,5 2,0 CÊp chÝnh x¸c

DCA 2,0 3,0 3,0 §Æt th¼ng ®øng

ACA 3,0 3,5 §Æt n»m ngang

 3,0 3,0 §iÒu chØnh ®iÓm “ 0 ”

ThÝ dô: V«n kÕ cã cÊp chÝnh x¸c lµ 2. NÕu dïng thang 250V ®Ó ®o hiÖu ®iÖn thÕ
th× sai sè dông cô m¾c ph¶i sÏ lµ U  2%  250V  5V , nÕu kim chØ ë vÞ trÝ 190V
th× kÕt qu¶ ®o sÏ lµ:
U  190  5V hay U  190V  2,6%
NÕu kim chØ ë vÞ trÝ 50V th×:
U  50  5 V hay U  50V  10%
Tõ ®©y ta thÊy, muèn ®o hiÖu ®iÖn thÕ víi ®é chÝnh x¸c cao (sai sè tû ®èi nhá)
th× ph¶i chän thang ®o sao cho kim chØ cµng lÖch nhiÒu cµng tèt (th«ng th−êng
lÖch qu¸ nöa thang ®o lµ ®−îc).
III. PH¦¥NG PH¸P X¸C §ÞNH SAI Sè CñA C¸C PHÐP §O gi¸n tiÕp
4
1. Ph−¬ng ph¸p chung
Gi¶ sö ®¹i l−îng cÇn ®o A phô thuéc vµo c¸c ®¹i l−îng x, y, z theo hµm sè
A  f ( x, y , z ) .
Trong ®ã x, y, z lµ c¸c ®¹i l−îng ®o trùc tiÕp vµ cã gi¸ trÞ b»ng:
x  x  x
y  y  y
z  z  z
Gi¸ trÞ trung b×nh A ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch thay thÕ c¸c gi¸ trÞ x, y, z vµo
hµm trªn, nghÜa lµ:
A  f ( x, y , z )
Sai sè  A ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p vi ph©n nhê mét trong hai quy
t¾c sau:
Quy t¾c 1: Quy t¾c nµy sö dông thuËn tiÖn khi hµm f(x, y, z) lµ mét hµm tæng
hoÆc hµm hiÖu. Quy t¾c nµy cho phÐp tÝnh sai sè tuyÖt ®èi tr−íc vµ gåm c¸c b−íc
sau:
B−íc 1: LÊy vi toµn phÇn cña hµm A = f(x, y, z), sau ®ã gép c¸c sè h¹ng cã chøa
vi ph©n cña cïng mét biÕn sè.
B−íc 2: LÊy gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña biÓu thøc tr−íc dÊu vi ph©n d, thay dÊu d b»ng
dÊu  , thay c¸c gi¸ x, y, z,  x,  y,  z vµo biÓu thøc ®Ó tÝnh sai sè tuyÖt ®èi  A .
A
B−íc 3: TÝnh sai sè tû ®èi    100% .
A
B−íc 4: KÕt qu¶ viÕt d−íi d¹ng A  A   A vµ A  A  
ThÝ dô: TÝnh chu vi cña mét tam gi¸c cã chiÒu dµi c¸c c¹nh kÝ hiÖu lµ a, b, c.
Trong ®ã chiÒu dµi c¸c c¹ch ®−îc ®o b»ng th−íc kÑp cã cÊp chÝnh lµ 0,05mm. PhÐp
®o ®−îc thùc hiÖn 5 lÇn víi c¸c gi¸ trÞ t−¬ng øng nh− b¶ng sau:

LÇn ®o a (mm) a (mm) b (mm) b (mm) c (mm) c (mm)

1 10,10 0,01 10,55 0,04 15,40 0,05

2 10,05 0,06 10,45 0,06 15,30 0,05
3 10,15 0,04 10,50 0,01 15,35 0,00
4 10,10 0,01 10,60 0,09 15,35 0,00
5 10,15 0,04 10,45 0,06 15,35 0,00

GTTB a =10,11 a = 0,03 b =10,51 b =0,05 c =15,35 c =0,02

L−u ý: Ta thÊy sai sè cña phÐp ®o c¹nh a, c ®Òu nhá h¬n sai sè dông cô
®o lµ 0,05. Do ®ã sai sè cña phÐp ®o chÝnh lµ sai sè cña dông cô ®o.
Gi¸ trÞ trung b×nh cña chu vi tam gi¸c lµ:
l  a  b  c  10,11  10,51  15,35  35,97mm

§Ó tÝnh l ta dïng quy t¾c 1:

5
 B−íc 1: dl  d( a  b  c)

dl  da  db  dc

B−íc 2:  l  a  b  c

 l  0,05  0,05  0,05  0,15mm

l 0,15
B−íc 3: Sai sè tû ®èi:   100%   100%  0,4%
l 35,97
B−íc 4: KÕt qu¶ ®−îc viÕt nh− sau:
l   35,97  0,15 mm hoÆc l  35,97mm  0,4%

Quy t¾c 2: Quy t¾c nµy ®−îc sö dông thuËn tiÖn khi hµm f(x, y, z) cã d¹ng tÝch,
d¹ng th−¬ng, luü thõa…(cã thÓ lÊy l«garit dÔ dµng). Quy t¾c nµy cho phÐp tÝnh sai
sè tû ®èi tr−íc vµ gåm c¸c b−íc sau:
B−íc 1: LÊy l«garit c¬ sè e hai vÕ hµm sè A = f(x,y,z).
B−íc 2: TÝnh vi ph©n toµn phÇn cña hµm lnA = lnf(x,y,z), sau ®ã gép c¸c sè h¹ng
cã chøa vi ph©n cña cïng mét biÕn sè.
B−íc 3: LÊy gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña biÓu thøc ®øng tr−íc vi ph©n d vµ chuyÓn dÊu
d thµnh dÊu  , thay c¸c gi¸ x, y, z,  x,  y,  z vµo biÓu thøc ®Ó tÝnh sai sè tû ®èi
  A A
B−íc 4: TÝnh sai sè tuyÖt ®èi  A   A .

B−íc 5: KÕt qu¶ viÕt d−íi d¹ng: A  A   A vµ A  A

ThÝ dô: TÝnh gi¸ trÞ cña ®iÖn trë R trong ®o¹n m¹ch ®iÖn nh− h×nh vÏ.

¸p dông ®Þnh luËt ¤m: V

U I
R A R
I
Trong ®ã U, I lµ c¸c ®ai l−îng ®o trùc tiÕp bëi v«n kÕ vµ ampe kÕ. Gi¶ sö v«n kÕ,
ampe kÕ ®Òu cã cÊp chÝnh x¸c b»ng 2 vµ ®o ë c¸c thang t−¬ng øng lµ 12 V vµ
1 A (nghÜa lµ sai sè dông cô t−¬ng øng lµ 0,24 V vµ 0,02 A ). PhÐp ®o ®−îc thùc hiÖn
5 lÇn víi c¸c gi¸ trÞ t−¬ng øng nh− b¶ng sau:
LÇn ®o U (V) U i (V) I ( A) Ii ( A )

1 10,55 0,07 0,58 0,00

2 10,50 0,12 0,60 0,02
3 11,05 0,43 0,56 0,02
4 11,00 0,38 0,59 0,01
5 10,00 0,62 0,57 0,01
GTTB U =10.62 U = 0,32 I = 0,58 Ii  0,01

6
 Gi¸ trÞ trung b×nh R b»ng:
U 10,62
R   18,31 
I 0,58

TÝnh sai sè  R theo quy t¾c 2:

B−íc 1: ln R  ln U  ln I
dR dU dI
B−íc 2:  
R U I
1 1 1
B−íc 3: R  U   I
R U I
L−u ý: Ta thÊy sai sè cña phÐp ®o c−êng ®é dßng ®iÖn nhá h¬n sai sè
dông cô ®o ( I  0,01 < sai sè dông cô 0,02). Do ®ã sai sè cña phÐp ®o chÝnh lµ
sai sè cña dông cô ®o.
 R 0,32 0,02
VËy:     0,06    6%
R 10,62 0,58

B−íc 4:  R   R  0,06  18,31  1,10

B−íc 5: KÕt qu¶ ®−îc viÕt nh− sau:
R  18,31  1,10   vµ R  18,31  6%

2. Mét sè c«ng thøc th−êng gÆp

D¹ng hµm sè Sai sè tuyÖt ®èi Sai sè tû ®èi
A  x y z  A  x  y  z

A  kx ( k  const )  A  kx
x
A  ln x A 
x
x n ym A x y z
Ak  n m p
zp A x y z

 A n x
A  n xm  
A m x
A  sin k  A  k cos k 

A  cos k  A  k sin k 

k
A  tgk A  
cos2 k
k
A  cotgk A  
sin 2 k

7
3. Mét sè chó ý khi tÝnh to¸n
 Trong mét tæng nhiÒu sai sè tû ®èi, nÕu sè h¹ng nµo ®ã nhá h¬n 1/10 sè h¹ng
lín nhÊt th× ta bá qua sè h¹ng ®ã.
ThÝ dô:
 A  6 0,6 0,4
   
A  300 40 400
 A 
  0,02  0,015  0,001
A 
ta bá qua sè h¹ng cuèi cïng, do ®ã:
 A 
  0,02  0, 015
A 
 Sö dông c¸c h»ng sè: khi tÝnh c¸c sai sè cña c¸c phÐp ®o gi¸n tiÕp, ta cã thÓ gÆp
c¸c h»ng sè nh− e = 2,71828…,   3,14159... , h»ng sè ®−îc tÝnh ®Õn sè lÎ thø mÊy?
§iÒu nµy phô thuéc vµo sai sè cña c¸c ®¹i l−îng ®o trùc tiÕp, ta th−êng lÊy ®Õn sè lÎ
nµo ®ã, sao cho sai sè tû ®èi cña h»ng sè (sinh ra do bá qua sè lÎ) nhá h¬n 1/10 sai sè
tû ®èi (lín nhÊt trong c¸c sai sè tû ®èi) cña ®¹i l−îng ®o trùc tiÕp kh¸c vµ do ®ã cã
thÓ bá qua sai sè cña h»ng sè.
Trong thÝ dô trªn ta ph¶i chän:
 1
  0,02  0,002
 10
NghÜa lµ:   0,002  3,142  0,006 (ë ®©y ta lÊy   3,142 cïng cÊp chÝnh x¸c
0,002)
NÕu lÊy   3,1    3,142  3,1  0,042  0,006
NÕu lÊy   3,14    3,142  3,14  0,002  0,006
VËy ph¶i lÊy   3,14
Tãm l¹i: Khi trong biÓu thøc cã h»ng sè th× cÇn ph¶i tÝnh sai sè tr−íc, tõ ®ã biÕt
h»ng sè lÊy ®Õn sè lÎ thø mÊy, råi sau ®ã tÝnh gi¸ trÞ trung b×nh cña ®¹i l−îng cÇn
®o.
IV. c¸ch viÕt kÕt qu¶
1. §Þnh nghÜa c¸c ch÷ sè cã nghÜa
TÊt c¸c ch÷ sè tÝnh tõ tr¸i sang ph¶i, kÓ tõ sè kh¸c kh«ng ®Çu tiªn ®Òu lµ c¸c
ch÷ sè cã nghÜa.
ThÝ dô: sè 0,025370 cã 5 ch÷ sè cã nghÜa lµ 2; 5; 3; 7; 0
2. Quy t¾c lµm trßn sè
NÕu ch÷ sè ®Çu tiªn ë phÇn bá ®i < 5 th× ch÷ sè ®øng bªn tr¸i nã gi÷ nguyªn.
ThÝ dô: 0,07641  0,076
NÕu ch÷ sè ®Çu tiªn ë phÇn bá ®i  5 th× ch÷ sè ®øng bªn tr¸i nã t¨ng lªn 1 ®¬n
vÞ.
ThÝ dô: 6,55661  6,557
3. Quy −íc viÕt kÕt qu¶
8
 Sai sè tuyÖt ®èi  A ®−îc lµm trßn ®Õn ch÷ sè cã nghÜa ®Çu tiªn nÕu ch÷ sè nµy
> 2 vµ ®−îc lµm trßn ®Õn ch÷ sè cã nghÜa thø hai, nÕu ch÷ sè cã nghÜa ®Çu tiªn  2,
sai sè tû ®èi  ®−îc lµm trßn ®Õn ch÷ sè cã nghÜa thø hai.
Gi¸ trÞ trung b×nh ®−îc lµm trßn ®Õn ch÷ sè cïng hµng víi ch÷ sè cã nghÜa cña
sai sè tuyÖt ®èi.
ThÝ dô: kh«ng thÓ viÕt: I  6,55661  0,07641A
mµ ph¶i viÕt: I  6,56  0,08 A
0,08
sai sè tû ®èi:   100%  1,2195%
6,56
th× kÕt qu¶ nªn viÕt: I  6,56 A  1,2%

ThÝ dô 2: Kh«ng thÓ viÕt: m  146283  365 kg

mµ ph¶i viÕt: m  146300  400 kg
hoÆc: m  146,3  0,4  103 kg
0,4
sai sè tû ®èi:   100%  0,27341%
146,3
th× kÕt qu¶ nªn viÕt: m  146,3  10 3 kg  0,27%

V. Ph©n tÝch ®å thÞ c¸c sè liÖu thùc nghiÖm

1. §å thÞ vËt lý
a. Môc ®Ých: Trong vËt lý, ph−¬ng ph¸p ®å thi cho thÊy râ mèi liªn hÖ gi÷a hai ®¹i
l−îng, tõ ®ã cho phÐp suy ra c¸c quy luËt biÕn ®æi gi÷a chóng, hay x¸c ®Þnh c¸c ®¹i
l−îng kh¸c tõ ®Æc tr−ng cña ®−êng cong biÓu diÔn, hoÆc cã thÓ ngo¹i suy mét gi¸ trÞ
nµo ®ã cña mét trong hai ®¹i l−îng mµ kh«ng thÓ ®o trùc tiÕp trong thÝ nghiÖm.
b. Ph−¬ng ph¸p biÓu diÔn kÕt qu¶ b»ng ®å thÞ
Gi¶ sö b»ng c¸c phÐp ®o trùc tiÕp ta x¸c ®Þnh ®−îc c¸c cÆp gi¸ trÞ t−¬ng øng cña
x vµ y nh− sau:
 x1   x1  x 2   x 2  x 3   x 3  x n   x n
   ………… 
 y1   y1  y 2   y 2  y 3   y 3  y n   y n
Muèn biÓu diÔn hµm sè y = f(x) b»ng ®å thÞ ta lµm nh− sau:
 Trªn giÊy kÎ « li ta vÏ hÖ to¹ ®é vu«ng gãc. Trªn trôc hoµnh ®Æt c¸c gi¸ trÞ x,
trªn trôc tung ®Æt c¸c gi¸ trÞ y t−¬ng øng. Chän tû lÖ xÝch vµ ®¬n vÞ thÝch hîp ®Ó ®å
thÞ chiÕm c¶ mÆt trang giÊy.
 VÏ c¸c h×nh ch÷ nhËt hoÆc c¸c dÊu ch÷ thËp cã t©m lµ c¸c ®iÓm A1 x1, y1 ,  
   
A2 x 2, y 2 …………. An x n, y n vµ cã c¸c c¹nh t−¬ng øng lµ 2x1 ,2y1  ,
2x2 ,2y2  ………… 2xn ,2yn .
 §−êng biÓu diÔn y = f(x) lµ mét ®−êng cong tr¬n kh«ng gÊp khóc ®−îc vÏ sao
cho nã c¾t hÇu hÕt c¸c h×nh ch÷ nhËt hoÆc c¸c dÊu ch÷ thËp vµ c¸c ®iÓm A1, A2….An
n»m trªn hoÆc phÇn bè ®Òu ë hai phÝa cña ®−êng cong.

9
  NÕu cã ®iÓm nµo n»m t¸ch h¼n ®−êng cong th× ph¶i kiÓm tra l¹i b»ng thùc
nghiÖm. NÕu sai th× lo¹i bá. NÕu vÉn thÊy gi¸ trÞ cò th× ta l¹i tiÕn hµnh ®o c¸c ®iÓm
lËn cËn ®Ó ph¸t hiÖn ra c¸c ®iÓn bÊt th−êng (hay c¸c hiÖu øng).

y
y
A1 2 y1 A1 2 y 1
8 8

6 6
A2
A2 2 x 3
4 2 x 3 4
A3 A3
2 2

0 x 0 1 2 3 4 x
1 2 3 4
H×nh 5 & 6: §å thÞ ®−êng cong thùc nghiÖm

2. øng dông ph−¬ng ph¸p ®å thÞ

a. TuyÕn tÝnh ho¸ ®å thÞ
NÕu mét quy luËt ®−îc biÓu thÞ b»ng hµm tuyÕn tÝnh th× kh«ng khã kh¨n g×
kiÓm chøng xem c¸c ®iÓm thÝ nghiÖm cã th¼ng hµng kh«ng.
 NÕu quy luËt tu©n theo mét hµm sè cã d¹ng:

u  kv n (k=const)
LÊy logarit c¬ sè e hai vÕ ph−¬ng tr×nh trªn ta ®−îc:
ln u  ln k  n ln v
§Æt y  ln u , x  ln v vµ b  ln k , ph−¬ng tr×nh trë thµnh:
y  nx  b
§©y lµ ph−¬ng tr×nh ®−êng th¼ng. §é dèc ®−êng th¼ng cho phÐp x¸c ®Þnh sè mò
n.
 NhiÒu hiÖn t−îng vËt lý ®−îc m« t¶ bëi mét hµm mò hay mét hµm logarit. ThÝ
dô hiÖn t−îng hÊp phô ¸nh s¸ng, dao ®éng t¾t dÇn….
Gi¶ thiÕt hµm cã d¹ng:

u  e kv
LÊy logarit c¬ sè e hai vÕ ph−¬ng tr×nh nµy ta ®−îc:
ln u  kv
§Æt y  ln u vµ x  v , ph−¬ng tr×nh trë thµnh:
y  kx
§©y lµ ph−¬ng tr×nh ®−êng th¼ng ®i qua gèc to¹ ®é. §é dèc ®−êng th¼ng cho
phÐp x¸c ®Þnh k.
b. X¸c ®Þnh sai sè trªn ®å thÞ
10
 Nh− ®· nãi, trong mäi tr−êng hîp cã thÓ ®−îc, ng−êi ta cè g¾ng biÓu diÔn c¸c
kÕt qu¶ thùc nghiÖm d−íi mét ®−êng th¼ng. Khi ®ã sai sè trªn ®å thÞ ®−îc x¸c ®Þnh
nh− sau:
B−íc 1: VÏ ®−êng th¼ng thùc nghiÖm a1 a a2
y
cã hÖ sè gãc a lµ ®−êng ®−îc vÏ sao cho nã y 9,2  7,2
a  tg    2,5
c¾t hÇu hÕt c¸c ®iÓm thùc nghiÖm vµ chia x 4,2  3,4
8 y
c¸c ®iÓm biÓu diÔn gi¸ trÞ trung b×nh n»m 
ph©n bè ®Òu ë hai bªn cña ®−êng th¼ng
(h×nh vÏ). x
6
B−íc 2: Chän mét ®iÓm C n»m gi÷a C
®−êng th¼ng thùc nghiÖm. Tõ C ta vÏ hai CËn trª n
®−êng th¼ng cã hÖ sè gãc t−¬ng øng lµ 1 , 4
 2 (h×nh vÏ). §−êng th¼ng øng víi hÖ sè gãc
1 lµ ®−êng vÏ sao cho nã chia c¸c ®iÓm 2
CËn d−íi
biÓu diÔn sai sè cËn d−íi ë bªn tr¸i ®iÓm C 2
vµ sai sè cËn trªn ë bªn ph¶i ®iÓm C n»m 1
ph©n bè ®Òu ë hai bªn cña ®−êng th¼ng a.
2 3 4 x
Cßn ®−êng th¼ng øng víi hÖ sè gãc  2 th× 0 1
ng−îc l¹i.
B−íc 3: TÝnh a  a1 , a  a2 . Gi¶ sö a  a1  a  a2 th× sai sè tû ®èi cña hÖ sè
gãc lµ:
a  a1
  100%
a

VI. ph−¬ng ph¸p lµm mét bµI thÝ nghiÖm thùc tËp vËt lý
1. ChuÈn bÞ ë nhµ
 Tãm t¾t lý thuyÕt phÐp ®o, tr¶ lêi c©u hái.
 Tr×nh bµy dù kiÕn c¸c b−íc lµm thÝ nghiÖm.
 KÎ s½n c¸c b¶ng sè liÖu, chuÈn bÞ giÊy « li vÏ ®å thÞ.
2. C«ng viÖc ë phßng thÝ nghiÖm
 T×m hiÓu dông cô ®o: c¸ch sö dông, c¸ch ®äc sè, ®é nh¹y, cÊp chÝnh x¸c, ®¬n
vÞ…
 TiÕn hµnh ®o ®¹c theo sè lÇn yªu cÇu, ghi sè liÖu vµo b¶ng kÎ s½n, sau khi hoµn
thµnh, tr×nh cho gi¸o viªn h−íng dÉn xem.
3. Sau buæi thÝ nghiÖm
 TÝnh to¸n kÕt qu¶, sai sè, vÏ ®å thÞ, nhËn xÐt.
 Yªu cÇu mçi sinh viªn viÕt mét b¸o c¸o vµ nép cho gi¸o viªn h−íng dÉn vµo
ngµy thi t¹i phßng thÝ nghiÖm.

11