Gri 2017 19387

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας – Τομέας Αρχαιολογίας
Ο νεολιθικός οικισμός
στα Ρεβένια Κορινού Πιερίας
Μεταπτυχιακή εργασία
Φωτεινή Αδακτύλου
Τόμος Ι
Θεσσαλονίκη 2017
Επιβλέπων καθηγητής
Κ. Κωτσάκης
Εξεταστική επιτροπή:
Κ. Κωτσάκης, εξεταστής
Ν. Ευστρατίου, εξεταστής
Σ. Τριανταφύλλου, εξετάστρια
«Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως»
(Ν.5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)
Περιεχόμενα
Ορθοφωτοχάρτες xiii
Κατάλογος ορθοφωτοχαρτών xvii
Κατάλογος γραφημάτων – πινάκων (Παράρτημα 5) xvii
Κατάλογος σχεδίων (Παράρτημα 6) xviii
Συντομογραφίες και σύμβολα xxi
Ευχαριστίες xxiii
Τόμος Ι
Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή 1
1.1. Το χρονικό της έρευνας 1
1.2. Στοιχεία οργάνωσης και μέτρησης των δεδομένων 2
1.3. Στοιχεία διαχείρισης των δεδομένων 3
1.4. Στόχοι της μελέτης 5
1.5. Χρονολογικό πλαίσιο 6
Κεφάλαιο 2. Τα Ρεβένια στο πλαίσιο της νεολιθικής της Ελλάδας 7

2.1. Η αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα 7
2.1.1. Σύντομη ιστορική αναδρομή 7
2.1.2. Το νεολιθικό πακέτο 8
2.1.3. Οι θέσεις κατά τις χιλιετίες πριν από τη νεότερη νεολιθική 11
2.2. Τούμπες και επίπεδοι – εκτεταμένοι οικισμοί 13
2.2.1. Οι δύο τύποι οικισμού 13
2.2.2. Επίπεδοι – εκτεταμένοι οικισμοί με υπόσκαφα στην Ελλάδα 17
2.3. Οι νεολιθικές θέσεις της Πιερίας 18
2.3.1. Βόρεια Πιερία 19
2.3.2. Νότια Πιερία 30
2.4. Τα Ρεβένια στο τοπίο της Μακεδονίας και της Πιερίας 31
2.4.1. Γεωμορφολογία και γεωλογία 31
2.4.2. Η βλάστηση 33
2.4.3. Γεωαρχαιολογικά και βιοαρχαιολογικά στοιχεία 34
2.4.4. Η ορατότητα των νεολιθικών θέσεων της βόρειας Πιερίας 37
vii
Ο ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΡΕΒΕΝΙΑ ΚΟΡΙΝΟΥ ΠΙΕΡΙΑΣ
Κεφάλαιο 3. Τα αρχαιολογικά δεδομένα 39

3.1. Λάκκοι – Υπόσκαφες κατασκευές 39
3.1.1. Βορειοδυτική περιοχή ανασκαφικού καννάβου 40
3.1.2. Βορειοκεντρική περιοχή ανασκαφικού καννάβου 50
3.1.3. Ανατολική περιοχή ανασκαφικού καννάβου 55
3.1.3.1. Βορειοανατολική περιοχή ανασκαφικού καννάβου 56
3.1.3.2. Νοτιοανατολική περιοχή ανασκαφικού καννάβου 63
3.2. Πασσαλότρυπες 76
3.2.1. Πασσαλότρυπες που συνδέονται με λάκκους 77
3.2.2. Πασσαλότρυπες που συνδέονται με υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις 79
3.2.2.1. Πασσαλότρυπες της νοτιοανατολικής περιοχής 79
3.2.2.2. Πασσαλότρυπες της βορειοκεντρικής περιοχής 82
3.2.2.3. Πασσαλότρυπες της βορειοανατολικής περιοχής 82
3.2.2.4. Πασσαλότρυπα 7 με αυλάκι 1 84
3.2.3. Πασσαλότρυπες βορειοδυτικής περιοχής ανασκαφικού καννάβου 84
3.3. Αυλάκια 85
3.3.1. Αυλάκι 1 85
3.3.2. Αυλάκι 2 85
3.3.3. Αυλάκι 3 86
3.3.4. Αυλάκι 4 86
3.3.5. Αυλάκι 5 86
3.3.6. Αυλάκι 6 86
3.3.7. Αυλάκι 7 86
3.3.8. Αυλάκι 8 87
3.4. Δάπεδα 88
3.4.1. Λιθόστρωτο δάπεδο 1 88
3.4.2. Πήλινο δάπεδο του τετραγώνου 422/039 89
3.5. Θερμικές κατασκευές 89
3.6. Ανθρώπινες ταφές 90
3.6.1. Εισαγωγικά στοιχεία 90
3.6.2. Ταφές λάκκου 11 90
3.6.2.1. Ταφές 1, 2, 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α 91
3.6.2.2. Ταφές 2 και 3 του λάκκου 11 92
3.6.3. Ταφές λάκκων 29 και 43 93
3.6.3.1. Ταφή 1 93
3.6.3.2. Ταφή 5 93
3.6.3.3. Ταφή 6 93
viii
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
3.6.4. Ταφές 4Α και 4Β 94

3.6.4.1. Ταφή 4Α 94
3.6.4.2. Ταφή 4Β 94
3.6.5. Μεμονωμένα – σκόρπια οστά 95
Κεφάλαιο 4. Τα κινητά ευρήματα 97

4.1. Κατανομή ευρημάτων 97
4.2. Κεραμική 99
4.3. Ζωοαρχαιολογικό υλικό 100
4.4. Οστρεοαρχαιολογικό υλικό 101
4.5. Πηλοί 101
4.6. Λίθινα αδιάγνωστα 102
4.7. Δείγματα (Δ) 102
4.8. Δείγματα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ) 102
4.9. Αγγεία (Α) 104
4.10. Μικροαντικείμενα (Μικρά Ευρήματα: ΜΕ) 104
4.10.1. Λίθινα εργαλεία με κόψη, λείανσης, τριβής και κρούσης 105
4.10.2. Λίθινα απολεπισμένα εργαλεία 107
4.10.3. Οστέινα εργαλεία 108
4.10.4. Πήλινες σφραγίδες 109
4.10.5. Πήλινα ομοιώματα 109
4.10.6. Πήλινα κουτάλια 110
4.10.7. Αποστρογγυλεμένα όστρακα 110
4.10.8. Πήλινα σφονδύλια και πηνία 110
4.10.9. Πεσσοί 110
4.10.10. Πήλινα σφαιρικά αντικείμενα 111
4.10.11. Συγκέντρωση πήλινων αντικειμένων 111
4.10.12. Κοσμήματα 111
4.10.13. Ενώτια 112
4.10.14. Ειδώλια 113
4.10.15. Λίθινα αγγεία 114
4.10.16. Θραύσματα μαλαχίτη ή χαλκού 114
Κεφάλαιο 5. Ραδιοχρονολόγησεις 115

5.1. Οι ραδιοχρονολογήσεις των πρώιμων ελλαδικών θέσεων 115
5.2. Οι ραδιοχρονολογήσεις από τα Ρεβένια 116
5.2.1. Στρατηγική επιλογής δειγμάτων 116
5.2.2. Προκαταρκτικός σχολιασμός μέρους των αποτελεσμάτων 118
ix
Κεφάλαιο 6. Σύνθεση και συζήτηση των δεδομένων 123

6.1. Κατασκευαστικά στοιχεία 123
6.1.1. Τα υπόσκαφα κτίσματα ως οικιστικοί χώροι 124
6.1.2. Η τεχνική δόμησης wattle-and-daub 125
6.1.3. Πασσαλότρυπες και αυλάκια θεμελίωσης τοίχων 130
6.1.4. Είσοδοι, αναβαθμοί, χωρο-οργανωτικά στοιχεία, τοίχοι, δάπεδα 134
6.1.5. Θερμικές κατασκευές 138
6.2. Φάση των υπόσκαφων κατασκευών 141
6.2.1. Ζητήματα πρωιμότητας, προσωρινότητας και απλότητας 141
6.2.2. Ανασύνθεση της βιογραφίας των υπόσκαφων κατασκευών 145
6.3. Φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων 151
6.4. Ανθρώπινες ταφές 153
6.4.1. Εισαγωγή 153
6.4.2. Ταφές λάκκου 11 156
6.4.3. Ταφές λάκκων 29 και 43 158
6.4.4. Ταφές 4Α και 4Β 159
6.4.5. Μεμονωμένα – σκόρπια οστά 160
6.4.6. Συμπεράσματα 160
6.5. Κινητά ευρήματα 162
6.5.1. Κεραμική 162
6.5.2. Ζωοαρχαιολογικό υλικό 166
6.5.3. Οστρεοαρχαιολογικό υλικό 171
6.5.4. Αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα 174
6.5.5. Μικροαντικείμενα 178
6.5.5.1. Λίθινα απολεπισμένα εργαλεία 178
6.5.5.2. Πήλινες σφραγίδες 182
6.5.5.3. Πήλινα ομοιώματα 184
6.5.5.4. Πήλινα κουτάλια 186
6.5.5.5. Οστέινες πόρπες 186
6.5.5.6. Πήλινα και λίθινα ενώτια 187
6.5.5.7. Λίθινα αγγεία 190
6.5.5.8. Θραύσματα μαλαχίτη ή χαλκού 190
Κεφάλαιο 7. Συμπεράσματα 191
Βιβλιογραφία 203
x
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Τόμος ΙΙ. Παραρτήματα
Παράρτημα 1. Κατάλογος λάκκων 7
Παράρτημα 2. Πίνακες κατασκευών 277

Γενικοί πίνακες λάκκων 279
Πίνακες λάκκων 307
Αντιστοιχίες λάκκων Δ.Τ. Α & Β με τις κατασκευές της ανασκαφής 308
Οι λάκκοι με βάση το σχήμα τους 309
Οι λάκκοι με βάση τα τοιχώματά τους 309
Οι λάκκοι με βάση το βάθος των επιχώσεών τους 310
Βάθος επιχώσεων λάκκων 311
Οι λάκκοι με βάση τις διαστάσεις τους 312
Λάκκοι με αναβαθμούς 313
Λάκκοι με πασσαλότρυπες 315
Κατανομή εργαλείων κατά λάκκους 316
Οι λάκκοι με βάση τα ευρήματα 319
Οι λάκκοι με βάση τις συγκεντρώσεις ευρημάτων 319
Πίνακες πασσαλοτρυπών 320
Πίνακες αυλακιών 333
Πίνακας δαπέδων 335
Παράρτημα 3. Πίνακες ανθρώπινων ταφών 337

Ταφές 1, 2, 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α 339
Ταφή 1 339
Ταφή 2 340
Ταφή 3Α 341
Ταφή 3Β 341
Ταφές 1, 2, 3, 4Α, 4Β, 5 και 6 (οριζόντιο σκάψιμο) 343
Ταφή 1 343
Ταφή 2 345
Ταφή 3 346
Ταφή 4Α 349
Ταφή 4Β 349
Ταφή 5 350
Ταφή 6 352
Δώδεκα περιπτώσεις με μεμονωμένα – σκόρπια οστά 353
xi
Παράρτημα 4. Πίνακες ευρημάτων 357

Πίνακες καταμέτρησης ευρημάτων 359
Ειδώλια 364
Ενώτια 374
Πήλινες σφραγίδες 378
Οστέινες πόρπες 380
Πήλινα κουτάλια 381
Παράρτημα 5. Γραφήματα 383
Παράρτημα 6. Σχέδια 433
xii
Κατάλογος ορθοφωτοχαρτών
Ορθοφωτοχάρτης 1. Απόσπασμα ορθοφωτοχάρτη από το Google Earth, όπου xiii

σημειώνονται το κέντρο του ανασκαμμένου τμήματος του οικισμού των Ρεβενίων, ο
σύγχρονος οικισμός του Κορινού και η νέα Εθνική Οδός
Ορθοφωτοχάρτης 2. Απόσπασμα ορθοφωτοχάρτη από το Google Earth, όπου xv
σημειώνονται το ανασκαμμένο τμήμα του οικισμού των Ρεβενίων, οι πτηνοτροφικές
μονάδες στα βόρεια και οι Εθνικές Οδοί (παλιά και νέα)
Κατάλογος γραφημάτων – πινάκων (Παράρτημα 5)
Γράφημα 1 & Πίνακας 1. Μικροαντικείμενα λάκκου 2 385 & 415

Γράφημα 3 & Πίνακας 3. Μικροαντικείμενα λάκκων 5, 5α 386 & 416
Γράφημα 4 & Πίνακας 4. Μικροαντικείμενα λάκκου 5β 386 & 416
Γράφημα 5 & Πίνακας 5. Μικροαντικείμενα λάκκου 5γ 387 & 416
Γράφημα 6 & Πίνακας 6. Μικροαντικείμενα λάκκων 5, 5α, 5β, 5γ 387 & 417
Γράφημα 9 & Πίνακας 9. Μικροαντικείμενα λάκκων 8, 11 389 & 418
Γράφημα 15 & Πίνακας 15. Μικροαντικείμενα λάκκων 25, 25α 392 & 420
Γράφημα 16 & Πίνακας 16. Μικροαντικείμενα λάκκων 26, 26α, 26β 392 & 420
Γράφημα 17 & Πίνακας 17. Μικροαντικείμενα λάκκων 29, 29α, 29β, 29γ, 29δ, 393 & 421
29ε
Γράφημα 22 & Πίνακας 22. Μικροαντικείμενα λάκκων 39, 39α, 39β, 39γ 395 & 422
Γράφημα 27 & Πίνακας 27 Μικροαντικείμενα λάκκων 45, 45α 398 & 424
Γράφημα 28 & Πίνακας 28. Μικροαντικείμενα λάκκων 46, 46α, 46β, 46γ, 46δ 398 & 424
Γράφημα 30 & Πίνακας 30. Μικροαντικείμενα λάκκου 48γ 399 & 425
Γράφημα 37 & Πίνακας 37. Γενική κατανομή μικροαντικειμένων 403 & 426
Γράφημα 38 & Πίνακας 38. Κατανομή μικροαντικειμένων σε όλη την ανασκαφή 403 & 427
Γράφημα 39 & Πίνακας 39. Κατανομή μικροαντικειμένων στους λάκκους 404 & 427
Γράφημα 40 & Πίνακας 40. Κατανομή εργαλείων σε όλη την ανασκαφή 404 & 428
xvii
Γράφημα 41 & Πίνακας 41. Κατανομή εργαλείων στους λάκκους 405 & 428
Γράφημα 42 & Πίνακας 42. Κατανομή εργαλείων ΒΔ περιοχής καννάβου 405 & 428
Γράφημα 43 & Πίνακας 43. Κατανομή εργαλείων ΒΚ περιοχής καννάβου 406 & 428
Γράφημα 44 & Πίνακας 44. Κατανομή εργαλείων ΒΑ περιοχής καννάβου 406 & 428
Γράφημα 45 & Πίνακας 45. Κατανομή εργαλείων ΝΑ περιοχής καννάβου 407 & 429
Γράφημα 46 & Πίνακας 46. Κατανομή απολεπισμένων εργαλείων στους 407 & 429
λάκκους
Γράφημα 47 & Πίνακας 47. Κατανομή απολεπισμένων εργαλείων στους 408 & 429
λάκκους κεραμικής και οστών
Γράφημα 48 & Πίνακας 48. Κατανομή εργαλείων με κόψη στους λάκκους 408 & 429
κεραμικής και οστών
Γράφημα 49 & Πίνακας 49. Κατανομή εργαλείων τριβής και κρούσης στους 409 & 429
λάκκους κεραμικής και οστών
Γράφημα 50 & Πίνακας 50. Κατανομή οστέινων εργαλείων στους λάκκους 409 & 429
κεραμικής και οστών
Γράφημα 51 & Πίνακας 51. Χωροθέτηση λάκκων κεραμικής 410 & 430
Γράφημα 52 & Πίνακας 52. Χωροθέτηση λάκκων οστών 410 & 430
Γράφημα 53 & Πίνακας 53. Χωροθέτηση λάκκων με λίγα ευρήματα 411 & 430
Γράφημα 54 & Πίνακας 54. Βάθος λάκκων 411 & 430
Γράφημα 55 & Πίνακας 55. Διαστάσεις λάκκων 412 & 430
Γράφημα 56 & Πίνακας 56. Όγκος χώματος λάκκων 412 & 431
Γράφημα 57 & Πίνακας 57. Κατανομή οικιστικών λάκκων 413 & 431
Γράφημα 58 & Πίνακας 58. Υλικά κατασκευής κοσμημάτων 413 & 431
Γράφημα 59 & Πίνακας 59. Υλικά κατασκευής απολεπισμένων εργαλείων 414 & 431
Κατάλογος σχεδίων (Παράρτημα 6)
Σχέδιο 1. Γενική κάτοψη ανασκαφής (κροκί)

Σχέδιο 2. Γενική κάτοψη ανασκαφής (κροκί): οι λάκκοι με βάση τα ευρήματα
Σχέδιο 3. Γενική κάτοψη ανασκαφής (κροκί): οι λάκκοι με βάση το βάθος των επιχώσεών τους
Σχέδιο 4. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/011, 422/021: λάκκοι 5, 5α, 5β, 5γ, αυλάκι 2
Σχέδιο 5. Τομές λάκκων 5, 5α, 5β, 5γ
Σχέδιο 6. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/001, 422/011: λάκκοι 2, 41, 81, ΠΣ 2, 53
Σχέδιο 7. Στρωματογραφία ΝΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/001: λάκκος 2
Σχέδιο 8. Στρωματογραφία ΔΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/001: λάκκος 2
Σχέδιο 9. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/001, 422/011: λάκκος 41
Σχέδιο 13. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/011: λάκκοι 3, 3α, 3β, 87, ΠΣ 54
Σχέδιο 14. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/011: λάκκοι 1, 88, ΠΣ 55
Σχέδιο 15. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/002, 422/012: λάκκοι 39, 39α, 39β, 39γ, ΠΣ 60
Σχέδιο 16. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/022, 422/023: λάκκος 37 (στρώμα 5 με όστρεα)
Σχέδιο 17. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/025, 422/026: λάκκοι 25, 25α
Σχέδιο 18. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/035, 422/036: λάκκοι 26, 26α, 26β (διαλυμένοι πηλοί και
πλιθιά)
Σχέδιο 19. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/035, 422/036, 422/045, 422/046: λάκκοι 26, 26α, 26β
Σχέδιο 21. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/026, 422/035, 422/036, 422/045, 422/046: λάκκοι 26, 26α, 26β,
29, 29α, 29β, 29γ, 29δ, 29ε
Σχέδιο 22. Στρωματογραφία ΒΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/036: λάκκοι 29, 29γ
Σχέδιο 23. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/036, 422/037: η ταφή 5 μέσα στον λάκκο 43
Σχέδιο 24. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/036, 422/037: η ταφή 1 και η ταφή 5 μέσα στον λάκκο 43
Σχέδιο 26. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/028: ΠΣ 90, 91, 92 λάκκου 24
Σχέδιο 27. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/028, 422/037, 422/038, 422/048: λάκκος 24 με ΠΣ 93, 10,
λάκκοι 24α, 55, 47, 56, λάκκος 51 με ΠΣ 94, 4, 5, 6, αυλάκι 1 με ΠΣ 7
Σχέδιο 29. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/038, 422/039: λάκκοι 57, 58
xviii
ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
Σχέδιο 31. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/038, 422/039: λάκκοι 70, 72 (στρώμα 11)
Σχέδιο 32. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/038, 422/039: λάκκοι 70, 72 (στρώμα 13)
Σχέδιο 33. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/038, 422/039: λάκκοι 72 (αρχή στρώματος 16), 80
Σχέδιο 34. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/038, 422/039: λάκκος 72 (τέλος στρώματος 16)
Σχέδιο 35. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/028, 422/029, 422/038, 422/039: λάκκοι 70, 72, 80, ΠΣ 13
Σχέδιο 36. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/027, 422/028, 422/029: λάκκοι 67, 68, 69 (με ΠΣ 89), 71, ΠΣ 97
Σχέδιο 37. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/040, 422/050: λάκκος 15 με ΠΣ 15, 16, τμήματα λάκκων 16, 17,
62, 93
Σχέδιο 38. Τομές λάκκων 15, 16, 17
Σχέδιο 39. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/030, 422/040: βόρειο τμήμα λάκκου 17 με ΠΣ 86, 28, 35,
λάκκος 66 με ΠΣ 17, λάκκος 22
Σχέδιο 40. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/029: λάκκοι 23, 23α με ΠΣ 118, 119, λάκκος 67 με ΠΣ 18,
λάκκος 91, ΠΣ 34, 95-101, 117
Σχέδιο 41. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/029, 422/030, 422/039, 422/040: λάκκος 28 με ΠΣ 12, λάκκος
17 με ΠΣ 86
Σχέδιο 42. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/029, 422/030: λάκκοι 27, 28, 92 με πασσαλότρυπες
Σχέδιο 43. Τομές λάκκων 27, 28
Σχέδιο 45. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/049: λάκκος 46 με ΠΣ 3, λάκκοι 46α, 46β, 46γ, 46δ, 48, 48α,
λάκκος 48β με ΠΣ 121, λάκκος 48γ
Σχέδιο 46. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/039, 422/049, 422/050: λάκκοι, 45, 45α, 64, 65
Σχέδιο 47. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/049, 422/050, 422/059, 422/060: λάκκος 48γ
Σχέδιο 48. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/048: λάκκοι 44, 49, 50, 52, 53, 54
Σχέδιο 49. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/050: λάκκοι 7, 93, αυλάκι 5
Σχέδιο 50. Στρωματογραφία ΒΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/050: λάκκος 7
Σχέδιο 51. Στρωματογραφία ΝΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/040: λάκκοι 7, 15
Σχέδιο 52. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/039, 422/048, 422/049: λάκκοι 44, 46γ, 46δ, 50, 63
Σχέδιο 53. Τομή λάκκων 44, 46δ
Σχέδιο 54. Τετράγωνο 422/048: λάκκος 49
Σχέδιο 56. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/060: λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31, αυλάκι 3
Σχέδιο 57. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/050, 422/060: βόρειο τμήμα λάκκου 11, τμήματα λάκκων 21, 94
Σχέδιο 58. Τομές λάκκων 11, 19, 20, 30
Σχέδιο 59. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/060: ταφές 2 και 3 λάκκου 11
Σχέδιο 60. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/060: ταφές 2 και 3 λάκκου 11, ταφές 1 και 2 Δ.Τ. Α
Σχέδιο 61. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/059, 422/060, 422/069, 422/070: λάκκοι 11, 19, 20 (με ΠΣ 124),
30 (με ΠΣ 125, 126), 31 (με ΠΣ 127), 32, 33 (με ΠΣ 123)
Σχέδιο 62. Στρωματογραφία ΔΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/060: λάκκος 20
Σχέδιο 63. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/070, 422/080: λάκκοι 4 (με ΠΣ 131, 132), 6 (με ΠΣ 128), 9, 10,
12, ΠΣ 129
Σχέδιο 64. Τομές λάκκων 4, 6, 9, 10
Σχέδιο 65. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/070: λάκκοι 10, 13, 14 (με ΠΣ 1)
Σχέδιο 66. Στρωματογραφία ΒΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/070: λάκκος 6
Σχέδιο 67. Στρωματογραφία ΝΠ ανασκαφικού τετραγώνου 422/070: λάκκοι 4, 9
Σχέδιο 68. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/080, 422/090: λάκκος 82, ΠΣ 36-48, 51, 52, 58, 136, τάφρος 1β
Σχέδιο 69. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/080: λάκκοι 84, 85, 86, ΠΣ 49, 133, 134, τάφρος 1β
Σχέδιο 70. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/069: λάκκος 74
Σχέδιο 71. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/090: λάκκος 96, ΠΣ 135, αυλάκι 4 με ΠΣ 20 έως 22, 24 έως 26,
νότιο όριο τάφρων 1α & 1β
Σχέδιο 72. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/090: ΠΣ 19 έως 26
Σχέδιο 73. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/080: ΠΣ 36 έως 38, 41, 42, 44 έως 46, 136, βόρειο όριο
τάφρων 1α & 1β
Σχέδιο 74. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/080, 422/090: ΠΣ 19 έως 26, 36 έως 49, 51, 52, 58, 133, 134,
136
Σχέδιο 75. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/024: ΠΣ 64 έως 70, 82 έως 85
Σχέδιο 76. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/024, 422/025, 422/026: λάκκος 25, αυλάκι 7, ΠΣ 71, 74 έως 82
Σχέδιο 77. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/021: λάκκος 5, αυλάκια 2, 6, ΠΣ 56, 57
Σχέδιο 78. Ανασκαφικά τετράγωνα 422/037, 422/038: εντοπισμός λάκκων 18, 24, 47, 51, 55, 59,
αυλάκι 8, ΠΣ 94, λιθόστρωτο δάπεδο 1
Σχέδιο 79. Ανασκαφικό τετράγωνο 422/039: πήλινο δάπεδο
xix
Συντομογραφίες και σύμβολα
Β βόρειος
Ν νότιος
Α ανατολικός
Δ δυτικός
ΒΑ βορειοανατολικός
ΒΔ βορειοδυτικός
ΒΚ βορειοκεντρικός
ΝΑ νοτιοανατολικός
ΝΔ νοτιοδυτικός
ΒΜ βόρειος μάρτυρας
ΑΜ ανατολικός μάρτυρας
ΒΠ βόρεια παρειά
ΝΠ νότια παρειά
ΑΠ ανατολική παρειά
ΔΠ δυτική παρειά
Δ.Τ. Α δοκιμαστική τομή Α

Δ.Τ. Β δοκιμαστική τομή Β
Λ λάκκος
ΜΕ μικρά ευρήματα
ΝΚ νεροκόσκινο
ΠΣ πασσαλότρυπα
Ρε Ρεβένια (ευρετήριο καταγραφών)
τφ ταφή
τφρ τάφρος
τ ή τ. τετράγωνο (ανασκαφικό)
συρ. συρρίκνωση
π. Χ. προ Χριστού
BP before present
μ μήκος
πλ πλάτος
π πάχος
ύ ύψος
εκ. εκατοστά
μ. μέτρα
m² ή τ.μ. τετραγωνικά μέτρα
m³ κυβικά μέτρα
 στρώμα
 διάμετρος
 βάθος
xxi
Ευχαριστίες
Από τη θέση αυτή, αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω όλους εκείνους, οι οποίοι
συνέβαλαν, ώστε να ολοκληρωθεί η παρούσα εργασία.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον επιβλέποντα, αειθαλή καθηγητή μου Κώστα

Κωτσάκη, γιατί μου έμαθε να τα βλέπω όλα με κριτικό πνεύμα και να ψάχνω για
πολλές και διαφορετικές κάθε φορά θεωρίες και ερμηνείες. Τον ευχαριστώ θερμά για
την καθοδήγησή του, από την αρχή έως το τέλος.
Ο Κώστας Κωτσάκης και ο Στέλιος Ανδρέου ήταν οι καθηγητές που αποτέλεσαν την
αιτία που επέλεξα την κατεύθυνση της προϊστορικής αρχαιολογίας, από την αρχή
ήδη των φοιτητικών μου σπουδών, ενώ, κοντά σε αυτούς, στην πανεπιστημιακή
ανασκαφή της Άνω Τούμπας Θεσσαλονίκης, έμαθα το ανασκαφικό σύστημα που
ακολουθώ σε όλη την επαγγελματική μου ζωή, καθώς και τις αρετές της
συστηματικής συλλογής δεδομένων.
Ευχαριστίες οφείλονται στον καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας Νίκο Ευστρατίου,

μέλος της εξεταστικής επιτροπής, ο οποίος κίνησε το ενδιαφέρον μου για την
προϊστορία της Εγγύς Ανατολής και της Κύπρου.
Την καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας Σέβη Τριανταφύλλου, επίσης μέλος της

εξεταστικής επιτροπής, ευχαριστώ ιδιαίτερα για την παραχώρηση των στοιχείων του
ανθρώπινου σκελετικού υλικού των Ρεβενίων, για τη μελέτη και δημοσίευση του
οποίου είναι υπεύθυνη.
Ο αρχαιολόγος Μάνθος Μπέσιος ήταν υπεύθυνος στην περιοχή της βόρειας Πιερίας
για πάνω από τρεις δεκαετίες. Το μοναδικό, φυσικό του ταλέντο στην αναγνώριση
στο πεδίο των ανθρωπογενών επιχώσεων, σε συνδυασμό με την πολύχρονη
εμπειρία του, τη βαθιά γνώση και αγάπη του για τις αρχαιότητες, οδήγησαν σε
πλήθος συζητήσεων, το αποτέλεσμα των οποίων μπορεί να ανιχνευτεί στις σελίδες
της παρούσας εργασίας, ενώ, ακόμη, μου παρείχε αφειδώς πρακτικές διευκολύνσεις
για τη μελέτη του υλικού.
Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην Dr αρχαιολόγο Μαρία Παππά. Η μεγάλη

εμπειρία της στο πεδίο, η πρότυπη δουλειά της, οι βιβλιογραφικές επισημάνσεις και
οι μεταξύ μας συζητήσεις ήταν για μένα ανεκτίμητοι οδηγοί.
Πολύτιμη ήταν η βοήθεια του καθηγητή Paul Halstead και της μεταδιδακτορικής
ερευνήτριας, αρχαιολόγου – ζωοαρχαιολόγου Βαλασίας Ισαακίδου στην επιλογή των
δειγμάτων που δόθηκαν για ραδιοχρονολόγηση από το ζωοαρχαιολογικό υλικό, το
οποίο, μαζί με τα οστέινα εργαλεία και κοσμήματα, έχουν αναλάβει να μελετήσουν και
να δημοσιεύσουν. Επιπλέον, μοιράστηκαν μαζί μου τα πρώτα στοιχεία από τα
αποτελέσματα των μελετών τους, ενώ με τροφοδότησαν και με βιβλιογραφία. Η
καθηγήτρια Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου, η οποία συντονίζει τη μελέτη της κεραμικής
των Ρεβενίων, μου προσέφερε πολύτιμη βοήθεια στην επιλογή των ανάλογων
δειγμάτων από άνθρακα, αλλά και σε ζητήματα κεραμικής και βιβλιογραφίας.
Ο Dr Γιάννης Μανιάτης, προϊστάμενος του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας ΕΚΕΦΕ

«Δημόκριτος», έθεσε ευγενικά στη διάθεσή μου τα αποτελέσματα των
ραδιοχρονολογήσεων από τον οικισμό των Ρεβενίων, τα οποία σχολιάζονται εδώ σε
μία πρώτη μορφή, μέχρι την τελική δημοσίευσή τους.
xxiii
Η μελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού από τα Ρεβένια έχει ολοκληρωθεί, στο πλαίσιο
της διδακτορικής διατριβής της Dr αρχαιολόγου – αρχαιοβοτανολόγου Γεωργίας
Κοτζαμάνη, η οποία, επίσης, ταύτισε τα επιπλέον αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα που
προέκυψαν, μετά το πέρας της διατριβής της. Επίσης, μελετήθηκε τμήμα της
κεραμικής, μέσα από τις μεταπτυχιακές διατριβές των αρχαιολόγων, υποψηφίων
διδακτόρων Άννας Παπαϊωάννου (λάκκοι 7 και 11) και Teresa Silva Garcia (λάκκοι
26 και 34). Η Άννα, ακόμα, προσέφερε μεγάλη βοήθεια σε θέματα κεραμικής. Η
μελέτη του συνόλου της κεραμικής των Ρεβενίων είναι ενταγμένη στο «Πρόγραμμα
ΘΑΛΗΣ - Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. “Εκμετάλλευση φυσικών πόρων
κατά τη νεολιθική εποχή στη βόρεια Ελλάδα. Υλικός πολιτισμός και περιβάλλον”.
Υπεύθυνος: καθηγητής Κ. Κωτσάκης». Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από αυτήν
τη μελέτη έχουν ανακοινωθεί στο πλαίσιο συνεδρίων, στην Ελλάδα και στο
εξωτερικό, ενώ αναμένεται η πλήρης δημοσίευσή τους. Η Dr αρχαιολόγος –
ζωοαρχαιολόγος Ρένα Βεροπουλίδου, υπεύθυνη για τη μελέτη του
οστρεοαρχαιολογικού υλικού και των αντικειμένων από όστρεο των Ρεβενίων, έχει
ανακοινώσει σε συνέδρια, σε συνεργασία με την Dr αρχαιολόγο – γεωαρχαιολόγο
Νάνσυ Κραχτοπούλου, τα αποτελέσματα των πολύ ιδιαίτερων λάκκων της
ανασκαφής 2 και 41, ενώ, ακόμα, μου παραχώρησε ευγενικά τις πρώτες
πληροφορίες σχετικά με το υλικό μελέτης της. Η Ρένα, επιπλέον, προσέφερε
πολύτιμη βοήθεια στη δημιουργία των γραφημάτων. Η υποψήφια διδάκτωρ, με
ειδικότητα τη μελέτη των απολεπισμένων εργαλείων, αρχαιολόγος Λίλιαν Δογιάμα
που μελετά τα απολεπισμένα εργαλεία από τα Ρεβένια, ανακοίνωσε ήδη σε διάφορα
συνέδρια τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης της, σχετικά με τους λάκκους 5, 11 και
24 του οικισμού, ενώ με συνέδραμε και βιβλιογραφικά. Ο Dr αρχαιολόγος –
γεωαρχαιολόγος Δημήτρης Κοντογιώργος δημοσίευσε, στο πλαίσιο ευρύτερης
μελέτης του, τα αποτελέσματα της μικρομορφολογικής μελέτης από τον λάκκο 24 των
Ρεβενίων. Τέλος, η καθηγήτρια φυσικής ανθρωπολογίας Χριστίνα
Παπαγεωργοπούλου και η καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας Σέβη
Τριανταφύλλου είναι υπεύθυνες για τις αναλύσεις αρχαίου DNA από τις ανθρώπινες
ταφές του οικισμού, με τα πρώτα πολύ σημαντικά αποτελέσματα να έχουν ήδη
δημοσιευτεί.
Τον Dr αρχαιολόγο Στράτο Νανόγλου, υπεύθυνο για τη μελέτη των ειδωλίων από τα
Ρεβένια, ευχαριστώ θερμά για τις βιβλιογραφικές υποδείξεις, τις επισημάνσεις και τις
συζητήσεις. Ευχαριστώ, ακόμη, τη μεταδιδακτορική ερευνήτρια, με εξειδίκευση στη
μελέτη της λίθινης τεχνολογίας, αρχαιολόγο Χριστίνα Τσοράκη που μου έδωσε τις
πρώτες διευκρινίσεις για το υλικό μελέτης της, που είναι τα λειασμένα και τριπτά
αντικείμενα, καθώς και την Dr αρχαιολόγο – αρχαιοβοτανολόγο Μαρία Ντίνου, η
οποία μελετά τα καμένα μακροκατάλοιπα ξύλου του οικισμού και με συνέδραμε με
ζέση στη διαλογή των δειγμάτων άνθρακα που δόθηκαν για ραδιοχρονολόγηση. Η
αρχαιολόγος Νίκη Όροβα που μελετά τους οικοδομικούς πηλούς από τον οικισμό,
στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής της διατριβής, μοιράστηκε μαζί μου, με τον νεανικό
ενθουσιασμό που τη διακρίνει, τις πρώτες παρατηρήσεις της, σχετικά με τον τρόπο
οικοδόμησης των σπιτιών των Ρεβενίων. Επίσης, στους ειδικούς μελετητές ανήκει η
Dr φυσικής ανθρωπολογίας Ευθυμία Νικήτα, η οποία μελετά την οδοντική
μορφολογία και τον συνακόλουθο προσδιορισμό των βιολογικών γενετικών
αποστάσεων μεταξύ του πληθυσμού των Ρεβενίων και άλλων προϊστορικών
πληθυσμών.
Ευχαριστίες οφείλονται στον αρχαιολόγο Msc ζωοαρχαιολόγο Άγγελο Γκοτσίνα, ο

οποίος μετέφερε μεγάλο μέρος του ζωοαρχαιολογικού υλικού των Ρεβενίων στην
Αθήνα, για να μελετηθεί εκεί, στο Εργαστήριο Fitch της Βρετανικής Αρχαιολογικής
Σχολής – το οποίο ευγενώς, μέσω της διευθύντριάς του, Dr αρχαιολόγου Ευαγγελίας
Κυριατζή, δέχτηκε να το φιλοξενήσει –, και στην Dr αρχαιολόγο – ζωοαρχαιολόγο
Βάσω Τζεβελεκίδη, η οποία φρόντισε για την ασφαλή επιστροφή του στον
xxiv
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Μακρύγιαλο, ενώ βοήθησε και στην επιλογή κάποιων από τα δείγματα οστών ζώων
που δόθηκαν για ραδιοχρονολόγηση. Επίσης, ευχαριστώ τον αρχαιολόγο Dr Mark
Steven Peters, για την προκαταρκτική, γραπτή αναφορά του σχετικά με τα εργαλεία
απολεπισμένου λίθου των Ρεβενίων, τη χημικό της Εφορείας Αρχαιοτήτων
Περιφέρειας Θεσσαλονίκης Dr Σβετλάνα Βιβτένκο, η οποία ευγενικά ταύτισε τα
θραύσματα μαλαχίτη (ή χαλκού) του οικισμού στο μικροσκόπιο και ανέλαβε να τα
αναλύσει περαιτέρω, αλλά και την υποψήφια διδάκτορα αρχαιολόγο –
αρχαιοβοτανολόγο Αγγελική Καραθάνου, η οποία διάλεξε τον σπόρο κριθαριού από
τα Ρεβένια που δόθηκε για ραδιοχρονολόγηση.
Ευχαριστώ, για την ψυχολογική στήριξη, τις συνοδοιπόρους στις μεταπτυχιακές

σπουδές, Ιωάννα Σιαμίδου και Αναστασία Φουρκιώτου.
Η πραγματοποίηση της ανασκαφής στα Ρεβένια δε θα ήταν δυνατή χωρίς τη

συνεισφορά των φυλάκων αρχαιοτήτων Πύδνας †Παναγιώτη Μιάουρα και Νίκου
Καλίτσιου. Ειδικά ο Παναγιώτης, που χάθηκε πρόσφατα, ήταν ο στυλοβάτης μας και
μας παρακινούσε στη δουλειά και στη δράση. Στην ανασκαφή εργάστηκαν με
αφοσίωση οι έκτακτοι εργατοτεχνίτες Γιάννης Αγαθαγγελίδης, Γιώργος Βαΐδης, Νίκος
Καλαϊτζιδης, Σίμος Καλαϊτζίδης, Γιώργος Κορωνίδης, Παναγιώτης Κουλουκουριώτης,
Σωτήρης Κουντουριανός, Κώστας Νταλής και Νίκος Χρυσοστόμου, καθώς και οι
εργατοτεχνίτες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Θέμης Αβραμίδης, Κώστας
Αθανασιάδης, Γιάννης Μόσχος και Ιορδάνης Ποιμενίδης. Ιδιαίτερα, ο Γιάννης
Μόσχος παρείχε αδιαμαρτύρητα τη βοήθειά του, πιστός σύντροφος στις συχνές
ανακατατάξεις και μεταφορές των ευρημάτων από τα Ρεβένια, ενώ ο Ιορδάνης
Ποιμενίδης προσέφερε μεγάλη βοήθεια στο πεδίο, στις αυτοψίες και τις επιφανειακές
έρευνες στην περιοχή γύρω από τα Ρεβένια.
Τον κάνναβο της ανασκαφής σχεδίασε η τοπογράφος της (τότε) ΙΣΤ΄ Εφορείας
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων †Ελένη Παπαδημητρίου. Τα σχέδια έγιναν
από τον σχεδιαστή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Γιάννη Μόσχου, που
προσέφερε βοήθεια και στις μεταφορές του υλικού και άντεξε άγχη και παράπονα,
ενώ η συνολική κάτοψη της ανασκαφής και η επεξεργασία των έγχρωμων κατόψεων
από τη γράφουσα.
Υπεύθυνοι για τη συντήρηση της κεραμικής, των αγγείων και των μικροαντικειμένων
ήταν οι εργατοτεχνίτες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Χάρης Καρανίκας και
Χρήστος Αβραμίδης, ενώ, κατά διαστήματα, η συντηρήτρια της Εφορείας
Αρχαιοτήτων Πιερίας Δήμητρα Μακαντάση φρόντισε για τη συντήρηση διαφόρων
ευρημάτων από τα Ρεβένια, αλλά και, με την καλοσύνη και την πραότητα που τη
χαρακτηρίζουν, για τη διατήρηση του ακμαίου ηθικού μου. Ο Χάρης Καρανίκας
βοήθησε αγόγγυστα στις μεταφορές και τακτοποιήσεις του ανασκαφικού υλικού και
ήταν υπεύθυνος για το πλύσιμο μικρού μέρους των δειγμάτων του νεροκόσκινου από
τα Ρεβένια στον Μακρύγιαλο, ενώ τα περισσότερα πλύθηκαν στα Παλιάμπελα, από
τις φοιτήτριες και τους φοιτητές αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου
Θεσσαλονίκης που συμμετείχαν στην πανεπιστημιακή ανασκαφή των Παλιαμπέλων,
κατά τα έτη 2004, 2006 και 2007. Στην αποθήκη του Μακρύγιαλου, ο συνάδελφος,
αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας, Κώστας Νούλας, ήταν πάντα
πρόθυμος να προσφέρει κάθε είδους βοήθεια.
Για τις ανασκαφικές φωτογραφίες, υπεύθυνη είναι η γράφουσα, εκτός από εκείνες
των ταφών 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α, για τις οποίες υπεύθυνη είναι η
αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Αθηνά Αθανασιάδου (αναφέρονται
ως Α.Α.), η οποία, ακόμα, παρακολούθησε τη διάνοιξη των δοκιμαστικών τομών Α
και Β στα Ρεβένια, το καλοκαίρι του 2001, πριν από την έναρξη της σωστικής
ανασκαφής. Οι φωτογραφικές λήψεις των αγγείων και των μικροαντικειμένων έγιναν
xxv
από τη γράφουσα, εκτός από εκείνες, όπου δηλώνεται ότι οφείλονται στον
φωτογράφο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης Γιώργο Παράση
(αναφέρονται ως Γ.Π.).
Η στενή οικογένεια συνήθως αναφέρεται τελευταία, αλλά είναι πρώτη στην καρδιά
μου, για την ηθική συμπαράσταση και την αίσθηση ασφάλειας που δημιούργησε
γύρω μου. Ιδιαίτερα ο σύζυγός μου, Δημήτρης, είναι ο αφανής ήρωας όλων αυτών
των χρόνων, αφού με ανέχτηκε και με στήριξε με αγάπη και αυταπάρνηση.
Τέλος, εξυπακούεται ότι για τα λάθη και τις παραλείψεις η ευθύνη βαρύνει εμένα.
xxvi
Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή
Στο παρόν κεφάλαιο, παρουσιάζεται, αρχικά, το χρονικό της έρευνας στα Ρεβένια
(1.1). Κατόπιν, δίνονται ορισμένες βασικές διευκρινίσεις, σχετικά με τον τρόπο
οργάνωσης, μέτρησης και διαχείρισης του αρχαιολογικού υλικού που προέκυψε από
αυτήν (1.2 και 1.3). Ακολουθεί η παρουσίαση των στόχων της μελέτης (1.4), και,
τέλος, ορίζεται το χρονολογικό πλαίσιο, στο οποίο εντάσσεται ο οικισμός των
Ρεβενίων (1.5).
1.1. Το χρονικό της έρευνας

Το καλοκαίρι του 2001 άρχισε η προκαταρκτική έρευνα της ΙΣΤ΄ Εφορείας
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στη θέση Ρεβένια, με αφορμή τη
δημιουργία πτηνοτροφικής μονάδας στο αγροτεμάχιο αριθμός 422 του αγροκτήματος
Κορινού της βόρειας Πιερίας. Διανοίχτηκαν δύο δοκιμαστικές τομές, νότια ενός πολύ
μικρού ρέματος και σε απόσταση από 10μ. έως 18μ. περίπου από αυτό, η
δοκιμαστική τομή Α και η δοκιμαστική τομή Β,1 από τη διερεύνηση των οποίων
διαπιστώθηκε ότι στην περιοχή υπήρχε οικισμός, ο οποίος ανήκει στον τύπο των
επίπεδων – εκτεταμένων οικισμών και χρονολογείται στην αρχαιότερη και μέση
νεολιθική περίοδο, σύμφωνα με την τυπολογία των κατηγοριών της κεραμικής της
Θεσσαλίας. (Μπέσιος et al. 2003: 383)
Οι επιφανειακές ενδείξεις στην περιοχή του μετέπειτα ανασκαφικού καννάβου, σε

καμία περίπτωση δεν προϊδέαζαν για τον πλούτο των ευρημάτων που επρόκειτο να
αποκαλυφθεί με τη διάνοιξη των δοκιμαστικών τομών Α και Β και την ανασκαφική
έρευνα που ακολούθησε. Από το διαταραγμένο από την άροση επιφανειακό στρώμα
της περιοχής, όπου επρόκειτο να διενεργηθούν οι συγκεκριμένες τομές,
περισυλλέχθηκαν λίγα ευρήματα, που δείχνουν μικρή χρήση του χώρου από την
ύστερη κλασική μέχρι και την παλαιοχριστιανική εποχή, ενώ στο αγροτεμάχιο 426,
αμέσως βόρεια του ρέματος και βορειοανατολικά της ανασκαφής, υπάρχουν άφθονες
1
Για την παρακολούθηση της διάνοιξης και διερεύνησης των δοκιμαστικών τομών Α και Β, υπεύθυνη ήταν η αρχαιολόγος της
Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Αθηνά Αθανασιάδου.
1
επιφανειακές ενδείξεις από μεγάλο κτιριακό συγκρότημα της ρωμαϊκής και κυρίως της
παλαιοχριστιανικής εποχής. (Μπέσιος et al. 2005: 435-436· Μπέσιος & Αδακτύλου
2006: 357-358)
Η ανασκαφή στον οικισμό των Ρεβενίων είχε σωστικό χαρακτήρα. Ξεκίνησε τον
Απρίλιο του 2002 και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2004. Χρηματοδοτήθηκε από την
ΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, κατά τα έτη 2002 και 2003,
ενώ το 2004 από τη νεοσύστατη, τότε, ΚΖ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων. Η ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε, κάλυψε μία έκταση
περίπου 850 τ.μ., ενώ η συνολική έκταση του οικισμού υπολογίστηκε, κατά
προσέγγιση, σε 40 στρέμματα, με βάση τις επιφανειακές ενδείξεις. (Μπέσιος &
Αδακτύλου 2006: 357-358) Φαίνεται πως η κατοίκηση μετατοπιζόταν οριζόντια στον
χώρο, καθώς, βορειοδυτικά του ανασκαμμένου τμήματος του οικισμού, εντοπίστηκαν
επιφανειακά όστρακα της μέσης νεολιθικής περιόδου. Μετά το 2004, βόρεια της
ανασκαφής και αμέσως βόρεια και νότια της πρώτης πτηνοτροφικής μονάδας,
προστέθηκαν συνολικά άλλες τέσσερις. Πριν από την κατασκευή τους,
διενεργήθηκαν δοκιμαστικές τομές, οι οποίες δεν απέδωσαν αρχαιολογικά ευρήματα.
1.2. Στοιχεία οργάνωσης και μέτρησης των δεδομένων

Ο κάνναβος ευθυγραμμίστηκε με τον βορρά. Τα ανασκαφικά τετράγωνα που
χαράχτηκαν, έχουν διαστάσεις 5x5μ., μαζί με τους μάρτυρες στα βόρεια και στα
ανατολικά, πλάτους 1μ. ο καθένας. Η καθεμία ανασκαφική ενότητα αναλύεται ως
εξής: οι τρεις πρώτοι αριθμοί δηλώνουν το αγροτεμάχιο (422) και μαζί με τους
επόμενους τρεις το ανασκαφικό τετράγωνο (422/001 έως 422/090), ενώ ακολουθεί ο
τριψήφιος αριθμός της πάσας (001 και εξής). Τα ανασκαφικά τετράγωνα που δε
διερευνήθηκαν είναι: 422/003 έως 422/010, 422/013 έως 422/020, 422/031, 422/041
έως 422/044, 422/047, 422/051 έως 422/058, 422/061 έως 422/068, 422/071 έως
422/078 και 422/081 έως 422/088. Αδιερεύνητα παρέμειναν στο μεγαλύτερο μέρος
τους τα τετράγωνα: 422/032, 422/033, 422/045, 422/046 και 422/089 (Σχέδια 1, 2, 3).
Όλα τα βάθη που μετρήθηκαν, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, είναι τα πραγματικά
(απόλυτα), αφού για τον υπολογισμό τους χρησιμοποιήθηκαν σταθερά τοπογραφικά
σημεία, τα οποία ορίστηκαν με βάση το ύψος από τη θάλασσα. Έτσι, σκάβοντας
προς τα κάτω, τα βαθύτερα στρώματα του οικισμού των Ρεβενίων έχουν μικρότερο
ύψος.
Για όλες τις κατασκευές (λάκκοι, πασσαλότρυπες, αυλάκια, δάπεδα), υπολογίστηκαν

το εμβαδόν και ο όγκος χώματος που αφαιρέθηκε από καθεμία από αυτές. Ο
2
Κεφάλαιο 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
υπολογισμός του όγκου χώματος2 έγινε κατά προσέγγιση, καθώς το χώμα που
αφαιρούνταν κάθε φορά από τις διάφορες κατασκευές δε μετρήθηκε κατά τη διάρκεια
της ανασκαφής, αλλά μετά το πέρας της, με βάση την έκταση της κάθε φορά
ανασκαπτόμενης περιοχής και το ύψος της εκάστοτε αφαιρούμενης επίχωσης. Ο
υπολογισμός ξεκινούσε, κάθε φορά, από τη στιγμή που εντοπίζονταν τα όρια των
κατασκευών στο φυσικό έδαφος.
Στις ποσότητες των ευρημάτων, αναγράφεται, σε όλες τις περιπτώσεις, η κατά

προσέγγιση εκτίμηση που έγινε σε σχέση με τις διαστάσεις, το βάθος της επίχωσης
και τον όγκο χώματος που αφαιρέθηκε: πάρα πολύ, πολύ, αρκετή, λίγη, ελάχιστη,
καθόλου. Η ακριβέστερη ποσοτική εκτίμηση αναγράφεται, στις περιπτώσεις που αυτή
έχει καταγραφεί στο ανασκαφικό ημερολόγιο, σε σακούλες μπάζων (μία σακούλα
μπάζων θεωρείται ότι περιέχει, περίπου, 8-10 λίτρα) ή λίτρα, ενώ ορίζεται αριθμητικά
για τα αγγεία, τα μικροαντικείμενα και τις πολύ μικρές ποσότητες. Επίσης, θεωρείται
ότι μία κλούβα περιέχει, κατά προσέγγιση, 30 λίτρα.
1.3. Στοιχεία διαχείρισης των δεδομένων

Στην Ελλάδα, οι μελετητές έχουν κατηγοριοποιήσει τους διάφορους λάκκους, με
βάση τη χρήση τους. Έτσι, θεωρείται ότι υπάρχουν λάκκοι κατοίκησης,
αποθηκευτικοί, εργαστηριακοί, απορριμματικοί, εξόρυξης πηλού, λάκκοι υποδοχής
πασσάλων (πασσαλότρυπες), λάκκοι φωτιάς ή θερμικών κατασκευών (φούρνοι,
εστίες, αποτεφρωτήρια), λάκκοι συγκέντρωσης νερού και πηγάδια, ταφικοί λάκκοι
(για ενταφιασμούς και καύσεις), λάκκοι με πιθανή τελετουργική χρήση (για την
εναπόθεση ταφών ζώων ή ανθρώπων, οικοδομικών καταλοίπων και διαφόρων
ευρημάτων). (Παππά 2008: 313-341· Χονδρογιάννη-Μετόκη 2009α: 464-497)
Τα βασικά κριτήρια, επίσης, για τον καθορισμό της χρήσης των λάκκων έχουν
επισημανθεί από την έρευνα και έχουν εφαρμοστεί σε μελέτες: μορφολογία (κάτοψη,
διαστάσεις, τοιχώματα, πυθμένας), ενδεχόμενα στοιχεία ανωδομής (τοίχοι και
στέγαση), επιχώσεις (πρωτογενείς και δευτερογενείς, απόθεση και περιεχόμενο
στρωμάτων), ευρήματα (ποσότητες, διάταξη, διατήρηση ως προς τη διάβρωση, αλλά
και την πληρότητα), σχέση με θερμικές κατασκευές και χωροταξικά στοιχεία (τάφροι ή
περίβολοι) του οικισμού. [Παππά 2008: 16· Μπατζέλας 2008: 155-158 (Τόμος Ι)]
Ειδικότερα, τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται απαραίτητες προϋποθέσεις για την

ταύτιση μίας λακκοειδούς κατασκευής ως υπόσκαφης κατοικίας, και που
2
Ο υπολογισμός του όγκου χώματος και του εμβαδού έγινε με βάση τον μαθηματικό τύπο που ευγενικά έθεσε στη διάθεσή
μου η Dr αρχαιολόγος-ζωοαρχαιολόγος Ρένα Βεροπουλίδου.
3
χρησιμοποιήθηκαν και στην περίπτωση των Ρεβενίων, είναι: να αποτελεί κατασκευή

με ικανό μέγεθος (από 2μ. και πάνω), ώστε να μπορεί να κατακλιθεί τουλάχιστον ένα
άτομο· να υπάρχουν στοιχεία ανωδομής (πασσαλότρυπες που σχετίζονται με την
κατασκευή των τοίχων και τη στήριξη της στέγης) που να υποδεικνύουν ότι πρόκειται
για στεγασμένο χώρο, όπου να μπορεί να προστατευτεί ένα άτομο από τις καιρικές
συνθήκες· να έχει κάθετα ή ομαλά επικλινή τοιχώματα και επίπεδο ή ελαφρώς κοίλο
πυθμένα, στην περίπτωση που ο πυθμένας του λάκκου αποτελεί και το δάπεδο της
οικίας· να χαρακτηρίζεται από πρωτογενείς επιχώσεις που παραπέμπουν σε
κατοίκηση (ομαλά στρώματα, χωρίς έντονα επεισόδια απόρριψης, με κινητά
ευρήματα που παραπέμπουν σε κατοίκηση). Επιπλέον στοιχεία, όπως είναι
μικρότεροι, βοηθητικοί προς τις κατοικίες χώροι, ή θερμικές κατασκευές, στοιχεία
κατοίκησης, όπως είναι τα θρανία ή οι πλατφόρμες εντός των λάκκων, αλλά και
χωροταξικά χαρακτηριστικά, μπορούν να λειτουργήσουν ως συμπληρωματικά
στοιχεία για μία τέτοια ταύτιση και να την ισχυροποιήσουν. [Elia 1982: 141· Παππά
2008: 16-17, 323-329· Μπατζέλας 2008: 155-158 (Τόμος Ι)] Εκτενέστερη συζήτηση
σχετικά με τη χρήση των λάκκων και τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά τους, γίνεται
στο Κεφάλαιο 6.
Σημειώνεται εδώ, ότι οι λάκκοι των Ρεβενίων σηματοδοτήθηκαν με βάση τη

διαφοροποιημένη κατανομή των ευρημάτων που περιείχαν. Έτσι, λάκκοι κεραμικής
θεωρήθηκαν εκείνοι, στους οποίους βρέθηκαν όλες οι κατηγορίες ευρημάτων, αλλά,
επιπλέον, είτε περιείχαν μεγάλο πλήθος κεραμικής, η οποία συχνά συνδυαζόταν με
πολλά όστρεα κυρίως του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret, είτε η κεραμική
κυριαρχούσε ποσοτικά, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα ευρήματα, χωρίς να εντοπίζεται
απαραίτητα σε μεγάλες ποσότητες. Ως λάκκοι οστών ζώων ταυτίστηκαν εκείνοι που
περιείχαν οστά ζώων είτε σε μεγάλες ποσότητες, είτε σε ποσότητες που υπερείχαν
αριθμητικά, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα ευρήματα. Σε αυτούς τους λάκκους, η
κεραμική είναι ελάχιστη και προέρχεται τις περισσότερες φορές από τις ανώτερες
επιχώσεις τους. Λάκκοι με λίγα ή ελάχιστα ευρήματα θεωρήθηκαν εκείνοι, στους
οποίους αντιπροσωπεύονται συνήθως όλες ή οι περισσότερες κατηγορίες
ευρημάτων, αλλά σε μικρές ποσότητες. Οι λάκκοι αυτοί, κατά κύριο λόγο, δεν έχουν
βαθιές επιχώσεις, αλλά είναι πιθανό μέρος των επιχώσεων κάποιων από αυτούς να
αφαιρέθηκε μαζί με το υπερκείμενο στρώμα, πριν από τον εντοπισμό τους. Τα
θέματα της κατανομής των ευρημάτων στους λάκκους και ο διαχωρισμός τους στον
χώρο, ανάλογα με το περιεχόμενό τους σε ευρήματα, συζητούνται εκτενέστερα στα
Κεφάλαια 4 και 6.
4
Κεφάλαιο 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.4. Στόχοι της μελέτης

Ο πρώτος στόχος της παρούσας μελέτης είναι η συμβολή, μέσα από την
παρουσίαση και τη συζήτηση των αρχαιολογικών δεδομένων του οικισμού, στην
προώθηση της έρευνας των πρώιμων νεολιθικών κοινοτήτων της Μακεδονίας, αλλά
και της Ελλάδας γενικότερα, οι οποίες αποκαλύπτονται συνεχώς από την
αρχαιολογική σκαπάνη, από την αρχή της δεκαετίας του 1990 και εξής.
Η παρουσίαση των δεδομένων γίνεται και περιγραφικά (Κεφάλαιο 3 και Παράρτημα

1), αλλά και σε μορφή πινάκων (Παραρτήματα 2, 3, 4), ενώ συμπληρώνεται με τις
φωτογραφίες (κατασκευών και ευρημάτων, στο Κεφάλαιο 3 και στα Παραρτήματα 1,
3, 4), τα γραφήματα και τα σχέδια (Παραρτήματα 5 και 6 αντίστοιχα).
Στον δεύτερο στόχο, δίνεται έμφαση στην παρουσίαση επιλεγμένων αρχιτεκτονικών

συνόλων από τα Ρεβένια, τα οποία έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είτε αρχιτεκτονικό
(π.χ., διάκριση υπόσκαφων κυκλικών ή ορθογωνικών κτισμάτων και υπέργειων
ευθύγραμμων κτισμάτων), είτε από την άποψη των κινητών ευρημάτων (π.χ., οι
εξαιρετικά πυκνές συγκεντρώσεις οστρέων του λάκκου 2), αν και συνήθως τα δύο
αυτά στοιχεία φαίνεται ότι είναι αδιαχώριστα. Παρουσιάζονται εκτενέστερα σύνολα,
τα οποία είτε θεωρούνται οικιστικοί χώροι (π.χ., ο λάκκος 5 με τους αναβαθμούς
του), είτε παρουσιάζουν κάποια ιδιαιτερότητα ως προς τα ευρήματα που περιείχαν
(π.χ., ο λάκκος 18 με τις συγκεντρώσεις λίθινων απολεπισμένων εργαλείων).
Εξετάζονται, επίσης, πιο αναλυτικά οι ανθρώπινες ταφές των Ρεβενίων, από τις
πρωιμότερες της νεολιθικής του ελλαδικού χώρου. Τα σύνολα αυτά μπορεί να
συνδυάζουν περισσότερα από ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά (Κεφάλαιο 3).
Το πλαίσιο, μέσα στο οποίο κινούνται οι δύο παραπάνω στόχοι, είναι η παρουσία
των πρώιμων νεολιθικών περιόδων στη Μακεδονία και ειδικά στην Πιερία, μέσα από
ανασκαφικές, επιφανειακές και γεωαρχαιολογικές έρευνες, ενώ γίνονται και αναφορές
σε θέσεις και σύνολα πέρα από τα παραπάνω γεωγραφικά όρια και τα χρονικά
πλαίσια της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής, για να γίνουν οι απαραίτητες
συγκρίσεις στον χώρο και στον χρόνο. Επισημάνσεις γίνονται, ακόμη, και σε σχέση
με θέσεις των Βαλκανίων και της Ανατολίας (Κεφάλαια 2 και 6).
Τα ευρήματα από τα Ρεβένια παρουσιάζονται και αναλύονται, ορισμένες, μάλιστα,

κατηγορίες εκτενέστερα, είτε επειδή παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και
καθορίζουν τη χρήση και λειτουργία κάποιων λάκκων, είτε επειδή η ίδια η
αρχαιολογική έρευνα τα θεωρεί ιδιαίτερης σημασίας. Για κάποια από αυτά, υπάρχουν
5
τα αποτελέσματα, σε προκαταρκτική ή ολοκληρωμένη μορφή, των μελετών από τους

ειδικούς ερευνητές (Κεφάλαια 4, 6 και Παραρτήματα 1, 4).
Επίσης, σχολιάζονται προκαταρκτικά οι ραδιοχρονολογήσεις από τη θέση, μέχρι την

τελική δημοσίευσή τους (Κεφάλαιο 5).
Στο Κεφάλαιο 6, γίνεται προσπάθεια σύνθεσης των δεδομένων που παρουσιάστηκαν

και συζητούνται όλα τα θέματα και τα ερωτήματα που έχουν προκύψει, ενώ, τέλος,
στο Κεφάλαιο 7 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα και οι μελλοντικές προοπτικές της
περαιτέρω μελέτης του αρχαιολογικού υλικού που προέρχεται από τον οικισμό.
1.5. Χρονολογικό πλαίσιο

Χρησιμοποιήθηκε το χρονολογικό πλαίσιο, όπως ορίζεται από τους Ανδρέου,
Φωτιάδη και Κωτσάκη: (Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996: 538: table 1)
αρχαιότερη νεολιθική 6700/6500-5800/5600 π. Χ.
μέση νεολιθική 5800/5600-5400/5300 π. Χ.
νεότερη νεολιθική 5400/5300-4700/4500 π. Χ.
τελική νεολιθική 4700/4500-3300/3100 π. Χ.
Η διάκριση της αρχαιότερης νεολιθικής σε φάσεις από τους ερευνητές, (Perlès 2001:
110-112· Reingruber & Thissen 2009) δε φαίνεται να αποκρυσταλλώνεται σε ένα
σαφές και ευρέως αποδεκτό σχήμα για όλον τον ελλαδικό χώρο, με τις κατά τόπους
ιδιαιτερότητες. Αν και φαίνεται η κεραμική των Ρεβενίων να σχετίζεται – ως έναν
βαθμό και σύμφωνα με τα μέχρι τώρα συμπεράσματα της μελέτης της που βρίσκεται
σε εξέλιξη –, τη θεσσαλική νεολιθική παράδοση στην κεραμική, (Ούρεμ-Κώτσου,
Παπαϊωάννου & Παπαδάκου 2012: 40-41· Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση) και
καθώς η αρχαιότερη νεολιθική της Μακεδονίας, στο πλαίσιο της κεραμικής (και όχι
μόνο), έχει γίνει τα τελευταία χρόνια αντικείμενο εντατικής μελέτης, (Urem-Kotsou et
al. 2014· Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση) δε γίνεται χρήση στην παρούσα εργασία
κανενός από τα υπάρχοντα σχήματα, αλλά διατυπώνεται η διάκριση με πιο γενικούς
όρους, ενώ παράλληλα αναφέρονται ενδεικτικά και οι αντίστοιχες, κατά προσέγγιση,
χρονολογήσεις, σύμφωνα με τους Μανιάτη, Κωτσάκη και Halstead: (Μανιάτης,
Κωτσάκης & Halstead υπό εκτύπωση)
 πρώιμη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το 6400 π. Χ.)
 προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400 π. Χ., ίσως
και μετά το 6200 π. Χ.)
 πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000 π. Χ. και μετά)
6
Κεφάλαιο 2. Τα Ρεβένια στο πλαίσιο της νεολιθικής της Ελλάδας
Το παρόν κεφάλαιο εντάσσει τα Ρεβένια στο ευρύτερο πλαίσιο της ελλαδικής

νεολιθικής. Αρχικά, και καθώς τα Ρεβένια χρονολογούνται στις πρώιμες φάσεις της
νεολιθικής περιόδου, παρουσιάζεται, σε αδρές γραμμές, η συζήτηση γύρω από την
αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα και το νεολιθικό πακέτο, ενώ σχολιάζονται
συνοπτικά οι ελλαδικές θέσεις που εντοπίζονται συνεχώς από την έρευνα και
γεμίζουν το κενό, κατά τις χιλιετίες που προηγήθηκαν της νεότερης νεολιθικής
περιόδου (2.1). Κατόπιν, εκτίθενται συνοπτικά τα χαρακτηριστικά των δύο τύπων
οικισμού που απαντώνται στη νοτιοανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια, οι τούμπες
και οι επίπεδες θέσεις (2.2). Ακολουθεί η παρουσίαση όλων των νεολιθικών θέσεων
της Πιερίας (2.3). Τέλος, τα Ρεβένια εντάσσονται στο φυσικό και αρχαιολογικό τοπίο
της Μακεδονίας και της Πιερίας, μέσα από σύντομα σχόλια για τη γεωμορφολογία, τη
γεωλογία, τη βλάστηση και τη διαμόρφωση των ακτών, στο παρελθόν και στη
σύγχρονη εποχή (2.4).
2.1. Η αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα
2.1.1. Σύντομη ιστορική αναδρομή

Η καταγωγή και η αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα απασχολεί την αρχαιολογική
σκέψη και πρακτική από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και εξής. Η θεωρία της
μετανάστευσης ή της διάδοσης (diffusion) – είτε μέσω της μετακίνησης ανθρώπων
είτε μέσω της διάδοσης ιδεών – υποστήριζε ότι η ελλαδική νεολιθική ήταν
αποτέλεσμα των εξελίξεων της Μέσης Ανατολής, αφού η πρώτη εμφάνιση της
νεολιθικής γεωργοκτηνοτροφίας συνδέθηκε αποκλειστικά και άρρηκτα με
οικονομικούς όρους, με τα εξημερωμένα είδη και τη διερεύνηση της παρουσίας ή μη
των άγριων προγόνων τους στον ελλαδικό χώρο, (Ammerman & Cavalli-Sforza
1984) γενικεύοντας και ισοπεδώνοντας με τον τρόπο αυτόν τις κατά τόπους
ιδιαιτερότητες και τις επιμέρους προσαρμογές και διαφοροποιήσεις. (Κωτσάκης
1992: 120-125) Αντίθετα, κατά τη διαπραγμάτευση του ζητήματος αυτού από τον
Δ.Ρ. Θεοχάρη, υποστηρίζεται η αυτόχθονη ανάπτυξη της ελλαδικής νεολιθικής.
(Θεοχάρης 1967· 1973β) Σήμερα, και οι δύο αυτές απόψεις θεωρούνται
ξεπερασμένες και απλουστευτικές, (Kotsakis 2003: 217) καθώς «Both understand
7
culture as consisting of stable, immobile entities, created in platonic perfection, and

which materialize in a place only by translocation or because they were always there
in the first place. The profound question, however, is whether culture is best
described as that ideally conceived entity, or rather as the multiple and fluid outcome
of agency and practice». (Kotsakis 2008: 68)
Από την άλλη μεριά, οι θεωρίες της παλαιοοικονομίας και της Νέας Αρχαιολογίας
προέβαλαν ως κυρίαρχη αιτία εμφάνισης της νεολιθικής, γενικά, την εντατικότερη
εκμετάλλευση του περιβάλλοντος, αποσυνδέοντας καταρχάς τη νεολιθική οικονομία
από την παρουσία των άγριων προγόνων, αδυνατώντας, όμως, παράλληλα, να
εξηγήσουν τις αιτίες της μεταβολής από τον έναν τρόπο παραγωγής (μεσολιθική:
κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες) στον άλλον (νεολιθική: γεωργοκτηνοτρόφοι), στερώντας
από το φαινόμενο της εμφάνισης του νεολιθικού τρόπου παραγωγής τον
πολυδιάστατο και πολύπλοκο χαρακτήρα, καθώς και την ιστορικότητα (Κωτσάκης
1992: 125-132· 2014: 133-135) και την κοινωνική του διάσταση, (Kotsakis 2003: 219-
220) στοιχεία που προσπαθεί να αναδείξει η σύγχρονη αρχαιολογική θεωρία και
πράξη. (Hodder 1992· 2002· Shanks & Tilley 1987· 1989)
2.1.2. Το νεολιθικό πακέτο

Το νεολιθικό πακέτο εντάσσεται σε μία ευρεία συζήτηση σχετικά με τη νεολιθοποίηση
του ελλαδικού χώρου, η οποία παραμένει ανοιχτή μέχρι σήμερα. Με την πρόοδο των
ερευνών και την αδιάκοπη προσθήκη δεδομένων στην Ελλάδα και γενικότερα στην
Ευρώπη, ιδιαίτερα τη νοτιοανατολική, στην Ανατολία, το Levant, τη Μεσόγειο γενικά,
το φαινόμενο της εμφάνισης της νεολιθικής, το ένα και μοναδικό ή τα πολλά και
διαφορετικά κέντρα όπου πρωτοεμφανίστηκε, αλλά και το πώς ο νέος τρόπος ζωής
εξαπλώθηκε και εγκαταστάθηκε στις διάφορες περιοχές, παραμένει θέμα
συζητήσεων και συχνά συγκρουόμενων απόψεων. (Κωτσάκης 2004: 56· Efstratiou
2005· Efstratiou 2007· Kotsakis 2008: 55-57) Η ύπαρξη του νεολιθικού πακέτου δεν
αμφισβητείται, πλέον, από την έρευνα. Ο Halstead, μάλιστα, θεωρεί ότι
«Acknowledgement that Neolithic traits often appear as a package, however, permits
a more contextualized and holistic understanding of the Neolithic archaeological
record and trajectories of neolithisation». (Halstead 2011: 144) Εκείνο που αποτελεί
θέμα συζητήσεων, είναι το περιεχόμενο του πακέτου και ο τρόπος με τον οποίο αυτό
αντιμετωπίστηκε από αυτούς που το μετέφεραν, καθώς και από αυτούς στους
οποίους έφτασε, στους νέους τόπους όπου τελικά εφαρμόστηκε.
8
Κεφάλαιο 2. ΤΑ ΡΕΒΕΝΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Ένα κομβικό σημείο αυτής της συζήτησης είναι η παραδοχή από τη σύγχρονη
έρευνα ότι η νεολιθική δεν αποτελεί ένα σφραγισμένο, εξ Ανατολών πακέτο που
σχετίζεται μόνο με οικονομικούς όρους (τα εξημερωμένα είδη) και με μία σειρά από
τεχνουργήματα, αλλά ένα ευρύ φάσμα από ιδέες, πρακτικές, σχέσεις, αντιλήψεις και
συμβολικές εκφράσεις, (Kotsakis 2008: 54-55) στοιχεία που αποτέλεσαν αντικείμενο
διαχείρισης και διαπραγμάτευσης από τους ανθρώπους, από αυτούς που τα
μετέφεραν, αλλά και από εκείνους που ζούσαν ήδη στις περιοχές, όπου τελικά
εγκαταστάθηκε ο νέος τρόπος ζωής, (Kotsakis 2001: 70· 2008: 56-59, 64-68) με όχι
πάντα επιτυχημένο τρόπο, όπως υποδεικνύουν οι πρώιμες νεολιθικές θέσεις, οι
οποίες συχνά χαρακτηρίζονται από προσωρινότητα, πειραματισμούς και αστάθεια.
(Wilkie & Savina 1997· Kotsakis 2005: 9)
Η αρχαιοβοτανική έρευνα, αλλά και οι αναλύσεις στο DNA των πρώτων σιτηρών που
καλλιέργησε ο άνθρωπος, δείχνουν ότι πραγματοποιήθηκαν πολλαπλές εξημερώσεις
στη λεγόμενη «Εύφορη Ημισέληνο», στην ευρύτερη περιοχή της και σε άλλες
περιοχές της Ασίας, δίνοντας πολλά και διαφορετικά αποτελέσματα, αποκλίνοντας
έτσι από ένα σταθερό μοντέλο ή πακέτο, το οποίο εμπλουτίστηκε, στις περιοχές
όπου έφτασε, με τα κατά τόπους ντόπια, αυτοφυή είδη, όπως είναι αυτά που
απαντώνται στη μεσογειακή λεκάνη και ειδικότερα στην Ελλάδα. (Βαλαμώτη 2009:
40-46) Με αυτήν την έννοια, οι αυτόχθονες, άγριοι φυτικοί πληθυσμοί της Ελλάδας,
κατά τη μετάβαση από τη μεσολιθική στη νεολιθική περίοδο, θα μπορούσαν να
συμμετέχουν δυναμικά στη διαχείριση των φυτικών ειδών του νεολιθικού πακέτου,
όπως δείχνουν τα αποτελέσματα των πρόσφατων ερευνών από τα πρώιμα
αρχαιολογικά στρώματα σπηλαίων του ελλαδικού χώρου (Φράγχθι Αργολίδας,
Θεόπετρα Τρικάλων, Σχιστό Αττικής). (Κοτζαμάνη 2009: 307-312)
Η τεχνολογία των λίθινων απολεπισμένων εργαλείων της θεσσαλικής αρχαιότερης

νεολιθικής χρησιμοποιήθηκε από την έρευνα ως άλλη μία απόδειξη της πλήρως
διαμορφωμένης, προερχόμενης εξ Ανατολών, νεολιθικής του ελλαδικού χώρου,
χωρίς την ύπαρξη μίας παλαιότερης σχετικής παράδοσης, αφού οι προ-νεολιθικές
θέσεις στη Θεσσαλία απουσίαζαν, ενώ, αντίθετα, η αντίστοιχη λιθοτεχνία από το
Φράγχθι θεωρήθηκε αποτέλεσμα μίας ντόπιας παράδοσης, με σαφείς ομοιότητες και
καταγωγή από τη μεσολιθική φάση του σπηλαίου. (Perlès 1990) Η άποψη αυτή
δέχθηκε κριτική, καθώς, εκτός από το ότι συγκρίνει τις ανόμοιες, ως προς την
οργάνωση και τη χρήση του χώρου, αλλά και τη διαχείριση του υλικού πολιτισμού,
ανοιχτές θεσσαλικές θέσεις με το σπήλαιο Φράγχθι, φαίνεται να αγνοεί την
πιθανότητα οι θεσσαλικές θέσεις της αρχαιότερης νεολιθικής να ανήκουν σε μία πιο
9
προχωρημένη χρονολογικά, και άρα περισσότερο διαμορφωμένη φάση της

αρχαιότερης νεολιθικής, από εκείνη του σπηλαίου Φράγχθι. (Kotsakis 2001: 65-66)
Ακόμα, όσον αφορά στις μετακινήσεις και στις διασταυρώσεις μεσολιθικών (ντόπιων)
και νεολιθικών (εισερχόμενων) πληθυσμών, κατά τη μετάβαση από τη μεσολιθική στη
νεολιθική και ανάλογα με την εκάστοτε περιοχή της Ευρώπης όπου αυτές
συνέβησαν, φαίνεται να αναδύεται, μέσα από τις αναλύσεις DNA, μία ποικιλία
αποτελεσμάτων, μία σύνθετη και σταδιακή δημογραφική διαδικασία, και όχι ένα
μεμονωμένο δημογραφικό επεισόδιο. (Pinhasi & Pluciennik 2004)
Δεύτερο σημαντικό στοιχείο, είναι η στροφή της έρευνας προς μία συνδυαστική και
κριτική μελέτη των δεδομένων που σχετίζονται, όχι μόνο με την εμφάνιση της
νεολιθικής, αλλά και με ό,τι προηγήθηκε, τα δεδομένα, δηλαδή, από τη μεσολιθική
περίοδο. Με την πρόοδο των ερευνών, αποδεικνύεται ότι η αλλαγή από τη μία
περίοδο στην άλλη δεν αποτέλεσε μία τομή ή επανάσταση, αλλά μία βαθμιαία,
σύνθετη διαδικασία, που σηματοδοτείται από στρατηγικές, διαπραγματεύσεις,
συγκρούσεις και αλλαγές ταυτοτήτων που συνέβησαν ανάμεσα στους ντόπιους
μεσολιθικούς πληθυσμούς και σε εκείνους που μετακινούνταν εξ Ανατολών προς την
Ελλάδα και μετέφεραν τα νέα, εισερχόμενα νεολιθικά στοιχεία. (Kotsakis 2008: 58·
2001: 67-68) Επιπλέον, οι διαφορές ανάμεσά τους, δεν είναι τόσο έντονες, όπως η
έρευνα θεωρούσε παλαιότερα. Οι μεσολιθικοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έχουν να
επιδείξουν ποικιλία, πολυπλοκότητα, συμβολική συμπεριφορά και συμμετοχή σε
δίκτυα, για την απόκτηση εξωτικών αγαθών, (Κωτσάκης 1992: 128-132· Pluciennik
1998· Zvelebil 1998· Kotsakis 2001· 2005) ενώ οι νεολιθικοί γεωργοκτηνοτρόφοι, αν
και ζούσαν σε μόνιμους οικισμούς, που κατοικούνταν σε όλη τη διάρκεια του έτους,
χαρακτηρίζονταν από κινητικότητα, για την πραγματοποίηση ενός πλήθους
γεωργοκτηνοτροφικών εργασιών και την εκπλήρωση κοινωνικών σχέσεων και
υποχρεώσεων, για την εξομάλυνση των σχέσεων με γειτονικούς οικισμούς. (Halstead
2005: 38-39· Kotsakis 2005: 9-12)
Εάν, λοιπόν, σύμφωνα με τα παραπάνω, η ιστορία του νεολιθικού πακέτου

χαρακτηρίζεται από συνέχειες, αλλά και χάσματα, ασυνέχειες (Kotsakis 2003: 219-
220) και κατά τόπους ιδιαιτερότητες, με βάση τη ρευστότητα του κάθε τόπου και
τοπίου και τον κεντρικό ρόλο που κατέχουν οι άνθρωποι με τη δραστικότητά τους,
καθώς διαμορφώνουν τις κοινωνίες όπου ζουν, τότε αλλάζει και ο τρόπος σκέψης και
ο προσανατολισμός της έρευνας, στη θεωρία και στην πράξη (στο πεδίο), με
αποτέλεσμα τον ενδεχόμενο εντοπισμό νέων δεδομένων, τα οποία μπορεί να
10
γεμίσουν τα κενά, ή να ανατρέψουν παραδεδεγμένες απόψεις. (Kotsakis 2008: 59-

61· 2005: 9-13) Το νεολιθικό πακέτο φαίνεται πως ήταν δυναμικό και δραστήριο. Τα
συστατικά του στοιχεία (τα εξημερωμένα είδη και η γνώση για την εφαρμογή και τη
διαχείρισή τους, μαζί με μία σειρά από περίπλοκους κοινωνικούς κανόνες και
αντιλήψεις, δικαιώματα και υποχρεώσεις) και τα ιδεολογικά ζητήματα που έθεσε η
νεολιθική αποτέλεσαν αντικείμενο συνεχούς διαπραγμάτευσης ήδη από την αρχή της
και για πολλούς αιώνες μετά, κατά τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου. (Halstead
2011: 143-144)
2.1.3. Οι θέσεις κατά τις χιλιετίες πριν από τη νεότερη νεολιθική

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι πέντε ετών, αποδείχτηκε με αδιάσειστο
τρόπο, με τη στροφή της έρευνας σε νέες θεωρητικές αναζητήσεις και την
εντατικοποίησή της στο πεδίο, ότι η Μακεδονία, δεν ήταν ακατοίκητη, κατά τη
διάρκεια των χιλιετιών που προηγήθηκαν της νεότερης νεολιθικής περιόδου.
(Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996· 2001· Κωτσάκης 2014: 134-135) Παράλληλα,
έχει τονιστεί από την έρευνα η ιδιαιτερότητα των γεωμορφολογικών συνθηκών της
Μακεδονίας, η οποία συχνά δεν επιτρέπει την κατά χώραν διατήρηση των πρώιμων
οικισμών, σε αντίθεση με εκείνες της Θεσσαλίας. (Wilkie & Savina 1997: 201-202)
Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα μονολιθικά συμπεράσματα, οι γενικεύσεις και οι
κανονικότητες θα πρέπει να αποφεύγονται, γενικότερα και όχι μόνο για την περιοχή
της Μακεδονίας, τόσο λόγω της συνεχούς προσθήκης νέων δεδομένων από την
έρευνα, αλλά και επειδή οι μεταποθετικοί παράγοντες (αλλουβιακές αποθέσεις,
διάβρωση, σύγχρονη καλλιέργεια) ενδέχεται να έχουν παραμορφώσει, σε
μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, το σύγχρονο αρχαιολογικό τοπίο. (Κωτσάκης 2004:
57-59)
Αρχικά, θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η πρώιμη χρονολογικά, πριν από την αρχή της
αρχαιότερης νεολιθικής, ακεραμική φάση της Θεσσαλίας (Άργισσα Μαγούλα, Σέσκλο,
Σουφλί Μαγούλα, Γεντίκι και Αχίλλειον) δεν είναι, πλέον, αποδεκτή από την έρευνα,
(Bloedow 1991· Perlès 2001: 64-97· Reingruber 2005· 2011) ενώ υπό αμφισβήτηση
έχει τεθεί η ακεραμική φάση από το σπήλαιο Φράγχθι Αργολίδας, (Perlès 2001: 64-
97· Reingruber 2011: 132-134) αλλά και, κατά την Perlès, (Perlès 2001: 71-72) οι
προκεραμικοί λάκκοι (ημι-υπόγειες κατοικίες) από τα Δενδρά Αργολίδας,
(Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1992) τουλάχιστον μέχρι τη χρονολόγησή τους με απόλυτο
τρόπο. Τέλος, αμφιλεγόμενη περίπτωση θεωρείται από ορισμένους μελετητές (Perlès
2001: 64-97· Reingruber 2011: 134-135) η λεγόμενη πρώιμη ακεραμική φάση της
Κνωσού. (Efstratiou 2013α: 27-30, 40-43)
11
Κατά δεύτερο λόγο, οι αδιάσειστες αποδείξεις που προαναφέρθηκαν, σχετικά με την

κατοίκηση στη Μακεδονία, κατά τις χιλιετίες πριν από τη νεότερη νεολιθική περίοδο,
είναι οι ίδιες οι πρώιμες νεολιθικές θέσεις (της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής), οι
οποίες εντοπίζονται ολοένα και περισσότερες από την αρχαιολογική έρευνα
(ανασκαφική, επιφανείας, γεωαρχαιολογική), στη Μακεδονία, αλλά και σε όλη την
Ελλάδα, και μάλιστα, όχι μόνο ο εντοπισμός και η αύξηση του αριθμού των θέσεων,
αλλά, κυρίως, η επεξεργασία των δεδομένων που έχουν προκύψει από αυτές – με τη
βοήθεια των λεγόμενων θετικών επιστημών, καθώς και την ανάπτυξη ειδικών
κλάδων στην αρχαιολογία (Κωτσάκης 2014: 137-138) –, με αποτέλεσμα την
αναζήτηση των στοιχείων εκείνων που οδήγησαν στη στροφή προς αυτόν τον νέο
τρόπο ζωής και την ανασύνθεση όψεων της ζωής των πρώιμων
γεωργοκτηνοτρόφων. (Κωτσάκης 2000: 173-174) Το ζητούμενο δεν είναι, πλέον, ο
εντοπισμός, σε αυτούς τους οικισμούς των πρώιμων νεολιθικών περιόδων, των
στοιχείων, ένα προς ένα, του νεολιθικού πακέτου, αλλά η διαπίστωση και η
διερεύνηση σε βάθος των επιμέρους, λεπτών και πολύπλοκων διαφορών και
ιδιαιτεροτήτων, ακολουθώντας, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποσπασματικά
ίχνη. (Κωτσάκης 2014: 134)
Το ακόμα παλαιότερο, αποφασιστικής σημασίας κενό των μεσολιθικών θέσεων,

φαίνεται πως πρέπει να επανεξεταστεί, υπό το νέο φως των εκτιμήσεων σχετικά, για
παράδειγμα, με τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα από το σπήλαιο Φράγχθι Αργολίδας,
(Βαλαμώτη 2009: 39-40) αλλά και τα ανασκαφικά και αρχαιοβοτανικά δεδομένα από
το σπήλαιο στη Θεόπετρα Τρικάλων, (Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2000α 2000β·
Κοτζαμάνη 2009: 301-335) μία θέση που ενδεχομένως μετείχε σε ένα δίκτυο
αλληλεπίδρασης μεσολιθικών και πρώιμων νεολιθικών θέσεων της ευρύτερης
περιοχής, οι οποίες, λόγω της κατεύθυνσης της έρευνας, αλλά και των
γεωμορφολογικών ιδιαιτεροτήτων της περιοχής, δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί.
(Kotsakis 2003: 218-219)
Το μέχρι πρόσφατα ποσοτικό δείγμα του αριθμού των νεολιθικών θέσεων του
ελλαδικού χώρου, ιδιαίτερα, μάλιστα, των πρώιμων, δεν μπορεί να θεωρηθεί
αξιόπιστο, τόσο λόγω της έλλειψης εντατικών επιφανειακών ερευνών, όσο και των
προκαταλήψεων της έρευνας σχετικά με τη μορφή που είχαν οι νεολιθικές
εγκαταστάσεις (οικιστικοί γήλοφοι: μαγούλες ή τούμπες). Πολλά ποσοτικά δεδομένα,
με εντυπωσιακή πυκνότητα κατοίκησης σε όλες τις φάσεις της νεολιθικής, σε
σύγκριση με την υπόλοιπη Ελλάδα, προέρχονταν, μέχρι σχετικά πρόσφατα, από τη
Θεσσαλία, όπου η συστηματικότερη ανασκαφική έρευνα, κατά τις δεκαετίες του 1960
12
και 1970, επέτρεψε την ποσοτικοποίηση και τη γενίκευση των δεδομένων.

(Κωτσάκης 2004: 56-59· Kotsakis 2005: 8-9, 13) Όπως, όμως, έδειξε η εντατική
έρευνα της τελευταίας εικοσιπενταετίας, πρώιμες θέσεις, της αρχαιότερης και μέσης
νεολιθικής, εντοπίζονται σε όλον τον ελλαδικό χώρο. Ειδικά το νεολιθικό
αρχαιολογικό τοπίο της Πιερίας έχει αλλάξει, με βάση τις έρευνες των τελευταίων
ετών. (Παππά 1999· Μπέσιος 2010: 27-55· Κωτσάκης 2012· Πουλάκη-Παντερμαλή
2013: 28-44) Αλλά και γενικότερα, αξίζει κανείς να παρακολουθήσει τα αποτελέσματα
των ερευνών στη βόρεια Ελλάδα,1 (Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996· 2001·
Κωτσάκης 2014) και πιο συγκεκριμένα στην κεντρική Μακεδονία, όπου ανήκουν και
τα Ρεβένια Κορινού, (Γραμμένος, Μπέσιος & Κώτσος 1997· Kotsos & Urem-Kotsou
2006) αλλά και τη δυτική. (Wilkie & Savina 1997· Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2007α:
511-512, 533-534· 2011: 284· Χονδρογιάννη-Μετόκη 2009α· Chrysostomou,
Jagoulis & Mäder 2015) Επίσης, τα αποτελέσματα από τις πρόσφατες πυρηνοληψίες
στη βάση της τούμπας του Ντικιλί Τας Καβάλας, τα οποία μένει να επιβεβαιωθούν
και ανασκαφικά, δείχνουν ότι η πρωιμότερη κατοίκηση στην τούμπα εντοπίζεται
γύρω στα 6500/6400 – 5900/5800 π. Χ., ενώ η κατοίκηση συνεχίζεται και κατά τη
διάρκεια της μέσης νεολιθικής (5900/5800 – 5400 π. Χ.), ανατρέποντας τα δεδομένα
που θεωρούσαν ότι η περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας ήταν έρημη, κατά τη
διάρκεια των πρώιμων φάσεων της νεολιθικής. (Lespez et al. 2013: 43) Τέλος, στη
Θράκη, όπου αναζητούνται οι πρώιμες νεολιθικές φάσεις, γεωμορφολογικές έρευνες
έδειξαν ότι πιθανότατα περιβαλλοντικοί και ευστατικοί λόγοι ευθύνονται για την
εξαφάνιση ή την αδυναμία εντοπισμού των πρώιμων παραλιακών θέσεων, ανάμεσα
στο 10000 π. Χ. και στο 6000 π. Χ. (Ammerman et al. 2006)
2.2. Τούμπες και επίπεδοι – εκτεταμένοι οικισμοί
2.2.1. Οι δύο τύποι οικισμού

Η ύπαρξη δύο διαφορετικών τύπων οικισμού, κατά τη νεολιθική περίοδο, στη
νοτιοανατολική Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, οι τούμπες ή μαγούλες και οι επίπεδοι –
εκτεταμένοι οικισμοί, είναι ένα ζήτημα που απασχολεί την έρευνα, καθώς συνδέεται
στενά με την οργάνωση και χρήση του χώρου στους οικισμούς αυτής της περιόδου.
(Chapman 1989· Halstead 1999· Kotsakis 1999) Ο Νανόγλου θεωρεί ότι η διάκριση
θα πρέπει να γίνεται, όχι ανάμεσα σε τούμπες ή μαγούλες και σε εκτεταμένους
οικισμούς, αλλά μεταξύ εντατικής και εκτεταμένης κατοίκησης, καθώς, όταν τα
κτίσματα κατασκευάζονται το ένα πάνω στο άλλο, δεν είναι απαραίτητο να
1
Για επικαιροποιημένες πληροφορίες, σχετικά με νέες πρώιμες θέσεις από τη Μακεδονία και τη Θράκη, ή με επεξεργασία και
μελέτη παλαιότερων, βλ. τη δημοσίευση των πρακτικών του συνεδρίου Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη.
13
δημιουργείται και τούμπα ή μαγούλα, (Nanoglou 2008: 146· Νανόγλου 2012: 39)
όπως αποδεικνύει το παράδειγμα του οικισμού στο Kovačevo της Βουλγαρίας.
(Lichardus-Itten et al. 2002: 102-116)
Σε μία τούμπα ή μαγούλα, τα εξωτερικά όρια του οικισμού ταυτίζονται με τις πλαγιές
του γηλόφου, ενώ εσωτερικά ο οικισμός χαρακτηρίζεται από πυκνή δόμηση και
λίγους ανοιχτούς ή κοινόχρηστους χώρους. Οι οικισμοί σε τούμπες έχουν
περιορισμένη έκταση και η χρήση του χώρου σε αυτούς είναι εντατική, καθώς τα νέα
κτίσματα ανοικοδομούνται πάνω στα ερείπια των παλαιότερων. Αυτή η κατακόρυφη
ανάπτυξη έχει ως αποτέλεσμα τον εύκολο εντοπισμό των οικισμών αυτού του τύπου
στο φυσικό τοπίο, και μάλιστα από απόσταση, καθώς και τη δημιουργία, κατά
κανόνα, βαθιών αρχαιολογικών επιχώσεων. (Chapman 1989: 39· Kotsakis 1999) Η
πρακτική της κατ’ εξακολούθηση ανοικοδόμησης και της παραμονής στο ίδιο σημείο
συμβολίζει τη συνέχεια και τη διάρκεια στον χρόνο, την έμφαση στη γενεαλογία και
την καταγωγή από τους προγόνους, όχι μόνο της καθεμίας οικιακής μονάδας, αλλά
και ολόκληρου του οικισμού συνολικά. Η κυριαρχία ενός τέτοιου οικισμού στο τοπίο
τονίζεται ακόμη περισσότερο, όταν οι γήλοφοι περιβάλλονται από περιβόλους ή
τάφρους ή υποστηρίζονται από αναλημματικούς τοίχους. Χαρακτηριστικά
παραδείγματα, από αυτήν την άποψη, αποτελούν οι οικισμοί του Σέσκλου και του
Διμηνίου Μαγνησίας. (Chapman 1989: 40· Halstead 1999: 86-88· Kotsakis 1999·
Κωτσάκης 2004: 61-66) Η συνεχής ανοικοδόμηση των κτισμάτων στο ίδιο σημείο σε
μία τούμπα συμβολίζει, επιπλέον, τη συνέχεια και τη σταθεροποίηση του λεγόμενου
νοικοκυριού (household), το οποίο ανταγωνίζεται, τόσο τις άλλες οικιστικές μονάδες,
όσο και τη συλλογική ταυτότητα και αμοιβαιότητα και τις συλλογικές επιτελέσεις.
(Kotsakis 1999: 72-74· Halstead 1999: 86)
Οι επίπεδοι οικισμοί, από την άλλη πλευρά, δε δηλώνουν έντονα την παρουσία τους
στο σύγχρονο τοπίο, αφού έχουν χαμηλό ύψος και εντοπίζονται δύσκολα ή περνάνε
απαρατήρητοι, ιδίως στην περίπτωση εκείνη όπου υπάρχει έλλειμμα αρχαιολογικής
έρευνας στο πεδίο. Η κατοίκηση σε αυτούς μετακινείται οριζόντια στον χώρο και δε
χαρακτηρίζονται από την ίδια ένταση και σταθερότητα, όσον αφορά στη χωρική
συνέχεια και στη χρονική διάρκεια. Το μέγεθός τους, όταν πρόκειται για εκτεταμένους
οικισμούς, είναι μεγάλο και υπάρχει δυνατότητα επέκτασης, σε σύγκριση με τους
οικισμούς σε τούμπες, ενώ οι κοινοτικές δραστηριότητες στους επίπεδους οικισμούς
λαμβάνουν χώρα σε κεντρικούς, ανοιχτούς χώρους. (Chapman 1989: 39· Kotsakis
1999: 66-69· Κωτσάκης 2004: 65) Η μεγάλη έκτασή τους δε συνεπάγεται και μεγάλη
πληθυσμιακή πυκνότητα, αλλά αντικατοπτρίζει τον τρόπο της χωρικής τους
14
οργάνωσης, σύμφωνα με τον οποίο ο παραγωγικός και ο οικιστικός χώρος

εναλλάσσονται, στο πρότυπο, σε γενικές γραμμές, ενός σύγχρονου αγροτικού
οικισμού, όπου οι καλλιέργειες (τα χωράφια και οι κήποι) βρίσκονται κοντά στα σπίτια
και σε άμεση εξάρτηση από αυτά. (Μπέσιος & Παππά 1998: 15· Παππά 1999: 880-
881· Κωτσάκης 2004: 60-63) Οι περίβολοι και οι τάφροι εντοπίζονται και στους
επίπεδους οικισμούς. Στον νεολιθικό Μακρύγιαλο Πιερίας, η τάφρος Α αποτελεί το
εξωτερικό όριο του οικισμού, αλλά και μνημείο συλλογικότητας και βασικό χώρο
ταφής των νεκρών, και, άρα, τόπο προγονικής μνήμης, αποδεικνύοντας ότι η
σηματοδότηση ενός επίπεδου οικισμού στον χώρο, η διάρκειά του στον χρόνο και η
συμβολική σχέση με τους προγόνους μπορούν να πάρουν διαφορετικές μορφές,
δύσκολα ανιχνεύσιμες στο φυσικό τοπίο, αλλά και από την αρχαιολογική σκαπάνη.
Επιπλέον, στον Μακρύγιαλο, καθώς ο νέος οικισμός μετατοπίζεται οριζόντια, σε
παρακείμενη περιοχή, η τάφρος, που περιέχει όλο το παρελθόν και τις μνήμες του
οικισμού, σφραγίζεται, αφήνοντας ανέπαφο τον παλιό οικιστικό κύκλο, (Nanoglou
2001: 311-312· Παππά 2008: 359-369) ενώ στη νεολιθική Θέρμη Θεσσαλονίκης το
σφράγισμα των λάκκων με λιθόστρωτα μπορεί να λειτουργεί ως πράξη που δίνει ένα
οριστικό τέλος σε μία διαδικασία απόθεσης και δημιουργεί ένα ορόσημο ως προς τη
θέση του λάκκου, διασφαλίζοντας, με τον τρόπο αυτόν, το αδιατάραχτο των
επιχώσεών του. (Παππά 2008: 333-336· Nanoglou 2008: 147)
Στον οικισμό του Σέσκλου της μέσης νεολιθικής, συνδυάζονται και οι δύο τύποι
οικισμού: η ακρόπολη, όπως ονομάστηκε από τον Δ.Ρ. Θεοχάρη, όπου η κατοίκηση
είναι πυκνή και τα κτίσματα ανακατασκευάζονται κατ’ εξακολούθηση το ένα πάνω στο
άλλο, στο ίδιο σημείο, και η πόλη, όπου η κατοίκηση είναι σποραδική και ασυνεχής,
με τα παλιά οικήματα να εγκαταλείπονται και τα νέα να μετακινούνται οριζόντια στον
χώρο. Εδώ, μάλιστα, η διάκριση ανάμεσα στις δύο διαφορετικά οργανωμένες
περιοχές του οικισμού επιτείνεται με την παρουσία των αναλημματικών τοίχων στο
νοτιοδυτικό τμήμα της ακρόπολης, οι οποίοι διαχωρίζουν την τούμπα από το επίπεδο
τμήμα του οικισμού. (Halstead 1999: 88· Kotsakis 1999: 69-70· Κωτσάκης 2004: 62)
Οι κοινωνικές και συμβολικές διαστάσεις των δύο τύπων οικισμού είναι αδιαχώριστες
από τις οικονομικές. Στις τούμπες, ο οικιστικός χώρος διαχωρίζεται με σαφήνεια από
τον παραγωγικό, ενώ στους επίπεδους οικισμούς οι δύο χώροι είναι ενιαίοι και είναι
περιορισμένη η ανάγκη για την επέκταση της παραγωγής, με αποτέλεσμα το
σύστημα αυτό να είναι σταθερό και εξισορροπητικό. (Kotsakis 1999: 72-73) Το
μοντέλο αυτό, με την εναλλαγή οικιστικών και παραγωγικών μονάδων μέσα σε έναν
οικισμό, επιβεβαιώνεται με τον καλύτερο τρόπο στην περίπτωση του νεολιθικού
15
Μακρύγιαλου, (Παππά 2008: 25-26) και δηλώνει ότι μία τέτοια πρακτική οργάνωση
του χώρου προϋποθέτει την αναδιοργάνωση ενός οικισμού σε γειτονιές ή συστάδες,
κάτι που, με τη σειρά του, υποδεικνύει τη διαπραγμάτευση των σχέσεων σε όλα τα
επίπεδα της κοινωνικής ζωής. (Nanoglou 2001: 311) Αντίθετα, στους οικισμούς στις
τούμπες, ο παραγωγικός χώρος βρίσκεται εκτός του οικιστικού και μπορεί να
αναπτυχθεί χωρίς περιορισμούς. Σε αυτούς, η σταδιακή εντατικοποίηση και η
ποικιλία στην παραγωγή επηρεάζουν την οργάνωση του χώρου και δημιουργούν
ανταγωνιστικές σχέσεις ανάμεσα στις επιμέρους οικιστικές μονάδες, βάζοντας σε
δεύτερη μοίρα την κοινότητα και τα συλλογικά στοιχεία. (Halstead 1999: 86· Kotsakis
1999: 72-73)
Παρ’ όλες τις διαφορές, οι αντιθέσεις ανάμεσα στα δύο είδη οικιστικής οργάνωσης
δεν είναι τόσο έντονες. Στους εκτεταμένους οικισμούς, τα κτίσματα είναι ρευστά, αλλά
είναι απτά – υπαρκτά. Στις τούμπες, πάλι, τα κτίσματα παραμένουν σταθερά, στο ίδιο
σημείο, αλλά τα παλαιότερα είναι θαμμένα κάτω από τα νέα και το παρελθόν
δηλώνεται μόνο μέσω της αύξησης του ύψους του οικισμού. (Nanoglou 2008: 146-
147) Το μεγάλο βάθος επιχώσεων στους οικισμούς σε τούμπες και το μικρό στους
επίπεδους οικισμούς δεν αποτελεί απαράβατο κανόνα. Στο επίπεδο τμήμα του
οικισμού του Σέσκλου, η επίχωση φτάνει, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα 4μ. και στη
νεολιθική Θέρμη τα 2,5μ. (Kotsakis 1999: 71) Το ίδιο συμβαίνει και με τη μονιμότητα
και την κινητικότητα που θεωρείται ότι χαρακτηρίζει τις τούμπες και τους επίπεδους
οικισμούς, αντίστοιχα. Η πόλη του Σέσκλου κατοικείται για αξιοσημείωτο χρονικό
διάστημα, ενώ ο νεολιθικός Μακρύγιαλος σε όλη τη διάρκεια της νεότερης νεολιθικής
περιόδου, σε μάκρος χρόνου μεγαλύτερο από εκείνο των οικισμών σε τούμπα στο
Διμήνι, (Kotsakis 1999: 71) ή στη Νέα Νικομήδεια. (Παππά 2008: 25-26)
Η χαμηλή ορατότητα στο φυσικό τοπίο των επίπεδων νεολιθικών θέσεων, οδήγησε
για πολλές δεκαετίες στην παραγνώρισή τους στο πεδίο και στην κατεύθυνση της
έρευνας αποκλειστικά προς τον εντοπισμό και τη διερεύνηση οικισμών με τη μορφή
τούμπας ή μαγούλας, ιδιαίτερα στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία. Ο
προσανατολισμός αυτός άρχισε να αλλάζει στη Μακεδονία, ήδη από τα μέσα της
δεκαετίας του 1980, με τον εντοπισμό επίπεδων θέσεων, μέσω επιφανειακών
ερευνών, (Ανδρέου & Κωτσάκης 1986· Andreou & Kotsakis 1994) αλλά και με τη
αρχή της διερεύνησης των πρώτων από αυτές στην κοιλάδα των Βασιλικών στη
Θεσσαλονίκη (Βασιλικά C και Θέρμη Β). (Γραμμένος 1984: 16-17· Γραμμένος et al.
1990· 1992) Με την εντατικοποίηση της έρευνας στο πεδίο, κυρίως εξαιτίας της
έκρηξης των μεγάλων δημόσιων έργων, από τη δεκαετία του 1990 και εξής,
16
αποδείχτηκε, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι η κατοίκηση στη βόρεια Ελλάδα δεν
περιορίζεται σε οικισμούς με τη μορφή τούμπας ή μαγούλας. Το αποτέλεσμα ήταν ο
εντοπισμός και η διερεύνηση επίπεδων θέσεων, όχι μόνο στη Μακεδονία, όπου
αυτός ο τύπος οικισμού φαίνεται να είναι ο επικρατέστερος, αλλά, πλέον, και στη
Θεσσαλία. (Μπέσιος & Παππά 1998: 15· Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996· 2001)
Σημειώνεται εδώ επιγραμματικά ότι στα Βαλκάνια απαντώνται και οι δύο τύποι
οικισμού, στους οποίους διαπιστώνονται ποικίλες κατά τόπους πρακτικές και επί
μέρους ιδιαιτερότητες. (Chapman 1989· Bailey 2000: 48-71) Επισημαίνεται ότι το
ζήτημα που απασχολεί ιδιαίτερα τους ερευνητές των Βαλκανίων είναι η διάκριση
ανάμεσα στις δύο διαφορετικού τύπου κατασκευές που εντοπίζονται στους
οικισμούς, στις υπόσκαφες καλύβες (“pit-huts”) και στις υπέργειες κατασκευές
(“surface-level structures”), καθώς, με βάση τα δομικά υλικά, τα χωροοργανωτικά
στοιχεία και τις επιχώσεις τους, θεωρείται ότι υποδεικνύουν διαφορετικού είδους
κατοχή του χώρου και διάρκεια στον χρόνο. Υπάρχει η τάση οι πρώτες να
συνδέονται με εφήμερες εγκαταστάσεις (“camps”) που χαρακτηρίζονται από
κινητικότητα, ενώ οι δεύτερες με οικισμούς (“settlements”) ή χωριά (“villages”) που
έχουν να επιδείξουν σταθερή και μακροχρόνια κατοχή του χώρου. (Bailey 1999·
Bailey 2000: 74-75, 263-267· Chapman 2000: 86-87 και κριτική στο Παππά 2008:
321-323)
Στους οικιστικούς γηλόφους της Ανατολίας, όπως δείχνει χαρακτηριστικά το

παράδειγμα του Çatalhöyük, η προγονική μνήμη ενσωματώνεται στα λεγόμενα
«σπίτια ιστορίας» (“history houses”), μέσα από τις συνεχείς ανοικοδομήσεις των
νεότερων κάθε φορά σπιτιών πάνω στα θεμέλια των παλαιότερων, τα οποία
διαλύονται με τελετουργικό τρόπο. Εκεί, υπάρχει ένα πλήθος σύνθετων
συμβολισμών, στους οποίους περιλαμβάνεται η στενή σύνδεση των οικιστικών
χώρων με τις πρωτογενείς και δευτερογενείς ανθρώπινες ταφές που, κατά κανόνα,
εντοπίζονται πολυάριθμες κάτω από τα δάπεδά τους. (Hodder 2007· Hodder 2011)
2.2.2. Επίπεδοι – εκτεταμένοι οικισμοί με υπόσκαφα στην Ελλάδα

Οι επίπεδοι – εκτεταμένοι οικισμοί χαρακτηρίζουν την Πιερία, και ιδιαίτερα το βόρειο
τμήμα της, (Παππά 1999: 880-881· Μπέσιος et al. 2005α: 435) ενώ, παράλληλα, οι
υπόσκαφες κατοικίες συναντώνται στη φάση της πρώιμης αρχαιότερης νεολιθικής,
όπως αποδεικνύουν τα δεδομένα από τα Παλιάμπελα Κολινδρού (Κωτσάκης 2014:
136-137) και τα Ρεβένια, θέσεις από τις οποίες έχουμε στη διάθεσή μας και
ραδιοχρονολογήσεις. Γενικότερα, τα υπόσκαφα κτίσματα απαντώνται σε όλες τις
17
φάσεις της νεολιθικής στην Πιερία, σε θέσεις όπως είναι ο Κάτω Αηγιάννης της
αρχαιότερη νεολιθικής, ή ο πιο προχωρημένος χρονολογικά Μακρύγιαλος της
νεότερης νεολιθικής. Έτσι, φαίνεται να διαμορφώνεται στην περιοχή μία τάση
προσκόλλησης σε αυτόν τον τύπο κατασκευών – ο οποίος χαρακτηρίζει γενικότερα
τους επίπεδους οικισμούς –, που μπορεί να οφείλεται στη διαθεσιμότητα των
δομικών υλικών, να αποτελεί μέρος μίας πολιτισμικής παράδοσης, ή απόρροια ενός
τύπου ημι-μόνιμης εγκατάστασης, η οποία θα μπορούσε να είναι οργανωμένη στη
βάση μίας εναλλακτικής μορφής γεωργοκτηνοτροφικής οικονομίας, (Παππά 1997:
260· 1999: 879-881) ή μίας οικονομίας στραμμένης, τουλάχιστον εν μέρει, στις
θαλάσσιες πρώτες ύλες. Στον Μακρύγιαλο, μάλιστα, αυτή η εμμονή εκφράζεται πολύ
χαρακτηριστικά, αφού υπάρχουν υπόσκαφα κτίσματα, τα οποία έπονται της
μεταγενέστερης φάσης του οικισμού με τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίρια. (Παππά
2008: 288-289, 320-321)
Εκτός από την Πιερία, και στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο έχουν εντοπιστεί, μέσα από
παλαιότερες, αλλά και πολύ πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες, ένα πλήθος από
επίπεδες (εκτεταμένες ή μη) νεολιθικές θέσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από
υπόσκαφες κατασκευές, με οικιστική ή άλλη χρήση. [Andreou, Fotiadis & Kotsakis
1996· 2001· Παππά 2008: 27-53· Μπατζέλας 2008: 31-113 (Τόμος Ι)·
Χονδρογιάννη-Μετόκη 2009β: 419-448] Η αρχαιολογική έρευνα, κινητοποιημένη στο
πεδίο και στις θεωρητικές της αναζητήσεις, με αφορμή το πλήθος των νέων
στοιχείων που προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες, παράγει συνεχώς νέα δεδομένα,
που αφορούν σε επίπεδους οικισμούς με υπόσκαφες κατασκευές, ακόμα και σε
περιοχές, όπως αυτή της Αττικής, από όπου οι σχετικές πληροφορίες, με βάση
ανασκαφικά δεδομένα, ήταν, μέχρι πρόσφατα, περιορισμένες. Ενδεικτικά
παραδείγματα, από αυτήν την άποψη, είναι ο οικισμός της αρχαιότερης νεολιθικής
στη Μερέντα (Κακαβογιάννη, Τσελεπή & Κατσαβού 2009) και η εγκατάσταση που
χρονολογείται σε όλες τις φάσεις της νεολιθικής, στη θέση Σαμάρθι στα Καλύβια
Θορικού. (Ραυτοπούλου & Τσώνος 2015) Όσον αφορά στη Μακεδονία, φαίνεται ότι
στο δυτικό τμήμα της, και κυρίως στην Κοζάνη και στην Καστοριά, εντοπίζεται η
μεγαλύτερη πυκνότητα επίπεδων οικισμών με υπόσκαφα κτίσματα, κάτι που, ως
έναν βαθμό τουλάχιστον, μπορεί να οφείλεται στην εντατικότερη έρευνα στο πεδίο,
λόγω των έργων στα ορυχεία της ΔΕΗ Α.Ε. στην περιοχή.
2.3. Οι νεολιθικές θέσεις της Πιερίας

Η εύφορη γη της Πιερίας κατοικείται αδιάλειπτα από την προϊστορική εποχή, μέχρι
σήμερα, και οι αρχαιότητες που έχουν κατά καιρούς αποκαλυφθεί σε αυτήν
18
εντάσσονται στις πιο σημαντικές και εμβληματικές της Μακεδονίας και της Ελλάδας
γενικότερα. (Μπέσιος 2010· Πουλάκη-Παντερμαλή 2013) Στις νεολιθικές θέσεις της
Πιερίας εντοπίζονται όλες οι φάσεις της νεολιθικής περιόδου, από την αρχαιότερη
μέχρι την τελική νεολιθική. Οι θέσεις αυτές βρίσκονται σε διαφορετικά φυσικά
περιβάλλοντα, σε πεδιάδες ή χαμηλούς λόφους και ορεινές περιοχές, κοντά στη
θάλασσα ή μακριά από αυτήν, απλώς εντοπισμένες, ή ανασκαμμένες (σε μεγαλύτερη
ή μικρότερη έκταση), με ανασκαφές σωστικού (συνηθέστερα) ή συστηματικού
χαρακτήρα. Η χαμηλή ορατότητα των νεολιθικών θέσεων στο σύγχρονο τοπίο της
βόρειας, ειδικότερα, Πιερίας, όπου ανήκουν και τα Ρεβένια Κορινού, οφείλεται στο
γεγονός ότι η περιοχή – όπως, εξάλλου, και όλη η Μακεδονία, σύμφωνα με τα
αποτελέσματα της έρευνας των τελευταίων είκοσι πέντε χρόνων –, χαρακτηρίζεται
κυρίως από επίπεδους (εκτεταμένους ή μη) οικισμούς, αλλά και στην ολοκληρωτική ή
σε μεγάλο βαθμό διάβρωση των θέσεων αυτών στους λόφους, λόγω της γεωλογικής
τους σύστασης. Τέλος, όταν πρόκειται για θέσεις στην πεδιάδα (τουλάχιστον σε
κάποιες περιπτώσεις) και στην παραλιακή ζώνη, τα ίχνη τους εξαφανίζονται κάτω
από πολλά μέτρα αλλουβιακών αποθέσεων. (Παππά 1999: 873-875· Μπέσιος &
Κραχτοπούλου 2003· Μπέσιος et al. 2005β: 454-455)
Για τις θέσεις που παρουσιάζονται παρακάτω, έγινε η βασική γεωγραφική διάκριση
σε βόρεια και νότια Πιερία, σε κάθε μία από τις οποίες το κριτήριο παρουσίασης είναι
χρονολογικό, ξεκινώντας από τις πρωιμότερες και προχωρώντας στις νεότερες
θέσεις.
2.3.1. Βόρεια Πιερία

Κοντά στην Κατερίνη, στην κτηματική περιοχή του Κάτω Αγίου Ιωάννη, εντοπίστηκε,
κατά τη δημιουργία της χωματερής της πλινθοποιίας Κουσίδη, ο επίπεδος
εκτεταμένος οικισμός του Κάτω Αηγιάννη, ο οποίος χρονολογείται στην αρχαιότερη
νεολιθική περίοδο, με βάση τα θεσσαλικά παράλληλα στην κεραμική, έχει χαμηλό
πάχος επιχώσεων και βρισκόταν θαμμένος κάτω από αποθέσεις 11μ. Στον Κάτω
Αηγιάννη, αποκαλύφθηκαν υπόσκαφες κατασκευές σε αραιή διάταξη, που
καταλαμβάνουν έκταση 20 στρεμμάτων περίπου, αλλά εικάζεται ότι ο οικισμός
εκτείνεται και κάτω από τα γύρω χωράφια, από την επιφάνεια των οποίων, εκτός
από κεραμική, συλλέχθηκαν τριβεία (ευρήματα που παραπέμπουν σε κατοίκηση),
καθώς και άφθονα απολεπίσματα και εργαλεία χαλαζία. (Παππά 1999: 877·
Krahtopoulou 2001: 42-43· Μπέσιος & Κραχτοπούλου 2003: 385)
19
Ο νεολιθικός οικισμός στα Παλιάμπελα Κολινδρού αποτελεί έναν επίπεδο-εκτεταμένο

οικισμό, μέρος του οποίου ερευνάται συστηματικά, από το 2000 μέχρι σήμερα, στο
πλαίσιο ενός προγράμματος συνεργασίας ανάμεσα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης και το Πανεπιστήμιο του Sheffield της Μεγάλης Βρετανίας. Η θέση
κατοικήθηκε από την αρχαιότερη νεολιθική περίοδο μέχρι, σποραδικά, τους μέσους
βυζαντινούς χρόνους. Η συνολική έκταση του οικισμού υπολογίζεται ότι κάλυπτε,
κατά προσέγγιση, πάνω από 200 στρέμματα, καθώς αυτός μετακινείται, με το
πέρασμα του χρόνου, οριζόντια στον χώρο και επεκτείνεται σχεδόν σε όλη την
έκταση του σύγχρονου χωριού. Η θάλασσα εκείνη την εποχή βρισκόταν πολύ πιο
κοντά στον οικισμό, ενώ στην περιοχή υπάρχουν ρεματιές και γόνιμα εδάφη,
χαρακτηριστικά θεμελιώδη για την υποστήριξη των στρατηγικών επιβίωσης των
νεολιθικών γεωργοκτηνοτρόφων. (Κωτσάκης 2012: 6) Σύμφωνα με τα αποτελέσματα
των ραδιοχρονολογήσεων, ο οικισμός των Παλιαμπέλων χρονολογείται στην
αρχαιότερη, μέση και νεότερη νεολιθική περίοδο, πριν από το 6600 π. Χ. και μέχρι το
4500 π. Χ., αποτελώντας έναν από τους πρωιμότερους οικισμούς της Ελλάδας και
της Ευρώπης. (Κωτσάκης 2014: 133-136· Μανιάτης, Κωτσάκης & Halstead υπό
εκτύπωση)
Το ανασκαμμένο τμήμα της παλαιότερης φάσης του οικισμού (πρώιμη αρχαιότερη

νεολιθική περίοδος) πλησιάζει τα 120 τ.μ. και χαρακτηρίζεται από λάκκους, οι οποίοι
ήταν σκαμμένοι απευθείας στον φυσικό βράχο της περιοχής και αποτελούσαν το
υπόγειο τμήμα των κυκλικών οικημάτων αυτής της περιόδου. Πρόκειται για πολύ
απλές κατασκευές, μικρών διαστάσεων, οργανωμένες σε συστάδες. Ιδιαίτερο
ενδιαφέρον παρουσιάζει μία ισοπεδωμένη αναβαθμίδα στο σκάμμα 6 (πλάτους
τουλάχιστον 9μ. και μήκους 8μ.), στον φυσικό βράχο, πάνω στην οποία σκάφτηκε
συστάδα λάκκων – η οποία τέμνεται από τη μεταγενέστερη, βαθιά τάφρο της μέσης
νεολιθικής περιόδου –, και όπου εντοπίστηκαν πασσαλότρυπες, οι οποίες, μαζί με
τους διαλυμένους οικοδομικούς πηλούς, δίνουν πληροφορίες σχετικά με την
ανωδομή των υπόσκαφων οικημάτων του οικισμού. Στην ανατολική πλευρά του ίδιου
σκάμματος, διαπιστώθηκε μία απότομη ανύψωση, κατά 1μ. περίπου, αποτελώντας
μία δεύτερη, τεχνητή αναβαθμίδα, στην οποία ο χώρος ήταν οργανωμένος σε
μικρότερους λάκκους και πολλές σύνθετες κατασκευές (θήκες σκαμμένες στον
φυσικό βράχο ή πήλινες θερμικές κατασκευές), και η οποία πιθανόν εξυπηρετούσε
την κατανομή των αποθηκευτικών ή υπαίθριων τροφοπαρασκευαστικών
δραστηριοτήτων των πρώιμων κατοίκων του οικισμού. Η εικόνα αυτή της πρώιμης
φάσης του οικισμού των Παλιαμπέλων, σε συνδυασμό και με τον εντοπισμό της
20
πιθανής χάραξης δρόμου, με πορεία κάθετη προς τις αναβαθμίδες, υποδεικνύει,

σύμφωνα με τους ανασκαφείς, μία σύνθετη αντιμετώπιση του οικιστικού χώρου από
τους κατοίκους του και αποτελεί ένδειξη της κοινωνικής πολυπλοκότητας που τους
χαρακτήριζε. Από τα οικήματα αυτής της αρχαιότερης φάσης του οικισμού,
συλλέχθηκε πλούσιο οστρεοαρχαιολογικό και ζωοαρχαιολογικό υλικό, καθώς και
λίγα, αλλά χαρακτηριστικά μικροαντικείμενα: λίγα ενώτια και ειδώλια, ένα ακέραιο
οστέινο αγκίστρι και ένα τμήμα αυλού, ενώ παρών είναι και ο οψιανός. (Κωτσάκης &
Halstead υπό εκτύπωση· Kotsakis υπό έκδοση)
Η μέση νεολιθική περίοδος του οικισμού χρονολογείται στην αρχή της 6ης χιλιετίας
π. Χ. και σηματοδοτείται από την κατασκευή μίας μεγάλης και βαθιάς τάφρου, η
οποία σκάφτηκε στον φυσικό βράχο, τέμνοντας τα υπόσκαφα οικήματα. Η κατοίκηση
τώρα μεταφέρεται σε άλλο σημείο του οικισμού, ενώ τα οικήματα είναι, πλέον,
τετράγωνα, με στενούς, λιθόστρωτους δρόμους ανάμεσά τους, ενώ διαπιστώθηκαν
έως και τρεις φάσεις ανοικοδόμησής τους στην ίδια θέση, στοιχείο που υποδεικνύει
την έμφαση που δίδεται από τους ενοίκους τους στην προγονική μνήμη και
καταγωγή, σε αντίθεση με τη συλλογική συνείδηση της κοινότητας. (Κωτσάκης 2012:
7)
Κατά τη διάρκεια της νεότερης νεολιθικής περιόδου, η κύρια οικιστική εγκατάσταση

εντοπίζεται στο υψηλότερο σημείο του χαμηλού λόφου των Παλιαμπέλων, το οποίο
περιβάλλεται από διπλούς λίθινους περιβόλους, μέσα στους οποίους περικλείονται
λίθινα οικήματα με εκτεταμένες λιθόστρωτες αυλές. (Κωτσάκης 2012: 7)
Όσον αφορά στα κινητά ευρήματα, αυτά ήταν πλούσια και ποικίλα: κεραμική,
θαλασσινά όστρεα, οστά ζώων, λίθινα και οστέινα εργαλεία και ειδώλια. (Κωτσάκης &
Halstead 2004: 412) Στην Πιερία, η πρώιμη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (6600
– 6400 π. Χ.) εκπροσωπείται, με βάση τη μελέτη της κεραμικής, από τα Παλιάμπελα
Κολινδρού και τα Ρεβένια Κορινού, ενώ η προχωρημένη αρχαιότερη νεολιθική και η
πρώιμη μέση νεολιθική εκπροσωπείται σε αυτές, καθώς και στη Ρητίνη, στη θέση
Άγιος Νικόλαος. Οι κοντινές, ως προς την απόσταση, θέσεις Παλιάμπελα και Ρεβένια
παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς την κεραμική, αλλά και σημαντικές διαφορές,
υποδεικνύοντας ότι, παρά τη χωρική εγγύτητα και την ενδεχόμενη καθημερινή επαφή
ανάμεσα στους κατοίκους των δύο οικισμών, η κεραμική μορφολογία και τεχνολογία
ήταν θέμα κυρίως συγκεκριμένων και σκόπιμων επιλογών. Επίσης, ενώ τα Ρεβένια
και η Ρητίνη παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με τη θεσσαλική κεραμική παράδοση,
21
τα Παλιάμπελα έχουν στοιχεία από τη Θεσσαλία, αλλά φαίνεται ότι έχουν αναπτύξει
το δικό τους ξεχωριστό στιλ. (Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση)
Στους πρόποδες των Πιερίων, στον σύγχρονο οικισμό Ρητίνη, στη θέση Άγιος
Νικόλαος, με αφορμή την κατασκευή αγωγού ύδρευσης στην περιοχή, σε ένα
περιβάλλον ιδιαίτερα ασταθές – καθώς χαρακτηρίζεται από έντονες διαβρώσεις και
καθιζήσεις, οι οποίες εμφανίζονται εντονότερες σε θέσεις που βρίσκονται σε
υψώματα –, εντοπίστηκαν επιχώσεις ελληνιστικής περιόδου και κτίσματα ρωμαϊκής
εποχής, καθώς και ένας επίπεδος εκτεταμένος νεολιθικός οικισμός, ο οποίος
περιελάμβανε και τον σχετικά οχυρό λόφο αμέσως ανατολικά του ανασκαμμένου
τμήματος αυτού. Ο οικισμός βρίσκεται σε μία πτυχή του λόφου, χαμηλότερα από την
κορυφή του, σε υψόμετρο 400μ. και σε σημαντική απόσταση από τη θάλασσα. Η
εναλλαγή των στρωμάτων κατοίκησης στη θέση σε λοξή διάταξη με ζώνες φυσικού
εδάφους, οφείλεται στις συνεχείς καθιζήσεις του εδάφους στην περιοχή. Στο πλαίσιο
σωστικής έρευνας, ανασκάφηκαν τμήμα ορθογώνιας πασσαλόπηκτης οικίας, ένας
μεγάλος λάκκος στα ανατολικά της – μήκους σχεδόν 10μ., που έφτανε σε βάθος τα
4,65μ. και ερμηνεύεται από τους ανασκαφείς ως λάκκος εξόρυξης πηλού (λόγω των
ακανόνιστων κοιλοτήτων που εντοπίστηκαν σε αυτόν και των επιχώσεων από πηλό
στα βαθύτερα στρώματά του) που κατόπιν επιχώθηκε –, καθώς και τμήματα δύο
τάφρων, που πιθανώς ταυτίζονται, μία με μεγάλο αριθμό από καμένους πηλούς, που
διήλθε από τον μεγάλο λάκκο μετά την επίχωσή του, και μία στα νοτιοανατολικά
αυτού, σε απόσταση 50μ. Μία τρίτη, νεότερη τάφρος, της αρχής της νεότερης
νεολιθικής, βρέθηκε ανάμεσα στον μεγάλο λάκκο και στην οικία, τμήμα της οποίας
φαίνεται ότι έκοψε. (Μπέσιος et al. 2005β: 453-455)
Η άφθονη κεραμική (μονόχρωμη, γραπτή, εγχάρακτη και barbotine) ήταν φθαρμένη,

λόγω του αμμώδους εδάφους, και χρονολογεί τον οικισμό, με βάση την κεραμική
τυπολογία της Θεσσαλίας, στην αρχαιότερη, μέση και νεότερη νεολιθική περίοδο,
ενώ, ανάμεσα στα υπόλοιπα ευρήματα, ξεχωρίζουν τα αποστρογγυλεμένα όστρακα,
τα λίθινα εργαλεία τριβής και λείανσης και τα διάφορα πήλινα αντικείμενα (ειδώλια,
πηνία, πεσσοί σφενδόνης, ένα πιθανό ομοίωμα οικίας και ένα ομοίωμα καθίσματος).
Λόγω της σύστασης του εδάφους, ελάχιστα οστά ζώων και οστέινα εργαλεία
διατηρήθηκαν, ενώ λίγα ήταν τα όστρεα και ελάχιστες οι λεπίδες πυριτόλιθου.
(Μπέσιος et al. 2005β: 454)
Ιδιαίτερα όσον αφορά στις πρώιμες φάσεις της κεραμικής από τη Ρητίνη, οι οποίες
ανήκουν στην προχωρημένη αρχαιότερη νεολιθική και στην πρώιμη μέση νεολιθική,
22
παρατηρήθηκε αξιοσημείωτη παραγωγή γραπτών αγγείων, όπως συμβαίνει στην

αντίστοιχη περίοδο στα Ρεβένια και σε αντίθεση με την πιο σπάνια παρουσία τους
στα Παλιάμπελα Κολινδρού, καθώς και η παρουσία κεραμικής impresso και με
πλαστική και ανθρωπόμορφη διακόσμηση, όπως διαπιστώνεται και στα Ρεβένια και
στα Παλιάμπελα Κολινδρού. Τα σχήματα είναι πιο σύνθετα και εμφανίζονται σε
μεγάλη ποικιλία, ενώ η κεραμική φαίνεται πως χρησιμοποιείται κυρίως για
κατανάλωση και επίδειξη, αν και υπάρχουν και αγγεία που χρησίμευαν για
μαγείρεμα. Γενικά, η κεραμική της Ρητίνης, σε αυτές τις πρώιμες χρονολογικές
φάσεις, παρουσιάζει, σύμφωνα με τους μελετητές της, περισσότερες ομοιότητες με
τα Ρεβένια, παρά με τα Παλιάμπελα Κολινδρού, τα οποία χαρακτηρίζονται από
ιδιαιτερότητες. (Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση)
Σε χαμηλό λόφο που έχει υποστεί ισχυρές διαβρώσεις, νότια του σύγχρονου χωριού
και δυτικά της αρχαίας Πύδνας, χωροθετείται ο επίπεδος εκτεταμένος οικισμός της
νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο. Κατά τη διάρκεια εκτεταμένων, σωστικών
ανασκαφικών εργασιών στον οικισμό από το 1993 μέχρι το 1999, με αφορμή τη
χάραξη της νέας σιδηροδρομικής γραμμής και του δεύτερου κλάδου της Εθνικής
Οδού, διερευνήθηκε μεγάλο τμήμα αυτού (έκτασης περίπου 60 στρεμμάτων), με τη
συνολική του έκταση να υπολογίζεται στα 500 στρέμματα. Ο νεολιθικός Μακρύγιαλος
χρονολογείται στη νεότερη νεολιθική περίοδο (5400/5300 – 4800/4500 π. Χ.), όπου
διακρίνονται δύο επιμέρους φάσεις: η πρωιμότερη φάση Μακρύγιαλος Ι που αρχίζει
στα 5400 π. Χ., και η νεότερη φάση Μακρύγιαλος ΙΙ, η οποία είναι σύγχρονη με το
κλασικό Διμήνι του τέλους της νεότερης νεολιθικής. (Pappa & Besios 1999: 177-180)
Στη φάση Μακρύγιαλος Ι, αποκαλύφθηκε ένας αραιοκατοικημένος οικισμός με

κυκλικά υπόσκαφα κτίσματα (λάκκοι), τα οποία ήταν κατοικίες, ένα σύστημα δύο
τάφρων (τάφροι Α και Β) που τον περιέκλειαν, καθώς και μία τρίτη τάφρος (τάφρος
Γ), η οποία πιθανόν περιέκλειε και διαχώριζε μέρος του οικισμού. Στοιχεία για την
ανωδομή και τους τοίχους των κτισμάτων μας δίνουν οι πασσαλότρυπες που
εντοπίστηκαν γύρω από κάποιους από αυτούς τους λάκκους. Η τάφρος Α
σχηματίζεται είτε από βαθείς λάκκους σε αλυσιδωτή διάταξη – οι οποίοι σκάβονταν
αδιάκοπα, στο πλαίσιο συντήρησης της τάφρου –, είτε σκάβεται ενιαία, χωρίς
λάκκους, το μέγιστο βάθος της είναι 3,5μ., ενώ το πλάτος της φτάνει τα 4,5μ. Στα
εξωτερικά της όρια είχε τοίχους από πλιθιά, ενώ οι πεσμένοι λίθοι που βρέθηκαν στο
εσωτερικό της πιθανόν προέρχονταν από τοίχους που είχαν χτιστεί στα όριά της. Η
τάφρος Α επιχώνεται, τόσο με την κατάρρευση των τοιχωμάτων των λάκκων που τη
σχημάτιζαν, όσο και με τα απορρίμματα της περιοχής κατοίκησης, ενώ αποτελούσε
23
τον κύριο χώρο πρωτογενούς και δευτερογενούς απόθεσης των νεκρών του
οικισμού. Η τάφρος Β ακολουθεί εξωτερικά την τάφρο Α, έχει ενιαία κοίτη σε σχήμα V
και μέγιστο βάθος και πλάτος 1,50μ. (Μπέσιος & Παππά 1997: 216-217· Pappa &
Besios 1999: 180-182, 185-186)
Ο παλαιότερος οικισμός της φάσης Μακρύγιαλος Ι εγκαταλείφθηκε τελείως και

καλύφθηκε με χώμα, πριν από τη δημιουργία του οικισμού της φάσης Μακρύγιαλος
ΙΙ, όπου διακρίνονται στρωματογραφικά δύο υποφάσεις, μία πρώιμη με κυκλικές
υπόσκαφες κατασκευές και μία ακόλουθη υποφάση με αψιδωτές κατασκευές. Το
τμήμα του οικισμού που ανασκάφηκε στη φάση Μακρύγιαλος ΙΙ έχει υποστεί έντονες
διαβρώσεις και δε σώζει βαθιές επιχώσεις, είναι μικρότερο σε έκταση από εκείνο της
φάσης Μακρύγιαλος Ι, αλλά η κατοίκηση είναι πιο πυκνή, ενώ και εδώ διαπιστώθηκε
η παρουσία τάφρων: η τάφρος Δ, η οποία αποτελεί ένα εσωτερικό διαχωριστικό
στοιχείο της οικιστικής φάσης Μακρύγιαλος ΙΙ, καθώς και η τάφρος Ε, με
αδιευκρίνιστη ερμηνεία. Στον οικισμό του Μακρύγιαλου ΙΙ, ο οποίος ήταν μικρότερος
σε έκταση από εκείνον του Μακρύγιαλου Ι, στην υποφάση των υπόσκαφων
κατοικιών, υπάρχουν οι λάκκοι κατοίκησης που φτάνουν σε διάμετρο μέχρι και 5μ.,
ενώ έξω και γύρω από αυτούς υπάρχουν βοηθητικοί λάκκοι – οι οποίοι ερμηνεύονται
ως αποθηκευτικοί, εργαστηριακοί ή απορριμματικοί –, καθώς και εστίες και μικροί
φούρνοι σε ειδικά διαμορφωμένους ρηχούς λάκκους. Στην υποφάση των αψιδωτών
κατασκευών της φάσης Μακρύγιαλος ΙΙ, εντοπίστηκαν ίχνη από πασσαλότρυπες για
τη στήριξη ευθύγραμμων τοίχων, κάποιοι από τους οποίους κατέληγαν σε αψιδωτή
διαμόρφωση, με χαρακτηριστικότερο όλων το μεγάλο αψιδωτό κτίριο στο βόρειο
πέρας της ανασκαφής, το οποίο έχει μήκος 15μ., χωρίζεται σε δύο χώρους με
εσωτερικό τοίχο, με τον βόρειο χώρο να σώζει τέσσερις πασσαλότρυπες στο κέντρο
του, πιθανόν για τη στήριξη της στέγης. Σκόρπια ανθρώπινα οστά βρέθηκαν μέσα
στις επιχώσεις κατοίκησης της φάσης Μακρύγιαλος ΙΙ, ενώ βρέθηκε μία καύση
βρέφους μέσα σε μικρό αγγείο, σε έναν από τους λάκκους κατοίκησης, ο σκελετός
ενός ενήλικου ατόμου σε ανατομική ακολουθία, στην περιοχή των μεγάλων
αποχωματώσεων, καθώς και μία βρεφική ταφή, συνοδευόμενη από πενήντα μικρές
οστέινες χάντρες, στα κατάλοιπα του νεροκόσκινου. (Μπέσιος & Παππά 1997: 217-
219· Pappa & Besios 1999: 182-186· Παππά 2008: 310)
Πλούσια ήταν τα κινητά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες από τον νεολιθικό
Μακρύγιαλο: άφθονη κεραμική, οστά ζώων και ψαριών, θαλασσινά όστρεα,
αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα (δημητριακά, όσπρια, λινάρι και άγριοι καρποί), λίθινα και
οστέινα εργαλεία, χάλκινα αντικείμενα (από τα πρωιμότερα της Ελλάδας και των
24
Βαλκανίων), πήλινα αντικείμενα (πεσσοί, σφονδύλια, αποστρογγυλεμένα όστρακα,

πήλινες σφραγίδες, πήλινα μικρογραφικά σκεύη και έπιπλα κ.ά.), πήλινα και
μαρμάρινα ειδώλια. (Pappa & Besios 1999: 186-190)
Η συμβολή της αποκάλυψης του νεολιθικού οικισμού στον Μακρύγιαλο για την
κατανόηση της ελλαδικής νεολιθικής, ιδιαίτερα, μάλιστα, της Μακεδονίας, έγκειται,
πρώτον, στη θεμελίωση, πλέον, της άποψης ότι οι υπόσκαφοι χώροι είναι
κατοικήσιμοι, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των κατασκευών στον οικισμό βασίζεται
«σε μία θεμελιώδη τεχνική, το σκάψιμο λάκκων», (Παππά 2008: 322) μια τεχνική που
εκτείνεται και στις δύο συνεχόμενες οικιστικές περιόδους του, διάρκειας σχεδόν μίας
χιλιετίας, μέχρι την υιοθέτηση των ευθύγραμμων κτιρίων στην τελική φάση του
οικισμού. Παράλληλα, αυτή η άποψη ενισχύεται όλο και περισσότερο, καθώς νέα
δεδομένα από νεολιθικούς οικισμούς με υπόσκαφα κτίσματα προστίθενται συνεχώς,
με την πρόοδο των ερευνών σε όλον τον ελλαδικό χώρο. (Παππά 2008: 322-323)
Ακόμα, τα υπόσκαφα οικήματα του Μακρύγιαλου της νεότερης νεολιθικής περιόδου
δείχνουν με σαφήνεια ότι αυτού του είδους οι κατασκευές πρέπει να πάψουν, πια, να
συνδέονται «με το πρωτόγονο, το παλιό, το εφήμερο, το νομαδικό». (Παππά 2008:
378) Εάν, επιπλέον, τα συνδυάσει κανείς και με την κατασκευή των περιβόλων-
τάφρων του οικισμού – κατασκευές που απαιτούν συντονισμένη οργάνωση,
συλλογική εργασία και συντήρηση, με το πέρασμα των χρόνων –, αίρεται και η
παραμικρή αμφιβολία περί νομαδικότητας. (Παππά 2008: 378) Δεύτερον, οι
περίβολοι του Μακρύγιαλου δίνουν νέο νόημα στη διάκριση του χώρου εντός και
εκτός του οικισμού (εξωτερικές τάφροι Α και Β), καθώς και στην οργάνωση του
χώρου εντός του οικισμού (εσωτερικές τάφροι Γ και Δ). Καθώς είναι έργα μεγάλης
κλίμακας – όσον αφορά στην κατασκευή, αλλά και στη συνεχή συντήρηση και
ανακατασκευή τους, όπως προαναφέρθηκε – και υψηλής ορατότητας, αποτελούν
μνημεία και εκφράσεις της συλλογικής ταυτότητας και της διαχρονικής συνεκτικότητας
και για τους ίδιους τους κατοίκους του οικισμού, αλλά και για τους έξω. Επίσης,
συμβολίζουν τη συλλογική, προγονική μνήμη (απόρριψη διαφόρων υλικών, αλλά και
νεκρών, μέσα στις επιχώσεις της τάφρου Α, η οποία τελικά σφραγίζεται, ώστε να
παραμείνει ανέπαφη, ενώ ο νέος οικιστικός κύκλος ξαναρχίζει, μεταφερόμενος
οριζόντια σε παρακείμενη περιοχή), (Παππά 2008: 362-369) όπως συμβαίνει και σε
έναν οικισμό σε τούμπα, της οποίας το ύψος αυξάνεται με το πέρασμα των χρόνων,
καθώς οι παλαιότερες οικιστικές φάσεις ισοπεδώνονται και οι νέες οικοδομούνται
πάνω σε αυτές, δηλώνοντας έτσι με σαφήνεια τη μονιμότητα και τη διάρκεια του
οικισμού, του καθενός οικήματος ξεχωριστά και των κατοίκων του στον χώρο και
25
στον χρόνο, αλλά και τη σύνδεση όλων αυτών με την προγονική και την κοινωνική
μνήμη. (Κωτσάκης 2014: 136-137) Κατά τον Halstead, ειδικά η τάφρος Α, εκτός από
τη συλλογική ταυτότητα, όπως περιγράφηκε παραπάνω, συμβολίζει και την οικιακή,
εκείνη των επιμέρους οικιστικών μονάδων που συνιστούν τον οικισμό, όταν σκάβεται
με λάκκους σε αλυσιδωτή διάταξη, οι οποίοι αποτελούν τη βασική οικιστική μονάδα
της φάσης Μακρύγιαλος Ι. (Halstead 2011: 139-140) Τέλος, το παράδειγμα του
Μακρύγιαλου έχει να επιδείξει άλλο ένα μνημείο συλλογικότητας, το οποίο φέρει
πολλά νοήματα, τον εκτεταμένο λάκκο 212 του ανασκαφικού τομέα Π, ο οποίος
βρίσκεται ουσιαστικά στο μέσον της περιοχής που περικλείεται από την τάφρο Α, στο
κέντρο και στο υψηλότερο σημείο του κοινοτικού χώρου της φάσης Μακρύγιαλος Ι.
Στον λάκκο αυτόν, σύμφωνα με ένα πλήθος δεδομένων [βιοαρχαιολογικά ευρήματα
(ζωοαρχαιολογικό και αρχαιοβοτανικό υλικό), κεραμική (ποικιλία από μαγειρικά
σκεύη, αγγεία προσφοράς και κύπελλα), καθώς και αντικείμενα καθημερινής χρήσης,
αλλά και ιδιαίτερης συμβολικής σημασίας (ειδώλια, σφραγίδες, κοσμήματα)], έλαβε
χώρα μία άνευ προηγουμένου, για τα δεδομένα της νεολιθικής Ελλάδας, μαζική,
ακραία θα έλεγε κανείς, κατανάλωση τροφής και ποτού, καθώς και απόρριψη
πήλινων αγγείων, μέσα στα οποία η τροφή αυτή μαγειρεύτηκε και προσφέρθηκε,
κατά τη διάρκεια μίας ή περισσότερων συγκεντρώσεων όλης της κοινότητας ή
γειτονικών κοινοτήτων. (Pappa et al. 2004· Παππά 2008: 160-172· Κωτσάκης 2014:
137) Για αυτό το μνημείο συλλογικότητας, ο Halstead γράφει χαρακτηριστικά: «the
Makriyalos ‘feast(s)’ may simultaneously have cemented alliances within the regional
population and advertised the productivity (and hence manpower) of the local
community». (Halstead 2011: 140) Αξίζει και εδώ να σημειωθεί ότι, παρά το ότι ο
λάκκος 212 του Μακρύγιαλου αποτελεί μνημείο συλλογικότητας, μέσα από την
κεραμική που βρέθηκε σε αυτόν αναδύονται και το συλλογικό (τυποποιημένα
μαγειρικά σκεύη και αγγεία προσφοράς και κατανάλωσης), αλλά και το ατομικό (τα
πολλά και διαφορετικά είδη από κύπελλα) στοιχείο. Ο Halstead θεωρεί ότι η ένταση
που δημιουργείται ανάμεσα σε αυτά τα δύο στοιχεία, πιθανόν εξομαλύνεται μέσα από
αυτήν ακριβώς την κοινωνική επιτέλεση της συλλογικής κατανάλωσης φαγητού και
ποτού, (Halstead 2011: 138-140) ενώ ο Νανόγλου πιστεύει ότι, μέσω αυτής της
επιτέλεσης, δεν ανιχνεύεται μία τέτοια αντίθεση, αλλά πραγματοποιείται η
διαπραγμάτευση της ενσωμάτωσης ή του αποκλεισμού των ατόμων που
συμμετείχαν σε αυτήν. (Nanoglou 2008: 151-152)
Στον Κολινδρό, στη θέση Καψαλός, κατά τις εργασίες κατασκευής του αγωγού
ύδρευσης της βόρειας Πιερίας, εντοπίστηκαν ελληνιστικοί τάφοι του 2ου αιώνα π. Χ.,
26
(Μπέσιος et al. 2005β: 455) καθώς και λίγοι λάκκοι από έναν επίπεδο-εκτεταμένο
οικισμό της πρώιμης φάσης της νεότερης νεολιθικής (Μακρύγιαλος Ι), από τους
οποίους συλλέχθηκε λίγη, πολύ εύθρυπτη κεραμική.2
Στον Μακρύγιαλο, εντός των ορίων του σύγχρονου οικισμού, οι λάκκοι που
διερευνήθηκαν στο πλαίσιο σωστικής ανασκαφής, με αφορμή την κατασκευή των
αποχετευτικών δικτύων του Δήμου Πύδνας-Κολινδρού, ανήκουν σε εγκατάσταση της
νεότερης νεολιθικής περιόδου, η οποία συνεχίζεται και στην πρώιμη εποχή του
χαλκού. (Μπέσιος et al. υπό έκδοση)
Ανάμεσα στις κοινοτικές εκτάσεις του Άνω και του Κάτω Αγιάννη, στην περιοχή του
Αγίου Νικολάου, όπου βρίσκεται ομώνυμο εξωκκλήσι, υπάρχει, σύμφωνα με
επιφανειακές ενδείξεις, ένας ιδιαίτερα εκτεταμένος νεολιθικός οικισμός, ο οποίος, με
βάση την κεραμική τυπολογία, χρονολογείται στην πρώιμη φάση της νεότερης
νεολιθικής (Μακρύγιαλος Ι).3 Ένα πολύ μικρό, αλλά χαρακτηριστικό τμήμα αυτού του
οικισμού, διερευνήθηκε τον Ιούνιο του 2010, στο πλαίσιο σωστικής ανασκαφής, με
αφορμή την τοποθέτηση φωτοβολταϊκού σταθμού στην περιοχή. Η διάνοιξη
δοκιμαστικών τομών στο αγροτεμάχιο αριθμός 174 της κτηματικής περιοχής του
Κάτω Αγίου Ιωάννη επιβεβαίωσε τις επιφανειακές ενδείξεις, αφού εντοπίστηκαν και
διερευνήθηκαν, με συνοπτικές διαδικασίες, τέσσερις λάκκοι, οι λάκκοι 1 και 2 που
αποτελούν έναν ενιαίο, οκτώσχημο λάκκο, καθώς και οι λάκκοι 3 και 4. Από τον
οκτώσχημο λάκκο συλλέχθηκαν κεραμική, οστά ζώων, όστρεα και λίγα
μικροαντικείμενα διαφόρων κατηγοριών (λίθινα απολεπισμένα και οστέινα εργαλεία,
όστρεα Spondylus gaederopus, αποστρογγυλεμένα όστρακα και τέσσερα πήλινα
ανθρωπόμορφα ειδώλια). Από τους λάκκους 3 και 4 συλλέχθηκε κυρίως κεραμική, η
οποία έγινε πρόσφατα αντικείμενο μελέτης. (Καρανίκα 2014)
Ο οικισμός της Σεβαστής αποτελεί έναν επίπεδο εκτεταμένο οικισμό, δίπλα στο
σύγχρονο χωριό, επάνω σε φυσικό βραχώδη λόφο, όπου η μικρής έκτασης σωστική
ανασκαφή, που πραγματοποιήθηκε το 1986, αποκάλυψε αρχαιολογικά κατάλοιπα με
αβαθείς επιχώσεις, μέγιστου βάθους 30εκ. Η κεραμική χρονολογεί τον οικισμό στις
προδιμηνιακές και διμηνιακές φάσεις της νεότερης νεολιθικής περιόδου, καθώς και
στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Η έκτασή του υπολογίζεται περίπου στα 30
στρέμματα, θα πρέπει, όμως, να υπερέβαινε τα 100 στρέμματα, εάν υπολογίσει
κανείς και τις διεργασίες διάβρωσης που έλαβαν χώρα στις πλαγιές του λόφου.
2
Προσωπική επικοινωνία με τον υπεύθυνο, μέχρι πρόσφατα, για τη βόρεια Πιερία, αρχαιολόγο Μάνθο Μπέσιο.
3
ό. π.
27
Συλλέχθηκε κεραμική ακόσμητη και διακοσμημένη (εγχάρακτη, εμπίεστη, γραπτή,

αμαυρόχρωμη), από αγγεία παρασκευής και κατανάλωσης της τροφής και
αποθηκευτικά. Επίσης, λίθινα εργαλεία από χαλαζία, πυριτόλιθο, οψιανό,
ασβεστόλιθο και γρανίτη, ένα τμήμα βραχιολιού από όστρεο και ένα μαρμάρινο
ειδώλιο (ακρόλιθο κεφάλι). (Σουέρεφ 1990α· 1990β· Γραμμένος, Μπέσιος & Κώτσος
1997: 78· Παππά 1999: 875)
Στο Κίτρος, στη θέση Χασάν Βρύση, κοντά στη θάλασσα και σε πηγή νερού, όπως
μαρτυρά η ονομασία, στην κορυφή λόφου, έχει εντοπιστεί οικισμός της αρχής της
νεότερης νεολιθικής περιόδου, ενώ ο οικισμός της φάσης κλασικό Διμήνι τοποθετείται
πιθανόν στο μέσον της πλαγιάς. Τέλος, η κατοίκηση συνεχίζει να μετατοπίζεται
χαμηλότερα, καθώς στη βάση της πλαγιάς, αριστερά και δεξιά του ρέματος,
ανασκάφηκε ο ομώνυμος οικισμός της πρώιμης εποχής του χαλκού, στο πλαίσιο
σωστικής ανασκαφής, η οποία αποκάλυψε πασσαλότρυπες και αυλάκια θεμελίωσης
τοίχων από ορθογώνια κτίσματα, τα οποία καταστράφηκαν από φωτιά, καθώς και
λίγους, μεγάλους, αβαθείς λάκκους, με αρχικά αποθηκευτικό και κατόπιν
απορριμματικό χαρακτήρα. (Μπέσιος et al. 2005α: 438-439)
Στη Μεθώνη, στη θέση Κούτσουρο, στο πλαίσιο σωστικής ανασκαφής, με αφορμή
την κατασκευή των αποχετευτικών δικτύων του Δήμου Πύδνας-Κολινδρού,
εντοπίστηκε τμήμα εγκατάστασης της νεότερης νεολιθικής περιόδου, η οποία
χαρακτηρίζεται από μία συστάδα λάκκων και ένα σκάμμα εξόρυξης πηλού, ενώ άλλη
μία συστάδα λάκκων που εντοπίστηκε εκεί χρονολογείται στη μετάβαση από τη
νεολιθική στην πρώιμη εποχή του χαλκού. (Μπέσιος et al. υπό έκδοση)
Η Τούμπα «Παππά» βρίσκεται στα όρια των κοινοτικών εκτάσεων Σεβαστής και
Κορινού. Πρόκειται για έναν χαμηλό ταφικό τύμβο που κάλυψε τρεις τάφους μίας
πλούσιας οικογένειας του 4ου αιώνα π. Χ., ύψους περίπου 1,50μ. και διαμέτρου
50μ., πάνω σε ύψωμα, όπου ερευνήθηκε – κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφής το
1986 και 1987, με αφορμή οικοδομική δραστηριότητα στην περιοχή –, μικρή
εγκατάσταση (λάκκοι) της νεότερης νεολιθικής περιόδου και της πρώιμης εποχής του
σιδήρου. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε εκ νέου σαν νεκροταφείο, κατά τη ρωμαϊκή
εποχή. (Μπέσιος 1988: 211-213· Μπέσιος 1990· Μπέσιος 1992)
Στη Σφενδάμη, σε φυσικό ύψωμα στη θέση Προφήτης Ηλίας, εντοπίζεται μη

ανασκαμμένη, μικρής έκτασης θέση, με μεγάλη διάρκεια κατοίκησης και
ανεξακρίβωτο πάχος επιχώσεων, η οποία, σύμφωνα με την επιφανειακή κεραμική,
28
χρονολογείται από τη φάση κλασικό Διμήνι της νεότερης νεολιθικής, μέχρι την
πρώιμη αρχαϊκή περίοδο. (Γραμμένος, Μπέσιος & Κώτσος 1997: 78· Παππά 1999:
876)
Στη θέση Κρανιά Κορινού, αμέσως ανατολικά της Εθνικής Οδού Αθηνών-
Θεσσαλονίκης, κατά τη διάρκεια κατασκευής του αγωγού αερίου της περιοχής, σε
βάθος 7μ. περίπου από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους, κατά τη διάνοιξη
δοκιμαστικής τομής, εντοπίστηκαν, θαμμένες κάτω από αλλουβιακές αποθέσεις,
μικρές επιχώσεις της τελικής νεολιθικής περιόδου. (Krahtopoulou 2001: 42-43·
Μπέσιος 2003)
Σε χαμηλό λόφο, πλησίον και βορειοδυτικά του σύγχρονου χωριού του Κάτω Αγίου
Ιωάννη (Κάτω Αγιάννη), διερευνήθηκε, στο πλαίσιο σωστικής ανασκαφής, από το
2004 μέχρι το 2007, τμήμα τάφρου, σε έκταση 325τ.μ. περίπου, η οποία
χρονολογείται, με βάση την κεραμική τυπολογία της Θεσσαλίας, στην τελική νεολιθική
περίοδο. Η τάφρος 1, όπως ονομάστηκε, έχει κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ, μήκος 33μ.,
πλάτος από 3μ. έως 9μ., ενώ οι βαθύτερες επιχώσεις της εντοπίζονται σε βάθος
3,22μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους. Επιχώνεται σε σχήμα V και έχει
κάθετα τοιχώματα στο φυσικό έδαφος στα δυτικά όριά της, ενώ, σύμφωνα με τη
διαμόρφωση του φυσικού εδάφους μέσα σε αυτήν, δημιουργούνται ένδεκα
αναβαθμοί. Στα ανατολικά όρια της τάφρου 1 υπήρχε λίθινος τοίχος, ο οποίος
ακολουθούσε την πορεία της και κατέρρευσε στο εσωτερικό της. Επίσης, μέσα στην
τάφρο 1, διερευνήθηκαν τρεις τάφοι, με τους σκελετούς να σώζονται σε κακή
διατήρηση και με τον έναν από αυτούς να συνδέεται περιδέραιο από οστρέινες
χάντρες, οι οποίες σώζουν ίχνη κόκκινης χρωστικής ουσίας. Σύμφωνα με τις πρώτες
εκτιμήσεις των ανασκαφέων, είναι πιθανό η τάφρος 1 να προστάτευε τον οικισμό,
ενώ ο λίθινος τοίχος να ενίσχυε τα ανατολικά όρια αυτής. Μία δεύτερη τάφρος, η
τάφρος 2, που βρίσκεται ανατολικά και πλησίον της τάφρου 1, σώζεται πολύ
αποσπασματικά και σε μικρό βάθος επιχώσεων. Οικισμός που να σχετίζεται με τις
τάφρους 1 και 2 δε βρέθηκε, ενώ θεωρείται πιθανό μέρος των ενδεχόμενων
οικιστικών καταλοίπων που συνδέονταν με τις δύο τάφρους να έχει διαβρωθεί.
Διερευνήθηκαν μόνο δύο μικροί, αβαθείς λάκκοι ανατολικά των δύο τάφρων και
κοντά σε αυτές, με τον έναν από αυτούς να περιέχει κεραμική ανάμεικτη, νεολιθική
και όψιμη. Από την ανασκαφική έρευνα συλλέχθηκε πολλή κεραμική: χειροποίητη,
μονόχρωμη στη συντριπτική της πλειοψηφία, αδρή και στιλβωμένη, διαβρωμένη και
εύθρυπτη, ενώ ελάχιστα ήταν τα εγχάρακτα όστρακα, τα γραπτά (ανάμεσά τους δύο
μικρά, πολύ φθαρμένα όστρακα της φάσης κλασικό Διμήνι, τα οποία συλλέχθηκαν σε
29
βάθος 1,50μ. περίπου από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους) και αυτά με
πλαστική και εμπίεστη διακόσμηση, ενώ συλλέχθηκαν και πέντε πιθανά τμήματα από
«ταψιά». Τα αγγεία αντιπροσωπεύονται κυρίως με μεγάλες, βαθιές φιάλες,
μονόχρωμες, με μία ή δύο λαβές και πλάγια τοιχώματα. Επίσης, συλλέχθηκαν λίγα
οστά ζώων (σε κακή διατήρηση) και θαλασσινά όστρεα, πολλά, όμως, χερσαία
σαλιγκάρια (κατά τόπους σε πυκνές συγκεντρώσεις), πολλοί οπτοί αχυροπηλοί
(συχνά με ίχνη καύσης και με αποτυπώματα κλαδιών, καλαμιών και ξύλων), πολλά
λίθινα εργαλεία τριβής (τριβεία και τριπτήρες), λιγότερα απολεπισμένα και οστέινα
εργαλεία, λίγα κοσμήματα και αρκετά πήλινα αντικείμενα (σφονδύλια,
αποστρογγυλεμένα όστρακα, πήλινα πώματα κλπ.), αλλά και δύο λίθινα ενώτια,
τέσσερα πήλινα ειδώλια και το κάτω τμήμα πιθανού, μαρμάρινου ανθρωπόμορφου
ειδωλίου, ένα επεξεργασμένο όστρεο του είδους Spondylus gaederopus και το κάτω
τμήμα (κόψη) χάλκινης σμίλης. (Μπέσιος & Αδακτύλου 2011)
Κατά τη διάνοιξη του αγωγού ύδρευσης της βόρειας Πιερίας, εντοπίστηκε ένας
νεολιθικός οικισμός στη θέση Άγιος Γεώργιος, στο χωριό Μελιάδι, σε υψόμετρο
περίπου 400μ., με ανάλογη με της Ρητίνης εικόνα λοξής εναλλαγής στρωμάτων
κατοίκησης με στρώματα φυσικού εδάφους. (Μπέσιος et al. 2005β: 452)
2.3.2. Νότια Πιερία

Στη θέση Βάλτος, στο ριπίδιο της Τοπόλιανης, που εκτείνεται έως και τον Όλυμπο, σε
μία περιοχή πλούσια σε αρχαιότητες από την εποχή χαλκού μέχρι τους χριστιανικούς
χρόνους, με αφορμή την κατασκευή υπόγειας διάβασης κάτω από τη νέα
σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών-Θεσσαλονίκης, εντοπίστηκαν νεολιθικές επιχώσεις
στη φάση Βάλτος 4 (5980-5790 π. Χ., σύμφωνα με ραδιοχρονολόγηση), αλλά χωρίς
επαρκή αρχαιολογική τεκμηρίωση (λιθοστρώσεις, λάκκος, τάφρος, χωρίς κινητά
ευρήματα). Στις φάσεις Βάλτος 1, Βάλτος 2 και Βάλτος 3 ανήκουν επιχώσεις που
χρονολογούνται στην ύστερη εποχή χαλκού (οικιστικά κατάλοιπα, περίβολοι και
νεκροταφείο). (Πουλάκη-Παντερμαλή 2013: 28, 39-44)
Η Πηγή Αθηνάς χωροθετείται στα χαμηλά υψώματα του Κάτω Ολύμπου, κοντά στον
Πλαταμώνα και δίπλα στην ομώνυμη πηγή της Εθνικής Οδού, περί τα 65 χιλιόμετρα
από τα Παλιάμπελα Κολινδρού, σε μία περιοχή που εποπτεύει τη νοτιότερη
παραθαλάσσια πεδιάδα της Μακεδονίας, πλούσια σε πηγές νερού και
εκμεταλλεύσιμες εκτάσεις. Σε αυτήν την περιοχή, στο πλαίσιο εργασιών του
αυτοκινητόδρομου της ΠΑΘΕ, ανασκάφηκε τμήμα του ομώνυμου νεολιθικού οικισμού
– άγνωστης συνολικής έκτασης και βάθους επιχώσεων, λόγω της
30
αποσπασματικότητας της ανασκαφικής έρευνας –, ο οποίος χρονολογείται, με βάση

την κεραμική της θεσσαλικής τυπολογίας, σε προδιμηνιακές (Αράπη και Λάρισα) και
διμηνιακές φάσεις. Οι ανασκαμμένες επιχώσεις κάλυψαν μία στενή λωρίδα γης και
έφτασαν σε βάθος τα 4μ. Ο οικισμός εντοπίστηκε πάνω σε αποθέσεις χαλικιού, οι
οποίες θεωρείται από την ανασκαφέα ότι μεταφέρθηκαν στην περιοχή από μία
πανάρχαια χειμαρρική δράση, που μπάζωσε, όχι μόνο την εν λόγω περιοχή, αλλά
και ευρύτερες εκτάσεις γύρω από τον Όλυμπο. Στο πλαίσιο της μικρής ανασκαφικής
έρευνας που διεξήχθη, εντοπίστηκαν, σε πολύ αποσπασματική μορφή και σε κακή
διατήρηση, αρκετές οικοδομικές φάσεις και στρώματα καταστροφής. Ο οικισμός δε
συνεχίζει τη ζωή του κατά την 4η χιλιετία, ίχνη, όμως, εγκατάστασης, σύμφωνα με τη
στρωματογραφία, υπάρχουν κατά την 3η χιλιετία και την εποχή του χαλκού. Ανάμεσα
στα ευρήματα, χαρακτηριστικά είναι τα ανοιχτά αγγεία, αρκετά τμήματα ειδωλίων, ένα
ανάγλυφο πλακίδιο, πολλοί οστέινοι οπείς, σφονδύλια, βαρίδια, πηνία, λίθινοι
πελέκεις, λεπίδες πυριτόλιθου και χαλαζία, ένα βραχιόλι από Spondylus gaederopus,
μία πήλινη σφραγίδα κ.ά. (Πουλάκη-Παντερμαλή 2013: 28-30)
Στους πρόποδες του Άνω Ολύμπου, περί τα 35 χιλιόμετρα βόρεια, στην

Κουντουριώτισσα ή Κονταριώτισσα, υπάρχει μία εντοπισμένη, μη διερευνημένη
νεολιθική τούμπα. (Πουλάκη-Παντερμαλή 2013: 28) Η επιφανειακή κεραμική από τη
θέση χρονολογείται πιθανόν στο τέλος της νεότερης νεολιθικής περιόδου.
(Γραμμένος, Μπέσιος & Κώτσος 1997: 75)
Στον λόφο του κάστρου του Πλαταμώνα (η μεταγενέστερη πόλη Ηράκλειο των
ιστορικών χρόνων), κάτω από τις επιχώσεις της εποχής του χαλκού – οι οποίες
ανασκάφηκαν στο πλαίσιο κατασκευής της νέας σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών-
Θεσσαλονίκης και φτάνουν μέχρι την πρώιμη εποχή του χαλκού –, σε βάθος 3,5μ.,
υπήρχε πιθανή νεολιθική φάση, η οποία, όμως, δε διερευνήθηκε, επειδή βυθιζόταν
στον υδροφόρο ορίζοντα. (Πουλάκη-Παντερμαλή 2013: 28, 31)
2.4. Τα Ρεβένια στο τοπίο της Μακεδονίας και της Πιερίας
2.4.1. Γεωμορφολογία και γεωλογία

Ο νεολιθικός οικισμός των Ρεβενίων βρίσκεται στον Κορινό, στο βόρειο τμήμα της
Πιερίας, η οποία ανήκει στην κεντρική Μακεδονία. Η βόρεια Πιερία ορίζεται στα
βόρεια από τον ποταμό Αλιάκμονα, στα δυτικά από τα Πιέρια όρη, στα νότια από τον
ποταμό Μαυρονέρι και στα ανατολικά από τον Θερμαϊκό κόλπο, ενώ σε αυτήν
διακρίνονται τρεις κύριες εδαφικές διαμορφώσεις, τα Πιέρια όρη (με μέγιστο
υψόμετρο 2198μ. πάνω από το επίπεδο της θάλασσας) που εκτείνονται κατά μήκος
31
των δυτικών ορίων της, οι λοφώδεις σχηματισμοί που ακολουθούν αμέσως

ανατολικά, και η μεγάλη, παράλια, σχεδόν επίπεδη (μέχρι 40μ. πάνω από το
επίπεδο της θάλασσας) αλλουβιακή πεδιάδα της Κατερίνης, η οποία καταλαμβάνει
το ανατολικό τμήμα της βόρειας Πιερίας και απλώνεται κατά μήκος του Θερμαϊκού
κόλπου. Αυτή η πεδιάδα είναι ο πιο πρόσφατος γεωλογικός σχηματισμός, σε
σύγκριση με τα Πιέρια όρη και τους λόφους, και αποτελείται από μη ενοποιημένες
αλλουβιακές αποθέσεις, οι οποίες έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου.
(Krahtopoulou 2001: 7-9, Fig. 2.1, 2.2a, 2.2b & 2.3)
Γεωλογικά, η Πιερία χωροθετείται στη ζώνη επαφής δύο Ελληνίδων ζωνών, της
Πελαγονικής και της ζώνης του Αξιού/Βαρδάρη. Ο οικισμός των Ρεβενίων βρίσκεται
στην πεδιάδα του Κορινού, που σχηματίστηκε πάνω στις αποθέσεις του τριτογενούς
νεογενούς της περιοχής Σεβαστής – Κίτρους, οι οποίες αποτελούνται από λεπτο-
χονδρόκοκκους ψαμμίτες υπόλευκου χρώματος, που εναλλάσσονται με αργίλους,
μέσα στις οποίες απαντώνται ενστρώσεις μικρού πάχους από αμμούχα υλικά.
(Higgins & Higgins 1996: 107· Krahtopoulou 2001: 8-9, Fig. 2.3) Οι αρχαιολογικές
επιχώσεις των διαφόρων κατασκευών των Ρεβενίων, με τα κατά κανόνα πηλώδη,
σκούρα γκριζοκάστανα ή πολύ σκούρα καστανά χώματα, ήταν εύκολο να διακριθούν
από το φυσικό στρώμα (κιτρινωπός πηλός με κατά τόπους ασβεστολιθική ουσία),
στο οποίο ανοίχτηκαν.
Ο οικισμός των Ρεβενίων χωροθετείται ανάμεσα σε δύο σχετικά μικρά ρέματα, το

ρέμα του Αγίου Δημητρίου στα βόρεια και το ρέμα του Γερακάρη στα νότια, τα οποία
πηγάζουν από τους λόφους της βόρειας Πιερίας, ρέουν από δυτικά προς ανατολικά
και εκβάλλουν στον Θερμαϊκό κόλπο. Οι λοφώδεις σχηματισμοί που αναφέρθηκαν
παραπάνω, αναπτύσσονται αμέσως βόρεια και δυτικά των Ρεβενίων, ενώ στα νότια
και ανατολικά του εκτείνεται η πεδιάδα του Κορινού. Με βάση γεωαρχαιολογική
έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή, κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, στο
ρέμα του Αγίου Δημητρίου εντοπίστηκαν επτά περιστατικά αλλουβιακών αποθέσεων,
τα οποία έχουν πάχος 6μ., με το παλαιότερο να χρονολογείται πριν τη νεότερη –
τελική νεολιθική περίοδο (5400/5300-3330/3100 π. Χ.) και το νεότερο μετά το 1308-
1453 μ. Χ. Στο ρέμα του Γερακάρη, διαπιστώθηκαν οκτώ τέτοια περιστατικά,
συνολικού πάχους 8,5μ., τα οποία χρονολογούνται, το πρωιμότερο πριν από το
7600-7351 π. Χ. και το νεότερο μεταξύ του 1418-1627 μ. Χ. και του τέλους του 18ου
αιώνα μ. Χ. Οι αποθέσεις αυτές στις κοιλάδες των ρεμάτων επηρέασαν με δραματικό
τρόπο την ορατότητα, τη διατήρηση και τη δυνατότητα εντοπισμού των
αρχαιολογικών θέσεων. (Μπέσιος & Κραχτοπούλου 2003: 385-390)
32
2.4.2. Η βλάστηση
Στο παλαιοκλιματικό αρχείο του Αιγαίου, καταγράφεται μία γενική τάση μετάβασης
από υγρότερες προς ξηρότερες συνθήκες, από το Κατώτερο προς το Ανώτερο
Ολόκαινο (12000–6000 BP και 4000 BP έως σήμερα, αντίστοιχα), ενώ το Μέσο
Ολόκαινο (6000–4000 BP) χαρακτηρίζεται από εναλλαγή υγρών και ξηρών φάσεων,
διάρκειας μερικών εκατονταετιών η καθεμία. (Κούλη 2014: 401) Σύμφωνα με
παλαιοπεριβαλλοντικές έρευνες, κατά τη διάρκεια του Κατώτερου Ολόκαινου, ο
καθοριστικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της εξέλιξης της βλάστησης στη
Μεσόγειο ήταν ο κλιματικός, ενώ κατά το Μέσο και ιδιαίτερα το Ανώτερο Ολόκαινο, ο
κυρίαρχος παράγοντας θεωρείται ότι είναι ο ανθρώπινος. Στη Μακεδονία, με βάση
παλυνολογικές αναλύσεις, το αποτύπωμα της προϊστορικής ανθρώπινης
δραστηριότητας (καλλιέργεια γης, βόσκηση, υλοτομία) στην τοπική βλάστηση, όπως
αυτό έχει καταγραφεί από την αρχαιολογική έρευνα, δε διαφοροποίησε συνολικά τη
μορφή της φυσικής βλάστησης, έως περίπου το 4000 BP (ουσιαστικά μέχρι το τέλος
του Μέσου Ολόκαινου, δηλαδή αρκετά μετά την αρχή της νεολιθικής περιόδου),
(Κούλη 2014: 404-405· Ντίνου 2014: 410) αν και, με βάση αρχεία γυρεόκοκκων
λεπτομερούς ανάλυσης, φαίνεται ότι συνέβησαν ορισμένα εξαιρετικά σύντομα και
απότομα επαναλαμβανόμενα (8700, 7600, 5600 και 4300 BP) επεισόδια
υποχώρησης των δασών και εξάπλωσης της ανοικτής ποώδους βλάστησης, τα
οποία αποδίδονται, είτε σε κατά τόπους ανθρωπογενείς αιτίες, είτε σε κλιματικές
διακυμάνσεις. (Κούλη 2014: 404) Η βλάστηση στη Μακεδονία χαρακτηρίζεται, ήδη
από την αρχή του Ολόκαινου (12000 BP), από μεγάλη ποικιλία ειδών, τα οποία
κατανέμονται σε επιμέρους ζώνες βλάστησης, ανάλογα με τις τοπικές
περιβαλλοντικές συνθήκες και το υψόμετρο, ενώ, περί το 8000 BP, η αλλαγή στη
βλάστηση χαρακτηρίζεται κυρίως από την εξάπλωση πυκνών δασών και την αύξηση
της ποικιλότητας. Τέλος, τα τελευταία περίπου 4500 χρόνια, διαπιστώνεται σταδιακή
εξάπλωση της σκληρόφυλλης μεσογειακής βλάστησης, καθώς και μεγάλη ποικιλία
ποωδών φυτών. (Κούλη 2014: 403-404)
Στη Μακεδονία, η εκμετάλλευση του ξύλου από τον άνθρωπο σε διάφορες

αρχαιολογικές θέσεις, κατά τη διάρκεια της προϊστορικής, και ιδιαίτερα της νεολιθικής
περιόδου, έχει γίνει αντικείμενο εντατικής έρευνας και μελέτης, κυρίως τα τελευταία
δεκαπέντε χρόνια, μέσω της αρχαιοβοτανικής και της εφαρμογής τής ανθρακολογίας,
δηλαδή της μελέτης των μακρο-καταλοίπων απανθρακωμένου ξύλου. (Ντίνου 2014:
409) Καθώς τα ανθρακολογικά δεδομένα από τη Μακεδονία μένει να εμπλουτιστούν
περαιτέρω, μέσα από τη μελέτη στοιχείων που προέρχονται από προϊστορικές
33
θέσεις, οι οποίες είναι πρωιμότερες της μέσης νεολιθικής και μεταγενέστερες της
πρώιμης εποχής του χαλκού, (Ντίνου 2014: 416) και ενώ τα αντίστοιχα δεδομένα
από τα Ρεβένια Κορινού τελούν υπό μελέτη,4 αξίζει να επισημανθούν τα παρακάτω.
Όσον αφορά στις πεδινές περιοχές της κεντρικής Μακεδονίας, γεωγραφική ενότητα
όπου ανήκουν η Πιερία και τα Ρεβένια, αυτό που χαρακτήριζε κυρίως τη βλάστηση,
από τη μέση νεολιθική έως και την πρώιμη εποχή του χαλκού, ήταν τα δρυοδάση
[Quercus sp. φυλλοβόλος τύπος (δρυς)] – τα οποία, σύμφωνα με τις παλυνολογικές
ακολουθίες στη Μακεδονία, παρουσιάζουν μακρόχρονη ιστορία και εξάπλωση ήδη
από την αρχή του Ολόκαινου, μέχρι, τουλάχιστον, το 4000 BP στις πεδινές περιοχές
–, καθώς και τα μεικτά δάση πλατύφυλλων φυλλοβόλων ειδών [για παράδειγμα:
Fraxinus sp. (φράξος, μελιός, νερόφραξος), Maloideae (οικογένεια της
αγριοαχλαδιάς), Carpinus/Ostrya (γάβρος/οστρυά), Cornus sp. (κρανιά)], τα οποία,
σύμφωνα με τη μελέτη των ανθρακολογικών δεδομένων από τα Παλιάμπελα
Κολινδρού Πιερίας και το Αρχοντικό Πέλλας, έγιναν αντικείμενο συνεχούς και
συστηματικής διαχείρισης και χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοίκους των οικισμών
αυτών, τα μεν πρώτα για καύσιμη ύλη και κατασκευαστική ξυλεία, ενώ τα δεύτερα για
καύσιμη ύλη και για την κατασκευή χρηστικών αντικειμένων (καλαθιών). Αντίθετα, η
χρήση της παρόχθιας βλάστησης [για παράδειγμα: Ulmus sp. (φτελιά), Corylus sp.
(λεπτοκαρυά), Monocotyledon] και των ορεινών κωνοφόρων [για παράδειγμα: Pinus
nigra/P.sylvestris (μαύρη/δασική πεύκη)] ήταν περιστασιακή. (Ντίνου 2014: 412-416)
Τα στοιχεία αυτά, που μένει να επιβεβαιωθούν, ενδεχομένως, και για τα Ρεβένια,
αποδεικνύουν ότι οι κάτοικοι των προϊστορικών οικισμών επέλεγαν να
εγκατασταθούν σε περιοχές που χαρακτηρίζονταν από ποικιλία φυτικών ειδών και
τύπων βλάστησης, προκειμένου να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα των κοινοτήτων
τους, καθώς και να εκμεταλλευτούν είδη, των οποίων τις ιδιότητες γνώριζαν καλά και
τα οποία προσφέρονταν σε αφθονία στο άμεσο περιβάλλον τους. (Ντίνου 2014: 416)
2.4.3. Γεωαρχαιολογικά και βιοαρχαιολογικά στοιχεία

Στο πλαίσιο γεωαρχαιολογικής και βιοαρχαιολογικής έρευνας στην παραλιακή
πεδιάδα του Κορινού στη βόρεια Πιερία, επιχειρήθηκε η αποκατάσταση του τοπίου
στα παράλια της βόρειας Πιερίας, κατά το ύστερο Πλειστόκαινο και κυρίως το
Ολόκαινο, η ανασύνθεση, δηλαδή, του παλαιοπεριβάλλοντος στην περιοχή αυτή.
(Κραχτοπούλου & Βεροπουλίδου υπό εκτύπωση· Krahtopoulou & Veropoulidou
2014· 2016)
4
Υπεύθυνη για τη μελέτη και δημοσίευση των καμένων μακροκαταλοίπων ξύλου των Ρεβενίων είναι η Dr αρχαιολόγος –
αρχαιοβοτανολόγος Μαρία Ντίνου.
34
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, σε συνδυασμό με εκείνα των

ραδιοχρονολογήσεων, η στάθμη της θάλασσας στην περιοχή, κατά τα τελευταία
10.000 χρόνια, χαρακτηρίζεται από μία ακολουθία ανόδου και πτώσης, ενώ η
ακτογραμμή από διαδοχικές μετατοπίσεις, στοιχεία που, σε συνδυασμό με τη
δημιουργία των προσχωσιγενών πεδιάδων της Πιερίας, επέδρασαν στην ορατότητα
του σύγχρονου αρχαιολογικού τοπίου. Η παραλιακή πεδιάδα που εκτεινόταν στην
περιοχή βόρεια του Κορινού, κατά το τέλος του Πλειστόκαινου, βυθίστηκε σταδιακά
σε ένα μεγάλο τμήμα της, από βορειοανατολικά προς νοτιοδυτικά, στην αρχή του
Ολόκαινου, λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Η απόσταση του οικισμού
των Ρεβενίων από την ακτογραμμή, με βάση το κέντρο του ανασκαμμένου χώρου,
ήταν τότε 2,608 μέτρα, ενώ σήμερα είναι 5,109 μέτρα, σύμφωνα με υπολογισμό που
έγινε με βάση την κοντινότερη προς τον οικισμό πυρηνοληψία, η οποία
πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της έρευνας που αναφέρθηκε παραπάνω.
Ακολούθως, στην περιοχή της σημερινής παραλίας του Κορινού, δημιουργήθηκε,
τουλάχιστον από την πρώιμη εποχή του χαλκού, μία λιμνοθάλασσα, λόγω της
δράσης των θαλάσσιων ρευμάτων του Θερμαϊκού και της ανακατανομής των
ποτάμιων αποθέσεων, η οποία φαίνεται να διατηρήθηκε μέχρι την παλαιοχριστιανική
εποχή. Τέλος, τουλάχιστον από την ύστερη εποχή του χαλκού μέχρι την
παλαιοχριστιανική εποχή, οι ποτάμιες αποθέσεις οδήγησαν στη βαθμιαία επίχωση
της λιμνοθάλασσας και στη μετακίνηση της ακτογραμμής προς ανατολικά, οπότε και
δημιουργήθηκε η σύγχρονη αλλουβιακή πεδιάδα του Κορινού. (Μπέσιος &
Κραχτοπούλου 2003: 389-390· Krahtopoulou & Veropoulidou 2014: 154-155· 2016)
Η διαμόρφωση της μορφολογίας του τοπίου της βόρειας Πιερίας, και ιδιαίτερα του
αρχαιολογικού, όπως το βλέπουμε σήμερα, οφείλεται σε διεργασίες διάβρωσης και
απόθεσης ιζημάτων (αλλουβίων) στις κοιλάδες των ρεμάτων, οι οποίες, κατά τη
διάρκεια του Ολόκαινου, τα τελευταία 10.000 χρόνια, επηρέασαν με σαρωτικό τρόπο
την ορατότητα, τη διατήρηση και τη δυνατότητα εντοπισμού των αρχαιολογικών
θέσεων. Οι διεργασίες αυτών των αλλουβιακών αποθέσεων οδήγησαν στη
συσσώρευση επιχώσεων πάχους τουλάχιστον 9-11μ., σε ορισμένες, μάλιστα,
περιπτώσεις, σε επιχώσεις πάνω από 20μ. (Krahtopoulou 2001· Μπέσιος &
Κραχτοπούλου 2003· Krahtopoulou & Veropoulidou 2014: 154· 2016) Η επίδραση
των γεωλογικών παραγόντων και δράσεων στα φυσικά και αρχαιολογικά τοπία είναι
ένα γεγονός που έχει διαπιστωθεί και παρουσιαστεί με σαφήνεια, μέσα από
επιφανειακές έρευνες πεδίου, αλλά και γεωαρχαιολογικές και ανασκαφικές έρευνες,
που έχουν πραγματοποιηθεί όχι μόνο στη βόρεια Πιερία, αλλά και στη Μακεδονία
35
γενικότερα, στην κεντρική (Γραμμένος, Μπέσιος & Κώτσος 1997· Παππά 1999·
Kotsos & Urem-Kotsou 2006) και τη δυτική, με πληθώρα νέων προϊστορικών
θέσεων, αρκετές από τις οποίες ανήκουν στην αρχαιότερη νεολιθική, (Wilkie &
Savina 1997· Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2007α· 2007β· 2011: 284) στη βόρεια Ελλάδα
και σε όλον τον ελλαδικό χώρο, (ενδεικτικά για τη βόρεια Ελλάδα: Andreou, Fotiadis
& Kotsakis 1996· 2001 και γενικά για το θέμα: Kotsakis 2008) αποδεικνύοντας την
ύπαρξη των κατά τόπους ιδιαιτεροτήτων. Η χρησιμότητα αυτών των ερευνών, αλλά
και η συνεργασία διαφόρων επιστημονικών κλάδων στην αρχαιολογία, όχι μόνο στην
Ελλάδα, έχει κατά καιρούς εκτιμηθεί και εφαρμοστεί, με θεαματικά, συχνά,
αποτελέσματα, όσον αφορά στον εντοπισμό, για παράδειγμα, αρχαιολογικών
θέσεων, θαμμένων κάτω από αλλουβιακές αποθέσεις ποταμών ή βυθισμένων στη
θάλασσα. (Westley & Dix 2006· Özdoğan 2011)
Στη βόρεια Πιερία, οι περιοδικές αλλουβιακές αποθέσεις των ποτάμιων ιζημάτων

ξεκίνησαν πριν από τουλάχιστον 40.000 χρόνια, με το αρχαιότερο επεισόδιό τους να
έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα, τόσο σε μία από τις εσωτερικές κοιλάδες της βόρειας
Πιερίας και στα νότια της πεδιάδας του Κορινού, όσο και βορειότερα, στην περιοχή
των Παλιαμπέλων Κολινδρού. Οι αποθέσεις αυτές φτάνουν μέχρι την παράκτια
περιοχή του Κορινού, κατά τη διάρκεια της αρχαιότερης και της μέσης νεολιθικής
περιόδου, ενώ παράλληλα, στην ίδια περιοχή, παρατηρείται άνοδος της στάθμης της
θάλασσας, δημιουργώντας στην περιοχή έναν σχετικά αβαθή κόλπο. Η διαδικασία
αυτή των περιοδικών αλλουβιακών αποθέσεων στη θάλασσα, καθώς και γλυκού
νερού από τα γειτονικά ρέματα – τα οποία διέσχιζαν τους λόφους της βόρειας Πιερίας
στο τέλος του Πλειστόκαινου και εξέβαλλαν στον αρχαίο Θερμαϊκό κόλπο –,
ολοκληρώθηκε πριν από την τελική νεολιθική περίοδο. Το αποτέλεσμα αυτής της
διαδικασίας ήταν η δημιουργία, σε αυτόν τον κόλπο, ενός πλούσιου εκβολικού
οικοσυστήματος με υφάλμυρα νερά, το οποίο οι κάτοικοι των νεολιθικών οικισμών
των Ρεβενίων και του Μακρύγιαλου εκμεταλλεύονταν, όπως φανερώνουν με
σαφήνεια τα οστρεοαρχαιολογικά δεδομένα από αυτούς. Σύμφωνα με τα
αρχαιολογικά δεδομένα που έχουν προκύψει, καθώς και τις απόλυτες χρονολογήσεις
που έχουν πραγματοποιηθεί κατά την τελευταία εικοσαετία, αποδεικνύεται ότι, στο
ευρύτερο πλαίσιο της κεντρικής Μακεδονίας, όπου ανιχνεύεται συνεχής κατοίκηση
και εντατική χρήση του χώρου από τις πρώιμες νεολιθικές μέχρι τις ιστορικές
περιόδους, οι πρώιμοι γεωργοκτηνοτρόφοι, αλλά και γενικότερα οι προϊστορικοί
κάτοικοι, επέλεγαν να εγκατασταθούν σε ποικίλα φυσικά περιβάλλοντα και σε τέτοιου
είδους περιβαλλοντικές «γωνιές» (“niches”), ενώ, ιδιαίτερα οι κάτοικοι των παράκτιων
36
και ημι-παράκτιων θέσεων, επέλεγαν περιοχές, όπως αυτή που περιγράφηκε

παραπάνω, ή λιμνοθάλασσες και δέλτα ποταμών, για να προμηθεύονται όστρεα,
κυρίως για τη διατροφική τους αξία, αλλά και για την κατασκευή διαφόρων
τεχνουργημάτων. Εντυπωσιακή, μάλιστα, είναι η προτίμηση σε ένα συγκεκριμένο
είδος οστρέου, στο Cerastoderma glaucum, Poiret, η οποία διαπιστώνεται σε
ορισμένους οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας, από την αρχαιότερη νεολιθική
περίοδο, μέχρι την πρώιμη εποχή του σιδήρου (από τα Ρεβένια Κορινού, τα
Παλιάμπελα Κολινδρού και τον Μακρύγιαλο Πιερίας, μέχρι την Τούμπα
Θεσσαλονίκης και τη Μεθώνη Πιερίας), αναδεικνύοντας ένα είδος, του οποίου η
έντονη παρουσία στους λάκκους 2 και 41 των Ρεβενίων, αποκτά ξεχωριστή σημασία,
όπως θα δούμε σε ακόλουθο κεφάλαιο. (Κραχτοπούλου & Βεροπουλίδου υπό
εκτύπωση· Krahtopoulou & Veropoulidou 2014: 154-156· 2016)
2.4.4. Η ορατότητα των νεολιθικών θέσεων της βόρειας Πιερίας

Μελετώντας κανείς το τοπίο της Πιερίας, διαπιστώνει τη διαχρονική χρήση του
χώρου, η οποία, ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική περίοδο, χαρακτηρίζεται από
θέσεις που εντοπίζονται σε επίπεδες εκτάσεις, χαμηλούς λόφους, ή ακόμα
υψηλότερα. (Παππά 1999· 2008: 30-33, Μπέσιος 2010· Πουλάκη-Παντερμαλή 2013)
Η βόρεια Πιερία, ειδικότερα, είναι μία εύφορη γη, με ήπιο κλίμα, ιδανικός τόπος για
την ίδρυση και την άνθηση οικισμών ήδη από τις πρώιμες περιόδους της νεολιθικής
εποχής. Το τοπίο της χαρακτηρίζεται από εναλλαγές πεδιάδων και χαμηλών λόφων
και το έδαφός της διαρρέεται από πολλά ρέματα, στα οποία μέχρι πρόσφατα υπήρχε
συνεχής ροή υδάτων σε όλη τη διάρκεια του έτους. (Μπέσιος 2012: 14) Αυτοί
ακριβώς οι χαμηλοί λόφοι, οι οποίοι εκτείνονται ανάμεσα στα Πιέρια και τον Όλυμπο,
κρύβουν τους τεχνητούς, ανθρωπογενείς σχηματισμούς των θέσεων του
παρελθόντος και καθιστούν έτσι δύσκολο τον εντοπισμό τους. (Παππά 1999: 873).
Κυρίως, όμως, κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, από τη μία πλευρά οι διεργασίες
διάβρωσης, συνδυασμένες με τις μικρού βάθους επιχώσεις που χαρακτηρίζουν
συνήθως τους πρώιμους επίπεδους-εκτεταμένους οικισμούς ή με τα αδιόρατα ίχνη
που αφήνουν στο τοπίο οι προσωρινές θέσεις όλων των εποχών, αλλά και, από την
άλλη, οι γοργές διαδικασίες περιοδικής απόθεσης αλλουβίων (εξαιτίας των τεσσάρων
ποταμών που εκβάλλουν στον Θερμαϊκό, του Αλιάκμονα, του Αξιού, του Λουδία και
του Γαλλικού), είναι οι αιτίες που ευθύνονται για τη χαμηλή ορατότητα, ή, ακόμα, και
για την ολοκληρωτική εξαφάνιση πρώιμων, και όχι μόνο, αρχαιολογικών θέσεων,
διαστρεβλώνοντας έτσι την εικόνα του αρχαιολογικού χάρτη της βόρειας Πιερίας, η
οποία φαίνεται ότι έχει να παρουσιάσει, τόσο πλήθος πρώιμων νεολιθικών θέσεων,
37
ιδιαίτερα με την προοπτική και των μελλοντικών ερευνών, όσο και ποικιλομορφία,
όσον αφορά στη χωροθέτησή τους, αλλά και στη χρήση και οργάνωση του χώρου
στην καθεμία από αυτές. (Μπέσιος & Κραχτοπούλου 2003: 390-394· Μπέσιος et al.
2005β: 454-455)
Αφού, λοιπόν, η αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία γενικά, αλλά και στην Πιερία
και τη βόρεια Πιερία ειδικότερα, απεγκλωβίστηκε από το στερεότυπο της
προσπάθειας εντοπισμού στο φυσικό τοπίο νεολιθικών θέσεων με τη μορφή
τούμπας, κατά το παράδειγμα της Θεσσαλίας, (Ανδρέου & Κωτσάκης 1986· Παππά
2008: 23-24) και ακολούθησε νέες κατευθύνσεις, μέσα από αρχαιολογικές και
γεωαρχαιολογικές έρευνες, το ζήτημα της οργάνωσης και χρήσης του χώρου έλαβε
νέες διαστάσεις στην περιοχή, και, με τη συμβολή της έκρηξης των μεγάλων ή
τοπικών έργων κατά τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια (διανοίξεις και βελτιώσεις
δρόμων και σιδηροδρομικών γραμμών, υδρευτικά και αποχετευτικά έργα κλπ.),
άρχισαν να εντοπίζονται στη βόρεια Πιερία θέσεις επίπεδες, αλλά και θέσεις
θαμμένες κάτω από μέτρα αλλουβιακών αποθέσεων, ή χαμένες στο λοφώδες τοπίο
της περιοχής. (Παππά 1999: 877-878) Οι επίπεδες, μάλιστα, θέσεις, οι οποίες δε
δημιουργούν επιχώσεις σε μεγάλο ύψος και είναι θέσεις χαμηλής ορατότητας ή
ουσιαστικά αόρατες για ένα μη εξασκημένο μάτι, με την κατοίκηση να μετακινείται
οριζόντια στον χώρο, φαίνεται, με την πρόοδο των ερευνών, ότι ήταν ο κανόνας για
τη βόρεια Πιερία, σε όλη τη διάρκεια της προϊστορικής εποχής. (Μπέσιος et al.
2005α: 435)
38
Κεφάλαιο 3. Τα αρχαιολογικά δεδομένα
Στο παρόν κεφάλαιο, παρουσιάζονται τα αρχαιολογικά δεδομένα από τα Ρεβένια: οι

λάκκοι – υπόσκαφες κατασκευές (3.1), οι πασσαλότρυπες (3.2), τα αυλάκια (3.3), τα
δάπεδα (3.4) και οι θερμικές κατασκευές (3.5). Επίσης, παρουσιάζονται οι
ανθρώπινες ταφές των Ρεβενίων, που ανήκουν στις πρωιμότερες νεολιθικές ταφές
του ελλαδικού χώρου (3.6).
3.1 Λάκκοι – Υπόσκαφες κατασκευές

Οι λάκκοι – υπόσκαφες κατασκευές εξετάζονται, σύμφωνα με τη διάταξή τους στον
ανασκαφικό κάνναβο, στη βορειοδυτική, βορειοκεντρική, βορειοανατολική και
νοτιοανατολική περιοχή του. Αν και η παρουσίαση αυτή μπορεί να θεωρηθεί
σχηματική, φαίνεται να διαμορφώνονται, ανάλογα με αυτήν τη διάταξη, επιμέρους
περιοχές, όπου εντοπίζονται συστάδες λάκκων, με ειδικά χαρακτηριστικά η καθεμία.
Στην παρουσίαση των δεδομένων, δίνεται έμφαση στους λάκκους που αποτελούν
οικιστικούς χώρους και σε εκείνους που χαρακτηρίζονται από μεγάλες αποθέσεις
διαφόρων κατηγοριών ευρημάτων, ως αποτέλεσμα της δευτερογενούς,
απορριμματικής τους χρήσης. Για όλους τους λάκκους υπάρχουν φωτογραφίες και
επιπλέον στοιχεία στο Παράρτημα 1. Από τη νοτιοανατολική περιοχή του καννάβου,
αφαιρέθηκε το μεγαλύτερο ποσοστό όγκου χώματος, καθώς εκεί δεν υπάρχει μόνο
μεγάλη πυκνότητα λάκκων, αλλά εντοπίζονται και οι περισσότεροι από τους
μεγαλύτερους και βαθύτερους (με βάθος επιχώσεων πάνω από 1μ.) λάκκους της
ανασκαφής (λάκκοι 4, 6, 7, 11, 20). Ακολουθεί η βορειοδυτική περιοχή, όπου, αν και
η πυκνότητα δεν είναι μεγάλη, υπάρχουν οι μεγάλοι και βαθείς λάκκοι 2, 5 (5α, 5β,
5γ) και 42. Στα βορειοανατολικά, η πυκνότητα είναι μεγάλη, αλλά οι περισσότεροι
λάκκοι δεν έχουν βαθιές επιχώσεις (δεν υπάρχει ούτε ένας λάκκος με βάθος
επιχώσεων πάνω από 1μ.). Τέλος, από τη βορειοκεντρική περιοχή αφαιρέθηκε,
συγκριτικά με τις υπόλοιπες περιοχές, ο μικρότερος όγκος χώματος, κάτι
αναμενόμενο, καθώς η πυκνότητα των λάκκων εκεί είναι χαμηλή, ενώ κανένας από
αυτούς δεν έχει βάθος μεγαλύτερο του 1μ. (βλ. για όλα, Σχέδιο 3 και Γραφήματα 54,
39
55, 56). Επισημαίνεται, ακόμα, ότι το υψηλότερο ποσοστό (22,31%) αφορά σε

λάκκους με διαστάσεις από 1,50μ. έως 1,99μ. (27 λάκκοι), ενώ μόλις ένας λάκκος
έχει διαστάσεις μεγαλύτερες από 5μ., ο λάκκος 5 (Γράφημα 55 και σχετικός πίνακας
στο Παράρτημα 2). Τέλος, οι περισσότεροι οικιστικοί λάκκοι εντοπίζονται στα
νοτιοανατολικά (σε ποσοστό 36,4%, λάκκοι 4, 6, 7, 11, 20, 33, 44, 48γ) και στα
βορειοανατολικά (σε ποσοστό 31,8%, λάκκοι 15, 23, 24, 51, 57, 58, 72), ενώ
ακολουθούν οι λάκκοι στα βορειοδυτικά (σε ποσοστό 22,7%, λάκκοι 2, 5, 36, 41, 42)
και, τέλος, στα βορειοκεντρικά (σε ποσοστό 9,1%, λάκκοι 25, 26) (Γράφημα 57). Στα
νοτιοανατολικά και στα βορειοδυτικά, εντοπίζονται αποκλειστικά οι βαθύτεροι (με
βάθος επιχώσεων μεγαλύτερο του 1μ.) ανασκαμμένοι λάκκοι (Σχέδιο 3).
3.1.1. Βορειοδυτική περιοχή ανασκαφικού καννάβου (Σχέδια 1, 2, 3)

Η περιοχή αυτή βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του ανασκαφικού καννάβου και σε
αυτήν εντοπίζονται, όπως και σε όλη την έκταση του ανασκαμμένου χώρου, στοιχεία
από τη φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων (πασσαλότρυπες και
αυλάκια). Περιλαμβάνει τα ανασκαφικά τετράγωνα 422/001, 422/002, 422/011,
422/012, 422/021, 422/022, 422/023, 422/032, 422/033. Η εικόνα αυτού του
τμήματος του οικισμού δε θα πρέπει να μας παρασύρει σε βιαστικά συμπεράσματα,
αφού τα τετράγωνα νότια των λάκκων 5, 42 και 36, καθώς και ανατολικά των λάκκων
38, 39 και 40, δε διερευνήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά, η πυκνότητα των λάκκων είναι και
εδώ, όπως και στη βορειοκεντρική περιοχή, σχετικά αραιή, και δε συγκρίνεται με την
έντονη, από αυτήν την άποψη, εικόνα του ανατολικού τμήματος. Σε αυτήν τη
βορειοδυτική περιοχή, κυριαρχούν με διαφορά οι λάκκοι κεραμικής και ακολουθούν οι
λάκκοι με λίγα ευρήματα και οι λάκκοι οστών ζώων (Σχέδιο 2 και Γραφήματα 51, 52,
53). Εδώ εντοπίζονται, όπως θα δούμε παρακάτω, μερικά από τα πιο σημαντικά
οικιστικά στοιχεία των Ρεβενίων. Σημειώνεται ότι, στην περιοχή αυτή, διανοίχτηκε, με
κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ, η δοκιμαστική τομή Β, η οποία διατάραξε μέρος των επιχώσεων
κάποιων από τους λάκκους.
Ο λάκκος 5 (Σχέδια 4, 5, 77) είναι κυκλικής κάτοψης και αποτελεί τον μεγαλύτερο και
βαθύτερο κυκλικό λάκκο του ανασκαμμένου χώρου. Μέρος των επιχώσεών του
διαταράχτηκε από τη διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Β. Αν και δεν υπάρχει
σχεδιασμένη στρωματογραφία για τον λάκκο, βγήκαν πολλά και ενδιαφέροντα
συμπεράσματα, με βάση την οριζόντια διερεύνηση των στρωμάτων του, καθώς η ίδια
η διαμόρφωσή του με τους αναβαθμούς του οδήγησε στον οριζόντιο διαχωρισμό των
στρωμάτων με σχετική ασφάλεια, τουλάχιστον για τις αρχικές επιχώσεις του, αλλά και
για τους λάκκους 5β και 5γ. Ο λάκκος 5α σκάφτηκε μαζί με τον λάκκο 5, ενώ το ίδιο
40
Κεφάλαιο 3. ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
ισχύει και για μέρος των επιχώσεων του λάκκου 5β. Το δυτικό όριο του λάκκου 5
βρίσκεται εκτός χάραξης και δεν εντοπίστηκε. Σύμφωνα με τα στρώματα του λάκκου,
κατά το οριζόντιο σκάψιμο, ο αρχικός, ενιαίος λάκκος 5 χαρακτηρίζεται από πηλώδες,
σκούρο γκριζοκάστανο χώμα, με διάσπαρτους, άψητους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και πολλά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες. Από τους λάκκους 5 και 5α
συλλέχθηκαν πολλά ευρήματα από όλες τις κατηγορίες. Κατά τη διάρκεια της
ανασκαφής, αλλά και από τη διαλογή της κεραμικής, συλλέχθηκαν αρκετά τμήματα
αγγείων, κάποια τα οποία σώζουν προφίλ ή σώζονται σε αρκετά μεγάλο ποσοστό.
Χαρακτηριστικά είναι τα μικρά τμήματα από αγγεία με ανθρωπόμορφη ή ζωόμορφη
πλαστική διακόσμηση (Ρε 174, Ρε 774, Ρε 790). Συλλέχθηκαν, επίσης, πολλά όστρεα
(κυρίως του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret, αλλά και του είδους Solen, sp.),
οστά, πολλοί οπτοί αχυροπηλοί (αρκετοί από αυτούς με ίχνη καύσης) και τμήματα
από δάπεδα θερμικών κατασκευών. Στα μικροαντικείμενα (Γραφήματα 3, 6)
ξεχωρίζουν τα ειδώλια (7 πήλινα και ένα μαρμάρινο) και τα 4 θραύσματα από πήλινα
ομοιώματα οικημάτων. Επίσης, εδώ βρέθηκαν τα δύο μοναδικά πήλινα κουτάλια (Ρε
755, Ρε 764) από το ανασκαμμένο τμήμα του οικισμού και δύο μαρμάρινα από τα
συνολικά έξι λίθινα αγγεία (Ρε 761, Ρε 762). Αξιοπρόσεκτη είναι η ποσότητα των
αποστρογγυλεμένων οστράκων (16 όστρακα) στον λάκκο 5, η οποία αυξάνεται, εάν
προσθέσουμε και τα όστρακα των λάκκων 5β (15) και 5γ (6). Στα εργαλεία
κυριαρχούν αριθμητικά τα οστέινα (28), ενώ ακολουθούν τα λίθινα απολεπισμένα
(23), τα οποία, μαζί με εκείνα από τους λάκκους 5β (34) και 5γ (19) συνιστούν ένα
ιδιαίτερα ενδιαφέρον σύνολο εργαλείων (κυρίως από σοκολατί πυριτόλιθο και
οψιανό), με βάση την αλυσίδα παραγωγής των οποίων, διακρίνονται στοιχεία
επιτόπιας λάξευσης και παραγωγή κυρίως λεπίδων.
Λάκκος 5. Βάθος επιχώσεων: 0,73μ. και 1,67μ. (μαζί με τον λάκκο 5γ). Διαστάσεις: 5,20μ. (Β-Ν) x 4,70μ.
(Α-Δ). Εμβαδόν: 24,44m². Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα.
Μέσα στον λάκκο 5 δημιουργούνται τρεις αναβαθμοί: ο πρώτος είναι ο λάκκος 5α στα
δυτικά του λάκκου 5, ο δεύτερος είναι ο λάκκος 5β στα νότια του λάκκου 5,
χαμηλότερα και νοτιοανατολικά του λάκκου 5α, ενώ, στην τελική διαμόρφωση του
λάκκου 5, μέσα στον λάκκο 5γ, σχηματίζεται ελαφρώς βαθύτερα (κατά 0,10μ.) ένας
ακόμη αναβαθμός. Οι περιοχές αυτές ερμηνεύονται ως αναβαθμοί πρόσβασης στον
υπόγειο χώρο του κτίσματος. Οι επιχώσεις των λάκκων 5α, 5β και 5γ
χαρακτηρίζονται από χώμα πηλώδες, σκούρο γκριζοκάστανο, με διάσπαρτους,
διαλυμένους, άψητους πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Οι
ποσότητες των ευρημάτων που συλλέχθηκαν από τους λάκκους αυτούς (Γραφήματα
3, 4, 5, 6) είναι μεγάλες και ανήκουν στις ίδιες κατηγορίες με εκείνες του λάκκου 5.
41
Σημειώνεται ότι από ένα θραύσμα πήλινου ομοιώματος οικήματος βρέθηκε στους
λάκκους 5β και 5γ. Από τους λάκκους 5β και 5γ προέρχονται δύο από τα δώδεκα
πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων, ανάμεικτης
σύστασης (δημητριακά, φυτά άγριας βλάστησης, φρούτα/καρποί και όσπρια).
Λάκκος 5α. Βάθος επιχώσεων: 0,09μ. (ερευνημένο τμήμα). Διαστάσεις: 2,50μ. (ΒΔ-ΝΑ) x 1,80μ. (ΒΑ-
ΝΔ). Εμβαδόν: 4,5m². Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Λάκκος 5β. Βάθος επιχώσεων: 0,67μ. Διαστάσεις: 4,00μ. (Β-Ν) x 2,85μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 11,4m².
Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα στα ΝΑ, με ομαλή κλίση στα ΝΔ. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Λάκκος 5γ. Βάθος επιχώσεων: 0,31μ. Διαστάσεις: 2,90μ. (Β-Ν) x 2,65μ. (Α-Δ) και χαμηλός αναβαθμός
στη ΝΑ περιοχή του: 1,46μ. (ΒΔ-ΝΑ) x 2,16μ. (ΒΑ-ΝΔ). Εμβαδόν: 7,685m² και εμβαδόν αναβαθμού:
3,1536m². Τοιχώματα: κάθετα Ν και Δ, σχεδόν κάθετα στα Β και Α. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Οι πασσαλότρυπες που βρίσκονται νότια και εκτός του λάκκου 5, θα μπορούσαν να

συνδέονται είτε με τα αυλάκια θεμελίωσης τοίχων 2 (η ΠΣ 57) και 6 (η ΠΣ 56) που
παραπέμπουν σε υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις κτισμάτων, είτε με τον λάκκο 5,
αποτελώντας στοιχεία από το σύστημα της ανωδομής του. Η ΠΣ 137 δε φαίνεται να
συνδέεται με κάποιο αυλάκι, αλλά τα στοιχεία εκεί σώζονται πολύ αποσπασματικά
και σε πολύ μικρό βάθος επιχώσεων, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατό να βγουν
ασφαλή συμπεράσματα.
Ο λάκκος 5 με τους αναβαθμούς του φαίνεται να συγκεντρώνει πολλά από τα

απαραίτητα στοιχεία, για να ταυτιστεί ως το υπόγειο τμήμα ενός οικιστικού χώρου:
μεγάλο μέγεθος, σχεδόν κάθετα τοιχώματα, αναβαθμοί πρόσβασης στο υπόγειο
τμήμα του, το οποίο πιθανόν χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικός χώρος, αλλά
ίσως και για κατάκλιση. Οι πασσαλότρυπες στην περιφέρειά του δεν είναι βέβαιο ότι
συνδέονται με την ανωδομή του, αλλά δε θα πρέπει να αποκλειστεί και αυτή η
πιθανότητα. Για το υπέργειο τμήμα του, θα πρέπει να υποτεθεί ένα ξύλινο δάπεδο, το
οποίο πιθανότατα θα ήταν μετακινούμενο με κάποιον τρόπο, ώστε να είναι δυνατή η
πρόσβαση στον υπόγειο χώρο. Από τις επιχώσεις του λάκκου 5 και των αναβαθμών
του, προέρχονται αρκετά θραύσματα ψημένων πηλών, που σώζουν αποτυπώματα
από καλάμια σε παράλληλη ή και διαγώνια διάταξη μεταξύ τους, και αποδίδονται σε
τμήματα ανωδομής. Η ποσότητά τους, όμως, είναι μικρή, σε σχέση με το μεγάλο
μέγεθος του λάκκου, οπότε υποθέτουμε ότι αποτελούν μικρό μέρος της ανωδομής
αυτού του υπόσκαφου οικιστικού χώρου, ενώ δεν αποκλείεται να είναι κατάλοιπα
δευτερογενούς απόθεσης, από άλλη περιοχή του οικισμού. Επισημαίνεται εδώ ότι,
μέσα στον λάκκο 5γ, κατά το οριζόντιο σκάψιμο, σε ένα εύρος βάθους 0,13μ. πριν
από τον εντοπισμό του φυσικού (29,45-29,32μ.), τα ευρήματα παρουσιάζονται
αρκετά μειωμένα και στο βάθος αυτό θα μπορούσε, με μεγάλη επιφύλαξη, να
42
θεωρηθεί ότι εντοπίζεται η αρχική, πρωτογενής χρήση του λάκκου 5 γενικά, πριν
αυτός μετατραπεί σε απορριμματικό. Η απόλυτη χρονολόγηση του λάκκου 5γ με
άνθρακα, από 29,50μ. [DEM 2746: 6377–6259 π. Χ. (68,2%) και 6392–6247 π. Χ.
(95,4%)], ελαφρώς υψηλότερα από την αρχή αυτού του φτωχότερου σε ευρήματα,
τελικού στρώματός του, συμφωνεί με τη χρονολόγηση της κεραμικής, στην πρώιμη
εκτίμησή της (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ., ή από το 6000 π. Χ.
και μετά).
Οι μικροί, πιθανόν κυκλικοί και αβαθείς λάκκοι 78, 79 και 88 (επίχωση 0,10μ., 0,26μ.
και ±0,38μ., αντίστοιχα) στην περιφέρεια του λάκκου 5 (βόρεια και βορειοανατολικά)
είναι προγενέστεροι, αφού κόπηκαν από αυτόν. Οι λάκκοι 78 και 79 περιείχαν πολύ
λίγα ευρήματα, ενώ ο λάκκος 88 σκάφτηκε στο σύνολο των επιχώσεών του στο
πλαίσιο της δοκιμαστικής τομής Β.
Λάκκος 78: βάθος επιχώσεων: 0,10μ.  1,25μ.
Ο λάκκος 2 (Σχέδιο 6), κυκλικής κάτοψης, χωροθετείται στο βορειοδυτικό άκρο του
ανασκαφικού καννάβου. Μικρό μέρος των δυτικών ορίων του βρίσκεται εκτός
χάραξης. Είναι προγενέστερος του λάκκου 41, αφού τέμνεται στα νοτιοανατολικά του
από αυτόν. Στα νοτιοδυτικά έκοψε τον μικρό λάκκο 81, ο οποίος συνεχίζει δυτικά,
εκτός χάραξης Οι επιχώσεις του λάκκου 2 ερευνήθηκαν στα τετράγωνα 422/001
(κυρίως) και 422/011. Στο τετράγωνο 422/001 ορίστηκε μόνο ένα οριζόντιο στρώμα
για τον λάκκο, το στρώμα 2, αλλά η εικόνα που δίνουν οι στρωματογραφίες της
νότιας και δυτικής παρειάς του (Σχέδια 7, 8) είναι πιο σύνθετη. Ο λάκκος 2
χαρακτηρίζεται από πυκνές συγκεντρώσεις οστρέων, του είδους Cerastoderma
glaucum, Poiret. Στο ανώτερο στρώμα του (στρώμα 2 στρωματογραφιών νότιας και
δυτικής παρειάς), σε χώμα πηλώδες, πολύ σκούρο γκρίζο, εντοπίζονται μεγάλες
συγκεντρώσεις οστρέων, μαζί με πολλή κεραμική, πηλούς, πέτρες, αρκετά οστά και
λίθινα εργαλεία (απολεπισμένα, με κόψη και τριβής). Στη νοτιοανατολική περιοχή
(όπου ο λάκκος 41 έκοψε τον λάκκο 2), παρατηρείται, σε αυτό το πρώτο στρώμα, πιο
έντονη συγκέντρωση οστρέων. Από όλη την έκταση του λάκκου, στο ίδιο στρώμα,
εντοπίστηκε συγκέντρωση μικρών και μεγάλων θραυσμάτων από χαλαζία, τα οποία
μένει να διερευνηθεί, εάν είναι εργαλεία. Ακολούθως, και κυρίως στη νοτιοδυτική
περιοχή, εντοπίζεται ένα όχι τόσο πυκνό σε ευρήματα στρώμα, με χώμα πηλώδες και
πιο ανοιχτόχρωμο (στρώμα 3 στρωματογραφίας νότιας παρειάς). Στο επόμενο
στρώμα (στρώμα 4 στρωματογραφίας νότιας παρειάς και στρώμα 3
στρωματογραφίας δυτικής παρειάς), σε σκούρο γκρίζο, πηλώδες χώμα, απαντώνται
43
πιο έντονες αποθέσεις οστρέων, με έντονη κλίση, σε βάθος 0,55μ. και 0,65μ.
(μετρήσεις στο μέσον του στρώματος) από την αρχή των επιχώσεων του λάκκου, στα
ανατολικά και στα δυτικά, αντίστοιχα. Βαθύτερα και μόνο στα νοτιοανατολικά,
υπάρχει άλλο ένα όχι τόσο πυκνό στρώμα (στρώμα 5 στρωματογραφίας νότιας
παρειάς), όπως το παραπάνω στα νοτιοδυτικά, ενώ στα δυτικά υπάρχουν πυκνά
στρώματα ανθράκων και στάχτης (στρώματα 4 και 5 στρωματογραφίας δυτικής
παρειάς), τα οποία εντοπίζονται σε βάθος 0,70μ. από την αρχή των επιχώσεων του
λάκκου. Γενικά, στα υπόλοιπα στρώματα, οι άνθρακες είναι αρκετοί και διάσπαρτοι,
με κατά τόπους συγκεντρώσεις. Τέλος, το τελευταίο στρώμα του λάκκου (στρώμα 6
στρωματογραφίας νότιας παρειάς και στρώμα 7 στρωματογραφίας δυτικής παρειάς)
είναι φτωχό σε ευρήματα και περιέχει πεσμένο φυσικό. Τα στρώματα 5 και 6 της
στρωματογραφίας της νότιας παρειάς και το στρώμα 7 της στρωματογραφίας της
δυτικής παρειάς, θα μπορούσαν, με μεγάλη επιφύλαξη, να θεωρηθεί ότι ανήκουν στο
επίπεδο της αρχικής, οικιστικής χρήσης του λάκκου, επειδή αποτελούν στρώματα
φτωχά σε ευρήματα, σε αντίθεση με τα ανώτερα, με έντονη κλίση και πολύ πλούσια
σε ευρήματα, στρώματα. Η ύστερη χρονολόγηση του δείγματος άνθρακα [DEM 2376:
6426–6272 π. Χ. (68,2%) και 6435–6255 π. Χ. (95,4%)], προέρχεται από το τέλος
του στρώματος 5 της στρωματογραφίας της ΔΠ, που χαρακτηρίζεται από πυκνούς
άνθρακες και στάχτες, και ανήκει, όπως και όλα τα ανώτερα στρώματα, στη
δευτερογενή, απορριμματική (με έντονα επεισόδια απόρριψης) χρήση του λάκκου,
ενώ φαίνεται να συμφωνεί, σε γενικές γραμμές, με τη χρονολόγηση με βάση την
κεραμική (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ., ή από το 6000 π. Χ. και
μετά). Η πρώιμη χρονολόγηση προέρχεται από οστό ζώου [DEM 2825: 6595–6507
π. Χ. (68,2%) και 6630–6480 π. Χ. (95,4%)], που ανήκει στα οστά που συλλέχθηκαν
από όλη την έκταση του λάκκου, στο πλαίσιο της τελευταίας του πάσας
(#422/001008), πριν από τον εντοπισμό του φυσικού, σε ένα εύρος βάθους 0,20μ.,
και φαίνεται πιθανό να ορίζει τη χρονολόγηση της πρωτογενούς, οικιστικής χρήσης
του. Στις στρωματογραφίες της νότιας και δυτικής παρειάς του λάκκου 2, διακρίνονται
οι αλλοιώσεις στα τοιχώματα του λάκκου από τις πιέσεις του φυσικού.
Τα όστρεα που συλλέχθηκαν από τον λάκκο 2 ήταν πάρα πολλά και υπερτερούν
ποσοτικά όλων των ευρημάτων. Το μέγεθος και το πάχος τους είναι μεγαλύτερο από
τα όστρεα του λάκκου 41, κάτι που οφείλεται σε περιβαλλοντικές αλλαγές στην
ευρύτερη περιοχή του οικισμού, από όπου οι κάτοικοί του τα συνέλεγαν. Η κεραμική
συλλέχθηκε σε μικρότερες ποσότητες, αλλά είναι και αυτή πολλή. Βρέθηκαν αρκετά
τμήματα αγγείων, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το τμήμα σώματος με το χείλος από
αγγείο με ανθρωπόμορφη πλαστική διακόσμηση (Ρε 170). Τα μικροαντικείμενα ήταν
44
πάρα πολλά (Γράφημα 1). Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τέσσερα ειδώλια, ένα τμήμα
πήλινου οικήματος και αρκετά κοσμήματα (22), ενώ στα εργαλεία υπερέχουν
αριθμητικά τα λίθινα απολεπισμένα (80) και ακολουθούν τα εργαλεία τριβής (52), τα
οστέινα (44) και τα εργαλεία με κόψη (21). Κατά τη φάση της προκαταρκτικής μελέτης
των πηλών από τον λάκκο 2, αναγνωρίστηκαν ελάχιστα τμήματα ανωδομής (οπτοί
αχυροπηλοί με αποτυπώματα ξύλινων στοιχείων), αλλά και χαρακτηριστικά τμήματα
από δάπεδα θερμικών κατασκευών και άλλων επιφανειών χρήσης. Μέσα στις
επιχώσεις του λάκκου 2, βρέθηκε, κατά μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού, ένα
μεμονωμένο ανθρώπινο οστό (αριστερή κνήμη).
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο λάκκος 2 ήταν μία υπόσκαφη κατοικία. Το μέγεθός του
είναι αρκετά μεγάλο, ικανό να στεγάσει πάνω από ένα άτομο. Καθώς έχει βάθος
πάνω από 1μ., θεωρούμε και σε αυτήν την περίπτωση ότι θα υπήρχε ένα ξύλινο
δάπεδο, διαμορφωμένο στην επιφάνεια του εδάφους, για το υπέργειο τμήμα της
οικίας. Δε σώζονται πασσαλότρυπες εξωτερικά, στην περιφέρειά του, αλλά οι ΠΣ 2
και 53 που βρίσκονται στο εσωτερικό του και κοντά στην περίμετρό του, πιθανόν
ανήκουν σε μία προσπάθεια ενδυνάμωσης της στήριξης της ανωδομής του λάκκου, ή
αποτελούν στοιχεία κάποιας επιδιόρθωσης που πραγματοποιήθηκε σε κάποια φάση
της ζωής του οικήματος, τα οποία διασώθηκαν ακριβώς επειδή ανοίχτηκαν
εσωτερικά και σφραγίστηκαν με δευτερογενείς αποθέσεις. Αντίθετα, οι περιμετρικές
πασσαλότρυπες εκτίθενται σε διαβρωτικές συνθήκες και συνήθως δε διατηρούνται.
Αφού έπαψε να είναι σπίτι, ο λάκκος 2 έγινε, σε δευτερογενή χρήση, απορριμματικός,
λειτουργώντας ως αποθέτης μεγάλων ποσοτήτων κυρίως οστρέων, και, σε μικρότερο
βαθμό, κεραμικής, οστών ζώων και μικροαντικειμένων.
Λάκκος 2. Βάθος επιχώσεων: 1,07μ. Διαστάσεις: 3,22μ. (Β-Ν) x 3,14μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 7,33m².
Τοιχώματα: με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος γενικά, ελαφρώς κοίλος
προς δυτικά.
Ο λάκκος 41 (Σχέδιο 9) είναι ένας αρκετά μεγάλος, κυκλικής κάτοψης λάκκος, ο

οποίος είναι μεταγενέστερος του λάκκου 2, αφού τον έκοψε στα νοτιοανατολικά του.
Μεγάλο μέρος των επιχώσεών του κόπηκε, κατά τη διερεύνηση της δοκιμαστικής
τομής Β. Σύμφωνα με τα στρώματα του λάκκου, κατά το οριζόντιο σκάψιμο, το
ανώτερο στρώμα διακρίνεται από χώμα σκούρο γκριζοκάστανο, πηλώδες με πολύ
ψιλό χαλίκι στη σύστασή του, με μικροσκοπικούς, οπτούς πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες βαθύτερα (αφού αφαιρέθηκε επίχωση 0,30μ.
περίπου). Ήταν στρώμα πλούσιο σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, κυρίως, όμως,
σε όστρεα του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret, μικρότερα σε μέγεθος και
λεπτότερα σε πάχος από εκείνα του λάκκου 2, μία εικόνα που οφείλεται σε
45
μεταγενέστερες περιβαλλοντικές μεταβολές. Περιείχε, επίσης, πολλή κεραμική,

αρκετά οστά και πολλά μικροαντικείμενα. Το δεύτερο, βαθύτερο στρώμα, πάχους
0,12μ. (29,67-29,55μ.), πριν από τον εντοπισμό του φυσικού, είναι σκούρο γκρίζο –
γκριζοκάστανο, πηλώδες, με αρκετούς άνθρακες, φτωχό σε ευρήματα. Όσον αφορά
στα μικροαντικείμενα (Γράφημα 23 ), στα εργαλεία πλειοψηφούν τα λίθινα εργαλεία
τριβής (16), ενώ ακολουθούν τα απολεπισμένα (16) και τα οστέινα (12) εργαλεία.
Αξιοπρόσεκτη είναι η ποσότητα των αποστρογγυλεμένων οστράκων (16), αλλά και
των λίθινων εργαλείων με κόψη (8), που δεν είναι τόσο συνηθισμένο εύρημα στον
οικισμό. Τέλος, μέσα στις επιχώσεις του λάκκου 41, βρέθηκε ένα μεμονωμένο,
ανθρώπινο μακρό οστό.
Ο λάκκος 41 συγκεντρώνει αρκετά χαρακτηριστικά, για να ταυτιστεί ως οικιστικός

χώρος, αν και απουσιάζουν και από εδώ οι πασσαλότρυπες από την περίμετρό του,
που θα μας έδιναν στοιχεία για την υπερκατασκευή του και θα ενίσχυαν αυτήν την
άποψη. Το μέγεθός του είναι ικανό, σχεδόν κάθετα τα τοιχώματα και σχεδόν
επίπεδος ο πυθμένας του, που θα ήταν, ενδεχομένως, το δάπεδο της οικίας. Η
πρωτογενής χρήση του λάκκου θα μπορούσε να είναι οικιστική, ενώ δευτερογενώς
αποδεικνύεται ότι έγινε απορριμματικός, αποδέκτης μεγάλων ποσοτήτων κυρίως
οστρέων. Το βαθύτερο στρώμα του λάκκου, σύμφωνα με το οριζόντιο σκάψιμο, όπου
δεν υπάρχουν, πλέον, οι πυκνές συγκεντρώσεις οστρέων και τα ευρήματα είναι,
γενικά, πολύ λίγα, παρουσιάζει κάποιες μικρές πιθανότητες, για να ταυτιστεί ως το
επίπεδο της αρχικής, οικιστικής του χρήσης. Σε κάθε περίπτωση, οι πρώιμες τιμές
της απόλυτης χρονολόγησής του [DEM 2820: 6566–6474 π. Χ. (68,2%) και 6591–
6467 π. Χ. (95,4%), από οστό ζώου, 30,00-29,66μ.], συμφωνούν με την εκτίμηση
με βάση την κεραμική, που δίνει και αυτή πρώιμη τιμή (πριν το 6400 π. Χ.).
Λάκκος 41. Βάθος επιχώσεων: 0,71μ. Διαστάσεις: ±3,00μ. (Β-Ν) x ±2,60μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 7,8m² (μαζί
με το τμήμα του στη Δ.Τ. Β). Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Ο λάκκος 36 (Σχέδιο 10) είναι ένας κυκλικός λάκκος, ανατολικά του λάκκου 5 και σε
άμεση γειτονία με τον λάκκο 42. Δεν είναι βέβαιο ότι αποτελεί οικιστικό χώρο. Παρ’
όλα αυτά, το μέγεθός του είναι αρκετά μεγάλο, ενώ σώζει στην περίμετρό του και μία
πασσαλότρυπα (ΠΣ 61), που θα μπορούσε να σχετίζεται με την ανωδομή του. Ο
πυθμένας του είναι σχετικά επίπεδος, και, εάν πρόκειται για οικιστικό χώρο, αυτός θα
ήταν το δάπεδο του σπιτιού, καθώς το βάθος του δεν είναι πολύ μεγάλο. Αντικείμενο
προβληματισμού αποτελούν τα τοιχώματά του, τα οποία, ενώ έχουν ομαλή κλίση στα
βόρεια και βορειοανατολικά, στα δυτικά διευρύνονται και μετά έχουν απότομη κλίση,
κάτι που ίσως σχετίζεται με τις πιέσεις του φυσικού. Οι δύο αναβαθμοί με μικρό
πλάτος στα βόρεια και στα νότια δεν αποτελούν στοιχεία πρόσβασης στον λάκκο,
46
αλλά πιθανά κατάλοιπα παλαιότερης φάσης του. Σύμφωνα με τα στρώματα που

σκάφτηκαν, κατά την οριζόντια διερεύνηση του λάκκου, δε φαίνεται να σώζεται το
επίπεδο της πρωτογενούς, οικιστικής του χρήσης, οι επιχώσεις του, δηλαδή, είναι
αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών αποθέσεων. Νότια/νοτιοανατολικά του
λάκκου 36 διερευνήθηκε ο λάκκος 75, η βόρεια διαμόρφωση του οποίου σχηματίζει
ένα είδος αυλακιού, το οποίο φαίνεται να τον συνδέει με τον λάκκο 36. Η εικόνα
παρέμεινε ασαφής, αφού η συνέχεια του λάκκου 75 προς νότια δε διερευνήθηκε.
Σύμφωνα με το οριζόντιο σκάψιμο, στον λάκκο εντοπίζονται δύο στρώματα με
πηλώδη χώματα, το ανώτερο σκούρο γκριζοκάστανο, με λίγους, διάσπαρτους,
ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους άνθρακες, ενώ το
βαθύτερο είναι πιο σκούρο, με περισσότερους άνθρακες. Χαρακτηρίζεται από
συγκεντρώσεις κεραμικής και οστρέων, κυρίως του είδους Cerastoderma glaucum,
Poiret. Περιείχε, ακόμα, πολλά οστά ζώων (ανάμεσά τους και μεγάλα τμήματα και
ένα θραύσμα κεράτου, που δεν είναι συχνό εύρημα στον οικισμό). Πολλοί είναι και οι
οπτοί αχυροπηλοί, πυκνότεροι στο βαθύτερο στρώμα του. Συλλέχθηκαν πολλά
μικροαντικείμενα (Γράφημα 20). Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των
αποστρογγυλεμένων οστράκων (16), των εργαλείων τριβής (19), των
απολεπισμένων (11) και των οστέινων εργαλείων (10). Από τον λάκκο 36
προέρχονται δύο από τα δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στα οποία περιλαμβάνονται σπόροι και λέπυρα
επενδεδυμένων σιτηρών (κυρίως) και φυτά της άγριας βλάστησης.
Λάκκος 36. Βάθος επιχώσεων: 0,64μ. Διαστάσεις: 2,40μ. (Β-Ν) x 2,20μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 5,28m²
(αρχικό) και 4,664m². Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Ο λάκκος 42 (Σχέδιο 11) είναι ένας μεγάλος, κυκλικής κάτοψης λάκκος, που
βρίσκεται ανάμεσα στους λάκκους 5 και 36. Η στρωματογραφία του (νότια παρειά
του τετραγώνου 422/022, Σχέδιο 12) αποτελείται από στρώματα που παρουσιάζουν
έντονη κλίση και χαρακτηρίζονται, ιδίως στο κέντρο του λάκκου, από πολλούς,
μικροσκοπικούς και διαλυμένους, οπτούς και ωμούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
κυρίως πολλούς άνθρακες, διάσπαρτους ή συγκεντρωμένους κατά τόπους. Τα
χώματα είναι πηλώδη, σκούρα ή πολύ σκούρα καστανά ή γκριζοκάστανα. Οι παρειές
του δέχτηκαν τις πιέσεις του φυσικού, ενώ πεσμένο φυσικό υπάρχει στο εσωτερικό
του λάκκου. Στην ανατολική περιοχή του λάκκου, περίπου 0,50μ. πριν από τον
εντοπισμό του φυσικού, σε περιβάλλον πλούσιο σε άνθρακες και σε μαύρο σχεδόν
χώμα, εντοπίστηκαν τα ίχνη κάποιας διαλυμένης, πήλινης κατασκευής, η οποία
δέχτηκε την επίδραση φωτιάς. Ο λάκκος περιείχε κυρίως οστά ζώων, πολλά οστέινα
(53) και λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (41). Κυρίως, όμως, περιείχε λίθινα εργαλεία
47
τριβής (168), από τα οποία τα 128 ταυτίστηκαν, προκαταρκτικά, ως πιθανές

ακονόπετρες (θραύσματα, μικρού μεγέθους και πολύ μικρού πάχους) (Γράφημα 24).
Τα οστά παρουσιάζουν έντονο θρυμματισμό, αποτέλεσμα της εξαγωγής μεδουλιού
από αυτά. Η κεραμική ήταν ελάχιστη (μόλις δύο λίτρα συνολικά, και από το τελευταίο
στρώμα μόνο δύο όστρακα), διαβρωμένη στα ανώτερα στρώματα.
Ο λάκκος 42 θα μπορούσε να είναι ένας μικρός οικιστικός χώρος, αν και το μέγεθός

του για μία τέτοια ταύτιση είναι οριακό. Το βάθος του είναι αρκετά μεγάλο, οπότε το
υπόγειο τμήμα του θα πρέπει να είχε κάποιου είδους αποθηκευτική χρήση, ενώ για
το υπέργειο θα πρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη ενός ξύλινου δαπέδου. Τα
τοιχώματά του είναι αρχικά (σε βάθος 0,15-0,20μ.) σχεδόν κάθετα, ενώ βαθύτερα
διευρύνονται, μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού. Εσωτερικά, διαμορφώνονται δύο
αναβαθμοί πρόσβασης στον λάκκο, στα δυτικά του ο πρώτος και αμέσως ανατολικά
του ο δεύτερος (σε βάθος 0,77μ. και 1,04μ. από την αρχή των επιχώσεών του,
αντίστοιχα). Στην περιφέρεια του λάκκου (βορειοδυτικά, σε επαφή με τα όριά του)
βρέθηκε μία πασσαλότρυπα (ΠΣ 63), στο κατώτατο σημείο της επίχωσής της, η
οποία πιθανόν έχει σχέση με την ανωδομή του. Στη στρωματογραφία του λάκκου 42,
δε διακρίνεται κάποιο στρώμα στο βαθύτερο τμήμα του, το οποίο να ορίζει την
πρωτογενή, οικιστική του χρήση. Όλα φαίνεται να αποτελούν στρώματα
δευτερογενών, απορριμματικών αποθέσεων.
(αρχικό) και 3,6m² (συρρίκνωση). Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Η συστάδα των λάκκων 3, 3α, 3β και 87 (Σχέδιο 13), μαζί με τον λάκκο 1 (Σχέδιο 14),
ανάμεσα στους λάκκους 5 και 2 και 41, θα μπορούσε να ταυτιστεί ως περιοχή
εξόρυξης χώματος. Η διαμόρφωση του αρχικού λάκκου 3 είναι ακανόνιστη. Ο λάκκος
87, ο οποίος ανασκάφηκε μέχρι το φυσικό έδαφος, στο πλαίσιο διερεύνησης της
δοκιμαστικής τομής Β, πιθανόν αποτελεί άλλον έναν επιμέρους λάκκο του αρχικού
λάκκου 3, όπως είναι οι λάκκοι 3α και 3β, στους οποίους χωρίστηκε μετά από
επίχωση 0,46μ. Ο λάκκος 1, πάλι, θα μπορούσε να ανήκει σε μία ενιαία, σε σχέση με
αυτούς τους λάκκους, εικόνα, η οποία διαταράχτηκε από τη διάνοιξη της
δοκιμαστικής τομής Β. Οι λάκκοι αυτής της περιοχής έγιναν, ενδεχομένως,
απορριμματικοί σε δεύτερη χρήση. Οι επιχώσεις τους (πηλώδη, σκούρα καστανά ή
γκριζοκάστανα χώματα) δεν είναι ιδιαίτερα βαθιές. Ο λάκκος 1 περιείχε ελάχιστα
ευρήματα, αλλά και ένα από τα δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, που περιείχε σπόρους και λέπυρα επενδεδυμένων
σιτηρών (κυρίως), καθώς και φυτά της άγριας βλάστησης και φρούτα/καρπούς. Οι
λάκκοι 3 και 3α είναι λάκκοι κεραμικής με αρκετά, σχετικά, ευρήματα, ενώ ο λάκκος
48
3β δεν περιείχε καθόλου κεραμική, μόνο ελάχιστα οστά ζώων και όστρεα. Η ΠΣ 54,
αν και ταυτίστηκε ως πασσαλότρυπα, θα μπορούσε να αποτελεί άλλη μία επιμέρους
διαμόρφωση του λάκκου 3, όπως οι λάκκοι 3α, 3β και 87. Προβληματισμό προκαλεί
η ΠΣ 55, στα νότια του λάκκου 1, η οποία σκάφτηκε μέχρι το φυσικό, στο πλαίσιο της
διερεύνησης της δοκιμαστικής τομής Β, επειδή βρίσκεται πολύ βαθιά, για να
σχετίζεται με κάποιο υπέργειο ευθύγραμμο κτίσμα, αλλά και με την ανωδομή του
λάκκου 5. Υπάρχει περίπτωση να συνδέεται με τον λάκκο 1, ο οποίος, όμως, ακόμα
και εάν δεν αποτελεί μέρος της διαμόρφωσης των ορίων του λάκκου 3, είναι πολύ
μικρός για να ταυτιστεί ως οικιστικός χώρος.
Λάκκος 1. Βάθος επιχώσεων: 0,51μ.  1,25μ. (Β-Ν).
Λάκκος 3. Βάθος επιχώσεων: 0,46μ. Διαστάσεις: Β-Ν: 1,85μ. x Α-Δ: 1,45μ. (σωζόμενες).
Λάκκος 3α. Βάθος επιχώσεων: 0,49μ. Διαστάσεις: Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 1,05μ.
Λάκκος 3β. Βάθος επιχώσεων: 0,34μ. Διαστάσεις: Β-Ν: 0,60μ. x Α-Δ: 0,70μ. (σωζόμενες).
Λάκκος 87. Βάθος επιχώσεων: ±0,12μ. Διαστάσεις: Β-Ν: 0,68μ. x Α-Δ: 0,54μ. (σωζόμενες).
Οι λάκκοι 39, 39α, 39β και 39γ (Σχέδιο 15), ταυτίζονται ως λάκκοι εξόρυξης χώματος,
κυρίως λόγω του ακανόνιστου σχήματος που παρατηρείται στον αρχικό λάκκο 39, ο
οποίος, μετά από επίχωση 0,32μ., χωρίζεται στους παραπάνω επιμέρους λάκκους.
Πρόκειται για σκούρα καστανά (λάκκοι 39 και 39α) ή καστανά στρώματα (λάκκοι 39β
και 39γ), Όλοι αυτοί οι λάκκοι θεωρούνται απορριμματικοί στη δευτερογενή τους
χρήση. Έγιναν, μάλιστα, αντικείμενο απόθεσης κυρίως οστών ζώων, τα οποία
συλλέχθηκαν σε μεγάλες ποσότητες, ιδίως από τους λάκκους 39 και 39α.
Αξιοσημείωτη είναι η μηδαμινή παρουσία της κεραμικής στους λάκκους 39 και 39α,
ενώ ο λάκκος 39β δεν περιείχε καθόλου κεραμική και ο λάκκος 39γ μόλις ένα
όστρακο. Περιείχαν, ακόμα, λίγα μικροαντικείμενα, εκτός από τον λάκκο 39, από
όπου συλλέχθηκαν πολλά, κυρίως εργαλεία (απολεπισμένα, τριβής και οστέινα)
(Γράφημα 22). Μέσα στον λάκκο 39 βρέθηκε, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού
υλικού, ένα μεμονωμένο μετατάρσιο από ανθρώπινο σκελετό. Σχετικά με την ταύτιση
των λάκκων 39, 39α, 39β και 39γ ως λάκκων απόληψης πηλού, προβληματίζουν οι
πασσαλότρυπες 138 (εκτός του λάκκου 39β, στα νοτιοδυτικά όριά του) και 60 (εκτός
του λάκκου 39α, στα ανατολικά όριά του), οι οποίες θα μπορούσαν να συνδέονται με
κάποια παλαιότερη, οικιστικού χαρακτήρα, φάση του αρχικού λάκκου 39.
Εναλλακτικά και με μεγάλη επιφύλαξη, αυτή η παλαιότερη φάση ίσως ανήκε σε
κάποιον υπαίθριο χώρο, ο οποίος δεν είχε τοίχους, αλλά ήταν απλώς στεγασμένος.
Στην περίπτωση αυτή, οι δύο πασσαλότρυπες έχουν σχέση με τη στέγασή του.
Λάκκος 39α. Βάθος επιχώσεων: 0,58μ. Διαστάσεις: 1,90μ. (Β-Ν) x 1,65μ. (Α-Δ) (αρχικές).
Λάκκος 39β. Βάθος επιχώσεων: 0,43μ. Διαστάσεις: 1,16μ. (Β-Ν) x 1,08μ. (Α-Δ) (αρχικές).
49
Λάκκος 39γ. Βάθος επιχώσεων: 0,55μ. Διαστάσεις: 1,68μ. (Β-Ν) x 0,75μ. (Α-Δ) (ερευνημένο τμήμα).
Ανάμεσα στη συστάδα των λάκκων 39, 39β και 39γ και στους οικιστικούς λάκκους 36
και 42, χωροθετούνται οι λάκκοι 35, 37 και 40 και, μαζί με τους λάκκους 38
βορειότερα και 76 στα ανατολικά, δεν παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά, για να ταυτιστεί με ασφάλεια η χρήση τους. Πρόκειται για λάκκους,
των οποίων η διάμετρος είναι κάτω από 2μ., δεν έχουν μεγάλο βάθος επιχώσεων και
χαρακτηρίζονται από μικρή πυκνότητα ευρημάτων. Εξαίρεση αποτελεί ο λάκκος 37
(Σχέδιο 16), ο οποίος περιείχε αρκετά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες (Γράφημα 21)
και οι επιχώσεις του φτάνουν τα 0,55μ. Όλοι θα μπορούσαν να εξυπηρετούν
βοηθητικούς σκοπούς, ως προς τους οικιστικούς λάκκους που σχολιάστηκαν
παραπάνω.
Συμπερασματικά, σημειώνεται ότι, στη βορειοδυτική περιοχή του καννάβου, φαίνεται

να χωροθετούνται πέντε υπόσκαφοι οικιστικοί χώροι, οι λάκκοι 2 και 5 (με
μεγαλύτερη βεβαιότητα) και οι λάκκοι 36, 41 και 42 (πιθανοί οικιστικοί χώροι). Ο
λάκκος 5 αποτελεί τη μεγαλύτερη και βαθύτερη κυκλική υπόσκαφη κατοικία του
ανασκαμμένου τμήματος του οικισμού συνολικά. Το οίκημα αυτό, με το αξιοσημείωτο
μέγεθός του και μέσα από τους αναβαθμούς του (λάκκοι 5α, 5β και 5γ), υπερβαίνει
την απλότητα της υπόσκαφης κατασκευής και αποκτά μία πιο εξεζητημένη μορφή. Ο
λάκκος 42 αποτελεί ένα πιθανό, ανάλογο (με αναβαθμούς) παράδειγμα, σε αρκετά,
όμως, μικρότερο μέγεθος. Το ενδιαφέρον στους οικιστικούς λάκκους 2 και 41
εστιάζεται στη δευτερογενή απορριμματική χρήση τους, κυρίως μεγάλων ποσοτήτων
οστρέων του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret, με διαφορά στο μέγεθος των
οστρέων από τον έναν στον άλλον, στοιχείο που τους εντάσσει σε μία πολύ
ενδιαφέρουσα συζήτηση που ακολουθεί στο Κεφάλαιο 6. Ανάμεσα σε αυτούς τους
λάκκους, οι συστάδες των λάκκων 3, 3α και 3β (μαζί με τους λάκκους 1 και 87),
καθώς και 39, 39α, 39β και 39γ είναι πιθανό να αποτελούν, λόγω, κυρίως, του
ακανόνιστου σχήματός τους, λάκκους εξόρυξης χώματος, με δευτερογενή
απορριμματική χρήση, ενώ πιθανή βοηθητική χρήση, ως προς τους οικιστικούς
λάκκους, είχαν οι λάκκοι 35, 37, 38, 40 και 76.
3.1.2. Βορειοκεντρική περιοχή ανασκαφικού καννάβου (Σχέδια 1, 2, 3)

Περιοχή που χωροθετείται ανάμεσα στη βορειοδυτική περιοχή του ανασκαφικού
καννάβου, όπου εντοπίζεται συστάδα λάκκων (οικιστικοί και άλλοι), σε όχι τόσο
έντονη πυκνότητα, και στην ανατολική, όπου η πυκνότητα των λάκκων είναι πολύ
μεγάλη. Περιλαμβάνει τα τετράγωνα 422/024, 422/025, 422/026, 422/027 (τμήμα),
422/034, 422/035, 422/036, 422/037 (τμήμα). Σε αυτό το βορειοκεντρικό τμήμα,
50
φαινομενικά υπάρχει αραιοκατοίκηση, αλλά η εικόνα αυτή μπορεί να είναι εν μέρει

παραπλανητική, καθώς δε διερευνήθηκαν τα τετράγωνα βόρεια και νότια αυτής της
συστάδας. Παρ’ όλα αυτά, αξιοπρόσεκτο είναι ότι εδώ δεν υπάρχουν
αλληλοτεμνόμενοι λάκκοι. Στην ίδια περιοχή, εντοπίζεται, ακόμα, η συγκέντρωση
πασσαλοτρυπών και το αυλάκι 7, κυρίως δυτικά των λάκκων 25 και 25α, που
σχετίζεται με υπέργειες ευθύγραμμες κατασκευές. Στη βορειοκεντρική περιοχή,
εντοπίζονται σχεδόν αποκλειστικά λάκκοι κεραμικής (λάκκοι 25, 25α, 26, 26α, 29,
29α, 29β, 29γ, 29δ, 29ε) και ένας λάκκος με λίγα ευρήματα (λάκκος 26β), ενώ
απουσιάζουν οι λάκκοι οστών ζώων (Σχέδιο 2 και Γραφήματα 51, 52, 53).
Ο λάκκος 25 (Σχέδια 17, 76) είναι κυκλικής κάτοψης. Η επίχωσή του ήταν ενιαία, με
πηλώδες, σκούρο καστανό χώμα, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετούς άνθρακες. Λάκκος πλούσιος σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, με
ιδιαίτερα έντονη την παρουσία της κεραμικής και των οστρέων, του είδους
Cerastoderma glaucum, Poiret. Στα νότια του λάκκου, στο φυσικό, διαμορφώνονται
δύο μικροί σε πλάτος (0,28μ. και 0,22μ.) αναβαθμοί. Στα μικροαντικείμενα (Γράφημα
15), όπου περιλαμβάνονται οι περισσότερες συνήθεις κατηγορίες, υπερτερούν
ποσοτικά τα λίθινα εργαλεία τριβής (32 θραύσματα), ενώ ακολουθούν τα λίθινα
απολεπισμένα (24) και τα οστέινα (15) εργαλεία. Αξίζει να σημειωθεί η παρουσία των
αποστρογγυλεμένων οστράκων (14), αρκετά από τα οποία είναι σε β’ χρήση από
βάσεις αγγείων.
Λάκκος 25. Βάθος επιχώσεων: 0,78μ. Διαστάσεις: 2,70μ. (Β-Ν) x 2,30μ. (Α-Δ) (αρχικές) και 1,75μ. (Β-Ν)
x 2,05μ. (Α-Δ) (τελικές). Εμβαδόν: 3,5875m² (νότια περιοχή λάκκου 25). Τοιχώματα: στα βόρεια σχεδόν
κάθετα, στα ανατολικά και δυτικά με ομαλή κατωφερική κλίση. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Ο λάκκος 25α (Σχέδιο 17) είναι ημικυκλικός και βρίσκεται στα βόρεια του λάκκου 25.
Η αρχική επίχωση του λάκκου 25 χωρίστηκε με λωρίδα φυσικού σε βόρεια και νότια
περιοχή, ορίζοντας στα βόρεια τον λάκκο 25α, που πιθανόν ήταν η είσοδος στον
λάκκο 25. Το χώμα του ήταν πηλώδες, γκρίζο, χωρίς άνθρακες και περιείχε λίγα
ευρήματα.
Λάκκος 25α. Βάθος επιχώσεων: 0,08μ. Διαστάσεις: 0,65μ. (Β-Ν) x 1,35μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 0,8775m².
Υψομετρική διαφορά πυθμένα λάκκου 25α από το δάπεδο του λάκκου 25: 0,30μ. Πυθμένας: επίπεδος.
Λόγω ικανού μεγέθους και τοιχωμάτων, ο λάκκος 25 ταυτίζεται ως ένας μικρός

οικιστικός χώρος, πιθανόν για τη διαμονή ενός μόνο ατόμου, με διαμορφωμένη
είσοδο (λάκκος 25α). Ο επίπεδος πυθμένας του θα ήταν το δάπεδο του σπιτιού.
Ισχυροποιητικά στοιχεία για αυτήν την ταύτιση είναι οι δύο αναβαθμοί (πιθανά
ερμάρια) στα νότια, που ίσως εξυπηρετούσαν κάποιες βασικές χωρο-οργανωτικές
ανάγκες. Δε βρέθηκαν πασσαλότρυπες περιμετρικά ή στο εσωτερικό του. Πέρα από
51
τις διαβρωτικές συνθήκες, που επηρέασαν γενικά τον βαθμό διατήρησης των
αρχιτεκτονικών στοιχείων, στην περιοχή επενέβη σκαπτικό μηχάνημα για την
αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, οπότε είναι πιθανό να χάθηκαν πιθανές
πασσαλότρυπες, οι οποίες συνήθως εντοπίζονται στο κατώτατο σημείο των
επιχώσεών τους. Σύμφωνα με το ένα, ενιαίο στρώμα της οριζόντιας διερεύνησης του
λάκκου 25, δε φαίνεται να σώζεται το επίπεδο της πρωτογενούς, οικιστικής του
χρήσης, οι επιχώσεις του, δηλαδή, είναι αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών
αποθέσεων, όπου εντοπίζονται πυκνές απορρίψεις κυρίως κεραμικής, οστρέων,
οπτών αχυροπηλών και μικροαντικειμένων και δευτερευόντως οστών ζώων.
Ο λάκκος 26 (Σχέδια 18, 19, 21) είναι κυκλικής κάτοψης. Μετά από επίχωση 0,91μ.
και λίγο πριν από τον εντοπισμό του φυσικού, χωρίζεται σε δύο επιμέρους, αβαθείς,
ελλειψοειδείς λάκκους, τον λάκκο 26α στα βόρεια και τον λάκκο 26β στα νότια. Το
αρχικό στρώμα 2 της στρωματογραφίας του λάκκου (νότια παρειά τετραγώνου
422/036, Σχέδιο 20), που εντοπίζεται αμέσως μετά το επιφανειακό, χαρακτηρίζεται
από πηλώδες, πολύ σκούρο γκρίζο χώμα, με μικροσκοπικούς, άψητους,
διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Από το στρώμα 2
του λάκκου 26 προέρχονται δύο λεκάνες θηλυκών ζώων (βοοειδών), στις οποίες
εντοπίστηκε παθολογική φθορά (οστεοαρθρίτιδα), πιθανόν λόγω της χρήσης τους ως
υποζυγίων στο όργωμα. Η ραδιοχρονολόγηση ενός οστού από αυτά τα ζώα έδωσε
ένα αρκετά πρώιμο αποτέλεσμα: DEM 2819: 6350–6227 π. Χ. (68,2%) και 6368–
6222 π. Χ. (95,4%). Επίσης, στα οστά του λάκκου 26 διαπιστώθηκε έντονος
θρυμματισμός, που οφείλεται στην προσπάθεια εξαγωγής μεδουλιού από αυτά
(γενικά, για τα οστά ζώων του λάκκου 26, βλ. τη συζήτηση στο Κεφάλαιο 6). Στη
στρωματογραφία του δεύτερου στρώματος του λάκκου 26 (στρώμα 3), διακρίνονται
οι πιέσεις του φυσικού εδάφους στις παρειές του, το οποίο εισχώρησε στα τοιχώματά
του, ενώ πεσμένο φυσικό εντοπίστηκε, κατά τόπους, στις ανώτερες επιχώσεις αυτού
του στρώματος. Το στρώμα 3 είναι επίσης πηλώδες, γκρίζο, και παρουσιάζει την ίδια
εικόνα με το στρώμα 2 σε άνθρακες και μικροσκοπικούς πηλούς, ενώ, στο κατώτατο
επίπεδό του, βρέθηκαν διαλυμένοι άψητοι πηλοί (βόρειος λάκκος 26α) και ωμά,
διαλυμένα πλιθιά (νότιος λάκκος 26β) (Σχέδιο 18). Χαρακτηρίζεται από την ίδια
πυκνότητα ευρημάτων με το στρώμα 2. Στο στρώμα 3, από τη νότια περιοχή του
λάκκου, εντοπίστηκε συγκέντρωση μικρών και μεγάλων θραυσμάτων από χαλαζία,
τα οποία είναι άγνωστο, εάν ήταν εργαλεία. Τα στρώματα 2 και 3 του λάκκου 26
περιείχαν μεγάλες ποσότητες κεραμικής και οστών, ενώ τα όστρεα ήταν αρκετά.
Αρκετά, επίσης, ήταν τα θραύσματα από οπτούς αχυροπηλούς και από δάπεδα
κάποιου είδους κατασκευών που συλλέχθηκαν. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το γραπτό
52
ανοιχτό αγγείο (Ρε 215), του οποίου το σχήμα σώζεται σε μεγάλο ποσοστό και
προήλθε από συγκόλληση οστράκων που συλλέχθηκαν από τους λάκκους 26 και
26α. Το γραπτό ανοιχτό αγγείο (Ρε 218) από τον λάκκο 26α αποκαταστάθηκε σχεδόν
ολόκληρο, μετά από τη συγκόλλησή του. Στα μικροαντικείμενα (Γράφημα 16), εκτός
από το κεφάλι από μαρμάρινο ειδώλιο (Ρε 137), που θυμίζει τα πρωτοκυκλαδικά
ειδώλια, αλλά είναι πολύ πρωιμότερο, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των
αποστρογγυλεμένων οστράκων (23 αντικείμενα). Στα εργαλεία, κυριαρχούν τα λίθινα
εργαλεία τριβής (28), ενώ έντονη είναι και η παρουσία των απολεπισμένων (22) και
των οστέινων (17) εργαλείων.
Ο λάκκος 26 ερμηνεύεται ως το υπόσκαφο τμήμα μίας οικίας, λόγω μεγέθους και

τοιχωμάτων. Οι δύο αναβαθμοί στα νοτιοδυτικά του λάκκου 26, με μέγιστο πλάτος
0,18μ. και ύψος 0,23 (ο νοτιότερος) και 0,61μ. (αμέσως βόρεια του πρώτου), πιθανόν
αποτελούσαν τη διαμόρφωση της εισόδου σε αυτόν. Δε βρέθηκαν πουθενά
πασσαλότρυπες σε σχέση με τον λάκκο 26 (και από εδώ το επιφανειακό στρώμα
αφαιρέθηκε με μηχανικά μέσα). Καθώς ο λάκκος 26 είναι αρκετά βαθύς, εικάζεται η
παρουσία ενός ξύλινου δαπέδου στο επίπεδο του εδάφους, για το υπέργειο τμήμα
της οικίας. Το υπόγειο τμήμα της θα είχε, ενδεχομένως, αποθηκευτική χρήση. Στον
λάκκο, σύμφωνα με τη στρωματογραφία του, δε φαίνεται να ορίζεται κάποιο στρώμα
προς το τέλος των επιχώσεών του, το οποίο να είναι πιο φτωχό σε ευρήματα, ώστε
να μας βοηθά να ταυτίσουμε αποφασιστικά ένα πιθανό στρώμα της πρωτογενούς,
οικιστικής χρήσης του, με συνέπεια να θεωρείται ότι οι επιχώσεις του είναι
αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών αποθέσεων. Πάντως, η απόλυτη
χρονολόγηση που αναφέρεται παραπάνω, από οστό ζώου που ανήκει στα οστά που
συλλέχθηκαν από όλη την έκταση του λάκκου, στο πλαίσιο της #422/036003, η
οποία εντάσσεται εξ ολοκλήρου στο βαθύτερο στρώμα 3 της στρωματογραφίας (αν
και σε ένα μεγάλο εύρος βάθους: 0,61μ.) συμφωνεί με εκείνη της κεραμικής, στην
πρώιμη εκτίμησή της (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ., ή από το 6000
π. Χ. και μετά).
Λάκκος 26. Βάθος επιχώσεων: 0,91μ. και 1,24μ. (μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 26α).  2,56μ.
Εμβαδόν: 5,0095m². Τοιχώματα: κάθετα. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Λάκκος 26α. Βάθος επιχώσεων: 0,33μ. Διαστάσεις:  ΒΔ-ΝΑ: 2,10μ.
Λάκκος 26β. Βάθος επιχώσεων: 0,10μ. Διαστάσεις:  ΒΔ-ΝΑ: 1,60μ.
Ο λάκκος 29 (Σχέδιο 21) είναι ένας μεγάλος λάκκος ακανόνιστου σχήματος. Μετά
από επίχωση 0,46μ. χωρίζεται σε πέντε επιμέρους λάκκους: 29α, 29β, 29γ, 29δ και
29ε. Τα τοιχώματά τους ποικίλλουν, ακόμα και μέσα σε κάθε έναν λάκκο ξεχωριστά.
Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών, όλοι αυτοί οι λάκκοι ερμηνεύονται ως λάκκοι
53
εξόρυξης χώματος, που σε δεύτερη χρήση έγιναν πιθανότατα απορριμματικοί. Στη

στρωματογραφία της βόρειας παρειάς του κυρίως τετραγώνου 422/036 (Σχέδιο 22),
αποτυπώνονται οι λάκκοι 29 και 29γ, στα στρώματα 1 και 2 αντίστοιχα, τα οποία
χαρακτηρίζονται από πηλώδεις, σκούρες γκριζοκάστανες επιχώσεις, με πολλά
(λάκκος 29) ή αρκετά ευρήματα (λάκκος 29γ) σε όλες τις κατηγορίες. Στον βαθύτερο
λάκκο 29γ υπάρχουν και «ζώνες» με πεσμένο φυσικό. Από τον λάκκο 29
συλλέχθηκαν μεγάλες ποσότητες κεραμικής, οστρέων και πηλών, ενώ αρκετά ήταν
τα οστά ζώων. Τα εργαλεία και εδώ είναι πολλά, κυρίως τριβής, αλλά και
απολεπισμένα και οστέινα. Όπως και στους λάκκους 25 και 26, η παρουσία των
αποστρογγυλεμένων οστράκων είναι έντονη (35 αντικείμενα από τον λάκκο 29 και
όλους τους επιμέρους λάκκους μαζί) (Γράφημα 16). Από τον λάκκο 29γ συλλέχθηκε
σχεδόν ακέραιη πήλινη σφραγίδα (Ρε 748). Το χαρακτηριστικότερο εύρημα
προέρχεται από τον λάκκο 29 και είναι το τμήμα πήλινου ομοιώματος οικήματος (Ρε
789), τετράγωνου σχήματος, το μοναδικό καλά σωζόμενο παράδειγμα από τα
Ρεβένια. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η πήλινη σφραγίδα (Ρε 748) από τον λάκκο 29γ
(γενικά, για τα ομοιώματα οικημάτων και τις σφραγίδες, βλ. τη συζήτηση στο
Κεφάλαιο 6).
Λάκκος 29. Βάθος επιχώσεων: 0,46μ. Διαστάσεις: 4,90μ. (ΒΔ-ΝΑ) x 3,00μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 14,7m².
Ο λάκκος 43 (Σχέδιο 25) είναι ένας κυκλικής κάτοψης, μικρός σχετικά λάκκος, ο
οποίος ταυτίστηκε ως ταφικός, επειδή περιείχε δύο ανθρώπινες ταφές, την παιδική
ταφή 6 (συσσώρευση αναμεμειγμένων ανθρώπινων οστών) στο ανώτερο στρώμα
του λάκκου και την ταφή 5 (αρθρωμένη ταφή ενήλικης γυναίκας) 0,08-0,16μ. πριν
από τον εντοπισμό του φυσικού στον λάκκο. Σύμφωνα με τα στρώματα κατά την
οριζόντια διερεύνηση του λάκκου 43, η επίχωση, μέσα στην οποία εντοπίστηκε η
ταφή 6, χαρακτηρίζεται από χώμα πηλώδες, σκούρο καστανό, με αρκετούς
μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, αρκετούς άνθρακες και
αρκετά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες. Την ταφή 6 συνόδευε πιθανότατα ως
κτέρισμα η μικρή γραπτή φιάλη (Ρε 718), που συγκολλήθηκε από πολλά θραύσματα.
Ανάμεσα στις ταφές 6 και 5 μεσολαβεί επίχωση από χώμα παρόμοιο με εκείνο της
ταφής 6 και αρκετά ευρήματα. Το τελευταίο στρώμα του λάκκου 43, στο οποίο
διερευνήθηκε η ταφή 5 (Σχέδια 23, 24), είναι παρόμοιο με τα παραπάνω. Κάτω από
το κεφάλι του νεκρού της ταφής 5 υπήρχε αργός λίθος, ενώ κτερίσματα θεωρούνται η
λίθινη αξίνα και το αδιάγνωστο λίθινο εργαλείο κάτω από τη λεκάνη του. Γενικά, στα
μικροαντικείμενα του λάκκου 43 κυριαρχούν τα λίθινα εργαλεία τριβής και κρούσης
και ακολουθούν τα λίθινα απολεπισμένα και τα οστέινα εργαλεία (Γράφημα 25). Η
χρονική σειρά των δύο ταφών επιβεβαιώθηκε μέσω ραδιοχρονολογήσεων (η
54
βαθύτερη ταφή 5 είναι πρωιμότερη από την ανώτερη ταφή 6, βλ. σχετικά στο
Παράρτημα 3). Τα τοιχώματα του λάκκου 43 διευρύνονται από το βάθος εντοπισμού
της ταφής 5 και μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού (Σχέδιο 25). Στην περιοχή
διερευνήθηκε και τρίτη ταφή, η αρθρωμένη ταφή 1 (Σχέδιο 24), ανάμεσα στους
λάκκους 29 και 43, η οποία εντοπίστηκε υψηλότερα, 0,62μ. από την ταφή 6 και
0,73μ. από την ταφή 5, συγχρόνως με τον εντοπισμό των ορίων των λάκκων 29 και
43 στο φυσικό έδαφος.
Λάκκος 43. Βάθος επιχώσεων: 0,63μ. Διαστάσεις: 1,10μ. (Β-Ν) x 1,25μ. (Α-Δ) (αρχικές), 1,30μ. (Β-Ν) x
1,35μ. (Α-Δ) (διευρυμένες) και 1,00μ. (Β-Ν) x 1,30μ. (Α-Δ) (τελικές). Εμβαδόν: 1,755m² (αρχικό) και
1,30m² (τελικό). Τοιχώματα: αρχικά κάθετα, διευρύνονται πριν τον εντοπισμό της ταφής 5 και είναι στο
εξής σχεδόν κάθετα στα νότια και ελαφρώς συγκλίνοντα στα βόρεια.
Συμπερασματικά, σημειώνεται ότι, στη βορειοκεντρική περιοχή του ανασκαφικού

καννάβου εντοπίζονται οι δύο οικιστικοί λάκκοι 25 και 26. Ο ακανόνιστος λάκκος 29
που βρίσκεται ανάμεσά τους, ανοίχτηκε, όπως και οι επιμέρους λάκκοι, στους
οποίους χωρίζεται βαθύτερα, πιθανόν για την εξόρυξη χώματος για οικοδομικούς και
άλλους σκοπούς, και κατόπιν η χρήση του άλλαξε πιθανότατα σε απορριμματική.
Κοντά στους δύο οικιστικούς χώρους, σε απόσταση 2,50μ. από τον λάκκο 26 και
6,00μ. από τον λάκκο 25, υπάρχει ο ταφικός λάκκος 43. Οι μικροί λάκκοι 89 και 90,
βόρεια του λάκκου 29, δε διερευνήθηκαν.
3.1.3. Ανατολική περιοχή ανασκαφικού καννάβου

Η ανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου σε τίποτε δε θυμίζει τη σαφή και
σχετικά αραιή διάταξη των λάκκων της βορειοδυτικής και βορειοκεντρικής περιοχής,
καθώς χαρακτηρίζεται από πυκνά χωροθετημένους λάκκους, που συνήθως τέμνουν
ο ένας τον άλλον, ενώ συχνά τα αρχικά τους όρια ήταν ασαφή και δεν εντοπίστηκαν.
Η εικόνα αυτού του τμήματος του οικισμού εμφανίζεται ακόμα πιο συγκεχυμένη,
λόγω των πασσαλοτρυπών που εντοπίζονται εκεί και ανήκουν στη φάση με τα
υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα. Αυτές οι πασσαλότρυπες έχουν σαφή διάταξη στην
ακρότατη νοτιοανατολική περιοχή του καννάβου, αλλά στα βορειοανατολικά
συγχέονται με τους λάκκους που βρίσκονται εκεί. Επιπλέον, κάποιες από τις
πασσαλότρυπες που εντοπίζονται διάσπαρτες σε αυτήν την ανατολική περιοχή, δεν
είναι απολύτως βέβαιο, εάν συνδέονται με τους λάκκους, ή με τις υπέργειες
ευθύγραμμες κατασκευές. Σημειώνεται ότι, πολύ κοντά στο ανατολικό όριο του
καννάβου και με κατεύθυνση Β-Ν, διανοίχτηκε η δοκιμαστική τομή Α, η οποία
διατάραξε μέρος των επιχώσεων αρκετών λάκκων.
55
3.1.3.1. Βορειοανατολική περιοχή ανασκαφικού καννάβου (Σχέδια 1, 2, 3)

Ειδικά στη βορειοανατολική περιοχή του καννάβου, στα ανασκαφικά τετράγωνα
422/027 (τμήμα), 422/028, 422/029, 422/030, 422/037 (τμήμα), 422/038, 422/039,
422/040, παρατηρείται συγκέντρωση λάκκων που έχουν ταυτιστεί ως λάκκοι οστών
ζώων (κυρίως) ή λάκκοι με λίγα ευρήματα, ενώ απουσιάζουν οι λάκκοι κεραμικής
(Σχέδιο 2 και Γραφήματα 51, 52, 53). Έμφαση στην παρουσίαση που ακολουθεί,
δίνεται στην παρουσίαση των λάκκων που θεωρούνται υπόσκαφες οικίες ή/και
περιείχαν πυκνές αποθέσεις από συγκεκριμένες κατηγορίες ευρημάτων. Πιθανοί
οικιστικοί χώροι σε αυτήν την περιοχή θεωρούνται οι λάκκοι 24 (με μεγαλύτερη
πιθανότητα), 23, 51, 57, 58 και 72.
Ο λάκκος 24 (Σχέδια 27, 78) είναι ένας μεγάλος, σχετικά βαθύς, σχεδόν κυκλικής
κάτοψης λάκκος, που χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία οστών και τη
μηδαμινή παρουσία κεραμικής (μόλις 1,25 λίτρα). Σύμφωνα με τη στρωματογραφία
της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/028 (Σχέδιο 28), οι επιχώσεις του
αποτελούνται από στρώματα που παρουσιάζουν ομαλή κλίση αρχικά και πιο
απότομη βαθύτερα. Το πρώτο στρώμα (στρώμα 2) χαρακτηρίζεται από πηλώδες,
σκούρο γκριζοκάστανο χώμα, αρκετούς άνθρακες και διαλυμένους, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς, ενώ περιείχε ελάχιστη κεραμική και λίγα ευρήματα σε
όλες τις κατηγορίες, εκτός από τα οστά που ήταν αρκετά. Τα επόμενα τρία στρώματα
(στρώματα 3, 4 και 5) χαρακτηρίζονται από χώματα πηλώδη, σκούρα ή πολύ σκούρα
γκριζοκάστανα, με αρκετούς, διάσπαρτους άνθρακες και διαλυμένους, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς, καθώς και από την πολύ έντονη παρουσία οστών
(ανάμεσά τους κόκαλα και ένα δόντι ψαριού, αλλά και τρία τμήματα κεράτων και δύο
κόκαλα πτηνού). Ιδιαίτερα από τη νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου συλλέχθηκαν
πολλά τμήματα γνάθων με δόντια και πολλά κόκαλα πιθανόν από βοοειδή. Στα
κόκαλα διαπιστώθηκε έντονος κατακερματισμός, λόγω της εξαγωγής μεδουλιού από
αυτά. Η κεραμική είναι ελάχιστη, απουσιάζει, μάλιστα, από το τελευταίο από τα τρία
αυτά στρώματα, στο οποίο, ακόμα, εντοπίστηκαν προς ανατολικά πολλοί λίθοι,
πολλοί από τους οποίους είναι εργαλεία. Τα όστρεα είναι λίγα και οι πηλοί αρκετοί
(λίγα στοιχεία ανωδομής, κυρίως θραύσματα από θερμικές κατασκευές). Στα
μικροαντικείμενα, που ήταν πάρα πολλά (Γράφημα 14), ξεχωρίζουν δύο λίθινα
ενώτια, τρία ειδώλια και δέκα επτά κοσμήματα, δέκα τέσσερα από τα οποία ήταν
λίθινες κυκλικές χάντρες με οπή στο κέντρο, που βρέθηκαν στο residue του ΝΚ 42.
Έντονη ήταν η παρουσία των εργαλείων, απολεπισμένων (128), οστέινων (66) και
τριβής (64). Το σύνολο των απολεπισμένων εργαλείων από τον λάκκο είναι ιδιαίτερα
ενδιαφέρον, με μικρολιθικά εργαλεία, χαρακτηριστικά της αρχαιότερης νεολιθικής,
56
από οψιανό και πυριτόλιθο. Το τελευταίο στρώμα του λάκκου (στρώμα 6) είναι
πηλώδες, πιο ανοιχτόχρωμο, με πεσμένο φυσικό, ιδίως στην περιφέρεια του λάκκου.
Περιείχε κυρίως οστά και πηλούς, ενώ η κεραμική απουσίαζε. Από τον λάκκο 24
προέρχεται ένα από τα δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης του οικισμού, (σπόροι και, κυρίως, λέπυρα επενδεδυμένων σιτηρών,
με σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού ανάμεσά τους, και πολύ λιγότερο φυτά
της άγριας βλάστησης). Επίσης, από τις επιχώσεις της δυτικής περιοχής του,
συλλέχθηκαν δύο μεμονωμένα ανθρώπινα οστά (δεξιά κνήμη και θραύσματα
κρανίου).
Η μικρομορφολογική μελέτη που έγινε, με βάση δείγμα που αφαιρέθηκε από τον
λάκκο (νότια παρειά τετραγώνου 422/028), έδειξε την ύπαρξη δύο διαφορετικών,
διακριτών με σαφήνεια, πολιτισμικών «επεισοδίων» στην επίχωσή του – ενός
αρχικού, μικρού βάθους, που εδράζεται στον πυθμένα του, και ενός δεύτερου,
μεγαλύτερου βάθους, υπερκείμενου του πρώτου –, αλλά δε μας βοηθά
αποφασιστικά, ώστε να χαρακτηρίσουμε την αρχική χρήση του ως οικιστική. (Besios,
Adaktylou & Kontogiorgos 2009) Παρομοίως, και η στρωματογραφία του λάκκου δεν
παρέχει ενδείξεις για τη διατήρηση της πρωτογενούς, οικιστικής χρήσης του λάκκου.
Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, ο λάκκος 24 πληροί αρκετές από τις
προϋποθέσεις που απαιτούνται, για να ταυτιστεί ως ένας υπόσκαφος οικιστικός
χώρος. Το μέγεθός του είναι αρκετά μεγάλο. Εξωτερικά, στην περίμετρό του,
βρέθηκαν τέσσερις πασσαλότρυπες (ΠΣ 10 στα νοτιοανατολικά, Σχέδιο 27, και ΠΣ
90, 91 και 92 στα δυτικά, Σχέδιο 26), οι οποίες πιθανότατα έχουν σχέση με την
υπερκατασκευή του. Η ΠΣ 93 που πιθανόν συνδέεται με την ανωδομή του (ίσως,
μάλιστα, με τη στήριξη της στέγης), βρίσκεται εσωτερικά, κοντά στην περιφέρειά του
και πάνω στον νοτιότερο από τους δύο αναβαθμούς της βόρειας/βορειοανατολικής
περιοχής, οι οποίοι, ενδεχομένως και με μεγάλη επιφύλαξη, λόγω και της παρουσίας
εκεί της ΠΣ 93, εξυπηρετούσαν κάποιες βασικές χωρο-οργανωτικές ανάγκες στο
εσωτερικό του λάκκου. Ο αναβαθμός στα νοτιοδυτικά, ο λάκκος 55 (Σχέδια 27, 78),
πιθανόν αποτελεί τη διαμορφωμένη είσοδο στον λάκκο, ενώ ο λάκκος 24α (Σχέδιο
27) στα νότια θα μπορούσε να είναι ένας παλαιότερος αναβαθμός πρόσβασης. Ο
λάκκος 55 ήταν αβαθής και περιείχε ελάχιστα οστά ζώων, έναν λίθινο τριπτήρα και
καθόλου κεραμική. Ο λάκκος 24α είχε μικρό βάθος επιχώσεων και περιείχε αρκετά
οστά και ελάχιστα ευρήματα στις υπόλοιπες κατηγορίες. Τα τοιχώματα του λάκκου 24
είναι σχεδόν κάθετα ή με ομαλή κλίση στα βόρεια και βορειοανατολικά, ενώ στα
δυτικά και νοτιοανατολικά παρουσιάζουν απότομη κλίση στο εσωτερικό του. Το
βάθος του είναι μικρότερο από 1μ., οπότε ο σχεδόν επίπεδος πυθμένας του θα
57
μπορούσε να είναι και το δάπεδο της οικίας, αλλά τα τοιχώματά του στα δυτικά και
νοτιοανατολικά που δεν είναι κάθετα, οδηγούν στην πιθανότητα να υπήρχε και εδώ
ένα ξύλινο δάπεδο για το υπέργειο τμήμα της οικίας. Ο λάκκος 24 έκοψε στα
νοτιοανατολικά τα αρχικά όρια του λάκκου 47.
(αρχικό) και 7,75m² (τελικό). Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα ή με ομαλή κλίση βόρεια και βορειοανατολικά,
με απότομη κλίση στα δυτικά και νοτιοανατολικά. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Λάκκος 24α. Βάθος επιχώσεων: 0,32μ. Διαστάσεις: 0,45μ. (Β-Ν) x 1,10μ. (Α-Δ).
Λάκκος 55. Βάθος επιχώσεων: 0,49μ. Διαστάσεις: 1,55μ. (Β-Ν) x 1,70μ. (Α-Δ).
Ο λάκκος 47 (Σχέδια 27, 78) φαίνεται ότι είναι ο παλαιότερος στην άμεση περιοχή
νοτιοανατολικά του λάκκου 24, καθώς κόπηκε από τους λάκκους 24, 56, 70, 72, 58
και 51. Τα αρχικά του όρια αποσαφηνίστηκαν μόνο στα δυτικά. Είναι ένας μετρίου
μεγέθους, βαθύς, ακανόνιστου σχήματος λάκκος οστών, που διερευνήθηκε σε τρία,
πηλώδους σύστασης, πολύ σκούρα γκριζοκάστανα στρώματα, που περιείχαν
θρυμματισμένους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Ο λάκκος 47 περιείχε κυρίως
οστά, ελάχιστη κεραμική και αρκετά εργαλεία (απολεπισμένα, οστέινα και τριβής)
(Γράφημα 29). Οι μικρού μεγέθους λάκκοι 56 και 70 (Σχέδιο 27) περιείχαν κυρίως
οστά και ελάχιστα ευρήματα στις υπόλοιπες κατηγορίες (Γράφημα 33, για τον λάκκο
56). Στην περιοχή, η σειρά διαδοχής των λάκκων διαμορφώνεται ενδεχομένως ως
εξής, από τον παλαιότερο προς τον νεότερο λάκκο: 47, 51 πιθανόν μαζί με 58 και 70,
56, 57, 72.
Λάκκος 56. Βάθος επιχώσεων: 0,87μ.  1,05μ.
Οι λάκκοι 51, 57 και 58 (Σχέδια 27, 29, 78) ανατολικά του λάκκου 24, είναι λάκκοι
οστών ζώων, ενώ ειδικά ο λάκκος 51 χαρακτηρίζεται από συγκεντρώσεις οστέινων,
απολεπισμένων και τριπτών εργαλείων (Γράφημα 32). Είναι όλοι μεταγενέστεροι του
λάκκου 47, καθώς τον έκοψαν, ενώ ο λάκκος 57 είναι μεταγενέστερος από τον λάκκο
58 και πρωιμότερος από τον λάκκο 72, ο οποίος τον έκοψε. Οι λάκκοι 51, 57 και 58
δεν αποκλείεται να αποτελούσαν οικιστικούς χώρους, καθώς και οι τρεις έχουν ικανό
μέγεθος, κανονική, κυκλική κάτοψη και σχετικά επίπεδους πυθμένες. Επιπλέον, ο
λάκκος 51 έχει τις ΠΣ 94 και ΠΣ 6 σε επαφή με τα εξωτερικά, βόρεια και ανατολικά,
αντίστοιχα, όριά του, και την ΠΣ 4 εσωτερικά, σε συνέχεια της ΠΣ 6. Ο λάκκος 58 έχει
την ΠΣ 5 στα εξωτερικά, νοτιοδυτικά όριά του. Παρ’ όλα αυτά, και με δεδομένο ότι το
βάθος των επιχώσεών τους δεν ξεπερνά το 1μ., οπότε οι πυθμένες τους θα ήταν τα
δάπεδα των οικιών, μόνο στον λάκκο 57 τα τοιχώματα είναι σχεδόν κάθετα, ένα από
τα απαραίτητα στοιχεία για την ταύτιση ενός λάκκου ως υπόσκαφου οικιστικού
58
χώρου. Οπωσδήποτε, θα μπορούσε, και σε αυτήν την περίπτωση, να υπάρχει ένα

ξύλινο δάπεδο για το υπέργειο τμήμα του οικήματος, ενώ ο υπόγειος χώρος θα ήταν
αποθηκευτικός. Για αυτούς λάκκους, δεν υπάρχουν σχεδιασμένες στρωματογραφίες,
αλλά σημειώνεται ότι και οι τρεις, σύμφωνα με την οριζόντια διερεύνησή τους, θα
μπορούσε να θεωρηθεί, με μεγάλη επιφύλαξη, ότι διασώζουν το κατώτερο επίπεδο
της εικαζόμενης, πρωτογενούς οικιστικής τους χρήσης, το οποίο περιείχε ελάχιστα
ευρήματα: το κατώτερο τμήμα του στρώματος 9 του λάκκου 51 (#422/038015),
πάχους περίπου 0,10μ.· το δεύτερο και τελευταίο στρώμα της οριζόντιας
διερεύνησης του λάκκου 57 (στρώμα 4 στην #422/039007), πάχους περίπου 0,20μ.·
το δεύτερο και τελευταίο στρώμα της οριζόντιας διερεύνησης του λάκκου 58 (στρώμα
20 στις #422/038032 και #422/038039), πάχους περίπου 0,30μ.
Ο λάκκος 18 (Σχέδια 30, 78) βρίσκεται σε άμεση γειτονία με τον λάκκο 24, στα
νοτιοδυτικά του. Είναι ένας αρκετά μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος, με
σχετικά αβαθείς επιχώσεις, που περιείχε πάρα πολλά οστά, αρκετούς πηλούς, πολλά
λίθινα αδιάγνωστα (με πιθανά εργαλεία ανάμεσά τους) και ελάχιστη κεραμική (μόλις
0,25 του λίτρου όστρακα). Η επίχωσή του ήταν ενιαία, με χώμα πηλώδες, σκούρο
γκριζοκάστανο, με διαλυμένους, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους
άνθρακες. Στα οστά περιλαμβάνονται κυρίως κόκαλα, πολλά τμήματα γνάθων με
δόντια, αλλά και ελάχιστα κόκαλα ψαριού, πτηνού και πιθανόν χελώνας. Η έντονα
θρυμματισμένη διατήρηση των οστών οφείλεται στην εξαγωγή μεδουλιού από το
εσωτερικό τους. Οι πυκνές συγκεντρώσεις οστών συνοδεύονταν από την έντονη
παρουσία λίθινων απολεπισμένων (391 θραύσματα, κυρίως από πυριτόλιθο, από τα
οποία, σε πρώτη εκτίμηση, τα 217 είναι λεπίδες και τα 142 απολεπίσματα) και
οστέινων (147) εργαλείων, ενώ σαφώς λιγότερα ήταν τα εργαλεία τριβής (31) και με
κόψη (7). Τα ευρήματα αυτά δε φαίνεται, σε πρώτη εκτίμηση, να παρουσιάζουν
ιδιαίτερη πυκνότητα σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή του λάκκου. Ο λάκκος 18
παρουσίαζε τη μεγαλύτερη πυκνότητα σε απολεπισμένα εργαλεία (Γραφήματα 12,
46) και γενικά σε μικροαντικείμενα από όλους τους λάκκους της ανασκαφής. Από
αυτόν αφαιρέθηκαν, κατά προσέγγιση, 1,93 κυβικά μέτρα χώματος, από όπου
συλλέχθηκαν 622 μικροαντικείμενα, κάτι που σημαίνει ότι από ένα κυβικό μέτρο
χώματος του λάκκου συλλέχθηκαν 322 μικροαντικείμενα. Εάν σε αυτά
συνυπολογιστούν και τα υπόλοιπα ευρήματα (ελάχιστη κεραμική, λίγα όστρεα και
αρκετοί πηλοί, αλλά και πάρα πολλά οστά ζώων και πολλά λίθινα αδιάγνωστα),
59
γίνεται σαφές πόσο μεγάλη ήταν η πυκνότητα των ευρημάτων στον λάκκο. Τέτοια
μεγάλη πυκνότητα ευρημάτων παρουσίαζαν μόνο ο λάκκος 2, με τις εξαιρετικά
μεγάλες ποσότητες οστρέων που περιείχε και λιγότερο ο λάκκος 41. Χαρακτηριστικό
εύρημα από τον λάκκο 18 αποτελεί το τμήμα από οστέινο άγκιστρο πόρπης (Ρε 703).
Ο λάκκος 18 έκοψε τον παλαιότερο, αβαθή λάκκο 59 (Σχέδια 30, 78), ο οποίος
βρίσκεται στα νότιά του και ερευνήθηκε πολύ αποσπασματικά, ενώ περιείχε λίγα
ευρήματα (κυρίως απολεπισμένα εργαλεία, Γράφημα 34). Νοτιοανατολικά του λάκκου
59, στο τετράγωνο 422/048, βρίσκεται το αυλάκι 1 (Σχέδιο 27), με κατεύθυνση ΒΔ-
ΝΑ και την ΠΣ 7 στο βορειοδυτικό άκρο του. Ο πυθμένας του εντοπίστηκε κάτω από
τον πυθμένα του λάκκου 59. Είναι το μόνο που σώζεται σε αρκετά μεγάλο βάθος
(0,65μ.), συγκριτικά με τα υπόλοιπα αυλάκια της ανασκαφής και πιθανόν αποτελεί
αυλάκι θεμελίωσης τοίχου κάποιου υπέργειου ευθύγραμμου κτίσματος. Άγνωστο
παραμένει ποια ήταν η αρχική χρήση του λάκκου 18, πάντως κατέληξε να είναι
αποθέτης μεγάλων ποσοτήτων οστών ζώων, απολεπισμένων και οστέινων
εργαλείων. Αν και δεν αποκλείεται εξ αρχής η χρήση του να ήταν απορριμματική, θα
μπορούσε, λόγω του μεγάλου μεγέθους και των σχετικά αβαθών επιχώσεών του, να
αποτελούσε αρχικά έναν ανοικτό εργαστηριακό χώρο. Η μελέτη των οστών ζώων και
των εργαλείων του λάκκου, ίσως μας διαφωτίσει σχετικά.
Λάκκος 59. Βάθος επιχώσεων: 0,16μ.  (πιθανή) 2,50μ.
Ο λάκκος 72 (Σχέδια 31, 32, 33, 34, 35) έκοψε όλους τους λάκκους που βρίσκονται
γύρω του (λάκκοι 23, 57, 47 και 70) και, άρα, είναι μεταγενέστερος όλων. Λάκκος
αρκετά μεγάλος και βαθύς, ελλειψοειδούς κάτοψης, με κάθετα ή σχεδόν κάθετα
τοιχώματα, εκτός από τα ανατολικά, όπου παρουσιάζουν απότομη κλίση. Το πρώτο
στρώμα, της οριζόντιας διερεύνησής του, διακρινόταν από χώμα πηλώδες, πολύ
σκούρο γκριζοκάστανο, με μικροσκοπικούς, διαλυμένους, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες και ελάχιστα ευρήματα, εκτός
από τα οστά και τους πηλούς που είναι αρκετά. Στην κεραμική περιέχονταν μόλις
τέσσερα μικρά όστρακα, που είναι και τα μοναδικά που βρέθηκαν στον λάκκο. Τα
τρία επόμενα στρώματα που ακολουθούν, μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού,
χαρακτηρίζονταν από σκούρα καστανά – γκριζοκάστανα χώματα, πηλώδη, με
διάσπαρτα, διαλυμένα μικρά θραύσματα από πηλούς, αρκετούς άνθρακες και
διάσπαρτες αργές πέτρες κατά τόπους, μικρού (5x3x2εκ.) και μεσαίου (12x9x3εκ.)
μεγέθους. Περιείχαν αρκετά οστά, λίγα όστρεα και πολλούς πηλούς. Πεσμένο φυσικό
υπήρχε κατά περιοχές στα δύο τελευταία από αυτά τα τρία στρώματα. Γενικά, τα
μικροαντικείμενα στον λάκκο ήταν λίγα (Γράφημα 35). Οι άνθρακες εμφανίζονται
60
συγκεντρωμένοι σε ζώνη στη βορειοδυτική περιοχή του λάκκου, ενώ στα βόρεια
εντοπίζονται κατά τόπους ασβεστολιθικά συντρίμματα. Τα τρία τελευταία στρώματα
του λάκκου 72 περιείχαν πυκνές συγκεντρώσεις οπτών πλιθιών (κυρίως), λίγων
αχυροπηλών (με αποτυπώματα από βέργες και με ίχνη καύσης) και αργών, στην
πλειοψηφία τους, λίθων. Οι συγκεντρώσεις αυτές φαίνεται να αποτελούν τμήμα
κάποιας κατασκευής, η οποία διαλύθηκε πιθανόν κατά χώραν και ίσως είχε σχέση με
κάποιου είδους θερμική δραστηριότητα, ιδιαίτερα εάν συνδεθεί και με τους άνθρακες
προς βορειοδυτικά. Βρέθηκαν σε αλλεπάλληλες στρώσεις και ορίζουν μία
ελλειψοειδή ή τοξοειδή περιοχή στα νότια/νοτιοανατολικά του λάκκου. Η περαιτέρω
μελέτη των πηλών πιθανόν θα αποσαφηνίσει την εικόνα. Ο λάκκος 72 έκοψε τον
μικρό και αβαθή, ελλειψοειδή λάκκο 80 (Σχέδια 33, 35) που βρίσκεται στα
νοτιοανατολικά του, οι διαστάσεις του οποίου δεν είναι απολύτως απαγορευτικές, για
να θεωρηθεί πασσαλότρυπα. Ο λάκκος 80 περιείχε μόνο τρία μικρά θραύσματα από
κόκαλο. Ο λάκκος 72 θα μπορούσε να αποτελεί έναν υπόσκαφο οικιστικό χώρο, ή,
τουλάχιστον, έναν χώρο που πιθανόν ήταν στεγασμένος. Αυτό προϋποθέτει ότι ο
λάκκος 80 ήταν πασσαλότρυπα, καθώς και ότι υπήρχαν και άλλες πασσαλότρυπες
περιμετρικά που δε σώθηκαν. Τα τρία τελευταία στρώματα της οριζόντιας
διερεύνησης του λάκκου 72 ενδεχομένως ορίζουν το επίπεδο της αρχικής χρήσης
του. Το εύρος βάθους της ραδιοχρονολόγησης από οστό ζώου (27,70-27,39μ.),
εμπίπτει στο πρώτο από τα τρία αυτά στρώματα (στρώμα 13 της #422/039022,
(27,67-27,40μ.).
Λάκκος 72. Βάθος επιχώσεων: 0,84μ. Διαστάσεις: 3,30μ. (ΒΑ-ΝΑ) x 2,35μ. (ΒΔ-ΝΑ). Εμβαδόν: 7,755m²
(αρχικό) και 5,684m² (τελικό). Τοιχώματα: κάθετα ή σχεδόν κάθετα, μόνο στα ανατολικά με απότομη
κλίση.
Τρεις από τους τέσσερις λάκκους που χωροθετούνται βόρεια του λάκκου 24
εμφανίζουν αλυσιδωτή διάταξη και παρουσιάζουν μία τάση προς την ορθογωνική
κάτοψη (λάκκοι 67, 68, 71: Σχέδια 36, 40), παρ’ όλα αυτά, επειδή δε σκάφτηκαν σε
όλη τους την έκταση, δεν έχουμε το πλήρες σχήμα τους. Ο αρχαιότερος είναι ο
ακανόνιστης κάτοψης λάκκος 69 (Σχέδιο 36), και ακολουθούν οι λάκκοι 71, 68 και 67
(συσχετίζεται με τις ΠΣ 18 και 95). Είναι σχετικά αβαθείς, με εξαίρεση τον λάκκο 71.
Περιείχαν λίγα ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες, εκτός από τον λάκκο 67, που
περιείχε πολλά οστά. Ο λάκκος 68 είναι αρκετά αβαθής και περιείχε μόνο ελάχιστα
οστά, όστρεα και πηλούς. Η ΠΣ 89 στα βόρεια όρια του ακανόνιστου λάκκου 69 θα
μπορούσε να αποτελεί κατάλοιπο κάποιας παλαιότερης φάσης του, οικιστικού
χαρακτήρα.
61
Οι υπόλοιποι λάκκοι ανατολικά του λάκκου 24 παρουσιάζουν αρκετά ασαφή εικόνα,

αλλά και ενδιαφέροντα στοιχεία. Ο λάκκος 15 (Σχέδια 37, 38, 51) τείνει σε
ορθογωνικό και συνδέεται με τις ΠΣ 15, 16 και 27 στα ανατολικά του. Εξετάζεται
παρακάτω, καθώς συσχετίζεται με τον λάκκο 7 της νοτιοανατολικής περιοχής, ο
οποίος τον τέμνει. Ο λάκκος 17 (Σχέδια 38,39) συνδέεται με τις ΠΣ 28, ΠΣ 29 και ΠΣ
86 στα βόρεια εξωτερικά του όρια. Τείνει σε ορθογωνικό στα δυτικά και ανατολικά,
αλλά θεωρείται ακανόνιστης κάτοψης. Σε αυτόν εντοπίστηκαν, κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού, μεμονωμένα οστά από ανθρώπινο κρανίο. Ο λάκκος 23
(Σχέδιο 40) περιείχε κυρίως οστά και όστρεα, ενώ η κεραμική του ήταν ελάχιστη (1,5
λίτρα όστρακα). Κόπηκε από τους λάκκους 67 στα βόρεια και 72 στα νότια και
φαίνεται να ορίζεται ευθύγραμμα στα αρχικά ανατολικά του όρια, ενώ βαθύτερα
αποκτά κυκλικό σχήμα (λάκκος 23α). Πάντως, εκτός από τα ανατολικά, τα αρχικά του
όρια στα βόρεια, νότια και δυτικά δεν εντοπίστηκαν. Ο λάκκος 23α (Σχέδιο 40)
συσχετίζεται με δύο πασσαλότρυπες στα ανατολικά του, την ΠΣ 118 εξωτερικά και
την ΠΣ 119 εσωτερικά. Τρίτη πασσαλότρυπα υπάρχει στα νοτιοδυτικά του, η ΠΣ 13.
Ο λάκκος 23 δε θα ήταν τελείως απίθανο να αποτελεί οικιστικό χώρο, κυρίως λόγω
του συσχετισμού του με τρεις πασσαλότρυπες, ενώ και τα τοιχώματά του έχουν
ομαλή κλίση στο εσωτερικό του. Πάντως, σύμφωνα με τα στρώματα της οριζόντιας
διερεύνησής του, δε σώζεται αυτή η εικαζόμενη, αρχική οικιστική του χρήση. Γενικά,
είναι πιθανό οι λάκκοι 23 και 47 να συνιστούν παλαιότερες διαμορφώσεις στην
περιοχή. Οι υπόλοιποι λάκκοι είναι είτε ακανόνιστου (λάκκοι 27, 28, 62: Σχέδια 37,
41, 42, 43), είτε αδιάγνωστου (λάκκοι 92, 22, 66, 16, 93: Σχέδια 37, 38, 39, 42, 49)
σχήματος, επειδή συνεχίζουν ανατολικότερα, εκτός χάραξης. Αν και κάποιοι από
αυτούς συσχετίζονται με πασσαλότρυπες στην περίμετρό τους, σε επαφή με τα
εσωτερικά ή εξωτερικά τους όρια (οι λάκκοι 23 και 23α με τις ΠΣ 118, 119 και 13, ο
λάκκος 27 με τις ΠΣ 32 και 116, ίσως και με τις ΠΣ 107 και 59 στα αρχικά του όρια, ο
λάκκος 28 με τις ΠΣ 12, 32 και 33, ο λάκκος 17 με τις ΠΣ 28, 29 και 86, ο λάκκος 92
με τις ΠΣ 28, 35, 59 και 114, ο λάκκος 66 με τις ΠΣ 17 και 115, ο λάκκος 15 με τις ΠΣ
15, 16 και 27), η ερμηνεία τους δεν μπορεί να είναι σαφής. Η εικόνα, προπαντός, στα
τετράγωνα 422/029 και 422/030, όπου εντοπίζεται πλήθος πασσαλοτρυπών (Σχέδια
40,42), που πιθανότατα συσχετίζονται με κατόψεις υπέργειων ευθύγραμμων
κτισμάτων, παραμένει ανοιχτή σε συζήτηση. Είναι λάκκοι οστών (λάκκοι 23, 23α και
66) και λάκκοι με λίγα ή ελάχιστα ευρήματα (λάκκοι 15, 16, 17, 22, 27, 28 και 66),
62
αρκετά αβαθείς, με εξαίρεση τον λάκκο 28. Οι πασσαλότρυπες στο εσωτερικό ή στην
περιφέρεια των ακανόνιστων λάκκων 17, 27, 28 και 62 θα μπορούσαν να αποτελούν
στοιχεία κάποιας παλαιότερης φάσης τους, οικιστικού χαρακτήρα.
Λάκκος 16. Βάθος επιχώσεων: 0,14μ. Διαστάσεις: 2,80μ. (Β-Ν) x 0,90μ. (Α-Δ) (σωζόμενες).
Λάκκος 23α. Βάθος επιχώσεων: 0,18μ. Διαστάσεις: 2,20μ. (Β-Ν) x 1,60μ. (Α-Δ).
3.1.3.2. Νοτιοανατολική περιοχή ανασκαφικού καννάβου (Σχέδια 1, 2, 3)

Αυτό το τμήμα του καννάβου περιλαμβάνει τα ανασκαφικά τετράγωνα 422/048,
422/049, 422/050, 422/059, 422/060, 422/069, 422/070, 422/079, 422/080, 422/089,
422/090. Εδώ κυριαρχούν οι λάκκοι κεραμικής, ακολουθούν οι λάκκοι οστών και,
τέλος, οι λάκκοι με λίγα ευρήματα (Σχέδιο 2 και Γραφήματα 51, 52, 53). Οι
υπόσκαφοι οικιστικοί χώροι που διαμορφώνονται σε αυτήν την περιοχή είναι οι
λάκκοι 4, 6, 7, 11, 20 και 44, πιθανόν και οι λάκκοι 33 και 48γ. Η ανασύσταση της
σειράς διαδοχής των λάκκων είναι δύσκολο εγχείρημα, λόγω της μεγάλης
πυκνότητας που υπάρχει εκεί. Λίγοι είναι οι ανεξάρτητοι, μη αλληλοτεμνόμενοι
λάκκοι, παρ’ όλα αυτά, αξίζει να γίνει μία προσπάθεια περιγραφής της ακολουθίας
των λάκκων, μέσα από κάποιες επιμέρους ενότητες που φαίνεται να σχηματίζονται.
Στην περιοχή νότια του λάκκου 7, διακρίνεται μία συγκέντρωση λάκκων κεραμικής,
πολλοί από τους οποίους θα μπορούσαν να ταυτιστούν ως το υπόσκαφο τμήμα
οικιστικών χώρων, και θα εξεταστούν αναλυτικά παρακάτω. Στην περιοχή δυτικά και
νοτιοδυτικά του λάκκου 7, που ερμηνεύεται ως υπόσκαφη οικία, εκτός από τους
λάκκους 34, 44 και 49, οι υπόλοιποι είναι κυρίως λάκκοι οστών (45, 46 και 48 με τις
υποδιαιρέσεις τους, και λάκκοι 63, 64, 65) ή λάκκοι με λίγα ευρήματα (45α, 50, 52,
53). Εδώ, επίσης, διαμορφώνονται ευρύτερα και πιθανόν παλαιότερα σκαψίματα,
όπως υποδεικνύουν τα αρχικά όρια των λάκκων 46, 48 και 34. Το παλαιότερο και
πιθανόν αρκετά μεγάλο όρυγμα φαίνεται να είναι ο λάκκος 34 (Σχέδιο 44), ο οποίος
συρρικνώνεται τελικά σε κυκλική κάτοψη. Σε αυτόν βρέθηκε, κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού, ένα μεμονωμένο ανθρώπινο οστό (μετακάρπιο). Δεν είναι
σαφές, εάν ο λάκκος 53 (Σχέδιο 48) θα μπορούσε να αποτελεί τη συνέχεια προς
δυτικά του λάκκου 34, καθώς το τετράγωνο 422/058 δεν ερευνήθηκε. Για τον ίδιο
λόγο, δεν είναι ξεκάθαρη η σχέση του λάκκου 77 (Σχέδιο 44) με τον λάκκο 44.
Ακολουθεί ο λάκκος 50 (Σχέδια 48, 52), και μετά οι λάκκοι 44 και 48 (48α, 48β, 48γ)
(Σχέδιο 45), οι οποίοι κόπηκαν από τον λάκκο 46 (46α, 46β, 46γ, 46δ) (Σχέδια 45,
63
52, 53), ενώ ο λάκκος 44 κόπηκε και από τον λάκκο 63 (Σχέδιο 52). Οι λάκκοι 64 και
65 (Σχέδιο 46) θα μπορούσαν να είναι σύγχρονοι με τους επιμέρους λάκκους του
λάκκου 46, ενώ οι νεότεροι λάκκοι στην περιοχή είναι οι 45 και 45α (Σχέδιο 46), που
έκοψαν τους λάκκους 46 (46α), 48 (48β) και 65. Η πιθανή, λοιπόν, σειρά διαδοχής
των αλληλοτεμνόμενων λάκκων είναι, αρχίζοντας από τον παλαιότερο: 34, 53, 50, 44
και ίσως 77, 48, 48α, 48β, 48γ, 46, 46α, 46β, 46γ, 46δ, 64, 65, 63, 45, 45α. Ο λάκκος
48γ, επίσης, έκοψε τον λάκκο 21 στα νοτιοδυτικά του. Οι λάκκοι αυτοί είναι,
καταρχάς, μικροί για να ταυτιστούν ως οικιστικοί χώροι, με εξαίρεση τον λάκκο 48γ
(Σχέδιο 47, διαστάσεις: Β-Ν: 2,35μ. και Α-Δ: 2,60μ., επίχωση 0,54μ. και κάθετα
τοιχώματα), για τον οποίο το κατώτερο τμήμα του στρώματος 14 της οριζόντιας
διερεύνησής του (#422/059025), πάχους περίπου 0,10μ., το οποίο περιείχε ελάχιστα
ευρήματα, θα μπορούσε να θεωρηθεί, με μεγάλη επιφύλαξη, το επίπεδο της
πρωτογενούς, οικιστικής του χρήσης. Επίσης, ο λάκκος 52, ο οποίος έκοψε τον
παλαιότερο, μικρό λάκκο 54 (Σχέδιο 48) είναι σχετικά μεγάλος (ΒΑ-ΝΔ: 2,96μ.), αλλά
έχει ακανόνιστη κάτοψη. Η ΠΣ 3 στα ανατολικά όρια του λάκκου 46β και η ΠΣ 121
στα δυτικά όρια του λάκκου 48β θα μπορούσαν να αποτελούν στοιχεία κάποιας
παλαιότερης φάσης τους, οικιστικού χαρακτήρα. Το ενδιαφέρον στους «δίδυμους»,
«οκτώσχημης» διαμόρφωσης λάκκους 64 και 65 εστιάζεται στις ανθρώπινες ταφές
4Α και 4Β (συσσωρεύσεις αναμεμειγμένων οστών) που βρέθηκαν 0,60-0,70μ. πριν
από τον εντοπισμό τους. Στον λάκκο 48 βρέθηκε, κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού, ένα μεμονωμένο ανθρώπινο οστό (αριστερό βραχιόνιο).
Ο λάκκος 7 (Σχέδιο 49) είναι ένας μεγάλος, βαθύς λάκκος, ο δεύτερος σε βάθος
επιχώσεων (μετά τον λάκκο 5 και πριν από τον λάκκο 6), εάν υπολογίσει κανείς το
βάθος εντοπισμού των αρχικών ορίων του. Μέρος των επιχώσεών του είτε
ερευνήθηκε στο πλαίσιο της δοκιμαστικής τομής Α, είτε παρέμεινε αδιερεύνητο, αφού
βρίσκεται ανατολικά, εκτός χάραξης. Αρχικά φαίνεται να διαμορφώνεται ακανόνιστα,
μετέπειτα αποκτά κυκλικό σχήμα, ενώ προς βόρεια και βαθύτερα σχηματίζεται
κοιλότητα στο φυσικό, με διαστάσεις 1,10μ. (Β-Ν) x 1,60μ. (Α-Δ), η οποία
ενδεχομένως εξυπηρετούσε αποθηκευτικούς σκοπούς, όπως ίσως και όλο το
υπόσκαφο τμήμα αυτής της κατασκευής, η οποία θεωρείται ότι ήταν οικιστικός
χώρος. Η στρωματογραφία του λάκκου, στη βόρεια παρειά του τετραγώνου 422/050
(Σχέδιο 50), δεν είναι ολοκληρωμένη, επειδή, όταν σχεδιάστηκε, το οριζόντιο
σκάψιμο στη δυτική περιοχή του βρισκόταν σε εξέλιξη. Σύμφωνα με αυτήν,
διακρίνονται τρία διαδοχικά στρώματα στον λάκκο (στρώματα 4, 5 και 6), πηλώδους
σύστασης, σκούρα γκριζοκάστανα, που περιείχαν μικροσκοπικούς, άψητους,
διαλυμένους πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες, περισσότερους
64
στο τελευταίο στρώμα. Το πρώτο στρώμα ήταν ελαφρώς πιο ανοιχτόχρωμο, ενώ σε
όλα τα στρώματα διακρίνονται επιμέρους διαφοροποιήσεις, με πυκνές
συγκεντρώσεις κεραμικής, οστρέων και λίθων. Σύμφωνα με τη στρωματογραφία του
λάκκου, δε φαίνεται να ορίζεται κάποιο στρώμα προς το τέλος των επιχώσεών του,
το οποίο να είναι πιο φτωχό σε ευρήματα, ώστε να μας βοηθά να ταυτίσουμε
αποφασιστικά ένα πιθανό στρώμα της πρωτογενούς, οικιστικής χρήσης του. Ο
λάκκος 7 χαρακτηρίζεται από έντονα επεισόδια απόρριψης ευρημάτων και θεωρείται
ότι οι επιχώσεις του είναι αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών αποθέσεων.
Οι τρεις ραδιοχρονολογήσεις που προέρχονται από αυτόν, είναι ίδιες σχεδόν μεταξύ
τους, αλλά όχι τόσο πρώιμες όσο η εκτίμηση της κεραμικής που περιείχε. Οι αρχικές,
όμως, τιμές των ραδιοχρονολογήσεων είναι αρκετά κοντά με το 6400 π. Χ., το οποίο
αποτελεί το τέλος της θεωρούμενης πρώιμης φάσης της αρχαιότερης νεολιθικής,
στην οποία τον τοποθέτησε η κεραμική. Τα ευρήματα που προέκυψαν από τον λάκκο
7 ήταν πολλά. Από την κεραμική, που ήταν πολλή και σχεδόν αποκλειστικά
μονόχρωμη, συγκολλήθηκαν αρκετά αγγεία. Επίσης, πολλά ήταν τα οστά, με αρκετά
τμήματα γνάθων με δόντια ανάμεσά τους και ίχνη από την προσπάθεια εξαγωγής
μεδουλιού από αυτά. Πολλά όστρεα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret
κυρίως, αλλά και του είδους Solen sp. Στους πηλούς, σπανίζουν τα τμήματα
ανωδομής, ενώ συλλέχθηκαν κυρίως τμήματα από δάπεδα θερμικών και άλλων
κατασκευών, πολλά από το βορειότερο τμήμα του λάκκου. Ανάμεσα στα πολλά
μικροαντικείμενα του λάκκου (Γράφημα 8), αξίζει να σημειωθεί ότι βρέθηκαν επτά
ενώτια, πέντε ειδώλια, επτά κοσμήματα και τρεις πήλινες σφραγίδες. Αξιοπρόσεκτη
είναι η παρουσία των αποστρογγυλεμένων οστράκων και των πήλινων πεσσών (από
17 αντικείμενα). Στα εργαλεία επικρατούν αριθμητικά τα απολεπισμένα (110) και
ακολουθούν τα τριπτά (67) και τα οστέινα εργαλεία (63). Τέλος, στον λάκκο 7
βρέθηκε ένα από τα δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι και τα λέπυρα των
επενδεδυμένων σιτηρών, ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται τα
όσπρια, και σε ακόμα μικρότερο φυτά της άγριας βλάστησης.
Η εικόνα στην περιοχή του λάκκου 7, που θεωρείται το υπόσκαφο τμήμα μίας
μεγάλης, υπέργειας οικίας, είναι δύσκολο να ανασυντεθεί. Είναι πιθανό, ο
ορθογωνικός λάκκος 15 (Σχέδια 37, 38), μαζί με τα αρχικά όρια του λάκκου 7, να
ανήκουν σε ένα ευρύτερο και παλαιότερο όρυγμα, ακανόνιστου σχήματος, μέσα στο
οποίο διαμορφώνονται, τελικά, ο λάκκος 7 (η κυκλική συρρίκνωσή του) και ο λάκκος
93 (Σχέδια 37, 49), μέρος του οποίου ερευνήθηκε μέχρι το φυσικό, στο πλαίσιο
διερεύνησης της δοκιμαστικής τομής Α, ενώ τα ανατολικά του όρια βρίσκονται εκτός
65
χάραξης. Η κυκλική συρρίκνωση του λάκκου 7 εντοπίστηκε 0,25μ., περίπου,

υψηλότερα από τον λάκκο 93 και έφτασε 0,43μ. βαθύτερα από αυτόν. Οι
πασσαλότρυπες στα ανατολικά του αβαθούς λάκκου 15 (ΠΣ 15, 16 και 27)
υποδεικνύουν ότι ο λάκκος αυτός ήταν στεγασμένος και πιθανόν αποτελούσε το
υπόσκαφο τμήμα μίας οικίας, αν και η διαμόρφωση των ανατολικών ορίων του
παραμένει προβληματική. Ο λάκκος 7 (κυκλική συρρίκνωση), σύμφωνα με τη
στρωματογραφία της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/040 (Σχέδιο 51), έκοψε τον
λάκκο 15, ο οποίος γεμίζει με τρία, σχεδόν οριζόντια, φτωχά σε ευρήματα στρώματα,
τα οποία υπάρχει πιθανότητα να σχετίζονται με το επίπεδο χρήσης του λάκκου 15 ως
οικιστικού χώρου. Το πρώτο από αυτά είχε χώμα πηλώδες, σκούρο καστανό και
περιείχε ελάχιστα ευρήματα, ενώ τα άλλα δύο χαρακτηρίζονταν από την έντονη
παρουσία ασβεστολιθικών συντριμμάτων. Η ΠΣ 27 θα μπορούσε να συσχετιστεί και
με τους λάκκους 7 και 93. Τέλος, στα νότια του λάκκου 7 υπάρχει το αποσπασματικά
σωζόμενο, αβαθές αυλάκι 5, με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ, χωρίς πασσαλότρυπες στο
εσωτερικό του, το οποίο αποτελεί πιθανόν αυλάκι θεμελίωσης τοίχου που ανήκει
στην ανώτερη, χρονολογικά, φάση του οικισμού, με τα υπέργεια ευθύγραμμα
κτίσματα.
Λάκκος 7. Βάθος επιχώσεων: 1,63μ. Διαστάσεις: 3,60μ. (Β-Ν) x 3,10μ. (Α-Δ) (αρχικές, μαζί με τη Δ.Τ. Α)
και 2,50μ. (Β-Ν) x 2,60μ. (συρρικνωμένες, μαζί με τη Δ.Τ. Α). Εμβαδόν: 11,16m² (αρχικό, μαζί με τη
δοκιμαστική τομή Α) και 6,50m² (συρρικνωμένο, μαζί με τη Δ.Τ. Α). Τοιχώματα: στα βόρεια, νότια και
δυτικά κάθετα ή σχεδόν κάθετα. Πυθμένας: στα δυτικά επίπεδος, στα ανατολικά και κυρίως μέσα στη
Δ.Τ. Α διαμορφώνεται βαθμιδωτά.
Λάκκος 15. Βάθος επιχώσεων: 0,15μ. Διαστάσεις: 3,40μ. (Β-Ν) x 3,50μ. (Α-Δ). Πυθμένας: ελαφρώς
κοίλος.
Λάκκος 93. Βάθος επιχώσεων: ±0,65μ. Διαστάσεις: 2,40μ. (Β-Ν) x 1,20μ. (Α-Δ) (μαζί με το τμήμα στη
Δ.Τ. Α).
Ο λάκκος 44 (Σχέδια 48, 52, 53) είναι ένας μεγάλος, σχετικά βαθύς, σχεδόν κυκλικής
κάτοψης λάκκος. Για τον λάκκο δεν υπάρχει σχεδιασμένη στρωματογραφία, αλλά
στις επιχώσεις του φαίνεται να ξεχωρίζουν δύο κυρίως στρώματα. Το πρώτο
χαρακτηρίζεται από πηλώδες, πολύ σκούρο γκριζοκάστανο χώμα, που περιείχε κατά
τόπους αρκετούς μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
άνθρακες. Το δεύτερο στρώμα είναι πιο γκρίζο και έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με
το πρώτο, ενώ στο βαθύτερο τμήμα του είναι κατά τόπους ανάμεικτο με το φυσικό. Ο
λάκκος 44 περιείχε πολλή κεραμική, αλλά κυρίως μεγάλα θραύσματα από οπτούς
αχυροπηλούς (πολλοί με έντονα ίχνη καύσης), ιδίως στο δυτικό τμήμα του, που
έφεραν αποτυπώματα από βέργες σε διαγώνια διάταξη, στοιχεία που παραπέμπουν
στην τεχνική δόμησης wattle-and-daub, ενώ λίγα ήταν τα τμήματα από δάπεδα
θερμικών κατασκευών. Τα οστά και τα όστρεα είναι αρκετά, ενώ στα μικροαντικείμενα
66
(Γράφημα 26) έντονη είναι η παρουσία των λίθινων εργαλείων τριβής (67 τμήματα
από τριβεία και 4 από ακονόπετρες). Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσία 15
ενωτίων (14 πήλινα και ένα μαρμάρινο) στον λάκκο, τα οποία θεωρούνται από τους
μελετητές ενδεικτικά στοιχεία αρχαιότητας. Η κατανομή των ενωτίων του λάκκου 44
διαπιστώνεται πυκνότερη στην κεντρική και νότια περιοχή του, ενώ χαρακτηρίζουν τις
επιχώσεις του ήδη από την αρχή τους, πριν ακόμα εντοπιστούν στο φυσικό με
ασφάλεια τα όριά του, και μέχρι τον πυθμένα του λάκκου. Συλλέχθηκαν, ακόμα, 3
πήλινα ειδώλια. Στα εργαλεία, μετά τα τριπτά, ακολουθούν τα οστέινα (23) και τα
απολεπισμένα (15). Επίσης, στον λάκκο 44 εντοπίστηκε ένα από τα δώδεκα
πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στο οποίο
κυριαρχούν οι σπόροι και (κυρίως) τα λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών (με
σχετικά σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού ανάμεσά τους), ενώ σε πολύ
μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης, και σε ακόμα
μικρότερο τα όσπρια. Μέσα στον λάκκο 44, βρέθηκε, κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού, ένα μεμονωμένο ανθρώπινο οστό (αριστερό βραχιόνιο).
Ο λάκκος 44 θα μπορούσε να αποτελεί το υπόσκαφο τμήμα μίας κυκλικής οικίας.

Είναι αρκετά μεγάλος, για να στεγάσει πάνω από ένα άτομο, και ο πυθμένας του,
που θα αποτελούσε το δάπεδο του σπιτιού, είναι σχεδόν επίπεδος, αν και η απότομη
κατωφερική κλίση των τοιχωμάτων του στα βορειοδυτικά, οδηγεί στην πιθανή χρήση
ενός ξύλινου δαπέδου για το υπέργειο τμήμα της οικίας. Προβληματισμό δημιουργεί
η έλλειψη πασσαλοτρυπών περιμετρικά, οι οποίες θα παρείχαν πληροφορίες για την
ανωδομή του. Σύμφωνα με τα στρώματα της οριζόντιας διερεύνησής του, δε φαίνεται
να σώζεται το επίπεδο της πρωτογενούς, οικιστικής του χρήσης, οι επιχώσεις του,
δηλαδή, είναι αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών αποθέσεων. Σε κάθε
περίπτωση, οι πρώιμες τιμές από την απόλυτη χρονολόγηση του λάκκου 44 [DEM
2821: 6393–6263 π. Χ. (68,2%) και 6406–6249 π. Χ. (95,4%)] από οστό ζώου, που
προέρχεται από ένα εύρος βάθους 0,25μ., από το μέσον, περίπου των επιχώσεών
του και 0,20μ. πριν από τον εντοπισμό του φυσικού σε αυτόν, συμφωνούν με την
πρώιμη χρονολογική εκτίμηση της κεραμικής (πριν το 6400 π. Χ.).
Τοιχώματα: στα νότια, στα νοτιοανατολικά και στα νοτιοδυτικά σχεδόν κάθετα, στα βόρεια και στα
βορειοδυτικά με απότομη κατωφερική κλίση. Πυθμένας: σχεδόν επίπεδος.
Ο λάκκος 49 (Σχέδια 48, 54) βρίσκεται 3,50μ. περίπου δυτικά του λάκκου 44 και
διερευνήθηκε πολύ αποσπασματικά. Αν υποθέσουμε, με μεγάλη επιφύλαξη, ότι ήταν
κυκλικός, διερευνήθηκε μόνο το βορειοανατολικό τεταρτημόριό του, στο τετράγωνο
422/048. Η διάμετρός του, με βάση τη συνέχειά του στα τετράγωνα 422/047, 422/057
67
και 422/058, θα έφτανε πιθανόν τα 2μ. και το εμβαδόν του τα 4m². Σύμφωνα με τη
στρωματογραφία της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/048 (Σχέδιο 55), ο λάκκος
49 γεμίζει με τρία διαδοχικά στρώματα πηλώδους, πολύ σκούρου γκριζοκάστανου
χώματος, που περιείχαν αρκετούς άνθρακες. Τα στρώματα παρουσιάζουν έντονη
κλίση. Στο πρώτο στρώμα, περιέχεται πυκνή συγκέντρωση οστρέων, πολλή
κεραμική, πολλοί οπτοί αχυροπηλοί και αρκετά οστά. Το δεύτερο στρώμα έχει
παρόμοια χαρακτηριστικά, με λιγότερα όστρεα, πυκνή συγκέντρωση αχυροπηλών
και πολλούς αργούς λίθους. Το τελευταίο στρώμα έχει λιγότερα ευρήματα σε όλες τις
κατηγορίες. Συλλέχθηκαν αρκετά μικροαντικείμενα, με τα εργαλεία τριβής να
υπερτερούν. Ο πυθμένας του ήταν ελαφρώς κοίλος. Στα βόρεια και στα
ανατολικά/βορειοανατολικά, υπάρχουν δύο μικροί σε πλάτος αναβαθμοί, πιθανά
κατάλοιπα από παλαιότερη φάση του λάκκου. Τα τοιχώματά του στα βόρεια ήταν
κάθετα. Περιείχε πολλή κεραμική και πολλά όστρεα, ενώ τα οστά ήταν λίγα. Στα
εργαλεία πλειοψηφούν αριθμητικά τα εργαλεία τριβής (41, από τα οποία τα 34 είναι
τριβεία), και ακολουθούν τα απολεπισμένα (12) και τα οστέινα (7) (Γράφημα 31). Το
πολύ ενδιαφέρον στοιχείο στον λάκκο 49 είναι ότι περιείχε τμήματα από επιχρίσματα
τοίχου, όπου διακρίνονται πολλές επάλληλες στρώσεις πηλού που πιθανόν
προήλθαν από ανακαινίσεις. Αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία στο εσωτερικό
του λάκκου, όπου, ακόμα, περιέχονται πολλοί οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα
δαπέδων από θερμικές κατασκευές.
Λάκκος 49. Βάθος επιχώσεων: 0,57μ.  (πιθανή) 2,00μ.
Αμέσως νότια του λάκκου 7, χωροθετούνται δύο συστάδες λάκκων, οι μεγαλύτεροι

και βαθύτεροι από τους οποίους αποτελούν λάκκους κεραμικής. Στην πρώτη
ανήκουν οι λάκκοι κεραμικής 11, 19, 20, 30, 33 και 61, μαζί με τους λάκκους οστών
21 και 94 και τους λάκκους με λίγα ευρήματα 31, 60 και 83, ενώ στη δεύτερη οι
λάκκοι κεραμικής 4, 6, 9, 10, 73, 82 και 85, μαζί με τους λάκκους με λίγα ευρήματα
12, 13, 14, 84, 85 και 86. Η χρονική ακολουθία των λάκκων της πρώτης συστάδας
έχει πιθανόν ως εξής, αρχίζοντας από τον αρχαιότερο: 33 και ίσως 94, 20 και ίσως
21, 19, 11. Ο μικρός και αβαθής, κυκλικός λάκκος 83, στα νοτιοανατολικά του λάκκου
94, σκάφτηκε, στο μεγαλύτερο μέρος του, κατά τη διερεύνηση της δοκιμαστικής
τομής Α. Οι μικροί λάκκοι 30 και 31, μαζί με τις ΠΣ 125, 126 και 127, αποτελούν
δυσερμήνευτα στοιχεία, θα μπορούσαν, όμως, να συσχετιστούν με τον λάκκο 20.
Ο λάκκος 11 (Σχέδια 56, 57, 58, 61) είναι ένας μεγάλος και βαθύς, ορθογωνικής
κάτοψης λάκκος. Είναι ένας από τους ελάχιστους ορθογωνικούς λάκκους του
οικισμού, ο οποίος, σε αντίθεση με τους πιθανούς ορθογωνικούς λάκκους 15 και 23,
68
σώζει ολόκληρη την κάτοψη. Σύμφωνα με τα στρώματα στο τετράγωνο 422/060,

κατά το οριζόντιο σκάψιμο, παρατηρήθηκαν τα παρακάτω. Μετά από την αφαίρεση
του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού
πάχους 0,76μ.), εντοπίστηκε ο λάκκος 8, που ουσιαστικά περιλαμβάνει τις ανώτερες
επιχώσεις του λάκκου 11, πριν τα όριά του εντοπιστούν με σαφήνεια στο φυσικό. Η
επίχωση του λάκκου 8, πάχους 0,14μ., χαρακτηρίζεται από χώμα πηλώδες, σκούρο
γκριζοκάστανο, με μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς, ενώ περιείχε πολλά ευρήματα, κυρίως κεραμική, όστρεα και
μικροαντικείμενα, στα οποία κυριαρχούν τα λίθινα εργαλεία τριβής. Στις επιχώσεις
του λάκκου 11 που ακολούθησαν, και μέχρι τον εντοπισμό των αρθρωμένων ταφών
2 και 3, ξεχώρισαν δύο στρώματα, συνολικού πάχους 0,19-0,23μ.: ένα πρώτο
στρώμα, παρόμοιας σύστασης με εκείνο του λάκκου 8, αλλά με χώμα πολύ σκούρο
γκριζοκάστανο και πολλά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες· το δεύτερο στρώμα, με
πηλώδες, καστανό χώμα, πλούσιο σε άνθρακες και ευρήματα, κάτω από το οποίο,
και χωρίς να υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη κάποιου δαπέδου, εντοπίστηκαν οι
αρθρωμένες ταφές 2 και 3 (Σχέδια 59,60), για τις οποίες δε βρέθηκαν όρια
ξεχωριστών ταφικών λάκκων. Με αυτές τις ταφές συσχετίζονται οι αρθρωμένες ταφές
1 και 2 και οι συσσωρεύσεις οστών 3Α και 3Β που βρέθηκαν λίγο υψηλότερα και
ανατολικότερα και ερευνήθηκαν στο πλαίσιο της δοκιμαστικής τομής Α (Σχέδιο 60). Η
επίχωση κάτω από τις ταφές, πάχους 0,29-0,47μ., ανήκει στο τελευταίο στρώμα του
λάκκου, με ίδια χαρακτηριστικά με το δεύτερο στρώμα του (αμέσως πριν από τον
εντοπισμό των ταφών), με πεσμένο φυσικό στα βορειοδυτικά και νοτιοανατολικά.
Βαθύτερα (κατά 0,44-0,38μ.), στο κέντρο και προς βόρεια, σχηματίζεται κυκλική
κοιλότητα ( 1,80μ. και βάθος 0,40μ. περίπου), η οποία έχει επικλινή διαμόρφωση
στα νότια, αμέσως βόρεια της οποίας, σχηματίζεται δεύτερη (ημικυκλική) κοιλότητα
(Β-Ν: 1,00μ. x Α-Δ: 1,50μ.), λιγότερο βαθιά (0,19-0,14μ.), τα βόρεια όρια της οποίας
φαίνεται να κόβουν τη νότια περιοχή του μεγάλου, κυκλικού και σχετικά αβαθούς
λάκκου 21 (Σχέδιο 57), ο οποίος περιείχε κυρίως οστά και αρκετά μικροαντικείμενα
και πιθανότατα ήταν πρωιμότερος από τον λάκκο 11, με χρήση αδιευκρίνιστη.
Στα νότια του λάκκου 11 και εκτός της ορθογωνικής του διαμόρφωσης,
δημιουργούνται δύο ημικυκλικοί λακκοειδείς σχηματισμοί. Στα νοτιοδυτικά, βρίσκεται
ο μικρός (Β-Ν: 0,95μ. x Α-Δ: 1,25μ.), με μέτριο βάθος επίχωσης (0,50μ.) λάκκος 19
(Σχέδια 56, 58, 61). Γέμισε με ενιαία επίχωση χώματος πηλώδους, καστανού, με
αρκετούς άνθρακες και αρκετά ευρήματα. Στα νοτιοανατολικά, η ημικυκλική περιοχή
(διαστάσεις: ΒΔ-ΝΑ: 1,40μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,00μ.) σκάφτηκε μαζί με τις επιχώσεις του
λάκκου 11. Παρουσιάζει κατωφερική κλίση από νοτιοανατολικά προς βορειοδυτικά
69
(στο νοτιοανατολικό άκρο βρίσκεται 0,20μ. υψηλότερα, από ό,τι στο βορειοδυτικό),
όπως είναι προσανατολισμένος και ο λάκκος. Είναι πιθανό, ο συνδυασμός του
υψηλότερα ευρισκόμενου νοτιοανατολικού ημικυκλικού σχηματισμού, μαζί με τον
λάκκο 19, να αποτελούν την είσοδο στον λάκκο 11.
Ο λάκκος 11 ερμηνεύεται ως το υπόσκαφο τμήμα μίας οικίας. Είναι αρκετά μεγάλος

σε μέγεθος, ενώ και η διαμορφωμένη είσοδος στα νότια ενισχύει μία τέτοια ερμηνεία.
Προβληματισμός προκαλείται και εδώ, όπως και σε πολλές από τις περιπτώσεις του
οικισμού που εξετάζονται, εξαιτίας της έλλειψης πασσαλοτρυπών, οι οποίες θα
μπορούσαν να συσχετιστούν με την υπερκατασκευή του κτίσματος. Οι κοιλότητες
που περιγράφηκαν παραπάνω, ίσως είχαν κάποια αποθηκευτική χρήση. Λόγω της
ύπαρξης των ταφών του λάκκου 11 σε επίπεδο ανώτερο από εκείνο των κοιλοτήτων,
που σημαίνει ότι κοιλότητες και ταφές δεν μπορεί να συνυπήρχαν, περιγράφονται
εδώ οι παρακάτω ερμηνευτικές προτάσεις. Η παλαιότερη φάση του λάκκου 11
χαρακτηρίζεται από μία υπόσκαφη οικία, με διαμορφωμένη είσοδο, πιθανό ξύλινο
δάπεδο στο επίπεδο του εδάφους, και με το υπόγειο τμήμα με τις κοιλότητες να
εξυπηρετεί αποθηκευτικούς σκοπούς. Είναι πιθανό, σε δεύτερη φάση, να
καταργήθηκαν οι κοιλότητες, να μπαζώθηκαν και να πραγματοποιήθηκαν οι ταφές (2
και 3 του λάκκου 11 και 1, 2, 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α), ενώ, παράλληλα,
το σπίτι συνέχισε να είναι σε χρήση, μόνο που το υπόσκαφο τμήμα του είχε, πλέον,
μικρότερο βάθος. Αυτή η ερμηνεία δε θεωρείται τόσο πιθανή, κυρίως εξαιτίας της
ταφής 2 της δοκιμαστικής τομής Α, η οποία φαίνεται1 να βρίσκεται στο μεγαλύτερο
μέρος της εκτός των ανατολικών ορίων του λάκκου 11 (Σχέδιο 60), αλλά και λόγω της
αντικατάστασης της δεξιάς ωμοπλάτης της ταφής 2 του λάκκου 11 με τμήμα της
δεξιάς λεκάνης του νεκρού, η οποία θα έγινε αφού θα είχε ολοκληρωθεί η
αποσάρκωση, κάτι που σημαίνει ότι, για να γίνει αυτή η αντικατάσταση και εάν το
σπίτι ήταν σε χρήση, θα έπρεπε να σκαφτεί το δάπεδό του. Χωρίς να θεωρείται
απίθανη μία τέτοια, τελείως υποθετική πρόταση, αφού δεν άφησε ίχνη στα
αρχαιολογικά δεδομένα, προτείνεται, για αυτήν τη δεύτερη φάση, μία εναλλακτική,
ενδεχομένως πιο κοντινή στην πραγματικότητα, ερμηνεία: η εγκατάλειψη του αρχικού
σπιτιού και η εκ νέου χρησιμοποίηση της περιοχής, ως ταφικού, πλέον, χώρου. Και
σε αυτήν, όμως, την περίπτωση, θα πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι η περιοχή
πιθανότατα συνέχισε να κατοικείται και στην επόμενη φάση του οικισμού, με τα
υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα, όπως υποδεικνύει το πολύ αποσπασματικά
σωζόμενο αυλάκι (θεμελίωσης τοίχου) 3, που βρίσκεται ανατολικά και εκτός του
λάκκου 11 (Σχέδιο 56). Στον λάκκο 11, δε σώζεται το στρώμα της πρωτογενούς,
1
Η χωροθέτηση των ταφών 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α δεν έχει γίνει με απόλυτη ακρίβεια.
70
οικιστικής χρήσης του, η οποία θα μπορούσε να εντοπίζεται κάτω από τις ταφές. Η
πρώιμη εκτίμηση που δίνει η κεραμική για τον λάκκο (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και
μετά το 6200 π. Χ.) είναι κοντά στις ραδιοχρονολογήσεις των σκελετών (βλ.
αναλυτικά στα Παραρτήματα 1, 3), ενώ η ύστερη (από το 6000 π. Χ. και μετά) θα
μπορούσε να σχετίζεται με μεταγενέστερες αποθέσεις κεραμικής και άλλων
ευρημάτων, μετά και από την πρωτογενή, οικιστική χρήση του λάκκου, αλλά και από
τη χρήση του ως ταφικού χώρου.
Οι επιχώσεις του λάκκου 11 περιείχαν πολλή κεραμική, ενώ συγκολλήθηκαν και

αρκετά τμήματα αγγείων. Συλλέχθηκαν, επίσης, πολλά οστά (κυρίως κόκαλα και
δόντια, δύο τμήματα από κέρατα, ένα κόκαλό ψαριού και ένα απολιθωμένο οστό) και
όστρεα. Στους πηλούς ελάχιστα είναι τα θραύσματα που σώζουν αποτυπώματα από
τα ξύλινα στοιχεία της ανωδομής. Ανάμεσα στα πολλά μικροαντικείμενα που
βρέθηκαν (Γράφημα 9), ξεχωρίζουν δύο πήλινα ενώτια, δύο πήλινα ειδώλια και ένα
τμήμα από πήλινο ομοίωμα οικήματος. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των
αποστρογγυλεμένων οστράκων (17), ενώ στα εργαλεία υπερτερούν τα τριπτά (36)
και ακολουθούν τα απολεπισμένα (27) και τα οστέινα (20).
Στον λάκκο 11, εκτός από τις τέσσερις αρθρωμένες ταφές και τις δύο συσσωρεύσεις
οστών που αναφέρθηκαν παραπάνω, βρέθηκαν, κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού, και δύο μεμονωμένα ανθρώπινα οστά (φάλαγγα ποδιού,
μετακάρπιο) στη δυτική περιοχή του. Οι ταφές του λάκκου 11, που παρουσιάζουν
πολλές ιδιαιτερότητες, συζητούνται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 6.
Λάκκος 11. Βάθος επιχώσεων: 0,95μ. στα βόρεια, 0,78μ. στα νότια και 1,05μ. στην κοιλότητα (σε όλες
τις περιπτώσεις, μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 8). Διαστάσεις: 3,40μ. (ΒΔ-ΝΑ) x 2,80μ. (ΝΔ-ΒΑ).
Εμβαδόν: 9,52m². Τοιχώματα: συγκλίνοντα, με ομαλή κατωφερική κλίση. Πυθμένας: ελαφριά
κατωφερική κλίση από δυτικά προς ανατολικά.
Ο λάκκος 20 (Σχέδια 56, 61) είναι ένας από τους παλαιότερους λακκοειδείς
σχηματισμούς στη νοτιοανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου. Έκοψε τον
ακόμα αρχαιότερο λάκκο 33, που βρίσκεται στα δυτικά του. Σχεδόν κυκλικού
σχήματος από την αρχή των επιχώσεών του, με τις συνεχείς συρρικνώσεις των
ορίων του διαμορφώνεται βαθμιδωτά (στρωματογραφία δυτικής παρειάς τετραγώνου
422/060: Σχέδιο 62), σχηματίζοντας επί μέρους λάκκους, μέχρι που ορίζεται σχεδόν
κυκλικά στην τελική του συρρίκνωση. Εάν κοιτάξει κανείς τις κατόψεις του λάκκου,
φαίνεται σαν να έχει ερευνηθεί μόνο η δυτική περιοχή του και αυτό ισχύει και στην
πραγματικότητα, καθώς τα ανατολικά του όρια δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστούν.
71
Σύμφωνα με το οριζόντιο σκάψιμο, ο λάκκος ερευνήθηκε σε τρία στρώματα. Το

ανώτερο στρώμα γεμίζει με χώμα πηλώδες, πολύ σκούρο γκριζοκάστανο,
μικροσκοπικούς, διαλυμένους πηλούς και αρκετούς άνθρακες προς το τέλος του. Το
ακόλουθο στρώμα είναι παρόμοιο με το πρώτο στα βόρεια και πιο σκούρο καστανό
στα νότια, ενώ το τελευταίο στρώμα είναι πηλώδες, καστανό, με λίγους άνθρακες και
πεσμένο φυσικό κατά τόπους. Ο λάκκος 20 περιείχε πολλή κεραμική, πολλά όστρεα
και πολλούς πηλούς, ενώ τα οστά ήταν αρκετά. Ανάμεσα στα πολλά
μικροαντικείμενα που βρέθηκαν (Γράφημα 13), αξιοπρόσεκτη είναι η παρουσία των
λίθινων εργαλείων τριβής (55), των απολεπισμένων (33) και των οστέινων (32)
εργαλείων, αλλά και των αποστρογγυλεμένων οστράκων (16). Ένα πολύ μικρό
τμήμα αγγείου από γκρίζο σχιστόλιθο (Ρε 760) ανήκει στα σπάνια ευρήματα αυτού
του είδους από τον οικισμό.
Ο λάκκος 20 δεν αποκλείεται να ήταν ένας μεγάλος οικιστικός χώρος, τον οποίο
έκοψε ο μεταγενέστερος ορθογωνικός λάκκος 11. Την ερμηνεία αυτή ισχυροποιούν η
ΠΣ 9 στα βορειοδυτικά, που βρίσκεται ανάμεσα στους λάκκους 60 και 61 (πιθανές
διαμορφώσεις των ορίων του λάκκου 20), και η ΠΣ 124 στα νοτιοδυτικά. Πιθανόν με
κάποιο τμήμα των διαμορφώσεών του σχετίζονται και οι λάκκοι 30 και 31, με τις ΠΣ
125, 126 και 127 στο εσωτερικό τους. Οι επί μέρους λάκκοι στο εσωτερικό του
λάκκου 20 ίσως δηλώνουν τη χρήση του για εξόρυξη χώματος, όταν αυτός έπαψε,
πλέον, να αποτελεί οικιστικό χώρο. Σύμφωνα με τα τρία στρώματα της οριζόντιας
διερεύνησης του λάκκου 20, δε φαίνεται να σώζεται το επίπεδο της πρωτογενούς,
οικιστικής του χρήσης, οι επιχώσεις του, δηλαδή, είναι αποτέλεσμα δευτερογενών,
απορριμματικών αποθέσεων. Μέσα στον λάκκο 20, κοντά στα αρχικά δυτικά του
όρια, ερευνήθηκε ο κυκλικός λάκκος 32 (Σχέδιο 61), ο μόνος λάκκος που δεν ήταν
σκαμμένος στο φυσικό έδαφος. Ήταν μετρίου μεγέθους, με μικρό βάθος επίχωσης,
σε ένα ενιαίο πηλώδες, πολύ σκούρο καστανό στρώμα. Μέσα σε αυτόν, βρέθηκαν
αρκετά ευρήματα από όλες τις κατηγορίες, εκτός από τα μικροαντικείμενα που ήταν
λίγα, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνεται μία σχεδόν ακέραιη πήλινη σφραγίδα (Ρε
749), με σφραγιστικό μοτίβο ίδιο με του μικρού οστράκου από τον λάκκο, που φέρει
αποτύπωμα ψάθας (Ρε 792). Ίσως η αρχική χρήση του λάκκου 32 να ήταν
αποθηκευτική.
Λάκκος 20. Βάθος επιχώσεων: 1,27μ. Διαστάσεις: 4,85μ. (Β-Ν) x 2,90μ. (Α-Δ) (αρχικές, σωζόμενες).
Εμβαδόν: 14,06m² (αρχικό). Τοιχώματα: κάθετα.
Λάκκος 30. Βάθος επιχώσεων: 0,45μ. Διαστάσεις: 0,65μ. (Β-Ν) x 1,00μ. (Α-Δ) (σωζόμενες).
Λάκκος 31. Βάθος επιχώσεων: 0,23μ. Διαστάσεις: 0,70μ. (Β-Ν) x 0,65μ. (Α-Δ) (μαζί με το τμήμα στο
τετράγωνο 422/060).
72
Ο λάκκος 33 (Σχέδιο 61) είναι ένας αρκετά μεγάλος, σχεδόν κυκλικής κάτοψης
λάκκος, που γέμισε με σχετικά αβαθή, ενιαία επίχωση από χώμα πηλώδες, πολύ
σκούρο γκριζοκάστανο, με διαλυμένους, μικροσκοπικούς, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Κόπηκε από τον λάκκο 20 στα ανατολικά του.
Περιείχε αρκετά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες, πολλούς οπτούς αχυροπηλούς και
αρκετά μικροαντικείμενα (Γράφημα 18). Στα νοτιοανατολικά της συρρίκνωσης του
λάκκου, δημιουργείται ένα είδος αυλακιού και αμέσως δυτικά του υπάρχει μία μικρή
πασσαλότρυπα, η ΠΣ 123, πιθανό κατάλοιπο από την ανωδομή του. Ο λάκκος 33 θα
μπορούσε να αποτελεί το υπόσκαφο τμήμα ενός μικρού σπιτιού, που θα στέγαζε ένα
τουλάχιστον άτομο. Τα δάπεδό του θα ήταν ο σχεδόν επίπεδος πυθμένας του
λάκκου. Σύμφωνα με τα στρώματα που σκάφτηκαν, κατά την οριζόντια διερεύνηση
του λάκκου, δε φαίνεται να σώζεται το επίπεδο της πρωτογενούς, οικιστικής του
χρήσης, οι επιχώσεις του, δηλαδή, είναι αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών
αποθέσεων.
Λάκκος 33. Βάθος επιχώσεων: 0,37μ. Διαστάσεις: 2,57μ. (Β-Ν) x 2,15μ. (Α-Δ) (αρχικές). Εμβαδόν:
5,5255m². Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα, εκτός από τα νότια, όπου έχουν σχετικά ομαλή κλίση.
Ο λάκκος 6 (Σχέδια 63, 64 ) βρίσκεται νότια/νοτιοανατολικά της πυκνής διάταξης των

λάκκων 11 και 20, επίσης σε περιοχή με έντονη πυκνότητα λάκκων. Η σειρά
διαδοχής τους, ξεκινώντας από τον αρχαιότερο, πιθανόν είναι: 6, 12, 9, 10, 4. Ο
λάκκος 12 είχε ίσως κάποια βοηθητική χρήση ως προς τον λάκκο 6. Τα αρχικά
σκαψίματα εκεί, οι λάκκοι 13 και 14 (Σχέδιο 65), θα μπορούσαν να αποτελούν
λάκκους απόληψης χώματος, αλλά η ΠΣ 1 υποδεικνύει ότι ίσως ο λάκκος 12
αποτελούσε έναν μικρό, στεγασμένο, βοηθητικό χώρο (ή ίσως ακόμα και είσοδο),
στα δυτικά του λάκκου 6. Πολύ αποσπασματικά ερευνήθηκαν οι λάκκοι 73 και 95,
φαίνεται, όμως, ότι ήταν παλαιότερες διαμορφώσεις από τους λάκκους 9 και 10.
Μεγάλο μέρος του λάκκου 6 κόπηκε από τη δοκιμαστική τομή Α, ενώ συνεχίζει και
ανατολικότερα, εκτός χάραξης, οπότε θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αποτελούσε ένα
ιδιαίτερα μεγάλο όρυγμα, ακανόνιστου σχήματος αρχικά και μετέπειτα κυκλικής
κάτοψης. Ο λάκκος 4 έκοψε τον λάκκο 6 στα αρχικά νοτιοδυτικά του όρια. Η
στρωματογραφία του λάκκου 6, στη βόρεια παρειά του τετραγώνου 422/070 (Σχέδιο
66), δεν είναι ολοκληρωμένη, επειδή σχεδιάστηκε ενώ ήταν σε εξέλιξη η διερεύνηση
του δυτικού τμήματος του τετραγώνου. Σύμφωνα με αυτήν, στις βαθιές επιχώσεις του
λάκκου 6 διακρίνονται τρία οριζόντια στρώματα. Το ανώτερο (στρώμα 3)
χαρακτηρίζεται από χώμα πηλώδες, με μικροσκοπικούς, άψητους,
73
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες, ενώ ήταν το πιο πλούσιο σε

ευρήματα από όλα τα στρώματα του λάκκου, με πολλή κεραμική, αρκετά οστά και
όστρεα, αρκετά θραύσματα από αχυροπηλούς και τμήματα από δάπεδα
κατασκευών, καθώς και πολλά μικροαντικείμενα. Στο ακόλουθο στρώμα 4, το χώμα
έχει τα ίδια χαρακτηριστικά, αλλά είναι καστανό, με λίγη ασβεστολιθική ουσία κατά
τόπους και περιέχει λίγα ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες, εκτός από τα
μικροαντικείμενα που είναι αρκετά. Στο τελευταίο στρώμα 5, το βαθύτερο από όλα
(0,60μ.), το χώμα είναι σκούρο γκριζοκάστανο και περιέχει πολλούς άνθρακες και
κατά τόπους πεσμένο φυσικό (από το μέσον του στρώματος και εξής). Ανάμεσα στα
μικροαντικείμενα του λάκκου (Γράφημα 7) ξεχωρίζουν ένα πήλινο ενώτιο, τρία πήλινα
ειδώλια και δύο πήλινα ομοιώματα οικημάτων, ενώ αρκετοί είναι οι πήλινοι πεσσοί
(13). Στα εργαλεία επικρατούν τα τριπτά (43) και ακολουθούν τα απολεπισμένα μαζί
με τα οστέινα (από 22 εργαλεία). Ανάμεσα στα τμήματα αγγείων, ξεχωρίζει ένα μικρό
τμήμα σώματος με το χείλος, με ανθρωπόμορφη/ζωόμορφη πλαστική διακόσμηση
(Ρε 173).
Ο λάκκος 6 ερμηνεύεται, με αρκετή βεβαιότητα, ως ένας μεγάλος, υπόσκαφος

οικιστικός χώρος, το υπόγειο τμήμα του οποίου θα είχε πιθανόν αποθηκευτική
χρήση, ενώ για το υπέργειο εικάζεται ένα ξύλινο δάπεδο. Θεωρείται, με επιφύλαξη,
ότι σώζει το επίπεδο της πρωτογενούς, οικιστικής του χρήσης, το οποίο εντοπίζεται
μέσα στο τρίτο και τελευταίο στρώμα (στρώμα 5) της στρωματογραφίας του, από το
μέσον του στρώματος, όπου εντοπίζεται πεσμένο φυσικό και τα ευρήματα είναι λίγα,
και μέχρι τον πυθμένα του λάκκου (σε συνολικό βάθος 0,30μ. περίπου). Στα
δυτικά/νοτιοδυτικά του και εντός των αρχικών ορίων του, υπάρχει η ΠΣ 128 που έχει
σχέση με την ανωδομή του. Για την πρόσβαση στο υπόγειο τμήμα, δε βρέθηκαν
αναβαθμοί, αλλά θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι μεγάλο μέρος του λάκκου
παρέμεινε αδιερεύνητο, καθώς συνεχίζει ανατολικά, εκτός χάραξης.
(ερευνημένο τμήμα, μαζί με τη Δ.Τ. Α). Τοιχώματα: σχεδόν κάθετα ή με ομαλή κλίση. Πυθμένας: με
ελαφριά κατωφερική κλίση προς ανατολικά.
Λάκκος 12. Βάθος επιχώσεων: 0,19μ. και 0,36μ. (μαζί με τους λάκκους 13 και 14). Διαστάσεις: 1,60μ.
(Β-Ν) x 1,65μ. (Α-Δ). Εμβαδόν: 2,64m².
Ο λάκκος 4 (Σχέδια 63, 64) είναι ένας σχετικά μεγάλος, βαθύς, σχεδόν κυκλικής
κάτοψης λάκκος κεραμικής. Τα τοιχώματά του έχουν ελαφριά και ομαλή κλίση στο
εσωτερικό του και ο πυθμένας του είναι επίπεδος. Χαρακτηρίζεται από
συγκεντρώσεις κεραμικής και οστρέων και από την έντονη παρουσία απολεπισμένων
74
και τριπτών εργαλείων. Στη στρωματογραφία του λάκκου 4 της νότιας παρειάς του
τετραγώνου 422/070 (Σχέδιο 67), είναι σαφές το κόψιμο του λάκκου 9 από αυτόν.
Γενικά, δεν υπάρχουν έντονες κλίσεις και διακρίνονται τρία κύρια στρώματα, πηλώδη,
σκούρα γκριζοκάστανα, με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και αρκετούς άνθρακες. Ειδικά μέσα στο τελευταίο στρώμα, εντοπίζονται οριζόντια
στρώματα στάχτης προς ανατολικά. Πεσμένο φυσικό υπάρχει στον λάκκο, αμέσως
πριν τον εντοπισμό του φυσικού. Η ποσότητα των οστρέων του είδους Cerastoderma
glaucum, Poiret που συλλέχθηκαν, ήταν μεγαλύτερη από εκείνη της κεραμικής, ενώ
σε μέτρια ποσότητα συλλέχθηκαν οστά και πηλοί. Από τη νότια περιοχή του λάκκου,
στην αρχή, περίπου, του δεύτερου στρώματός του, εντοπίστηκε συγκέντρωση
μικρών και μεγάλων θραυσμάτων από χαλαζία, τα οποία είναι άγνωστο, εάν ήταν
εργαλεία. Ανάμεσα στα πολλά μικροαντικείμενα του λάκκου (Γράφημα 2), ξεχωρίζει
το πήλινο ομοίωμα φούρνου ή εστίας, με θόλο (Ρε 750), το μοναδικό που βρέθηκε
στην ανασκαφή, πλασμένο με την τεχνική της κουλούρας. Από τον λάκκο 4
προέρχεται ένα από τα δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι και (κυρίως) τα
λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών, ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό
αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης και σε ακόμα μικρότερο τα όσπρια.
Ο λάκκος 4 έχει το κατάλληλο μέγεθος, για να ταυτιστεί ως ένας σχετικά μικρός

υπόσκαφος οικιστικός χώρος. Οι πασσαλότρυπες στα νοτιοδυτικά του (ΠΣ 131 και
132) δεν είναι απόλυτα σαφές, εάν συνδέονται με την ανωδομή του ή με κάποιο από
τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα της νοτιοανατολικής περιοχής του καννάβου, αν
και φαίνεται πιθανότερη η πρώτη περίπτωση. Λόγω του μεγάλου βάθους του, θα
πρέπει να υποτεθεί και εδώ ένα ξύλινο δάπεδο για τον υπέργειο χώρο. Ένας
αναβαθμός πρόσβασης για το υπόγειο τμήμα του υπάρχει στα βόρεια. Στον λάκκο,
σύμφωνα με τη στρωματογραφία της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/070, δε
φαίνεται να ορίζεται κάποιο στρώμα προς το τέλος των επιχώσεών του, το οποίο να
είναι πιο φτωχό σε ευρήματα, ώστε να μας βοηθά να ταυτίσουμε αποφασιστικά ένα
πιθανό στρώμα της πρωτογενούς, οικιστικής χρήσης του. Ο λάκκος 4 δε
χαρακτηρίζεται από έντονα επεισόδια απόρριψης ευρημάτων, ενώ θεωρείται ότι οι
επιχώσεις του είναι αποτέλεσμα δευτερογενών, απορριμματικών αποθέσεων.
Πάντως, η απόλυτη χρονολόγηση [DEM 2375: 6247–6105 π. Χ. (68,2%) και 6342–
6087 π. Χ. (95,4%)] από τον λάκκο, με άνθρακα που προέρχεται από το βαθύτερο
στρώμα της στρωματογραφίας του, συμφωνεί με εκείνη της κεραμικής (μετά το 6400
π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ., ή από το 6000 π. Χ. και μετά). Βορειοδυτικά του
λάκκου 4, ορίζονται δύο λάκκοι κεραμικής. Ο λάκκος 9 (Σχέδια 63, 64, 67) είναι
75
μικρός, για να ταυτιστεί ως οικιστικός χώρος. Το μέγεθος του λάκκου 10 (Σχέδια 63,
64, 65) είναι οριακό για κάτι τέτοιο, ενώ δεν παρουσιάζει και άλλα ενισχυτικά
στοιχεία, για μια τέτοια ταύτιση, η οποία, παρ’ όλα αυτά, δεν μπορεί να αποκλειστεί.
Ο λάκκος 9 είναι προγενέστερος από τον λάκκο 4, ενώ ο λάκκος 10 θα μπορούσε να
είναι σύγχρονος με τον λάκκο 4.
Τοιχώματα: με ελαφριά και ομαλή κλίση. Πυθμένας: επίπεδος.
Οι μικροί, σχετικά αβαθείς λάκκοι 82, 84 και 85 (Σχέδια 68, 69) νοτιοανατολικά του
λάκκου 4 και στη νοτιοανατολική περιοχή του καννάβου με τα υπέργεια ευθύγραμμα
κτίσματα, διαταράχτηκαν από τη δοκιμαστική τομή Α, και πιθανόν αποτελούσαν
μέρος ενός αρχικού, ευρύτερου ορύγματος, με το οποίο ίσως συσχετίζεται ο μικρός
και σχετικά αβαθής λάκκος 86 (Σχέδιο 69) στα νότια. Όλοι περιείχαν λίγα ευρήματα,
εκτός από τον λάκκο 82, από όπου συλλέχθηκαν αρκετή κεραμική, αρκετά οστά και
λίγα ευρήματα στις υπόλοιπες κατηγορίες. Από τον λάκκο 82 προέρχεται ένα από τα
δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων,
στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι και (κυρίως) τα λέπυρα των επενδεδυμένων
σιτηρών (με σχετικά σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού ανάμεσά τους), ενώ σε
αρκετά μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης, και σε
ακόμα μικρότερο τα όσπρια. Δυτικά όλων αυτών των λάκκων, εντοπίζεται ένα κενό
(τετράγωνα 422/069, 422/079 και βόρειο τμήμα τετραγώνου 422/089), όπου δεν
εντοπίζονται κατασκευές, με εξαίρεση τον αρκετά βαθύ λάκκο 74 (Σχέδιο 70,
επίχωση: 0,79μ.), ο οποίος ερευνήθηκε αποσπασματικά και περιείχε κυρίως οστά
ζώων και μικροαντικείμενα (37), ιδίως απολεπισμένα (15) και τριπτά εργαλεία (14). Ο
μικρός σχετικά λάκκος 96 (Σχέδιο 71), στο νοτιοανατολικό άκρο του ανασκαφικού
καννάβου, σε επαφή με το νότιο όριο των τάφρων 1α και 1β ιστορικών χρόνων, δε
διερευνήθηκε.
3.2. Πασσαλότρυπες (Σχέδιο 1)

Στον οικισμό εντοπίστηκαν συνολικά 137 πασσαλότρυπες. Από αυτές, οι ΠΣ 53 έως
138 δεν ανασκάφηκαν σε ξεχωριστή πάσα και στρώμα, αλλά αριθμήθηκαν μετά το
πέρας των ανασκαφικών εργασιών. Για αυτές τις πασσαλότρυπες, δεν υπάρχουν
δεδομένα για τα ευρήματα που περιείχαν. Η ΠΣ 50 καταργήθηκε, καθώς το μέγεθός
της (0,62/0,70x0,64/0,58μ.) είναι απαγορευτικό για μία τέτοια ταύτιση, και θεωρήθηκε
ότι αποτελεί έναν μικρό, κυκλικό λάκκο, που ονομάστηκε λάκκος 86. Οι διαστάσεις,
76
το βάθος των επιχώσεων και τα υπόλοιπα στοιχεία από τις πασσαλότρυπες

παρουσιάζονται αναλυτικά σε πίνακες στο Παράρτημα 2.
Από τις 137 πασσαλότρυπες, 56 φαίνεται να σχετίζονται με τους λάκκους και 78

πιθανόν συνδέονται με υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις κτισμάτων (χωρισμένες σε
τρεις ομάδες, των 29, 25 και 23, στη νοτιοανατολική, βορειοκεντρική και
βορειοανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου, αντίστοιχα, ενώ υπάρχει και η
μεμονωμένη περίπτωση της ΠΣ 7 με το αυλάκι 1). Οι εκτιμήσεις αυτές δε θα πρέπει
να θεωρηθούν απόλυτες, καθώς κάποιες από τις πασσαλότρυπες των ευθύγραμμων
κτισμάτων της νοτιοανατολικής και κυρίως της βορειοανατολικής περιοχής του
καννάβου θα μπορούσαν να συσχετιστούν και με τους λάκκους που βρίσκονται εκεί.
Τέλος, 3 πασσαλότρυπες στα βορειοδυτικά του καννάβου, νότια του λάκκου 5,
συνδέονται είτε με τον λάκκο 5, είτε με τα αυλάκια θεμελίωσης τοίχων υπέργειων
ευθύγραμμων κατόψεων 2 και 6.
3.2.1. Πασσαλότρυπες που συνδέονται με λάκκους

ΠΣ 1: εντός λάκκου 14, κοντά στα δυτικά όριά του.
ΠΣ 2: εντός λάκκου 2, κοντά στα νοτιοδυτικά όριά του.
ΠΣ 3: εντός λάκκου 46, εκτός και σε επαφή με τα ανατολικά όρια του λάκκου 46β.
ΠΣ 4: εντός λάκκου 51, σε επαφή με τα ανατολικά όριά του.
ΠΣ 5: εκτός λάκκου 58, σε επαφή με τα νοτιοδυτικά του όρια.
ΠΣ 6: εκτός λάκκου 51, σε επαφή με τα ανατολικά του όρια.
ΠΣ 9: ανάμεσα στους λάκκους 60 και 61, στο εσωτερικό του λάκκου 20, κοντά στα
βορειοδυτικά όριά του.
ΠΣ 10: εκτός λάκκου 24, σε επαφή με τα νοτιοδυτικά όριά του.
ΠΣ 11: εντός λάκκου 62, έκκεντρα και προς νότια.
ΠΣ 14: εντός λάκκου 62, κοντά στα βόρεια όριά του.
ΠΣ 15: εντός λάκκου 15, στα βόρεια όριά του.
ΠΣ 16: εντός λάκκου 15, στα βόρεια/βορειοανατολικά όριά του· εκτός λάκκου 93,
κοντά στα βορειοδυτικά όριά του.
ΠΣ 17: εκτός λάκκου 66, σε επαφή με τα δυτικά όριά του.
ΠΣ 18: εντός λάκκου 67, σε επαφή με τα ανατολικά όριά του.
ΠΣ 27: εντός λάκκου 15· εκτός λάκκου 7, στα βόρεια όριά του· εκτός λάκκου 93, στα
δυτικά όριά του.
77
ΠΣ 28: εκτός λάκκου 17, πολύ κοντά στα βόρεια όριά του· σε επαφή με τα πιθανά
όρια του λάκκου 27· σε επαφή με τα πιθανά δυτικά όρια του λάκκου 92.
ΠΣ 29: ανάμεσα στα όρια των λάκκων 17 (βόρεια) και 27 (νοτιοανατολικά).
ΠΣ 32: ανάμεσα στους λάκκους 27 (νοτιοδυτικά) και 28 (βορειοδυτικά), σε επαφή με
τα όριά τους.
ΠΣ 33: εντός λάκκου 28, σε επαφή με τα δυτικά όριά του.
ΠΣ 35: στα πιθανά όρια των λάκκων 27 (ανατολικά) και 92 (δυτικά).
ΠΣ 53: εντός λάκκου 2, κοντά στα νότια όριά του.
ΠΣ 54: εντός λάκκου 3α, σε επαφή με τα νοτιοανατολικά όριά του· κατά το ήμισυ
εντός των βορειοδυτικών ορίων του λάκκου 87.
ΠΣ 55: εκτός λάκκου 1, σε επαφή με τα νότια όριά του.
ΠΣ 59: ανάμεσα στα όρια των λάκκων 27 (ανατολικά) και 92 (δυτικά).
ΠΣ 61: εκτός λάκκου 36, σε επαφή με τα βορειοανατολικά όριά του.
ΠΣ 60: εκτός λάκκου 39α, σε επαφή με τα ανατολικά όριά του.
ΠΣ 63: εκτός λάκκου 42, σε επαφή με τα βορειοδυτικά όριά του.
ΠΣ 86: ανάμεσα στα όρια των λάκκων 17 (βορειοδυτικά) και 27 (νότια).
ΠΣ 89: εκτός λάκκου 69, σε επαφή με τα βόρεια όριά του.
ΠΣ 90: εκτός λάκκου 24, πολύ κοντά στα δυτικά όριά του.
ΠΣ 93: εντός των συρρικνωμένων ορίων του λάκκου 24, προς βορειοανατολικά.
ΠΣ 94: εκτός λάκκου 51, σε επαφή με τα βόρεια όριά του.
ΠΣ 102: εντός λάκκου 27, σε επαφή με τα νοτιοδυτικά όριά του.
ΠΣ 114: εντός λάκκου 92, στα βορειοδυτικά όριά του.
ΠΣ 118: εντός λάκκου 23, κοντά στα ανατολικά όριά του και σε επαφή με τα
ανατολικά όρια του λάκκου 23α.
ΠΣ 119: εντός λάκκου 23α, κοντά στα ανατολικά όριά του.
ΠΣ 120: εντός λάκκου 62, έκκεντρα και προς νότια.
ΠΣ 121: εντός λάκκου 48β, σε επαφή με τα δυτικά όριά του.
ΠΣ 122: εντός λάκκου 77, κοντά στα ανατολικά όριά του.
ΠΣ 123: εντός λάκκου 33, προς νοτιοανατολικά.
ΠΣ 124: εντός λάκκου 20, σε επαφή με τα συρρικνωμένα, νοτιοδυτικά του όρια.
ΠΣ 125: εντός λάκκου 30, προς νότια.
ΠΣ 127: εντός λάκκου 31, σε επαφή με τα νότια όριά του.
78
ΠΣ 128: εκτός και σε επαφή με τα συρρικνωμένα (δυτικά) όρια του λάκκου 6.

ΠΣ 132: εκτός λάκκου 4, πολύ κοντά στα νοτιοδυτικά όριά του.
ΠΣ 138: εκτός λάκκου 39β, στα νοτιοδυτικά του.
3.2.2. Πασσαλότρυπες που συνδέονται με υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις
3.2.2.1. Πασσαλότρυπες της νοτιοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού

καννάβου. Πρόκειται για 29 πασσαλότρυπες (ΠΣ 19 έως 26, 36 έως 49, 51, 52, 58,
133 έως 136, Σχέδια 71, 72, 73, 74), οι οποίες θεωρείται ότι αποτελούν
πασσαλότρυπες θεμελίωσης τοίχων υπέργειων κτισμάτων με ευθύγραμμους τοίχους.
Η διαταραχή που προκάλεσαν στην περιοχή οι νεροσυρμές ιστορικών χρόνων που
ονομάστηκαν τάφρος 1α και τάφρος 1β (Σχέδια 71, 73), μπορεί να οδήγησε στην
απώλεια αρκετών πασσαλοτρυπών από αυτήν την περιοχή. Πιθανότητα εντοπισμού
της συνέχειας αυτών των υπέργειων κτισμάτων ή άλλων παρόμοιων υπάρχει
ανατολικά και νότια, εκτός χάραξης, αλλά και δυτικά, στα αδιερεύνητα ή μερικώς
διερευνημένα ανασκαφικά τετράγωνα (422/078, 422/079, 422/088, 422/089 κ.ο.κ.).
Από τις τάφρους 1α και 1β, συλλέχθηκαν αρκετή κεραμική (διαβρωμένη, ιστορικών
χρόνων κυρίως και λίγη νεολιθική), ελάχιστα ευρήματα στις υπόλοιπες κατηγορίες,
καθώς και 47 μικροαντικείμενα (κυρίως λίθινα εργαλεία, απολεπισμένα, με κόψη και
τριβής). Οι τάφροι 1α και 1β δεν ανασκάφηκαν σε όλη τους την έκταση, αλλά
συνεχίζουν, όπως και τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα, ανατολικά, νότια και δυτικά.
Αναλυτικά, οι πασσαλότρυπες της νοτιοανατολικής περιοχής έχουν ως εξής:

ΠΣ 19/20/21/22/24/25/26/23: πρώτη σειρά από οκτώ πασσαλότρυπες. Βρίσκονται
στη νοτιοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/090. Έχουν κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ.
Από αυτές, μόνο η ΠΣ 19 βρίσκεται εκτός χάραξης στο μεγαλύτερο μέρος της, ενώ οι
ΠΣ 19, 20, 21, 22 και 24 εντοπίστηκαν κατά την επέκταση του νοτίου ορίου της
δοκιμαστικής τομής Α. Οι περισσότερες έχουν σχετικά βαθιές επιχώσεις (από 0,21μ.
μέχρι 0,45μ.), συγκριτικά με το ύψος επιχώσεων που έχει σωθεί γενικά από τις
πασσαλότρυπες του οικισμού. Οι βαθύτερες είναι οι ΠΣ 24 και 25 (από 0,45μ. η
καθεμία) και η ΠΣ 26 (0,44μ.). Μικρό βάθος επίχωσης έχουν οι ΠΣ 21 και 23 (από
0,14μ. επίχωση και οι δύο). Η διάμετρός τους είναι επίσης μεγάλη και κυμαίνεται από
0,24μ. (ΠΣ 19) μέχρι 0,43μ. (ΠΣ 25). Όσον αφορά στα τοιχώματα, σε όλες είναι
κατακόρυφα, εκτός από τις ΠΣ 24 (με απότομη κλίση στα νοτιοανατολικά της, από το
79
μέσον των επιχώσεών της και μέχρι το φυσικό), 25 (με ελαφριά κλίση) και 49 (με
απότομη κλίση). Αμέσως νότια/νοτιοανατολικά των ΠΣ 19-26, υπάρχει αβαθές αυλάκι
θεμελίωσης τοίχου, το αυλάκι 4 του τετραγώνου 422/090, το οποίο πιθανόν
σχετίζεται με αυτές.
ΠΣ 135: η μόνη πασσαλότρυπα που εντοπίστηκε στην κοίτη των τάφρων 1α και 1β
του τετραγώνου 422/090 και η οποία δε διερευνήθηκε. Είναι μόνη της, ΒΔ της ΠΣ 23
και σε απόσταση 2,10μ. από αυτήν. Έχει διάμετρο 0,30μ.
Η ΠΣ 136 απέχει από την πρώτη σειρά (ΒΔ-ΝΑ) 4,40μ. και είναι πολύ κοντά στη
δεύτερη σειρά, σε απόσταση 0,30μ. Φαίνεται να είναι μόνη της, στον άξονα ΒΑ-ΝΔ,
αλλά σχηματίζει κοινή πορεία στον άξονα ΒΔ-ΝΑ με τις ΠΣ 58 και 41. Έχει διάμετρο
0,14μ. και μικρό βάθος επιχώσεων (±0,06μ.).
ΠΣ 41/40/39: δεύτερη σειρά από τρεις πασσαλότρυπες, βορειοδυτικά και σε

απόσταση (ΒΔ-ΝΑ) 4,60μ. περίπου από την πρώτη, με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ. Έχουν
αβαθείς επιχώσεις (0,08μ., 0,07μ. και 0,15μ. αντίστοιχα) και σχετικά μικρό μέγεθος
(0,16μ., 0,18μ. και 0,19μ. αντίστοιχα).
ΠΣ 52 και 51: τρίτη σειρά από δύο μικρές σχετικά πασσαλότρυπες (0,17μ. και 0,20μ.
αντίστοιχα), ανάμεσα και πολύ κοντά στη δεύτερη και στην τέταρτη σειρά (0,20-
0,25μ. από τη δεύτερη και 0,10-0,15 από την τέταρτη), με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ.
Απόσταση (ΒΔ-ΝΑ) από την πρώτη σειρά: περίπου 4,80μ. Βάθος επιχώσεων: 0,07μ.
και 0,24μ. αντίστοιχα.
ΠΣ 133/134/48/47/46/45/44/42/43/58/38/37/36: τέταρτη σειρά από δέκα τρεις

πασσαλότρυπες, βόρεια και σε απόσταση (ΒΔ-ΝΑ) 5,20μ. περίπου από την πρώτη,
με κατεύθυνση ΒΑ–ΝΔ. Οι ΠΣ 133 και 134 σκάφτηκαν μέχρι το φυσικό έδαφος, κατά
τη διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Α.
Οι ΠΣ 36 έως 43, 51, 58 και 136 εντοπίστηκαν στην κοίτη (φυσικό έδαφος) της
τάφρου 1β, γι’ αυτό και τόσο οι διαστάσεις, όσο και οι επιχώσεις τους είναι μικρές:
διάμετρος από 0,14μ. (ΠΣ 136) μέχρι 0,22μ. (ΠΣ 37) και επίχωση από 0,04μ. (ΠΣ 42)
μέχρι 0,15μ. (ΠΣ 39), με εξαίρεση την ΠΣ 51 που σώζει επίχωση 0,24μ. Οι ΠΣ 44–48
εντοπίστηκαν στο βόρειο πρανές της τάφρου 1β, η οποία έχει απότομη κατωφερική
κλίση προς Ν/ΝΑ. Οι διαστάσεις και οι επιχώσεις τους είναι μεγαλύτερες: διάμετρος
από 0,38x0,30μ. (ΠΣ 44 και 46) μέχρι 0,44x0,36μ. (ΠΣ 45) και επίχωση από 0,19μ.
(ΠΣ 44) μέχρι 0,51μ. (ΠΣ 46). Τα τοιχώματα όλων ήταν κάθετα.
80
ΠΣ 49: πασσαλότρυπα που δε βρέθηκε να σχετίζεται με άλλες προς ΝΔ, στο

τετράγωνο 422/080. Πρόκειται για μεγάλη πασσαλότρυπα (0,50μ. αρχική διάμετρος
και 0,16μ. συρρίκνωση), με αρκετό βάθος επίχωσης (0,46μ.). Βρίσκεται σε απόσταση
0,80μ. από την ΠΣ 133 και 6,95μ. από την ΠΣ 19. Τα τοιχώματά της παρουσίαζαν
απότομη κλίση στο εσωτερικό της. Υπάρχει πιθανότητα η ΠΣ 49 να ανήκει σε ένα
σύστημα από πασσαλότρυπες, μαζί με την ΠΣ 128, που περιέτρεχαν τα αρχικά όρια
του λάκκου 6 και σχετίζονταν με την ανωδομή του.
Εντοπισμός πασσαλοτρυπών, κατά τη διερεύνηση των τάφρων 1α και 1β

Από νότια
Οι πασσαλότρυπες Οι πασσαλότρυπες
του τετραγώνου 422/090 του τετραγώνου 422/090
Από νοτιοδυτικά Από βορειοανατολικά
81
Οι πασσαλότρυπες Οι πασσαλότρυπες
του τετραγώνου 422/080 του τετραγώνου 422/080
Από νοτιοδυτικά Από βορειοανατολικά
3.2.2.2. Πασσαλότρυπες της βορειοκεντρικής περιοχής του ανασκαφικού

καννάβου, οι οποίες πιθανόν εντοπίστηκαν στο κατώτατο σημείο των επιχώσεών
τους, αλλά δε διερευνήθηκαν περαιτέρω (τετράγωνα 422/023, 422/024, 422/025,
422/026, 422/027, 422/034). Πρόκειται για 25 πασσαλότρυπες: ΠΣ 62, 64 έως 85, 87
και 88 (Σχέδια 75, 76). Η ΠΣ 62 (πιο κοντά στη βορειοδυτική περιοχή) και οι ΠΣ 87
και 88 (πιο κοντά στη βορειοανατολική περιοχή) φαίνονται απομακρυσμένες από την
πυκνή διάταξη των ΠΣ 64-85, αλλά ενδεχομένως υπήρχαν και άλλες
πασσαλότρυπες ενδιάμεσα, των οποίων οι επιχώσεις είτε διαβρώθηκαν, είτε, ακόμα,
σκάφτηκαν κατά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με σκαπτικό μηχάνημα
από την περιοχή. Φαίνεται να σχηματίζονται οι εξής σειρές: ΠΣ
64/65/66/67/68/69/70/85/71 (ΒΔ-ΝΑ), ΠΣ 77/78/79/80/81/82/83/84/67 (ΒΑ-ΝΔ), ΠΣ
77/75/74 (ΒΑ-ΝΔ), ΠΣ 72/73 (ΒΑ-ΝΔ), ΠΣ 87/88 (ΒΑ-ΝΔ). Από αυτές τις
πασσαλότρυπες, η μεγαλύτερη είναι η ΠΣ 85 (διαστάσεις: 0,60Χ0,50μ.) και η
μικρότερη η ΠΣ 67 (διάμετρος: 0,18μ.). Βορειοανατολικότερα και στον άξονα των ΠΣ
78/79/80/81/82/83/84/67 υπάρχει το αποσπασματικά σωζόμενο αυλάκι θεμελίωσης
τοίχου 7.
3.2.2.3. Πασσαλότρυπες της βορειοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού

καννάβου (τετράγωνα 422/029 και 422/030). Πρόκειται για 23 πασσαλότρυπες
(Σχέδια 40, 42), η ερμηνεία των οποίων αποτελεί δυσεπίλυτο πρόβλημα, καθώς
82
ορισμένες από αυτές θα μπορούσαν να συσχετιστούν και με υπέργειες ευθύγραμμες

κατόψεις κτισμάτων, αλλά και με τους λάκκους που εντοπίζονται εκεί. Τα
συμπεράσματα που μπορεί κανείς να βγάλει είναι ιδιαίτερα ασαφή, λόγω της
αποσπασματικότητας των στοιχείων που σώζονται στην περιοχή, αλλά και επειδή η
διερεύνηση δεν προχώρησε στα ανασκαφικά τετράγωνα που βρίσκονται βορειότερα.
Η σειρά από πέντε πασσαλότρυπες του τετραγώνου 422/029, με κατεύθυνση ΒΑ-

ΝΔ: ΠΣ 100/99/96/95 (μαζί με την ΠΣ 97 στα νότια), θα μπορούσαν να ανήκουν στον
τοίχο ενός ευθύγραμμου κτίσματος. Το ίδιο θα μπορούσε να ισχύει για τις τέσσερις
πασσαλότρυπες που βρίσκονται αμέσως νοτιοανατολικά, με την ίδια κατεύθυνση: ΠΣ
34/101/98/117. Παρ’ όλα αυτά, οι ΠΣ 95, 96, 97 και 117 θα μπορούσαν να
συσχετιστούν με τον λάκκο 67 και την ΠΣ 18 στο εσωτερικό του (η οποία θεωρείται
δεδομένο ότι σχετίζεται με αυτόν), σε επαφή με τα ανατολικά του όρια, ορίζοντας
στοιχεία της ανωδομής του, ενώ οι ΠΣ 34 και 101 με τον λάκκο 27. Σημειώνεται εδώ
ότι, ανάμεσα στις ΠΣ 101 και 98, βρίσκεται ο αβαθής λάκκος 91, του οποίου οι
διαστάσεις (0,64x0,48μ.) δεν είναι απόλυτα απαγορευτικές για να ταυτιστεί ως
πασσαλότρυπα.
Προχωρώντας νοτιοανατολικότερα στο τετράγωνο 422/029, οι πέντε πασσαλότρυπες

που βρίσκονται στο εσωτερικό του λάκκου 27, ΠΣ 30/31, ΠΣ 103, ΠΣ 104/8, ίσως
παραπέμπουν σε αποσπασματικά σωζόμενα στοιχεία ενός υπέργειου ευθύγραμμου
κτιρίου. Η ΠΣ 102 στα νότια όρια του λάκκου 27 φαίνεται να μην ανήκει σε αυτό το
σύνολο από πασσαλότρυπες, αλλά να συσχετίζεται με την ΠΣ 116, σε επαφή με τα
δυτικά, εξωτερικά όρια του λάκκου 27, αλλά και με την ΠΣ 32 του λάκκου 28, και να
αποτελούν στοιχεία της ανωδομής των δύο λάκκων.
Στο τετράγωνο 422/030, άλλες εννέα πασσαλότρυπες, με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ, ίσως

συνδέονται με ευθύγραμμες κατόψεις: ΠΣ 108 (μαζί με την ΠΣ 109 αμέσως νότια) /
106/105, ΠΣ 110/107, ΠΣ 111/112/113. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται πιθανό οι ΠΣ
105/107/113 να είναι πασσαλότρυπες στην περιφέρεια του λάκκου 27, στο πλαίσιο
των στοιχείων της ανωδομής του. Η ΠΣ 107, μάλιστα, βρίσκεται σε επαφή με τα
αρχικά βορειοανατολικά όρια του λάκκου.
Αξίζει εδώ να επισημανθεί, στο πλαίσιο της ασάφειας που επικρατεί στη
βορειοανατολική περιοχή του καννάβου, ότι θα μπορούσε, ακόμα, να σχηματίζεται
μία σειρά από πασσαλότρυπες γύρω από τα βόρεια όρια του λάκκου 27, οι οποίες να
αποτελούν στοιχεία της ανωδομής του: ΠΣ 113/107/105/34/101. Παρομοίως θα
μπορούσε να ισχύει για τον λάκκο 92: ΠΣ 111/112/113. Οπωσδήποτε, θα πρέπει, για
83
να ισχύει κάτι τέτοιο, να ταυτιστεί με σχετική βεβαιότητα ότι οι λάκκοι 27 και 92

αποτελούσαν, τουλάχιστον σε κάποια φάση τους, υπόσκαφες κατασκευές που
έχρηζαν ανωδομής. Τέλος, πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι ενδεχόμενες σχέσεις
που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα στις πασσαλότρυπες της βορειοανατολικής
περιοχής του καννάβου, στον άξονα ΒΔ-ΝΑ.
Η διάμετρος των πασσαλοτρυπών της βορειοανατολικής περιοχής κυμαίνεται από

0,32μ. η μεγαλύτερη (ΠΣ 101), μέχρι 0,14μ. η μικρότερη (ΠΣ 103), ενώ οι
περισσότερες ήταν αβαθείς, με επίχωση από 0,10μ. και κάτω. Η βαθύτερη ήταν η ΠΣ
34 (0,18μ.) και οι αβαθέστερες οι ΠΣ 30, 31 και 95 (0,04μ.).
Λάκκοι 23, 23α, 27, 28, 67 και 91

ΠΣ 34, 98, 99, 100 και 117
της βόρειας περιοχής του τετραγώνου 422/029
Από βόρεια
3.2.2.4. Πασσαλότρυπα 7 με αυλάκι 1 (Σχέδιο 27): η μόνη πασσαλότρυπα, για την

οποία είναι ξεκάθαρο ότι σώζεται μέσα στην επίχωση ενός αυλακιού, του αυλακιού 7
στο τετράγωνο 422/048, το οποίο είναι το μόνο της ανασκαφής που σώζεται σε
αρκετά μεγάλο βάθος (0,65μ.) και πιθανόν αποτελεί αυλάκι θεμελίωσης τοίχου
κάποιου υπέργειου ευθύγραμμου κτίσματος. Διαστάσεις: 0,30x0,35μ. Επίχωση:
0,25μ. Τοιχώματα κάθετα. Ελάχιστα ευρήματα.
3.2.3. Πασσαλότρυπες βορειοδυτικής περιοχής ανασκαφικού καννάβου (Σχέδιο

77)
Πρόκειται για τις εξής αβαθείς πασσαλότρυπες του τετραγώνου 422/021: ΠΣ 56
(διαστάσεις: 0,30Χ0,26μ. και βάθος: 0,15μ.), ΠΣ 57 (διάμετρος: 0,18μ. και βάθος:
0,08μ.) και ΠΣ 137 (διαστάσεις: 0,45Χ0,50μ. και βάθος: 0,15μ.). Οι τρεις αυτές
πασσαλότρυπες συνδέονται είτε με τα αυλάκια θεμελίωσης τοίχων 2 και 6 που
84
παραπέμπουν σε υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις κτισμάτων, είτε με τον λάκκο 5,

αποτελώντας στοιχεία από το σύστημα της ανωδομής του λάκκου.
Λάκκοι 5, 5α και 5β, μαζί με τα ίχνη από το αυλάκι 2 και την ΠΣ 57

Από νότια
3.3. Αυλάκια
Εντοπίστηκαν οκτώ αυλάκια, από τα οποία διερευνήθηκαν τα πέντε. Τα στοιχεία από
τα αυλάκια παρουσιάζονται σε πίνακες στο Παράρτημα 2.
3.3.1. Αυλάκι 1 (Σχέδιο 27): στο τετράγωνο 422/048, είναι το μόνο που σώζεται σε
αρκετά μεγάλο βάθος (0,65μ.), συγκριτικά με τα υπόλοιπα αυλάκια της ανασκαφής.
Πιθανόν αποτελεί αυλάκι θεμελίωσης τοίχου κάποιου υπέργειου ευθύγραμμου
κτίσματος, το οποίο ενδεχομένως συνεχίζει στο μη διερευνημένο τετράγωνο 422/047.
Μέσα στο αυλάκι 1 βρέθηκε η ΠΣ 7 (στο Β/ΒΔ σωζόμενο πέρας του, στη ΝΔ περιοχή
του τετραγώνου 422/038). Τα Β/ΒΔ όρια στο φυσικό του αυλακιού 1 (στον βόρειο
μάρτυρα του τετραγώνου 422/048) εντοπίζονται κάτω από τις επιχώσεις του λάκκου
59. Κατεύθυνση: ΒΔ-ΝΑ. Διαστάσεις: 1,92x0,45μ. και 1,25x0,11/0,14μ.
(συρρικνωμένες, στο τέλος των επιχώσεών του). Τοιχώματα κάθετα στις μακριές
πλευρές του, με απότομη κλίση στις στενές. Αρκετά ευρήματα.
3.3.2. Αυλάκι 2 (Σχέδιο 77): στο τετράγωνο 422/021, πολύ αποσπασματικά

σωζόμενο, πιθανό αυλάκι θεμελίωσης τοίχου υπέργειου ευθύγραμμου κτίσματος,
χωρίς πασσαλότρυπες στο εσωτερικό του. Νότια του λάκκου 5. Φαίνεται να συνεχίζει
νότια, στο αδιερεύνητο τετράγωνο 422/031. Πιθανή σχέση με το αυλάκι 6 στα δυτικά
του. Κατεύθυνση: Β-Ν. Διαστάσεις: 0,80x0,45μ. Επίχωση: 0,05μ. Ελάχιστα
ευρήματα.
85
3.3.3. Αυλάκι 3 (Σχέδιο 56): στο τετράγωνο 422/060, πολύ αποσπασματικά

σωζόμενο, πιθανό αυλάκι θεμελίωσης τοίχου υπέργειου ευθύγραμμου κτίσματος,
χωρίς πασσαλότρυπες στο εσωτερικό του. Ανάμεσα στους λάκκους 11 και 83.
Κατεύθυνση: ΒΑ-ΝΔ. Διαστάσεις: 0,30x0,25μ. Επίχωση: 0,04μ. Ελάχιστα ευρήματα.
3.3.4. Αυλάκι 4 (Σχέδιο 71): στο τετράγωνο 422/090, αβαθές (0,07-0,14μ.), αμέσως
νοτιοανατολικά από τις πασσαλότρυπες 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25 και 26, για τις
οποίες δε βρέθηκε αυλάκι θεμελίωσης. Το αυλάκι 4 ταυτίστηκε ως αυλάκι θεμελίωσης
τοίχου που σχετίζεται με τις υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις κτισμάτων της
νοτιοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου. Καθώς οι ΠΣ 19 έως 26 δεν
περιλαμβάνονται στα όριά του, το πιθανότερο είναι, μέσα στο αυλάκι 4 να υπήρχαν
πασσαλότρυπες, οι οποίες, όμως, δε σώθηκαν. Η σχεδόν άμεση επαφή των ΠΣ 19
έως 26 και του αυλακιού 4 υποδεικνύει ενδεχομένως την ύπαρξη εκεί κάποιου
ενισχυμένου (διπλού) τοίχου ή είναι αποτέλεσμα κάποιας επιδιόρθωσης τοίχου στην
περιοχή. Κατεύθυνση: ΒΑ-ΝΔ. Διαστάσεις: 1,80x0,70μ. Ελάχιστα ευρήματα.
3.3.5. Αυλάκι 5 (Σχέδιο 49): στο τετράγωνο 422/050, αποσπασματικά σωζόμενο,

πιθανό αυλάκι θεμελίωσης τοίχου υπέργειου ευθύγραμμου κτίσματος, χωρίς
πασσαλότρυπες στο εσωτερικό του. Στα νότια του λάκκου 7. Κατεύθυνση: ΒΔ-ΝΑ.
Διαστάσεις: 1,78-1,80x0,30-0,10μ. Επίχωση: 0,10-0,37μ. Τοιχώματα σχεδόν κάθετα
στα δυτικά, με απότομη κλίση στα ανατολικά. Ελάχιστα ευρήματα.
3.3.6. Αυλάκι 6 (Σχέδιο 77): στο τετράγωνο 422/021, αβαθές (±0,15μ.) και μικρό
(0,70x0,34μ.), Το ίχνος του χάνεται προς ανατολικά, αλλά ίσως συνέχιζε προς
δυτικά, εκτός χάραξης. Εντοπίστηκε, αλλά δεν ανασκάφηκε, επειδή διαβρώθηκε μετά
τον αρχικό εντοπισμό του. Βρίσκεται στα νοτιοδυτικά του λάκκου 5. Μαζί με την ΠΣ
56, η οποία βρίσκεται σχεδόν εντός των ορίων του, και την ΠΣ 57, στα δυτικά του
αυλακιού 2, λόγω του εξαιρετικά αβαθούς χαρακτήρα των επιχώσεών τους,
κυριολεκτικά εξαφανίστηκαν, με τις ισχυρές βροχοπτώσεις και τους, κατά
διαστήματα, καθαρισμούς των ανασκαφικών τετραγώνων. Κατεύθυνση Α-Δ. Ίσως
έχει σχέση και με το αυλάκι 2 στα ανατολικά του και με τις ΠΣ 56 και 57, αλλά και την
ΠΣ 137, ανατολικά του αυλακιού 2, στην περίπτωση που οι τρεις αυτές
πασσαλότρυπες δε συνδέονται με την ανωδομή του λάκκου 5.
3.3.7. Αυλάκι 7 (Σχέδιο 76): στο τετράγωνο 422/025, μη ανασκαμμένο, βρίσκεται

στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/025. Δε διερευνήθηκε μετά τον εντοπισμό
του, αλλά είναι πιθανό να συνδέεται με κάποιες από τις είκοσι δύο πασσαλότρυπες
(ΠΣ 64-85), οι οποίες απλώς εντοπίστηκαν στην κεντρική περιοχή τού ανασκαμμένου
86
χώρου, αλλά δε διερευνήθηκαν περαιτέρω, και οι οποίες παραπέμπουν πιθανότατα

σε υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις κτισμάτων. Κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ. Διαστάσεις:
1,10x0,12/0,14μ. Πιθανό βάθος επιχώσεων: ±0,14μ.
3.3.8. Αυλάκι 8 (Σχέδιο 78): εντοπίστηκε στο τετράγωνο 422/038 το 2002, μαζί με τα
όρια λάκκων και πασσαλοτρυπών, αλλά διαπιστώθηκε ότι ήταν αβαθές, αφού
εξαφανίστηκε με τις βροχοπτώσεις, στη διάρκεια του χειμώνα 2002-2003, και τα
ξυσίματα στην περιοχή. Πιθανότατα μέρος της επίχωσής του αφαιρέθηκε, κατά την
αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα από την περιοχή. Πιθανόν έχει
σχέση με το λιθόστρωτο δάπεδο 1, το οποίο βρέθηκε σε απόσταση 0,60μ προς ΒΑ.
Παραπέμπει σε υπέργεια ευθύγραμμη κάτοψη κτίσματος. Κατεύθυνση: Β-Ν.
Διαστάσεις: 1,28-1,44x0,40μ. Πιθανό βάθος επιχώσεων, με βάση τον αρχικό
εντοπισμό του: ±0,10μ.
Γενική λήψη της βορειοανατολικής περιοχής της ανασκαφής,

όπου διακρίνεται το αυλάκι 1
Από βορειοδυτικά
Λάκκοι 11, 19, 20 (ανατολικό τμήμα) και 94, αυλάκι 3

Από ανατολικά
87
3.4. Δάπεδα
3.4.1. Λιθόστρωτο δάπεδο 1 (Σχέδιο 78)
Στα τετράγωνα 422/029, 422/038 και 422/039, από όπου το επιφανειακό στρώμα
αφαιρέθηκε με μηχανικά μέσα, εντοπίστηκε περιοχή, στην οποία διαπιστώθηκε
δραστηριότητα που πιθανόν παραπέμπει σε κάποιου είδους θερμική κατασκευή.
Συγκεκριμένα, στη βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/038 (κυρίως

τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας) ανασκάφηκε, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,50-0,90μ. περίπου)
ένα πολύ αποσπασματικά σωζόμενο δάπεδο, το λιθόστρωτο δάπεδο 1, με
διαστάσεις: 0,90μ. Β-Ν x 1,10μ. Α-Δ, το οποίο αποτελούνταν από 65 λίθους, όχι
ιδιαίτερα πυκνά τοποθετημένους, μεσαίου και μικρού μεγέθους (20x17x5εκ. και
4x3x2εκ. αντίστοιχα), 19 από τους οποίους ήταν τριβεία και τριπτήρες. Στο
υπόστρωμα του δαπέδου υπήρχαν λίγοι άνθρακες. Εικάζεται ότι στο λιθόστρωτο
δάπεδο 1 εδραζόταν μία πήλινη κατασκευή, η οποία είχε σχέση με κάποια θερμική
δραστηριότητα. Το χώμα για νεροκόσκινο που συλλέχθηκε, δεν απέδωσε φυτικά
κατάλοιπα. Συλλέχθηκαν, ακόμα, λίγα ευρήματα. Πιθανόν έχει σχέση με το αυλάκι 8
(θεμελίωσης τοίχου), το οποίο βρέθηκε σε απόσταση 0,60μ. προς νοτιοδυτικά.
Βάθος επίχωσης: 0,21μ. (από 28,41μ. έως 28,20μ.). Επίσης, από τη συμβολή των
μαρτύρων του τετραγώνου 422/038, σε συνέχεια του λιθόστρωτου δαπέδου 1 και στο
ίδιο περίπου βάθος (28,36-28,35μ.), εντοπίστηκε συγκέντρωση διαλυμένων, όχι
καλά ψημένων αχυροπηλών, μαζί με 28 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα (6 σφαιρικά,
9 δισκοειδή και 13 επιμήκη).
Στα γειτονικά μεταξύ τους και με την παραπάνω περιοχή, νοτιοδυτικό τμήμα του
τετραγώνου 422/029 και βορειοδυτικό τμήμα του τετραγώνου 422/039 (κυρίως
τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας), εντοπίστηκε, αμέσως μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,30-0,70μ. περίπου), περιοχή διαστάσεων 3,85μ.
Β-Ν x 2,85μ. Α-Δ, με άψητους, διαλυμένους πορτοκαλόχρωμους πηλούς (στο
τετράγωνο 422/039 πρόκειται πιθανόν για διαλυμένα πλιθιά), ενώ, ακόμα, από τη
νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/029 συλλέχθηκαν 19 πήλινοι πεσσοί (οι 18
ήταν ακέραιοι), με όχι καλά ψημένους αχυροπηλούς ανάμεσά τους.
88
Το λιθόστρωτο δάπεδο 1
Από δυτικά
3.4.2. Πήλινο δάπεδο του τετραγώνου 422/039 (Σχέδιο 79)

Στη νότια/νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/039 (νοτιοανατολικά του
λιθόστρωτου δαπέδου 1 του τετραγώνου 422/038 και νότια της περιοχής με τους
πηλούς, τα πλιθιά και τους πεσσούς των τετραγώνων 422/039 και 422/029)
εντοπίστηκε, πιθανόν κατά χώραν, πολύ μικρό τμήμα πήλινου δαπέδου (28,52-
28,48μ.), το οποίο δεν περιείχε ευρήματα και συλλέχθηκε ως Δ 1 στο πλαίσιο του
στρώματος 2 του τετραγώνου 422/039 (εντοπίστηκε αμέσως μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος με μηχανικά μέσα). Το δάπεδο αυτό είχε υπόστρωμα από
κροκάλες μεσαίου μεγέθους (10x10x5εκ. περίπου). Διαστάσεις δαπέδου: 0,30μ. Β-Ν
x 0,28μ. Α-Δ. Πάχος δαπέδου (χωρίς το υπόστρωμα): 0,04μ.
3.5. Θερμικές κατασκευές

Στα Ρεβένια, δε βρέθηκαν κατά χώραν ακέραιες ή τμήματα από θερμικές κατασκευές,
εντός ή εκτός των λάκκων, με πιθανή εξαίρεση το τμήμα κατασκευής στο εσωτερικό
του λάκκου 72. Η παρουσία τους σε αυτούς είναι αποτέλεσμα δευτερογενούς,
απορριμματικής απόθεσης. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, αναγνωρίστηκαν και
συλλέχθηκαν, μαζί με τους υπόλοιπους πηλούς (κυρίως οικοδομικοί, από την
ανωδομή των κτισμάτων, καθώς και άλλου είδους, σε πολύ μικρότερο ποσοστό),
πολλά τμήματα από δάπεδα θερμικών κατασκευών.
Όσον αφορά σε ευρήματα θερμικών κατασκευών που συνδέονται με τα υπέργεια

ευθύγραμμα κτίσματα, τα δεδομένα είναι πολύ αποσπασματικά και σχετίζονται με το
λιθόστρωτο δάπεδο 1 που περιγράφηκε παραπάνω.
Τα δεδομένα των θερμικών κατασκευών από επιλεγμένους λάκκους, καθώς και από
τη θερμική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή του λιθόστρωτου δαπέδου 1
συζητούνται στο Κεφάλαιο 6.
89
3.6. Ανθρώπινες ταφές2

3.6.1. Εισαγωγικά στοιχεία
Στα Ρεβένια βρέθηκαν συνολικά ένδεκα ανθρώπινες ταφές, οι οποίες διακρίνονται σε
αρθρωμένες και μη αρθρωμένες, ενώ συλλέχθηκαν και διάσπαρτα οστά, τα οποία
προέκυψαν κυρίως από τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού. Αναλυτικά:
Έξι αρθρωμένες ταφές: πρόκειται για τις ταφές 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α
(στην ανατολική περιοχή του μετέπειτα τετραγώνου 422/060 και του λάκκου 11), τις
ταφές 2 και 3 (στο τετράγωνο 422/060, μέσα στον λάκκο 11), την ταφή 1 (στο
τετράγωνο 422/036, ανάμεσα στα αρχικά όρια εντοπισμού των λάκκων 29 και 43) και
την ταφή 5 (στα τετράγωνα 422/036 και 422/037, μέσα στον λάκκο 43).
Πέντε μη αρθρωμένες ταφές, όπου παρατηρείται άτακτη συσσώρευση ανθρώπινων

σκελετικών καταλοίπων: πρόκειται για τις ταφές 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α
(στην ανατολική περιοχή του μετέπειτα τετραγώνου 422/060 και του λάκκου 11,
ελαφρώς υψηλότερα από την ταφή 1 της δοκιμαστικής τομής Α), την ταφή 6 (στα
τετράγωνα 422/036 και 422/037, μέσα στον λάκκο 43 και πάνω από την ταφή 5) και
τις ταφές 4Α και 4Β (στα τετράγωνα 422/049 και 422/039, στην περιοχή των
μετέπειτα λάκκων 64 και 65).
Διάσπαρτα – μεμονωμένα οστά: πρόκειται για δώδεκα περιπτώσεις, οι οποίες

προέρχονται από εννέα διαφορετικούς λάκκους: λάκκοι 2, 11 (δύο περιπτώσεις), 17,
24 (δύο περιπτώσεις), 34, 39, 41, 44 και 48 (δύο περιπτώσεις).
3.6.2. Ταφές λάκκου 11 (Σχέδια 59, 60 και φωτογραφίες στα Παραρτήματα 1, 3)

Οι αρθρωμένες ταφές 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α και οι ταφές 2 και 3 του
λάκκου 11 βρέθηκαν σε συνεσταλμένη στάση, ενώ, μαζί με τις μη αρθρωμένες ταφές
3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α, αποτελούν ένα σύνολο από έξι ταφές στην
περιοχή του τετραγώνου 422/060, όπου ανασκάφηκε ο λάκκος 11.
2
Υπεύθυνη για τη μελέτη και δημοσίευση του ανθρώπινου σκελετικού υλικού των Ρεβενίων είναι η επίκουρη καθηγήτρια
αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης Σέβη Τριανταφύλλου, η οποία έθεσε ευγενικά στη διάθεσή
μου τα στοιχεία που προέρχονται από την προκαταρκτική μελέτη των σκελετών και έχουν να κάνουν με τη διατήρηση των
σκελετών, το φύλο και την ηλικία, αλλά και τις παθήσεις που διαπιστώθηκαν σε αυτούς,. Υπεύθυνη για τις αναλύσεις αρχαίου
DNA είναι η επίκουρη καθηγήτρια φυσικής ανθρωπολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης Χριστίνα
Παπαγεωργοπούλου, σε συνεργασία με τη Σέβη Τριανταφύλλου, ενώ, για τη μελέτη της οδοντικής μορφολογίας και τον
συνακόλουθο προσδιορισμό βιολογικών γενετικών αποστάσεων μεταξύ του πληθυσμού των Ρεβενίων και άλλων
προϊστορικών πληθυσμών, η Dr φυσικής ανθρωπολογίας Έφη Νικήτα. Για μία πρώτη εκτίμηση των ανθρώπινων σκελετικών
δεδομένων από τα Ρεβένια, βλ. Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση.
90
3.6.2.1. Ταφές 1, 2, 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α (περιοχή λάκκου 11)

Οι ταφές 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α διερευνήθηκαν κατά τη διάνοιξη της
δοκιμαστικής τομής Α το καλοκαίρι του 2001 και βρέθηκαν κατά χώραν.
Εντοπίστηκαν περίπου 0,45μ. η ταφή 1 και 0,75μ. η ταφή 2 από τη σημερινή
επιφάνεια του εδάφους, ουσιαστικά στην ανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/060
(στη δυτική παρειά της δοκιμαστικής τομής Α), το οποίο τέμνεται από τη δοκιμαστική
τομή. Ο σκελετός της ταφής 1 βρισκόταν σε συνεσταλμένη στάση, σώζεται ακέραιος,
έχει προσανατολισμό Α-Δ (με το κρανίο στα ανατολικά) και ακουμπούσε στη δεξιά
πλευρά του. Ο σκελετός της ταφής 2 βρισκόταν επίσης σε συνεσταλμένη στάση,
σώζει τον άνω κορμό ακέραιο και τον κάτω ελλιπή, έχει προσανατολισμό Β-Ν (με το
κρανίο στα Ν/ΝΔ) και ακουμπούσε στην αριστερή πλευρά του. Η ταφή 1 ανήκε σε
παιδί (ηλικίας 6-7 ετών) αδιάγνωστου φύλου, ενώ η ταφή 2 σε ενήλικο άτομο (ηλικίας
30-40 ετών), πιθανόν γυναίκα. Η ταφή 2 της δοκιμαστικής τομής Α βρέθηκε 0,30μ.
χαμηλότερα από την ταφή 1 της δοκιμαστικής τομής Α. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά
δεδομένα, το κρανίο από τον σκελετό της ταφής 2 βρισκόταν χαμηλότερα από τον
υπόλοιπο σκελετό, ενώ μερικοί αυχενικοί σπόνδυλοι βρέθηκαν σε απόσταση από το
υπόλοιπο σώμα. Για την επίχωση των ταφών 1 και 2, αναφέρονται τα εξής ευρήματα:
όστρακα, τμήματα οστών ζώων, όστρεα, λίθινα εργαλεία, λίθινες λεπίδες,
αποστρογγυλεμένα όστρακα (από βάσεις αγγείων), τμήμα πήλινου σφονδυλιού και
τμήμα πήλινου πεσσού σφενδόνης. Κατά τη μελέτη της ταφής 2 της δοκιμαστικής
τομής Α και με βάση τις φωτογραφικές λήψεις του σκελετού κατά την ανασκαφή,
διαπιστώθηκε ότι, εκτός από τα προαναφερθέντα μετακινημένα οστά, μετακινημένες
ήταν και η άνω γνάθος (ανάποδα τοποθετημένη) και η δεξιά κλείδα, ενώ επίσης
μετακινημένο ήταν το δεξί βραχιόνιο οστό. Η ταφή 2, λοιπόν, της δοκιμαστικής τομής
Α παρουσιάζει μία ιδιαιτερότητα: αποτελεί μία αρθρωμένη ταφή, η οποία φέρει
ενδείξεις σκόπιμης ανθρωπογενούς παρέμβασης, όπως παρατηρείται και στην
περίπτωση της ταφής 2 του λάκκου 11 (οριζόντιο σκάψιμο). Η ταφή 2 της
δοκιμαστικής τομής Α χρονολογήθηκε: DEM 2886: 6460-6399 π. Χ. (68,2%) και
6461-6373 π. Χ. (95,4%), από φάλαγγα χεριού, σε βάθος 0,75μ. από τη σημερινή
επιφάνεια του εδάφους, ενώ από αυτήν προήλθε ένα πλήρες γονιδίωμα (genome)
DNA. (Hofmanová, Kreutzer et al. 2016· Παπαγεωργοπούλου et al. υπό έκδοση)
Από την ίδια περιοχή, επάνω και αμέσως πριν από τον εντοπισμό της ταφής 1
προέρχονται και τα οστά δύο μη αρθρωμένων ταφών (συσσωρεύσεων οστών), της
ταφής 3Α και της ταφής 3Β της δοκιμαστικής τομής Α: πρόκειται για ελάχιστα οστά,
τα οποία βρέθηκαν και συλλέχθηκαν όλα μαζί, αλλά ανήκουν σε δύο διαφορετικά
91
άτομα αδιάγνωστου φύλου: στην περίπτωση της ταφής 3Α πρόκειται για ενήλικο
άτομο (28 ετών και άνω), ενώ σε εκείνη της ταφής 3Β για παιδί (4-5 ετών).
3.6.2.2. Ταφές 2 και 3 του λάκκου 11

Οι αρθρωμένες ταφές 2 και 3 βρέθηκαν κατά χώραν μέσα στον λάκκο 11 (περίπου
0,95μ. η ταφή 2 και 1μ. η ταφή 3 από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους και 0,28μ.
πριν από τον εντοπισμό του φυσικού στην περιοχή όπου βρέθηκαν), σε απόσταση
1,50μ. η μία από την άλλη (με βάση το μέσον του κάθε σκελετού). Για τις ταφές 2 και
3 δεν εντοπίστηκαν ξεχωριστά ταφικά ορύγματα μέσα στον λάκκο 11. Ο σκελετός της
ταφής 2 σωζόταν ακέραιος, ενώ της ταφής 3 σχεδόν ακέραιος, ήταν και οι δύο σε
συνεσταλμένη στάση (έντονα συνεσταλμένη στην ταφή 3) και τα οστά διατηρούνταν
σε πολύ καλή κατάσταση. Ο προσανατολισμός της ταφής 2 ήταν ΒΑ-ΝΔ (με το
κρανίο στα βορειοανατολικά και πλαγίως και το πρόσωπο να βλέπει προς
νοτιοδυτικά) και της ταφής 3 ΒΔ/ΝΑ (με το κρανίο βόρεια και πλαγίως και το
πρόσωπο να βλέπει νοτιοανατολικά και προς τα κάτω), ενώ και οι δύο ακουμπούσαν
στην αριστερή τους πλευρά. Το κρανίο και το άνω μέρος του κορμού της ταφής 2
βρισκόταν υψηλότερα από το κάτω τμήμα του κορμού, καθώς εκεί υπήρχε
σωρευμένο χώμα. Επίσης, νοτιοανατολικά του κρανίου της ταφής 2 και μπροστά στα
διπλωμένα χέρια του νεκρού, βρέθηκε τμήμα γραπτού αγγείου (Ρε 217, με σωζόμενο
ύψος 15,5εκ. και διάμετρο χείλους 26εκ.), ενώ ανάμεσα στις ταφές 2 και 3 και προς
ανατολικά, βρέθηκε το πήλινο ενώτιο Ρε 182 (ύψος 2,25εκ., πλάτος 1,35εκ. και
πάχος 1,15εκ.). Η ταφή 2 ανήκε σε άνδρα ηλικίας 33-35 ετών, ενώ η ταφή 3 σε
γυναίκα ηλικίας 40-50 ετών. Ο σκελετός της ταφής 2 του λάκκου 11 παρουσιάζει,
όπως και εκείνος της ταφής 2 της δοκιμαστικής τομής Α, ενδείξεις σκόπιμης
ανθρωπογενούς παρέμβασης: πλήρης απουσία δεξιάς ωμοπλάτης, η οποία
αντικαταστάθηκε από το λαγόνιο τμήμα της δεξιάς λεκάνης του νεκρού, καθώς και
μικρή μετατόπιση του δεξιού βραχιονίου, το οποίο συστρέφεται, με αποτέλεσμα να
αντικρίζουμε την οπίσθια όψη του. Οι ταφές 2 και 3 του λάκκου 11 χρονολογήθηκαν:
DEM 2824: 6428–6375 π. Χ. (68,2%) και 6439–6261 π. Χ. (95,4%), από φάλαγγα
χεριού της ταφής 2, #422/060010, στρώμα 6, 27,91μ., και DEM 2888: 6430–6370
π. Χ. (68,2%) και 6440–6260 π. Χ. (95,4%), από φάλαγγα χεριού της ταφής 3,
#422/060011, στρώμα 7, 27,70-27,39μ.
92
3.6.3. Ταφές λάκκων 29 και 43 (Σχέδια 23, 24 και φωτογραφίες στα Παραρτήματα 1,
3)
3.6.3.1. Ταφή 1
Στο τετράγωνο 422/036, κατά τη διερεύνηση του επιφανειακού στρώματος 1
(#422/036001), εντοπίστηκε, μαζί με τον εντοπισμό των λάκκων 29 και 43, τμήμα
ανθρώπινου σκελετού, που ονομάστηκε ταφή 1, στην ανατολική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/036 (περιοχή λάκκου 29) και στην κεντρική περιοχή του ανατολικού
του μάρτυρα (περιοχή λάκκου 43). Πρόκειται για αρθρωμένη ταφή. Ο σκελετός
σώζεται αποσπασματικά, εν μέρει διαταραγμένος από την επέμβαση σκαπτικού
μηχανήματος στην περιοχή, για την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και την
επιτάχυνση των ανασκαφικών εργασιών, αλλά σαφώς σε συνεσταλμένη στάση, με
προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ και το κρανίο στα Δ/ΒΔ. Το φύλο είναι αδιάγνωστο, ενώ ο
σκελετός ανήκει σε άτομο ηλικίας 12-13 ετών. Δείγμα από τον σκελετό της ταφής 1
δόθηκε για ραδιοχρονολόγηση, αλλά δεν απέδωσε κολλαγόνο.
3.6.3.2. Ταφή 5
Μέσα στον λάκκο 43, 0,08μ. πριν από τον εντοπισμό του φυσικού εδάφους σε αυτόν,
διερευνήθηκε η αρθρωμένη ταφή 5 στο τελευταίο στρώμα του λάκκου (στρώμα 13
του τετραγώνου 422/036, που χαρακτηριζόταν από αρκετούς πηλούς και άνθρακες
και λίγα ευρήματα). Ο σκελετός βρισκόταν σε συνεσταλμένη στάση και σώζεται
σχεδόν ακέραιος, με διαλυμένο μέρος του κρανίου και τα οστά σε αρκετά καλή
κατάσταση. Ακουμπούσε στη δεξιά πλευρά του, είχε προσανατολισμό Α-Δ, ενώ το
κρανίο βρισκόταν στα ανατολικά, με το πρόσωπο να βλέπει προς βορειοδυτικά.
Κάτω από το κρανίο, στο πίσω μέρος του, υπήρχε αργός λίθος. Κάτω από τη λεκάνη,
βρέθηκαν τμήμα λίθινης αξίνας και τμήμα λίθινου αδιάγνωστου εργαλείου (ΜΕ 393
και ΜΕ 394 αντίστοιχα, στο τετράγωνο 422/036). Ο σκελετός ανήκε σε γυναίκα
ηλικίας 40-50 ετών. Το στρώμα 12 του τετραγώνου 422/036, το οποίο μεσολαβούσε
ανάμεσα στις ταφές 5 και 6, πάχους 0,10μ. περίπου, περιείχε πολλούς άνθρακες και
διαλυμένους πηλούς και χαρακτηριζόταν από πολλά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες
(εκτός από κεραμική, οστά και όστρεα, περιείχε και δεκαεννέα μικροαντικείμενα). Η
ταφή 5 χρονολογήθηκε: DEM 2890: 6385–6259 π. Χ. (68,2%) και 6400–6242 π. Χ.
(95,4%), από φάλαγγα χεριού, #422/036017, στρώμα 13, 28,68μ.
3.6.3.3. Ταφή 6
Ανθρώπινο κρανίο μαζί με άλλα ανθρώπινα οστά, περισυνελέγησαν ως ΜΕ 357 από
τη δυτική / βορειοδυτική περιοχή του λάκκου 43, 11εκ. υψηλότερα από την ταφή 5,
στο πρώτο στρώμα του λάκκου (στρώμα 11 του τετραγώνου 422/036). Τα οστά αυτά
93
ανήκουν σε μία μη αρθρωμένη παιδική ταφή, που ονομάστηκε ταφή 6.3 Είναι
αδιάγνωστου φύλου και ο σκελετός σώζεται ακέραιος, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες
(τέσσερις) συσσωρεύσεις οστών από τον οικισμό, όπου υπάρχει επιλογή οστών και
όχι πληρότητα σκελετών. Με τα διάσπαρτα αυτά οστά πιθανόν σχετίζεται ένα τμήμα
αγγείου (Ρε 718, με ύψος: 10,6εκ. και διάμετρο σώματος: 11,6εκ.), το οποίο
συλλέχθηκε 3εκ. βαθύτερα από τον σκελετό. Η επίχωση πριν από τον εντοπισμό της
ταφής 6, πάχους 0,35μ. περίπου, περιείχε αρκετούς άνθρακες και διαλυμένους
πηλούς, καθώς και αρκετά ευρήματα [κεραμική, οστά, όστρεα, ενώ συλλέχθηκαν και
σαράντα μικροαντικείμενα συνολικά από όλο το στρώμα 11 (η επίχωση πάνω και
κάτω από την ταφή 6, μέχρι τον εντοπισμό του στρώματος 12, υπερκείμενου της
ταφής 5), δεκαεννέα πάνω από την ταφή 6 και είκοσι ένα κάτω από αυτήν]. Η ταφή 6
χρονολογήθηκε: DEM 2891: 6246–6103 π. Χ. (68,2%) και 6341–6083 π. Χ. (95,4%),
από δεξιά περόνη, #422/036015, στρώμα 11, 28,79μ.
3.6.4. Ταφές 4Α και 4Β

Οι μη αρθρωμένες ταφές 4Α και 4Β συλλέχθηκαν ως ταφή 4 κατά τη διάρκεια της
ανασκαφής, και ξεχωρίστηκαν κατά τη μελέτη τους, επρόκειτο, δηλαδή, για
αναμεμειγμένα οστά από δύο διαφορετικά άτομα. Βαθύτερα (κατά 0,60 – 0,70μ.),
στην περιοχή των ταφών 4Α και 4Β διερευνήθηκαν οι λάκκοι 64 και 65, δύο
«δίδυμοι» μικροί (διαμέτρου περίπου 1μ.) κυκλικοί λάκκοι, με αβαθείς επιχώσεις
(0,21μ. και 0,07μ. αντίστοιχα).
3.6.4.1. Ταφή 4Α
Η ταφή 4Α αποτελεί έναν αποσπασματικά σωζόμενο σκελετό, ο οποίος ανήκε σε
γυναίκα που βρισκόταν στο τέλος των 30 ετών. Ο σκελετός βρέθηκε κατά τη
διερεύνηση του στρώματος 1 στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/049
(#422/049001). Η ταφή 4Α χρονολογήθηκε: DEM 2889: 6361–6250 π. Χ. (68,2%) και
6385–6234 π. Χ. (95,4%), από δεξί μηριαίο, #422/049001, στρώμα 1, 28,50μ.
3.6.4.2. Ταφή 4Β
Η ταφή 4Β αποτελεί έναν επίσης αποσπασματικά σωζόμενο σκελετό, ο οποίος ανήκε
σε παιδί αδιάγνωστου φύλου, ηλικίας 6-12 ετών. Ο σκελετός βρέθηκε κατά τη
διερεύνηση του στρώματος 1 στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/049
(#422/049001) και (αμέσως βόρεια) του στρώματος 2 του τετραγώνου 422/039 (νότια
παρειά αυτού, στην #422/039001).
3
Στην ταφή 6 δόθηκε αριθμός μετά το πέρας της ανασκαφής.
94
3.6.5. Μεμονωμένα – σκόρπια οστά

Μεμονωμένη αριστερή κνήμη από ενήλικο άτομο αδιάγνωστου φύλου, η οποία
βρέθηκε μέσα στον λάκκο 2, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Μεμονωμένη φάλαγγα ποδιού από ενήλικο άτομο αδιάγνωστου φύλου, η οποία

βρέθηκε μέσα στον λάκκο 11 (δυτική περιοχή), κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού
υλικού.
Μεμονωμένο μετακάρπιο από ενήλικο άτομο αδιάγνωστου φύλου, το οποίο βρέθηκε

μέσα στον λάκκο 11 (δυτική περιοχή), κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Από τις επιχώσεις του λάκκου 17 (νοτιοανατολική περιοχή), 0,20μ. μετά από τον
εντοπισμό των ορίων του στο φυσικό έδαφος, συλλέχθηκαν οστά από κρανίο, τα
οποία ανήκουν σε ενήλικο άτομο (προς το τέλος των 40 χρόνων) αδιάγνωστου
φύλου. Το τμήμα του ανθρώπινου κρανίου από τον λάκκο 17 χρονολογήθηκε: DEM
2892: 6432–6386 π. Χ. (68,2%) και 6452–6265 π. Χ. (95,4%), #422/040008, στρώμα
5, 27,66μ.
Από τις επιχώσεις του λάκκου 24 (μέσον δυτικής περιοχής), 0,26μ. μετά από τον
εντοπισμό των ορίων του στο φυσικό έδαφος, συλλέχθηκε μία σχεδόν ακέραιη δεξιά
κνήμη, η οποία ανήκει σε σκελετό ενήλικου ατόμου αδιάγνωστου φύλου. Η κνήμη του
λάκκου 24 χρονολογήθηκε: DEM 2826: 6495–6454 π. Χ. (68,2%) και 6567–6437
π. Χ. (95,4%), #422/028003, στρώμα 4, 27,80μ.
Πιθανόν από την ίδια με την παραπάνω περιοχή του λάκκου 24 και από παρόμοιο
βάθος, συλλέχθηκαν, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού, τρία θραύσματα
από κρανίο που έφερε ίχνη βιαστικής πυράς και τα οποία ανήκουν σε ενήλικο άτομο
αδιάγνωστου φύλου.
Μεμονωμένο μετακάρπιο, το οποίο ανήκει σε πρώιμο νήπιο αδιάγνωστου φύλου,

βρέθηκε μέσα στον λάκκο 34 (προς τη δυτική περιοχή του), κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Μεμονωμένο μετατάρσιο από ενήλικο άτομο αδιάγνωστου φύλου, το οποίο βρέθηκε

μέσα στον λάκκο 39, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Μεμονωμένο φθαρμένο (λόγω κυκλοφορίας) μακρό οστό, από ενήλικο άτομο

αδιάγνωστου φύλου, το οποίο βρέθηκε μέσα στον λάκκο 41, κατά τη μελέτη του
95
Μεμονωμένο αριστερό βραχιόνιο, το οποίο ανήκει σε πρώιμο νήπιο αδιάγνωστου

φύλου, και βρέθηκε μέσα στον λάκκο 44 (νοτιοδυτική περιοχή), κατά τη μελέτη του
Μεμονωμένο αριστερό βραχιόνιο, το οποίο ανήκει σε πρώιμο νήπιο αδιάγνωστου

φύλου και βρέθηκε μέσα στον λάκκο 48 (στη νοτιοδυτική περιοχή), κατά τη μελέτη
του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Μεμονωμένη φάλαγγα χεριού, από ενήλικο άτομο αδιάγνωστου φύλου, η οποία

βρέθηκε μέσα στον λάκκο 48 (στη νοτιοδυτική περιοχή), κατά τη μελέτη του
96
Κεφάλαιο 4. Τα κινητά ευρήματα
Στο παρόν κεφάλαιο, παρουσιάζονται όλα τα κινητά ευρήματα από τα Ρεβένια.

Πρόκειται για τα ποσοτικά δεδομένα των ευρημάτων από όλον τον ανασκαμμένο
χώρο και για την κατανομή τους κυρίως στους λάκκους (4.1 έως 4.9).
Η συνοπτική και προκαταρκτική ποσοτική παρουσίαση των ευρημάτων από τα

Ρεβένια που ακολουθεί, βασίστηκε στα στοιχεία που προέκυψαν από τις επιχώσεις
που διερευνήθηκαν κατά το οριζόντιο σκάψιμο, πριν από τον εντοπισμό των ορίων
των λάκκων και των άλλων κατασκευών στο φυσικό έδαφος, καθώς και από τους
λάκκους 1 έως 86 και τις υποδιαιρέσεις τους. Οι λάκκοι 87 έως 96 δεν απέδωσαν
ευρήματα.1 Επισημαίνεται, επίσης, ότι, όσον αφορά στις κατασκευές που
διερευνήθηκαν στα Ρεβένια, οι λάκκοι ήταν που περιείχαν τη συντριπτική πλειοψηφία
των ευρημάτων, οπότε η κατανομή τους σχολιάζεται σε σχέση με αυτούς, ενώ
ελάχιστα ήταν τα ευρήματα που προέκυψαν από τις πασσαλότρυπες, τα αυλάκια και
τα δάπεδα του οικισμού. Στα ποσοτικά στοιχεία εντάχθηκαν και τα ευρήματα που
συλλέχθηκαν από τις δοκιμαστικές τομές Α και Β. Η κλούβα θεωρείται ότι έχει
χωρητικότητα, κατά προσέγγιση, 30 λίτρα. Περισσότερα στοιχεία για τα κινητά
ευρήματα υπάρχουν στα Παραρτήματα 1, 4 και στο Κεφάλαιο 6.
4.1. Κατανομή ευρημάτων

Τα δεδομένα για την κατανομή των ευρημάτων προέρχονται από τους λάκκους.
Όσον αφορά στα ανώτερα στρώματα, πριν από τον εντοπισμό των λάκκων, αν
εξαιρέσουμε το διαταραγμένο από τις μεταγενέστερες επεμβάσεις επιφανειακό
στρώμα, εντοπίζονται το στρώμα 2 και, σε ελάχιστες περιπτώσεις, το στρώμα 3,
παρόμοιο με το 2. Πρόκειται για ενιαία, πολύ πλούσια σε ευρήματα στρώματα,
κυρίως σε κεραμική και λίθινα εργαλεία τριβής.
1
Βλ. σχετικά στο Παράρτημα 1.
97
Σε όλες τις περιπτώσεις, όταν αφαιρείται μεγάλος όγκος χώματος, εντοπίζονται και
πολλά ευρήματα. Οι λάκκοι στα Ρεβένια διαφοροποιούνται, με βάση τη διαφορετική
κατανομή των ευρημάτων σε αυτούς, στοιχείο που είχε επισημανθεί παλαιότερα για
τους λάκκους του νεολιθικού οικισμού της Θέρμης. (Παππά, Αδακτύλου & Νανόγλου
2003: 272-275) Στα Ρεβένια, επιπλέον, η κατανομή των ευρημάτων παρουσιάζεται
διαφοροποιημένη και χωροταξικά, στις διάφορες περιοχές του ανασκαφικού
καννάβου που ερευνήθηκαν (Σχέδιο 2 και Γραφήματα 51, 52, 53). Έτσι, οι λάκκοι
κεραμικής – που περιείχαν κεραμική σε μεγάλες ποσότητες, πάντα συνδυασμένη με
πολλά όστρεα Cerastoderma glaucum, Poiret, αρκετά οστά και αρκετά ή πολλά
μικροαντικείμενα, ή κεραμική που κυριαρχούσε ποσοτικά όλων των άλλων
ευρημάτων – εντοπίζονται συγκεντρωμένοι στα βορειοδυτικά, στα βορειοκεντρικά –
όπου, μάλιστα, με εξαίρεση τον λάκκο 26β, υπάρχουν κατ’ αποκλειστικότητα – και
στα νοτιοανατολικά. Στους λάκκους κεραμικής, μάλιστα, φαίνεται να είναι
συγκεντρωμένα, σε σύγκριση με τους λάκκους οστών ζώων, τα περισσότερα
εργαλεία με κόψη (Γράφημα 48), τα εργαλεία τριβής και κρούσης (Γραφήματα 42, 43,
45, 49), αλλά και τα οστέινα εργαλεία (Γράφημα 50). Οι λάκκοι οστών ζώων – που
περιείχαν μεγάλες ποσότητες οστών, ή σε ποσότητες που υπερείχαν ποσοτικά των
υπόλοιπων ευρημάτων – είναι συγκεντρωμένοι στα βορειοανατολικά του καννάβου,
ενώ, ακόμα, παρουσιάζουν και τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις απολεπισμένων
εργαλείων (Γράφημα 47), σε σύγκριση με τους λάκκους κεραμικής, στους οποίους,
παρ’ όλα αυτά, οι ποσότητες αυτών των εργαλείων δεν είναι καθόλου αμελητέες
(Γραφήματα 42, 43, 45). Ειδικότερα οι αποθέσεις των απολεπισμένων εργαλείων δεν
ήταν τυχαίες, τόσο όσον αφορά στους τύπους, όσο και στις πρώτες ύλες. Οι πιο
λεπτοδουλεμένες λεπίδες και τα καλύτερης ποιότητας υλικά απαντώνται στους
λάκκους οστών, ενώ στους λάκκους κεραμικής επικρατούν πιο μεγάλες φόρμες
εργαλείων και υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στην επιλογή των πρώτων υλών
(περισσότερα σχετικά στοιχεία για τα λίθινα απολεπισμένα εργαλεία, βλ. παρακάτω,
στο παρόν κεφάλαιο). Συχνά, επίσης, στους λάκκους οστών, τα οστά συνδυάζονται
με αρκετά ή πολλά λίθινα απολεπισμένα (λάκκοι 18, 24, 42, 47, 51, 56, 59) ή/και
οστέινα (λάκκοι 18, 24, 42, 51) ή/και τριπτά εργαλεία (λάκκοι 18, 24, 42, 45, 51)
(Γραφήματα 12, 14, 24, 27, 32, 33, 34), ενώ η κεραμική είναι συνήθως ελάχιστη και
κυρίως από την αρχή των επιχώσεων των λάκκων. Οι λάκκοι με λίγα ή ελάχιστα
ευρήματα εντοπίζονται κυρίως στη βορειοανατολική περιοχή και έχουν συνήθως
αβαθείς επιχώσεις, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στην αφαίρεση μέρους των
επιχώσεών τους μαζί το υπερκείμενο στρώμα, πριν από τον εντοπισμό τους.
98
Κεφάλαιο 4. ΤΑ ΚΙΝΗΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Οι λάκκοι που έχουν ταυτιστεί ως πιθανοί λάκκοι κατοίκησης είναι οι περισσότεροι

λάκκοι κεραμικής (οι λάκκοι 2 και 41, που περιείχαν, εκτός από τις πολύ μεγάλες
ποσότητες οστρέων, και πολλή κεραμική, αλλά και οι λάκκοι 4, 5, 6, 7, 11, 20, 25, 26,
33, 36 και 44). Υπάρχουν, όμως, και λάκκοι οστών που ερμηνεύονται ως οικιστικοί
χώροι (λάκκοι 24, 42, 23, 48γ, 51, 57, 58 και 72), στους οποίους η κεραμική έχει
μηδαμινή παρουσία. Από τους λάκκους με λίγα ευρήματα, μόνο ο λάκκος 15
παρουσιάζει πιθανότητες να ερμηνευτεί ως λάκκος κατοίκησης. Ενδιαφέρουσα
διαπίστωση είναι ότι οι πρώιμοι, σύμφωνα με την τυπολογία της κεραμικής, λάκκοι
κεραμικής 7 και 34, πιθανόν και οι λάκκοι 33 και 44, βρίσκονται στην ανατολική
περιοχή του καννάβου, σε κοντινή μεταξύ τους απόσταση. Τέλος, οι λάκκοι που
χαρακτηρίστηκαν ως λάκκοι απόληψης χώματος, δεν παρουσιάζουν ομοιομορφία ως
προς τη δευτερογενή απορριμματική τους χρήση: οι λάκκοι 3, 3α, 29 και 29α έως 29ε
είναι λάκκοι κεραμικής, οι λάκκοι 3β, 39 και 39α έως 39γ είναι λάκκοι οστών, ενώ ο
λάκκος 1 περιείχε ελάχιστα ευρήματα.
Οι οικιστικοί χώροι, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για λάκκους κεραμικής, περιέχουν όλες
τις κατηγορίες μικροαντικειμένων. Η κυρίαρχη κατηγορία στα μικροαντικείμενα είναι
τα λίθινα εργαλεία τριβής και κρούσης, με τα τμήματα από τριβεία να κυριαρχούν
όλων ποσοτικά. Ακολουθούν τα απολεπισμένα εργαλεία, τα οστέινα εργαλεία και τα
σύνεργα υφαντικής, ενώ λιγότερα είναι τα εργαλεία με κόψη. Οι λάκκοι που
παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη ποικιλία μικροαντικειμένων είναι οι εξής δέκα εννέα
λάκκοι: 2 (Γράφημα 1), 4 (Γράφημα 2), 5 (5α, 5β, 5γ) (Γραφήματα 3, 4, 5, 6), 6
(Γράφημα 7), 7 (Γράφημα 8), 11 (Γράφημα 9), 20 (Γράφημα 13), 29 (29α, 29β, 29γ,
29δ, 29ε) (Γράφημα 17) και 44 (Γράφημα 26), και λιγότερο οι λάκκοι 18 (Γράφημα
12), 24 (Γράφημα 14), 25 (Γράφημα 15), 26 (Γράφημα 16), 36 (Γράφημα 20), 37
(Γράφημα 21), 41 (Γράφημα 23), 42 (Γράφημα 24), 43 (Γράφημα 25) και 49
(Γράφημα 31). Οι περισσότεροι από αυτούς θεωρούνται οικιστικοί χώροι (εξαίρεση
αποτελούν οι λάκκοι 18, 29, 37, 43 και 49). Ιδιαιτερότητες, όσον αφορά στα
μικροαντικείμενα, εντοπίζονται στους λάκκους 5 (πήλινα ομοιώματα οικημάτων), 18
και 24 (λίθινα απολεπισμένα εργαλεία) και 44 (ενώτια). Περισσότερα σχετικά
στοιχεία, αλλά και γενικότερα στοιχεία για όλες τις κατηγορίες μικροαντικειμένων,
παρατίθενται παρακάτω.
4.2. Κεραμική
120 κλούβες περίπου: 84 από το οριζόντιο σκάψιμο και 36 από τις δοκιμαστικές
τομές Α και Β.
99
8 λάκκοι δεν περιείχαν καθόλου κεραμική (λάκκοι 39β, 46β, 46γ, 55, 64, 65, 68, 80),
7 λάκκοι περιείχαν από ένα όστρακο (λάκκοι 39γ, 46α, 46δ, 48α, 48β, 63, 70), 2
λάκκοι περιείχαν από 2 όστρακα (λάκκοι 22, 48γ), ένας λάκκος περιείχε 3 όστρακα
(λάκκος 54), 5 λάκκοι περιείχαν από 4 όστρακα (λάκκοι 24α, 56, 72, 76, 83), 2 λάκκοι
περιείχαν από 5 όστρακα (λάκκοι 23α, 84) και άλλοι 2 λάκκοι περιείχαν από 6
όστρακα (λάκκοι 59, 62) ο καθένας.
Συλλέχθηκαν 15 όστρακα, τα οποία φέρουν οπή επιδιόρθωσης (τα 13 από αυτά είναι
τμήματα από χείλη), καθώς και 3 όστρακα με ίχνη υπόλευκου επιχρίσματος
εσωτερικά, αλλά υπάρχουν και τμήματα αγγείων από λάκκους, τα οποία σώζουν
παρόμοια ίχνη.
4.3. Ζωοαρχαιολογικό υλικό

43 κλούβες: 39 από το οριζόντιο σκάψιμο και 4 από τις δοκιμαστικές τομές Α και Β.
Αν και στην ανασκαφή των Ρεβενίων δε χρησιμοποιήθηκε ξεροκόσκινο, η συλλογή
οστών πολύ μικρού μεγέθους, αλλά και θραυσμένων ή/και θρυμματισμένων οστών
από τα διάφορα ανασκαφικά σύνολα, έγινε με αρκετά αποτελεσματικό τρόπο.
Όλοι οι λάκκοι περιείχαν ζωοαρχαιολογικά ευρήματα, ενώ συλλέχθηκαν σε μεγάλες

ποσότητες από τους λάκκους οστών και κεραμικής, οικιστικούς ή μη.
Σύμφωνα με την ανασκαφική παρατήρηση, πρόκειται για κόκαλα και δόντια από τα
συνήθη εξημερωμένα είδη της νεολιθικής: πρόβατα, κατσίκια, βοοειδή και χοίροι.
Επίσης, συλλέχθηκαν λίγα κόκαλα και δόντια ψαριών και ελάχιστα κέρατα (7
τμήματα), καθώς και ένα απολιθωμένο οστό. Επίσης, λίγα κόκαλα από μικρά ζώα
(κάποια από αυτά πιθανόν προέρχονται από τρωκτικά), κόκαλα πτηνών, καθώς και
κόκαλα χελώνας. Ανάμεσα στα οστά, εντοπίστηκαν αρκετά κόκαλα με ίχνη καύσης.
Στους λάκκους 18 και 24, από όπου οι ποσότητες των οστών που συλλέχθηκαν ήταν
πολύ μεγάλες, αλλά τουλάχιστον και στους λάκκους 7, 23, 23α, 26, 42 και 51,
διαπιστώνεται έντονος θρυμματισμός των οστών, για την εξαγωγή λίπους και
μεδουλιού. Από το πλύσιμο του ζωοαρχαιολογικού υλικού των Ρεβενίων προέκυψαν
328 μικροαντικείμενα, ενώ από τη μελέτη τους 150. Όλα έχουν ενταχθεί στην
καταμέτρηση των επιμέρους κατηγοριών αντικειμένων.
Συγκεκριμένα, πρόκειται κυρίως για οστέινα εργαλεία και αντικείμενα: 465

θραύσματα: 37 οπείς, 46 σπάτουλες και 382 αδιάγνωστα εργαλεία και αντικείμενα.
Προέκυψαν, επίσης, 4 απολεπισμένα εργαλεία (3 λεπίδες και μία φολίδα), καθώς και
9 κοσμήματα (1 περίαπτο και 8 χάντρες).
100
4.4. Οστρεοαρχαιολογικό υλικό

77 κλούβες: 76 από το οριζόντιο σκάψιμο και μία από τις δοκιμαστικές τομές Α και Β.
Μόνο 2 λάκκοι δεν περιείχαν καθόλου όστρεα (λάκκοι 55, 80).
Συλλέχθηκαν θαλάσσια μαλάκια και χερσαία σαλιγκάρια. Στα πρώτα κυριαρχεί

συντριπτικά το είδος Cerastoderma glaucum, Poiret, με έντονες συγκεντρώσεις
στους πιθανούς οικιστικούς λάκκους 2 και 41, και μικρότερη πυκνότητα στους επίσης
θεωρούμενους οικιστικούς λάκκους 5, 6, 7, 11, 20, 25, καθώς και στους λάκκους
κεραμικής 37 και 49. Συλλέχθηκαν, ακόμα, αρκετά όστρεα από το είδος Solen, sp.,
κυρίως από τους λάκκους 5, 6 και 7.
4.5. Πηλοί
58 κλούβες: 55 από το οριζόντιο σκάψιμο και τρεις από τις δοκιμαστικές τομές Α και
Β.
Από 11 λάκκους δε συλλέχθηκαν πηλοί (λάκκοι 1, 3, 3α, 3β, 22, 39α, 55, 59, 64, 69,
80).
Πολλά τμήματα δαπέδων: πήλινα οπτά θραύσματα, με την άνω όψη επίπεδη και
λεία, σαν στιλβωμένη, και την κάτω ανώμαλη, όπου περιέχεται κάποιες φορές και
χαλίκι, τα οποία πιθανόν ανήκαν σε δάπεδα θερμικών κατασκευών. Πολλοί
(οικοδομικοί) αχυροπηλοί, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν αρκετά θραύσματα με
ίχνη καύσης και με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών ή/και κορμών και σανίδων.
Αρκετές πηλόμαζες. Λίγα προς ελάχιστα (πιθανά) οπτά πλιθιά και υαλοποιημένα
θραύσματα. Αρκετά θραύσματα από τις αυτές κατηγορίες συλλέχθηκαν ξεχωριστά,
ως δείγματα.
Οι πηλοί βρέθηκαν σε μεγάλες ποσότητες κυρίως στους λάκκους κεραμικής. Παρ’

όλα αυτά, και σύμφωνα με τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης που περιλαμβάνει
ένα μέρος από τους λάκκους του οικισμού, υπάρχουν οικιστικοί λάκκοι κεραμικής,
που δεν περιείχαν σημαντικές ποσότητες πηλών ανωδομής (λάκκοι 2, 7, 24). Οι
λάκκοι οστών περιείχαν, σε γενικές γραμμές, μικρές ποσότητες πηλών, με κάποιες
εξαιρέσεις, όπως είναι οι πιθανοί οικιστικοί λάκκοι 24 και 57, στους οποίους
εντοπίστηκαν πολλοί πηλοί. Το μικρό τμήμα του λάκκου 49 που ερευνήθηκε είναι
ιδιαίτερο, επειδή περιείχε θραύσματα όπου διακρίνονται επάλληλες στρώσεις
πήλινων επιχρισμάτων, που ανήκουν σε πιθανές ανακαινίσεις τοίχου. Η ξεχωριστή
περίπτωση του λάκκου 72 συζητείται στο πλαίσιο των θερμικών κατασκευών, στο
Κεφάλαιο 6.
101
4.6. Λίθινα αδιάγνωστα

20 κλούβες: 15 από το οριζόντιο σκάψιμο και 5 από τις δοκιμαστικές τομές Α και Β.
Από 15 λάκκους δε συλλέχθηκαν λίθινα αδιάγνωστα (λάκκοι 48β, 54, 55, 68, 69, 73,
76, 77, 78, 79, 80, 83, 84, 85 και 86).
Πρόκειται κυρίως για χαλαζίες και πιθανά εργαλεία τριβής και κρούσης. Μετά από το
πλύσιμο των λίθινων αδιάγνωστων, ταυτίστηκαν αρκετά εργαλεία, κυρίως τριβής και
κρούσης και λιγότερα απολεπισμένα. Οι χαλαζίες συλλέχθηκαν και ως πιθανά
εργαλεία και ως δείγματα πρώτης ύλης.
4.7. Δείγματα (Δ)

100 δείγματα: όλα από το οριζόντιο σκάψιμο.
Από 28 λάκκους της ανασκαφής συλλέχθηκαν δείγματα, για C14 (41 δείγματα) ή
άλλα (59 δείγματα): λάκκοι 1, 2, 4, 5β, 5γ, 6, 7, 11, 12, 20, 24, 25, 26, 26β, 29, 33,
34, 36, 37, 39α, 42, 43, 44, 48γ, 49, 58, 67, 72.
Σε κάποια από τα δείγματα του C14 περιέχονται θραύσματα απανθρακωμένου ξύλου

(χαρακτηριστικό παράδειγμα, από αυτήν την άποψη, αποτελούν τα δείγματα του
λάκκου 5). Κατά την ανασκαφική περίοδο 2003, τα δείγματα για C14 που
συλλέχθηκαν ήταν λιγότερα από εκείνα της ανασκαφικής περιόδου 2002 (12 και 26
δείγματα αντίστοιχα), αλλά ήταν και μεγαλύτερα (σε μέγεθος, όχι αναγκαστικά σε
περιεκτικότητα σε άνθρακες). Πλούσια δείγματα για C14 έδωσαν οι λάκκοι 2, 4, 5, 5β,
5γ, 6, 7, 9, 11, 24, 25, 26, 42 και 49, σύμφωνα με την ανασκαφική παρατήρηση.
Όσον αφορά στα υπόλοιπα δείγματα, πρόκειται κυρίως για οπτούς αχυροπηλούς,
συχνά με ίχνη καύσης και με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών ή/και ξύλων. Επίσης,
συλλέχθηκαν τμήματα δαπέδων, ωμοί πηλοί / ωμά πλιθιά, οπτά πλιθιά, προϊόντα
καμίνευσης και θραύσματα λίθων με πιθανά ίχνη μετάλλου. Πλούσια δείγματα σε
οπτούς αχυροπηλούς και σε οπτά πλιθιά συλλέχθηκαν από τους λάκκους 44, 49 και
72.
4.8. Δείγματα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ)

200 δείγματα (301, περίπου, σακούλες μπάζων).
Πλούσια δείγματα χώματος για νεροκόσκινο, σύμφωνα με την ανασκαφική

παρατήρηση, έδωσαν οι λάκκοι 2, 4, 5, 5β, 5γ, 6, 7, 9, 11, 24, 25, 26, 42 και 49.
Ορατοί σπόροι δε διαπιστώθηκαν μακροσκοπικά πουθενά. Από την επεξεργασία των
102
δειγμάτων του νεροκόσκινου (κυρίως από διαλογή των λεγόμενων residues),

προέκυψαν 427 μικροαντικείμενα.
Από 18 λάκκους δε συλλέχθηκαν δείγματα χώματος για νεροκόσκινο (λάκκοι 21, 25α,
26β, 30, 31, 35, 38, 39, 46α, 46β, 46γ, 48, 54, 55, 65, 68, 79, 83).
Από τα δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των

Ρεβενίων, δύο βρέθηκαν μέσα σε πασσαλότρυπες που συνδέονται με υπέργεια
ευθύγραμμα κτίσματα (ΠΣ 19 και 49), και τα υπόλοιπα δέκα σε λάκκους: από τους
λάκκους κεραμικής 4, 7, 5β, 5γ, 36 (δύο δείγματα), 44 και 82 (όλοι πιθανοί οικιστικοί
χώροι, εκτός από τον λάκκο 82), από τον λάκκο οστών 24 (πιθανή οικία) και από τον
λάκκο 1 που περιείχε ελάχιστα ευρήματα. Το βασικό χαρακτηριστικό αυτών των
δειγμάτων είναι η κυριαρχία των λεπύρων από σιτηρά. Περισσότερη σχετική
συζήτηση γίνεται στο Κεφάλαιο 6.
Το χώμα που προήλθε από τις επιχώσεις του οικισμού των Ρεβενίων δεν
κοσκινίστηκε σε ξεροκόσκινο, οπότε τα ευρήματα που προέκυψαν από τα λεγόμενα
residues του νεροκόσκινου ήταν πολλά και ενδιαφέροντα. Πρόκειται, συνήθως, για
μικρές ποσότητες κεραμικής, οστών, οστρέων, πηλών και λίθινων αδιάγνωστων (όλα
μικρού μεγέθους), αλλά, κυρίως, για μικροαντικείμενα. Όλα έχουν ενταχθεί στην
καταμέτρηση των επιμέρους κατηγοριών αντικειμένων.
Συγκεκριμένα, συλλέχθηκαν 427 μικροαντικείμενα, ανάμεσα στα οποία κυριαρχούν

αριθμητικά τα εργαλεία απολεπισμένου λίθου (312 θραύσματα), τα λίθινα τριπτά
εργαλεία (46 θραύσματα) και οι χάντρες (43 δείγματα, ακέραια τα περισσότερα).
Αναλυτικότερα:
Στα απολεπισμένα εργαλεία επικρατούν τα απολεπίσματα και οι λεπίδες, με 169 και

122 θραύσματα αντίστοιχα. Τα περισσότερα θραύσματα συλλέχθηκαν από δύο
λάκκους οστών, οι οποίοι, κατά τη διερεύνηση των επιχώσεών τους,
χαρακτηρίζονταν από συγκεντρώσεις απολεπισμένων εργαλείων: από τον λάκκο 18
(122 θραύσματα, με τα 109 από αυτά να είναι απολεπίσματα/απορρίμματα, τα 84,
μάλιστα, από θεσσαλικό πυριτόλιθο) και από τον λάκκο 59 (15 θραύσματα από
λεπίδες, τα 11 από θεσσαλικό πυριτόλιθο).
Στα τριπτά εργαλεία κυριαρχούν οι (πιθανές) ακονόπετρες. Πρόκειται για 39 μικρά

θραύσματα, τα 37 από τα οποία προέρχονται από τον από τον λάκκο 42, ο οποίος
ήταν πλούσιος σε οστά ζώων και οστέινα εργαλεία, ενώ περιείχε ελάχιστη κεραμική.
103
Στις χάντρες επικρατούν οι λίθινες κυκλικές χάντρες (34 δείγματα), μικρής διαμέτρου
και πολύ μικρού πάχους, που φέρουν διαμπερή οπή στο κέντρο. Τα περισσότερα
δείγματα συλλέχθηκαν από τις επιχώσεις του λάκκου οστών 24, ο οποίος
χαρακτηριζόταν από την έντονη παρουσία οστών και από συγκεντρώσεις οστέινων,
τριπτών και απολεπισμένων εργαλείων (13 λίθινες κυκλικές χάντρες, οι 12 από τις
οποίες είναι ακέραιες).
4.9. Αγγεία (Α)

162 τμήματα: 149 από το οριζόντιο σκάψιμο και 13 από τις δοκιμαστικές τομές Α και
Β. Από αυτά, τα 128 προέρχονται από λάκκους. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά
δεδομένα, οι λάκκοι περιείχαν τα εξής αγγεία: 2 (19 αγγεία), 7 (14 αγγεία), 5 (10
αγγεία), 11 (9 αγγεία), 26 (8 αγγεία), 4, 5β και 6 (από 7 αγγεία), 25 (5 αγγεία), 29 (4
αγγεία), 10, 26α, 26β, 29α, 44 και 82 (από 3 αγγεία), 20, 29ε, 32, 43 και 45 (από 2
αγγεία), 9, 28, 29γ, 37, 48γ, 49, 52, 61, 66 και 67 (από ένα αγγείο).
Επισημαίνεται εδώ ότι, σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, πρόκειται για αγγεία που
έχουν συγκολληθεί από όστρακα, ενώ, στις περισσότερες από αυτές, το σχήμα του
αγγείου δε σώζεται ακέραιο. Επίσης, προέκυψαν τμήματα αγγείων από το πλύσιμο,
τη συντήρηση και τη μελέτη της κεραμικής (κυρίως από τους λάκκους 2, 4, 5β, 6, 7,
11 και 44), τα οποία δεν υπολογίστηκαν στην παραπάνω καταμέτρηση, αλλά ούτε σε
εκείνη που αναφέρεται στα αγγεία του κάθε λάκκου, στο Παράρτημα 1.
Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των ανθρωπόμορφων / ζωόμορφων αγγείων (11

τμήματα), τα οποία σώζονται πολύ αποσπασματικά. 6 από αυτά προέρχονται από
λάκκους: 2 (Ρε 170), 5 (Ρε 174, Ρε 774, Ρε 790), 6 (Ρε 173), 11 (Ρε 171).
Επίσης, αξίζει να επισημανθούν, εκτός από τα 3 όστρακα που αναφέρθηκαν

παραπάνω και σώζουν ίχνη υπόλευκου επιχρίσματος, τα 5 αγγεία (τμήματα) που
φέρουν υπόλευκο επίχρισμα εσωτερικά (σε όλη την επιφάνεια ή σε τμήμα της), από
τους εξής λάκκους: 4 (Ρε 315), 5 (Ρε 430 και Ρε 431), 7 (Ρε 320), 9 (Ρε 316).
4.10. Μικροαντικείμενα (Μικρά Ευρήματα: ΜΕ)

9844: 8463 από το οριζόντιο σκάψιμο και 1381 από τις δοκιμαστικές τομές Α και Β,
καθαρισμούς και περισυλλογές.
Από τα 9844 μικροαντικείμενα, τα 5318 προέρχονται από λάκκους (Γραφήματα 37,

39), από τα οποία τα 4531 είναι εργαλεία (οστέινα, λίθινα απολεπισμένα, με κόψη,
τριβής, κρούσης, λείανσης και αδιάγνωστα) (Γραφήματα 40, 41, 42, 43, 44, 45). Επτά
λάκκοι δεν περιείχαν καθόλου μικροαντικείμενα (λάκκοι 3β, 54, 60, 68, 79, 80, 83).
104
Τα μικροαντικείμενα που προέκυψαν από το πλύσιμο και συνεχίζουν να προκύπτουν

από τη μελέτη των διαφόρων κατηγοριών ευρημάτων, έγινε προσπάθεια να
ενταχθούν στη συνολική, αλλά και στην επιμέρους καταμέτρηση των
μικροαντικειμένων (Γράφημα 38).
4.10.1. Λίθινα εργαλεία με κόψη, λείανσης, τριβής και κρούσης

Η πρώτη, ποσοτικά, κατηγορία μικροαντικειμένων (Γραφήματα 38, 40). Συλλέχθηκαν
συνολικά 4167 λίθινα εργαλεία με κόψη, εργαλεία λείανσης, τριβής και κρούσης. Στο
σύνολο αυτό περιλαμβάνονται και 7 μαρμάρινα και λίθινα αντικείμενα με «εγκοπή», 8
λίθινα (πιθανά) βάρη, 2 πυρήνες εργαλείων λείανσης και ένας κρανιοθραύστης. Από
τα 4167 εργαλεία, τα 1503 (167 με κόψη, 2 λείανσης και 1334 εργαλεία τριβής και
κρούσης) βρέθηκαν σε λάκκους (Γραφήματα 39, 41).
Οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των λίθινων εργαλείων
τριβής, κρούσης και με κόψη είναι: ψαμμίτης λίθος (κυρίως για τα τριβεία και τα
ακόνια), χαλαζίας (κυρίως για τους τριπτήρες), μάρμαρο, σερπεντινίτης (για τα
εργαλεία με κόψη), καθώς και άλλοι λίθοι, οι οποίοι δε στάθηκε δυνατό να ταυτιστούν,
κατά την ανασκαφική παρατήρηση.
Από το σύνολο του ανασκαμμένου τμήματος του οικισμού των Ρεβενίων,

συλλέχθηκαν κυρίως εργαλεία τριβής και κρούσης [τα πανταχού παρόντα τριβεία
(μυλόπετρες και ακόνια: 1215), αλλά και τριπτήρες και κρουστήρες (717),
ακονόπετρες (707)], από οικιστικούς χώρους ή μη. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής,
δεν έγινε η διάκριση ανάμεσα σε τριπτήρες και κρουστήρες, αλλά τα εργαλεία και των
δύο αυτών κατηγοριών ταυτίστηκαν ως τριπτήρες. Σε μικρότερο ποσοστό
αντιπροσωπεύονται τα εργαλεία με κόψη: οι αξίνες και οι πελέκεις (425), αλλά και οι
σμίλες (3), αν και είναι πιθανό κάποια από τα εργαλεία που ταυτίστηκαν κατά την
ανασκαφή ως αξίνες, να είναι τελικά σμίλες. Μικρό ποσοστό (13) καταλαμβάνουν τα
εργαλεία λείανσης, οι στιλβωτήρες και οι λειαντήρες, πιθανόν λόγω αδυναμίας
ταύτισής τους, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Τέλος, ελάχιστα είναι τα εξαρτήματα
τρυπανιών (3).
Τα λίθινα εργαλεία τριβής και κρούσης εντοπίζονται στους περισσότερους λάκκους

της ανασκαφής και αποτελούν, μαζί με τα λίθινα εργαλεία με κόψη, την πρώτη
(αριθμητικά) κατηγορία ευρημάτων στο σύνολο του ανασκαμμένου τμήματος του
οικισμού των Ρεβενίων. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι τα 1066 λίθινα αδιάγνωστα
εργαλεία που συλλέχθηκαν (τα 576 από αυτά βρέθηκαν σε λάκκους), είναι πιθανό να
105
είναι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, εργαλεία τριβής και κρούσης – κάποια,
μάλιστα, από αυτά ενδέχεται να αποτελούν εργαλεία πολλαπλών χρήσεων –,
αυξάνοντας έτσι το ήδη υψηλό ποσοστό των εργαλείων αυτού του είδους από τον
οικισμό. Τέλος, πολλά εργαλεία τριβής και κρούσης συλλέχθηκαν από το βαθύ, ενιαίο
στρώμα 2 των τετραγώνων 422/038, 422/048, 422/049, 422/050 και 422/060, πριν
από τον εντοπισμό λάκκων σε αυτά.
Η παρουσία των λίθινων εργαλείων τριβής και κρούσης είναι πιο έντονη στους
λάκκους 42 (168 εργαλεία), 44 (71 εργαλεία), 7 (67 εργαλεία), 24 (μαζί με τον 24α: 67
εργαλεία), 29 (μαζί με τους 29α, 29γ και 29ε: 59 εργαλεία), 20 (55 εργαλεία), 2 και 11
(από 52 εργαλεία), 6 (43 εργαλεία), 45 (42 εργαλεία), 49 (41 εργαλεία), 26 (μαζί με
τους 26α και 26β: 40 εργαλεία), 5 (μαζί με τους 5α, 5β και 5γ: 35 εργαλεία), 25 και 37
(από 32 εργαλεία), 18 (31 εργαλεία), 51 (27 εργαλεία), 41 (25 εργαλεία), 43 (22
εργαλεία), 4 (21 εργαλεία), 34 (20 εργαλεία), 36 (19 εργαλεία), 10 (18 εργαλεία), 46
και 48γ (από 16 εργαλεία), 47 (15 εργαλεία), 17 και 74 (από 14 εργαλεία)
(Γραφήματα 1 έως 36).
Στις ακονόπετρες προσμετρήθηκαν και οι (πιθανές) ακονόπετρες που προέρχονται

κυρίως από τον λάκκο 42, αλλά και, σε πολύ μικρότερο βαθμό, από άλλους λάκκους.
Η Τσοράκη χαρακτηρίζει2 τα εργαλεία αυτά ως abraders και όχι whetstones
(σύμφωνα με την αγγλική ορολογία) και θεωρείται, μέχρι να μελετηθούν διεξοδικά, ότι
είναι πιθανό να προέρχονται από ένα ή περισσότερα αρχικά εργαλεία, τόσο επειδή
προέρχονται κυρίως από έναν λάκκο, αλλά και λόγω της διατήρησής τους σε πολλά
θραύσματα, δύο στοιχεία που, σε κάθε περίπτωση, παρουσιάζουν ενδιαφέρον.
Η παρουσία των λίθινων εργαλείων με κόψη είναι αξιοσημείωτη στους λάκκους 7 (30
εργαλεία) και 2 (21 εργαλεία).
Μόλις 2 λίθινοι στιλβωτήρες συλλέχθηκαν από λάκκους (από τον λάκκο 37 και από
τη δυτική παρειά του τετραγώνου 422/060, όπου εντοπίζονται οι λάκκοι 11 και 20). Ο
εξαιρετικά μικρός αριθμός των εργαλείων λείανσης (στιλβωτήρες και λειαντήρες), όχι
μόνο από τους λάκκους, αλλά γενικά από όλη την ανασκαφή (μόλις 13 τέτοια
εργαλεία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω), οφείλεται στην αδυναμία ταύτισης αυτού
του είδους εργαλείων, κατά την ανασκαφική παρατήρηση. Ο πήλινος στιλβωτήρας
του τετραγώνου 422/060 και ο πήλινος λειαντήρας από τον λάκκο 7 δεν
2
Πληροφορία από προσωπική επικοινωνία με τη Χριστίνα Τσοράκη, αρχαιολόγο-μεταδιδακτορική ερευνήτρια (Marie Curie
Intra-European Research Fellow) του Πανεπιστήμιου του Leiden Ολλανδίας, με εξειδίκευση στη μελέτη λίθινης τεχνολογίας, η
οποία είναι υπεύθυνη για τη μελέτη και δημοσίευση του συνόλου των λειασμένων και τριπτών αντικειμένων (εργαλείων,
κοσμημάτων και αγγείων) από τα Ρεβένια.
106
περιλαμβάνονται στην παρούσα καταμέτρηση, αφού εδώ παρουσιάζονται τα λίθινα

εργαλεία.
4.10.2. Λίθινα απολεπισμένα εργαλεία

Συλλέχθηκαν 2669 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (Γραφήματα 38, 40), από τα οποία
τα 1526 προέρχονται από λάκκους (Γραφήματα 39, 41). Ένα αξιοσημείωτο μέρος
των απολεπισμένων εργαλείων εντοπίστηκε μέσω της επεξεργασίας των δειγμάτων
νεροκόσκινου: πρόκειται για 312 εργαλεία, σε σύνολο 427 ευρημάτων που
προέκυψαν από τη διαλογή των λεγόμενων residues του νεροκόσκινου, όπως
αναφέρθηκε παραπάνω. Τα απολεπισμένα εργαλεία είναι πάντα παρόντα στους
οικιστικούς χώρους (λάκκους κεραμικής ή οστών), ενώ, όπως επισημάνθηκε ήδη,
συχνά είναι παρόντα και στους λάκκους οστών που δεν αποτελούν οικιστικούς
χώρους.
Γενικά, η περιοχή είναι πλούσια σε χαλαζιακά πετρώματα. Τα λίθινα απολεπισμένα

εργαλεία εντοπίζονται σε όλους σχεδόν τους λάκκους και αποτελούν τη δεύτερη,
αριθμητικά, κατηγορία ευρημάτων, μετά από τα λίθινα τριπτά και τα λίθινα εργαλεία
με κόψη, συνολικά, από όλον τον ανασκαμμένο χώρο των Ρεβενίων.
Οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή λίθινων απολεπισμένων

εργαλείων είναι: οψιανός, μαύρος πυριτόλιθος, θεσσαλικός (σοκολατί) πυριτόλιθος,
γκρίζος πυριτόλιθος, κρεμ πυριτόλιθος, άλλοι πυριτόλιθοι, χαλαζίας και ελάχιστος
πυριτιακός λιμονίτης (Γράφημα 59). Πρέπει εδώ να τονιστεί ότι πολλά από τα
εργαλεία μαύρου πυριτόλιθου που συλλέχθηκαν, ταυτίστηκαν λανθασμένα κατά την
ανασκαφή και είναι οπωσδήποτε από οψιανό.
Από το σύνολο του ανασκαμμένου τμήματος του οικισμού των Ρεβενίων,

συλλέχθηκαν 1904 λεπίδες, 385 φολίδες, 342 απολεπίσματα, 34 πυρήνες, 3 αιχμές
βελών και μία λίθινη φολίδα, σύμφωνα με την ανασκαφική ταύτιση. Τα δεδομένα
αυτά αναμένεται να αλλάξουν, με την πρόοδο της μελέτης των εργαλείων
απολεπισμένου λίθου, τόσο ως προς τις ταυτίσεις των εργαλείων, όσο και ως προς
τις ποσότητες, επειδή κάποια από αυτά θα συγκολλώνται. Ειδικά όσον αφορά στις
αιχμές βελών, ο αριθμός δεν είναι αντιπροσωπευτικός, λόγω πιθανής αδυναμίας
ταύτισής τους κατά την ανασκαφή.
Σε ορισμένους λάκκους παρατηρείται συγκέντρωση απολεπισμένων εργαλείων

(κυρίως λεπίδων). Χαρακτηριστικοί από αυτή την άποψη είναι οι λάκκοι 18 (391
εργαλεία, κυρίως λεπίδες) και 24 (128 εργαλεία, ανάμεσά τους πολλά μικρολιθικά
107
εργαλεία), αλλά και οι λάκκοι 7 (110 εργαλεία), 2 (80 εργαλεία), 5 (μαζί με τους 5α,
5β, 5γ: 76 εργαλεία), 29 (μαζί με τους 29α, 29β, 29γ, 29ε: 60 εργαλεία), 47 (53
εργαλεία), 51 (43 εργαλεία), 42 (41 εργαλεία), 11 (μαζί με τον λάκκο 8) και 20 (από
33 εργαλεία), 56 (27 εργαλεία), 4 (26 εργαλεία), 25 και 46 (μαζί με τους 46α, 46β,
46γ, 46δ) (από 24 εργαλεία), 6 (22 εργαλεία) και 26 (μαζί με τον 26α: 24 εργαλεία),
59 (18 εργαλεία), 34 (16 εργαλεία), 45 (μαζί με τον 45α: 16 εργαλεία), 44, 46 και 74
(από 15 εργαλεία) (Γραφήματα 1 έως 36). Τα απολεπισμένα εργαλεία του λάκκου 18
αποτελούν το 25,6% των απολεπισμένων εργαλείων που συλλέχθηκαν από όλους
συνολικά τους λάκκους που ερευνήθηκαν (Γράφημα 46).
Στους λάκκους 2, 4 και 26 εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις χαλαζιών, από μεγάλα έως

πολύ μικρά θραύσματα, η μελέτη των οποίων θα δείξει, εάν είναι εργαλεία. Από τον
λάκκο 26 συλλέχθηκε το πιο πλούσιο δείγμα.
4.10.3. Οστέινα εργαλεία

Συλλέχθηκαν 1485 οστέινα εργαλεία, από τα οποία τα 926 βρέθηκαν σε λάκκους
κεραμικής και οστών, οικιστικούς και μη.
Τα οστέινα εργαλεία εντοπίζονται στους περισσότερους λάκκους και αποτελούν την

τρίτη (αριθμητικά) κατηγορία ευρημάτων (συνολικά, από όλον τον ανασκαμμένο
χώρο, μετά από τα λίθινα εργαλεία τριβής, κρούσης, με κόψη και λείανσης, αλλά και
τα λίθινα απολεπισμένα εργαλεία), ενώ είναι κατασκευασμένα αποκλειστικά από
κόκαλο, με εξαίρεση ένα αδιάγνωστο εργαλείο από δόντι από τον λάκκο 2
(#422/011006, στρώμα 5). Καθώς η πρώτη φάση της μελέτης του ζωοαρχαιολογικού
υλικού από τους λάκκους των Ρεβενίων έχει ολοκληρωθεί, δεν αναμένεται να
βρεθούν άλλα οστέινα εργαλεία από δόντι ή κέρατο.
Συλλέχθηκαν αρκετές σπάτουλες (324) – αρκετές μεγάλου μεγέθους και σε καλή

διατήρηση –, ενώ λιγότεροι είναι οι οπείς (251). Τα περισσότερα οστέινα εργαλεία δεν
ταυτίστηκαν ως προς τη χρήση τους και θεωρήθηκαν αδιάγνωστα (892).
Συλλέχθηκαν, ακόμα, 16 οστέινα αντικείμενα ή/και εργαλεία, μία οστέινη βελόνα (Ρε
757, από τον λάκκο 29γ) και ένα οστέινο εργαλείο με δύο ενεργά άκρα (εργαλείο
διπλής όψης / πιθανή σπάτουλα: Ρε 78, από τον λάκκο 24).
Η παρουσία των οστέινων εργαλείων είναι πιο έντονη στους λάκκους 18 (147
εργαλεία) και 5 (μαζί με τον λάκκο 5α, 28 εργαλεία, και, μαζί με τους λάκκους 5α, 5β,
5γ: 73 εργαλεία), αλλά και στους λάκκους 24 (66 εργαλεία, και, μαζί με τον λάκκο
24α: 68 εργαλεία), 7 (63 εργαλεία), 42 (53 εργαλεία), 51 (45 εργαλεία), 2 (44
108
εργαλεία), 29 (17 εργαλεία, και, μαζί με τους λάκκους 29α, 29β, 29γ, 29ε: 35
εργαλεία), 20 (32 εργαλεία), 11 (μαζί με τον λάκκο 8: 22 εργαλεία), 44 (23 εργαλεία),
6 (22 εργαλεία), 46 (16 εργαλεία, και, μαζί με τους λάκκους 46β, 46δ: 20 εργαλεία),
34 (19 εργαλεία), 26 (17 εργαλεία), 25 (15 εργαλεία) (Γραφήματα 1 έως 36).
4.10.4. Πήλινες σφραγίδες

Συλλέχθηκαν 7 πήλινες σφραγίδες, με σχήματα και σφραγιστικές επιφάνειες που
ποικίλλουν. Οι 5 από τις 7 σφραγίδες προέρχονται από λάκκους κεραμικής.
Από τις 7 σφραγίδες, διακρίνονται, ως προς το ανάγλυφο της σφραγιστικής

επιφάνειας, 6 με βαθύ ανάγλυφο (Ρε 166, Ρε 167, Ρε 168, Ρε 706, Ρε 748, Ρε 749)
και μία με ρηχό (Ρε 705).
Από τον οικιστικό λάκκο 7 προέρχονται 3 παραδείγματα (Ρε 166, Ρε 167, Ρε 168),
από μία σφραγίδα βρέθηκε στους λάκκους 29γ (Ρε 748), 32 (Ρε 749) και 45α (Ρε
705), ενώ μία σφραγίδα συλλέχθηκε από το τετράγωνο 422/040 (Ρε 706).
Όλες οι σφραγίδες φέρουν λαβές. Η μόνη σφραγίδα, η οποία φέρει λαβή (-απόφυση)
με οπή ανάρτησης είναι μία σφραγίδα από τον λάκκο 7 (Ρε 168), ενώ από τον ίδιο
λάκκο προέρχεται η μόνη σφραγίδα που φέρει εγχάρακτη διακόσμηση στην ίδια τη
λαβή (Ρε 167).
4.10.5. Πήλινα ομοιώματα

Στα Ρεβένια ταυτίστηκαν 22 τμήματα ως πήλινα ομοιώματα οικημάτων, 13 από τα
οποία προέρχονται από λάκκους. 6 ομοιώματα οικημάτων προέρχονται από τον
λάκκο 5 και τους αναβαθμούς του 5β και 5γ και 2 από τον λάκκο 6, ενώ από ένα
ομοίωμα βρέθηκε στους λάκκους 2, 11, 26, 29 και 40. Με εξαίρεση τους λάκκους 29
και 40, όλα προέρχονται από θεωρούμενους οικιστικούς λάκκους. Είναι πολύ
αποσπασματικά διατηρημένα, συχνά σε πολλά θραύσματα, τα οποία δε
συγκολλώνται, αλλά πιθανόν συνανήκουν. Είναι ορθογώνιου σχήματος, εκτός από
τρία παραδείγματα (ένα από τον λάκκο 2 και δύο από τον λάκκο 5), όπου το σχήμα
είναι πιθανόν κυκλικό. Σε 4 από αυτά σώζονται ίχνη κόκκινου χρώματος (από ένα
ομοίωμα στους λάκκους 2, 5 και 29 και ένα ομοίωμα από το τετράγωνο 422/060). Το
πιο εντυπωσιακό και καλύτερα διατηρημένο είναι αυτό του λάκκου 29.
Ένα πήλινο ομοίωμα (τμήμα) από φούρνο ή εστία βρέθηκε στον οικιστικό λάκκο 4
(Ρε 750). Ήταν πιθανόν κυκλικό, πλασμένο με την τεχνική της κουλούρας και έφερε
θόλο, που δεν ήταν τελείως κλειστός.
109
Τα μικκύλα αγγεία αντιπροσωπεύονται με 31 τμήματα, 15 από τα οποία βρέθηκαν σε

λάκκους. Πρόκειται κυρίως για μικρά θραύσματα, τα οποία συνήθως σώζουν τμήμα
από το χείλος ή από τη βάση, ενώ 3 από αυτά σώζουν ίχνη κόκκινου χρώματος.
4.10.6. Πήλινα κουτάλια

Συλλέχθηκαν 2 πήλινα κουτάλια (τμήματα) από τον λάκκο 5.
4.10.7. Αποστρογγυλεμένα όστρακα

Συλλέχθηκαν 617 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 277 από τα οποία προέρχονται από
λάκκους (χαρακτηριστικά παραδείγματα από τους λάκκους 5, 7 και 25), συχνά σε
δεύτερη χρήση από βάσεις αγγείων. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία (562) δεν
έφεραν οπή, 50 έφεραν οπή, ενώ 5 σώζουν απόπειρα διάτρησης.
Τα αποστρογγυλεμένα όστρακα προέρχονται κυρίως από θεωρούμενους οικιστικούς

λάκκους κεραμικής. Τα περισσότερα προέρχονται από τον λάκκο 26 (23 όστρακα),
ενώ ακολουθούν ο λάκκος 37 (19 όστρακα), ο λάκκος 29 (18 όστρακα), οι λάκκοι 4, 7
και 11 (από 17 όστρακα), 5, 20, 36 και 41 (από 16 όστρακα), ο λάκκος 5β (15
όστρακα), ο λάκκος 25 (14 όστρακα), ο λάκκος 2 (9 όστρακα), ο λάκκος 44 (7
όστρακα), οι λάκκοι 5γ και 26α (από 6 όστρακα) και οι λάκκοι 29α και 29γ (από 5
όστρακα).
4.10.8. Πήλινα σφονδύλια και πηνία

Τα σύνεργα υφαντικής είναι ελάχιστα. Τα πήλινα σφονδύλια είναι μόλις 14, αλλά τα
αποστρογγυλεμένα όστρακα με οπή θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν, εκτός από
υφαντικά βάρη, και ως σφονδύλια. Από τον λάκκο 7 συλλέχθηκαν τα περισσότερα
σφονδύλια (7), ακολουθεί ο λάκκος 5 (4), και από ένα βρέθηκε στους λάκκους 6, 11
και 20. Τα πήλινα πηνία είναι μόλις 6, 2 από τα οποία προέρχονται από λάκκους
(λάκκοι 29γ και 44). Με εξαίρεση τον λάκκο 29γ, όλα προέρχονται από πιθανούς
οικιστικούς λάκκους.
4.10.9. Πεσσοί
Συλλέχθηκαν 253 πήλινοι πεσσοί, ακέραιοι στην πλειοψηφία τους, από τους οποίους
οι 123 βρέθηκαν σε λάκκους. Βρέθηκαν, επίσης, ένας λίθινος και ένας μαρμάρινος
πεσσός.
Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των πήλινων πεσσών στους λάκκους 7 (17 πεσσοί),
6 (13 πεσσοί), 2 και 11 (από 11 πεσσοί), 20 και 44 (από 10 πεσσοί).
110
Στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/029 (#422/029001, στρώμα 2), η οποία
έχει σχέση με το λιθόστρωτο δάπεδο 1 και την πιθανή κατασκευή (μικρός φούρνος;)
των τετραγώνων 422/029, 422/038 και 422/039, βρέθηκαν συγκεντρωμένοι, αμέσως
κάτω από το επιφανειακό στρώμα, 19 πήλινοι πεσσοί (οι 18 ήταν ακέραιοι), ανάμεσα
σε όχι καλά ψημένους αχυροπηλούς.
4.10.10. Πήλινα σφαιρικά αντικείμενα

Συλλέχθηκαν 75 πήλινα αδιάγνωστα σφαιρικά αντικείμενα και τρία λίθινα, 32 από τα
οποία βρέθηκαν σε λάκκους.
Ειδικά από τον λάκκο 4 προέρχονται 7 σφαιρικά αντικείμενα (6 πήλινα και ένα από
χαλαζία), ενώ τα υπόλοιπα δεν παρουσιάζουν κάποια συγκέντρωση σε κάποιον
λάκκο.
4.10.11. Συγκέντρωση πήλινων αντικειμένων

Μία συγκέντρωση από 28 πήλινα αντικείμενα προήλθε από περιοχή συγκέντρωσης
όχι καλά ψημένων και διαλυμένων αχυροπηλών, από τη συμβολή των μαρτύρων του
τετραγώνου 422/038, στη βορειοανατολική περιοχή του οποίου εντοπίστηκε το τμήμα
του λιθόστρωτου δαπέδου 1, ενώ στην ευρύτερη περιοχή του (τετράγωνα 422/039
και 422/029) εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις αχυροπηλών και οι 19 πήλινοι πεσσοί
που αναφέρθηκαν παραπάνω. Πρόκειται για αδιάγνωστα αντικείμενα: 6 σφαιρικά, 9
δισκοειδή και 13 επιμήκη.
4.10.12. Κοσμήματα
Συλλέχθηκαν 235 κοσμήματα. Από αυτά, τα 127 βρέθηκαν σε λάκκους. Αξιοσημείωτη
είναι η παρουσία τους στους λάκκους 2 (22 κοσμήματα), 24 (17 κοσμήματα), 5β (10
κοσμήματα), 18 (9 κοσμήματα), 7 (7 κοσμήματα), 20 (6 κοσμήματα) και 44 (5
κοσμήματα). Με εξαίρεση τον λάκκο 18, θεωρούνται όλοι οικιστικοί λάκκοι.
Τα 80 από αυτά είναι διάτρητα όστρεα Cerastoderma glaucum, Poiret, 34 από τα

οποία βρέθηκαν εντός λάκκων, χωρίς να παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερη
συγκέντρωση σε κάποιον από αυτούς. Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα στοιχεία, τα
οποία προέκυψαν από τη μελέτη της Dr Ρένας Βεροπουλίδου που βρίσκεται σε
εξέλιξη, θα πρέπει κανείς να συνυπολογίσει 70 επιπλέον διάτρητα όστρεα του είδους
Cerastoderma glaucum, Poiret. Βρέθηκαν, ακόμα, 113 χάντρες, από τις οποίες οι 87
προέρχονται από λάκκους, ενώ οι 78 είναι λίθινες, οι 16 από οστό, οι 10 από όστρεο
και οι 9 από πηλό. Οι υπόλοιπες κατηγορίες (περίαπτα, «κομβία», δακτύλιοι και
βραχιόλια) αντιπροσωπεύονται με ελάχιστα δείγματα από διάφορα υλικά. Όσον
111
αφορά στα υλικά κατασκευής, επικρατούν τα λίθινα κοσμήματα (σε ποσοστό 44,3%)
και ακολουθούν τα κοσμήματα από όστρεο (40,9%), από οστό (10,6%) και από πηλό
(4,3%) (Γράφημα 58).
Αξίζει να σημειωθεί ότι, από τις 113 χάντρες, οι 44 εντοπίστηκαν στα residues του
νεροκόσκινου, 15 κατά τη διαλογή που έγινε μετά από το πλύσιμο των οστρέων και
μία κατά τη μελέτη των οστών. Επίσης, επισημαίνεται ότι από τον λάκκο 2
συλλέχθηκαν 19 χάντρες (9 οστέινες και 10 λίθινες) από τον λάκκο 24 15 χάντρες
(μία από όστρεο και 14 λίθινες), και από τον λάκκο 5β 8 λίθινες χάντρες. Και οι τρεις
θεωρούνται οικιστικοί λάκκοι.
Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζουν τέσσερα ιδιαίτερα κοσμήματα. Πρόκειται για

τμήματα από οστέινες πόρπες, τα οποία συλλέχθηκαν από τους λάκκους 18 (τμήμα
πιθανού άγκιστρου πόρπης: Ρε 703), 48α (τμήμα διπλού οφθαλμού πόρπης: Ρε 754)
και 51 [2 τμήματα οφθαλμών από πόρπες: Ρε 752 (διπλός) και Ρε 753]. Από τους
τρεις λάκκους, μόνο ο λάκκος 51 θεωρείται, με επιφύλαξη, οικιστικός.
4.10.13. Ενώτια
Συλλέχθηκαν συνολικά 40 ενώτια: 30 πήλινα, 7 λίθινα και 3 μαρμάρινα.
15 ενώτια συλλέχθηκαν από τον πιθανό οικιστικό λάκκο 44: 14 πήλινα (Ρε 734, Ρε
735, Ρε 736, Ρε 737, Ρε 738, Ρε 739, Ρε 740, Ρε 741, Ρε 742, Ρε 743, Ρε 744, Ρε
745, Ρε 746, Ρε 747) και ένα μαρμάρινο (Ρε 733).
Επίσης, από τον λάκκο 7 προέρχονται ένα λίθινο (Ρε 177), ένα μαρμάρινο (Ρε 765)
και 5 πήλινα (Ρε 180, Ρε 185, Ρε 721, Ρε 723, Ρε 729) ενώτια. Από τον λάκκο 11
προέρχεται ένα πήλινο ενώτιο, το οποίο βρέθηκε ανάμεσα στις ταφές 2 και 3 του
λάκκου και προς ανατολικά.
Τα πήλινα ενώτια των Ρεβενίων έχουν επιφάνειες στη μεγάλη τους πλειοψηφία
λειασμένες ή στιλβωμένες, ενώ χαρακτηρίζονται από ποικιλία σχημάτων: με επίπεδη
ή κυρτή την κεφαλή και κυλινδρικό κορμό με στρογγυλεμένο / σφαιρικό το κάτω
πέρας, με οξεία απόληξη στο κάτω πέρας (τα λεγόμενα καρφιά ή ηλόσχημα), σε
σχήμα που θυμίζει μικροσκοπικό πηνίο, καθώς και, τέλος, με αβαθή αυλάκωση
περιμετρικά, ανάμεσα στην κεφαλή και στον κορμό.
112
4.10.14. Ειδώλια3
Από τα 70, συνολικά, ειδώλια των Ρεβενίων, 15 προέρχονται από τη διερεύνηση των
δοκιμαστικών τομών Α και Β (2 μαρμάρινα και 13 πήλινα), 5 από επιφανειακή
περισυλλογή (ένα μαρμάρινο και 4 πήλινα4), 5 από το επιφανειακό στρώμα της
οριζόντιας διερεύνησης (ένα μαρμάρινο και 4 πήλινα) και 3 από καθαρισμούς
παρειών ανασκαφικών τετραγώνων (ένα μαρμάρινο και 2 πήλινα). Τα υπόλοιπα 42
ειδώλια ανήκουν σε βαθύτερα στρώματα, τα οποία ορίστηκαν κατά την οριζόντια
διερεύνηση του οικισμού.
Συλλέχθηκαν 11 μαρμάρινα ειδώλια, από τα οποία τα 6 βρέθηκαν σε θεωρούμενους

οικιστικούς λάκκους. Σώζονται στην πλειοψηφία τους αρκετά αποσπασματικά και
είναι όλα ανθρωπόμορφα, με τα περισσότερα να αποδίδουν μόνο τη γενική μορφή.5
Σε δύο από αυτά τονίζονται τα οπίσθια.
Συλλέχθηκαν 59 πήλινα ειδώλια (57 ανθρωπόμορφα και 2 ζωόμορφα), τα

περισσότερα από τα οποία διατηρούνται σε αποσπασματική μορφή. Τα 36 από αυτά
βρέθηκαν σε λάκκους (τα 30 σε λάκκους που θεωρούνται πιθανοί οικιστικοί χώροι).
Τα ανθρωπόμορφα είναι στην πλειοψηφία τους κατασκευασμένα από ένα ενιαίο
κομμάτι πηλού, αλλά υπάρχουν και 9 δείγματα πλασμένα σε δύο ξεχωριστά μισά
τμήματα (δεξί και αριστερό, στον καθ’ ύψος άξονα), καθώς και 2 ειδώλια που πιθανόν
κατασκευάστηκαν με την τεχνική του εσωτερικού κενού. Στα πήλινα ανθρωπόμορφα
ειδώλια αποδίδεται συνήθως μόνο η γενική μορφή, ενώ υπάρχουν και 3 στα οποία
τονίζονται τα οπίσθια, 4 καθιστά και 4 σώματα από σύνθετα ειδώλια.6 Επίσης,
συλλέχθηκαν 5 κεφαλάκια, με τμήμα ή αρχή λαιμού συνήθως, στα οποία η μύτη
αποδίδεται πλαστικά και τα μάτια με εγχαράξεις ή με πλαστικά, δισκοειδή επιθήματα
και εγχαράξεις.7 Σε ένα ειδώλιο σώζονται ίχνη κόκκινου χρώματος και σε άλλα 2 ίχνη
κόκκινου επιχρίσματος. Σε 22 ειδώλια σώζονται εγχαράξεις. Οι εμπιέσεις και τα
πλαστικά επιθήματα χρησιμοποιούνται για τη δήλωση των χαρακτηριστικών του
προσώπου, αλλά και ανατομικών λεπτομερειών, ενώ σε επτά περιπτώσεις το ίδιο
συμβαίνει και με τις εγχαράξεις.
3
Υπεύθυνος για τη μελέτη και δημοσίευση των ειδωλίων από τα Ρεβένια είναι ο Dr αρχαιολόγος Στράτος Νανόγλου.
4
Τα δύο, μάλιστα, από αυτά συλλέχθηκαν από αγροτεμάχια γειτονικά με το αγροτεμάχιο 422.
5
Η έκφραση «ανθρωπόμορφο, που αποδίδει μόνο τη γενική μορφή» χρησιμοποιείται εδώ αντί για τους όρους «σχηματικό» ή
«σχηματοποιημένο», οι οποίοι παραπέμπουν σε φυσιοκρατία και σύγχρονες αξίες και έχουν αρνητική χροιά. Την επισήμανση
αυτήν την οφείλω στον Dr αρχαιολόγο Σ. Νανόγλου, για την οποία και τον ευχαριστώ. Βλ., επίσης, Νανόγλου 2004: 47-56 και
Nanoglou 2005: 142-143.
6
Ο Νανόγλου θεωρεί ότι ο πιο γενικός όρος «σύνθετο ειδώλιο» θα έπρεπε να χρησιμοποιείται για να δηλώσει τα «ακρόλιθα
ειδώλια», καθώς το κεφάλι σε αυτά δεν είναι πάντοτε λίθινο (προσωπική επικοινωνία).
7
Τύπου coffee bean ή σταρόσχημα, όπως τα έχει ορίσει η έρευνα, χαρακτηρισμοί που είναι προτιμότερο να αποφεύγονται,
καθώς ο δεύτερος, τουλάχιστον, όρος αποτελεί ουσιαστικά και ερμηνεία (προσωπική επικοινωνία με τον Dr αρχαιολόγο Σ.
Νανόγλου).
113
4.10.15. Λίθινα αγγεία

Συλλέχθηκαν 6 τμήματα από λίθινα αγγεία, όλα από λάκκους, από τα οποία τα 3 είναι
μαρμάρινα (Ρε 761 και Ρε 762 από τον λάκκο 5 και Ρε 763 από τον λάκκο 4) και τα 3
από γκρίζο σχιστόλιθο (Ρε 758 από τον λάκκο 18, Ρε 759 από τον λάκκο 56 και Ρε
760 από τον λάκκο 20). Τα 4 είναι μικρά θραύσματα, με τα 3 από αυτά να σώζουν
τμήμα από το χείλος και το ένα τμήμα από τη βάση. Τα 2 μαρμάρινα αγγεία από τον
λάκκο 5 (Ρε 761 και Ρε 762) μοιάζουν πολύ μεταξύ τους ως προς το σχήμα, ενώ το
μικρότερο θα μπορούσε να θεωρηθεί μικρογραφικό. Το μαρμάρινο αγγείο από τον
λάκκο 4 δε σώζει χείλος, φαίνεται ότι ήταν πολύ ρηχό και είχε πολύ λεπτά τοιχώματα.
4.10.16. Θραύσματα μαλαχίτη ή χαλκού

Από τρεις περιοχές των Ρεβενίων συλλέχθηκαν θραύσματα πιθανόν από μαλαχίτη ή
χαλκό: από τον λάκκο 39 (ΜΕ 38, #422/012004, στρώμα 2), από τον λάκκο 46 (ΜΕ
487, #422/049014, στρώμα 8) και από τον λάκκο 62 (ΜΕ 193, #422/039014, στρώμα
6). Επίσης, συλλέχθηκαν δύο λίθοι με πιθανά ίχνη μαλαχίτη ή χαλκού, από τον λάκκο
7 (Δ 5, #422/050014, στρώμα 8) και από τον λάκκο 11 (Δ 4, #422/060008, στρώμα
5).
114
Κεφάλαιο 5. Ραδιοχρονολογήσεις
Στο παρόν κεφάλαιο, μετά από μία σύνοψη των ραδιοχρονολογήσεων που
προέρχονται από τις πρώιμες, νεολιθικές ελλαδικές θέσεις (5.1), παρουσιάζεται,
συνοπτικά και σε προκαταρκτική μορφή, μέρος των αποτελεσμάτων από τις
ραδιοχρονολογήσεις των Ρεβενίων (5.2).
5.1. Οι ραδιοχρονολογήσεις των πρώιμων ελλαδικών θέσεων

Καθώς οι αρχαιολογικές έρευνες στη Μακεδονία πραγματοποιούνται με λιγότερο ή
περισσότερο εντατικούς ρυθμούς, αναδεικνύονται συνεχώς νέα δεδομένα, τα οποία
αλλάζουν, ή και ανατρέπουν τις παραδεδεγμένες αντιλήψεις, σχετικά με την ύπαρξη
ή την πυκνότητα των οικισμών, αλλά και με την αρχή της νεολιθικής περιόδου.
(Κωτσάκης 2014: 133-134) Ένα πλήθος νέων θέσεων των πρώιμων νεολιθικών
περιόδων, της αρχαιότερης και της μέσης νεολιθικής, οι οποίες έχουν εντοπιστεί τα
τελευταία είκοσι πέντε χρόνια, (Κωτσάκης 2014: 134-135) αλλάζει εντυπωσιακά το
τοπίο στη Μακεδονία. Ακόμα, στις ραδιοχρονολογήσεις των πρώιμων φάσεων της
νεολιθικής περιόδου, οι οποίες προέρχονται από θέσεις ολόκληρου του ελλαδικού
χώρου, ενταγμένες στο ευρύτερο πλαίσιο της νοτιοανατολικής Ευρώπης,
(Reingruber & Thissen 2009) αλλά και στις μοναδικές, μέχρι πρόσφατα, πρώιμες
ραδιοχρονολογήσεις από τη Μακεδονία, εκείνες από τη Νέα Νικομήδεια Ημαθίας της
αρχαιότερης νεολιθικής, (Pyke & Yiouni 1996: 195-196) θα πρέπει να προστεθούν
αυτές από τα Παλιάμπελα Κολινδρού Πιερίας (Μανιάτης, Κωτσάκης & Halstead υπό
εκτύπωση) και το Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής Κοζάνης, (Μανιάτης 2014: 207-208) οι
οποίες παρουσιάζουν τις πρωιμότερες, μέχρι τώρα, τιμές, αλλά και από θέσεις όπως
είναι η Λευκόπετρα Ημαθίας, ο Αξός Α και τα Γιαννιτσά Β Πέλλας, ή οι Βαρεμένοι
Γουλών και τα Παλιάμπελα Ροδίτη Αλιάκμονα Κοζάνης. (Μανιάτης 2014: 207) Σε
αυτά τα δεδομένα θα πρέπει να συνυπολογίζονται και οι ραδιοχρονολογήσεις από τα
115
Ρεβένια Κορινού Πιερίας, όταν ολοκληρωθεί η εκτίμηση και η πλήρης παρουσίασή

τους.1
Ο εντοπισμός του πλήθους των νέων πρώιμων θέσεων, αλλά και οι νεότερες
ραδιοχρονολογήσεις που προέρχονται από κάποιες από αυτές, θεμελιώνουν με
αδιαμφισβήτητο τρόπο εκείνο που η έρευνα είχε εκφράσει με βεβαιότητα από καιρό,
(Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996: 560-562, 585, 574-575) ότι, δηλαδή, η
Μακεδονία δεν ήταν ακατοίκητη τις χιλιετίες που προηγήθηκαν της νεότερης
νεολιθικής περιόδου. (Κωτσάκης 2014: 135· Μανιάτης 2014: 207-209) Θα μπορούσε,
μάλιστα, κανείς, σε μία προσεκτικότερη ανάγνωση και εκτίμηση των διαθέσιμων
αποτελεσμάτων των νέων ραδιοχρονολογήσεων – διασταυρώνοντάς τες και με τα
αποτελέσματα από περιοχές που κατείχαν μέχρι πρόσφατα τα σκήπτρα της
πρωιμότητας, όσον αφορά στην εμφάνιση της νεολιθικής, τόσο στον βορειοελλαδικό
χώρο (Θεσσαλία, από όπου θεωρήθηκε ότι εξαπλώθηκε η νεολιθική προς τον βορρά,
στη Μακεδονία και από εκεί στα Βαλκάνια), όσο και στη Δυτική Ανατολία –, να
ισχυριστεί βάσιμα ότι οι πρώιμες θέσεις της Μακεδονίας είναι τουλάχιστον
σύγχρονες, εάν όχι αρχαιότερες, από εκείνες και της Θεσσαλίας, αλλά και της Μικράς
Ασίας. (Κωτσάκης 2014: 135-136· Μανιάτης 2014: 206-212) Τέλος, αυτό που
αναδεικνύεται, με βάση τα νέα δεδομένα, είναι κάτι σημαντικότερο από μία απλή
χρονολογική πρωτιά, αρχή και αφετηρία· είναι η ουσία της ίδιας της νεολιθικής, η
εμφάνιση της οποίας, αλλά και η διαπραγμάτευση παλιών και νέων στοιχείων, κατά
την εγκαθίδρυσή της στις διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου, αποδεικνύεται ότι
αποτελούν φαινόμενα πολυπαραγοντικά, πολύπλοκα και ποικιλόμορφα. (Halstead &
Isaakidou 2013: 136-139· Κωτσάκης 2014: 134· Μανιάτης, Κωτσάκης & Halstead
υπό εκτύπωση)
5.2. Οι ραδιοχρονολογήσεις από τα Ρεβένια
5.2.1. Στρατηγική επιλογής δειγμάτων

Τα είκοσι εννέα δείγματα από τα Ρεβένια που επελέγησαν για ραδιοχρονολόγηση,
προέρχονται όλα από λάκκους, με εξαίρεση δύο δείγματα, τα οποία αφορούν σε
ανθρώπινες ταφές: το δείγμα από την ταφή 4Α, η οποία βρέθηκε πριν από τον
εντοπισμό των λάκκων 64 και 65, καθώς και το δείγμα από την ταφή 1, η οποία
βρέθηκε ανάμεσα στους λάκκους 29 και 43, συγχρόνως με τον εντοπισμό των ορίων
τους στο φυσικό έδαφος. Έγινε προσπάθεια, ώστε τα δείγματα να προέρχονται από
το βαθύτερο σημείο του κάθε λάκκου, για να είναι βέβαιο ότι εντοπίζονται σε
1
Η παρουσίαση των ραδιοχρονολογήσεων από τα Ρεβένια τελεί υπό προετοιμασία, σε συνεργασία με τον Dr Ιωάννη
Μανιάτη, προϊστάμενο του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».
116
Κεφάλαιο 5. ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΕΙΣ
αρχαιολογικό στρώμα, το οποίο έχει πιθανότητες να ανήκει στην πρωτογενή χρήση

του καθενός και όχι σε κάποιο ενδεχόμενο, μεταγενέστερο μπάζωμα.
Οι λάκκοι, από τους οποίους επελέγησαν δείγματα για ραδιοχρονολόγηση, είναι οι

εξής: 2, 4, 5γ, 7, 11, 17, 18, 24, 26, 41, 42, 43, 44, 47, 48γ, 49 και 72. Η επιλογή τους
έγινε με βάση διάφορα κριτήρια.
Καταρχήν, έπρεπε να καλυφθεί όλο το χρονολογικό φάσμα των λάκκων – με βάση τη

σχετική, κατά προσέγγιση χρονολόγηση, δηλαδή την τυπολογία της κεραμικής –, από
τους πιο πρώιμους, μέχρι τους πιο προχωρημένους. Σε κάποιους λάκκους, η μικρή
παρουσία κεραμικής, συνήθως από την αρχή των επιχώσεών τους, ή η πλήρης
απουσία της, θεωρήθηκε ότι σχετίζεται με τη χρήση του κάθε λάκκου, και όχι με
κάποια πρωιμότερη φάση του οικισμού. Ειδικά στις περιπτώσεις των λάκκων
εκείνων, από τους οποίους απουσιάζει πλήρως η κεραμική, πρέπει οπωσδήποτε
αυτή η απουσία να συνεκτιμάται με τις διαστάσεις και το σωζόμενο βάθος των
επιχώσεων του κάθε λάκκου. Αξίζει, βέβαια, να αναφερθεί, ότι οι λάκκοι 18, 24, 42,
47, 48γ και 72, από τους οποίους συλλέχθηκε ελάχιστη κεραμική, ενώ, παράλληλα,
ήταν όλοι πλούσιοι σε οστά ζώων, αποδείχθηκαν και πρώιμοι χρονολογικά,
σύμφωνα με τη ραδιοχρονολόγησή τους, ανήκουν, δηλαδή, σε μία πρώιμη φάση της
αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το 6400 π. Χ.).
Επιπλέον, επελέγησαν λάκκοι, οι οποίοι θεωρούνται οικιστικοί χώροι, τουλάχιστον

στην αρχική τους χρήση (λάκκοι 2, 4, 5γ, 7, 11, 24, 26, 41, 42, 44, 48γ, 72), ή λάκκοι
που παρουσιάζουν ενδιαφέρον σχετικά με κάποια κατηγορία ευρημάτων που
περιείχαν, όπως είναι οι λάκκοι 18, 24 και 42, για την έντονη παρουσία των οστών
ζώων σε αυτούς – ο πρώτος, μάλιστα, σε συνδυασμό με τις πυκνές συγκεντρώσεις
απολεπισμένων εργαλείων που περιείχε –, ο λάκκος 26, όπου βρέθηκαν δύο λεκάνες
από βοοειδή με παθολογική φθορά οργώματος, ή οι λάκκοι 2 και 41, που περιείχαν
πολύ πυκνές συγκεντρώσεις οστρέων, με το μέγεθος και το πάχος των οστρέων από
τον έναν στον άλλον να είναι χαρακτηριστικά διαφορετικό.
Όσον αφορά στις ανθρώπινες ταφές των Ρεβενίων, επειδή οι πρώιμες ταφές από τον
ελλαδικό χώρο, και μάλιστα οι χρονολογημένες με απόλυτο τρόπο, είναι
περιορισμένες, κρίθηκε απαραίτητο να χρονολογηθούν από τον οικισμό, με τη
μέθοδο του 14C, όσο περισσότερες από αυτές ήταν δυνατό. Έτσι, από ένα σύνολο
ένδεκα ταφών (έξι αρθρωμένες και πέντε συσσωρεύσεις οστών) και δώδεκα
διάσπαρτων οστών, χρονολογήθηκαν συνολικά οκτώ περιπτώσεις [τέσσερις
αρθρωμένες ταφές (οι ταφές 2 και 3 του λάκκου 11, η ταφή 2 της δοκιμαστικής τομής
117
Α της μετέπειτα περιοχής του λάκκου 11 και η ταφή 5 του λάκκου 43), δύο
συσσωρεύσεις οστών (η ταφή 4Α, πριν από τον εντοπισμό των λάκκων 64 και 65,
και η ταφή 6 του λάκκου 43) και δύο διάσπαρτα οστά (από τους λάκκους 17 και 24)],
ενώ μία περίπτωση (η αρθρωμένη ταφή 1, ανάμεσα στους λάκκους 29 και 43) δεν
απέδωσε το απαιτούμενο κολλαγόνο, ώστε να χρονολογηθεί.
Τέλος, θεωρήθηκε σκόπιμο να επιλεγούν, όπου αυτό ήταν δυνατό (ανάλογα με τη

συλλογή των δεδομένων, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής), διαφορετικά υλικά από
κάποιους λάκκους, ώστε να επιτευχθεί η ασφαλής διασταύρωση των
χρονολογήσεων σε αυτούς, όπως έγινε με τα δείγματα από τους λάκκους 7
(άνθρακες και οστό ζώου), 2 (άνθρακας και οστό ζώου), 11 (άνθρακας και
ανθρώπινα οστά) και 24 (οστό ζώου, ανθρώπινο οστό και σπόρος).
5.2.2. Προκαταρκτικός σχολιασμός μέρους των αποτελεσμάτων

Στα Ρεβένια, φαίνεται ότι η αυστηρή τοποθέτηση των φάσεων της κεραμικής στις
χρονολογικές φάσεις της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής, με βάση την κεραμική
τυπολογία της Θεσσαλίας, (Παπαϊωάννου 2011: 141-149· Ούρεμ-Κώτσου,
Παπαϊωάννου & Παπαδάκου 2012: 40-41· Urem-Kotsou et al. 2014: 506-514·
Ούρεμ-Κώτσου et al. υπό εκτύπωση) καθώς και η απόλυτη αντιστοίχισή τους με τις
ραδιοχρονολογήσεις που προέκυψαν δεν είναι εφικτή.
Γενικά, θεωρείται ότι είναι προτιμότερο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, οι χρονολογικές
φάσεις, με βάση την κεραμική τυπολογία, να υπολογίζονται κατά προσέγγιση. Με την
πρόοδο των μελετών, ακόμα, αποδεικνύεται ότι και οι ίδιες οι χρονολογικές φάσεις
αλλάζουν: η μέση νεολιθική, για παράδειγμα, ανεβαίνει υψηλότερα χρονολογικά και
αποτελεί μία όχι και τόσο σύντομη φάση της νεολιθικής, όπως θεωρούνταν
παλαιότερα. (Μανιάτης, Κωτσάκης & Halstead υπό εκτύπωση) Στα Ρεβένια,
διαπιστώθηκε ότι εντοπίζονται αποκλίσεις στις ραδιοχρονολογήσεις, σε σχέση με τις
χρονολογικές εκτιμήσεις με βάση την κεραμική, αλλά εκτιμάται ότι αυτές δεν είναι
τόσο δραματικές, ώστε να προχωρήσει κανείς σε αναθεώρηση των φάσεων της
κεραμικής. Οι συγκεκριμένες αποκλίσεις υποδεικνύουν ότι ο κάθε λάκκος με τις
ιδιαιτερότητές του θα πρέπει να σχολιάζεται ξεχωριστά.
Ο λάκκος 2 είναι σαφώς ο πρωιμότερος όλων και τοποθετείται στην πρώιμη φάση
της αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το 6400 π. Χ.). Από αυτόν, το δείγμα DEM 2825
(οστό ζώου) έδωσε την πρωιμότερη χρονολόγηση [6595-6507 π. Χ. (68,2%) και
6630-6480 π. Χ. (95,4%)] από όλα, συνολικά, τα δείγματα των Ρεβενίων και
προέρχεται από τα βαθύτερα στρώματα του λάκκου, όπου ανιχνεύεται η πιθανή,
118
πρωτογενής οικιστική χρήση του, ενώ το δείγμα DEM 2376 [άνθρακας (Maloideae)]
βρέθηκε υψηλότερα και δίνει μεταγενέστερη χρονολόγηση: 6426-6272 π. Χ. (68,2%)
και 6435-6255 π. Χ. (95,4%). Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από τη μελέτη της
κεραμικής2 τοποθετούν τον λάκκο 2 στην προχωρημένη φάση της αρχαιότερης
νεολιθικής (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ.), έως και την πρώιμη
φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000 π. Χ. και μετά). Η δεύτερη, πιο ύστερη
ραδιοχρονολόγηση, η οποία συμφωνεί με την πρώιμη, τουλάχιστον, εκτίμηση της
κεραμικής, προέρχεται από το αμέσως υψηλότερο στρώμα του λάκκου 2, το οποίο,
όπως και όλα τα ανώτερα στρώματά του, ανήκει στη δευτερογενή, απορριμματική (με
έντονα επεισόδια απόρριψης οστρέων) χρήση του.
Ο λάκκος 7, για τον οποίο η μελέτη της κεραμικής υποδεικνύει την πιο πρώιμη
χρονολόγηση (πριν από το 6400 π. Χ.) από όλους τους λάκκους του οικισμού, έδωσε
ραδιοχρονολογήσεις παρόμοιες, ίδιες σχεδόν μεταξύ τους, αλλά όχι τόσο πρώιμες:
DEM 2753: 6376–6256 π. Χ. (68,2%) και 6391–6245 π. Χ. (95,4%) από άνθρακα
(Quercus sp.), DEM 2754: 6360–6250 π. Χ. (68,2%) και 6378–6237 π. Χ. (95,4%)
από άνθρακα (Quercus sp.) και DEM 2817: 6351–6229 π. Χ. (68,2%) και 6367–6224
π. Χ. (95,4%) από οστό ζώου. Κατ΄ αρχάς, οι τιμές αυτών των ραδιοχρονολογήσεων
από τον λάκκο είναι αρκετά κοντά με το 6400 π. Χ., το οποίο αποτελεί το τέλος της
θεωρούμενης πρώιμης φάσης της αρχαιότερης νεολιθικής, στην οποία τον τοποθετεί
η κεραμική. Κυρίως, όμως, και σε αυτήν την περίπτωση, θα πρέπει να συνεκτιμηθεί
ότι, ενώ ο λάκκος 7 θεωρείται οικιστικός στην αρχική του χρήση, αυτή δε σώζεται
στρωματογραφικά, και οι επιχώσεις του είναι αποτέλεσμα δευτερογενών,
απορριμματικών αποθέσεων, κάτι που θα μπορούσε να εξηγήσει την ασυμφωνία
ανάμεσα στην απόλυτη και στη σχετική χρονολόγηση.
Οι ραδιοχρονολογήσεις από τον λάκκο 11 είναι στενά συνυφασμένες με εκείνες των

ανθρώπινων ταφών. Με τον λάκκο 11 συνδέονται έξι ανθρώπινες ταφές, από τις
οποίες οι τέσσερις βρέθηκαν αρθρωμένες, ενώ οι δύο χαρακτηρίστηκαν ως
συσσωρεύσεις οστών. Τρεις από τις τέσσερις αρθρωμένες ταφές χρονολογήθηκαν,
δίνοντας κοντινές μεταξύ τους χρονολογήσεις, με τις αρχικές τιμές τους να ορίζονται
πριν το 6400 π. Χ. Οι ταφές 2 και 3 του λάκκου, οι οποίες αποκαλύφθηκαν κατά την
οριζόντια διερεύνησή του, συμπίπτουν σχεδόν απόλυτα: DEM 2824: 6428–6375
π. Χ. (68,2%) και 6439–6261 π. Χ. (95,4%) για την ταφή 2, και DEM 2888: 6430–
6370 π. Χ. (68,2%) και 6440–6260 π. Χ. (95,4%), για την ταφή 3. Ελαφρώς
2
Οι παρατηρήσεις σχετικά με την κεραμική οφείλονται σε προσωπική επικοινωνία με την καθηγήτρια Ντούσκα Ούρεμ-
Κώτσου, η οποία επιβλέπει τη μελέτη της κεραμικής από τα Ρεβένια, στο πλαίσιο του Προγράμματος ΘΑΛΗΣ.
119
πρωιμότερη, αλλά πολύ κοντινή χρονολογικά με αυτές, εμφανίζεται η τρίτη

αρθρωμένη ταφή του λάκκου 11, η ταφή 2 από τη δοκιμαστική τομή Α: DEM 2886:
6460-6399 π. Χ. (68,2%) και 6461-6373 π. Χ. (95,4%). Από άλλο δείγμα οστού αυτής
της ταφής, που δόθηκε για ανάλυση αρχαίου DNA, προήλθε ένα πλήρες γονιδίωμα
(genome), η ραδιοχρονολόγηση του οποίου συμφωνεί, σε γενικές γραμμές, με την
παραπάνω ραδιοχρονολόγηση. (Hofmanová, Kreutzer et al. 2016·
Παπαγεωργοπούλου υπό έκδοση) Η κεραμική του λάκκου 11 τον τοποθετεί, κατά
προσέγγιση, σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400 π.
Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το
6000 π. Χ. και μετά). Η πρώιμη εκτίμηση της κεραμικής είναι πολύ κοντά στις
ραδιοχρονολογήσεις. Η ύστερη εκτίμηση θα μπορούσε να σχετίζεται με
μεταγενέστερες αποθέσεις υλικών, μετά και από τη θεωρούμενη, πρωτογενή
οικιστική χρήση του λάκκου, αλλά και μετά από τη χρήση του ως ταφικού χώρου (βλ.
την ερμηνεία του λάκκου στο Κεφάλαιο 3).
Από τον λάκκο 43 προέκυψαν η αρθρωμένη ταφή 5 και η συσσώρευση οστών της
ταφής 6, η οποία βρέθηκε σε υψηλότερο στρώμα από την ταφή 5, κάτι που
επιβεβαιώθηκε από την απόλυτη χρονολόγησή τους: DEM 2890: 6385–6259 π. Χ.
(68,2%) και 6400–6242 π. Χ. (95,4%) για την ταφή 5, και DEM 2891: 6246–6103
π. Χ. (68,2%) και 6341–6083 π. Χ. (95,4%) για την ταφή 6. Αν και δεν υπάρχουν
ακόμη αποτελέσματα από την προκαταρκτική μελέτη της κεραμικής, ο ταφικός
λάκκος 43 φαίνεται να τοποθετείται, σε συμφωνία με αυτές τις ραδιοχρονολογήσεις,
σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400 π. Χ., πιθανόν
και μετά το 6200 π. Χ.).
Οι ραδιοχρονολογήσεις των ταφών του λάκκου 43 παρουσιάζουν μεταγενέστερες

τιμές από εκείνες του λάκκου 11 – με τις πρώιμες τιμές τους, πάντως, να μην
απέχουν πολύ (6385/6400 π. Χ. για την ταφή 5 και 6246/6341 π. Χ. για την ταφή 6)
από εκείνες των ταφών του λάκκου 11 –, ενώ σίγουρα ανήκουν και αυτές στην
αρχαιότερη νεολιθική περίοδο. Ακόμα και η ταφή 4Α, η οποία αποτελεί συσσώρευση
αναμεμειγμένων οστών και βρέθηκε μόλις 0,15-0,20μ. από τη σημερινή επιφάνεια
του εδάφους, έδωσε αρκετά πρώιμη χρονολόγηση [DEM 2889: 6361–6250 π. Χ.
(68,2%) και 6385–6234 π. Χ. (95,4%)]. Σίγουρα, τέλος, η ταφή 6 του λάκκου 43 είναι
η πιο ύστερη από όλες, εντοπίστηκε, μάλιστα, στο υψηλότερο απόλυτο βάθος από
όλες.
Ο λάκκος 5, μαζί με τους αναβαθμούς του (5α, 5β και 5γ), θεωρείται το υπόγειο
τμήμα μίας μεγάλης κυκλικής κατοικίας και αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα
120
παραδείγματα των Ρεβενίων. Η βαθμονομημένη ηλικία του λάκκου 5γ [DEM 2746:

6377–6259 π. Χ. (68,2%) και 6392–6247 π. Χ. (95,4%)] συμφωνεί, καταρχήν, με τα
προκαταρκτικά αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής – και συγκεκριμένα με
την πρώιμη εκτίμησή της –, σύμφωνα με τα οποία ο λάκκος χρονολογείται, κατά
προσέγγιση, σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400
π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από
το 6000 π. Χ. και μετά). Θα πρέπει, όμως, να τονιστεί, ότι η απόλυτη χρονολόγηση
του λάκκου 5γ, με δείγμα άνθρακα που προήλθε από στρώμα που ανήκει στις
δευτερογενείς, απορριμματικές αποθέσεις του, βρίσκεται ελαφρώς υψηλότερα από
την αρχή του φτωχότερου σε ευρήματα και μικρού πάχους, τελικού στρώματός του,
στο οποίο θεωρείται, με μεγάλη επιφύλαξη, ότι εντοπίζεται η πρωτογενής οικιστική
χρήση του λάκκου.
Το ενδιαφέρον στον λάκκο 26, ο οποίος πιθανόν αποτελεί το υπόσκαφο τμήμα ενός
μικρού σε μέγεθος οικιστικού χώρου, εστιάζεται σε δύο πολύ καλά διατηρημένες
λεκάνες από θηλυκά ζώα (βοοειδή), στις οποίες εντοπίστηκε παθολογική φθορά
(οστεοαρθρίτιδα), η οποία πιθανόν παραπέμπει στη χρήση αυτών των ζώων ως
υποζυγίων, για όργωμα. Καθώς παρόμοιες ενδείξεις έχουν εντοπιστεί ήδη στο
πρώιμο οστεολογικό σύνολο της Κνωσού, ενώ, γενικότερα, ένα τέτοιο εύρημα
θεωρείται σπάνιο για την πρώιμη νεολιθική περίοδο της Ευρώπης, (Isaakidou 2006·
Halstead & Isaakidou 2013: 131-133· Isaakidou & Halstead υπό έκδοση) η απόλυτη
χρονολόγηση ενός οστού από αυτά τα ζώα κρίθηκε απαραίτητη: DEM 2819: 6350–
6227 π. Χ. (68,2%) και 6368–6222 π. Χ. (95,4%). Οι πρώτες εκτιμήσεις της
κεραμικής, από την άλλη πλευρά, χρονολογούν τον λάκκο, κατά προσέγγιση, σε μία
προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και μετά
το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000 π. Χ. και
μετά), συμφωνώντας, στην πρώιμη εκτίμησή τους, με την τιμή της
ραδιοχρονολόγησης. Διευκρινίζεται και στην περίπτωση αυτή ότι, καθώς στον λάκκο
26 δε φαίνεται να ορίζεται το βαθύτερο στρώμα της αρχικής οικιστικής χρήσης του,
όλες οι επιχώσεις του θεωρείται ότι είναι αποτέλεσμα δευτερογενών,
απορριμματικών αποθέσεων.
Αναμένονται, τέλος, οι ραδιοχρονολογήσεις από τους λάκκους 6 (πιθανός οικιστικός

χώρος), 29γ (η κεραμική του τον τοποθετεί στο μεταίχμιο, στο τέλος της αρχαιότερης
με αρχές της μέσης νεολιθικής), 33 και 34 (πρώιμοι χρονολογικά, βάσει της
κεραμικής τους), 39β (περιείχε μεγάλο σύνολο οστών ζώων), καθώς και από την
121
τέταρτη, αρθρωμένη ανθρώπινη ταφή της περιοχής του λάκκου 11, την ταφή 1 της
δοκιμαστικής τομής Α.
Συμπερασματικά, επισημαίνεται ότι, όσον αφορά στις βαθύτερες επιχώσεις των

οικιστικών λάκκων των Ρεβενίων, η πρωτογενής χρήση, εκείνη των στρωμάτων
χρήσης μίας οικιστικής μονάδας, θεωρείται ότι σώζεται, με μεγάλη επιφύλαξη, σε
κάποιους από αυτούς, στα κατώτερα, συνήθως μικρού πάχους, στρώματα των
επιχώσεών τους, ενώ οι υπόλοιπες επιχώσεις τους – όπως και το σύνολο των
επιχώσεων των υπόλοιπων οικιστικών λάκκων, που δε σώζουν την αρχική οικιστική
χρήση τους –, είναι αποτέλεσμα δευτερογενούς, απορριμματικής, δομημένης
απόθεσης (βλ. τη σχετική συζήτηση που γίνεται στο Κεφάλαιο 7). Αυτό είναι ένα
σημαντικό στοιχείο, το οποίο θα πρέπει να συνυπολογίζεται, κατά την εκτίμηση των
αποτελεσμάτων των ραδιοχρονολογήσεων από τον οικισμό, και ιδιαίτερα όσον
αφορά στις αποκλίσεις που αυτές παρουσιάζουν, σε σχέση με τη σχετική
χρονολόγηση, με βάση την τυπολογία της κεραμικής.
122
Κεφάλαιο 6. Σύνθεση και συζήτηση των δεδομένων
Στο κεφάλαιο αυτό, γίνεται προσπάθεια σύνθεσης των δεδομένων που προέκυψαν
από την ανασκαφή του οικισμού των Ρεβενίων. Η σύνθεση αυτή εντάσσεται σε ένα
ευρύτερο πλαίσιο προβληματισμού, σχετικό με τη νεολιθική της Ελλάδας, των
Βαλκανίων και της Ανατολίας. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα δομικά στοιχεία των
υπόσκαφων σπιτιών (6.1), ενώ συζητούνται οι δύο φάσεις του οικισμού, των
υπόσκαφων κατασκευών (6.2) και των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων (6.3).
Ακολουθεί ο σχολιασμός των ανθρώπινων ταφών (6.4) και, τέλος, γίνεται
εκτενέστερη διαπραγμάτευση ορισμένων κατηγοριών κινητών ευρημάτων (6.5).
6.1. Κατασκευαστικά στοιχεία

Ο άνθρωπος χτίζει, κάνει αρχιτεκτονική, πρώτα από όλα γιατί «η φύση δεν είναι
καθόλου άνετη», έτσι «δεχτήκαμε ένα ρούχο για το κορμί μας, μετά μια στέγη και
έναν τοίχο». (Κωνσταντινίδης 1987: 171) Το σπίτι, κατά τον Rapoport, δεν
εκπληρώνει απλώς την ανάγκη στέγασης και προστασίας από τις καιρικές συνθήκες,
αλλά αποτελεί μέσο επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους, ενώ, παράλληλα,
αποκλείει τους εχθρούς, ανθρώπους ή ζώα. Όπως χαρακτηριστικά γράφει, «δεν έχει
σημασία αν μπει ή όχι ένα παράθυρο ή μια πόρτα, αλλά ποια θα είναι η μορφή τους,
η θέση τους και ο προσανατολισμός τους· το ζήτημα δεν είναι αν κάποιος μαγειρεύει
ή τρώει, αλλά το πού και πώς».1 (Rapoport 1976: 89-90) Κατά τη Stevanović, το σπίτι
δεν αποτελεί μόνο έναν χώρο που προστατεύει τους κατοίκους του από τα φυσικά
και άλλα στοιχεία, αλλά και έναν εκφραστή φυσικών, κοινωνικών και συμβολικών
όψεων της ζωής τους, ενώ στεγάζει ανθρώπους, κατασκευές και τεχνουργήματα,
αποτελώντας και το ίδιο τεχνούργημα. (Stevanović 1997: 335· 341-342) Από την
αρχαιολογική έρευνα απουσιάζει η θεωρητική συζήτηση σχετικά με την προϊστορική
κατοικία ως τεχνολογική πρακτική και η σύνδεση των τεχνικών χαρακτηριστικών της
με το εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο. (Stevanović 1997: 341-342) Η Παλυβού τονίζει τη
σπουδαιότητα της μελέτης των κύριων δομικών υλικών, του ξύλου, του πηλού και της
πέτρας, καθώς και των «ταπεινών» κατασκευών, οι οποίες φτιάχνονταν από αυτά,
1
Μετάφραση Δ. Φιλιππίδη.
123
τόσο επειδή είναι και αυτές, εκτός από τα έργα της μνημειώδους αρχιτεκτονικής,
δείκτες της εκάστοτε κοινωνικής δομής, όσο και γιατί αποτέλεσαν τη συσσωρευμένη
εμπειρική βάση που οδήγησε σε καινοτομίες και μεγάλα τεχνικά επιτεύγματα.
(Παλυβού 2005: 12) Η Stevanović, μελετώντας τα οικιστικά δεδομένα από τη
νεολιθική της νοτιοανατολικής Ευρώπης, θέτει ως βασικές παραμέτρους μελέτης
ενός σπιτιού την κατασκευή, τη χρήση, τη συντήρηση και την καταστροφή του, και
θεωρεί ότι αυτές αποτελούν συμπληρωματικές πρακτικές που πρέπει να
συνεξετάζονται. Επιπλέον, πιστεύει ότι τα σπίτια αυτά ήταν εξ αρχής προορισμένα,
σε κάποια φάση της ζωής τους, να καταστραφούν με την επίδραση φωτιάς.
(Stevanović 1997: 335, 342)
6.1.1. Τα υπόσκαφα κτίσματα ως οικιστικοί χώροι

Πέρα από τις συμβολικές προεκτάσεις που μπορεί να λάβει η κατασκευή ενός
υπόσκαφου κτίσματος, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος επιδιώκει να βρίσκεται
σε άμεση επαφή με τη γη «και να τη διαμορφώνει κάνοντάς την μέρος της κατοικίας
του», (Παππά 2008: 10-11· 319-320) υπάρχουν και κάποιες πρακτικές παράμετροι,
οι οποίες καθορίζουν τις αρετές και τα μειονεκτήματα αυτού του τύπου οικιστικού
χώρου, σε σύγκριση με τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα.
Με τη βύθιση του σπιτιού στο έδαφος, παρέχεται προστασία από το κρύο του
χειμώνα και τη ζέστη του καλοκαιριού, ενώ, παράλληλα, εξοικονομούνται χώρος σε
κατακόρυφο επίπεδο (Παππά 2008: 319) και υλικά δόμησης. Επίσης, ευνόητο είναι
ότι η κατασκευή ενός κυκλικού κτίσματος είναι ευκολότερη, σε σύγκριση με εκείνη
ενός κτίσματος που έχει γωνίες, ενώ ένα καμπύλο σχήμα συμπεριφέρεται πιο
αποτελεσματικά ως προς την αντιμετώπιση των διαφόρων καιρικών φαινομένων
(ζέστη, κρύο, αέρας, βροχή, χιόνι). Ακόμα, η κυκλοφορία και η κατανομή του αέρα
(θερμού ή ψυχρού) στο εσωτερικό ενός κυκλικού κτίσματος γίνεται πιο απρόσκοπτα,
από ό,τι σε ένα υπέργειο ορθογώνιο κτίσμα.
Οι διαφορές ως προς την αρχιτεκτονική και την οργάνωση του χώρου, αντανακλούν
και έχουν σαν συνέπεια και διαφορετικές κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις και
δομές. Οι υπόσκαφοι οικιστικοί χώροι χρησιμοποιούνταν κυρίως για ύπνο, ενώ οι
υπόλοιπες δραστηριότητες ήταν διεσπαρμένες και μοιρασμένες σε εξωτερικούς
χώρους ή σε γειτονικές υπόσκαφες κατασκευές. Τα υπέργεια ορθογώνια κτίσματα,
από την άλλη πλευρά, λόγω του μεγαλύτερου, κατά κανόνα, μεγέθους τους,
μπορούσαν να στεγάσουν περισσότερα άτομα, ενώ πολλές επί μέρους
δραστηριότητες (καθημερινές, όπως είναι η προετοιμασία της τροφής,
εργαστηριακές, αποθηκευτικές) ήταν δυνατό να πραγματοποιηθούν ταυτόχρονα στο
124
Κεφάλαιο 6. ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
εσωτερικό τους, μέσω της διαίρεσης του χώρου, σε αντίθεση με τους υπόσκαφους
οικιστικούς χώρους, όπου τέτοιες δυνατότητες ήταν περιορισμένες. Η συγκέντρωση
αυτών των δραστηριοτήτων στο εσωτερικό των οικιστικών χώρων έχει συνδεθεί με
τη σταδιακή απομόνωση του λεγόμενου νοικοκυριού (household) και την επικράτηση
του ιδιωτικού στοιχείου σε σχέση με το κοινοτικό. (Bailey 1999: 156-160· 2000: 266-
269· Halstead 1999· 2006: 12-15) Στα υπέργεια ορθογώνια κτίσματα, ακόμα, ήταν
ευκολότερες οι προσθήκες, όταν προέκυπτε θέμα επέκτασης του οικιστικού χώρου.
(Bailey 2000: 268)
Ως προς τη φθαρτότητα και την αντοχή των υλικών που χρησιμοποιούνται, για την
κατασκευή ενός υπόσκαφου κτίσματος, τα οποία θεωρούνται πιο ευαίσθητα, σε
σύγκριση με εκείνα των υπέργειων ορθογώνιων κτισμάτων, έχει εκφραστεί το εύλογο
ερώτημα, εάν τα υλικά δόμησης είναι ίδια και αλλάζει μόνο η μορφολογία του
οικιστικού χώρου, όπου αυτά εφαρμόζονται, γιατί θα πρέπει να θεωρούνται τα
υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα πιο γερές κατασκευές. (Παππά 2008: 373)
Ο Bogdanović θεωρεί ότι στους υπόσκαφους οικιστικούς χώρους (“earth-cabins”,

όπως τα ονομάζει) οι συνθήκες διαβίωσης είναι δυσμενείς (“unfavorable living
conditions in them”). (Bogdanović 1988: 88) Όσον αφορά στο επιχείρημα του
Chapman για τη δυσκολία ή και την πλήρη αδυναμία διαβίωσης σε έναν υπόσκαφο
στεγασμένο χώρο ακανόνιστης κάτοψης, με βάση μία πειραματική προσπάθεια στη
Ρουμανία, εξαιτίας της εισροής των νερών της βροχής στο εσωτερικό του ή της
βασανιστικής παρουσίας των εντόμων, (Chapman 2000: 87) θα πρέπει να λαμβάνει
κανείς υπόψη του προτάσεις, εάν υπάρχουν, ανασύνθεσης του περιβάλλοντος και
του κλίματος της εκάστοτε περιοχής, όπου εντοπίζονται υπόσκαφες οικίες, αλλά και
τους πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης από τους προϊστορικούς των προβλημάτων
που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι οποίοι δεν έχουν αφήσει στο πεδίο ίχνη
ανιχνεύσιμα από την αρχαιολογική σκαπάνη.
6.1.2. Η τεχνική δόμησης wattle-and-daub

Κατά τη Stevanović, η κατασκευή των σπιτιών με πλιθιά, κατά τη διάρκεια της
νεολιθικής, χαρακτηρίζει την Εγγύς Ανατολή, ενώ στην Ευρώπη περιορίζεται
γεωγραφικά στον ελλαδικό χώρο. Η τεχνική δόμησης με πλιθιά είναι δυσκολότερη
τεχνικά και πιο χρονοβόρα, σε σύγκριση με την τεχνική wattle-and-daub (ένας
συνδυασμός από ξύλα και πηλό, όπως θα περιγραφεί παρακάτω), η οποία αποτελεί
τη μόνη κατασκευαστική τεχνική και στους επίπεδους οικισμούς και στις τούμπες, στη
νοτιοανατολική Ευρώπη και ιδιαίτερα στις θέσεις του πολιτισμού Vinča, παρόλο που
οι πρώτες ύλες για την κατασκευή πλιθιών ήταν διαθέσιμες. Τα σπίτια εκεί
125
αντικαθίστανται, αφού πρώτα καταστραφούν με φωτιά. Ήταν, μάλιστα, με τέτοιον

τρόπο κατασκευασμένα, ώστε αυτή η συμβολική, τελετουργική πράξη καταστροφής
να καθίσταται πιο εύκολη. Η πράξη σφραγίσματος του σπιτιού σηματοδοτούσε την
ολοκλήρωση του κύκλου της ζωής τους και την έναρξη ενός νέου κύκλου, ενώ,
παράλληλα, εξασφάλιζε τη συνέχεια και τη σύνδεση με τους προγόνους και την
προγονική μνήμη. (Stevanović 1997: 344-345, 384-388) Στην Ελλάδα, ένα από τα
πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα σκόπιμης καταστροφής κτιρίων από ισχυρή φωτιά
κατά χώραν, είναι αυτό του επίπεδου – εκτεταμένου οικισμού στην Αυγή Καστοριάς
(Αυγή Ι), όπου αναγνωρίστηκαν επτά (τουλάχιστον), ορθογώνια, ανεξάρτητα στον
χώρο και σε αραιή διάταξη, κτίρια, η ανωδομή των οποίων, κατασκευασμένη με την
τεχνική wattle-and-daub, κατέρρευσε στο εσωτερικό τους. (Στρατούλη & Μπεκιάρης
2011) Στη μέση νεολιθική φάση του οικισμού σε τούμπα στα Σέρβια Κοζάνης,
επίσης, τα κτίσματα, κατασκευασμένα και αυτά με την ίδια τεχνική, καταστρέφονται
με φωτιά, κατόπιν τα οικοδομικά κατάλοιπα της προηγούμενης φάσης ισοπεδώνονται
και από πάνω χτίζεται η επόμενη φάση. (Ridley, Wardle & Mould 2000: 71-79)
Στον ελλαδικό χώρο, χρησιμοποιούνται και οι δύο τεχνικές, κάποτε μαζί στην ίδια
θέση, όπως συμβαίνει στο Σέσκλο. (Stevanović 1997: 344-345) Η τεχνική δόμησης
wattle-and-daub έχει εντοπιστεί σε πολλούς νεολιθικούς οικισμούς στην Ελλάδα, σε
υπόσκαφα και σε υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα. Εκτός από την Αυγή και τα Σέρβια
που αναφέρθηκαν παραπάνω, ενδεικτικά παραδείγματα προέρχονται από τη Νέα
Μάκρη Έβρου (Efstratiou et al. 1998: 25) τη Νέα Νικομήδεια Ημαθίας, (Rodden
1964: 368· Pyke & Yiouni 1996: 40-43) τη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης, (Γραμμένος
& Κώτσος 2002: 217, 323) το Αχίλλειον Καρδίτσας, (Winn & Shimabuku 1989: 36-56)
τη Νέα Μάκρη (Παντελίδου-Γκόφα 1991: 13-35) και τη Μερέντα Αττικής.
(Κακαβογιάννη, Τσελεπή & Κατσαβού 2009) Παρόμοια παραδείγματα αυτής της
τεχνικής προέρχονται από διάφορες θέσεις των Βαλκανίων και από την Ιταλία.
(Καλτσογιάννη 2008: 40-44)
Με βάση τα δεδομένα από την Ελλάδα και γενικότερα τα Βαλκάνια, ο τρόπος

κατασκευής των υπόσκαφων οικιστικών χώρων ακολουθεί ορισμένα στάδια. Ο
λάκκος σκάβεται στο φυσικό έδαφος, ώστε να δημιουργηθεί το υπόγειο ή ημιυπόγειο
τμήμα του οικήματος. Έπειτα, κατασκευάζεται το υπέργειο τμήμα του, βάσει της
τεχνικής δόμησης wattle-and-daub, η οποία συνίσταται στη δημιουργία, αρχικά, για
την κατασκευή των τοίχων, ενός ξύλινου σκελετού από κύριους, κατακόρυφους
πασσάλους – οι οποίοι εφαρμόζουν στις πασσαλότρυπες ή/και στα αυλάκια
θεμελίωσης που έχουν ανοιχτεί –, ανά τακτά διαστήματα, τα κενά ανάμεσα στους
126
οποίους γεμίζουν με πυκνό πλέγμα από σανίδες, ξύλα, μικρά κλαδιά και καλάμια,
τόσο για την καλύτερη στήριξη των πασσάλων, όσο και για τη δημιουργία μίας
σταθερής επιφάνειας, για την εφαρμογή του πηλού που θα ακολουθήσει. Ο πηλός
εφαρμόζεται σε επάλληλα στρώματα, αφού πρώτα στεγνώσει το καθένα καλά, για να
μην κινδυνέψει να αποκολληθεί ολόκληρη η πήλινη επάλειψη. (Καλτσογιάννη 2008:
40) Τα κομμάτια πηλού που σώθηκαν, αφού ψήθηκαν με την επίδραση της φωτιάς,
σώζουν συνήθως αποτυπώματα από διάφορες προσμείξεις, από στοιχεία που
αναμειγνύονται με την οικοδομική λάσπη (άχυρα, βλαστοί, ακόμα και σπόροι από την
καλλιέργεια των δημητριακών, τα οποία δεν καταναλώνονταν από ανθρώπους και
ζώα), ώστε ο πηλός να στεγνώσει ευκολότερα και να μη δημιουργηθούν
ρηγματώσεις. (Stevanović 1997: 358-359) Τέλος, οι επιφάνειες των τοίχων
ενδεχομένως λειαίνονταν και επαλείφονταν με επιχρίσματα εσωτερικά και εξωτερικά.
(Καλτσογιάννη 2008: 44-46)
Στα ελληνικά, οι χρησιμοποιούμενοι όροι για την τεχνική δόμησης wattle-and-daub,

μπαγδατί και τσατμάς δεν ταυτίζονται μεταξύ τους απόλυτα και χρησιμοποιούνται για
την κατασκευή διαφορετικών μερών των κτισμάτων, και οι δύο, πάντως, ορίζουν
σχετικά ελαφρές κατασκευές, στις οποίες κυρίαρχα υλικά είναι ο πηλός και το ξύλο. Ο
γαλλικός όρος torchis, αναφέρεται σε μία παρόμοια οικοδομική τεχνική, η οποία,
όμως, έχει μειονεκτήματα: προϋποθέτει την ύπαρξη ξυλείας, έχει σαν αποτέλεσμα
μία εύθραυστη κατασκευή, παρέχει περιορισμένη μόνωση, μπορεί να δημιουργηθούν
ρηγματώσεις κατά το στέγνωμα, να αναπτυχθούν παράσιτα, ή να σαπίσει από την
υγρασία και να πάρει εύκολα φωτιά. (Vittone 2010: 103) Αυτό το τελευταίο
μειονέκτημα επισημαίνεται, αντίθετα, από τη Stevanović ως πλεονέκτημα, για την
επιλογή αυτού του τρόπου κατασκευής των κτισμάτων του πολιτισμού Vinča, ώστε
αυτά να καταστρέφονται, να καίγονται εύκολα, πριν από την οριστική εγκατάλειψή
τους. (Stevanović 1997: 384-387)
Η ανασύνθεση του τρόπου κάλυψης των προϊστορικών κτιρίων αποτελεί ένα

δυσεπίλυτο πρόβλημα για τους μελετητές, επειδή συνήθως τα αρχαιολογικά
δεδομένα είναι φτωχά, λόγω της φθαρτής φύσης των υλικών κατασκευής. (Παλυβού
2005: 15) Όσον αφορά, βέβαια, στις περιπτώσεις εκείνες που έχει χρησιμοποιηθεί η
κατασκευαστική τεχνική wattle-and-daub και με την επίδραση της φωτιάς η εικόνα
του σπιτιού έχει «παγώσει», τα στοιχεία που παρέχονται στον ερευνητή μπορεί να
είναι αρκετά διαφωτιστικά. Ακόμα και τότε, όμως, η διαδικασία ταύτισης των
διαφόρων θραυσμάτων είναι επίπονη, χρονοβόρα και όχι πάντα επιτυχής, αφού όλα
τα σωζόμενα τμήματα δεν είναι διαγνωστικά. (Stevanović 1997: 336-337, 380-381)
127
Καθώς συχνά δεν υπάρχουν απευθείας ανασκαφικά δεδομένα, έστω και

αποσπασματικά, που να υποδεικνύουν τον τύπο της στέγης των σπιτιών του
εκάστοτε οικισμού, συνάγονται συμπεράσματα, με βάση στοιχεία της τοιχοποιίας και
γενικότερα κατασκευαστικά στοιχεία, την παρουσία ή μη πασσαλοτρυπών στο
εσωτερικό των κτισμάτων, αλλά και βάσει των πήλινων ομοιωμάτων των οικημάτων.
Αυτά τα τελευταία μπορεί να παρέχουν ενδείξεις και για τα ανοίγματα (πόρτες και
παράθυρα) ενός σπιτιού. Στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία φαίνεται ότι οι στέγες
ήταν κυρίως επικλινείς (δίριχτες ή τετράριχτες). Από τα Βαλκάνια, προέρχονται λίγα
παραδείγματα δίριχτων επικλινών στεγών, ενώ οι στέγες του Çatalhöyük στην
Ανατολία ήταν επιβεβαιωμένα επίπεδες. (Καλτσογιάννη 2008: 34-39) Η Stevanović
επισημαίνει ότι οι στέγες στα κτίσματα της νεολιθικής στη νοτιοανατολική Ευρώπη
ήταν φτιαγμένες από φθαρτά, οργανικά υλικά, από άχυρα ή/και καλάμια. (Stevanović
1997: 360-361) Στην Κύπρο, ακόμα, εικάζεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες, στα
κυκλικά κτίσματα της Χοιροκοιτίας, (Le Brun 1996: 20) ή επίπεδες, με πιθανότητα σε
κάποιες από αυτές να διαμορφωνόταν θόλος, στα κυκλικά κτίσματα στην Καλαβασό
Τέντα. (Todd 1998: 41-42) Στη βόρεια Ελλάδα, διαφωτιστικά παραδείγματα για τη
στέγαση των οικιών προέρχονται από τα Σέρβια Κοζάνης, όπου οι στέγες ήταν
επικλινείς, με σκελετό από πλεγμένα καλάμια και κλαδιά και κάλυψη από πηλό, αλλά
και πιο ελαφριές κατασκευές, δηλαδή απλές αχυροσκεπές, (Ridley, Wardle & Mould
2000: 86) καθώς και από τον Πρόδρομο ΙΙ Καρδίτσας, από όπου προέρχεται τμήμα
σχεδόν άριστα διατηρημένης ξύλινης στέγης, η οποία ήταν κατασκευασμένη εξ
ολοκλήρου από κλαδιά και κορμούς δέντρων. (Χουρμουζιάδης 1971: 174) Για τη
στήριξη της αμφικλινούς στέγης στις καλύβες της Νέας Μάκρης Αττικής, δεν υπήρχαν
ένας ή περισσότεροι κεντρικοί πάσσαλοι, αφήνοντας έτσι τον χώρο ελεύθερο για
χρήση και κυκλοφορία. Η στήριξη της πλεκτής στέγης γινόταν σε ένα οριζόντιο
πλαίσιο, το οποίο δενόταν ψηλά στους κατακόρυφους πασσάλους του σκελετού των
τοίχων, χωρίς εσωτερικά στηρίγματα, στο κέντρο ή σε άλλο σημείο του δαπέδου
εσωτερικά. (Παντελίδου-Γκόφα 1991: 22-35) Οι καλύβες αυτές αναπαρίστανται
(Παντελίδου-Γκόφα 1991: 31, 130) και συγκρίνονται ως όμοιες με καλύβες
Σαρακατσάνων στη Θεσσαλία, χωρίς προστατευτική επάλειψη λάσπης. (Παντελίδου-
Γκόφα 1997: 42-44) Τέτοιου τύπου καλύβες συναντώνται ακόμα στην ελληνική
ύπαιθρο. (Παλυβού 2005: 13) Στη βάση, εν μέρει, των αναπαραστάσεων των
κτισμάτων από τη Νέα Μάκρη Αττικής, γίνονται και οι αναπαραστάσεις των
υπόσκαφων κτισμάτων του Μακρύγιαλου, με κωνική διαμόρφωση της στέγης και
επάλειψη του κλαδοπλέγματος με πηλό. (Παππά 1997: 259-261· Παππά 2008: 325-
326) Πιθανόν με τον ίδιο τρόπο πρέπει να ανασυντεθεί και η στέγαση των κτισμάτων
των Ρεβενίων, επειδή δεν έχουν εντοπιστεί κεντρικές πασσαλότρυπες στους
128
λάκκους, που να υποδηλώνουν τη στήριξη της στέγης, εκτός από την περίπτωση της
ΠΣ 93 του λάκκου 24, παρόλο που η θέση της δε βρίσκεται στο κέντρο του λάκκου,
αλλά προς βορειοανατολικά. Η περίπτωση να υπάρχει ένας τρόπος στέγασης, μέσω
περιμετρικών πασσαλοτρυπών, που να περικλείει περισσότερους από έναν λάκκους,
οι οποίοι ανήκουν σε ένα ευρύτερο όρυγμα που έχει διαβρωθεί, όπως αναφέρεται για
την περίπτωση του Μακρύγιαλου (ΜΚΙΙ), (Παππά 2008: 231-232, 340) ή για τη φάση
της αρχαιότερης νεολιθικής των Παλιαμπέλων, (Κωτσάκης & Halstead υπό
εκτύπωση) στο πρότυπο της πολύ αρχαιότερης Abu Hureyra της Συρίας (οικισμός
Abu Hureyra 1: 11500-10000 BP), (Moore, Hillman & Legge 2000: 105-131) δε
φαίνεται να υποστηρίζεται από τα πολύ αποσπασματικά ή και δυσνόητα δεδομένα
των πασσαλοτρυπών από τα Ρεβένια, ιδιαίτερα εκείνα που προέρχονται από τη
βορειοανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου, όπου παρατηρείται
συγκέντρωση πασσαλοτρυπών.
Η επεξεργασία των δεδομένων από τους οικοδομικούς πηλούς των Ρεβενίων

βρίσκεται σε εξέλιξη. Στα Ρεβένια διασώθηκαν πολλά στοιχεία από την κατασκευή
της ανωδομής των κτισμάτων και από άλλες κατασκευές, κυρίως θερμικές, επειδή
αυτά δέχτηκαν την επίδραση φωτιάς, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Από τους
περισσότερους λάκκους συλλέχθηκαν πηλοί, σε μικρές ή μεγάλες ποσότητες.
Πρόκειται κυρίως για τμήματα από οπτούς αχυροπηλούς και πλιθιά, καθώς και για
λίγα υαλοποιημένα θραύσματα. Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της
μελέτης τους,2 που αφορούν σε δεδομένα από οκτώ λάκκους (λάκκοι 2, 5, 7, 11, 24,
44, 49, 72), στον οικισμό χρησιμοποιήθηκε η τεχνική δόμησης wattle-and-daub,
όπως φανερώνουν τα πήλινα θραύσματα, τα οποία, στην πλειοψηφία τους, φέρουν
αποτυπώματα από ξύλα μικρής διαμέτρου, από καλάμια ή βέργες σε παράλληλη ή
διαγώνια διάταξη, αλλά και, σε πολύ μικρότερο ποσοστό, από δοκάρια και σανίδες.
Αξιοσημείωτο είναι ότι μόνο στους λάκκους 5 και 44 εντοπίζεται σχετικά μεγάλη
ποσότητα πηλών με αποτυπώματα. Καθώς η ποσότητα και το μέγεθος των πηλών
στον κάθε έναν από τους οκτώ παραπάνω λάκκους, με βάση την ύπαρξη ή όχι
διαγνωστικών αρχιτεκτονικών τμημάτων, δε συμφωνούν με το ποσοστό που θα
αντιστοιχούσε στα κατάλοιπα της ανωδομής ενός κτιρίου, το βασικό συμπέρασμα
που προκύπτει για τους πηλούς των λάκκων που μελετήθηκαν, είναι ότι τα
θραύσματα αυτά αποτελούν μέρος μόνο των οικοδομικών καταλοίπων του εκάστοτε
λάκκου, ή/και κατάλοιπα δευτερογενούς, απορριμματικής απόθεσης από άλλες
οικιστικές κατασκευές.
2
Εργασία στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής εργασίας της Νίκης Όροβα, στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου
Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. Οι παρατηρήσεις που παρουσιάζονται εδώ, σε σχέση με τους λάκκους, προέρχονται από
προσωπική επικοινωνία μαζί της.
129
Συγκεκριμένα, στον λάκκο 2 υπάρχει μεγάλη σχετικά ποσότητα πηλών, οι οποίοι,

όμως, είναι μικρού μεγέθους και διαβρωμένοι ως έναν βαθμό, ενώ ελάχιστα είναι
ανάμεσά τους τα τμήματα ανωδομής που αναγνωρίζονται. Από τον λάκκο 7
σπανίζουν τα τμήματα ανωδομής. Από τον λάκκο 11 προέρχονται ελάχιστοι πηλοί
που σώζουν αποτυπώματα, ενώ παρατηρείται η παρουσία πηλών μικρού και
μεγάλου μεγέθους, σε μικρή σχετικά ποσότητα, σε σχέση με το μέγεθος του λάκκου.
Στον λάκκο 24 υπάρχει μικρή ποσότητα πηλών, σε σχέση με το μέγεθός του, ενώ
ελάχιστοι είναι οι πηλοί που σώζουν αποτυπώματα από τον ξύλινο σκελετό της
ανωδομής. Από τον λάκκο 5, αντίθετα, προέρχονται αρκετά τμήματα πηλών που
σώζουν αποτυπώματα από καλάμια, σε παράλληλη ή και διαγώνια διάταξη μεταξύ
τους. Τα τμήματα που σώζουν στοιχεία ανωδομής είναι μεσαίου και μεγάλου σχετικά
μεγέθους, αλλά λίγα, σε σχέση με το μέγεθος του λάκκου. Από τον λάκκο 44
προέρχεται μεγάλη ποσότητα πηλών μικρού και μεγάλου μεγέθους. Χαρακτηριστικά
είναι τα τμήματα πηλών μεγάλου μεγέθους, με αποτυπώματα από βέργες σε
διαγώνια διάταξη μεταξύ τους, στοιχείο που παραπέμπει και εδώ στην τεχνική
δόμησης wattle-and-daub.
Ο λάκκος 49 αποτελεί ιδιαίτερη και πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση, καθώς οι πηλοί

που περιείχε ήταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία τμήματα από επιχρίσματα
τοίχου, όπου διακρίνονται πολλές επάλληλες στρώσεις πηλού, οι οποίες πιθανόν
παραπέμπουν σε ανακαινίσεις τοίχου. Αυτές οι επιδιορθώσεις, αν και αποτελούν μία
μεμονωμένη περίπτωση, μαρτυρούν φροντίδα για τη συντήρηση των κτισμάτων,
ώστε να αντέξουν και να διαρκέσουν στον χρόνο, στοιχείο που φαίνεται να
ισχυροποιεί την πιθανότητα ο οικισμός να ήταν μόνιμος, ή, τουλάχιστον, να
κατοικούνταν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, κατά τη διάρκεια του έτους.
Τέλος, από τον λάκκο 72 προέρχονται σχετικά λίγοι πηλοί, κυρίως τμήματα πλιθιών –
τα οποία πιθανόν ανήκουν σε μία κατασκευή που συνδέεται με κάποιου είδους
θερμική δραστηριότητα –, καθώς και λίγα θραύσματα πηλών με αποτυπώματα από
βέργες. Εδώ αναγνωρίζονται, επίσης, ελάχιστα τμήματα υαλοποιημένων πηλών.
6.1.3. Πασσαλότρυπες και αυλάκια θεμελίωσης τοίχων

Στα Ρεβένια, ως μέγιστη διάσταση για τις πασσαλότρυπες, ορίστηκε η μέτρηση
0,50μ., έχοντας υπόψη ότι ο λάκκος που σκαβόταν είχε συνήθως μεγαλύτερη
διάμετρο από εκείνη του πασσάλου που επρόκειτο να τοποθετηθεί μέσα σε αυτόν.
Αυτό μαρτυρείται, σε κάποιες περιπτώσεις, μέσα από τη συρρίκνωση της
πασσαλότρυπας στον πυθμένα της. Υπολογίζεται, επίσης, η πιθανότητα κάποιες
από αυτές να διευρύνθηκαν, εξαιτίας της διάβρωσης των τοιχωμάτων τους ή του
130
τρόπου που ερευνήθηκαν, στο πλαίσιο της ανασκαφικής έρευνας. Παρ’ όλα αυτά,
υπάρχουν πασσαλότρυπες που η διάμετρος ή η μεγαλύτερη διάστασή τους ξεπερνά
τα 0,50μ., φτάνοντας μέχρι τα 0,60μ., κάτι που, στις περισσότερες περιπτώσεις, δε
φαίνεται να είναι απαγορευτικό για μία τέτοια ταύτιση, σε συνδυασμό με τα
συμφραζόμενά τους, δηλαδή τους λάκκους ή άλλες πασσαλότρυπες, στο πλαίσιο
των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων. Οι πασσαλότρυπες αυτές είναι: ΠΣ 1
(0,48x0,53μ.), ΠΣ 54 (0,44x0,56μ.), ΠΣ 61 (0,50x0,58μ.), 64 (0,56x0,50μ.), ΠΣ 72
(0,54x0,50μ.), ΠΣ 85 (0,60x0,50μ.), ΠΣ 89 (±0,55μ.), ΠΣ 90 (±0,54μ.), ΠΣ 91
(±0,60μ.), ΠΣ 92 (0,40x0,55μ.) και ΠΣ 138 (0,60x0,30μ.). Επίσης, οι λάκκοι 80 και 91
έχουν διαστάσεις (0,55x0,65μ. και 0,64x0,48μ. αντίστοιχα) που δεν είναι απόλυτα
απαγορευτικές, για να ταυτιστούν ως πασσαλότρυπες. Συγκριτικές πληροφορίες,
που επιβεβαιώνουν τα παραπάνω, μπορεί να αντλήσει κανείς από τον πρώιμο
νεολιθικό οικισμό στο Αχίλλειον Καρδίτσας, για τα μεγέθη των λάκκων που
σκάβονταν για την τοποθέτηση των πασσάλων, (Winn & Shimabuku 1989: 36-38) και
από τον Μακρύγιαλο της νεότερης νεολιθικής, όπου υπάρχουν ανάλογα δεδομένα
για τα μεγέθη των πασσαλοτρυπών. (Παππά 2008: 231-232, 294, 325, 340) Στην
Άψαλο Αριδαίας στην Αλμωπία Πέλλας, στην πρώιμη νεολιθική θέση Γραμμή, σε
όρυγμα που ερμηνεύεται ως υπόσκαφος οικιστικός χώρος, αναφέρεται
πασσαλότρυπα κεντρικού πασσάλου, διαμέτρου 0,60μ. (Χρυσοστόμου &
Γεωργιάδου 2003: 530) Ενδεικτικά, τέλος, αναφέρεται ότι οι πασσαλότρυπες που
βρέθηκαν μέσα στα αυλάκια θεμελίωσης τοίχων του ευθύγραμμου κτίσματος (οικία
3383) στο Kovačevo της Βουλγαρίας, έχουν διάμετρο 0,50μ., ενώ οι πάσσαλοι 0,15-
0,20μ. (Lichardus-Itten 2012) Για τις μικρότερες πασσαλότρυπες, υπάρχουν στοιχεία
από άλλους οικισμούς του ελλαδικού χώρου, κυρίως από αυτούς που τα δεδομένα
τους μελετήθηκαν ή δημοσιεύτηκαν, όπως είναι η Νέα Νικομήδεια Ημαθίας, με
πασσαλότρυπες διαμέτρου 0,08μ. έως 0,20μ., ή το Μακρυχώρι 1 Λάρισας, με
πασσαλότρυπες στην περιφέρεια του λάκκου Α (υπόσκαφη οικία), διαμέτρου από
0,15μ. έως και 0,25μ. [Μπατζέλας 2008: 121 (Τόμος Ι)] Από τη Σταυρούπολη
Θεσσαλονίκης, αναφέρονται πασσαλότρυπες διαμέτρου 0,20μ. και 0,30μ. για τη
στήριξη της στέγης, στο εσωτερικό λάκκου («υπόγειο τμήμα ημίσκαπτης οικίας») της
φάσης Σταυρούπολη Ι. (Γραμμένος & Κώτσος 2002: 141)
Στα Ρεβένια, δέκα επτά πασσαλότρυπες συρρικνώνονται στον πυθμένα τους. Οι

συρρικνωμένες διαστάσεις ορίζουν και το πραγματικό μέγεθος του πασσάλου. Οι
περισσότερες προέρχονται από τη νοτιοανατολική περιοχή του καννάβου, με τα
υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα (ΠΣ 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 44, 46, 47, 49, 51),
ενώ υπάρχουν και οι ΠΣ 128 (λάκκος 6), 129 (λάκκος 95), 131 και 132 (λάκκος 4).
131
Τέλος, η ΠΣ 8 συνδέεται με τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα της βορειοανατολικής

περιοχής του καννάβου. Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις, το βάθος των
επιχώσεων είναι σχετικά μεγάλο (από 0,30 μέχρι 0,51μ. σε οκτώ από αυτές), σε
σύγκριση με τις επιχώσεις όλων των πασσαλοτρυπών που βρέθηκαν στον οικισμό.
Όσον αφορά στα τοιχώματα, στις περισσότερες πασσαλότρυπες των Ρεβενίων είναι
κατακόρυφα, και μόνο στις ΠΣ 4, 6 (λάκκος 51), 5 (λάκκος 58) και 25 (ευθύγραμμα
υπέργεια κτίσματα νοτιοανατολικής περιοχής) έχουν ελαφριά κλίση, ενώ στις ΠΣ 2
(λάκκος 2), 24 και 49 (ευθύγραμμα υπέργεια κτίσματα νοτιοανατολικής περιοχής)
παρουσιάζουν απότομη κατωφερική κλίση, η οποία θα μπορούσε να αποδοθεί στις
πιέσεις του φυσικού εδάφους, καθώς πρόκειται για μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως
ερμηνεύεται και σε ανάλογα παραδείγματα από τον νεολιθικό Μακρύγιαλο. (Παππά
2008: 294, 325) Τα κατακόρυφα τοιχώματα στις πασσαλότρυπες δηλώνουν ότι οι
πάσσαλοι τοποθετούνται κάθετα προς το έδαφος και οι τοίχοι έχουν κατακόρυφα
τοιχώματα. Τα κατακόρυφα ή ομαλά επικλινή τοιχώματα αποτελούν μία από τις
απαραίτητες προϋποθέσεις, για την ταύτιση ενός υπόσκαφου χώρου ως οικιστικού,
όταν ο πυθμένας του λάκκου αποτελεί και το δάπεδο του σπιτιού.
Σε δύο από τις πασσαλότρυπες των Ρεβενίων (ΠΣ 55 του λάκκου 1 στο τετράγωνο
422/011 και ΠΣ 118 του λάκκου 23 στο τετράγωνο 422/029) βρέθηκαν περιμετρικά,
στον πυθμένα τους, λίθοι (κροκάλες), που πιθανόν λειτουργούσαν ως «σφήνες», για
την καλύτερη στερέωση του πασσάλου, αλλά και για την προστασία του από την
υγρασία και πιθανόν την αποφυγή περαιτέρω βύθισής του στο χώμα. Φροντίδα με
παρόμοιο στόχο υπάρχει και στην πασσαλότρυπα του κεντρικού πασσάλου (σειρά
από πέτρες στον πυθμένα της), στο όρυγμα που αναφέρθηκε παραπάνω, από την
Άψαλο Αριδαίας Πέλλας, θέση Γραμμή, (Χρυσοστόμου & Γεωργιάδου 2003: 530)
αλλά και στο Αχίλλειον Καρδίτσας, με κροκάλες στις βάσεις των πασσάλων και
γέμισμα με κομμάτια πηλού. (Winn & Shimabuku 1989: 36-38) Επίσης, στη φάση
Σταυρούπολη Ιβ του ομώνυμου νεολιθικού οικισμού της Θεσσαλονίκης, αναφέρεται
ότι, σε τμήμα πασσαλόπηκτης οικίας, οι πασσαλότρυπες φέρουν μικρές πέτρες στην
περίμετρό τους, για να ενισχύσουν τη σταθερότητά τους, καθώς και ψημένο πηλό
στο εσωτερικό τους. (Γραμμένος & Κώτσος 2002: 217) Στα Σέρβια Κοζάνης,
αναφέρονται κεντρικές πασσαλότρυπες που στήριζαν τη μονόριχτη στέγη και συχνά
έφεραν πήλινο περιχείλωμα. (Ridley & Rhomiopoulou 1972: 30-31)
Οι λάκκοι υποδοχής πασσάλων γεμίζονται με χώμα, το οποίο, στην περίπτωση των

Ρεβενίων, περιέχει συνήθως ελάχιστα ευρήματα (μικρά όστρακα, μικρά θραύσματα
οστών, οστρέων και πηλών, αλλά και αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα) και σπανιότερα
132
καθόλου (έντεκα πασσαλότρυπες). Από δύο πασσαλότρυπες συλλέχθηκαν μία

φολίδα πυριτόλιθου (ΠΣ 45) και δύο θραύσματα από πιθανά τριπτά εργαλεία (ΠΣ
47). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ΠΣ 19 και 49 (και οι δύο από τη
νοτιοανατολική περιοχή του καννάβου), από τις οποίες συλλέχθηκαν δύο από τα
συνολικά δώδεκα πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης του
οικισμού, όπου αντιπροσωπεύονται αποκλειστικά σπόροι και, κυρίως, λέπυρα
επενδεδυμένων σιτηρών (ΝΚ 165 της ΠΣ 19), και σπόροι και, κυρίως, λέπυρα
επενδεδυμένων σιτηρών, και, σε μικρότερο ποσοστό, φυτά της άγριας βλάστησης
(ΝΚ 195 της ΠΣ 49). (Κοτζαμάνη 2009: 288-295) Για ιδιαίτερα ευρήματα μέσα σε
πασσαλότρυπες, αναφέρεται ενδεικτικά ο πέλεκυς που βρέθηκε μέσα σε μία από τις
πασσαλότρυπες του πρώιμου νεολιθικού, πασσαλόπηκτου σπιτιού της Σωσάνδρας
Αλμωπίας στην Πέλλα, σε μία προσπάθεια, κατά την ανασκαφέα, απόκρυψής του
εκεί. (Γεωργιάδου 2013: 94) Ο Chapman γράφει αναλυτικά για την πρακτική των
δομημένων αποθέσεων θεμελίωσης στους οικιστικούς χώρους, μέσα σε λάκκους,
κάτω από τα δάπεδα σπιτιών, αλλά και μέσα στις πασσαλότρυπες και στα αυλάκια
θεμελίωσης τοίχων των πασσαλόπηκτων οικημάτων. Κατά τον Chapman, τέτοιου
είδους αποθέσεις, κατά τη νεολιθική περίοδο, σε θέσεις των Βαλκανίων, που μπορεί
να είναι είτε αντικείμενα (όστρακα από αγγεία, εργαλεία, οστά ζώων, ειδώλια κλπ.),
είτε ανθρώπινοι ενταφιασμοί, γίνονται στο πλαίσιο σύνδεσης των ζωντανών με τους
νεκρούς και στοχεύουν στη σταθερότητα και την ευφορία του νέου οικιστικού χώρου,
που ξεκινά έναν νέο κύκλο ζωής. (Chapman 2000: 66-69)
Η διατήρηση των πασσαλοτρυπών γενικά, περιμετρικά και στο εσωτερικό των

λάκκων ή στα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα, αποτελεί θέμα συζήτησης ανάμεσα
στους μελετητές. Η εύρεσή τους είναι σημαντικό ζήτημα, επειδή συνήθως βάσει
αυτών γίνεται η ανασύνθεση της ανωδομής των κτιρίων, των τοίχων και της στέγης.
Όταν δεν εντοπίζονται, αναγκαστικά πολλά στοιχεία παραμένουν υποθετικά και
ανεπιβεβαίωτα. Συχνά οι πασσαλότρυπες δε διατηρούνται, λόγω της διάβρωσης,
όπως συμβαίνει στον Μακρύγιαλο, όπου σώθηκαν περιμετρικά των λάκκων σε λίγες
περιπτώσεις, ενώ περισσότερες σώθηκαν σε σχέση με τα ευθύγραμμα κτίρια της
φάσης ΜΚ ΙΙ του οικισμού. (Παππά 2008: 231-232, 325-326, 339-341) Στους
λάκκους της Θέρμης, δε βρέθηκε ίχνος πασσάλου περιμετρικά των λάκκων, αν και
εκεί δεν τίθεται θέμα διάβρωσης, και εικάζεται ένας άλλος, άγνωστος τρόπος για την
υπερκατασκευή των κτιρίων. (Παππά 2008: 326-327) Ζητήματα διάβρωσης που
επηρεάζουν τη διατήρηση των πασσαλοτρυπών, αλλά και μεταγενέστερων
επεμβάσεων, τίθενται στον οικισμό της Σταυρούπολης. (Γραμμένος & Κώτσος 2004:
178) Στα Ρεβένια, αρκετές πασσαλότρυπες διατηρήθηκαν στο κατώτατο σημείο των
133
επιχώσεών τους, εξαιτίας της διάβρωσης, με χαρακτηριστικές, από αυτήν την άποψη,
τις πασσαλότρυπες που συνδέονται με υπέργεια, ευθύγραμμα κτίσματα, στη
βορειοανατολική και βορειοκεντρική περιοχή του καννάβου. Οι πασσαλότρυπες του
οικισμού που σχετίζονται με τους λάκκους, με δεδομένο ότι η ανωδομή τους
διαμορφώνεται με την τεχνική wattle-and-daub, φαίνεται ότι είναι πολύ λίγες, και το
πιθανότερο είναι οι περισσότερες από αυτές να διαβρώθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος
των επιχώσεών τους.
Στα Ρεβένια, οι πασσαλότρυπες που σχετίζονται με τα υπόσκαφα κτίσματα δεν έχουν

διαφορές με εκείνες των ευθύγραμμων κτισμάτων, όπως ακριβώς αναφέρεται και για
τον νεολιθικό Μακρύγιαλο, στον οποίο, επιπλέον, στην περίπτωση των
ευθύγραμμων κτισμάτων, είναι σαφής η ύπαρξη αυλακιών θεμελίωσης, μέσα στα
οποία βρέθηκαν οι πασσαλότρυπες. (Παππά 2008: 340) Η τοποθέτηση των
πασσάλων σε αυλάκια ή τάφρους ή κοίτες που γεμίζουν με χώμα, εξασφαλίζει τη
στατικότητα και τη στεγανότητα των τοίχων. Παρ’ όλα αυτά, από τον νεολιθικό
οικισμό της Αυγής Καστοριάς (Αυγή ΙΙ), όπου, κατά κανόνα, διατηρούνται οι τάφροι
θεμελίωσης των τοίχων των κτιρίων, μαζί με τις πασσαλότρυπες στο εσωτερικό τους,
μαρτυρείται και η έμπηξη των πασσάλων απευθείας στο έδαφος, χωρίς αυλάκι
θεμελίωσης, στο νότιο τμήμα του «κτηρίου 2β» και του «κτηρίου 6». (Στρατούλη &
Μπεκιάρης 2011: 7) Παρόμοιες πληροφορίες έχουμε από τα Σέρβια (Ridley, Wardle
& Mould 2000: 71-76) και από τη Νέα Νικομήδεια. (Pyke & Yiouni 1996: 40-43·
Rodden 1964: 368) Στα Ρεβένια, όσον αφορά στα υπέργεια, ευθύγραμμα κτίσματα,
σε καμία περίπτωση δεν ορίζονται με σαφήνεια αυλάκια θεμελίωσης τοίχων με τις
πασσαλότρυπες στο εσωτερικό τους, εκτός από το αυλάκι 1, το μόνο που σώζεται σε
αξιοσημείωτο βάθος (0,65μ.), με την ΠΣ 7 στο εσωτερικό του. Επίσης, σχετικές
ενδείξεις συγκεντρώνει το αυλάκι 6, το οποίο εντοπίστηκε πολύ αποσπασματικά και
ίσως περιελάμβανε την ΠΣ 56, και στην πορεία (Α-Δ), απλώς, του οποίου βρίσκονται
η ΠΣ 57 (που βρίσκεται πολύ κοντά στο αυλάκι 2) και η ΠΣ 137, στην περίπτωση
που αυτές δε σχετίζονται με τον σκελετό της ανωδομής του λάκκου 5. Το αυλάκι 4
βρίσκεται πολύ κοντά στις ΠΣ 19 έως ΠΣ 26, στην ίδια με αυτές κατεύθυνση (ΒΑ-
ΝΔ), ενώ το αυλάκι 7 χωροθετείται ελαφρώς βορειότερα και στην ίδια κατεύθυνση
(ΒΑ-ΝΔ) με τις ΠΣ 77 έως ΠΣ 84 και ΠΣ 67.
6.1.4. Είσοδοι, αναβαθμοί, χωρο-οργανωτικά στοιχεία, τοίχοι, δάπεδα

Η διαμόρφωση εισόδου στα υπόσκαφα κτίσματα έχει εντοπιστεί σε κάποιους
οικισμούς. Ενδεικτικά παραδείγματα προέρχονται από το Divostin, (Bogdanović
1988: 72, 75, 96-97) τη Νέα Μάκρη Αττικής, (Παντελίδου-Γκόφα 1991: 31, 130) τη
134
Θέρμη Θεσσαλονίκης και τον Μακρύγιαλο Πιερίας. (Παππά 2008: 328-329) Πρόκειται
για μία διαμόρφωση που μοιάζει με αναβαθμό (σκαλοπάτι), ο οποίος μπορεί να είναι
περισσότερο ή λιγότερο πλατύς και ψηλός και βρίσκεται εκτός του υπόσκαφου
οικιστικού χώρου, σε επαφή με αυτόν, ενώ εναλλακτικά μπορεί να πάρει τη μορφή
μικρού λάκκου. Φαίνεται ότι κατασκευές αυτού του τύπου δε σώζονται συχνά, αλλά
αυτό είναι πιθανότατα θέμα διατήρησης. (Παππά 2008: 328)
Στα Ρεβένια, υπάρχουν τέτοια παραδείγματα, ταυτισμένα με σχετική ασφάλεια (για

διαστάσεις και άλλα στοιχεία, βλ. τον πίνακα στο Παράρτημα 2). Στη νότια περιοχή
του ορθογωνικού λάκκου 11, οι δύο ημικυκλικές διαμορφώσεις (ο λάκκος 19 και η
διαμόρφωση προς νοτιοανατολικά που σκάφτηκε ως τμήμα του λάκκου 11) πιθανόν
ορίζουν την είσοδο σε αυτόν (Σχέδια 56, 61 και φωτογραφίες στο Παράρτημα 1). Σε
σχέση με τον λάκκο 24, ο λάκκος 55 στα νοτιοδυτικά του θα μπορούσε να θεωρηθεί
είσοδος σε αυτόν (Σχέδιο 27 και φωτογραφίες στο Παράρτημα 1). Ο λάκκος 25α
μπορεί να θεωρηθεί η είσοδος στον λάκκο 25 (Σχέδιο 17 και φωτογραφίες στο
Παράρτημα 1). Στα νοτιοδυτικά του λάκκου 26, φαίνεται να υπάρχει διαμορφωμένη
είσοδος με δύο σκαλοπάτια (Σχέδια 19, 21). Ο λάκκος 19 του λάκκου 11, ο λάκκος 55
του λάκκου 24 και ο λάκκος 25α του λάκκου 25 είναι τρεις περιπτώσεις από τα
Ρεβένια που θυμίζουν τον λάκκο 22, που θεωρείται η είσοδος για τον λάκκο 24 του
νεολιθικού Μακρύγιαλου. (Παππά 2008: 234-236, 328)
Στο εσωτερικό κάποιων λάκκων των Ρεβενίων, εντοπίστηκαν αναβαθμοί ποικίλων

διαστάσεων, σκαλοπάτια, ουσιαστικά, διαμορφωμένα στο φυσικό έδαφος, που είτε
εξυπηρετούσαν την πρόσβαση στο υπόγειο ή ημιυπόγειο τμήμα της υπόσκαφης
κατασκευής, είτε έπαιζαν κάποιον χωρο-οργανωτικό ρόλο (για διαστάσεις και άλλα
στοιχεία, βλ. τον πίνακα στο Παράρτημα 2). Έτσι, σκαλοπάτια πρόσβασης πρέπει να
θεωρηθούν οι αναβαθμοί στους λάκκους 4 (βόρεια, Σχέδια 63, 64), 5 (λάκκοι 5α και
5β, Σχέδια 4, 5 και φωτογραφίες στο Παράρτημα 1), 24 (λάκκος 24α, που μοιάζει
πολύ με τα παραδείγματα από το Divostin, τη Νέα Μάκρη Αττικής και τη Θέρμη,
Σχέδιο 27 και φωτογραφίες στο Παράρτημα 1), 42 (δυτικά και ανατολικά, Σχέδιο 11 )
και 74 (ανατολικά, Σχέδιο 70). Στους λάκκους 11 (βόρεια), 24 (βορειοανατολικά,
Σχέδιο 27) και 25 (νότια, Σχέδιο 17 και φωτογραφίες στο Παράρτημα 1), οι αναβαθμοί
θα πρέπει να ταυτιστούν ως ερμάρια, που σχετίζονται με κάποια βασική χωρο-
οργανωτική / αποθηκευτική χρήση. Αναβαθμοί, όπως αυτοί στους λάκκους 36 και 49,
λόγω του μικρού τους πλάτους (από 0,10μ. έως 0,20μ.), πιθανόν δεν εξυπηρετούσαν
την πρόσβαση, αλλά αποτελούν διαμορφώσεις παλαιότερων φάσεων των λάκκων, οι
135
οποίοι σκάφτηκαν εκ νέου, όπως αναφέρεται για τον οικισμό στη ΔΕΘ
Θεσσαλονίκης. (Παππά 2008: 329)
Τέτοιου είδους κατασκευές (ερμάρια, εσοχές, κόγχες, θήκες), που εξυπηρετούσαν

βασικούς χωρο-οργανωτικούς σκοπούς, αναφέρονται, για παράδειγμα, στη συστάδα
λάκκων της αρχαιότερης νεολιθικής φάσης των Παλιαμπέλων Κολινδρού, (Κωτσάκης
& Halstead υπό εκτύπωση) καθώς και στην ημιυπόγεια καλύβα της νεότερης
νεολιθικής περιόδου από τη Μερέντα Αττικής. (Κακαβογιάννη, Τσελεπή & Κατσαβού
2009: 145, 152)
Όσον αφορά στο ύψος των τοίχων των οικιστικών χώρων που είναι κατασκευασμένοι
με την τεχνική δόμησης wattle-and-daub, γίνονται μόνο εικασίες. Η Stevanović
θεωρεί, με βάση εθνογραφικά παραδείγματα, ότι το ύψος των υπέργειων
ευθύγραμμων σπιτιών κυμαίνεται από 1,5μ. έως 2μ., ενώ για τον οικισμό στο Opovo,
στα κεντρικά Βαλκάνια, προτείνει ένα ιδανικό ύψος 1,80μ. για τους τοίχους. Για τη
στέγη, καθώς δεν υπάρχουν στοιχεία για το μέγεθός της, ούτε για τα υλικά από τα
οποία ήταν φτιαγμένη, δεν κάνει παρόμοιους υπολογισμούς. (Stevanović 1997: 361)
Στην περίπτωση της νεολιθικής Νέας Μάκρης στην Αττική, οι καλύβες, όπως τις
ονομάζει η ανασκαφέας, αναπαρίστανται με βάση εθνογραφικά παραδείγματα από
καλύβες Σαρακατσάνων στη Θεσσαλία. Εκεί, τα τοιχώματα εξωτερικά πλέκονται σε
ύψος 1,20μ. έως 1,40μ., ενώ εσωτερικά το ύψος αυξάνεται, από 1,50μ. έως 1,70μ.,
για να κυκλοφορούν οι άνθρωποι άνετα όρθιοι. (Παντελίδου-Γκόφα 1991: 31, 130·
1997: 42-44) Στις τρισδιάστατες αναπαραστάσεις του νεολιθικού Μακρύγιαλου, τα
στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για το ύψος των τοίχων και της στέγης των
υπόσκαφων οικιών είναι αυθαίρετα, όπως επισημαίνεται, βάσει του ύψους ενός
ανθρώπου από το επίπεδο του ξύλινου δαπέδου του σπιτιού, το οποίο εικάζεται ότι
θα υπήρχε στο επίπεδο του εδάφους. (Παππά 1997: 260· Παππά 2008: 324) Μία
παρόμοια ανασύνθεση, όπως της Νέας Μάκρης και του Μακρύγιαλου, θα μπορούσε
να προταθεί και για τα Ρεβένια.
Ως δάπεδο στους λάκκους κατοίκησης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο σκαμμένος στο

φυσικό πυθμένας του λάκκου, όταν αυτός δε βρίσκεται σε βάθος μεγαλύτερο του 1μ.
από την επιφάνεια του εδάφους. Ο πυθμένας θα πρέπει να είναι επίπεδος ή
ελαφρώς κοίλος και μπορεί να είναι επιχρισμένος με πηλό. [Παππά 2008: 324-325·
Μπατζέλας 2008: 156 (Τόμος Ι)] Στον οικισμό της Λητής ΙΙΙ (τέλη αρχαιότερης
νεολιθικής με αρχές μέσης νεολιθικής), αναφέρεται τμήμα πήλινου δαπέδου που
βρίσκεται στη θέση του, στον πυθμένα του λάκκου 1, σε βάθος 1μ., ο οποίος
θεωρείται από τους ανασκαφείς του κατοικία. (Τζαναβάρη, Κώτσος & Γκιούρα 2004:
136
212-213, 217-218) Στον πρώιμο οικισμό της Νέας Νικομήδειας, τα δάπεδα είναι
πήλινα, με υπόστρωμα από χόρτα ή φύλλα από καλάμια. (Rodden 1964: 368· Pyke
& Yiouni 1996: 41, 43-44) Επίπεδο δάπεδο, από πατημένο χώμα, υπάρχει στην
ημιυπόγεια, σκαμμένη στο φυσικό έδαφος, Οικία Α, στο οικόπεδο της οδού
Ωραιοκάστρου 98, που ανήκει στον επίπεδο – εκτεταμένο οικισμό της Σταυρούπολης
Ι (τέλος μέσης νεολιθικής). (Γραμμένος & Κώτσος 2004: 24-25) Στις περιπτώσεις που
το βάθος του πυθμένα ξεπερνά το 1μ., ο υπόγειος χώρος μπορεί να θεωρηθεί
αποθηκευτικός και να υποτεθεί η ύπαρξη ενός ξύλινου δαπέδου στο επίπεδο του
εδάφους. (Παππά 2008: 324-325) Στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης, έχουν βρεθεί
λιθόστρωτα δάπεδα στο εσωτερικό των λάκκων, που κατασκευάζονται πάνω στο
φυσικό έδαφος και ανακατασκευάζονται τακτικά. (Παππά 2008: 95-96) Στη μακρινή
Κύπρο, στον οικισμό της Χοιροκοιτίας, τα δάπεδα των κυκλικών κτισμάτων έχουν
επίστρωση από πηλό πάνω στο φυσικό έδαφος, και συνήθως βρίσκονται
χαμηλότερα, οπότε η πρόσβαση γίνεται με ένα ή δύο σκαλοπάτια, (Le Brun 1996: 19-
21) ενώ ένα σκαλοπάτι χαμηλότερα από την είσοδο βρίσκονται και τα δάπεδα στα
καμπυλόγραμμα σπίτια στην Καλαβασό Τέντα και είναι επιχρισμένα ή από πατημένο
χώμα. (Todd 1998: 42)
Στα Ρεβένια, πουθενά δε βρέθηκαν πήλινα ή λιθόστρωτα δάπεδα μέσα στους

λάκκους. Τα δάπεδα των υπόσκαφων οικιστικών χώρων θα ήταν, σύμφωνα με το
παράδειγμα του Μακρύγιαλου, οι ίδιοι οι πυθμένες των λάκκων, όταν το βάθος τους
φτάνει μέχρι το 1μ. Τα δάπεδα αυτά είναι σχετικά επίπεδα. Εναλλακτικά, μπορεί να
ήταν από πατημένο χώμα, δεν εντοπίστηκαν, όμως, τέτοια στοιχεία, κατά την
ανασκαφή. Έτσι, στους λάκκους 15, 23, 24, 25, 33, 36, 41, 44, 48γ, 51, 57, 58 και 72,
οι οποίοι θεωρούνται, με μεγαλύτερη ή μικρότερη βεβαιότητα ο καθένας, οικιστικοί
χώροι και το βάθος τους δεν ξεπερνά το 1μ., τα δάπεδα θα μπορούσαν να είναι οι
πυθμένες τους. Στους επίσης θεωρούμενους οικιστικούς λάκκους 2, 4, 5, 6, 7, 11, 20,
26 και 42 με βάθος μεγαλύτερο του 1μ., προτείνεται, όπως αναφέρεται παραπάνω
για τον Μακρύγιαλο, η αποθηκευτική χρήση του υπόγειου μέρους και η τοποθέτηση
ενός ξύλινου δαπέδου στο επίπεδο του εδάφους, για την εξυπηρέτηση των αναγκών
του υπέργειου τμήματος της κατοικίας. Αυτό το υποθετικό ξύλινο δάπεδο θα
μπορούσε, είτε να μην κάλυπτε όλη την έκταση του λάκκου, είτε να μετακινούνταν,
όποτε ήταν απαραίτητο, ώστε να είναι εφικτή η πρόσβαση στον υπόγειο
αποθηκευτικό χώρο. Οπωσδήποτε, η ύπαρξη ξύλινου δαπέδου δεν αποκλείεται και
στις περιπτώσεις που το βάθος του λάκκου δεν ξεπερνά το 1μ. Ένα παράδειγμα
νεολιθικής λακκοειδούς κατασκευής από την Ιταλία ερμηνεύεται, εντελώς υποθετικά,
ως το υπόσκαφο τμήμα μίας υπέργειας οικίας, το οποίο λειτουργούσε ως χώρος
137
αποστράγγισης υδάτων. Πάνω από τη λακκοειδή κατασκευή, υπήρχε το δάπεδο της

οικίας, φτιαγμένο από ξύλο και πηλό, που εδραζόταν, όπως και η κωνική της στέγη,
στην επιφάνεια του εδάφους. (Cavulli 2003: 430-432)
6.1.5. Θερμικές κατασκευές

Η αρχαιολογική έρευνα θεωρεί κρίσιμης σημασίας το ζήτημα της ύπαρξης, της
χωροθέτησης (εντός ή εκτός των κτισμάτων) και της διαρρύθμισης (μεμονωμένες ή
σε συστάδες) των θερμικών κατασκευών σε έναν οικισμό, καθώς αυτές λειτουργούν
ως ισχυροποιητικά στοιχεία, για την ταύτιση των κτισμάτων (υπόσκαφων και
υπέργειων), με τα οποία αυτές συναρτώνται, ως οικιστικών χώρων, αλλά και ως
ενδείξεις των κοινωνικών πρακτικών και δομών του εκάστοτε οικισμού, ανάλογα και
με τις φάσεις της νεολιθικής περιόδου (αρχαιότερη, μέση, νεότερη, τελική). (Halstead
1999· Halstead 2006· Παππά 2008: 16-17· Kalogiropoulou 2013· Kotsakis υπό
έκδοση) Τονίζεται εδώ ότι τα συμπεράσματα και τα μοντέλα που ενδεχομένως
διαμορφώνονται, θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους και τον βαθμό διατήρησης
των κατασκευών, αλλά και τη συνεχή προσθήκη νέων δεδομένων, τα οποία
παραμένουν ανεπεξέργαστα στο μεγαλύτερο μέρος τους. Όσον αφορά στις θερμικές
κατασκευές του βορειοελλαδικού χώρου, κατά τη διάρκεια της νεολιθικής, τα
αποτελέσματα των μέχρι σήμερα ερευνών δε μας επιτρέπουν να προβαίνουμε σε
γενικεύσεις και κανονικότητες, μπορούμε, όμως, να μιλήσουμε για τάσεις, οι οποίες
φαίνεται να προκύπτουν. (Nanoglou 2008: 147-149· Παππά 2008: 345-349) Με
βάση τη χωροθέτηση των μαγειρικών εγκαταστάσεων της Θεσσαλίας, φαίνεται ότι,
κατά την αρχαιότερη και τη μέση νεολιθική περίοδο, οι θερμικές κατασκευές για
μαγείρεμα βρίσκονταν σε ανοιχτούς χώρους, ανάμεσα στα κτίσματα, κάτι που
υποδεικνύει ότι το μαγείρεμα και η κατανάλωση της τροφής ήταν περισσότερο
δημόσια υπόθεση, σε αντίθεση με τους οικισμούς της νεότερης νεολιθικής
Θεσσαλίας, όπου υπάρχουν τοίχοι ή τάφροι που διαιρούν τον χώρο σε περιοχές,
ομάδες ή αυλές, περιορίζοντας έτσι το μοίρασμα της τροφής ανάμεσα στα μέλη της
κοινότητας. Κατά την τελική νεολιθική και την πρώιμη εποχή του χαλκού, οι
μαγειρικές εγκαταστάσεις περιφράσσονται μέσα στις αυλές ή αποτελούν προεκτάσεις
της κουζίνας. Ο Halstead συνδέει τις πρακτικές που σχετίζονται με την προετοιμασία
και το μαγείρεμα της τροφής, προχωρώντας από την αρχαιότερη προς την τελική
νεολιθική περίοδο και την πρώιμη εποχή του χαλκού, με τη σταδιακά αυξανόμενη
σημασία της αποθήκευσης και του ιδιωτικού στοιχείου, έναντι του κοινοτικού και του
συλλογικού. (Halstead 1999) Από τη Μακεδονία της αρχαιότερης νεολιθικής λείπουν
τα δεδομένα που θα επέτρεπαν να γίνουν συγκρίσεις ανάμεσα στους οικισμούς. Στη
Νέα Νικομήδεια, οι μαγειρικές εγκαταστάσεις του οικισμού βρέθηκαν εντός και εκτός
138
των κτιρίων και πάντα σε άμεση συνάρτηση με αυτά, υποδεικνύοντας ότι αυτές
συνδέονται με τις επιμέρους οικιστικές μονάδες. Επιπλέον, καθώς δε βρέθηκαν
πουθενά συστάδες από θερμικές κατασκευές, αυτό δείχνει ότι η επεξεργασία της
τροφής και το μαγείρεμα ήταν ιδιωτική υπόθεση και δε συνδεόταν με συλλογικές
πρακτικές και επιτελέσεις. (Kalogiropoulou 2013: 227) Στην πρώιμη αρχαιότερη
νεολιθική φάση του οικισμού στα Παλιάμπελα Κολινδρού, οι υπόσκαφοι οικιστικοί
χώροι βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο, ενώ σε υψηλότερο διαμορφώνονται μικροί
λάκκοι που σχετίζονται με τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες. Αυτού του είδους
η διαρρύθμιση υποδεικνύει ότι σε αυτές τις εγκαταστάσεις είχαν πρόσβαση, για το
καθημερινό μαγείρεμα και την κατανάλωση της τροφής, γειτονικές ομάδες κατοίκων
του οικισμού, και ότι αυτές δε σχετίζονται με συναθροίσεις μεγαλύτερου αριθμού
ατόμων, για το μοίρασμα της τροφής. (Κωτσάκης & Halstead υπό εκτύπωση·
Kotsakis υπό έκδοση) Ποικιλία υπάρχει στις μαγειρικές εγκαταστάσεις της μέσης
νεολιθικής Μακεδονίας, οι οποίες βρίσκονται εντός και εκτός των κτισμάτων, και στις
τούμπες και στους επίπεδους – εκτεταμένους οικισμούς, ενώ και κατά τη νεότερη
νεολιθική το μοντέλο δεν είναι σταθερό. (Kalogiropoulou 2013: 228-234) Ιδιαίτερη
περίπτωση αποτελεί ο Μακρύγιαλος της νεότερης νεολιθικής, μία θέση που
μελετήθηκε διεξοδικά, όπου, πέρα από τη χωροθέτηση και τη διαρρύθμιση των
θερμικών κατασκευών στις δύο φάσεις του οικισμού, (Παππά 2008: 197· 296-298) το
πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ο εκτεταμένος λάκκος 212 της αρχαιότερης φάσης ΜΚ
Ι, που μαρτυρεί, μέσα από τα ευρήματα που βρέθηκαν στο εσωτερικό του, τη
συλλογική (όλης της κοινότητας ή γειτονικών κοινοτήτων) και ακραία κατανάλωση
φαγητού και ποτού, μέσω της οποίας πραγματοποιείται ο επαναπροσδιορισμός των
κοινωνικών δεσμών και η διευθέτηση των εντάσεων και των αντιθέσεων που
υπάρχουν ανάμεσα στο συλλογικό και το ατομικό στοιχείο. (Pappa et al. 2004·
Halstead 2011: 138-140· Kotsakis υπό έκδοση)
Στα Ρεβένια, δε διατηρήθηκαν θερμικές κατασκευές κατά χώραν, εντός ή εκτός των
λάκκων. Φαίνεται, δηλαδή, ότι τα θραύσματα των θερμικών κατασκευών, κυρίως
δάπεδα από εστίες ή μικρούς φούρνους, που συλλέχθηκαν από το εσωτερικό των
λάκκων, αποτελούν αντικείμενο δευτερογενούς απόθεσης, πρόκειται, δηλαδή, για
απορρίμματα, κατάλοιπα από θερμικές κατασκευές που πετάχτηκαν μέσα στους
λάκκους, ενώ πουθενά στον χώρο της φάσης των υπόσκαφων κατασκευών δε
βρέθηκαν ενδείξεις για την ύπαρξη τέτοιων κατασκευών, μεμονωμένες ή σε
συστάδες, εκτός οικιστικών χώρων, σε άμεση γειτνίαση με αυτούς, ή σε
κοινόχρηστους χώρους. Εξαίρεση ίσως αποτελεί ο λάκκος 72. Για να έχουμε μία πιο
πλήρη εικόνα του θέματος, θα πρέπει να ολοκληρωθεί η μελέτη των πηλών από τη
139
θέση. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα,3 από τους οκτώ λάκκους που
μελετώνται, μόνο στους λάκκους 2, 7 και 24, είναι χαρακτηριστική η ύπαρξη
θραυσμάτων από δάπεδα θερμικών κατασκευών, σε αντίθεση με τα ελάχιστα
τμήματα ανωδομής που αναγνωρίστηκαν σε αυτούς. Στους λάκκους 5, 44 και 49 η
παρουσία τέτοιων θραυσμάτων είναι περιορισμένη, σε αντίθεση με τα πολλά τμήματα
πηλών ανωδομής που βρέθηκαν σε αυτούς. Τα οπτά θραύσματα από τα δάπεδα των
θερμικών κατασκευών, που είχαν δεχτεί την επίδραση φωτιάς σε μικρό ή μεγάλο
βαθμό, αναγνωρίστηκαν με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους: η άνω όψη
τους ήταν επίπεδη και λεία, σαν στιλβωμένη, ενώ η κάτω ήταν ανώμαλη και, σε
κάποιες περιπτώσεις, περιείχε χαλίκι.
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο λάκκος 72 (Σχέδια 31, 32, 33, 34 και φωτογραφίες
στο Παράρτημα 1), στη νότια περιοχή του οποίου εντοπίστηκαν, σε ελλειψοειδή
διάταξη, πυκνές συγκεντρώσεις οπτών πλιθιών (κυρίως), λίγων αχυροπηλών (με
αποτυπώματα από βέργες και με ίχνη καύσης) και αργών, στην πλειοψηφία τους,
λίθων, μεσαίου και μικρού μεγέθους (περίπου 10x8x4εκ. και 4x3x2εκ. αντίστοιχα).
Στη βόρεια περιοχή του λάκκου εντοπίστηκαν αρκετοί άνθρακες. Οι συγκεντρώσεις
αυτές πιθανόν ανήκουν σε κάποιου είδους κατασκευή, όπου λάμβανε χώρα κάποια
θερμική δραστηριότητα, και η οποία κατέρρευσε, ολόκληρη ή τμήμα της, επί τόπου,
αποτελώντας χαρακτηριστικό στοιχείο της αρχικής χρήσης του λάκκου. Ένα από τα
δύο δείγματα που συλλέχθηκαν για χρονολόγηση με 14C, περιείχε έναν σπόρο
σιταριού ή κριθαριού, ενώ στα δύο δείγματα του νεροκόσκινου αντιπροσωπεύονται
τα δημητριακά, τα φρούτα / οι καρποί και η άγρια χλωρίδα. Ο λάκκος περιείχε
ελάχιστη κεραμική (μόλις τέσσερα μικρά όστρακα), από την αρχή των επιχώσεών
του, και αρκετά οστά ζώων. Η απόλυτη χρονολόγησή του, από οστό ζώου, είναι
αρκετά πρώιμη: DEM 2823: 6456–6421 π. Χ. (68,2%) και 6465–6397 π. Χ. (95,4%).
Εκτός από τους λάκκους, και πιθανότατα σε σχέση με την ανώτερη φάση των
υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων, διερευνήθηκε περιοχή, η οποία θεωρείται ότι
σχετίζεται με κάποιου είδους θερμική δραστηριότητα. Η περιοχή αυτή εντοπίστηκε,
αφού αφαιρέθηκαν το επιφανειακό στρώμα και το στρώμα 2, πριν εντοπιστούν εκεί οι
λάκκοι 72 και 23. Πρόκειται για τμήμα ενός πολύ αποσπασματικά σωζόμενου
λιθόστρωτου δαπέδου (λιθόστρωτο δάπεδο 1, στα βορειοανατολικά του τετραγώνου
422/038, Σχέδιο 78), το οποίο πιθανόν αποτελούσε το υπόστρωμα πάνω στο οποίο
εδραζόταν μία πήλινη κατασκευή, η οποία είχε σχέση με κάποια θερμική
δραστηριότητα. Το δάπεδο αυτό συνιστά, πιθανόν, μία ενιαία εικόνα με τους
3
ό. π.
140
αχυροπηλούς και τη συγκέντρωση 28 πήλινων, αδιάγνωστων αντικειμένων που

βρέθηκαν στη συμβολή των μαρτύρων του ίδιου τετραγώνου, καθώς και με τους
άψητους, διαλυμένους πηλούς και τα πλιθιά προς ανατολικά (στα τετράγωνα 422/039
και 422/029), από όπου συλλέχθηκαν 19 πήλινοι πεσσοί, μαζί με όχι καλά ψημένους
αχυροπηλούς, οι οποίοι βρίσκονταν ανάμεσά τους. Η έκταση της περιοχής είναι
περιορισμένη (μέγιστες διαστάσεις: 3-4μ. Β-Ν x 4-5μ. Α-Δ και εμβαδόν 12-20m2), ενώ
πιθανόν η όλη εικόνα συνδέεται και με το αυλάκι 8 (θεμελίωσης τοίχου), σχεδόν
αμέσως νοτιοδυτικά του λιθόστρωτου δαπέδου, το οποίο σώθηκε σε πολύ
περιορισμένη έκταση και βάθος, στο ίδιο, πάντως επίπεδο, αλλά και με το πολύ
μικρό τμήμα πήλινου δαπέδου, 1,50μ. προς νοτιοανατολικά (Σχέδιο 79).
6.2. Φάση των υπόσκαφων κατασκευών
6.2.1. Ζητήματα πρωιμότητας, προσωρινότητας και απλότητας

Οι υπόσκαφες κατασκευές χαρακτηρίζουν τη νεολιθική περίοδο στα Βαλκάνια και
έχουν γίνει αντικείμενο εντατικής μελέτης. Από αυτές τις κατασκευές, εκείνες που
έχουν ταυτιστεί ως οικιστικοί χώροι είναι γνωστές στη βιβλιογραφία ως “pit houses”,
“pit dwellings”, “pit huts” και “earth cabins”. Ο Chapman θεωρεί ότι οι οικιστικοί χώροι
στα Βαλκάνια αποτελούνται από υπέργεια ορθογώνια κτίσματα και ότι οι υπόσκαφες
κατασκευές λειτουργούσαν βοηθητικά ως προς αυτά, ως εργαστηριακοί χώροι, οι
οποίοι, σε κάποιες περιπτώσεις, ήταν στεγασμένοι, ενώ τους ερμηνεύει, στην αρχική
τους χρήση, ως λάκκους απόληψης πηλού. (Chapman 2000: 86-87) Ο Bailey
αποδέχεται την ερμηνεία των υπόσκαφων κατασκευών ως οικιστικών χώρων, αλλά
τις θεωρεί μικρές, κατά κανόνα, σε μέγεθος και εφήμερες κατασκευαστικά μονάδες,
και τις συνδέει με ημι-μόνιμες ή προσωρινές εγκαταστάσεις (“camps”), που
χαρακτηρίζονται από κινητικότητα, καθώς οι κάτοικοί τους δεν ενδιαφέρονται για τη
δημιουργία ενός σταθερού, δομημένου χώρου. Αντίθετα, οι μόνιμοι οικισμοί, τα χωριά
(“settlements”, “villages”) χαρακτηρίζονται από υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα,
μεγαλύτερα σε μέγεθος, τα οποία στεγάζουν περισσότερα άτομα και όπου, με βάση
τη διαίρεση επί μέρους χώρων στο εσωτερικό τους, αναπτύσσονται διακριτές και
σταθερές δραστηριότητες, οι οποίες αντανακλούν σταθερές κοινωνικές σχέσεις και
δομές. (Bailey 1999· 2000: 263-286)
Στην Εγγύς Ανατολή, η επαναλαμβανόμενη χρήση του χώρου και η ανοικοδόμηση

των κατασκευών στο ίδιο σημείο, διαπιστώνεται ήδη από την πρώιμη
Επιπαλαιολιθική περίοδο, υποδηλώνοντας έναν ορισμένο βαθμό μονιμότητας που
χαρακτήριζε τους κυνηγούς τροφοσυλλέκτες αυτής της περιόδου. Στο Ισραήλ, η
βυθισμένη στη θάλασσα της Γαλιλαίας θέση Ohalo II, χαρακτηρίζεται από καλύβες,
141
τις λεγόμενες “brush huts”, που αποτελούν τις παλαιότερες αυτού του είδους:
ελλειψοειδούς κάτοψης, με εμβαδόν από 5 έως 13τ.μ., υπόσκαφα, διαδοχικά
δάπεδα, σκαμμένα στο φυσικό έδαφος, σε βάθος τουλάχιστον 20εκ., χωρίς
πασσαλότρυπες στην περίμετρο ή στο εσωτερικό τους, καθώς επρόκειτο για
ελαφριές κατασκευές. Τα δάπεδα χρήσης σε αυτές τις καλύβες περιείχαν μεγάλες
ποσότητες απανθρακωμένων σπόρων και καρπών, που προέρχονται από όλες τις
εποχές του χρόνου, οστών ζώων, πυριτόλιθων και άλλων ευρημάτων που
υποδεικνύουν καθημερινές δραστηριότητες, οι οποίες σχετίζονται με την κατεργασία
υλικών, την αποθήκευση ή την απόρριψη. (Nadel 2006· Simmons 2007: 47-49) Κατά
την ύστερη Επιπαλαιολιθική περίοδο, οι Νατούφιοι πληθυσμοί της Εγγύς Ανατολής
χαρακτηρίζονται από ισχυρότερες ενδείξεις μονιμότητας. Οι Νατούφιες θέσεις
ονομάζονται από τους περισσότερους ερευνητές χωριά (“villages”) ή χωριουδάκια
(“small hamlets”) ή καταυλισμοί (“base camps”). Οι περισσότερες από τις κατασκευές
σε αυτές τις θέσεις θεωρούνται οικιστικές και ήταν οργανωμένες σε μικρές συστάδες.
Η αρχιτεκτονική τους εμφανίζεται πιο στιβαρή, σε σύγκριση με εκείνη της πρώιμης
Επιπαλαιολιθικής περιόδου, και αποτελείται από κυκλικές ή ημικυκλικές ημιυπόγειες
κατασκευές ή υπόσκαφα σπίτια (“semisubterranean structures, or pithouses”), με
λίθινα θεμέλια ή λίθινους τοίχους αντιστήριξης και ανωδομή από ξύλα, κλαδιά, φύλλα
και χόρτα, ενώ ελάχιστες είναι οι ενδείξεις για τη χρήση πλιθιών ή της τεχνικής
δόμησης wattle-and-daub. Οι κατασκευές αυτές έχουν διάμετρο που κυμαίνεται από
3μ. έως 6μ. και στο εσωτερικό τους εντοπίζονται κυκλικές ή τετράγωνες εστίες.
Χαρακτηριστικές, από αυτήν την άποψη, θέσεις είναι η Abu Hureyra 1 στη Συρία και
η Ain Mallaha στο Ισραήλ. (Simmons 2007: 58-59, 84-85) Κατά τη διάρκεια της
Προκεραμικής Νεολιθικής Α φάσης (PPNA), στην Εγγύς Ανατολή λαμβάνουν χώρα
σημαντικές διεργασίες και αλλαγές, ενώ παράλληλα υπάρχουν και θέσεις όπου
συνεχίζεται ο παραδοσιακός τρόπος ζωής των παλαιότερων φάσεων. Όσον αφορά
στους οικιστικούς χώρους, αυτοί ήταν, ως επί το πλείστον, απλές μορφολογικά,
κυκλικές ή ελλειψοειδείς κατασκευές, υπέργειες ή συνηθέστερα ημιυπόγειες,
διαμέτρου μέχρι 8μ., ενώ κατ’ εξαίρεση σε κάποιες θέσεις ο χώρος διαιρείται
εσωτερικά με διαχωριστικά στοιχεία. Συχνά τα θεμέλια ήταν λίθινα, η υπερκατασκευή
ήταν από πλιθιά και οι οροφές πιθανόν επίπεδες. Σε λίγες θέσεις εμφανίζονται κτίρια
δημόσιου χαρακτήρα, τα οποία αποκτούν πιο μνημειακή και περίτεχνη μορφή στην
Jericho της Παλαιστίνης και στο Göbekli Tepe της Τουρκίας. (Kuijt & Goring-Morris
2002: 373-376· Simmons 2007: 58-59, 84-85) Κατά την ακόλουθη Προκεραμική
Νεολιθική Β φάση (PPNB), συντελείται η αλλαγή από τις κυκλικές ή ελλειψοειδείς στις
ορθογώνιες κατασκευές, με πολλούς επιμέρους χώρους εσωτερικά, κάποιοι από
τους οποίους πιθανόν εξυπηρετούσαν αποθηκευτικούς σκοπούς. Τα ορθογώνια
142
κτίσματα επικρατούν, αν και συνεχίζουν να υπάρχουν θέσεις όπου τα κτίρια έχουν

κυκλική μορφή. Αυτές οι ορθογώνιες κατασκευές μπορεί να είναι οικίες ή κτίρια
κοινοτικού ή τελετουργικού χαρακτήρα, τα οποία βρίσκονταν εντός ή εκτός των
οικισμών. Η αλλαγή αυτή θεωρείται από τους ερευνητές ως αποτέλεσμα μίας
εξελικτικής πορείας από τον έναν τύπο κατασκευών στον άλλον και πιστεύεται ότι σε
αυτήν τη φάση αναπτύσσονται τα πραγματικά, μεγάλου μεγέθους χωριά. (Kuijt &
Goring-Morris 2002: 385, 390-394, 407-410, 415-416· Simmons 2007: 133-139, 167-
168) Στις ακόλουθες φάσεις της νεολιθικής, αναπτύσσονται οι συμπαγείς οικισμοί με
τα πυκνά δομημένα ορθογώνια σπίτια στους τεχνητούς γηλόφους της Εγγύς
Ανατολής.
Στον ελλαδικό χώρο, οι υπόσκαφες κατασκευές συνδέονταν συνήθως με πρώιμες

περιόδους κατοίκησης. Τα ορύγματα στα Δενδρά Αργολίδας τοποθετούνται στην
ακεραμική περίοδο, (Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1992) χωρίς, όμως, να έχουν
χρονολογηθεί με απόλυτο τρόπο. Οι υπόσκαφες κατασκευές στη Νέα Μάκρη Αττικής
αρχίζουν από την αρχαιότερη και φτάνουν μέχρι τη νεότερη νεολιθική. (Παντελίδου-
Γκόφα 1991) Επίσης, έχει επισημανθεί ότι υπάρχει η τάση στην αρχαιολογική έρευνα
των Βαλκανίων οι υπόσκαφοι οικιστικοί χώροι να συνδέονται με τα πρώιμα στάδια
των οικισμών, (Παππά 2008: 320) ενώ τα ορθογώνια κτίσματα με πιο προχωρημένες
χρονολογικά φάσεις τους. (Bogdanović 1988: 70-73· 85-91) Στη Σταυρούπολη, για
παράδειγμα, τα υπόσκαφα αρχιτεκτονικά στοιχεία της φάσης Ια θεωρούνται
κατασκευές «απλουστευμένες και πρώιμες». (Γραμμένος & Κώτσος 2004: 17) Η
εξέλιξη, όμως, αυτή δε θα πρέπει να θεωρείται ευθύγραμμη, καθώς στον Μακρύγιαλο
τα κυκλικά κτίσματα επανέρχονται «μετά από διαδοχικές φάσεις άλλων επιλογών».
(Παππά 2008: 320-321) Αυτό το χαρακτηριστικό το συναντάμε και στον βαλκανικό
χώρο, σε περιοχές όπως είναι η βόρεια Βουλγαρία, όπου οι υπόσκαφες καλύβες
έπονται των υπέργειων κατασκευών. (Bailey 2000: 263-264)
Με το αναλυτικό παράδειγμα του Μακρύγιαλου Πιερίας της νεότερης νεολιθικής

περιόδου, αποδείχτηκε, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι τα υπόσκαφα κτίσματα
μπορούν να είναι οικιστικοί χώροι, ενώ δε συνδέονται αναγκαστικά με τις αρχαιότερες
φάσεις της νεολιθικής και δεν ανήκουν σε μία αλυσίδα ευθύγραμμης εξελικτικής
πορείας, ευρισκόμενα στις απαρχές της. Επίσης, δε θα πρέπει να ερμηνεύονται,
παντού όπου εντοπίζονται, με τον ίδιο τρόπο, αλλά ανάλογα με το διαφορετικό κάθε
φορά πλαίσιο και τα κατά τόπους συμφραζόμενα. Μπορεί να έχουν διάρκεια στον
χρόνο και να συνδέονται με μόνιμες εγκαταστάσεις. Τα αποδεικτικά ή ενισχυτικά
στοιχεία για μία τέτοια διάρκεια θα πρέπει να αναζητούνται σε συμπληρωματικά, ως
143
προς τους υπόσκαφους οικιστικούς χώρους, στοιχεία, όπως είναι οι μικρότεροι

βοηθητικοί χώροι, οι θερμικές κατασκευές, ή χωροταξικά χαρακτηριστικά, όπως είναι
οι τάφροι. Ακόμα, συμπληρωματικά, αλλά πολύ σημαντικά, αποδεικτικά στοιχεία, ως
προς τη μονιμότητα, μπορεί κανείς να αντλήσει από στοιχεία της παλαιοοικονομίας,
από τα αρχαιοβοτανικά και τα ζωοαρχαιολογικά κατάλοιπα. (Παππά 2008: 317-321·
373-378) Η τάφρος Α του Μακρύγιαλου ήταν ένα έργο μνημειώδες, για την
κατασκευή του οποίου χρειάστηκε χρόνος, κόπος και οργανωμένη προσπάθεια.
Παράλληλα, στο πέρασμα των αιώνων, οι κάτοικοι του οικισμού φρόντιζαν για τις
επισκευές και ανακατασκευές της, ενώ η βαρύτητα που απέδιδαν σε αυτήν,
καταδεικνύεται με την απόρριψη νεκρών στο εσωτερικό της, μία πρακτική που
δηλώνει σταθερή σχέση με τους προγόνους και με τον χώρο και φανερώνει
μονιμότητα. (Παππά 2008: 362-369) Εκτός από τον Μακρύγιαλο, παρόμοια
δεδομένα, από όλες τις φάσεις τις νεολιθικής, βρέθηκαν και σε άλλες θέσεις του
ελλαδικού χώρου, με ένα πλήθος παραδειγμάτων, κυρίως από τη Μακεδονία και τη
Θεσσαλία, όπως έχουμε ήδη δει. [Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996· 2001· Παππά
2008: 27-53· Μπατζέλας 2008: 31-113 (Τόμος Ι)· Χονδρογιάννη-Μετόκη 2009β: 419-
448] Συχνά πρόκειται για στοιχεία που δεν έχουν μελετηθεί σε βάθος και για
προκαταρκτικές μόνο ανακοινώσεις. Η ενδεχόμενη δημοσίευση των δεδομένων από
κάποιες από αυτές τις θέσεις θα ισχυροποιήσει και θα επιβεβαιώσει ή όχι το σχετικό
επιχείρημα περί μονιμότητας.
Στα Ρεβένια, για την ανίχνευση στοιχείων μονιμότητας στον οικισμό, στη φάση των
υπόσκαφων κατασκευών, θα πρέπει να εξεταστούν, πέρα από τα κατασκευαστικά
χαρακτηριστικά των λάκκων που ενδεχομένως αποτελούσαν χώρους κατοίκησης, και
τα ευρήματα που περιείχαν, τόσο οι οικιστικοί, όσο και οι υπόλοιποι λάκκοι. Ακόμα
και αν δεν είναι δυνατό να διακριθούν οι πρωτογενείς επιχώσεις σε πολλούς από
τους λάκκους που ταυτίστηκαν ως χώροι κατοίκησης, τα ευρήματα που περιείχαν ως
αποτέλεσμα δευτερογενούς απόρριψης προέρχονται από τον ίδιο οικισμό, και σε
αυτά θα μπορούσε κανείς να αναγνωρίσει στοιχεία μονιμότητας (π.χ., τα οστά
θηλυκών αγελάδων από τον λάκκο 26, στα οποία αναγνωρίστηκε παθολογία
οργώματος, ή ο πλούσιος εξοπλισμός απολεπισμένων εργαλείων σε κάποιους
λάκκους, με στοιχεία επιτόπιας λάξευσης). Τα στοιχεία αυτά θα συζητηθούν
εκτενέστερα στο Κεφάλαιο 7.
Τα υπόσκαφα κτίσματα έχουν, ακόμα, συνδεθεί με την απλότητα. Παρ’ όλα αυτά,
όπως αποτυπώνεται στην (εξωτερική ή εσωτερική) οργάνωση του χώρου σε κάποια
από αυτά, εντοπίζονται πιο σύνθετα στοιχεία, που αποτελούν ενδείξεις κοινωνικής
144
πολυπλοκότητας. Ενδεικτικά μόνο, αναφέρουμε ξανά την περίπτωση της πολύ

αρχαιότερης, σε σύγκριση με τις θέσεις που εξετάζονται εδώ, Abu Hureyra στη Συρία,
με τον σύνθετο τρόπο στέγασης πολλών υπόσκαφων κατασκευών. (Moore, Hillman
& Legge 2000: 105-131) Αλλά και στη Μακεδονία, στα Παλιάμπελα Πιερίας, οι
υπόσκαφες κατασκευές στον βράχο, που ανήκουν στην πρώιμη αρχαιότερη
νεολιθική περίοδο του οικισμού, κάθε άλλο παρά απλότητα δηλώνουν, με τη
δημιουργία τεχνητής αναβαθμίδας σε υψηλότερο επίπεδο, όπου μικρότεροι λάκκοι
και σύνθετες κατασκευές, όπως έχει ήδη αναφερθεί, οργανώνουν και κατανέμουν τις
διάφορες αποθηκευτικές και τροφοπαρασκευαστικές δραστηριότητες των κατοίκων
του οικισμού. (Κωτσάκης & Halstead υπό εκτύπωση· Kotsakis υπό έκδοση) Στα
Ρεβένια, ο μεγάλος οικιστικός λάκκος 5 με τους μεγάλους αναβαθμούς του αποτελεί
μία εξεζητημένη μορφή υπόσκαφου οικήματος, παρέχοντας, ενδεχομένως, τη
δυνατότητα στους κατοίκους του να χρησιμοποιήσουν το υπόσκαφο τμήμα του, όχι
μόνο για αποθήκευση, αλλά και για κατάκλιση. Ακόμα, η διαμόρφωση εισόδου στους
λάκκους 11, 24 και 25, αλλά και τα πιθανά ερμάρια στους δύο τελευταίους από
αυτούς, δηλώνουν την ιδιαίτερη φροντίδα με την οποία κατασκευάστηκαν αυτά τα
πρώιμα κτίσματα.
6.2.2. Ανασύνθεση της βιογραφίας των υπόσκαφων κατασκευών

Ο καθορισμός της χρήσης των λάκκων είναι ένα σύνθετο ζήτημα και αποτελεί
συνήθως δυσεπίλυτο πρόβλημα για τους ερευνητές. Έχει επισημανθεί από την
έρευνα ότι το μεγαλύτερο μέρος των υλικών απόρριψης που εντοπίζεται σε μία
αρχαιολογική θέση, πιθανότατα δε βρίσκεται στο αρχικό του σημείο, εκεί, δηλαδή,
όπου έλαβαν χώρα οι δραστηριότητες που το παρήγαγαν, ενώ, παράλληλα, έχει
τονιστεί η σημασία διαχωρισμού των πρωτογενών και δευτερογενών επιχώσεων στο
εκάστοτε υπό μελέτη σύνολο. (Schiffer 1972: 161-163· Wilson 1994: 43-44) Η
διάκριση αυτή, ειδικά όταν πρόκειται για επιχώσεις μέσα σε λάκκους – η χρήση των
οποίων μπορεί να αλλάξει πολλές φορές στη διάρκεια της ζωής τους –, στην ουσία η
ενδεχόμενη ανασύνθεση της βιογραφίας τους, είναι δύσκολο καθήκον και πρέπει να
έχει κανείς στη διάθεσή του σχεδιασμένες στρωματογραφίες, ενώ προϋποθέτει και
συστηματικό τρόπο ανασκαφής, σε πάσες μικρού πάχους, κάτι που συνήθως είναι
ανέφικτο στο πλαίσιο μίας σωστικής έρευνας. (Chapman 2000: 76-79· Harding 2006:
122)
Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πιο δυσδιάκριτα στις περιπτώσεις των λάκκων, οι

οποίοι, είτε περιέχουν στο κατώτατο σημείο τους στοιχεία από την πρωταρχική τους
χρήση, είτε αδειάζονται πριν από την εγκατάλειψή τους και γεμίζονται με υλικά
145
απόρριψης. Διευκρινίζεται εδώ, ότι τα λεγόμενα «απορρίμματα» των αρχαιολογικών

αποθέσεων δεν αποτελούν άχρηστα υλικά, δηλαδή «σκουπίδια» (“rubbish”) με την
έννοια που αποδόθηκε σε αυτά στον 20ο αιώνα, αλλά είναι αποτέλεσμα σκόπιμων,
«δομημένων αποθέσεων» (“structured depositions”), (Chapman 2000: 61-63) η
προσεκτική μελέτη των οποίων μπορεί να οδηγήσει σε πιθανές ανασυνθέσεις της
ζωής μίας κοινότητας, στην κατανόηση των δραστηριοτήτων και των πρακτικών της,
καθημερινών ή ιδιαίτερων (συμβολικών και τελετουργικών) και στην ανάκτηση
πληροφοριών που σχετίζονται με τα κοινωνικοοικονομικά και δημογραφικά (ένταση
κατοίκησης, πληθυσμός) στοιχεία που τη χαρακτήριζαν. (Wilson 1994· Chapman
2000· Harding 2006: 121-124)
Ο τρόπος διάκρισης των λάκκων κατοίκησης, δηλαδή των υπόσκαφων οικιστικών

χώρων, από τους υπόλοιπους λάκκους, που ενδεχομένως εντοπίζονται κατά την
ανασκαφή ενός νεολιθικού οικισμού, έχει επισημανθεί από τους ερευνητές του
ελλαδικού χώρου, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων, όχι
μόνο έχουν εντοπιστεί πολλοί οικισμοί που χαρακτηρίζονται από τέτοιου είδους
κατασκευές, αλλά κάποιοι από αυτούς, πέρα από τη διατύπωση ορισμένων
προκαταρκτικών παρατηρήσεων, έχουν γίνει αντικείμενο λεπτομερούς μελέτης. Έτσι,
με αναλυτικό τρόπο, παρουσιάζονται τα σχετικά δεδομένα από τους οικισμούς της
νεολιθικής στον Μακρύγιαλο Πιερίας, τη ΔΕΘ και τη Θέρμη Θεσσαλονίκης (οικιστικοί
λάκκοι και άλλοι, σε σχέση με αυτούς), (Παππά 2008: 313-341) από τη θέση
Μακρυχώρι 1 Λάρισας (ο οικιστικός λάκκος Α) [Μπατζέλας 2008: 155-158 (Τόμος Ι)]
και από την Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας (λάκκοι εναπόθεσης υλικών, λάκκοι με
ταφική λειτουργία, αλλά και ελάχιστοι λάκκοι με πιθανή οικιστική ή εργαστηριακή
χρήση). (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2009β: 464-497)
Από τις μελετημένες διεξοδικά περιπτώσεις λάκκων σε οικισμούς της νεολιθικής στη
βόρεια Ελλάδα, έχει εντοπιστεί η πρωτογενής, οικιστική χρήση τους στη Θέρμη
Θεσσαλονίκης και στον Μακρύγιαλο Πιερίας, (Παππά 2008: 333-335) καθώς και στο
Μακρυχώρι 1 Λάρισας. [Μπατζέλας 2008: 149-158 (Τόμος Ι)]
Στα Ρεβένια, σύμφωνα με τη στρωματογραφία των λάκκων που ταυτίστηκαν ως

οικιστικοί χώροι, η πρωτογενής χρήση τους ως οικιών φαίνεται, με μεγάλη επιφύλαξη
και χωρίς τα στοιχεία να είναι αποφασιστικής σημασίας, να σώζεται σε κάποιες
περιπτώσεις (δέκα λάκκοι: 2, 5γ, 6, 15, 41, 48γ, 51, 57, 58 και 72), ενώ στους
υπόλοιπους λάκκους δε σώζεται (δώδεκα λάκκοι: 4, 7, 11, 20, 23, 24, 25, 26, 33, 36,
42, 44) και ό,τι γέμισε το εσωτερικό τους, αλλά και το υπόλοιπο των επιχώσεων των
λάκκων με τη σωζόμενη, αρχική οικιστική χρήση, είναι αποτέλεσμα της
146
δευτερογενούς, απορριμματικής χρήσης τους. Δε γνωρίζουμε, εάν οι λάκκοι αυτοί

αδειάζονταν, πλήρως ή εν μέρει, πριν εγκαταλειφθούν. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι
οικιστικοί λάκκοι, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για λάκκους κεραμικής, περιείχαν, σε όλο
τους το βάθος σχεδόν όλες τις κατηγορίες ή μεγάλη ποικιλία μικροαντικειμένων.
Θερμικές κατασκευές κατά χώραν, εντός των λάκκων ή ανάμεσα σε αυτούς, σε
εξωτερικούς χώρους, δεν εντοπίστηκαν πουθενά στον οικισμό, παρά μόνο σε
θραύσματα, ως αποτέλεσμα απόρριψης μέσα σε αυτούς. Οι ψημένοι οικοδομικοί
πηλοί που φέρουν αποτυπώματα της τεχνικής δόμησης wattle-and-daub, δεν είναι
δυνατό να μας βοηθήσουν αποφασιστικά ως προς αυτό, καθώς, σύμφωνα με τα
προκαταρκτικά αποτελέσματα της μελέτης τους, σε όσους οικιστικούς λάκκους
εντοπίστηκαν σημαντικές ποσότητες τέτοιων θραυσμάτων (λάκκοι 5 και 44 με
αποτυπώματα wattle-and-daub και λάκκος 49 με επάλληλες πήλινες στρώσεις,
ουσιαστικά επιδιορθώσεις, από επιχρίσματα τοίχου), αυτές, όχι μόνο δεν επαρκούν
για να αποκατασταθεί η υπερκατασκευή του κάθε λάκκου, αλλά είναι και αδύνατο να
διαπιστωθεί, εάν προέρχονταν από την ανωδομή του ίδιου του λάκκου που τα
περιείχε, ή άλλων λάκκων του οικισμού, ή να είναι συνδυασμός αυτών των δύο
περιπτώσεων. Όσον αφορά στα αποκαταστάσιμα αγγεία, τα οποία θα μπορούσαν να
χαρακτηρίζουν την πρωτογενή χρήση ενός πιθανού οικιστικού λάκκου, στις
βαθύτερες επιχώσεις του,4 αν και έγινε απόπειρα εντοπισμού των αποκαταστάσιμων
αγγείων από τα βαθύτερα στρώματα λάκκων που θεωρούνται οικιστικοί5 και θα
μπορούσαν να αποτελούν τα αγγεία που θα χρησιμοποιούνταν στο πλαίσιο ενός
οικιστικού χώρου, δε βγήκαν βέβαια και ασφαλή συμπεράσματα. Για ένα τέτοιο
εγχείρημα, θα πρέπει να καθοριστεί με ακρίβεια τι σημαίνει στην πράξη ο όρος
αποκαταστάσιμο αγγείο, ενώ, επιπλέον, θα ήταν απαραίτητη η στενή και λεπτομερής
συνεργασία κεραμικής και στρωματογραφίας του κάθε λάκκου, κάτι ανέφικτο, προς
το παρόν, επειδή η μελέτη της κεραμικής βρίσκεται σε εξέλιξη. Κυρίως, όμως, μία
τέτοια προσπάθεια προϋποθέτει την παραδοχή ότι στους χώρους αυτούς
πραγματοποιούνταν πιο σύνθετες δραστηριότητες, κάτι που δεν είναι καθόλου
βέβαιο για τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής, καθώς πιθανόν η κύρια χρήση αυτών
των πρώιμων οικιστικών μονάδων ήταν η προστασία από τις καιρικές συνθήκες και η
κατάκλιση, και ίσως κατ’ εξαίρεση, και ιδιαίτερα στους πιο μεγάλους από αυτούς, η
εξυπηρέτηση κάποιων βασικών χωρο-οργανωτικών/αποθηκευτικών αναγκών.
4
Βλ. την προσπάθεια που έγινε από τον Μπατζέλα για τον Λάκκο Α από το Μακρυχώρι 1 Λάρισας της νεότερης νεολιθικής.
[Μπατζέλας 2008: 158 (Τόμος Ι)· 76-81 (Τόμος ΙΙ)]
5
Πολύτιμη ήταν, στην προσπάθεια αυτή, η συμβολή της Άννας Παπαϊωάννου, η οποία ανήκει στην ομάδα μελέτης της
κεραμικής των Ρεβενίων.
147
Έτσι, στα Ρεβένια, οι λάκκοι ταυτίστηκαν, με μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό

βεβαιότητας, ως οικιστικοί, με βάση τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους (κανονική
κάτοψη, μέγεθος από 2μ. και άνω, κάθετα ή με ελαφριά κλίση τοιχώματα, επίπεδος
πυθμένας, όταν αυτός αποτελεί και το δάπεδο του σπιτιού), τα στοιχεία της
ανωδομής τους (ύπαρξη πασσαλοτρυπών εξωτερικά ή εσωτερικά, που
παραπέμπουν στην τεχνική δόμησης των τοίχων και στη στήριξη της στέγης) και
άλλα κατασκευαστικά στοιχεία, εξωτερικά ή εσωτερικά αυτών, όπως θα δούμε
παρακάτω. Σημειώνεται εδώ, ότι ο Flannery ορίζει – με βάση την έρευνά του στην
Αφρική, όπου αναφέρει ότι υπάρχουν ακόμα σύγχρονα παραδείγματα
εγκαταστάσεων (“compounds”) που συγκροτούνται από κυκλικές καλύβες – μία
ελάχιστη διάμετρο 3μ. κατά προσέγγιση, ως ικανή διάσταση για να αποτελεί μία
καλύβα χώρο κατοικίας, που θα μπορούσε να στεγάσει ένα με δύο, το πολύ, άτομα,
και σε καμία περίπτωση μία οικογένεια. Οι περισσότερες από τις καλύβες έχουν
εμβαδόν μέχρι 10m2. (Flannery 1972: 30-32) Οικιστικοί λάκκοι με βάθος επιχώσεων
μέχρι 1μ. είναι οι λάκκοι 15, 23, 24, 25, 33, 36, 41, 44, 48γ, 51, 57, 58 και 72, ενώ με
βάθος επιχώσεων μεγαλύτερο του 1μ. οι λάκκοι 2, 4, 5, 6, 7, 11, 20, 26 και 42.
Ορισμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται σε κάποιους λάκκους,
ενισχύουν τις πιθανότητες για να τους ερμηνεύσουμε ως οικιστικούς χώρους. Αυτά
είναι οι αναβαθμοί πρόσβασης και οι διαμορφωμένες είσοδοι, αλλά και τα ερμάρια,
όπως έχουν ονομαστεί, που ίσως σχετίζονται με βασικές χωρο-
οργανωτικές/αποθηκευτικές δραστηριότητες. Λάκκοι με αναβαθμούς πρόσβασης
θεωρούνται οι λάκκοι 5, 24, 26 και 42 , ενώ διαμορφωμένη είσοδο φαίνεται να έχουν
οι λάκκοι 11, 24 και 25. Ειδικά η περίπτωση του λάκκου 24, με τον λάκκο 55 που
θεωρείται η είσοδος σε αυτόν, θυμίζει έντονα τον λάκκο 24 από την φάση ΜΚ ΙΙ του
Μακρύγιαλου Πιερίας, με τον λάκκο 22 να αποτελεί τη διαμορφωμένη είσοδό του.
(Παππά 2008: 235-237) Επίσης, ίσως οι λάκκοι 12, 13 και 14 θα μπορούσαν να
λειτουργούν βοηθητικά ως προς τον λάκκο 6, ή, ακόμα, να αποτελούν τη
διαμορφωμένη είσοδό του. Τέλος, πιθανά ερμάρια εντοπίζονται στους λάκκους 24
και 25.
Ο λάκκος 43, με τη συσσώρευση οστών από παιδικό σκελετό (ταφή 6) και τη

γυναικεία αρθρωμένη ταφή 5 βαθύτερα, είναι ένας αμιγώς ταφικός λάκκος, ο οποίος
πιστεύεται ότι σκάφτηκε με αποκλειστικό στόχο την τοποθέτηση ανθρώπινων ταφών
στο εσωτερικό του. Ο οικιστικός λάκκος 11, που περιείχε τέσσερις αρθρωμένες
ανθρώπινες ταφές και δύο συσσωρεύσεις ανθρώπινων οστών, είναι πιθανό,
σύμφωνα με μία από τις ερμηνείες που προτείνονται στην παρουσίαση των
148
δεδομένων του (Κεφάλαιο 3), να αποτελούσε, σε κάποια φάση του, έναν ταφικό
χώρο.
Το βασικό κριτήριο, για να ταυτιστούν κάποιοι από τους λάκκους που ανασκάφηκαν
στα Ρεβένια ως λάκκοι απόληψης ή εξόρυξης χώματος (πηλού), για οικοδομική
χρήση ή και για την κατασκευή αντικειμένων ήταν το ακανόνιστο σχήμα τους. Αυτό
εφαρμόστηκε στους λάκκους της βορειοδυτικής περιοχής του καννάβου 3, 3α, 3β, οι
οποίοι, μαζί με τον λάκκο 87, ίσως και με τον λάκκο 1, θα μπορούσαν να συγκροτούν
μία ενιαία εικόνα. Το ίδιο ισχύει και για τους λάκκους 39, 39α, 39β και 39γ. Επίσης, οι
λάκκοι 29, 29α, 29β, 29γ, 29δ, 29ε της βορειοκεντρικής περιοχής, είναι ενδεχομένως
μία τέτοια περίπτωση. Στην ανατολική περιοχή του καννάβου, τέλος, εντοπίζονται
αρκετοί λάκκοι ακανόνιστου σχήματος (17, 18, 27, 28, 47, 52, 62, 69), αλλά και
μικρότεροι λάκκοι (επιμέρους σκαψίματα) μέσα σε ευρύτερους λακκοειδείς
σχηματισμούς (λάκκοι 46α, 46β, 46γ και 46δ μέσα στον λάκκο 46, αλλά και λάκκοι
48α και 48β μέσα στον λάκκο 48), η χρήση των οποίων, τουλάχιστον σε κάποια από
τις φάσεις της βιογραφίας τους, θα μπορούσε να είναι η εξόρυξη χώματος. Τα
εύλογα, αλλά συνήθως παραγνωρισμένα, ερωτήματα που τίθενται, σχετικά με την
ποσότητα χώματος που χρειαζόταν για την οικοδόμηση των κτισμάτων, ή με την
καταλληλότητά του για την κατασκευή αντικειμένων, (Παππά 2008: 329-331) θα
μπορούσαν, ίσως, να απαντηθούν με ειδικούς υπολογισμούς, ανάλογα με την
καθεμία ξεχωριστή περίπτωση, όσον αφορά στο ερώτημα της οικοδόμησης, ή με
πειραματικό τρόπο, για την περίπτωση της κατασκευής των διαφόρων
τεχνουργημάτων. Στην αρχαιολογική έρευνα του ελλαδικού χώρου, ο τρόπος
οικοδόμησης των νεολιθικών κτισμάτων είναι ένα αρκετά υποτιμημένο πεδίο μελέτης.
Η Stevanović επισημαίνει ότι ο πηλός, ένα υλικό διαθέσιμο σε αφθονία στο
περιβάλλον, ανθεκτικό και εύπλαστο, χρησιμοποιείται περισσότερο από
οποιοδήποτε άλλο, κατά τη διάρκεια της νεολιθικής, ιδιαίτερα της νοτιοανατολικής
Ευρώπης, αποτελώντας ένα είδος βιομηχανικού υλικού (“resembling a level of
industrial manufacture”), που χρησιμοποιείται, όχι μόνο για το χτίσιμο των διαφόρων
κτισμάτων, αλλά και για την κατασκευή της ακίνητης και κινητής οικοσκευής τους
(π.χ., πλατφόρμες, θρανία, φούρνοι, αλλά και κάθε είδους πήλινα τεχνουργήματα).
(Stevanović 1997: 342-343)
Η ταύτιση λάκκων με βοηθητική χρήση, σε σχέση με τους οικιστικούς λάκκους της

ανασκαφής, με βάση τα ευρήματα ή τη χωροθέτησή τους, είναι δύσκολη υπόθεση,
ιδιαίτερα στην ανατολική περιοχή του καννάβου, όπου οι λάκκοι εντοπίζονται
ασφυκτικά πυκνοί. Η Παππά διακρίνει τη βοηθητική, δευτερογενή χρήση των
149
ορυγμάτων που ανοίχτηκαν πρωτογενώς για την απόληψη χώματος, σε δύο

διαφορετικές μορφές: τα μεγάλα, αβαθή και ακανόνιστα ορύγματα, που θα
μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως ανοικτοί εργαστηριακοί χώροι και τα μικρών
διαστάσεων και σχετικά μεγάλου βάθους ορύγματα, που ενδεχομένως
λειτουργούσαν ως αποθηκευτικοί ή απορριμματικοί χώροι. (Παππά 2008: 331-333)
Στη βορειοδυτική περιοχή του καννάβου των Ρεβενίων, οι λάκκοι 35, 37, 38, 40 και
76, αφού χρησιμοποιήθηκαν ως λάκκοι εξόρυξης χώματος, ίσως λειτουργούσαν
βοηθητικά, σε σχέση με τους οικιστικούς λάκκους (2, 5, 36, 41, 42) της περιοχής.
Δεν έχουν ταυτιστεί αποθηκευτικοί λάκκοι που να παραπέμπουν σε κάποια ειδική

περίπτωση αποθήκευσης, να έχουν, για παράδειγμα, επιχρισμένο περιχείλωμα ή
επιχρισμένα τοιχώματα. Αυτό που βρέθηκε είναι κοιλότητες σκαμμένες στο φυσικό,
στο υπόγειο τμήμα του εσωτερικού κάποιων οικιστικών λάκκων, οι οποίες εικάζεται
ότι θα είχαν αποθηκευτική χρήση. Τέτοιες κοιλότητες υπάρχουν στους λάκκους 7 και
11. Αποθηκευτική χρήση θα μπορούσαν να έχουν τα υπόγεια τμήματα των λάκκων,
των οποίων το βάθος ξεπερνά το 1μ., και για τους οποίους εικάζεται η ύπαρξη ενός
ξύλινου δαπέδου στην επιφάνεια του εδάφους, για την εξυπηρέτηση των αναγκών
του υπέργειου τμήματος του σπιτιού. Ο λάκκος 32, που βρίσκεται μέσα στον
ευρύτερο λάκκο 20, θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιηθεί για την τοποθέτηση
κάποιου αποθηκευτικού αγγείου. Επίσης, δε βρέθηκαν στοιχεία αποθήκευσης
αρχαιοβοτανικού υλικού. (Κοτζαμάνη 2009: 291-295)
Ο λάκκος 72, μαζί με τον λάκκο 80 (πιθανή πασσαλότρυπα στην περιφέρειά του) με
επιφύλαξη θεωρήθηκε οικιστικός ή τουλάχιστον ένας στεγασμένος, χωρίς τοίχους
χώρος, που έσωζε στο εσωτερικό του μία πιθανόν κατά χώραν κατασκευή με
ενδείξεις θερμικής δραστηριότητας. Παρομοίως, ο λάκκος 39 μπορεί αποτελούσε
στην αρχική του χρήση έναν χώρο απλώς στεγασμένο, όπως ίσως υποδεικνύουν οι
δύο πασσαλότρυπες που σώθηκαν στο κατώτατο σημείο των επιχώσεών τους και
συνδέονται με αυτόν, αν και οι πασσαλότρυπες αυτές θα μπορούσαν να αποτελούν
κατάλοιπο κάποιας παλαιότερης, οικιστικού χαρακτήρα, φάσης του λάκκου.
Όλοι σχεδόν οι λάκκοι που ανασκάφηκαν στον οικισμό των Ρεβενίων, κατέληξαν να
γίνουν απορριμματικοί, με την έννοια που ορίζεται η απόρριψη από τον Chapman,
όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Εδώ ξεχωρίζουν οι λάκκοι 2 και 41, στην αρχική τους
χρήση οικιστικοί χώροι, που κατόπιν δέχτηκαν ως απορρίμματα εξαιρετικά μεγάλες
ποσότητες οστρέων του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret. Παράλληλα, δεν
αποκλείεται να υπήρχαν και λάκκοι, ο οποίοι προορίζονταν εξ αρχής για
απορριμματική χρήση, όπως είναι ο λάκκος 18, ο οποίος γέμισε με μεγάλες
150
ποσότητες απολεπισμένων εργαλείων (κυρίως λεπίδων), οστέινων εργαλείων και

οστών ζώων. Ο λάκκος εναλλακτικά ερμηνεύεται, λόγω και του μεγάλου μεγέθους και
των σχετικά αβαθών επιχώσεών του, ως ανοικτός εργαστηριακός χώρος, που
ενδεχομένως, σε κάποια φάση του, ήταν στεγασμένος.
Στα Ρεβένια, η κατοίκηση της φάσης των υπόσκαφων κτισμάτων μετατοπίζεται

οριζόντια, όπως δείχνουν οι αλληλοτεμνόμενοι λάκκοι, καθώς παλαιοί υπόσκαφοι
οικιστικοί χώροι εγκαταλείπονται και δημιουργούνται νέοι. Ακολούθως, οι κάτοικοι
των Ρεβενίων δε χτίζουν σε άλλο, μακρινό σημείο τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα
της επόμενης, όπως πιστεύεται, φάσης, αλλά παραμένουν στην ίδια περιοχή
κατοίκησης, χτίζοντας τους νέους οικιστικούς χώρους πάνω από τους υπόσκαφους,
ή κοντά σε αυτούς. Αυτή η ανώτερη οικιστική φάση δεν πρέπει να απέχει πολύ
χρονολογικά από την αρχαιότερη των υπόσκαφων, κάτι που θα πρέπει να
επιβεβαιωθεί από τη μελέτη της κεραμικής των ανώτερων στρωμάτων του οικισμού,
πριν από τον εντοπισμό των λάκκων.
6.3. Φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων

Από την πρώιμη αρχαιότερη νεολιθική του ελλαδικού χώρου απουσιάζουν τα
ορθογώνια σπίτια, καθώς, σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, αυτή η φάση
χαρακτηρίζεται από υπόσκαφους οικιστικούς χώρους. (Kotsakis υπό έκδοση) Αυτό
δείχνουν τα στοιχεία από πρώιμες νεολιθικές θέσεις, όπως είναι το Αχίλλειον, από τις
παλαιότερες ανασκαφές, όπου, στη φάση Ia, ανασκάφηκε λάκκος που ταυτίζεται από
τους ανασκαφείς ως “pit house”, (Winn & Shimabuku 1989: 32-33) αν και η απόδοση
αυτή αμφισβητήθηκε, (Νανόγλου 1999: 27-28) αλλά και από πρόσφατα
ανασκαμμένες θέσεις της Μακεδονίας, όπως είναι στην Πιερία τα Ρεβένια Κορινού
και τα Παλιάμπελα Κολινδρού (Κωτσάκης & Halstead υπό εκτύπωση· Kotsakis υπό
έκδοση) και στην Κοζάνη το Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής. (Καραμήτρου-Μεντεσίδη
2007α) Ειδικά στην Πιερία, όπως έχει ήδη επισημανθεί, διαμορφώνεται μία τάση
προσκόλλησης σε αυτόν τον τύπο κατασκευών, σε όλη τη διάρκεια της νεολιθικής
περιόδου, με χαρακτηριστικότερο και καλύτερα ερευνημένο παράδειγμα τον οικισμό
της νεότερης νεολιθικής στον Μακρύγιαλο. (Παππά 2008: 288-289, 320-321)
Η συνύπαρξη υπόσκαφων κυκλικών και υπέργειων ευθύγραμμων οικιστικών χώρων,

κατά τη διάρκεια της νεολιθικής, στον ελλαδικό χώρο, πιθανολογείται από τους
ανασκαφείς στον οικισμό της μέσης νεολιθικής στην Άψαλο Αριδαίας (θέση Γραμμή)
στην Πέλλα, (Χρυσοστόμου, Πολουκίδου & Προκοπίδου 2003: 519) και στους
οικισμούς της αρχαιότερης νεολιθικής στη Μικρή Βόλβη Λαγκαδά Θεσσαλονίκης
(Λιούτας & Κώτσος 2008: 241-242) και στη Μερέντα Αττικής. (Κακαβογιάννη,
151
Τσελεπή & Κατσαβού 2009: 151) Καθώς, όμως, οι θέσεις αυτές δεν έχουν μελετηθεί
διεξοδικά, τα σχετικά συμπεράσματα θα πρέπει να θεωρηθούν, επί του παρόντος,
προκαταρκτικά.
Στα Ρεβένια, πριν από τη φάση των υπόσκαφων κατασκευών, εντοπίζεται, σε

υψηλότερο επίπεδο, η φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων, με βάση
στοιχεία, τα οποία σώζονται πολύ αποσπασματικά, κυρίως επειδή ήταν εκτεθειμένα
σε μεταγενέστερες δράσεις, μετά από την εγκατάλειψή τους (διάβρωση, σύγχρονη
καλλιέργεια). Ειδικά στην περιοχή των ανασκαφικών τετραγώνων 422/023 έως
422/030 και 422/033 έως 422/040, η αφαίρεση με σκαπτικό μηχάνημα του
επιφανειακού στρώματος, πάχους από 0,30 έως 0,70μ. περίπου, επηρέασε τη
διατήρηση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων. Το ακόλουθο, ενιαίο στρώμα 2 (σε
ελάχιστες περιπτώσεις και το υποκείμενό του στρώμα 3) πιθανόν ανήκει σε αυτήν τη
μεταγενέστερη φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων. Το στρώμα 2
εντοπίστηκε στην ανατολική περιοχή του καννάβου, ενώ στη βορειοδυτική και στη
βορειοκεντρική δε βρέθηκε, καθώς εκεί οι υπόσκαφες κατασκευές εντοπίστηκαν
αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος. Αυτό οφείλεται στις
επιχώσεις που έχουν κυλήσει από δυτικά προς ανατολικά, λόγω των συνθηκών
διάβρωσης που επέδρασαν, εξαιτίας της κατωφερικής κλίσης που υπάρχει εκεί, με
αποτέλεσμα, στην ανατολική περιοχή του καννάβου, οι αρχικές επιχώσεις να έχουν
μεγαλύτερο πάχος. Το στρώμα 2 περιείχε πολλή κεραμική και πολλά λίθινα εργαλεία
τριβής και κρούσης, αλλά και αρκετά οστά, όστρεα και αρκετούς πηλούς. Η κεραμική
αυτού του στρώματος δεν έχει μελετηθεί. Ενδιαφέρον θα είχε να διερευνηθεί, εάν
τοποθετείται χρονολογικά, με βάση την κεραμική τυπολογία, σε φάση μεταγενέστερη
από εκείνη των υπόσκαφων κατασκευών. Μέσα στο στρώμα 2 εντοπίζεται, σε
ορισμένα τετράγωνα, όπως θα δούμε παρακάτω, η φάση των υπέργειων
ευθύγραμμων κτισμάτων στα Ρεβένια.
Η συνύπαρξη υπόσκαφων και υπέργειων ευθύγραμμων κατασκευών δε φαίνεται

πιθανή στα Ρεβένια. Με βάση τα ελάχιστα κατάλοιπα των ευθύγραμμων κτισμάτων,
υποδεικνύεται ότι η φάση αυτή είναι μεταγενέστερη από εκείνη των υπόσκαφων
κτιρίων. Σε αυτήν ανήκουν:
- Οκτώ αυλάκια θεμελίωσης τοίχων (αυλάκια 1 έως 8), που σώθηκαν πολύ
αποσπασματικά. Από αυτά, τα αυλάκια 2, 3, 5, 6 και 8 είναι σαφές ότι διέρχονταν
πάνω από λάκκους, δηλαδή τους έκοβαν και έπονταν χρονικά. Το αποτύπωμά τους
βρέθηκε, σε όλες τις περιπτώσεις, εκτός των λάκκων, καθώς, κατά την ανασκαφή,
ήταν αδύνατο να διαχωριστεί η επίχωση του αυλακιού από εκείνη του λάκκου. Το
152
αυλάκι 1 είναι το μόνο που εντοπίστηκε σε μεγάλο βάθος και με μία πασσαλότρυπα
στο εσωτερικό του (ΠΣ 7), διακόπτοντας τις επιχώσεις του λάκκου 59. Τα αυλάκια 4
και 7 βρέθηκαν σε περιοχές με χαμηλή πυκνότητα λάκκων και δεν κόβουν κάποιον
από αυτούς.
- Οι πασσαλότρυπες στα βορειοκεντρικά, βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά του
ανασκαφικού καννάβου, και ενδεχομένως οι πασσαλότρυπες στην περιοχή του
λάκκου 5, εάν δε συσχετίζονται με την ανωδομή του. Στα βορειοκεντρικά και στα
νοτιοανατολικά η εικόνα είναι σαφής, επειδή λάκκοι και πασσαλότρυπες συγχέονται
σε πολύ μικρό βαθμό. Στα βορειοανατολικά, όπως είδαμε στο Κεφάλαιο 3, λόγω της
μεγάλης πυκνότητας και των λάκκων και των πασσαλοτρυπών, υπάρχει ασάφεια ως
προς τον συσχετισμό πασσαλοτρυπών, που αποτελούν στοιχεία της ανωδομής των
λάκκων, από τη μία μεριά, ή των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων, από την άλλη.
Φαίνεται, πάντως, πιθανό, όπως υποδεικνύει η διάταξη των πασσαλοτρυπών της
νοτιοανατολικής περιοχής του καννάβου, κάποια από τα υπέργεια κτίσματα που
εντοπίστηκαν στα Ρεβένια, να είχαν εσωτερικά χωρίσματα (Σχέδια 73, 74).
- Το λιθόστρωτο δάπεδο 1 του τετραγώνου 422/038, πάνω στο οποίο εικάζεται ότι
εδραζόταν μία πήλινη κατασκευή, η οποία είχε σχέση με κάποια θερμική
δραστηριότητα που λάμβανε χώρα σε εξωτερικό χώρο. Η κατασκευή αυτή πιθανόν
συνδέεται και με τις συγκεντρώσεις διαλυμένων αχυροπηλών και τη συγκέντρωση
πήλινων πεσσών των τετραγώνων 422/029 και 422/039, που εντοπίστηκαν σε άμεση
γειτονία με αυτήν.
- Το πήλινο δάπεδο του τετραγώνου 422/039, πολύ κοντά στο λιθόστρωτο δάπεδο 1.
Είναι πιθανό, αυτό το πήλινο δάπεδο να ανήκει σε εσωτερικό χώρο, μέρος του
οποίου ορίζεται από το αυλάκι θεμελίωσης τοίχου 8, ενώ το λιθόστρωτο δάπεδο 1
αποτελούσε την αυλή του.
6.4. Ανθρώπινες ταφές
6.4.1. Εισαγωγή
Οι ταφές των πρώιμων νεολιθικών περιόδων, αλλά και γενικότερα της νεολιθικής του
ελλαδικού χώρου, φαίνεται να είναι περιορισμένες, αν υπολογίσει κανείς τις
πολυάριθμες θέσεις που έχουν μέχρι σήμερα ανασκαφεί. Αυτή είναι η αιτία που
πιστεύεται ότι η εναπόθεση των περισσότερων από τους νεκρούς των πρώιμων
φάσεων της νεολιθικής λάμβανε χώρα εκτός οικισμών, για λόγους εξοικονόμησης
χώρου, και ίσως σε περιοχές που δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί. Ακόμα, είναι πιθανό οι
νεκροί να αποτεφρώνονταν ή να έμεναν εκτεθειμένοι στη φύση και οι τρόποι
μεταχείρισής τους να μην έχουν αφήσει ευδιάκριτα ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό.
(Χουρμουζιάδης 1973: 210· Perlès 2001: 274-275· Triantaphyllou 2001: 18-22·
153
Στρατούλη et al. 2013: 9) Όσον αφορά στα ταφικά έθιμα της νεολιθικής στην Ελλάδα,
έχει διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχουν οργανωμένα νεκροταφεία μακριά από τον χώρο
της κατοίκησης, πριν από την αρχή της νεότερης νεολιθικής. Επίσης, δεν υπάρχει
ομοιομορφία και παγιωμένες αντιλήψεις, έθιμα και παραδόσεις, αλλά ποικιλία ως
προς τον τρόπο μεταχείρισης των νεκρών. (Χουρμουζιάδης 1973: 209, 212· Γαλλής
1996: 171-174· Perlès 2001: 273· Triantaphyllou 2001: 21· Fowler 2004: 2, 40-43,
101-108) Από τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής στην Ελλάδα απουσιάζουν, όχι
μόνο τα νεκροταφεία, αλλά και κάθε είδους μνημειακή έκφραση μεταχείρισης των
νεκρών. Τα νεκροταφεία εμφανίζονται κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο, οπότε και
έχει ολοκληρωθεί, μέσα από μία σταδιακή διαδικασία, η απόσπαση των νεκρών και
από τη συλλογική ταυτότητα της κοινότητας, αλλά και από τις επιμέρους οικιστικές
μονάδες. Αλλά και τότε ακόμη, η κατασκευή ταφικών μνημείων διαπιστώνεται μόνο
κατ’ εξαίρεση, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Αγίας Σοφίας Μαγούλας στη
Θεσσαλία, τα οποία σε καμία περίπτωση δε φτάνουν τις υψηλής ορατότητας,
στιβαρές, μνημειακές κατασκευές και τις έντονες συμβολικές διατυπώσεις του
Çatalhöyük και άλλων θέσεων της νοτιοανατολικής Τουρκίας, χωρίς αυτό να σημαίνει
ότι στη νεολιθική του ελλαδικού χώρου δεν υπάρχουν εκφράσεις συμβολικής
πολυπλοκότητας. (Κωτσάκης 2008: 493-495) Για να διαπιστωθούν οι λεπτές
αποχρώσεις και οι μικρής κλίμακας συμβολισμοί που υπάρχουν στα ταφικά
δεδομένα των νεολιθικών θέσεων του ελλαδικού χώρου, απαιτείται η συστηματική
μελέτη τους, σε συνδυασμό με το σύνολο των δραστηριοτήτων της εκάστοτε
νεολιθικής κοινότητας. (Fowler 2004: 2-3, 105)
Οι ταφές των πρώιμων νεολιθικών περιόδων του ελλαδικού χώρου που έχουν
μελετηθεί, χρειάζονται μία καινούργια σύνοψη, επειδή πολλά νέα δεδομένα έχουν εν
τω μεταξύ προκύψει, αν και τα περισσότερα από αυτά παραμένουν αδημοσίευτα και
δεν έχουν χρονολογηθεί με απόλυτο τρόπο. Σε αυτές τις πρώιμες ταφές, θα πρέπει,
πλέον, να προστεθούν και οι ένδεκα ταφές από τα Ρεβένια Κορινού. (Τριανταφύλλου
& Αδακτύλου υπό έκδοση)
Κατά τις πρώιμες νεολιθικές περιόδους του ελλαδικού χώρου, τέσσερις είναι οι
τρόποι ταφής: ενταφιασμοί (κύριες ταφές) σε λάκκους, που είναι η πολυπληθέστερη
κατηγορία· (Triantaphyllou 2008: 140-141) ταφές καύσεων σε λάκκους, με
χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τις καύσεις νεκρών από τη Σουφλί Μαγούλα
Λάρισας στη Θεσσαλία, οι οποίες είναι οι παλαιότερες στην Ελλάδα· (Γαλλής 1982)
μία μοναδική ανακομιδή, που προέρχεται από τον Πρόδρομο Καρδίτσας·
(Χουρμουζιάδης 1973: 210· Γαλλής 1996: 171· Perlès 2001: 279-280) μία μοναδική
154
περίπτωση εγχυτρισμού ενός νεογνού, που προέρχεται από τη φάση της

αρχαιότερης νεολιθικής του οικισμού Αξός Α Γιαννιτσών Πέλλας. (Χρυσοστόμου
1997: 164) Μαζί με αυτές τις ταφές, πρέπει να συνυπολογιστεί και ένας αριθμός από
διάσπαρτα οστά που έχουν βρεθεί στα ζωοαρχαιολογικά σύνολα από διάφορες
θέσεις, στα οποία συχνά εντοπίζονται ανθρώπινα οστά. (Perlès 2001: 274-275·
Triantaphyllou 2008) Σε αυτά τα διάσπαρτα οστά, θα πρέπει να προστεθούν και οι
δώδεκα περιπτώσεις από τα Ρεβένια. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση)
Σύμφωνα με τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης του ανθρώπινου σκελετικού

υλικού των Ρεβενίων από τη Σέβη Τριανταφύλλου, αποδεικνύεται ότι, ως προς το
φύλο, οι γυναίκες είναι περισσότερες από τους άνδρες. Πρόκειται για τέσσερις
γυναίκες και έναν άνδρα, με βάση τους σκελετούς, στους οποίους ήταν δυνατή η
ταύτιση του φύλου. Επίσης, από τα ένδεκα άτομα, τα πέντε είναι ανήλικα.
(Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) Κατά τη Σουβατζή, στις πρώιμες ταφές
τις Νέας Νικομήδειας, αναδεικνύεται η ιδιαίτερη σημασία που αποδιδόταν στις
γυναίκες και στα παιδιά – οι ταφές των οποίων φαίνεται να κυριαρχούν αριθμητικά,
σε σύγκριση με εκείνες των ενηλίκων –, αλλά και στους δεσμούς ανάμεσα στη
μητέρα και στο παιδί, (Souvatzi 2008: 74) καθώς εκεί βρέθηκαν και δύο ομαδικές
ταφές (μία γυναίκα με τρία παιδιά και μία γυναίκα με δύο παιδιά). (Rodden 1964·
Χουρμουζιάδης 1973: 206, 209-210· Perlès 2001: 277· Fowler 2004: 40) Στα
Ρεβένια, οι ταφές 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α που ανήκουν σε παιδί και
(πιθανόν) γυναίκα, αντίστοιχα, βρέθηκαν μαζί, αν και με μία διαφορά στο βάθος
0,30μ. Επίσης, η παιδική ταφή 6 του λάκκου 43 συνδυάζεται με τη βαθύτερα
ευρισκόμενη, στον ίδιο λάκκο, γυναικεία ταφή 5.
Όσον αφορά στις ηλικίες θανάτου, οι ενήλικες είναι άνω των 30 ετών,
(Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) ένα στοιχείο που συμφωνεί με τις ηλικίες
θανάτου των ταφών από τις θέσεις της αρχαιότερης νεολιθικής στη Μαυροπηγή,
στην Ποντοκώμη και στην Ξηρολίμνη Κοζάνης, που αποτελούν μερικές από τις ταφές
που ανακαλύφθηκαν και μελετήθηκαν πρόσφατα. (Παπαθανασίου & Richards 2011:
261)
Στις παθήσεις, διαπιστώθηκαν υψηλά ποσοστά παθολογικών αλλοιώσεων του μυο-

σκελετικού συστήματος, που οφείλονται στην καθημερινή και έντονη χειρωνακτική
δραστηριότητα, και υψηλά ποσοστά νοσημάτων αναιμίας και υποπλασίας της
αδαμαντίνης, τα οποία υποδεικνύουν χαμηλά επίπεδα υγείας, που πιθανόν
οφείλονται σε διατροφικές δυσκολίες και σε έντονα επεισόδια στρες κατά την παιδική
ηλικία. Τέλος, από την άποψη των οδοντικών παθήσεων, εντοπίστηκαν έντονος
155
βαθμός αποτριβής των δοντιών, μέτρια παρουσία τρυγίας (πέτρας), καθώς και
υψηλά ποσοστά τερηδόνας, τα οποία οφείλονται στη συχνή κατανάλωση μαλακών
και επεξεργασμένων τροφών με σημαντική περιεκτικότητα σε σάκχαρα,
αποδεικνύοντας ότι η διατροφή των κατοίκων των Ρεβενίων βασιζόταν κυρίως στις
φυτικές πρωτεΐνες. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) Παρόμοια εικόνα,
όσον αφορά στις παθήσεις, παρουσιάζουν και τα σκελετικά κατάλοιπα από τις
παραπάνω θέσεις της Κοζάνης. (Παπαθανασίου & Richards 2011: 270)
6.4.2. Ταφές λάκκου 11

Οι ταφές του λάκκου 11, που θεωρείται ένας υπόσκαφος ορθογωνικός οικιστικός
χώρος, πιθανόν διαμορφώνουν μία ενιαία εικόνα μέσα στις επιχώσεις του. Για τις
αρθρωμένες ταφές 2 και 3 του λάκκου 11 (οριζόντιο σκάψιμο), δε βρέθηκε κάποιο
δάπεδο που να συνδέεται με αυτές. Γενικά, δεν είναι βέβαιο, εάν οι έξι νεκροί που
εντοπίστηκαν τοποθετήθηκαν κατά τη διάρκεια κάποιας φάσης χρήσης του λάκκου, ή
αφού ο λάκκος έπαψε να κατοικείται (σχετική συζήτηση γίνεται στο Κεφάλαιο 3, στην
παρουσίαση του λάκκου 11). Το βέβαιο είναι ότι οι τέσσερις ταφές της δοκιμαστικής
τομής Α (οι αρθρωμένες ταφές 1 και 2 και οι συσσωρεύσεις οστών 3Α και 3Β)
βρέθηκαν υψηλότερα από τις ταφές 2 και 3 της οριζόντιας διερεύνησης. Με δεδομένο
ότι οι ταφές της δοκιμαστικής τομής Α ανήκουν στον ίδιο χρονολογικό ορίζοντα, ενώ
σύγχρονες μεταξύ τους είναι οι ταφές 2 και 3 του λάκκου 11, που διερευνήθηκαν
κατά το οριζόντιο σκάψιμο, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν δύο «επεισόδια»
ταφών μέσα στον λάκκο. Στην Ελλάδα, υπάρχουν παραδείγματα με ενταφιασμούς
νεκρών κάτω από δάπεδα: από το Κεφαλόβρυσο Τρικάλων (Χουρμουζιάδης 1973:
210· Γαλλής 1996: 171· Perlès 2001: 273) και από τη Σουφλί Μαγούλα. (Γαλλής
1982: 48-50· 1996: 171) Όπως αναφέρθηκε και για τις πασσαλότρυπες 19 και 49
των Ρεβενίων, που περιείχαν αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα, σύμφωνα με τον Chapman,
κατά το διάστημα από το 6000 μέχρι το 3700 π. Χ., σε θέσεις των Βαλκανίων
(Σερβία, Ρουμανία, FYROM), αλλά και σε χώρες όπως είναι η Ουγγαρία και η
Ουκρανία, διαπιστώνεται η πρακτική των «δομημένων αποθέσεων» (“structured
depositions”) στα θεμέλια των σπιτιών, που μπορεί να είναι αντικείμενα ή ανθρώπινοι
ενταφιασμοί, αποθέσεις που συνδέουν τους ζωντανούς με τους νεκρούς και τον νέο
οικιστικό χώρο με τους προγόνους. Ένας περαιτέρω συμβολισμός αυτής της
πρακτικής είναι η τελική ενσωμάτωση όλων των νεκρών στην προγονική μήτρα
(μνήμη). (Chapman 2000: 66-69)
156
Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο αποτελεί η διαπίστωση ότι οι αρθρωμένες ταφές 2 του

λάκκου 11 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α παρουσιάζουν ενδείξεις σκόπιμης
ανθρωπογενούς παρέμβασης. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση)
Το κρανίο και το άνω μέρος του κορμού της ταφής 2 του λάκκου 11 βρίσκονταν
υψηλότερα από το κάτω τμήμα του κορμού, καθώς εκεί υπήρχε σωρευμένο χώμα,
κάτι που θυμίζει το λίθινο «μαξιλάρι» της ταφής 5 από τον λάκκο 43 των Ρεβενίων.
Παρόμοια «μαξιλάρια» αναφέρονται για δύο πρώιμες λακκοειδείς ταφές, από τα
Παλιάμπελα Ροδίτη Κοζάνης (πήλινο) (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2004: 559) και από το
Φράγχθι Αργολίδας (από βότσαλα). (Fowler 2004: 28)
Όσον αφορά στα συγκείμενα ευρήματα, με την ταφή 2 του λάκκου 11 συσχετίζεται το
τμήμα γραπτού αγγείου Ρε 217, ενώ ανάμεσα στις ταφές 2 και 3 βρέθηκε το πήλινο
ενώτιο Ρε 182. Με τις ταφές 1 και 2 της δοκιμαστικής τομής Α δεν είναι ασφαλές να
συσχετιστούν συγκεκριμένα ευρήματα, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το
γεγονός ότι στην υπερκείμενη επίχωσή τους βρέθηκαν όστρακα, λίθινα εργαλεία,
λίθινες λεπίδες, αποστρογγυλεμένα όστρακα (από βάσεις αγγείων), τμήμα πήλινου
σφονδυλιού, τμήμα πήλινου πεσσού σφενδόνης, αλλά και τμήματα από οστά ζώων
και όστρεα. Παρόμοια φροντίδα για τον νεκρό διαπιστώνεται και στην ταφή 5 του
λάκκου 43. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) Στις πρώιμες νεολιθικές
ταφές του ελλαδικού χώρου, τα κτερίσματα δεν είναι συχνό φαινόμενο. Παρ’ όλα
αυτά, έχουν εντοπιστεί σε ενταφιασμούς, στη Νέα Νικομήδεια, (Rodden 1964·
Χουρμουζιάδης 1973: 206, 209-210· Perlès 2001: 277· Fowler 2004: 40) στις θέσεις
της Κοζάνης Παλιάμπελα Ροδίτη και (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2004: 559) Φυλλοτσαΐρι
Μαυροπηγής (με το εντυπωσιακό εύρημα από εκατοντάδες καθαρούς
απανθρακωμένους σπόρους σιταριού στην ταφή ενός νηπίου), (Καραμήτρου-
Μεντεσίδη 2007α: 524-526· Βαλαμώτη 2011) καθώς και στο Φράγχθι, (Fowler 2004:
27-29) αλλά και σε καύσεις, στη Σουφλί Μαγούλα (Γαλλής 1982: 55-59· 1996: 171-
172) και στη θέση Βαρεμένοι Γουλών Κοζάνης. (Χονδρογιάννη-Μετόκη 2004: 565-
566)
Οι τρεις από τις τέσσερις αρθρωμένες ταφές του λάκκου 11 χρονολογήθηκαν με

απόλυτο τρόπο (ταφές 2 και 3 από το οριζόντιο σκάψιμο και ταφή 2 της δοκιμαστικής
τομής Α).6 Οι ταφές 2 και 3 του λάκκου 11 συμπίπτουν σχεδόν απόλυτα, με βάση
αυτήν τη χρονολόγηση, ενώ η ταφή 2 της δοκιμαστικής τομής Α είναι λίγο
πρωιμότερη. Σε πρόσφατη μελέτη αρχαίου DNA, παρουσιάστηκαν γονιδιώματα
6
Για τις τιμές της ραδιοχρονολόγησης, βλ. τα Κεφάλαια 3, 5.
157
(genomes), τα οποία ανήκουν σε ανθρώπινους σκελετούς που προέρχονται από τη

μεσολιθική φάση του σπηλαίου της Θεόπετρας Τρικάλων, από την ταφή 2 της
δοκιμαστικής τομής Α (λάκκος 11) από τα Ρεβένια Κορινού Πιερίας, από τη θέση της
αρχαιότερης νεολιθικής Barcin, νότια της θάλασσας του Μαρμαρά στην Τουρκία, από
τη φάση της νεότερης νεολιθικής του οικισμού στα Παλιάμπελα Κολινδρού Πιερίας
και από τη φάση της τελικής νεολιθικής του οικισμού στον Κλείτο Κοζάνης. Στη
μελέτη αυτή, αποδεικνύεται η ύπαρξη της άμεσης γενετικής σχέσης ανάμεσα στους
πρώιμους γεωργοκτηνοτρόφους της Μεσογείου και της κεντρικής και νοτιοδυτικής
Ευρώπης και σε εκείνους της Ελλάδας και της Ανατολίας (σημερινή Τουρκία). Έτσι, η
αλυσίδα της μετανάστευσης και της καταγωγής των νεολιθικών πληθυσμών της
Ευρώπης εκτείνεται, πλέον, μέχρι τη νοτιοδυτική Ασία. Αυτό σημαίνει, ότι οι
μεταναστευτικοί δρόμοι και η αρχή όλων των πρώιμων γεωργοκτηνοτροφικών
ευρωπαϊκών πληθυσμών εντοπίζονται στο Αιγαίο και στους νεολιθικούς πληθυσμούς
του. Η ενδεχόμενη μελλοντική έρευνα μένει να διευκρινίσει, εάν αυτή η αλυσίδα
φτάνει μέχρι τη νοτιοανατολική Ανατολία και την Εύφορη Ημισέληνο. (Hofmanová,
Kreutzer et al. 2016· Παπαγεωργοπούλου et al. υπό έκδοση) Το δείγμα των
Ρεβενίων, από την ανθρώπινη ταφή 2 της δοκιμαστικής τομής Α,
ραδιοχρονολογήθηκε στα 6438-6264 (cal BCE), κάτι που συμφωνεί, σε γενικές
γραμμές, με τη ραδιοχρονολόγηση του δείγματος από την ίδια ταφή που
πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Αρχαιομετρίας ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» [DEM
2886: 6460-6399 π. Χ. (68,2%) και 6461-6373 π. Χ. (95,4%)].
6.4.3. Ταφές λάκκων 29 και 43

Ο λάκκος 43 είναι μικρός σε μέγεθος (διαστάσεις: 1,10x1,25μ.), για να θεωρηθεί το
υπόσκαφο τμήμα μίας κατοικίας. Πρόκειται για έναν ταφικό λάκκο, μέσα στον οποίο
βρέθηκαν δύο ταφές, η ταφή 6 (συσσώρευση οστών, στην οποία δόθηκε αριθμός
μετά το πέρας της ανασκαφής) υψηλότερα και η ταφή 5 (αρθρωμένη) βαθύτερα. Στην
ταφή 5 βρέθηκε τμήμα αξίνας κάτω από τη λεκάνη του νεκρού, αλλά και τμήμα
αδιάγνωστου λίθινου εργαλείου, ενώ πιθανή επιπλέον φροντίδα για τον νεκρό
αποτελεί ο αργός λίθος (λίθινο «μαξιλάρι») που βρέθηκε κάτω από το κρανίο του·
τέλος, ανάμεσα στις δύο ταφές, ελαφρώς βαθύτερα από την ταφή 6, βρέθηκε τμήμα
αγγείου (Ρε 718). Η επίχωση ανάμεσα στις δύο ταφές περιείχε, ακόμα, αρκετά
γραπτά και μονόχρωμα όστρακα, λίγα οστά ζώων και όστρεα, καθώς και αρκετά
μικροαντικείμενα. Αυτή η διάταξη των στρωμάτων στον λάκκο 43, με τις διαδοχικές
ταφές και τα ευρήματα ανάμεσά τους, θυμίζει τον ταφικό λάκκο που ερευνήθηκε στη
θέση Tečić, στη νότια Σερβία (6000-5000 π. Χ.), όπου, βέβαια, τα στρώματα που
σφραγίζουν τις δύο διαδοχικές ταφές είναι πολύ πιο πλούσια σε τεχνουργήματα.
158
Κατά τον Chapman, στα Βαλκάνια, οι ανθρώπινες ταφές σε ταφικούς λάκκους, μέσα
στους οικισμούς, κατά τη διάρκεια της νεολιθικής και της εποχής του χαλκού,
αποτελούν συχνό φαινόμενο, άλλη μία μορφή δομημένης απόθεσης, η οποία είναι
περισσότερο εξειδικευμένη και χαρακτηρίζεται από υψηλότερη ορατότητα στο
οικιστικό τοπίο, σε σύγκριση με τις αποθέσεις στα θεμέλια των οικιστικών χώρων.
Θεωρεί, ακόμα, ότι με την εναπόθεση οστράκων και γενικότερα τεχνουργημάτων, στο
πλαίσιο διαβατηρίων εθίμων, συνδέονται οι νεκροί με τη ζώσα κοινότητα. (Chapman
2000: 73)
Οι ταφές εντός του λάκκου 43 ραδιοχρονολογήθηκαν7 και επιβεβαιώθηκε ότι η

βαθύτερη ταφή 5 είναι πρωιμότερη από την ταφή 6. Σε ακόμα υψηλότερο στρώμα,
ανάμεσα στους λάκκους 29 και 43, βρέθηκε, αμέσως μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος, η αρθρωμένη (διαταραγμένη από την άροση και από
σκαπτικό μηχάνημα) ταφή 1, η οποία πιθανόν ανήκει σε μεταγενέστερη φάση από
εκείνη των ταφών 5 και 6. Από την ταφή 1 δόθηκε δείγμα οστού για
ραδιοχρονολόγηση, το οποίο, όμως, δεν απέδωσε κολλαγόνο.
6.4.4. Ταφές 4Α και 4Β

Οι ταφές 4Α και 4Β αποτελούν συσσωρεύσεις αναμεμειγμένων οστών που ανήκουν
σε δύο διαφορετικά άτομα. Βρέθηκαν στην περιοχή όπου βαθύτερα (κατά 0,60-
0,70μ.) διερευνήθηκαν οι μικρού μεγέθους λάκκοι 64 και 65, αμέσως
βόρεια/βορειοδυτικά της οποίας εντοπίστηκαν (στο ίδιο, περίπου, βάθος με τις ταφές)
τα πολύ μικρά τμήματα από το πήλινο δάπεδο, το λιθόστρωτο δάπεδο 1 και οι
συγκεντρώσεις οπτών αχυροπηλών, πήλινων πεσσών και πήλινων αδιάγνωστων
αντικειμένων, στοιχεία που ίσως σχετίζονταν με κάποια θερμική δραστηριότητα, η
οποία πιθανόν ανήκει στη φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων. Δεν είναι
απολύτως βέβαιο ότι οι ταφές 4Α και 4Β συσχετίζονται με αυτήν τη φάση του
οικισμού, καθώς αποτελούν αντικείμενο δευτερογενούς μεταχείρισης των νεκρών,
ανήκουν, πάντως, όπως και οι συσσωρεύσεις οστών των ταφών 3Α και 3Β της
δοκιμαστικής τομής Α και η ταφή 6 του λάκκου 43, σε στρώματα ανώτερα από εκείνα
των αρθρωμένων ταφών, και, άρα, αποτυπώνουν νεότερες παρεμβάσεις της
νεολιθικής κοινότητας. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) Η ταφή 4Α
ραδιοχρονολογήθηκε,8 με την τιμή της να βρίσκεται πιο κοντά στην ταφή 6 του
λάκκου 43.
7
ό. π.
8
ό. π.
159
6.4.5. Μεμονωμένα – σκόρπια οστά

Από τις 12 περιπτώσεις μεμονωμένων – σκόρπιων ανθρώπινων οστών,
επισημαίνονται ιδιαίτερα τα κρανιακά οστά που βρέθηκαν μέσα στον λάκκο 24 και
φέρουν ενδείξεις βιαστικής πυράς (είναι «καπνισμένα»). Τα οστά αυτά είναι
περισσότερα στην ανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου ( 9 περιπτώσεις).
6.4.6. Συμπεράσματα
Σύμφωνα με την απόλυτη χρονολόγηση των ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων
από τα Ρεβένια, η πρωιμότερη αρθρωμένη ταφή είναι η (πιθανόν) γυναικεία ταφή 2
της δοκιμαστικής τομής Α [DEM 2886: 6460 – 6399 π. Χ. (68,2%) και 6461 – 6373
π. Χ. (95,4%)]. Αυτή η ταφή βρίσκεται χρονολογικά πολύ κοντά με τις ταφές 2 και 3
του λάκκου 11, στο πλαίσιο του οποίου εντάσσεται. Εν αναμονή της
ραδιοχρονολόγησης της τέταρτης ταφής του συγκεκριμένου λάκκου, της ταφής 1 της
δοκιμαστικής τομής Α, μπορούμε να πούμε ότι όλες οι αρθρωμένες ταφές του λάκκου
11 ανήκουν στον ίδιο χρονολογικό ορίζοντα, με μία μέγιστη διαφορά ανάμεσά τους
30 ετών. Ιδιαίτερα οι ταφές 2 και 3 του λάκκου 11 είναι σχεδόν όμοιες χρονολογικά.
Από τις δύο ταφές του λάκκου 43, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η βαθύτερη ταφή 5
είναι πρωιμότερη από την ταφή 6, η οποία βρέθηκε σε ανώτερο στρώμα του λάκκου
και αποδεικνύεται η οψιμότερη από όλες τις μέχρι τώρα χρονολογημένες ταφές [DEM
2891: 6246-6103 π. Χ. (68,2%) και 6341 – 6083 π. Χ. (95,4%)]. Τέλος, από τα δύο
διάσπαρτα οστά που χρονολογήθηκαν με απόλυτο τρόπο, η χρονολόγηση της
κνήμης από τον λάκκο 24 καταδεικνύεται ως η πρωιμότερη όλων των
χρονολογήσεων των ανθρώπινων οστών [DEM 2826: 6495-6454 π. Χ. (68,2%) και
6567 – 6437 π. Χ. (95,4%)], πολύ κοντινή, πάντως, και με το δεύτερο διάσπαρτο
οστό (από κρανίο) από τον λάκκο 17 [DEM 2892: 6432-6386 π. Χ. (68,2%) και 6452
– 6265 π. Χ. (95,4%)], σε κοντινές τιμές και τα δύο με τις ραδιοχρονολογημένες
ταφές του λάκκου 11. Οι ραδιοχρονολογήσεις από το ανθρώπινο σκελετικό υλικό των
Ρεβενίων εμφανίζονται, τουλάχιστον στις πιο πρώιμες τιμές τους, πρωιμότερες από
εκείνες των πρόσφατα χρονολογημένων ταφών που προέρχονται από τις πρώιμες
νεολιθικές θέσεις της Κοζάνης Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής, Βρύση Ποντοκώμης και
Πόρτα ή Πόρτες Ξηρολίμνης. (Παπαθανασίου & Richards 2011: 257-260) Σε κάθε
περίπτωση, όλες οι μέχρι τώρα χρονολογημένες με απόλυτο τρόπο ανθρώπινες
ταφές από τα Ρεβένια ανήκουν στην αρχαιότερη νεολιθική περίοδο.
Όσον αφορά στις αρθρωμένες ταφές, επισημαίνεται ότι οι δύο ταφές του λάκκου 11
παρουσιάζουν απόκλιση από την ανατομική κανονικότητα: η ταφή 2 της δοκιμαστικής
τομής Α και η ταφή 2 του λάκκου 11 από την οριζόντια διερεύνησή του. Επίσης, στις
160
αρθρωμένες ταφές υπερτερούν τα ενήλικα άτομα (ποσοστό 4:2). Οι ταφές αυτές

εντοπίζονται στη βορειοκεντρική και στην ανατολική περιοχή του ανασκαμμένου
τμήματος του οικισμού των Ρεβενίων. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση)
Για τις μη αρθρωμένες ταφές, σημειώνεται ότι στις δύο από τις τρεις συσσωρεύσεις
οστών (συσσώρευση ταφών 3Α και 3Β, συσσώρευση ταφών 4Α και 4Β)
διαπιστώνεται επιλογή οστών και όχι πληρότητα σκελετών, ενώ, ακόμα, σε αυτές
υπάρχουν αναμεμειγμένα οστά από δύο άτομα. Αντίθετα, στην τρίτη συσσώρευση
οστών (ταφή 6 του λάκκου 43), τα οστά προέρχονται από ένα άτομο και ο σκελετός
παρουσιάζει πληρότητα. Επίσης, παρατηρείται ότι στις μη αρθρωμένες ταφές
υπερτερούν ελαφρώς τα ανήλικα άτομα (ποσοστό 3:2). Οι ταφές αυτές εντοπίζονται
στη βορειοκεντρική και στην ανατολική περιοχή του ανασκαμμένου τμήματος του
οικισμού των Ρεβενίων, όπως και οι αρθρωμένες ταφές. (Τριανταφύλλου &
Αδακτύλου υπό έκδοση)
Στην περίπτωση των μεμονωμένων, διάσπαρτων οστών, διαπιστώθηκε ότι πρόκειται

για μακρά οστά, κρανία και μεμονωμένα οστά χεριού ή ποδιού, και ότι σε αυτά
υπερτερούν τα ενήλικα άτομα (ποσοστό 9:3), ενώ τα περισσότερα εντοπίζονται στο
ανατολικό τμήμα του ανασκαφικού καννάβου. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό
έκδοση)
Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο ταφές από τα Ρεβένια Κορινού στοιχειοθετούν, ήδη

από τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής περιόδου, μία σύνθετη εικόνα ως προς τη
μεταχείριση των νεκρών, η οποία χαρακτηρίζεται από εμπρόθετες, δομημένες
αποθέσεις και από ποικίλες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις και σκόπιμη μεταχείριση
του νεκρού σώματος (μετακίνηση και απομάκρυνση οστών – με έντονη, σε κάποιες
περιπτώσεις, κυκλοφορία μέσα στα υλικά κατάλοιπα της νεολιθικής κοινότητας –,
«καπνισμένα» κρανιακά οστά), κατά τη διάρκεια ή μετά το πέρας της αποσύνθεσης
αυτού, μία εικόνα που υποδεικνύει την πολύμορφη σχέση των ζωντανών μελών μίας
νεολιθικής κοινότητας με τους νεκρούς της. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό
έκδοση)
Όπως έχει ήδη επισημανθεί, η ορατότητα των νεκρών, κατά τη διάρκεια των
πρώιμων φάσεων της νεολιθικής περιόδου, ήταν χαμηλή, χωρίς οργανωμένα
νεκροταφεία, προβεβλημένα μνημεία και συλλογικές τελετουργικές πράξεις, ενώ,
ακόμα, υπήρχε μία επιλεκτικότητα σε σχέση με τους νεκρούς, αφού λίγοι ήταν εκείνοι
που τελικά, κατ’ εξαίρεση, θάβονταν εντός των οικισμών και σε λίγες μόνο ταφές
υπήρχαν κτερίσματα. Οι κοινωνίες είναι «ισοκατανεμητικές», (Perlès 2001: 281-282)
161
τα κτερίσματα είναι λίγα, καθημερινά αντικείμενα (Triantaphyllou 2001: 21-22) και

πουθενά δεν υπάρχει κάθετη κοινωνική διαστρωμάτωση, μόνο ενδείξεις οριζόντιας
κοινωνικής διαφοροποίησης, (Fowler 2004: 106) οι οποίες, όμως, κατά τη Σουβατζή,
εκφράζουν τάσεις προς την εμφάνιση της πρώτης. (Souvatzi 2008: 241-242) Ήδη η
επιλογή ορισμένα άτομα της κοινότητας να θάβονται μετά θάνατον εντός των ορίων
του οικισμού, ενώ άλλα όχι, υποδηλώνει ένα είδος άνισης μεταχείρισης των νεκρών.
(Souvatzi 2008: 74) Με την πρόοδο των ερευνών, η εικόνα αυτή εμπλουτίζεται.
Είδαμε παραπάνω τις περιπτώσεις κτερισμένων ταφών από τα Ρεβένια και από τις
πρώιμες θέσεις της Κοζάνης. Στην ταφή 2 του λάκκου 11 από τα Ρεβένια, το οστό
από τον δεξιό ώμο του νεκρού δε βρέθηκε ούτε κατά την ανασκαφή, ούτε στη φάση
μελέτης του σκελετού, ενώ φαίνεται ότι, κάποια στιγμή, και ασφαλώς αφού τα μαλακά
μόρια του νεκρού είχαν αποσυντεθεί, η ταφή 2 ανοίχτηκε, αφαιρέθηκε το οστό από
τον δεξιό ώμο και τοποθετήθηκε στη θέση του το οστό της λεκάνης. Η μετακίνηση
αυτή θα μπορούσε, ενδεχομένως, να έχει γίνει στο πλαίσιο κάποιας μορφής
τελετουργίας. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) Αυτού του είδους η
δευτερογενής μεταχείριση των νεκρών αποτελεί κοινή πρακτική στο Çatalhöyük, στην
Κεντρική Ανατολία, αλλά με έναν τρόπο οργανωμένο, σύνθετο και περίτεχνο, στα
λεγόμενα «σπίτια ιστορίας» (“history houses”) του οικισμού. (Hodder 2011)
6.5. Κινητά ευρήματα
6.5.1. Κεραμική9
Σύμφωνα με τα πρώτα συμπεράσματα της μελέτης της κεραμικής από τα Ρεβένια
Κορινού, αλλά και από άλλες θέσεις της κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας
(Παλιάμπελα Κολινδρού και Άγιος Νικόλαος Ρητίνης Πιερίας, Βαρεμένοι Γουλών και
Παλιάμπελα Ροδίτης Κοζάνης), διαπιστώθηκε ότι η πρώιμη φάση της αρχαιότερης
νεολιθικής εκπροσωπείται στα Ρεβένια Κορινού και στα Παλιάμπελα Κολινδρού. Η
κεραμική εδώ είναι μονόχρωμη, ενώ κάποια αγγεία σώζουν λευκό επίχρισμα
(πιθανόν για την προστασία των επιφανειών τους), τα σχήματα είναι απλά και οι
φόρμες συνήθως ανοιχτές, με αγγεία μεσαίου μεγέθους, η διάμετρος των οποίων δεν
ξεπερνά τα 30εκ. Τα αγγεία χρησιμοποιούνταν για κατανάλωση και επίδειξη και όχι
για μαγείρεμα ή αποθήκευση, ενώ υπάρχει έλλειψη τυποποίησης στην κεραμική
παραγωγή. Οι ομοιότητες στην κεραμική ανάμεσα στα Ρεβένια και στα Παλιάμπελα
Κολινδρού υποδεικνύουν ότι οι δύο οικισμοί ήταν σε επαφή, ενώ, καθώς αυτά τα
χαρακτηριστικά εντοπίζονται και στη Θεσσαλία, πιθανότατα υπήρχε επαφή και
9
Η κεραμική από τα Ρεβένια μελετάται σταδιακά, στο πλαίσιο του: «Πρόγραμμα ΘΑΛΗΣ - Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης. “Εκμετάλλευση φυσικών πόρων κατά τη νεολιθική εποχή στη βόρεια Ελλάδα. Υλικός πολιτισμός και
περιβάλλον”. Υπεύθυνος: καθηγητής Κ. Κωτσάκης».
162
ανάμεσα στις δύο αυτές περιοχές. Διαφορές υπάρχουν, τόσο όσον αφορά στην
απόσταση για την προμήθεια των πρώτων υλών (κοντά, αλλά και μακριά για τα
Παλιάμπελα, αποκλειστικά κοντά για τα Ρεβένια), αλλά και στις συνθήκες όπτησης
(ανομοιογενείς στα Παλιάμπελα, ομοιογενείς στα Ρεβένια). (Urem-Kotsou et al. υπό
έκδοση)
Η προχωρημένη αρχαιότερη νεολιθική και η πρώιμη μέση νεολιθική φάση

εκπροσωπείται στα Ρεβένια Κορινού, στα Παλιάμπελα Κολινδρού, στη Ρητίνη, στους
Βαρεμένους Γουλών και στα Παλιάμπελα Ροδίτη. Πρόκειται για φάση, κατά την οποία
αυξάνεται η παρουσία της γραπτής κεραμικής και η χρήση των επιχρισμάτων, ενώ
παρούσα είναι η κεραμική impresso (κυρίως στα Παλιάμπελα Κολινδρού, στα
Ρεβένια και στη Ρητίνη) και η κεραμική με ανθρωπόμορφη πλαστική διακόσμηση.
Τώρα, τα σχήματα είναι ποικίλα (κλειστά και ανοιχτά) και πιο σύνθετα. Και πάλι, η
κεραμική αυτής της φάσης, σε μεγάλο μέρος της, δε χρησιμοποιείται για την κάλυψη
των καθημερινών αναγκών, αλλά, πλέον, υπάρχουν και αγγεία που χρησίμευαν για
μαγείρεμα (Ρητίνη) και για αποθήκευση (Παλιάμπελα Κολινδρού). Ανάμεσα στις
πέντε θέσεις υπάρχουν ισχυρές ομοιότητες, αλλά και διαφορές, με τα Παλιάμπελα να
εμφανίζονται διαφορετικά και ιδιαίτερα. (Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση)
Γενικά, ανιχνεύονται ισχυρές ομοιότητες στην κεραμική μορφολογία και τεχνολογία

της Μακεδονίας (δυτική και κεντρική) και της Θεσσαλίας, ήδη από την αρχή της
αρχαιότερης νεολιθικής, αλλά και σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότερης και της μέσης
νεολιθικής. Οι θέσεις του Αλιάκμονα (Βαρεμένοι Γουλών και Παλιάμπελα Ροδίτης),
καθώς και τα Ρεβένια και η Ρητίνη, παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με τη
Θεσσαλία, ενώ τα Παλιάμπελα Κολινδρού και η Σταυρούπολη βορειότερα έχουν
στοιχεία από τη Θεσσαλία, αλλά έχουν αναπτύξει το δικό τους ξεχωριστό στιλ. Οι
θέσεις του Αλιάκμονα βρίσκονται γεωγραφικά πιο κοντά στη Θεσσαλία, οπότε οι
ομοιότητες είναι δικαιολογημένες. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται ότι η κεραμική μορφολογία
και τεχνολογία ήταν κυρίως θέμα, όχι χωρικής εγγύτητας, αλλά συγκεκριμένης και
σκόπιμης επιλογής, όπως υποδεικνύεται από θέσεις, οι οποίες, αν και βρίσκονται
πολύ κοντά η μία στην άλλη και οπωσδήποτε ήταν σε καθημερινή επαφή, διέφεραν
σε μεγάλο βαθμό ως προς τις επιλογές τους στην κεραμική παραγωγή. (Urem-
Kotsou et al. υπό έκδοση)
Η μελέτη της κεραμικής από τα Ρεβένια έδειξε με σαφήνεια ότι τα αγγεία και οι
άνθρωποι μετακινούνταν μακριά από τον τόπο διαμονής τους, όχι μόνο για να
συλλέξουν πρώτες ύλες για την κατασκευή τους, αλλά και για να επικοινωνήσουν και
να αλληλεπιδράσουν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Με βάση τα αποτελέσματα των
163
πετρογραφικών αναλύσεων, αποδεικνύεται ότι στα Ρεβένια και στα Παλιάμπελα

Κολινδρού χρησιμοποιούνταν πηλός που προερχόταν από τη δυτική Πιερία,
μαρτυρώντας έτσι την επικοινωνία που υπήρχε ανάμεσα στην ανατολική και δυτική
περιοχή της. Τα αγγεία, ως τελειωμένα προϊόντα, διακινούνταν στις διάφορες
περιοχές της Μακεδονίας, καθώς και ανάμεσα σε Μακεδονία και Θεσσαλία, ήδη από
τις πρώιμες περιόδους της αρχαιότερης νεολιθικής. Σταδιακά, καθώς προχωράμε
από την αρχαιότερη προς τη μέση νεολιθική, αυτή η επικοινωνία αυξάνεται ως προς
την απόσταση, κάτι που συμφωνεί με την αυξημένη επικοινωνία και τα δίκτυα και
άλλων προϊόντων, όπως είναι τα απολεπισμένα εργαλεία, τα όστρεα (Spondylus και
Glycimeris) και τα λίθινα κοσμήματα. Η ποικιλία που εντοπίζεται στις διάφορες
περιοχές, ουσιαστικά συμβολίζει διαφορετικές ταυτότητες και παραδόσεις.
(Κωτσάκης 2008: 487-493· Παπαϊωάννου 2011: 141-143, 148· Ούρεμ-Κώτσου,
Παπαϊωάννου & Παπαδάκου 2012· Urem-Kotsou et al. 2014· Urem-Kotsou et al. υπό
έκδοση)
Η αρχαιότητα του οικισμού των Ρεβενίων αποδεικνύεται μέσα από την κεραμική
τυπολογία (βάσει θεσσαλικών προτύπων) πρώιμων χρονολογικά λάκκων, όπως είναι
ο λάκκος 7, ο οποίος πιθανότατα ανήκει σε μία πρώιμη φάση της αρχαιότερης
νεολιθικής περιόδου, με κεραμική χωρίς παράλληλα στη Μακεδονία, (Παπαϊωάννου
2011) και ο λάκκος 34. (Silva Garcia 2011) Οι δύο αυτοί λάκκοι περιείχαν είτε σχεδόν
αποκλειστικά μονόχρωμη κεραμική (λάκκος 7), είτε κυρίως μονόχρωμα όστρακα και
ελάχιστα εμπίεστα (impresso) (λάκκος 34), (Silva Garcia 2011: 37, 44-45) ενώ και
στους δύο κυριαρχούν απόλυτα τα ανοιχτά αγγεία. (Παπαϊωάννου 2011: 128-130·
Silva Garcia 2011: 37, 45-47) Ο λάκκος 7, αν και όχι τόσο πρώιμος, όπως φαίνεται
από τις ραδιοχρονολογήσεις του,10 παρουσιάζει μία εμμονή στη σχεδόν αποκλειστική
παρουσία της μονόχρωμης κεραμικής, η οποία, σύμφωνα με τη θεσσαλική κεραμική
τυπολογία, θεωρείται ένδειξη πρωιμότητας, μαζί και με άλλα στοιχεία που
χαρακτηρίζουν την κεραμική από τον λάκκο (τα σχήματα, τα επιμέρους μορφολογικά
χαρακτηριστικά, η χρήση της κεραμικής ύλης και η επεξεργασία της επιφάνειας).
(Παπαϊωάννου 2011: 144-146) Με ενδιαφέρον αναμένεται η ραδιοχρονολόγηση του
λάκκου 34. Σε πρώιμες φάσεις της αρχαιότερης νεολιθικής ανήκουν πιθανόν και οι
λάκκοι 33, 41, 44. Παράλληλα, υπάρχουν λάκκοι, που, με βάση την κεραμική
τυπολογία, ανήκουν είτε σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής
(λάκκοι 2, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 25, 26, 36, 43, 49), είτε στο τέλος της αρχαιότερης
νεολιθικής και στην πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής περιόδου (λάκκοι 29 και 29α
10
Βλ. τη σχετική συζήτηση στο Κεφάλαιο 5.
164
έως 29ε). Οι εκτιμήσεις αυτές είναι προκαταρκτικές και για να επιβεβαιωθούν πρέπει
να ολοκληρωθεί η μελέτη της κεραμικής.
Η υψηλή τεχνογνωσία των κεραμέων των Ρεβενίων αποδεικνύεται από τον τρόπο με
τον οποίο διαχειρίζονταν την κεραμική τους ύλη, από τον τρόπο επεξεργασίας των
επιφανειών των αγγείων και από τη χρήση επιχρίσματος εσωτερικά και εξωτερικά,
όπως δείχνουν τα παραδείγματα από τους λάκκους 7, 11, 26 και 34. (Παπαϊωάννου
2011: 131-134· Silva Garcia 2011: 42-44) Η στίλβωση στον λάκκο 7 φτάνει σε υψηλό
βαθμό στιλπνότητας, κάτι που δηλώνει την επένδυση κόπου και χρόνου για την
επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος, (Παπαϊωάννου 2011: 133) ενώ οι
επιφάνειες των στιλβωμένων αγγείων από τους λάκκους 26 και 34 περιγράφονται ως
σχεδόν μεταξένιες: “most were burnished to an extremely high degree creating an
almost silky surface”. (Silva Garcia 2011: 42) Η ομοιογένεια που παρατηρείται στην
κεραμική ύλη και στον τρόπο όπτησης των αγγείων που προέρχονται από τους
λάκκους 26 και 34, υποδεικνύει ότι οι κεραμείς ήταν ντόπιοι και όχι περιπλανώμενοι.
(Silva Garcia 2011: 30-32, 68-69) Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις, εντοπίζεται
πρόοδος και ίσως και ένα είδος «εκλέπτυνσης» ως προς την τεχνική κατασκευής των
αγγείων, όπως συμβαίνει με τα αγγεία από τον λάκκο 26, σε σύγκριση με τα πιο
«ακανόνιστα» από τον λάκκο 34. Παράλληλα, διαπιστώνεται πρόοδος στην
τεχνολογία όπτησης της κόκκινης κεραμικής του λάκκου 34. (Silva Garcia 2011: 68-
70) Γενικότερα, οι κεραμείς των Ρεβενίων ήταν έμπειροι, όσον αφορά στην όπτηση
της κεραμικής, όπως φαίνεται από τα διαφορετικά χρώματα στις επιφάνειες των
αγγείων. Η προσπάθειά τους για ένα άρτιο αισθητικό αποτέλεσμα διαπιστώνεται,
επίσης, από τον τρόπο με τον οποίο διακοσμούσαν τις εξωτερικές επιφάνειες των
αγγείων, με γραπτά μοτίβα, ή με διακόσμηση impresso και barbotine. Αυτό δηλώνουν
τα γραπτά αγγεία από τους λάκκους 26 και 26α, (Silva Garcia 2011: 43-44) καθώς
και τα όστρακα με εμπίεστη διακόσμηση (impresso), ιδιαίτερα εκείνα που
αποδίδονται με τα δάχτυλα των κεραμέων. (Silva Garcia 2011: 44-45).
Η ποικιλομορφία των σχημάτων των αγγείων από λάκκους των Ρεβενίων που έχουν
μελετηθεί, υποδεικνύει και διαφορετικές χρήσεις, όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει με
τα ανοιχτά αγγεία από τον λάκκο 7 και τα κλειστά και ευρύστομα αγγεία με λαιμό από
τον λάκκο 11. (Παπαϊωάννου 2011: 128-130, 136-137) Ο στόχος, όμως, αυτής της
ποικιλομορφίας δε συνδέεται ούτε με την προετοιμασία και το μαγείρεμα της τροφής,
αλλά ούτε με την αποθήκευσή της. Επίσης, αν και, με τη χρήση των οστρέων ως μη
πλαστικών στη σύσταση του πηλού που προοριζόταν για την κατασκευή αγγείων,
θεωρείται από την έρευνα ότι επιτυγχάνονται κατάλληλες ιδιότητες στα αγγεία που
165
χρησιμοποιούνται ως μαγειρικά σκεύη, στη μέχρι τώρα μελετημένη κεραμική από τον
οικισμό δεν υπάρχουν ίχνη που να σχετίζονται με μαγείρεμα (καπνισμένες ή
οξειδωμένες επιφάνειες από την επαφή με καπνούς ή φωτιά αντίστοιχα), ενώ
απίθανη θεωρείται και η αποθήκευση σε αυτά μεγάλης ποσότητας τροφής για μεγάλο
χρονικό διάστημα. (Παπαϊωάννου 2011: 131-137· Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση) Ο
ρόλος, λοιπόν, που επιτελούσαν τα αγγεία των Ρεβενίων, εντάσσεται στο πλαίσιο
των κοινωνικών διαδικασιών που σχετίζονται με την προσφορά και την κατανάλωση
της τροφής, ένα κοινό χαρακτηριστικό για τις ελλαδικές θέσεις των πρώιμων
νεολιθικών περιόδων. (Παπαϊωάννου 2011: 136, 143· Ούρεμ-Κώτσου, Παπαϊωάννου
& Παπαδάκου 2012: 41· Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση)
Τέλος, όσον αφορά στη διατήρηση της κεραμικής, το ταφονομικό προφίλ των λάκκων
7, 11, 26 και 34 που έχουν ήδη μελετηθεί, δείχνει ότι οι αυτοί δεν έμειναν για πολύ
καιρό εκτεθειμένοι σε διαβρωτικές συνθήκες, αλλά ότι σφραγίστηκαν σε σύντομο
χρονικό διάστημα από τη στιγμή της εγκατάλειψής τους, (Παπαϊωάννου 2011: 139·
Silva Garcia 2011: 71-72) σε αντίθεση με την κεραμική των υπερκείμενων
επιχώσεων, πριν από τον εντοπισμό τουλάχιστον των λάκκων 7 και 11.
(Παπαϊωάννου 2011: 139)
6.5.2. Ζωοαρχαιολογικό υλικό

Η μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού από τα Ρεβένια, η οποία βρίσκεται σε
εξέλιξη,11 εμπλουτίζει τις γνώσεις μας, σχετικά με την άσκηση της κτηνοτροφίας και
τις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων των πρώιμων νεολιθικών θέσεων του
ελλαδικού χώρου. Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, με βάση μία σειρά
θέσεων, στις οποίες περιλαμβάνονται και τα Ρεβένια, διαπιστώνεται ότι, κατά τη
διάρκεια της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής, τα πρόβατα, τα κατσίκια, τα βοοειδή
και οι χοίροι εκτρέφονταν για το κρέας, το μεδούλι και τις δορές τους. Επιπλέον, το
πρόβατο ήταν το πιο κοινό και κυρίαρχο εκτρεφόμενο είδος, υποδεικνύοντας ότι τα
πρόβατα εκτρέφονταν περιορισμένα, σε μικρές μονάδες και σε αποψιλωμένες
εκτάσεις, χάριν της καλλιέργειας. (Halstead & Isaakidou 2013: 132-133) Αντίθετα, δεν
υπάρχουν δεδομένα που να υποστηρίζουν την εξαγωγή γάλακτος, κατά τις πρώιμες
νεολιθικές περιόδους στην Ελλάδα, κάτι που εντοπίστηκε με αδιαμφισβήτητο τρόπο
αρκετά αργότερα, στη νεότερη νεολιθική περίοδο, στον οικισμό της Σταυρούπολης
Θεσσαλονίκης. (Evershed et al. 2008· Κωτσάκης et al. 2008) Παρόμοια είναι τα
11
Ο καθηγητής αρχαιολογίας του Πανεπιστήμιου του Sheffield Μεγάλης Βρετανίας Paul Halstead και η post-doctoral research
assistant του Πανεπιστήμιου της Οξφόρδης Μεγάλης Βρετανίας Βαλασία Ισαακίδου συντονίζουν την ομάδα μελέτης και
δημοσίευσης των οστεολογικού υλικού ζώων, καθώς και των οστέινων αντικειμένων που προέκυψαν από την ανασκαφή του
οικισμού των Ρεβενίων.
166
δεδομένα από τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής για τη χρήση ζωικών ινών (μαλλί
από το τρίχωμα κατσικιών ή προβάτων) για την κατασκευή υφασμάτων. Πιθανόν η
έλλειψη σχετικών ενδείξεων οφείλεται στη μη διατήρηση των δεδομένων ή είναι θέμα
δειγματοληψίας, αν και οι καμπύλες σφαγής των ζώων υποδεικνύουν ότι η
κτηνοτροφία αυτών των περιόδων ήταν προσανατολισμένη προς την παραγωγή
κρέατος, και όχι γάλακτος ή μαλλιού. (Halstead & Isaakidou 2013: 131, 136) Τέλος,
σχετικά με τη χρήση των ζώων ως υποζυγίων, στο χρονολογικά πρώιμο (της μέσης
νεολιθικής και πιθανότατα της αρχαιότερης, όπου το δείγμα είναι μικρότερο)
οστεολογικό σύνολο της Κνωσού εντοπίστηκαν ίχνη από παθολογία οργώματος σε
οστά θηλυκών αγελάδων. (Isaakidou 2006· Halstead & Isaakidou 2013: 131-133)
Παρόμοιες ενδείξεις εντοπίστηκαν, κατά την προκαταρκτική μελέτη του οστεολογικού
υλικού ζώων του λάκκου 26 των Ρεβενίων, στο οποίο βρέθηκαν τέσσερις πολύ καλά
διατηρημένες λεκάνες από βοοειδή, τρεις από τις οποίες προέρχονται από θηλυκά
ζώα και μία από αρσενικό. Σε δύο από τις τρεις λεκάνες των θηλυκών ζώων,
εντοπίστηκε παθολογική φθορά (οστεοαρθρίτιδα), η οποία ενδεχομένως οφείλεται
στη χρήση των ζώων αυτών ως υποζυγίων (για όργωμα), ένα εύρημα σπάνιο στην
πρώιμη νεολιθική περίοδο της Ευρώπης γενικότερα. (Isaakidou & Halstead υπό
έκδοση) Ένα οστό (κνήμη) από τον λάκκο 26, το οποίο προέρχεται από μία από
αυτές τις αγελάδες, ραδιοχρονολογήθηκε: DEM 2819: 6350-6227 π. Χ. (68,2%) και
6368-6222 π. Χ. (95,4%).
Η έλλειψη μαρτυριών για εντατική εκμετάλλευση των ζώων για τα λεγόμενα

«δευτερογενή προϊόντα» τους (“secondary products”: γάλα, γιαούρτι, τυρί, μάλλινα
υφάσματα, άροση και μεταφορά), κατά τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής, αλλά και η
άσκηση μικρής κλίμακας κτηνοτροφίας όλων των παραπάνω ειδών που δηλώνεται
με σαφήνεια από τα δεδομένα, (Halstead & Isaakidou 2013: 133) σε συνδυασμό με
τις αναλύσεις (μακροσκοπικές και σταθερών ισοτόπων άνθρακα και αζώτου) των
ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων, (Triantaphyllou 2001· Papathanasiou 2003)
δηλώνουν με σαφήνεια ότι η διατροφή των νεολιθικών, γενικά, σε όλες τις φάσεις της
νεολιθικής, βασιζόταν κυρίως στις φυτικές πρωτεΐνες. Ειδικά στην περίπτωση των
ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων από τις πρώιμες θέσεις της Κοζάνης
Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής, Βρύση Ποντοκώμης και Πόρτα ή Πόρτες Ξηρολίμνης, τα
οποία υποβλήθηκαν σε αναλύσεις σταθερών ισοτόπων, φαίνεται να επιβεβαιώνεται η
κυριαρχία της κατανάλωσης φυτικών τροφών, μέσα και από αυτές τις αναλύσεις,
αλλά και από την υψηλή συχνότητα τερηδονισμού, η οποία διαπιστώθηκε στα δόντια
των σκελετών, κάτι που δηλώνει κατανάλωση σακχάρων και αμυλούχων τροφών.
(Παπαθανασίου & Richards 2011: 266-270) Στα Ρεβένια, τα αποτελέσματα και η
167
ερμηνεία των αναλύσεων σταθερών ισοτόπων των ανθρώπινων σκελετών

αναμένονται με ενδιαφέρον.12 Επισημαίνεται ότι η έντονη και σοβαρή τερηδόνα που
παρατηρήθηκε στα δόντια των σκελετών, ακόμη και σε νεογιλά δόντια νηπίων,
παραπέμπει στη συχνή κατανάλωση μαλακών και επεξεργασμένων τροφών, με
σημαντική περιεκτικότητα σε σάκχαρα, στοιχείο που δηλώνει και εδώ την υψηλή
κατανάλωση φυτικών τροφών.13 (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση)
Παρ’ όλα αυτά, η κτηνοτροφία έπαιζε σημαντικό ρόλο στις πρώιμες αγροτικές
κοινότητες, καθώς τα ζώα, πέρα από τον δευτερεύοντα ρόλο που έπαιζαν στη
διατροφή των νεολιθικών, μέσω της κατανάλωσης του κρέατος, φρόντιζαν και για τον
καθαρισμό των ακαλλιέργητων και των θερισμένων χωραφιών, αλλά και για τη
λίπανση της γης πριν από τη σπορά, ενώ για τις αγελάδες έχουμε βάσιμες ενδείξεις
να υποθέτουμε ότι βοηθούσαν στην καλλιέργεια των χωραφιών, με τη χρήση τους ως
υποζυγίων, τόσο στη νεολιθική Κνωσό, όσο, τώρα πια, και στα Ρεβένια, όπως
αναφέρθηκε παραπάνω. Ακόμα, η διαχείριση των νεκρών ζώων έπαιζε σημαντικό
ρόλο και στις διάφορες κοινωνικές επιτελέσεις προσφοράς και κατανάλωσης
φαγητού και ποτού, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των πρώιμων φάσεων της νεολιθικής,
επιτελέσεις που είχαν σαν στόχο, τόσο την εξομάλυνση των διαφορών και των
εντάσεων, οι οποίες αναπτύσσονταν ανάμεσα στις επιμέρους οικιστικές μονάδες
ενός οικισμού, όσο και τη σύσφιγξη των σχέσεων ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας.
(Halstead 2006: 19-26· Urem-Kotsou & Kotsakis 2007· Κωτσάκης 2008: 490-493·
Kotsakis υπό έκδοση) Αυτό υποδεικνύουν τα οστεολογικά σύνολα των
εξημερωμένων ζώων των πρώιμων νεολιθικών οικισμών, στα οποία διαπιστώνεται,
με βάση τις ηλικίες σφαγής, ότι τα νεκρά ζώα είναι πολύ μεγάλα σε μέγεθος, για να
δικαιολογείται η άμεση κατανάλωσή τους. (Halstead 2012: 29· Halstead & Isaakidou
2013: 134) Φαίνεται ότι, στις πρώιμες νεολιθικές φάσεις των οικισμών της Κνωσού,
των Παλιαμπέλων Κολινδρού, αλλά και στα Ρεβένια, τα εξημερωμένα ζώα
εκτρέφονταν με στόχο την κατανάλωσή τους συνολικά, από όλη την κοινότητα, ενώ
τα διάφορα μέρη τους διαμελίζονταν και μοιράζονταν για κατανάλωση στα μέλη της
κοινότητας, πριν από την τελική απόρριψή τους, όπως υποδεικνύει ο τρόπος
απόθεσής τους στα επιμέρους ανασκαφικά σύνολα. (Halstead 2012: 29· Halstead &
Isaakidou 2013: 133-134) Επίσης, σύμφωνα με τα ίχνη τεμαχισμού των ζώων, τα
νεκρά ζώα διαμελίζονταν σε μεγάλα κομμάτια, πριν από το μαγείρεμά τους, οπότε και
είναι ευκολότερος ο χωρισμός τους σε μικρότερα τμήματα. Από τη στιγμή που
μαγειρεύονταν, γίνονταν αντικείμενο μοιρασιάς, ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας,
12
Στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής της Helen Whelton.
13
Στοιχεία σχετικά με τη διατροφή, κατά τη διάρκεια της νεολιθικής, στη βόρεια Ελλάδα και ειδικότερα στη Μακεδονία,
υπάρχουν σε πρόσφατη ανακοίνωση στο πλαίσιο του ΑΕΜΘ 29, 2015: Κωτσάκης et al. υπό έκδοση.
168
εξομαλύνοντας διαφορές και εκπληρώνοντας υποχρεώσεις. (Halstead 2012: 29·

Halstead & Isaakidou 2013: 134) Παράλληλα, τα αγγεία στα οποία προσφερόταν
αυτή η τροφή, χαρακτηρίζονταν από ομοιομορφία, τονίζοντας, έτσι, τις σχέσεις
ισότητας που υπήρχαν ανάμεσα σε αυτόν που προσέφερε και σε αυτόν που δεχόταν
την τροφή, (Kotsakis 2006· Kotsakis υπό έκδοση) σε αντίθεση με τις νεότερες φάσεις
της νεολιθικής, κατά τις οποίες ο τρόπος διαχείρισης των ζώων φαίνεται ότι σχετίζεται
με την αυξανόμενη σημασία, ανεξαρτησία, ανταγωνιστικότητα και ανισότητα των
επιμέρους οικιστικών μονάδων του κάθε οικισμού, στοιχεία που ανιχνεύονται, όχι
μόνο στα ζωοαρχαιολογικά δεδομένα, αλλά και στον τρόπο οργάνωσης και χρήσης
του χώρου και στις ποικίλες όψεις του υλικού πολιτισμού. (Halstead 1999· Kotsakis
2006· Halstead & Isaakidou 2013: 138-139)
Στα πρώιμα ζωοαρχαιολογικά δεδομένα από την Άργισσα, την Κνωσό, τα

Παλιάμπελα Κολινδρού και τα Ρεβένια, διαπιστώνεται έντονος θρυμματισμός των
οστών, για την εξαγωγή μεδουλιού και λίπους. Στα Ρεβένια, μάλιστα, ο
κατακερματισμός αυτός είναι σχεδόν καθολικός. (Halstead 2012: 31-32· Halstead &
Isaakidou 2013: 135) Σύμφωνα με την ανασκαφική παρατήρηση, αυτή η εικόνα
εντοπίζεται πολύ έντονη στους λάκκους 18 και 24, από όπου οι ποσότητες των
οστών που συλλέχθηκαν ήταν πολύ μεγάλες, αλλά τουλάχιστον και στους λάκκους 7,
23, 23α, 26, 42 και 51. Ο κατακερματισμός των οστών των ζώων, κατά την
αρχαιότερη και μέση νεολιθική περίοδο, δε φαίνεται να επηρεάζεται σημαντικά από
τον (περισσότερο ή λιγότερο εντατικό και συστηματικό) τρόπο συλλογής των
δεδομένων, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, και φαίνεται ότι αποτελεί σκόπιμη
πρακτική των πρώιμων νεολιθικών γεωργοκτηνοτρόφων, για την απόκτηση των
θρεπτικών ουσιών από το εσωτερικό τους, σε μία περίοδο, μάλιστα, κατά την οποία
η κτηνοτροφία δεν ήταν εντατική και, άρα, η αναλογία ανάμεσα στα εκτρεφόμενα ζώα
και στους ανθρώπους ήταν χαμηλή. Επιπλέον, ο έντονος και καθολικός
θρυμματισμός των οστών, πριν από την τελική τους απόρριψη, που διαπιστώνεται
στους πρώιμους λάκκους από τα Παλιάμπελα Κολινδρού και στα Ρεβένια,
ερμηνεύεται από τους μελετητές ως προσπάθεια ομογενοποίησης των διαφορών
που υπήρχαν σε εκείνα τα μέλη του σώματος των ζώων, από τα οποία μπορεί κανείς
να εξάγει λίπος και μεδούλι, και τα οποία θα μοιράζονταν σε εκείνους που θα
συμμετείχαν σε μία συλλογική επιτέλεση κατανάλωσης τροφής και ποτού. Αντίθετα,
σύμφωνα με τα δεδομένα που υπάρχουν από τις νεότερες φάσεις της νεολιθικής και
εξής, οι αποθέσεις των διαφόρων μερών των ζώων, δηλώνουν έναν τρόπο
διαχείρισής τους, που στοχεύει στην ανάδειξη της διαφορετικότητας και των
169
ανισοτήτων, ανάμεσα σε εκείνους που λαμβάνουν μέρος σε τέτοιου είδους

συλλογικές επιτελέσεις. (Halstead 2012: 31-32· Halstead & Isaakidou 2013: 135)
Από τα Ρεβένια, με βάση τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης του

ζωοαρχαιολογικού υλικού, δεν είναι, ακόμη, γνωστά τα δεδομένα σχετικά με την
παρουσία στον οικισμό οστών από ψάρι – αν και είναι παρόντα στον οικισμό και μία
πρώτη καταγραφή τους έχει γίνει στα ανασκαφικά ημερολόγια – και από άγρια
θηράματα. Γενικά, σε αντίθεση με τα πανταχού παρόντα εξημερωμένα είδη, όσον
αφορά στην παρουσία των άγριων ζώων, και μάλιστα μεγάλου μεγέθους, στα
οστεολογικά σύνολα των ανοιχτών θέσεων των πρώιμων νεολιθικών περιόδων από
την Ελλάδα, φαίνεται ότι αυτά, αν και ήταν διαθέσιμα – βάσει των δεδομένων από τη
μεσολιθική περίοδο που προηγήθηκε – και οι πρώιμοι γεωργοκτηνοτρόφοι γνώριζαν
πώς να τα κυνηγούν, αντιπροσωπεύονται με ελάχιστα μόνο δείγματα. Αντίθετα,
διαπιστώνεται ότι στις θέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, στις ύστερες νεολιθικές
περιόδους και ιδιαίτερα στην εποχή του χαλκού, η παρουσία των μεγάλων άγριων
ζώων παρουσιάζεται αυξημένη. Διαφορετική είναι η εικόνα των μικρών άγριων ζώων,
των οποίων η παρουσία δε μεταβάλλεται σημαντικά, κατά διάρκεια της νεολιθικής και
της εποχής του χαλκού, παρά τους περιορισμούς που μπορεί να τίθενται από τον
ελλιπή τρόπο συλλογής των δεδομένων. (Halstead & Isaakidou 2013: 135-136) Η
εικόνα αυτή πιθανόν εξηγείται, με βάση την αντίθεση και τη διαπραγμάτευση
ζητημάτων, κατά τη διάρκεια των πρώιμων φάσεων της νεολιθικής, που σχετίζονται
με το ιδιωτικό και το συλλογικό, το μέσα και το έξω, το μαγειρεμένο και το ωμό, το
εξημερωμένο και το άγριο. (Hodder 1998: 87-88) Τα μικρά άγρια ζώα, μαζί με τα
εξημερωμένα, μπορεί να ήταν αντικείμενο ιδιωτικής κατανάλωσης και, ακόμα και
στην περίπτωση που καταναλώνονταν στο πλαίσιο συλλογικών συγκεντρώσεων και
επιτελέσεων, υποδαύλιζαν τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις διαφορετικές οικιστικές
μονάδες· η υποχρέωση, όμως, τα μεγάλα άγρια ζώα να γίνονται αντικείμενο
μοιρασιάς ανάμεσα στα μέλη μίας κοινότητας, θα ήταν αποτρεπτικός παράγοντας,
για να τα μεταφέρουν οι κυνηγοί πίσω στον οικισμό, και, από αυτήν την άποψη,
παραμένει ισχυρή η πιθανότητα αυτά να καταναλώνονταν εκτός οικισμών, μία
σημαντική πρακτική, η οποία, όμως, παραμένει ουσιαστικά αόρατη στα αρχαιολογικά
δεδομένα, τα οποία προέρχονται από τους ανασκαμμένους οικισμούς. (Halstead
1999: 83-86· Halstead & Isaakidou 2013: 136) Ο Halstead πιστεύει ότι τα αυξημένα
ποσοστά των άγριων ζώων στα ζωοαρχαιολογικά δεδομένα των νεότερων φάσεων
της νεολιθικής και ιδιαίτερα της εποχής χαλκού, οφείλονται στη βαθμιαία (φυσική και
συμβολική) απομόνωση του νοικοκυριού, όταν πια η υποχρέωση του μοιράσματος
170
των αγαθών είχε αντικατασταθεί από το δικαίωμα στην αποθήκευση. (Halstead 1999:
84-86)
Του Gary Larson
6.5.3. Οστρεοαρχαιολογικό υλικό

Σύμφωνα με τη μέχρι σήμερα μελέτη,14 από τα Ρεβένια συλλέχθηκαν όστρεα, τα
οποία κατανέμονται άνισα σε δέκα είδη θαλάσσιων μαλακίων και δύο είδη χερσαίων
σαλιγκαριών. Όσον αφορά στα θαλάσσια μαλάκια, αυτά ανήκουν, στη συντριπτική
τους πλειοψηφία (σε ποσοστό 99,77%), στο είδος Cerastoderma glaucum, Poiret. Τα
υπόλοιπα είδη θαλάσσιων και χερσαίων μαλακίων συλλέχθηκαν, συγκριτικά, σε πολύ
μικρότερες ποσότητες. Τα όστρεα του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret
συλλέχθηκαν σε πολύ μεγάλες ποσότητες από τους λάκκους 2 (κυρίως) και 41,
καθώς και σε μεγάλες ποσότητες από τους λάκκους 5, 6, 7, 11, 20, 25, 37 και 49.
Επίσης, από τους λάκκους 5, 6 και 7 συλλέχθηκαν αρκετά όστρεα του είδους Solen,
sp.
Τα μαλάκια καταναλώνονταν κυρίως για τροφή, ενώ είναι ολοφάνερο ότι οι κάτοικοι
των Ρεβενίων προτιμούσαν ιδιαίτερα εκείνα που ανήκουν στο είδος Cerastoderma
glaucum, Poiret. Η ίδια προτίμηση σε αυτό το είδος διαπιστώνεται σε όλους τους
παράκτιους οικισμούς γύρω από τον Θερμαϊκό κόλπο, από την αρχαιότερη νεολιθική
περίοδο, μέχρι και την πρώιμη εποχή του σιδήρου. Επίσης, το είδος αυτό προτιμάται
για την κατασκευή κοσμημάτων. Πρόκειται συνήθως για διάτρητα όστρεα, τα οποία
συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, ενώ επιπλέον αντικείμενα
προκύπτουν από τη μελέτη του υλικού που βρίσκεται σε εξέλιξη. Αξίζει εδώ να
14
Οι παρατηρήσεις αυτές στηρίζονται στην ανασκαφική παρατήρηση και, κυρίως, στις προκαταρκτικές παρατηρήσεις της
υπεύθυνης για τη μελέτη και δημοσίευση του οστρεοαρχαιολογικού υλικού και των αντικειμένων από όστρεο των Ρεβενίων
Dr αρχαιολόγου-ζωοαρχαιολόγου Ρένας Βεροπουλίδου.
171
επισημανθεί, ότι το ποσοστό των διάτρητων οστρέων του είδους Cerastoderma

glaucum, Poiret είναι πολύ μικρό σε σχέση με τον όγκο του διαθέσιμου υλικού, μία
παρατήρηση που ισχύει και για όλους τους παράκτιους προϊστορικούς οικισμούς της
περιοχής. Τέλος, φαίνεται ότι στα Ρεβένια τα όστρεα χρησιμοποιούνταν
κοπανισμένα, ως μη πλαστικά στη σύσταση του πηλού, για την κατασκευή αγγείων.
Το όστρεο Spondylus gaederopus (επεξεργασμένο ή μη) σχεδόν απουσιάζει από τα

Ρεβένια, μία εικόνα που θυμίζει εκείνη των Παλιαμπέλων Κολινδρού, από τη φάση
της αρχαιότερης νεολιθικής. Εξαίρεση αποτελούν δύο θραύσματα, ένα από τον λάκκο
29γ και άλλο ένα από το στρώμα 2 του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/049.
Καθώς οι παλαιοπεριβαλλοντικές πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας για την
παράκτια περιοχή της Πιερίας για τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής είναι
περιορισμένες, η απουσία του ιδιαίτερου αυτού οστρέου από τα Ρεβένια (αλλά και
από τα Παλιάμπελα Κολινδρού, αν και βρίσκονται πιο μακριά από τις ακτές της
Πιερίας) δεν μπορεί να διαπιστωθεί με ασφάλεια πού αποδίδεται, σε τοπικές
περιβαλλοντικές συνθήκες (απουσία του Spondylus gaederopus από την περιοχή ή
δυσκολία πρόσβασης σε αυτό), ή στις προτιμήσεις και στις τεχνολογικές επιλογές
των κατοίκων της συγκεκριμένης περιοχής. Θεωρείται ότι τα βραχιόλια, αλλά και
γενικά τα αντικείμενα από αυτό το ξεχωριστής σημασίας υλικό, χαρακτηρίζουν
κυρίως τη νεότερη νεολιθική περίοδο στην Ελλάδα και βρίσκονται πολύ συχνά στις
παραθαλάσσιες θέσεις της Θεσσαλίας, (Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2001: 28) αλλά και
στη Μακεδονία (Σιταγροί, Μακρύγιαλος, Δισπηλιό), (Παππά 2009) ενώ φαίνεται ότι,
κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, δε χρησιμοποιούν όλοι οι οικισμοί το όστρεο
Spondylus, ανεξάρτητα από τη διαθεσιμότητά του στο περιβάλλον, υποδεικνύοντας
τις σκόπιμες προτιμήσεις και επιλογές των κατοίκων τους.
Η δυνατότητα εντοπισμού αρχαιοτήτων στο σύγχρονο τοπίο της βόρειας Πιερίας έχει
αναλυθεί στο πλαίσιο γεωαρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή. (Krahtopoulou 2001)
Ειδικότερα, η παράκτια περιοχή του Κορινού έγινε αντικείμενο γεωαρχαιολογικής και
βιοαρχαιολογικής μελέτης, σε μία διεπιστημονική προσπάθεια σύνδεσης των
γεωαρχαιολογικών, βιοαρχαιολογικών και ανασκαφικών δεδομένων από την
ενδοχώρα και από τις παράκτιες περιοχές της Πιερίας. Η μελέτη αυτή έδειξε με
σαφήνεια τη σύνθετη αλληλεπίδραση που υπάρχει ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον
και στον άνθρωπο. Κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, καθώς η στάθμη των
θαλάσσιων υδάτων ανέβαινε, δημιουργήθηκε εκεί ένας σχετικά ρηχός κολπίσκος, ο
οποίος εμπλουτιζόταν με φρέσκο νερό από κοντινούς χειμάρρους, ενώ οι περιοδικές
αλλουβιακές αποθέσεις επικάθονταν στον θαλάσσιο πυθμένα. Το παλαιότερο
172
επεισόδιο αυτών των δράσεων χρονολογείται ανάμεσα στο τέλος της αρχαιότερης
και την αρχή της μέσης νεολιθικής, κάτι που συμφωνεί χρονολογικά με παρόμοιες
αποθέσεις, οι οποίες εντοπίστηκαν στις κοιλάδες της ενδοχώρας της βόρειας Πιερίας.
Σύμφωνα με την κοντινότερη προς τον οικισμό πυρηνοληψία, στο πλαίσιο της
συγκεκριμένης μελέτης, ο οικισμός των Ρεβενίων Κορινού (το κέντρο του
ανασκαμμένου τμήματός του) βρισκόταν, κατά την περίοδο εκείνη, σε απόσταση
2,608μ. από τη θάλασσα, ενώ, βέβαια, δεν αποκλείεται η πιθανότητα η θάλασσα να
ήταν τότε ακόμη πιο κοντά στον οικισμό. Σήμερα, ο οικισμός βρίσκεται σε απόσταση
5,109μ. από την ακτογραμμή. (Krahtopoulou & Veropoulidou 2014· 2016·
Κραχτοπούλου & Βεροπουλίδου υπό εκτύπωση)
Οι παραπάνω περιοδικές αλλουβιακές αποθέσεις, οι οποίες ολοκληρώθηκαν πριν

από την τελική νεολιθική περίοδο στη συγκεκριμένη περιοχή, φαίνεται ότι ασκούσαν
πίεση στους πληθυσμούς των μαλακίων, όπως είναι τα όστρεα του είδους
Cerastoderma glaucum, Poiret, τα οποία οι κάτοικοι του οικισμού των Ρεβενίων
συνέλεγαν σε πολύ μεγάλες ποσότητες, όπως καταδεικνύεται από τα εξαιρετικά
πλούσια οστρεολογικά σύνολα που συλλέχθηκαν από τους λάκκους 2 και 41. Οι
κάτοικοι των Ρεβενίων προμηθεύονταν το είδος αυτό του μαλακίου, που διαβιεί σε
υφάλμυρα νερά, από ένα πλούσιο εκβολικό σύστημα, ανάλογο με αυτό που
αναφέρθηκε παραπάνω και αναγνωρίστηκε στον πυρήνα που ελήφθη από την
παράκτια περιοχή του Κορινού. Σύμφωνα με την οστρεολογική μελέτη, τα όστρεα
Cerastoderma glaucum, Poiret που προέρχονται από τον λάκκο 41, έχουν μικρότερο
μέγεθος (μήκος και πλάτος) και πάχος σε σύγκριση με το σύνολο των οστρέων αυτού
του είδους από τον λάκκο 2, ενώ, ταυτόχρονα, στον λάκκο 41 εντοπίζονται σε πολύ
μεγαλύτερο ποσοστό κατάλοιπα πολύ μικρού μεγέθους, σε σύγκριση με εκείνα του
λάκκου 2. Επισημαίνεται ότι η μείωση του μεγέθους και του πάχους στα όστρεα
αυτών των δύο λάκκων δε συνοδεύεται από αλλαγές στην ηλικία και στον ρυθμό
ανάπτυξης των μαλακίων, αλλά αφορά σε υγιείς πληθυσμούς, που χαρακτηρίζονται
από τον ίδιο ρυθμό ανάπτυξης, κάτι που αποκλείει την ανθρώπινη επίδραση στη
μείωση του μεγέθους των οστρέων. Αντίθετα, η πίεση που ασκούσαν οι περιοδικές
εναποθέσεις αλλουβίων στο περιβάλλον συλλογής των μαλακίων, αποτελούν μία
περιβαλλοντική μεταβολή που δεν είναι μεγάλης κλίμακας, αλλά μπορεί να επηρεάσει
την ανάπτυξη των φυσικών πληθυσμών. Παρά, λοιπόν, το γεγονός ότι τα μικρότερου
μεγέθους μαλάκια παρείχαν και μικρότερη ποσότητα κρέατος προς κατανάλωση, οι
κάτοικοι των Ρεβενίων δεν άλλαξαν τις διατροφικές πρακτικές τους, αλλά συνέχισαν
να συλλέγουν και να καταναλώνουν συστηματικά το είδος αυτό των μαλακίων.
173
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση που γίνεται στη μελέτη των Κραχτοπούλου και
Βεροπουλίδου, των δεδομένων από τα Ρεβένια με εκείνα από τον κοντινό οικισμό
του Μακρύγιαλου της νεότερης νεολιθικής περιόδου, του οποίου η σημερινή
απόσταση από την περιοχή όπου έγινε η πυρηνοληψία είναι 8 χιλιόμετρα προς
βόρεια. Στη νεότερη φάση κατοίκησης (ΜΚ ΙΙ), τα όστρεα Cerastoderma glaucum,
Poiret (το πιο κοινό και σε αυτόν τον οικισμό είδος μαλακίου, και στις δύο φάσεις του,
ΜΚ Ι και ΜΚ ΙΙ) και σε αυτήν την περίπτωση μειώνονται σημαντικά σε μήκος (χωρίς
και εδώ να υπάρχουν διαφορές στην ηλικία και στο ρυθμό ανάπτυξης των
δειγμάτων), ενώ, ακόμα, εξαφανίζονται τα όστρεα του είδους Ostrea edulis, τα οποία
συλλέγονταν συστηματικά στην παλαιότερη φάση ΜΚ Ι, πιθανότατα από τις εκβολές
των ρεμάτων. Σε αντίθεση με τους κατοίκους των Ρεβενίων, οι παραπάνω
περιβαλλοντικές αλλαγές οδήγησαν τους κατοίκους του Μακρύγιαλου ΙΙ σε σημαντική
αύξηση της συχνότητας συλλογής θαλάσσιων ειδών μαλακίων, μεταβάλλοντας
ουσιαστικά τις συλλεκτικές και καταναλωτικές πρακτικές τους.
Όλα αυτά αποδεικνύουν, ότι οι επιλογές των προϊστορικών, στην προκειμένη

περίπτωση οι διατροφικές, αν και ασφαλώς επηρεάζονται από τις περιβαλλοντικές
συνθήκες (από τη διαθεσιμότητα στο περιβάλλον των πρώτων υλών), είναι
ουσιαστικά αποτέλεσμα μίας σύνθετης διαδικασίας αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε
παράγοντες περιβαλλοντικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς,
(Krahtopoulou & Veropoulidou 2016) και κυρίως αποτέλεσμα της βούλησης και της
δράσης των ατόμων και των κοινωνιών ενός τόσο μακρινού παρελθόντος. (Kotsakis
2008: 64-68· 2011· Tsoraki 201115)
6.5.4. Αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα16

Το αρχαιοβοτανικό υλικό των Ρεβενίων κρίνεται φτωχό ως προς τη διατήρησή του,
καθώς στην πλειοψηφία των δειγμάτων καταμετρήθηκαν λιγότερα από 10 φυτικά
μακροστοιχεία, ενώ ένα ποσοστό μόλις 10,8% (12 δείγματα) περιέχει περισσότερα
από 20 διατηρημένα φυτικά κατάλοιπα. Οι αιτίες για αυτήν τη μειωμένη πυκνότητα
έχουν να κάνουν είτε με τον χαρακτήρα της θέσης, είτε με ταφονομικούς παράγοντες,
που σχετίζονται με τις αρχικές συνθήκες απανθράκωσης του υλικού ή/και με μετα-
αποθετικά φίλτρα που επέδρασαν σε αυτό. (Κοτζαμάνη 2009: 282-284)
15
Εδώ αναλύεται το παράδειγμα του νεολιθικού Μακρύγιαλου, από την άποψη των εργαλείων με κόψη, σύμφωνα με το
οποίο φαίνεται ότι αυτά δεν κατασκευάζονταν μόνο με βάση τη διαθεσιμότητα των πρώτων υλών στο κοντινό με τον οικισμό
περιβάλλον, ή την υφή τους και την ευκολία στην κατεργασία τους, αλλά ότι η παραγωγή, η χρήση και η τελική απόρριψή
τους ήταν αποτέλεσμα σύνθετων επιλογών από τους κατοίκους του οικισμού, συμβολισμών και ισχυρών πολιτισμικών
παραδόσεων.
16
Το αρχαιοβοτανικό υλικό των Ρεβενίων έχει ήδη μελετηθεί στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής της Dr αρχαιολόγου-
αρχαιοβοτανολόγου Γεωργίας Κοτζαμάνη. (Κοτζαμάνη 2009)
174
Όσον αφορά στα καλλιεργούμενα είδη, στα Ρεβένια κυριαρχούν τα δημητριακά, ενώ
εκπροσωπούνται σε πολύ μικρότερο ποσοστό είδη από την άγρια χλωρίδα, τα
όσπρια, τα φρούτα και οι καρποί. (Κοτζαμάνη 2009: 284-285) Στα δημητριακά, η
πολυπληθέστερη κατηγορία είναι το μονόκοκκο σιτάρι (σπόροι και λέπυρα), το οποίο
αποτελούσε το βασικό διατροφικό είδος των κατοίκων των Ρεβενίων, ήταν ανθεκτικό
σε φτωχά εδάφη και σε συνθήκες ξηρασίας και, άρα, πιο ασφαλές για την άσκηση
της αρχόμενης γεωργίας. Ακολουθούν το δίκοκκο σιτάρι (σπόροι και λέπυρα) και το
κριθάρι (επενδεδυμένο κυρίως, αλλά και γυμνό, σε μία τουλάχιστον περίπτωση). Η
βρώμη, λόγω της υπο-εκπροσώπησής της, θεωρείται ότι δεν ήταν είδος που
καλλιεργούνταν συστηματικά ή εντατικά στη θέση, αλλά απλώς συνόδευε τα
καλλιεργούμενα είδη. (Κοτζαμάνη 2009: 286-287, 295) Τα όσπρια είναι ολιγάριθμα,
με τη φακή να κυριαρχεί και το λαθούρι και τη ρόβη να εκπροσωπούνται με
ελάχιστους σπόρους. Επειδή τα ψυχανθή είναι σχετικά ανθεκτικά σε συνθήκες
απανθράκωσης, φαίνεται πως η φτωχή διατήρηση των οσπρίων στα δείγματα των
Ρεβενίων οφείλεται σε μία συνειδητή αγρονομική επιλογή των κατοίκων του οικισμού.
Το μπιζέλι, ένα είδος που είναι παρόν στις περισσότερες πρώιμες φυτικές
συγκεντρώσεις του ελλαδικού χώρου, απουσιάζει από τα Ρεβένια. (Κοτζαμάνη 2009:
287, 296) Παρά τη χαμηλή εκπροσώπηση των οσπρίων, επισημαίνεται ότι, ανάμεσα
στα 12 πλουσιότερα δείγματα που αναφέρθηκαν παραπάνω, ανήκει το δείγμα ΡΕΒ
16 από τον λάκκο 7, το οποίο περιέχει σε ποσοστό περίπου 25% όσπρια. Το λινάρι
εκπροσωπείται ελάχιστα, κάτι που υποδεικνύει ότι δεν καλλιεργούνταν στη θέση
συστηματικά, απλώς ακολουθούσε, ως άγριο φυτό, τα καλλιεργούμενα είδη και
μεταφερόταν από τα χωράφια στο περιβάλλον του οικισμού. (Κοτζαμάνη 2009: 287-
288)
Παρόμοια φτωχή εικόνα παρουσιάζουν τα φρούτα και οι καρποί, χωρίς ενδείξεις για
κάποια συγκέντρωση ή συστηματική χρήση, με αποτέλεσμα να μη γνωρίζουμε τον
ρόλο που έπαιζαν στο διαιτολόγιο των κατοίκων του οικισμού, ή εάν είχαν κάποια
άλλη χρήση. Οι συχνότεροι εκπρόσωποι ανάμεσά τους είναι ο σαμπούκος και το
σύκο και τελείως σποραδικά απαντώνται το κράνο, το μήλο ή το αχλάδι, ο προύνος,
ο σχίνος/κοκκορεβιθιά και το σταφύλι (ελάχιστα γίγαρτα). Τέλος, από την άγρια
χλωρίδα αναγνωρίστηκαν 35 φυτικοί αντιπρόσωποι. Αρκετά από αυτά πιθανόν
ενσωματώθηκαν στη φυτική συγκέντρωση των Ρεβενίων ως κατάλοιπα της κοπριάς
ζώων, δεν αποκλείεται, όμως, και η παράλληλη χρήση τους από τους ανθρώπους.
(Κοτζαμάνη 2009: 287-288, 296-297)
175
Από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων,

τα 10 προέρχονται από λάκκους [λάκκοι 1, 4, 5β, 5γ, 7, 24, 36 (δύο δείγματα), 44 και
82, από τους οποίους μόνο οι λάκκοι 1 και 82 δε θεωρούνται οικιστικοί] και τα 2 από
τις πασσαλότρυπες ΠΣ 19 και ΠΣ 49, που ανήκουν στα υπέργεια ευθύγραμμα
κτίσματα της νοτιοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου. Σε αυτά τα 12
δείγματα, στην πλειοψηφία τους ανάμεικτης σύστασης, κυριαρχούν αριθμητικά τα
δημητριακά (παρόντα σε όλα τα δείγματα), ακολουθούν οι σπόροι της άγριας
χλωρίδας (σε 11 δείγματα), τα όσπρια (στα μισά μόνο από τα δείγματα της
συγκέντρωσης) και, τέλος, τα φρούτα και οι καρποί (σε 3 μόνο από τα δείγματα).
(Κοτζαμάνη 2009: 288-290)
Αξιοσημείωτη είναι η έντονη παρουσία σπόρων και λεπύρων σιτηρών στα δύο
δείγματα από τους λάκκους 5β και 5γ, οι οποίοι θεωρείται ότι αποτελούν αναβαθμούς
του λάκκου 5, που ερμηνεύεται ως οικιστικός χώρος. Το δείγμα που προέρχεται από
τον λάκκο 5β, υποδεικνύει τη συσσώρευση επεξεργασμένης πρώτης ύλης που
προήλθε από πολλαπλά επεισόδια προετοιμασίας της τροφής ή από μαγειρικά
ατυχήματα. (Κοτζαμάνη 2009: 291-293) Η παρουσία του κριθαριού είναι έντονη
στους λάκκους 24 (κυρίως), 5β, 5γ, 44 και 82. (Κοτζαμάνη 2009: 288-294)
Με βάση τη χωρική ανάλυση των 12 πλουσιότερων δειγμάτων, φαίνεται ότι, εξαιτίας

των μειωμένης πυκνότητας των φυτικών ευρημάτων, αλλά και της ανάμεικτης
σύστασής τους, δεν εντοπίζονται εξειδικευμένοι χώροι αποθήκευσης συγκεκριμένων
φυτικών προϊόντων στα Ρεβένια, οπότε είναι πιθανό οι αποθηκευτικές
δραστηριότητες των κατοίκων του οικισμού να ήταν μοιρασμένες στις υπόσκαφες
κατασκευές που ταυτίζονται ως οικιστικοί χώροι. Ακόμα, οι διάφορες καθημερινές
δραστηριότητες των κατοίκων των Ρεβενίων (τροφοπαρασκευαστικές ή σχετικές με
την καύση της κοπριάς, για την παραγωγή ενέργειας και απόρριψη της στάχτης που
προκύπτει από αυτήν) δε φαίνεται να παρουσιάζουν κάποια εξειδικευμένη κατανομή
στον οικισμό. (Κοτζαμάνη 2009: 291-295)
Στα Ρεβένια καταναλώνονταν το μονόκοκκο και το δίκοκκο σιτάρι, αλλά δεν μπορεί
να διαπιστωθεί, εάν τα δύο αυτά είδη καλλιεργούνταν ξεχωριστά ή μαζί. Τα δίκοκκο
σιτάρι έρχεται δεύτερο σε εκπροσώπηση, πιθανόν λόγω της διαβρωμένης φύσης των
ευρημάτων. Το κριθάρι φαίνεται πως αποτελούσε μία λιγότερο σημαντική καλλιέργεια
στον οικισμό. (Κοτζαμάνη 2009: 293-296)
Συμπερασματικά, μπορεί κανείς να πει ότι στα Ρεβένια εφαρμοζόταν, ενδεχομένως,

ένα σύστημα εντατικής καλλιέργειας μικρής έκτασης αγρών, οι οποίοι θα βρίσκονταν
176
σε γειτνίαση και εξάρτηση από τους χώρους κατοίκησης, αφού θα έπρεπε να

ξεβοτανίζονται και να λιπαίνονται συστηματικά. Σε αυτούς τους αγρούς, θα
καλλιεργούνταν τα δημητριακά και τα όσπρια που αναφέρθηκαν παραπάνω, τα
οποία θα συνδυάζονταν με τη συλλογή και την κατανάλωση άγριων φρούτων και
καρπών, συμπληρώνοντας έτσι το καθημερινό διαιτολόγιο των κατοίκων του
οικισμού. (Κοτζαμάνη 2009: 297) Παράλληλα, όλα μαζί (προϊόντα και υποπροϊόντα)
θα προορίζονταν και για άλλες χρήσεις (ζωοτροφή, καύσιμη ύλη, προσμείξεις σε
οικοδομικά υλικά κλπ.).
Η φθαρτή φύση των φυτικών στοιχείων ενός οικισμού που ανήκει σε ένα τόσο
μακρινό παρελθόν, αλλά και οι συνθήκες διατήρησής τους, που έχουν να κάνουν είτε
με τον τρόπο επεξεργασίας τους (τρόπος αποθήκευσης, μαγειρέματος, επίδραση
φωτιάς), είτε με μετα-αποθετικούς παράγοντες, δε μας επιτρέπουν να βγάλουμε
πολλά και ασφαλή συμπεράσματα, όσον αφορά στις διάφορες πρακτικές που
εφαρμόζονταν (συλλεκτικές, καλλιεργητικές, τροφοπαρασκευαστικές, κτηνοτροφικές,
καταναλωτικές και αποθηκευτικές). Παρ’ όλα αυτά, με τα αποσπασματικά σωζόμενα
φυτικά κατάλοιπα πρέπει να συνδυαστεί η πληθώρα των τριβείων (1215 αντικείμενα)
και των τριπτήρων (717 αντικείμενα), που θα αποτελούσαν τα εργαλεία για την
επεξεργασία της τροφής. Εάν υπολογίσουμε και τα εργαλεία απολεπισμένου λίθου
(2669 αντικείμενα), κάποια από τα οποία θα προορίζονταν για τη συγκομιδή των
καλλιεργούμενων ειδών, αλλά και τα πολυάριθμα οστά ζώων που συλλέχθηκαν από
τον οικισμό, όλα στοιχεία που εντάσσονται στον κύκλο εργασιών της αρχόμενης
γεωργοκτηνοτροφίας που ασκούνταν στον οικισμό των Ρεβενίων, η εικόνα, τότε,
ίσως αρχίσει να αποκτά πιο σύνθετο και ολοκληρωμένο νόημα.
Οι ομοιότητες και οι διαφορές στις φυτικές συγκεντρώσεις των οικισμών της

αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου του ελλαδικού χώρου οφείλονται στους
διαφορετικούς τρόπους συλλογής, κατανάλωσης και αποθήκευσης της τροφής από
τους προϊστορικούς, ενώ εξαρτώνται και από την επίδραση μετα-αποθετικών
παραγόντων, αλλά και από το εύρος της έρευνας και τον τρόπο συλλογής των
αρχαιοβοτανικών δεδομένων, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. (Κοτζαμάνη 2009:
297-299) Οφείλονται, όμως, σε μεγάλο βαθμό, και στην ποικιλία, η οποία
αποδεικνύεται ότι χαρακτήριζε τους διάφορους οικισμούς, όσον αφορά στις επιλογές
των καλλιεργούμενων ειδών ή αυτών που επιλέγονταν για συλλογή, κλονίζοντας έτσι
το σφραγισμένο εξ Ανατολών νεολιθικό πακέτο και αφήνοντας περιθώριο για τη
συμμετοχή ντόπιων συστατικών της βλάστησης, κατά τη διάδοσή του στην Ελλάδα,
αλλά και στην Ευρώπη γενικότερα. (Κοτζαμάνη 2009: 321-332· Βαλαμώτη 2009: 33-
177
46) Η αρχαιοβοτανική συγκέντρωση των Ρεβενίων παρουσιάζει ομοιότητες, σε

γενικές γραμμές, με άλλες αρχαιοβοτανικές συγκεντρώσεις του ελλαδικού χώρου,
όπως είναι η Νέα Νικομήδεια, η Τούμπα Μπαλωμένου, η φάση ΙΙ του Αχιλλείου και η
φάση Πρωτο-Σέσκλο του Σέσκλου, αλλά και επιμέρους διαφοροποιήσεις, όπως είναι,
για παράδειγμα, η έντονη παρουσία του μονόκοκκου σιταριού στα Ρεβένια και στην
Τούμπα Μπαλωμένου, σε αντίθεση με την κυριαρχία του δίκοκκου σιταριού στη Νέα
Νικομήδεια, στο Αχίλλειον και στο Φυλλοτσαΐρι Μαυροπηγής. (Βαλαμώτη 2011: 251-
252) Εντύπωση προκαλεί ότι από τη νεολιθική φυτική συγκέντρωση των Ρεβενίων
απουσιάζουν οι καρποί βελανιδιάς (Quercus sp.), (Κοτζαμάνη 2009: 298) επειδή η
βελανιδιά ήταν πολύ κοινό είδος βλάστησης στους οικισμούς των πρώιμων
νεολιθικών περιόδων της βόρειας Ελλάδας και οι καρποί της είχαν ποικίλες χρήσεις.
(Βαλαμώτη 2009: 101-107· Κοτζαμάνη 2009: 169). Για την απουσία αυτή, δεν τίθεται
θέμα δειγματοληπτικού σφάλματος, αφού οι ποσότητες χώματος των δειγμάτων από
τη θέση κρίθηκαν επαρκείς. (Κοτζαμάνη 2009: 283-284) Αντιθέτως, στα Ρεβένια,
σύμφωνα με την πρώτη φάση μελέτης των μακροκαταλοίπων καμένου ξύλου, 17 η
παρουσία της βελανιδιάς εντοπίζεται σε 31 από τα 41 δείγματα που συλλέχθηκαν για
χρονολόγηση 14C, δημιουργώντας έτσι τη βάση για μία νέα, εμπλουτισμένη με
καινούργια δεδομένα συζήτηση, σχετική και με τη βλάστηση στην περιοχή, αλλά και
με την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων από τους κατοίκους του οικισμού.
6.5.5. Μικροαντικείμενα
6.5.5.1. Λίθινα απολεπισμένα εργαλεία

Μία προκαταρκτική εκτίμηση18 του 57% περίπου των εργαλείων απολεπισμένου
λίθου των Ρεβενίων πραγματοποιήθηκε σε εργαλεία, τα οποία προήλθαν
αποκλειστικά από λάκκους που διερευνήθηκαν κατά το οριζόντιο σκάψιμο, και
μάλιστα από τα σύνολα εκείνα που απέδωσαν πληθώρα απολεπισμένων εργαλείων,
όπως είναι, για παράδειγμα, οι λάκκοι 2, 4, 5, 5β, 7, 11, 18, 20, 24, 24α, 25, 29, 29γ,
42, 47, 51, 56 και 59.
Σύμφωνα με αυτήν την εκτίμηση, διαπιστώθηκε ότι στις πρώτες ύλες κυριαρχούν ο
μαύρος και ο θεσσαλικός (σοκολατί) πυριτόλιθος, ο οψιανός, αλλά και ο μελί
πυριτόλιθος και ο χαλαζίας (με τρεις ποιότητες, ροζ, κίτρινος και γαλακτώδης).
17
Υπεύθυνη για τη μελέτη και τη δημοσίευση των μακροκαταλοίπων καμένου ξύλου από τα Ρεβένια, είναι η Dr αρχαιολόγος-
αρχαιοβοτανολόγος Μαρία Ντίνου.
18
Ο αρχαιολόγος Dr Mark Steven Peters, τον Αύγουστο του 2004, μου προσέφερε γενναιόδωρα μία συνοπτική, γραπτή
αναφορά σχετικά με τα εργαλεία απολεπισμένου λίθου από τα Ρεβένια. Η αναφορά αυτή είχε προκαταρκτικό χαρακτήρα.
Υπεύθυνη, πλέον, για τη μελέτη και δημοσίευση αυτών των εργαλείων είναι η Λίλιαν Δογιάμα, υποψήφια διδάκτωρ του
Πανεπιστήμιου McMaster Καναδά, με ειδικότητα τη μελέτη των απολεπισμένων εργαλείων.
178
Σε γενικές γραμμές, φαίνεται να χρησιμοποιείται η τεχνική της έμμεσης κρούσης για

την κατασκευή των εργαλείων. Πρόκειται, κυρίως, για τεχνολογία παραγωγής
λεπίδων, ελάχιστες από τις οποίες σώζονται ακέραιες, και οι οποίες είχαν πολλές,
διαφορετικές χρήσεις: διατρητικά, χαρακτικά ή κοπτικά εργαλεία, εργαλεία αιχμηρά
(όπου πιθανόν περιλαμβάνονται και αιχμές βελών) και με οδοντώσεις ή εγκοπές
(πιθανόν δρεπάνια). Διατηρήθηκαν ίχνη που υποδεικνύουν εργαλεία που
προσαρμόζονταν σε κάποιο είδος λαβής, πιθανόν από κόκαλο ή ξύλο. Σώζονται
ελάχιστοι πυρήνες, οι οποίοι φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν εξαντλητικά.
Όσον αφορά στα ίχνη χρήσης, οι λεπίδες, κυρίως, σώζουν ίχνη φθοράς στις άκρες, η
οποία, σε κάποιες περιπτώσεις, είναι τόσο μεγάλη, που δηλώνει ότι η χρήση ήταν
εντατική, στοιχείο που συχνά επιβεβαιώνεται από τη στίλβη χρήσης που σώζεται. Σε
μερικές περιπτώσεις, η στίλβη καλύπτεται από μεταγενέστερη δευτερογενή
επεξεργασία του εργαλείου, υποδηλώνοντας ότι μερικά εργαλεία είχαν σημαντική
διάρκεια ζωής. Επίσης, κάποια θραύσματα έχουν υποστεί δευτερεύουσες
μετατροπές, όπως είναι οι εγκοπές ή η μερική δευτερογενής επεξεργασία, κι αυτό
σημαίνει ότι οι κάτοικοι των Ρεβενίων διακρίνονταν από μία τάση οικονομίας στη
χρήση και στην απόρριψη των απολεπισμένων εργαλείων τους. Ο τρόπος
κατασκευής των εργαλείων, η ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη μορφή κάποιων λεπίδων και η
προσεγμένη διαμόρφωση της δευτερογενούς επεξεργασίας δείχνουν ότι στον οικισμό
υπήρχαν εξειδικευμένα άτομα για την παραγωγή των απολεπισμένων εργαλείων, και
ότι δεν κατασκευάζονταν από κάποιους πλανόδιους τεχνίτες.
Στη συγκεκριμένη εκτίμηση, επιχειρείται, ακόμα, μία προκαταρκτική χωρική ανάλυση,

στην οποία διαπιστώνεται ότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στους λάκκους κεραμικής
και στους λάκκους οστών, όσον αφορά στην απόθεση των απολεπισμένων
εργαλείων σε αυτούς. Φαίνεται, καταρχήν, ότι οι πιο λεπτοδουλεμένες λεπίδες
εντοπίζονται στους λάκκους οστών. Ο λάκκος οστών 18 είναι ο πιο πλούσιος σε
απολεπισμένα εργαλεία (391 θραύσματα) από όλους τους λάκκους του
ανασκαμμένου χώρου. Περιείχε εξαιρετικά καλοδουλεμένα θραύσματα λεπίδων,
κάποια από τα οποία πιθανόν συγκολλώνται. Το μεγαλύτερο σύνολο
απολεπισμένων εργαλείων από τους λάκκους κεραμικής προέρχεται από τον λάκκο
7 και περιείχε 110 θραύσματα, τα οποία χαρακτηρίζονται, γενικά, από πιο μεγάλες
φόρμες (οι λεπίδες και οι φολίδες έχουν μεγαλύτερο πάχος και είναι μεγαλύτερες σε
μέγεθος). Παρόμοια εικόνα, συγκριτικά, παρουσιάζουν ο λάκκος οστών 24 και ο
λάκκος κεραμικής 2. Κατά δεύτερο λόγο, υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία στην επιλογή
των πρώτων υλών για την κατασκευή των απολεπισμένων εργαλείων στους λάκκους
179
κεραμικής, σε αντίθεση με τους λάκκους οστών, όπου κυριαρχούν τα καλύτερης

ποιότητας υλικά: οψιανός, μαύρος, θεσσαλικός και μελί πυριτόλιθος, καθώς και
γαλακτώδης χαλαζίας. Φαίνεται, τέλος, ότι οι κάτοικοι των Ρεβενίων δεν επέλεγαν
τυχαία τις τοποθεσίες απόθεσης των απολεπισμένων εργαλείων τους, τόσο όσον
αφορά στα ίδια τα εργαλεία, αλλά και στις πρώτες ύλες κατασκευής αυτών. Η
μεγαλύτερη συγκέντρωση απολεπισμένων εργαλείων βρέθηκε στις συστάδες των
λάκκων στα βορειοανατολικά του ανασκαμμένου χώρου, όπου κυριαρχούν οι λάκκοι
οστών.
Ειδικότερα, και σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης της Λίλιαν Δογιάμα,

(Δογιάμα υπό έκδοση· Dogiama υπό έκδοση) η οποία περιλαμβάνει, σε πρώτη
φάση, τα απολεπισμένα εργαλεία από τους λάκκους 5, 11 και 24, συμπεραίνεται ότι
τα Ρεβένια αποτελούν μία εξαιρετική περίπτωση για τις πρώιμες νεολιθικές
περιόδους της Μακεδονίας, όπως φαίνεται από τις πρώτες ύλες που
χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των απολεπισμένων εργαλείων, αλλά και από
την τεχνογνωσία που διαπιστώνεται μέσα από τη μελέτη τους. Ο οψιανός και ο
πυριτόλιθος εντοπίζονται στην ίδια περίπου μεγάλη ποσότητα (47% ο πρώτος και
43% ο δεύτερος), ενώ ο οπάλιος και ο χαλαζίας με ποσοστό 4% και 6% αντίστοιχα),
μία εικόνα που είναι πρωτοφανής για νεολιθική θέση της Μακεδονίας, όπου,
σύμφωνα με τα δεδομένα πριν από τον εντοπισμό του οικισμού των Ρεβενίων, ο
οψιανός αντιπροσωπευόταν με ελάχιστα μόνο δείγματα, και μάλιστα απολεπίσματα.
Επισημαίνεται ότι η Perlès γράφει πως ο οψιανός απουσιάζει από τη δυτική
Μακεδονία, (Perlès 2001: 202) ενώ στην κεντρική Μακεδονία, σύμφωνα με τα
αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών, λεπίδες από οψιανό, και μάλιστα μηλιακής
προέλευσης, προέρχονται και από τον οικισμό των Γιαννιτσών Β, από στρώματα
κυρίως της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου, (Χρυσοστόμου 2003: 496) αν και δεν
αναφέρονται ποσοτικά δεδομένα. Επίσης, ο οψιανός είναι παρών στην πρώιμη
αρχαιότερη νεολιθική φάση του οικισμού των Παλιαμπέλων. (Κωτσάκης & Halstead
υπό εκτύπωση) Ο οψιανός των Ρεβενίων, μακροσκοπικά τουλάχιστον, πιθανόν
προέρχεται από τη Μήλο, ενώ η κατεργασία του γινόταν κατά χώραν. Κατά τα άλλα,
οι πυριτόλιθοι που κυριαρχούν στους λάκκους 5, 11 και 24 είναι ο σοκολατί, ένας
καστανοκόκκινος και ένας ωχροκίτρινος καστανός. Γενικότερα, και πέρα από τα
ποσοστά πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή εργαλείων που
προέρχονται από τους παραπάνω λάκκους, η Δογιάμα αναφέρει ότι στα Ρεβένια
ανιχνεύεται η ύπαρξη δικτύων ανταλλαγής εκλεκτών πρώτων υλών: οψιανός
πιθανότατα από τη Μήλο, σοκολατί πυριτόλιθος πιθανότατα από την Πίνδο και μελί
πυριτόλιθος από κάποια πηγή του ελλαδικού χώρου, για τη διαπίστωση της ακριβούς
180
προέλευσης της οποίας απαιτείται περαιτέρω έρευνα. (Δογιάμα υπό έκδοση·

Dogiama υπό έκδοση) Η απόκτηση εξωτικών και βέλτιστων πρώτων υλών από
μακρινές περιοχές, η οποία παρατηρείται σε οικισμούς της αρχαιότερης νεολιθικής
του ελλαδικού χώρου, τονίζεται και από την Perlès. (Perlès 2001: 201-202, 207-208)
Στα απολεπισμένα εργαλεία από τα Ρεβένια διαπιστώνονται, επίσης, στοιχεία

εξειδίκευσης. Ο λάκκος 24 περιείχε μεγάλο αριθμό εργαλείων από οψιανό
(παραγωγή μικρολιθοτεχνίας και πρισματικών λεπίδων, οι οποίες ακολούθως
διαμορφώνονται σε γλυφίδες ή διατρητικά εργαλεία) και πυριτόλιθο (παραγωγή
λεπίδων και εργαλείων μικρολιθοτεχνίας), τα οποία λαξεύονταν κατά χώραν. Οι
μικρόλιθοι είναι ασυνήθιστοι για την αρχαιότερη νεολιθική περίοδο. Γίνονται σε
λεπίδες (ενώ εκείνοι της μεσολιθικής σε φολίδες) και στερεώνονται σε ξύλινους ή
οστέινους στειλεούς, συνθέτοντας έτσι ένα εργαλείο ή όπλο (κυρίως σύνθετα
δρεπάνια και βέλη). Χρησιμοποιούνταν ως εργαλεία « πασπαρτού» (ράσπες, ξέστρα,
αιχμές και δρεπάνια), δηλαδή εργαλεία πρακτικά και με ποικίλες χρήσεις, που
μπορούν να αντικατασταθούν ανά πάσα στιγμή. Η συνδυαστική μελέτη των
μικρόλιθων και των άφθονων ζωοαρχαιολογικών καταλοίπων που βρέθηκαν στον
λάκκο 24, πιθανόν θα μας διαφωτίσει σχετικά με τις θηρευτικές και μεταθηρευτικές
δραστηριότητες που πιθανόν λάμβαναν χώρα σε αυτόν ή στον οικισμό γενικότερα.
(Δογιάμα υπό έκδοση· Dogiama υπό έκδοση)
Σχετικά με τα απολεπισμένα εργαλεία του λάκκου 5, παρατηρήθηκε ότι, όσον αφορά

στις πρώτες ύλες, κυριαρχεί ο σοκολατί πυριτόλιθος, με ενδείξεις επιτόπιας
λάξευσης. Κυριότερο εργαλείο εδώ είναι οι πρισματικές λεπίδες, που
χρησιμοποιούνται κυρίως ως στοιχεία σύνθετων δρεπανιών, ενώ, στην αλυσίδα
παραγωγής και του οψιανού και του πυριτόλιθου, διαπιστώνεται επιτόπια
επεξεργασία και παραγωγή λεπίδων, με σκοπό τη διαμόρφωσή τους σε εργαλεία
(οδοντωτά, ράσπες κλπ.). (Δογιάμα υπό έκδοση)
Στον λάκκο 11, όπου η παραγωγή εργαλείων είναι αισθητά μικρότερη,

παρατηρήθηκε η επεξεργασία των εργαλείων, αλλά όχι η λάξευσή τους από τα
αρχικά στάδια, ενώ παρόντες είναι όλοι οι τύποι εργαλείων που συναντώνται και
στον λάκκο 5. (Δογιάμα υπό έκδοση)
Η μελέτη των απολεπισμένων εργαλείων από τους υπόλοιπους λάκκους του

οικισμού, και ιδιαίτερα από τον λάκκο 18, τον πιο πλούσιο σε δεδομένα, από αυτήν
την άποψη, λάκκο, αναμένεται να προσθέσει περισσότερα ενδιαφέροντα στοιχεία,
σχετικά με την παραγωγή και τη χρήση τους.
181
Συμπερασματικά, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η λιθοτεχνία των απολεπισμένων

εργαλείων από τα Ρεβένια χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα, τόσο όσον αφορά
στον τρόπο απόκτησης των εκλεκτών πρώτων υλών, μέσω ανταλλακτικών δικτύων,
όσο και σε σχέση με τον εξειδικευμένο και τεχνολογικά προηγμένο τρόπο
κατασκευής τους, με την παρουσία των μικρόλιθων στον λάκκο 24 να επιτείνει αυτήν
την εξειδίκευση, αλλά και να προσδίδει στον οικισμό άλλη μία ιδιαιτερότητα. Οι
κάτοικοι των Ρεβενίων είναι άριστοι λαξευτές, με ταλέντο στις δύσκολες
κατασκευαστικές τεχνικές της πίεσης και της έμμεσης κρούσης. Η μονιμότητα του
οικισμού υποδεικνύεται από την επιτόπια κατεργασία των απολεπισμένων
εργαλείων, αλλά και από το γεγονός ότι υπάρχουν εργαλεία που καλύπτουν όλο το
φάσμα των εργασιών μίας αγροτικής εγκατάστασης: δρεπάνια, κοφτερές λεπίδες,
διατρητικά και χαρακτικά εργαλεία και αιχμές. (Δογιάμα υπό έκδοση· Dogiama υπό
έκδοση) Παρόμοιες παρατηρήσεις γίνονται από την Perlès για τις κατασκευαστικές
τεχνικές των απολεπισμένων εργαλείων της αρχαιότερης νεολιθικής του ελλαδικού
χώρου, αλλά και για τα είδη των εργαλείων που παράγονταν. (Perlès 2001: 203-207)
Η άποψη ότι, κατά τη διάρκεια της ελλαδικής νεολιθικής, υπήρχε μία αλυσίδα από
ανταλλακτικά δίκτυα, όπως αυτό του οψιανού και των βραχιολιών Spondylus
gaederopus είναι ευρέως αποδεκτή, καθώς υποστηρίζεται σαφώς από τα
αρχαιολογικά δεδομένα. (Halstead 1999: 77-79) Ειδικά όσον αφορά στον οψιανό,
αλλά και γενικότερα για τα απολεπισμένα εργαλεία των πρώιμων νεολιθικών
περιόδων από τη Μακεδονία, κρίνεται απαραίτητη μία επικαιροποιημένη σύνοψη,
καθώς έχουν προκύψει νέα δεδομένα, τα οποία ανατρέπουν παλαιότερες απόψεις
και αντιλήψεις. Ο οψιανός, το δίκτυο του οποίου στον ελλαδικό χώρο έχει τις ρίζες
του σε μία παλαιότερη μεσολιθική παράδοση και δε δημιουργήθηκε ξαφνικά, με την
έλευση του νεολιθικού πακέτου, (Kotsakis 2001: 68-69· Efstratiou 2013β) κάνει
δυναμική εμφάνιση στο φτωχό, από την άποψη του επίλεκτου αυτού υλικού,
μακεδονικό τοπίο, μέσα από τα παραδείγματα κυρίως των Ρεβενίων, αλλά και των
Γιαννιτσών Β και των Παλιαμπέλων Κολινδρού. Τουλάχιστον όσον αφορά στα
Ρεβένια, ο τρόπος απόκτησης των πρώτων υλών, δηλαδή μία ενδεχόμενη
ανασύνθεση των ανταλλακτικών δικτύων, είναι ένα θέμα που μένει να διερευνηθεί.
6.5.5.2. Πήλινες σφραγίδες

Από τις 7 συνολικά σφραγίδες των Ρεβενίων, οι 3 είναι πολύ ιδιαίτερες, όσον αφορά
στον διάκοσμο της σφραγιστικής τους επιφάνειας, καθώς δε φαίνεται να έχουν
κάποιο πολύ κοντινό παράλληλο, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα από άλλες
θέσεις του ελλαδικού χώρου, της Ανατολίας και των Βαλκανίων. Πρόκειται για τη
σφραγίδα από τον λάκκο 7 με το «ζατρικοειδές» μοτίβο (Ρε 168), τη σφραγίδα από το
182
τετράγωνο 422/040 (Ρε 706) και την κυκλική σφραγίδα από τον λάκκο 29γ (Ρε 748).
Επισημαίνεται, επίσης, ότι το μοτίβο της σφραγίδας (Ρε 749) από τον λάκκο 32
υπάρχει και στο όστρακο με αποτύπωμα ψάθας (Ρε 792) από τον ίδιο λάκκο.
(Φωτογραφίες όλων των σφραγίδων στα Παραρτήματα 1, 4).
Οι πήλινες σφραγίδες από τα Ρεβένια εμπλουτίζουν το σύνολο των πήλινων και

λίθινων σφραγίδων της νεολιθικής, γενικά, περιόδου του ελλαδικού χώρου.
(Θεοχάρης 1981: 67· Παπαθανασόπουλος 1996: 331-334· Perlès 2001: 253· Lichter
2011: 39-40) Έτσι, στην καταμέτρηση μίας πρόσφατης σύνοψης από τον ελλαδικό
χώρο, όπου αναφέρονται 121 σφραγίδες (88 από πηλό και 33 από λίθο), (Lichter
2011: 37) θα πρέπει, πλέον, να προστεθούν και τα πρώιμα παραδείγματα από τα
Ρεβένια.
Οι σφραγίδες που προέρχονται από την Εγγύς Ανατολή, την Κεντρική Ανατολία, την
Ελλάδα και τη νοτιοανατολική Ευρώπη, ποικίλλουν ως προς τα σχήματα, τις λαβές
και τις σφραγιστικές επιφάνειες, ενώ είναι διακοσμημένες σε όλες τις περιπτώσεις με
γεωμετρικά μοτίβα. Φαίνεται, ακόμα, ότι, μέσα στην ίδια γεωγραφική περιοχή, σε
κάποιες θέσεις χρησιμοποιούσαν σφραγίδες, ενώ σε άλλες όχι, καθώς και ότι, σε
κάποιες περιοχές, τα ιδιαίτερα αυτά αντικείμενα παρουσιάζουν συγκεντρώσεις, αν και
αυτό είναι κάτι που μπορεί να οφείλεται στο έλλειμμα της έρευνας, ή, ακόμα, οι
σφραγίδες να ήταν φτιαγμένες από φθαρτά υλικά (π.χ., από ξύλο) και να μη
διασώθηκαν. (Lichter 2011: 37-39)
Η Lichter θεωρεί ότι οι σφραγίδες, με βάση την πρωιμότητα της χρονολόγησης και
την ποσοτική κατανομή τους, κατάγονται πιθανόν από την Κεντρική Ανατολία.
(Lichter 2011: 37) Επίσης, ότι η απουσία των σφραγίδων, κατά τη διάρκεια της
αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου, από κάποιες από τις περιοχές που αναφέρθηκαν
παραπάνω, συνδέεται με την εμφάνιση της νεολιθικής, τη λεγόμενη νεολιθοποίηση,
τη διάδοση, εγκατάσταση και διαμόρφωση του νέου τρόπου ζωής στην Ευρώπη, από
δύο διαφορετικές πολιτισμικές περιοχές: μία πρώιμη, η οποία χαρακτηρίζεται από
μονόχρωμη κεραμική και αρχίζει στα μέσα της 7ης χιλιετίας π. Χ., και μία
μεταγενέστερη, με γραπτή κεραμική, σφραγίδες και ειδώλια. (Lichter 2011: 41) Παρ’
όλα αυτά, και έχοντας κανείς υπόψη του ότι η νεολιθοποίηση είναι μία διαδικασία πιο
σύνθετη, η απουσία των σφραγίδων από κάποιες περιοχές μπορεί να οφείλεται σε
ελλιπή έρευνα ή στα φθαρτά υλικά από τα οποία πιθανόν ήταν κατασκευασμένες,
όπως αναφέρθηκε παραπάνω. (Lichter 2011: 41)
183
Ένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχολούν την έρευνα σχετικά με τις
σφραγίδες, καθ’ όλη τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου, είναι η χρήση και η
λειτουργία τους, καθώς δεν έχουν αφήσει αποτυπώματα σε κανενός είδους
(άφθαρτο) υλικό, τουλάχιστον όσον αφορά στις σφραγίδες που έχουν βρεθεί στον
ελλαδικό χώρο, αφού στη νοτιοδυτική Ασία, κατά τη διάρκεια της 7ης και της 6ης
χιλιετίας π. Χ., έχει βρεθεί ένας ικανός αριθμός, όχι μόνο σφραγίδων, αλλά και
σφραγισμάτων. (Atakuman 2015: 761-762) Γενικά, φαίνεται πιθανό να μη
χρησιμοποιούνταν με τον ίδιο τρόπο παντού, όπου τις συναντά κανείς, καθώς
εντοπίζονται σε μία περιοχή πολύ μεγάλης έκτασης, καλύπτοντας ένα χρονικό
διάστημα σχεδόν 4000 χρόνων. (Lichter 2011: 35) Όταν το διακοσμητικό ανάγλυφο
είναι βαθύ, τότε η σφραγίδα (seal) πιθανότατα προορίζεται να σφραγίσει μαλακά
υλικά, σηματοδοτώντας και προστατεύοντας έτσι ιδιοκτησίες και αγαθά από μη
εξουσιοδοτημένη πρόσβαση, (Lichter 2011: 38) ενώ, στις περιπτώσεις που οι
σφραγίδες φέρουν οπή για ανάρτηση, αυτές ταυτίζονται ως σφραγίδες ιδιοκτησίας.
(Θεοχάρης 1981: 66-67) Αντίθετα, το χαμηλό (ρηχό) ανάγλυφο στα μοτίβα των
πήλινων σφραγίδων (clay stamps), υποδεικνύει ότι ίσως χρησιμοποιούνταν ως
pintaderas, για τη διακόσμηση του ανθρώπινου σώματος, δερμάτων, υφασμάτων ή
ψωμιών, (Ωνάσογλου 1996: 164· Perlès 2001: 252-254· Lichter 2011: 38) ενώ δεν
αποκλείεται η περίπτωση η σφραγίδα να φέρει απλώς το μοτίβο ως σύμβολο, και όχι
για να το αποτυπώσει πάνω σε μία άλλη επιφάνεια ή υλικό. (Lichter 2011: 38) Τέλος,
ο Atakuman, σε μία προσπάθεια σύνθεσης των δεδομένων από τη νοτιοδυτική Ασία,
κατά τη διάρκεια της 7ης και της 6ης χιλιετίας π. Χ., επισημαίνει ότι, αν και, γενικά,
κατά τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου, στην ανατολική Μεσόγειο και την
Ανατολία, πολλές και διαφορετικές ερμηνείες έχουν αποδοθεί σε αυτά τα
μικρογραφικά, φορητά αντικείμενα, οι σφραγίδες δε θα πρέπει να αντιμετωπίζονται
σαν ανεξάρτητα αντικείμενα, αλλά να μελετώνται ενταγμένα σε ένα ενιαίο και σύνθετο
συμβολικό σύστημα αναζήτησης, διαπραγμάτευσης και διαμόρφωσης ταυτοτήτων
(ατομικές, της κάθε οικιστικής μονάδας ξεχωριστά, ενδοκοινοτικές και διακοινοτικές),
μαζί με τα ειδώλια και τα κεραμικά αγγεία. (Atakuman 2015)
6.5.5.3. Πήλινα ομοιώματα

Η έρευνα αποδίδει στα πήλινα ομοιώματα οικημάτων ειδική σημασία, Όταν, μάλιστα,
εντοπίζονται κάτω από το δάπεδο ή κοντά στην εστία του σπιτιού, η έρευνα τα
συνδέει με προσφορές κατά τη θεμελίωση της οικίας. Χαρακτηριστικότερο, από
αυτήν την άποψη, παράδειγμα αποτελεί το ομοίωμα χωρίς στέγη, με τα οκτώ πήλινα
ειδώλια, το φουρνάκι και τρία ακόμα πήλινα αντικείμενα στο εσωτερικό του, το οποίο
προέρχεται από την Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Τρικάλων και χρονολογείται στην αρχή
184
της νεότερης νεολιθικής, (Gallis 1985) ή ανάμεσα στο τέλος της μέσης νεολιθικής και
στην αρχή της νεότερης. (Nanoglou 2005: 149) Ακόμη, τα πήλινα ομοιώματα
οικημάτων της νεολιθικής, έχουν συνδεθεί με την εγκαθίδρυση του λεγόμενου
νοικοκυριού, κατά τη μέση νεολιθική περίοδο, καθώς και τη διαπραγμάτευση των
ταυτοτήτων και των σχέσεων των ανθρώπων που το συγκροτούσαν. (Nanoglou
2005: 148-149) Έτσι, ενώ στα ομοιώματα της μέσης νεολιθικής, τα οποία είναι
στεγασμένα, δίνεται έμφαση στο ίδιο το κτίριο (στο εξωτερικό του), σε εκείνα της
νεότερης νεολιθικής η έμφαση έχει μετατοπιστεί στα άτομα που το χρησιμοποιούσαν
και στις πρακτικές που λάμβαναν χώρα μέσα σε αυτό (στο εσωτερικό του), για αυτό
και αυτά, είτε αποτυπώνουν το εσωτερικό του οικήματος, είτε έχουν αποσπώμενη
στέγη. (Nanoglou 2001: 308-309) Στον ελλαδικό χώρο, τα ομοιώματα οικημάτων της
νεολιθικής χρονολογούνται στη μέση, στη νεότερη και στην τελική νεολιθική περίοδο
και προέρχονται από τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και την κεντρική Ελλάδα.
(Κωτσόπουλος 2009: 38-47, 95-97, 108-116) Από τα πιο πρόσφατα, με περίτεχνη
μορφή και συμβολικές διατυπώσεις παραδείγματα, είναι το ομοίωμα που προέρχεται
από τον οικισμό της νεότερης νεολιθικής στον Προμαχώνα Σερρών, το οποίο
βρέθηκε σε ένα από τα βαθύτερα στρώματα καταστροφής ενός μεγάλου, κυκλικού
υπόσκαφου κτίσματος. (Κουκούλη-Χρυσανθάκη et al. 2005: 95-100) Οι πληροφορίες
που μπορούμε να αντλήσουμε από τα πήλινα ομοιώματα οικημάτων της νεολιθικής,
σε σχέση με την πραγματική μορφή των νεολιθικών κατοικιών, είναι
συμπληρωματικές, καθώς τα στοιχεία για την ανωδομή των δεύτερων (τοίχοι, στέγη
και όροφοι), αλλά και για τα ανοίγματα (πόρτες και παράθυρα) και την εσωτερική
διαρρύθμιση είναι συνήθως ελάχιστα. Ιδιαίτερα τα ομοιώματα της νεότερης
νεολιθικής περιόδου, έχουν λιγότερο ρεαλιστική και περισσότερο συμβολική αξία,
επειδή αποδίδουν με αφαιρετικό τρόπο την πραγματικότητα, αποτελώντας τη βάση
όπου αναδεικνύεται η ανθρώπινη μορφή. (Καλτσογιάννη 2008: 12-18, Κωτσόπουλος
2009: 69-78)
Από τα 22 τμήματα πήλινων ομοιωμάτων οικημάτων από τα Ρεβένια, τα 13

προέρχονται από λάκκους. Τα περισσότερα ανήκουν σε κτίσματα με ευθύγραμμους
τοίχους και μόνο 3 από αυτά (ένα από τον λάκκο 2 και 2 από τον λάκκο 5) πιθανόν
παραπέμπουν σε κυκλικές κατασκευές. Αυτές οι προκαταρκτικές εκτιμήσεις μένει να
διασαφηνιστούν μέσα από μία μελλοντική μελέτη, επειδή κάποια από τα θραύσματα
δεν είναι απολύτως βέβαιο ότι ταυτίζονται ως ομοιώματα οικημάτων, ενώ και ο
αποσπασματικός χαρακτήρας διατήρησής τους απαιτεί μία προσεκτική συντήρηση.
Είναι ενδιαφέρον ότι, από τον οικιστικό λάκκο 5 και τους αναβαθμούς του
προέρχονται 6 ομοιώματα οικημάτων και από τον οικιστικό λάκκο 6 άλλα 2. Τα
185
υπόλοιπα προέρχονται επίσης από οικιστικούς λάκκους (2, 11, 26 και 29), εκτός από
το θραύσμα του λάκκου 40. Το ορθογώνιο ομοίωμα οικήματος από τον λάκκο 29, το
οποίο διατηρείται σε μεγάλο ποσοστό (συγκολλημένο από πολλά θραύσματα), είναι
το πληρέστερο και πιο εντυπωσιακό από όλα. Δε γνωρίζουμε, εάν είχε στέγη, καθώς
λείπει το άνω τμήμα. Σώζει δύο ανοίγματα, κόκκινο χρώμα στους εξωτερικούς
τοίχους και ένα ελάχιστο ίχνος κόκκινου χρώματος εσωτερικά, στο δάπεδο του
σπιτιού.
Το πήλινο ομοίωμα από φούρνο ή εστία (τμήμα) από τον λάκκο 4 (φωτογραφία στο
Παράρτημα 1) δε φαίνεται να θυμίζει κάποιο από τα παραδείγματα του ελλαδικού και
του βαλκανικού χώρου, κατά τη νεολιθική περίοδο. (Κωτσόπουλος 2009: 106-186)
Πιθανόν κυκλικό, με θόλο και πλασμένο με την τεχνική της κουλούρας, μοιάζει με τη
χρηστική εστία / φούρνο από το Αχίλλειον Καρδίτσας, που βρέθηκε σε πολλά
θραύσματα, έξω από ένα ορθογώνιο σπίτι της φάσης IIb (6150 ±150 π. Χ.) του
οικισμού, μαζί με συμφραζόμενα έντονης θερμικής δραστηριότητας, τα οποία
σχετίζονται με την παρασκευή τροφής, και στο οποίο επίσης ο θόλος δεν είναι
τελείως κλειστός. (Winn & Shimabuku 1989: 37-44)
6.5.5.4. Πήλινα κουτάλια

Τα δύο τμήματα πήλινων κουταλιών, που προέρχονται από τον λάκκο 5 των
Ρεβενίων (φωτογραφίες στα Παραρτήματα 1, 4), εμπλουτίζουν το όχι και τόσο
πλούσιο σύνολο από κουτάλες και κουτάλια της προϊστορικής περιόδου του
ελλαδικού χώρου. Ειδικότερα στη βόρεια Ελλάδα, τα ευρήματα αυτά δεν είναι συχνά.
Πλούσια σύνολα από τη Μακεδονία προέρχονται από τη Θέρμη Θεσσαλονίκης (36
κουτάλες και 7 κουτάλια), αλλά και από το Ντικιλί Τας Καβάλας (24 παραδείγματα),
ενώ, αντίθετα, η σχετική παραγωγή από τον Μακρύγιαλο Πιερίας εμφανίζεται
εξαιρετικά φτωχή, εάν λάβει κανείς υπόψη του τον μεγάλο όγκο της κεραμικής που
συλλέχθηκε από τον συγκεκριμένο οικισμό, με 5 μόνο κουτάλια. (Παππά 2012: 26-
30) Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι από την πρώιμη νεολιθική θέση στο Αχίλλειον
Καρδίτσας προέρχονται 14 κουτάλια (όλα σε μέγεθος ενός σημερινού κουταλιού
σούπας), τα οποία χρονολογούνται σε όλες τις φάσεις του οικισμού. (Gimbutas 1989:
210-211· Gimbutas, Winn & Shimabuku 1989: 363-364)
6.5.5.5. Οστέινες πόρπες

Η αρχαιολογική έρευνα έχει ξεχωρίσει τις οστέινες πόρπες ως αντικείμενα ιδιαίτερης
αξίας και ως ενδείξεις αρχαιότητας. Ο όρος πόρπη, που θεωρείται προβληματικός,
(Υφαντίδης 2006: 14) δηλώνει και το άγκιστρο, αλλά και τους οφθαλμούς (ένας ή
περισσότεροι) της πόρπης.
186
Οι οστέινες αγκιστροειδείς πόρπες – όπως και τα ενώτια ή καρφιά, παρόντα και αυτά
στα Ρεβένια – έχουν θεωρηθεί από ορισμένους μελετητές ενδεικτικά στοιχεία
αρχαιότητας, μέρος του νεολιθικού πακέτου που έφτασε και εξαπλώθηκε στην
Ελλάδα από την Εγγύς Ανατολή, λόγω της ομοιότητας των παραδειγμάτων που
προέρχονται από τις δύο αυτές περιοχές. (Perlès 2001: 52-63) Αποτελούν
διακοσμητικά εξαρτήματα του ρουχισμού (κοσμήματα σε ζώνες) και είναι γνωστές
κυρίως από την Ανατολία (Aşikli, Haçilar, Çatalhöyük), από τα Βαλκάνια (Selevac,
Karanovo), αλλά και από νεολιθικές θέσεις του Αιγαίου, πρώιμες (Σουφλί Μαγούλα
Λάρισας, Σέρβια Κοζάνης, Νέα Νικομήδεια Ημαθίας) ή μη (Λιμενάρια Θάσου,
Δήμητρα Σερρών, Δισπηλιό Καστοριάς). (Υφαντίδης 2006: 100-101) Επίσης, από το
Κυπαρίσσι Βασιλικών Θεσσαλονίκης προέρχεται ένα τμήμα από οστέινο άγκιστρο
πόρπης, από τα στρώματα της νεότερης νεολιθικής περιόδου, (Παππά, Βλιώρα &
Νανόγλου υπό έκδοση) αλλά και τμήμα οστέινης (πιθανής) πόρπης από τα
στρώματα της μέσης νεολιθικής περιόδου του οικισμού.19
Από τα Ρεβένια προέρχονται 4 τμήματα από οστέινες πόρπες: 2 θραύσματα από

οφθαλμούς, που πιθανόν συνανήκουν, από τον λάκκο 51 (πιθανός οικιστικός χώρος,
στην πρωτογενή του χρήση), ένα τμήμα διπλού οφθαλμού από τον λάκκο 48α και
ένα τμήμα άγκιστρου από τον λάκκο 18 (φωτογραφίες στα Παραρτήματα 1, 4). Όλοι
είναι λάκκοι πλούσιοι σε οστά, όπου η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ελάχιστα μόνο
όστρακα, ενώ, παράλληλα, οι λάκκοι αυτοί περιέχουν και πολλά οστέινα και λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία.
6.5.5.6. Πήλινα και λίθινα ενώτια

Τα ενώτια, μαζί με τις οστέινες αγκιστροειδείς πόρπες, όπως αναφέρθηκε
παραπάνω, αποτελούν και αυτά μέρος του νεολιθικού πακέτου και θεωρούνται
ενδείξεις αρχαιότητας, με καταγωγή από την παλαιολιθική εποχή, (Θεοχάρης 1981:
40) συγκρινόμενα, αν και εξελιγμένα στιλιστικά, με παρόμοια, συνήθως οστέινα,
αντικείμενα της πρώιμης ανώτερης παλαιολιθικής της Ευρώπης. (Κυπαρίσση-
Αποστολίκα 2001: 88-89) Έχουν βρεθεί σε διάφορες πρώιμες θέσεις της Ανατολίας
(Haçilar), των Βαλκανίων (Divostin Ι) και του ελλαδικού χώρου (Νέα Νικομήδεια και
Γιαννιτσά Μακεδονίας, Αχίλλειον, Σουφλί Μαγούλα και Σέσκλο Θεσσαλίας, σπήλαιο
Φράγχθι Αργολίδας, Κνωσός Κρήτης). (Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2001: 88-90·
Υφαντίδης 2006: 14) Τα ενώτια έχουν ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως από τους
19
Αυτή η πληροφορία, αλλά και το γεγονός ότι από την ανασκαφική περίοδο του 2014 στο Κυπαρίσσι έχουν βρεθεί και άλλα
οστέινα άγκιστρα από πόρπες, προέκυψε κατόπιν προσωπικής επικοινωνίας με την επικεφαλής της ανασκαφής Dr
αρχαιολόγο Μ. Παππά. Βλ., επίσης, την ανακοίνωση στο πλαίσιο του ΑΕΜΘ 28, 2014: Ανασκαφικές έρευνες στην κοιλάδα του
Ανθεμούντα, 2014. (Παππά et al. υπό έκδοση)
187
ερευνητές: «έσχατες σχηματοποιήσεις του ανθρώπινου σώματος», (Θεοχάρης 1981:

40) πώματα σε δερμάτινους σάκους, κουμπιά, ενώτια, κοσμήματα κεφαλής ή
ρούχων, μικρογραφικά γουδιά, ή, τέλος, ανταλλακτικά κουπόνια (tokens) ή μονάδες
μέτρησης, που έχουν σχέση με την έναρξη της καλλιέργειας στην Εγγύς Ανατολή και
στα Βαλκάνια. (Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2001: 88-90, όπου και σχετική βιβλιογραφία)
Η έρευνα ξεχωρίζει, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα ενώτια από τα καρφιά,

τοποθετώντας στη δεύτερη κατηγορία εκείνα που έχουν οξεία απόληξη. (Κυπαρίσση-
Αποστολίκα 2001: 89) Σε κάθε περίπτωση, η ονομασία ενώτια είναι, κατά κοινή
παραδοχή, συμβατική.
Στα Ρεβένια κυριαρχούν τα πήλινα ενώτια. Ο Θεοχάρης και η Κυπαρίσση-

Αποστολίκα θεωρούν ότι τα ενώτια είναι συνήθως λίθινα και σπανιότατα πήλινα,
(Θεοχάρης 1981: 40· Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2001: 88) ενώ αντίστροφα
αναφέρονται τα δεδομένα από τον Υφαντίδη στην πιο πρόσφατη σχετική σύνοψη
που κάνει. (Υφαντίδης 2006: 14) Την ίδια κυριαρχία των πήλινων ενωτίων
διαπιστώνει κανείς και στην πρώιμη νεολιθική θέση Γιαννιτσά Β, όπου, μάλιστα,
γίνεται διάκριση σε ηλόσχημα αντικείμενα και σε ενώτια. (Χρυσοστόμου 1997: 161-
162, 170) Τα πήλινα ενώτια των Ρεβενίων έχουν επιφάνειες στη συντριπτική τους
πλειοψηφία λειασμένες ή στιλβωμένες, ενώ χαρακτηρίζονται από ποικιλία σχημάτων:
με επίπεδη ή κυρτή την κεφαλή και κυλινδρικό κορμό με στρογγυλεμένο / σφαιρικό το
κάτω πέρας, με οξεία απόληξη στο κάτω πέρας (καρφιά ή ηλόσχημα), σε σχήμα που
θυμίζει μικροσκοπικό πηνίο, καθώς και με αβαθή αυλάκωση περιμετρικά, ανάμεσα
στην κεφαλή και στον κορμό (βλ. φωτογραφίες όλων των ενωτίων στο Παράρτημα 4).
Ενδιαφέρον στα Ρεβένια παρουσιάζει η έντονη παρουσία αυτών των ιδιαίτερων

αντικειμένων στον λάκκο 44, όπου βρέθηκαν συνολικά 15 ενώτια (14 πήλινα και ένα
μαρμάρινο). Από τον ίδιο λάκκο συλλέχθηκαν, επίσης, θραύσματα από 3 πήλινα
ειδώλια [Ρε 751, ΜΕ 323 και ΜΕ 570 (και τα δύο στο τετράγωνο 422/048)], από
περιοχή του λάκκου από όπου συλλέχθηκαν κάποια από τα προαναφερθέντα ενώτια,
και μάλιστα από παρόμοιο βάθος. Ο λάκκος 44 είναι ένας σχεδόν κυκλικός, μεγάλος
και βαθύς λάκκος κεραμικής, που έχει διερευνηθεί σχεδόν στο σύνολό του και
πιθανότατα αποτελούσε έναν υπόσκαφο οικιστικό χώρο. Είναι αρκετά πρώιμος,
καθώς, σύμφωνα με την κεραμική τυπολογία, ανήκει σε μία μάλλον πρώιμη φάση της
αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου, ενώ και η ραδιοχρονολόγησή του τον τοποθετεί
αρκετά πρώιμα [DEM 2821: 6393–6263 π. Χ. (68,2%) και 6406–6249 π. Χ. (95,4%)].
Η κατανομή των ενωτίων του λάκκου 44 διαπιστώνεται πυκνότερη στην κεντρική και
νότια περιοχή του, ενώ τα ενώτια χαρακτηρίζουν τις επιχώσεις του από την αρχή
188
τους, ακόμα και πριν εντοπιστούν με ασφάλεια στο φυσικό τα όριά του, και μέχρι τον
πυθμένα του.
Από τον λάκκο 7 προέρχονται 7 ενώτια (ένα λίθινο, ένα μαρμάρινο και 5 πήλινα).
Το πήλινο ενώτιο του λάκκου 11 (Ρε 182) βρέθηκε ανάμεσα στις ταφές 2 και 3 του
λάκκου και προς ανατολικά, 12εκ. βαθύτερα από την ταφή 2 και 8εκ. βαθύτερα από
την ταφή 3. Δεν είναι σαφές ότι συνδέεται με κατηγορηματικό τρόπο με τις ταφές, ότι
δηλαδή αποτελεί κτέρισμά τους, ανήκει, πάντως, στα συμφραζόμενά τους.
Τα υπόλοιπα ενώτια δε φαίνεται να παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερη κατανομή στον

χώρο, καθώς πρόκειται για μεμονωμένα ευρήματα, που προέρχονται από διάφορους
λάκκους (λάκκοι 5, 6, 7, 24, 25, 42 και 53) του ανασκαμμένου χώρου, αλλά και από
τα στρώματα πριν από τον εντοπισμό τους.
Εκτός από τα Ρεβένια, από τις νεολιθικές θέσεις της Πιερίας, στον Μακρύγιαλο20 έχει
βρεθεί ένα ακέραιο πήλινο ενώτιο, το οποίο συλλέχθηκε κατά την ανασκαφή ενός
μεγάλου λάκκου του τομέα Χ, ο οποίος εντάσσεται στο πλαίσιο των μεγάλων λάκκων
αποχωμάτωσης της φάσης Μακρύγιαλος Ι (ΜΚ Ι). Το ενώτιο βρέθηκε σε μεγάλο
βάθος, ενώ το φυσικό έδαφος δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί σε αυτόν, αν και η
ανασκαφή έφτασε σε βάθος 6,50μ. από την επιφάνεια του εδάφους. (Παππά 2006:
562) Άλλο ένα, σχεδόν ακέραιο λίθινο ενώτιο, στον τύπο των ηλόσχημων, βρέθηκε
στον Μακρύγιαλο, στον τομέα Η. Τέλος, ένα ακόμα αντικείμενο από λευκό μάρμαρο
από τον οικισμό θεωρείται πιθανό ενώτιο, αν και η περιοχή στην οποία βρέθηκε
(τομέας Θ) ανήκει, όπως και εκείνη του τομέα Η, σε προχωρημένη φάση (ΜΚ ΙΙ), για
μία κατηγορία ευρημάτων στα οποία είθισται να αποδίδεται πρώιμη χρονολόγηση.
Από την τάφρο της τελικής νεολιθικής περιόδου στον Κάτω Αγιάννη, προέρχονται
δύο λίθινα ενώτια. (Μπέσιος & Αδακτύλου 2011: 240) Η παρουσία αυτών των
ευρημάτων στον Μακρύγιαλο της νεότερης νεολιθικής και στον Κάτω Αγιάννη της
τελικής νεολιθικής περιόδου, υποδεικνύει την πιθανή ύπαρξη και αρχαιότερων
φάσεων στις δύο αυτές θέσεις, αν και θα μπορούσε, ακόμα, να αποτελεί μαρτυρία για
την επιβίωση μίας παλαιότερης παράδοσης σε μεταγενέστερες περιόδους. Τέλος,
από τα Παλιάμπελα Κολινδρού αναφέρεται η παρουσία μικρού αριθμού ενωτίων,
από την αρχαιότερη νεολιθική περίοδο του οικισμού. (Κωτσάκης & Halstead υπό
εκτύπωση)
20
Για τα ενώτια από τον Μακρύγιαλο, οι πληροφορίες προέκυψαν μέσω προσωπικής επικοινωνίας με την Dr αρχαιολόγο Μ.
Παππά.
189
6.5.5.7. Λίθινα αγγεία

Τα λίθινα αγγεία των Ρεβενίων ανήκουν στα λίγα παραδείγματα του ελλαδικού
χώρου, που προέρχονται από τις πρώιμες νεολιθικές περιόδους. (Θεοχάρης 1973α:
335· Παπαθανασόπουλος 1996: 286-288)
Από τα Ρεβένια συλλέχθηκαν συνολικά 6 τμήματα λίθινων αγγείων από διάφορους

λάκκους (λάκκοι 4, 5, 18, 20 και 56, φωτογραφίες στο Παράρτημα 4). Επισημαίνεται
ότι από τον λάκκο 5 προέρχονται δύο λίθινα αγγεία (Ρε 761 και Ρε 762) και ότι το
μαρμάρινο αγγείο (Ρε 763) από τον λάκκο 4 που δε σώζει χείλος και μάλλον ήταν
πολύ ρηχό, με πολύ λεπτά τοιχώματα, θυμίζει τα παραδείγματα που προέρχονται
από τον νεολιθικό Μακρύγιαλο και χαρακτηρίζονται ως τριβεία (grinding slabs) ή
γουδιά (mortars). [Tsoraki 2008 (Volume II): plates 4.17, 4.19 & 4.25]
6.5.5.8. Θραύσματα μαλαχίτη ή χαλκού

Όσον αφορά στα 3 θραύσματα από μαλαχίτη ή χαλκό και στους 2 λίθους με ίχνη
τέτοιων υλικών (από τους λάκκους 39, 46, 62, 7 και 11), φαίνεται, σε πρώτη
εκτίμηση, πιθανότερη η περίπτωση να προέρχονται από μαλαχίτη, και όχι από
χαλκό, αν και μία χημική ανάλυση θα ήταν περισσότερο διαφωτιστική.21 Σε κάθε
περίπτωση, το σίγουρο είναι ότι η παρουσία τους σε μία τόσο πρώιμη περίοδο
παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
21
Η χημικός της Εφορείας Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης Dr Σβετλάνα Βιβτένκο, η οποία ευγενικά κοίταξε τα
συγκεκριμένα θραύσματα στο μικροσκόπιο, θεωρεί ότι πρόκειται πιθανότατα για θραύσματα μαλαχίτη και όχι χαλκού, ενώ
ανέλαβε να τα αναλύσει περαιτέρω με χημικό τρόπο, ώστε να συναχθούν ασφαλέστερα συμπεράσματα.
190
Κεφάλαιο 7. Συμπεράσματα
Στο παρόν κεφάλαιο, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τη

μελέτη των αρχαιολογικών δεδομένων του οικισμού των Ρεβενίων, αλλά και οι
μελλοντικές προοπτικές περαιτέρω μελέτης του υλικού που προέρχεται από αυτόν.
Ο πρώιμος νεολιθικός οικισμός στα Ρεβένια Κορινού βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της
Πιερίας, όπου τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια έχουν εντοπιστεί και ερευνηθεί, με
περισσότερο ή λιγότερο συστηματικό τρόπο, εξαιτίας, κυρίως, της πραγματοποίησης
μεγάλων δημόσιων έργων, πολλές θέσεις που χρονολογούνται σε όλο το φάσμα της
νεολιθικής περιόδου. (Παππά 1999· 2008· Μπέσιος 2010· Κωτσάκης 2012)
Ειδικότερα, μέσα από τις γεωαρχαιολογικές και βιοαρχαιολογικές έρευνες στην
περιοχή, έχουν εξακριβωθεί οι λόγοι που ευθύνονται για τη χαμηλή ορατότητα, ή,
ακόμα, και για την ολοκληρωτική εξαφάνιση αρχαιολογικών θέσεων όλων των
περιόδων της προϊστορίας, (Μπέσιος & Κραχτοπούλου 2003) ενώ έχουν ανιχνευτεί
οι ειδικές αιτίες και συνθήκες που οδήγησαν τους προϊστορικούς κατοίκους της
περιοχής να επιλέξουν ποικίλα φυσικά περιβάλλοντα, αλλά και ειδικού ενδιαφέροντος
περιβαλλοντικές γωνιές (niches). (Krahtopoulou & Veropoulidou 2014· 2016)
Η μελέτη των δεδομένων του οικισμού των Ρεβενίων συμβάλλει στην προώθηση της
έρευνας των οικισμών του ελλαδικού χώρου, που ανήκουν στις πρώιμες νεολιθικές
περιόδους. Όπως έδειξε η εντατικοποίηση της έρευνας στο πεδίο την τελευταία
εικοσιπενταετία, οι επίπεδοι οικισμοί, που συχνά χαρακτηρίζονται από υπόσκαφες
κατασκευές, τείνουν να επικρατήσουν στη Μακεδονία, σε σχέση με τους οικισμούς σε
τούμπες, σε όλη τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου, ενώ πολλοί από αυτούς έχουν,
πλέον, εντοπιστεί και στη Θεσσαλία, όπου παλαιότερα υπήρχαν σχεδόν
αποκλειστικά οικισμοί στον τύπο της μαγούλας, (Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996·
2001· Kotsos & Urem-Kotsou 2006· Κωτσάκης 2014) αλλά και στην Αττική,
(Κακαβογιάννη, Τσελεπή & Κατσαβού 2009· Ραυτοπούλου & Τσώνος 2015) από
όπου τα σχετικά στοιχεία, μέχρι πρόσφατα, ήταν ελάχιστα. Στη βόρεια Πιερία
191
φαίνεται να είναι ο κανόνας, (Παππά 2008: 288-289, 320-321) ενώ οι υπόσκαφοι

οικιστικοί χώροι, σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, είναι, γενικότερα,
χαρακτηριστικό της πρώιμης αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου της Ελλάδας.
(Kotsakis υπό έκδοση) Στα Ρεβένια, όπως έχει δείξει και το παράδειγμα του
Μακρύγιαλου της νεότερης νεολιθικής, (Kotsakis 1999:68-69) συνδυάζονται στοιχεία,
τόσο θεσσαλικά, ως προς την κεραμική τυπολογία, (Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση)
όσο και βαλκανικά, ως προς τον τύπο οικισμού (επίπεδος – εκτεταμένος) στον οποίο
ανήκουν.
Καθώς στα Ρεβένια ερευνήθηκε ένα τμήμα (850τ.μ.) του επίπεδου-εκτεταμένου

οικισμού, σε σύνολο, κατά προσέγγιση και με βάση επιφανειακές ενδείξεις, 40
στρεμμάτων, τα συμπεράσματα που συνάγονται εδώ αφορούν μόνο σε αυτό το μικρό
μέρος. Η έκταση που ερευνήθηκε ανασκαφικά δεν είναι τόσο μεγάλη, ώστε να μας
βοηθήσει να βγάλουμε απόλυτα ασφαλή συμπεράσματα για την οριζόντια
μετατόπιση της κατοίκησης στον χώρο, στοιχείο που διακρίνει αυτού του είδους τους
οικισμούς. Βέβαιο είναι ότι, βάσει της επιφανειακής κεραμικής, διαπιστώνεται η
πιθανή μετατόπιση της κατοίκησης προς βορειοδυτικά, εκτός ανασκαφικού
καννάβου, κατά τη διάρκεια της μέσης νεολιθικής περιόδου. Σύμφωνα με το μέχρι
σήμερα στάδιο της μελέτης, θεωρείται ότι, στο ερευνημένο τμήμα του οικισμού των
Ρεβενίων εντοπίζονται δύο κύριες οικιστικές φάσεις, η αρχαιότερη φάση των
υπόσκαφων κατασκευών που βρίσκεται βαθύτερα, και η αμέσως ανώτερη, των
υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων. Παρόλο που η εκτίμηση των αποτελεσμάτων
των ραδιοχρονολογήσεων δεν έχει ολοκληρωθεί, αξίζει να αναφερθεί ότι, όσον
αφορά στην αρχαιότερη φάση, η πρωιμότερη ραδιοχρονολόγηση προέρχεται από
τον λάκκο 2 [DEM 2825 (οστό ζώου): 6595-6507 π. Χ. (68,2%) και 6630-6480 π. Χ.
(95,4%)], ενώ η πιο ύστερη από τον λάκκο 4 [DEM 2375 (άνθρακας): 6247-6105 π.
Χ. (68,2%) και 6342-6087 π. Χ. (95,4%)]. Πρόκειται για δύο λάκκους, οι οποίοι
θεωρούνται οικιστικοί, ως προς την πρωτογενή χρήση τους.
Οι υπόσκαφες κατασκευές, στη μελέτη των οποίων επικεντρώθηκε η παρούσα

εργασία, εντοπίστηκαν σε όλο το ερευνημένο τμήμα του ανασκαφικού καννάβου. Στα
βορειοδυτικά και ιδιαίτερα στα βορειοκεντρικά, η πυκνότητα των λάκκων είναι σχετικά
αραιή, σε αντίθεση με την έντονη, ασφυκτική συγκέντρωση της ανατολικής περιοχής.
Στα Ρεβένια, η τελική χρήση των λάκκων ήταν απορριμματική. Η απόρριψη υλικών
σε αυτούς είναι ολοφάνερο ότι ακολουθεί ορισμένους κανόνες, οι λάκκοι, δηλαδή,
γεμίζουν με υλικά ως αποτέλεσμα σκόπιμων, δομημένων αποθέσεων (structured
depositions), όπως τις ορίζει ο Chapman. (Chapman 2000: 61-63) Η κατανομή,
192
Κεφάλαιο 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
μάλιστα, των ευρημάτων είναι διαφοροποιημένη χωροταξικά, ανάλογα με τις

διάφορες περιοχές του ανασκαφικού καννάβου. Οι λάκκοι που γεμίζουν με πολλή
κεραμική, σε συνδυασμό με πολλά όστρεα και αρκετά ή πολλά ευρήματα στις
υπόλοιπες κατηγορίες, είναι συγκεντρωμένοι στα βορειοδυτικά, στα βορειοκεντρικά
(με σχεδόν αποκλειστική παρουσία) και στα νοτιοανατολικά. Οι περισσότεροι από
αυτούς θεωρούνται οικιστικοί χώροι στην αρχική τους χρήση. Στις τρεις αυτές
περιοχές, η παρουσία των λάκκων οστών ζώων και εκείνων με λίγα ή ελάχιστα
ευρήματα είναι πολύ μικρή έως μηδαμινή. Ειδικά προς τα νοτιοανατολικά του
καννάβου, εντοπίζονται, σε κοντινή απόσταση ο ένας από τον άλλον, οι πιο πρώιμοι
χρονολογικά, σύμφωνα με την τυπολογία της κεραμικής που περιείχαν, λάκκοι
κεραμικής της ανασκαφής, οι λάκκοι 7 και 34, πιθανόν και οι λάκκοι 33 και 44, οι
οποίοι χαρακτηρίζονται από μονόχρωμα αγγεία, σε απλά σχήματα και ανοιχτές
συνήθως φόρμες, τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις φέρουν λευκό επίχρισμα. Ειδικά
ο λάκκος 44, περιείχε 15 ενώτια (14 πήλινα και ένα μαρμάρινο), τα οποία έχουν
θεωρηθεί από την έρευνα ενδεικτικά στοιχεία αρχαιότητας. Οι λάκκοι που γεμίζουν
κυρίως με οστά ζώων, και μάλιστα σε μεγάλες ποσότητες, είναι συγκεντρωμένοι στη
βορειοανατολική περιοχή του καννάβου, από όπου απουσιάζουν οι λάκκοι
κεραμικής. Εξαίρεση αποτελεί ο πλούσιος σε οστά λάκκος 42 στα βορειοδυτικά. Οι
μεγάλες συγκεντρώσεις οστών ζώων διαπιστώθηκαν σε λάκκους που ερμηνεύτηκαν
ως οικιστικοί στην πρωτογενή τους χρήση (λάκκοι 24, 42, 48γ, 51, 57). Σε αυτούς, η
κεραμική αντιπροσωπεύεται με ελάχιστα όστρακα, που προέρχονται συνήθως από
την αρχή των επιχώσεών τους, ενώ τα οστά ζώων συχνά συνδυάζονται με την
έντονη παρουσία λίθινων απολεπισμένων ή/και οστέινων ή/και τριπτών εργαλείων.
Οι λάκκοι με λίγα ή ελάχιστα ευρήματα, που έχουν συνήθως αβαθείς επιχώσεις,
εντοπίζονται σε όλες τις περιοχές του καννάβου, ενώ οι περισσότεροι και
μεγαλύτεροι από αυτούς βρίσκονται στα βορειοανατολικά. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι οι
αποθέσεις των απολεπισμένων εργαλείων παρουσιάζουν ιδιαίτερη κατανομή, όσον
αφορά στους τύπους και στις πρώτες ύλες: οι πιο λεπτοδουλεμένες λεπίδες και τα
καλύτερης ποιότητας υλικά απαντώνται στους λάκκους οστών, ενώ στους λάκκους
κεραμικής επικρατούν πιο μεγάλες φόρμες εργαλείων και υπάρχει μεγαλύτερη
ποικιλία στην επιλογή των πρώτων υλών. Τα πιο έντονα επεισόδια απόρριψης
εντοπίστηκαν στους λάκκους 2 και 41, οι οποίοι θεωρούνται οικιστικοί χώροι, στην
πρώτη τους χρήση. Μέσα από τις μεγάλες ποσότητες απόρριψης οστρέων του
είδους Cerastoderma glaucum, Poiret στους δύο λάκκους (σε υπερδιπλάσια
ποσότητα στον λάκκο 2), και με βάση γεωαρχαιολογική και βιοαρχαιολογική μελέτη
που πραγματοποιήθηκε στην παράκτια περιοχή του Κορινού, διαπιστώθηκε η
σύνθετη αλληλεπίδραση που υπάρχει ανάμεσα στο περιβάλλον και στον άνθρωπο:
193
όταν μειώθηκε, λόγω περιβαλλοντικών αλλαγών, το μέγεθος των οστρέων

(μεγαλύτερα και παχύτερα στον λάκκο 2 από ό,τι στον λάκκο 41), τα οποία
συλλέγονταν από ένα πλούσιο εκβολικό σύστημα που είχε δημιουργηθεί στις ακτές
του Κορινού, οι κάτοικοι του οικισμού δεν άλλαξαν τις διατροφικές τους συνήθειες,
παρόλο που τα μαλάκια αυτά παρείχαν, πλέον, μικρότερη ποσότητα κρέατος προς
κατανάλωση. (Krahtopoulou & Veropoulidou 2014· 2016) Αυτό που συνάγεται από τα
παραπάνω στοιχεία, είναι ότι υπάρχει μία τάση έντονων απορρίψεων (κεραμικής μαζί
με όστρεα και οστά, κυρίως οστών ζώων και κυρίως οστρέων) σε λάκκους που η
αρχική τους χρήση ταυτίζεται ως οικιστική. Αυτό, όμως, δε συμβαίνει κατ’
αποκλειστικότητα, όπως δείχνει η περίπτωση του λάκκου 18 της βορειοανατολικής
περιοχής, του οποίου η πρωτογενής χρήση εικάζεται ότι δεν ήταν οικιστική, και όπου
διαπιστώθηκε έντονη απόρριψη απολεπισμένων εργαλείων (κυρίως λεπίδων).
Στα Ρεβένια, οι λάκκοι που ταυτίστηκαν ως οικιστικοί στην πρωτογενή τους χρήση
ήταν, με βάση τα χαρακτηριστικά της δευτερογενούς, απορριμματικής, δομημένης
απόθεσης σε αυτούς, τόσο λάκκοι κεραμικής (λάκκοι 2, 4, 5, 6, 7, 11, 20, 25, 26, 33,
36, 41 και 44), όσο και λάκκοι οστών (λάκκοι 23, 24, 42, 48γ, 51, 57, 58 και 72), ενώ
πιθανόν και ο λάκκος 15 που περιείχε λίγα ευρήματα ήταν ένας οικιστικός χώρος.
Ιδιαίτερα οι λάκκοι κεραμικής περιείχαν όλες τις κατηγορίες μικροαντικειμένων ή
μεγάλη ποικιλία από αυτά σε όλο τους το βάθος. Η πρωτογενής χρήση των
οικιστικών λάκκων σώζεται στις βαθύτερες επιχώσεις κάποιων από αυτούς, εκεί
όπου θα μπορούσε κανείς να ανιχνεύσει χαρακτηριστικά που θα στοιχειοθετούσαν
την εικόνα των στρωμάτων χρήσης ενός οικιστικού χώρου: ομαλά στρώματα, χωρίς
έντονα επεισόδια απόρριψης, με κινητά ευρήματα που πιθανόν παραπέμπουν σε
κατοίκηση. Έτσι, θεωρείται, με μεγάλη επιφύλαξη, ότι οι λάκκοι 2, 5γ, 6, 15, 41, 48γ,
51, 57, 58 και 72 σώζουν αυτήν την αρχική χρήση. Για τους υπόλοιπους, θα πρέπει
να υποτεθεί ότι αδειάζονταν, πλήρως ή εν μέρει, από τα ευρήματα που περιείχαν,
πριν εγκαταλειφθούν. Οι δευτερογενείς, απορριμματικές αποθέσεις (απόρριψη
διαφόρων υλικών, ακόμα και μεμονωμένων ανθρώπινων οστών) που γέμισαν τους
υπόσκαφους οικιστικούς χώρους (τα σπίτια των προγόνων), φαίνεται να συνδέουν
τις νέες οικιστικές μονάδες με το παρελθόν και τη συλλογική, προγονική μνήμη, με
έναν τρόπο που έχει επισημανθεί για τις επιχώσεις της τάφρου Α του Μακρύγιαλου
της νεότερης νεολιθικής περιόδου. (Παππά 2008: 362-369) Οι λάκκοι
χαρακτηρίζονται ως οικιστικοί χώροι, με μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό βεβαιότητας,
ανάλογα με τα διαγνωστικά χαρακτηριστικά που συγκέντρωνε ο καθένας από αυτούς
και σχετίζονται με μία τέτοιου είδους ταύτιση: μορφολογικά στοιχεία, όπως είναι το
κατάλληλο μέγεθος, τα στοιχεία ανωδομής (πασσαλότρυπες), η διαμόρφωση των
194
τοιχωμάτων και του πυθμένα, αλλά και συμπληρωματικά στοιχεία, όπως είναι οι
βοηθητικοί χώροι και οι θερμικές κατασκευές, η χωροθέτηση των οποίων θεωρείται
αποφασιστικής σημασίας, για την ανίχνευση των κοινωνικών πρακτικών και δομών
του κάθε οικισμού, κατά τη διάρκεια των διαφόρων φάσεων της νεολιθικής. Από τα
Ρεβένια λείπει αυτό το τελευταίο στοιχείο, καθώς δε διατηρήθηκαν πουθενά, εντός ή
εκτός των λάκκων, θερμικές κατασκευές κατά χώραν, με πιθανή εξαίρεση την
περίπτωση του λάκκου 72. Όσον αφορά στο μέγεθος αυτών των υπόσκαφων οικιών,
επισημαίνεται ότι στα Ρεβένια ερευνήθηκαν λάκκοι που είναι ιδιαίτερα μεγάλοι, όπως
είναι ο λάκκος 5 με εμβαδόν 24,44m2 και ο λάκκος 24 με 14,105m2, ενώ μικρότεροι
είναι ο λάκκος 15 με 11,9m2, ο λάκκος 2 με 10,111m2, ο λάκκος 44 με 9,61m2 και ο
λάκκος 11 με 9,52m2. Επιπλέον, ενδείξεις πολυπλοκότητας των υπόσκαφων
κατασκευών, οι οποίες, σε γενικές γραμμές, θεωρούνται από την έρευνα απλές ή
απλοϊκές, εντοπίζονται στα ιδιαίτερα φροντισμένα χαρακτηριστικά κάποιων από τους
λάκκους που ταυτίστηκαν ως το υπόσκαφο τμήμα οικιστικών μονάδων, όπως είναι οι
μεγάλοι αναβαθμοί του λάκκου 5, που ενδεχομένως θα επέτρεπαν στους κατοίκους
του να τους χρησιμοποιήσουν και ως χώρους κατάκλισης, εκτός από την
αποθηκευτική χρήση που μπορεί να είχαν, αλλά και η διαμόρφωση εισόδου στους
λάκκους 11, 24 και 25 και τα πιθανά ερμάρια στους δύο τελευταίους, τα οποία ίσως
εξυπηρετούσαν κάποιους βασικούς χωρο-οργανωτικούς/αποθηκευτικούς σκοπούς.
Οι ανθρώπινες ταφές των Ρεβενίων είναι από τις αρχαιότερες της νεολιθικής του
ελλαδικού χώρου. Τουλάχιστον αυτές που, μέχρι σήμερα, ραδιοχρονολογήθηκαν
(ταφή 2 της δοκιμαστικής τομής Α, ταφές 2 και 3 του λάκκου 11, ταφές 5 και 6 του
λάκκου 43, ταφή 4Α), ανήκουν στην αρχαιότερη νεολιθική περίοδο. Γενικότερα,
ανήκουν σε μία περίοδο, κατά την οποία δεν εντοπίζονται οργανωμένα νεκροταφεία,
προβεβλημένα μνημεία και συλλογικές τελετουργικές πράξεις, ενώ οι ταφές είναι
περιορισμένες, σε σύγκριση με το πλήθος των θέσεων που έχουν μέχρι σήμερα
ανασκαφεί, και χαρακτηρίζονται από χαμηλή ορατότητα. Σύμφωνα με τα πρώτα
αποτελέσματα της μελέτης του ανθρώπινου σκελετικού υλικού από τον οικισμό,
(Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση) μέσα από τους τρόπους μεταχείρισης του
νεκρού ανθρώπινου σώματος από τους κατοίκους των Ρεβενίων, αναδεικνύεται μία
σύνθετη εικόνα εμπρόθετων, δομημένων αποθέσεων, που περιλαμβάνει
ενταφιασμούς, με τη μορφή αρθρωμένων ταφών (ταφές 1 και 2 της δοκιμαστικής
τομής Α, ταφές 2 και 3 του λάκκου 11, ταφή 1 ανάμεσα στους λάκκους 29 και 43,
ταφή 5 του λάκκου 43), αλλά και σκόπιμες, δευτερογενείς παρεμβάσεις, είτε με τη
μετακίνηση των οστών και τον εκ νέου ενταφιασμό μέρους ή ολόκληρου του σκελετού
(συσσωρεύσεις οστών: ταφές 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α, ταφές 4Α και 4Β,
195
ταφή 6 του λάκκου 43), είτε με αποκλίσεις από την ανατομική κανονικότητα (ταφή 2
της δοκιμαστικής τομής Α, ταφή 2 του λάκκου 11), είτε, ακόμα, με την απόσπαση και
απομάκρυνση των οστών και την έντονη, σε κάποιες περιπτώσεις, κυκλοφορία τους
μέσα στα υλικά κατάλοιπα της νεολιθικής κοινότητας (μεμονωμένα, διάσπαρτα οστά:
δώδεκα περιπτώσεις από διάφορους λάκκους της ανασκαφής). Στα Ρεβένια, φαίνεται
να τονίζεται η σημασία που αποδιδόταν στις γυναίκες και στα παιδιά (ταφές 2 και 1
της δοκιμαστικής τομής Α, ταφές 5 και 6 του λάκκου 43), όπως συμβαίνει και στις
ταφές από τη Νέα Νικομήδεια Ημαθίας. (Rodden 1964· Fowler 2004: 40· Souvatzi
2008: 74) Τα συμπεράσματα σχετικά με τις ηλικίες θανάτου των ενηλίκων, που είναι
άνω των τριάντα ετών, με τις διατροφικές συνήθειες, που υποδεικνύουν έμφαση στις
φυτικές πρωτεΐνες – κάτι που υποστηρίζεται και από τα ζωοαρχαιολογικά δεδομένα,
κατά τις πρώιμες φάσεις της νεολιθικής (Halstead & Isaakidou 2013: 133) –, καθώς
και με τις μυο-σκελετικές παθήσεις, που οφείλονται στην καθημερινή και έντονη
χειρωνακτική δραστηριότητα των κατοίκων του οικισμού, συμφωνούν με τα νεότερα
ευρήματα από τις πρώιμες ταφές της Μακεδονίας, που προέρχονται από την περιοχή
της Κοζάνης. (Παπαθανασίου & Richards 2011: 261· 270) Τέλος, οι ενδείξεις για
κτέριση κάποιων από τις ταφές των Ρεβενίων (ταφές 2 και 3 του λάκκου 11, ταφές 5
και 6 του λάκκου 43), σε συμφωνία, και πάλι, με τα ευρήματα από τις πρόσφατα
μελετημένες θέσεις της Κοζάνης, (Βαλαμώτη 2011) υποδεικνύουν πιθανές τάσεις
προς την εμφάνιση ενός είδους κοινωνικής διαφοροποίησης, στοιχείο που έχει ήδη
επισημανθεί από την έρευνα, για τις ταφές της αρχαιότερης νεολιθικής περιόδου του
ελλαδικού χώρου, που έχουν προκύψει από παλαιότερες ανασκαφικές έρευνες.
(Fowler 2004: 106· Souvatzi 2008: 241-242) Τονίζεται εδώ, ότι το δείγμα από την
ανθρώπινη ταφή 2 της δοκιμαστικής τομής Α έδωσε ένα πλήρες γονιδίωμα (genome)
και συμμετείχε σε πρόσφατη μελέτη αρχαίου DNA, η οποία απέδειξε την ύπαρξη της
άμεσης γενετικής σχέσης ανάμεσα στους πρώιμους γεωργοκτηνοτρόφους της
Μεσογείου και της κεντρικής και νοτιοδυτικής Ευρώπης και σε εκείνους της Ελλάδας
και της Ανατολίας, επεκτείνοντας την αλυσίδα της μετανάστευσης και της καταγωγής
των νεολιθικών πληθυσμών της Ευρώπης μέχρι τη νοτιοδυτική Ασία και εντοπίζοντας
τους μεταναστευτικούς δρόμους και την αρχή όλων των πρώιμων
γεωργοκτηνοτροφικών ευρωπαϊκών πληθυσμών στο Αιγαίο και στους νεολιθικούς
πληθυσμούς του. (Hofmanová, Kreutzer et al. 2016· Παπαγεωργοπούλου et al. υπό
έκδοση)
Όσον αφορά στη μονιμότητα της κατοίκησης, υπάρχουν στοιχεία στα Ρεβένια που
την υποστηρίζουν, χωρίς, όμως, να μπορεί να διευκρινιστεί με απόλυτη βεβαιότητα,
εάν ο οικισμός κατοικούνταν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Με βάση τα
196
αρχιτεκτονικά στοιχεία, δεν μπορούμε να βγάλουμε αποφασιστικά συμπεράσματα για

τον βαθμό μονιμότητας του οικισμού. Η φύση των υπόσκαφων κτισμάτων, βάσει των
κατασκευαστικών τους χαρακτηριστικών, σε συνδυασμό και με τον τύπο των
επίπεδων – εκτεταμένων οικισμών, θεωρήθηκε προσωρινή, σύμφωνα με μία μερίδα
της βιβλιογραφίας. (Bailey 1999· Bailey 2000: 74-75, 263-267· Chapman 2000: 86-
87) Παρ’ όλα αυτά, η κινητικότητα σε τέτοιου είδους οικισμούς δεν μπορεί να
θεωρείται αυταπόδεικτη και κρίσεις αυτού του τύπου δε θα πρέπει να γίνονται με
ισοπεδωτικό και μονοσήμαντο τρόπο, αλλά να εξετάζεται η κάθε περίπτωση
ξεχωριστά και σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα δεδομένα του εκάστοτε οικισμού, ιδίως
τα βιοαρχαιολογικά. (Halstead 1999· Παππά 2008: 321-323· 373-375) Η Κοτζαμάνη
θεωρεί ότι στα Ρεβένια εφαρμοζόταν ένα σύστημα εντατικής καλλιέργειας μικρής
έκτασης αγρών, όπου καλλιεργούνταν δημητριακά και όσπρια, σε άμεση εξάρτηση
από τους γειτονικούς χώρους κατοίκησης, καθώς θα έπρεπε να ξεβοτανίζονται και να
λιπαίνονται συστηματικά. Οι καλλιέργειες αυτές θα συνδυάζονταν με τη συλλογή
άγριων φρούτων και καρπών από τους κατοίκους του οικισμού. (Κοτζαμάνη 2009:
297) Παρ’ όλα αυτά, και καθώς στα Ρεβένια παρατηρείται απόρριψη φυτικών
καταλοίπων και έλλειψη εξειδικευμένων χώρων αποθήκευσης συγκεκριμένων
φυτικών προϊόντων, λόγω της μειωμένης πυκνότητας και της ανάμεικτης σύστασής
τους, (Κοτζαμάνη 2009: 291-295) φαίνεται να διαμορφώνονται τάσεις κινητικότητας
στον οικισμό, σύμφωνα και με άλλα παραδείγματα αρχαιοβοτανικών συνόλων από
τη νεολιθική Μακεδονία. (Βαλαμώτη 2006: 72-90) Στην αντίθετη, μάλλον, κατεύθυνση
κινούνται τα στοιχεία από το ζωοαρχαιολογικό υλικό. Ένδειξη για πιο εντατική, και
άρα περισσότερο εδραιωμένη, άσκηση της γεωργίας στον οικισμό των Ρεβενίων, με
τη χρήση των ζώων ως υποζυγίων, αποτελεί το εύρημα από τον λάκκο 26, σύμφωνα
με το οποίο, σε δύο λεκάνες θηλυκών αγελάδων εντοπίστηκε παθολογική φθορά
(οστεοαρθρίτιδα), η οποία πιθανόν οφείλεται στη χρήση των ζώων αυτών για το
όργωμα της γης. Αυτό το πρώιμο χρονολογικά εύρημα [DEM 2819: 6350-6227 π. Χ.
(68,2%) και 6368-6222 π. Χ. (95,4%)] είναι σπάνιο για την πρώιμη νεολιθική της
Ευρώπης, (Isaakidou & Halstead υπό έκδοση) ενώ παρόμοιες ενδείξεις έχουν
εντοπιστεί και στο οστεολογικό σύνολο της πρώιμης νεολιθικής Κνωσού. (Isaakidou
2006) Επιπλέον συμπεράσματα σχετικά με την οργάνωση της οικονομίας και τον
βαθμό μονιμότητας του οικισμού, αναμένονται με την ολοκλήρωση της μελέτης του
ζωοαρχαιολογικού υλικού. Ως ένδειξη μονιμότητας μπορεί, ενδεχομένως, να
θεωρηθεί το γεγονός ότι στα απολεπισμένα εργαλεία σώζονται όλα τα στάδια
παραγωγής τους, κάτι που δηλώνει επιτόπια λάξευση, ενώ, ακόμα, υπάρχουν
εργαλεία που καλύπτουν όλο το φάσμα των εργασιών μίας αγροτικής εγκατάστασης:
δρεπάνια, κοφτερές λεπίδες, διατρητικά και χαρακτικά εργαλεία, αλλά και αιχμές.
197
(Δογιάμα υπό έκδοση· Dogiama υπό έκδοση) Επίσης, η ομοιογένεια που

διαπιστώθηκε στην κεραμική ύλη και στον τρόπο όπτησης των αγγείων που
προέρχονται από τους λάκκους 26 και 34, υποδεικνύει ότι οι κεραμείς ήταν ντόπιοι
και όχι περιπλανώμενοι. (Silva Garcia 2011: 30-32, 68-69) Τέλος, οι πηλοί που
προέρχονται από τον λάκκο 49 και σώζουν, σύμφωνα με τις προκαταρκτικές
παρατηρήσεις της Νίκης Όροβα, επάλληλες στρώσεις πηλού που παραπέμπουν σε
ανακαινίσεις τοίχου, αν και αποτελούν μία μεμονωμένη περίπτωση, υποδηλώνουν
μία τάση προς τη μονιμότητα, μέσα από τη φροντίδα για τη συντήρηση των
κτισμάτων, ώστε να έχουν αντοχή και διάρκεια στον χρόνο.
Στο υλικό των Ρεβενίων, διακρίνονται ενδείξεις οικονομίας, ως προς τη χρήση και την
κατανάλωση των πρώτων υλών και των τεχνουργημάτων. Αυτό υποδεικνύεται από
τον έντονο, σχεδόν καθολικό, θρυμματισμό που παρατηρείται στα οστά των ζώων,
για την εξαγωγή λίπους και μεδουλιού, ιδιαίτερα σε εκείνα που προέρχονται από τους
λάκκους 7, 18 και 24, από όπου συλλέχθηκαν πολύ μεγάλες ποσότητες οστών, αλλά
και από τους λάκκους 26, 42 και 51. Αυτή η σκόπιμη πρακτική των πρώιμων
νεολιθικών γεωργοκτηνοτρόφων, συμβαίνει σε μία περίοδο, κατά την οποία η
κτηνοτροφία δεν ήταν εντατική και, άρα, η αναλογία ανάμεσα στα εκτρεφόμενα ζώα
και στους ανθρώπους ήταν χαμηλή. Παρόμοια εικόνα εντοπίζεται και στους
πρώιμους λάκκους από τα Παλιάμπελα Κολινδρού. (Halstead 2012: 31-32· Halstead
& Isaakidou 2013: 135) Επίσης, σύμφωνα με τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις του
Dr Mark Steven Peters, οι ελάχιστοι πυρήνες που σώζονται στο σύνολο των
εργαλείων απολεπισμένου λίθου, υποδεικνύουν ότι χρησιμοποιούνταν εξαντλητικά,
ενώ η φθορά που διαπιστώθηκε σε κάποιες λεπίδες και η κάλυψη της στίλβης
χρήσης από δευτερογενείς επεξεργασίες και μετατροπές των εργαλείων, δηλώνουν
ότι κάποια εργαλεία είχαν σημαντική διάρκεια ζωής και ότι οι κάτοικοι των Ρεβενίων
χαρακτηρίζονταν από μία τάση οικονομίας στη χρήση και στην απόρριψη των
απολεπισμένων εργαλείων τους.
Στα Ρεβένια, επίσης, εντοπίζονται στοιχεία εξειδικευμένης τεχνογνωσίας. Οι κεραμείς

του οικισμού έχουν να επιδείξουν υψηλή τεχνογνωσία, όπως φαίνεται από τα αγγεία
που προέρχονται από τους λάκκους 7, 11, 26 και 34 (διαχείριση κεραμικής ύλης,
επεξεργασία επιφανειών, χρήση επιχρίσματος, στίλβωση, διακόσμηση, όπτηση).
(Παπαϊωάννου 2011· Silva Garcia 2011) Ακόμα, οι κάτοικοι του οικισμού είναι
άριστοι λαξευτές απολεπισμένων εργαλείων, αφού χρησιμοποιούν τις δύσκολες
κατασκευαστικές τεχνικές της πίεσης και της έμμεσης κρούσης. Επιπλέον, ο λάκκος
24 περιείχε μεγάλο αριθμό μικρολιθικών εργαλείων από οψιανό και πυριτόλιθο, τα
198
οποία λαξεύονταν επί τόπου. Οι μικρόλιθοι είναι ασυνήθιστοι για την αρχαιότερη
νεολιθική περίοδο, γίνονται σε λεπίδες και στερεώνονται σε ξύλινους ή οστέινους
στειλεούς, συνθέτοντας έτσι ένα εργαλείο ή όπλο (κυρίως σύνθετα δρεπάνια και
βέλη). Χρησιμοποιούνταν ως εργαλεία «πασπαρτού» (ράσπες, ξέστρα, αιχμές και
δρεπάνια), δηλαδή πρακτικά και με ποικίλες χρήσεις εργαλεία, που μπορούν να
αντικατασταθούν ανά πάσα στιγμή. Η περαιτέρω μελέτη αυτών των εργαλείων, θα
πρέπει να συνδυαστεί με το πλούσιο ζωοαρχαιολογικό υλικό από τον λάκκο, για την
ανίχνευση ενδεχόμενων θηρευτικών και μεταθηρευτικών δραστηριοτήτων που
σχετίζονταν με αυτόν ή με άλλες περιοχές του οικισμού. (Δογιάμα υπό έκδοση·
Dogiama υπό έκδοση)
Στα Ρεβένια, υπάρχουν ενδείξεις για μετακινήσεις και δίκτυα, σε κοντινές και μακρινές
αποστάσεις, με στόχο, όχι μόνο τη συλλογή πρώτων υλών, για την κατασκευή
τεχνουργημάτων, αλλά και την επικοινωνία και την αλληλεπίδραση σε ένα ευρύτερο
πλαίσιο. Αυτό δείχνουν οι πετρογραφικές αναλύσεις της κεραμικής από διάφορες
πρώιμες θέσεις της Μακεδονίας, όπου συμπεριλαμβάνονται και τα Ρεβένια, αλλά και
γενικότερα η μελέτη των αγγείων από αυτές. Επαφές διαπιστώνονται ανάμεσα σε
θέσεις της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, στις διάφορες περιοχές της Μακεδονίας,
αλλά και ανάμεσα στις θέσεις της Πιερίας ειδικότερα. (Urem-Kotsou et al. 2014·
Urem-Kotsou et al. υπό έκδοση) Η έντονη παρουσία του οψιανού στα Ρεβένια, σε
ποσότητες παρόμοιες με τα διάφορα είδη πυριτόλιθου, αποτελεί μία εξαιρετική
περίπτωση, σε σύγκριση με τη φτωχή, έως τώρα, αντιπροσώπευσή του στις πρώιμες
θέσεις της Μακεδονίας. Η κατεργασία του γινόταν επί τόπου, ενώ μακροσκοπικά
φαίνεται να προέρχεται από τη Μήλο, υποδεικνύοντας την ύπαρξη δικτύων, για την
προμήθεια του επίλεκτου αυτού υλικού. (Δογιάμα υπό έκδοση· Dogiama υπό
έκδοση)
Σύμφωνα με τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης της κεραμικής και του

ζωοαρχαιολογικού υλικού από τα Ρεβένια, εντοπίζονται στοιχεία που δηλώνουν την
πραγματοποίηση στον οικισμό συλλογικών επιτελέσεων κατανάλωσης φαγητού.
Αυτό δηλώνουν τα αγγεία που βρέθηκαν, τα οποία χρησιμοποιούνταν για
κατανάλωση και επίδειξη και όχι για μαγείρεμα και αποθήκευση. Αυτό φαίνεται να
αποτελεί ένα κοινό χαρακτηριστικό για τις θέσεις της κεντρικής και δυτικής
Μακεδονίας, με αποκλειστική παρουσία αυτού του είδους των αγγείων, τουλάχιστον
για την πρώιμη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής. (Kotsakis υπό έκδοση· Urem-
Kotsou et al. υπό έκδοση) Επίσης, στα Ρεβένια, αλλά και στις πρώιμες νεολιθικές
φάσεις των Παλιαμπέλων Κολινδρού και της Κνωσού, διαπιστώθηκε – με βάση το
199
μέγεθος των οστεολογικών συνόλων, τον τρόπο απόθεσής τους, αλλά και τον έντονο
θρυμματισμό των οστών, για την εξαγωγή λίπους και μεδουλιού – ότι τα
εξημερωμένα ζώα εκτρέφονταν με στόχο την κατανάλωσή τους από όλη την
κοινότητα, με σκοπό την εξομάλυνση διαφορών και την εκπλήρωση υποχρεώσεων.
(Halstead 2012: 29· Halstead & Isaakidou 2013: 134)
Όλες οι περιοχές του ανασκαφικού καννάβου διασώζουν πολύ αποσπασματικά

κατάλοιπα (πασσαλότρυπες, αυλάκια θεμελίωσης τοίχων και δάπεδα) – σε
μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, τόσο ως προς το πλήθος των στοιχείων, όσο και ως
προς τον τρόπο με τον οποίο επηρέασαν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της
αρχαιότερης φάσης με τις υπόσκαφες κατασκευές –, από τη δεύτερη, νεότερη φάση
του οικισμού, με τα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα, η οποία επηρεάστηκε, ως προς
τη διατήρησή της, από μεταγενέστερες δράσεις στην περιοχή. Στα βορειοδυτικά, στο
τετράγωνο 422/021, υπάρχουν τα αυλάκια 2 και 6, από τα οποία τουλάχιστον το
αυλάκι 2 διέρχεται πάνω από τον λάκκο 5, δηλαδή τον κόβει και έπεται χρονικά, ενώ
ασαφής είναι η σχέση τους με τις πασσαλότρυπες της περιοχής (ΠΣ 56, 57 και 137),
οι οποίες θα μπορούσαν να συσχετιστούν και με την ανωδομή του λάκκου. Στα
βορειοκεντρικά (τετράγωνα 422/024 έως 422/027 και 422/034), τα στοιχεία των
υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων φαίνεται να αναπτύσσονται πιο ανεξάρτητα από
τις εκεί ευρισκόμενες υπόσκαφες κατασκευές, χωρίς, δηλαδή, να κόβουν κάποιες
από αυτές, όπως, τουλάχιστον, δηλώνουν οι πασσαλότρυπες της περιοχής που
εντοπίζονται σε πυκνή διάταξη (ΠΣ 64 έως 85 και αυλάκι 7), αν και θα πρέπει να
συνυπολογιστεί ότι η πυκνότητα των υπόσκαφων κατασκευών είναι εδώ, έτσι κι
αλλιώς, αραιή. Παρομοίως, σχετικά ανεξάρτητα αναπτύσσονται και στα
νοτιοανατολικά (τετράγωνα 422/080 και 422/090) τα στοιχεία αυτής της δεύτερης
φάσης του οικισμού (ΠΣ 19 έως 26, 36 έως 49, 51, 52, 133, 134, 136 και αυλάκι 4) –
αφού και εκεί λίγοι είναι οι λάκκοι της πρωιμότερης φάσης που διασώθηκαν (λάκκοι
82, 84, 85, 86 και 96) –, και μάλιστα με τρόπο (με βάση τη διάταξη των
πασσαλοτρυπών) που πιθανόν υποδεικνύει τη διαίρεση των κτισμάτων σε επί
μέρους χώρους. Προς νοτιοανατολικά, ακόμα, εντοπίζονται τα πολύ αποσπασματικά
σωζόμενα, σε μήκος και βάθος επιχώσεων, αυλάκια θεμελίωσης τοίχων 3 και 5, που
κόβουν τους λάκκους 11 και 7 αντίστοιχα. Στα βορειοανατολικά, η φάση των
υπέργειων κτισμάτων φαίνεται ότι αναπτύσσεται πάνω από τις υπόσκαφες
κατασκευές. Εκεί, εντοπίστηκαν δύο αυλάκια (το αυλάκι 1 με την ΠΣ 7 στο τετράγωνο
422/048 και το αυλάκι 8 στο τετράγωνο 422/038) και πολλές πασσαλότρυπες στα
τετράγωνα 422/029 και 422/030, οι οποίες, σε αρκετές περιπτώσεις, είναι με τέτοιον
τρόπο χωροθετημένες, μέσα στους λάκκους ή στην περιφέρεια τους, ώστε να μην
200
είναι σαφές, εάν ανήκουν στην ανωδομή τους, ή σε εκείνη των υπέργειων
ευθύγραμμων κτισμάτων. Στην ίδια περιοχή, ακόμα, εντοπίστηκαν, σε εξαιρετικά
αποσπασματική διατήρηση, το λιθόστρωτο δάπεδο 1 (τετράγωνο 422/038) και μικρό
τμήμα πήλινου δαπέδου (τετράγωνο 422/039).
Αξιοπρόσεκτο είναι, ότι και στη φάση των υπέργειων ευθύγραμμων κτισμάτων
εντοπίστηκαν πιθανά στοιχεία δομημένης απόθεσης. Μέσα στις πασσαλότρυπες 19
και 49 της νοτιοανατολικής περιοχής του καννάβου, βρέθηκαν δύο από τα δώδεκα
πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων,
(Κοτζαμάνη 2009: 288-295) τα οποία, ενδεχομένως, τοποθετήθηκαν εκεί στο πλαίσιο
θεμελίωσης κάποιου οικιστικού χώρου, ή γενικότερα κάποιου κτίσματος, με στόχο,
ίσως, τη σταθερότητα και την ευφορία του. (Chapman 2000: 66-69)
Επισημαίνεται εδώ, ότι, στο παρόν στάδιο μελέτης του αρχαιολογικού υλικού από τα
Ρεβένια, όπου δόθηκε περισσότερη βαρύτητα στις υπόσκαφες κατασκευές, δεν έγινε
απόπειρα κάποιας πιθανής ανασύνθεσης των κατόψεων των υπέργειων
ευθύγραμμων κτισμάτων, με βάση την πορεία των πασσαλοτρυπών στα
βορειοκεντρικά, βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά, επειδή αυτό είναι ένα εγχείρημα
που απαιτεί πιο λεπτομερή και εκτενή έρευνα. Επίσης, η κεραμική των επιχώσεων
που βρίσκονται πάνω από τους λάκκους (πριν από τον εντοπισμό τους), μέσα στις
οποίες ανιχνεύονται τα κατάλοιπα της φάσης των υπέργειων κτισμάτων, δεν έχει
μελετηθεί, καθώς το ενδιαφέρον εστιάστηκε στην κεραμική που προήλθε από τις
υπόσκαφες κατασκευές της ανασκαφής. Σύμφωνα με την ανασκαφική παρατήρηση,
φαίνεται ότι δεν πρόκειται για κεραμική που ανήκει σε κάποια προχωρημένη φάση
της μέσης νεολιθικής, αλλά χρονολογείται σε μία ενδεχομένως μεταγενέστερη, αλλά
κοντινή φάση, σε σύγκριση με εκείνη των υπόσκαφων κατασκευών. Παρ’ όλα αυτά, η
εκτίμηση αυτή παραμένει ανεπιβεβαίωτη και χρειάζεται επισταμένη έρευνα.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, στα Ρεβένια φαίνεται να επιβεβαιώνεται το μοντέλο

σύνδεσης των υπόσκαφων οικιστικών χώρων στα Βαλκάνια με τα πρώιμα στάδια
των οικισμών και το πέρασμα στα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα σε επόμενες,
χρονολογικά, φάσεις τους. (Bogdanović 1988: 70-73· 85-91· Παππά 2008: 320) Το
αξιοσημείωτο στοιχείο εδώ είναι ότι η κατοίκηση εμμένει στο ίδιο σημείο, αφού τα
μεταγενέστερα υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα χτίζονται πάνω από τα υπόσκαφα, ή
σε άμεση γειτονία με αυτά. Ενδιαφέρον θα είχε να ερευνήσει κανείς ανασκαφικά την
περιοχή βορειοδυτικά και εκτός του ανασκαφικού καννάβου, όπου εντοπίστηκε
επιφανειακά κεραμική της μέσης νεολιθικής περιόδου, να διαπιστώσει, δηλαδή, εάν
και εκεί εντοπίζονται, αρχικά, ίχνη από υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα και,
201
βαθύτερα, υπόσκαφες κατασκευές, όπως συμβαίνει στο τμήμα του οικισμού που έχει
ήδη ερευνηθεί. Ακόμα, μεγάλο τμήμα, προπάντων στα νότια, του χαραγμένου
καννάβου έμεινε αδιερεύνητο, ενώ η συνέχεια των αρχιτεκτονικών στοιχείων, και από
τις δύο φάσεις του οικισμού, είναι διαπιστωμένο ότι εντοπίζεται στα αγροτεμάχια που
βρίσκονται εκτός αυτού, στα ανατολικά του.
202
Βιβλιογραφία
Ammerman, A.J. & L. Cavalli-Sforza

1984 The Neolithic Transition and the Genetics of Populations in Europe
(Princeton University Press).
Ammerman et al. Ammerman, A.J., Ν. Ευστρατίου, Μ. Ντίνου & Σ. Μιχαλάκας

2006 Εφαρμογές της «αρχαιολογίας του τοπίου» στη Θράκη. Τα πρώτα
στοιχεία για τις πρώιμες νεολιθικές εγκαταστάσεις στην περιοχή. Στο:
Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, 2004, 1-8
(Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-Α.Π.Θ.).
Andreou, S., M. Fotiadis & K. Kotsakis

1996 Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of
Northern Greece. Στο: American Journal of Archaeology, Volume 100,
No. 3, 537-597.
2001 Addendum: 1996-1999. Στο: T. Cullen (ed.), Aegean Prehistory: A

Review, 320-327 (American Journal of Archaeology, Supplement I,
Boston, Archaeological Institute of America).
Ανδρέου, Σ. & Κ. Κωτσάκης

1986 Διαστάσεις του χώρου στην κεντρική Μακεδονία: αποτύπωση της
ενδοκοινοτικής και διακοινοτικής χωροοργάνωσης. Στο: Αμητός:
τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, 57-88 (Θεσσαλονίκη,
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).
Andreou, S. & K. Kotsakis

1994 Prehistoric rural communities in perspective: The Langadas survey
project. Στο: P.N. Doukelis & L.G. Mendoni (eds), Structures rurales et
sociétés antiques. Actes du colloque de Corfu, 14-16 Mai 1992
(Centre de Recherches d’ Histoire Ancienne), 17-25 (Paris: Annales
Littéraires de l’Université de Besançon).
Atakuman, Ç.
2015 From Monuments to Miniatures: Emergence of Stamps and Related
Image-bearing Objects during the Neolithic. Στο: Cambridge
Archaeological Journal, Volume 25, Issue 04, November 2015, 759-
788.
Bailey, D.W.
1999 The built environment: pit-huts and houses in the Neolithic. Στο:
Documenta Praehistorica XXVI, Neolithic Studies 6, 153-162.
2000 Balkan Prehistory: Exclusion, Incorporation, Identity (New York,

Routledge).
203
Μπατζέλας, Χ.Ι.
2008 Σπίτια βυθισμένα στη γη: νεολιθικές υπόσκαφες οικίες στη Θεσσαλία.
Ένα παράδειγμα από το Μακρυχώρι Λάρισας (Τόμοι Ι και ΙΙ) (Βόλος,
Αδημοσίευτη Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία. Πανεπιστήμιο
Θεσσαλίας. Σχολή Επιστημών του Ανθρώπου. Τμήμα Ιστορίας,
Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας).
Μπέσιος, Μ.
1988 Ανασκαφές στη βόρεια Πιερία. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και Θράκη 1, 1987, 209-218 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-
Α.Π.Θ.).
1990 Σεβαστή-Τούμπα Παππά. Στο: Αρχαιολογικόν Δελτίον 41, Χρονικά

B’2, 1986, 144-145.
1992 Σεβαστή-Τούμπα Παππά. Στο: Αρχαιολογικόν Δελτίον 42, Χρονικά

B’2, 1987, 365-366.
2003 Κορινός-Αγροτεμάχιο αριθ. 2098. Στο: Αρχαιολογικόν Δελτίον 52,

Χρονικά Β’2, 1997, 660.
2010 Πιερίδων Στέφανος: Πύδνα, Μεθώνη και οι αρχαιότητες της βόρειας

Πιερίας (Κατερίνη, Εκδόσεις Ανθρώπων και Φύσεως Έργα).
2012 Ανασκαφές στη βόρεια Πιερία. Στο: Οι αρχαιολόγοι μιλούν για τη Β.

Πιερία. Πρακτικά ημερίδων. Αύγουστος 2011 – Λουλουδιές Κίτρους
Πιερίας & Αύγουστος 2012 – Αρχαία Πύδνα Πιερίας, 13-20 (Έκδοση
του οργανισμού Φεστιβάλ Ολύμπου).
Μπέσιος, Μ. & Φ. Αδακτύλου

2006 Νεολιθικός οικισμός στα «Ρεβένια» Κορινού. Στο: Το Αρχαιολογικό
Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 18, 2004, 357-366 (Θεσσαλονίκη,
ΥΠ.ΠΟ.-Α.Π.Θ.).
2011 Τάφρος της τελικής νεολιθικής στον Κάτω Αγιάννη Πιερίας. Στο: Το
Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 22, 2008, 235-240
(Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.Τ.-Α.Π.Θ.).
Μπέσιος et al. Μπέσιος, Μ., Φ. Αδακτύλου, Α. Αθανασιάδου, Ε. Γεροφωκά, Κ.

Γκαγκαλή & Μ. Χριστάκου-Τόλια
2005α Ανασκαφές βόρειας Πιερίας. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και στη Θράκη 17, 2003, 435-441 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-
Τ.Α.Π.-Α.Π.Θ.).
Besios, M., F. Adaktylou & D. Kontogiorgos

2009 From Tells to Extended Settlements: On-Site Geoarchaeology and
Cultural Formation Processes at the Extended Neolithic Settlement at
Korinos (Northern Greece). Στο: Dimitris Kontogiorgos (ed.), On Site
Geoarchaeology on a Neolithic Tell Site in Greece, 57-69 (New York,
Nova Science Publishers, Inc.).
204
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μπέσιος et al. Μπέσιος, Μ., Α. Αθανασιάδου, Μ. Ντεούδη, Κ. Παπάζογλου, Γ.

Σαββάκη, Ν. Σαχίνη & Π. Τσιλογιάννη
υπό Σωστικές ανασκαφές στα αποχετευτικά δίκτυα Δήμου Πύδνας-
έκδοση Κολινδρού. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη
28, 2014.
Μπέσιος et al. Μπέσιος, Μ., Α. Αθανασιάδου, Ι. Γκουρτζιούμη, Ζ. Καρανίκου, Κ.

Νούλας & Μ. Χριστάκου-Τόλια
2003 Ανασκαφές βόρειας Πιερίας. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
Μπέσιος et al. Μπέσιος, Μ., Α. Αθανασιάδου, Κ. Νούλας & Μ. Χριστάκου-Τόλια

2005β Ανασκαφές στον αγωγό ύδρευσης βόρειας Πιερίας. Στο: Το
(Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Α.Π.-Α.Π.Θ.).
Μπέσιος, Μ. & Α. Κραχτοπούλου

2003 Η εξέλιξη του τοπίου στη βόρεια Πιερία. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
στη Μακεδονία και Θράκη 15, 2001, 385-400 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-
Μπέσιος, Μ. & Μ. Παππά

1997 Νεολιθικός οικισμός Μακρύγιαλου, 1993. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
1998 Ο νεολιθικός οικισμός στον Μακρύγιαλο Πιερίας. Στο: Αρχαιολογικά

Ανάλεκτα εξ Αθηνών XXIII-XXVIII (1990-1995), 13-30.
Bloedow, E.F.
1991 The “Aceramic” Neolithic phase in Greece reconsidered. Στο:
Mediterranean Archaeology 4, 1-43.
Bogdanović, M.
1988 Architecture and Structural Features at Divostin. Στο: A. McPherron &
D. Srejovic (eds), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, 35-141
(Department of Archaeology, University of Pittsburgh, Ethnology
Monographs 10).
Cavulli, F.
2003 Sottostrutture antropiche di età neolitica: un contributo all’ analisi
interpretativa. Στο: Archeologie sperimentali: atti del Convegno,
Proceedings of: Archeologie sperimentali, Terme di Comano (Trento),
13-15 Settembre 2001, 427-435 (Trento: Provincia Autonoma di
Trento).
Chapman. J.
1989 The early Balkan village. Στο: Neolithic of Southeastern Europe and its
Near Eastern Connections, 33-53 (Budapest, Varia Archaeologica II).
205
2000 Pit-digging and Structured Deposition in the Neolithic and Copper

Age. Στο: Proceedings of the Prehistoric Society 66, 61-87.
Χονδρογιάννη-Μετόκη, Α.
2004 Αλιάκμων 2000-2002. Σωστική ανασκαφή σε δύο οικισμούς της
αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής περιόδου. Στο: Το Αρχαιολογικό
Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 16, 2002, 557-570 (Θεσσαλονίκη,
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Α.Π.-Α.Π.Θ.).
2009α Αλιάκμων 1985-2005. Η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή της

τεχνητής λίμνης Πολυφύτου (κοιλάδα μέσου ρου του Αλιάκμονα),
αποτελέσματα και προοπτικές. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, 449-462 (Θεσσαλονίκη,
ΥΠ.ΠΟ.Τ.- Α.Π.Θ.).
2009β Μη οικιστικές χρήσεις χώρου στους νεολιθικούς οικισμούς. Το

παράδειγμα της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας (Τόμος Α’)
(Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή. Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα
Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).
Χουρμουζιάδης, Γ.
1971 Δύο νέαι εγκαταστάσεις της αρχαιοτέρας νεολιθικής εις την δυτικήν
Θεσσαλίαν. Στο: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τόμος IV, τεύχος
1, 165-175.
1973 Ταφικά έθιμα. Στο: Δ.Ρ. Θεοχάρης (επιμ.), Νεολιθική Ελλάς, 201-212
(Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος).
Χρυσοστόμου, Π.
1997 Η νεολιθική κατοίκηση στη βόρεια παράκτια ζώνη του άλλοτε
Θερμαϊκού κόλπου (Επαρχία Γιαννιτσών). Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
στη Μακεδονία και Θράκη 10Α, 1996, 159-172 (Θεσσαλονίκη,
ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Α.Π.-Α.Π.Θ.).
2003 Νέα στοιχεία από τη νεολιθική έρευνα στην επαρχία Γιαννιτσών. Μια
άγνωστη μορφή προϊστορικής γραφής. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
Χρυσοστόμου, Α. & Α. Γεωργιάδου

2003 Επαρχιακή οδός Αψάλου Αριδαίας. Η σωστική ανασκαφή στον κόμβο
της Αψάλου. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη
15, 2001, 525-535 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Α.Π.-Α.Π.Θ.).
Χρυσοστόμου, Α., Χ. Πολουκίδου & Α. Προκοπίδου

2003 Επαρχιακή οδός Αψάλου Αριδαίας. Η ανασκαφή του νεολιθικού
οικισμού στη θέση Γραμμή. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
206
Chrysostomou, P., T. Jagoulis & A. Mäder

2015 The “Culture of Four Lakes”. Prehistoric Lakeside Settlements (6th-
2nd mill. BC) in the Amindeon Basin, Western Macedonia, Greece.
Στο: Archäologie Schweiz 38.3, 24-32.
Δογιάμα, Λ.
υπό Η λιθοτεχνία ως μέσο κατανόησης της αρχαιότερης νεολιθικής της
έκδοση Μακεδονίας: οι περιπτώσεις της Μικρής Βόλβης και των Ρεβενίων
Κορινού. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη
28, 2014.
Dogiama, L.
υπό Casting a Wide Network: the Early Neolithic Chipped Stone from
έκδοση Revenia, Pieria (Greece). Στο: HAEMUS Conference 2015:
Settlements, Culture and Population Dynamics in Balkan Prehistory
(International Conference Skopje, Republic of Macedonia 13-
14.03.2015).
Efstratiou, N.
2005 Tracing the story of the first farmers in Greece – A long and winding
road. Στο: C. Lichter (ed), How Did Farming Reach Europe?
Anatolian-European Relations from the second half of the 7th through
the first half of the 6th millennium cal BC. Proceedings of the
International Workshop, Istanbul, 20-22 May 2004, 143-153 (BYZAS
2, Veröffentlichungen des Deutschen Archäologischen Instituts
Istanbul).
2007 The beginning of the Neolithic in Greece – probing the limits of a

‘grand’ narrative. Στο: S. Antoniadou & A. Pace (eds), Mediterranean
Crossroads, 123-138 (Athens, Pierides Foundation).
2013α The Stratigraphy and Cultural Phases. Στο: N. Efstratiou, A. Karetsou

& M. Ntinou (eds), The Neolithic Settlement of Knossos in Crete. New
Evidence for the Early Occupation of Crete and the Aegean Islands,
25-46 (Prehistory Monographs 42, INSTAP Academic Press,
Philadelphia, Pennsylvania).
2013β Knossos and the Beginning of the Neolithic in Greece and the Aegean
Islands. Στο: N. Efstratiou, A. Karetsou & M. Ntinou (eds), The
Neolithic Settlement of Knossos in Crete. New Evidence for the Early
Occupation of Crete and the Aegean Islands, 201-214 (Prehistory
Monographs 42, INSTAP Academic Press, Philadelphia,
Pennsylvania).
Efstratiou et al. Efstratiou, N., M.P. Fumanal, C. Ferrer, D. Urem Kotsos, A. Curci,
A. Tagliacozzo, G. Stratouli, S.M. Valamoti, M. Ntinou, E. Badal, M. Madella & K.
Skourtopoulou
1998 Excavations at the Neolithic settlement of Makri, Thrace, Greece
(1988-1996): A preliminary report. Στο: SAGVNTVM (Papeles del
Laboratorio de Arqueologia de Valencia) 31, 11-62.
207
Elia, R.J.
1982 A Study of the Neolithic Architecture of Thessaly, Greece (Boston,
Unpublished Doctoral Dissertation, Boston University, University
Microfilms International).
Evershed et al Evershed, R.P., S. Payne, A.G. Sherratt, M.S. Copley, J. Coolidge,

D. Urem-Kotsu, K. Kotsakis, M. Özdoğan, A.E. Özdoğan, O. Nieuwenhuyse,
P.M.M.G. Akkermans, D. Bailey, R.-R. Andeescu, S. Campbell, S. Farid, I. Hodder,
N. Yalman, M. Özbaşaran, E. Bıçakcı, Y. Garfinkel, T. Levy & M.M. Burton
2008 Earliest date for milk use in the Near East and southeastern Europe
linked to cattle herding. Στο: Nature 455 (25 September 2008), 528-
531.
Flannery, K.V.
1972 The origins of the village as a settlement type in Mesoamerica and the
Near East: A comparative study. Στο: P. Ucko, R. Tringham & G.W.
Dimbleby (eds), Man, settlement and urbanism, 23-53 (London,
Duckworth).
Fowler, K.D.
2004 Neolithic mortuary practices in Greece (Oxford, BAR International
Series 1314, Archaeopress).
Γαλλής, Κ.Ι.
1982 Καύσεις νεκρών από τη νεολιθική εποχή στη Θεσσαλία (Αθήναι,
Έκδοση Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων,
Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, Αρ. 30).
Gallis, K.J.
1985 A late neolithic foundation offering from Thessaly. Στο: Antiquity LIX,
20-24.
Γαλλής, Κ.Ι.
1996 Ταφικά έθιμα. Στο: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Νεολιθικός
Πολιτισμός στην Ελλάδα, 171-174 (Αθήνα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή –
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Γεωργιάδου, Α.
2013 Το νεολιθικό σπίτι της Σωσάνδρας. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και στη Θράκη 23, 2009, 87-94 (Θεσσαλονίκη,
Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α.- Α.Π.Θ.).
Gimbutas, M.
1989 Figurines and cult equipment: their role in the reconstruction of
neolithic religion. Στο: M. Gimbutas, S. Winn & D. Shimabuku,
Achilleion. A Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, 6400 – 5600
BC, 171-227 (Los Angeles, California).
Gimbutas, M., S. Winn & D. Shimabuku

1989 Achilleion. A Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, 6400 – 5600
BC (Los Angeles, California).
208
Γραμμένος, Δ.Β.
1984 Νεολιθικές έρευνες στην κεντρική και ανατολική Μακεδονία
(Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις «Μαίανδρος»).
Γραμμένος, Δ.Β., Μ. Μπέσιος & Σ. Κώτσος

1997 Από τους προϊστορικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας
(Θεσσαλονίκη, Μακεδονική Βιβλιοθήκη, Δημοσιεύματα της Εταιρείας
Μακεδονικών Σπουδών).
Γραμμένος, Δ.Β. & Σ. Κώτσος

2002 Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης
Θεσσαλονίκης (Θεσσαλονίκη, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού
Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, Αρ. 2).
2004 Σωστικές ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό Σταυρούπολης

Θεσσαλονίκης. Μέρος ΙΙ (1998-2003) (Θεσσαλονίκη, Δημοσιεύματα
του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βόρειας Ελλάδας, Αρ. 6).
Γραμμένος et al. Γραμμένος, Δ.Β., Μ. Παππά, Ν. Ούρεμ-Κώτσου, Κ.

Σκουρτοπούλου, Ε. Γιαννούλη, Χ. Μαραγκού, Σ.Μ. Βαλαμώτη, Γ. Συρίδης, Ε.
Μαρκή & Ρ. Χρηστίδου
1992 Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης Β και βυζαντινής
εγκατάστασης παρά τον προϊστορικό οικισμό Θέρμη Α. Ανασκαφική
περίοδος 1987. Στο: Μακεδονικά ΚΗ’, 381-501.
Γραμμένος et al. Γραμμένος, Δ.Β., Μ. Παππά, Ν. Ούρεμ-Κώτσος, Κ.

Σκουρτοπούλου, Ε. Γιαννούλη & Μπ. Τσιγαρίδα
1990 Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού Θέρμης. Ανασκαφική περίοδος 1987.
Στο: Μακεδονικά ΚΖ’, 223-288.
Halstead, P.
1999 Neighbours from Hell?. The Household in Neolithic Greece. Στο: P.
Halstead (ed.), Neolithic Society in Greece, 77-95 (Sheffield, Sheffield
Academic Press).
2005 Resettling the Neolithic: faunal evidence for seasons of consumption

and residence at Neolithic sites in Greece. Στο: D. Bailey, A. Whittle &
V. Cummings (eds), (Un)settling the Neolithic, 38-50 (Oxford, Oxbow
Books).
2006 What’s ours is mine? Village and Household in Early Farming Society
in Greece (Amsterdam, Amsterdams Archeologisch Centrum van de
Universiteit van Amsterdam, Joh. Enschedé Amsterdam BV).
2011 Farming, material culture and ideology: repackaging the Neolithic of

Greece (and Europe). Στο: A. Hadjikoumis, E. Robinson & S. Viner
(eds), The Dynamics of Neolithisation in Europe. Studies in honour of
Andrew Sherratt, 131-151 (Oxford, Oxbow Books).
209
2012 Feast, Food and Fodder in Neolithic-Bronze Age Greece:

Commensality and the Construction of Value. Στο: eTopoi Journal for
Ancient Studies, Special Volume 2 (2012), 21-51.
Halstead, P. & V. Isaakidou

2013 Early Stock-Keeping in Greece. Στο: S. Colledge, J. Conolly, K.
Dobney, K. Manning & S. Shennan (eds), The Origins and Spread of
Domestic Animals in Southwest Asia and Europe, 129-143 (Walnut
Creek, California, Left Coast Press, Inc.).
Harding, J.
2006 Pit-Digging, Occupation and Structured Deposition on Rudston Wold,
Eastern Yorkshire. Στο: Oxford Journal of Archaeology 25 (2), 109-
126.
Higgins, M.D. & R. Higgins

1996 A Geological Companion to Greece and the Aegean (Ithaca, New
York, Cornell University Press).
Hodder, I.
1992 Theory and Practice in Archaeology (London and New York,
Routledge).
1998 The Domus: Some Problems Reconsidered. Στο: M. Edmonds & C.

Richards (eds), Understanding the Neolithic of North-Western Europe,
84-101 (Glasgow, Cruithne Press).
2002 Διαβάζοντας το παρελθόν. Τρέχουσες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην

αρχαιολογία (Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου).
[Πρωτότυπη έκδοση: Ian Hodder, Reading the Past (Cambridge
University Press 1986)].
2007 Çatalhöyük in the Context of the Middle Eastern Neolithic. Στο: Annual
Review of Anthropology 36, 105-120.
2011 Çatalhöyük: A Prehistoric Settlement on the Konya Plain. Στο: S.R.

Steadman & G. MacMahon (eds), The Oxford Handbook of Ancient
Anatolia. 10,000-323 B.C.E., 934-949 (Oxford University Press).
Hofmanová, Kreutzer et al. Hofmanová, Z., S. Kreutzer, G. Hellenthal, C. Sell, Y.

Diekmann, D.D. del Molino, L. van Dorp, S. López, A. Kousathanas, V. Link, K.
Kirsanow, L. M. Cassidy, R. Martiniano, M. Strobel, A. Scheu, K. Kotsakis, P.
Halstead, S. Triantaphyllou, N. Kyparissi-Apostolika, D.-C. Urem-Kotsou, C. Ziota,
F. Adaktylou, S. Gopalan, D. M. Bobo, L. Winkelbach, J. Blöcher, M. Unterländer,
C. Leuenberger, Ç. Çilingiroğlu, B. Horejs, F. Gerritsen, S. Shennan, D. G. Bradley,
M. Currat, K. Veeramah, D. Wegmann, M. G. Thomas, C. Papageorgopoulou & J.
Burger
2016 Early farmers from across Europe directly descended from Neolithic
Aegeans. Στο: http://www.pnas.org/content/113/25/6886.full.pdf
(Τελευταία επίσκεψη: 05/02/2017).
210
Υφαντίδης, Φ.
2006 Τα κοσμήματα του νεολιθικού οικισμού Δισπηλιού Καστοριάς.
Παραγωγή και χρήση μίας «αισθητικής εργαλειοθήκης» (Αδημοσίευτη
Μεταπτυχιακή Εργασία. Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης).
Isaakidou, V.
2006 Ploughing with Cows: Knossos and the Secondary Products
Revolution. Στο: D. Serjeantson & D. Field (eds), Animals in the
Neolithic of Britain and Europe, 95-112 (Oxford, Oxbow Books).
Isaakidou, V. & P. Halstead

υπό Early Neolithic animal management and consumption in Greece:
έκδοση evidence from Revenia Korinu, Pieria. Στο: Northern Greece and
Southeastern Europe during the Neolithic Period. An Interaction Zone.
Συνέδριο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. 26-29 Ιουνίου
2014 (Alexander von Humboldt Kolleg-Αρχαιολογικό Μουσείο
Θεσσαλονίκης-Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης-Institut des Etudes
Balkaniques).
Κακαβογιάννη, Ό., Έ. Τσελεπή & Χ. Κατσαβού

2009 Οικισμός της Αρχαιότερης Νεολιθικής και οικία της Νεότερης
Νεολιθικής εποχής στη Μερέντα. Στο: Β. Βασιλοπούλου & Σ.
Κατσαρού-Τζεβελέκη (επιμ.), Από τα Μεσόγεια στον Αργοσαρωνικό.
Το έργο της Β’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων τη
δεκαετία 1994-2003, 143-157 (Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού – Β’
Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Δήμος
Μαρκόπουλου Μεσογαίας).
Kalogiropoulou, Ε.
2013 Cooking, space and the formation of social identities in Neolithic
Northern Greece: evidence of thermal structure assemblages from
Avgi and Dispilio in Kastoria (Unpublished PhD Dissertation,
University of Cardiff, School of History, Archaeology and Religion).
Καλτσογιάννη, Σ.
2008 Μελέτη οικοδομικών πηλών από τον νεολιθικό οικισμό Παλιαμπέλων
Κολινδρού (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Διατριβή. Φιλοσοφική Σχολή.
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο
Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ.
2007α Μαυροπηγή 2005: Λιγνιτωρυχεία και αρχαιότητες. Στο: Το
2007β Νομός Γρεβενών (Κνίδη, Πριόνια) 2005. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο

στη Μακεδονία και στη Θράκη 19, 2005, 541-562 (Θεσσαλονίκη,
ΥΠ.ΠΟ.-Α.Π.Θ.).
211
2011 Εορδαία 2009: Η έρευνα στην Αναρράχη και στη Μαυροπηγή. Στο: Το
Αρχαιολογικό Έργο στην Άνω Μακεδονία 1, 2009, 275-300 (Αιανή
Κοζάνης, ΥΠ.ΠΟ.Τ.-Λ’ ΕΠΚΑ-Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής).
Καρανίκα, Μ.
2014 Κάτω Άγιος Ιωάννης Πιερίας. «Κεραμική από τον λάκκο 1 & 2 του
αγροτεμαχίου 174» (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία. Φιλοσοφική
Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας.
Κωνσταντινίδης, Α.
1987 Για την αρχιτεκτονική (Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα).
Κωτσάκης, Κ.
1992 Ο νεολιθικός τρόπος παραγωγής. Ιθαγενής ή άποικος; Στο: Διεθνές
Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία. Στη μνήμη του Δημήτρη Ρ.
Θεοχάρη, 120-135 (Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του
Αρχαιολογικού Δελτίου, Αρ. 48, Έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών
Πόρων και Απαλλοτριώσεων).
Kotsakis, K.
1999 What Tells Can Tell: Social Space and Settlement in the Greek
Neolithic. Στο: P. Halstead (ed.), Neolithic Society in Greece, 66-76
(Sheffield Studies in Aegean Archaeology 2. Sheffield, Sheffield
Academic Press).
2000 Η αρχή της Νεολιθικής στην Ελλάδα. Στο: Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα
(επιμ.), Σπήλαιο Θεόπετρας – Δώδεκα χρόνια ανασκαφών και
έρευνας. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίκαλα, 6-7 Νοεμβρίου 1998,
173-180 (Αθήνα, ΥΠ.ΠΟ.-Institute of Aegean Prehistory).
Kotsakis, K.
2001 Mesolithic to Neolithic in Greece. Continuity, discontinuity or change of
course? Στο: Documenta Praehistorica XXVIII, Neolithic Studies 8, 63-
73.
2003 From the Neolithic side: the Mesolithic/Neolithic interface in Greece.

Στο: N. Galanidou & C. Perlès (eds), The Greek Mesolithic. Problems
and perspectives, 217-221 (BSA, Studies 10).
2004 Ο νεολιθικός οικισμός. Χώρος παραγωγής και ιδεολογίας. Στο: Α.Φ.
Λαγόπουλος (επιμ.), Η ιστορία της ελληνικής πόλης, 55-68 (Αθήνα,
Ερμής).
Kotsakis, K.
2005 Across the border: unstable dwellings and fluid landscapes in the
earliest Neolithic of Greece. Στο: D. Bailey, A. Whittle & V. Cummings
(eds), (Un) settling the Neolithic, 8-15 (Oxbow Books).
212
2006 Settlement of Discord: Sesklo and the Emerging Household. Στο: N.

Tasić & C. Grozdanov (eds), Homage to Milutin Garašanin, 207-220
(Belgrade, Serbian Academy of Sciences and Arts – Macedonian
Academy of Sciences and Arts).
2008 Μετά 9000 έτη. Γιατί μας ενδιαφέρει η Νεολιθική; Στο: Μ.
Θεοδωροπούλου (επιμ.), Θέρμη και Φως. Licht und Wärme.
Αφιερωματικός τόμος στη μνήμη του Α.-Φ. Χριστίδη, 485-497
(Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας).
Kotsakis, K.
2008 A Sea of Agency: Crete in the Context of the Earliest Neolithic in
Greece. Στο: V. Isaakidou & P. Tomkins (eds), Escaping the
Labyrinth. The Cretan Neolithic in Context, 52-75 (Oxford, Oxbow
Books, Sheffield Studies in Aegean Archaeology).
2012 Ανασκαφή Παλιαμπέλων Κολινδρού 2000-2010. Στο: Οι αρχαιολόγοι
μιλούν για τη Β. Πιερία. Πρακτικά ημερίδων. Αύγουστος 2011 –
Λουλουδιές Κίτρους Πιερίας & Αύγουστος 2012 – Αρχαία Πύδνα
Πιερίας, 5-12 (Έκδοση του οργανισμού Φεστιβάλ Ολύμπου).
2014 Εκατό χρόνια νεολιθικής έρευνας στη Μακεδονία: τάσεις και

κατευθύνσεις. Στο: Ε. Στεφανή, Ν. Μερούσης & Α. Δημουλά (επιμ.),
Εκατό χρόνια έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία 1912-2012.
Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης,
22-24 Νοεμβρίου 2012, 133-140 (Θεσσαλονίκη, Έκδοση
Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22).
Kotsakis, K.
υπό Eating out: Places of Consumption and Food Preparation in Neolithic
έκδοση Settlements. Στο: Social Dimensions of Food in the Prehistory of the
Eastern Balkans and Neighbouring Areas. International Academy
Conference, Heidelberg, 30 April – 2 May 2015.
Κωτσάκης, Κ. & P. Halstead

2004 Ανασκαφή στα νεολιθικά Παλιάμπελα Κολινδρού. Στο: Το
υπό Παλιάμπελα 2012. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη
εκτύπωση Θράκη 26, 2012.
Κωτσάκης et al. Κωτσάκης, Κ., Ν. Ούρεμ-Κώτσου, R.P. Evershed, A. Sherratt & M.

Copley
2008 Έπιναν οι νεολιθικοί γεωργοκτηνοτρόφοι γάλα; Η μαρτυρία για την
αρχαιότερη κατανάλωση γάλακτος στην Ελλάδα. Στο: Η Ιστορία του
ελληνικού γάλακτος και των προϊόντων του. Ι΄ Τριήμερο Εργασίας,
Ξάνθη, 7-9 Οκτωβρίου 2005, 83-88 (Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα
Ομίλου Πειραιώς – Ίδρυμα Αριστείδης Δασκαλόπουλος).
213
Κωτσάκης et al. Κωτσάκης, Κ., Ν. Ούρεμ-Κώτσου, P. Halstead, Β. Ισαακίδου, Σ.

Τριανταφύλλου, Σ. Μητκίδου, H. Whelton & R.P. Evershed
υπό Υλικός πολιτισμός και περιβάλλον κατά τη νεολιθική εποχή στη βόρεια
έκδοση Ελλάδα. Το πρόγραμμα EXPLORING. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
στη Μακεδονία και στη Θράκη 29, 2015.
Κωτσόπουλος, Μ.
2009 Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις του οίκου στην περιοχή των
Βαλκανίων κατά τη Νεολιθική Εποχή (Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή
Εργασία. Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.
Kotsos, S. & D. Urem-Kotsou

2006 Filling in the Neolithic Landscape of Central Macedonia, Greece. Στο:
N. Tasić & C. Grozdanov (eds), Homage to Milutin Garašanin, 193-
205 (Belgrade, Serbian Academy of Sciences and Arts – Macedonian
Academy of Sciences and Arts).
Κοτζαμάνη, Γ.
2009 Από τη συλλογή στην καλλιέργεια: αρχαιοβοτανική διερεύνηση των
πρώιμων σταδίων εκμετάλλευσης των φυτών και της αρχής της
γεωργίας στον ελλαδικό χώρο (σπήλαιο Θεόπετρας, σπήλαιο Σχιστού,
Σιδάρι, Ρεβένια) (Θεσσαλονίκη, Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή.
Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας
Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).
Κουκούλη-Χρυσανθάκη et al. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Χ., Ι. Ασλάνης, I. Vajsov &

Μ. Βάλλα
2005 Προμαχώνας – Topolnica 2002-2003. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη
Μακεδονία και στη Θράκη 17, 2003, 91-110 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-
Κούλη, Κ.
2014 Μεταβολές στη βλάστηση της Μακεδονίας κατά το Μέσο Ολόκαινο:
ανθρωπογενής επίδραση ή απόκλιση στην κλιματική διακύμανση; Στο:
Ε. Στεφανή, Ν. Μερούσης & Α. Δημουλά (επιμ.), Εκατό χρόνια
έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία 1912-2012. Πρακτικά Διεθνούς
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22-24 Νοεμβρίου
2012, 401-408 (Θεσσαλονίκη, Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου
Θεσσαλονίκης αρ. 22).
Krahtopoulou, A.
2001 Late Quaternary Alluvial History of Northern Pieria, Macedonia,
Greece (Unpublished PhD Dissertation, University of Sheffield,
Department of Archaeology and Prehistory).
214
Krahtopoulou, A. & R. Veropoulidou

2014 Linking inland and coastal records: landscape and human histories in
Pieria, Macedonia, Greece. Στο: G. Touchais, R. Laffineur & F.
Rougemont (eds), συνέδριο PHYSIS 14 (11-14 Décembre 2012,
Paris), L’ Environnement naturel et la relation homme-milieu dans le
monde égéenne Protohistorique, 153-158 (Peeters, Leuven - Liege).
2016 Late Pleistocene-Holocene shoreline reconstruction and human

exploitation of molluscan resources in northern Pieria, Macedonia,
Greece. Στο: Journal of Archaeological Science: Reports (2016).
http://dx.doi.org/10.1016/j.jasrep.2016.02.003
Κραχτοπούλου, Α. & Ρ. Βεροπουλίδου

υπό Γεωαρχαιολογικές και βιοαρχαιολογικές έρευνες στα παράλια της
εκτύπωση βόρειας Πιερίας. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη
Θράκη 26, 2012.
Kuijt, I. & N. Goring-Morris

2002 Foraging, Farming, and Social Complexity in the Pre-Pottery Neolithic
of the Southern Levant: A Review and Synthesis. Στο: Journal of
World Prehistory, Volume 16, No. 4, December 2002, 361-440.
Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν.
2000α Η ανασκαφή του σπηλαίου Θεόπετρας 1987-1998. Στο: Ν.
Κυπαρίσση-Αποστολίκα (επιμ.), Σπήλαιο Θεόπετρας. Δώδεκα χρόνια
ανασκαφών και έρευνας 1987-1998. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου,
Τρίκαλα 6-7 Νοεμβρίου 1998, 17-36 (Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού –
Institute for Aegean Prehistory).
2000β Η νεολιθική περίοδος του σπηλαίου Θεόπετρας. Στο: Ν. Κυπαρίσση-

Αποστολίκα (επιμ.), Σπήλαιο Θεόπετρας. Δώδεκα χρόνια ανασκαφών
και έρευνας 1987-1998. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίκαλα 6-7
Νοεμβρίου 1998, 181-234 (Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού – Institute
for Aegean Prehistory).
2001 Τα προϊστορικά κοσμήματα της Θεσσαλίας (Αθήνα, ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Α.Π.Α.-

Le Brun, A.
1996 Νεολιθική Χοιροκοιτία (σε μετάφραση Μαριλίζας Μήτσου) (Λευκωσία,
Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Σειρά Αρχαιολογικών
Οδηγών).
Lespez et al. Lespez, L., Z. Tsirtsoni, P. Darcque, H. Koukouli-Chryssanthaki, D.

Malamidou, R. Treuil, R. Davidson & G. Kourtessi-Philippakis
2013 The lowest levels at Dikili Tash, northern Greece: a missing link in the
Early Neolithic of Europe. Στο: Antiquity 87, 30-45.
215
Lichardus-Itten, Μ.
2012 Un bâtiment exceptionnel du Néolithique ancien à Kovačevo
(Bulgarie). Στο: Les nouvelles de l‘ archéologie 127, 25-30.
Lichardus-Itten et al. Lichardus-Itten, M., J.-P. Demoule, L. Perničeva, M. Grebska-

Kulova & I. Kulov
2002 The Site of Kovačevo and the Beginnings of the Neolithic Period in
Southwestern Bulgaria. The French-Bulgarian excavations 1986-2000.
Στο: M. Lichardus-Itten, J. Lichardus & V. Nikolov (eds), Beiträge zu
Jungsteinzeitlichen Forschungen in Bulgarien. Saarbrücker Beiträge
zur Altertumskunde Band 74, 99-158 (Bonn, Dr. Rudolf Habelt Verlag
GMBH).
Lichter, C.
2011 Neolithic Stamps and the Neolithization Process. A Fresh Look at an
Old Issue. Στο: R. Krauß (ed.), Menschen – Kulturen – Traditionen.
Band 1 / Papers of the International Workshop 8th-9th April 2009,
Istanbul, Organized by D. Ciobotaru, B. Horejs and R. Krauß:
Beginnings – New Research in the Appearance of the Neolithic
between Northwest Anatolia and the Carpathian Basin, 35-44 (Verlag
Marie Leidorf Gmbh).
Λιούτας, Α. & Σ. Κώτσος

2008 Εγνατία οδός. Ανασκαφές στην περιοχή της Μικρής Βόλβης. Στο: Το
Μανιάτης, Γ.
2014 Χρονολόγηση με άνθρακα-14 των μεγάλων πολιτισμικών αλλαγών
στην προϊστορική Μακεδονία: πρόσφατες εξελίξεις. Στο: Ε. Στεφανή,
Ν. Μερούσης & Α. Δημουλά (επιμ.), Εκατό χρόνια έρευνας στην
προϊστορική Μακεδονία 1912-2012. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου,
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22-24 Νοεμβρίου 2012, 205-
222 (Θεσσαλονίκη, Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης
αρ. 22).
Μανιάτης, Γ., Κ. Κωτσάκης & P. Halstead

υπό Παλιάμπελα Κολινδρού. Νέες χρονολογίες της αρχαιότερης νεολιθικής
εκτύπωση στη Μακεδονία. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη
Θράκη 25, 2011.
Moore, A.M.T., G.C. Hillman & A.J. Legge

2000 Village on the Euphrates. From Foraging to Farming at Abu Hureyra
(Oxford University Press).
Nadel, D.
2006 Residence Ownership and Continuity from the Early Epipalaeolithic
into the Neolithic. Στο: E.B. Banning & M. Chazan (eds), Construction,
Community, and Cosmology in the Late Prehistoric Near East, 25-34
(Berlin ex oriente, Studies in Early Near Eastern Production,
Subsistence and Environment 6).
216
Νανόγλου, Σ.
1999 Συμβολισμός και δομημένος χώρος στη βορειοελλαδική νεολιθική
(Θεσσαλονίκη, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία. Φιλοσοφική
Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας.
Nanoglou, S.
2001 Social and monumental space in Neolithic Thessaly, Greece. Στο:
European Journal of Archaeology 4 (3), 303-322.
2004 Υποκείμενα και υλικός πολιτισμός στη Νεολιθική της βόρειας Ελλάδας.
Το παράδειγμα της ανθρωπόμορφης ειδωλοπλαστικής της κεντρικής
Μακεδονίας και της Θεσσαλίας (Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή.
Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας
Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).
Nanoglou, S.
2005 Subjectivity and material culture in Thessaly, Greece: the case of
Neolithic anthropomorphic imagery. Στο: Cambridge Archaeological
Journal 15.2, 141-156.
2008 Building biographies and households. Aspects of community life in

Neolithic northern Greece. Στο: Journal of Social Archaeology 8.1,
139-160.
2012 Η υλικότητα της παράδοσης στην πρώιμη Νεολιθική Θεσσαλία. Στο:
Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3, τόμος Ι, 2009,
39-43 (Βόλος, ΥΠ.ΠΟ.Τ.-Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας).
Ντίνου, Μ.
2014 Η φυσική βλάστηση και οι προϊστορικές κοινότητες της Μακεδονίας.
Μια σύνθεση των πληροφοριών της ανθρακολογικής έρευνας. Στο: Ε.
Στεφανή, Ν. Μερούσης & Α. Δημουλά (επιμ.), Εκατό χρόνια έρευνας
στην προϊστορική Μακεδονία 1912-2012. Πρακτικά Διεθνούς
Συνεδρίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, 22-24 Νοεμβρίου
2012, 409-417 (Θεσσαλονίκη, Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου
Θεσσαλονίκης αρ. 22).
Ωνάσογλου, Α.
1996 Σφραγίδες. Στο: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Νεολιθικός
Πολιτισμός στην Ελλάδα, 163-164 (Αθήνα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή –
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Özdoğan, M.
2011 Submerged Sites and Drowned Topographies along the Anatolian
Coasts: an overview. Στο: J. Benjamin, C. Bonsall, C. Pickard & A.
Fischer (eds) Submerged Prehistory, 219-229 (Oxbow Books).
217
Παλυβού, Κ.
2005 Οικοδομική τεχνολογία των προϊστορικών χρόνων. Στο: Αρχαιολογία
και Τέχνες 94, 12-18.
Παντελίδου-Γκόφα, Μ.
1991 Η Νεολιθική Νέα Μάκρη. Τα Οικοδομικά (Αθήνα, Βιβλιοθήκη της εν
Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αρ. 119).
1997 Η Νεολιθική Αττική (Αθήνα, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής

Εταιρείας, Αρ. 167).
Παπαγεωργοπούλου et al. Παπαγεωργοπούλου, Χ., Z. Hofmanová, S. Kreutzer, K.

Κωτσάκης, P. Halstead, Σ. Τριανταφύλλου, Ν. Κυπαρίσση- Αποστολίκα, Ν. Ούρεμ-
Κώτσου, Χ. Ζιώτα, Φ. Αδακτύλου, J. Burger και συνεργάτες
υπό Πληθυσμιακή γενετική της νεολιθικής περιόδου στη νοτιοανατολική
έκδοση Ευρώπη: αποτελέσματα των πρώτων γονιδιωμάτων από τον ελλαδικό
χώρο. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 29,
2015.
Παπαϊωάννου, Α.
2011 Η κεραμική από τους Λάκκους 7 και 11 της πρώιμης νεολιθικής θέσης
Ρεβενίων Κορινού (Θεσσαλονίκη, Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή
Εργασία. Φιλοσοφική Σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.
Τομέας Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης).
Papathanasiou, A.
2003 Stable Isotope Analysis in Neolithic Greece and Possible Implications
on Human Health. Στο: International Journal of Osteoarchaeology 13,
314-324.
Παπαθανασίου, Α. & M.P. Richards

2011 Ανθρωπολογικά κατάλοιπα από τις πρώιμες θέσεις Μαυροπηγής,
Ξηρολίμνης και Ποντοκώμης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Δυτική
Μακεδονία. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στην Άνω Μακεδονία 1, 2009,
257-274 (Αιανή Κοζάνης, ΥΠ.ΠΟ.Τ.-Λ’ ΕΠΚΑ-Αρχαιολογικό Μουσείο
Αιανής).
Παπαθανασόπουλος, Γ.Α. (επιμ.)

1996 Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα (Αθήνα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή
– Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Παππά, Μ.
1997 Νεολιθικός οικισμός Μακρύγιαλου Πιερίας. Πρώτα αποτελέσματα της
μελέτης. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 10Α,
1996, 259-277 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.-Α.Π.Θ.-Ο.Π.Π.Ε.-Θ.).
1999 Η οργάνωση του χώρου στους νεολιθικούς οικισμούς της βόρειας

Πιερίας. Στο: Αρχαία Μακεδονία 6 (2), 873-886 (Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα
Μελετών Χερσονήσου του Αίμου).
2006 Μακρύγιαλος – Νεολιθικός οικισμός. Στο: Αρχαιολογικόν Δελτίον 54,

Χρονικά Β΄2, 1999, 562.
218
2008 Οργάνωση του χώρου και οικιστικά στοιχεία στους νεολιθικούς

οικισμούς της Κεντρικής Μακεδονίας, Δ.Ε.Θ.-Θέρμη-Μακρύγιαλος
(Θεσσαλονίκη, Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή. Φιλοσοφική Σχολή.
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Αρχαιολογίας. Αριστοτέλειο
2009 Νεολιθικός οικισμός Μακρύγιαλου Πιερίας. Αντικείμενα από Spondylus

gaederopus. Στο: Κερμάτια φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη
Τουράτσογλου, 533-545 (Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού-Νομισματικό
Μουσείο).
2012 Κουτάλες και κουτάλια από τον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης στην
Κεντρική Μακεδονία. Στο: Δινήεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα
Ρωμιοπούλου, 25-33 (Θεσσαλονίκη, Έκδοση Αρχαιολογικού
Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 18).
Παππά, Μ., Φ. Αδακτύλου & Σ. Νανόγλου

2003 Νεολιθικός οικισμός Θέρμης 2000-2001. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
Pappa, M. & M. Besios

1999 The Neolithic Settlement at Makriyalos, Northern Greece: Preliminary
Report on the 1993-1995 Excavations. Στο: Journal of Field
Archaeology 26 (2), 177-195.
Pappa et al. Pappa, M., P. Halstead, K. Kotsakis & D. Urem-Kotsou

2004 Evidence for Large-scale Feasting at Late Neolithic Makriyalos,
Northern Greece. Στο: P. Halstead & J.C. Barrett (eds), Food, Cuisine
and Society in Prehistoric Greece, 16-44 (Oxford, Oxbow Books).
Παππά et al. Παππά, Μ., Σ. Νανόγλου, Μ. Ευθυμιάδου & Δ. Ασημακόπουλος

υπό Ανασκαφικές έρευνες στην κοιλάδα του Ανθεμούντα, 2014. Στο: Το
έκδοση Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 28, 2014.
Παππά, Μ., Ε. Βλιώρα & Σ. Νανόγλου

υπό Ανασκαφικές έρευνες στην κοιλάδα του Ανθεμούντα, 2013. Στο: Το
έκδοση Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 27, 2013.
Perlès, C.
1990 Les Industries Lithiques Taillées de Franchthi (Argolide, Grèce). Les
Industries du Mesolithique et du Neolithique. Excavations at Franchthi
Cave, Greece (Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis).
2001 The Early Neolithic in Greece. The first farming communities in Europe
(Cambridge University Press).
Pinhasi, R. & M. Pluciennik

2004 A Regional Biological Approach to the Spread of Farming in Europe:
Anatolia, the Levant, South-Eastern Europe, and the Mediterranean.
Στο: Current Anthropology, Volume 45, Supplement, S59-S82 (The
Wenner-Gren Foundation for Anthropological Research).
219
Pluciennik, M.
1998 Deconstructing “the Neolithic” in the Mesolithic-Neolithic Transition.
Στο: M. Edmonds & C. Richards (eds), Understanding the Neolithic of
North-Western Europe, 61-83 (Glasgow, Cruithne Press).
Πουλάκη-Παντερμαλή, Ε.
2013 Μακεδονικός Όλυμπος. Μύθος – Ιστορία – Αρχαιολογία
(Θεσσαλονίκη, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, ΚΖ’ Εφορεία
Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων).
Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη, Ε.
1992 Παρατηρήσεις στην προκεραμική (από τη Θεσσαλία στα Δενδρά της
Αργολίδος). Στο: Διεθνές συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία. Στη
μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, 97-111 (Αθήνα, ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Α.Π.Α.-
Pyke, G & P. Yiouni

1996 Nea Nikomedeia I: The Excavation of an Early Neolithic Village in
Northern Greece, 1961-1964. Directed by R.J. Rodden. The
Excavation and the Ceramic Assemblage. K. Wardle (ed.) (London,
BSA Supplement Volume 25).
Ραυτοπούλου, Σ. & Η. Τσώνος

2015 Νεολιθική εγκατάσταση στη θέση Σαμάρθι στα Καλύβια Θορικού
(Πόστερ στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης). Στο: Η Προϊστορία της
Αθήνας και της Αττικής. Διεθνές συνέδριο 27-31/5/2015.
http://prehistoricattica.org/wp-content/uploads/2015/03/Raftopoulou-Tsonos1.pdf
Rapoport, A.
1976 Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες (Αθήνα, Έκδοση
«Αρχιτεκτονικών Θεμάτων», μετάφραση: Δ. Φιλιππίδης).
[Πρωτότυπη έκδοση: Amos Rapoport, House Form and Culture
(Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, U.S.A. 1969)].
Reingruber, A.
2005 The Argissa Magoula and the Beginning of the Neolithic in Thessaly.
Στο: C. Lichter (ed.), How Did Farming Reach Europe? Anatolian-
European relations from the second half of the 7th through the first
half of the 6th millennium cal BC. Proceedings of the International
Workshop. Istanbul, 20-22 May 2004, 155-171 (BYZAS 2,
Veröffentlichungen des Deutschen Archäologischen Instituts Istanbul).
2011 Rethinking the >Preceramic Period< in Greece 50 Years after its

Definition. Στο: R. Krauß (ed.), Beginnings – New Research in the
Appearance of the Neolithic between Northwest Anatolia and the
Carpathian Basin. Papers of the International Workshop. 8th-9th April
2009, Istanbul, 127-137 (Verlag Marie Leidorf GmbH).
Reingruber, A. & L. Thissen

2009 Depending on 14C Data: Chronological Frameworks in the Neolithic
and Chalcolithic of Southeastern Europe. Στο: Radiocarbon 51, Nr 2,
751-770.
220
Ridley, C. & K. Rhomiopoulou

1972 Prehistoric Settlement of Servia (W. Macedonia). Excavations 1971.
Στο: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αρχαιολογικά Χρονικά, τόμος
V, τεύχος 1, 27-34.
Ridley, C., K.A. Wardle & C.A. Mould

2000 Servia I, Anglo-Hellenic rescue excavations 1971-73, dir. by K.
Rhomiopoulou and C. Ridley (London, The British School at Athens,
Supplementary Volume 32).
Rodden, R.J.
1964 Macedonia: Nea Nikomedeia 1963. Στο: Αρχαιολογικόν Δελτίον 19,
Χρονικά, 1964, 368-369.
Schiffer, M.B.
1972 Archaeological Context and Systemic Context. Στο: American
Antiquity 37 (2), 156-165.
Shanks, M. & C. Tilley

1987 Social Theory in Archaeology (Albuquerque, University of New Mexico
Press).
1989 Archaeology into the 1990s (and Comments and Reply). Στο:
Norwegian Archaeological Review, Volume 22, No. 1, 1-54.
Silva Garcia, T.
2011 Biographies of Pits 34 and 26 at the Early Neolithic Site of Korinos-
Revenia, Greece (Sheffield, Unpublished MA Dissertation, University
of Sheffield, Department of Archaeology and Prehistory).
Simmons, A.H.
2007 The Neolithic Revolution in the Near East: Transforming the Human
Landscape (The University of Arizona Press Tucson).
Σουέρεφ, Κ.
1990α Σεβαστή-Λόφος κοινότητας. Στο: Αρχαιολογικόν Δελτίον 41Α, Χρονικά
Β’2, 1986, 141-142.
1990β Ανασκαφή στο λόφο της κοινότητας Σεβαστής. Στο: Οι αρχαιολόγοι

μιλούν για την Πιερία, Δίον, 1986, 96-107.
Souvatzi, S.G.
2008 A Social Archaeology of Households in Neolithic Greece. An
Anthropological Approach (Cambridge, Cambridge University Press).
Stevanović, M.
1997 The Age of Clay: The Social Dynamics of House destruction. Στο:
Journal of Anthropological Archaeology 16, 334-395.
Στρατούλη, Γ. & Τ. Μπεκιάρης

2011 Αυγή Καστοριάς: στοιχεία της βιογραφίας του νεολιθικού οικισμού.
Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 22, 2008,
1-10 (Θεσσαλονίκη, ΥΠ.ΠΟ.Τ.-Α.Π.Θ.).
221
Στρατούλη et al. Στρατούλη, Γ., Σ. Τριανταφύλλου, Ν. Κατσικαρίδης & Τ.

Μπεκιάρης
2013 Η διαχείριση του θανάτου: χώρος ταφικής πρακτικής στον νεολιθικό
οικισμό Αυγής Καστοριάς. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία
και στη Θράκη 23, 2009, 9-18 (Θεσσαλονίκη, Υ.ΠΑΙ.Θ.Π.Α.-Α.Π.Θ.).
Θεοχάρης, Δ.Ρ.
1967 Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας. Αρχή και πρώιμη εξέλιξη της
Νεολιθικής (Βόλος, Θεσσαλικά Μελετήματα Ι, Φιλάρχαιος Εταιρεία
Βόλου).
Θεοχάρης, Δ.Ρ. (επιμ.)

1973α Νεολιθική Ελλάς (Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος).
Θεοχάρης, Δ.Ρ.
1973β Η αρχή του παραγωγικού σταδίου: Πρωτονεολιθική (ή Προκεραμική)
και Αρχαιότερη Νεολιθική. Στο: Δ.Ρ. Θεοχάρης (επιμ.), Νεολιθική
Ελλάς, 33-58 (Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος).
1981 Νεολιθικός πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον

ελλαδικό χώρο (Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης).
Todd, I.A.
1998 Kalavasos – Tenta (Nicosia, The Bank of Cyprus Cultural Foundation.
In Collaboration with the Department of Antiquities).
Triantaphyllou, S.
2001 A Bioarchaeological Approach to Prehistoric Cemetery Populations
from Central and Western Greek Macedonia (Oxford, BAR
International Series 976, Archaeopress).
2008 Living with the Dead: a Re-Consideration of Mortuary Practices in the

Greek Neolithic. Στο: V. Isaakidou & P. Tomkins (eds), Escaping the
Labyrinth: The Cretan Neolithic in Context, 139-157 (Oxford, Sheffield
Studies in Aegean).
Τριανταφύλλου, Σ. & Φ. Αδακτύλου

υπό Η μεταχείριση των νεκρών κατά την πρώιμη νεολιθική περίοδο στη
έκδοση Μακεδονία: μία πρώτη ματιά στα Ρεβένια Κορινού της βόρειας
Πιερίας. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 28,
2014.
Tsoraki, C.
2008 Neolithic Society in Northern Greece: the evidence of ground stone
artefacts (Volume I & Volume II) (Unpublished thesis submitted for the
degree of Doctor of Philosophy, Department of Archaeology,
University of Sheffield).
2011 Stone-working traditions in the prehistoric Aegean: the production and

consumption of edge tools at Late Neolithic Makriyalos. Στο: V. Davis
& M. Edmonds (eds), Stone Axe Studies III, 231-244 (Oxbow Books).
222
Τζαναβάρη, Κ., Σ. Κώτσος & Ε. Γκιούρα

2004 Λητή ΙΙΙ. Μία νέα νεολιθική θέση στη λεκάνη του Λαγκαδά. Στο: Το
Urem-Kotsou et al. Urem-Kotsou, D., A. Dimoula, G. Elezi, T. Papadakou, A.

Papaioannou, N. Saridaki, I. Siamidou, T. Silva, E. Tzemopoulou & K. Kotsakis
υπό Patterns in contemporaneous ceramic traditions: inter-regional
έκδοση relations between Thessaly and Macedonia during the Early and
Middle Neolithic. Στο: Communities, Landscapes and Interaction in
Neolithic Greece. International Conference, Rethymno 29-30 May
2015 (Institute for Mediterranean Studies).
Urem-Kotsou, D. & K. Kotsakis

2007 Pottery, Cuisine and Community in the Neolithic of North Greece. Στο:
C. Mee & J. Renard (eds), Cooking up the Past: Food and Culinary
Practices in the Neolithic and Bronze Age Aegean, 225-246 (Oxford,
Oxbow Books).
Ούρεμ-Κώτσου, Ν., Α. Παπαϊωάννου & Τ. Παπαδάκου

2012 Νεολιθική κεραμική στην Πιερία. Στο: Οι αρχαιολόγοι μιλούν για τη Β.
Πιερία. Πρακτικά ημερίδων. Αύγουστος 2011 – Λουλουδιές Κίτρους
Πιερίας & Αύγουστος 2012 – Αρχαία Πύδνα Πιερίας, 39-47 (Έκδοση
του οργανισμού Φεστιβάλ Ολύμπου).
Urem-Kotsou et al. Urem-Kotsou, D., A. Papaioannou, T. Papadakou, N. Saridaki &

Z. Intze
2014 Pottery and stylistic boundaries. Early and middle Neolithic pottery in
Macedonia. Στο: E. Stefani, N. Merousis & A. Dimoula (eds), A
century of research in prehistoric Macedonia 1912-2012, International
Conference Proceedings, Archaeological Museum of Thessaloniki, 22-
24 November 2012, 505-517 (Θεσσαλονίκη, Έκδοση Αρχαιολογικού
Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22).
Ούρεμ-Κώτσου et al. Ούρεμ-Κώτσου, Ν., Α. Παπαϊωάννου, T. Silva-Garcia, Φ.

Αδακτύλου & Μ. Μπέσιος
υπό Οικισμός αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής στα Ρεβένια Κορινού.
εκτύπωση Πρώτα αποτελέσματα της μελέτης της κεραμικής. Στο: Το
Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 25, 2011.
Βαλαμώτη, Σ.-Μ.
2006 Η συμβολή των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων στη διερεύνηση των
εκτεταμένων οικισμών: τα δεδομένα από το νεολιθικό οικισμό Άψαλος-
Γραμμή. Στο: Εγνατία 10, 9-130.
2009 Η αρχαιοβοτανική έρευνα της διατροφής στην προϊστορική Ελλάδα

(Θεσσαλονίκη, University Studio Press).
2011 Σπόροι για τους νεκρούς; Αρχαιοβοτανικά δεδομένα από τη

Μαυροπηγή Κοζάνης, θέση Φυλλοτσαΐρι. Στο: Το Αρχαιολογικό Έργο
στην Άνω Μακεδονία 1, 2009, 245-256 (Αρχαιολογικό Μουσείο
Αιανής, Αρ. έκδοσης 19, ΥΠ.ΠΟ.Τ.-Λ’ ΕΠΚΑ-Αρχαιολογικό Μουσείο
Αιανής).
223
Vittone, R.
2010 Bâtir. Manuel de la construction (Lausanne, Presses polytechniques
et universitaires romandes).
Westley, K. & J. Dix

2006 Coastal environments and their role in prehistoric migrations. Στο:
Journal of Maritime Archaeology 1 (1), 9-28.
Wilkie, N.C. & M.E. Savina

1997 The earliest farmers in Macedonia. Στο: Antiquity 71, 201-207.
Wilson, D.S.
1994 Identification and Assessment of Secondary Refuse Aggregates. Στο:
Journal of Archaeological Method and Theory 1 (1), 41-68.
Winn, S. & D. Shimabuku

1989 Architecture and sequence of building remains. Στο: M. Gimbutas, S.
Winn & D. Shimabuku, Achilleion. A Neolithic Settlement in Thessaly,
Greece, 6400 – 5600 BC, 32-68 (Los Angeles, California).
Zvelebil, M.
1998 What’s in a Name: the Mesolithic, the Neolithic, and Social Change at
the Mesolithic – Neolithic Transition. Στο: M. Edmonds & C. Richards
(eds), Understanding the Neolithic of north-eastern Europe, 1-36
(Glasgow, Cruithne Press).
224
Τόμος ΙΙ
Επιβλέπων καθηγητής
Κ. Κωτσάκης
Εξεταστική επιτροπή:
Κ. Κωτσάκης, εξεταστής
Ν. Ευστρατίου, εξεταστής
Σ. Τριανταφύλλου, εξετάστρια
«Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως»
(Ν.5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)
Παράρτημα 1
Κατάλογος λάκκων
Παράρτημα 1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΛΑΚΚΩΝ
Λάκκος 1
Θέση Τετράγωνο 422/011. Βορειοδυτική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου.

Ανατολικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Β.
Σχήμα Πιθανόν κυκλικό.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,35μ. x Α-Δ: 0,75μ. (σωζόμενες) και ΒΑ-ΝΔ: ±1,50μ. (πιθανή
διάμετρος).
Εμβαδόν 1,0125m² (σωζόμενο) και 2,25m² (με βάση την πιθανή διάμετρο).
Βάθος επιχώσεων 0,51μ.
Όγκος χώματος 0,5m³.
Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα, με ελαφριά κλίση στο εσωτερικό του.
Ενιαία, φτωχή σε ευρήματα επίχωση στο στρώμα 2 (#422/011002), η οποία εντοπίστηκε προς τη
νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/011, αμέσως μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,35μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, σφιχτό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής), σχετικά αμιγές, με λεπτές ρίζες.
Ειδικά χαρακτηριστικά
Μικρός, πιθανόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και σχετικά
βαθιές επιχώσεις. Νοτιοανατολικά του υπάρχει η ΠΣ 55, η οποία σώζεται κατά το ήμισυ περίπου,
διερευνήθηκε κατά τη διάνοιξη της δοκιμαστικής τομής Β μέχρι το φυσικό και τέμνεται από αυτήν.
Έφερε περιμετρικά λίθους (κροκάλες), που πιθανόν λειτουργούσαν ως «σφήνες», για την καλύτερη
στερέωση του πασσάλου (βλ. παρόμοια εικόνα και στην ΠΣ 118 του λάκκου 23). Η δοκιμαστική
τομή Β τέμνει το δυτικό μισό (περίπου) του λάκκου.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 0,25 του λίτρου όστρακα.
Οστά Ελάχιστα. 0,25 του λίτρου κόκαλα.
Όστρεα Ελάχιστα. 4, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Μισό λίτρο.
Μικροαντικείμενα Λίγα.
5: 1 οστέινη σπάτουλα, 1 τριπτό εργαλείο, 3 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
Δείγματα Ένα δείγμα χώματος για 14C, το οποίο περιείχε λίγους άνθρακες (Δ 1 τ.
422/011).
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ
Νεροκόσκινο 1), το οποίο αποτελεί ένα από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της
αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στο οποίο κυριαρχούν οι
1
σπόροι και τα λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών, ενώ σε πολύ μικρότερο

ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης και σε ακόμα
μικρότερο τα φρούτα / οι καρποί.
1
Τα στοιχεία που αναφέρονται στα φυτικά κατάλοιπα των δειγμάτων του νεροκόσκινου των Ρεβενίων προέρχονται από την
αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή της Dr αρχαιολόγου-αρχαιοβοτανολόγου Γ. Κοτζαμάνη, (Κοτζαμάνη 2009) σύμφωνα με την οποία
πλούσια δείγματα, τα οποία έγιναν αντικείμενο ειδικής ανάλυσης, θεωρήθηκαν τα 12 εκείνα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στα οποία καταμετρήθηκαν περισσότερα από 20 μετρήσιμα φυτικά μακροστοιχεία. (Κοτζαμάνη 2009: 288-
295) Επίσης, η Γ. Κοτζαμάνη ταύτισε και τους 7 σπόρους που βρέθηκαν μέσα στα δείγματα του 14C, από την προκαταρκτική έρευνα της
υπεύθυνης για τη μελέτη και τη δημοσίευση των μακροκαταλοίπων καμένου ξύλου από τα Ρεβένια Dr αρχαιολόγου-αρχαιοβοτανολόγου
Μαρίας Ντίνου.
9
Λάκκοι 1, 2, 3α, 5α, 5β, 5γ, πασσαλότρυπα 2 Λάκκοι 1, 3, 3α, 3β, 5γ, πασσαλότρυπες 54 και 55
και δοκιμαστική τομή Β και δοκιμαστική τομή Β
Από βόρεια Από νοτιοδυτικά
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,

όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 1
10
Λάκκος 2
Θέση Τετράγωνα 422/001 και 422/011. Βορειοδυτική περιοχή του ανασκαφικού

καννάβου. Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Β.
Σχήμα Κυκλικό.
Διαστάσεις Β-Ν: 3,22μ. x Α-Δ: 3,14μ. (αρχικές) και
Β-Ν: 2,38μ. x Α-Δ: 2,90μ. (τελική συρρίκνωση).
Εμβαδόν 10,111m² (αρχικό) και 6,902m² (τελική συρρίκνωση).
Όγκος χώματος 7,33m³.
Τοιχώματα Με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του.
Όσον αφορά στην επίχωση του λάκκου 2, η εικόνα που δίνεται στο ανασκαφικό ημερολόγιο του
τετραγώνου 422/001 – όπου ανασκάφηκε το μεγαλύτερο μέρος του λάκκου – είναι παραπλανητική,
καθώς αποκομίζει κανείς το συμπέρασμα ότι ο λάκκος, κατά την οριζόντια διερεύνησή του,
χαρακτηριζόταν από ένα μόνο ενιαίο στρώμα, το στρώμα 2. Από αυτήν την άποψη, οι
στρωματογραφίες της νότιας και της δυτικής παρειάς του τετραγώνου 422/001 δίνουν πληρέστερη
εικόνα. Το στρώμα 2 του λάκκου στο τετράγωνο 422/001 ορίστηκε αμέσως μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,30μ. περίπου) και διερευνήθηκε στις #422/001002,
#422/001003, #422/001004, #422/001005, #422/001006, #422/001007, #422/001008 και
#422/001010 (εκτός χάραξης), στη νοτιοδυτική και κεντρική περιοχή του κυρίως τετραγώνου
422/001. Χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, αρκετούς,
διάσπαρτους άνθρακες και πολλά ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες, με έμφαση στα όστρεα, αλλά
και στην κεραμική και τους πηλούς. Το στρώμα 3 του τετραγώνου 422/001 (#422/001011) ορίστηκε
μόνο για το δυτικό όριο του λάκκου 2, το οποίο βρίσκεται εκτός χάραξης και χαρακτηρίζεται από
χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με
αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς, διάσπαρτους
άνθρακες, καθώς και από την έντονη παρουσία οστρέων και κεραμικής.
Σύμφωνα με τη στρωματογραφία της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/001 (Σχέδιο 7), τα
στρώματα είναι περισσότερα: το στρώμα 2 της στρωματογραφίας έχει τα χαρακτηριστικά του
στρώματος 2 του οριζόντιου σκαψίματος και διαμορφώνεται σχετικά οριζόντια, ενώ το στρώμα 3
είναι πηλώδες, μαλακό, πιο ανοιχτόχρωμο [(Munsell) 10 YR 4/2 dark grayish brown και 10 YR 4/3,
brown] και φτωχότερο σε ευρήματα χώμα, παρ’ όλα αυτά, με αρκετή κεραμική και αρκετά όστρεα·
ακολούθως, εντοπίζεται το στρώμα 4, με χώμα πηλώδες, μαλακό, (Munsell) 10 YR 3/2, very dark
grayish brown και πυκνές συγκεντρώσεις οστρέων, και κάτω από αυτό, στη νοτιοανατολική περιοχή
του λάκκου, το στρώμα 5, με χώμα 10 YR 4/2, dark grayish brown, φτωχό σε ευρήματα, ενώ στη
νοτιοδυτική περιοχή ένα ανάλογα φτωχό στρώμα, το 6, μαζί με πεσμένο φυσικό, που ορίστηκε ως
στρώμα 9· κάτω από το στρώμα 5, υπάρχει το στρώμα 7, το οποίο ανήκει στην ΠΣ 53, με χώμα
φτωχό σε ευρήματα, πηλώδες, μαλακό, (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown· τέλος, το
στρώμα 8 της στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/001 ανήκει στον λάκκο 41,
ο οποίος είναι μεταγενέστερος του λάκκου 2, αφού τον τέμνει. Στη στρωματογραφία της δυτικής
παρειάς του τετραγώνου 422/001 (Σχέδιο 8), το στρώμα με την έντονη παρουσία οστρέων (στρώμα
3) εντοπίζεται βαθύτερα (κατά 0,10μ.), ενώ υψηλότερα (στρώμα 2) η επίχωση περιέχει πολλά
ευρήματα σε όλες τις κατηγορίες, με κατά τόπους συγκεντρώσεις ανθράκων· υποκείμενα του 3 είναι
τα στρώματα 4 και 5, τα οποία χαρακτηρίζονται από άνθρακες, στάχτες και πολλούς
μικροσκοπικούς, οπτούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς· τέλος, πριν από τον εντοπισμό
του φυσικού, υπάρχει και εδώ ένα φτωχό σε ευρήματα στρώμα (στρώμα 7), μαζί με πεσμένο φυσικό
(στρώμα 6).
Το νοτιότερο τμήμα του λάκκου 2 διερευνήθηκε στο βορειοδυτικό τμήμα του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/011, στην #422/011006, στο στρώμα 5, το οποίο χαρακτηρίζεται από χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό αρχικά και μαλακό με αρκετούς
άνθρακες βαθύτερα, με μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, καθώς και με πολλά
όστρεα, στρώμα παρόμοιο με το στρώμα 2 του τετραγώνου 422/001 (οριζόντια διερεύνηση).
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις. Ο
λάκκος 2 τέμνει το βορειοανατολικό τεταρτημόριο (περίπου) του λάκκου 81, ενώ τέμνεται από τον
μεταγενέστερο λάκκο 41 στα νοτιοανατολικά του. Στα νότια όρια και εντός του λάκκου 2 υπάρχουν
11
δύο πασσαλότρυπες, η ΠΣ 2 (νοτιοδυτικά) και η ΠΣ 53 (νότια).

Μεγάλες συγκεντρώσεις οστρέων του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret. Παρόμοια εικόνα
παρουσιάζει ο λάκκος 41. Τα όστρεα του λάκκου 2 είναι σαφώς μεγαλύτερα σε μέγεθος και πιο
χοντρά σε πάχος από εκείνα του ανατολικότερα ευρισκόμενου λάκκου 41, ο οποίος είναι μικρότερος
και περιείχε, συγκριτικά, μικρότερες ποσότητες οστρέων.
Μέσα στον λάκκο 2, βρέθηκε, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού, μεμονωμένη αριστερή
κνήμη από ανθρώπινο σκελετό.
Χρονολόγηση
2
Βαθμονομημένη ηλικία (BC): 1) DEM 2376: 6426–6272 π. Χ. (68,2%) και 6435–6255 π. Χ. (95,4%),
από άνθρακα της #422/001007, στρώμα 2, ↓29,61μ. (Δ 6) και 2) DEM 2825: 6595–6507 π. Χ.
(68,2%) και 2) 6630–6480 π. Χ. (95,4%), από οστό ζώου (αγελάδα) της #422/001008, στρώμα 2,
↓29,54-29,35μ.
Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής, ο λάκκος 2
χρονολογείται, κατά προσέγγιση, σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το
6400 π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000
Ευρήματα
Κεραμική Πάρα πολλή. Συλλέχθηκαν συνολικά 8 σακούλες μπάζων κεραμικής, η οποία
ήταν αρκετά διαβρωμένη στις αρχικές επιχώσεις του λάκκου. Αρκετά
εύθρυπτα όστρακα, τα οποία περιέχουν μεγάλες ποσότητες κοπανισμένου
όστρεου στη σύσταση του πηλού και τα οποία διακρίνονταν συγκεντρωμένα
στη νότια παρειά του τετραγώνου 422/001. Μονόχρωμη, με πολύ καλή
στίλβωση: καστανά, καστανοκίτρινα και καστανοκόκκινα όστρακα. Γραπτή:
κόκκινο σε κρεμ βάθος. Λαβές: διάτρητες αποφύσεις. Βάσεις: κυκλικές,
ελλειψοειδείς.
Αγγεία Πολλά. 19 τμήματα (από την ανασκαφή και τη δοκιμαστική τομή Β). Αρκετά
τμήματα αγγείων προέκυψαν μετά από το πλύσιμο και τη συντήρηση της
κεραμικής. Γενικά, μικρές και μεγάλες φιάλες.
Ρε 170: αγγείο (τμήμα σώματος με το χείλος) με ανθρωπόμορφη πλαστική
διακόσμηση, πολύ καλά στιλβωμένο, καστανού χρώματος. Τα χαρακτηριστικά του
προσώπου (φρύδια, μάτια, μύτη, στόμα) αποδίδονται με πλαστικό τρόπο, από
ξεχωριστά πλασμένα κομμάτια πηλού. Ύψος: 10,85εκ., διάμετρος χείλους: 10εκ.
Ρε 426: γραπτό σφαιρικό, ανοιχτό αγγείο (τμήμα σώματος με το χείλος), πιθανότατα
χωρίς λαβές, στιλβωμένο, καστανού χρώματος, με ίχνη κόκκινου χρώματος στην
εξωτερική του επιφάνεια, χρώμα που πιθανόν κάλυπτε όλη την εξωτερική επιφάνεια
του αγγείου. Ύψος: 5,25εκ., διάμετρος χείλους: 8εκ.
Ρε 711: τμήμα πήλινης βαθιάς φιάλης χωρίς λαβές. Είναι καλά στιλβωμένη εσωτερικά
και εξωτερικά και φέρει ενιαίο κόκκινο χρώμα. Ύψος: 13,3εκ., διάμετρος σώματος:
19,9εκ.
Οστά Πολλά. Μία σακούλα μπάζων. Κόκαλα και δόντια.
Όστρεα Ο λάκκος 2 περιείχε εξαιρετικά μεγάλες ποσότητες οστρέων του είδους
Cerastoderma glaucum, Poiret. Συλλέχθηκαν συνολικά σαράντα επτά και
μισή σακούλες μπάζων με όστρεα.
Πηλοί Αρκετοί προς πολλοί. Οπτοί ή κακοψημένοι πηλοί και οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Κυρίως χαλαζίες.
Μικροαντικείμενα Πολλά.
274: 4 ειδώλια (3 πήλινα και 1 μαρμάρινο), 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 1
μικκύλο αγγείο, 22 κοσμήματα [2 περίαπτα (1 οστέινο και 1 λίθινο), 1 λίθινο
κομβίο, 19 χάντρες (9 οστέινες και 10 λίθινες)], 9 αποστρογγυλεμένα
όστρακα, 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 11 πήλινοι πεσσοί, 7 πήλινα
αδιάγνωστα αντικείμενα, 44 οστέινα εργαλεία (15 οπείς, 5 σπάτουλες και 24
αδιάγνωστα), 1 οστέινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 80 λίθινα απολεπισμένα
εργαλεία (46 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λεπίδες οψιανού, 3 λεπίδες χαλαζία, 18
φολίδες πυριτόλιθου, 1 φολίδα οψιανού, 1 φολίδα χαλαζία, 7 απολεπίσματα
πυριτόλιθου και 2 απολεπίσματα οψιανού), 21 λίθινα εργαλεία με κόψη (2
πελέκεις, 1 αξίνα ή σμίλη, 16 αξίνες και 2 αδιάγνωστα εργαλεία), 52 λίθινα
2
Υπεύθυνος για τις ραδιοχρονολογήσεις των Ρεβενίων είναι ο Dr Ιωάννης Μανιάτης, προϊστάμενος του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας του
ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».
12
εργαλεία τριβής (50 τριβεία και 2 τριπτήρες), 17 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία,

3 λίθινα αδιάγνωστα αντικείμενα. (Γράφημα 1)
Στα εργαλεία κυριαρχούν αριθμητικά τα λίθινα απολεπισμένα, ενώ
ακολουθούν τα λίθινα εργαλεία τριβής, τα οστέινα και τα λίθινα εργαλεία με
κόψη. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία στον λάκκο 2 των κοσμημάτων
(ιδιαίτερα των χαντρών), αλλά και των πήλινων πεσσών.
Ρε 139: κεφάλι με λαιμό πήλινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Πίσω όψη επίπεδη. Η
μύτη αποδίδεται πλαστικά και τα μάτια με οριζόντιες εγχαράξεις. Ανομοιογενής
όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray και 2,5 Y 4/1, dark
gray. Ύψος: 2,95εκ., πλάτος: 1,6εκ., πάχος: 1,55εκ. (μύτη).
Ρε 772: τμήμα (κυλινδρικό πόδι) πήλινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Ομοιογενής
όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/4, light yellowish brown.Ύψος:
3,02εκ., πλάτος: 1,2εκ., πάχος: 1,4εκ.
Δείγματα 7 δείγματα χώματος για 14C, τα οποία περιείχαν αρκετούς άνθρακες (Δ 1 – Δ
7 τ. 422/001).
Συγκέντρωση Μικρά και μεγάλα θραύσματα από χαλαζία σε όλη την έκταση του λάκκου 2,
πιθανά εργαλεία. Συλλέχθηκαν ως ΜΕ 204 (ανασκαφικός αριθμός ευρήματος,
στο τ. 422/001). Παρόμοια εικόνα παρουσίαζαν και οι λάκκοι 4 και 26.
Άνθρακες - Γενικά, πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκαν 4 δείγματα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο (ΝΚ 2, ΝΚ 6, ΝΚ 12 και ΝΚ 13), στα οποία τα φυτικά κατάλοιπα
αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά στα ΝΚ 2, ΝΚ 12 και ΝΚ 13·
φρούτα / καρποί στο ΝΚ 2· άγρια χλωρίδα στα ΝΚ 2 και ΝΚ 13. Το ΝΚ 6 δεν
απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
Ο λάκκος 2 στο φυσικό με τις ΠΣ 2 και ΠΣ 53

και στα ανατολικά του ο λάκκος 41
Από βόρεια
Νότια παρειά λάκκου 2 στο τετράγωνο 422/001

Από βόρεια
13
Λάκκοι 1, 2, 3α, 5, 5α, 5β και 5γ στο φυσικό,

πασσαλότρυπες 2 και 53
και δοκιμαστική τομή Β
Από βόρεια
Λάκκος 2 στο φυσικό και λάκκος 41 (πριν ανασκαφεί) Λάκκοι 2 και 41 στο φυσικό και δοκιμαστική τομή Β
Από βόρεια Από δυτικά
14
Γραπτό αγγείο (Ρε 426)

του λάκκου 2,
από τη διερεύνηση
της δοκιμαστικής τομής Β
(Κλίμακα σε εκατοστά
Φωτογραφία Γ.Π.)

Τμήμα ανθρωπόμορφου
αγγείου (Ρε 170)
από τον λάκκο 2
Αξίνες από σερπεντινίτη λίθο (Κλίμακα σε εκατοστά
από τον λάκκο 2 Επάνω φωτογραφία Γ.Π.)
(Κλίμακα σε εκατοστά)
Κεφάλι με λαιμό πήλινου ειδωλίου (Ρε 139) από τον λάκκο 2 Τμήμα μονόχρωμου αγγείου (Ρε 711),
(Κλίμακα σε εκατοστά) βαμμένο με ενιαίο κόκκινο χρώμα,
15
Λάκκος 3

Δυτικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Β.
Σχήμα Ακανόνιστο.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,85μ. x Α-Δ: 1,45μ. (σωζόμενες).
Εμβαδόν 2,6825m² (σωζόμενο).
Όγκος επιχώσεων 0,74m³ (λάκκος 3) και 1,58m³ (λάκκοι 3 + 3α + 3β).
Τοιχώματα Με ομαλή κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 3 (#422/011003), η οποία εντοπίστηκε στη δυτική και προς τη νότια
περιοχή του τετραγώνου 422/011, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,40μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σφιχτό,
ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής), σχετικά αμιγές αρχικά, ενώ βαθύτερα περιέχονται μικροσκοπικοί,
άψητοι, πορτοκαλόχρωμοι πηλοί. Επίχωση όπου, ως προς τις ποσότητες των ευρημάτων,
κυριαρχεί η κεραμική.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά
αβαθείς επιχώσεις. Τέμνεται στα ανατολικά του από τη δοκιμαστική τομή Β, ενώ χωρίζεται στον
νοτιοδυτικό λάκκο 3α και στον βορειοανατολικό λάκκο 3β.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή.
Μικρό εγχάρακτο όστρακο (μικροί κύκλοι σε πυκνή διάταξη, στην εξωτερική
όψη), στιλβωμένο, καστανού χρώματος (διαλογή κεραμικής).
Οστά Αρκετά. 2 λίτρα κόκαλα, όπου περιέχονται και πολλά μεγάλα θραύσματα.
Όστρεα Λίγα. Ένα λίτρο, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,75 του λίτρου.
Μικροαντικείμενα Αρκετά.
25: 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 2 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 6
οστέινα εργαλεία (4 σπάτουλες και 2 αδιάγνωστα), 6 λίθινα απολεπισμένα
εργαλεία (5 λεπίδες πυριτόλιθου, και 1 λεπίδα χαλαζία), 7 λίθινα εργαλεία
τριβής (2 τριβεία και 5 τριπτήρες), 2 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1
μαρμάρινο αδιάγνωστο αντικείμενο.
Άνθρακες - Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ 3), στο οποίο
Νεροκόσκινο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα φρούτα / οι καρποί και η άγρια
χλωρίδα.
16
Λάκκοι 1, 3, 3α και 3β στο φυσικό, Λάκκοι 1, 3, 3α, 3β και 5γ στο φυσικό,

πασσαλότρυπες 54 και 55 και δοκιμαστική τομή Β πασσαλότρυπες 54 και 55 και δοκιμαστική τομή Β
Από ανατολικά Από νοτιοδυτικά

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων
3, 3α και 3β
17
Λάκκος 3α

Διαστάσεις Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 1,05μ.
Εμβαδόν 1,575m².
Όγκος επιχώσεων 0,72m³.
Τοιχώματα Με ελαφριά και ομαλή κλίση στο εσωτερικό του.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 4 (#422/011004), η οποία εντοπίστηκε στη δυτική και προς νότια
περιοχή του τετραγώνου 422/011, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και μέρους των
επιχώσεων του λάκκου 3 στο στρώμα 3 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό
(λόγω βροχής), με πορτοκαλόχρωμους πηλούς και ασβεστολιθική ουσία. Επίχωση όπου, ως προς
τις ποσότητες των ευρημάτων, κυριαρχεί η κεραμική.
Μικρός, ακανόνιστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά
αβαθείς επιχώσεις. Ο λάκκος 3α προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 3 στον νοτιοδυτικό
λάκκο 3α και στον βορειοανατολικό λάκκο 3β. Ο λάκκος 3α τέμνει τον λάκκο 3β στα νότια /
νοτιοδυτικά του, τέμνεται στα ανατολικά του από τη δοκιμαστική τομή Β, ενώ το δυτικό όριό του
βρίσκεται εκτός χάραξης.
Από τους δύο λακκοειδείς σχηματισμούς στα νοτιοανατολικά του λάκκου 3α, που διερευνήθηκαν
μέχρι το φυσικό έδαφος κατά τη διάνοιξη της δοκιμαστικής τομής Α, ο ένας θεωρείται μία μεγάλη
πασσαλότρυπα, η ΠΣ 54, και ο άλλος ονομάστηκε λάκκος 87.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά. 2 λίτρα κόκαλα, όπου περιέχονται και πολλά μεγάλα θραύσματα.
Όστρεα Λίγα. Μισό λίτρο, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Μισό λίτρο.
Μικροαντικείμενα Ελάχιστα.
5: 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 2 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λίθινα τριβεία.
Άνθρακες - Συλλέχθηκαν 2 δείγματα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ 4 και ΝΚ 5). Στο ΝΚ 4
Νεροκόσκινο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και η άγρια χλωρίδα, ενώ το ΝΚ 5 δεν
18


3, 3α και 3β
19
Λάκκος 3β

Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Β.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,60μ., Α-Δ: 0,70μ. (σωζόμενες).
Τοιχώματα Με πολύ απότομη κλίση στο εσωτερικό του.
Ενιαία, φτωχή σε ευρήματα επίχωση στο στρώμα 4 (#422/011004), η οποία εντοπίστηκε στη δυτική
περιοχή του τετραγώνου 422/011, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και μέρους των
επιχώσεων του λάκκου 3 στο στρώμα 3 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου), με χώμα
(Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό, ξηρό, με λεπτές ρίζες, χωρίς άνθρακες.
Μικρός, ακανόνιστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα,
χωρίς κεραμική, με αβαθείς επιχώσεις. Ο λάκκος 3β προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 3
στον νοτιοδυτικό λάκκο 3α και στον βορειοανατολικό λάκκο 3β. Ο λάκκος 3β τέμνεται από τον λάκκο
3α στα νότια / νοτιοδυτικά όριά του και από τη δοκιμαστική τομή Β στα ανατολικά του. Από τον
λάκκο 3β σώζεται η βόρεια και η κεντρική περιοχή του.
Ευρήματα
Κεραμική Καθόλου.
Οστά Ελάχιστα. 6 μικρά θραύσματα. Κόκαλα και δόντια.
Όστρεα Ένα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Λίθινα αδιάγνωστα Ένα πιθανό τριπτό εργαλείο.
Άνθρακες - Γενικά, χωρίς άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο (ΝΚ 81), το οποίο δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
20


3, 3α και 3β
21
Λάκκος 4
Θέση Τετράγωνα 422/070 και 422/080. Νοτιοανατολική περιοχή του ανασκαφικού

καννάβου. Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Α.
Σχήμα Σχεδόν κυκλικό.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,80μ. x Α-Δ: 2,30μ. (αρχικές)
και Β-Ν: 2,20μ. x Α-Δ: 1,80μ. (συρρίκνωση).
Εμβαδόν 6,44m² (αρχικό) και 3,96m² (συρρίκνωση).
Τοιχώματα Με ελαφριά και ομαλή κλίση στο εσωτερικό του.
Αναβαθμός Στη βόρεια περιοχή του λάκκου: διαστάσεις Β-Ν: 0,64μ. x Α-Δ: 1,68μ., ύψος
0,13μ. και εμβαδόν 1,0752m². Πρόσβαση στον λάκκο.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, και ιδιαίτερα σε κεραμική και όστρεα, η οποία
εντοπίστηκε στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/070 και στη βόρεια περιοχή του τετραγώνου
422/080 (βόρειος μάρτυρας και μικρό τμήμα από το κυρίως τετράγωνο), μετά την αφαίρεση: στο
τετράγωνο 422/070, του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 3· στο
τετράγωνο 422/080, του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (στο καθένα
από τα δύο τετράγωνα συνολικού πάχους 0,35μ. περίπου). Πριν από τον ασφαλή εντοπισμό των
ορίων του λάκκου 4 στο φυσικό έδαφος, μετά το τέλος της αφαίρεσης του επιφανειακού στρώματος,
είχε ξεχωρίσει κυκλική περιοχή στα νότια του τετραγώνου 422/070, η οποία χαρακτηριζόταν από
συγκέντρωση οστρέων (κυρίως θρυμματισμένων, αλλά και λίγων ακέραιων). Η επίχωση του λάκκου
4 διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/070004, στρώμα 4, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες,
σχετικά σφιχτό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 4 του λάκκου 4 του τετραγώνου 422/070 αντιστοιχεί με τα
στρώματα 2 και 3 της στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του (Σχέδιο 67).
2) 422/070005, στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 7,5 YR 3/2, dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό
(λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες.
Το στρώμα 5 του λάκκου 4 του τετραγώνου 422/070 αντιστοιχεί με τα στρώματα 3, 4, 5 και 11 της
στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του.
3) #422/080006 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 5, με χώμα 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό,
υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς
άνθρακες (βαθύτερα πυκνώνουν). Το στρώμα 5 του λάκκου 4 του τετραγώνου 422/080 αντιστοιχεί
με το στρώμα 4 του λάκκου 4 του τετραγώνου 422/070.
4) #422/080007 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 6, με χώμα 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό,
με αρκετούς μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς
άνθρακες. Το στρώμα 6 του λάκκου 4 του τετραγώνου 422/080 αντιστοιχεί με το στρώμα 5 του
λάκκου 4 του τετραγώνου 422/070.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις.
Συγκεντρώσεις κεραμικής και οστρέων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret κυρίως (βλ.,
επίσης, τους λάκκους 5, 7, 11, 20, 25, 36 και 37).
Σε σχέση με τον λάκκο 4 (το πιθανότερο) ή με τις υπέργειες ευθύγραμμες κατόψεις κτισμάτων της
νοτιοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου, ορίζονται δύο πασσαλότρυπες: η ΠΣ 131,
μέσα στον λάκκο και εντός των νοτιοδυτικών του ορίων, και η ΠΣ 132, στα νοτιοδυτικά και εκτός του
λάκκου. Ο λάκκος 4 τέμνει τον λάκκο 9 στα ανατολικά του όρια και τα αρχικά νοτιοδυτικά όρια του
λάκκου 6.
Στα βόρεια του λάκκου 4 υπάρχει αναβαθμός, για την πρόσβαση στον υπόγειο χώρο του κτίσματος.
Βαθμονομημένη ηλικία (BC): DEM 2375: 6247–6105 π. Χ. (68,2%) και 6342–6087 π. Χ. (95,4%),
από άνθρακα της #422/070005, στρώμα 5, ↓28,07μ. (Δ 4).
22
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 2,5 σακούλες μπάζων. Μονόχρωμη, με πολύ καλή στίλβωση:
καστανά, καστανοκόκκινα και καστανοκίτρινα όστρακα. Impresso ή/και
barbotine. Γραπτή: κόκκινο σε κρεμ βάθος, πορτοκαλοκόκκινο σε
καστανοκίτρινο βάθος, καστανό σε πιο ανοιχτόχρωμο καστανό βάθος. Λαβές:
διάτρητες αποφύσεις και ημικυκλικής διατομής. Βάσεις: κυκλικές.
Αγγεία 7 (κατά τη διάρκεια της ανασκαφής).
Αρκετά τμήματα αγγείων προέκυψαν μετά από το πλύσιμο και τη συντήρηση
της κεραμικής.
Γενικά, μικρές και μεγάλες φιάλες, μονόχρωμες ή γραπτές (κόκκινο σε
καστανό βάθος), χωρίς λαβές ή με διάτρητες αποφύσεις – λαβές,
στιλβωμένες, καστανού χρώματος.
Ρε 315: ανοιχτό αγγείο χωρίς λαβές, στιλβωμένο, καστανού χρώματος, με κόκκινη
γραπτή (ασαφή) διακόσμηση εξωτερικά και υπόλευκο επίχρισμα εσωτερικά. Ύψος:
13,2εκ., διάμετρος σώματος: 17,7εκ.
Οστά Αρκετά. 5 λίτρα κόκαλα (αρκετά με ίχνη καύσης).
Όστρεα Πολλά. 3 σακούλες μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
115: 1 πήλινο ειδώλιο, 1 πήλινο ομοίωμα από φούρνο ή εστία, 6 κοσμήματα
(3 διάτρητα όστρεα, 1 πήλινη χάντρα και 2 λίθινες χάντρες), 17
αποστρογγυλεμένα όστρακα (τα δύο με οπή), 7 σφαιρικά αντικείμενα (6
πήλινα και 1 από χαλαζία), 5 πήλινοι πεσσοί, 2 πήλινα αδιάγνωστα
αντικείμενα, 1 μαρμάρινο αγγείο, 14 οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 4 σπάτουλες
και 9 αδιάγνωστα), 26 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (13 λεπίδες
πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού, 3 λεπίδες χαλαζία, 5 φολίδες πυριτόλιθου, 1
φολίδα χαλαζία και 3 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 5 λίθινα εργαλεία με κόψη
(1 πέλεκυς, 1 σμίλη και 3 αξίνες), 21 λίθινα εργαλεία τριβής (18 τριβεία, 2
ακονόπετρες και 1 αδιάγνωστο εργαλείο), 9 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
(Γράφημα 2)
κόψη. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των αποστρογγυλεμένων οστράκων,
αλλά και των σφαιρικών αντικειμένων.
Ρε 773: αδιάγνωστο τμήμα (πιθανόν σώματος) πήλινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου.
Φέρει λίγες, αβαθείς εγχαράξεις. Ανομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell:
10 YR 4/1, dark gray και 10 YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 6/3, pale
brown.Ύψος: 4,43εκ., πλάτος: 3,85εκ., πάχος: 1,85εκ.
Ρε 750: τμήμα πήλινου ομοιώματος που ίσως αναπαριστά έναν φούρνο ή μία εστία.
Σώζεται σε ποσοστό μεγαλύτερο από το ήμισυ (στον κατακόρυφο άξονα). Ήταν
πιθανόν κυκλικού σχήματος, πλασμένο με την τεχνική της κουλούρας, αν κρίνει κανείς
από τη διαμόρφωση της εξωτερικής του όψης. Στο άνω τμήμα του δημιουργείται
θόλος, ο οποίος, όμως, δεν είναι τελείως κλειστός. Η κάτω όψη του είναι επίπεδη, ενώ
εσωτερικά είναι κούφιο, με ανώμαλες επιφάνειες. Ύψος: 3,9εκ., μήκος: 7,5εκ., πλάτος:
5,5εκ.
Ρε 763: μικρό τμήμα σώματος από μαρμάρινο αγγείο με πολύ λεπτό τοίχωμα. Φέρει
πολλά ιζήματα. Μήκος: 5,15εκ., πλάτος: 3,4εκ., πάχος: 0,65εκ.
Δείγματα 6: πέντε για 14C [3 με πολλούς (Δ 2 – Δ 4 τ. 422/070) και 2 με αρκετούς (Δ 1
και Δ 5 τ. 422/070) άνθρακες] και ένας σιδηροπυρίτης λίθος (Δ 1 τ. 422/080).
Συγκέντρωση Μικρά και μεγάλα θραύσματα από χαλαζία στο νότιο όριο του λάκκου 4
(#422/080007, στρώμα 6), η μελέτη των οποίων θα δείξει, εάν είναι εργαλεία.
Συλλέχθηκαν ως ΜΕ 40 (ανασκαφικός αριθμός ευρήματος, στο τετράγωνο
422/080). Παρόμοια εικόνα παρουσίαζαν και οι λάκκοι 2 και 26.
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκαν 6 δείγματα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο [ΝΚ 7, ΝΚ 8, ΝΚ 10, ΝΚ 11 (τα ΝΚ 8, 10 και 11 ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 8), ΝΚ
40 και ΝΚ 41]. Τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά
στα ΝΚ 7, ΝΚ 8, ΝΚ 40 και ΝΚ 41· όσπρια στα ΝΚ 7 και ΝΚ 8· φρούτα /
καρποί στο ΝΚ 7· άγρια χλωρίδα στα ΝΚ 7, ΝΚ 8 και ΝΚ 41. Το ΝΚ 6 δεν
Το ΝΚ 8 αποτελεί ένα από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
23
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι και (κυρίως)

τα λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών, ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό
αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης, και σε ακόμα μικρότερο τα
όσπρια.
Λάκκοι 4, 6, 9, 10 και 73 στο φυσικό Λάκκοι 4, 6 (με πασσαλότρυπα 128),

και δοκιμαστική τομή Α 9, 10, 13, 14 και 73 στο φυσικό
Από νότια Από ανατολικά

24
Αγγείο (Ρε 315) από τον λάκκο 4 Το επιχρισμένο εσωτερικά αγγείο (Ρε 315)
(Κλίμακα σε εκατοστά από τον λάκκο 4
Φωτογραφία Γ.Π.) (Κλίμακα σε εκατοστά
Πήλινο ομοίωμα από φούρνο ή εστία (Ρε 750)

Φωτογραφίες Γ.Π.)
25
Λάκκος 5

καννάβου. Στη νότια περιοχή της δοκιμαστικής τομής Β. Το δυτικό του όριο
βρίσκεται εκτός χάραξης.
Βάθος επιχώσεων 0,73μ. και 1,67μ. (συνολικά, από τον εντοπισμό τού λάκκου 5 μέχρι και το
τέλος των επιχώσεων του λάκκου 5γ).
Όγκος επιχώσεων 4,40m³ (λάκκος 5) και 9,82m³ (λάκκοι 5 + 5α + 5β + 5γ).
Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα.
Αναβαθμοί 1) Λάκκος 5α: διαστάσεις ΒΔ-ΝΑ: 2,50μ. x ΒΑ-ΝΔ: 1,80μ., ύψος 0,41μ. και
εμβαδόν 4,5m². Πρόσβαση στον λάκκο.
2) Λάκκος 5β (τελική συρρίκνωση αυτού): διαστάσεις Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ:
2,70μ., ύψος 0,30μ. και εμβαδόν 4,05m². Πρόσβαση στον λάκκο.
3) Μέσα στον λάκκο 5γ, προς βορειοδυτικά, η διαμόρφωση του φυσικού
βαθύτερα οδηγεί στον σχηματισμό ενός χαμηλού αναβαθμού, χωρίζοντας
έτσι τον λάκκο σε δύο μέρη: διαστάσεις ΒΔ-ΝΑ: 1,46μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,16μ., ύψος
0,10μ. και εμβαδόν 3,1536m². Πρόσβαση στον λάκκο.
Ενιαία επίχωση, η οποία εντοπίστηκε σε όλο σχεδόν το κυρίως τετράγωνο 422/021, αλλά και σε
τμήμα του ανατολικού μάρτυρα αυτού, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,10-0,35μ. περίπου). Το μεγαλύτερο μέρος του λάκκου ανασκάφηκε κατά τη διάνοιξη της
δοκιμαστικής τομής Β (στα μετέπειτα τετράγωνα 422/021 και 422/011), εκτός από το νότιο τμήμα
του, που διερευνήθηκε στο στρώμα 2, στην #422/021002 (κυρίως τετράγωνο) και στην
#422/021006 (ανατολικός μάρτυρας). Στην #422/021002, μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 5
σκάφτηκαν και εκείνες του λάκκου 5α. Ο λάκκος 5α δεν εντοπίζεται στον ανατολικό μάρτυρα του
τετραγώνου 422/021, όπου, όμως, εντοπίζεται τμήμα της επίχωσης του λάκκου 5β. Το στρώμα 2
χώμα χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό,
υγρό (λόγω βροχών), με λεπτές ρίζες. Βαθύτερα 10 YR 3/3, dark brown, με διάσπαρτους, άψητους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις. Ο
μεγαλύτερος και βαθύτερος κυκλικός λάκκος από όλους.
Μέσα στον λάκκο 5 δημιουργούνται τρεις αναβαθμοί: ο πρώτος είναι ο λάκκος 5α στα δυτικά του
λάκκου 5, ο δεύτερος είναι ο λάκκος 5β στα νότια του λάκκου 5, χαμηλότερα και νοτιοανατολικά του
λάκκου 5α, ενώ ο τρίτος είναι ένας χαμηλός (0,10μ.) αναβαθμός που σχηματίζεται στο
νοτιοανατολικό τμήμα του λάκκου 5γ. Πρόκειται για αναβαθμούς πρόσβασης στον υπόγειο χώρο
του κτίσματος.
Σε σχέση με την ανωδομή του λάκκου 5 ή με κάποιο υπέργειο ευθύγραμμο κτίσμα, στη νότια
περιοχή του, υπάρχουν τρεις πασσαλότρυπες (ΠΣ 57, ΠΣ 56 και ΠΣ 137) και δύο αβαθή αυλάκια,
το αυλάκι 2 και το αυλάκι 6, που συνεχίζουν νότια και δυτικά, στο αδιερεύνητο τετράγωνο 422/031
και εκτός καννάβου, αντίστοιχα.
Ο λάκκος 5 τέμνει στα βορειοανατολικά τον λάκκο 78 και τον λάκκο 79 και τον λάκκο 88 στα βόρεια.
Μεγάλο μέρος των επιχώσεων των λάκκων 5, 5α, 5β και 5γ διερευνήθηκε κατά τη διάνοιξη της
δοκιμαστικής τομής Β, ως λάκκος 1, λάκκος 1α, λάκκος 1β, λάκκος 1γ, λάκκος 1δ, λάκκος 1ε και
λάκκος 1στ, χωρίς, όμως, να είναι σαφείς οι αντιστοιχίες ανάμεσά τους.
Ευρήματα
26
Κεραμική Πολλή. Μονόχρωμη, με πολύ καλή στίλβωση: καστανά, καστανοκόκκινα

(πολλά) και καστανοκίτρινα όστρακα. Impresso ή/και barbotine (πολλά
όστρακα): αδρά (κυρίως) και στιλβωμένα, καστανά και κόκκινα όστρακα.
Γραπτή: καστανό σε κρεμ βάθος, κόκκινο σε κρεμ βάθος (πολλά όστρακα),
κόκκινο σε καστανό βάθος. Αδρά όστρακα, κάποια με ίχνη καύσης. Λαβές:
διάτρητες αποφύσεις και κάθετες, ημικυκλικής διατομής. Βάσεις: κυκλικές
(κυρίως) και ελλειψοειδείς, συνήθως χαμηλές, με ελαφρά κοίλες τις κάτω
όψεις τους. Όστρακα με γραπτή διακόσμηση: οριζόντιες, παράλληλες μεταξύ
τους, πλατιές ζώνες, οι οποίες ξεκινούν από το χείλος (κόκκινο σε κρεμ
βάθος ή κρεμ σε κόκκινο ή καστανό βάθος). Σε λίγες φιάλες εσωτερικά
υπάρχει λευκό επίχρισμα.
Αγγεία 10 τμήματα αγγείων (τα περισσότερα από τη δοκιμαστική τομή Β).
Ρε 174: μικρό τμήμα σώματος με το χείλος από ανοιχτό αγγείο με
ανθρωπόμορφη/ζωόμορφη πλαστική διακόσμηση. Σε απόσταση 1,5εκ. από το χείλος,
το δεξί μάτι αποδίδεται με ελαφρύ, ελλειψοειδές έξαρμα, το οποίο φέρει στο μέσον του
αβαθή, οριζόντια εγχάραξη. Το αριστερό μάτι δε σώζεται. Η μύτη δηλώνεται πλαστικά,
με έντονο έξαρμα, το οποίο φέρει μπροστά βαθιά, οριζόντια εγχάραξη. Η διαμόρφωση
αυτή της μύτης δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για μορφή ζώου, και όχι ανθρώπου.
Ύψος: 4εκ., διάμετρος χείλους: 16εκ.
Ρε 774: πιθανό τμήμα ανθρωπόμορφου αγγείου. Σώζεται τμήμα του τοιχώματος και η
μύτη. Πιθανή στίλβωση που έχει φύγει. Ομοιογενής όπτηση. Σώζει ίχνη
καστανοκόκκινου επιχρίσματος. Munsell: 10 YR 7/3, very pale brown.Ύψος: 2,36εκ.,
πλάτος: 1,6εκ., πάχος: 1,36εκ.
Ρε 790: τμήμα σώματος και λεκάνης από μορφή επικολλημένη σε αγγείο. Σπασμένο
στο άνω τμήμα της κοιλιάς και στη γένεση των ποδιών. Μια κατακόρυφη εγχάραξη
στο μέσο της λεκάνης αποδίδει το χώρισμα των ποδιών ή ίσως αιδοίο. Η πίσω όψη
είναι κοίλη. Πολύ φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR
7/3-7/4, very pale brown. Ύψος: 3,85εκ., πλάτος: 2,7εκ., πάχος: 1,45εκ.
Ρε 324: ανοιχτό αγγείο (τμήμα), που δε σώζει λαβές, στιλβωμένο (φθαρμένο),
καστανού χρώματος, με ίχνη κόκκινου χρώματος εξωτερικά και πιθανότατα με ενιαίο
κόκκινο χρώμα εσωτερικά. Ύψος: 14,5εκ., διάμετρος χείλους: 16εκ.
Ρε 427: ανοιχτό αγγείο (τμήμα σώματος με το χείλος), που δε σώζει λαβές,
στιλβωμένο, καστανού χρώματος, με κόκκινη γραπτή διακόσμηση εσωτερικά και
κόκκινη γραπτή ταινία στο χείλος εσωτερικά. Ύψος: 11,35εκ., διάμετρος χείλους:
16εκ.
στιλβωμένο, καστανοκίτρινου χρώματος, με κόκκινη γραπτή διακόσμηση εξωτερικά
(οριζόντιες, πλατιές ταινίες, παράλληλες μεταξύ τους) και κόκκινη γραπτή ταινία στο
χείλος εσωτερικά. Ύψος: 7,75εκ., διάμετρος χείλους: 16εκ.
στιλβωμένο, καστανού χρώματος, με ενιαίο κόκκινο χρώμα εσωτερικά και κατά
τόπους εξωτερικά και γραπτή διακόσμηση εξωτερικά από οριζόντιες λευκές ταινίες,
παράλληλες μεταξύ τους, ενώ εσωτερικά φέρει υπόλευκο επίχρισμα. Ύψος: 11,7εκ.,
διάμετρος χείλους: 16εκ.
Ρε 431: ανοιχτό σφαιρικό αγγείο (τμήμα), που δε σώζει λαβές, στιλβωμένο,
γκριζοκάστανου χρώματος, με κόκκινη γραπτή διακόσμηση εξωτερικά (και στην κάτω
όψη της βάσης) και ίχνη κόκκινου χρώματος στο χείλος εσωτερικά, ενώ στον πυθμένα
του σώζει ίχνη υπόλευκου επιχρίσματος. Ύψος: 10,1εκ., διάμετρος χείλους: 16εκ.
Ρε 432: ανοιχτό αγγείο (τμήμα), που δε σώζει λαβές, στιλβωμένο, καστανού
χρώματος, με ενιαίο κόκκινο χρώμα εξωτερικά και εσωτερικά (αρκετά φθαρμένο κατά
τόπους). Ύψος: 16εκ., διάμετρος χείλους: 18εκ.
Ρε 433: ανοιχτό αγγείο (τμήμα σώματος με το χείλος) με μία μικρή, κάθετη λαβή,
μονόχρωμο στιλβωμένο, σκούρο καστανό. Ύψος: 28,2εκ., διάμετρος χείλους: 17,5εκ.
Οστά Πολλά. 4 σακούλες μπάζων (δύο σακούλες από τη δοκιμαστική τομή Β και
δύο σακούλες μπάζων από το οριζόντιο σκάψιμο που περιλαμβάνουν τη
συνολική καταμέτρηση από τους λάκκους 5, 5α, 5β και 5γ), με κόκαλα
(κυρίως) και δόντια.
Όστρεα Πολλά, κυρίως του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret, αλλά και του
είδους Solen sp. (βλ. παρόμοια εικόνα στους λάκκους 6 και 7).
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί πηλοί (αρκετοί με ίχνη καύσης) και οπτοί αχυροπηλοί.
116: 2 πήλινα ενώτια, 8 ειδώλια (7 πήλινα και 1 μαρμάρινο), 4 πήλινα
ομοιώματα οικημάτων, 2 πήλινα κουτάλια, 2 μικκύλα αγγεία, 3 κοσμήματα (2
27
διάτρητα όστρεα και 1 λίθινο αδιάγνωστο κόσμημα), 16 αποστρογγυλεμένα

όστρακα, 2 πήλινα σφαιρικά αντικείμενα, 1 πήλινος πεσσός, 4 πήλινα
σφονδύλια, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 2 μαρμάρινα αγγεία, 28
οστέινα εργαλεία (5 οπείς, 3 σπάτουλες και 20 αδιάγνωστα), 23 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (14 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού, 3
λεπίδες χαλαζία, 1 φολίδα πυριτόλιθου, 1 φολίδα οψιανού, 2 φολίδες χαλαζία
και 1 λίθινη φολίδα), 6 λίθινα τριβεία, 11 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1
μαρμάρινο αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γραφήματα 3, 6)
Στα εργαλεία κυριαρχούν αριθμητικά τα οστέινα, ενώ ακολουθούν τα λίθινα
απολεπισμένα και τα λίθινα εργαλεία τριβής. Στον λάκκο 5 βρέθηκαν 4
πήλινα ομοιώματα οικημάτων, και από ένα πήλινο ομοίωμα οικήματος στους
αναβαθμούς του 5β και 5γ. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των
αποστρογγυλεμένων οστράκων. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον σύνολο εργαλείων
απολεπισμένου λίθου.
Ρε 755: τμήμα πήλινου κουταλιού. Σώζει ακέραιη τη λαβή και το μεγαλύτερο μέρος
από το κοίλο μέρος του σώματος. Είναι χωρητικότητας περίπου όσο μισό σημερινό
κουτάλι σούπας. Είναι πρόχειρα κατασκευασμένο, με αδρές επιφάνειες και
ανομοιογενή όπτηση. Φέρει πιθανές πλάγιες εγχαράξεις στις πλάγιες όψεις της λαβής.
Πρόκειται πιθανότατα για χρηστικό αντικείμενο, το οποίο κατασκευάστηκε για την
κατανάλωση φαγητού. Μήκος: 6,7εκ., εσωτερική διάμετρος του κοίλου μέρους του
σώματος: 3εκ., ύψος: 2,1εκ.
Ρε 764: τμήμα πήλινου κουταλιού. Σώζει μεγάλο μέρος από το κοίλο μέρος του
σώματος, αλλά όχι τη λαβή. Είναι χωρητικότητας πιθανόν όσο το 1/3 από ένα
σημερινό κουταλάκι του γλυκού. Εξωτερικά λειασμένη επιφάνεια (με ανομοιογενή
όπτηση), εσωτερικά αδρή. Μήκος: 3,02εκ., εξωτερική διάμετρος του κοίλου μέρους
του σώματος: 2,7εκ., ύψος: 1,2εκ.
Τα Ρε 755 και Ρε 764, αποτελούν τα μοναδικά παραδείγματα που βρέθηκαν στα
Ρεβένια και ανήκουν στα παλαιότερα παραδείγματα του ελλαδικού χώρου.
Ρε 761: Τμήμα μαρμάρινου αγγείου – «μινιατούρας» από γκριζόλευκο μάρμαρο.
Σώζεται κατά το ήμισυ (σπασμένο στον καθ’ ύψος άξονα). Σώμα σφαιρικό, με χοντρά
τοιχώματα και δακτυλιόσχημη βάση, που ξεχωρίζει από το σώμα. Φέρει πολλά
ιζήματα. Ομοιάζει με το Ρε 762 στο σχήμα και στα τοιχώματα. Βρέθηκε στο πλαίσιο
της διερεύνησης της δοκιμαστικής τομής Β. Ύψος: 3,3εκ., διάμετρος: 5,4εκ., πάχος
χείλους: 1εκ., πάχος τοιχώματος: 1,8εκ.
Ρε 762: Τμήμα μαρμάρινου αγγείου από λευκό μάρμαρο. Σώζει το προφίλ. Σώζεται σε
ποσοστό μικρότερο από το ήμισυ (σπασμένο στον καθ’ ύψος άξονα). Σώμα σφαιρικό,
με χοντρά τοιχώματα και δακτυλιόσχημη βάση, που ξεχωρίζει από το σώμα. Φέρει
πολλά ιζήματα. Ομοιάζει με το Ρε 761 στο σχήμα και στα τοιχώματα. Βρέθηκε στο
πλαίσιο της διερεύνησης της δοκιμαστικής τομής Β. Ύψος: 13εκ., διάμετρος: 8,5εκ.,
πάχος χείλους: 1εκ., πάχος τοιχώματος: 3,5εκ.
Νεροκόσκινο 9), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και η άγρια χλωρίδα.
Λάκκοι 1, 2 (με πασσαλότρυπα 2), 3α, 5, 5α, 5β, 5γ στο φυσικό

και δοκιμαστική τομή Β
Από βόρεια
28
Λάκκοι 1, 2, 3α, 5, 5α και 5γ στο φυσικό, Κάτοψη λάκκων 5, 5α, 5β, 5γ και 79
δοκιμαστική τομή Β και και αυλακιού 2
η πτηνοτροφική μονάδα στο βάθος
Από νότια
Λάκκοι 5, 5α και 5β (πριν από τον εντοπισμό του λάκκου 5γ), Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
μαζί με τα ίχνη από το αυλάκι 2 και την πασσαλότρυπα 57 όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων
Από νότια 5, 5α, 5β και 5γ
29
Ο λάκκος 5 με τους αναβαθμούς του Οι λάκκοι 5, 5α, 5β και 5γ στο φυσικό

Από δυτικά Από βόρεια
Τμήματα γραπτών αγγείων από τον λάκκο 5 Το τμήμα ζωόμορφου/ανθρωπόμορφου

(Κλίμακα σε εκατοστά αγγείου Ρε 174 από τον λάκκο 5,
Φωτογραφίες Γ.Π.) μαζί με άλλα παρόμοια τμήματα αγγείων
Τμήματα γραπτών αγγείων από τον λάκκο 5 Όστρακα με διακόσμηση impresso

(Κλίμακα σε εκατοστά και barbotine από τον λάκκο 5
Φωτογραφίες Γ.Π.) (Κλίμακα σε εκατοστά
30
Τα πήλινα κουτάλια [Ρε 764 (αριστερά) και Ρε 755 (δεξιά)] του λάκκου 5,
από τη διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Β
Τα μαρμάρινα αγγεία Ρε 761 και Ρε 762 από τον λάκκο 5

31
Λάκκος 5α
Θέση Τετράγωνο 422/021. Βορειοδυτική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου. Στη

νότια περιοχή της δοκιμαστικής τομής Β.
Διαστάσεις ΒΔ-ΝΑ: 2,50μ. x ΒΑ-ΝΔ: 1,80μ.
Βάθος επιχώσεων 0,09μ. (διερευνήθηκε μαζί με τον λάκκο 5, στο στρώμα 2).
Ενιαία επίχωση, η οποία βρίσκεται στη βορειοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/021 και
διερευνήθηκε στην #422/021002, μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 5. Το στρώμα 2 των λάκκων 5
και 5α χώμα χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με λεπτές ρίζες. Βαθύτερα 10 YR 3/3, dark brown, με διάσπαρτους,
άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Εντοπίστηκε μετά από την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος (0,10-0,35μ. περίπου), και αφού αφαιρέθηκαν 0,50-0,65μ. περίπου από την επίχωση
του λάκκου 5.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος.
Ο λάκκος 5α αποτελεί έναν αναβαθμό μέσα στον λάκκο 5. Η δυτική περιοχή του βρίσκεται εκτός
χάραξης. Για περισσότερα στοιχεία, βλ. λάκκο 5.
Χρονολόγηση Όπως ο λάκκος 5.
Ευρήματα Βλ. λάκκο 5.
32
Λάκκοι 1, 2 (με πασσαλότρυπα 2), 3α, 5, 5α, 5β, 5γ στο φυσικό Λάκκοι 1, 2, 3α, 5, 5α και 5γ
και δοκιμαστική τομή Β στο φυσικό,
Από βόρεια δοκιμαστική τομή Β και
η πτηνοτροφική μονάδα στο βάθος
Από νότια
Λάκκοι 5, 5α και 5β, μαζί με τα ίχνη από το αυλάκι 2 και την ΠΣ Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
57 όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων
Από νότια 5, 5α, 5β και 5γ
33
Λάκκος 5β

καννάβου. Στη νότια περιοχή της δοκιμαστικής τομής Β.
Διαστάσεις Β-Ν: 4,00μ. x Α-Δ: 2,85μ. και Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 2,70μ. (τελική συρρίκνωση).
Εμβαδόν 11,4m² και 4,05m² (τελική συρρίκνωση).
Βάθος επιχώσεων 0,67-0,37μ. (μέρος των επιχώσεών του διερευνήθηκε μαζί με τον λάκκο 5,
στο στρώμα 2).
Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα στα νοτιοανατολικά, με ομαλή κλίση στα νοτιοδυτικά.
Ενιαία επίχωση, η οποία εντοπίστηκε στη νότια, κεντρική και ανατολική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/021, καθώς και στον βόρειο και ανατολικό μάρτυρα αυτού, αλλά και σε μικρό τμήμα
της νότιας περιοχής του τετραγώνου 422/011. Διερευνήθηκε στις #422/021003 και #422/021007
αντίστοιχα, στο στρώμα 3, μετά από την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, καθώς και του
ακόλουθου στρώματος 2 του λάκκου 5 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,75μ. περίπου).
Χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω
βροχής), με αρκετούς, διάσπαρτους άνθρακες. Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες
ευρημάτων.
αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 5β αποτελεί έναν αναβαθμό μέσα στον λάκκο 5.
Για περισσότερα στοιχεία, βλ. λάκκο 5.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 2,25 σακούλες μπάζων, με παρόμοια χαρακτηριστικά με εκείνα του
λάκκου 5.
Αγγεία 7 τμήματα (κατά τη διάρκεια της ανασκαφής). Αρκετά τμήματα αγγείων
προέκυψαν μετά από το πλύσιμο και τη συντήρηση της κεραμικής.
Ρε 321: μικρό ανοιχτό αγγείο (τμήμα), που δε σώζει λαβές, μονόχρωμο στιλβωμένο,
ανοιχτού καστανού χρώματος. Ύψος: 4,85εκ., διάμετρος χείλους: 8εκ.
Α 1 (ανασκαφικός αριθμός αγγείου, στο τετράγωνο 422/021): φιάλη (τμήμα σώματος
με το χείλος) με μία διάτρητη απόφυση – λαβή και γραπτή διακόσμηση (κόκκινο σε
κρεμ βάθος) από ανεστραμμένα τρίγωνα στο χείλος και συνεχόμενα τρίγωνα στο
σώμα. Ύψος: 9,6εκ., διάμετρος χείλους: 17εκ.
Οστά Πολλά (για την καταμέτρηση, βλ. λάκκο 5). Κόκαλα κυρίως. Τμήμα γνάθου με
δόντια. Ένα τμήμα κεράτου. Ένα κόκαλο πτηνού.
Όστρεα Πολλά. 2 σακούλες μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret
κυρίως, και λίγα όστρεα του είδους Solen sp.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί πηλοί (κυρίως με ανώμαλες επιφάνειες), οπτοί αχυροπηλοί
(λίγοι με ίχνη καύσης), τμήματα δαπέδου και υαλοποιημένα θραύσματα.
142: 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 10 κοσμήματα (1 οστέινο περίαπτο, 8
λίθινες χάντρες και 1 οστέινη χάντρα), 15 αποστρογγυλεμένα όστρακα (τα
δύο με απόπειρα διάτρησης), 3 πήλινα σφαιρικά αντικείμενα, 5 πήλινοι
πεσσοί, 8 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 32 οστέινα εργαλεία (8 οπείς, 6
σπάτουλες και 18 αδιάγνωστα), 34 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (23
λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία, 3 φολίδες πυριτόλιθου, 1 φολίδα
οψιανού, 1 φολίδα χαλαζία και 5 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 4 λίθινα
εργαλεία με κόψη (1 πέλεκυς και 3 αξίνες), 19 λίθινα εργαλεία τριβής (14
τριβεία, 1 τριπτήρας, 3 ακονόπετρες και 1 αδιάγνωστο εργαλείο), 9 λίθινα
αδιάγνωστα εργαλεία, 2 λίθινα αδιάγνωστα αντικείμενα. (Γραφήματα 4, 6)
ακολουθούν τα οστέινα, τα λίθινα εργαλεία τριβής και τα λίθινα εργαλεία με
34
κόψη. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία στον λάκκο 5β των λίθινων

χαντρών, αλλά και των αποστρογγυλεμένων οστράκων.
Δείγματα 4: 2 τμήματα από πλιθιά (Δ 3 και Δ 4 τ. 422/021) και 2 δείγματα χώματος για
14C [Δ 1 και Δ 2 τ. 422/021 (το τελευταίο με πολλούς άνθρακες)].
Νεροκόσκινο (ΝΚ 15 και ΝΚ 17, τα οποία ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 15).
Το ΝΚ 15 (όπως και το ΝΚ 18 του λάκκου 5γ) αποτελεί ένα από τα 12
στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι (κυρίως), αλλά και τα λέπυρα των
επενδεδυμένων σιτηρών (με σχετικά σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού
ανάμεσά τους), ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά
της άγριας βλάστησης, και σε ακόμα μικρότερο τα φρούτα / οι καρποί και τα
όσπρια. Το ΝΚ 15 φαίνεται να παραπέμπει σε απορρίμματα καθημερινών,
οικιακών δραστηριοτήτων.
Λάκκοι 1, 2 (με πασσαλότρυπα 2), 3α, 5, 5α, 5β, 5γ Λάκκοι 5, 5α και 5β,
στο φυσικό και δοκιμαστική τομή Β μαζί με τα ίχνη από το αυλάκι 2 και την ΠΣ 57
Από βόρεια Από νότια
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Τμήμα γραπτού αγγείου (Α 1 τ. 422/021) από τον λάκκο 5β
όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων (Κλίμακα σε εκατοστά
5, 5α, 5β και 5γ Φωτογραφία Γ.Π.)
35
Λάκκος 5γ

καννάβου. Στη νότια περιοχή της δοκιμαστικής τομής Β.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,90μ. x Α-Δ: 2,65μ. Αναβαθμός (νοτιοανατολική περιοχή λάκκου 5γ):
ΒΔ-ΝΑ: 1,46μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,16μ.
Εμβαδόν 7,685m² και εμβαδόν αναβαθμού: 3,1536m².
Τοιχώματα Νότια και δυτικά κάθετα, βόρεια και ανατολικά σχεδόν κάθετα.
Ενιαία επίχωση, η οποία εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/021
(κυρίως τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας αυτού), καθώς και σε μικρό μέρος της νότιας περιοχής
του τετραγώνου 422/011 και διερευνήθηκε στην #422/021004, στο στρώμα 4, μετά από την
αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, καθώς και των ακόλουθων στρωμάτων 2 (του λάκκου 5)
και 3 (του λάκκου 5β) (και τα τρία συνολικού πάχους 1,30μ. περίπου). Χαρακτηριζόταν από χώμα
10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με μικροσκοπικούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες
ευρημάτων.
Ο λάκκος 5γ αποτελεί έναν αναβαθμό μέσα στον λάκκο 5.
Μέσα στον λάκκο 5γ δημιουργείται χαμηλός αναβαθμός (0,10μ.) στη βορειοδυτική περιοχή του.
Για περισσότερα στοιχεία, βλ. λάκκο 5.
Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής, ο λάκκος 5γ
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή, με παρόμοια χαρακτηριστικά με εκείνα του λάκκου 5.
Οστά Αρκετά (για την καταμέτρηση, βλ. λάκκο 5). Κυρίως κόκαλα. Ένα δόντι. Ένα
κόκαλο πτηνού. Ένα κόκαλο ψαριού.
Όστρεα Πολλά. Μία σακούλα μπάζων, κυρίως του είδους Cerastoderma glaucum,
Poiret, και λίγα του είδους Solen sp.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί πηλοί (κυρίως με ανώμαλες επιφάνειες) και οπτοί αχυροπηλοί
(συνήθως κακοψημένοι, λίγοι με ίχνη καύσης).
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
53: 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 6 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 1 πήλινος
πεσσός, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 13 οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 5
σπάτουλες και 7 αδιάγνωστα), 19 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (11 λεπίδες
πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία, 4 φολίδες και 3 απολεπίσματα πυριτόλιθου),
2 λίθινα εργαλεία με κόψη (1 πέλεκυς και 1 αξίνα), 10 λίθινα εργαλεία τριβής
(8 τριβεία και 2 τριπτήρες). (Γραφήματα 5, 6)
κόψη.
Ρε 62: μεσαίο και κάτω τμήμα οστέινης σπάτουλας, με επίτηδες αποκομμένο λοξά το
κάτω άκρο. Μήκος: 11,9εκ., πλάτος: 2,7εκ., πάχος: 0,35εκ.
Δείγματα 3: ένα δείγμα χώματος (Δ 6 τ. 422/021), ένα τμήμα πλιθιού (Δ 7 τ. 422/021)
και ένα δείγμα χώματος για 14C, το οποίο περιείχε πολλούς άνθρακες (Δ 5 τ.
36
422/021). Το Δ 5 περιείχε έναν απανθρακωμένο καρπό από κράνο (Cornus

mas).
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο (ΝΚ 18).
Το ΝΚ 18 (όπως και το ΝΚ 15 του λάκκου 5β) αποτελεί ένα από τα 12
στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι (κυρίως), αλλά και τα λέπυρα των
επενδεδυμένων σιτηρών (με σχετικά σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού
ανάμεσά τους), ενώ σε μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της
άγριας βλάστησης, και σε ακόμα μικρότερο τα φρούτα / οι καρποί και τα
όσπρια. Το ΝΚ 18 φαίνεται να παραπέμπει σε απορρίμματα καθημερινών,
οικιακών δραστηριοτήτων.
Λάκκοι 1, 2 (με πασσαλότρυπα 2), 3α, 5, 5α, 5β, 5γ Λάκκοι 1, 2, 3α, 5, 5α και 5γ
στο φυσικό και δοκιμαστική τομή Β στο φυσικό, δοκιμαστική τομή Β και
Από βόρεια η πτηνοτροφική μονάδα στο βάθος
Από νότια
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Οστέινη σπάτουλα (Ρε 62) από τον λάκκο 5γ
5, 5α, 5β και 5γ
37
Λάκκος 6

καννάβου. Δυτικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Α.
Διαστάσεις Β-Ν: 4,50μ. x Α-Δ: 1,40 (2,40 μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α) (αρχικές) και
Β-Ν: 3,20μ. x Α-Δ: 1,15 (2,15 μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α) (συρρίκνωση).
Εμβαδόν 6,3m² (σωζόμενο) και 10,8m² (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α): αρχικό.
3,68m² (σωζόμενο) και 6,88m² (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α): συρρίκνωση.
Τοιχώματα Στα νοτιοανατολικά και νοτιοδυτικά αρχικά με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του,
ενώ βαθύτερα σχεδόν κάθετα. Στα δυτικά σχεδόν κάθετα. Στα βορειοδυτικά
αρχικά κάθετα, ενώ βαθύτερα κλίνουν ομαλά στο εσωτερικό του.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, η οποία εντοπίστηκε στην

ανατολική/βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/070 (κυρίως τετράγωνο και βόρειος
μάρτυρας αυτού), καθώς και σε μικρό τμήμα της νοτιοανατολικής περιοχής του κυρίως τετραγώνου
422/060, μετά την αφαίρεση: στο τετράγωνο 422/070, του επιφανειακού στρώματος και των
ακόλουθων στρωμάτων 2 και 3 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,20μ. περίπου)· στο τετράγωνο
422/060, του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού
πάχους 0,55μ. περίπου). Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/070006, #422/070007 και #422/070021 (βόρειος μάρτυρας και τετράγωνο 422/060),
στρώμα 6, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown + 10 YR 3/3, dark brown,
πηλώδες, σφιχτό, υγρό (λόγω βροχών), με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 6 του λάκκου 6 του τετραγώνου 422/070 αντιστοιχεί με τα
στρώματα 3 και 4 της στρωματογραφίας της βόρειας παρειάς του τετραγώνου 422/070 (Σχέδιο 66).
2) #422/070008 και #422/070022 (βόρειος μάρτυρας και τετράγωνο 422/060), στρώμα 7, με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/3, dark brown (βόρεια) + 10 YR 4/3, brown (νότια), πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς
υγρό, με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, λίγους άνθρακες και
ασβεστολιθική ουσία. Το στρώμα 7 του λάκκου 6 του τετραγώνου 422/070 αντιστοιχεί με το στρώμα
5 της στρωματογραφίας της βόρειας παρειάς του τετραγώνου 422/070.
3) #422/070009 και #422/070023 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 8, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2,
dark grayish brown + 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, κατά τόπους ανάμεικτο με πεσμένο
φυσικό, με λίγους, διάσπαρτους άνθρακες. Βαθύτερα με μικροσκοπικούς, άψητους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς άνθρακες. Το στρώμα 8 του λάκκου 6 του τετραγώνου
422/070 αντιστοιχεί με τα στρώματα 5 και 6 της στρωματογραφίας της βόρειας παρειάς του
τετραγώνου 422/070.
Μεγάλος, ακανόνιστος αρχικά, αλλά κατόπιν, ιδιαίτερα προς το τέλος των επιχώσεών του, κυκλικός
λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις. Με βάση την πιθανή
διαμόρφωση του λάκκου 6, τόσο μέσα στη δοκιμαστική τομή Α, αλλά και ανατολικότερα, στον
ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/070 και εκτός της χάραξης του ανασκαφικού καννάβου,
μπορεί κανείς να υποθέσει το ιδιαίτερα μεγάλο μέγεθος που πρέπει να είχε ο λάκκος αυτός,
τουλάχιστον στις αρχικές του επιχώσεις. Το ίδιο ισχύει και για τον λάκκο 7.
Εντός των νοτιοδυτικών ορίων του λάκκου 6, βρίσκεται η ΠΣ 128.
Το αρχικό νοτιοδυτικό όριο του λάκκου 6 τέμνεται από τον λάκκο 4. Μεγάλο μέρος από το ανατολικό
τμήμα του λάκκου 6 τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Α και διερευνήθηκε κατά τη διάνοιξη αυτής
ως λάκκος 3.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Μονόχρωμη, με πολύ καλή στίλβωση: κόκκινα, καστανά,
καστανοκόκκινα (πολλά) και καστανοκίτρινα όστρακα. Impresso ή/και
barbotine. Γραπτή: κόκκινο σε κρεμ βάθος (πολύ καλά στιλβωμένα όστρακα).
Λαβές: διάτρητες αποφύσεις και κάθετες, ημικυκλικής διατομής. Βάσεις:
κυκλικές και ελλειψοειδείς.
Αγγεία 7 (από την ανασκαφή και τη δοκιμαστική τομή Α). Αρκετά τμήματα αγγείων
38
Ρε 173: μικρό τμήμα σώματος με το χείλος με ανθρωπόμορφη/ζωόμορφη πλαστική

διακόσμηση, στιλβωμένο, καστανού χρώματος. Σε απόσταση 2εκ. από το χείλος, το
δεξί μάτι αποδίδεται με ελαφρύ, κυκλικό έξαρμα, το οποίο φέρει στο μέσον του βαθιά,
οριζόντια εγχάραξη. Το αριστερό μάτι δε σώζεται. Η μύτη δηλώνεται πλαστικά, με
έντονο τριγωνικό έξαρμα, το οποίο φέρει μπροστά βαθιά, οριζόντια εγχάραξη. Η
διαμόρφωση αυτή της μύτης δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για μορφή ζώου, και όχι
ανθρώπου. Ύψος: 5εκ., διάμετρος χείλους: 18εκ.
Ρε 428: ανοιχτό αγγείο (τμήμα), που δε σώζει λαβές, στιλβωμένο, καστανοκίτρινου
χρώματος, με κόκκινη γραπτή διακόσμηση εξωτερικά. Ύψος: 6,8εκ., διάμετρος
χείλους: 11εκ.
Ρε 435: μικρή φιάλη (τμήμα) μονόχρωμη, πιθανόν χωρίς λαβές, στιλβωμένη,
καστανού χρώματος. Ύψος: 8εκ., διάμετρος χείλους: 12εκ.
Οστά Αρκετά. 1,5 σακούλες μπάζων (η μισή περίπου ποσότητα από τη διερεύνηση
της δοκιμαστικής τομής Α). Κόκαλα (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια. Τμήματα
γνάθων με δόντια. Ένα κόκαλο ψαριού. Οστά κρανίου τρωκτικού.
είδους Solen sp. (βλ. παρόμοια εικόνα στον λάκκο 5 και στον λάκκο 7).
Πηλοί Αρκετοί. 6 λίτρα. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί (ορισμένοι με ίχνη καύσης)
και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 4 λίτρα. Χαλαζίες και 2 πιθανά εργαλεία.
151: 1 πήλινο ενώτιο, 3 πήλινα ειδώλια, 2 πήλινα ομοιώματα οικημάτων, 3
κοσμήματα (1 διάτρητο όστρεο και 2 λίθινες χάντρες), 1 αποστρογγυλεμένο
όστρακο με οπή, 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 13 πήλινοι πεσσοί, 1 πήλινο
σφονδύλι, 4 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 22 οστέινα εργαλεία (3 οπείς, 4
σπάτουλες και 15 αδιάγνωστα), 22 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (13 λεπίδες
πυριτόλιθου, 2 λεπίδες οψιανού, 2 λεπίδες χαλαζία, 2 φολίδες, 1 πυρήνας και
2 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 6 λίθινα εργαλεία με κόψη (4 πελέκεις και 2
αξίνες), 43 λίθινα εργαλεία τριβής (31 τριβεία, 8 τριπτήρες και 4
ακονόπετρες), 26 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 3 λίθινα αδιάγνωστα
αντικείμενα. (Γράφημα 7)
Στα εργαλεία κυριαρχούν αριθμητικά τα λίθινα εργαλεία τριβής, ενώ
ακολουθούν τα οστέινα μαζί με τα λίθινα απολεπισμένα και τα λίθινα εργαλεία
με κόψη. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των πήλινων πεσσών.
Ρε 140: κεφάλι πήλινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Τα μάτια αποδίδονται με πλαστικά
δισκοειδή επιθήματα και εγχαράξεις. Ανομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες.
Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray + 6/3, pale brown) και 5/1, gray. Ύψος:
2,48εκ., πλάτος: 1,4εκ., πάχος (μύτη): 1,98εκ.
Ρε 775: τμήμα αριστερού ποδιού από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σπασμένο στη
γένεση του ποδιού. Δε σώζει το κάτω πέρας. Ομοιογενής όπτηση. Καλά στιλβωμένο.
Σώζει ίχνη κόκκινου χρώματος. Munsell: 10 YR 7/3, very pale brown. Ύψος: 5,1εκ.,
Ρε 183: πήλινο ενώτιο (τμήμα). Ύψος: 1,75εκ., πλάτος: 1,4εκ., πάχος: 1,1εκ.
Δείγματα 3: 2 τμήματα δαπέδου (Δ 6 και Δ 7 τ. 422/070) και ένα για 14C, το οποίο
περιείχε αρκετούς άνθρακες (Δ 8 τ. 422/070). Το δείγμα 8 περιείχε έναν
σπόρο κριθαριού (Hordeum vulgare).
Νεροκόσκινο (ΝΚ 14, ΝΚ 20 και ΝΚ 22). Τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως εξής:
δημητριακά στα ΝΚ 14, ΝΚ 20 και ΝΚ 22· όσπρια και άγρια χλωρίδα στο ΝΚ
20.
39
Λάκκος 6 με πασσαλότρυπα 128 στο φυσικό Λάκκοι 4, 6 (με πασσαλότρυπα 128),

Από δυτικά 9, 10, 13, 14 και 73 στο φυσικό
Ο λάκκος 6 με την πασσαλότρυπα 128 στο φυσικό Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Από ανατολικά όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 6
40
Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 435) από τον λάκκο 6 Γραπτό αγγείο (Ρε 428) από τον λάκκο 6
(Κλίμακα σε εκατοστά) (Κλίμακα σε εκατοστά
Τμήμα ανθρωπόμορφου / ζωόμορφου αγγείου (Ρε 173) Κεφάλι πήλινου ειδωλίου (Ρε 140)
από τον λάκκο 6 από τον λάκκο 6
Το τμήμα ζωόμορφου/ανθρωπόμορφου αγγείου Ρε 173

από τον λάκκο 6, μαζί με άλλα παρόμοια τμήματα αγγείων
41
Λάκκος 7
Θέση Τετράγωνο 422/050. Νοτιοανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου.

Δυτικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Α.
Διαστάσεις Β-Ν: 3,60μ. x Α-Δ: 2,25μ. (3,10μ. μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α) (αρχικές) και
Β-Ν: 2,50μ. x Α-Δ: 2,10μ. (2,60μ. μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α)
(συρρίκνωση)
Εμβαδόν 8,11m² (σωζόμενο) και 11,16m² (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α): αρχικό.
5,25m² (σωζόμενο) και 6,50m² (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α): συρρίκνωση.
Τοιχώματα Στα βόρεια, στα νότια και στα δυτικά κάθετα ή σχεδόν κάθετα.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, ιδιαίτερα σε κεραμική, όστρεα και
μικροαντικείμενα, η οποία εντοπίστηκε στην ανατολική / βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου
422/050 (κυρίως τετράγωνο, βόρειος μάρτυρας και συμβολή μαρτύρων), μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος, καθώς και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 3 (και τα τρία συνολικού
πάχους 0,65μ. περίπου). Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/050004, #422/050005 και #422/050012 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 4, με χώμα (Munsell)
10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς,
άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 4 του λάκκου 7 του
τετραγώνου 422/050 αντιστοιχεί με τα στρώματα 3, 4, 5 και 6 της στρωματογραφίας της βόρειας
παρειάς του (Σχέδιο 50).
very dark grayish brown (δυτικά) και 10 YR 3/3, dark brown (ανατολικά), πηλώδες, μαλακό, υγρό, με
μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς, διάσπαρτους άνθρακες. Το
στρώμα 5 του λάκκου 7 του τετραγώνου 422/050 αντιστοιχεί με τα στρώματα 5 και 6 της
στρωματογραφίας της βόρειας παρειάς του.
3) #422/050014 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 8, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown
και προς 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με μικροσκοπικούς, διαλυμένους, άψητους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς άνθρακες.
Μεγάλος, κυκλικός (ακανόνιστου σχήματος αρχικά) λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό
έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις.
Με βάση την πιθανή διαμόρφωση του λάκκου 7, τόσο μέσα στη δοκιμαστική τομή Α, αλλά και
ανατολικότερα, στον ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/070 και εκτός της χάραξης του
ανασκαφικού καννάβου, μπορεί κανείς να υποθέσει το ιδιαίτερα μεγάλο μέγεθος που πρέπει να είχε
ο λάκκος αυτός, τουλάχιστον στις αρχικές του επιχώσεις. Το ίδιο ισχύει και για τον λάκκο 6.
Στη νότια/νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου 7, διερευνήθηκε το αυλάκι 5 (τετράγωνο 422/050),
που πιθανόν ανήκει σε υπέργειο ευθύγραμμο κτίσμα.
Βορειοανατολικά του λάκκου 7 διερευνήθηκε η ΠΣ 27, η οποία σχετίζεται και με τον ορθογωνικό
λάκκο 15, τον οποίο τέμνει στη νότια περιοχή του ο λάκκος 7.
Σύμφωνα με τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους, στο κέντρο του λάκκου 7 σχηματίζεται
κοιλότητα.
Μεγάλο μέρος από το ανατολικό τμήμα του λάκκου 7 τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Α και
διερευνήθηκε κατά τη διάνοιξη αυτής ως λάκκος 6.
από άνθρακα της #422/050005, στρώμα 4 ↓27,60μ. (Δ 1), 2) DEM 2754: 6360–6250 π. Χ. (68,2%)
και 6378–6237 π. Χ. (95,4%), από άνθρακα της #422/050005, στρώμα 4, ↓27,34μ. (Δ 3) και 3)
DEM 2817: 6351–6229 π. Χ. (68,2%) και 6367–6224 π. Χ. (95,4%), από οστό ζώου (αγελάδα) της
#422/050014, στρώμα 8, ↓27,23-26,57μ.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής, ο λάκκος 7 χρονολογείται, κατά
προσέγγιση, σε μία πρώιμη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το 6400 π. Χ.).
42
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Κυριαρχούν τα ανοιχτά, μεσαίου μεγέθους αγγεία σε ποικίλα
σχήματα, στη συντριπτική τους πλειοψηφία με επιφάνειες στιλβωμένες και
στιλπνές. Ο λάκκος 7 περιείχε σχεδόν αποκλειστικά μονόχρωμη κεραμική.
Αγγεία 14 τμήματα (από την ανασκαφή και τη δοκιμαστική τομή Α). Αρκετά τμήματα
αγγείων προέκυψαν μετά από το πλύσιμο και τη συντήρηση της κεραμικής.
Ρε 314, Ρε 318 και Ρε 438: τμήματα από φιάλες χωρίς λαβές, μονόχρωμες, καλά
στιλβωμένες, καστανού χρώματος. Ύψος: 11,25εκ. και διάμετρος σώματος: 19,5εκ.,
ύψος: 12,3εκ. και διάμετρος σώματος: 19εκ. και ύψος: 18,8εκ. και διάμετρος σώματος:
22,5εκ. (αντίστοιχα).
Ρε 317: αγγείο (τμήμα) σε σχήμα βάρκας, χωρίς λαβές, στιλβωμένο, ανοιχτού
καστανού χρώματος. Ύψος: 10,2εκ., τόξο μεγάλης διαμέτρου: 23εκ., μικρή διάμετρος
(πλάτος): 15,85εκ.
Ρε 319: φιάλη (τμήμα) μονόχρωμη με τέσσερις (σώζονται οι δύο) διάτρητες αποφύσεις
– λαβές, στιλβωμένη, καστανού χρώματος. Ύψος: 13εκ., διάμετρος σώματος: 18,5εκ.
Ρε 320: μικρή φιάλη (τμήμα) μονόχρωμη χωρίς λαβές, στιλβωμένη εσωτερικά και
εξωτερικά, κοκκινωπού χρώματος, με ίχνη υπόλευκου επιχρίσματος εσωτερικά.
Ύψος: 9,5εκ., σωζόμενο τόξο σώματος: 21,7εκ.
Ρε 322: μικρό κύπελλο μονόχρωμο με μία λαβή (σώζονται τα αποτυπώματά της),
στιλβωμένο, καστανού χρώματος. Ύψος: 5,5εκ., διάμετρος σώματος: 6,4εκ.
Ρε 323: μικρό ανοιχτό αγγείο (τμήμα) μονόχρωμο, που σώζει μία διάτρητη απόφυση –
λαβή, στιλβωμένο, κόκκινου χρώματος. Ύψος: 8,3εκ., μέγιστο τόξο σώματος: 16,5εκ.
Ρε 325: μικρό ανοιχτό αγγείο με «προχοή» χωρίς λαβές, μονόχρωμο στιλβωμένο,
καστανού χρώματος. Ύψος: 10,5εκ., διάμετρος σώματος: 12,1εκ.
Ρε 437: φιάλη (τμήμα) μονόχρωμη χωρίς λαβές, στιλβωμένη, καστανού χρώματος, με
πιθανό λευκό επίχρισμα εσωτερικά. Ύψος: 17εκ., διάμετρος σώματος: 22,5εκ.
Οστά Πολλά. 3 σακούλες μπάζων (η μία από τη διερεύνηση της δοκιμαστικής
τομής Α). Κόκαλα κυρίως. Αρκετά τμήματα γνάθων με δόντια. Διαπιστώθηκε
η προσπάθεια εξαγωγής μεδουλιού από τα κόκαλα των ζώων, μέσα από την
έντονα κατακερματισμένη διατήρησή τους: κόκαλα σπασμένα σε πολλά και
μικρά θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (βλ. παρόμοια εικόνα στους λάκκους
18, 23, 23α, 24, 26, 42 και 51).
είδους Solen sp. (βλ. παρόμοια εικόνα στον λάκκο 5 και στον λάκκο 6).
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί πηλοί (με ανώμαλες επιφάνειες), οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με
ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου (πολλά στο τμήμα του λάκκου στον
βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/050).
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία με κόψη και τριπτά.
Μικροαντικείμενα Πάρα πολλά.
369: 7 ενώτια (5 πήλινα, 1 λίθινο και 1 μαρμάρινο), 5 ειδώλια (4 πήλινα και 1
μαρμάρινο), 3 πήλινες σφραγίδες, 2 μικκύλα αγγεία, 7 κοσμήματα (1 λίθινο
κομβίο, 3 διάτρητα όστρεα, 2 λίθινες χάντρες και 1 μαρμάρινη χάντρα), 17
αποστρογγυλεμένα όστρακα (το ένα με οπή), 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο,
17 πήλινοι πεσσοί, 7 πήλινα σφονδύλια, 1 πήλινος λειαντήρας, 1 πήλινο
αδιάγνωστο αντικείμενο, 63 οστέινα εργαλεία (9 οπείς, 16 σπάτουλες και 38
αδιάγνωστα), 110 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (79 λεπίδες, 1 αιχμή, 22
φολίδες, 1 πυρήνας και 7 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 30 λίθινα εργαλεία με
κόψη (3 πελέκεις, 24 αξίνες, 1 αδιάγνωστο εργαλείο και 2 απολεπίσματα από
αδιάγνωστα εργαλεία), 67 λίθινα εργαλεία τριβής (34 τριβεία, 21 τριπτήρες,
11 ακονόπετρες και 1 αδιάγνωστο εργαλείο), 30 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία,
1 λίθινο αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 8)
κόψη. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των αποστρογγυλεμένων
οστράκων, αλλά και των πήλινων πεσσών. Επισημαίνεται ότι βρέθηκαν τρεις
πήλινες σφραγίδες.
Ρε 138: τμήμα μαρμάρινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου, με τονισμένα οπίσθια και τα
χέρια διπλωμένα στο στήθος. Λείπει το κεφάλι. Ύψος: 6,6εκ., πλάτος: 3,9εκ., πάχος:
2,35εκ.
Ρε 166: πήλινη σφραγίδα με λαβή ελλειψοειδούς διατομής και ελλειψοειδή
σφραγιστική επιφάνεια από αυλακώσεις και μη διαμπερείς οπές. Ελάχιστα ίχνη
στίλβωσης. Νέφη ψησίματος. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 6/4,
43
light yellowish brown. Υπάρχει παρόμοιο παράδειγμα της αρχαιότερης νεολιθικής από
τη Νέα Νικομήδεια Ημαθίας. (Παπαθανασόπουλος 1996: 331) Ύψος: 3,8εκ., μεγάλη
διάμετρος: 4εκ., μικρή διάμετρος: 3,1εκ.
Ρε 167: πήλινη σφραγίδα με λαβή ελλειψοειδούς διατομής και ελλειψοειδή
σφραγιστική επιφάνεια από αυλακώσεις (μία ευθεία γραμμή με ζιγκ ζαγκ γραμμές
εκατέρωθέν της). Στη λαβή φέρει εγχαράξεις. Καλά διατηρημένη στίλβωση.
Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray.Ύψος: 3,9εκ., μεγάλη
διάμετρος: 3,8εκ., μικρή διάμετρος: 2,65εκ.
Ρε 168: τμήμα πήλινης τετράγωνης σφραγίδας με πλαστικά διαμορφωμένη
σφραγιστική επιφάνεια («ζατρικοειδές» μοτίβο). Σε β’ χρήση, από όστρακο αγγείου:
τμήμα σώματος μαζί με τη λαβή (-απόφυση με διαμπερή οπή), η οποία αποτελεί και
τη λαβή της σφραγίδας. Στιλβωμένες επιφάνειες. Munsell: 7,5YR 6/3, light brown
(σφραγιστική επιφάνεια) + 7,5 YR 6/6, reddish yellow (άνω όψη και λαβή). Μήκος:
4,55εκ., πλάτος: 4,15εκ., πάχος: 2,2εκ.
Ρε 177: σχεδόν ακέραιο λίθινο ενώτιο. Ύψος: 1,8εκ., μέγιστη διάμετρος: 1,2εκ.
Ρε 765: ακέραιο ενώτιο από λευκό μάρμαρο. Ύψος: 1,85εκ., μέγιστη διάμετρος:
1,28εκ.
Ρε 180: σχεδόν ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ύψος: 2,25εκ., μέγιστη διάμετρος: 1,2εκ.
Ρε 185: ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ύψος: 1,85εκ., μέγιστη διάμετρος: 1,15εκ.
Ρε 729: ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ύψος: 1,6εκ., μέγιστη διάμετρος: 1,25εκ.
Δείγματα 7: 2 για 14C [τα οποία περιείχαν αρκετούς άνθρακες (Δ 1 και Δ 3 τ. 422/050)],
2 οπτοί αχυροπηλοί (Δ 6 και Δ 7 τ. 422/050), 2 οπτά πλιθιά (Δ 2 και Δ 4 τ.
422/050) και ένα δείγμα χώματος με πιθανά ψήγματα χαλκού ή μαλαχίτη (Δ 5
τ. 422/050).
Νεροκόσκινο [ΝΚ 16, ΝΚ 19 (ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 16), ΝΚ 43, ΝΚ 44 και ΝΚ 45 (τα ΝΚ 44
και 45 ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 44)]. Τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται
ως εξής: δημητριακά και άγρια χλωρίδα στα ΝΚ 16, ΝΚ 43 και ΝΚ 44· όσπρια
στα ΝΚ 16 και ΝΚ 43· φρούτα / καρποί στο ΝΚ 44.
Το ΝΚ 16 αποτελεί ένα από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των Ρεβενίων, στο οποίο κυριαρχούν οι σπόροι και τα λέπυρα
των επενδεδυμένων σιτηρών, ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό
αντιπροσωπεύονται τα όσπρια, και σε ακόμα μικρότερο φυτά της άγριας
βλάστησης (περίπου 60% δημητριακά, 25% όσπρια και 15% άγρια χλωρίδα).
Το ΝΚ 16 του λάκκου 7 αποτελεί το πλουσιότερο, από την άποψη της
περιεκτικότητας σε όσπρια, δείγμα ανάμεσα σε όλα τα δείγματα των
Ρεβενίων.
44
Νότιο τμήμα λάκκου 7 Λάκκος 7 στο φυσικό

Από δυτικά Από ανατολικά

Οστέινες σπάτουλες (Ρε 75 και Ρε 77) από τον λάκκο 7

45
Οι πήλινες σφραγίδες Ρε 166 και Ρε 167 από τον λάκκο 7

Η πήλινη σφραγίδα Ρε 168 από τον λάκκο 7

Μαρμάρινο ειδώλιο (Ρε 138) με τονισμένα οπίσθια

και τα χέρια διπλωμένα στο στήθος από τον λάκκο 7
46
Μονόχρωμο αγγείο σε σχήμα βάρκας (Ρε 317) Το εσωτερικό του μονόχρωμου αγγείου
από τον λάκκο 7 σε σχήμα βάρκας (Ρε 317)
Φωτογραφία Γ.Π.) (Κλίμακα σε εκατοστά
Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 318) από τον λάκκο 7 Μονόχρωμα αγγείο (Ρε 319) από τον λάκκο 7
(Κλίμακα σε εκατοστά (Κλίμακα σε εκατοστά
Φωτογραφία Γ.Π.) Φωτογραφία Γ.Π.)
Μικρό μονόχρωμο αγγείο (Ρε 322) από τον λάκκο 7

Αριστερή φωτογραφία Γ.Π.)
47
Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 318) από τον λάκκο 7 Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 314) από τον λάκκο 7
(Κλίμακα σε εκατοστά) (Κλίμακα σε εκατοστά)
Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 325) με «προχοή» Τμήμα μονόχρωμου αγγείου (Ρε 323) από τον λάκκο 7
από τον λάκκο 7 (Κλίμακα σε εκατοστά
(Κλίμακα σε εκατοστά Φωτογραφία Γ.Π.)
48
Λάκκος 8

Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Α.
Σχήμα -
Διαστάσεις Β-Ν: 4,00μ. x Α-Δ: 2,30μ..
Τοιχώματα -
Πρόκειται για επίχωση που ανασκάφηκε στο στρώμα 3 του τετραγώνου 422/060 (#422/060005: όλο
το κυρίως τετράγωνο 4222/060, εκτός από το τμήμα του που τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Α),
η οποία εντοπίστηκε μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου
στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,65μ. περίπου). Χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell)
10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά σφιχτό, ελαφρώς υγρό, με μικροσκοπικούς,
διάσπαρτους, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλά ευρήματα σε όλες σχεδόν τις
κατηγορίες.
Ο λάκκος 8 ταυτίζεται ουσιαστικά με τον λάκκο 11 και αποτελεί την ανώτερη επίχωση αυτού. Ο
λάκκος 8 ορίστηκε σχεδόν σε όλη την έκταση του κυρίως τετραγώνου 422/060 (εκτός από το τμήμα
του που τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Α), πριν εντοπιστούν με σαφήνεια τα όριά του στο
φυσικό έδαφος, με μόνο ασφαλές όριο το φυσικό στα νοτιοανατολικά του τετραγώνου. Μόλις
αποσαφηνίστηκαν τα όριά του, ο λάκκος 8 ονομάστηκε λάκκος 11.
Χρονολόγηση Βλ. λάκκο 11.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 2 σακούλες μπάζων.
Οστά Αρκετά προς πολλά. 4 λίτρα. Κόκαλα (ανάμεσά τους μεγάλα θραύσματα,
πιθανόν βοοειδών, καθώς και λίγα με ίχνη καύσης). Περιέχονται και δόντια,
ένα τμήμα κεράτου και ένα κόκαλο ψαριού.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί ή κακοψημένοι, με ανώμαλες επιφάνειες. Αχυροπηλοί.
Τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα.
41: 1 μικκύλο αγγείο, 2 πήλινοι πεσσοί, 1 πήλινο σφονδύλι, 2 πήλινα
αδιάγνωστα αντικείμενα, 2 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 1 αδιάγνωστο),
6 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (2 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λεπίδες οψιανού,
1 φολίδα πυριτόλιθου, 1 απολέπισμα πυριτόλιθου), 4 λίθινα εργαλεία με κόψη
(1 πέλεκυς και 3 αξίνες), 16 λίθινα εργαλεία τριβής (14 τριβεία, 1 τριπτήρας, 1
ακονόπετρα), 7 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 9)
ακολουθούν τα λίθινα απολεπισμένα, τα οστέινα και τα λίθινα εργαλεία με
κόψη.
Δείγματα Ένα για 14C (Δ 2 τ. 422/060), το οποίο περιείχε πολλούς άνθρακες.
49
Λάκκος 9
Θέση Τετράγωνα 422/069, 422/070 και 422/080. Νοτιοανατολική περιοχή του

ανασκαφικού καννάβου.
Τοιχώματα Με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του, ενώ μόνο στα νοτιοδυτικά είναι σχεδόν
κάθετα.
Ενιαία επίχωση, στα δύο παρακάτω στρώματα των τετραγώνων 422/070 (νοτιοδυτική περιοχή
αυτού) και 422/080 (βορειοδυτική περιοχή βόρειου μάρτυρα αυτού):
Στρώμα 9 (#422/070011): ενιαία επίχωση, η οποία εντοπίστηκε μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 3 (και τα τρία συνολικού πάχους
0,75μ. περίπου) στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/070, όπου σκάφτηκε το μεγαλύτερο
μέρος του λάκκου 9, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, με
μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες.
Στρώμα 7 (#422/080008): στρώμα της νότιας περιοχής (νοτίου ορίου) του λάκκου 9 στο τετράγωνο
422/080, αντίστοιχο και με ενιαία, όμοια επίχωση με το στρώμα 9 του τετραγώνου 422/070,
εντοπίστηκε μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και μετά από τη διερεύνηση των
νοτιοδυτικών ορίων του λάκκου 4 στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/080 (συνολικού
πάχους 1μ. περίπου).
Η τελική διαμόρφωση στο φυσικό των δυτικών ορίων του λάκκου 9 τον επεκτείνει ελαφρώς στη
νοτιοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/069.
Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά αβαθείς
επιχώσεις.
Τα ανατολικά και βόρεια όρια του λάκκου 9 τέμνονται από τους λάκκους 4 και 10 αντίστοιχα.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκόκκινα και κόκκινα όστρακα.
Αγγεία Ένα τμήμα.
Ρε 316: μονόχρωμο ανοιχτό αγγείο (τμήμα) με «προχοή» και τέσσερις διάτρητες
λαβές – αποφύσεις, στιλβωμένο, καστανού χρώματος, με ίχνη υπόλευκου
επιχρίσματος εσωτερικά. Ύψος: 8,2εκ. και διάμετρος σώματος: 10,3εκ.
Οστά Λίγα. Μισό λίτρο. Κόκαλα και ένα δόντι.
Όστρεα Αρκετά. 2 λίτρα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. 1,25 λίτρα. Οπτοί πηλοί (με ανώμαλες επιφάνειες), οπτοί αχυροπηλοί
(λίγοι με ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Ένα λίτρο. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά
εργαλεία.
21: 2 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 1 οστέινη
σπάτουλα, 1 λεπίδα πυριτόλιθου, 1 λίθινη αξίνα, 6 λίθινα εργαλεία τριβής (4
τριβεία και 2 τριπτήρες), 9 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 23 και ΝΚ 24). Στο ΝΚ 24 αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα όσπρια
και η άγρια χλωρίδα, ενώ το ΝΚ 23 δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
50
Λάκκοι 4, 9 και 10 στο τετράγωνο 422/070 Λάκκοι 4, 9 και 10 στο τετράγωνο 422/070
Από βόρεια Από βόρεια
Λάκκοι 4, 6 (με πασσαλότρυπα 128), Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,

9, 10, 13, 14 και 73 στο φυσικό όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 9
Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 316) με «προχοή» και επιχρισμένο εσωτερικά

51
Λάκκος 10

και Β-Ν: 1,80μ. x Α-Δ: 1,75μ. (τελική συρρίκνωση).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 10 (#422/070012), η οποία εντοπίστηκε προς νοτιοδυτικά του
τετραγώνου 422/070, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων
στρωμάτων 2 και 3 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,80μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3,
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς άψητους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
επιχώσεις.
Ο λάκκος 10 τέμνεται στα βορειοανατολικά και στα βόρεια όριά του από τον λάκκο 6 και τον λάκκο
12 αντίστοιχα και τέμνει τον λάκκο 9 στα βόρειά του.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Μία σακούλα μπάζων.
Αγγεία 3 τμήματα από αγγεία στιλβωμένα, βαμμένα με ενιαίο κόκκινο χρώμα εσωτερικά και
εξωτερικά.
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα (λίγα με ίχνη καύσης), δόντια και δύο τμήματα
κεράτων.
Όστρεα Αρκετά προς πολλά, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία με κόψη και τριπτά.
39: 3 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 1 πήλινος πεσσός, 2 πήλινα αδιάγνωστα
αντικείμενα, 5 οστέινα εργαλεία (2 οπείς, 1 σπάτουλα και 2 αδιάγνωστα), 5
λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (4 λεπίδες και 1 φολίδα πυριτόλιθου), 1 λίθινη
αξίνα, 18 λίθινα εργαλεία τριβής (12 τριβεία, 5 τριπτήρες και 1 ακονόπετρα), 4
λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 10)
ακολουθούν τα οστέινα μαζί με τα λίθινα απολεπισμένα και τα λίθινα εργαλεία
με κόψη.
Άνθρακες - Αρκετοί άνθρακες στη δυτική περιοχή του λάκκου. Συλλέχθηκε ένα δείγμα
Νεροκόσκινο χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ 25), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα
δημητριακά, τα όσπρια, τα φρούτα / οι καρποί και η άγρια χλωρίδα.
52
Λάκκοι 6, 10, 13 και 14 (με πασσαλότρυπα 1) Λάκκοι 4, 6 (με πασσαλότρυπα 128),

στο φυσικό 9, 10, 13, 14 και 73 στο φυσικό
Από δυτικά Από ανατολικά

53
Λάκκος 11

Σχήμα Ορθογωνικό.
Διαστάσεις ΒΔ-ΝΑ: 3,40μ. x ΝΔ-ΒΑ: 2,80μ. (αρχικές).
Βάθος επιχώσεων Β: 0,95μ., Ν: 0,78μ., κοιλότητα στο κέντρο: 1,05 (σε όλες τις περιπτώσεις,
μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 8).
Τοιχώματα Με ομαλή κατωφερική κλίση από δυτικά προς ανατολικά.
Αναβαθμοί Δύο:
1) Μεγάλος αναβαθμός στα νοτιοανατολικά του λάκκου 11: διαστάσεις ΒΔ-
ΝΑ: 1,40μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,00μ., ύψος 0,60μ. και εμβαδόν 1,2m². Ανασκάφηκε
στην #422/060007, στρώμα 4. Είσοδος στον λάκκο.
2) Ο λάκκος 19 στα νότια του λάκκου 11: Β-Ν: διαστάσεις 0,95μ. x Α-Δ:
1,25μ., ύψος 0,28μ. και εμβαδόν 1,1875m². Είσοδος στον λάκκο.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, η οποία εντοπίστηκε σε μεγάλο μέρος του
τετραγώνου 422/060, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου
στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,75μ.), ενώ διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/060005, στρώμα 3: η ανώτερη επίχωση του λάκκου 11, η οποία ανασκάφηκε ως λάκκος 8,
πριν εντοπιστούν με σαφήνεια τα όριά του στο φυσικό έδαφος, με μόνο ασφαλές όριο το φυσικό στα
νοτιοανατολικά του τετραγώνου 422/060.
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, διάσπαρτους, άψητους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς.
3) #422/060008, #422/060009, #422/060012 και #422/060023 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 5, με
χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, πλούσιο σε ευρήματα, με
πολλούς, διάσπαρτους άνθρακες.
4) #422/060010 (ταφή 2), στρώμα 6, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό,
ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής).
5) #422/060011 (ταφή 3), στρώμα 7, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό,
ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής).
6) #422/060024 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 11, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό, με ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς
άνθρακες.
Μεγάλος, ορθογωνικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές επιχώσεις. Ο
μεγαλύτερος ορθογωνικός λάκκος από όλους.
Σύμφωνα με τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους, στο κέντρο και προς βόρεια του λάκκου 11
σχηματίζεται κυκλική κοιλότητα (∅ 1,80μ. και βάθος 0,40μ. περίπου), με επικλινή διαμόρφωση στα
νότια. Δεύτερη (ημικυκλική) κοιλότητα αμέσως βόρεια (Β-Ν: 1,00μ. x Α-Δ: 1,50μ. και βάθος 0,19-
0,14μ.), τα βόρεια όρια της οποίας φαίνεται να κόβουν τη νότια περιοχή του λάκκου 21.
Δύο αναβαθμοί υπάρχουν μέσα στον λάκκο 11: ο λάκκος 19 και η ημικυκλική διαμόρφωση στα
νοτιοανατολικά που σκάφτηκε μαζί με τον λάκκο 11 (διαστάσεις: ΒΔ-ΝΑ: 1,40μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,00μ.),
που πιθανόν λειτουργούσαν ως είσοδοι στον λάκκο.
Ο λάκκος 11 τέμνει στα βορειοανατολικά τον λάκκο 94 και στα νοτιοδυτικά τον λάκκο 20.
Στα ανατολικά του λάκκου 11 διερευνήθηκε το αυλάκι 3 (τετράγωνο 422/060), το οποίο βρίσκεται
ανάμεσα στους λάκκους 11 και 83 και πιθανόν ανήκει σε μεταγενέστερο υπέργειο ευθύγραμμο
κτίσμα.
Οι επιχώσεις του λάκκου 8 αποτελούν τις υπερκείμενες επιχώσεις του λάκκου 11, πριν εντοπιστούν
με σαφήνεια στο φυσικό τα όρια του λάκκου 11.
Έξι ανθρώπινες ταφές συνδέονται με τον λάκκο 11: οι αρθρωμένες ταφές 1 και 2 που
διερευνήθηκαν στο πλαίσιο της δοκιμαστικής τομής Α, οι αρθρωμένες ταφές 2 και 3 που
διερευνήθηκαν κατά το οριζόντιο σκάψιμο και οι συσσωρεύσεις οστών 3Α και 3Β που εντοπίστηκαν
54
αμέσως πάνω από την ταφή 1 της δοκιμαστικής τομής Α. Επίσης, από τον λάκκο 11 προέρχονται
δύο περιπτώσεις μεμονωμένων ανθρώπινων οστών, τα οποία βρέθηκαν κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού (μία φάλαγγα ποδιού και ένα μετακάρπιο).
από άνθρακα της #422/060012, στρώμα 5, ↓27,77μ. (Δ 6), 2) DEM 2824: 6428–6375 π. Χ. (68,2%)
και 6439–6261 π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής 2 της
#422/060010, στρώμα 6, ↓27,91μ., 3) DEM 2886: 6460-6399 π. Χ. (68,2%) και 6461-6373 π. Χ.
(95,4%), από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής 2 της δοκιμαστικής τομής Α, σε βάθος
0,75μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους και 4) DEM 2888: 6430–6370 π. Χ. (68,2%) και
6440–6260 π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής 3 της #422/060011,
στρώμα 7, ↓27,70-27,39μ.
προσέγγιση, σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και
μετά το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000 π. Χ. και μετά).
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 4,5 σακούλες μπάζων. Κυριαρχούν τα ανοιχτά μεσαίου μεγέθους
αγγεία, χωρίς ποικιλομορφία στα σχήματα, στη συντριπτική τους πλειοψηφία
με επιφάνειες στιλβωμένες και στιλπνές. Η συχνότερη μορφή διακόσμησης
είναι η γραπτή, ενώ σε πολύ μικρότερη συχνότητα αντιπροσωπεύεται η
διακόσμηση impresso.
Ρε 171: αγγείο (μικρό τμήμα σώματος με το χείλος) με ανθρωπόμορφη πλαστική
διακόσμηση, στιλβωμένο, ανοιχτού καστανού χρώματος. Τα μάτια αποδίδονται με
πλαστική διατύπωση. Ύψος: 6,65εκ., διάμετρος χείλους: 10-11εκ. Ανήκει στις
επιχώσεις του στρώματος 2, αμέσως πριν από τον εντοπισμό των ορίων του λάκκου
11 στο φυσικό.
Ρε 216: μεγάλη φιάλη χωρίς λαβές (τμήμα), στιλβωμένη, με γραπτή (καστανό ή
καστανοκόκκινο ή κοκκινωπό σε καστανό ή καστανοκόκκινο βάθος) διακόσμηση
εξωτερικά (καμπύλες ταινίες στη σειρά περιτρέχουν το αγγείο, ξεκινώντας από ταινία
στο χείλος) και εσωτερικά (κάθετες ή ελαφρώς λοξές ταινίες, σε ομάδες των δύο ή
τριών περιτρέχουν το αγγείο, ξεκινώντας από ταινία στο χείλος). Ύψος: 16,5εκ.,
διάμετρος σώματος: 22εκ.
Ρε 217: μεγάλη φιάλη χωρίς λαβές (πιθανότατα), στιλβωμένη, με γραπτή (κόκκινο σε
καστανό βάθος) διακόσμηση εξωτερικά (λοξές, παράλληλες μεταξύ τους,
ανισοπλατείς ταινίες, οι οποίες ξεκινούν από ταινία στο χείλος) και εσωτερικά
(παρόμοιες ταινίες με εκείνες εξωτερικά, οι οποίες, όμως, συναντώνται με ταινίες που
ξεκινούν από την αντίθετη κατεύθυνση, ενώ όλες ξεκινούν από το χείλος). Ύψος:
15,5εκ., διάμετρος χείλους: 25-26εκ.
Ρε 436: φιάλη (τμήμα) μονόχρωμη, που δε σώζει λαβές, στιλβωμένη, καστανοκίτρινου
χρώματος. Ύψος: 13,2εκ., διάμετρος χείλους: 18εκ.
Ρε 707: μεγάλη μονόχρωμη φιάλη (τμήμα), με τέσσερις διάτρητες λαβές-αποφύσεις,
στιλβωμένη, καστανού χρώματος. Ύψος: 24εκ., διάμετρος σώματος: 35εκ.
Οστά Πολλά. Μία σακούλα μπάζων. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και
δόντια. 2 τμήματα κεράτων. Ένα απολιθωμένο κόκαλο. Ένα κόκαλο ψαριού.
Όστρεα Πολλά. 2,5 σακούλες μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά προς πολλά. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά
εργαλεία.
134: 2 πήλινα ενώτια, 2 πήλινα ειδώλια, 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 1
μικκύλο αγγείο, 17 αποστρογγυλεμένα όστρακα (τα δύο με οπή), 9 πήλινοι
πεσσοί, 2 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 20 οστέινα εργαλεία (7 οπείς, 3
λεπίδες πυριτόλιθου, 3 λεπίδες οψιανού, 1 λεπίδα χαλαζία, 1 φολίδα οψιανού
και 2 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 4 λίθινα εργαλεία με κόψη (1 πέλεκυς και 3
αξίνες), 36 λίθινα εργαλεία τριβής (27 τριβεία, 8 τριπτήρες, 1 ακονόπετρα), 13
55

κόψη. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία στον λάκκο 11 των
αποστρογγυλεμένων οστράκων, αλλά και των πήλινων πεσσών.
Ρε 141: κεφάλι με τμήμα λαιμού από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Τα μάτια
αποδίδονται με πλαστικά δισκοειδή επιθήματα και εγχαράξεις. Σπασμένο στο άνω
τμήμα του κεφαλιού. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 7/2,
light gray και 5/1, gray. Ύψος: 3,2εκ., πλάτος: 1,15εκ., πάχος (μύτη): 1,55εκ.
Ρε 771: αριστερό ήμισυ από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο, ίσως σύνθετο:
αριστερός κορμός, οπίσθια και άνω τμήμα του ποδιού. Στο άνω άκρο σώζει τμήμα
κατακόρυφης οπής, ίσως για την υποδοχή κεφαλιού από άλλο υλικό. Δε σώζει το
κάτω πέρας. Εσωτερικά υπάρχει οριζόντια οπή για την πρόσφυση του άλλου
τμήματος. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 3/1, very dark gray.
Ύψος: 3εκ., πλάτος: 1,4εκ., πάχος: 2εκ.
Ρε 182: πήλινο ενώτιο (τμήμα). Μήκος: 2,25εκ., πλάτος: 1,35εκ., πάχος: 1,15εκ.
Δείγματα 5: 3 για 14C [ένα περιείχε πολλούς (Δ 3 τ. 422/060) και 2 αρκετούς (Δ 6 και Δ
7 τ. 422/060) άνθρακες], ένα οπτό πλιθί (Δ 5 τ. 422/060) και ένας λίθος με
πιθανά ίχνη μαλαχίτη (Δ 4 τ. 422/060).
Νεροκόσκινο (ΝΚ 28 και ΝΚ 29), στα οποία τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως
εξής: δημητριακά και όσπρια στα ΝΚ 11 και ΝΚ 12· άγρια χλωρίδα στο ΝΚ
11.
Λάκκοι 11, 19 και 20 (ανατολικό τμήμα) στο φυσικό Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
56
Λάκκοι 11, 19, 20 (ανατολικό τμήμα), 94 Ταφές 2 και 3 μέσα στον λάκκο 11
και αυλάκι 3 Από νότια
Αποκάλυψη του σκελετού Ταφή 2 μέσα στον λάκκο 11 Ταφή 3 μέσα στον λάκκο 11
από την ταφή 2 Από νοτιοδυτικά Από νότια
του λάκκου 11
57
Η ταφή 2 μέσα στη

δοκιμαστική τομή Α Οι ταφές 1 και 2 μέσα στη δοκιμαστική τομή Α
Από βόρεια Από ανατολικά
(Φωτογραφία Α.Α.) (Φωτογραφία Α.Α.)
Σχεδιαστική απεικόνιση των ταφών του λάκκου 11
58
Τα ευρήματα των ταφών 2 και 3 του λάκκου 11
Ρε 216 τμήμα πήλινου γραπτού αγγείου #422/060008, στρώμα 5 3,30ΝΧ2,00ΔΧ↓28,04μ.

Ρε 217 τμήμα πήλινου γραπτού αγγείου #422/060008, στρώμα 5 3,45ΝΧ1,65ΔΧ↓27,94μ.
Ρε 436 τμήμα πήλινου μονόχρωμου αγγείου #422/060008, στρώμα 5 3,20ΝΧ1,53ΔΧ↓27,95μ.
Ρε 707 τμήμα πήλινου μονόχρωμου αγγείου #422/060008, στρώμα 5 2,08ΝΧ1,27ΔΧ↓28,10μ.
#422/060012, στρώμα 5 2,74ΝΧ1,10ΔΧ↓27,86μ.
Ρε 182 τμήμα πήλινου ενωτίου #422/060009, στρώμα 5 3,00ΝΧ2,50ΔΧ↓27,93μ.
59
Το πήλινο ενώτιο Ρε 182, που βρέθηκε Πήλινο ειδώλιο (Ρε 141) από τον λάκκο 11
σε μικρή απόσταση από τις (Κλίμακα σε εκατοστά
ταφές 2 και 3 του λάκκου 11 Φωτογραφίες Γ.Π.)
Τμήμα από χείλος ανθρωπόμορφου αγγείου (Ρε 171) Το τμήμα ανθρωπόμορφου αγγείου Ρε 171 από τον
από τον λάκκο 11 λάκκο 11, μαζί με άλλα παρόμοια τμήματα αγγείων
60
Γραπτό αγγείο (Ρε 216) Το γραπτό αγγείο Ρε 217

από τον λάκκο 11 (ταφές 2 και 3) από την ταφή 2 του λάκκου 11
(Κλίμακα σε εκατοστά (Κλίμακα σε εκατοστά
Φωτογραφία Γ.Π.) Φωτογραφία Γ.Π.)
Μεγάλο μονόχρωμο αγγείο (Ρε 707) Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 436)

από τον λάκκο 11 (ταφές 2 και 3) από την ταφή 2 του λάκκου 11
61
Λάκκος 12

Σχήμα Ημικυκλικό.
Τοιχώματα Αβαθής λάκκος.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 11 (#422/070013), η οποία εντοπίστηκε στη βορειοδυτική περιοχή του
κυρίως τετραγώνου 422/070, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων
στρωμάτων 2 και 3 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,65μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3,
dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς άψητους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μεγάλος, ημικυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 12 χωρίζεται με λωρίδα φυσικού σε δύο επιμέρους λάκκους, τον βόρειο λάκκο 13 και τον
νότιο λάκκο 14.
Ο λάκκος 12 τέμνει το βόρειο όριο του λάκκου 10 και τέμνεται στα ανατολικά του από τον λάκκο 6.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 1,5 λίτρα.
Οστά Λίγα. 1,75 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Όστρεα Λίγα. 1,5 λίτρα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί πηλοί (με ανώμαλες επιφάνειες), οπτοί αχυροπηλοί και
τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,25 του λίτρου. Χαλαζίες.
2: 1 λεπίδα πυριτόλιθου, 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο.
Δείγματα Ένα για 14C, το οποίο περιείχε αρκετούς άνθρακες (Δ 9 τ. 422/070).
Άνθρακες - Αρκετοί άνθρακες στη βόρεια περιοχή του λάκκου. Συλλέχθηκε ένα δείγμα
Νεροκόσκινο χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ 26), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα
δημητριακά και η άγρια χλωρίδα.
62
Ο λάκκος 12, όπως χωρίστηκε με λωρίδα φυσικού Λάκκοι 6, 10, 13 και 14 (με πασσαλότρυπα 1)
σε λάκκο 13 και λάκκο 14 Από δυτικά
Από δυτικά
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, όπου διακρίνονται

οι λάκκοι 13 και 14 που εντοπίστηκαν
κάτω από τον λάκκο 12
63
Λάκκος 13

Σχήμα Ελλειψοειδές.
Τοιχώματα Στα δυτικά και στα νοτιοδυτικά με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 13 (#422/070015 και #422/070024 στον βόρειο μάρτυρα), η οποία
εντοπίστηκε στη βορειοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/070 και στη νοτιοδυτική περιοχή
του βόρειου μάρτυρα αυτού, μετά από την αφαίρεση επιχώσεων συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου,
αφού, δηλαδή, αφαιρέθηκαν από το τετράγωνο 422/070 το επιφανειακό στρώμα, τα ακόλουθα
στρώματα 2 και 3, αλλά και η επίχωση του λάκκου 12 στο στρώμα 11. Χώμα (Munsell) 10 YR 3/3,
dark brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, ελλειψοειδής λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 13 τέμνεται στα ανατολικά του από τον λάκκο 6. Εντοπίστηκε μετά από τον χωρισμό (με
λωρίδα φυσικού) του λάκκου 12 στον βόρειο λάκκο 13 και στον νότιο λάκκο 14.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. Ένα λίτρο όστρακα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά και
καστανοκόκκινα όστρακα.
Οστά Λίγα. Μισό λίτρο. Κόκαλα, ανάμεσά τους τρία μεγάλου μεγέθους (πιθανόν
βοοειδών).
Όστρεα Λίγα. 0,75 του λίτρου, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. 1,25 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί (ένα θραύσμα με ίχνη καύσης), 2
τμήματα δαπέδου και ένα οπτό θραύσμα με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. Ένας χαλαζίας και ένα πιθανό εργαλείο.
7: 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 1 λεπίδα πυριτόλιθου, 4 λίθινα εργαλεία
τριβής (2 τριβεία και 2 τριπτήρες), 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 30), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και τα όσπρια.
64
Από δυτικά

65
Λάκκος 14

Ενιαία επίχωση στο στρώμα 12 (#422/070014), η οποία εντοπίστηκε προς βορειοδυτικά του κυρίως
τετραγώνου 422/070, μετά από την αφαίρεση επιχώσεων συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου, αφού,
δηλαδή, αφαιρέθηκαν από το τετράγωνο 422/070 το επιφανειακό στρώμα, τα ακόλουθα στρώματα 2
και 3, αλλά και η επίχωση του λάκκου 12 στο στρώμα 11, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς,
λίγους άνθρακες και κηλίδες πεσμένου φυσικού. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, ελλειψοειδής λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 14 τέμνεται στα ανατολικά του από τον λάκκο 6.
Εντοπίστηκε μετά από τον χωρισμό (με λωρίδα φυσικού) του λάκκου 12 στον βόρειο λάκκο 13 και
στον νότιο λάκκο 14.
Μέσα στον λάκκο 14 (στη δυτική περιοχή αυτού), ανασκάφηκε μία πασσαλότρυπα, η ΠΣ 1.
Ευρήματα
Όστρεα Ελάχιστα. 0,25 του λίτρου, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. Μισό λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης) και τμήματα
δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 2 χαλαζίες και 3 πιθανά εργαλεία.
Μικροαντικείμενα 1 πήλινος πεσσός.
66
Από δυτικά

67
Λάκκος 15
Θέση Τετράγωνα 422/039, 422/040 και 422/050. Βορειοανατολική περιοχή του

ανασκαφικού καννάβου. Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Α.
Σχήμα Ορθογωνικό.
Επίχωση που εντοπίστηκε κυρίως στο τετράγωνο 422/040 (νότια περιοχή), αλλά και στα τετράγωνα
422/050 (βόρειος μάρτυρας) και 422/039 (ανατολικός μάρτυρας), μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,85μ.,
0,90μ. και 0,80μ. στα προαναφερθέντα τετράγωνα αντίστοιχα). Τα παρακάτω στρώματα του λάκκου
15 είναι αντίστοιχα μεταξύ τους:
1) #422/040005, στρώμα 3, με χώμα 7,5 YR 3/2, dark brown, πηλώδες, σφιχτό, ξηρό, με
μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Το στρώμα 3 του λάκκου 15
της #422/040005, αντιστοιχεί με τα στρώματα 4 (πολύ μικρό τμήμα αυτού), 5, 6 και 7 της
στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/040 (Σχέδιο 51), σύμφωνα με την οποία:
μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, το αμέσως ακόλουθο στρώμα 2 (αντίστοιχο με το
στρώμα 2 του οριζόντιου σκαψίματος) κάλυψε όλα τα υποκείμενα στρώματα 3 (αντίστοιχο με το
στρώμα 2 του οριζόντιου σκαψίματος), 4 και 5 (και τα δύο αντίστοιχα με τα στρώματα 2 και 3 του
οριζόντιου σκαψίματος). Τα στρώματα 3, 4, 5 και 7 της στρωματογραφίας ανήκουν όλα στον λάκκο
15 και φαίνεται ότι όλα (πλην του 7) τέμνονται από το στρώμα 6 (αντίστοιχο με τα στρώματα 2 και 3
του οριζόντιου σκαψίματος), το οποίο ανήκει στον λάκκο 7, ο οποίος διερευνήθηκε, στο μεγαλύτερο
μέρος του, στο γειτονικό προς νότια τετράγωνο 422/050. Τα στρώματα 5 και 7 αποτελούν ζώνες
ασβεστολιθικών συντριμμάτων μέσα στον λάκκο 15. Σύμφωνα με τη στρωματογραφία, όλα τα
στρώματα του λάκκου 15 ήταν φτωχά σε ευρήματα, εκτός από το στρώμα 3, το οποίο περιείχε
αρκετά ευρήματα.
2) #422/050018 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 9, με χώμα (Munsell) 7,5 YR 3/2, dark brown,
πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής).
3) #422/039016 (ανατολικός μάρτυρας), στρώμα 7, με χώμα (Munsell) 7,5 YR 3/2, dark brown,
πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό, με κηλίδες πεσμένου φυσικού κατά τόπους και ελάχιστους
άνθρακες.
Μεγάλος, ορθογωνικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 15 ήταν αβαθής, αλλά είναι πιθανό μέρος των επιχώσεών του να αφαιρέθηκε μαζί με τα
υπερκείμενα στρώματα 3 και 2, ενώ τα ανατολικά του όρια τέμνονται από τη δοκιμαστική τομή Α.
Σύμφωνα με τη στρωματογραφία της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/040: 1) ο λάκκος 15
τέμνεται στα νότιά του από τον λάκκο 7 και 2) στις κατώτερες επιχώσεις του λάκκου 15 διακρίνονται,
σε οριζόντια διάταξη, ασβεστολιθικά «συντρίμματα», τα οποία ουσιαστικά αποτελούν ζώνες φυσικού
εδάφους.
Η ανατολική περιοχή του λάκκου 15 τέμνεται από τον λάκκο 93, ο οποίος διερευνήθηκε σε μεγάλο
μέρος του μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού εδάφους κατά τη διάνοιξη της δοκιμαστικής τομής Α.
Διερευνήθηκαν δύο πασσαλότρυπες στα βόρεια και στα ανατολικά του λάκκου 15 και εντός των
ορίων του (ΠΣ 15 και ΠΣ 16 αντίστοιχα). Η ΠΣ 27 (τετράγωνο 422/040) στα νοτιοανατολικά του
λάκκου 15 σχετίζεται πιθανόν με τους λάκκους 7, 15 και 93.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. Μισό λίτρο όστρακα.
Οστά Λίγα. Ένα λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Όστρεα Ελάχιστα. Μισό λίτρο, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Ελάχιστοι. 3 οπτοί αχυροπηλοί και ένα τμήμα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 2 χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
11: 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 2 πήλινα σφαιρικά αντικείμενα, 3 οστέινα
68
αδιάγνωστα εργαλεία, 4 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (3 λεπίδες και 1

φολίδα πυριτόλιθου), 1 λίθινος τριπτήρας.
Νεροκόσκινο 137), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά.
Τμήμα της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής,

όπου διακρίνεται ο λάκκος 15
Από βόρεια
Λάκκος 15 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,

Από νότια όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 15
69
Λάκκος 16
Θέση Τετράγωνο 422/040. Βορειοανατολική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου.

Σχήμα Αδιάγνωστο.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,80μ. x Α-Δ: 0,90μ. (σωζόμενες) και
Β-Ν: 2,80μ. x Α-Δ: 0,90μ. (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α).
Εμβαδόν 2,52m² (σωζόμενο) και 5,32m² (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Α).
Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, που εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/040, καθώς και στον βόρειο μάρτυρα αυτού, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,80μ.). Διερευνήθηκε
στο στρώμα 4, στις #422/040007 και #422/040015 (βόρειος μάρτυρας), το οποίο χαρακτηριζόταν
από χώμα 7,5 YR 3/2, dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με ασβεστολιθική
ουσία.
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
Ο λάκκος 16 τέμνει πιθανόν τον λάκκο 17 στο νοτιοανατολικό όριο αυτού, ενώ τέμνεται από τη
δοκιμαστική τομή Α στην ανατολική περιοχή του.
Κατά την ανασκαφική περίοδο 2002, θεωρήθηκε ότι οι λάκκοι 16 και 66 ταυτίζονται, αλλά πρόκειται
για δύο διαφορετικούς λάκκους.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 10 όστρακα.
Οστά Ελάχιστα. 2 λίτρα. Κόκαλα και ελάχιστα δόντια.
Πηλοί Ελάχιστοι. 0,75 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί, ένα μεγάλο, οπτό θραύσμα
και δύο υαλοποιημένα θραύσματα.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 3 χαλαζίες.
Μικροαντικείμενα 1 τμήμα λίθινου τριπτήρα.
Νεροκόσκινο 36), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα όσπρια και η άγρια χλωρίδα.
70

Απόσπασμα πασοδιαγράμματος από το ανασκαφικό ημερολόγιο, όπου,

στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/040
διακρίνεται ο εντοπισμός στο φυσικό
του δυτικού τμήματος του λάκκου 16
και του νότιου τμήματος του λάκκου 17
71
Λάκκος 17
Θέση Τετράγωνα 422/029, 422/030, 422/039 και 422/040. Βορειοανατολική

περιοχή του ανασκαφικού καννάβου. Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Α.
Διαστάσεις Β-Ν: 3,20μ. x Α-Δ: 3,70μ. (περίπου).
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα βορειοανατολικά με απότομη κατωφερική κλίση. Μικρό
ήταν το βάθος των επιχώσεών του (0,13μ.) στη νότια περιοχή του (τετράγωνο
422/040).
Επίχωση με λίγα ευρήματα (με τα οστά ζώων να κυριαρχούν ανάμεσά τους), η οποία εντοπίζεται
κυρίως στα τετράγωνα 422/040 (βόρεια περιοχή) και 422/030 (νότια περιοχή) και λιγότερο στα
τετράγωνα 422/029 (νότια περιοχή ανατολικού μάρτυρα) και 422/039 (συμβολή μαρτύρων), μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού
πάχους 0,70μ., 0,60μ. και 0,65μ. στα προαναφερθέντα τετράγωνα αντίστοιχα). Διερευνήθηκε στα
παρακάτω, αντίστοιχα μεταξύ τους, στρώματα:
very dark grayish brown), πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), κατά τόπους ανάμεικτο με
ασβεστολιθική ουσία.
μαλακό, υγρό, σχετικά αμιγές. Βαθύτερα (↓27,70μ.) με άψητους, διαλυμένους, κιτρινωπούς πηλούς.
3) #422/029013 (ανατολικός μάρτυρας), στρώμα 8, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό. Από ↓27,60μ. κ.ε. με λίγους άνθρακες.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και
Στα βορειοδυτικά όρια του λάκκου 17 υπάρχει η ΠΣ 86, η οποία αρχικά θεωρήθηκε μέρος των
επιχώσεων του λάκκου 28 και διερευνήθηκε μαζί με αυτόν. Επίσης, στα βόρεια όρια του λάκκου 17
υπάρχουν άλλες δύο πασσαλότρυπες, η ΠΣ 28 και η ΠΣ 29.
Κατά την ανασκαφική περίοδο 2003, θεωρήθηκε ότι οι λάκκοι 17 και 28 ταυτίζονται. Πρόκειται,
όμως, για δύο διαφορετικούς λάκκους.
Από τη νότια περιοχή του λάκκου 17 συλλέχθηκαν οστά από ανθρώπινο κρανίο.
από τμήμα ανθρώπινου κρανίου που βρέθηκε διάσπαρτο στην #422/040008, στρώμα 5, ↓27,66μ.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 1,25 λίτρα όστρακα.
Οστά Αρκετά. 4 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Τμήμα κρανίου ζώου, μαζί με
τμήμα κεράτου.
Πηλοί Ελάχιστοι. 1,25 λίτρα. Οπτοί πηλοί (με ανώμαλες επιφάνειες), οπτοί
αχυροπηλοί (ένας με ίχνη καύσης) και δύο τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. Μισό λίτρο. Χαλαζίες και 3 πιθανά εργαλεία.
26: 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 3 αδιάγνωστα οστέινα εργαλεία, 5 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (4 λεπίδες και 1 φολίδα πυριτόλιθου), 1 λίθινος
πέλεκυς, 14 λίθινα εργαλεία τριβής (3 τριβεία, 7 τριπτήρες και 4
ακονόπετρες), 2 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 11)
κόψη.
Νεροκόσκινο 35), το οποίο δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
72
Λάκκοι 17 (στο φυσικό) και 66 Λάκκοι 17 (με ΠΣ 86) και 22 (στο φυσικό)
(μέσα στη δοκιμαστική τομή Α) Λάκκος 66 (με ΠΣ 17 και ΠΣ 115)
Ο λάκκος 17 στο πλαίσιο της βορειοανατολικής περιοχής Απόσπασμα της κάτοψης του
του ανασκαφικού καννάβου οικισμού, όπου διακρίνεται η θέση
Από βόρεια του λάκκου 17
73
Λάκκος 18
Θέση Τετράγωνα 422/037 και 422/038. Βορειοανατολική περιοχή του ανασκαφικού

καννάβου.
Τοιχώματα Στα βόρεια και ανατολικά με ελαφριά και ομαλή κλίση στο εσωτερικό του, πιο
έντονη στα νότια και στα δυτικά.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 2 (#422/037001 και #422/037002 στον ανατολικό μάρτυρα), η οποία
εντοπίστηκε στην κεντρική και νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/037 και στη
νότια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα αυτού, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος με μηχάνημα (πάχους 0,30μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους
άνθρακες. Έντονες συγκεντρώσεις οστών ζώων και απολεπισμένων (κυρίως), αλλά και οστέινων
εργαλείων, χωρίς, σε πρώτη εκτίμηση, να παρουσιάζουν κάποια ιδιαίτερη πυκνότητα σε κάποια
συγκεκριμένη περιοχή του λάκκου.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά
Στον λάκκο 18 εντοπίστηκαν πυκνές συγκεντρώσεις από οστά ζώων και οστέινα εργαλεία – εικόνα
που θυμίζει εκείνη των λάκκων 24 και 42 –, καθώς και από λίθινα απολεπισμένα εργαλεία.
Το ακρότατο ανατολικό / νοτιοανατολικό όριο του λάκκου 18 διερευνήθηκε κατά την αφαίρεση του
στρώματος 2 του τετραγώνου 422/038.
Ο λάκκος 18 τέμνει τον λάκκο 59 στη βόρεια περιοχή του.
από οστό ζώου (αγελάδα) της #422/037001, στρώμα 2, ↓29,06-28,62μ.
Ευρήματα
Οστά Πάρα πολλά. 2 σακούλες μπάζων. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Λίγα κόκαλα
με ίχνη καύσης. Πολλά τμήματα γνάθων με δόντια. 4 κόκαλα ψαριού. Ένα
κόκαλο πτηνού. 6 κόκαλα χελώνας. 2 κόκαλα από κρανίο μικρού ζώου.
Διαπιστώθηκε η προσπάθεια εξαγωγής μεδουλιού από τα κόκαλα των ζώων,
μέσα από την έντονα κατακερματισμένη διατήρησή τους: κόκαλα σπασμένα
σε πολλά και μικρά θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (Βλ., επίσης, τους
λάκκους 7, 23, 23α, 24, 26, 42 και 51).
Όστρεα Λίγα. 2 λίτρα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί πηλοί (με ανώμαλες επιφάνειες), οπτοί αχυροπηλοί και λίγα
Λίθινα αδιάγνωστα Πολλά. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά εργαλεία.
622: 1 λίθινο ενώτιο, 9 κοσμήματα (1 χάντρα από όστρεο, 3 λίθινες χάντρες,
4 διάτρητα όστρεα, 1 οστέινο άγκιστρο πόρπης), 1 πήλινο σφαιρικό
αντικείμενο, 4 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 1 λίθινο αγγείο, 147 οστέινα
εργαλεία (12 οπείς, 40 σπάτουλες και 95 αδιάγνωστα), 391 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (217 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού, 6
λεπίδες χαλαζία, 18 φολίδες πυριτόλιθου, 1 φολίδα χαλαζία, 1 πυρήνας
πυριτόλιθου, 142 απολεπίσματα πυριτόλιθου, 3 απολεπίσματα οψιανού και 2
απολεπίσματα χαλαζία), 7 λίθινα εργαλεία με κόψη (4 αξίνες και 3
αδιάγνωστα εργαλεία), 31 λίθινα εργαλεία τριβής (16 τριβεία και 15
ακονόπετρες), 29 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λίθινο αδιάγνωστο
αντικείμενο. (Γράφημα 12)
74
Στα εργαλεία κυριαρχούν αριθμητικά τα λίθινα απολεπισμένα, αποτελώντας

το 25,6% των απολεπισμένων εργαλείων που συλλέχθηκαν συνολικά από
όλους συνολικά τους λάκκους που ερευνήθηκαν. (Γράφημα 46) Ακολουθούν
τα οστέινα, τα λίθινα εργαλεία τριβής και τα λίθινα εργαλεία με κόψη.
Τα 122 από τα 317 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία του λάκκου 18 προέκυψαν από τα
residues του δείγματος του νεροκόσκινου αριθ. 31 [ΝΚ 31: 110 θραύσματα, τα 97 είναι
απορρίμματα/απολεπίσματα από την κατεργασία κυρίως θεσσαλικού πυριτόλιθου (72
θραύσματα)] και του δείγματος του νεροκόσκινου αριθ. 54 (ΝΚ 54: 12
απορρίμματα/απολεπίσματα, από τα οποία τα 8 είναι από θεσσαλικό πυριτόλιθο).
Το τμήμα οστέινου άγκιστρου πόρπης (Ρε 703) που προέρχεται από τον λάκκο 18,
είναι τμήμα ενός αντικειμένου από κόκαλο, με επιφάνειες εξαιρετικά στιλπνές. Σώζει
έναν δακτύλιο, μαζί με το επίμηκες στέλεχος που ακολουθεί, ενώ φαίνεται ότι το
στέλεχος στρέφεται προς τη μία πλευρά, για να δημιουργηθεί το άγκιστρο. Μήκος:
4,5εκ., πλάτος: 2,2εκ., πάχος: 0,8εκ. Παρόμοια ευρήματα προέρχονται από τους
λάκκους 48α και 51.
Ρε 758: μικρό τμήμα αγγείου (βάση με το σώμα) από γκρίζο σχιστόλιθο. Λείες
επιφάνειες. Ύψος: 3,6εκ., πάχος: 1,9εκ.
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι άνθρακες. Συλλέχθηκαν 2 δείγματα χώματος για νεροκόσκινο
εξής: όσπρια και φρούτα / καρποί στο ΝΚ 31· άγρια χλωρίδα στο ΝΚ 54.
Λάκκος 18 στο φυσικό

Λάκκος 18 στο φυσικό

Από νότια
75
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Λάκκοι στην ανατολή του ηλίου
όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 18 στα τετράγωνα 422/028, 422/037
και 422/038
Από βόρεια
Οστέινοι οπείς από τον λάκκο 18
Το τμήμα οστέινου άγκιστρου πόρπης (Ρε 703) από τον λάκκο 18 Ρε 648 Ρε 649 Ρε 647 Ρε 639
(Κλίμακα σε εκατοστά) Ρε 651 Ρε 687 Ρε 668 Ρε 694 Ρε 692
76
Λεπίδες οψιανού από τον λάκκο 18 Λεπίδες μπεζ πυριτόλιθου από τον λάκκο 18
Ρε 534 Ρε 197 Ρε 198 Ρε 203 Ρε 204 Ρε 41 Ρε 31 Ρε 44 Ρε 308
Ρε 537 Ρε 578 Ρε 194 Ρε 196 Ρε 205 Ρε 575 Ρε 382 Ρε 394 Ρε 384 Ρε 383
Λεπίδες πυριτόλιθου από τον λάκκο 18 Δρεπάνι σε λεπίδα πυριτόλιθου (Ρε 249) από τον λάκκο 18
Ρε 233 Ρε 235 Ρε 247 Ρε 249
Ρε 492 Ρε 424
77
Λάκκος 19

Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα. Από ↓27,85μ. και μέχρι το φυσικό τα τοιχώματα διευρύνονται
ή σχηματίζονται κοιλότητες σε αυτό.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 9 (#422/060014), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες,
μαλακό, ελαφρώς υγρό, με μικροσκοπικούς, διάσπαρτους, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση που εντοπίστηκε προς νοτιοδυτικά του τετραγώνου 422/060, μετά
από το επιφανειακό στρώμα και το ακόλουθο στρώμα 2, καθώς και κάτω από τα στρώματα 3, 4 και
5 του λάκκου 11 (και τα πέντε συνολικού πάχους 1,10μ. περίπου). Επίχωση όπου κυριαρχεί
ποσοτικά η κεραμική.
Μικρός, ημικυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 19 βρίσκεται στα νότια του λάκκου 11 και τέμνεται στο βόρειο όριό του από αυτόν. Είναι
πιθανό να αποτελούσε την είσοδο σε αυτόν, σε συνδυασμό με τον υψηλότερα ευρισκόμενο
ημικυκλικό σχηματισμό στα νοτιοανατολικά του λάκκου 11.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα.
Όστρεα Αρκετά, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Αρκετοί. Κυρίως οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 1,75 λίτρα. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά
εργαλεία.
10: 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 2 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 5 λίθινα
εργαλεία τριβής (4 τριβεία και 1 αδιάγνωστο εργαλείο), 2 λίθινα αδιάγνωστα
εργαλεία.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 32), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και η άγρια χλωρίδα.
78
Λάκκοι 11, 19 και 20 (ανατολικό τμήμα) Λάκκοι 11, 19, 20, 33 και 34
και 94 με αυλάκι 3 Από ανατολικά
Λάκκοι 11, 19, 20, 33, 34, 60 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
και 61 (με πασσαλότρυπα 9) στο φυσικό όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 19
Από νοτιοδυτικά
79
Λάκκος 20
Θέση Τετράγωνα 422/059, 422/060, 422/069 και 422/070. Νοτιοανατολική περιοχή

του ανασκαφικού καννάβου.
Διαστάσεις Αρχικές: Β-Ν: 4,85μ. (δυτικό μισό περίπου) x Α-Δ: 2,90μ.
Τελική συρρίκνωση: Β-Ν: 2,00μ. x Α-Δ: 1,50μ.
Εμβαδόν 14,06m² (αρχικό) και 3m² (τελική συρρίκνωση).
Τοιχώματα Κάθετα.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, η οποία εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική
περιοχή του τετραγώνου 422/059 (κυρίως τετράγωνο και ανατολικός μάρτυρας) και στη
βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/069 (κυρίως τετράγωνο και βόρειος και ανατολικός
μάρτυρας), μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,20μ. και 0,30μ. περίπου,
αντίστοιχα), αλλά και στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/060, μετά την αφαίρεση
του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2, 3, 4, 5 (τα τρία τελευταία ανήκουν
στον λάκκο 11) και 8 (και τα τέσσερα συνολικού πάχους 1μ. περίπου). Όπως δηλώνει και το αρκετά
μεγαλύτερο βάθος εντοπισμού του λάκκου 20 στο τετράγωνο 422/060, το ανώτερο τμήμα της
επίχωσης του λάκκου 20 σε αυτό (το αντίστοιχο με τα στρώματα 2 και 4 του λάκκου 20 στο
τετράγωνο 422/059) δεν εντοπίστηκε με σαφήνεια υψηλότερα, σε μία περιοχή όπου βρισκόταν σε
εξέλιξη η διερεύνηση του λάκκου 11. Τέλος, το τμήμα της επίχωσης του λάκκου 20 (νοτιοανατολική
περιοχή αυτού) στη βορειοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/070, δε στάθηκε δυνατό να
εντοπιστεί.
Ο λάκκος 20 διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/059002 και #422/059003, στρώμα 2, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, υγρό, με ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
λίγους άνθρακες. Βαθύτερα οι άνθρακες πληθαίνουν.
2) #422/059005 και #422/059006, στρώμα 4, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown (νότιο μισό
λάκκου) και 10 YR 3/2, very dark grayish brown (βόρειο μισό λάκκου), πηλώδες, μαλακό, υγρό, με
αρκετούς, ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες στα βόρεια.
3) #422/059007 και #422/059008, στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς, λίγους άνθρακες και πεσμένο φυσικό κατά τόπους.
4) #422/060015, στρώμα 10 (αντίστοιχο με το στρώμα 5 του λάκκου στο τετράγωνο 422/059), με
χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με λίγους άνθρακες που
βαθύτερα πληθαίνουν. Στην πάσα αυτή σκάφτηκε ουσιαστικά η τελική συρρίκνωση του λάκκου στο
τετράγωνο 422/060.
Λάκκος πλούσιος σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις.
Ο λάκκος 20 βρίσκεται δυτικά / νοτιοδυτικά του λάκκου 11 και τέμνεται στα βορειοανατολικά του
από αυτόν. Μέσα στον λάκκο 20 διερευνήθηκε ο μικρός λάκκος 32, ο οποίος ήταν ο μοναδικός
λάκκος της ανασκαφής, ο οποίος δεν ήταν σκαμμένος στο φυσικό έδαφος.
Στα νοτιοδυτικά και εντός των συρρικνωμένων ορίων του λάκκου 20 υπάρχει η ΠΣ 124.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Σχεδόν 4 σακούλες μπάζων. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine.
Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά, κόκκινα και καστανοκόκκινα όστρακα.
Αγγεία 2 τμήματα.
Οστά Αρκετά προς πολλά. 0,75 σακούλας μπάζων: κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη
καύσης) και δόντια. Τμήμα μεγάλης γνάθου με δόντια. Ένα τμήμα κεράτου.
Ένα δόντι ψαριού.
Όστρεα: Πολλά. Σχεδόν 3 σακούλες μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum,
Poiret (κυρίως), καθώς και ελάχιστα όστρεα, του είδους Solen sp.
80
Πηλοί: Πολλοί. 1,5 σακούλες μπάζων. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί (ορισμένα
μεγάλα θραύσματα και ορισμένα με ίχνη καύσης), τμήματα δαπέδου και ένα
υαλοποιημένο θραύσμα.
Λίθινα αδιάγνωστα: Αρκετά προς πολλά. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
Μικροαντικείμενα: Πολλά.
182: 1 πήλινο ειδώλιο, 2 μικκύλα αγγεία, 6 κοσμήματα (1 κομβίο από όστρεο,
1 χάντρα από όστρεο, 1 πήλινη χάντρα, 2 λίθινες χάντρες, 1 διάτρητο
όστρεο), 16 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 10 πήλινοι πεσσοί, 1 πήλινο
σφονδύλι, 3 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 1 λίθινο αγγείο, 32 οστέινα
εργαλεία (2 οπείς, 4 σπάτουλες και 26 αδιάγνωστα), 33 λίθινα απολεπισμένα
εργαλεία (20 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού, 2 λεπίδες χαλαζία, 7
φολίδες και 3 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 6 λίθινα εργαλεία με κόψη (2
πελέκεις και 4 αξίνες), 55 λίθινα εργαλεία τριβής (37 τριβεία, 8 τριπτήρες και
10 ακονόπετρες), 15 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λίθινο αδιάγνωστο
αποστρογγυλεμένων οστράκων και των πήλινων πεσσών.
Ρε 777: δεξί (;) πόδι από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό. Δε σώζει το
κάτω πέρας. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες, Munsell: 10 YR 5/3, brown + 10
YR 6/3, pale brown. Ύψος: 3,12εκ., πλάτος: 0,8εκ., πάχος: 0,85εκ.
Ρε 760: πολύ μικρό τμήμα αγγείου (χείλος με το σώμα) από γκρίζο σχιστόλιθο. Λείες
επιφάνειες. Μήκος: 3,05εκ., πλάτος: 2,5εκ., πάχος: 0,9εκ.
Δείγματα 2 για 14C [το ένα περιείχε πολλούς (Δ 1 τ. 422/059) και το άλλο λίγους (Δ 2 τ.
422/059) άνθρακες].
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι προς αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκαν 4 δείγματα χώματος για
Νεροκόσκινο νεροκόσκινο (ΝΚ 33, ΝΚ 63, ΝΚ 65 και ΝΚ 67), στα οποία τα φυτικά
κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά και άγρια χλωρίδα στα
ΝΚ 33, ΝΚ 63, ΝΚ 65 και ΝΚ 67· όσπρια στο ΝΚ 33· φρούτα / καρποί στο ΝΚ
67.
Λάκκοι 11, 19, 20 (ανατολικό τμήμα) 94 και αυλάκι 3 Λάκκοι 20 και 33

Από ανατολικά Από ανατολικά
81
Λάκκοι 11, 19, 20, 33, 34, 60 και 61 (με πασσαλότρυπα 9) στο φυσικό
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31 (στο φυσικό), 33 και 34
όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 20 Από ανατολικά
82
Λάκκος 21

καννάβου. Δυτικά της δοκιμαστικής τομής Α.
Ενιαία επίχωση, στα δύο παρακάτω στρώματα των τετραγώνων 422/050 και 422/060:
Στρώμα 7 (#422/050008): στρώμα που εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου
422/050, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 3
(και τα τρία συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες,
σφιχτό, ξηρό, με ψιλό χαλίκι κατά τόπους.
Στρώμα 12 (#422/060025, στον βόρειο μάρτυρα και στο κυρίως τετράγωνο 422/060): στρώμα της
νότιας περιοχής του λάκκου 21 στο τετράγωνο 422/060, αντίστοιχο και με ενιαία, όμοια επίχωση με
το στρώμα 7 του τετραγώνου 422/050, εντοπίστηκε μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου).
Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Σύμφωνα με τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους, στον λάκκο 21 σχηματίζεται κοιλότητα στο
κέντρο και προς τα ανατολικά του.
Τα νότια όρια του λάκκου 21 τέμνονται από τον λάκκο 11, στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου
422/060, ενώ τα δυτικά από τον λάκκο 48γ. Ο λάκκος 94 βρίσκεται νοτιοανατολικά του λάκκου 21
και τέμνεται τόσο από αυτόν όσο και από τον λάκκο 11. Ο λάκκος 94 θεωρήθηκε τμήμα των
επιχώσεων του λάκκου 21 και ανασκάφηκε μαζί με αυτές.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά προς πολλά. 3 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. 8 κόκαλα ψαριού.
Ένα κόκαλο πτηνού.
Πηλοί Λίγοι. 1,5 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,75 του λίτρου. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
22: 6 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 7 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (6
λεπίδες και ένα απολέπισμα πυριτόλιθου), 2 λίθινες αξίνες, 6 λίθινα εργαλεία
τριβής (3 τριβεία, 1 τριπτήρας και 2 ακονόπετρες), 1 λίθινο αδιάγνωστο
εργαλείο.
Άνθρακες - Γενικά, χωρίς άνθρακες.
Νεροκόσκινο
83
Λάκκοι 11, 19, 20, 21, 33, 34 και 48γ Γενική λήψη της ανατολικής περιοχής
Από νοτιοδυτικά της ανασκαφής, όπου διακρίνεται
ο λάκκος 21
Από βόρεια

84
Λάκκος 22

Διαστάσεις Β-Ν: 1,00μ., Α-Δ: 0,50μ. (σωζόμενες).
Τοιχώματα Στα δυτικά με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 5 (#422/030004), το οποίο ορίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή του
τετραγώνου 422/030, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα και του
ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), στη νοτιοανατολική
περιοχή του τετραγώνου 422/030, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), αμιγές. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και αβαθείς επιχώσεις.
Αδιάγνωστου σχήματος. Βρίσκεται στο εσωτερικό του ευρύτερου λάκκου 92. Ο λάκκος 22 τέμνεται
από τον λάκκο 66 στο νοτιοδυτικό τμήμα του, ενώ η ανατολική περιοχή του τέμνεται από τη
δοκιμαστική τομή Α.
Ευρήματα
Οστά Ελάχιστα. 0,25 του λίτρου. Κόκαλα και δόντια.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. Ένας χαλαζίας.
4: 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 2 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 ακονόπετρα.
Άνθρακες - Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ 37), το οποίο δεν
Νεροκόσκινο απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
85
Λάκκοι 17 (με ΠΣ 86) και 22 (στο φυσικό)

Λάκκος 66 (με ΠΣ 17 και ΠΣ 115)
Από βόρεια

86
Λάκκος 23

καννάβου.
Σχήμα Πιθανόν ορθογωνικό αρχικά, κυκλικό στην τελική του διαμόρφωση (λάκκος
23α).
Όγκος επιχώσεων 0,72m³ (λάκκος 23) και 0,99m³ (λάκκοι 23 + 23α).
Επίχωση πλούσια κυρίως σε οστά ζώων, η οποία εντοπίστηκε στη νότια περιοχή του ανατολικού
μάρτυρα του τετραγώνου 422/028, καθώς και στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου
422/029, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα
δύο συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου).
1) #422/028008, στρώμα 6, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες, σχετικά
μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 6 του λάκκου 23 του τετραγώνου 422/028 αντιστοιχεί με τα
στρώματα 3 του λάκκου 23 και 4 του λάκκου 23α του τετραγώνου 422/029. Σε αυτό το τμήμα του
λάκκου, στον ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/028, δεν έγινε ο διαχωρισμός σε λάκκο 23 και
λάκκο 23α, αλλά η περιοχή σκάφτηκε ενιαία, ως λάκκος 23.
2) #422/029002, στρώμα 3, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό
(λόγω βροχής), με αρκετούς, μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 3 του λάκκου 23 του τετραγώνου 422/029 αντιστοιχεί με μέρος
του στρώματος 6 του λάκκου 23 στον ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/028.
Στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/039 (#422/039019, στρώμα 10), με
χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, αρκετά υγρό, με αρκετούς
μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες, ανασκάφηκαν οι
υποτιθέμενες νότιες επιχώσεις του λάκκου 23, που, όμως, ανήκουν στην πραγματικότητα στον
λάκκο 72, ο οποίος τέμνει τον λάκκο 23.
Μεγάλος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 23 τέμνεται στα νότια όριά του από τον λάκκο 72.
Η ΠΣ 118, η οποία εντοπίστηκε το 2002 στην ανατολική / βορειοανατολική περιοχή του λάκκου 23
και έφερε λίθους (κροκάλες), που πιθανόν λειτουργούσαν ως «σφήνες», για την καλύτερη στερέωση
του πασσάλου (βλ. παρόμοια εικόνα και στην ΠΣ 55 του λάκκου 1), δε στάθηκε δυνατό να
εντοπιστεί εκ νέου κατά την ανασκαφική περίοδο 2004. Πασσαλότρυπα στα νοτιοδυτικά και εκτός
του λάκκου 23 (ΠΣ 13, τετράγωνο 422/038).
Βαθύτερα μέσα στον λάκκο 23, εντοπίζεται ο λάκκος 23α και η ΠΣ 119. Εάν θεωρηθεί ότι ο λάκκος
23α αποτελεί τη συρρίκνωση του λάκκου 23, τότε ο λάκκος 23 είναι ένας ορθογωνικός στην αρχική
του διαμόρφωση λάκκος, που στην τελική του συρρίκνωση αποκτά κυκλικό σχήμα.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 1,5 λίτρα όστρακα.
Οστά Αρκετά. 5 λίτρα. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια. Ένα
κόκαλο ψαριού. Διαπιστώθηκε η προσπάθεια εξαγωγής μεδουλιού από τα
κόκαλα των ζώων, μέσα από την έντονα κατακερματισμένη διατήρησή τους:
κόκαλα σπασμένα σε πολλά και μικρά θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (βλ.,
επίσης, τους λάκκους 7, 18, 23α, 24, 26, 42 και 51).
Πηλοί Ελάχιστοι. 2 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 0,75 του λίτρου. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά
εργαλεία.
23: 1 πήλινη χάντρα, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 3 οστέινα
αδιάγνωστα εργαλεία, 4 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (3 λεπίδες και 1
απολέπισμα πυριτόλιθου) 1 λίθινη αξίνα, 8 λίθινα εργαλεία τριβής (4 τριβεία
87
και 4 ακονόπετρες), 5 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.

Νεροκόσκινο (ΝΚ 38), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα όσπρια και η άγρια
χλωρίδα.
Λάκκοι 23, 23α, 27, 28, 91 και 67 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Διακρίνονται τα ίχνη από τις όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 23 και 23α
πασσαλότρυπες 34, 98, 99, 100 και 117
Από βόρεια
Ο λάκκος 23 στο πλαίσιο της βορειοανατολικής περιοχής

του ανασκαφικού καννάβου
Από βόρεια
88
Λάκκος 23α

καννάβου.
Τοιχώματα Στα ανατολικά με ομαλή κλίση στο εσωτερικό του. Στα βόρεια με σχετικά
απότομη κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 4 (#422/029003), το οποίο ορίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του
τετραγώνου 422/029, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα, του
ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και του στρώματος 3 του λάκκου 23 (και τα τρία συνολικού πάχους
1μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό
(λόγω βροχής), με αρκετούς, μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και αρκετούς άνθρακες προς νότια. Στα ευρήματα κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων.
Ο λάκκος 23α ουσιαστικά αποτελεί τη συρρίκνωση του λάκκου 23.
Το τμήμα του λάκκου 23α στον ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/028 δε σκάφτηκε
ξεχωριστά. Εκεί η περιοχή διερευνήθηκε ενιαία, ως λάκκος 23, και ουσιαστικά το στρώμα 4 του
λάκκου 23α στο τετράγωνο 422/029 αντιστοιχεί με μέρος (το βαθύτερο) του στρώματος 6 του
λάκκου 23 στον ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/028.
Στα ανατολικά του λάκκου 23α εντοπίστηκε, κατά την ανασκαφική περίοδο 2002, η ΠΣ 119, η οποία
δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί εκ νέου το 2004.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια Διαπιστώθηκε η προσπάθεια
εξαγωγής μεδουλιού από τα κόκαλα των ζώων, μέσα από την έντονα
κατακερματισμένη διατήρησή τους: κόκαλα σπασμένα σε πολλά και μικρά
θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (βλ., επίσης, τους λάκκους 7, 18, 23, 24, 26,
42 και 51).
Πηλοί Ελάχιστοι. Μισό λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 3 χαλαζίες και ένα πιθανό λειασμένο εργαλείο.
6: 1 οστέινη σπάτουλα, 1 φολίδα πυριτόλιθου, 3 λίθινα εργαλεία τριβής (2
τριβεία και 1 τριπτήρας), 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο.
Ρε 65: τμήμα οστέινης (πιθανής) σπάτουλας. Μήκος: 15,15εκ., πλάτος: 2,2εκ., πάχος:
1,55εκ.
89
Λάκκοι 23, 23α, 27, 28, 91 και 67 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Διακρίνονται τα ίχνη από τις όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 23 και 23α
πασσαλότρυπες 34, 98, 99, 100 και 117
Από βόρεια
Λάκκοι και πασσαλότρυπες στο τετράγωνο 422/029

Από δυτικά
Οστέινη (πιθανή) σπάτουλα (Ρε 65) από τον λάκκο 23α
90
Λάκκος 24

καννάβου.
και Β-Ν: 3,10μ. x Α-Δ: 2,50μ. (τελική συρρίκνωση).
Τοιχώματα Στα βόρεια και βορειοανατολικά σχεδόν κάθετα ή με ομαλή κλίση, στα δυτικά
και νοτιοανατολικά με απότομη κλίση στο εσωτερικό του.
Αναβαθμοί Τέσσερις:
1) Βόρεια/βορειοανατολικά: μικρός αναβαθμός, με διαστάσεις ΒΔ-ΝΑ 1,20μ. x
ΒΑ-ΝΔ 0,20μ., ύψος 0,19μ. και εμβαδόν 0,24m². Πιθανόν εξυπηρετούσε
αποθηκευτικές, χωροοργανωτικές, τροφοπαρασκευαστικές ανάγκες.
2) Αμέσως νότια του πρώτου αναβαθμού, υπάρχει καμπύλος αναβαθμός, με
μέγιστο πλάτος 0,56μ., ύψος 0,34μ. και εμβαδόν 1,38m². Πιθανόν
εξυπηρετούσε παρόμοιες ανάγκες με τον πρώτο αναβαθμό
3) Ο λάκκος 24α, νότια του λάκκου 24, με διαστάσεις Β-Ν 0,45μ. x Α-Δ
1,10μ., ύψος 0,25μ. και εμβαδόν 0,495m². Πιθανός αναβαθμός στον λάκκο.
4) Ο λάκκος 55, νοτιοδυτικά του λάκκου 24, με διαστάσεις Β-Ν 1,55μ. x Α-Δ
1,70μ., ύψος 0,84μ. και εμβαδόν 2,635m². Πιθανή είσοδος στον λάκκο.
Επίχωση πλούσια σε οστά ζώων, πηλούς και μικροαντικείμενα, η οποία εντοπίστηκε στα τετράγωνα
422/028 (νότια περιοχή) και 422/038 (κυρίως τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας), μετά την αφαίρεση:
στο τετράγωνο 422/028, του επιφανειακού στρώματος (με μηχανικά μέσα) και των ακόλουθων
στρωμάτων 2 και 3 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου)· στο τετράγωνο 422/038, του
επιφανειακού στρώματος (με μηχανικά μέσα) και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο
συνολικού πάχους 1μ. περίπου). Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/028003, στρώμα 4, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό.
Βαθύτερα με μικρούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Στρώμα που περιείχε κυρίως οστά
ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπευόταν με μόλις δύο χούφτες όστρακα. Το στρώμα 4 του λάκκου
24 του τετραγώνου 422/028 αντιστοιχεί με τα στρώματα 4, 5, 6, 7 και 8 της στρωματογραφίας της
νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/028 (Σχέδιο 28).
2) #422/028004, στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown (νότια) και 10
YR 3/3, dark brown (βόρεια), πηλώδες, μαλακό, υγρό, με πολλούς άνθρακες. Στρώμα που περιείχε
κυρίως οστά ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπευόταν με μόλις 1 όστρακο. Το στρώμα 5 του
λάκκου 24 του τετραγώνου 422/028 αντιστοιχεί με τα στρώματα 5, 6, 7 και 8 της στρωματογραφίας
της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/028.
3) #422/038011 (βόρειος μάρτυρας) και #422/038017 (νότιο όριο λάκκου 24), στρώμα 7, με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού),
με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Από ↓28,10μ. κ.ε. με λίγους
προς αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 7 του λάκκου 24 στο τετράγωνο 422/038 αντιστοιχεί με το
στρώμα 4 του λάκκου 24 στο τετράγωνο 422/028. Στρώμα που περιείχε κυρίως οστά ζώων, ενώ η
κεραμική αντιπροσωπευόταν με μόλις δύο χούφτες όστρακα.
4) #422/038014 (βόρειος μάρτυρας) και #422/038018 (νότιο όριο λάκκου 24), στρώμα 10, με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά σκληρό, ελαφρώς υγρό, με
αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 10 του λάκκου 24 στο τετράγωνο 422/038 αντιστοιχεί με το στρώμα
5 του λάκκου 24 στο τ. 422/028. Στην #422/038018, μαζί με το στρώμα 10 του λάκκου 24 σκάβεται
και το στρώμα 11 (βλ. παρακάτω), το οποίο είναι παρόμοιο με το στρώμα 10. Στρώμα που περιείχε
κυρίως οστά ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπευόταν με μόλις 4 όστρακα.
5) #422/038016 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 11, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown και προς 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά σκληρό, ελαφρώς υγρό, με
πεσμένο φυσικό κατά τόπους και αρκετούς προς πολλούς άνθρακες. Το στρώμα 11 του λάκκου 24
στο τετράγωνο 422/038 αντιστοιχεί με το στρώμα 5 του λάκκου 24 στο τ. 422/028. Στρώμα που
περιείχε κυρίως οστά ζώων, ενώ η κεραμική απουσίαζε.
91
Μεγάλος, σχεδόν κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 24 χαρακτηρίζεται από συγκεντρώσεις οστών ζώων και οστέινων εργαλείων – εικόνα που
θυμίζει εκείνη των λάκκων 18 και 42 –, καθώς και λίθινων απολεπισμένων και τριπτών εργαλείων.
Η ΠΣ 93 βρίσκεται στο εσωτερικό του λάκκου, στα βορειοανατολικά. Εκτός του λάκκου βρίσκονται:
η ΠΣ 10 στα νοτιοανατολικά και οι ΠΣ 90, ΠΣ 91 και ΠΣ 92 στα δυτικά.
Τέσσερις αναβαθμοί σχετίζονται με τον λάκκο 24: λάκκοι 24α (αναβαθμός πρόσβασης) και 55
(είσοδος) στα νότια και νοτιοδυτικά και δύο στα βόρεια/βορειοανατολικά.
Μέσα στον λάκκο 24, στη δυτική περιοχή του, εντοπίστηκαν, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού
υλικού, δύο μεμονωμένα ανθρώπινα οστά: μία σχεδόν ακέραιη δεξιά ανθρώπινη κνήμη και τρία
θραύσματα από ανθρώπινο κρανίο.
από οστό ζώου (αγελάδα) της #422/038014, στρώμα 10, ↓27,83-27,53μ., 2) DEM 2826: 6495–6454
π. Χ. (68,2%) και 6567–6437 π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (δεξιά κνήμη) της #422/028003,
στρώμα 4, ↓27,80μ. και 3) DEM 2827: 6419–6271 π. Χ. (68,2%) και 6429–6256 π. Χ. (95,4%), από
σπόρο κριθαριού από το νεροκόσκινο (ΝΚ 117) της #422/038014, στρώμα 10, ↓27,73μ.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 1,25 λίτρα.
Οστά Πάρα πολλά. 5 σακούλες μπάζων. Εκτός από κόκαλα, περιέχονται και
δόντια, ενώ πολλά τμήματα γνάθων με δόντια και πολλά οστά, πιθανόν
βοοειδών, προέρχονται από τη νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου. Αρκετά
κόκαλα και ένα δόντι ψαριού. 3 τμήματα κεράτων. 2 κόκαλα πτηνού.
σε πολλά και μικρά θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (βλ., επίσης, τους
λάκκους 7, 18, 23, 23α, 26, 42 και 51).
Όστρεα Ελάχιστα. 7 λίτρα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (λίγοι με ίχνη καύσης), τμήματα δαπέδου
και υαλοποιημένα θραύσματα.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 9 λίτρα. Λίθινα λειασμένα με κόψη και τριπτά εργαλεία (κυρίως) και
χαλαζίες.
306: 2 λίθινα ενώτια, 3 ειδώλια (2 πήλινα και 1 μαρμάρινο), 17 κοσμήματα (1
χάντρα από όστρεο, 2 διάτρητα όστρεα και 14 λίθινες κυκλικές χάντρες), 1
αποστρογγυλεμένο όστρακο, 3 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 66 οστέινα
εργαλεία (12 οπείς, 27 σπάτουλες και 27 αδιάγνωστα), 128 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (86 λεπίδες πυριτόλιθου, 3 λεπίδες οψιανού, 5
λεπίδες χαλαζία, 13 φολίδες πυριτόλιθου, 1 φολίδα οψιανού, 1 πυρήνας
πυριτόλιθου, 13 απολεπίσματα πυριτόλιθου και 6 απολεπίσματα οψιανού), 2
λίθινες αξίνες, 64 λίθινα εργαλεία τριβής (16 τριβεία, 30 τριπτήρες και 18
ακονόπετρες), 19 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 μαρμάρινο αδιάγνωστο
ακολουθούν τα οστέινα και τα λίθινα εργαλεία τριβής. Αξιοσημείωτη είναι η
παρουσία των κοσμημάτων, ιδιαίτερα των λίθινων χαντρών, ενώ, από τις 14
λίθινες χάντρες του λάκκου 24, οι 13 συλλέχθηκαν από το residue του ΝΚ 42,
με τις 12 από αυτές να σώζονται ακέραιες. Πρόκειται για κυκλικές χάντρες
μικρής διαμέτρου και πολύ μικρού πάχους, που φέρουν διαμπερή οπή στο
κέντρο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον σύνολο εργαλείων απολεπισμένου λίθου, με
μικρολιθικά εργαλεία από οψιανό και πυριτόλιθο.
Ρε 136: κάτω τμήμα μαρμάρινου ειδωλίου. Το κάτω σώμα αποδίδεται ενιαίο με μια
εγκοπή στο κάτω άκρο που ίσως διαχωρίζει τα πόδια. Ύψος: 5,1εκ., πλάτος: 4,2εκ.,
πάχος: 2,65εκ.
Ρε 782: πιθανό πόδι από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Δε σώζει το κάτω πέρας.
Κυλινδρικό. Σώζει εγχαράξεις. Ομοιογενής όπτηση. Ανώμαλες επιφάνειες κατά
τόπους. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray. Ύψος: 2,3εκ., πλάτος: 0,72εκ.,
πάχος: 0,85εκ.
92
Ρε 175: σχεδόν ακέραιο λίθινο ενώτιο. Μήκος: 1,5εκ., πλάτος: 0,9εκ., πάχος: 0,9εκ.
Ρε 76: μεσαίο και κάτω τμήμα οστέινης σπάτουλας, με ακέραιο το ενεργό άκρο.
Μήκος: 5,9εκ., πλάτος: 2,05εκ., πάχος: 0,25εκ.
Ρε 78: εργαλείο διπλής όψεως, συγκολλημένο από δύο θραύσματα. Μήκος: 9,85εκ.,
Δείγματα Ένα τμήμα πήλινης κατασκευής (Δ 2 τ. 422/028).
Νεροκόσκινο [ΝΚ 42, ΝΚ 110, ΝΚ 112 (τα ΝΚ 110 και 112 ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 110) και
ΝΚ 117], στα οποία τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως εξής:
δημητριακά στα ΝΚ 42, ΝΚ 110 και ΝΚ 117· όσπρια στο ΝΚ 110· φρούτα /
καρποί στο ΝΚ 42· άγρια χλωρίδα στα ΝΚ 42 και ΝΚ 117.
Το ΝΚ 117 αποτελεί ένα από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της
σπόροι και (κυρίως) τα λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών (με σημαντική
εκπροσώπηση του κριθαριού ανάμεσά τους), ενώ σε πολύ μικρότερο
ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης.
Λάκκος 24 με τις πασσαλότρυπες 91 και 92 Λάκκος 24 και πασσαλότρυπα 93 στα βορειοανατολικά

Από βόρεια του
Από νότια
Λάκκος 24 και πασσαλότρυπες 90, 91 και 92. Τμήμα από σκελετό μεγάλου ζώου (βοοειδές;) μέσα
Το βέλος δείχνει το σημείο όπου έγινε η τομή στον λάκκο 24 (#422/028004, στρώμα 5)
για την αφαίρεση των δειγμάτων Από βόρεια/βορειοδυτικά
της γεωαρχαιολογικής μελέτης
Από βόρεια
93
Λάκκος 24 με συγκέντρωση οστών ζώων Λάκκοι 24, 24α, 47, 51, 55 και 56
(#422/028004, στρώμα 5) στο φυσικό
Ο λάκκος 24 στο πλαίσιο Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,

της βορειοανατολικής περιοχής όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 24 και 24α
Από βόρεια
94
Τμήμα οστέινης σπάτουλας (Ρε 76) από τον λάκκο 24
Λάκκοι στην ανατολή του ηλίου στα τετράγωνα Οστέινο εργαλείο διπλής όψης (Ρε 78) από τον λάκκο 24
422/028, 422/037 και 422/038
Από βόρεια
Κεφάλι μαρμάρινου ειδωλίου (Ρε 136 ) από τον λάκκο 24 Λεπίδες πυριτόλιθου και οψιανού
Αριστερή φωτογραφία Γ.Π.) Ρε 4 Ρε 24 Ρε 237 Ρε 306
Ρε 267 Ρε 23 Ρε 202 Ρε 200
95
Λάκκος 24α

Β-Ν: 0,20μ. x Α-Δ: 0,70μ. (συρρίκνωση).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 12 (#422/038019), το οποίο ορίστηκε στη βόρεια περιοχή του
ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και του στρώματος 4 του λιθόστρωτου δαπέδου 1 (και τα τρία
συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown και 10 YR
3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό, με λίγους άνθρακες. Στα ευρήματα
κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων.
Μικρός, ακανόνιστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 24α ορίζεται στα νότια όρια του λάκκου 24 και αποτελεί πιθανόν έναν αναβαθμό
πρόσβασης στα νότια του λάκκου 24.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 4 φθαρμένα όστρακα, από την αρχή των επιχώσεων του λάκκου.
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια.
Πηλοί Ελάχιστοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί.
Μικροαντικείμενα: Ελάχιστα.
5: 2 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 3 ακονόπετρες. (Γράφημα 14)
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι άνθρακες.
Νεροκόσκινο:
96
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Λάκκοι 24, 24α, 47, 51, 55 και 56
όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 24 και 24α στο φυσικό
Από βόρεια
Λάκκοι στην ανατολή του ηλίου στα τετράγωνα

422/028, 422/037 και 422/038
Από βόρεια
97
Λάκκος 25
Θέση Τετράγωνα 422/025 και 422/026. Βορειοκεντρική περιοχή του ανασκαφικού

καννάβου.
Β-Ν: 1,75μ. x Α-Δ: 2,05μ. (νότιος λάκκος 25).
Εμβαδόν 6,21m² (αρχικός λάκκος 25) και 3,5875m² (νότιος λάκκος 25).
Τοιχώματα Στα βόρεια σχεδόν κάθετα. Στα ανατολικά και στα δυτικά με ομαλή
κατωφερική κλίση.
Αναβαθμοί Τρεις:
1) Ο νοτιότερος: διαστάσεις ΒΑ-ΝΔ: 0,28μ. x ΝΑ-ΒΔ: 0,90μ., ύψος 0,31μ. και
εμβαδόν 0,252m². Πιθανόν εξυπηρετούσε αποθηκευτικές, χωροοργανωτικές,
τροφοπαρασκευαστικές ανάγκες.
2) Αμέσως βόρεια του πρώτου αναβαθμού: διαστάσεις Β-Ν: 0,84μ. x Α-Δ:
0,22μ., ύψος 0,12μ. και εμβαδόν 0,1848m². Πιθανόν εξυπηρετούσε
παρόμοιες ανάγκες με τον πρώτο αναβαθμό.
3) Ο λάκκος 25α, βόρεια του λάκκου 24: διαστάσεις Β-Ν: 0,65μ. x Α-Δ:
1,35μ., ύψος 0,30μ. και εμβαδόν 0,8775m². Πιθανή είσοδος στον λάκκο 25.
Ενιαία επίχωση, πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, με ιδιαίτερα έντονη την παρουσία της
κεραμικής και των οστρέων. Εντοπίστηκε αμέσως κάτω από το επιφανειακό στρώμα (πάχους
περίπου 0,40μ.), το οποίο αφαιρέθηκε με μηχανικά μέσα, και διερευνήθηκε στο στρώμα 2 του
τετραγώνου 422/025 (#422/025001 και #422/025002), ενώ χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 7,5
YR 3/2, dark brown, πηλώδες, σκληρό αρχικά και μαλακό βαθύτερα, υγρό (λόγω βροχής), με
άψητους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λεπτές ρίζες, καθώς και αρκετούς άνθρακες, σκάβοντας
σε βάθος.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές επιχώσεις.
Στο νότιο όριο του λάκκου 25 σχηματίζονται δύο μικροί σε πλάτος αναβαθμοί. Ο λάκκος 25α
αποτελεί αναβαθμό – είσοδο στον λάκκο 25.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Σχεδόν 2 σακούλες μπάζων. Μονόχρωμη, με πολύ καλή στίλβωση:
καστανοκόκκινα και κόκκινα όστρακα. Γραπτή: κόκκινο σε κρεμ βάθος.
Λαβές: διάτρητες αποφύσεις και ημικυκλικής διατομής. Βάσεις: κυκλικές.
Ρε 434: μικρή φιάλη (τμήμα σώματος με το χείλος) χωρίς λαβές (πιθανότατα),
μονόχρωμη στιλβωμένη, καστανού χρώματος. Ύψος: 7,9εκ., διάμετρος χείλους: 12εκ.
Οστά Αρκετά. 5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Πηλοί Πολλοί. Μία σακούλα μπάζων. Κυρίως οπτοί αχυροπηλοί (αρκετοί με ίχνη
καύσης και αρκετά μεγάλα θραύσματα) και λίγα τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά εργαλεία.
120: 2 ενώτια (1 πήλινο και 1 λίθινο), 1 πήλινο ειδώλιο, 14
αποστρογγυλεμένα όστρακα (το ένα με οπή), 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο,
2 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 15 οστέινα εργαλεία (3 οπείς, 2 σπάτουλες
και 10 αδιάγνωστα), 24 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (16 λεπίδες
πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία, 2 φολίδες, 4 απολεπίσματα και 1 εργαλείο
από πυριτόλιθο), 2 λίθινα εργαλεία με κόψη (1 πέλεκυς και 1 αξίνα), 32 λίθινα
εργαλεία τριβής (14 τριβεία, 13 τριπτήρες και 5 ακονόπετρες), 26 λίθινα
αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λίθινο αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 15)
98

κόψη. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των αποστρογγυλεμένων οστράκων,
αρκετά, μάλιστα, από αυτά σε β’ χρήση από βάσεις αγγείων.
Ρε 783: πόδι από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει το κάτω πέρας.
Ανομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 10 YR 5/2, grayish brown και 4/1,
dark gray. Ύψος: 3,4εκ., πλάτος: 1,55εκ., πάχος: 1,5εκ.
Ρε 176: ακέραιο λίθινο ενώτιο. Μήκος: 2εκ., πλάτος: 0,8εκ., πάχος: 0,6εκ.
Ρε 184: πήλινο ενώτιο (τμήμα). Ύψος: 1,95εκ., διάμετρος: 1,1εκ.
Δείγματα 2 οπτοί αχυροπηλοί (Δ 1 και Δ 2 τ. 422/025).
εξής: δημητριακά στα ΝΚ 47 και ΝΚ 50· όσπρια, φρούτα / καρποί και άγρια
χλωρίδα στο ΝΚ 50.
Λάκκοι 25 και 25α Λάκκοι 25 και 25α στο φυσικό

Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Αποστρογγυλεμένα όστρακα, σε β’ χρήση

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 25 και 25α από βάσεις αγγείων από τους λάκκους 25 και 25α
99
Λάκκος 25α
Θέση Τετράγωνο 422/025. Βορειοκεντρική περιοχή του ανασκαφικού καννάβου.

Ενιαία επίχωση στο στρώμα 3 (#422/025003), το οποίο ορίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του
τετραγώνου 422/025 και στη βόρεια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα αυτού, μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα και του ακόλουθου στρώματος 2 του λάκκου 25, (και τα δύο
συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής). Στα ευρήματα κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μικρός, ημικυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Λαγούμια ζώων στη νότια περιοχή του λάκκου.
Ο λάκκος 25α προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 25 στα βόρεια με λωρίδα φυσικού στον
νότιο λάκκο 25 (για τον οποίο παρέμεινε η ονομασία) και στον βόρειο λάκκο 25α, ο οποίος είναι
πιθανό να αποτελεί την είσοδο στον λάκκο 25.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. Μισό λίτρο όστρακα.
Οστά Ελάχιστα. 3 κόκαλα και ένα δόντι.
Πηλοί Λίγο. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί.
Μικροαντικείμενα Ένα αποστρογγυλεμένο όστρακο. (Γράφημα 15)
Άνθρακες – Γενικά, χωρίς άνθρακες.
Λάκκοι 25 και 25α Λάκκοι 25 και 25α στο φυσικό

100

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 25 και 25α
101
Λάκκος 26
Θέση Τετράγωνα 422/035, 422/036, 422/045 και 422/046. Βορειοκεντρική περιοχή

Διαστάσεις Β-Ν: 2,33μ. x Α-Δ: 2,15μ. και ΒΑ-ΝΔ: 2,56μ.
Βάθος επιχώσεων 0,91μ. και 1,24μ. (μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 26α).
Όγκος επιχώσεων 3,85m³ (λάκκος 26) και 4,41m³ (λάκκοι 26 + 26α + 26β).
Αναβαθμοί Δύο μικροί αναβαθμοί στα νοτιοδυτικά:
1) Ο νοτιότερος έχει μέγιστο πλάτος (ΒΑ-ΝΔ) 0,18μ. και ύψος 0,23μ.
2) Αμέσως βόρεια του πρώτου, με μέγιστο πλάτος (ΒΑ-ΝΔ) 0,18 και ύψος
0,61μ. Πιθανόν και οι δύο αποτελούν τη διαμόρφωση της εισόδου στον
λάκκο, με δύο σκαλοπάτια.
Επίχωση πλούσια σε κεραμική, οστά ζώων και μικροαντικείμενα, η οποία εντοπίστηκε κυρίως στα
τετράγωνα 422/036 (νοτιοδυτική περιοχή) και 422/046 (δυτική περιοχή βόρειου μάρτυρα), αλλά και
στα τετράγωνα 422/035 (νότια περιοχή ανατολικού μάρτυρα) και 422/045 (συμβολή μαρτύρων),
αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (μέρος του οποίου αφαιρέθηκε με
μηχανικά μέσα), πάχους 0,45μ. περίπου. Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
brown, πηλώδες, σκληρό, ξηρό αρχικά, βαθύτερα υγρό, με μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες προς δυτικά / βορειοδυτικά από ↓29,00μ. κ.ε.
Το στρώμα 2 του λάκκου 26 του τετραγώνου 422/036 αντιστοιχεί με τα στρώματα 2 και 3 του
λάκκου 26 του τετραγώνου 422/046 και με το στρώμα 2 της στρωματογραφίας της νότιας παρειάς
του τετραγώνου 422/036 (Σχέδιο 20).
2) #422/046002 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 2, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/1, very dark grayish
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, άψητους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Το στρώμα 2 του λάκκου 26 του τ. 422/046 αντιστοιχεί με το
στρώμα 2 του λάκκου 26 του τετραγώνου 422/036, καθώς και με το στρώμα 2 της
στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/036.
3) #422/046003 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 3, με χώμα 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς άνθρακες, οριζόντιες ζώνες φυσικού και ωμούς πηλούς
και πλιθιά (2,5 YR 5/3 και 5/4, light olive brown). Το στρώμα 3 του λάκκου 26 του τ. 422/046
αντιστοιχεί με το στρώμα 2 του λάκκου 26 και το στρώμα 3 του λάκκου 26β του τετραγώνου
422/036, καθώς και με το στρώμα 3 της στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τετραγώνου
422/036.
Στα βορειοανατολικά του λάκκου 26 βρίσκεται ο λάκκος 29. Οι δύο λάκκοι εφάπτονταν στα αρχικά
τους όρια.
Δύο μικροί αναβαθμοί – σκαλοπάτια πρόσβασης στο νοτιοδυτικό όριο του λάκκου 26 (βόρειος
μάρτυρας τετραγώνου 422/046).
Ο λάκκος 26 χωρίζεται με λωρίδα φυσικού σε δύο επιμέρους λάκκους, στον βόρειο λάκκο 26α και
στον νότιο λάκκο 26β. Περιέχει στο κατώτερο στρώμα του, αμέσως πριν από τον παραπάνω
χωρισμό, αρκετούς άνθρακες και πορτοκαλόχρωμους, ωμούς, διαλυμένους πηλούς (πιθανόν και
ωμά πλιθιά), τα οποία αφαιρέθηκαν με τις επιχώσεις του λάκκου 26β (νότια περιοχή του).
προσέγγιση, σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (μετά το 6400 π. Χ., ίσως και
μετά το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000 π. Χ. και μετά).
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 2 σακούλες μπάζων. Κυρίως ανοιχτά σχήματα αγγείων. Γραπτή
102
κεραμική. Όστρακα κυρίως με κόκκινο επίχρισμα, αισθητά λιγότερα με

καστανό και καστανοκόκκινο. Λίγα όστρακα με διακόσμηση impresso.
Ρε 715: μεγάλη φιάλη (τμήμα σώματος με το χείλος) με διακόσμηση barbotine,
στιλβωμένη, καστανού χρώματος. Ύψος: 14,5εκ., διάμετρος χείλους: 31εκ.
Ρε 215: φιάλη (τμήμα) με τέσσερις διάτρητες αποφύσεις - λαβές, στιλβωμένη, με
γραπτό «τριφυλλόσχημο» μοτίβο εξωτερικά (κρεμ σε κόκκινο βάθος) και πιθανά ίχνη
κόκκινου χρώματος εσωτερικά. Ανομοιογενής όπτηση. Ύψος: 15,5εκ., διάμετρος
σώματος: 18,5εκ. Συγκολλημένη από το Α 8 του λάκκου 26 και το Α 9 του λάκκου
26α.
Οστά Πολλά. 1,5 σακούλες μπάζων: κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Αρκετά από τα κόκαλα φέρουν ίχνη καύσης. Επίσης, διαπιστώθηκε η
προσπάθεια εξαγωγής μεδουλιού από τα κόκαλα των ζώων, μέσα από την
έντονα κατακερματισμένη διατήρησή τους: κόκαλα σπασμένα σε πολλά και
μικρά θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (βλ., επίσης, τους λάκκους 7, 18, 23,
23α, 24, 42 και 51). Εντοπισμός παθολογικής φθοράς (οστεοαρθρίτιδα) σε
δύο λεκάνες θηλυκών ζώων (βοοειδών), που πιθανόν οφείλεται στη χρήση
τους ως υποζυγίων (για όργωμα). Ένα από τα οστά αυτών των ζώων έδωσε
πρώιμο αποτέλεσμα απόλυτης χρονολόγησης (βλ. παραπάνω).
Πηλοί Λίγοι. 1,75 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών)
και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 2 λίτρα. Χαλαζίες και πιθανά λειασμένα με κόψη και τριπτά εργαλεία.
125: 1 μαρμάρινο ειδώλιο, 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 1 μικκύλο αγγείο, 1
πήλινο περίαπτο, 23 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 5 πήλινοι πεσσοί, 4
πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 17 οστέινα εργαλεία (3 σπάτουλες και 14
αδιάγνωστα), 22 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (15 λεπίδες πυριτόλιθου, 1
λεπίδα οψιανού, 1 φολίδα, 1 πυρήνας και 4 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 4
λίθινα εργαλεία με κόψη (2 πελέκεις και 2 αξίνες), 28 λίθινα εργαλεία τριβής
(17 τριβεία, 8 τριπτήρες και 3 ακονόπετρες), 18 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
(Γράφημα 16)
κόψη. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία των αποστρογγυλεμένων οστράκων.
Ρε 137: κεφάλι μαρμάρινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Η μύτη και το πιγούνι
αποδίδονται πλαστικά. Επίπεδη άνω όψη κεφαλιού. Ελαφριά κλίση του κεφαλιού
προς τα πίσω. Ύψος: 3,2εκ., πλάτος: 2,3εκ., πάχος: 1,25εκ.
Δείγματα: 3: ένα για 14C [το οποίο περιείχε αρκετούς άνθρακες (Δ 1 τ. 422/036)], ένα
πήλινο υαλοποιημένο θραύσμα (Δ 2 τ. 422/036) και ένας ωμός πηλός / πλιθί
(Δ 1 τ. 422/046).
Συγκέντρωση: Μικρά και μεγάλα θραύσματα από χαλαζία στη νότια/νοτιοανατολική περιοχή
του λάκκου 26, η μελέτη των οποίων θα δείξει, εάν είναι εργαλεία.
Συλλέχθηκαν ως ΜΕ 74 (ανασκαφικός αριθμός ευρήματος, στο τ. 422/036).
Παρόμοια εικόνα παρουσίαζαν και οι λάκκοι 2 και 4.
Νεροκόσκινο [ΝΚ 46, ΝΚ 48 και ΝΚ 49 (τα ΝΚ 48 και 49 ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 48)], στα
οποία τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά και
άγρια χλωρίδα στα ΝΚ 46 και ΝΚ 48· όσπρια και φρούτα / καρποί στο ΝΚ 48.
103
Λάκκος 26 Λάκκος 26
Λάκκοι 26, 26α και 26β Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Από βόρεια όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 26, 26α και 26β
104
Κεφάλι μαρμάρινου ειδωλίου (Ρε 137) από τον λάκκο 26

Γραπτό αγγείο (Ρε 215) με ανομοιογενή όπτηση από τους λάκκους 26 και 26α
Δεξιά φωτογραφία Γ.Π.)
Τμήμα αγγείου (Ρε 715) με διακόσμηση barbotine

105
Λάκκος 26α

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,30μ. x Α-Δ: 1,90μ. και ΒΔ-ΝΑ: 2,10μ.
Ενιαία, πλούσια σε ευρήματα, επίχωση στο στρώμα 3 (#422/036004), με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2,
very dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με πολλούς άνθρακες και ωμούς πηλούς 7,5 YR 5/6,
strong brown και 10 YR 6/4, light yellowish brown. Εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/036 και στη νότια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/035, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (μέρος του οποίου αφαιρέθηκε με μηχανικά μέσα) και
του ακόλουθου στρώματος 2 – το οποίο ανήκει στον λάκκο 26 – (και τα δύο συνολικού πάχους
1,35μ. περίπου).
Μικρός, ελλειψοειδής λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 26α ήταν αβαθής και προέκυψε μετά από τον χωρισμό με λωρίδα φυσικού του λάκκου 26
στον βόρειο λάκκο 26α και στον νότιο λάκκο 26β.
Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής, ο λάκκος 26α
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Για αναλυτικά σχόλια, βλ. τον λάκκο 26.
Ρε 218: μεγάλη φιάλη (σώζει σχεδόν ακέραιο το σχήμα) χωρίς λαβές, στιλβωμένη, με
γραπτή διακόσμηση από διαδοχικά ημικύκλια εξωτερικά (κόκκινο και σκούρο καστανό
σε ανοιχτό καστανό βάθος) και (κόκκινη) γραπτή ταινία, η οποία περιτρέχει το χείλος
εσωτερικά. Ανομοιογενής όπτηση. Ύψος: 18εκ., διάμετρος σώματος: 21,2εκ.
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Τμήμα μεγάλης ωμοπλάτης.
Τμήματα κεράτων.
Όστρεα Λίγα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 1,75 λίτρα. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία με κόψη και τριπτά.
23: 6 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 2 λεπίδες πυριτόλιθου, 9 λίθινα εργαλεία
τριβής (5 τριβεία, 2 τριπτήρες, 1 ακονόπετρα και 1 αδιάγνωστο εργαλείο), 6
Άνθρακες – Γενικά, πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
106
Λάκκοι 26, 26α και 26β Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Από βόρεια όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 26, 26α και 26β
Γραπτό αγγείο (Ρε 218) με ανομοιογενή όπτηση από τον λάκκο 26α
107
Λάκκος 26β
Θέση Τετράγωνα 422/035, 422/036 και 422/046. Βορειοκεντρική περιοχή του

Διαστάσεις Β-Ν: 0,70μ.x Α-Δ: 1,08μ. και ΒΔ-ΝΑ: 1,60μ.
Ενιαία, φτωχή σε ευρήματα, επίχωση, στο στρώμα 4 (#422/036005), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2,
dark grayish brown και 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με πολλούς άνθρακες.
Εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/036, στη νότια περιοχή του
ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/035 και στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/046, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (μέρος του οποίου
αφαιρέθηκε με μηχανικά μέσα) και του ακόλουθου στρώματος 2 – το οποίο ανήκει στον λάκκο 26 –
(και τα δύο συνολικού πάχους 1,35μ. περίπου).
Μικρός, ελλειψοειδής λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 26β ήταν αβαθής και προέκυψε μετά από τον χωρισμό με λωρίδα φυσικού του λάκκου 26
στον βόρειο λάκκο 26α και στον νότιο λάκκο 26β. Στο κατώτερο στρώμα του λάκκου 26, αμέσως
πριν από τον παραπάνω χωρισμό, περιέχονται αρκετοί άνθρακες και πορτοκαλόχρωμοι, ωμοί,
διαλυμένοι πηλοί (πιθανόν και ωμά πλιθιά), οι οποίοι αφαιρέθηκαν με τις επιχώσεις του λάκκου 26β.
Χρονολόγηση Όπως ο λάκκος 26α.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. Μισό λίτρο. Για αναλυτικά σχόλια, βλ. τον λάκκο 26.
Οστά Ελάχιστα. 0,15 του λίτρου. Κόκαλα.
Πηλοί Ελάχιστοι. Ένας οπτός αχυροπηλός.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 0,25 του λίτρου.
4: 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 3 λίθινα εργαλεία τριβής (1 τριβείο και 2
τριπτήρες). (Γράφημα 16)
Δείγματα Ένας ωμός πηλός (Δ 3 τ. 422/036).
Άνθρακες - Γενικά, πολλοί άνθρακες.
108
Λάκκοι 26, 26α και 26β

Από βόρεια

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 26, 26α και 26β
109
Λάκκος 27

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,50μ. x Α-Δ: 4,70μ. (μέγιστες).
Ενιαία επίχωση, φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε στην ανατολική περιοχή του τετραγώνου
422/029 (κυρίως τετράγωνο και ανατολικός μάρτυρας), καθώς και στη δυτική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/030, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (με μηχανικά μέσα) και του
αμέσως υποκείμενου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,55μ. περίπου) και διερευνήθηκε
στα παρακάτω, αντίστοιχα μεταξύ τους, στρώματα:
1) #422/029004 και #422/029010 (ανατολικός μάρτυρας), στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3,
dark brown, πηλώδες, μαλακό (πολύ σκληρό στον ανατολικό μάρτυρα), υγρό.
2) #422/030005, στρώμα 6, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό
(λόγω βροχής). Κατά τη διερεύνηση του στρώματος 2 της #422/030001 [με χώμα (Munsell) 10 YR
3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό], το οποίο ορίστηκε στο νότιο μισό
περίπου του κυρίως τετραγώνου 422/030, μετά από την αφαίρεση του πρώτου, επιφανειακού
στρώματος, αφαιρέθηκε και το νοτιοανατολικό τμήμα του λάκκου 27 στο τετράγωνο 422/030.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
Σύμφωνα με τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους, στον λάκκο 27 σχηματίζεται μικρή κοιλότητα
προς τα δυτικά του.
Οκτώ τουλάχιστον πασσαλότρυπες συνδέονται με τον λάκκο 27: οι ΠΣ 8, ΠΣ 30 και ΠΣ 31, η ΠΣ 32
(ανάμεσα στους λάκκους 27 και 28, στα νοτιοδυτικά και στα βορειοδυτικά όρια αυτών αντίστοιχα),
καθώς και οι ΠΣ 102, ΠΣ 103, ΠΣ 104 και ΠΣ 116 (οι τρεις πρώτες εντός του λάκκου 27 και η
τέταρτη εκτός αυτού, στα νοτιοδυτικά του).
Η ΠΣ 34 (βόρεια / βορειοδυτικά και εκτός των ορίων του λάκκου 27) πιθανόν συνδέεται με τις οκτώ
πασσαλότρυπες (ΠΣ 95-101 και ΠΣ 117) που διακρίνονται βόρεια και βορειοδυτικά του λάκκου 27
και ανατολικά του λάκκου 67, στη βόρεια περιοχή του τετραγώνου 422/029, αποτελώντας μαζί ένα
σύνολο που πιθανόν παραπέμπει σε ορθογώνιες κατόψεις κτισμάτων. Αυτές οι εννέα
πασσαλότρυπες, μαζί με την ΠΣ 34, πιθανό να συνδέονται με τις εννέα πασσαλότρυπες της βόρειας
περιοχής του τετραγώνου 422/030. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι απίθανο κάποιες από αυτό το σύνολο
των εννέα πασσαλοτρυπών του τετραγώνου 422/029 να συνδέονται με τον λάκκο 67 (ιδιαίτερα
εκείνες που βρίσκονται κοντά στα ανατολικά όριά του). Ανάμεσα στην ΠΣ 98 και στην ΠΣ 101
υπάρχει ο λάκκος 91.
Ευρήματα
Οστά Ελάχιστα. 1,5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. Ένα λίτρο. Χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
14: 4 οστέινα εργαλεία (2 σπάτουλες και 2 αδιάγνωστα), 1 λίθινη αξίνα, 5
λίθινα εργαλεία τριβής (4 τριβεία και 1 τριπτήρας), 4 λίθινα αδιάγνωστα
εργαλεία.
Ρε 81: οστέινη σπάτουλα, συγκολλημένη από επτά θραύσματα, πιθανόν με ενεργά
άκρα και τις δύο κατά μήκος απολήξεις. Μήκος: 11,8εκ., πλάτος: 2,55εκ., πάχος:
0,25εκ.
Ρε 82: μεσαίο και κάτω τμήμα οστέινης σπάτουλας, με ακέραιο το ενεργό άκρο.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 52), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα φρούτα / οι καρποί.
110

της βορειοανατολικής περιοχής όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 27
Από βόρεια
Γενική λήψη της ανατολικής περιοχής Λάκκοι 23, 23α, 27, 28, 67 και 91
της ανασκαφής, με τον λάκκο 27 Διακρίνονται τα ίχνη από
πριν από τη διερεύνησή του τις πασσαλότρυπες 34, 98, 99, 100 και 117
Από βόρεια της βόρειας περιοχής του τετραγώνου 422/029
Από βόρεια
111
Οστέινη σπάτουλα (Ρε 81) από τον λάκκο 27
Οστέινη σπάτουλα (Ρε 82) από τον λάκκο 27
112
Λάκκος 28

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,80μ. (2,50μ. με τη συρρίκνωση του βορείου ορίου) x Α-Δ: 2,40μ.
Εμβαδόν 6,72m² (αρχικό) και 6m² (με τη συρρίκνωση του βορείου ορίου).
Ενιαία επίχωση, φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή του
τετραγώνου 422/029 (κυρίως τετράγωνο και ανατολικός μάρτυρας), καθώς και στη βορειοανατολική
περιοχή του τετραγώνου 422/039 (κυρίως τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας), μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (με μηχανικά μέσα) και του αμέσως υποκείμενου στρώματος 2 (και τα δύο
συνολικού πάχους, αντίστοιχα, 0,45μ. και 0,90μ. περίπου), και διερευνήθηκε στα παρακάτω,
αντίστοιχα μεταξύ τους, στρώματα:
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής). Βαθύτερα με μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Στην #422/029005 σκάβεται και το θεωρούμενο βορειοανατολικό του
όριο του λάκκου 28, που βρίσκεται στο τετράγωνο 422/030, το οποίο, όμως, φάνηκε τελικά ότι
ανήκει στις επιχώσεις του λάκκου 17.
2) #422/039021, στρώμα 12, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2 very dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, ελαφρώς υγρό, με λίγους μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετούς προς πολλούς άνθρακες από ↓27,73μ. κ.ε.
Στα βορειοδυτικά όρια του λάκκου 28 διερευνήθηκαν δύο μικρές πασσαλότρυπες (ΠΣ 32 και ΠΣ
33), ενώ νοτιοδυτικά του λάκκου 28 και ανάμεσα σε αυτόν και στον λάκκο 62 υπάρχει μία
πασσαλότρυπα, η ΠΣ 12. Τέλος, υπάρχει και η ΠΣ 116, στα νοτιοδυτικά του λάκκου 27, πλησίον
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 0,75 του λίτρου.
Οστά Λίγα. 2 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα κόκαλο πτηνού. Τμήμα
κρανίου μικρού ζώου.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 0,25 του λίτρου. 5 χαλαζίες και 2 πιθανά εργαλεία.
23: 4 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 3 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (2
λεπίδες πυριτόλιθου και 1 φολίδα χαλαζία), 1 λίθινη αξίνα, 11 λίθινα εργαλεία
τριβής (5 τριβεία, 2 τριπτήρες και 4 ακονόπετρες), 4 λίθινα αδιάγνωστα
εργαλεία.
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί προς πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκαν δύο δείγματα χώματος
Νεροκόσκινο για νεροκόσκινο (ΝΚ 53 και ΝΚ 150), στα οποία τα φυτικά κατάλοιπα
αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά στο ΝΚ 150· άγρια χλωρίδα στο ΝΚ
53.
113

Από βόρεια
Γενική λήψη της ανατολικής περιοχής Λάκκοι 23, 23α, 27, 28, 67 και 91
της ανασκαφής, με τον λάκκο 28 Διακρίνονται τα ίχνη από
πριν από τη διερεύνησή του τις πασσαλότρυπες 34, 98, 99, 100 και 117
Από βόρεια της βόρειας περιοχής του τετραγώνου 422/029
Από βόρεια
114
Λάκκος 29

καννάβου.
Διαστάσεις ΒΔ-ΝΑ: 4,90μ. x Α-Δ: 3,00μ.
Όγκος επιχώσεων 5m³ (λάκκος 29) και 9,72m³ (λάκκοι 29 + 29α + 29β + 29γ + 29δ + 29ε).
Τοιχώματα Στα νότια και στα δυτικά σχεδόν κάθετα. Στα ανατολικά με απότομη
κατωφερική κλίση. Στα βορειοανατολικά και στα βορειοδυτικά με ομαλή
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 5, η οποία εντοπίστηκε στην κεντρική και στη βορειοανατολική περιοχή
του κυρίως τετραγώνου 422/036 (#422/036006 και #422/036007), καθώς και στο μεγαλύτερο τμήμα
του βόρειου μάρτυρά του, και στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/026 (#422/036011), μετά την
αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,35μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2,
very dark brown, πηλώδες, σφιχτό, υγρό (λόγω βροχής), με διαλυμένους, ωμούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. 10 YR 3/2, very dark grayish brown στις
παρειές του λάκκου. Στα ευρήματα κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Ήδη από τον εντοπισμό του λάκκου 29 έγινε φανερό, λόγω της ακανόνιστης διαμόρφωσης των
ορίων του, ότι θα χωριστεί σε επιμέρους λάκκους, στον νότιο λάκκο 29α, στον ανατολικό λάκκο 29β,
στον βόρειο λάκκο 29γ, καθώς και στους λάκκους 29δ και 29ε (το τμήμα του λάκκου 29γ στον
βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/036 και στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/026 χωρίζεται
στον βορειοδυτικό λάκκο 29δ και στον νότιο λάκκο 29ε). Τμήμα της επίχωσης της #422/036011 στο
στρώμα 5, που αφαιρέθηκε ως λάκκος 29, ανήκει ουσιαστικά στον λάκκο 29γ.
Στα νοτιοδυτικά του λάκκου 29 βρίσκεται ο λάκκος 26. Οι δύο λάκκοι εφάπτονταν στα αρχικά τους
όρια.
Στο τετράγωνο 422/036, κατά τη διερεύνηση του επιφανειακού στρώματος, εντοπίστηκε, μαζί με
τους λάκκους 29 και 43, τμήμα ανθρώπινου σκελετού (η αρθρωμένη ταφή 1), ο οποίος ήταν εν
μέρει διαταραγμένος από την άροση και την επέμβαση σκαπτικού μηχανήματος στην περιοχή.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Σχεδόν 2 σακούλες μπάζων. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine.
Μονόχρωμη στιλβωμένη: κόκκινα, καστανά και καστανοκίτρινα όστρακα.
Ρε 702: αγγείο συγκολλημένο από πολλά θραύσματα, που σώζει ακέραιο το σχήμα με
τέσσερις λαβές – αποφύσεις για ανάρτηση, στιλβωμένο, με γραπτή διακόσμηση
εξωτερικά (κόκκινο και καστανό σε κρεμ βάθος) και κόκκινο χρώμα εσωτερικά (μέχρι
4εκ., περίπου, κάτω από το χείλος). Ανομοιογενής όπτηση. Ύψος: 15εκ. και διάμετρος
σώματος: 13,5εκ.
Ρε 710: τμήμα πήλινης, μονόχρωμης βαθιάς φιάλης, με σώμα ακανόνιστα σφαιρικό
και χωρίς λαβές. Καστανοκίτρινου χρώματος, πολύ καλά στιλβωμένη εξωτερικά, ενώ
εσωτερικά, σε απόσταση 3εκ. από το χείλος, σώζει κατά τόπους ίχνη υπόλευκου
επιχρίσματος. Ύψος: 18,5εκ., διάμετρος χείλους: 22εκ. και διάμετρος σώματος:
25,5εκ.
Ρε 719: μικρό τμήμα (σώμα με το χείλος) πήλινου ανοιχτού γραπτού αγγείου (πιθανόν
μεγάλη, βαθιά φιάλη). Εξωτερικά γραπτό μοτίβο με επάλληλες ζιγκ ζαγκ γραμμές).
Πολύ καλή στίλβωση εξωτερικά και εσωτερικά. Ύψος: 12,5εκ. και διάμετρος χείλους:
20εκ.
115
Οστά Αρκετά. 2 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα πολύ μεγάλο κόκαλο
πιθανόν βοοειδούς. 5 κέρατα. Ένα κόκαλο ψαριού. Ένα κόκαλο πιθανόν
πτηνού.
Όστρεα Πολλά, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης) και πολλά τμήματα
δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες.
127: 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 2 διάτρητα όστρεα, 18 αποστρογγυλεμένα
όστρακα, 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 2 πήλινοι πεσσοί, 7 πήλινα
αδιάγνωστα αντικείμενα, 17 οστέινα εργαλεία (5 οπείς, 3 σπάτουλες και 9
λεπίδα χαλαζία, 2 φολίδες πυριτόλιθου, 2 φολίδες χαλαζία και 1 απολέπισμα
πυριτόλιθου), 2 λίθινα εργαλεία με κόψη (1 αξίνα και 1 αξίνα ή σμίλη), 37
λίθινα εργαλεία τριβής (23 τριβεία, 10 τριπτήρες, 3 ακονόπετρες και 1
αδιάγνωστο εργαλείο), 16 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 μαρμάρινο
αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 17)
αποστρογγυλεμένων οστράκων.
Ρε 789: τμήμα πήλινου ομοιώματος οικήματος, τετράγωνου σχήματος. Σε δεκατρία
τουλάχιστον θραύσματα, τα οποία συγκολλήθηκαν. Λείπει το άνω τμήμα. Δε
γνωρίζουμε, εάν είχε στέγη. Σώζει τμήματα από δύο ανοίγματα, από τα οποία το ένα
διατηρείται καλύτερα και έχει πλάτος 5,3 εκ. Επίπεδη κάτω όψη. Στιλβωμένες
επιφάνειες εσωτερικά και εξωτερικά. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/2, light
brownish gray + 6/3, pale brown. Κόκκινο χρώμα (Munsell: 5 YR 5/6 + 5/8, yellowish
red) εξωτερικά και ένα ελάχιστο ίχνος εσωτερικά, στο δάπεδο του σπιτιού. Ύψος:
7,7εκ. (σωζόμενο), μήκος: 10,65εκ. (πραγματικό), πλάτος: 10,65εκ. (πραγματικό).
Δείγματα 2: ένα τμήμα πήλινου δαπέδου (Δ 4 τ. 422/036) και ένα τμήμα πιθανής
πήλινης κατασκευής (Δ 5 τ. 422/036).
Νεροκόσκινο [ΝΚ 55, ΝΚ 56 (τα ΝΚ 55 και 56 ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 55), ΝΚ 57 και ΝΚ 66],
στα οποία τα φυτικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά,
φρούτα / καρποί και άγρια χλωρίδα στα ΝΚ 55 και ΝΚ 57· δημητριακά,
όσπρια και άγρια χλωρίδα στο ΝΚ 66.
116
Λάκκοι 26, 29, 29α, 29β, 29γ, 29δ και 29ε Λάκκοι 25, 26, 29, 29α, 29β, 29γ, 29δ και 29ε
Από νοτιοδυτικά Από νότια/νοτιοδυτικά
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Λάκκοι 25, 26, 29 και 43 στο φυσικό
όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων Από νότια
29, 29α και 29β, 29γ, 29δ και 29ε
117
Τμήμα γραπτού αγγείου (Ρε 719) από τον λάκκο 29 Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 710) από τον λάκκο 29
Τμήμα γραπτού αγγείου (Ρε 702) με ανομοιογενή όπτηση και διαφορετικό σχήμα σε κάθε όψη
118
Λάκκος 29α

Διαστάσεις Β-Ν: 2,05μ.x Α-Δ: 1,75μ.
Τοιχώματα Στα νότια σχεδόν κάθετα. Στα νοτιοανατολικά και στα δυτικά με σχετικά
απότομη κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 6 (#422/036008), η οποία εντοπίστηκε προς τη νότια περιοχή του
τετραγώνου 422/036, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του στρώματος 5 του
λάκκου 29 στο κυρίως τετράγωνο 422/036 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου), με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η
κεραμική.
επιχώσεις.
Ο λάκκος 29α προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 29 στον νότιο λάκκο 29α, στον
ανατολικό λάκκο 29β και στον βόρειο λάκκο 29γ.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά και κόκκινα όστρακα.
Ρε 717: τμήμα πήλινης μικρής φιάλης χωρίς λαβές. Είναι βαμμένη με ενιαίο κόκκινο
χρώμα εσωτερικά, το οποίο έχει φύγει κατά τόπους, ενώ εσωτερικά φέρει ασαφές
γραπτό μοτίβο κόκκινου χρώματος. Πολύ καλή στίλβωση εξωτερικά και εσωτερικά.
Ύψος: 10εκ., διάμετρος σώματος: 13εκ..
Οστά Αρκετά. 0,25 του λίτρου. Κόκαλα. Περιέχονται και μεγάλα θραύσματα
(πιθανόν βοοειδών). 2 κόκαλα πιθανόν από πτηνό.
Πηλοί Λίγοι. 1,25 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
38: 2 κοσμήματα (1 χάντρα από όστρεο και 1 λίθινη χάντρα), 5
αποστρογγυλεμένα όστρακα, 2 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 1
αδιάγνωστο), 7 λεπίδες πυριτόλιθου, 11 λίθινα εργαλεία τριβής (8 τριβεία, 1
τριπτήρας και 2 ακονόπετρες), 11 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 17)
ακολουθούν τα λίθινα απολεπισμένα και τα οστέινα εργαλεία.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 58 και ΝΚ 59, τα οποία ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 58). Στο ΝΚ 58
αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα όσπρια, τα φρούτα / οι καρποί και η
άγρια χλωρίδα.
119
Από νοτιοδυτικά Από νότια

29, 29α και 29β, 29γ, 29δ και 29ε
Τμήμα μικρής γραπτής φιάλης (Ρε 717)

από τον λάκκο 29α
120
Λάκκος 29β

Τοιχώματα Στα νότια και στα ανατολικά με απότομη κατωφερική κλίση. Στα βόρεια /
βορειοδυτικά με ομαλή κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 7 (#422/036009), η οποία εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή
του κυρίως τετραγώνου 422/036 και σε μικρό τμήμα της βορειοδυτικής περιοχής του ανατολικού
μάρτυρά του, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του στρώματος 5 του λάκκου 29
στο κυρίως τετράγωνο 422/036 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου), με χώμα (Munsell)
10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μικρός, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 29β προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 29 στον νότιο λάκκο 29α, στον
ανατολικό λάκκο 29β και στον βόρειο λάκκο 29γ.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. 1,75 λίτρα. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: κόκκινα, καστανά και
Οστά Ελάχιστα. 0,25 του λίτρου. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Όστρεα Αρκετά. 1,25 λίτρα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Ελάχιστοι. 5 θραύσματα. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,75 του λίτρου. Κυρίως χαλαζίες.
11: 3 κοσμήματα (1 χάντρα από όστρεο και 2 λίθινες χάντρες), 1
αποστρογγυλεμένο όστρακο, 4 οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 2 σπάτουλες και 1
αδιάγνωστο), 3 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (2 λεπίδες και 1 φολίδα
πυριτόλιθου). (Γράφημα 17)
Άνθρακες - Γενικά, πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο (ΝΚ 60), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα φρούτα / οι καρποί
και η άγρια χλωρίδα.
121

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 29, 29α και 29β, 29γ, 29δ και 29ε
122
Λάκκος 29γ

καννάβου.
Βάθος επιχώσεων 0,53μ. (στο τμήμα του λάκκου στο κυρίως τετράγωνο 422/036).
Τοιχώματα Στα βορειοανατολικά, στα ανατολικά και στα νότια με απότομη κατωφερική
κλίση. Στα βόρεια και στα δυτικά σχεδόν κάθετα.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 8, η οποία εντοπίστηκε στη βόρεια περιοχή του κυρίως τετραγώνου
422/036 (#422/036010), καθώς και στο μεγαλύτερο μέρος του βόρειου μάρτυρα αυτού και σε μικρό
τμήμα της νότιας περιοχής του τετραγώνου 422/026 (#422/036012), μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος και του στρώματος 5 του λάκκου 29 στο κυρίως τετράγωνο 422/036 και
στον βόρειο μάρτυρά του (και τα δύο συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR
4/2, dark grayish brown και 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό,
με μικροσκοπικούς, ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Βαθύτερα μαλακό, με
αρκετούς άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
βαθιές επιχώσεις.
Ο λάκκος 29γ προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 29 στον νότιο λάκκο 29α, στον
ανατολικό λάκκο 29β και στον βόρειο λάκκο 29γ. Τμήμα της επίχωσης της #422/036011 στο
στρώμα 5, που αφαιρέθηκε ως λάκκος 29, ανήκει ουσιαστικά στον λάκκο 29γ. Το βόρειο τμήμα του
λάκκου 29γ, αυτό που βρίσκεται στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/036 και στη νότια
περιοχή του τετραγώνου 422/026, χωρίζεται σε δύο επιμέρους λάκκους, στον βορειοδυτικό λάκκο
29δ και στον νότιο λάκκο 29ε.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Μία σακούλα μπάζων. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine.
Μονόχρωμη στιλβωμένη: κόκκινα και καστανοκόκκινα όστρακα.
Ρε 768: τμήμα σώματος με το χείλος από ανοιχτό αγγείο (πιθανόν φιάλη) που δε
σώζει λαβές, μονόχρωμο στιλβωμένο, με πιθανό επίχρισμα κατά τόπους εσωτερικά.
Ύψος: 10εκ., διάμετρος χείλους: 17εκ., πάχος τοιχώματος: 0,7εκ.
Οστά Αρκετά. 2,5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Τμήμα μεγάλης ωμοπλάτης.
Ένα κόκαλο πιθανόν από πτηνό.
58: 1 πήλινη σφραγίδα, 4 κοσμήματα (1 διάτρητο όστρεο και 3 λίθινες
χάντρες), 1 όστρεο Spondylus gaederopus, 5 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 2
πήλινοι πεσσοί, 1 πήλινο πηνίο, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 9 οστέινα
εργαλεία (1 οπέας, 1 βελόνα και 7 αδιάγνωστα), 20 λίθινα απολεπισμένα
εργαλεία (15 λεπίδες, 3 φολίδες και 2 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 1 λίθινος
πέλεκυς, 8 λίθινα εργαλεία τριβής (4 τριβεία και 4 τριπτήρες), 4 λίθινα
αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λίθινο αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 17)
Στα εργαλεία κυριαρχούν αριθμητικά τα λίθινα απολεπισμένα εργαλεία, ενώ
κόψη.
Ρε 748: πήλινη κωνική σφραγίδα με κυλινδρική λαβή (με μειούμενη προς το άνω
πέρας διάμετρο) και πλαστικά διαμορφωμένη, κυκλική σφραγιστική επιφάνεια, στο
κέντρο της οποίας σχηματίζεται μικρότερος κύκλος, εξηρμένος με πλαστικό τρόπο.
Ανομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown + 10
123
YR 5/2, grayish brown + 10 YR 3/2, very dark grayish brown. Ύψος: 4,2εκ., μέγιστη
διάμετρος: 3,5εκ.
Ρε 757: τμήμα οστέινης (πιθανής) βελόνας από κόκαλο, σε δύο θραύσματα, τα οποία
συγκολλήθηκαν. Δε σώζει το κάτω άκρο, ενώ σώζει τμήμα του άνω άκρου, όπου
διακρίνεται τμήμα διαμπερούς οπής, πιθανότατα ελλειψοειδούς σχήματος. Επιφάνειες
πολύ λείες.
Νεροκόσκινο [ΝΚ 61, ΝΚ 62 (τα ΝΚ 61 και 62 ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 61) και ΝΚ 68], όπου
αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και η άγρια χλωρίδα.
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Τμήμα μονόχρωμου ανοιχτού αγγείου

όπου διακρίνεται η θέση (Ρε 768) από τον λάκκο 29γ
των λάκκων 29, 29α και 29β, 29γ, 29δ και 29ε (Κλίμακα σε εκατοστά)
124
Η πήλινη σφραγίδα Ρε 748 από τον λάκκο 29γ

Η (πιθανή) οστέινη βελόνα Ρε 757 από τον λάκκο 29γ

125
Λάκκος 29δ

καννάβου.
Τοιχώματα Στα βόρεια, στα ανατολικά και στα δυτικά με ομαλή κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 10 (#422/036014), η οποία εντοπίστηκε στη δυτική περιοχή του
βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/036, καθώς και στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου
422/026, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, του στρώματος 5 του λάκκου 29 και του
στρώματος 8 του λάκκου 29γ (και τα τρία συνολικού πάχους 1,10μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10
YR 4/2, dark grayish brown (παρειές) και 10 YR 3/2, very dark grayish brown (κέντρο), πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 29δ προέκυψε μετά από τον χωρισμό του βόρειου τμήματος του λάκκου 29γ στον βόρειο
μάρτυρα του τετραγώνου 422/036 και στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/026, σε δύο
επιμέρους λάκκους, στον βορειοδυτικό λάκκο 29δ και στον νότιο λάκκο 29ε.
Σύμφωνα με τη διαμόρφωση του φυσικού εδάφους, στον λάκκο 29δ σχηματίζονται τρεις επιμέρους
κοιλότητες: στα ανατολικά, στα δυτικά και στα βόρεια / βορειοδυτικά.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 1,25 λίτρα. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine. Μονόχρωμη στιλβωμένη:
καστανά και καστανοκόκκινα όστρακα.
Πηλοί Ελάχιστοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης).
4: 2 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 2 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα
17)
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί άνθρακες.
126

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 29, 29α και 29β, 29γ, 29δ και 29ε
127
Λάκκος 29ε

Διαστάσεις Β-Ν: 0,90μ. x Α-Δ: 2μ. και Β-Ν: 1,50 (μαζί με τη νότια περιοχή του λάκκου
29γ, πριν από τον χωρισμό του σε λάκκο 29δ και λάκκο 29ε).
Εμβαδόν 3m².
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα βορειοδυτικά σχεδόν κάθετα. Στα ανατολικά με ομαλή
κατωφερική κλίση. Στα νοτιοανατολικά ο λάκκος διευρύνεται, σκάβοντας σε
βάθος.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 9 (#422/036013), η οποία εντοπίστηκε στο κέντρο και προς ανατολικά
του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/036, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος,
του στρώματος 5 του λάκκου 29 και του στρώματος 8 του λάκκου 29γ (και τα τρία συνολικού
πάχους 1,15μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown και 10 YR 3/2, very dark
grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με μικροσκοπικούς, ωμούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η
κεραμική.
Μικρός, ακανόνιστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 29ε προέκυψε μετά από τον χωρισμό του βόρειου τμήματος του λάκκου 29γ στον βόρειο
μάρτυρα του τετραγώνου 422/036 και στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/026, σε δύο
επιμέρους λάκκους, στον βορειοδυτικό λάκκο 29δ και στον νότιο λάκκο 29ε.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 1,5 λίτρα. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκόκκινα,
καστανοκίτρινα και σκούρα καστανά όστρακα.
Ρε 714: τμήμα μονόχρωμου κύπελλου χωρίς λαβές. Στιλβωμένο, καστανοκίτρινου
χρώματος. Ύψος: 7,2εκ. και διάμετρος χείλους: 8,9εκ.
Ρε 791: τμήμα πιθανόν ανοιχτού αγγείου, που σώζει μία διαμπερή απόφυση – λαβή,
μονόχρωμο, καστανοκίτρινο στιλβωμένο. Ύψος: 15εκ., διάμετρος σώματος: περίπου
21,5εκ.
Οστά Λίγα. Μισό λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα κόκαλο ψαριού. Ένα
κόκαλο πτηνού.
Πηλοί Λίγοι. Ένα λίτρο. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης) και
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 0,75 του λίτρου. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
17: 4 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 3 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 7 λεπίδες
πυριτόλιθου, 3 λίθινα εργαλεία τριβής (2 τριβεία και 1 τριπτήρας). (Γράφημα
17)
128
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, όπου διακρίνεται η θέση

των λάκκων 29, 29α και 29β, 29γ, 29δ και 29ε
Μονόχρωμο κύπελλο (Ρε 714)

από τον λάκκο 29ε
129
Λάκκος 30

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,65μ. x Α-Δ: 1,00μ. (κέντρο σωζόμενου τμήματος).
Τοιχώματα Με απότομη κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 15 (#422/070025), η οποία εντοπίστηκε στο κέντρο και προς
βορειοδυτικά του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/070, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,50μ. περίπου), με
χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown + 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό,
υγρό. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μικρός, ημικυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 30 σκάφτηκε μόνο στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/070. Το τμήμα των
επιχώσεων του λάκκου 30, το οποίο βρισκόταν στο τετράγωνο 422/060, αφαιρέθηκε πιθανότατα
κατά τη διερεύνηση των ανώτερων επιχώσεων του λάκκου 11 (τετράγωνο 422/060). Ανατολικά του
λάκκου 30 βρίσκεται ο λάκκος 31 (τετράγωνα 422/060 και 422/070). Μέσα στον λάκκο 30
σχηματίζονται δύο κοιλότητες, οι οποίες αποτελούν πιθανές πασσαλότρυπες (ΠΣ 125 και ΠΣ 126)
(βλ. και την ΠΣ 127 στον λάκκο 31).
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Impresso ή/και barbotine. Μονόχρωμη στιλβωμένη: κόκκινα,
καστανοκόκκινα και καστανοκίτρινα όστρακα.
Οστά Αρκετά. 1,5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Περιέχονται και μεγάλα
θραύσματα από οστά ζώων (πιθανόν βοοειδών). Ένα θραύσμα κεράτου.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
11: 2 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 1 οστέινη σπάτουλα, 5 λίθινα εργαλεία
τριβής (4 τριβεία και 1 τριπτήρας), 3 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
130
Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31 και 33 Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31, 33 και 34

131
Λάκκος 31

καννάβου.
Τοιχώματα Στα νότια και στα δυτικά κάθετα. Στα ανατολικά με ομαλή κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 16 (#422/070026), η οποία εντοπίστηκε στη βορειοκεντρική περιοχή
του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/070 και στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/060, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, του ακόλουθου στρώματος 2 και του στρώματος 15 του
λάκκου 30 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,60μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark
grayish brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 31 σκάφτηκε μόνο στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/070. Το βόρειο τμήμα του,
το οποίο βρισκόταν στη νότια περιοχή του τετραγώνου 422/060, αφαιρέθηκε κατά τη διερεύνηση
των ανώτερων επιχώσεων του λάκκου 11. Στα νοτιοδυτικά, μέσα στον λάκκο 31, σχηματίζεται
κοιλότητα, η οποία πιθανόν αποτελεί μία πασσαλότρυπα (ΠΣ 127) (βλ. και τις ΠΣ 125 και ΠΣ 126
του λάκκου 30).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. Ένα λίτρο όστρακα.
Οστά Λίγα. 0,15 του λίτρου. Κόκαλα και ένα τμήμα κεράτου.
Πηλοί Λίγοι. Ένα λίτρο. Οπτοί, οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
5: 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 3 λίθινα
εργαλεία τριβής (2 τριβεία και 1 τριπτήρας).
132
Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31 και 33 Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31, 33 και 34

133
Λάκκος 32

καννάβου.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 3 (#422/059004), η οποία εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή του
κυρίως τετραγώνου 422/059 και στη βορειοανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
λάκκου 20 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,40μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και πολλούς
άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μικρός, κυκλικός λάκκος κεραμικής, με σχετικά αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 32 ήταν ένας μικρός, κυκλικός λάκκος, σκαμμένος μέσα στον λάκκο 20 (δυτική περιοχή
αυτού). Είναι ο μοναδικός λάκκος της ανασκαφής, ο οποίος δεν ήταν σκαμμένος στο φυσικό
έδαφος.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά και καστανοκόκκινα
όστρακα.
Ρε 792: μικρό όστρακο καστανοκίτρινο στιλβωμένο, με αποτύπωμα ψάθας. Ίδιο ζιγκ
ζαγκ μοτίβο με την πήλινη σφραγίδα Ρε 749.
Οστά Αρκετά. Μισό λίτρο. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια. Τμήμα
μεγάλης γνάθου.
Όστρεα Αρκετά προς πολλά, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
11: 1 πήλινη σφραγίδα, 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 1 πήλινος πεσσός, 4
οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λεπίδα χαλαζία, 3 λίθινα εργαλεία τριβής (2
τριβεία και 1 ακονόπετρα).
Ρε 749: σχεδόν ακέραιη πήλινη σφραγίδα με ελλειψοειδή, πλαστικά διαμορφωμένη
σφραγιστική επιφάνεια (ζιγκ ζαγκ μοτίβο) και κυλινδρική λαβή. Ομοιογενής όπτηση.
Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown. Υπάρχει παρόμοιο
παράδειγμα της αρχαιότερης νεολιθικής από τη Νέα Νικομήδεια Ημαθίας.
(Παπαθανασόπουλος 1996: 331) Μήκος: 3εκ., πλάτος: 2,8εκ., πάχος: 1,1εκ.
Άνθρακες - Γενικά, πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
134
Ο λάκκος 32 μέσα στον λάκκο 20 Τμήμα αγγείου μέσα στον λάκκο 32

Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Το όστρακο με αποτύπωμα ψάθας Ρε 792

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 32 και 20 από τον λάκκο 32
Η πήλινη σφραγίδα Ρε 749 από τον λάκκο 32

135
Λάκκος 33

Τοιχώματα Κάθετα. Μόνο στα νότια με σχετικά ομαλή κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 6 (#422/059009), η οποία εντοπίστηκε στην κεντρική και
νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/059, αμέσως μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,40μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, αρχικά σκληρό, βαθύτερα μαλακό, υγρό, με μικροσκοπικούς, ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση με αρκετά ευρήματα και έντονη την
παρουσία πηλών (κυρίως αχυροπηλών) σε αυτήν. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μεγάλος, σχεδόν κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 33 βρίσκεται στα δυτικά του λάκκου 20. Στα νοτιοανατολικά του λάκκου 33 (τελική
συρρίκνωση) υπάρχει πιθανό, μικρό αυλάκι (χωρίς αριθμό) και αμέσως δυτικά αυτού μικρή
πασσαλότρυπα, η ΠΣ 123.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά και καστανοκίτρινα όστρακα.
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια.
Πηλοί Πολλοί (λίγοι με ίχνη καύσης). Οπτοί αχυροπηλοί (κυρίως), οπτοί πηλοί και
39: 1 μικκύλο αγγείο, 1 λίθινη χάντρα, 10 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 9
αδιάγνωστα), 11 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (6 λεπίδες, 3 φολίδες και 1
απολέπισμα πυριτόλιθου και 1 απολέπισμα οψιανού), 4 λίθινες αξίνες, 10
λίθινα εργαλεία τριβής (2 τριβεία, 3 τριπτήρες και 5 ακονόπετρες), 2 λίθινα
αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 18)
κόψη.
Δείγματα 2 θραύσματα οπτών πηλών με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών ή/και ξύλων (Δ
3 και Δ 4 τ. 422/059).
136
Λάκκος 33 Λάκκοι 20 και 33

Από βόρεια Από ανατολικά
Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31, 33 και 34 Λάκκοι 11, 19, 20, 33, 34, 60
Από ανατολικά και 61 (με πασσαλότρυπα 9) στο φυσικό
Γενική λήψη της ανατολικής περιοχής, Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
όπου διακρίνεται στο βάθος και ο λάκκος 33 όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 33
Από βόρεια
137
Λάκκος 34

καννάβου.
Σχήμα Αδιάγνωστο. Κυκλικό στην τελική του διαμόρφωση.
Τοιχώματα Στα νότια και στα ανατολικά αρχικά σχεδόν κάθετα. Γενικά, με ομαλή
Ενιαία επίχωση, η οποία εντοπίστηκε στη βορειοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/059 (κυρίως
τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας), καθώς και στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου
422/049, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,40μ. περίπου). Διερευνήθηκε
στις #422/059010, #422/059011, #422/059015, #422/059016, στο στρώμα 7, το οποίο
χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown (κυρίως) και 10 YR 3/3,
dark brown, πηλώδες, υγρό προς λασπώδες, με μικροσκοπικούς, ωμούς και οπτούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες από ↓28,65μ. κ.ε.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, κυρίως, όμως, σε οπτούς αχυροπηλούς,
κεραμική και μικροαντικείμενα.
Μεγάλος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές επιχώσεις.
Αδιάγνωστου σχήματος αρχικά, κυκλικός στην τελική του διαμόρφωση.
Ο λάκκος 34 πιθανόν ήταν αρχικά ένας μεγάλος λάκκος, ο οποίος μετέπειτα συρρικνώθηκε
σημαντικά. Μετά την τελική του συρρίκνωση στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/059 και στη
νότια περιοχή του τετραγώνου 422/049, εντοπίστηκε το φυσικό έδαφος σε όλη την έκτασή του,
εκτός από την αρχική βορειοδυτική περιοχή του (βορειοδυτική περιοχή τετραγώνου 422/059), όπου
εντοπίστηκε ο λάκκος 77, ο οποίος ανοίχτηκε μέσα στον λάκκο 34.
Ο λάκκος 34 τέμνεται στα βορειοανατολικά του από τους λάκκους 48 και 48γ.
Μέσα στον λάκκο 34, βρέθηκε, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού, ένα μεμονωμένο
ανθρώπινο οστό (μετακάρπιο).
προσέγγιση, σε μία πιθανόν πρώιμη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το 6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. 0,75 σακούλας μπάζων. Αποκλειστικά ανοιχτά αγγεία. Μονόχρωμη,
πολύ καλά στιλβωμένη κεραμική, όπου κυριαρχούν οι ανοιχτόχρωμες
επιφάνειες. Ελάχιστα όστρακα impresso. Καθόλου γραπτά.
Οστά Αρκετά. 5 λίτρα. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια. 10 μικρά
θραύσματα κεράτων. 3 κόκαλα και δύο δόντια ψαριού. Ένα κόκαλο πτηνού.
Όστρεα Αρκετά. Μισή σακούλα μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Πολλοί. 2 σακούλες μπάζων. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (αρκετοί με ίχνη
καύσης και αρκετά μεγάλα θραύσματα) και λίγα τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 1,5 λίτρα. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
79: 1 διάτρητο όστρεο, 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 3 πήλινοι πεσσοί, 1
πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 19 οστέινα εργαλεία (6 σπάτουλες και 13
λεπίδα οψιανού, 1 λεπίδα χαλαζία, 1 φολίδα, 1 πυρήνας και 3 απολεπίσματα
πυριτόλιθου και 1 εργαλείο από χαλαζία), 2 λίθινοι πελέκεις, 20 λίθινα
εργαλεία τριβής (10 τριβεία, 4 τριπτήρες και 6 ακονόπετρες), 16 λίθινα
ακολουθούν τα οστέινα, τα λίθινα απολεπισμένα και τα λίθινα εργαλεία με
138
κόψη.
Δείγματα 2 θραύσματα οπτών πηλών με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών ή / και ξύλων
(Δ 5 και Δ 6 τ. 422/059).
Λάκκοι 11, 19, 20, 30, 31, 33 και 34 Γενική λήψη της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής,
Από ανατολικά όπου διακρίνεται στο βάθος και ο λάκκος 34
Από βόρεια

139
Λάκκος 35

καννάβου.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 2 (#422/022004), η οποία εντοπίστηκε στην ανατολική περιοχή του
βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/022 και στη νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου
422/012, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,35μ. περίπου), με
χώμα (Munsell) 7,5 YR 3/2, dark brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής), με
μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και ελάχιστους άνθρακες.
Επίχωση με αρκετά ευρήματα και έντονη την παρουσία πηλών (κυρίως αχυροπηλών) σε αυτήν.
Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
επιχώσεις.
Η ημικυκλική κοιλότητα που διαμορφώνεται στα βόρεια του λάκκου 35 θεωρήθηκε αρχικά πιθανή
πασσαλότρυπα, τελικά, όμως, λόγω μεγέθους (Α-Δ: 0,70μ.), θεωρείται ότι αποτελεί πιθανότατα
μέρος της εκεί διαμόρφωσης του λάκκου.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Διαβρωμένη. Όψιμη και νεολιθική. Impresso ή/και barbotine.
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Περιέχονται και μεγάλα θραύσματα.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες.
12: 1 πήλινος πεσσός, 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 1 φολίδα
πυριτόλιθου, 4 λίθινα εργαλεία τριβής (2 τριβεία και 2 τριπτήρες), 5 λίθινα
αδιάγνωστα εργαλεία.
Άνθρακες - Γενικά, ελάχιστοι άνθρακες.
140
Λάκκοι 35, 36, 37 και 40 Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, 39γ και 40
Από βόρεια στο φυσικό
Από νότια
Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, 39γ, Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
40 και 42 στο φυσικό όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 35
Από βόρεια
141
Λάκκος 36

καννάβου.
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα βορειοανατολικά με ομαλή κατωφερική κλίση. Στα δυτικά
διευρύνονται (από ↓30,10μ.) και κατόπιν έχουν απότομη κατωφερική κλίση.
Στα βορειοδυτικά, νότια και νοτιοανατολικά δημιουργείται αναβαθμός.
Αναβαθμοί Δύο με μικρό πλάτος:
1) Βόρειος: μέγιστο πλάτος 0,18μ. και ύψος 0,20μ.
2) Νότιος: μέγιστο πλάτος 0,10μ. και ύψος 0,16μ.
Επίχωση που εντοπίστηκε στην νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/022 και τη
νότια περιοχή του ανατολικού του μάρτυρα, καθώς και στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/023, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,65μ.
περίπου), και διερευνήθηκε σε δύο στρώματα, πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων:
μαλακό, υγρό (λόγω βροχής). Βαθύτερα με λίγους, διάσπαρτους, ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους άνθρακες.
2) #422/022006 και #422/022008, στρώμα 4, με χώμα πιο σκούρο, 10 YR 2/2, very dark brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με αρκετούς, διάσπαρτους, ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες κατά τόπους.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές επιχώσεις.
Δύο αναβαθμοί στα βόρεια και νότια, πιθανά κατάλοιπα παλαιότερης φάσης του λάκκου. Λαγούμι
ζώου στο κέντρο του λάκκου.
Νότια / νοτιοανατολικά του λάκκου 36 διερευνήθηκε ο λάκκος 75, η βόρεια διαμόρφωση του οποίου
σχηματίζει ένα είδος αυλακιού, το οποίο φαίνεται να τον συνδέει με τον λάκκο 36.
Στα βορειοανατολικά του λάκκου 36, εκτός των ορίων του, υπάρχει η ΠΣ 61.
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Μία σακούλα μπάζων. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine.
Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκίτρινα, καστανοκόκκινα και κόκκινα
όστρακα.
Οστά Πολλά. 5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα θραύσμα κεράτου.
Όστρεα Αρκετά. Μισή σακούλα μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Πολλοί. 1,5 σακούλες μπάζων: οπτοί πηλοί και οπτοί αχυροπηλοί (αρκετά
μεγάλα θραύσματα, ορισμένα με ίχνη καύσης), λίγα τμήματα δαπέδου και ένα
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 3 λίτρα. Κυρίως χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
78: 1 πήλινο ειδώλιο, 3 κοσμήματα (1 λίθινο περίαπτο, 1 πήλινη χάντρα και 1
λίθινη χάντρα), 16 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 3 πήλινοι πεσσοί, 1 πήλινο
αδιάγνωστο αντικείμενο, 10 οστέινα εργαλεία (2 οπείς και 8 αδιάγνωστα), 11
λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (7 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού και
3 φολίδες πυριτόλιθου), 2 λίθινα εργαλεία με κόψη (1 πέλεκυς και 1 αξίνα), 19
λίθινα εργαλεία τριβής (8 τριβεία, 5 τριπτήρες και 6 ακονόπετρες), 10 λίθινα
αδιάγνωστα εργαλεία, 1 μαρμάρινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 1 λίθινο
αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 20)
142

Ρε 778: πιθανό τμήμα από πήλινο ανθρωπόμορφο αντικείμενο (ειδώλιο;). Κυλινδρικό
στέλεχος που καμπυλώνει και καταλήγει σε πεπλατυσμένο άκρο. Πολύ φθαρμένο.
Ομοιογενής όπτηση. 10 YR 6/4, light yellowish brown. Ύψος: 2,35εκ., πλάτος:
1,25εκ., πάχος: 1,34εκ.
Δείγματα: 3: 2 θραύσματα πηλών [ένας από τμήμα κατασκευής (Δ 1 τ. 422/022) και
ένας με αποτύπωμα κλαδιού (Δ 3 τ. 422/022)] και ένα δείγμα για 14C, το
οποίο περιείχε αρκετούς άνθρακες (Δ 2 τ. 422/022).
Νεροκόσκινο: (ΝΚ 72 και ΝΚ 73), τα οποία αποτελούν δύο από τα 12 πλουσιότερα δείγματα
της αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων, και στα οποία κυριαρχούν
οι σπόροι και τα λέπυρα (κυρίως στο δείγμα ΝΚ 73) των επενδεδυμένων
σιτηρών, ενώ σε αρκετά μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της
άγριας βλάστησης.
Λάκκοι 35, 36 και 37 Λάκκοι 36 και 37 στο φυσικό

Από νότια Από νότια
143
Λάκκοι 35, 36, 37, 39α, 39β, 39γ και 40 Λάκκοι 35, 36, 37, 39α, 39β, 39γ,
στο φυσικό 40 και 42 στο φυσικό
Από νότια Από βόρεια

144
Λάκκος 37

καννάβου.
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα νότια σχεδόν κάθετα. Στα ανατολικά και στα δυτικά με
σχεδόν ομαλή κατωφερική κλίση.
Επίχωση που εντοπίστηκε στον ανατολικό μάρτυρα και τη συμβολή των μαρτύρων του τετραγώνου
422/022, καθώς και στη βορειοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/023 και τη δυτική
περιοχή του βόρειου μάρτυρά του, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,70μ. περίπου), και διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα, πλούσια σε όλες τις
κατηγορίες ευρημάτων, ιδιαίτερα σε όστρεα (κυρίως στο στρώμα 5), κεραμική και πηλούς. Τα
στρώματα 5 και 6 είναι παρόμοια και θα μπορούσαν να ενοποιηθούν.
1) #422/022007, στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, αρχικά σκληρό,
βαθύτερα μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με μικροσκοπικούς, ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς.
(λόγω βροχών), με μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετούς άνθρακες.
μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με μικροσκοπικούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές επιχώσεις.
Πυκνή συγκέντρωση οστρέων κυρίως στη δυτική / βορειοδυτική περιοχή του λάκκου 37, αλλά και
στο κέντρο και στα βορειοανατολικά του, στο πρώτο στρώμα των επιχώσεών του (#422/022007,
στρώμα 5).
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 1,5 σακούλες μπάζων. Φθαρμένη αρχικά. Γραπτή. Impresso.
Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά, καστανοκίτρινα και καστανοκόκκινα
όστρακα.
Αγγεία Μία βάση.
Οστά Αρκετά. 4 λίτρα: κόκαλα (κυρίως) και δόντια. 5 τμήματα από κέρατα.
Όστρεα Πολλά, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί (αρκετά μεγάλα θραύσματα και
ορισμένα με ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
74: 1 μαρμάρινη χάντρα, 19 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 3 πήλινοι πεσσοί,
2 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 3 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 λεπίδα
οψιανού, 1 λεπίδα χαλαζία και 1 φολίδα πυριτόλιθου), 4 λίθινα εργαλεία με
κόψη (2 πελέκεις και 2 αξίνες), 1 λίθινος στιλβωτήρας, 32 λίθινα εργαλεία
τριβής (20 τριβεία και 12 τριπτήρες), 8 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1
αδιάγνωστο λίθινο αντικείμενο. (Γράφημα 21)
ακολουθούν τα λίθινα εργαλεία με κόψη, τα λίθινα απολεπισμένα και τα
οστέινα εργαλεία. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία στον λάκκο 37 των
Δείγματα Ένας πηλός (Δ 4 τ. 422/022).
145

Νεροκόσκινο (ΝΚ 74, ΝΚ 75 και ΝΚ 76), τα οποία δεν απέδωσαν φυτικά κατάλοιπα.
Λάκκοι 35, 36, 37 και 40 Λάκκοι 35, 36 και 37

Λάκκοι 36 και 37 στο φυσικό Λάκκοι 35, 36, 37, 39α, 39β, 39γ και 40
Από νότια στο φυσικό
Από νότια
146

Απόσπασμα πασοδιαγράμματος από το ανασκαφικό ημερολόγιο του τετραγώνου

422/022 (#422/022007, στρώμα 5), όπου διακρίνονται η συρρίκνωση στο φυσικό
των βορείων ορίων του λάκκου 37, καθώς και οι συγκεντρώσεις οστρέων,
κυρίως στη δυτική περιοχή του
147
Λάκκος 38

Διαστάσεις Β-Ν: 1,27μ. x Α-Δ: 1,50μ. (μέγιστες σωζόμενες, στο κέντρο του λάκκου).
του κυρίως τετραγώνου 422/002 και στη βόρεια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα αυτού, αμέσως
μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,40μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 7,5
YR 3/2, dark brown, πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχών). Επίχωση φτωχή σε
ευρήματα.
Μικρός, πιθανόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
Το ανατολικό όριο του λάκκου 38 βρίσκεται στο τετράγωνο 422/003, το οποίο δε διερευνήθηκε.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. Μισό λίτρο διαβρωμένα όστρακα.
Όστρεα Ελάχιστα. Ένα λίτρο, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Ελάχιστοι. 4 θραύσματα. Οπτοί πηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. Μισό λίτρο. Χαλαζίες.
5: 1 αποστρογγυλεμένο όστρακο, 2 λίθινα εργαλεία τριβής (1 τριβείο και 1
τριπτήρας), 2 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.

148
Λάκκος 39

καννάβου.
του κυρίως τετραγώνου 422/012 και στην ανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρα, στη βόρεια
περιοχή του ανατολικού μάρτυρα και στη συμβολή των μαρτύρων του, καθώς και στη
νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/002 και στη νότια περιοχή του ανατολικού
μάρτυρά του, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,35μ. περίπου),
με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω βροχών), με πολλές ρίζες.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 39 χωρίζεται σε τρεις επιμέρους λάκκους, στον νότιο λάκκο 39α, στον βορειοδυτικό λάκκο
39β και στον βορειοανατολικό λάκκο 39γ. Είναι πιθανό, μέρος των αρχικών επιχώσεων αυτών των
τριών επιμέρους λάκκων να αφαιρέθηκαν κατά τη διερεύνηση των επιχώσεων του λάκκου 39. Το
αρχικό ανατολικό όριο του λάκκου 39 βρίσκεται στα τετράγωνα 422/003 και 422/013, τα οποία δε
διερευνήθηκαν. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική είναι ελάχιστη.
ανθρώπινο οστό (μετατάρσιο).
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 0,25 του λίτρου.
Οστά Πολλά. 4 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. 6 οστά ψαριού.
Πηλοί Λίγοι. 1,5 λίτρα. Οπτοί πηλοί και οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Ένα λίτρο. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
47: 1 πήλινο ειδώλιο, 1 θραύσμα μαλαχίτη (;), 1 πήλινο αδιάγνωστο
αντικείμενο, 8 οστέινα εργαλεία (2 οπείς, 1 σπάτουλα και 5 αδιάγνωστα), 19
λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (17 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία και
1 φολίδα πυριτόλιθου), 3 λίθινες αξίνες, 13 λίθινα εργαλεία τριβής (4 τριβεία,
5 τριπτήρες και 4 ακονόπετρες), 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο. (Γράφημα 22)
κόψη.
Ρε 784: πιθανό τμήμα από πήλινο ανθρωπόμορφο αντικείμενο (ειδώλιο;). Κυλινδρικό
στέλεχος που καμπυλώνει και καταλήγει σε πεπλατυσμένο άκρο. Πολύ φθαρμένο.
Ομοιογενής όπτηση. Μήκος: 1,65εκ., πλάτος: 0,62εκ., πάχος: 0,5εκ.
149
Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, 39γ,
39γ και 40 στο φυσικό 40 και 42 στο φυσικό
Λάκκοι 39, 39α, 39β και 39γ στο φυσικό Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Από δυτικά όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων
39, 39α, 39β και 39γ
150
Απόσπασμα πασοδιαγράμματος από το ανασκαφικό ημερολόγιο του τετραγώνου 422/012

(#422/012004, στρώμα 2), όπου διακρίνεται ο χωρισμός στο φυσικό του λάκκου 39
σε λάκκους 39α, 39β και 39γ
151
Λάκκος 39α

Τοιχώματα Σχεδόν σε όλη την περιφέρειά του δημιουργείται αρχικά ένα είδος
αναβαθμού, ενώ βαθύτερα τα τοιχώματά του είναι σχεδόν κάθετα.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 4 (#422/012006 και #422/012009), η οποία εντοπίστηκε στη
βορειοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/012 και στην ανατολική περιοχή του βόρειου
μάρτυρα, στη βόρεια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα και στη συμβολή των μαρτύρων του, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του στρώματος 2 του λάκκου 39 (και τα δύο
συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/4, dark yellowish brown, πηλώδες,
σκληρό, με λεπτές ρίζες. Βαθύτερα με αρκετούς άνθρακες κατά τόπους. 0,14μ. μετά από τον
εντοπισμό του λάκκου 39α και μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού σε αυτόν (στο μεγαλύτερο, δηλαδή,
μέρος των επιχώσεών του), το χώμα του είναι ανάμεικτο με κηλίδες πεσμένου φυσικού. Επίχωση
όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική είναι ελάχιστη.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 39α προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 39 σε τρεις επιμέρους λάκκους, στον
νότιο λάκκο 39α, στον βορειοδυτικό λάκκο 39β και στον βορειοανατολικό λάκκο 39γ.
Η ΠΣ 60 είναι μία πιθανή πασσαλότρυπα στα ανατολικά και εντός του λάκκου 39α. Ο λάκκος 39α
τέμνει το αρχικό νότιο / νοτιοανατολικό όριο του λάκκου 39β.
Σχεδόν σε όλη την περιφέρεια του λάκκου 39α δημιουργείται αρχικά ένα είδος αναβαθμού.
Ευρήματα
Οστά Πολλά. 5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα κόκαλο ψαριού. Αρκετά
θραύσματα μεγάλου μεγέθους.
19: 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 6 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (5
λεπίδες και 1 φολίδα πυριτόλιθου), 1 λίθινος πέλεκυς, 9 λίθινα εργαλεία
τριβής (4 τριβεία, 4 τριπτήρες και μία ακονόπετρα), 2 λίθινα αδιάγνωστα
εργαλεία. (Γράφημα 22)
ακολουθούν τα λίθινα απολεπισμένα και τα οστέινα μαζί με τα λίθινα εργαλεία
με κόψη.
Δείγματα Ένα δείγμα χώματος για 14C, το οποίο περιείχε αρκετούς άνθρακες (Δ 1 τ.
422/012).
152
39, 39α, 39β και 39γ
153
Λάκκος 39β

καννάβου.
Εμβαδόν 1,2528m² (αρχικό) και 0,4864 (τελική συρρίκνωση).
κυρίως τετραγώνου 422/002 και σε πολύ μικρό τμήμα της νοτιοδυτικής περιοχής του ανατολικού
μάρτυρα αυτού, καθώς και σε μικρό τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής του βόρειου μάρτυρα του
λάκκου 39 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown,
πηλώδες, μαλακό, λασπώδες (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με ωμούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς, λεπτές ρίζες και λίγους άνθρακες. 0,11μ. μετά από τον εντοπισμό του
λάκκου 39β και μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού σε αυτόν (στο μεγαλύτερο, δηλαδή, μέρος των
επιχώσεών του), το χώμα του είναι ανάμεικτο με κηλίδες πεσμένου φυσικού. Επίχωση όπου
κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική απουσιάζει.
Μικρός, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 39β προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 39 σε τρεις επιμέρους λάκκους, στον
Στα δυτικά / νοτιοδυτικά και εκτός του λάκκου 39β υπάρχει πιθανή μεγάλη πασσαλότρυπα (ΠΣ
138), η οποία φαίνεται να σώζεται στο δυτικό της ήμισυ περίπου και σκάφτηκε μέχρι το φυσικό κατά
τη διερεύνησή του. Στα δυτικά και βορειοδυτικά του λάκκου υπάρχουν πιθανές διαταραχές από
λαγούμια ζώων. Ο λάκκος 39β τέμνεται στα αρχικά νοτιοανατολικά του όρια από τον λάκκο 39α.
Στην τελική του συρρίκνωση, ο λάκκος 39β σχηματίζει κυκλική κοιλότητα.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Όστρεα Ένα θραύσμα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί.
Μικροαντικείμενα 1 τμήμα λίθινου τριβείου. (Γράφημα 22)
154
Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β,
39γ και 40 στο φυσικό 39γ, 40 και 42 στο φυσικό
39, 39α, 39β και 39γ
155
Λάκκος 39γ

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,68μ. x Α-Δ: 0,75μ. (κέντρο λάκκου, στο ανασκαμμένο δυτικό μισό).
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα δυτικά σχεδόν κάθετα.
της συμβολής των μαρτύρων του τετραγώνου 422/012 και στη νοτιοανατολική περιοχή του
ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/022, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και
του στρώματος 2 του λάκκου 39 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,75μ. περίπου), με χώμα (Munsell)
10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, λασπώδες (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με λίγους, ωμούς,
διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους άνθρακες. 0,17μ. μετά από τον εντοπισμό του
λάκκου 39β οι άνθρακες πληθαίνουν, ενώ μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού σε αυτόν (στο
μεγαλύτερο, δηλαδή, μέρος των επιχώσεών του), το χώμα του είναι ανάμεικτο με κηλίδες πεσμένου
φυσικού. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, με την κεραμική να αντιπροσωπεύεται με ένα μόλις
όστρακο.
Μικρός, πιθανόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και σχετικά
Ο λάκκος 39γ προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 39 σε τρεις επιμέρους λάκκους, στον
Το ανατολικό μισό του λάκκου 39γ βρίσκεται στα τετράγωνα 422/003 και 422/013, τα οποία δε
διερευνήθηκαν.
Ευρήματα
Κεραμική Ένα όστρακο.
Όστρεα Λίγα. 1/4 του λίτρου, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 4 χαλαζίες και ένα απολέπισμα πιθανού εργαλείου.
8: 1 χάντρα από όστρεο, 1 αδιάγνωστο οστέινο εργαλείο, 4 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (2 λεπίδες, 1 φολίδα και 1 απολέπισμα πυριτόλιθου),
1 λίθινος τριπτήρας, 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο. (Γράφημα 22)
Νεροκόσκινο (ΝΚ 83 και ΝΚ 85), τα οποία δεν απέδωσαν φυτικά κατάλοιπα.
156
Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β,
39γ και 40 στο φυσικό 39γ, 40 και 42 στο φυσικό
39, 39α, 39β και 39γ
157
Λάκκος 40

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,56μ. x Α-Δ: 1,15μ. (σωζόμενες, στο κέντρο του λάκκου) και
πιθανή διάμετρος (Β-Ν): 1,56μ..
Εμβαδόν 1,794m² (σωζόμενο) και 2,4336m² (με βάση την πιθανή διάμετρο).
Τοιχώματα Στα νότια και στα δυτικά με απότομη κατωφερική κλίση. Στα βόρεια με ομαλή
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 3 (#422/012005), η οποία εντοπίστηκε σε πολύ μικρό τμήμα της
νοτιοανατολικής περιοχής του τετραγώνου 422/012 και στη νότια περιοχή του ανατολικού μάρτυρά
του, καθώς και σε μικρό τμήμα της βόρειας περιοχής της συμβολής των μαρτύρων του τετραγώνου
422/022, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,50μ. περίπου), με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό, με μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετές λεπτές ρίζες, με λίγους, διάσπαρτους άνθρακες λίγο πριν
το τέλος των επιχώσεών του. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μεγάλος, πιθανόν κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Το ανατολικό όριο του λάκκου 40 βρίσκεται στο τετράγωνο 422/013, το οποίο δε διερευνήθηκε.
χρονολογείται, κατά προσέγγιση, σε μία προχωρημένη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής ή σε μία
πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. 3 λίτρα. Αρκετά φθαρμένη. Αδρή, με κοπανισμένα όστρεα και ψιλό
χαλίκι στη σύσταση του πηλού. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά,
καστανοκίτρινα και καστανοκόκκινα όστρακα.
Οστά Λίγα. Ένα λίτρο. Κόκαλα. Αρκετά θραύσματα μεγάλου μεγέθους.
Πηλοί Ελάχιστοι. 0,15 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,75 του λίτρου. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
17: 1 πήλινο ομοίωμα οικήματος, 1 λίθινη χάντρα, 1 αποστρογγυλεμένο
όστρακο, 3 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 2 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λίθινη
αξίνα, 6 λίθινα εργαλεία τριβής (4 τριβεία και 2 τριπτήρες), 2 λίθινα
158

159
Λάκκος 41

καννάβου. Ανατολικά, δυτικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Β.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,45μ. x Α-Δ: 1,40μ. και Β-Ν: 2,20μ. x Α-Δ: 1,40μ.
(κέντρο λάκκου, σωζόμενες: αρχικές και συρρίκνωση) και
Β-Ν: ±3,00μ. x Α-Δ: ±2,60μ.
(μαζί με το τμήμα του λάκκου που τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Β).
Εμβαδόν 3,43m² (σωζόμενες αρχικές) και 7,8m² (μαζί με τη δοκιμαστική τομή Β).
Επίχωση που εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/011 (κυρίως
τετράγωνο, βόρειος και ανατολικός μάρτυρας), καθώς και σε μικρό τμήμα του της νότιας περιοχής
και του ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/001, αμέσως μετά από την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,20-0,30μ. περίπου). Διερευνήθηκε σε δύο διαδοχικά
στρώματα:
brown, πηλώδες, πολύ σκληρό, ξηρό, με λεπτές ρίζες και πολύ ψιλό χαλίκι. Με μικροσκοπικούς,
οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Από ↓29,90μ. κ.ε. με αρκετούς άνθρακες. Στρώμα πλούσιο
σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, με ιδιαίτερα έντονη την παρουσία κεραμικής και οστρέων σε
αυτό.
2) #422/011012, στρώμα 9, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/1, very dark gray και 10 YR 3/2, very dark
grayish brown, πηλώδες, μαλακό, πολύ υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς άνθρακες. Το δεύτερο και
τελευταίο στρώμα του λάκκου πριν το φυσικό έδαφος, φτωχό σε ευρήματα.
Μεγάλο μέρος του λάκκου 41 (δυτική περιοχή αυτού) τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Β. Ο λάκκος
41 τέμνει τα νοτιοανατολικά όρια του λάκκου 2.
Μεγάλες συγκεντρώσεις οστρέων του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret. Τα όστρεα του λάκκου
41 είναι σαφώς μικρότερα σε μέγεθος και πιο λεπτά σε πάχος από εκείνα του λάκκου 2, ο οποίος
είναι μεγαλύτερος και περιείχε, συγκριτικά, πολύ μεγαλύτερες ποσότητες οστρέων.
ανθρώπινο μακρό οστό.
από οστό ζώου (γουρούνι) της #422/011010, στρώμα 6, ↓30,00-29,66μ.
χρονολογείται, κατά προσέγγιση, σε μία πιθανόν πρώιμη φάση της αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το
6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. Φθαρμένη αρχικά. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά,
Οστά Αρκετά. 1,5 λίτρα. Κόκαλα και δόντια. 3 κόκαλα πτηνού.
Όστρεα Εξαιρετικά πλούσιος λάκκος σε όστρεα του είδους Cerastoderma glaucum,
Poiret. Συλλέχθηκαν συνολικά 23 σακούλες μπάζων. Βλ. παρόμοια, αλλά πιο
έντονη, εικόνα στον λάκκο 2.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
96: 1 πήλινο ειδώλιο, 2 λίθινα κοσμήματα (1 αδιάγνωστο και 1 χάντρα), 16
αποστρογγυλεμένα όστρακα (τρία με οπή και ένα με απόπειρα διάτρησης), 1
πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 1 πήλινος πεσσός, 4 πήλινα αδιάγνωστα
αντικείμενα, 12 οστέινα εργαλεία (2 οπείς, 2 σπάτουλες και 8 αδιάγνωστα),
160
16 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (11 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λεπίδες

οψιανού, 1 φολίδα και 2 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 8 λίθινα εργαλεία με
κόψη (1 πέλεκυς, 6 αξίνες και 1 αδιάγνωστο εργαλείο), 25 λίθινα εργαλεία
εργαλεία, 1 λίθινο αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 23)
Ρε 785: πιθανό τμήμα από πήλινο ειδώλιο. Σε δύο συγκολλημένα θραύσματα.
Ανομοιογενής όπτηση. Σχετικά λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray και
5/2, grayish brown. Ύψος: 3,6εκ., πλάτος: 3,05εκ., πάχος: 2,4εκ.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 77, ΝΚ 84, ΝΚ 87 και ΝΚ 90). Στα ΝΚ 77 και ΝΚ 87 αντιπροσωπεύονται
τα δημητριακά, ενώ τα ΝΚ 84 και ΝΚ 90 δεν απέδωσαν φυτικά κατάλοιπα.
Λάκκοι 1, 2, 5α, 5γ, 35, 40 και 41 Λάκκοι 2 και 41 στο φυσικό και δοκιμαστική τομή Β
και δοκιμαστική τομή Β Από δυτικά
Λάκκοι 2 και 41 και Δοκιμαστική τομή Β

Από δυτικά

Λάκκος 41 και λάκκος 2 με τις ΠΣ 2 και 53

Από βόρεια
161
Λάκκος 42

καννάβου.
Β-Ν: 1,80μ. x Α-Δ: 2,00μ. (τελική συρρίκνωση στα βόρεια και διεύρυνση στα
νότια).
Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα αρχικά, διευρύνονται από ↓30,22μ.
Αναβαθμοί Δύο:
1) Δυτικός: διαστάσεις Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 0,75μ., ύψος 0,28μ. και εμβαδόν
1,125m². Πρόσβαση στον λάκκο.
2) Ανατολικός: διαστάσεις Β-Ν: 0,60μ. x Α-Δ: 1,24μ., ύψος 0,21μ. και
εμβαδόν 0,744m². Πρόσβαση στον λάκκο.
Επίχωση πλούσια σε οστά ζώων και οστέινα εργαλεία, με ελάχιστη κεραμική, η οποία εντοπίστηκε
στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/022 και στη βορειοδυτική περιοχή του βόρειου
μάρτυρα του τετραγώνου 422/032, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,65μ. περίπου). Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
(λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετές, λεπτές ρίζες. Το στρώμα 8 του λάκκου 42 του τετραγώνου 422/022 αντιστοιχεί με τα
στρώματα 2, 3, 5 και 6 της στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τ. 422/022 (Σχέδιο 12).
Στρώμα που χαρακτηριζόταν από πολλά οστά ζώων και μόλις 0,25 του λίτρου κεραμική,
διαβρωμένη αρχικά.
2) #422/022012, στρώμα 9, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/1, black (νοτιοανατολική περιοχή) και 10 YR
2/2, very dark brown (υπόλοιπη πάσα), πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με πολλούς,
άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς προς πολλούς άνθρακες. Από
↓30,15μ. κ.ε. με ασβεστολιθικές κηλίδες. Το στρώμα 9 του λάκκου 42 του τετραγώνου 422/022
αντιστοιχεί με τα στρώματα 6 και 7 της στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τετραγώνου
422/022. Πολλά οστά ζώων και μόλις 2 όστρακα.
3) #422/032002 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 2, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown,
πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετές λεπτές ρίζες. Με πολλούς άνθρακες κατά τόπους, ιδιαίτερα στο κέντρο του
λάκκου. Το στρώμα 2 του λάκκου 42 του τετραγώνου 422/032 αντιστοιχεί με το στρώμα 8 του
λάκκου 42 του τετραγώνου 422/022. Στην κεραμική περιέχονταν μόλις 4 μικρά, διαβρωμένα
όστρακα.
4) #422/032003 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 3, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό, με πολλούς, άψητους, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
πολλούς άνθρακες. Με ασβεστολιθικές κηλίδες από ↓30,01μ. κ.ε. Το στρώμα 3 του λάκκου 42 του
τετραγώνου 422/032 αντιστοιχεί με το στρώμα 9 του λάκκου 42 του τετραγώνου 422/022. Το
στρώμα 3 δεν περιείχε καθόλου κεραμική.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με πολύ βαθιές επιχώσεις.
Ο λάκκος 42 χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία οστών ζώων, ενώ η κεραμική είναι ελάχιστη.
Συγκεντρώσεις από οστέινα εργαλεία – εικόνα που θυμίζει εκείνη των λάκκων 18 και 24 –, καθώς
και από ακονόπετρες.
Ο λάκκος 42 περιείχε, κυρίως στα νοτιοανατολικά του, πολλούς άνθρακες και πολλούς ωμούς,
διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους, οπτούς αχυροπηλούς και πολλούς διάσπαρτους λίθους, αργούς,
αλλά και τριπτά εργαλεία. Στην ανατολική περιοχή του (#422/022012, στρώμα 9), πιθανόν υπήρχε
κάποια πήλινη κατασκευή (διαλυμένη πλέον), η οποία δέχτηκε την επίδραση φωτιάς, όπως
δηλώνουν η έντονη παρουσία ανθράκων και διάσπαρτων, πορτοκαλόχρωμων, ωμών ή
κακοψημένων πηλών.
Η ΠΣ 63 βρίσκεται εκτός του λάκκου 42 και σε επαφή με τα βορειοδυτικά όριά του.
Βαθμιδωτή διαμόρφωση στο φυσικό, με τη δημιουργία δύο αναβαθμών, ο ένας στα δυτικά και ο
162
άλλος αμέσως ανατολικά του.

Ο λάκκος 42 διευρύνεται βαθύτερα, στη νότια περιοχή του (τετράγωνο 422/032).
από άνθρακα της #422/022012, στρώμα 9 ↓29,76μ. (Δ 7) και 2) DEM 2750: 6465–6438 π. Χ.
(68,2%) και 6480–6423 π. Χ. (95,4%), από άνθρακα της #422/032003, στρώμα 3, ↓29,76μ. (Δ 1).
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. Μισό λίτρο. Αρχικά διαβρωμένη.
Οστά Πολλά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και
δόντια. 2 κόκαλα ψαριού. 3 κόκαλα πτηνού. Αρκετά πιθανά κόκαλα χελώνας.
Λίγα από τα οστά έφεραν ίχνη καύσης, ενώ σε αρκετά διαπιστώθηκε η
προσπάθεια εξαγωγής μεδουλιού, μέσα από την έντονα κατακερματισμένη
διατήρησή τους: κόκαλα σπασμένα σε πολλά και μικρά θραύσματα ή/και
θρυμματισμένα (βλ., επίσης, τους λάκκους 7, 18, 23, 23α, 24, 26 και 51).
Πηλοί Λίγοι. 1,25 λίτρα. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 6 λίτρα. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
293: 1 λίθινο ενώτιο, 1 πήλινο ειδώλιο, 3 κοσμήματα (2 λίθινες χάντρες και 1
διάτρητο όστρεο), 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 53 οστέινα εργαλεία (10
οπείς, 8 σπάτουλες και 35 αδιάγνωστα), 1 οστέινο αδιάγνωστο αντικείμενο,
41 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (30 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού,
2 λεπίδες χαλαζία, 6 φολίδες πυριτόλιθου, 1 φολίδα χαλαζία και 1
απολέπισμα πυριτόλιθου), 5 λίθινα εργαλεία με κόψη (3 αξίνες και 2
αδιάγνωστα εργαλεία), 168 λίθινα εργαλεία τριβής (15 τριβεία, 25 τριπτήρες
και 128 ακονόπετρες), 19 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 24)
κόψη.
Τα 37 από τα 168 λίθινα εργαλεία τριβής του λάκκου 42 προέκυψαν από τα
residues δύο δειγμάτων νεροκόσκινου (ΝΚ 93: 19 μικρά θραύσματα από
πιθανές ακονόπετρες και ΝΚ 94: 18 πολύ μικρά θραύσματα από πιθανές
ακονόπετρες).
3
Ρε 776: πιθανό σώμα ή κεφάλι από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό, με

κατά μήκος διαμπερή οπή. Ομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10
YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 5/2, grayish brown. Ύψος: 1,95εκ., πλάτος:
0,95εκ., πάχος: 0,85εκ.
Ρε 726: ακέραιο λίθινο ενώτιο. Ύψος: 1,9εκ., πλάτος: 0,9εκ., πάχος: 0,65εκ.
Δείγματα 4 για 14C, με πολλούς άνθρακες [Δ 1 (τ. 422/032) και Δ 5 – Δ 7 (τ. 422/022)].
Το Δ 6 περιείχε δύο σπόρους φακής (Lens culinaris) και το Δ 7 έναν σπόρο
δίκοκκου σιταριού (Triticum dicoccum).
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί προς πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκαν 5 δείγματα χώματος για
Νεροκόσκινο νεροκόσκινο (ΝΚ 86, ΝΚ 89, ΝΚ 92, ΝΚ 93 και ΝΚ 94), τα οποία δεν
απέδωσαν φυτικά κατάλοιπα.
3
Αυτές οι πιθανές ακονόπετρες (abraders, σύμφωνα με την αγγλική ορολογία) προσμετρήθηκαν στα τριπτά εργαλεία του λάκκου 42 με
μεγάλη επιφύλαξη, μέχρι την τελική τους ταύτιση από την υπεύθυνη για τη μελέτη των λειασμένων και τριπτών αντικειμένων των
Ρεβενίων, Dr Χ. Τσοράκη.
163
Βόρειο τμήμα λάκκου 42

Από βόρεια
Λάκκοι 35, 36, 37, 39, 39α, 39β, 39γ, 40

και βόρειο τμήμα λάκκου 42 στο φυσικό
Από βόρεια
Ο λάκκος 42 στο φυσικό
Από βόρεια

164
Λάκκος 43
καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,10μ. x Α-Δ: 1,25μ. (αρχικές), Β-Ν: 1,30μ. x Α-Δ: 1,35μ. (διευρυμένες)
Β-Ν: 1,00μ. x Α-Δ: 1,30μ. (τελικές).
Εμβαδόν 1,755m² (αρχικό) και 1,30m² (τελικό).
Τοιχώματα Αρχικά κάθετα. Από ↓28,67μ., ο λάκκος διευρύνεται και τα τοιχώματά του
είναι πλέον σχεδόν κάθετα στα νότια και ελαφρώς συγκλίνοντα στα βόρεια.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, η οποία εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική
περιοχή του ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/036, καθώς και στη νοτιοδυτική περιοχή του
κυρίως τετραγώνου 422/037, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (μέρος του οποίου
αφαιρέθηκε με μηχανικά μέσα) και του αμέσως υποκείμενου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού
πάχους 0,55μ. περίπου) και διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/036015, στρώμα 11, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες, μαλακό,
υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και
αρκετές, λεπτές ρίζες. Βαθύτερα σκληραίνει. Αρκετοί άνθρακες από ↓28,80μ. κ.ε. Σε αυτό το
στρώμα του λάκκου 43 διερευνήθηκε η ταφή 6.
2) #422/036016, στρώμα 12, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες, μαλακό,
υγρό (λόγω βροχής), με πολλούς μικροσκοπικούς, ωμούς και οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και πολλούς άνθρακες.
3) #422/036017 (ανατολικός μάρτυρας), στρώμα 13, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς, ωμούς και οπτούς, διαλυμένους,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Σε αυτό το στρώμα του λάκκου 43
διερευνήθηκε η ταφή 5.
Μικρός κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές επιχώσεις.
Τα τοιχώματα του λάκκου 43 διευρύνονται από το βάθος εντοπισμού της ταφής 5 (↓28,67μ.) και
μέχρι τον εντοπισμό του φυσικού.
Μέσα στον λάκκο 43 βρέθηκαν δύο ανθρώπινες ταφές, η ταφή 5 (αρθρωμένη) και η ταφή 6
(συσσώρευση αναμεμειγμένων οστών, πάνω από την ταφή 5). Στο τετράγωνο 422/036, κατά τη
διερεύνηση του επιφανειακού στρώματος, εντοπίστηκε, μαζί με τους λάκκους 29 και 43, τμήμα
ανθρώπινου σκελετού (η αρθρωμένη ταφή 1), ο οποίος ήταν εν μέρει διαταραγμένος από την
άροση και την επέμβαση σκαπτικού μηχανήματος στην περιοχή.
από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής 5 της #422/036017, στρώμα 13, ↓28,68μ. και 2)
DEM 2891: 6246–6103 π. Χ. (68,2%) και 6341–6083 π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (δεξιά
περόνη) της ταφής 6 της #422/036015, στρώμα 11, ↓28,79μ.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. 4 λίτρα. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine. Μονόχρωμη στιλβωμένη:
Ρε 718: τμήμα ανοιχτού αγγείου χωρίς λαβές, που σώζει σχεδόν ακέραιο το σχήμα
(συγκολλημένο από 43 θραύσματα). Σώμα σφαιρικό. Βάση κυκλική που ξεχωρίζει
από το σώμα. Στίλβωση αρκετά φθαρμένη. Εξωτερικά, γραπτό μοτίβο από δύο
ανεστραμμένα τρίγωνα, κόκκινου χρώματος. Ύψος: 10,6εκ., διάμετρος σώματος:
12,8εκ.
Οστά Αρκετά. Ένα λίτρο. Κόκαλα κυρίως (ανάμεσά τους λίγα με ίχνη καύσης) και
δόντια. Ένα κόκαλο πτηνού.
Πηλοί Αρκετοί. 1,5 λίτρα. Οπτοί πηλοί, οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης) και
165
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 1,5 λίτρα. Χαλαζίες.
70: 1 μικκύλο αγγείο, 3 κοσμήματα (1 πήλινη και 2 λίθινες χάντρες), 2
αποστρογγυλεμένα όστρακα, 2 πήλινα σφαιρικά αντικείμενα, 5 πήλινοι
πεσσοί, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 11 οστέινα εργαλεία (3 οπείς και 8
λεπίδα οψιανού, 2 λεπίδες χαλαζία, 1 φολίδα πυριτόλιθου και 5 φολίδες
χαλαζία), 1 λίθινη αξίνα, 22 λίθινα εργαλεία τριβής (10 τριβεία, 9 τριπτήρες και
3 ακονόπετρες), 9 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 25)
κόψη.
Δείγματα Ένα για 14C, το οποίο περιείχε αρκετούς άνθρακες (Δ 6 τ. 422/036).
Λάκκοι 29, 29α, 29β, 29δ, 29ε και 43 Ο λάκκος 43 με την ταφή 5
Από νότια Από νότια
Η ταφή 5 μέσα στον λάκκο 43 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,

Από βόρεια όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 43
166
Οι ταφές 1 και 5 των λάκκων 29 και 43
Η μικρή γραπτή φιάλη (Ρε 718) της ταφής 6 από τον λάκκο 43
167
Λάκκος 44

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 3,10μ. x Α-Δ: 3,10μ. και
Β-Ν: ±3,40μ. (μαζί με το νότιο όριο στο τετράγωνο 422/058).
Εμβαδόν 9,61m² (σωζόμενο) και 10,54m² (μαζί με το νότιο όριο του λάκκου).
Τοιχώματα Στα νότια, στα νοτιοανατολικά και στα νοτιοδυτικά σχεδόν κάθετα. Στα βόρεια
και στα βορειοδυτικά με απότομη κατωφερική κλίση.
Επίχωση πλούσια σε οπτούς αχυροπηλούς, πλιθιά και σε λίθινα εργαλεία τριβής, η οποία
εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/048 και στη νότια περιοχή του
ανατολικού μάρτυρά του, καθώς και στη δυτική περιοχή του τετραγώνου 422/049, μετά την
αφαίρεση: στο τετράγωνο 422/048, του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2
και 4 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,60μ. περίπου), ενώ στο τετράγωνο 422/049, του
επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,75μ.
περίπου). Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/048013 και #422/048030 (ανατολικός μάρτυρας), στρώμα 7, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/1,
very dark gray και 10 YR 3/2, very dark grayish brown πηλώδες, μαλακό, πολύ υγρό (λόγω
βροχής), με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς
άνθρακες. Το στρώμα 7 του λάκκου 44 του τετραγώνου 422/048 αντιστοιχεί με μέρος του
στρώματος 3 του λάκκου 44 του τετραγώνου 422/049.
2) #422/048014, #422/048031 (ανατολικός μάρτυρας) και #422/048032 (ανατολικός μάρτυρας),
στρώμα 8 (υποκείμενο του στρώματος 7), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown
πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς, αρκετούς άνθρακες και λεπτές ρίζες. Το στρώμα 8 του λάκκου 44 του
τετραγώνου 422/048 αντιστοιχεί με μέρος του στρώματος 3 και με το στρώμα 4 του λάκκου 44 του
τετραγώνου 422/049.
3) #422/049007 και #422/049008, στρώμα 3, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Αρκετοί άνθρακες από ↓28,19μ. κ.ε. Το στρώμα 3 του λάκκου 44 του
τετραγώνου 422/049 αντιστοιχεί με τα στρώματα 7 και 8 του λάκκου 44 του τετραγώνου 422/048.
4) #422/049009, στρώμα 4 (υποκείμενο του στρώματος 3), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark
grayish brown και 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, διάσπαρτους,
μικροσκοπικούς, ωμούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Κατά τόπους
ανάμεικτο με το φυσικό. Το στρώμα 4 του λάκκου 44 του τετραγώνου 422/049 αντιστοιχεί με το
στρώμα 8 του λάκκου 44 του τετραγώνου 422/048.
Μεγάλος, σχεδόν κυκλικός λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές επιχώσεις.
Συγκεντρώσεις αχυροπηλών και λίθινων τριπτών εργαλείων (βλ., επίσης, τον λάκκο 49 και τον
λάκκο 72). Πυκνή συγκέντρωση αχυροπηλών στη δυτική περιοχή του λάκκου 44 (#422/048014,
στρώμα 8), αρκετοί από τους οποίους φέρουν ίχνη καύσης (συλλέχθηκαν ως δείγμα: Δ 5).
Ο λάκκος 44 τέμνει το νότιο / νοτιοανατολικό όριο του λάκκου 50, ενώ τέμνεται στα βόρεια και στα
βορειοανατολικά του από τους λάκκους 63 και 46β αντίστοιχα. Το αρχικό νότιο όριο του λάκκου 44
βρίσκεται στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/058, το οποίο δε διερευνήθηκε.
ανθρώπινο οστό (αριστερό βραχιόνιο).
6400 π. Χ.).
168
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 2 σακούλες μπάζων (περίπου). Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά,
καστανοκίτρινα και καστανοκόκκινα όστρακα. Αρκετά εύθρυπτα όστρακα, με
κοπανισμένα όστρεα και ψιλό χαλίκι στη σύσταση του πηλού.
Ρε 766: δύο όστρακα (συγκολλημένα), από σώμα αγγείου με πλαστική διακόσμηση.
Στιλβωμένα, καστανού χρώματος. Μήκος: 8,5εκ., πλάτος: 4,6εκ., πάχος: 1,1εκ.
Ρε 767: μικρό ανοιχτό αγγείο (τμήμα), που δε σώζει λαβές, με δύο οπές (πιθανόν
ανάρτησης) κοντά στο χείλος, στιλβωμένο, καστανού χρώματος. Σώζει προφίλ, με τη
βάση να αποδίδεται ενιαία με το σώμα. Ύψος: 6,25εκ., διάμετρος χείλους: 8εκ., πάχος
τοιχώματος: 0,75εκ.
Οστά Αρκετά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και
δόντια. 2 δόντια ψαριού. Ένα κόκαλο πτηνού.
Όστρεα Αρκετά. Σχεδόν μισή σακούλα μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum,
Poiret.
Πηλοί Πολλοί. 5 σακούλες μπάζων. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (πολλά μεγάλα
θραύσματα και πολλά θραύσματα με έντονα ίχνη καύσης) και τμήματα
δαπέδων.
216: 15 ενώτια (14 πήλινα και 1 μαρμάρινο), 3 πήλινα ειδώλια, 5 κοσμήματα
(1 λίθινο περίαπτο και 4 διάτρητα όστρεα), 7 αποστρογγυλεμένα όστρακα (το
ένα με απόπειρα διάτρησης), 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 10 πήλινοι
πεσσοί, 1 πήλινο πηνίο, 3 πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα, 23 οστέινα
εργαλεία (1 οπέας, 4 σπάτουλες και 18 αδιάγνωστα), 1 οστέινο αδιάγνωστο
αντικείμενο, 15 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (10 λεπίδες πυριτόλιθου, 2
λεπίδες χαλαζία και 3 φολίδες πυριτόλιθου), 6 λίθινα εργαλεία με κόψη (2
πελέκεις και 4 αξίνες), 71 λίθινα εργαλεία τριβής (67 τριβεία και 4
ακονόπετρες), 54 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λίθινο αδιάγνωστο
κόψη. Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία στον λάκκο 44 των πήλινων
πεσσών. Τέλος, συλλέχθηκαν 14 πήλινα ενώτια (τα 6 προέρχονται από το
υπερκείμενο στρώμα 2, αλλά ουσιαστικά ανήκουν στον λάκκο 44), 1
μαρμάρινο ενώτιο (από το στρώμα 2) και 3 τμήματα από πήλινα ειδώλια (το
ένα από το στρώμα 2). Τα ενώτια και το ειδώλιο που προέρχονται από το
υπερκείμενο των επιχώσεων του λάκκου 44 στρώμα 2, συλλέχθηκαν
ουσιαστικά πριν τα όρια του λάκκου εντοπιστούν με ασφάλεια στο φυσικό
έδαφος.
Ρε 751: ακέραιο πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Μακρύ κεφάλι, με κλίση προς τα
πίσω. Ο λαιμός αποδίδεται ενιαία με την περίπου τριγωνική βάση στήριξης. Η μύτη
αποδίδεται πλαστικά και τα μάτια με πλάγιες εγχαράξεις. Ομοιογενής όπτηση.
Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/1, gray. Ύψος: 2,4εκ., πλάτος: 1εκ., πάχος:
1,3εκ.
Ρε 769: δεξί ήμισυ από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο: γλουτός – περιφέρεια –
κοιλιά. Εγχαράξεις στην πλάγια εξωτερική όψη. Στην εσωτερική όψη υπάρχει οπή
στερέωσης για το αριστερό τμήμα. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10
YR 6/3, pale brown + 6/4, light yellowish brown. Ύψος: 2,6εκ., πλάτος: 1,8εκ., πάχος:
2,45εκ.
Ρε 770: αδιάγνωστο τμήμα από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο: πιθανόν σώμα με
χέρι από αριστερό ήμισυ: το στήθος αποδίδεται με κυκλική εμπίεση και το χέρι είναι
από ξεχωριστά πλασμένο κομμάτι πηλού, προσαρμοσμένο στο σώμα. Ανομοιογενής
όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/4, yellowish brown και 7,5 YR 6/4, light
brown. Ύψος: 5,6εκ., πλάτος: 1,7εκ., πάχος: 1,75εκ.
Ρε 733: μαρμάρινο ενώτιο. Ύψος 3,45εκ., διάμετρος: 1,09εκ.
Ρε 734: πήλινο ενώτιο. Ύψος: 1,95εκ., διάμετρος: 1,1εκ.
Ρε 735: πήλινο ενώτιο. Ύψος: 1,95εκ., μέγιστη διάμετρος: 1,05εκ. (από το residue του
ΝΚ 111).
169

Δείγματα Ένα από τη συγκέντρωση οπτών αχυροπηλών (Δ 5 τ. 422/048).
Νεροκόσκινο (ΝΚ 95, ΝΚ 111, ΝΚ 113 και ΝΚ 115), στα οποία τα φυτικά κατάλοιπα
αντιπροσωπεύονται ως εξής: δημητριακά στα ΝΚ 11 και ΝΚ 113· άγρια
χλωρίδα στο ΝΚ 113. Το ΝΚ 95 δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
Το ΝΚ 115 αποτελεί ένα από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της
σπόροι και (κυρίως) τα λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών (με σχετικά
σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού ανάμεσά τους), ενώ σε πολύ
μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης, και σε
ακόμα μικρότερο τα όσπρια.
Λάκκοι 44, 49, 50 και 52 Ο λάκκος 44 (δυτικό τμήμα) με τις συγκεντρώσεις

Από δυτικά πηλών
Από δυτικά
Οπτοί αχυροπηλοί μέσα στον λάκκο 44 Η βορειοανατολική περιοχή της ανασκαφής,

Από δυτικά
170
Τα 14 πήλινα ενώτια και το μαρμάρινο ενώτιο

Ρε736 Ρε735 Ρε734 Ρε733 Ρε747 Ρε746 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Ρε745 Ρε744 Ρε743 Ρε742 Ρε741 όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 44
Ρε740 Ρε739 Ρε738 Ρε737
Πήλινο ειδώλιο (Ρε 751) από τον λάκκο 44

Τμήμα σώματος από αγγείο με πλαστική διακόσμηση Τμήμα από μικρό ανοιχτό αγγείο
(Ρε 766) από τον λάκκο 44 (Ρε 767) από τον λάκκο 44
171
Λάκκος 45

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,80μ. και Α-Δ: 3,00μ.
Επίχωση που εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/049 (κυρίως
τετράγωνο, μάρτυρες και συμβολή μαρτύρων), καθώς και στη βορειοδυτική περιοχή του
τετραγώνου 422/050 (κυρίως τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας), μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2 (τετράγωνα 422/049 και 422/050), 3
(τετράγωνο 422/050) και 18 (ανατολικός μάρτυρας τετραγώνου 422/049) (και τα τέσσερα συνολικού
πάχους 0,60-0,70μ. περίπου) και διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα, τα οποία χαρακτηρίζονται
από την έντονη παρουσία οστών ζώων και μικροαντικειμένων και από αρκετά ευρήματα στις
υπόλοιπες κατηγορίες:
1) #422/049011 και #422/049032, στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς,
οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς προς πολλούς άνθρακες.
2) #422/049012, στρώμα 6, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω
τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς άνθρακες και ασβεστολιθική ουσία κατά περιοχές.
Μεγάλος, σχεδόν κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 45 τέμνει το νοτιοανατολικό τμήμα του λάκκου 65, την ανατολική περιοχή του λάκκου 46α,
καθώς και τη βόρεια περιοχή του λάκκου 48β. Στη νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου 45 και μέσα
σε αυτόν, διαμορφώνεται ο μικρός, κυκλικός και αβαθής λάκκος 45α.
Πριν από τον εντοπισμό των λάκκων 64 (βάθος εντοπισμού: 28,05μ.), 65 (βάθος εντοπισμού:
27,96μ.) και 45 (βάθος εντοπισμού: 28,29μ.), στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/049, εντοπίστηκαν και συλλέχθηκαν οι διαταραγμένες από την άροση ταφές 4Α και
4Β (βάθος εντοπισμού: 28,65μ.). Βαθμονομημένη ηλικία (BC): DEM 2889: 6361–6250 π. Χ. (68,2%)
και 6385–6234 π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (δεξί μηριαίο) της ταφής 4Α της #422/049001,
στρώμα 1, ↓28,50μ.
6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Μονόχρωμη στιλβωμένη. Καστανοκίτρινα και καστανοκόκκινα
όστρακα.
Οστά Πολλά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. 2 θραύσματα
κεράτου. 2 κόκαλα ψαριού. 2 κόκαλα πτηνού.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί αχυροπηλοί (κυρίως), τμήματα δαπέδου και ένα υαλοποιημένο
θραύσμα.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 3,5 λίτρα. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
90: 1 μικκύλο αγγείο, 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 2 πήλινοι πεσσοί, 7
οστέινα εργαλεία (2 οπείς, 3 σπάτουλα και 2 αδιάγνωστα), 14 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (7 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία, 2 φολίδες
πυριτόλιθου, 1 φολίδα οψιανού, 1 πυρήνας χαλαζία, 1 απολέπισμα
πυριτόλιθου και 1 εργαλείο από χαλαζία), 3 λίθινα εργαλεία με κόψη (1
172
πέλεκυς και 2 αξίνες), 42 λίθινα εργαλεία τριβής (25 τριβεία, 11 τριπτήρες και
6 ακονόπετρες), 20 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα 27)
κόψη.
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί προς πολλοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για
Νεροκόσκινο νεροκόσκινο (ΝΚ 96), το οποίο δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
Λάκκοι 44, 45, 46, 46α και 46β Γενική λήψη της βορειοανατολικής περιοχής
(με την πασσαλότρυπα 3) της ανασκαφής, όπου διακρίνονται
Από νότια οι λάκκοι 45 και 45α
Από δυτικά
Τμήμα της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής, Γενική λήψη

όπου διακρίνονται οι λάκκοι 45 και 45α της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής,
Από δυτικά όπου διακρίνεται ο λάκκος 45
Από βόρεια
173

174
Λάκκος 45α

καννάβου.
Β-Ν: 0,45μ. x Α-Δ: 0,55μ. (συρρίκνωση).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 20 (#422/049033), η οποία εντοπίστηκε προς βορειοανατολικά του
ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/049 και σε μικρό τμήμα της βορειοδυτικής περιοχής του
κυρίως τετραγώνου 422/050, μετά την αφαίρεση: στο τετράγωνο 422/049 του επιφανειακού
στρώματος 1 και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 18, αλλά και του στρώματος 5 του λάκκου 45,
καθώς και, στο τετράγωνο 422/050, του επιφανειακού στρώματος 1 και των ακόλουθων στρωμάτων
1, 2 και 3 (όλα συνολικού πάχους 1μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με ελάχιστους άνθρακες και λεπτές ρίζες. Επίχωση φτωχή σε
ευρήματα.
Μικρός, κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις. Ο λάκκος 45α είναι σκαμμένος στα νότια και εντός των ορίων του λάκκου 45.
Ευρήματα
Πηλοί Ελάχιστοι. Μισό λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί και δύο τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 5 χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
3: 1 πήλινη σφραγίδα, 2 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 λεπίδα και 1
πυρήνας πυριτόλιθου). (Γράφημα 27)
Ρε 705: πήλινη σφραγίδα με λαβή ελλειψοειδούς διατομής και επίπεδη, ελλειψοειδή,
εγχάρακτη σφραγιστική επιφάνεια (μοτίβο «ψαροκόκαλου»). Ανομοιογενής όπτηση.
Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown + 10 YR 7/3, very pale brown.Το
μοτίβο της θυμίζει εκείνο της πήλινης σφραγίδας της μέσης νεολιθικής από το Ντικιλί
Τας. (Παπαθανασόπουλος 1996: 332) Ύψος: 2,6εκ., διάμετρος: 3,6εκ.
Άνθρακες - Γενικά, ελάχιστοι άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο (ΝΚ 142), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα όσπρια και η
άγρια χλωρίδα.
175
Τμήμα της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής, Γενική λήψη της βορειοανατολικής περιοχής της
όπου διακρίνονται οι λάκκοι 45 και 45α ανασκαφής, όπου διακρίνονται οι λάκκοι 45 και 45α
Από δυτικά Από δυτικά

Η πήλινη σφραγίδα (Ρε 705) από τον λάκκο 45α

176
Λάκκος 46

Διαστάσεις Β-Ν: 2,80μ., Α-Δ: 2,63μ. (κέντρο ανασκαμμένης περιοχής).
Όγκος επιχώσεων 1,04m³ (λάκκος 46) και 2,10m³ (λάκκοι 46 + 46α + 46β + 46γ + 46δ).
Επίχωση που εντοπίστηκε στην κεντρική και βόρεια περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/049, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους
0,55μ. περίπου) και διερευνήθηκε σε δύο στρώματα, πλούσια κυρίως σε οστά ζώων:
μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Με αρκετούς άνθρακες από ↓28,25μ. κ.ε. Στρώμα με πολλά οστά
ζώων και αρκετά ευρήματα στις υπόλοιπες κατηγορίες.
2) #422/049014, στρώμα 8, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2 dark grayish brown και 10 YR 3/2, very
dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς,
διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, ωμούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες.
Στρώμα με αρκετά οστά ζώων και λίγα ευρήματα στις υπόλοιπες κατηγορίες (στην κεραμική
συλλέχθηκαν μόλις δύο όστρακα).
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 46 τέμνει τον λάκκο 44 στα βορειοανατολικά του, καθώς και τον λάκκο 48 στα
βορειοδυτικά του, ενώ τέμνεται από τον λάκκο 45 στα ανατολικά του. Τα αρχικά νοτιοδυτικά όρια
του λάκκου 46 ανασκάφηκαν κατά τη διερεύνηση των βορειοανατολικών ορίων του λάκκου 44
(#422/049007, στρώμα 3). Ο λάκκος 46 χωρίζεται σε δύο επιμέρους λάκκους, στον νοτιοανατολικό
λάκκο 46α και στον δυτικό λάκκο 46β. Τα αρχικά, βόρεια όρια του ενιαίου λάκκου 46 δε στάθηκε
δυνατό να εντοπιστούν στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/049, αλλά και στη νότια περιοχή
του τετραγώνου 422/039, από την οποία φαίνεται ότι οι (μικρού βάθους) επιχώσεις του αφαιρέθηκαν
κατά τη διερεύνηση του στρώματος 2 (#422/039001-005).
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκίτρινα όστρακα.
Οστά Πολλά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης και λίγα
με ίχνη από εργαλεία). Ένα κόκαλο και δύο δόντια ψαριού. 2 κόκαλα πιθανόν
χελώνας.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί (κυρίως) και τμήματα δαπέδου.
56: θραύσματα μαλαχίτη (;), 1 διάτρητο όστρεο, 1 πήλινος πεσσός, 16
οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 3 σπάτουλες και 12 αδιάγνωστα), 1 οστέινο
αδιάγνωστο αντικείμενο, 15 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (9 λεπίδες, 3
φολίδες, 1 πυρήνας και 2 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 16 λίθινα εργαλεία
177
Λάκκοι 44, 45, 46, 46α και 46β (με πασσαλότρυπα 3) Λάκκοι 44, 45, 46, 46α και 46β (με πασσαλότρυπα 3)
Από νοτιοανατολικά Από νότια

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 46, 46α, 46β, 46γ και 46δ
178
Λάκκος 46α

Διαστάσεις Β-Ν: 2,15μ. x Α-Δ: 1,00μ. (αρχικές) και Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 1,13μ. (τελικές).
Εμβαδόν 1,695m² (τελικό).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 9 (#422/049015), η οποία εντοπίστηκε προς βορειοανατολικά και
κεντρικά του κυρίως τετραγώνου 422/049, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1 και
του ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και των στρωμάτων 7 και 8 του λάκκου 46 (και τα τέσσερα
συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown,
πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και ασβεστολιθική ουσία. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά
ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ένα μόλις όστρακο.
Ο λάκκος 46α προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 46 σε δύο επιμέρους λάκκους, στον
νοτιοανατολικό λάκκο 46α και στον δυτικό λάκκο 46β. Τέμνεται στα ανατολικά του από τον λάκκο
45. Χωρίζεται σε δύο επιμέρους λάκκους, στον νότιο λάκκο 46α (για τον οποίο διατηρήθηκε η
ονομασία) και στον βόρειο λάκκο 46γ.
Ευρήματα
Όστρεα Λίγα. Μία χούφτα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. Μισό λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί.
7: 2 φολίδες πυριτόλιθου, 4 λίθινα εργαλεία τριβής (2 τριπτήρες και 2
ακονόπετρες), 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο. (Γράφημα 28)
179
Λάκκοι 44, 45, 46, 46α και 46β (με πασσαλότρυπα 3) Λάκκοι 44, 45, 46, 46α και 46β (με πασσαλότρυπα 3)
Από νοτιοανατολικά Από νότια

180
Λάκκος 46β

Ενιαία επίχωση στο στρώμα 17 (#422/049023), η οποία εντοπίστηκε προς βορειοδυτικά και
κεντρικά του κυρίως τετραγώνου 422/049, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1 και
του ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και των στρωμάτων 7 και 8 του λάκκου 46 (και τα τέσσερα
συνολικού πάχους 1μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, σκληρό, ξηρό, με
αρκετή ασβεστολιθική ουσία και λίγους άνθρακες κατά τόπους. Επίχωση όπου κυριαρχούν
ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική απουσιάζει.
Μεγάλος, ελλειψοειδής λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 46β προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 46 σε δύο επιμέρους λάκκους, στον
νοτιοανατολικό λάκκο 46α και στον δυτικό λάκκο 46β. Στα βόρεια και προς βορειοανατολικά
τέμνεται από τον λάκκο 46δ, ενώ τέμνει τον λάκκο 44 στη βορειοανατολική περιοχή του. Στα
ανατολικά όρια του λάκκου 46β υπάρχει η ΠΣ 3.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. 0,15 του λίτρου. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια, καθώς και ένα τμήμα
κεράτου.
Πηλοί Ελάχιστοι. 8 θραύσματα. Οπτοί αχυροπηλοί.
3: 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 1 λεπίδα πυριτόλιθου, 1 λίθινο τριβείο.
(Γράφημα 28)
181
Λάκκοι 44, 45, 46, 46α και 46β (με πασσαλότρυπα 3) Γενική λήψη της βορειοδυτικής περιοχής της
Από νότια ανασκαφής, όπου διακρίνονται
οι λάκκοι 46β, 46γ και 46δ
Από δυτικά

182
Λάκκος 46γ

Β-Ν: 0,68μ. x Α-Δ: 0,72μ. (τελική διαμόρφωση).
Τοιχώματα Στα βόρεια με ομαλή κατωφερική κλίση. Στα νότια σχεδόν κάθετα.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 11 (#422/049017), η οποία εντοπίστηκε στη βόρεια περιοχή του
κυρίως τετραγώνου 422/049, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1 και του ακόλουθου
στρώματος 2, αλλά και των στρωμάτων 7 και 8 του λάκκου 46 και τμήματος του στρώματος 9 του
λάκκου 46α (και τα πέντε συνολικού πάχους 1,05μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very
dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με λίγους, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετή ασβεστολιθική ουσία. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά
τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική απουσιάζει.
Μικρός, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 46γ προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 46α σε δύο επιμέρους λάκκους, στον
νότιο λάκκο 46α (για τον οποίο διατηρήθηκε η ονομασία) και στον βόρειο λάκκο 46γ. Ο λάκκος 46γ
χωρίζεται σε δύο επιμέρους λάκκους, στον ανατολικό λάκκο 46γ (για τον οποίο διατηρήθηκε η
ονομασία) και στον δυτικό λάκκο 46δ.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. Ένα λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια (ανάμεσά τους, αρκετά μεγάλα
θραύσματα).
2: 1 λεπίδα πυριτόλιθου, 1 λίθινος τριπτήρας. (Γράφημα 28)
183
Γενική λήψη της βορειοδυτικής περιοχής της ανασκαφής,

όπου διακρίνονται οι λάκκοι 46β, 46γ και 46δ.
Από δυτικά

46, 46α, 46β, 46γ και 46δ
184
Λάκκος 46δ

καννάβου.
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα βορειοανατολικά με απότομη κατωφερική κλίση. Στα
νότια, στα ανατολικά και στα δυτικά σχεδόν κάθετα.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 12, η οποία εντοπίστηκε στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/049 και στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/039 (#422/049029),
καθώς και προς βορειοδυτικά του κυρίως τετραγώνου 422/049 (#422/049018), μετά την αφαίρεση
των παρακάτω επιχώσεων: 1) στην #422/049029: του επιφανειακού στρώματος 1 και του
ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 1μ. περίπου), καθώς και 2) στην
#422/049018: του επιφανειακού στρώματος 1 και του ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και των
στρωμάτων 7 και 8 του λάκκου 46, τμήματος του στρώματος 9 του λάκκου 46α και τμήματος του
στρώματος 11 του λάκκου 46γ (και τα έξι συνολικού πάχους 1,15μ. περίπου). Η επίχωση του
λάκκου 46δ χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10 YR 4/2 dark grayish brown και 10 YR 4/4, dark
yellowish brown (βαθύτερα, στην #422/049029, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με λίγους άνθρακες κατά
τόπους και ασβεστολιθικά συντρίμματα (10 YR 7/4, very pale brown) σε οριζόντιες ζώνες, μέσα
στην επίχωση του λάκκου. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική
αντιπροσωπεύεται με ένα μόλις όστρακο.
Μεγάλος, σχεδόν κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις. Ο λάκκος 46δ ήταν αβαθής. Προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 46γ σε δύο
επιμέρους λάκκους, στον ανατολικό λάκκο 46γ (για τον οποίο διατηρήθηκε η ονομασία) και στον
δυτικό λάκκο 46δ.
Ευρήματα
Κεραμική Ένα όστρακο στον πυθμένα του λάκκου.
Οστά Αρκετά. 2 λίτρα. Κόκαλα.
13: 3 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 5 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λίθινα εργαλεία
τριβής (1 τριπτήρας και 1 ακονόπετρα), 3 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
(Γράφημα 28)
Άνθρακες - Αρχικά λίγοι άνθρακες, οι οποίοι αυξάνονται από το μέσον των επιχώσεων
Νεροκόσκινο του λάκκου και εξής. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ
131), το οποίο δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
185
Γενική λήψη της βορειοδυτικής περιοχής της ανασκαφής,

όπου διακρίνονται οι λάκκοι 46β, 46γ και 46δ
Από δυτικά
Γενική λήψη της ανατολικής περιοχής Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
της ανασκαφής, όπου διακρίνεται όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων
ο λάκκος 46δ 46, 46α, 46β, 46γ και 46δ
Από βόρεια
186
Λάκκος 47

Επίχωση που εντοπίστηκε στην ανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/038, καθώς και
στον ανατολικό μάρτυρά του, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου
στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 1μ. περίπου) και διερευνήθηκε σε τρία στρώματα,
πλούσια κυρίως σε οστά ζώων:
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, μικροσκοπικούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Από ↓28,15μ. κ.ε. με αρκετούς άνθρακες. Από το στρώμα 3
συλλέχθηκε ένα λίτρο κεραμική.
2) #422/038008, στρώμα 5, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown (κέντρο και
νότια), και 10 YR 4/3, brown (βόρεια, βορειοανατολικά και βορειοδυτικά), πηλώδες, μαλακό, υγρό,
με μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Από το στρώμα 5
συλλέχθηκαν μόλις 2 όστρακα.
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με πολλούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και αρκετούς άνθρακες. Από τις ανώτερες επιχώσεις του στρώματος 6 συλλέχθηκαν μόλις 3
όστρακα.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 47 τέμνεται στα βόρεια από τον λάκκο 56. Στα δυτικά / βορειοδυτικά του διαμορφώνεται
στο φυσικό ελλειψοειδής κοιλότητα.
6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. Σχεδόν 1,5 λίτρα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκίτρινα όστρακα.
Οστά Πολλά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και
δόντια.
Πηλοί Λίγοι. Σχεδόν 5 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί (κυρίως), οπτοί πηλοί (με ανώμαλες
επιφάνειες), τμήματα δαπέδου και ένα υαλοποιημένο θραύσμα.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 1,5 λίτρα. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
102: 2 κοσμήματα (1 μαρμάρινη χάντρα και 1 λίθινη χάντρα), 13 οστέινα
εργαλεία (6 σπάτουλες και 7 αδιάγνωστα), 53 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία
(33 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λεπίδες οψιανού, 1 λεπίδα χαλαζία, 6 φολίδες
πυριτόλιθου, 5 απολεπίσματα πυριτόλιθου και 6 απολεπίσματα οψιανού), 5
λίθινα εργαλεία με κόψη (1 αξίνα/σμίλη, 2 αξίνες και 2 πελέκεις), 15 λίθινα
εργαλεία τριβής (5 τριβεία και 10 ακονόπετρες), 14 λίθινα αδιάγνωστα
κόψη.
187
Δείγματα Ένα για 14C, το οποίο περιείχε πολλούς άνθρακες (Δ 1 τ. 422/038).

Λάκκοι 47, 51 (με τις πασσαλότρυπες 4, 5 και 6), Λάκκοι 24α, 47, 51 (με τις πασσαλότρυπες 4, 5 και 6),
56 και 58 56 και 58
Ο λάκκος 47 ανάμεσα στους λάκκους και τις Γενική λήψη της βορειοανατολικής περιοχής της
πασσαλότρυπες των τετραγώνων ανασκαφής,
422/028, 422/038 και 422/048 όπου διακρίνεται ο λάκκος 47
Από βόρεια Από βορειοδυτικά
188
Λάκκοι και πασσαλότρυπες στο τετράγωνο 422/038


189
Λάκκος 48

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,05μ. x Α-Δ: 2,20μ. (κέντρο του ανασκαμμένου δυτικού τμήματος).
Ενιαία επίχωση που εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/049
(#422/049019, στρώμα 13), καθώς και στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/059
(#422/059022, στρώμα 12), μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου
στρώματος 2 από το τετράγωνο 422/049 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,60μ. περίπου), καθώς και
του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου (αντίστοιχου του προαναφερθέντος στρώματος 2)
στρώματος 8 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου) από το τετράγωνο 422/059.
Χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σκληρό, υγρό,
με λεπτές ρίζες, ενώ περιείχε λίγα ευρήματα, ανάμεσα στα οποία κυριαρχούν τα οστά ζώων, ενώ η
κεραμική είναι ελάχιστη.
Μεγάλος, πιθανόν κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 48 στα βορειοδυτικά του τέμνεται από τον λάκκο 46. Ουσιαστικά διερευνήθηκε μόνο η
δυτική περιοχή του, ενώ η ανατολική δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί (πιθανόν βρισκόταν στη
νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/050: βλ. #422/050003, στρώμα 3 και #422/050007,
στρώμα 6). Ο λάκκος 48 συρρικνώνεται στα ανατολικά και αυτή η συρρίκνωση ονομάστηκε λάκκος
48α.
Μέσα στον λάκκο 48, βρέθηκαν, κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού, δύο μεμονωμένα
ανθρώπινα οστά: αριστερό βραχιόνιο και φάλαγγα χεριού.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. 3 λίτρα. Κόκαλα κυρίως (ελάχιστα με ίχνη καύσης) και δόντια. Ένα
κόκαλο πτηνού.
Πηλοί Λίγοι. Μισό λίτρο.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Μισό λίτρο. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
24: 1 πήλινο ειδώλιο, 7 οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 1 σπάτουλα και 5
εργαλεία (7 λεπίδες, 1 φολίδα και 1 απολέπισμα πυριτόλιθου), 5 λίθινα
εργαλεία τριβής (1 τριπτήρας και 4 ακονόπετρες), 1 λίθινο αδιάγνωστο
εργαλείο.
Ρε 779: πιθανό τμήμα από πήλινο ανθρωπόμορφο αντικείμενο. Σώζει μικρές,
παράλληλες εγκοπές. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale
brown. Ύψος: 1,6εκ., πλάτος: 1εκ., πάχος: 1,22εκ.
190

48, 48α, 48β και 48γ
191
Λάκκος 48α
Θέση Τετράγωνα 422/049, 422/059 και 422/060. Νοτιοανατολική περιοχή του

Διαστάσεις Β-Ν: 2,10μ. x Α-Δ: 0,92μ. (κέντρο λάκκου, μόνο στο τετράγωνο 422/049).
Τοιχώματα Αβαθής σχετικά λάκκος.
Ενιαία επίχωση που εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/049
(#422/049020, στρώμα 14), καθώς και στον βόρειο και ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/059
και στη βορειοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/060 (#422/059023, στρώμα 13), μετά την
αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, του ακόλουθου στρώματος 2 και του στρώματος 13 του
λάκκου 48 από το τετράγωνο 422/049 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,80μ. περίπου), καθώς και
του επιφανειακού στρώματος, του ακόλουθου (αντίστοιχου του προαναφερθέντος στρώματος 2)
στρώματος 8 και του στρώματος 12 του λάκκου 48 (και τα τρία συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου)
από το τετράγωνο 422/059. Χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες,
σχετικά μαλακό, υγρό, με λίγους, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Περιείχε λίγα ευρήματα, εκτός από τα οστά ζώων, τα οποία ήταν
πολλά, ενώ η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ένα μόλις όστρακο, από την αρχή των επιχώσεων του
λάκκου.
επιχώσεις. Σχεδόν πλήρης απουσία κεραμικής.
Ο λάκκος 48α αποτελεί τη συρρίκνωση στα ανατολικά του λάκκου 48. Το μεγαλύτερο μέρος των
επιχώσεων του λάκκου 48α στο τετράγωνο 422/059 (βορειοανατολική περιοχή αυτού) ανήκει
ουσιαστικά στον λάκκο 48γ. Ο λάκκος 48α χωρίζεται σε δύο επιμέρους λάκκους, στον βόρειο λάκκο
48β και στον νότιο λάκκο 48γ.
Ευρήματα
Κεραμική Ένα όστρακο, από την αρχή των επιχώσεων του λάκκου.
Οστά Πολλά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Όστρεα Λίγα. Σχεδόν μισό λίτρο, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. Ένα λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί (κυρίως) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Ένα λίτρο. Χαλαζίες.
18: 2 κοσμήματα (1 διάτρητο όστρεο και 1 διπλός οφθαλμός οστέινης
πόρπης), 2 οστέινες σπάτουλες, 6 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (5 λεπίδες
και 1 απολέπισμα πυριτόλιθου), 1 λίθινη αξίνα, 3 λίθινα εργαλεία τριβής (1
τριβείο και 2 ακονόπετρες), 4 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
Ρε 754: τμήμα οστέινου διπλού οφθαλμού πόρπης από κόκαλο. Πολύ λείες
επιφάνειες. Σπασμένη στον κατά μήκος άξονα. Σώζεται περίπου κατά το ήμισυ.
Μήκος: 5,3εκ., πλάτος: 2,1εκ., πάχος: 0,8εκ. Βλ. παρόμοια ευρήματα και από
τους λάκκους 18 και 51.
192

48, 48α, 48β και 48γ
Το τμήμα διπλού οφθαλμού οστέινης πόρπης (Ρε 754)

από τον λάκκο 48α
193
Λάκκος 48β

Διαστάσεις Β-Ν: 1,20μ. x Α-Δ: 1,60μ. (κέντρο λάκκου, μόνο στο τετράγωνο 422/049).
Ενιαία, φτωχή σε ευρήματα επίχωση στο στρώμα 15, η οποία εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική
περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/049 (#422/049021) και στη νότια περιοχή του ανατολικού
μάρτυρα αυτού (#422/049034), μετά από την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, του
ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και των στρωμάτων 13 του λάκκου 48 και 14 του λάκκου 48α (και τα
τέσσερα συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου). Χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very
dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς,
οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες, με λίγα ευρήματα, ανάμεσα στα οποία
κυριαρχούν τα οστά ζώων.
Μικρός, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 48β προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 48α σε δύο επιμέρους λάκκους, στον
βόρειο λάκκο 48β και στον νότιο λάκκο 48γ. Ουσιαστικά ερευνήθηκε μόνο η δυτική περιοχή του,
ενώ η ανατολική δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί (πιθανόν βρισκόταν στη νοτιοδυτική περιοχή του
τετραγώνου 422/050: βλ. #422/050003, στρώμα 3 και #422/050007, στρώμα 6). Στα βόρεια τέμνεται
από τον λάκκο 45. Στα δυτικά του υπάρχει μία πασσαλότρυπα, η ΠΣ 121.
Ευρήματα
Οστά Ελάχιστα. 1,5 λίτρα. Κόκαλα και τμήμα γνάθου με δόντια.
Όστρεα Ελάχιστα. 2 θραύσματα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Ελάχιστοι. 2. Οπτοί αχυροπηλοί.
6: 1 πήλινος πεσσός, 2 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 απολέπισμα
πυριτόλιθου και 1 απολέπισμα οψιανού), 2 λίθινα εργαλεία τριβής (1 τριβείο
και 1 τριπτήρας), 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο.

48, 48α, 48β και 48γ
194
Λάκκος 48γ

Ενιαία, επίχωση στο στρώμα 16 του τετραγώνου 422/049 (#422/049022) και στο στρώμα 14 του
τετραγώνου 422/059 (#422/059024 και #422/059025), η οποία εντοπίστηκε σε τέσσερα διαφορετικά
τετράγωνα (422/049, 422/050, 422/059 και 422/060), μετά από την αφαίρεση (στο τετράγωνο
422/049) του επιφανειακού στρώματος, του ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και των στρωμάτων 13
του λάκκου 48 και 14 του λάκκου 48α και του στρώματος 18 του ανατολικού μάρτυρα (και τα πέντε
συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), αλλά και (στο τετράγωνο 422/059) του επιφανειακού
στρώματος, του ακόλουθου (αντίστοιχου του προαναφερθέντος στρώματος 2) στρώματος 8, του
στρώματος 12 του λάκκου 48 και του στρώματος 13 του λάκκου 48α (και τα τέσσερα συνολικού
πάχους 1μ. περίπου). Χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό, με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς,
αρκετούς άνθρακες, πεσμένο φυσικό κατά τόπους, κυρίως στην περιφέρεια του λάκκου, καθώς και
την έντονη παρουσία οστών ζώων, ενώ περιείχε μόλις 2 όστρακα και ένα τμήμα αγγείου.
Μεγάλος, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 48γ προέκυψε μετά από τον χωρισμό του λάκκου 48α σε δύο επιμέρους λάκκους, στον
βόρειο λάκκο 48β και στον νότιο λάκκο 48γ. Πεσμένο φυσικό υπήρχε σε όλο το βάθος των
επιχώσεων του λάκκου, στην περιφέρειά του κυρίως, και μάλιστα στη βόρεια περιοχή αυτής. Ο
λάκκος 48γ τέμνει τους λάκκους 21 και 34 (αρχικά όριά του).
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 2 όστρακα, 0,40μ. και 0,25μ., πριν από τον εντοπισμό του φυσικού
εδάφους στον λάκκο.
Αγγεία Συλλέχθηκε ένα τμήμα αγγείου που σώζει προφίλ, λίγο πριν από τον
εντοπισμό του φυσικού εδάφους στον λάκκο.
Οστά Πολλά. Μία σακούλα μπάζων. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα κόκαλο
πτηνού.
Πηλοί Λίγοι. Ένα λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης).
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 2 λίτρα. Χαλαζίες και 6 πιθανά εργαλεία.
41: 1 πήλινο σφαιρικό αντικείμενο, 9 οστέινα εργαλεία (2 οπείς και 7
εργαλεία (8 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λεπίδες οψιανού και 2 φολίδες
πυριτόλιθου), 16 λίθινα εργαλεία τριβής (7 τριβεία, 6 τριπτήρες και 3
Δείγματα Ένα για 14C, το οποίο περιείχε αρκετούς προς πολλούς άνθρακες (Δ 7 τ.
422/059).
Νεροκόσκινο (ΝΚ 102 και ΝΚ 140). Στο ΝΚ 140 αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και η
άγρια χλωρίδα, ενώ το δείγμα ΝΚ 102 δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα.
195
Τμήμα της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής, όπου Γενική λήψη

διακρίνεται ο λάκκος 48γ της ανατολικής περιοχής της ανασκαφής,
Από δυτικά όπου διακρίνεται ο λάκκος 48γ
Από βόρεια

48, 48α, 48β και 48γ
196
Λάκκος 49

Διαστάσεις Β-Ν: 1,03μ. x Α-Δ: 1,77μ. (μέγιστες, κεντρική και βόρεια περιοχή λάκκου).
Πιθανή διάμετρος (τετράγωνα 422/047, 422/048 και 422/058): 2μ.
Εμβαδόν 1,8231m² (σωζόμενο) και 4m² (με βάση την πιθανή διάμετρο).
Τοιχώματα Στα βόρεια κάθετα.
Αναβαθμοί Δύο μικροί σε πλάτος αναβαθμοί:
1) Στα βόρεια, με μέγιστο πλάτος 0,18μ. και ύψος 0,17μ.
2) Στα ανατολικά / βορειοανατολικά, με μέγιστο πλάτος 0,10μ. και ύψος
0,15μ.
Επίχωση πλούσια σε όλες τις κατηγορίες ευρημάτων, ιδιαίτερα πλούσια σε κεραμική, όστρεα,
οπτούς αχυροπηλούς και άνθρακες. Εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/048,
μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 4 (και τα τρία
συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), και διερευνήθηκε στις #422/048010 και #422/048011, στο
στρώμα 5, με χώμα 10 YR 3/1, very dark gray και 10 YR 3/2, very dark grayish brown πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με πολλούς, μικροσκοπικούς, διάσπαρτους, οπτούς ή
κακοψημένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες, οι οποίοι από ↓28,55μ. κ.ε.
πληθαίνουν. Το στρώμα 5 του λάκκου 49 αντιστοιχεί με τα στρώματα 2, 3 και 4 της
στρωματογραφίας της νότιας παρειάς του τετραγώνου 422/048 (Σχέδιο 55): το στρώμα 2 περιείχε
ευρήματα από όλες τις κατηγορίες σε μεγάλες ποσότητες [πολλή κεραμική καλής ποιότητας, αρκετά
οστά ζώων, πυκνή συγκέντρωση οστρέων μαζί με άνθρακες πριν το τέλος του στρώματος,
αχυροπηλούς και τριπτά εργαλεία (τριβεία στην πλειοψηφία τους)]· το στρώμα 3 χαρακτηρίζεται
κυρίως από πολλούς άνθρακες και πυκνή συγκέντρωση αχυροπηλών, αρκετοί από τους οποίους
εντοπίστηκαν σε μεγάλα θραύσματα και έφεραν ίχνη καύσης, καθώς και από πολλούς αργούς
λίθους και αρκετά λίθινα τριπτά εργαλεία (ιδίως τριβεία)· στο στρώμα 4, τελευταίο στρώμα του
λάκκου, τα ευρήματα μειώνονται.
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά
Συγκεντρώσεις οπτών αχυροπηλών (βλ., επίσης, τον λάκκο 44 και τον λάκκο 72).
Πολλοί οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης), αργοί (κυρίως) λίθοι και πολλοί άνθρακες στα
δυτικά του λάκκου.
Η νότια περιοχή και το δυτικό όριο του λάκκου 49 βρίσκονται στα τετράγωνα 422/058 και 422/047
αντίστοιχα, τα οποία δε διερευνήθηκαν. Στα βόρεια και στα ανατολικά του λάκκου σχηματίζονται δύο
μικροί αναβαθμοί, πιθανά κατάλοιπα παλαιότερης φάσης του.
6400 π. Χ. ίσως και μετά το 6200 π. Χ.) ή σε μία πρώιμη φάση της μέσης νεολιθικής (από το 6000
Ευρήματα
Κεραμική Πολλή. 0,75 σακούλας μπάζων. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκόκκινα
και σκούρα καστανά όστρακα.
Αγγεία Ένα. Τμήματα αγγείων προέκυψαν από τη συντήρηση της κεραμικής.
Ρε 716: τμήμα πήλινης μικρής φιάλης χωρίς λαβές, που σώζεται περίπου κατά το
ήμισυ (στον καθ’ ύψος άξονα). Εξωτερικά και εσωτερικά είναι πολύ καλά στιλβωμένη
και βαμμένη με ενιαίο κόκκινο χρώμα, το οποίο έχει φύγει κατά τόπους. Ύψος: 7,1εκ.
και διάμετρος σώματος: 9,5εκ.
Οστά Λίγα. 1,5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
197
Όστρεα Πολλά. 0,75 σακούλας μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πολλά όστρεα στο κέντρο του λάκκου, τα οποία, όπως φαίνεται από τη νότια
παρειά του τετραγώνου 422/048, «κύλησαν» μέσα στον λάκκο 49 από
ανατολικά προς δυτικά και αντίστροφα.
Πηλοί Πολλοί. 0,75 σακούλας μπάζων. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (λίγοι με ίχνη
καύσης) και τμήματα δαπέδου. Περιέχονται αρκετά τμήματα από επιχρίσματα
τοίχου, όπου διακρίνονται πολλές επάλληλες στρώσεις πηλού, πιθανόν από
ανακαινίσεις.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 1,5 λίτρα. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
77: 1 μικκύλο αγγείο, 1 οστέινη χάντρα, 4 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 1
πήλινος πεσσός, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 7 οστέινα εργαλεία (1
οπέας, 2 σπάτουλες και 4 αδιάγνωστα), 12 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (7
λεπίδες πυριτόλιθου, 2 λεπίδες οψιανού, 1 λεπίδα χαλαζία, 1 φολίδα και 1
απολέπισμα πυριτόλιθου), 2 λίθινες αξίνες, 41 λίθινα εργαλεία τριβής (34
τριβεία, 5 τριπτήρες και 2 ακονόπετρες), 6 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1
μαρμάρινο αδιάγνωστο αντικείμενο. (Γράφημα 31)
κόψη.
Δείγματα 2 για 14C, τα οποία περιείχαν πολλούς άνθρακες (Δ 3 και Δ 4 τ. 422/048). Το
Δ 3 περιείχε δύο σπόρους [μονόκοκκο σιτάρι (Triticum monococcum) και
σπόρος από την οικογένεια των αγρωστωδών].
Νεροκόσκινο (ΝΚ 103, ΝΚ 104 και ΝΚ 106), τα οποία δεν απέδωσαν φυτικά κατάλοιπα.
Λάκκος 49: στρωματογραφία νότιας παρειάς

τετραγώνου 422/048
Βόρειο τμήμα λάκκου 49

Από δυτικά
198
Λάκκοι 44, 49, 50 και 52 στο τετράγωνο 422/048 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Από δυτικά όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 49
Τμήμα μικρής φιάλης (Ρε 716) από τον λάκκο 49

199
Λάκκος 50

Διαστάσεις Β-Ν: 1,45μ. και Α-Δ: 1,85μ. (αρχικές, στο κέντρο) και
Β-Ν: 0,80μ. και Α-Δ: 1,00μ. (συρρίκνωση, στο κέντρο).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 6, η οποία εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/048 (#422/048012), στη νοτιοανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρά του
(#422/048025) και στη βορειοδυτική περιοχή του ανατολικού μάρτυρά του (#422/048037), μετά την
αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1 και των ακόλουθων στρωμάτων 2 και 4 (και τα τρία
συνολικού πάχους 0,60μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με διαλυμένους, οπτούς και ωμούς, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς προς πολλούς άνθρακες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μεγάλος, πιθανόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και σχετικά
Ο λάκκος 50 τέμνεται στα βορειοανατολικά και στα νοτιοανατολικά του από τους λάκκους 63 και 44
αντίστοιχα.
6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 2,5 λίτρα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκίτρινα όστρακα.
Οστά Λίγα. Ένα λίτρο. Κόκαλα κυρίως (ένα με ίχνη καύσης ανάμεσά τους) και
δόντια. Ένα μεγάλο θραύσμα κεράτου.
Πηλοί Λίγοι. 1,5 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί (κυρίως) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Μισό λίτρο. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
24: 1 πήλινος πεσσός, 9 οστέινα εργαλεία (3 σπάτουλες και 6 αδιάγνωστα), 7
λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (5 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 φολίδα πυριτόλιθου
και 1 απολέπισμα οψιανού), 7 λίθινα εργαλεία τριβής (3 τριβεία, 1 τριπτήρας
και 3 ακονόπετρες).
200
Λάκκοι 44, 49, 50 και 52 από Τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής της ανασκαφής,
Από δυτικά όπου διακρίνεται ο λάκκος 50
Από δυτικά

201
Λάκκος 51

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν:2,10μ. x Α-Δ: 2,40μ. και ΒΔ-ΝΑ: 2,55μ. (αρχικές) και
Β-Ν:1,72μ. x Α-Δ: 2,25μ. (συρρίκνωση).
Εμβαδόν 5,04m² (αρχικές) και 3,87m² (συρρίκνωση).
Τοιχώματα Στα δυτικά με ομαλή κατωφερική κλίση. Στα βόρεια, στα βορειοδυτικά και στα
νότια με απότομη κατωφερική κλίση.
Επίχωση πλούσια σε οστά ζώων, όστρεα, λεπίδες πυριτόλιθου, οστέινα εργαλεία και λίθινα
εργαλεία τριβής, ενώ η κεραμική είναι ελάχιστη. Εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/038 και στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/048, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (στο τετράγωνο 422/038 με μηχανικά μέσα) και του
ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 1μ. και 0,70μ. περίπου, στα τετράγωνα
422/038 και 422/048 αντίστοιχα). Διερευνήθηκε σε δύο στρώματα:
1) #422/038012 και #422/038021 (ανατολικό όριο), στρώμα 8, καθώς και #422/048022 (βόρειος
μάρτυρας), στρώμα 15 (αντίστοιχο του στρώματος 8) με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark
grayish brown, πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς άνθρακες και λεπτές ρίζες. Δέκα
διαβρωμένα όστρακα στο τετράγωνο 422/038 και ένα όστρακο στο τετράγωνο 422/048.
2) #422/038013, #422/038015 και #422/038022 (ανατολικό όριο), στρώμα 9, καθώς και
#422/048023 (βόρειος μάρτυρας), στρώμα 16 (αντίστοιχο του στρώματος 9), με χώμα (Munsell) 10
YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με αρκετούς, μικροσκοπικούς,
οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες στο τετράγωνο 422/038. Δύο όστρακα
στο τετράγωνο 422/038, καθόλου κεραμική στο τετράγωνο 422/048.
επιχώσεις.
Ο λάκκος 51, στα αρχικά του όρια, εφάπτεται στα βορειοανατολικά του με τον λάκκο 47, ενώ στα
νοτιοδυτικά του υπάρχει το αυλάκι 1 (τετράγωνο 422/048). Υπάρχει μία πασσαλότρυπα, η ΠΣ 94,
εκτός του λάκκου και σε επαφή με τα βορειοδυτικά του όρια, η οποία σκάφτηκε μαζί με τις επιχώσεις
του, ενώ μία δεύτερη πασσαλότρυπα (ΠΣ 4, τετράγωνο 422/038) βρίσκεται στα ανατολικά, επίσης
εντός των ορίων του. Άλλες δύο πασσαλότρυπες (ΠΣ 5, τετράγωνα 422/038 και 422/048 και ΠΣ 6,
τετράγωνο 422/038), οι οποίες βρίσκονται εκτός των ορίων του, σχετίζονται πιθανόν και με τον
λάκκο 58.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 13 όστρακα. Διαβρωμένη.
Οστά Πολλά. 1,5 σακούλες μπάζων. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και
δόντια. Ένα τμήμα κεράτου. 3 κόκαλα ψαριού. 2 κόκαλα πτηνού.
σε πολλά και μικρά θραύσματα ή/και θρυμματισμένα (βλ., επίσης, τους
λάκκους 7, 18, 23, 23α, 24, 26 και 42).
Όστρεα Πολλά. 1,75 σακούλες μπάζων (η μία περιέχει όστρεα με ίχνη καύσης), του
είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Λίγοι. Σχεδόν 2,5 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 3,5 λίτρα. Χαλαζίες (κυρίως) και πιθανά εργαλεία.
134: 3 κοσμήματα (1 λίθινη χάντρα και 2 τμήματα οφθαλμών από οστέινες
πόρπες), 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 45 οστέινα εργαλεία (3 οπείς, 10
λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα οψιανού, 5 φολίδες πυριτόλιθου, 2 φολίδες
οψιανού, 1 απολέπισμα πυριτόλιθου, 2 απολεπίσματα οψιανού και 1
εργαλείο από χαλαζία), 1 λίθινη αξίνα, 27 λίθινα εργαλεία τριβής (5 τριβεία, 9
202
τριπτήρες και 13 ακονόπετρες), 14 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία. (Γράφημα

32)
κόψη.
Ρε 752: τμήμα οστέινου διπλού οφθαλμού πόρπης από κόκαλο. Πολύ στιλπνές
επιφάνειες. Σπασμένη στον κατά μήκος άξονα. Σώζεται περίπου κατά το ήμισυ.
Συγκολλημένη από τρία θραύσματα. Πιθανόν συνανήκει με το Ρε 753. Μήκος: 6,5εκ.,
πλάτος: 1,7εκ. πάχος: 0,9εκ.
Ρε 753: μικρό τμήμα οστέινου οφθαλμού πόρπης από κόκαλο. Πολύ στιλπνές
επιφάνειες. Πιθανόν συνανήκει με το Ρε 752. Μήκος: 2,8εκ., πλάτος: 1,4εκ., πάχος:
0,8εκ. Παρόμοια ευρήματα προέρχονται από τους λάκκους 18 και 48α.
Ρε 756: τμήμα οστέινου κοσμήματος από κόκαλο. Πρόκειται για πιθανό δακτύλιο, με
μεγάλο μήκος. Σώζεται περίπου κατά το ήμισυ (σπασμένο στον κατά μήκος άξονα).
Επιφάνειες επιμελώς επεξεργασμένες, λείες και στιλπνές. Μήκος: 3,7εκ., πλάτος:
1,7εκ., πάχος: 0,9εκ.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 114 και ΝΚ 116, τα οποία ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 114). Στο ΝΚ 114
αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα φρούτα / οι καρποί και η άγρια
χλωρίδα.
Λάκκοι 47, 51 (με τις πασσαλότρυπες 4 και 6), 56 και 58

Από δυτικά
Τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής της ανασκαφής,

Από δυτικά
203
Λάκκοι 24, 24α, 44, 47, 49, 51, 52, 55, 56 και 58 Ο λάκκος 51 με τις πασσαλότρυπες 4, 5 και 6
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Λάκκοι και πασσαλότρυπες στο τετράγωνο 422/038
όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 51 Από βορειοδυτικά
204
Απόσπασμα πασοδιαγράμματος από το ανασκαφικό ημερολόγιο

του τετραγώνου 422/048, όπου διακρίνονται,
κατά τον εντοπισμό τους στο (κίτρινο) φυσικό,
το νότιο τμήμα του λάκκου 51, μαζί με το αυλάκι 1
και τμήματα από τους λάκκους 50, 54 και 58
Το τμήμα διπλού οφθαλμού οστέινης πόρπης Το τμήμα οφθαλμού οστέινης πόρπης

Ρε 752 από τον λάκκο 51 Ρε 753 από τον λάκκο 51
Τμήμα οστέινου κοσμήματος (δακτυλίου;) (Ρε 756) από τον λάκκο 51

205
Λάκκος 52

Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε στη βορειοδυτική και κεντρική περιοχή του
κυρίως τετραγώνου 422/048, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και των ακόλουθων
στρωμάτων 2, 4 και 9 (και τα τέσσερα συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου), και διερευνήθηκε σε δύο
στρώματα:
1) #422/048016, στρώμα 10, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες.
2) #422/048017, στρώμα 11, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω
τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους
πηλούς και αρκετούς άνθρακες.
Στα βορειοδυτικά του τέμνει τον μικρό, κυκλικό λάκκο 54, ενώ επίσης στα βορειοδυτικά του υπάρχει
το αυλάκι 1 (τετράγωνο 422/048) με μία πασσαλότρυπα (ΠΣ 7, τετράγωνο 422/038).
6400 π. Χ., ίσως και μετά το 6200 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 3,5 λίτρα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκίτρινα, καστανοκόκκινα,
σκούρα καστανά και καστανά όστρακα.
Αγγεία Ένα.
Ρε 709: τμήμα πήλινης, μονόχρωμης βαθιάς φιάλης, χωρίς λαβές. Πολύ καλή
στίλβωση εξωτερικά και εσωτερικά. Ύψος: 17εκ., διάμετρος χείλους: 22,5εκ. και
διάμετρος σώματος: 24,8εκ.
Πηλοί Λίγοι. 3,5 λίτρα. Αχυροπηλοί κυρίως (λίγοι με ίχνη καύσης) και τμήματα
δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,75 του λίτρου. Χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
22: 2 διάτρητα όστρεα, 7 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 λεπίδα και 2
απολεπίσματα οψιανού), 1 λίθινη αξίνα, 7 λίθινα εργαλεία τριβής (3 τριβεία
206
Συρρίκνωση ορίων στο φυσικό του λάκκου 52 Λάκκοι 44, 49, 50 και 52 από
Λάκκοι 24, 24α, 44, 47, 49, Τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής
51, 52, 55, 56 και 58 της ανασκαφής, όπου διακρίνεται ο λάκκος 52
207
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Μονόχρωμο αγγείο (Ρε 709)

όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 52 από τον λάκκο 52
Απόσπασμα πασοδιαγράμματος από το ανασκαφικό ημερολόγιο του τετραγώνου

422/048, όπου διακρίνεται η συρρίκνωση στο (κίτρινο) φυσικό
των ορίων του λάκκου 52 και στα βορειοδυτικά του ο λάκκος 54
208
Λάκκος 53

Διαστάσεις Β-Ν: 2,05μ. x Α-Δ: 1,40μ. (δυτική περιοχή λάκκου).
Εμβαδόν 2,87m²
Τοιχώματα Στα βόρεια και στα δυτικά με ομαλή κατωφερική κλίση.
Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2, 4 και 9 (και τα τέσσερα συνολικού πάχους 0,75μ.
περίπου), στη νοτιοανατολική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/048 και διακρίθηκε σε δύο
ξεχωριστά στρώματα: στο στρώμα 12, το οποίο εντοπίστηκε και διερευνήθηκε στην #422/048018,
με χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown και 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες,
μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με αρκετούς, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς, αρκετούς άνθρακες και λεπτές ρίζες· στο αμέσως υποκείμενο του 12
στρώμα 13, το οποίο ορίστηκε μόλις αποσαφηνίστηκαν με ασφάλεια τα όρια του λάκκου και
διερευνήθηκε στην #422/048019, με χώμα πιο σκούρο, (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown και
10 YR 3/2, very dark grayish brown πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς,
διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς ή κακοψημένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς
προς πολλούς άνθρακες.
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και
Ουσιαστικά σκάφτηκε η βορειοδυτική περιοχή του λάκκου 53, αφού στα ανατολικά του βρίσκεται ο
μεγάλος λάκκος 44, ο οποίος φαίνεται ότι τον τέμνει, ενώ η νοτιοδυτική περιοχή του λάκκου 53
βρίσκεται στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/058, το οποίο δε διερευνήθηκε.
6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 1,5 λίτρα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά, καστανοκίτρινα και
Οστά Λίγα. Ένα λίτρο. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια. Τμήμα
γνάθου ψαριού με δόντια.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί αχυροπηλοί (αρκετά μεγάλα θραύσματα και αρκετά
θραύσματα με ίχνη καύσης).
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,75 του λίτρου. Χαλαζίες (κυρίως) και μία κροκάλα μαρμάρου.
33: 1 πήλινο ενώτιο, 1 διάτρητο όστρεο, 1 πήλινος πεσσός, 1 πήλινο
αδιάγνωστο αντικείμενο, 6 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 5 αδιάγνωστα),
9 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (6 λεπίδες, 2 φολίδες και 1 πυρήνας
πυριτόλιθου), 1 λίθινος πέλεκυς, 9 λίθινα εργαλεία τριβής (7 τριβεία και 1
τριπτήρας), 4 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
Ρε 728: ακέραιο πήλινο ενώτιο με στιλβωμένες επιφάνειες. Ύψος: 2εκ., διάμετρος:
1,4εκ.
209

210
Λάκκος 54

κυρίως τετραγώνου 422/048, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1 και των ακόλουθων
στρωμάτων 2, 4 και 9 (και τα τέσσερα συνολικού πάχους 0,80μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10
YR 4/3, brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής). Επίχωση όπου
κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων.
Ο λάκκος 54 τέμνεται στα νοτιοανατολικά του από τον λάκκο 52. Στα βόρεια του λάκκου 54
βρίσκεται το αυλάκι 1 (τετράγωνο 422/048) με μία πασσαλότρυπα (ΠΣ 7, τετράγωνο 422/038).
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 3 μικρά και φθαρμένα όστρακα.
Οστά Λίγα. 11 θραύσματα από κόκαλο (το ένα με ίχνη καύσης).
Πηλοί Ελάχιστοι. Ένας οπτός αχυροπηλός και 3 θραύσματα δαπέδου.

211
Λάκκος 55

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,55μ. x Α-Δ: 1,70μ. (αρχικές) και Β-Ν: 1,45μ. x Α-Δ: 1,45μ.
(συρρίκνωση).
Αναβαθμός Ένας μικρός σε πλάτος αναβαθμός στα δυτικά του λάκκου, με πλάτος 0,10-
0,20μ. και ύψος 0,25μ.
Ενιαία επίχωση, στα δύο παρακάτω στρώματα των τετραγώνων 422/037 (νοτιοδυτική περιοχή
αυτού) και 422/038 (βορειοδυτική περιοχή βόρειου μάρτυρα αυτού):
Στρώμα 3 (#422/037004): στρώμα της δυτικής περιοχής (δυτικού ορίου) του λάκκου 55 στο
τετράγωνο 422/037, το οποίο εντοπίστηκε στην ανατολική περιοχή της συμβολής των μαρτύρων
του τετραγώνου 422/037 και σε πολύ μικρό τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής του ανατολικού
μάρτυρα αυτού, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα (πάχους
0,30μ. περίπου), στρώμα που είναι αντίστοιχο και με ενιαία, όμοια επίχωση με το στρώμα 13 του
τετραγώνου 422/038. Χαρακτηρίζεται από χώμα 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες,
εξαιρετικά σκληρό, ξηρό, με λεπτές ρίζες.
Στρώμα 13 (#422/038020): στρώμα στο οποίο σκάφτηκε το μεγαλύτερο μέρος του λάκκου 55, το
οποίο εντοπίστηκε στη βορειοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/038 και στη δυτική
περιοχή του βόρειου μάρτυρα αυτού, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του
ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,40μ. περίπου). Επίχωση όπου
Μικρός, ημικυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά αβαθείς
επιχώσεις.
Βρίσκεται στα νοτιοδυτικά του λάκκου 24 και τέμνεται από αυτόν.
Στα δυτικά του λάκκου 55 σχηματίζεται ένας μικρός σε πλάτος αναβαθμός. Πιθανόν ο λάκκος 55
αποτελούσε τη διαμορφωμένη είσοδο για τον λάκκο 24.
Ευρήματα
Οστά Ελάχιστα. 6 θραύσματα από κόκαλο.
Μικροαντικείμενα 1 λίθινος τριπτήρας.
212
Τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής

της ανασκαφής, όπου διακρίνονται Λάκκοι στην ανατολή του ηλίου στα τετράγωνα
οι λάκκοι 24, 24α και 55 422/028, 422/037 και 422/038

213
Λάκκος 56

Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα, με έναν μικρό αναβαθμό στα βόρεια.
Επίχωση που χαρακτηρίζεται κυρίως από την παρουσία οστών ζώων και λίθινων απολεπισμένων
εργαλείων, με παράλληλη μηδαμινή παρουσία κεραμικής. Εντοπίστηκε στη βορειοανατολική
περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/038, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και των
ακόλουθων στρωμάτων 2, 4 και 5 (και τα τέσσερα συνολικού πάχους 1,10μ. περίπου) και
διερευνήθηκε σε δύο στρώματα:
brown, πηλώδες, σχετικά σκληρό, ελαφρώς υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με λεπτές ρίζες. Από
↓27,90μ. κ.ε. με αρκετούς άνθρακες.
2) #422/038025, στρώμα 16, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό,
ελαφρώς υγρό, με αρκετούς άνθρακες και ασβεστολιθικά συντρίμματα. Με λίγους, ωμούς,
διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς.
Μικρός, κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με βαθιές επιχώσεις.
Ο λάκκος 56 τέμνει τα βόρεια όρια του λάκκου 47.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 4 όστρακα από την αρχή των επιχώσεών του (στρώμα 15).
Οστά Αρκετά. 2 λίτρα. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια. Ένα
κόκαλο ψαριού.
Πηλοί Ελάχιστοι. 7 θραύσματα. Οπτοί αχυροπηλοί και λίγα τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. 9. Χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
36: 1 λίθινο αγγείο, 6 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 5 αδιάγνωστα), 27
λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (13 λεπίδες, 2 φολίδες και 11 απολεπίσματα
πυριτόλιθου και 1 απολέπισμα οψιανού), 2 ακονόπετρες. (Γράφημα 33)
ακολουθούν τα οστέινα και τα λίθινα εργαλεία τριβής.
Ρε 759: μικρό τμήμα (χείλος με το σώμα) αγγείου από γκρίζο σχιστόλιθο. Λείες
επιφάνειες. Ύψος: 5,2εκ., πλάτος: 4,9εκ., πάχος: 1εκ.
214
Λάκκοι και πασσαλότρυπες στο τετράγωνο 422/038 Τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής της ανασκαφής,
Από βορειοδυτικά όπου διακρίνεται ο λάκκος 56
Από δυτικά
Τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής Λάκκοι 47, 51 (με πασσαλότρυπες 4 και 6), 56 και 58
της ανασκαφής, όπου διακρίνεται ο λάκκος 56 Από δυτικά
Από βόρεια
215

216
Λάκκος 57

Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα στα νότια και στα ανατολικά.
Επίχωση που χαρακτηρίζεται κυρίως από την παρουσία οστών ζώων, ενώ η κεραμική
αντιπροσωπεύεται με μόλις δύο χούφτες όστρακα. Εντοπίστηκε στη βόρεια/βορειοδυτική και
κεντρική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/039, μετά την αφαίρεση (με μηχανικά μέσα) του
επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ.
περίπου) και διερευνήθηκε σε δύο στρώματα:
1) #422/039006, στρώμα 3, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και προς 10 YR
4/2, dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με μικροσκοπικούς,
οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, λεπτές ρίζες και λίγους άνθρακες. Από ↓27,90μ. κ.ε. με
αρκετούς άνθρακες.
2) #422/039007, στρώμα 4, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown και 10 YR 3/2, very dark grayish
brown (μόνο στα βόρεια), πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς άνθρακες και
ασβεστολιθική ουσία κατά τόπους.
Μεγάλος, σχεδόν κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 57 τέμνεται στη βόρεια περιοχή του από τον λάκκο 72 και από τον λάκκο 80 στα
βορειοανατολικά του. Τα όριά του είναι προβληματικά: ορίζονται στο φυσικό έδαφος μόνο στα νότια
και στα ανατολικά.
6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. Μισό λίτρο όστρακα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανοκίτρινα και
Οστά Πολλά. 5 λίτρα. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια.
Πηλοί Πολλοί. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (λίγοι με ίχνη καύσης) και τμήματα
δαπέδου.
15: 5 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (4 λεπίδες και 1 απολέπισμα
πυριτόλιθου), 1 λίθινη αξίνα, 6 λίθινα εργαλεία τριβής (1 τριβείο, 2 τριπτήρες
217

Από δυτικά

Από δυτικά

Από δυτικά
218
Λάκκος 58
Θέση Τετράγωνα 422/038, 422/039, 422/048 και 422/049. Βορειοανατολική

περιοχή του ανασκαφικού καννάβου.
Τοιχώματα Στα νότια και στα νοτιοανατολικά με ομαλή κατωφερική κλίση. Στα ανατολικά
κάθετα. Στα βόρεια και στα βορειοδυτικά σχεδόν κάθετα. Στα δυτικά με
απότομη κατωφερική κλίση.
Επίχωση που χαρακτηρίζεται από πεσμένο φυσικό και αρκετούς άνθρακες κατά τόπους, ενώ
περιείχε κυρίως οστά ζώων, με την κεραμική να αντιπροσωπεύεται με 7 μόλις όστρακα, από την
αρχή των επιχώσεων του λάκκου. Εντοπίστηκε σε τέσσερα διαφορετικά τετράγωνα (422/038,
422/039, 422/048 και 422/049), μετά την αφαίρεση (με μηχανικά μέσα) του επιφανειακού
στρώματος και των ακόλουθων στρωμάτων 2, 5 και 6 (τα δύο τελευταία είναι στρώματα του λάκκου
47) (και τα τέσσερα μαζί συνολικού πάχους 1μ. περίπου) και διερευνήθηκε σε δύο στρώματα:
1) #422/038031 και #422/038038 (ανατολικός μάρτυρας τετραγώνου 422/038, κυρίως τετράγωνο
422/038, ανατολικός μάρτυρας τετραγώνου 422/048 και βόρειος μάρτυρας τετραγώνου 422/049),
στρώμα 19, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σφιχτό, υγρό (λόγω
βροχής), με λίγους προς αρκετούς άνθρακες. Με κηλίδες πεσμένου φυσικού από ↓27,97μ. κ.ε.
(#422/038031).
2) #422/038032 και #422/038039 (ανατολικός μάρτυρας τετραγώνου 422/038, κυρίως τετράγωνο
422/038, ανατολικός μάρτυρας τετραγώνου 422/048 και βόρειος μάρτυρας τετραγώνου 422/049),
στρώμα 20, με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, ελαφρώς υγρό, με
κηλίδες πεσμένου φυσικού και λίγους προς αρκετούς άνθρακες κατά τόπους.
επιχώσεις.
Στο μεγαλύτερο μέρος των επιχώσεων του λάκκου 58 υπάρχει πεσμένο φυσικό.
Στη δυτική περιοχή του λάκκου (εντός των ορίων του) υπάρχει πιθανή πασσαλότρυπα (χωρίς
αριθμό), ενώ στα νοτιοδυτικά του ανασκάφηκαν τρεις πασσαλότρυπες (ΠΣ 4: τετράγωνο 422/038-
νοτιοανατολικά και εντός του λάκκου 51, ΠΣ 5: τετράγωνα 422/038 και 422/048-νοτιοδυτικά του
λάκκου 58 και ΠΣ 6: τετράγωνο 422/038-ανάμεσα στις ΠΣ 4 και ΠΣ 5).
Ο λάκκος 58 τέμνει τον λάκκο 63 στα βόρεια όριά του. Στα νοτιοανατολικά του λάκκου 58 υπήρχε
πιθανός, μικρός λάκκος, ο οποίος τέμνεται από τον λάκκο 58, αλλά ανασκάφηκε μαζί με τις
επιχώσεις του τελευταίου.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 7 όστρακα. Διαβρωμένη και από την αρχή των επιχώσεων του
λάκκου.
Οστά Αρκετά. 4 λίτρα. Κόκαλα κυρίως (ελάχιστα με ίχνη καύσης) και δόντια. Ένα
κόκαλο ψαριού. Κόκαλα από κρανίο μικρού ζώου.
Πηλοί Αρκετοί. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης), τμήματα δαπέδου και ένα
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 6 χαλαζίες και 11 πιθανά εργαλεία.
21: 6 οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 1 σπάτουλα και 4 αδιάγνωστα), 8 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (6 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία και 1
απολέπισμα πυριτόλιθου), 2 λίθινα εργαλεία με κόψη (1 πέλεκυς και 1 αξίνα),
4 λίθινα εργαλεία τριβής (1 τριβείο και 3 ακονόπετρες), 1 λίθινο αδιάγνωστο
εργαλείο.
Δείγματα Ένα τμήμα πήλινου δαπέδου (Δ 2 τ. 422/038).
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι προς αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκαν 2 δείγματα χώματος για
Νεροκόσκινο νεροκόσκινο (ΝΚ 126 και ΝΚ 144), τα οποία δεν απέδωσαν φυτικά
219
κατάλοιπα.
Δυτικό τμήμα λάκκου 58, μαζί με Δυτικό τμήμα λάκκου 58, μαζί με τους λάκκους
τους λάκκους 47 και 51 των τετραγώνων 422/028, 422/038 και 422/048
Από βορειοδυτικά Από βόρεια

220
Δυτικό τμήμα λάκκου 58,

μαζί με τους λάκκους 47, 51 και 56
Από δυτικά
Βορειοανατολικό τμήμα της ανασκαφής, όπου διακρίνεται

το δυτικό τμήμα του λάκκου 58
Από δυτικά
221
Λάκκος 59

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,30μ. x Α-Δ: 1,80μ. (ανασκαμμένο τμήμα) και
Α-Δ: 2,50 (πιθανή διάμετρος).
Εμβαδόν 0,54m² (ανασκαμμένο) και 6,25m² (με βάση την πιθανή διάμετρο).
Τοιχώματα Στα δυτικά με ομαλή κατωφερική κλίση.
κυρίως τετραγώνου 422/037, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα, καθώς
και στη νότια περιοχή του ανατολικού μάρτυρά του, μετά την αφαίρεση τμήματος του στρώματος 2
του λάκκου 18 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,40μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very
dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, σκληρό, με λεπτές ρίζες. Επίχωση όπου
κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ελάχιστα όστρακα, από
την αρχή των επιχώσεων του λάκκου.
Μεγάλος, πιθανόν κυκλικός λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ουσιαστικά ανασκάφηκε μόνο το βορειοδυτικό, περίπου, τεταρτημόριο του λάκκου 59, στη
νοτιοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/037. Το βορειοανατολικό τμήμα του λάκκου απλώς
εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/038 (αφού ανασκάφηκε μέχρι το φυσικό
έδαφος, κατά τη διερεύνηση του στρώματος 2)· τα όρια του νοτιοανατολικού του τμήματος στη
βορειοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/048 δεν εντοπίστηκαν, αφού ο λάκκος εκεί σκάφτηκε
μέχρι το φυσικό, κατά τη διερεύνηση του στρώματος 4 του βόρειου μάρτυρα· το νοτιοδυτικό του
τεταρτημόριο βρίσκεται στη συμβολή των μαρτύρων του τετραγώνου 422/047, το οποίο δε
διερευνήθηκε. Τα βόρεια όρια του λάκκου 59 τέμνονται από τον λάκκο 18. Νοτιοανατολικά του
λάκκου 59 βρίσκεται το αυλάκι 1 με την ΠΣ 7 στο εσωτερικό του, εντοπισμένο κάτω από τις
επιχώσεις του, στο τετράγωνο 422/048, και πιθανόν ανήκει σε υπέργειο ευθύγραμμο κτίσμα.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 6 μικρά όστρακα.
Οστά Αρκετά. Μισό λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
23: 2 οστέινες σπάτουλες, 18 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (17 λεπίδες
πυριτόλιθου και 1 λεπίδα οψιανού), 1 λίθινο τριβείο, 2 λίθινα αδιάγνωστα
ακολουθούν τα οστέινα και τα λίθινα εργαλεία τριβής.
Τα 15 από τα 18 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία του λάκκου 59 προέκυψαν
από τα residues δείγματος του νεροκόσκινου [ΝΚ 129: 15 τμήματα από
λεπίδες (οι 11 είναι από θεσσαλικό πυριτόλιθο)].
Νεροκόσκινο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και η άγρια χλωρίδα.
222
Το βορειοανατολικό τμήμα του λάκκου 59

Από νότια

223
Λάκκος 60

Διαστάσεις Β-Ν: 0,76μ. x Α-Δ: 0,88μ. (κέντρο σωζόμενης περιοχής).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 9 (#422/059018), η οποία εντοπίστηκε σε μικρό τμήμα της ανατολικής
περιοχής του κυρίως τετραγώνου 422/059 και στην κεντρική περιοχή του ανατολικού μάρτυρά του,
μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος, καθώς και του ακόλουθου στρώματος 8 του
ανατολικού μάρτυρα (και τα δύο συνολικού πάχους 0,50μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2,
very dark grayish brown και 10 YR 4/2, dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, υγρό (λόγω
τεχνητού ψεκασμού), με λίγους, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λεπτές
ρίζες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, ημικυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Από τον λάκκο 60 σώζεται μόνο η βορειοδυτική περιοχή του, αφού ο υπόλοιπος τέμνεται από τον
λάκκο 20. Ο λάκκος 60 τέμνει πιθανόν τον λάκκο 61 στη νότια περιοχή του. Ανάμεσα στους λάκκους
60 και 61 υπάρχει μία πασσαλότρυπα (ΠΣ 9, τετράγωνο 422/059).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. Μισό λίτρο όστρακα.
Οστά Ελάχιστα. 0,05 του λίτρου. Κόκαλα και ένα δόντι.
Πηλοί Ελάχιστοι. 3 οπτοί αχυροπηλοί και 2 τμήματα δαπέδου.
Νεροκόσκινο αντιπροσωπεύονται τα όσπρια.
Λάκκοι 11, 19, 20, 33, 34, 60 και 61 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
(με πασσαλότρυπα 9) στο φυσικό όπου διακρίνεται η θέση
Από νοτιοδυτικά των λάκκων 60 και 61
224
Λάκκος 61

Διαστάσεις Β-Ν: 0,60μ. x Α-Δ: 0,85μ. (κέντρο σωζόμενης περιοχής).
ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/059, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος,
καθώς και του ακόλουθου στρώματος 8 του ανατολικού μάρτυρα (και τα δύο συνολικού πάχους
0,50μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και 10 YR 4/2, dark grayish
brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, υγρό (λόγω τεχνητού ψεκασμού), με λεπτές ρίζες και αρκετούς
άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
επιχώσεις.
Ο λάκκος 61 ήταν αβαθής. Στα νότιά του τέμνεται από τον λάκκο 60. Ανάμεσα στους λάκκους 60 και
61 υπάρχει μία πασσαλότρυπα, η ΠΣ 9 (τετράγωνο 422/059).
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine..
Αγγεία Μία βάση.
Οστά Ελάχιστα. 0,05 του λίτρου. Κόκαλα και ένα δόντι.
Πηλοί Λίγοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί.
4: 2 απολεπίσματα πυριτόλιθου, 1 λίθινος τριπτήρας, 1 λίθινο αδιάγνωστο
εργαλείο.
Λάκκοι 11, 19, 20, 33, 34, 60 και 61 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
(με πασσαλότρυπα 9) στο φυσικό όπου διακρίνεται η θέση
Από νοτιοδυτικά των λάκκων 60 και 61
225
Λάκκος 62

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 2,50μ. x Α-Δ: 3,85μ. [συνολικές (κατά προσέγγιση), μαζί με το τμήμα του
λάκκου στο τετράγωνο 422/040].
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 6, η οποία εντοπίστηκε στην ανατολική περιοχή του κυρίως
τετραγώνου 422/039 (#422/039014) και στο μεγαλύτερο μέρος του ανατολικού μάρτυρά του
(#422/039015), αλλά και στη βορειοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/040, όπου, όμως,
το ανατολικό / βορειοανατολικό τμήμα του λάκκου 62 σκάφτηκε μέχρι το φυσικό μαζί με τις
επιχώσεις του στρώματος 2 (#422/040006) (συνυπολογίζεται στις συνολικές διαστάσεις, στο
εμβαδόν και στον όγκο χώματος του λάκκου). Το στρώμα 6 εντοπίστηκε στο τετράγωνο 422/039
μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1 και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο
συνολικού πάχους 1,10μ. περίπου). Το στρώμα 6 χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10 YR 3/2,
very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, συνεκτικό, αρκετά υγρό
προς λασπώδες (λόγω βροχών), με ελάχιστους άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα
οστά ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ελάχιστα όστρακα.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Ο λάκκος 62 τέμνεται στα νοτιοανατολικά του από τον λάκκο 15. Μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου
62, στα νότια αυτού, σκάφτηκε ημικυκλική περιοχή, η οποία αποτελούσε πιθανόν έναν μικρό λάκκο,
ο οποίος τέμνεται από τον λάκκο 62. Μέσα στον λάκκο 62 ανασκάφηκαν τρεις πασσαλότρυπες: η
ΠΣ 11, η ΠΣ 14 και η ΠΣ 120, η οποία διερευνήθηκε μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. 2 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
8: 1 οστέινος οπέας, 2 λεπίδες πυριτόλιθου, 3 λίθινα εργαλεία τριβής (2
τριπτήρες και 1 ακονόπετρα), 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο, 1 θραύσμα
μαλαχίτη (;).
226

Από δυτικά

227
Λάκκος 63

καννάβου.
Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα, με έναν μικρό αναβαθμό στα νότια.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 18, η οποία εντοπίστηκε στη συμβολή των μαρτύρων και στη βόρεια
περιοχή του ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/048, καθώς και στη βορειοδυτική περιοχή
του κυρίως τετραγώνου 422/049 και στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα αυτού (#422/048034
και #422/048035). Το στρώμα 18 εντοπίστηκε στο τετράγωνο 422/048 μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος 1 και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ.
περίπου), ενώ στο τετράγωνο 422/049 μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος 1, του
ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και του στρώματος 7 και τμήματος του στρώματος 8 του λάκκου 46
(και τα τέσσερα συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), δηλαδή στο τετράγωνο 422/049 ο λάκκος 63
εντοπίστηκε 0,20μ. περίπου βαθύτερα. Το στρώμα 18 χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10 YR
3/2, very dark grayish brown και 10 YR 4/2, dark grayish brown πηλώδες, σκληρό, ελαφρώς υγρό,
με λίγους άνθρακες και λεπτές ρίζες, ανάμεικτο με πεσμένο φυσικό, 0,10μ. μετά από τον εντοπισμό
του και μέχρι τον πυθμένα του. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική
αντιπροσωπεύεται με ένα μόλις όστρακο.
Μεγάλος, ελλειψοειδής λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 63 τέμνει τον λάκκο 50 στα ανατολικά του και τον λάκκο 44 στα βόρεια αυτού, ενώ
τέμνεται από τον λάκκο 58 στα βόρεια όριά του. Στο μεγαλύτερο μέρος των επιχώσεών του υπάρχει
πεσμένο φυσικό.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά προς πολλά. 4 λίτρα. Κόκαλα (ανάμεσά τους πολλά μεγάλα
θραύσματα και ελάχιστα με ίχνη καύσης), ενώ περιέχονται και πολλά δόντια.
Πηλοί Λίγοι. Ένα λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (ελάχιστοι με ίχνη καύσης) και 4
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Μισό λίτρο. Χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
13: 1 πήλινος πεσσός, 3 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (2 λεπίδες
πυριτόλιθου και 1 φολίδα οψιανού), 1 αξίνα ή σμίλη, 5 λίθινα εργαλεία τριβής
(1 τριβείο, 3 τριπτήρες και 1 ακονόπετρα), 3 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
228
Τμήμα από τη βορειοανατολική περιοχή της ανασκαφής,

Από δυτικά
Τμήμα από τη βορειοανατολική περιοχή της ανασκαφής,

Από δυτικά

229
Λάκκος 64

καννάβου.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 9 (#422/039018), η οποία εντοπίστηκε προς νοτιοανατολικά του
κυρίως τετραγώνου 422/039 και προς τη βορειοανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,80μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown,
πηλώδες, μαλακό, υγρό προς λασπώδες (λόγω βροχών), με αρκετούς άνθρακες. Επίχωση όπου
Φαίνεται πως ο λάκκος 64 μαζί με τον λάκκο 65 αποτελούσαν έναν «δίδυμο» λάκκο, αφού τα όριά
τους ενώνονται (τα νοτιοανατολικά του λάκκου 64 με τα βορειοδυτικά του λάκκου 65).
Πριν από τον εντοπισμό των λάκκων 64, 65 και 45, στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/049, εντοπίστηκε συσσώρευση αναμεμειγμένων ανθρώπινων οστών, η οποία
ταυτίστηκε, κατά τη μελέτη του ανθρώπινου σκελετικού υλικού των Ρεβενίων, ως ταφές 4Α και 4Β.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. 0,25 του λίτρου. Κόκαλα.
Μικροαντικείμενα 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 141), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά και τα φρούτα / οι
καρποί.
230

όπου διακρίνονται οι λάκκοι 64 και 65
Από δυτικά

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 64 και 65
231
Λάκκος 65

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,80μ., x Α-Δ: 1,00μ.
Όγκος επιχώσεων 0,05m³
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 19 (#422/049031), η οποία εντοπίστηκε στη νοτιοανατολική περιοχή
του κυρίως τετραγώνου 422/039 και στη βορειοανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 4/3, brown,
πηλώδες, μαλακό, αρκετά υγρό (λόγω βροχών), με λεπτές ρίζες. Επίχωση όπου κυριαρχούν
ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική απουσιάζει.
Φαίνεται πως ο λάκκος 65 μαζί με τον λάκκο 64 αποτελούσαν έναν «δίδυμο» λάκκο, αφού τα όριά
τους ενώνονται (τα νοτιοανατολικά του λάκκου 64 με τα βορειοδυτικά του λάκκου 65). Ο λάκκος 65
τέμνεται στα νοτιοανατολικά του από τον λάκκο 45.
Πριν από τον εντοπισμό των λάκκων 64, 65 και 45, στη δυτική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/049, εντοπίστηκε συσσώρευση αναμεμειγμένων ανθρώπινων οστών, η οποία
ταυτίστηκε, κατά τη μελέτη του ανθρώπινου σκελετικού υλικού των Ρεβενίων, ως ταφές 4Α και 4Β.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. Μισό λίτρο. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Πηλοί Λίγοι. Μισό λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί.
3: 1 πήλινο αντικείμενο, 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 1 πυρήνας
πυριτόλιθου.
232

όπου διακρίνονται οι λάκκοι 64 και 65
Από δυτικά

όπου διακρίνεται η θέση των λάκκων 64 και 65
233
Λάκκος 66

Διαστάσεις Β-Ν: 1,85μ. x Α-Δ: 1,22μ. (μέγιστες, στο ανασκαμμένο τμήμα του λάκκου) και
Β-Ν: 1,85μ. (πιθανή διάμετρος).
Ενιαία επίχωση, φτωχή σε ευρήματα, η οποία διερευνήθηκε σε δύο στρώματα, στη νοτιοανατολική
περιοχή του τετραγώνου 422/030 και στην ανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου
422/040: στο στρώμα 4 (#422/030003) και στο υποκείμενό του στρώμα 8 (#422/030009), με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό, με αρκετούς
μικροσκοπικούς, οπτούς, κιτρινωπούς και πορτοκαλόχρωμους πηλούς, αρκετές λεπτές ρίζες και
λίγους άνθρακες. Εντοπίστηκε μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (με μηχανικά μέσα),
καθώς και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ. περίπου).
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και
σχετικά βαθιές επιχώσεις.
Διερευνήθηκε η δυτική περιοχή του λάκκου 66. Μέρος του τέμνεται από τη δοκιμαστική τομή Α, ενώ
συνεχίζει και ανατολικότερα αυτής, στον ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/030, αλλά και
εκτός χάραξης. Στο βορειοδυτικό του όριο υπάρχει μία πασσαλότρυπα, η ΠΣ 17 (τετράγωνο
422/030), ενώ στα δυτικά η κυκλική του διαμόρφωση ορίζει πιθανή, δεύτερη πασσαλότρυπα, την
ΠΣ 115, η οποία σκάφτηκε μέχρι το φυσικό, μαζί με τις επιχώσεις του.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη.
Ρε 793: τμήμα ανοιχτού αγγείου που σώζει προφίλ, μονόχρωμο καστανό στιλβωμένο,
με πολλά ιζήματα. Ύψος: 8,6εκ., διάμετρος χείλους: 16-17εκ.
Όστρεα Λίγα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Ελάχιστοι. Οπτοί, με ανώμαλες επιφάνειες.
Λίθινα αδιάγνωστα Ένα πιθανό εργαλείο.
9: 1 διάτρητο όστρεο, 2 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 1 αδιάγνωστο), 3
λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 λεπίδα πυριτόλιθου, 1 φολίδα χαλαζία και 1
απολέπισμα πυριτόλιθου), 3 λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία.
Άνθρακες - γενικά, λίγοι άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ
234
Λάκκοι 17 (με ΠΣ 86) και 22 (στο φυσικό)

Λάκκος 66 (με ΠΣ 17 και ΠΣ 115)
Από βόρεια
Λάκκοι 17 (στο φυσικό) Δυτικό τμήμα λάκκου 66 Απόσπασμα της κάτοψης του
και 66 (μέσα στη δοκιμαστική τομή Α) μέσα στη δοκιμαστική τομή Α οικισμού, όπου διακρίνεται
Από δυτικά Από βόρεια η θέση του λάκκου 66
235
Λάκκος 67

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 1,65μ. (ανασκαμμένο τμήμα) x Α-Δ: 2,90μ. (αρχικά όρια λάκκου).
Τοιχώματα Στα ανατολικά με ομαλή κατωφερική κλίση. Στα νότια / νοτιοδυτικά κάθετα
(περιοχή λάκκου 68).
του κυρίως τετραγώνου 422/028, στη βόρεια περιοχή του ανατολικού μάρτυρά του, καθώς και στη
βορειοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/029, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος με μηχάνημα και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,70μ.
περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown,
πηλώδες, μαλακό, αρκετά υγρό, με λίγους, μικροσκοπικούς, διαλυμένους, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετές λεπτές ρίζες. Με αρκετούς άνθρακες περίπου από την
αρχή των επιχώσεών του. Επίχωση όπου κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική
αντιπροσωπεύεται με ελάχιστα όστρακα και ένα μικρό αγγείο.
επιχώσεις.
Ο λάκκος 67 τέμνεται στα νότια / νοτιοανατολικά του από τον λάκκο 23 και στα βορειοδυτικά του
από τον λάκκο 68. Συνεχίζει στους βόρειους μάρτυρες των τετραγώνων 422/028 και 422/029, οι
οποίοι δε διερευνήθηκαν. Τα αρχικά ανατολικά του όρια βρίσκονται στο τετράγωνο 422/029.
Στην ανατολική περιοχή του λάκκου 67 διερευνήθηκε η ΠΣ 18, ενώ ανατολικά/βορειοανατολικά και
εκτός των ορίων του (βόρεια περιοχή τετραγώνου 422/029) υπάρχει πυκνή διάταξη
πασσαλοτρυπών (ΠΣ 34, 95-101 και 117).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 0,75 του λίτρου όστρακα.
Αγγεία Ένα ακέραιο.
Ρε 701: ακέραιο μικρό, σφαιρικό, ανοιχτό αγγείο, με εσωστρεφές χείλος και ελαφρώς
κυρτή βάση με ίχνη καύσης. Ακριβώς κάτω από το χείλος φέρει τέσσερις διαμπερείς
οπές, τη μία δίπλα στην άλλη, ανά δύο αντιδιαμετρικά τοποθετημένες, πιθανόν για
ανάρτηση. Μονόχρωμο στιλβωμένο, καστανού χρώματος, με πιθανό επίχρισμα
εσωτερικά. Ύψος: 4,5εκ., διάμετρος σώματος: 6,45εκ.
Οστά Πολλά. 5 λίτρα. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα θραύσμα κεράτου.
Πηλοί Πολλοί. Αχυροπηλοί κυρίως (αρκετοί με ίχνη καύσης) και τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. Μισό λίτρο. Χαλαζίες και πιθανά εργαλεία.
28: 1 διάτρητο όστρεο, 2 πήλινοι πεσσοί, 7 οστέινα εργαλεία (1 οπέας, 2
σπάτουλες και 4 αδιάγνωστα), 3 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 λεπίδα και
1 φολίδα πυριτόλιθου), 1 αξίνα ή σμίλη, 7 λίθινα εργαλεία τριβής (5 τριπτήρες
Δείγματα Ένας πηλός με πιθανά αποτυπώματα κλαδιών (Δ 3 τ. 422/028).
Νεροκόσκινο (ΝΚ 143), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά.
236

Ο λάκκος 67, στο πλαίσιο της βορειοανατολικής περιοχής Μικρό σφαιρικό αγγείο
του ανασκαφικού καννάβου (Ρε 701) από τον λάκκο 67
Από βόρεια (Κλίμακα σε εκατοστά)
237
Λάκκος 68

Διαστάσεις Β-Ν: 1,20μ. x Α-Δ: 2,30μ. (κέντρο ανασκαμμένης περιοχής).
Εμβαδόν 2,76m² (ανασκαμμένο τμήμα).
Τοιχώματα Στα νότια κάθετα. Στα ανατολικά και στα νοτιοανατολικά με ομαλή
του κυρίως τετραγώνου 422/028 και στη βορειοδυτική περιοχή του ανατολικού μάρτυρά του, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα, του ακόλουθου στρώματος 2, καθώς και
τμήματος των επιχώσεων του λάκκου 67, κατά τη διερεύνηση των δυτικών ορίων του, στο στρώμα 7
(και τα τρία συνολικού πάχους 0,90μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown,
πηλώδες, μαλακό, αρκετά υγρό, με ελάχιστους, ωμούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς. Επίχωση
φτωχή σε ευρήματα, με την κεραμική να απουσιάζει.
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
Ο λάκκος 68 τέμνει τον λάκκο 67 στη δυτική περιοχή του, ενώ τέμνεται από τον λάκκο 71 στα
νοτιοδυτικά του. Διερευνήθηκε το νότιο τμήμα του λάκκου 68, αφού η βόρεια περιοχή του λάκκου 68
βρίσκεται στον βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/028, ο οποίος δε διερευνήθηκε.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. 0,25 του λίτρου. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια.
Ο λάκκος 68, στο πλαίσιο Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,

Από βόρεια
238
Λάκκος 69

καννάβου.
Τοιχώματα Στα δυτικά και στα νοτιοανατολικά κάθετα. Στα νότια με ομαλή κατωφερική
κλίση. Στα βορειοδυτικά με απότομη κατωφερική κλίση. Στα βόρεια ήταν
αβαθής.
κυρίως τετραγώνου 422/028 και στη βορειοανατολική περιοχή του ανατολικού μάρτυρα του
τετραγώνου 422/027, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα και του
ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,55μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR
3/2, very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, αρκετά υγρό, με
αρκετούς, μικροσκοπικούς, διάσπαρτους, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγες λεπτές
ρίζες, χωρίς άνθρακες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μεγάλος, ακανόνιστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
Ο λάκκος 69 τέμνεται στα βορειοανατολικά του από τον λάκκο 71. Η ΠΣ 89 αποτελεί πιθανή
πασσαλότρυπα στα βόρεια όρια του λάκκου 69, η οποία εντοπίστηκε κατά την ανασκαφική περίοδο
2002, αλλά, καθώς πιθανόν ήταν αβαθής, διαβρώθηκε με τις βροχοπτώσεις, τα ξυσίματα και τους
καθαρισμούς στην περιοχή.
Ευρήματα
2: 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 1 λεπίδα πυριτόλιθου.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 145), στο οποίο αντιπροσωπεύεται η άγρια χλωρίδα.

Από βόρεια
239
Λάκκος 70

ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/038, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με
μηχάνημα και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,80-1μ. περίπου), με
χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και 10 YR 4/3, brown (προς δυτικά), πηλώδες,
σχετικά μαλακό, αρκετά υγρό, με λίγους μικροσκοπικούς, διάσπαρτους, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους προς αρκετούς άνθρακες. Επίχωση όπου κυριαρχούν
ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ένα όστρακο, από την αρχή των
επιχώσεων του λάκκου.
Μικρός, ελλειψοειδής λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς επιχώσεις.
Ο λάκκος 70 τέμνεται στα δυτικά του από τον λάκκο 56 και στα ανατολικά του από τον λάκκο 72.
Μέρος των επιχώσεων του λάκκου 70 (σε βάθος 0,10μ. περίπου από το αρχικό βάθος εντοπισμού
του, στην ανατολική περιοχή αυτού, περιοχή που βρίσκεται στα βορειοανατολικά του βόρειου
μάρτυρα του τετραγώνου 422/038 και στη βορειοδυτική περιοχή του κυρίως τετραγώνου 422/039)
ανήκει στον λάκκο 72 (δυτικό όριό του).
Ευρήματα
Πηλοί Λίγοι. Ένα λίτρο. Οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Ελάχιστα. Ένας χαλαζίας και ένα πιθανό εργαλείο.
3: 1 λίθινη χάντρα, 1 λεπίδα χαλαζία, 1 ακονόπετρα.
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι προς αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για
Νεροκόσκινο νεροκόσκινο (ΝΚ 146), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα φρούτα / οι καρποί
και η άγρια χλωρίδα.
Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού, Ο λάκκος 70, στο πλαίσιο της βορειοανατολικής
όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 70 περιοχής του ανασκαφικού καννάβου
Από βόρεια
240
Λάκκος 71

Διαστάσεις Β-Ν: 0,64μ. (σωζόμενη) x Α-Δ: 1,52μ. (μέγιστη).
Εμβαδόν 0,9728m² (ανασκαμμένο).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 10 (#422/028012), η οποία εντοπίστηκε προς βορειοδυτικά του κυρίως
ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,50μ. περίπου), αλλά και μικρού μέρους
(πάχους 0,15μ. περίπου) του στρώματος 9 (του λάκκου 69, κατά τη διερεύνηση των
βορειοανατολικών ορίων του), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, αρκετά
υγρό, με αρκετούς, διάσπαρτους, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους και αρκετούς
άνθρακες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και
σχετικά βαθιές επιχώσεις.
Ο λάκκος 71 τέμνει το βορειοανατολικό όριο του λάκκου 69. Η βόρεια περιοχή του βρίσκεται στον
βόρειο μάρτυρα του τετραγώνου 422/028, ο οποίος δε διερευνήθηκε. Μέρος των αρχικών του
επιχώσεων αφαιρέθηκε μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 69 (#422/028011, στρώμα 9).
Ευρήματα
Πηλοί Ελάχιστοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί και ένα θραύσμα δαπέδου.
5: 1 οστέινη σπάτουλα, 4 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (3 λεπίδες και 1
φολίδα πυριτόλιθου).
Νεροκόσκινο (ΝΚ 147), στο οποίο αντιπροσωπεύεται η άγρια χλωρίδα.

Από βόρεια
241
Λάκκος 72
Θέση Τετράγωνα 422/029, 422/038 και 422/039. Βορειοανατολική περιοχή του

Διαστάσεις ΒΑ-ΝΔ: 3,30μ. x ΒΔ-ΝΑ: 2,35μ. (αρχικές) και
ΒΑ-ΝΔ: 2,90μ. x ΒΔ-ΝΑ: 1,96μ. (τελικές).
Εμβαδόν 7,755m² (αρχικό) και 5,684m² (τελικό).
Τοιχώματα Σχεδόν κάθετα, εκτός από τα ανατολικά, όπου παρουσιάζουν απότομη
Επίχωση πλούσια σε οστά ζώων, αχυροπηλούς, πλιθιά και λίθους και με ελάχιστη κεραμική, η
οποία εντοπίστηκε στα τετράγωνα 422/038 και 422/039, μετά την αφαίρεση επιχώσεων συνολικού
πάχους 0,70μ. περίπου: του επιφανειακού στρώματος (με μηχανικά μέσα και στα δύο τετράγωνα)
και των ακόλουθων στρωμάτων: στο τετράγωνο 422/038, των στρωμάτων 2 και 23 (στρώμα του
γειτονικού προς δυτικά λάκκου 70), ενώ στο τετράγωνο 422/039, των στρωμάτων 2 και 3 (στρώμα
του γειτονικού προς νότια λάκκου 57). Διερευνήθηκε στα παρακάτω στρώματα:
1) #422/039020 (κυρίως τετράγωνο 422/039 και βόρειος μάρτυρας αυτού, καθώς και ανατολικός
μάρτυρας και συμβολή μαρτύρων τετραγώνου 422/038) και #422/039025 (ανατολικό όριο λάκκου:
κυρίως τετράγωνο και βόρειος μάρτυρας τετραγώνου 422/039 και πολύ μικρό τμήμα της νότιας
περιοχής του κυρίως τετραγώνου 422/029, κατά τη διερεύνηση των βορείων ορίων του λάκκου),
στρώμα 11, με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2 very dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά σκληρό,
ελαφρώς υγρό, με αρκετούς μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς
άνθρακες κατά τόπους. Στρώμα διερεύνησης των ορίων του λάκκου στο φυσικό έδαφος.
2) #422/039022 (βόρειος μάρτυρας και κυρίως τετράγωνο 422/039, ανατολικός μάρτυρας και
συμβολή μαρτύρων τετραγώνου 422/038) και #422/039026 (ανατολικό όριο λάκκου: βόρειος
μάρτυρας και κυρίως τετράγωνο 422/039), στρώμα 13 (υποκείμενο του στρώματος 11), με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/2 very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό,
ελαφρώς υγρό, με αρκετούς μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς και λίγους
άνθρακες. Στρώμα διερεύνησης των ορίων του λάκκου στο φυσικό έδαφος.
3) #422/039027 (βόρειος μάρτυρας και κυρίως τετράγωνο 422/039 και ανατολικός μάρτυρας και
συμβολή μαρτύρων τετραγώνου 422/038), στρώμα 16 (υποκείμενο του στρώματος 13), με χώμα
(Munsell) 10 YR 3/3 dark brown, πηλώδες, σχετικά σκληρό, υγρό (λόγω βροχής), με πεσμένο
φυσικό κατά τόπους και λίγους άνθρακες.
4) #422/039028 (βόρειος μάρτυρας και κυρίως τετράγωνο 422/039 και ανατολικός μάρτυρας και
συμβολή μαρτύρων τετραγώνου 422/038), στρώμα 17 (υποκείμενο του στρώματος 16), με χώμα
(Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown και 10 YR 3/2, very dark grayish brown, ανάμεικτο με
πεσμένο φυσικό, πηλώδες, σκληρό, πολύ υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς άνθρακες κατά τόπους.
Μεγάλος, ελλειψοειδής λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με συγκεντρώσεις
αχυροπηλών, πλιθιών και λίθων και βαθιές επιχώσεις.
(Για τους αχυροπηλούς, βλ., επίσης, τον λάκκο 44 και τον λάκκο 49).
Το βασικότερο χαρακτηριστικό του λάκκου 72 ήταν οι πυκνές συγκεντρώσεις οπτών πλιθιών
(κυρίως), οπτών αχυροπηλών (συχνά με αποτυπώματα κλαδιών και με ίχνη καύσης) και αργών,
στην πλειοψηφία τους, λίθων στη νότια περιοχή του, καθώς και ανθράκων και πεσμένου φυσικού
στη βόρεια περιοχή του. Οι συγκεντρώσεις πλιθιών, αχυροπηλών και λίθων φαίνεται να
παρουσιάζουν μια κανονικότητα, εντοπισμένες σε αλλεπάλληλες στρώσεις, καλύπτοντας μία
ελλειψοειδή περιοχή στα νότια του λάκκου και πιθανόν βρίσκονταν κατά χώραν. Από τον λάκκο 72
συλλέχθηκαν επτά δείγματα οπτών αχυροπηλών και εννέα δείγματα οπτών πλιθιών.
Ο λάκκος 72 τέμνει τον λάκκο 70 στα ανατολικά του, τον λάκκο 23 στα νότιά του και τον λάκκο 57
στα βόρειά του. Νοτιοανατολικά του λάκκου 72 υπάρχει ο μικρός, αβαθής λάκκος 80 (ή μεγάλη
πασσαλότρυπα), ο οποίος τέμνεται από τον λάκκο 72 στο βόρειο όριό του.
Χρονολόγηση Βαθμονομημένη ηλικία (BC): DEM 2823: 6456–6421 π. Χ. (68,2%) και 6465–
6397 π. Χ. (95,4%), από οστό ζώου (αγελάδα) της #422/039022, στρώμα 13,
↓27,70-27,39μ.
242
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 4 μικρά όστρακα, από την αρχή των επιχώσεων του λάκκου
(στρώμα 11).
Οστά Αρκετά. Μισή σακούλα μπάζων. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Ένα θραύσμα
κεράτου.
Πηλοί Πολλοί. 2 σακούλες μπάζων. Οπτοί αχυροπηλοί κυρίως (αρκετοί με ίχνη
καύσης και λίγοι με αποτυπώματα κλαδιών) και 2 τμήματα δαπέδου.
Λίθινα αδιάγνωστα Αρκετά. 14 πιθανά εργαλεία και ένας χαλαζίας.
38: 2 πήλινα ειδώλια, 1 πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο, 7 οστέινα εργαλεία (1
οπέας, 2 σπάτουλες και 4 αδιάγνωστα εργαλεία), 5 λίθινα απολεπισμένα
εργαλεία (4 λεπίδες και 1 φολίδα πυριτόλιθου), 1 λίθινη αξίνα, 12 λίθινα
εργαλεία τριβής (1 τριβείο, 5 τριπτήρες και 6 ακονόπετρες), 10 λίθινα
κόψη.
Ρε 786: πιθανό τμήμα σώματος από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Φέρει πλαστική
ταινία με εγχαράξεις. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 5 YR 3/1, very
dark gray. Ύψος: 2,5εκ., πλάτος: 1,52εκ., πάχος: 1,35εκ.
Ρε 787: πιθανό πόδι από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό. Δε σώζεται το
κάτω πέρας. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish
gray + 6/3, pale brown.Ύψος: 4,15εκ., πλάτος: 1,3εκ., πάχος: 1,35εκ.
Δείγματα Πολλά. 19: 7 οπτοί αχυροπηλοί (Δ 2, Δ 3, Δ 4, Δ 8, Δ 9, Δ 17 και Δ 19 τ.
422/039), 8 πλιθιά (Δ 5 και Δ 10 – Δ 16 τ. 422/029), 2 πήλινα υαλοποιημένα
θραύσματα (Δ 18 και Δ 20 τ. 422/039) και 2 για 14C, τα οποία περιείχαν
πολλούς άνθρακες (Δ 6 και Δ 7 τ. 422/039). Το Δ 7 περιείχε έναν σπόρο
σιταριού ή κριθαριού (Triticum/Hordeum grain).
Άνθρακες - Γενικά, αρκετοί. Συλλέχθηκαν 2 δείγματα χώματος για νεροκόσκινο (ΝΚ 148
Νεροκόσκινο και ΝΚ 151, τα οποία ενοποιήθηκαν ως ΝΚ 148). Στο ΝΚ 148
αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα φρούτα / οι καρποί και η άγρια
χλωρίδα.
Λάκκοι 23α, 27, 28, 57, 58, 62, 72 και 80

Από βόρεια (αριστερά) και από δυτικά (δεξιά)
243
Λάκκοι 23α, 27, 28, 47, 57, 58, 62, 72 και 80 Συγκεντρώσεις πηλών και λίθων μέσα στον λάκκο 72
Από δυτικά
Ο λάκκος 72 στο πλαίσιο της βορειοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου

Από βόρεια

244
Λάκκος 73

καννάβου.
Β-Ν: ±1,60μ. (πιθανή διάμετρος).
Τοιχώματα Κάθετα στα νότια και στα δυτικά. Στα βόρεια με απότομη κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 2 (#422/069005), η οποία εντοπίστηκε ανατολικά και προς νότια του
ανατολικού μάρτυρα του τετραγώνου 422/069, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,30μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό,
λασπώδες (λόγω βροχών), με αρκετούς, ωμούς, διαλυμένους, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, λίγους προς
αρκετούς άνθρακες και αρκετές, λεπτές ρίζες. Στα ευρήματα κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μικρός, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις.
Διερευνήθηκε το δυτικό μισό (περίπου) του λάκκου 73. Το ανατολικό μισό του βρισκόταν στο
τετράγωνο 422/070 και δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί, αλλά αφαιρέθηκε μαζί με τις επιχώσεις
των στρωμάτων 2 και 3 του τετραγώνου 422/070.
Ο λάκκος 73 τέμνεται στα ανατολικά του από τον λάκκο 10 και στα νοτιοανατολικά του από τον
λάκκο 9, ενώ πιθανόν τέμνεται από τον λάκκο 95 στα βόρεια. Μέσα στα όρια του λάκκου 95 υπάρχει
η ΠΣ 129, ενώ δεύτερη πασσαλότρυπα, η ΠΣ 130, υπάρχει εντός του λάκκου 73, στα νοτιοδυτικά
του.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. 2 λίτρα. Γραπτή. Μονόχρωμη στιλβωμένη: κόκκινα όστρακα.
Πηλοί Αρκετοί. 1,5 λίτρα. Αχυροπηλοί κυρίως (λίγοι με ίχνη καύσης) και 2 τμήματα
δαπέδου.
4: 3 αποστρογγυλεμένα όστρακα, 1 ακονόπετρα.
Άνθρακες - Γενικά, λίγοι προς αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για
Νεροκόσκινο νεροκόσκινο (ΝΚ 156), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά.
245
Ανατολικό τμήμα λάκκου 73 στο τετράγωνο 422/070

Από ανατολικά (αριστερά) και από νότια (δεξιά)
Δυτικό τμήμα λάκκου 73 στο τετράγωνο 422/069 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
246
Λάκκος 74

Τοιχώματα Κάθετα αρχικά, με ομαλή κατωφερική κλίση βαθύτερα.
Αναβαθμός Ένας ενιαίος αναβαθμός σε όλο το ανατολικό τμήμα του λάκκου, με πλάτος
(Α-Δ) μέγιστο 0,40μ. και ελάχιστο 0,15μ. και ύψος 0,15μ.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 3 (#422/069006), η οποία εντοπίστηκε ανατολικά και προς
βορειοδυτικά του κυρίως τετραγώνου 422/069, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,25μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά
μαλακό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς άνθρακες και αρκετές λεπτές ρίζες. Επίχωση όπου
κυριαρχούν ποσοτικά τα οστά ζώων, ενώ η κεραμική αντιπροσωπεύεται με ελάχιστα όστρακα, από
την αρχή των επιχώσεων του λάκκου.
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος οστών ζώων, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με σχετικά
Διερευνήθηκε το ανατολικό μισό περίπου του λάκκου 74. Το δυτικό μισό του βρίσκεται στην
ανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/068, το οποίο δε διερευνήθηκε.
Στην περιφέρεια του λάκκου 74 φαίνεται πως διαμορφώνεται ένα είδος αναβαθμού, που πιθανόν
αποτελεί κατάλοιπο παλαιότερης φάσης του. Μέχρι τον αναβαθμό τα τοιχώματα του λάκκου είναι
κάθετα, ενώ βαθύτερα παρουσιάζουν ομαλή κατωφερική κλίση.
Σύμφωνα με τη στρωματογραφία της δυτικής παρειάς του λάκκου 74, τα στρώματά του
παρουσιάζουν έντονη κατωφερική κλίση από τις παρειές του προς το εσωτερικό του.
Ευρήματα
Οστά Αρκετά. Μισό λίτρο. Κόκαλα κυρίως (λίγα με ίχνη καύσης) και δόντια.
37: 4 οστέινα εργαλεία (1 σπάτουλα και 3 αδιάγνωστα), 15 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (8 λεπίδες πυριτόλιθου, 3 λεπίδες οψιανού, 2
φολίδες και 2 απολεπίσματα πυριτόλιθου), 1 λίθινο λειασμένο με κόψη
αδιάγνωστο εργαλείο, 14 λίθινα εργαλεία τριβής (1 τριβείο, 1 τριπτήρας και 12
Στα εργαλεία κυριαρχούν αριθμητικά τα λίθινα απολεπισμένα εργαλεία, ενώ
κόψη.
247
Ανατολικό τμήμα λάκκου 74 στο τετράγωνο 422/0069 Λάκκοι 73 και 74 στο τετράγωνο 422/069
Από νοτιοανατολικά Από ανατολικά

248
Λάκκος 75

καννάβου.
Α-Δ: ±1,05μ. (πιθανή διάμετρος).
Εμβαδόν 0,6825 (ανασκαμμένο) και 1,1025m² (με βάση την πιθανή διάμετρο).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 2 (#422/032004), η οποία εντοπίστηκε στη συμβολή των μαρτύρων
του τετραγώνου 422/032 και σε πολύ μικρό τμήμα της δυτικής περιοχής του βόρειου μάρτυρα του
τετραγώνου 422/033, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,30μ. περίπου), με
χώμα (Munsell) 10 YR 3/3, dark brown, πηλώδες, μαλακό, αρκετά υγρό (λόγω βροχών), με λίγες
λεπτές ρίζες και ελάχιστους άνθρακες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, με εξαίρεση τα όστρεα.
Διερευνήθηκε το βόρειο μισό περίπου του λάκκου 75. Το νότιο μισό του βρίσκεται στον ανατολικό
μάρτυρα του τετραγώνου 422/032 και στη βορειοδυτική περιοχή του τετραγώνου 422/033, περιοχές
που δε διερευνήθηκαν.
Μικρή συγκέντρωση οστρέων του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret σε όλη την έκταση του
λάκκου 75, πάχους 17εκ.
Στο βόρειο τμήμα του λάκκου 75 διαμορφώνεται ένα είδος αυλακιού (#422/032005, στρώμα 5,
συμβολή μαρτύρων), το οποίο φαίνεται να τον συνδέει με τον λάκκο 36.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. Μισό λίτρο. Impresso ή/και barbotine. Μονόχρωμη στιλβωμένη:
Οστά Ελάχιστα. 0,05 του λίτρου. Κόκαλα (λίγα με ίχνη καύσης) και ένα δόντι.
Όστρεα Πολλά, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret, από τη συγκέντρωση
οστρέων.
Πηλοί Ελάχιστοι. Οπτοί αχυροπηλοί.
Λίθινα αδιάγνωστα Λίγα. 0,25 του λίτρου. Χαλαζίες και ένα πιθανό εργαλείο.
4: 2 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 ακονόπετρα, 1 λίθινο αδιάγνωστο εργαλείο.
Νεροκόσκινο (ΝΚ 158), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά.
249

250
Λάκκος 76

Α-Δ: ±1,45μ. (πιθανή διάμετρος).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 2 (#422/023001), η οποία εντοπίστηκε προς βορειοανατολικά του
βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/023, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος
(πάχους 0,70μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 2/2, very dark brown, πηλώδες, σκληρό,
ελαφρώς υγρό (λόγω βροχών), με λίγους, μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς
και πολλές, λεπτές ρίζες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
Διερευνήθηκε το νότιο μισό περίπου του λάκκου 76. Το βόρειο μισό του βρίσκεται στη νότια περιοχή
του τετραγώνου 422/013, το οποίο δε διερευνήθηκε.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη. 4 μικρά όστρακα.
Οστά Ελάχιστα. 0,15 του λίτρου. Κόκαλα (κυρίως) και δόντια. Κόκαλα πιθανόν
χελώνας.
Όστρεα Ένα θραύσμα, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
9: 1 οστέινος οπέας, 4 λεπίδες πυριτόλιθου, 2 τριβεία, 2 λίθινα αδιάγνωστα
εργαλεία.
Νεροκόσκινο αντιπροσωπεύονται τα δημητριακά, τα φρούτα / οι καρποί και η άγρια
χλωρίδα.

251
Λάκκος 77

Ενιαία επίχωση στο στρώμα 15 (#422/059027), η οποία εντοπίστηκε στη βορειοδυτική γωνία του
κυρίως τετραγώνου 422/059 και στα δυτικά του βόρειου μάρτυρα αυτού, μετά την αφαίρεση του
επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,35μ. περίπου) και του στρώματος 7 του λάκκου 34 (πάχους
0,45μ. περίπου) με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown και 10 YR 3/3, dark brown,
πηλώδες, μαλακό, αρκετά υγρό (λόγω βροχών), με πολλούς, διάσπαρτους μικροσκοπικούς,
οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, αρκετούς άνθρακες και λίγες λεπτές ρίζες. Στα ευρήματα
κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
Μεγάλος, αδιάγνωστου σχήματος λάκκος κεραμικής, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθείς
επιχώσεις. Ανοίχτηκε μέσα στον λάκκο 34.
Διερευνήθηκε το ανατολικό μισό περίπου του λάκκου 77. Το δυτικό μισό του βρίσκεται στην
ανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/058, το οποίο δε διερευνήθηκε. Ήταν σχετικά αβαθής,
αλλά είναι πιθανό μέρος των υψηλότερων επιχώσεών του να αφαιρέθηκε κατά τη διερεύνηση του
λάκκου 34.
Στη νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου 77 υπάρχει μικρή πασσαλότρυπα, η ΠΣ 122. Το βόρειο
όριο του λάκκου 77 τέμνεται από τον λάκκο 44.
Χρονολόγηση Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά αποτελέσματα από τη μελέτη της κεραμικής,

ο λάκκος 77 χρονολογείται, κατά προσέγγιση, σε μία πιθανόν πρώιμη φάση
της αρχαιότερης νεολιθικής (πριν το 6400 π. Χ.).
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη προς αρκετή. Ένα λίτρο όστρακα. Μονόχρωμη στιλβωμένη: καστανά και
Πηλοί Αρκετοί. 3 λίτρα. Οπτοί αχυροπηλοί (λίγοι με ίχνη καύσης).
6: 1 πήλινος πεσσός, 1 λεπίδα πυριτόλιθου, 1 ακονόπετρα, 3 λίθινα

252
Λάκκος 78

Εμβαδόν 1m² (σωζόμενο).
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 6 (#422/021009), η οποία εντοπίστηκε στη συμβολή των μαρτύρων
του τετραγώνου 422/021, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,40μ.
περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/1, very dark gray και 10 YR 3/2, very dark grayish brown,
πηλώδες, μαλακό, πολύ υγρό (λόγω βροχής), με λίγους άνθρακες και λίγες λεπτές ρίζες. Επίχωση
φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, πιθανόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με λίγα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Διερευνήθηκαν (περίπου) το βορειοανατολικό και το νοτιοανατολικό τεταρτημόριο του λάκκου 78,
αφού το υπόλοιπο τμήμα του τέμνεται από τον λάκκο 5.
Ευρήματα
Κεραμική Λίγη. 0,25 του λίτρου όστρακα.
Οστά Λίγα. 0,15 του λίτρου. Κόκαλα και ένα τμήμα γνάθου.
Πηλοί Ελάχιστοι. 2 μικρά θραύσματα.
2: 1 οστέινη σπάτουλα, 1 απολέπισμα πυριτόλιθου.
Νεροκόσκινο 160), στο οποίο αντιπροσωπεύονται τα όσπρια.

253
Λάκκος 79

Τοιχώματα Στα βορειοανατολικά με απότομη κατωφερική κλίση. Στα βορειοδυτικά με
ομαλή κατωφερική κλίση.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 10 (#422/011013), η οποία εντοπίστηκε προς νοτιοανατολικά του
κυρίως τετραγώνου 422/011, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,50μ.
περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς
υγρό. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, πιθανόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και
αβαθείς επιχώσεις. Ανάμεσα στους λάκκους 78 και 88.
Διερευνήθηκε η βόρεια περιοχή του λάκκου 79, αφού το υπόλοιπο τμήμα του τέμνεται από τον
λάκκο 5.
Ευρήματα
Κεραμική 1 μικρό όστρακο.
Οστά Ελάχιστα. 5 θραύσματα από κόκαλο.

254
Λάκκος 80

Όγκος επιχώσεων Χωρίς αποτέλεσμα, λόγω των αβαθών του επιχώσεων.
Ενιαία επίχωση στο στρώμα 18 (#422/039029), η οποία εντοπίστηκε στη βορειοκεντρική περιοχή
του κυρίως τετραγώνου 422/039, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος με μηχάνημα,
του ακόλουθου στρώματος 2 και τμημάτων από τα στρώματα 3 και 4 της βορειοανατολικής
περιοχής του λάκκου 57 (και τα τέσσερα συνολικού πάχους 1,05μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10
YR 4/3 brown, πηλώδες, σχετικά μαλακό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχών), με κηλίδες φυσικού, χωρίς
άνθρακες. Αβαθής επίχωση, που περιείχε μόλις τρία μικρά θραύσματα από κόκαλο.
Μικρός, ελλειψοειδής λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με αβαθή επίχωση. Ο μικρότερος
από όλους τους λάκκους. Οι διαστάσεις του λάκκου 80 δεν είναι απόλυτα απαγορευτικές για να
ταυτιστεί ως πασσαλότρυπα.
Διερευνήθηκε η νότια περιοχή του λάκκου 80, αφού η βόρεια τέμνεται από τον λάκκο 72.
Ευρήματα
Οστά 3 μικρά θραύσματα από κόκαλο, τα οποία βρέθηκαν στο residue του ΝΚ 163.
Λάκκοι 23α, 27, 28, 57, 58, 62, 72 και 80 Απόσπασμα της κάτοψης του οικισμού,
Από δυτικά όπου διακρίνεται η θέση του λάκκου 80
255
Λάκκος 81

Διαστάσεις Β-Ν: 0,84μ. x Α-Δ: 0,32μ. (κέντρο ανασκαμμένης περιοχής).
Τοιχώματα Στα ανατολικά αρχικά κάθετα, βαθύτερα με ομαλή κατωφερική κλίση.
βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/011, αμέσως μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος (πάχους 0,40μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown,
πηλώδες, σχετικά μαλακό, ελαφρώς υγρό (λόγω βροχών), με ελάχιστους άνθρακες και αρκετές
λεπτές ρίζες. Επίχωση όπου κυριαρχεί ποσοτικά η κεραμική.
επιχώσεις.
Διερευνήθηκε η νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου 81. Η βορειοανατολική περιοχή του τέμνεται
από τον λάκκο 2, ενώ το υπόλοιπο τμήμα του βρίσκεται δυτικότερα, εκτός χάραξης.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. Μισό λίτρο περίπου. Γραπτή. Impresso ή/και barbotine. Μονόχρωμη
στιλβωμένη: καστανοκίτρινα όστρακα. Εύθρυπτη, με κοπανισμένα όστρεα
στη σύσταση του πηλού.
Όστρεα Πολλά. 0,20 σακούλας μπάζων, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί Ελάχιστοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί και τμήματα δαπέδου.
7: 1 πήλινο ειδώλιο, 1 λίθινη χάντρα, 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 4 λίθινα
απολεπισμένα εργαλεία (2 λεπίδες πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία και 1
φολίδα πυριτόλιθου).
Ρε 780: πιθανό πόδι από πήλινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό. Δε σώζεται το
κάτω πέρας. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/2, grayish
brown. Ύψος: 2,8εκ., πλάτος: 1,9εκ., πάχος: 2,05εκ.
256

257
Λάκκος 82

Διαστάσεις Β-Ν: 1,30μ. x Α-Δ: 0,50μ. (μέγιστες).
Βόρειος λάκκος: Β-Ν: ±0,85μ.. Νότιος λάκκος: ΒΔ-ΝΑ: ±0,90μ. (πιθανοί
διάμετροι).
Εμβαδόν 0,65m² (Βόρειος και Νότιος λάκκος μαζί).
±0,7225m² (Βόρειος λάκκος) και ±0,81m² (Νότιος λάκκος).
Βάθος επιχώσεων 0,26μ. (Βόρειος) και 0,29μ. (Νότιος).
Τοιχώματα Αβαθής λάκκος, με τοιχώματα που διευρύνονται στα δυτικά, σκάβοντας σε
βάθος.
Επίχωση πλούσια σε κεραμική και όστρεα, η οποία εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του
κυρίως τετραγώνου 422/080 και του βόρειου μάρτυρα αυτού, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2 (και τα δύο συνολικού πάχους 0,85μ. περίπου), και
διερευνήθηκε στην #422/080009 και στο στρώμα 8, το οποίο χαρακτηρίζεται από χώμα (Munsell) 10
YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με αρκετούς άνθρακες.
επιχώσεις, που διευρύνεται βαθύτερα, στη δυτική περιοχή του.
Μεγάλο μέρος του αβαθούς λάκκου 82 (κεντρική και ανατολική περιοχή αυτού) τέμνεται από τη
δοκιμαστική τομή Α. Μαζί με τους λάκκους 84 και 85 αποτελούσε ενδεχομένως μέρος ενός αρχικού,
ευρύτερου ορύγματος, με το οποίο ίσως συσχετίζεται ο λάκκος 86 στα νοτιοανατολικά. Γενικά, η
εικόνα στην περιοχή είναι προβληματική, λόγω της διαταραχής που προκάλεσε η δοκιμαστική τομή
Α, με συνέπεια προβληματικές να είναι και οι διαστάσεις των λάκκων 82, 84 και 85. Βόρεια του
λάκκου 84 βρίσκεται μία πασσαλότρυπα, η ΠΣ 49, ενώ νοτιοδυτικά του λάκκου 82, η ΠΣ 48, οι
οποίες εντάσσονται σε μία σειρά από πασσαλότρυπες με κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και θεωρείται ότι
ανήκουν στη φάση του οικισμού με τα υπέργεια, ευθύγραμμα κτίσματα. Πεσμένο φυσικό ανάμεσα
στους λάκκους 84 και 85 και στον λάκκο 86 παρεμβάλλεται ανάμεσα στις επιχώσεις των παραπάνω
λάκκων.
Ευρήματα
Κεραμική Αρκετή. 2,5 λίτρα.
Αγγεία 3 τμήματα από διαλογή κεραμικής.
Οστά Ελάχιστα. 2 μικρά κόκαλα.
Πηλοί Λίγοι. 0,25 του λίτρου. Οπτοί αχυροπηλοί (ένας με ίχνη καύσης) και ένα
τμήμα δαπέδου.
10: 1 πήλινο ειδώλιο, 3 κοσμήματα (2 διάτρητα όστρεα και 1 λίθινη χάντρα),
2 πήλινα σφαιρικά αντικείμενα, 4 λίθινα εργαλεία τριβής (3 λίθινα τριβεία και
1 ακονόπετρα).
Ρε 788: ακέραιο σώμα από σύνθετο πήλινο ειδώλιο. Στην άνω όψη μη διαμπερής
οπή. Δύο εγχαράξεις στο κάτω πέρας. Ανομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο.
Φέρει ιζήματα κατά τόπους. Munsell: 10 YR 4/2, dark grayish brown και 3/1, very
dark gray.Ύψος: 3,8εκ., πλάτος: 2,9εκ., πάχος: 1,3εκ.
Άνθρακες - γενικά, αρκετοί άνθρακες. Συλλέχθηκε ένα δείγμα χώματος για νεροκόσκινο
Νεροκόσκινο (ΝΚ 176), το οποίο αποτελεί ένα από τα 12 πλουσιότερα δείγματα της
αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης των Ρεβενίων και στο οποίο κυριαρχούν οι
σπόροι και (κυρίως) τα λέπυρα των επενδεδυμένων σιτηρών (με σχετικά
σημαντική εκπροσώπηση του κριθαριού ανάμεσά τους), ενώ σε αρκετά
μικρότερο ποσοστό αντιπροσωπεύονται φυτά της άγριας βλάστησης και σε
ακόμα μικρότερο τα όσπρια.
258

Κάτοψη της περιοχής όπου βρίσκεται ο λάκκος 82
259
Λάκκος 83

Διαστάσεις Β-Ν:1,12μ. x Α-Δ: 0,25μ. (μέγιστες) και
Β-Ν: 1,20μ. x Α-Δ: 0,95μ. (μαζί με το τμήμα του που τέμνεται από τη
δοκιμαστική τομή Α).
Εμβαδόν 0,28m² (σωζόμενο) και 1,14m² (μαζί με το τμήμα του λάκκου στη δοκιμαστική
τομή Α).
του κυρίως τετραγώνου 422/060, στην περιοχή της δυτικής παρειάς της δοκιμαστικής τομής Α, μετά
την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 2, αλλά και των
στρωμάτων 3 και 4 και μέρους του στρώματος 5 (τα τελευταία τρία είναι στρώματα του λάκκου 11)
(και τα πέντε συνολικού πάχους 1,15μ. περίπου), με χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, μαλακό, υγρό (λόγω βροχής), με λίγους, μικροσκοπικούς, οπτούς,
πορτοκαλόχρωμους πηλούς και αρκετούς άνθρακες. Επίχωση φτωχή σε ευρήματα.
Μικρός, σχεδόν κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και αβαθείς
επιχώσεις.
Από τον λάκκο 83 σώζεται ένα μικρό μέρος από τη δυτική περιοχή του, αφού το μεγαλύτερο τμήμα
των επιχώσεών του αφαιρέθηκε κατά τη διάνοιξη της δοκιμαστικής τομής Α, κατά τη διερεύνηση της
οποίας ο λάκκος 83 ονομάστηκε λάκκος 5 (αρίθμηση δοκιμαστικών τομών).
Ανάμεσα στον λάκκο 83 (στα δυτικά του) και στον λάκκο 11, βρίσκεται το αυλάκι 3 (τετράγωνο
422/060), που πιθανόν ανήκει σε υπέργειο ευθύγραμμο κτίσμα.
Ευρήματα
Οστά Ένα θραύσμα από κόκαλο.
Πηλοί Ελάχιστοι. Ένα θραύσμα οπτού αχυροπηλού.

260
Λάκκος 84

Ανατολικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Α. Εκτός χάραξης: ανατολικά
συμβολής μαρτύρων και βορειοανατολικά ανατολικού μάρτυρα τετραγώνου
422/080.
Διαστάσεις Β-Ν: 1μ. x Α-Δ: 0,45μ. (μέγιστες σωζόμενες).
Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε στη βόρεια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα,
στη συμβολή των μαρτύρων του τετραγώνου 422/080, καθώς και αμέσως ανατολικά αυτών, εκτός
χάραξης, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού στρώματος (πάχους 0,35μ. περίπου), και
διερευνήθηκε στο στρώμα 25 της #422/080027, το οποίο χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10
YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, αρκετά σκληρό αρχικά (βαθύτερα πιο μαλακό), υγρό
(λόγω βροχών), με αρκετές λεπτές ρίζες και ελάχιστους άνθρακες.
Ο λάκκος 84, μαζί με τους λάκκους 82 και 85 αποτελούσε ενδεχομένως μέρος ενός αρχικού,
Α, με συνέπεια προβληματικές να είναι και οι διαστάσεις των λάκκων 82, 84 και 85.
Ευρήματα
Οστά Λίγα. Μισό λίτρο. Κόκαλα και θραύσματα από κέρατο.
Πηλοί Ένα θραύσμα οπτού, καμένου πηλού.
3: 2 οστέινα αδιάγνωστα εργαλεία, 1 λεπίδα πυριτόλιθου.
261

262
Λάκκος 85

Ανατολικά και εντός της δοκιμαστικής τομής Α.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,70μ. x Α-Δ: 0,30μ. (μέγιστες σωζόμενες).
Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε στη βόρεια περιοχή του ανατολικού μάρτυρα και
στη συμβολή των μαρτύρων του τετραγώνου 422/080, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του ακόλουθου στρώματος 25, το οποίο ανήκει στον λάκκο 84 (και τα δύο συνολικού
πάχους 0,85μ. περίπου), και διερευνήθηκε στο στρώμα 26 της #422/080028, το οποίο
χαρακτηριζόταν από χώμα (Munsell) 10 YR 4/2, dark grayish brown + 10 YR 3/2, very dark grayish
brown, πηλώδες, μαλακό, ελαφρώς υγρό, με ελάχιστους άνθρακες και ασβεστολιθικά συντρίμματα.
Ο λάκκος 85, μαζί με τους λάκκους 82 και 84 αποτελούσε ενδεχομένως μέρος ενός αρχικού,
Α, με συνέπεια προβληματικές να είναι και οι διαστάσεις των λάκκων 82, 84 και 85.
Ευρήματα
Κεραμική: Λίγη. 0,25 του λίτρου όστρακα.
Οστά: Ελάχιστα. 0,05 του λίτρου. Κόκαλα.
Όστρεα: Λίγα. 0,25 του λίτρου, του είδους Cerastoderma glaucum, Poiret.
Πηλοί: Ελάχιστοι. Ένα θραύσμα δαπέδου.
Μικροαντικείμενα: 1 λεπίδα πυριτόλιθου.
263

264
Λάκκος 86

Ανατολικά της δοκιμαστικής τομής Α.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,62μ. x Α-Δ: 0,64μ. (αρχικές) και Β-Ν: 0,70μ. x Α-Δ: 0,58μ. (τελικές).
Τοιχώματα «Διευρύνονται» στα βόρεια, ανατολικά και νότια, από ↓28,23μ. περίπου.
Επίχωση φτωχή σε ευρήματα, η οποία εντοπίστηκε στη βορειοανατολική περιοχή του ανατολικού
μάρτυρα, καθώς και ανατολικότερα, εκτός χάραξης, μετά την αφαίρεση του επιφανειακού
στρώματος και του στρώματος 23, το οποίο ανήκει στην τάφρο 1β (και τα δύο συνολικού πάχους
0,55μ. περίπου), και διερευνήθηκε στο στρώμα 24 της #422/080026, το οποίο χαρακτηριζόταν από
χώμα (Munsell) 10 YR 3/2, very dark grayish brown, πηλώδες, σχετικά σκληρό, υγρό (λόγω
βροχών), με λίγους μικροσκοπικούς, οπτούς, πορτοκαλόχρωμους πηλούς, λίγες λεπτές ρίζες και
λίγους άνθρακες.
Μικρός, κυκλικός λάκκος, σκαμμένος στο φυσικό έδαφος, με ελάχιστα ευρήματα και σχετικά βαθιές
επιχώσεις.
Ο λάκκος 86 θεωρήθηκε αρχικά πασσαλότρυπα (ΠΣ 50). Το δυτικό τμήμα του τέμνεται από τη
δοκιμαστική τομή Α. Ο λάκκος 86 καλύφθηκε από τις επιχώσεις της τάφρου 1β (νεροσυρμή
ιστορικών χρόνων). Βόρεια αυτού υπάρχει πεσμένο φυσικό, το οποίο παρεμβλήθηκε στις επιχώσεις
των λάκκων 84 και 85.
Σκάβοντας σε βάθος, ο λάκκος 86 διευρύνεται στα ανατολικά, στα νότια και στα βόρεια.
Ευρήματα
Κεραμική Ελάχιστη.
Πηλοί Ελάχιστοι. Ένα θραύσμα οπτού πηλού.
6: 1 οστέινο αδιάγνωστο εργαλείο, 3 λίθινα απολεπισμένα εργαλεία (1 λεπίδα
πυριτόλιθου, 1 λεπίδα χαλαζία και 1 απολέπισμα οψιανού), 2 λίθινα εργαλεία
τριβής (1 τριβείο και 1 ακονόπετρα).
265

266
Λάκκος 87

Βάθος επιχώσεων ±0,12μ.
Το σύνολο των επιχώσεων του λάκκου 87 ανασκάφηκε μέχρι το φυσικό έδαφος, κατά τη διερεύνηση
της δοκιμαστικής τομής Β. Σώζεται μόνο το νοτιοδυτικό τμήμα του. Βρίσκεται στα νοτιοανατολικά
του λάκκου 3 και της ΠΣ 54.

267
Λάκκος 88

Ανατολικά της δοκιμαστικής τομής Β.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,52μ. x Α-Δ (διάμετρος): 0,60μ.
Βάθος επιχώσεων ±0,38μ. [υπολογισμός κατά προσέγγιση, με βάση τον όγκο χώματος που
αφαιρέθηκε από το ορατό τμήμα του λάκκου (το αποτύπωμά του), εκτός των
ορίων της δοκιμαστικής τομής Β].
Το σύνολο των επιχώσεων του λάκκου 88 ανασκάφηκε μέχρι το φυσικό έδαφος, κατά τη διάνοιξη
της δοκιμαστικής τομής Β, στο πλαίσιο της διερεύνησης του λάκκου 5. Σώζεται περίπου κατά το
ήμισυ. Πρόκειται ουσιαστικά για μικρό τμήμα λάκκου, που κόπηκε από τον μεγάλο λάκκο 5.
Βρίσκεται δυτικά του λάκκου 79 και νοτιοανατολικά της ΠΣ 55.

268
Λάκκος 89

Βάθος επιχώσεων -
Όγκος επιχώσεων -
Ο λάκκος 89 εντοπίστηκε το 2002, κατά την αφαίρεση με μηχάνημα του επιφανειακού στρώματος
από την κεντρική περιοχή και τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου.
Επειδή πιθανόν ήταν αβαθής, διαβρώθηκε με τις βροχοπτώσεις, τα ξυσίματα και τους καθαρισμούς
στην περιοχή. Νότια του λάκκου 89 βρίσκονται οι λάκκοι 29, 26 και 43, στα ανατολικά του οι ΠΣ 87
και ΠΣ 88, ενώ στα δυτικά του υπάρχει ο λάκκος 25 και η πυκνή διάταξη από πασσαλότρυπες (ΠΣ
64-85), η οποία πιθανόν παραπέμπει σε υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα. Στα νοτιοανατολικά του
εντοπίστηκε με παρόμοιο τρόπο ο λάκκος 90.

269
Λάκκος 90

Διαστάσεις Διάμετρος: 0,70μ.
Ο λάκκος 90 εντοπίστηκε το 2002, κατά την αφαίρεση με μηχάνημα του επιφανειακού στρώματος
από την κεντρική περιοχή και τμήμα της βορειοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου.
Επειδή πιθανόν ήταν αβαθής, διαβρώθηκε με τις βροχοπτώσεις, τα ξυσίματα και τους καθαρισμούς
στην περιοχή. Νότια του λάκκου 90 βρίσκονται οι λάκκοι 29, 26 και 43, στα ανατολικά του οι ΠΣ 87
και ΠΣ 88, ενώ στα δυτικά του υπάρχει ο λάκκος 25 και η πυκνή διάταξη από πασσαλότρυπες (ΠΣ
64-85), η οποία πιθανόν παραπέμπει σε υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα. Στα βορειοδυτικά του
εντοπίστηκε με παρόμοιο τρόπο ο λάκκος 89.

270
Λάκκος 91

Ο λάκκος 91 εντοπίστηκε το 2002, αλλά, καθώς ήταν αβαθής, διαβρώθηκε με τις βροχοπτώσεις, τα
ξυσίματα και τους καθαρισμούς στην περιοχή. Βρίσκεται ανατολικά του λάκκου 67, βορειοανατολικά
του λάκκου 23 και βορειοδυτικά του λάκκου 27, ενώ εντάσσεται στο πλαίσιο της πυκνής διάταξης
πασσαλοτρυπών των τετραγώνων 422/029 και 422/030. Οι διαστάσεις του λάκκου 91 δεν είναι
απόλυτα απαγορευτικές για να ταυτιστεί ως πασσαλότρυπα. Είναι ο λάκκος με την αβαθέστερη
επίχωση από όλους τους λάκκους του ανασκαμμένου χώρου.
Λάκκοι 23, 23α, 27, 28, 67 και 91

Διακρίνονται τα ίχνη από τις πασσαλότρυπες 34, 98, 99, 100 και 117
Από βόρεια

271
Λάκκος 92

Ο λάκκος 92 εντοπίστηκε το 2002, αλλά, καθώς ήταν αβαθής, διαβρώθηκε με τις βροχοπτώσεις, τα
ξυσίματα και τους καθαρισμούς στην περιοχή. Σώζεται μέρος από τη βορειοδυτική περιοχή του. Το
ανατολικό τμήμα του σκάφτηκε μέχρι το φυσικό έδαφος, κατά τη διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής
Α, ενώ η νοτιοδυτική περιοχή του δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί και πιθανόν αφαιρέθηκε κατά τη
διερεύνηση του στρώματος 2 στο τετράγωνο 422/030. Στα βορειοδυτικά του όρια βρίσκεται η ΠΣ
114, ενώ ανάμεσα σε αυτόν και στον Λ 27 βρίσκεται η ΠΣ 59. Βόρεια/βορειοδυτικά του υπάρχει η
πυκνή διάταξη πασσαλοτρυπών του τετραγώνου 422/030.

272
Λάκκος 93

Διαστάσεις Β-Ν (διάμετρος;): 2,40μ. x Α-Δ: 0,20 ή 1,20μ. (μαζί με το τμήμα του λάκκου
στη δοκιμαστική τομή Α).
Εμβαδόν 0,48m² (σωζόμενο) και 2,88m² (μαζί με το τμήμα στη δοκιμαστική τομή Α).
Βάθος επιχώσεων ±0,65μ., με βάση το τμήμα του λάκκου στη δοκιμαστική τομή Α.
Πρόκειται για μικρό τμήμα λάκκου στη νοτιοανατολική περιοχή του τετραγώνου 422/040 και στη
βορειοανατολική περιοχή του βόρειου μάρτυρα του τετραγώνου 422/050, το οποίο εντοπίστηκε κατά
τη διερεύνηση των ορίων του λάκκου 15. Αυτό το τμήμα λάκκου δεν ερευνήθηκε τελικά. Αρχικά
θεωρήθηκε ότι αποτελεί μέρος των επιχώσεων του λάκκου 7, ο οποίος βρίσκεται στα νοτιοδυτικά
του. Μεγάλο μέρος του σκάφτηκε μέχρι το φυσικό έδαφος, κατά τη διάνοιξη της δοκιμαστικής τομής
Α. Θεωρείται ότι περίπου το ανατολικό μισό του λάκκου 93 βρίσκεται στον (μη ανασκαμμένο)
ανατολικό μάρτυρα του τετραγώνου 422/040, αλλά και εκτός χάραξης. Το τελικό του βάθος (φυσικό
έδαφος) μέσα στη δοκιμαστική τομή Α είναι 26,99μ. Φαίνεται πως τέμνει τον ορθογωνικό, αβαθή
λάκκο 15, που βρίσκεται στα δυτικά του.

273
Λάκκος 94

Διαστάσεις Β-Ν (διάμετρος): 1,62μ. x Α-Δ: 0,70μ.
Ο λάκκος 94 θεωρήθηκε τμήμα των επιχώσεων του λάκκου 21 και ανασκάφηκε μαζί με αυτές
(#422/060025, στρώμα 12), αποτελεί, όμως, ξεχωριστό λάκκο. Βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του
λάκκου 21, στα βορειοανατολικά του λάκκου 11 (τέμνεται και από τους δύο) και στα βορειοδυτικά
Λάκκοι 11 και 94 και αυλάκι 3


274
Λάκκος 95

καννάβου.
Διαστάσεις Β-Ν: 0,80μ. x Α-Δ: 0,40μ. (σωζόμενες, στο τετράγωνο 422/069).
Το μεγαλύτερο μέρος του λάκκου 95 ανασκάφηκε κατά την αφαίρεση του στρώματος 3 από το
τετράγωνο 422/070 (#422/070003). Πολύ μικρό τμήμα του βρίσκεται στον ανατολικό μάρτυρα του
τετραγώνου 422/069 (#422/069003, στρώμα 1), βόρεια του λάκκου 73, τον οποίο ο λάκκος 95
τέμνει. Αυτό το πολύ μικρό τμήμα του λάκκου 95 δεν ερευνήθηκε ξεχωριστά, αλλά θεωρείται πιθανό
να αφαιρέθηκε μαζί με τις επιχώσεις του λάκκου 20, κατά τη διερεύνηση των νότιων/νοτιοδυτικών
ορίων του τελευταίου. Στο εσωτερικό του λάκκου 95 βρίσκεται η ΠΣ 129.

275
Λάκκος 96

Λάκκος που εντοπίστηκε κατά την ανασκαφική περίοδο 2002, αλλά τελικά δεν ερευνήθηκε.
Βρίσκεται στα νότια της τάφρου 1β, στο τετράγωνο, 422/090 και τέμνεται από αυτήν. Βορειοδυτικά
του λάκκου 96 και μέσα στις επιχώσεις της τάφρου 1β, υπάρχει η ΠΣ 135, η οποία συνδέεται με τα
υπέργεια ευθύγραμμα κτίσματα της νοτιοανατολικής περιοχής του ανασκαφικού καννάβου.

276
Πίνακες κατασκευών
Παράρτημα 2.ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ
Γενικός πίνακας λάκκων

1 2 3 4
Α/Α Πάσα
 ↓Αρχή
(σε μ.)
↓Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
m³ m² Διαστάσεις
(σε μ.)
Σχήμα Τοιχώματα Αναβαθμοί ΠΣ Ευρήματα
1 #422/011002 2 30,37-30,34 29,86 0,51 0,5 1,0125 / Β-Ν: 1,35 πιθανόν σχεδόν κάθετα - ΠΣ 55 λάκκος
5
2,25 Α-Δ: 0,75 κυκλικό με λίγα ευρήματα
: ±1,50
6
2 #422/001002 2 30,40-30,14 1,07 0,96 10,111 Β-Ν: 2,95 / Α-Δ: 3,15 κυκλικό συγκλίνοντα: - ΠΣ 2 λάκκος κεραμικής
#422/001003 2 0,79 Β-Ν: 2,95 / Α-Δ: 3,20 ομαλή κλίση ΠΣ 53
#422/001004 2 0,93 Β-Ν: 2,95 / Α-Δ: 3,20 συγκεντρώσεις:
#422/001005 2 0,80 Β-Ν: 2,80 / Α-Δ: 2,95 οστρέων (πυκνές),
#422/001006 2 1,66 Β-Ν: 2,80 / Α-Δ: 2,90 κεραμικής,
#422/001007 2 0,80 Β-Ν: 2,75 / Α-Δ: 2,85 οστέινων,
#422/001008 2 29,33 0,61 Β-Ν: 2,65 / Α-Δ: 2,65 απολεπισμένων και
#422/001010 2 30,41 0,20 Β-Ν: 2,10 / Α-Δ: 0,50 τριπτών εργαλείων
(εκτός
χάραξης)
#422/001011 3 29,45 0,23 Β-Ν: 1,10 / Α-Δ: 0,40
ΝΔ τ 422/001
(εκτός
χάραξης)
#422/011006 5 30,37 29,80 0,35 Β-Ν: 0,35 / Α-Δ: 2,05
ΒΜ 7,33
συνολικές διαστάσεις Λ 2 (κυρίως τ 422/001+ΒΜ τ 422/011+ΝΔ τ 422/001):
Β-Ν: 3,22-2,38 και Α-Δ: 3,14-2,90 (αρχικές και τελική συρρίκνωση)
1
Έντονη γραφή: τα αρχικά και τελικά βάθη, στα οποία στηρίχθηκε ο υπολογισμός του ύψους της επίχωσης για κάθε λάκκο.
2
Έντονη γραφή: τα συνολικά κυβικά μέτρα χώματος που αφαιρέθηκαν από κάθε λάκκο.
3
Έντονη γραφή: το εμβαδόν που υπολογίστηκε με βάση το ανασκαμμένο τμήμα κάθε λάκκου στις αρχικές του διαστάσεις. Όταν υπάρχει μέτρηση μετά την κάθετο: είτε το εμβαδόν του λάκκου κατά την τελική του
συρρίκνωση (συρ.), είτε το εμβαδόν με βάση τις πιθανές διαστάσεις που θα είχε ο λάκκος, εάν σκαβόταν ολόκληρος οριζόντια, συνυπολογίζοντας και το πιθανό τμήμα του σε κάποια από τις δοκιμαστικές τομές ή
σε ανασκαφικά τετράγωνα που δε διερευνήθηκαν.
4
Έντονη γραφή: οι συνολικές διαστάσεις του κάθε λάκκου.
5
Μαζί με το τμήμα του λάκκου στη Δ.Τ. Β.
6
279

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
3 #422/011003 3 30,61- 30,15 0,46 0,74 2,6825 Β-Ν; 1,85 ακανόνιστο συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
30,45 Α-Δ: 1,45 ομαλή κλίση
3α #422/011004 4 30,27- 29,78 0,49 0,72 1,575 Β-Ν: 1,50 ακανόνιστο συγκλίνοντα: - ΠΣ 54 λάκκος κεραμικής
3β #422/011011 8 30,13 29,79 0,34 0,12 0,42 Β-Ν: 0,60 ακανόνιστο συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 0,70 απότομη κλίση
4 #422/070004 4 28,98 1,17 1,10 6,44 / Β-Ν: 1,60 κυκλικό συγκλίνοντα: στα Β ΠΣ 131 λάκκος κεραμικής
3,96 Α-Δ: 2,00 ομαλή κλίση ΠΣ 132
#422/070005 5 27,81 1,54 (συρ.) Β-Ν: 1,50 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 1,60 κεραμικής, οστρέων,
#422/080006 5 28,92 0,68 Β-Ν: 1,15 απολεπισμένων
ΒΜ Α-Δ: 2,00 και τριπτών εργαλείων
#422/080007 6 27,79 0,79 Β-Ν: 0,80
ΒΜ 4,11 Α-Δ: 2,30
συνολικές διαστάσεις Λ 4 (κυρίως τ 422/070+ΒΜ τ 422/080):
Β-Ν: 2,80 και Α-Δ: 2,30 (αρχικές) και Β-Ν: 2,20 και Α-Δ: 1,80 (συρρίκνωση)
280

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
5 #422/021002 2 30,99- 30,26 0,73 3,41 24,44 Β-Ν: 1,50 κυκλικό σχεδόν κάθετα λάκκος 5α ΠΣ 56 λάκκος κεραμικής
3079 και 1,67 Α-Δ: 4,00 ΠΣ 57
#422/021006 2 30,61 30,07 (Λ 5+5α+ 0,99 Β-Ν: 2,55 λάκκος 5β ΠΣ 137 συγκεντρώσεις:
ΑΜ 5β+ 5γ) 4,40 Α-Δ: 0,80 κεραμικής, οστρέων,
συνολικές διαστάσεις Λ 5 (κυρίως τ 422/021+ΑΝ μάρτυρας τ 422/021): λάκκος 5γ απολεπισμένων
Β-Ν: 5,20 (περ.) και Α-Δ: 4,70 (περ.) εργαλείων
5α #422/021002 2 30,35- 30,26 0,09 0,52 4,5 ΒΔ-ΝΑ: 2,50 ακανόνιστο σχεδόν κάθετα - - λάκκος κεραμικής
30,29 ΒΑ-ΝΔ: 1,80
5β #422/021003 3 30,30 29,63 0,67 3,15 11,4 Β-Ν: 4,00 ακανόνιστο ΝΑ: - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 2,85 σχεδόν κάθετα
#422/021007 3 30,07 29,66 0,38 Β-Ν: 1,67 συγκεντρώσεις:
ΑΜ Α-Δ: 0,45 ΝΔ: οστέινων και
3,54 συγκλίνοντα: απολεπισμένων
ομαλή κλίση εργαλείων
4,05 Β-Ν: 1,50
Α-Δ: 2,70 (συρ.)
συνολικές διαστάσεις Λ 5β (κυρίως τ 422/021+ΑΜ τ 422/021):
Β-Ν: 4,00 και Α-Δ: 2,85 (αρχικές) και Β-Ν: 1,50 και Α-Δ: 2,70 (τελική συρρίκνωση)
5γ #422/021004 4 29,63 29,32 0,31 1,56 7,685 Β-Ν: 2,90 ακανόνιστο Ν και Δ: - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 2,65 κάθετα
Β και Α:
σχεδόν κάθετα
281

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
6 #422/070006 6 28,92 1,58 1,88 6,3 / 10,8 Β-Ν: 2,34 πιθανόν ΝΑ και ΝΔ: - ΠΣ 128 λάκκος κεραμικής
(αρχικές) Α-Δ: 2,23 κυκλικό συγκλίνοντα:
#422/070007 6 0,76 3,68 / 6,88
7
Β-Ν: 2,35 ομαλή κλίση αρχικά, συγκεντρώσεις:
(συρ.) Α-Δ: 1,23 βαθύτερα σχεδόν τριπτών εργαλείων
#422/070008 7 0,80 Β-Ν: 2,05 κάθετα
Α-Δ: 1,12
#422/070009 8 27,34 0,40 Β-Ν: 1,85 Δ:
#422/070021 6 28,42 0,18 Β-Ν: 1,40
ΒΜ+τ 422/060 Α-Δ: 0,55 ΒΔ:
#422/070022 7 0,16 Β-Ν: 1,30 κάθετα αρχικά,
ΒΜ+τ 422/060 Α-Δ: 0,50 βαθύτερα
#422/070023 8 27,35 0,07 Β-Ν: 0,50 συγκλίνοντα:
ΒΜ 4,24 Α-Δ: 0,70 ομαλή κλίση
συνολικές διαστάσεις Λ 6 τ 422/070+τ 422/060):
8
Β-Ν: 4,50 και Α-Δ: 1,40 (2,40 ) (αρχικές) και Β-Ν: 3,20 και Α-Δ: 1,15 (2,15) (συρρίκνωση)
7 #422/050004 4 28,03 1,63 0,40 8,1 / 11,16 Β-Ν: 2,20 κυκλικό κάθετα - ΠΣ 27 λάκκος κεραμικής
(αρχικές) Α-Δ: 1,70
#422/050005 4 1,28 5,25 / 6,50
9
Β-Ν: 1,40 συγκεντρώσεις:
(συρ.) Α-Δ: 1,73 κεραμικής, οστρέων,
#422/050006 5 26,61 0,89 Β-Ν: 1,40 λειασμένων, οστέινων,
Α-Δ: 1,73 απολεπισμένων και
#422/050012 4 28,19 0,63 Β-Ν: 1,00 τριπτών εργαλείων
ΒΜ Α-Δ: 1,40
#422/050013 5 0,50 Β-Ν: 1,00
ΒΜ Α-Δ: 1,55
#422/050014 8 26,56 0,73 Β-Ν: 0,85
ΒΜ 4,42 Α-Δ: 1,70
συνολικές διαστάσεις Λ 7 (κυρίως τ 422/050+ΒΜ τ 422/050):
10
Β-Ν: 3,60 και Α-Δ: 2,25 (3,10 ) (αρχικές) και Β-Ν: 2,50 και Α-Δ: 2,10 (2,60) (συρρίκνωση)
7
Μαζί με το τμήμα του λάκκου στη Δ.Τ. Α.
8
Διάσταση Α-Δ μαζί με το τμήμα του λάκκου στη Δ.Τ. Α.
9
10
Διάσταση Α-Δ μαζί με το τμήμα του λάκκου στη Δ.Τ. Α.
282

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
11
8 #422/060005 3 28,38 28,24 0,14 0,71 9,2 Β-Ν: 4,00 βλ. λάκκο 11 βλ. λάκκο 11 - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 2,30
9 #422/070011 9 28,55 28,06 0,49 0,44 2,32 αρχικές: κυκλικό συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
Β-Ν: 1,35 ομαλή κλίση
Α-Δ: 1,20
συρρίκνωση:
Β-Ν: 1,05
Α-Δ: 1,28
#422/080008 7 28,32 28,00 0,15 Β-Ν: 0,55
ΒΜ (Ν όριο) 0,59 Α-Δ: 0,90
συνολικές διαστάσεις Λ 9 (τ 422/070+τ 422/080):
Β-Ν: 1,60 και Α-Δ: 1,45
10 #422/070012 10 28,52 28,13 0,39 0,86 3,675 / Β-Ν: 2,10 κυκλικό συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
(συρ.) συρρίκνωση: συγκεντρώσεις:
Β-Ν: 1,80 τριπτών εργαλείων
Α-Δ: 1,75
11
Δεν είναι το φυσικό, αλλά η αρχή των επιχώσεων του λάκκου 11.
283

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
11 #422/060007 4 28,24 0,81 / 0,95 1,20 9,52 Β-Ν: 4,00 ορθογωνικό συγκλίνοντα: στα ΝΔ - λάκκος κεραμικής
(Β) Α-Δ: 2,25 ομαλή κλίση (λάκκος 19)
#422/060008 5 0,74 / 0,78 1,49 Β-Ν: 3,25 και στα ΝΑ συγκεντρώσεις:
#422/060009 5 (Ν): 0,99 Α-Δ: 2,95 (πιθανές κεραμικής και
#422/060010 6 27,90 27,81 Λ 11 / 0,03 ΒΑ-ΝΔ: 1,20 είσοδοι στον οστρέων,
Ταφή 2 Λ 11 + Λ 8 ΒΔ-ΒΔ: 0,70 λάκκο) απολεπισμένων και
#422/060011 7 27,87 27,83 0,01 Β-Ν: 0,50 τριπτών εργαλείων
Ταφή 3 1,05 Α-Δ: 0,60
#422/060012 5 27,43 (Β) (κοιλότητα) 1,74 αρχικές:
27,60 (Ν) Β-Ν: 2,85
27,17 Α-Δ: 2,80
(κοιλότητα) συρρίκνωση:
Β-Ν: 1,70
Α-Δ: 1,97
#422/060023 5 28,11 0,76 0,38 Β-Ν: 0,60
ΒΜ Α-Δ: 1,75
#422/060024 11 27,35 0,23 Β-Ν: 0,53
ΒΜ 6,07 Α-Δ: 1,50
και 6,78
(Λ8+Λ11)
12
συνολικές διαστάσεις Λ 11 (Λ 11 στο κυρίως τ 422/060 και στον ΒΜ ):
ΒΔ-ΝΑ: 3,40 και ΝΔ-ΒΑ: 2,80
12
Χωρίς τον λάκκο 19 και το τμήμα του λάκκου (αναβαθμός – είσοδος) στα ΝΑ.
284

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
12 #422/070013 11 28,50 28,31 0,19 0,37 2,64 Β-Ν: 1,60 ημικυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος
Α-Δ: 1,65 με λίγα ευρήματα
13 #422/070015 13 28,30 28,15 0,15 0,12 1,2825 Β-Ν: 0,75 ελλειψοειδές συγκλίνοντα: - - λάκκος
Α-Δ: 1,30 ομαλή κλίση με λίγα ευρήματα
#422/070024 13 28,44 28,20 0,08 Β-Ν: 0,20
ΒΜ 0,20 Α-Δ: 2,00
συνολικές διαστάσεις Λ 13 (#422/070015+#422/070024):
Β-Ν: 0,95 και Α-Δ: 1,35
14 #422/070014 12 28,31 28,14 0,17 0,14 1,0625 Β-Ν: ελλειψοειδές συγκλίνοντα: - ΠΣ 1 λάκκος
13
0,58 και 0,85 ομαλή κλίση με λίγα ευρήματα
Α-Δ: 1,25
15 #422/040005 3 27,74 27,59 0,15 1,04 11,9 Β-Ν: 2,60 ορθογωνικό αβαθής λάκκος - ΠΣ 15 λάκκος
Α-Δ: 3,25 ΠΣ 16 με λίγα ευρήματα
#422/050018 9 27,91 27,54 0,16 Β-Ν: 0,80 ΠΣ 27
ΒΜ Α-Δ: 1,40
#422/039016 7 27,87 27,57 0,10 Β-Ν: 1,70
ΑΜ 1,30 Α-Δ: 0,25
συνολικές διαστάσεις Λ 15 (#422/040005+#422/050018+#422/039016):
Β-Ν: 3,40 και Α-Δ: 3,50
16 #422/040007 4 27,73 27,59 0,14 0,15 2,52 / Β-Ν: 1,65 πιθανόν αβαθής λάκκος - - λάκκος
14
5,32 Α-Δ: 0,90 κυκλικό με λίγα ευρήματα
#422/040015 4 27,64 27,49 0,05 Β-Ν: 1,15
ΒΜ 0,19 Α-Δ: 0,50
Β-Ν: 2,80 και Α-Δ: 0,90 (1,90 μαζί με τη Δ.Τ. Α)
13
Μαζί με το τμήμα του λάκκου που σκάφτηκε στην #422/070012.
14
285

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
17 #422/040008 5 27,73 27,60 0,33 0,10 11,84 Β-Ν: 0,83 ακανόνιστο συγκλίνοντα: - ΠΣ 28 λάκκος
Α-Δ: 1,10 απότομη κλίση ΠΣ 29 με λίγα ευρήματα
#422/030002 3 27,86 27,53 0,63 Β-Ν: 1,60 ΠΣ 86
Α-Δ: 2,55
#422/040014 5 27,64 27,37 0,92 Β-Ν: 1,15
ΒΜ Α-Δ: 2,75
#422/029013 8 27,80 27,43 0,26 Β-Ν: 2,00
ΑΜ 1,92 Α-Δ: 0,65
Β-Ν: 3,20 (περ.) και Α-Δ: 3,70 (περ.)
18 #422/037001 2 29,00 28,53 0,47 1,43 8,525 αρχικές: ακανόνιστο συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,75 στα Β και Α, συγκεντρώσεις:
επέκταση πιο έντονη οστών ζώων,
ορίων: στα Ν και Δ απολεπισμένων, οστέινων
Β-Ν: 3,05 και τριπτών εργαλείων
Α-Δ: 1,75
#422/037002 2 28,97 28,65 0,50 Β-Ν: 2,95
ΑΜ 1,93 Α-Δ: 1,00
συνολικές διαστάσεις Λ 18
(κυρίως τ 422/037+ΑΝ μάρτυρας τ 422/037+κυρίως τ 422/038):
Β-Ν: 3,10 και Α-Δ: 2,75
19 #422/060014 9 28,05 27,54 0,50 0,55 1,1875 Β-Ν: 0,95 ημικυκλικό σχεδόν κάθετα, - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 1,25 διευρύνονται /
σχηματίζονται
κοιλότητες)
από 27,85
μέχρι το φυσικό
286

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
20 #422/060015 10 28,03 27,66 1,27 0,28 14,06 / 3 Β-Ν: 1,60 κυκλικό κάθετα - ΠΣ 9 λάκκος κεραμικής
(συρ.) Α-Δ: 0,85 ΠΣ 124
#422/059002 2 28,88 1,05 Β-Ν: 4,85 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,10 κεραμικής, οστρέων,
#422/059003 2 0,84 Β-Ν: 4,30 απολεπισμένων
Α-Δ: 1,90 και τριπτών εργαλείων
#422/059005 4 1,36 Β-Ν: 4,05
Α-Δ: 2,05
#422/059006 4 28,15 0,72 Β-Ν: 3,20
Α-Δ: 1,65
#422/059007 5 28,15 0,68 Β-Ν: 2,25
Α-Δ: 1,60
#422/059008 5 27,61 0,52 Β-Ν: 2,00
5,45 Α-Δ: 1,05
συνολικές διαστάσεις Λ 20 (τ 422/059+422/060+422/069):
αρχικές: Β-Ν: 4,85 και Α-Δ: 2,90
τελική συρρίκνωση: Β-Ν: 2,00 και Α-Δ: 1,50
21 #422/050008 7 28,04 27,88 0,33 0,23 6,25 Β-Ν: 0,93 κυκλικό συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
(κέντρο) Α-Δ: 2,50 ομαλή κλίση
27,71 (Ν)
#422/060025 12 28,10 27,66 0,68 Β-Ν: 1,15
0,91 Α-Δ: 2,85
Β-Ν: 2,50 και Α-Δ: 2,50
22 #422/030004 5 27,84 27,70 0,14 0,06 0,5 Β-Ν: 1,00 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - - λάκκος
287

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
23 #422/029002 3 28,03 27,78 0,25 0,50 5,64 Β-Ν: 2,35 ορθογωνικό συγκλίνοντα: - ΠΣ 13 λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,80 ομαλή κλίση ΠΣ 118
#422/028008 6 27,97 27,63 0,17 Β-Ν: 2,15
ΑΜ Α-Δ: 0,70
15
#422/039019 10 27,77 0,04 Β-Ν: 1,70
ΒΜ 0,72 Α-Δ: 0,20
Β-Ν: 2,35 και Α-Δ: 2,40
23α #422/029003 4 27,78 27,60 0,18 0,28 2,755 Β-Ν: 1,90 κυκλικό συγκλίνοντα: - ΠΣ 119 λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,45 ομαλή κλίση στα
Α, απότομη στα Β
24 #422/028003 4 28,06 0,70 2,06 14,105 / Β-Ν: 2,65 σχεδόν συγκλίνοντα: δύο στα Β/ΒΑ ΠΣ 10 λάκκος οστών ζώων
7,75 Α-Δ: 2,85 κυκλικό απότομη κλίση ΠΣ 90
#422/028004 5 27,36 0,61 (συρ.) Β-Ν: 2,10 ο λάκκος 24α ΠΣ 91 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,43 στα Ν ΠΣ 92 οστών ζώων,
#422/038011 7 28,20 1,10 Β-Ν: 1,17 ΠΣ 93 απολεπισμένων,
ΒΜ Α-Δ: 2,43 ο λάκκος 55 τριπτών και οστέινων
#422/038017 7 0,59 Β-Ν: 0,55 στα ΝΔ εργαλείων
(Ν όριο) Α-Δ: 2,70 (είσοδος;)
#422/038014 10 0,45 Β-Ν; 1,00
ΒΜ Α-Δ: 2,57
#422/038018 10 0,21 Β-Ν: 0,40
(Ν όριο) Α-Δ: 2,50
#422/038016 11 27,35 0,31 Β-Ν: 1,20
ΒΜ 5,35 Α-Δ: 2,14
Β-Ν: 4,55 και Α-Δ: 3,10 και Β-Ν: 3,10 και Α-Δ: 2,50 (τελική συρρίκνωση)
15
Τμήμα του λάκκου 23 που ανήκει ουσιαστικά στον 72, ο οποίος τον τέμνει.
288

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
24α #422/038019 12 28,28 27,60 0,68 0,22 0,495 / αρχικές: ακανόνιστο σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών ζώων
0,14 Β-Ν: 0,45
(συρ.) Α-Δ: 1,10 συγκεντρώσεις:
συρρίκνωση: απολεπισμένων εργαλείων
Β-Ν: 0,20
Α-Δ: 0,70
25 #422/025001 2 29,27 0,78 1,80 6,21 / Β-Ν: 2,70 κυκλικό Β: δύο στα Ν - λάκκος κεραμικής
3,5875 Α-Δ: 2,30 σχεδόν κάθετα
#422/025002 2 28,49 1,24 (συρ.) Β-Ν: 1,75 ο λάκκος 25α συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,05 Α και Δ: (είσοδος;) κεραμικής, οστρέων,
3,04 (νότιος Λ 25) συγκλίνοντα: απολεπισμένων
ομαλή κλίση και τριπτών εργαλείων
25α #422/025003 3 29,02 28,94 0,08 0,04 0,8775 Β-Ν: 0,65 ημικυκλικό αβαθής λάκκος - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 1,35
26 #422/036002 2 29,51 0,91 1,08 5,0095 Β-Ν: 1,95 κυκλικό κάθετα δύο στα ΝΔ - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 1,95
#422/036003 2 28,60
16
2,31 Β-Ν: 2,00 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,10 τριπτών εργαλείων
#422/046002 2 29,59 0,30 Β-Ν: 0,50
ΒΜ Α-Δ: 1,75
#422/046003 3 28,53 0,15 Β-Ν: 0,25
ΒΜ 3,85 Α-Δ: 1,15
Β-Ν: 2,33 και Α-Δ: 2,15 και ΒΑ-ΝΔ: 2,56
26α #422/036004 3 28,60 28,27 0,33 0,52 2,47 Β-Ν: 1,30 ελλειψοειδές συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 1,90 ομαλή κλίση
ΒΔ-ΝΑ: 2,10
26β #422/036005 4 28,62 28,52 0,10 0,04 0,756 Β-Ν: 0,70 ελλειψοειδές αβαθής λάκκος - - λάκκος
ΒΔ-ΝΑ: 1,60
16
Δεν είναι το φυσικό. Ο λάκκος 26 χωρίζεται σε λάκκο 26α και λάκκο 26β.
289

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
27 #422/029004 5 27,98 27,82: 0,33: 0,29 11,75 Β-Ν: 2,25 ακανόνιστο συγκλίνοντα: - ΠΣ 28 λάκκος
κέντρο κέντρο: Α-Δ: 1,90 ομαλή κλίση ΠΣ 29 με λίγα ευρήματα
27,65: κοιλότητα ΠΣ 32
κέντρο: ΠΣ 34
κοιλότητα ΠΣ 35
#422/030005 6 28,06 27,91 0,23 Β-Ν: 1,15 ΠΣ 59
Α-Δ: 1,00 ΠΣ 86
#422/029010 5 27,87 27,75: 0,10 Β-Ν: 3,15 ΠΣ 101
ΑΜ κέντρο Α-Δ: 1,00 ΠΣ 102
27,85: ΠΣ 105
κοιλότητα ΠΣ 107
#422/030001 2 28,12 27,91 0,25 Β-Ν: 0,70 ΠΣ 113
0,87 Α-Δ: 1,50 ΠΣ 116
συνολικές διαστάσεις Λ 27 (τ 422/029+τ422/030):
Β-Ν: 2,50 και Α-Δ: 4,70 (μέγιστες)
28 #422/029005 6 27,99 27,65 0,49 0,37 6,72 / Β-Ν: 1,00 / ακανόνιστο συγκλίνοντα: - ΠΣ 12 λάκκος
6 0,80 (συρ.) ομαλή κλίση ΠΣ 32 με λίγα ευρήματα
(συρ.) Α-Δ: 1,70 ΠΣ 33
#422/039021 12 27,79 27,50 0,81 Β-Ν: 1,80
1,95 Α-Δ: 2,40
Β-Ν: 2,80 (2,50: συρρίκνωση Β ορίου) και Α-Δ: 2,40
29 #422/036006 5 29,25 0,46 1,92 14,7 Β-Ν: 3,10 ακανόνιστο Ν και Δ: - - λάκκος κεραμικής
#422/036007 5 28,79
17
1,74 Β-Ν: 3,00 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 3,00 Β και Α: απολεπισμένων και
#422/036011
18
5 29,20 28,89 1,34 Β-Ν: 1,77 συγκλίνοντα: τριπτών εργαλείων
ΒΜ 5 Α-Δ: 2,92 ομαλή και απότομη
συνολικές διαστάσεις Λ 29 (#422/036006+#422/036011): κλίση αντίστοιχα
ΒΔ-ΝΑ: 4,90 και Α-Δ: 3,00
17
Δεν είναι το φυσικό. Ο λάκκος 29 συνεχίζει βαθύτερα ως λάκκος 29γ.
18
Η βόρεια περιοχή του λάκκου 29 ανήκει ουσιαστικά στον λάκκο 29γ.
290

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
29α #422/036008 6 28,82 28,36 0,46 1,26 3,5875 Β-Ν: 2,05 κυκλικό Ν: - - λάκκος κεραμικής
ΝΑ και Δ: συγκλίνοντα:
απότομη κλίση
29β #422/036009 7 28,81 28,47 0,34 0,39 1,625 Β-Ν: 1,30 κυκλικό συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 1,25 Ν και ΝΑ
απότομη κλίση,
Β και ΒΔ ομαλή
29γ #422/036010 8 28,81 28,28 0,53 1,04 Β-Ν: 1,00
7,2875 ακανόνιστο Β και Δ: - - λάκκος κεραμικής
#422/036012 8 28,89 28,62 1,38 Β-Ν: 1,65 συγκεντρώσεις:
ΒΜ 2,42 Α-Δ: 2,75 ΒΑ, Α και Ν: απολεπισμένων
συνολικές διαστάσεις Λ 29γ (κυρίως τ 422/036+ΒΜ τ 422/036): συγκλίνοντα: εργαλείων
Β-Ν: 2,65 και Α-Δ: 2,75 απότομη κλίση
Α:
προχωρώντας σε
βάθος, διευρύνονται
29δ #422/036014 10 28,62 28,39 0,23 0,26 1,98 Β-Ν: 1,10 ακανόνιστο συγκλίνοντα (ομαλή - - λάκκος κεραμικής
ΒΜ Α-Δ: 1,80 κλίση)
ΒΑ-ΝΔ: 1,85
29ε #422/036013 9 28,56 28,29 0,27 0,38 3 Β-Ν: ακανόνιστο Β και ΒΔ: - - λάκκος κεραμικής
19
ΒΜ 0,90 (1,50 ) σχεδόν κάθετα
Α-Δ: 2,00
Α: συγκλίνοντα:
ομαλή κλίση
30 #422/070025 15 28,44 27,99 0,45 0,25 0,65 Β-Ν: 0,65 ημικυκλικό συγκλίνοντα: - ΠΣ 125 λάκκος κεραμικής
ΒΜ Α-Δ: 1,00 απότομη κλίση ΠΣ 126
(σωζόμενες)
19
Μαζί με το νότιο τμήμα του λάκκου 29γ, πριν αυτός χωριστεί σε λάκκο 29δ και λάκκο 29ε.
291

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
31 #422/070026 16 28,33 28,10 0,23 0,05 0,2184 Β-Ν: 0,42 κυκλικό Ν και Δ: κάθετα - ΠΣ 127 λάκκος
(σωζόμενες) Α: συγκλίνοντα:
συνολικές διαστάσεις Λ 31 (υποθετικές, μαζί με το τμήμα του στο τ 422/060): ομαλή κλίση
Β-Ν: 0,70 και Α-Δ: 0,65
20
32 #422/059004 3 28,59 28,17 0,42 0,32 0,828 Β-Ν: 0,90 κυκλικό σχεδόν κάθετα - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 0,92
33 #422/059009 6 28,88 28,51 0,37 0,78 5,5255 / αρχικές: σχεδόν σχεδόν κάθετα, - ΠΣ 123 λάκκος κεραμικής
1,8408 Β-Ν: 2,57 κυκλικό εκτός από τα Ν,
(συρ.) Α-Δ: 2,15 όπου είναι
συρρίκνωση: συγκλίνοντα:
Α-Δ: 1,56
34 #422/059010 7 28,85 0,52 0,68 8,374 / Β-Ν: 2,70 αδιάγνωστο Ν και Α: - - λάκκος κεραμικής
#422/059011 7 28,33 0,68 (συρ.) Β-Ν: 1,20 αρχικά, συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,95 συγκλίνοντα (ομαλή τριπτών εργαλείων
#422/059015 7 28,59 0,33 Β-Ν: 1,45 κλίση) βαθύτερα
ΒΜ Α-Δ: 1,45
#422/059016 0,13 Β-Ν: 1,50
τ 422/059ΒΜ 7 28,38 1,83 Α-Δ: 1,60
+τ 422/049
Β-Ν: 2,65 και Α-Δ: 3,16 και Β-Ν: 1,50 και Α-Δ: 1,60 (τελική συρρίκνωση)
35 #422/022004 2 30,23 30,01 0,22 0,34 2,49 Β-Ν: 1,66 ακανόνιστο συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 1,50 ομαλή κλίση
20
Δεν είναι το φυσικό. Ο λάκκος 32 είναι σκαμμένος μέσα στον λάκκο 20.
292

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
36 #422/022005 3 30,35 0,64 0,84 5,28 / Β-Ν: 2,40 κυκλικό Β και ΒΑ: στα Β ΠΣ 61 λάκκος κεραμικής
4,664 Α-Δ: 2,20 συγκλίνοντα:
#422/022006 4 0,92 (συρ.) Β-Ν: 2,40 ομαλή κλίση στα Ν συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,10 κεραμικής και
#422/022008 4 29,71 0,76 Β-Ν: 2,25/2,20 Δ: οστρέων
Α-Δ: 2,17/2,12 διευρυμένα από
(συρρίκνωση) 30,10, συγκλίνοντα
2,52 βαθύτερα
(απότομη κλίση)
Β και Ν:
αναβαθμός
37 #422/022007 5 30,21 0,55 0,70 3,204 / Β-Ν: 1,78 κυκλικό Β και Ν: - - λάκκος κεραμικής
ΑΜ 2,175 Α-Δ: 1,80 σχεδόν κάθετα
#422/022009 6 0,29 (συρ.) Β-Ν: 1,50 συγκεντρώσεις:
ΑΜ Α-Δ: 1,65 Α και Δ: συγκλίνοντα: κεραμικής και
#422/022010 7 29,66 0,27 Β-Ν: 1,60/1,50 ομαλή κλίση οστρέων,
1,26 Α-Δ: 1,70/1,45 τριπτών εργαλείων
38 #422/002003 2 29,65 29,50 0,15 0,21 1,905 Β-Ν: 1,27 πιθανόν αβαθής λάκκος - - λάκκος με λίγα
Α-Δ: 1,50 κυκλικό ευρήματα
(μέγιστες)
39 #422/012004 2 29,85 29,53 0,32 1,07 5,8 Β-Ν: 2,90 ακανόνιστο σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών
Α-Δ; 2,00 ζώων
39α #422/012006 4 29,54 28,96 0,58 0,72 3,135 Β-Ν: 1,90/1,62 κυκλικό σχεδόν κάθετα σε όλη την ΠΣ 60 λάκκος οστών
Α-Δ: 1,65/1,32 περιφέρειά ζώων
#422/012009 4 0,10 Β-Ν: 0,50 του
(Β όριο) 0,82 Α-Δ: 1,10
39β #422/012007 5 29,56 29,13 0,43 0,27 1,2528/ Β-Ν: 1,16/0,64 κυκλικό σχεδόν κάθετα - ΠΣ λάκκος οστών
0,4864 Α-Δ: 1,08/0,76 138 ζώων
(συρ.)
39γ #422/012008 6 29,52 28,97 0,55 0,53 1,26 Β-Ν: 1,68 πιθανόν σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών
Α-Δ: 0,75 κυκλικό ζώων
(κέντρο λάκκου)
40 #422/012005 3 30,02 29,66 0,36 0,50 1,794 / Β-Ν: 1,56 πιθανόν συγκλίνοντα: - - λάκκος κεραμικής
2,4336 Α-Δ: 1,15 κυκλικό Ν και Δ
(πιθανή (μέγιστες) και απότομη κλίση,
) πιθανή : 1,56 Β ομαλή
293

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
41 #422/011008 6 30,22 0,71 0,80 3,43 / Β-Ν: 2,45 κυκλικό σχεδόν κάθετα - - λάκκος κεραμικής
21
7,8 Α-Δ: 1,40
Α-Δ: 1,23 οστρέων (πυκνές),
#422/011012 9 29,87 29,51 0,30 Β-Ν: 2,20 κεραμικής
1,77 Α-Δ: 1,40 και τριπτών
συνολικές διαστάσεις Λ 41: εργαλείων
Β-Ν: 2,45 και Α-Δ: 1,40 (κέντρο Λ 41, αρχικές σωζόμενες) και
Β-Ν: ±3,00 και Α-Δ: ±2,60 (μαζί με το τμήμα του Λ 41 στη Δ.Τ. Β+ΒΜ τ 422/011)
42 #422/022011 8 30,47 1,24 (Α) 0,43 3,99 / Β-Ν: 0,85 κυκλικό σχεδόν κάθετα στα Δ ΠΣ 63 λάκκος οστών ζώων
3,6 Α-Δ: 1,40 μέχρι 30,22,
#422/022012 9 29,47: 0,44 (συρ.) Β-Ν: 0,65 διευρύνονται στα Α συγκεντρώσεις:
κέντρο Α-Δ: 1,28 από 30,22 οστών ζώων,
29,23: Α τριπτών, οστέινων
#422/032002 2 30,43 0,33 Β-Ν: 0,30 και απολεπισμένων
ΒΜ Α-Δ: 1,80 εργαλείων
#422/032003 3 29,73: 0,54 Β-Ν: 0,70
ΒΜ κέντρο Α-Δ: 2,20
29,19: 1,74
κοιλότητα
στα Α
Β-Ν: 1,90 και Α-Δ: 2,10 και Β-Ν: 1,80 και Α-Δ: 2,00 (συρρίκνωση)
43 #422/036015 11 29,15 0,63 0,65 1,755 / Β-Ν: 1,10 κυκλικό κάθετα μέχρι - - λάκκος κεραμικής
Ταφή 6 1,30 Α-Δ: 1,25 28,67,
#422/036016 12 0,07 (συρ.) Β-Ν: 1,30 διευρύνονται συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 1,35 στο εξής και είναι τριπτών εργαλείων
#422/036017 13 28,52 0,03 Β-Ν: 1,00 σχεδόν κάθετα
ΑΜ, Ταφή 5 Α-Δ: 1,30 στα Ν και
0,75 (συρ.) ελαφρώς
συγκλίνοντα στα Β
21
294

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
44 #422/049007 3 28,36 0,72 1,00 9,61 / Β-Ν: 3,50 κυκλικό Ν, ΝΑ και ΝΔ: - - λάκκος κεραμικής
22
#422/049008 3 0,30 Β-Ν: 2,90 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 1,15 Β και ΒΔ: οπτών αχυροπηλών,
#422/049009 4 27,92 0,07 Β-Ν: 2,35 συγκλίνοντα: πλιθιών και λίθων,
Α-Δ: 0,67 απότομη κλίση τριπτών εργαλείων
#422/048013 7 28,66 0,81 Β-Ν: 2,15
Α-Δ: 0,95
#422/048014 8 27,94 0,35 Β-Ν: 2,20
Α-Δ: 0,70
#422/048030 7 0,82 Β-Ν: 3,20
ΑΜ Α-Δ: 1,00
#422/048031 8 0,33 Β-Ν: 3,20
ΑΜ Α-Δ: 1,00
#422/048032 8 0,20 Β-Ν: 3,20
ΑΜ 3,89 Α-Δ: 1,00
συνολικές διαστάσεις Λ 44 (τ 422/049+τ 422/048+ΑΜ τ 422/048):
Β-Ν: 3,10 και Α-Δ: 3,10
Β-Ν: ±3,40 (μαζί με το Ν όριο στο τ 422/058) και Α-Δ: 3,10
45 #422/049011 5 28,29 0,54 0,86 8,4 Β-Ν: 1,90 σχεδόν συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,30 κυκλικό ομαλή κλίση
#422/049032 5 28,02 27,75 0,48 Β-Ν: 3,00
ΑΜ Α-Δ: 1,70
τ 422/049 + 1,52
κυρίως
τ 422/050
Β-Ν: 2,80 και Α-Δ: 3,00
45α #422/049033 20 27,81 27,62 0,19 0,02 1,14 / Β-Ν: 0,95 κυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος οστών ζώων
0,2475 Α-Δ: 1,20
(συρ.) συρρίκνωση:
Β-Ν: 0,45
Α-Δ: 0,55
22
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το νότιο όριο του λάκκου 44 στο μη διερευνημένο τετράγωνο 422/058.
295

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
46 #422/049013 7 28,32 0,29 0,79 7,364 Β-Ν: 2,80 αδιάγνωστο αβαθής λάκκος - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,40
#422/049014 8 28,03 0,25 Β-Ν: 2,50
1,04 Α-Δ: 2,63
συνολικές διαστάσεις Λ 46 (#422/049013+#422/049014): Β-Ν: 2,80 και Α-Δ: 2,63
46α #422/049015 9 28,08 27,91 0,17 0,11 1,695 αρχικές: κυκλικό συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,00
τελικές:
Β-Ν: 1,50
Α-Δ: 1,13
46β #422/049023 17 28,03 27,89 0,14 0,12 1,886 Β-Ν: 1,64 ελλειψοειδές αβαθής λάκκος - ΠΣ 3 λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,15
46γ #422/049017 11 28,03 27,87 0,16 0,11 0,4896 Β-Ν: 0,77 κυκλικό Ν: - - λάκκος οστών ζώων
τελικές:
Β-Ν: 0,68 Β:
Α-Δ: 0,72 συγκλίνοντα:
46δ #422/049018 12 27,86 27,67 0,36 0,09 3,51 Β-Ν: 0,45 σχεδόν κυκλικό Α και Δ: - - λάκκος οστών ζώων
#422/049029 12 28,05 27,69 0,62 Β-Ν: 1,40
(τ 422/049+ 0,71 Α-Δ: 2,00 Β και ΒΑ:
τ 422/039) συγκλίνοντα:
συνολικές διαστάσεις Λ 46δ (τ 422/049+τ 422/039): Β-Ν: 1,80 και Α-Δ: 1,95 απότομη κλίση
47 #422/038005 3 28,35 0,82 0,64 3,105 Β-Ν: 2,10 ακανόνιστο κάθετα - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,27
Α-Δ: 0,65 απολεπισμένων
#422/038008 5 0,16 Β-Ν: 1,80 εργαλείων
Α-Δ: 1,27
#422/038010 6 27,53 0,31 Β-Ν: 1,05
Α-Δ: 1,05
#422/038028 6 0,36 Β-Ν: 1,20
1,56 Α-Δ: 0,65
συνολικές διαστάσεις Λ 47: Β-Ν: 2,30 και Α-Δ: 1,35
296

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
48 #422/049019 13 28,32 28,14 0,18 0,47 4,51 Β-Ν: 1,55 πιθανόν κυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 2,10
#422/059022 12 28,29 28,03 0,10 Β-Ν: 0,65
ΒΜ 0,57 Α-Δ: 0,85
Β-Ν: 2,05 και Α-Δ: 2,20 (κέντρο ανασκαμμένου δυτικού τμήματος)
48α #422/049020 14 28,16 28,03 0,34 0,15 1,932 Β-Ν: 2,10 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
(σωζόμενο)
23
#422/059023 13 28,33 27,99 1,37 Β-Ν: 1,90
1,53 Α-Δ: 2,60
48β #422/049021 15 28,05 28,00 0,05 0,03 1,92 Β-Ν: 1,00 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - ΠΣ λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 0,50 απότομη κλίση) 121
#422/049034 15 28,05 27,94 0,21 Β-Ν: 1,30
ΑΜ 0,23 Α-Δ: 1,20
συνολικές διαστάσεις Λ 48β (#422/049021+#422/049034):
Β-Ν: 1,20 και Α-Δ: 1,60
48γ #422/049022 16 28,06 0,54 0,06 6,11 Β-Ν: 0,80 κυκλικό κάθετα - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 0,55
#422/059024 14 27,99 2,06 Β-Ν: 2,80
Α-Δ: 2,60
#422/059025 14 27,45 0,71 Β-Ν: 2,20
2,83 Α-Δ: 2,45
συνολικές διαστάσεις Λ 48γ (τ 422/049+τ 422/059):
Β-Ν: 2,35 και Α-Δ: 2,60
49 #422/048010 5 28,67 0,57 0,43 1,8231 Β-Ν: 1,03 αδιάγνωστο κάθετα στα Β - λάκκος κεραμικής
24
/4 Α-Δ: 1,77
(μέγιστες) στα ΒΑ συγκεντρώσεις:
#422/048011 5 28,10 0,25 Β-Ν: 0,87 οπτών αχυροπηλών,
0,68 Α-Δ: 1,74 πλιθιών, λίθων και
(μέγιστες) τριπτών εργαλείων
πιθανή  Λ 49 (τ 422/047+τ 422/048+τ 422/057+τ 422/058): 2, 00
23
Δεν είναι το φυσικό, αλλά η αρχή των επιχώσεων του λάκκου 48γ.
24
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το τμήμα του λάκκου 49 στα μη διερευνημένα τετράγωνα 422/047, 422/057 και 422/058.
297

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
50 #422/048012 6 28,62 28,30: 0,50 0,45 2,7125/ Β-Ν: 1,67 πιθανόν συγκλίνοντα: - - λάκκος
κέντρο 0,8 Α-Δ: 1,17 κυκλικό ομαλή κλίση με λίγα ευρήματα
28,14: Α (συρ.)
#422/048025 6 0,02 Β-Ν: 0,30
ΒΜ Α-Δ: 1,10
#422/048037 6 28,33 28,12 0,04 Β-Ν: 0,60
ΑΜ 0,52 Α-Δ: 0,45
συνολικές διαστάσεις Λ 50 (κυρίως τετράγωνο και μάρτυρες):
Β-Ν: 1,55 και Α-Δ: 1,75 (αρχικές, στο κέντρο)
Β-Ν: 0,80 και Α-Δ: 1,00 (συρρίκνωση, στο κέντρο)
51 #422/038012 8 28,45 0,52 0,42 5,04 / Β-Ν: 1,65 σχεδόν συγκλίνοντα: - ΠΣ 4 λάκκος οστών ζώων
3,87 Α-Δ: 2,35 κυκλικό στα Δ ΠΣ 6
#422/038013 9 0,30 (συρ.) Β-Ν: 1,60 με ομαλή κλίση, ΠΣ 94 συγκεντρώσεις:
Α-Δ: 2,23/1,85 στα Β, ΒΔ και Ν οστέινων,
#422/038015 9 27,93 0,10 Β-Ν: 1,33 με απότομη απολεπισμένων και
#422/038021 8 0,14 Β-Ν: 2,00
(Α όριο) Α-Δ: 0,60
#422/038022 9 0,17 Β-Ν: 1,80
(Α όριο) Α-Δ: 0,50
#422/048022 15 28,52 0,25 Β-Ν: 0,60
ΒΜ Α-Δ: 2,10
#422/048023 16 28,08 0,06 Β-Ν: 0,50
ΒΜ 1,44 Α-Δ: 1,60
συνολικές διαστάσεις Λ 51 (τ 422/038 + τ 422/048):
Β-Ν: 2,10 και Α-Δ: 2,40 (ΒΑ-ΝΔ: 2,55) και Β-Ν: 1,72 και Α-Δ: 2,25 (συρρίκνωση)
52 #422/048016 10 28,54 0,34 0,68 4,8 Β-Ν: 2,40 ακανόνιστο σχεδόν κάθετα - - λάκκος
ΒΑ-ΝΔ: 2,96
#422/048017 11 28,20 0,23 Β-Ν: 2,40
0,91 Α-Δ: 1,50
298

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
53 #422/048018 12 28,52 0,36 0,68 2,87 Β-Ν: 2,50 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - - λάκκος
#422/048019 13 28,16 0,14 Β-Ν: 2,05
Α-Δ: 1,40
0,82 (κέντρο
πάσας)
54 #422/048020 14 28,56 28,49 0,07 0,04 0,77 Β-Ν: 0,70 κυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,10
55 #422/037004 3 28,69 28,22 0,49 0,12 2,635 Β-Ν: 1,05 σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών ζώων
ΑΜ Α-Δ: 0,50 ημικυκλικό
#422/038020 13 28,26 28,20 0,16 Β-Ν: 1,40
ΒΜ+ κυρίως 0,28 Α-Δ: 1,20
τετράγωνο
συνολικές διαστάσεις Λ 55 (τ 422/037+τ 422/038): Β-Ν: 1,55 και Α-Δ: 1,70
56 #422/038024 15 28,23 0,87 0,42 1,1025 Β-Ν: 1,45-1,50 κυκλικό σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών
Α-Δ: 1,20-1,25
Α-Δ: 0,25 απολεπισμένων
#422/038025 16 27,36 0,22 Β-Ν: 1,05 εργαλείων
0,66 Α-Δ: 1,05
57 #422/039006 3 28,05 0.46 0,97 4,6 Β-Ν: 2,80 σχεδόν σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 2,60 κυκλικό
#422/039007 4 27,59 0,81 Β-Ν: 2,00
1,78 Α-Δ: 2,30
58 #422/038031 19 28,26 0,55 0,12 5,3 Β-Ν: 1,00 σχεδόν Α: κάθετα - ΠΣ 5 λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 0,40 κυκλικό
#422/038032 20 27,47 0,08 Β-Ν: 1,25 Β και ΒΔ:
#422/038038 19 27,87 0,53 Β-Ν: 3,00
Α-Δ: 1,60 συγκλίνοντα:
#422/038039 20 27,32 1,09 Β-Ν: 2,95 Ν και ΝΑ
1,81 Α-Δ: 2,00 ομαλή κλίση,
συνολικές διαστάσεις Λ 58 (#422/038031+#422/038038): Β-Ν: 2,65 και Α-Δ: 2,00 Δ απότομη
299

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
59 #422/037005 4 28,92 28,76 0,16 0,08 0,54 / Β-Ν: 0,30 πιθανόν συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
25
6,25 Α-Δ: 1,80 και κυκλικό ομαλή κλίση
πιθανή : συγκεντρώσεις:
2,50
26
απολεπισμένων
εργαλείων
60 #422/059018 9 28,49 28,35 0,14 0,06 Β-Ν: 0,76
0,6688 ημικυκλικό αβαθής λάκκος - ΠΣ 9 λάκκος
(κέντρο πάσας)
61 #422/059019 10 28,49 28,34 0,15 0,08 0,51 Β-Ν: 0,60 ακανόνιστο αβαθής λάκκος - ΠΣ 9 λάκκος κεραμικής
Α-Δ: 0,85
(κέντρο πάσας)
62 #422/039014 6 27,90 0,25 0,37 9,625 Β-Ν: 2,50 ακανόνιστο αβαθής λάκκος - ΠΣ 11 λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,55 ΠΣ 14
#422/039015 6 27,65 0,34 Β-Ν: 3,40 ΠΣ 120
ΑΜ Α-Δ: 1,00
#422/040006 2 27,86 27,73 0,18 Β-Ν: 1,80
0,88 Α-Δ: 1,30
Β-Ν: 2,50 και Α-Δ: 3,85 (περ.)
63 #422/048034 18 28,36 0,63 0,38 2,5375 Β-Ν: 1,90 ελλειψοειδές σχεδόν κάθετα - - λάκκος οστών ζώων
/ 1,54 Α-Δ: 0,93
#422/048035 18 27,73 0,58 (συρ.) Β-Ν: 1,75
Α-Δ: 1,45
0,96 συρρίκνωση:
Β-Ν: 1,40
Α-Δ: 1,10
64 #422/039018 9 28,05 27,84 0,21 0,13 1,15 Β-Ν: 1,05/1,15 κυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,00
65 #422/049031 19 27, 96 27,89 0,07 0,05 0,8 Β-Ν: 0,80 κυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος οστών ζώων
Α-Δ: 1,00
25
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το τμήμα του λάκκου στα τετράγωνα 422/047 και 422/048, όπου ο λάκκος δεν εντοπίστηκε κατά την ανασκαφή.
26
Μαζί με το νότιο τμήμα του λάκκου στα τετράγωνα 422/047 και 422/048, όπου λάκκος δεν εντοπίστηκε κατά την ανασκαφή.
300

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
66 #422/030003 4 27,86 27,70 0,66 0,23 2,257 / Β-Ν: 1,60 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - ΠΣ 17 λάκκος
27
3,4225 Α-Δ: 0,75 ομαλή κλίση ΠΣ 115 με λίγα ευρήματα
#422/030009 8 27,39 27,20 0,14 Β-Ν: 1,85
0,37 Α-Δ: 1,22
(μέγιστες)
πιθανή  Λ 66 (μαζί με το τμήμα του Λ 66 στην Α περιοχή του τ 422/030): 1,85
67 #422/028009 7 28,04 27,82 0,22 0,53 4,785 Β-Ν: 1,65 ακανόνιστο Ν και ΝΔ: κάθετα - ΠΣ 18 λάκκος
(τ 422/028+ (σωζόμενη) ΠΣ 95 με λίγα ευρήματα
28
τ 422/029) Α-Δ: 2,90 Α: συγκλίνοντα: ΠΣ 96
ομαλή κλίση ΠΣ 97
ΠΣ 117
68 #422/028010 8 27,82 27,70: 0,20 : ΝΑ 0,20 2,76 Β-Ν: 1,20 αδιάγνωστο Ν: κάθετα - - λάκκος
κέντρο Α-Δ: 2,30 με λίγα ευρήματα
27,62: (κέντρο Α και ΝΑ:
29
ΝΑ πάσας) συγκλίνοντα:
69 #422/028011 9 28,36 28,25: 0,24: Α 0,73 4,512 Β-Ν: 1,88 αδιάγνωστο Δ και ΝΑ: κάθετα - ΠΣ 89 λάκκος
(τ 422/028+ κέντρο Α-Δ: 2,40 με λίγα ευρήματα
τ 422/027) 28,12: Α Β: αβαθής
συγκλίνοντα:
Ν ομαλή κλίση,
ΒΔ απότομη
70 #422/038040 23 27,90 27,49 0,41 0,09 0,56 κέντρο ελλειψοειδές συγκλίνοντα: - - λάκκος οστών ζώων
30
πάσας: απότομη κλίση
Β-Ν: 1,40
Α-Δ: 0,40
27
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το τμήμα του λάκκου στην ανατολική, μη διερευνημένη περιοχή του τετραγώνου 422/030.
28
Σύμφωνα με τα αρχικά όρια του λάκκου, στο στρώμα 2 του τετραγώνου 422/028.
29
Μέτρηση που αφορά στη νότια/νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου (το βόρειο τμήμα του παρέμεινε άσκαφτο).
30
Από τον λάκκο 70 σώζεται το δυτικό μισό του περίπου.
301

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
71 #422/028012 10 28,17 27,63: 0,63: Β 0,38 0,9728 Β-Ν: 0,64 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - - λάκκος
κέντρο (σωζόμενη) απότομη κλίση με λίγα ευρήματα
27,54: Β Α-Δ: 1,52
31
(μέγιστη)
72 #422/039020 11 27,84 0,84 0,69 7,755 / Β-Ν: 1,80 ελλειψοειδές Β, Ν και Δ: - - συγκεντρώσεις:
(τ 422/039+ 5,684 Α-Δ: 2,50 σχεδόν κάθετα οπτών
τ 422/038) (συρ.) αχυροπηλών,
#422/039022 13 1,33 Β-Ν: 2,25 Α: συγκλίνοντα: πλιθιών και λίθων
#422/039025 11 0,17 Β-Ν: 2,30
(Α όριο) Α-Δ: 0,50
#422/039026 13 0,25 Β-Ν: 2,00
(Α όριο) Α-Δ: 0,70
#422/039027 16 1,56 ΒΑ-ΝΔ: 2,90
ΒΔ-ΝΑ: 2,25
#422/039028 17 27,00 0,59 ΒΑ-ΝΔ: 2,90
4,59 ΒΔ-ΝΑ: 1,96
συνολικές διαστάσεις Λ 72: ΒΑ-ΝΔ: 3,30 και ΒΔ-ΝΑ: 2,35 (#422/039026+#422/039027) και ΒΑ-
ΝΔ: 2,90 και ΒΔ-ΝΑ: 1,96 (#422/039028, συρρίκνωση)
73 #422/069005 2 28,91 28,47 0,44 0,30 1,04 / Β-Ν: 1,60 αδιάγνωστο Ν και Δ: κάθετα - ΠΣ 130 λάκκος κεραμικής
32
ΑΜ 2,56 (μέγιστη)
Α-Δ: 0,65 (κέντρο) Β: συγκλίνοντα:
πιθανή : απότομη κλίση
±1,60 (Β-Ν)
31
Μέτρηση στη νότια περιοχή του λάκκου (το υπόλοιπο τμήμα του παρέμεινε άσκαφτο).
32
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το ανατολικό μισό του λάκκου στο τετράγωνο 422/070, όπου ο λάκκος δεν εντοπίστηκε κατά την ανασκαφή.
302

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
74 #422/069006 3 29,19 28,40 0,79 0,81 1,845 / Β-Ν: 2,05 αδιάγνωστο κάθετα αρχικά, σε όλη την - λάκκος οστών ζώων
33
4,2025 (μέγιστη) συγκλίνοντα περιφέρεια
Α-Δ: 0,90 (ομαλή κλίση) του ανατολικού
(κέντρο) βαθύτερα τμήματος
πιθανή : του λάκκου
±2,05 (Β-Ν)
75 #422/032004 4 30,39 30,18 0,21 0,04 0,6825 / κέντρο πάσας: αδιάγνωστο αβαθής - - λάκκος
34
1,1025 Β-Ν: 0,65 λάκκος με λίγα ευρήματα
Α-Δ: 1,05
πιθανή:
±1,05 (Α-Δ)
76 #422/023001 2 29,89 29,72: 0,17: 0,08 0,9425 / κέντρο πάσας: αδιάγνωστο αβαθής - - λάκκος
35
ΒΜ κέντρο κέντρο 2,1025 Β-Ν: 0,65 λάκκος με λίγα ευρήματα
29,67: Α-Δ: 1,45
βόρεια πιθανή :
±1,45 (Α-Δ)
77 #422/059027 15 28,44 28,24 0,20 0,09 1,275 / Β-Ν: 1,70 αδιάγνωστο αβαθής - ΠΣ 122 λάκκος κεραμικής
36
κυρίως 2,89 Α-Δ: 0,75 λάκκος
τετράγωνο+ Πιθανή :
ΒΜ ±1,70 (Β-Ν)
33
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το δυτικό τμήμα του λάκκου στο μη διερευνημένο τετράγωνο 422/068.
34
Πιθανό εμβαδόν, μαζί με το νότιο τμήμα του στα μη διερευνημένα τετράγωνα 422/032 και 422/033.
35
Πιθανό εμβαδόν του λάκκου 76, μαζί με το βόρειο τμήμα του στο μη διερευνημένο τετράγωνο 422/013.
36
Πιθανό εμβαδόν του λάκκου 77, μαζί με το δυτικό τμήμα του στο μη διερευνημένο τετράγωνο 422/058.
303

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
78 #422/021009 6 30,39 30,29 0,10 0,1 1 κέντρο πάσας: ημικυκλικό αβαθής λάκκος - - λάκκος
Β-Ν: 1,25 με λίγα ευρήματα
Α-Δ: 0,80
79 #422/011013 10 30,17 29,91 0,26 0,1 0,4125 κέντρο πάσας: ημικυκλικό συγκλίνοντα: - - λάκκος
Β-Ν: 0,55 ΒΑ απότομη κλίση με λίγα ευρήματα
Α-Δ: 0,75 και ΒΔ ομαλή
37
80 #422/039029 18 27,74 27,65 0,09 - 0,3575 κέντρο πάσας: ελλειψοειδές αβαθής λάκκος - - μόνο 3 μικρά κόκαλα
Β-Ν: 0,55
Α-Δ: 0,65
81 #422/011014 11 30,27 29,88: 0,39: 0,1 0,2688 κέντρο αδιάγνωστο Α: - - λάκκος κεραμικής
38
κέντρο κέντρο πάσας : κάθετα αρχικά,
29,85: Β-Ν: 0,84 συγκλίνοντα
νότια Α-Δ: 0,32 (ομαλή κλίση)
βαθύτερα
39
82 #422/080009 8 28,37 28,11 0,26 0,1 0,65 / Β-Ν: 1,30 αδιάγνωστο αβαθής λάκκος - - λάκκος κεραμικής
(Β λάκκος) (Β λάκκος) ±0,7225 Α-Δ: 0,50
28,08 0,29 (Β λάκκος) (Β+Ν λάκκος)
(Ν λάκκος) (Ν λάκκος) ±0,81 ±: 0,85
(Ν λάκκος) (Β λάκκος)
±: 0,90
(Ν λάκκος)
37
Όπου δεν υπάρχει μέτρηση όγκου χώματος, σημαίνει ότι ο μαθηματικός τύπος που χρησιμοποιήθηκε δεν έδωσε αποτέλεσμα, λόγω των μικρών διαστάσεων και των αβαθών επιχώσεων του λάκκου.
38
Διερευνήθηκε η νοτιοανατολική περιοχή του λάκκου 81.
39
Διερευνήθηκε η δυτική περιοχή του λάκκου 82.
304

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
83 #422/060027 14 27,83 27,77: 0,06: - 0,28 / Β-Ν: 1,12 σχεδόν αβαθής λάκκος - - λάκκος
40
κέντρο κέντρο 1,14 Α-Δ: 0,25 κυκλικό με λίγα ευρήματα
41
πάσας πάσας συνολικές
27,69: (422/060+Δ. Τ. Α):
κέντρο Β-Ν: 1,20
λάκκου Α-Δ: 0,95
στη Δ.Τ. Α
84 #422/080027 25 28,70 28,35: 0,35: 0,1 0,45 Β-Ν: 1,00 αδιάγνωστο συγκλίνοντα: - - λάκκος με
κέντρο κέντρο Α-Δ: 0,45 απότομη κλίση λίγα ευρήματα
28,28: (μέγιστες)
δυτικά
85 #422/080028 26 28,20 28,10: 0,10-0,18 - 0,21 Β-Ν: 0,70 αδιάγνωστο σχεδόν κάθετα - - λάκκος με
κέντρο Α-Δ: 0,30 λίγα ευρήματα
28,01:
νότια
86 #422/080026 24 28,48 27,98 0,50 0,2 0,406 αρχικές: κυκλικό διευρυμένα: - - λάκκος με
Β-Ν: 0,62 Β, Ν και Α, λίγα ευρήματα
Α-Δ: 0,64 περίπου
τελικές: από 28,25
Β-Ν: 0,70
Α-Δ: 0,58
87 τ 422/011 - 30,23 30,11 ±0,12 - 0,3672 Β-Ν: 0,68 αδιάγνωστο σχεδόν κάθετα - ΠΣ 54 σκάφτηκε μέχρι το
Α-Δ: 0,54 φυσικό, στο
πλαίσιο της Δ.Τ. Β
88 τ 422/011 - ±30,35 ±29,97 ±0,38 0,1 0,312 Β-Ν: 0,52 ημικυκλικό σχεδόν κάθετα - - σκάφτηκε μέχρι το
Α-Δ: 0,60 φυσικό, στο
πλαίσιο της Δ.Τ. Β
40
41
305

Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
89 τ 422/026 - 29,10 - - - 0,518 Β-Ν: 0,70 κυκλικό - - - εντοπίστηκε,

Α-Δ: 0,74 κατόπιν διαβρώθηκε
90 τ 422/026 - 29,12 - - - 0,49 : 0,70 κυκλικό - - - εντοπίστηκε,
κατόπιν διαβρώθηκε
91 #422/029001 2 28,09 ±28,05 ±0,04 - 0,3072 Β-Ν: 0,64 κυκλικό - - - εντοπίστηκε,
Α-Δ: 0,48 κατόπιν διαβρώθηκε
92 #422/030001 2 28,03 ±27,85 ±0,18 0,2 1,036 Β-Ν: 0,74 αδιάγνωστο - - ΠΣ 28 στα δυτικά εντοπίστηκε
Α-Δ: 1,40 ΠΣ 35 και κατόπιν διαβρώθηκε,
ΠΣ 59 στα ανατολικά ερευνήθηκε
ΠΣ 114 στο πλαίσιο της Δ.Τ. Α
93 #422/040005 3 27,64 26,99 0,65 0,3 0,48 / Β-Ν: 2,40 αδιάγνωστο - - ΠΣ 16 στα δυτικά δεν ερευνήθηκε,
2,8842 Α-Δ: 0,20 ή ΠΣ 27 στα ανατολικά ερευνήθηκε
1,2043 στο πλαίσιο της Δ.Τ. Α
94 #422/060025 12 28,15 27,88 0,27 0,2 1,134 Β-Ν: 1,62 πιθανόν - - - σκάφτηκε μαζί
ΒΜ Α-Δ: 0,70 κυκλικό με τον λάκκο 21
95 #422/069003 1 ±28,94 28,65 ±0,29 0,9 0,32 Β-Ν: 0,80 αδιάγνωστο - - ΠΣ 129 σκάφτηκε μαζί
ΑΜ Α-Δ: 0,40 με τον λάκκο 20
#422/070003 3
96 #422/090001 2 29,21 - - - 0,5032 Β-Ν: 0,68 κυκλικό - - - δεν ερευνήθηκε
Α-Δ: 0,74
42
43
306
Πίνακες λάκκων
Στους πίνακες που ακολουθούν, περιλαμβάνονται 96 λάκκοι, μαζί με τις 26 υποδιαιρέσεις

κάποιων από αυτούς (α, β, γ, κ.ο.κ.), δηλαδή 122 λάκκοι συνολικά.
.
307
Αντιστοιχίες λάκκων Δ.Τ. Α & Β

με τις κατασκευές της ανασκαφής
Λάκκοι στις δοκιμαστικές τομές Αντιστοιχία με τις κατασκευές

της ανασκαφής
Λάκκος 1 στη δυτική παρειά της Δ.Τ. Α Τάφρος 1α και τάφρος 1β των τετραγώνων
422/080 και 422/090
Λάκκος 1α στην ανατολική παρειά της Δ.Τ. Α Τάφρος 1α και τάφρος 1β των τετραγώνων
422/080 και 422/090
Λάκκος 2 στη δυτική παρειά της Δ.Τ. Α Χωρίς αντιστοιχία
Λάκκος 2α στην ανατολική παρειά της Δ.Τ. Α Χωρίς αντιστοιχία
Λάκκος 3 στη δυτική και ανατολική παρειά Λάκκος 6 του τετραγώνου 422/070
της Δ.Τ. Α
Λάκκος 4α στην ανατολική παρειά της Δ.Τ. Α Χωρίς αντιστοιχία
Λάκκοι 6, 6α και 6β στη δυτική και ανατολική Λάκκος 7 του τετραγώνου 422/050
παρειά της Δ.Τ. Α
Λάκκος 8 στη δυτική και ανατολική παρειά Χωρίς αντιστοιχία
της Δ.Τ. Α
Λάκκοι 1, 1α, 1ε και 1στ στη δυτική παρειά Λάκκοι 5 και 5α του τετραγώνου 422/021
της Δ.Τ. Β
Λάκκοι 1, 1α, 1β και 1γ στην ανατολική Λάκκοι 5, 5β και 5γ των τετραγώνων
παρειά της Δ.Τ. Β 422/021 και 422/011
Λάκκος 2 της δυτικής παρειάς της Δ.Τ. Β Λάκκος 2 των τετραγώνων 422/001 και
422/011
Λάκκος 2 της ανατολικής παρειάς της Δ.Τ. Β Λάκκος 41 του τετραγώνου 422/011
Λάκκος 3 της δυτικής παρειάς της Δ.Τ. Β Χωρίς αντιστοιχία
Χωρίς αντιστοιχία: συνήθως μικρών διαστάσεων λάκκοι που διερευνήθηκαν σε όλη την
έκτασή τους και μέχρι το τελικό τους βάθος, κατά τη διερεύνηση των δοκιμαστικών τομών Α
και Β.
Λάκκος 2 δοκιμαστικής τομής Β: κατά τη διάνοιξη της δοκιμαστικής τομής Β, θεωρήθηκε ότι
υπήρχε ένας ενιαίος λάκκος, και στην ανατολική και στη δυτική παρειά της, ο οποίος
ονομάστηκε λάκκος 2.
308
Οι λάκκοι με βάση το σχήμα τους
Λάκκοι Σχήμα Σύνολο

1*, 2, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 20, 21, 23α, 24, 25, Κυκλικό 53 λάκκοι
26, 29α, 29β, 31, 32, 33, 36, 37, 38*, 39α, ή πιθανόν κυκλικό (*)
39β, 39γ*, 40*, 41, 42, 43, 44, 45, 45α, 46α,
46γ, 46δ, 48*, 48γ, 50*, 51, 54, 56, 57, 58,
59*, 64, 65, 83, 86, 89, 90, 91, 94, 96
12, 19, 25α, 30, 55, 60, 78, 79, 88 Ημικυκλικό 9 λάκκοι
13, 14, 26α, 26β, 46β, 63, 70, 72, 80 Ελλειψοειδές 9 λάκκοι
11, 15, 23 Ορθογωνικό 3 λάκκοι
3, 3α, 3β, 5α, 5β, 5γ, 17, 18, 24α, 27, 28, Ακανόνιστο 22 λάκκοι
29, 29γ, 29δ, 29ε, 35, 39, 47, 52, 61, 62, 69
16, 22, 34, 46, 48α, 48β, 49, 53, 66, 67, 68, Αδιάγνωστο 25 λάκκοι
71, 73, 74, 75, 76, 77, 81, 82, 84, 85, 87,
92, 93, 95
Οι λάκκοι με βάση τα τοιχώματά τους
Λάκκοι Τοιχώματα Σύνολο

1, 5, 5α, 7, 19, 20, 24α, 26, 32, 39, 39α, Κάθετα ή σχεδόν κάθετα 28 λάκκοι
39β, 39γ, 41, 42, 43, 46, 47, 48γ, 49, 52,
55, 56, 57, 63, 85, 87, 88
2, 3, 3α, 4, 9, 10, 11, 13, 14, 21, 22, 23, Συγκλίνοντα 23 λάκκοι
26α, 27, 28, 29δ, 35, 45, 46α, 50, 53, 59, (με ομαλή κατωφερική κλίση)
66
3β, 17, 24, 30, 48α, 48β, 70, 71, 84 Συγκλίνοντα 9 λάκκοι
(με απότομη κατωφερική κλίση)
5β, 5γ, 6, 18, 23α, 25, 29, 29α, 29β, 29γ, Λάκκοι των οποίων τα 30 λάκκοι
29ε, 31, 33, 34, 36, 37, 40, 44, 46γ, 46δ, τοιχώματα ποικίλλουν στα
51, 58, 67, 68, 69, 72, 73, 74, 79, 81 τέσσερα σημεία τους (βόρεια,
νότια, ανατολικά και δυτικά)
12, 15, 16, 25α, 26β, 38, 45α, 46, 46β, 48, Αβαθείς λάκκοι 23 λάκκοι
54, 60, 61, 62, 64, 65, 75, 76, 77, 78, 80,
82, 83
19 (σε όλη την έκτασή του), 29ε (στα Με διευρυμένα τοιχώματα, 6 λάκκοι
ανατολικά), 36 (στα δυτικά), 43 (σε όλη σκάβοντας σε βάθος
την έκτασή του), 82 (στα δυτικά), 86 (στα
βόρεια, στα νότια και στα ανατολικά)
309
Οι λάκκοι με βάση το βάθος των επιχώσεών τους (Σχέδιο 3, Γράφημα 54)
Λάκκοι Βάθος επίχωσης Σύνολο

2, 4, 5 (+5α+5β+5γ), 6, 7, 11 Μεγαλύτερο του 1μ. 8 λάκκοι
(+8), 20, 42
1, 5β, 19, 24, 24α, 25, 26, 29γ, Από 0,50μ. έως 1μ. 31 λάκκοι
34, 36, 37, 39α, 39γ, 41, 43, 44,
45, 47, 48γ, 49, 50, 51, 56, 58,
63, 66, 71, 72, 74, 86, 93
3, 3α, 3β, 5γ, 9, 10, 12, 13, 14, Από 0,15μ. έως 0,49μ. 63 λάκκοι
15, 17, 18, 21, 23, 23α, 26α, 27,
28, 29, 29α, 29β, 29δ, 29ε, 30,
31, 32, 33, 35, 38, 39, 39β, 40,
45α, 46, 46α, 46γ, 46δ, 48, 48α,
52, 53, 55, 57, 59, 61, 62, 64,
67, 68, 69, 70, 73, 75, 76, 77,
81, 82, 84, 85, 88, 92, 94, 95
5α, 16, 22, 25α, 26β, 46β, 48β, Μικρότερο από 0,15μ. 16 λάκκοι
54, 60, 65, 78, 79, 80, 83, 87, 91
Ο βαθύτερος λάκκος: λάκκος 5 (5+5α+5β+5γ): 1,67μ.

Ο αβαθέστερος λάκκος: λάκκος 91: ±0,04μ.
310
Βάθος επιχώσεων λάκκων
Λάκκος Βάθος Λάκκος Βάθος Λάκκος Βάθος

επίχωσης επίχωσης επίχωσης
1 0,51μ. 29γ 0,53μ. 57 0,46μ.
2 1,07μ. 29δ 0,23μ. 58 0,55μ.
3 0,46μ. 29ε 0,27μ. 59 0,16μ.
3α 0,49μ. 30 0,45μ. 60 0,14μ.
3β 0,34μ. 31 0,23μ. 61 0,15μ.
4 1,17μ. 32 0,42μ. 62 0,25μ.
5 0,73μ. 33 0,37μ. 63 0,63μ.
5α 0,09μ. 34 0,52μ. 64 0,21μ.
5β 0,67μ. 35 0,22μ. 65 0,07μ.
5γ 0,31μ. 36 0,64μ. 66 0,66μ.
6 1,56μ. 37 0,55μ. 67 0,22μ.
7 1,63μ. 38 0,15μ. 68 0,20μ.
8 0,14μ. 39 0,32μ. 69 0,24μ.
9 0,49μ. 39α 0,58μ. 70 0,41μ.
10 0,39μ. 39β 0,43μ. 71 0,63μ.
11 1,05μ. 39γ 0,55μ. 72 0,84μ.
12 0,19μ. 40 0,36μ. 73 0,44μ.
13 0,15μ. 41 0,71μ. 74 0,79μ.
14 0,17μ. 42 1,24μ. 75 0,21μ.
15 0,15μ. 43 0,63μ. 76 0,17μ.
16 0,14μ. 44 0,72μ. 77 0,20μ.
17 0,33μ. 45 0,54μ. 78 0,10μ.
18 0,47μ. 45α 0,19μ. 79 0,11μ.
19 0,50μ. 46 0,29μ. 80 0,09μ.
20 1,27μ. 46α 0,17μ. 81 0,39μ.
21 0,33μ. 46β 0,14μ. 82 0,26–0,29μ.
22 0,14μ. 46γ 0,16μ. 83 0,06μ.
23 0,25μ. 46δ 0,36μ. 84 0,35μ.
23α 0,18μ. 47 0,82μ. 85 0,10–0,18μ.
24 0,70μ. 48 0,18μ. 86 0,50μ.
24α 0,68μ. 48α 0,34μ. 87 ±0,12μ.
25 0,78μ. 48β 0,05μ. 88 0,38μ.
25α 0,08μ. 48γ 0,54μ. 89 -
26 0,91μ. 49 0,57μ. 90 -
26α 0,33μ. 50 0,50μ. 91 ±0,04μ.
26β 0,10μ. 51 0,52μ. 92 ±0,18μ.
27 0,33μ. 52 0,34μ. 93 0,65μ.
28 0,49μ. 53 0,36μ. 94 0,27μ.
29 0,46μ. 54 0,07μ. 95 0,29μ.
29α 0,46μ. 55 0,49μ. 96 -
29β 0,34μ. 56 0,87μ.
311
Οι λάκκοι με βάση τις διαστάσεις τους (Γράφημα 55)
Λάκκοι Διαστάσεις Εμβαδόν Σύνολο

5 Η μία διάσταση 24,44m² 1
μεγαλύτερη από 5μ.
6, 20, 24, 27, 29 Από 4,50μ.-4,99μ. Από 10,8m² (λάκκος 6) 5
μέχρι 14,7m² (λάκκος 29)
5β, 11 Από 4μ. έως 4,49μ. Από 11,4m² (λάκκος 5β) μέχρι 2
11,89m² (λάκκος 11)
7, 15, 17, 41, 62 Από 3,50μ. έως 3,99μ. Από 7,8m² (λάκκος 41) 5
μέχρι 11,9m² (λάκκος 15)
2, 18, 34, 44, 45, Από 3μ. έως 3,49μ. Από 7,755m² (λάκκος 72) 6
72 μέχρι 10,54m² (λάκκος 44)
4, 5γ, 16, 21, 25, Από 2,50μ. έως 2,99μ. Από 5,0095m² (λάκκος 26) 15
26, 28, 29γ, 33, 39, μέχρι 7,685m² (λάκκος 5γ)
46, 48γ, 58, 59, 67
10, 23, 29α, 29ε, Από 2μ. έως 2,49μ. Από 1,932m² (λάκκος 48α) 18
36, 42, 47, 48, 48α, μέχρι 5,64m² (λάκκος 23)
49, 51, 52, 53, 57,
68, 69, 74, 93
1, 3, 3α, 5α, 9, 12, Από 1,50μ. έως 1,99μ. Από 0,9728m² (λάκκος 71) 27
23α, 26α, 29δ, 35, μέχρι 3,51m² (λάκκος 46δ)
37, 38, 39α, 39γ,
40, 46α, 46β, 46δ,
48β, 50, 55, 63, 66,
71, 73, 77, 94
13, 14, 19, 22, 24α, Από 1μ. έως 1,49μ. Από 0,495m² (λάκκος 24α) 21
25α, 26β, 29β, 30, μέχρι 2,1025m² (λάκκος 76)
39β, 43, 54, 56, 64,
65, 70, 75, 76, 78,
83, 92
3β, 31, 32, 45α, Από 0,50-0,99μ. Από 0,21m² (λάκκος 85) 21
46γ, 60, 61, 79, 80, μέχρι 1,14m² (λάκκος 45α)
81, 82, 84, 85, 86,
87, 88, 89, 90, 91,
95, 96
Οι λάκκοι εντάχθηκαν σε αυτές τις δέκα κατηγορίες, με βάση τη διάμετρο ή τη μεγαλύτερη

κάθε φορά διάστασή τους. Στους λάκκους εκείνους που εικάζεται η διάμετρός τους (ή η
μέγιστη διάστασή τους) με σχετική ασφάλεια, αυτή η πιθανή μέτρηση είναι που αποτέλεσε
κριτήριο για την κατάταξή τους σε μία από τις συγκεκριμένες κατηγορίες.
Ο μεγαλύτερος λάκκος: λάκκος 5: 5,20μ. (Β-Ν) x 4,70μ. (Α-Δ).

Ο μικρότερος λάκκος: λάκκος 91: 0,64μ. (Β-Ν) x 0,48μ. (Α-Δ).
312
Λάκκοι με αναβαθμούς
Λάκκος Αριθμός Περιοχή και ερμηνεία Διαστάσεις Ύψος Εμβαδόν

αναβαθμών
4 1 Στα βόρεια. Αναβαθμός πρόσβασης στον υπόγειο χώρο. Β-Ν: 0,64μ. x Α-Δ: 1,68μ. 0,13μ. 1,0752m²
Ο λάκκος 5α στα δυτικά του λάκκου 5. Πρόσβαση στον λάκκο 5. 1) Λάκκος 5α: 0,41μ. 4,5m²
ΒΔ-ΝΑ: 2,50μ. x ΒΑ-ΝΔ: 1,80μ.
Ο λάκκος 5β (η τελική του συρρίκνωση) στα νότια του λάκκου 5, 2) Λάκκος 5β: 0,30μ. 4,05m²
5 3 χαμηλότερα και νοτιοανατολικά του λάκκου 5. Πρόσβαση στον λάκκο Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 2,70μ.
5.
Μέσα στον λάκκο 5γ, προς βορειοδυτικά, η διαμόρφωση του φυσικού 3) Λάκκος 5γ: 0,10μ. 3,1536m²
βαθύτερα οδηγεί στον σχηματισμό ενός χαμηλού αναβαθμού, ΒΔ-ΝΑ: 1,46μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,16μ.
χωρίζοντας έτσι τον λάκκο σε δύο μέρη.
1) Μεγάλος αναβαθμός στα 0,60μ. 1,2m²
11 2 Η διαμόρφωση στα νοτιοανατολικά και ο λάκκος 19 στα νότια πιθανόν νοτιοανατολικά του λάκκου 11:
ορίζουν την είσοδο στον λάκκο 11. ΒΔ-ΝΑ: 1,40μ. x ΒΑ-ΝΔ: 2,00μ.
2) Λάκκος 19: 0,28μ. 1,1875m²
Β-Ν: 0,95μ. x Α-Δ: 1,25μ.
1) Ο βορειότερος: 0,19μ. 0,24m²
ΒΔ-ΝΑ 1,20μ. x ΒΑ-ΝΔ 0,20μ
Δύο στα βόρεια/βορειοανατολικά. Πιθανόν εξυπηρετούσαν βασικές 2) Αμέσως νότια του πρώτου, 0,34μ. 1,38m²
χωρο-οργανωτικές και αποθηκευτικές ανάγκες. αναβαθμός με μέγιστο πλάτος
24 4 0,56μ.
Ο λάκκος 24α στα νότια είναι αναβαθμός πρόσβασης στον λάκκο 24 3) Λάκκος 24α: 0,25μ. 0,495m²
και ο λάκκος 55 στα νοτιοδυτικά είναι πιθανή είσοδος. Στα δυτικά του Β-Ν 0,45μ. x Α-Δ 1,10μ.
λάκκου 55, δημιουργείται μικρός αναβαθμός, πλάτους 0,10-0,20μ. και 4) Λάκκος 55: 0,84μ. 2,635m²
ύψους 0,25μ. Β-Ν 1,55μ. x Α-Δ 1,70μ.
313
Λάκκοι με αναβαθμούς
Λάκκος Αριθμός Περιοχή και ερμηνεία Διαστάσεις Ύψος Εμβαδόν

αναβαθμών
1) Ο νοτιότερος: 0,31μ. 0,252m²
Δύο στα νότια. Πιθανόν εξυπηρετούσαν βασικές χωρο-οργανωτικές και ΒΑ-ΝΔ: 0,28μ. x ΝΑ-ΒΔ: 0,90μ.
25 3 αποθηκευτικές ανάγκες. 2) Αμέσως βόρεια του πρώτου: 0,12μ. 0,1848m²
Β-Ν: 0,84μ. x Α-Δ: 0,22μ.
Ο λάκκος 25α στα βόρεια. Αποτελεί πιθανόν την είσοδο στον λάκκο 25. 3) Λάκκος 25α: 0,30μ. 0,8775m²
Β-Ν: 0,65μ. x Α-Δ: 1,35μ.
1) Ο νοτιότερος, με μέγιστο 0,23μ. -
Δύο στα νοτιοδυτικά. Πιθανόν πρόκειται για διαμορφωμένη είσοδο πλάτος (ΒΑ-ΝΔ) 0,18μ.
26 2 στον λάκκο, με δύο σκαλοπάτια. 2) Αμέσως βόρεια του πρώτου, 0,61μ. -
με μέγιστο πλάτος (ΒΑ-ΝΔ)
0,18μ.
36 2 Στα βόρεια και στα νότια. Πιθανόν όχι αναβαθμοί πρόσβασης στον 1) Βόρειος: 0,20μ. -
λάκκο, λόγω μικρού πλάτους, αλλά κατάλοιπο παλαιότερης φάσης του. μέγιστο πλάτος 0,18μ.
2) Νότιος: 0,16μ. -
μέγιστο πλάτος 0,10μ.
1) Δυτικός: 0,28μ. 1,125m²
42 2 Στα δυτικά και αμέσως ανατολικά. Αναβαθμοί πρόσβασης στον λάκκο. Β-Ν: 1,50μ. x Α-Δ: 0,75μ.
2) Ανατολικός: 0,21μ. 0,744m²
Β-Ν: 0,60μ. x Α-Δ: 1,24μ.
49 2 Στα βόρεια και στα βορειοανατολικά. Πιθανόν όχι αναβαθμοί 1) Βόρειος: 0,17μ. -
πρόσβασης στον λάκκο, αλλά κατάλοιπο παλαιότερης φάσης του. μέγιστο πλάτος 0,18μ.
2) Βορειοανατολικός: 0,15μ. -
μέγιστο πλάτος 0,10μ.
74 1 Ενιαίος αναβαθμός στην περιφέρεια του λάκκου (ανατολικά) που Μέγιστο πλάτος (Α-Δ): 0,40μ. 0,15μ. -
εξυπηρετούσε πιθανόν την πρόσβαση. Ελάχιστο πλάτος (Α-Δ): 0,15μ.
314
Λάκκοι με πασσαλότρυπες
Λάκκος Τετράγωνο Πασσαλότρυπες Σχέση ΠΣ με άλλα στοιχεία

1 422/011 Μία ΠΣ 55 -
2 422/001 Δύο ΠΣ 2, ΠΣ 53 -
3α 422/011 Μία ΠΣ 54 Λάκκος 87
4 422/080 Δύο ΠΣ 131, ΠΣ 132 Ευθύγραμμα κτίσματα ΝΑ
περιοχής καννάβου
5 422/021 Τρεις ΠΣ 56, ΠΣ 57, ΠΣ 137 Αυλάκια 2 και 6
6 422/070 Δύο ΠΣ 128 -
ΠΣ 49 Ευθύγραμμα κτίσματα ΝΑ
7 422/050 Μία ΠΣ 27 Λάκκοι 15 και 93
14 422/070 Μία ΠΣ 1 Ευθύγραμμα κτίσματα ΝΑ
15 422/040 Τρεις ΠΣ 15 -
ΠΣ 16, ΠΣ 27 Λάκκοι 7 και 93
17 422/030 Τρεις ΠΣ 29
ΠΣ 28, ΠΣ 86 Λάκκοι 27 και 92
20 422/059 Δύο ΠΣ 124 -
422/069 ΠΣ 9 Λάκκοι 60 και 61
23 422/029 Δύο ΠΣ 13, ΠΣ 118 -
23α 422/029 Μία ΠΣ 119 -
24 422/028 Πέντε ΠΣ 10, ΠΣ 90, ΠΣ 91, -
422/038 ΠΣ 92, ΠΣ 93
27 422/029 Δεκατρείς ΠΣ 102, ΠΣ 116 -
422/030
ΠΣ 28, ΠΣ 29, ΠΣ 32, Λάκκοι 17, 28, 92
ΠΣ 35, ΠΣ 59, ΠΣ 86
ΠΣ 34, ΠΣ 101, ΠΣ 105, Ευθύγραμμα κτίσματα ΒΑ
ΠΣ 107, ΠΣ 113 περιοχής καννάβου
28 422/029 Τρεις ΠΣ 12, ΠΣ 33 -
422/039 ΠΣ 32 Λάκκος 27
30 422/060 Δύο ΠΣ 125, ΠΣ 126 -
31 422/060 Μία ΠΣ 127 -
33 422/059 Μία ΠΣ 123 -
36 422/023 Μία ΠΣ 61 -
39α 422/012 Μία ΠΣ 60 -
39β 422/002 Μία ΠΣ 138 -
42 422/022 Μία ΠΣ 63 -
46 422/049 Μία ΠΣ 3 Λάκκος 46β
46β 422/049 Μία ΠΣ 3 Λάκκος 46
48β 422/049 Μία ΠΣ 121 -
51 422/038 Τρεις ΠΣ 4, ΠΣ 6, ΠΣ 94 -
58 422/038 Μία ΠΣ 5 -
60 422/059 Μία ΠΣ 9 Λάκκοι 61, 20
61 422/059 Μία ΠΣ 9 Λάκκοι 60, 20
62 422/039 Τρεις ΠΣ 14, ΠΣ 11, ΠΣ 120 -
66 422/030 Δύο ΠΣ 17, ΠΣ 115 -
67 422/029 Πέντε ΠΣ 18 -
ΠΣ 95, ΠΣ 96, Ευθύγραμμα κτίσματα ΒΑ
ΠΣ 97, ΠΣ 117 περιοχής καννάβου
69 422/028 Μία ΠΣ 89 -
73 422/069 Μία ΠΣ 130 -
77 422/059 Μία ΠΣ 122 -
87 422/011 Μία ΠΣ 54 Με λάκκο 3α Λάκκος 3α
92 422/030 Τέσσερις ΠΣ 114 -
ΠΣ 28, ΠΣ 35, ΠΣ 59 Λάκκοι 17 και 27
93 422/040 Δύο ΠΣ 16, ΠΣ 27 Λάκκοι 7 και 15
95 422/069 Μία ΠΣ 129 -
315
Κατανομή εργαλείων κατά λάκκους
Λάκκος Οστέινα Απολεπισμένα Με κόψη Λείανσης Τριβής/ Αδιάγνωστα Σύνολο

Κρούσης
1 1 - - - 1 3 5
2 44 80 21 - 52 17 214
3 6 6 - - 7 2 21
3α - 2 - - 2 - 4
4 14 26 5 - 21 9 75
5 +5α 28 23 - - 6 11 68
5β 32 34 4 - 19 9 98
5γ 13 19 2 - 10 - 44
6 22 22 6 - 43 26 119
7 63 110 30 - 67 30 300
8 2 6 4 - 16 7 35
9 1 1 1 - 6 9 18
9 και 10 - - - - - 2 2
10 5 5 1 - 18 4 33
11 20 27 4 - 36 13 100
11 και 20 1 1 - 1 2 - 5
12 - 1 - - - 1 2
13 1 1 - - 4 1 7
15 3 4 - - 1 - 8
16 - - - - 1 - 1
16 και 17 4 - - - 4 1 9
17 3 5 1 - 14 2 25
17 και 27 - 2 - - - 2 4
18 147 391 7 - 31 29 605
19 2 - - - 5 2 9
19 και 20 - - 1 - 1 - 2
20 32 33 6 - 55 15 141
21 6 7 2 - 6 1 22
22 - 2 - - 1 - 3
23 3 4 1 - 8 5 21
23α 1 1 - - 3 1 6
24 66 128 2 - 64 19 279
24α 2 - - - 3 - 5
25 15 24 2 - 32 26 99
26 17 22 4 - 28 18 89
26α - 2 - - 9 6 17
26β - - - - 3 - 3
Στις περιπτώσεις όπου αναφέρονται συνολικά τα ευρήματα από δύο λάκκους, πρόκειται για
αντικείμενα που προέκυψαν από καθαρισμούς ή καταρρεύσεις παρειών τετραγώνων, στη
στρωματογραφία των οποίων εντοπίζονται οι επιχώσεις δύο λάκκων.
316

Κρούσης
27 4 - 1 - 5 4 14
28 4 3 1 - 11 4 24
29 17 23 2 - 37 16 95
29α 2 7 - - 11 11 31
29β 4 3 - - - - 7
29γ 9 20 1 - 8 4 42
29δ - - - - - 2 2
29ε 3 7 - - 3 - 13
30 1 - - - 5 3 9
31 1 - - - 3 - 4
32 4 1 - - 3 - 8
33 10 11 4 - 10 2 37
34 19 16 2 - 20 16 72
35 1 1 - - 4 5 11
36 10 11 2 - 19 10 52
37 2 3 4 1 32 8 50
38 - - - - 2 2 4
39 8 19 3 - 13 1 44
39α 1 6 1 - 9 2 19
39β - - - - 1 - 1
39γ 1 4 - - 1 1 7
40 3 2 1 - 6 2 14
41 12 16 8 - 25 9 70
42 53 41 5 - 168 19 286
43 11 13 1 - 22 9 56
44 23 15 6 - 71 54 169
45 7 14 3 - 42 20 86
45α - 2 - - - - 2
46 16 15 - - 16 5 52
46α - 2 - - 4 1 7
46β 1 1 - - 1 - 3
46γ - 1 - - 1 - 2
46δ 3 5 - - 2 3 13
47 13 53 5 - 15 14 100
48 7 9 - - 5 1 22
48α 2 6 1 - 3 4 16
48β - 2 - - 2 1 5
48γ 9 12 - - 16 2 39
49 7 12 2 - 41 6 68
50 9 7 - - 7 - 23
51 45 43 1 - 27 14 130
52 - 7 1 - 7 5 20
53 6 9 1 - 9 4 29
55 - - - - 1 - 1
56 6 27 - - 2 - 35
57 - 5 1 - 6 3 15
58 6 8 2 - 4 1 21
59 2 18 - - 1 2 23
61 - 2 - - 1 1 4
317

Κρούσης
62 1 2 - - 3 1 7
63 - 3 1 - 5 3 12
64 - - - - - 1 1
65 1 1 - - - - 2
66 2 3 - - - 3 8
67 7 3 1 - 7 7 25
69 1 1 - - - - 2
70 - 1 - - 1 - 2
71 1 4 - - - - 5
72 7 5 1 - 12 10 35
73 - - - - 1 - 1
74 4 15 1 - 14 3 37
75 - 2 - - 1 1 4
76 1 4 - - 2 2 9
77 - 1 - - 1 3 5
78 1 1 - - - - 2
81 1 4 - - - - 5
82 - - - - 4 - 4
84 2 1 - - - - 3
85 - 1 - - - - 1
86 1 3 - - 2 - 6
Σύνολο 926 1526 167 2 1334 576 4531
318
Οι λάκκοι με βάση τα ευρήματα (Γραφήματα 51, 52, 53)

Λάκκοι κεραμικής Λάκκοι οστών Λάκκοι με λίγα ή ελάχιστα ευρήματα
Γενικό σύνολο
Βορειοδυτική περιοχή 2, 3, 3α, 5, 5α, 5β, 5γ, 3β, 39, 39α, 39β, 42 1, 38, 39γ, 75, 76, 78, 79
ανασκαφικού καννάβου 35, 36, 37, 40, 41, 81 25
Σύνολο 13 5 7
Βορειοκεντρική περιοχή 25, 25α, 26, 26α, 29, 29α, - 26β
ανασκαφικού καννάβου 29β, 29γ, 29δ, 29ε, 43 12
Σύνολο 11 - 1
Βορειοανατολική περιοχή - 18, 23, 23α, 24, 24α, 45, 46, 15, 16, 17, 22, 27, 28, 45α,
ανασκαφικού καννάβου 46α, 46β, 46γ, 46δ, 47, 48, 50, 52, 53, 66, 67, 68,
48α, 48β, 48γ, 51, 54, 55, 69, 71, 80 45
56, 57, 58, 59, 62, 63,
64, 65, 70, 72
Σύνολο - 29 16
Νοτιοανατολική περιοχή 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 19, 21, 74, 94 12, 13, 14, 31, 60, 83, 84, 85, 86
ανασκαφικού καννάβου 20, 30, 32, 33, 34, 44, 32
49, 61,73, 77, 82, 95
Σύνολο 20 3 9
Γενικό σύνολο 44 37 33 114
Οι λάκκοι με βάση τις συγκεντρώσεις ευρημάτων

Οστρέων Οστρέων Οστών ζώων Οπτών Απολεπισμένων Εργαλείων Εργαλείων Οστέινων Χαλαζιών
και κεραμικής και εργαλείων αχυροπηλών, εργαλείων με κόψη τριβής/κρούσης εργαλείων
πλιθιών και λίθων
Λάκκοι 2, 41 2, 4, 5, 6, 7, 18, 24, 42 44, 49, 72 2, 4, 5, 5β, 7, 7 2, 4, 6, 7, 10, 11, 2, 5β, 7, 18, 2, 4, 26
11, 20, 25, 36, 11, 18, 20, 24, 18, 20, 24, 25, 24, 42, 51
37, 41 25, 29, 29γ, 42, 26, 29, 34, 37,
47, 51, 56, 59 41, 42, 43, 44,
45, 49, 51
Σύνολο 2 11 3 3 17 1 21 7 3
319
Πίνακας Πασσαλοτρυπών
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
Διαστάσεις
(σε μ.) Σχήμα Τοιχώματα Περιοχή Ευρήματα
44
1 #422/070016 14 28,15 28,02 0,13 0,01 0,2544 Β-Ν: 0,48 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 14, 7 όστρακα
Α-Δ: 0,53 στα Δ του. 3 όστρεα
5 αχυροπηλοί
NK 34 (δημητριακά)
2 #422/011009 7 29,76 29,66 0,10 0,02 0,14 Β-Ν: 0,35 περίπου απότομη μέσα στον Λ 2, 11 όστρακα
Α-Δ: 0,40 ωοειδές κατωφερική στα ΝΔ του 2 κόκαλα
κλίση 6 όστρεα
από Ν προς Β
3 #422/049016 10 28,04 27,79 0,25 0,01 0,04 Β-Ν: 0,20 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 46β, 1 όστρακο
Α-Δ: 0,20 στα ΝΑ του 5 κόκαλα+2 δόντια
2 θραύσματα δαπέδου
4 #422/038023 14 28,14 28,00 0,14 0,01 0,0675 Β-Ν: 0,27 περίπου πολύ ελαφριά μέσα στον Λ 51, 6 όστρεα
Α-Δ: 0,25 ωοειδές κατωφερική στα ΝΑ του ΝΚ 120
κλίση (όσπρια και άγρια χλωρίδα)
από ΒΑ
προς ΝΔ
5 #422/038029 17 28,31 27,97 0,34 0,03 0,105 Β-Ν: 0,35 κυκλικό με πολύ ελαφριά εκτός του Λ 58, 7 οστά
Α-Δ: 0,30 κατωφερική στα ΝΔ του 0,25 του λίτρου όστρεα
κλίση 1 αχυροπηλός
από ΒΑ ΝΚ 123
προς ΝΔ (δημητριακά και άγρια χλωρίδα)
6 #422/038030 18 28,29 27,99 0,30 0,03 0,1089 Β-Ν: 0,33 κυκλικό ελαφριά ανάμεσα 4 κόκαλα+1 δόντι
Α-Δ: 0,33 κατωφερική στους Λ 51 και Λ 58 0,25 του λίτρου όστρεα
κλίση και τις ΠΣ 4 και 5 2 αχυροπηλοί
από ΒΑ
προς ΝΔ
44
Τα στοιχεία που αναφέρονται στα φυτικά κατάλοιπα των δειγμάτων του νεροκόσκινου των Ρεβενίων προέρχονται από την αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή της Dr αρχαιολόγου-αρχαιοβοτανολόγου Γ.
Κοτζαμάνη. (Κοτζαμάνη 2009: Παράρτημα 5)
320
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
7 #422/038034 21 28,56 28,31 0,25 0,01 0,099 Β-Ν: 0,30 πιθανόν κυκλικό κάθετα μέσα στο αυλάκι 1 6 μικρά όστρακα
Α-Δ: 0,33 9 κόκαλα
4 όστρεα
ΝΚ 128 (δημητριακά)
8 #422/029011 7 27,69 27,36 0,33 0,05 0,1575 Β-Ν: τετραγωνικό κάθετα μέσα στον Λ 27, καθόλου
/0,059 0,35/0,22/0, στα Ν του
4 16
/ 0,024 Α-Δ:
0,45/0,27/0,
15
9 #422/059021 11 28,35 28,24 0,11 0,01 0,14 Β-Ν: 0,35 κυκλικό κάθετα ανάμεσα 1 όστρακο
ΑΜ Α-Δ: 0,40 στους Λ 60 και Λ 61 2 κόκαλα+6 δόντια
2 όστρεα
10 #422/038037 22 27,99 27,81 0,18 0,01 0,0625 Β-Ν: 0,25 πιθανόν κυκλικό κάθετα εκτός του Λ 24, 1 μικρό όστρακο
ΒΜ / 0,075 Α-Δ: στα ΝΑ του 4 κόκαλα
0,25/0,30 7 όστρεα
1 χαλαζίας
1 αχυροπηλός
11 #422/039017 8 27,66 27,60 0,06 0,01 0,2025 Β-Ν: 0,45 κυκλικό αβαθής μέσα στον Λ 62, 4 κόκαλα
ΑΜ Α-Δ: 0,45 στα ΝΑ του
12 #422/039023 14 27,86 27,81 0,05 0,01 0,16 Β-Ν: 0,40 κυκλικό αβαθής εκτός του Λ 28, -
Α-Δ: 0,40 στα ΝΔ του
13 #422/038041 24 27,90 27,83 0,07 - 0,0442 Β-Ν: 0,17 κυκλικό κάθετα εκτός του Λ 23, -
Α-Δ: 0,26 στα ΝΔ του
14 #422/039024 15 27,66 27,52 0,15 0,01 0,0504 Β-Ν: 0,21 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 62, 1 κόκαλο
Α-Δ: 0,24 στα Β του
15 #422/040016 6 27,71/ 27,55 0,05 - 0,0378 Β-Ν: 0,18 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 15, ΝΚ 155 (δημητριακά)
27,60 0,16 Α-Δ: 0,21 στα ΒΑ του
16 τετράγωνο - 27,68 27,52 0,16 0,01 0,0529 Β-Ν: 0,23 κυκλικό αβαθής μέσα στον Λ 15, καθόλου
422/040 Α-Δ: 0,23 στα Α του
17 #422/030008 7 27,51 27,48 0,03 - 0,105 Β-Ν: 0,30 πιθανόν κυκλικό αβαθής εκτός του Λ 66, καθόλου
Α-Δ: 0,35 στα ΒΔ του
321
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
18 #422/029014 9 28,01 27,78 0,23 0,01 0,0625 Β-Ν: 0,25 κάθετα μέσα στον Λ 67, 2 μικρά όστρακα
Α-Δ: 0,25 στα Α του 1 κόκαλο
3 όστρεα
3 αχυροπηλοί
19 #422/090002 3 28,75 28,54 0,21 0,01 0,065 Β-Ν: 0,20 κυκλικό κάθετα ΠΣ 20, 21, 22, 23, 1 κόκαλο
Α-Δ: 0,24 24, 25, 26 1 αχυροπηλός
(ΝΑ περιοχή ΝΚ 165: ένα από τα 12
καννάβου) πλουσιότερα δείγματα της
αρχαιοβοτανικής συγκέντρωσης
των Ρεβενίων (σπόροι και, κυρίως,
λέπυρα επενδεδυμένων σιτηρών)
20 #422/090005 6 28,70 28,48 0,22 0,02 0,0952 Β-Ν: κυκλικό κάθετα ΠΣ 19, 21, 22, 23, 1 κόκαλο
0,30/0,18 24, 25, 26 ΝΚ 168 (δημητριακά)
(συρ.) (ΝΑ περιοχή
Α-Δ: καννάβου)
0,35/0,18
(συρ.)
21 #422/090004 5 28,65 28,51 0,14 0,01 0,065 Β-Ν: κυκλικό κάθετα ΠΣ 19, 20, 22, 23, ΝΚ 167 (δημητριακά)
028/0,14 24, 25, 26
Α-Δ: (ΝΑ περιοχή
0,24/0,16 καννάβου)
22 #422/090003 4 28,78 28,49 0,29 0,02 0,084 Β-Ν: κυκλικό κάθετα ΠΣ 19, 20, 21, 23, ΝΚ 166 (δημητριακά)
0,31/0,20 24, 25, 26
23 #422/090007 8 29,09 28,95 0,14 0,01 0,0754 Β-Ν: κυκλικό κάθετα ΠΣ 19, 20, 21, 22, 3 κόκαλα
0,29/0,20 24, 25, 26
24 #422/090008 9 28,91 28,46 0,45 0,03 0,0875/ ΒΔ-ΝΑ: ελλειψοειδές κάθετα, ΠΣ 19, 20, 21, 22, 1 κόκαλο
0,0456 0,34/0,14 μόνο στα 23, 25, 26
ΒΑ-ΝΔ: ΝΑ και από (ΝΑ περιοχή
0,25/0,13 28,68μ καννάβου)
(συρ.), με
απότομη
κατωφερική
κλίση
322
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
25 #422/090009 10 28,93 28,48 0,45 0,05 0,1125/ Β-Ν: κυκλικό κάθετα, ενώ ΠΣ 19, 20, 21, 22, 23, 24, 2 κόκαλα (το ένα
0,0924 0,43/0,24 από 28,61- 26 ψαριού)
Α-Δ: 28,48 έχουν (ΝΑ περιοχή καννάβου) ΝΚ 171 (δημητριακά)
0,40/0,25 ελαφριά κλίση
26 #422/090010 11 29,02 28,58 0,44 0,07 0,1512/ Β-Ν: κυκλικό κάθετα ΠΣ 19, 20, 21, 22, 23, 24, 1 αχυροπηλός
0,105 0,42/0,24 25 ΝΚ 172 (δημητριακά)
Α-Δ: (ΝΑ περιοχή καννάβου)
0,36/0,27
27 #422/040017 7 27,50 27,36 0,14 - 0,0285 Β-Ν: 0,15 πιθανόν κάθετα μέσα στον Λ 15, στα ΝΑ 2 κόκαλα
Α-Δ: 0,19 ελλειψοειδές του και στα Β του Λ 7
28 #422/030011 10 27,63 27,51 0,12 - 0,036 Β-Ν: 0,18 κυκλικό κάθετα εκτός του Λ 17, στα Β του 1 καμένο κόκαλο
Α-Δ: 0,20 ΝΚ 175 (όσπρια)
29 #422/030010 9 27,71 27,61 0,10 0,01 0,0576 Β-Ν: 0,24 κυκλικό κάθετα εκτός του Λ 17, στα Β του 2 μικρά όστρακα
Α-Δ: 0,24 5 κόκαλα
1 όστρεο
1 σαλιγκάρι
1 πηλός
ΝΚ 174 (δημητριακά
και άγρια χλωρίδα)
30 #422/029016 10 27,69 27,65 0,04 - 0,0225 Β-Ν: 0,15 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 27, στα Δ του 2 κόκαλα
Α-Δ: 0,15 (αβαθής)
31 #422/029017 11 27,71 27,64 0,08 - 0,0289 Β-Ν: 0,17 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 27, στα Δ του 2 κόκαλα
Α-Δ: 0,17 (αβαθής) 2 όστρεα
32 #422/029018 12 27,80 27,76 0,04 - 0,0144 Β-Ν: 0,12 κυκλικό κάθετα ανάμεσα στους -
Α-Δ: 0,12 (αβαθής) Λ 27 και Λ 28
33 #422/029019 13 27,72 27,65 0,07 0,021 Β-Ν: 0,14 κυκλικό κάθετα μέσα στον Λ 28, 1 όστρεο
Α-Δ: 0,15 (αβαθής) στα Δ του
34 #422/029020 14 27,86 27,68 0,18 0,01 0,044 Β-Ν: 0,20 κυκλικό κάθετα εκτός του Λ 27, 1 κόκαλο
Α-Δ: 0,22 στα Β του, μαζί με τις ΠΣ
ΒΑ περιοχής καννάβου
323
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
35 #422/030012 11 27,70 27,67 0,03 - 0,0441 Β-Ν: 0,21 κυκλικό κάθετα περιοχή λάκκων 17, 27, 92 ΝΚ 181 (δημητριακά)
Α-Δ: 0,21 (αβαθής)
36 #422/080010 9 28,72 28,60 0,12 - 0,042 Β-Ν: 0,21 κυκλικό κάθετα τάφροι 1α και 1β -
Α-Δ: 0,20 συγκέντρωση πασσαλοτρυπών ΝΑ
37 #422/080011 10 28,67 28,57 0,10 - 0,044 Β-Ν: 0,22 κυκλικό κάθετα τάφροι 1α και 1β 1 πηλός
Α-Δ: 0,20 ΠΣ 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, ΝΚ 183 (δημητριακά)
46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
(ΝΑ περιοχή καννάβου)
Α-Δ: 0,15 (αβαθής) ΠΣ 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
39 #422/080013 12 28,64 28,49 0,15 0,01 0,0342 Β-Ν: 0,18 κυκλικό κάθετα τάφροι 1α και 1β ΝΚ 185 (δημητριακά)
Α-Δ: 0,19 ΠΣ 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
/ Α-Δ: (σχετικά ΠΣ 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45,
0,0324 0,14/0,18 αβαθής) 46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
Α-Δ: 0,16 ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
42 #422/080016 15 28,56 28,51 0,04 - 0,0306 Β-Ν: 0,17 κυκλικό κάθετα τάφροι 1α και 1β ΝΚ 188 (δημητριακά)
Α-Δ: 0,18 (αβαθής) ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
43 #422/080017 16 28,51 28,44 0,07 - 0,0225 Β-Ν: 0,17 κυκλικό κάθετα τάφρος 1β 1 μικρό όστρακο
Α-Δ: 0,15 ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 1 κόκαλο
46, 47, 48, 49, 51, 52, 58, 136
324
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
44 #422/080018 17 28,58 28,39 0,19 0,03 0,117/ Β-Ν: 0,39 και κυκλικό Ν: κάθετα τάφρος 1β 3 κόκαλα
0,046 0,23 (συρ.) Β, Α και Δ: ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, ΝΚ 190 (δημητριακά)
Α-Δ: 0,30 και σχεδόν κάθετα 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49,
0,20 (συρ.) 51, 52, 58, 136
45 #422/080019 18 28,65 28,30 0,35 0,06 0,1584 Β-Ν: 0,43 κυκλικό σταδιακή τάφρος 1β 3 κόκαλα
Α-Δ: 0,38/0,40 κλίση ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, 1 φολίδα πυριτόλιθου
: 0,44x0,36 στο εσωτερικό 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49,
της 51, 52, 58, 136
46 #422/080020 19 28,81 28,30 0,51 0,08 0,154/ Β-Ν: 0,44 και κυκλικό κάθετα / τάφρος 1β 1 κόκαλο
0,0552 0,24 (συρ.) σχεδόν κάθετα ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, ΝΚ 192 (δημητριακά)
Α-Δ: 0,35 και 42, 43, 44, 45, 47, 48, 49,
0,23 (συρ.) 51, 52, 58, 136
: 0,38x0,30 (ΝΑ περιοχή καννάβου)
47 #422/080021 20 28,75 28,36 0,39 0,06 0,159/ Β-Ν: 0,53 και κυκλικό σχεδόν κάθετα τάφρος 1β 11 κόκαλα
0,0572 0,26 (συρ.) ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, 2 όστρεα
Α-Δ: 0,30 και 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 2 τριπτά εργαλεία (;)
0,22 (συρ.) 51, 52, 58, 136 1 χαλαζίας
: 0,45χ0,26 (ΝΑ περιοχή καννάβου)
48 #422/080022 21 28,53 28,31 0,22 0,04 0,1849/ : πιθανόν σχεδόν κάθετα τάφρος 1β ΝΚ 194
0,1089 0,43 και 0,33 κυκλικό λάκκος 82 (δημητριακά και όσπρια)
(συρ.) ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41,
42, 43, 44, 45, 46, 47, 49,
51, 52, 58, 136
49 #422/080024 22 28,69 28,23 0,46 0,11 0,25/ : κυκλικό απότομη κλίση Λ 84, Λ 85 0,15 του λίτρου κόκαλα
0,0256 0,50 και 0,16 στο εσωτερικό ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, 8 όστρεα
(συρ.) της 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, ΝΚ 195: ένα από τα 12
51, 52, 58, 136 πλουσιότερα δείγματα
(ΝΑ περιοχή καννάβου) της αρχαιοβοτανικής
συγκέντρωσης των
Ρεβενίων (σπόροι και,
κυρίως, λέπυρα
επενδεδυμένων
σιτηρών, και σε
μικρότερο ποσοστό
φυτά της άγριας
βλάστησης)
325
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
50 Δεν είναι πασσαλότρυπα. Ονομάστηκε λάκκος 86

51 #422/090013 13 28,70 28,46 0,24 0,01 0,04/ : 0,20/0,14 κυκλικό κάθετα τάφροι 1α και 1β ΝΚ 199 (δημητριακά και
ΒΜ 0,0196 ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, άγρια χλωρίδα)
41, 42, 43, 44, 45, 46,
47, 48, 49, 52, 58, 136
52 #422/080029 27 28,68 28,61 0,07 - 0,0289 : 0,17 κυκλικό κάθετα τάφροι 1α και 1β -
ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40,
41, 42, 43, 44, 45, 46,
47, 48, 49, (50), 51, 58,
136
326
Α/Α
Πάσα ή
τετράγωνο  Διερεύνηση
Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
(σε μ.) Σχήμα Περιοχή
53 #422/001006 2 σκάφτηκε μαζί με 29,64 29,36 0,28 0,01 0,02 Β-Ν: 0,10 ελλειψοειδές μέσα στον Λ 2, στα Ν του
#422/001007 2 τις επιχώσεις του Λ 2 Α-Δ: 0,20 και Α της ΠΣ 2
54 τ 422/011 - σκάφτηκε μαζί με τη Δ.Τ. - 29,85 - - 0,2464 Β-Ν: 0,44 κυκλικό μέσα στον Λ 3α, στα ΝΑ του
Β, μέχρι το φυσικό, το Α-Δ: 0,56
σχήμα της σώθηκε
περίπου κατά το ήμισυ
55 τ 422/011 - όπως παραπάνω ±30,35 29,86 ±0,49 0,06 0,1225 : 0,35 πιθανόν Ν και εκτός του Λ 1
κυκλικό
56 #422/021001 1 εντοπίστηκε το 2002, 30,95 ±30,80 ±0,15 0,01 0,078 Β-Ν: 0,30 κυκλικό ΝΔ και εκτός του Λ 5,
μετά (2004) διαβρώθηκε Α-Δ: 0,26 ίσως εντός αυλακιού 6
(ήταν αβαθής)
57 #422/021001 1 όπως παραπάνω 30,83 ±30,75 ±0,08 - 0,0324 : 0,18 κυκλικό Ν και εκτός Λ 5,
ΒΔ και εκτός αυλακιού 2
58 #422/080004 4 όπως παραπάνω 28,65 ±28,52 ±0,13 - 0,0256 : 0,16 κυκλικό τάφροι 1α και 1β
ΠΣ 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
45, 46, 47, 48, 49, (50), 51, 52, 136
59 #422/030001 2 όπως παραπάνω 28,03 ±27,95 ±0,08 0,01 0,0676 : 0,26 πιθανόν Ανάμεσα σε Λ 27 και Λ 92
κυκλικό
60 #422/012006 4 ανασκάφηκε μαζί με τις ±29,29 29,19 ±0,10 - 0,0256 : 0,16 πιθανόν εκτός Λ 39α, στα Α του
επιχώσεις του Λ 39α κυκλικό
61 τ 422/023 - εντοπίστηκε το 2002, 30,30 30,22 0,08 0,02 0,29 Β-Ν: 0,50 ωοειδές στα ΒΑ όρια και εκτός του Λ 36
μετά (2004) διαβρώθηκε Α-Δ: 0,58
(ήταν αβαθής)
62 τ 422/023 - εντοπίστηκε το 2002, αλλά 30,04 - - - 0,09 : 0,30 κυκλικό Α του Λ 37, πιθανή σχέση με τις ΠΣ
δε διερευνήθηκε των τ 422/024, 422/025 και 422/034
(πιθανόν ήταν αβαθής)
63 #422/022001 1 όπως παραπάνω 30,56 30,48 0,08 0,02 0,2025 : 0,45 κυκλικό στα ΒΔ όρια και εκτός του Λ 42
64 422/024 - όπως παραπάνω 29,74 - - - 0,28 Β-Ν: 0,56 κυκλικό κεντρική περιοχή καννάβου, όπου
Α-Δ: 0,50 βρίσκονται οι ΠΣ 64-85, 87-88 και
το αυλάκι 7
65 422/024 - όπως παραπάνω 29,69 - - - 0,09 : 0,30 κυκλικό όπου παραπάνω
327
Α/Α
Πάσα ή
Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
68 422/024 - όπως παραπάνω 29,69 - - - 0,0624 Β-Ν: 0,26 κυκλικό όπου παραπάνω
Α-Δ: 0,24
Α-Δ: 0,26
Α-Δ: 0,50
Α-Δ: 0,26
Α-Δ: 0,24
Α-Δ: 0,28

422/025
328
Α/Α
Πάσα ή
Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
Α-Δ: 0,50
86 #422/029005 6 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 28 ±27,75 27,58 ±0,17 0,01 0,0576 : 0,24 κυκλικό εκτός του Λ 17,
σε επαφή με τα ΒΔ όριά του
#422/029013 8
87 422/027 - εντοπίστηκε το 2002, αλλά δε 28,85 - - - 0,084 Β-Ν: 0,28 κυκλικό κεντρική περιοχή καννάβου, όπου
διερευνήθηκε (πιθανόν ήταν αβαθής) Α-Δ: 0,30 βρίσκονται οι ΠΣ 64-85, 87-88 και το
αυλάκι 7
Α-Δ: 0,30
89 7 μαζί με τις επιχώσεις ±28,50 28,31 ±0,19 0,06 0,3025 : πιθανόν μέσα στον Λ 69, στα Β όριά του
#422/028011 του Λ 69 ΒΑ-ΒΔ: κυκλικό
±0,55
90 2 κατά τη διερεύνηση ±28,70 28,55 ±0,15 0,04 0,2916 : πιθανόν εκτός του Λ 24,
#422/028001 του στρώματος 2 ΒΑ-ΒΔ: κυκλικό σε επαφή με τα Δ όριά του
±0,54
91 2 όπως παραπάνω ±28,70 28,52 ±0,18 0,06 0,36 : πιθανόν όπου παραπάνω
#422/028001 ΒΑ-ΒΔ: κυκλικό
±0,60
92 2 όπως παραπάνω ±28,70 28,56 ±0,14 0,03 0,22 Β-Ν: 0,40 ωοειδές όπου παραπάνω
#422/028001 Α-Δ: ±0,55
93 5 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 24 ±27,70 27,50 ±0,20 0,01 0,0528 Β-Ν: 0,24 κυκλικό μέσα στον Λ 24, στα ΒΑ όρια
#422/028004 Α-Δ: 0,22 της τελικής του συρρίκνωσης
329
Α/Α
Πάσα ή
Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
96 #422/029001 2 εντοπίστηκε το 2002, 28,23 ±28,16 ±0,07 0,01 0,078 Β-Ν: 0,26 κυκλικό Α και εκτός του Λ 67, ίσως στο πλαίσιο
μετά (2004) διαβρώθηκε Α-Δ: 0,30 της πυκνής διάταξης πασσαλοτρυπών
(ήταν αβαθής) των τ 422/029 και 422/030
97 #422/029001 2 όπως παραπάνω 28,21 ±28,15 ±0,06 - 0,04 : 0,20 κυκλικό όπου παραπάνω
98 #422/029001 2 όπως παραπάνω 28,17 ±28,12 ±0,05 - 0,0784 : 0,28 κυκλικό στο πλαίσιο της πυκνής διάταξης ΠΣ
των τ 422/029 και 422/030
99 #422/029001 2 όπως παραπάνω 28,24 ±28,10 ±0,14 0,01 0,09 : 0,30 κυκλικό όπου παραπάνω
100 #422/029001 2 όπως παραπάνω 28,22 ±28,15 ±0,07 0,01 0,084 Β-Ν: 0,30 κυκλικό όπου παραπάνω
Α-Δ: 0,28
101 #422/029001 2 όπως παραπάνω 28,06 ±27,95 ±0,11 0,01 0,096 Β-Ν: 0,32 κυκλικό ΒΔ του Λ 27, στο πλαίσιο της πυκνής
Α-Δ: 0,30 διάταξης πασσαλοτρυπών των
τ 422/029 και 422/030
102 #422/029004 5 όπως παραπάνω 27,86 ±27,80 ±0,06 - 0,0432 Β-Ν: 0,18 κυκλικό μέσα στον Λ 27, στα ΝΔ του
Α-Δ: 0,24
104 #422/029010 5 όπως παραπάνω ± 27,80 27,66 ±0,14 - 0,0324 : 0,18 κυκλικό μέσα στον Λ 27, στη Ν περιοχή του
ΑΜ
105 #422/030001 2 όπως παραπάνω 28,05 ±27,95 ±0,10 0,01 0,05 Β-Ν: 0,20 κυκλικό στο πλαίσιο της πυκνής διάταξης
Α-Δ: 0,25 πασσαλοτρυπών των τ 422/029 και
422/030
106 #422/030001 2 όπως παραπάνω 28,05 ±27,95 ±0,10 0,01 0,0576 : 0,24 κυκλικό όπου παραπάνω
107 #422/030001 2 όπως παραπάνω 28,05 ±27,95 ±0,10 0,01 0,0576 : 0,24 κυκλικό εκτός του Λ 27, σε επαφή με τα ΒΑ όριά
του
422/030
330
Α/Α
Πάσα ή
Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
Α-Δ: 0,30
Α-Δ: 0,24
113 #422/030001 2 όπως παραπάνω 28,03 ±27,95 ±0,08 - 0,048 Β-Ν: 0,20 κυκλικό όπου παραπάνω
Α-Δ: 0,24
114 #422/030001 2 όπως παραπάνω 28,05 ±27,95 ±0,10 0,01 0,084 Β-Ν: 0,28 κυκλικό σε επαφή με τα ΒΔ όρια του Λ 92
Α-Δ: 0,30
115 #422/030003 4 όπως παραπάνω ±27,61 27,42 ±0,19 0,02 0,08 Β-Ν: 0,40 πιθανόν σε επαφή με τα δυτικά όρια του Λ 66
#422/030009 8 Α-Δ: 0,20 ελλειψοειδές και Ν της ΠΣ 17
116 #422/029004 5 όπως παραπάνω 27,96 ±27,90 ±0,06 - 0,028 Β-Ν: 0,14 κυκλικό εκτός του Λ 27, σε επαφή με τα ΝΔ
Α-Δ: 0,20 όριά του
422/030
118 #422/029002 3 όπως παραπάνω ±27,90 27,83 ±0,07 0,01 0,16 : 0,40 κυκλικό μέσα στον Λ 23, στα Α του, σε επαφή
με τα Α όρια του Λ 23α
119 #422/029003 4 όπως παραπάνω 27,68 ±27, 60 ±0,08 - 0,0572 Β-Ν: 0,22 κυκλικό μέσα στον Λ 23α, στα Α όριά του
Α-Δ: 0,26
120 #422/039014 6 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 62 ±27,80 27,59 ±0,21 0,02 0,08 Β-Ν: 0,40 κυκλικό μέσα στον Λ 62, προς τα Ν/ΝΔ του
Α-Δ: 0,20
121 #422/049021 15 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 48β 28,05 27,99 0,06 - 0,0784 : 0,28 πιθανόν μέσα στον Λ 48β, στα Δ όριά του
κυκλικό
122 #422/059027 15 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 77 ±28,40 28,20 ±0,20 - 0,0224 Β-Ν: 0,14 τετραγωνικό μέσα στον Λ 77, στα Α του
Α-Δ: 0,16
123 #422/059009 6 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 33 ±28,70 28,59 ±0,11 0,01 0,09 : 0,30 πιθανόν μέσα στον Λ 33, στα Ν του
κυκλικό
124 #422/059007 5 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 20 28,18 27,97 0,21 0,03 0,16  (ΒΔ-ΝΑ): πιθανόν μέσα στον Λ 20, στα ΝΔ του
0,40 κυκλικό
125 #422/070025 15 μαζί με τις επιχώσεις του Λ 30 ±28,30 27,92 ±0,38 0,08 0,2064 Β-Ν: 0,43 κυκλικό Ν και εντός Λ 30
Α-Δ: 0,48
331
Α/Α
Πάσα ή
Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.) m³ m²
126 #422/070025 15 μαζί με τις επιχώσεις ±28,30 27,96 ±0,34 0,03 0,0816 Β-Ν: 0,34 ωοειδές Ν και εντός Λ 30
του Λ 30 Α-Δ: 0,24
127 #422/070026 16 μαζί με τις επιχώσεις ±28,35 28,08 ±0,27 0,02 0,075 Β-Ν: 0,25 κυκλικό Ν και εντός Λ 31
του Λ 31 Α-Δ: 0,30
128 #422/070007 6 μαζί με τις επιχώσεις 28,49 28,24 0,25 0,02 0,09/ : 0,30 (αρχική)/ κυκλικό εντός των αρχικών ορίων
του Λ 6 0,04 0,20 (συρ.) του Λ 6, στα Δ/ΝΔ του
129 #422/070010 3 εντοπίστηκε το 2002, μετά 28,78 ±28,62 ±0,16 0,01 0,0529/  κυκλικό μέσα στον λάκκο 95
(2004) διαβρώθηκε 0,01 0,23 (αρχική)/
0,10 (συρ.)
130 #422/069005 2 σκάφτηκε μαζί με τις ±28,80 28,47 ±0,33 0,02 0,0676 : 0,26 κυκλικό μέσα στον Λ 73, στα ΝΔ του
επιχώσεις του Λ 73
131 #422/080007 6 εντοπίστηκε το 2002, μετά 28,55 ±28,25 ±0,30 0,04 0,1369/ : 0,37 (αρχική)/ κυκλικό εντός των αρχικών ορίων
(2004) διαβρώθηκε 0,0484 0,22 (συρ.) του Λ 4, στα ΝΔ του
132 #422/080005 1 όπως παραπάνω 28,96 ±28,60 ±0,36 0,04 0,098/ 0,35 Β-Ν κυκλικό εκτός των ορίων του Λ 4,
ΒΜ 0,0484 0,28 Α-Δ στα ΝΔ του
0,22 (συρ.)
133 422/080 - με τη Δ.Τ. Α, - 28,03 - - 0,09 : 0,30 κυκλικό στο πλαίσιο των ΠΣ της ΝΑ
μέχρι το φυσικό περιοχής του καννάβου
134 422/080 - όπως παραπάνω - 27,90 - - 0,189 Β-Ν: 0,45 κυκλικό όπου παραπάνω
Α-Δ: 0,42
135 #422/090001 2 εντοπίστηκε το 2002, 27,78 - - - 0,09 : 0,30 κυκλικό μέσα στις τάφρους 1α και 1β
αλλά δε διερευνήθηκε και ΒΔ των ΠΣ 19-26
136 #422/080004 4 εντοπίστηκε το 2002, μετά 28,61 ±28,55 ±0,06 - 0,0196 : 0,14 κυκλικό τάφροι 1α και 1β, στο πλαίσιο
(2004) διαβρώθηκε των πασσαλοτρυπών της ΝΑ
περιοχής του καννάβου
137 #422/021005 1 όπως παραπάνω 30,71 ±30,68 ±0,03 0,01 0,225 Β-Ν: 0,45 κυκλικό ΝΑ και εκτός Λ 5, ΒΑ και εκτός
Α-Δ: 0,50 αυλακιού 2
138 #422/012007 5 σκάφτηκε μαζί με τις ±29,60 29,52 ±0,08 0,01 0,18 Β-Ν: 0,60 πιθανόν κυκλικό ΝΔ και εκτός Λ 39β
επιχώσεις του Λ 39β Α-Δ: 0,30
332
Πίνακας αυλακιών
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
Τοιχώματα Κατεύθυνση Περιοχή Ευρήματα
1 #422/048026 17 28,64 27,99 0,65 0,49 0,864 μήκος: 1,92 μακριές ΒΔ -ΝΑ ΠΣ 7 1,5 λίτρα όστρακα
πλάτος: 0,45 πλευρές: λάκκοι 0,25 του λίτρου κόκαλα + 1 δόντι
σχεδόν κάθετα 51, 52, μισό λίτρο όστρεα
συρρίκνωση: 54, 59 μισό λίτρο χαλαζίες
μήκος: 1,25 στα ΒΔ και ΝΑ 1 τριπτό εργαλείο (;)
πλάτος: άκρα του: μισό λίτρο αχυροπηλοί
0,11-0,14 απότομη κλίση 3 απολεπισμένα εργαλεία
3 τριπτά εργαλεία
2 #422/021008 5 30,74 30,69 0,05 0,02 0,36 μήκος: 0,80 αβαθές Β -Ν λάκκος 5 2 οπτοί πηλοί
πλάτος: 0,45
3 #422/060026 13 28,05 28,01 0,04 - 0,075 μήκος: 0,30 αβαθές ΒΑ –ΝΔ λάκκοι 2 όστρακα
πλάτος: 0,25 11, 83 1 κόκαλο
2 όστρεα
4 #422/090006 7 κέντρο: Ν/ΝΔ: 29,10 Ν/ΝΔ: 0,07 0,13 1,26 μήκος: 1,80 αβαθές ΒΑ-ΝΔ ΠΣ 4 όστρακα
29,17 Β/ΒΔ: 28,93 Β/ΒΔ: 0,14 πλάτος: 0,70 19–26 8 κόκαλα
2 όστρεα
333
Πίνακας αυλακιών
Α/Α Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
Τοιχώματα Κατεύθυνση Περιοχή Ευρήματα
5 #422/050019 10 κέντρο: κέντρο: 0,10-0,37 0,54 0,07 μήκος: δυτικά: ΒΔ-ΝΑ λάκκος 7 4 όστρακα
27,81 27,71 1,78-1,80 σχεδόν κάθετα 4 κόκαλα
ΝΑ: ΝΑ: πλάτος: 8 όστρεα
28,09 27,72 0,30-0,10 ανατολικά: 1 θραύσμα δαπέδου
απότομη
κατωφερική κλίση
6 #422/021001 1 30,99 ±30,84 ±0,15 0,238 0,04 μήκος: 0,70 - Α-Δ ΠΣ 56 δε διερευνήθηκε
πλάτος: 0,34 ΠΣ 57
αυλάκι 2
λάκκος 5
7 μηχανική εκσκαφή - 29,29 ±29,15 ±0,14 0,154 0,02 μήκος: 1,10 - ΒΑ-ΝΔ ΠΣ 64-85 δε διερευνήθηκε
στο τ 422/025 πλάτος:
0,12-014
8 #422/038001 2 28,45 ±28,35 ±0,10 0,06 0,576 μήκος: - Β-Ν λιθόστρωτο δε διερευνήθηκε
#422/038002 ξύσιμο 1,28-1,44μ. δάπεδο 1
πλάτος: 0,40μ.
334
Πίνακας δαπέδων
Ονομασία Πάσα
 Αρχή
(σε μ.)
Τέλος
(σε μ.)
Επίχωση
(σε μ.)
(σε μ.)
Ευρήματα
Λιθόστρωτο δάπεδο 1 #422/038007 4 28,41 28,20 (περίπου) 0,21 0,13 0,99 Β-Ν: 0,90 0,75 του λίτρου όστρακα
Α-Δ: 1,10 0,75 του λίτρου κόκαλα και δόντια
0,75 του λίτρου όστρεα
μισό λίτρο οπτοί πηλοί
και θραύσματα δαπέδου
μισό λίτρο χαλαζίες και πιθανά εργαλεία
31 ΜΕ: κυρίως τριβεία και τριπτήρες
ΝΚ 107 (δεν απέδωσε φυτικά κατάλοιπα)
Πήλινο δάπεδο #422/039001 2 28,52 28,48 0,04 - 0,04 Β-Ν: 0,30 χωρίς ευρήματα
(υπόστρωμα Α-Δ: 0,28
από κροκάλες)
335
Πίνακες ανθρώπινων ταφών

Παράρτημα 3. ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΤΑΦΩΝ
Ταφές 1, 2, 3Α και 3Β της δοκιμαστικής τομής Α1
Ταφή 1 της Δ.Τ. Α: παιδί2

Βρέθηκε κατά χώραν. Αρθρωμένη ταφή – ενταφιασμός.
Διατήρηση Ο σκελετός σώζεται ακέραιος.
Προσανατολισμός Α–Δ.
Κρανίο Στα ανατολικά.
Στάση Συνεσταλμένη. Ακουμπούσε στη δεξιά πλευρά του.
Διαστάσεις 0,35 x 0,30μ.
Βάθος 0,45μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους.
Φύλο Αδιάγνωστο.
Ηλικία 2-2,5 ετών.
Περιοχή εύρεσης Εντοπίστηκε μαζί με τις ταφές 2, 3Α και 3Β, κατά τη
διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Α. Εντάσσεται στο
ίδιο πλαίσιο (αν και σε διαφορετικό, ανώτερο, ως προς
το βάθος εύρεσης, «επεισόδιο») με τις ταφές 2 και 3 του
λάκκου 11.
Άλλα στοιχεία Κατά τον καθαρισμό της δυτικής παρειάς της
δοκιμαστικής τομής Α (ανατολική παρειά μετέπειτα
τετραγώνου 422/060) και αμέσως πριν από τη
διερεύνηση της ταφής 1 μέσα σε αυτήν, συλλέχθηκαν
κρανιακά οστά, τα οποία τοποθετήθηκαν μαζί με τον
υπόλοιπο σκελετό της ταφής 1, και τα οποία
ταυτίστηκαν, κατά τη διάρκεια της μελέτης των
σκελετικών καταλοίπων, ως ταφή 3Α και ταφή 3Β της
δοκιμαστικής τομής Α.
1
Η αρίθμηση αυτή αφορά στις ταφές που διερευνήθηκαν, στο πλαίσιο της διάνοιξης της δοκιμαστικής τομής Α. Όταν
ξεκίνησε η οριζόντια διερεύνηση των στρωμάτων στα Ρεβένια, η αρίθμηση για τις ταφές ξεκίνησε εκ νέου από τον αριθμό 1.
2
Οι πληροφορίες που αφορούν στην ηλικία, το φύλο και τη διατήρηση των σκελετικών καταλοίπων που παρουσιάζονται εδώ,
προέρχονται από την υπεύθυνη για τη μελέτη και δημοσίευση των σκελετικών καταλοίπων των Ρεβενίων, καθηγήτρια
προϊστορικής αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης Σέβη Τριανταφύλλου.
339
Ταφή 2 της Δ.Τ. Α: ενήλικας

Διατήρηση Άνω κορμός ακέραιος, κάτω κορμός ελλιπής.
Προσανατολισμός Β–Ν.
Κρανίο Στα Ν/ΝΔ.
Στάση Συνεσταλμένη. Ακουμπούσε στην αριστερή πλευρά του.
Φύλο Πρόκειται πιθανόν για γυναίκα.
Ηλικία 30-40 ετών.
Περιοχή εύρεσης Εντοπίστηκε μαζί με τις ταφές 1, 3Α και 3Β, κατά τη
διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Α. Εντάσσεται στο
ίδιο πλαίσιο (αν και σε διαφορετικό, ανώτερο, ως προς
το βάθος εύρεσης, «επεισόδιο») με τις ταφές 2 και 3 του
λάκκου 11.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό Ο σκελετός αποκλίνει ελαφρώς από την ανατομική
κανονικότητα: μετακινημένοι αυχενικοί σπόνδυλοι, το
κρανίο, η άνω γνάθος (που είναι ανάποδα
τοποθετημένη), η δεξιά κλείδα, καθώς και το δεξί
βραχιόνιο, του οποίου αντικρίζουμε την οπίσθια
επιφάνεια. (Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση)
Βαθμονομημένη ηλικία (BC) DEM 2886:
6460-6399 π. Χ. (68,2%) και 6461-6373 π. Χ. (95,4%),
από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής 2 της
δοκιμαστικής τομής Α, σε βάθος 0,75μ. από τη σημερινή
επιφάνεια του εδάφους. Από την ταφή 2 της Δ.Τ. Α
δόθηκε δείγμα οστού για ανάλυση αρχαίου DNA, το
οποίο απέδωσε ένα πλήρες γονιδίωμα (genome).3
(Hofmanová, Kreutzer et al. 2016· Παπαγεωργοπούλου
et al. υπό έκδοση)
3
Υπεύθυνος για τη ραδιοχρονολόγηση των ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων, αλλά και των υπόλοιπων υλικών από τα
Ρεβένια (οστών ζώων, ανθράκων και σπόρων) είναι ο Dr Ιωάννης Μανιάτης, προϊστάμενος του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας
του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος». Υπεύθυνες για τις αναλύσεις αρχαίου DNA είναι η καθηγήτρια φυσικής ανθρωπολογίας του
Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου και η καθηγήτρια του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου
Θεσσαλονίκης Σέβη Τριανταφύλλου, ενώ για τη μελέτη της οδοντικής μορφολογίας και τον συνακόλουθο προσδιορισμό
βιολογικών γενετικών αποστάσεων μεταξύ του πληθυσμού των Ρεβενίων και άλλων προϊστορικών πληθυσμών, η Dr φυσικής
ανθρωπολογίας Έφη Νικήτα.
340
Ταφή 3Α της Δ.Τ. Α: ενήλικας

Μη αρθρωμένη ταφή – Απουσία ανατομικής ακολουθίας.
Διατήρηση Ελλιπής: κυρίως μετακρανιακά οστά, αριστερός
οφθαλμικός κόγχος.
Ηλικία 28 ετών και άνω.
Περιοχή εύρεσης και άλλα Πρόκειται για συσσώρευση αναμεμειγμένων οστών, η
στοιχεία οποία εντοπίστηκε στην περιοχή των ταφών 1 και 2 της
δοκιμαστικής τομής Α (επάνω και αμέσως πριν από τον
εντοπισμό της ταφής 1, μαζί με την ταφή 3Β).
Εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο (αν και σε διαφορετικό,
ανώτερο, ως προς το βάθος εύρεσης, «επεισόδιο») με
τις ταφές 2 και 3 του λάκκου 11.
Ταφή 3Β της Δ.Τ. Α: παιδί

Διατήρηση Ελλιπής: κρανιακά οστά, νεογιλά δόντια.
Περιοχή εύρεσης και άλλα Πρόκειται για συσσώρευση αναμεμειγμένων οστών, η
στοιχεία οποία εντοπίστηκε στην περιοχή των ταφών 1 και 2 της
δοκιμαστικής τομής Α (επάνω και αμέσως πριν από τον
εντοπισμό της ταφής 1, μαζί με την ταφή 3Α).
Εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο (αν και σε διαφορετικό,
ανώτερο, ως προς το βάθος εύρεσης, «επεισόδιο») με
τις ταφές 2 και 3 του λάκκου 11.
341
Η ταφή 1 μέσα στη δοκιμαστική τομή Α Η ταφή 2 μέσα στη δοκιμαστική τομή Α
Από βορειοανατολικά Από βόρεια
(Φωτογραφία Α.Α.) (Φωτογραφία Α.Α.)
Οι ταφές 1 και 2 μέσα στη δοκιμαστική τομή Α

(Φωτογραφία Α.Α.)
342
Ταφές 1, 2, 3, 4Α, 4Β, 5 και 6 (οριζόντιο σκάψιμο)
Ταφή 1: παιδί
#422/036001, στρώμα 1 (2002)
Διατήρηση Ο σκελετός σώζεται αποσπασματικά. Ήταν εν μέρει
διαταραγμένος από την άροση και από σκαπτικό
μηχάνημα που αφαίρεσε το επιφανειακό στρώμα.
Προσανατολισμός ΒΔ–ΝΑ.
Κρανίο Στα Δ/ΒΔ.
Στάση Συνεσταλμένη.
Συντεταγμένες 2,15Ν x 4,30Δ x 29,41μ. (μέσο σκελετού).
Περιοχή εύρεσης Ανάμεσα στους λάκκους 29 και 43, κατά τον
εντοπισμό των ορίων τους στο φυσικό, μαζί με
εκείνα του λάκκου 26 στα νοτιοδυτικά. Πρόκειται για
τον πρώτο από τους τρεις σκελετούς που βρέθηκαν
στη περιοχή (οι άλλοι δύο είναι οι σκελετοί που
βρέθηκαν μέσα στον τάφο 43: ταφές 5 και 6).
Άλλα στοιχεία Από την ταφή 1 δόθηκε δείγμα οστού για
ραδιοχρονολόγηση, το οποίο δεν απέδωσε
κολλαγόνο.
Λάκκοι 26, 29 και 43 κατά τον εντοπισμό τους και ταφή 1

Από νότια
343
Η ταφή 1
Από νότια
Οι ταφές 1 και 5 των λάκκων 29 και 43
344
Ταφή 2: ενήλικας
#422/060010, στρώμα 6, λάκκος 11 (2002)
Διατήρηση Ο σκελετός σώζεται ακέραιος, σε πολύ καλή κατάσταση.
Προσανατολισμός ΒΑ–ΝΔ.
Κρανίο Στα Β/ΒΑ και πλαγίως, με το πρόσωπο να βλέπει προς
νοτιοδυτικά.
Στάση Συνεσταλμένη. Ακουμπούσε στην αριστερή πλευρά του. Το
κρανίο και το άνω μέρος του κορμού βρισκόταν υψηλότερα
από το κάτω τμήμα του κορμού, καθώς εκεί υπήρχε
σωρευμένο χώμα.
Συντεταγμένες 3,35Ν x 1,35Δ (μέσον σκελετού) x 28,05μ. (κρανίο).
Περιοχή Μέσα στον λάκκο 11, βορειοδυτικά της ταφής 3 του λάκκου
11.
Φύλο Άνδρας.
Περιοχή εύρεσης Μέσα στον λάκκο 11, 0,28μ. πριν από τον εντοπισμό του
φυσικού εδάφους σε αυτόν, χωρίς να έχει εντοπιστεί
ξεχωριστό ταφικό όρυγμα, και σε απόσταση 1,50μ. από την
ταφή 3, επίσης του λάκκου 11 (με βάση τη μέτρηση από το
μέσον του κάθε σκελετού). Εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο (αν
και σε διαφορετικό, κατώτερο, ως προς το βάθος εύρεσης,
«επεισόδιο») με τις ταφές 1, 2, 3Α και 3Β, οι οποίες
βρέθηκαν κατά τη διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Α.
Βαθμονομημένη ηλικία (BC) DEM 2824: 6428–6375 π. Χ. (68,2%) και 6439–6261 π. Χ.
(95,4%), από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής
2 της #422/060010, στρώμα 6, 27,91μ.
Κτερίσματα Νοτιοανατολικά του κρανίου και μπροστά στα διπλωμένα
χέρια του νεκρού, με συντεταγμένες 3,45N x 1,65Δ x
27,94μ., βρέθηκε το Ρε 217 (τμήμα γραπτού αγγείου:
ύψος 15,5εκ. & διάμετρος χείλους 26εκ.), ενώ λίγο
βαθύτερα, ανάμεσα στις ταφές 2 και 3 και προς ανατολικά
(3,00N x 2,50Δ x 27,93μ.), βρέθηκε το πήλινο ενώτιο Ρε
182 (ύψος 2,25εκ. & πλάτος 1,35εκ. ).
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Όπως διαπιστώθηκε και στην ταφή 2 της δοκιμαστικής
τομής Α, ο σκελετός αποκλίνει ελαφρώς από την ανατομική
κανονικότητα: απουσιάζει η δεξιά ωμοπλάτη του σκελετού,
η οποία αντικαταστάθηκε με το λαγόνιο τμήμα της δεξιάς
λεκάνης του νεκρού, η οποία έχει παρόμοια όψη και
συμμετρία με την ωμοπλάτη. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι το
δεξί βραχιόνιο οστό μετατοπίστηκε ελαφρώς, με
αποτέλεσμα να αντικρίζουμε την οπίσθια όψη του.
(Τριανταφύλλου & Αδακτύλου υπό έκδοση)
Άλλα στοιχεία Γενικά, φαίνεται πως, στην περιοχή της ταφής 2, σε βάθος
παρόμοιο με τον αρχικό εντοπισμό του σκελετού και μέχρι
0,10-0,25μ. βαθύτερα, συλλέχθηκαν όστρακα, τα οποία
συγκολλήθηκαν και απέδωσαν τμήματα από τρία
διαφορετικά αγγεία: το Ρε 436 (αμέσως ανατολικά της
ταφής 2, σε 27,95μ., μονόχρωμη μικρή φιάλη χωρίς
λαβές, συγκολλημένη από δεκαπέντε θραύσματα), το Ρε
216 (ακόμη ανατολικότερα της ταφής 2, σε 28,04μ.,
γραπτή φιάλη, συγκολλημένη από τριάντα θραύσματα) και
το Ρε 707 (νότια της ταφής 2, σε 28,10-27,86μ., μεγάλη
μονόχρωμη φιάλη, συγκολλημένη από πολλά θραύσματα).
345
#422/060011, στρώμα 7, λάκκος 11 (2002)
Διατήρηση Ο σκελετός σώζεται σχεδόν ακέραιος, σε πολύ καλή
κατάσταση.
Προσανατολισμός ΒΔ–ΝΑ.
Κρανίο Στα βόρεια και πλαγίως, με το πρόσωπο να βλέπει
νοτιοδυτικά και προς τα κάτω.
Στάση Έντονα συνεσταλμένη. Ακουμπούσε στην αριστερή πλευρά
του.
Βάθος 1μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους.
Συντεταγμένες 2,80 Ν x 2,10Δ κέντρο) x 28,01μ. (κρανίο).
Περιοχή Μέσα στον λάκκο 11, νοτιοανατολικά της ταφής 2 του
λάκκου 11.
Φύλο Γυναίκα.
Περιοχή εύρεσης Μέσα στον λάκκο 11, 0,28μ. πριν από τον εντοπισμό του
φυσικού εδάφους σε αυτόν και χωρίς να έχει εντοπιστεί
ξεχωριστό ταφικό όρυγμα, και σε απόσταση 1,50μ. από την
ταφή 2, επίσης του λάκκου 11 (με βάση τη μέτρηση από το
μέσον του κάθε σκελετού). Εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο (αν
και σε διαφορετικό, κατώτερο, ως προς το βάθος εύρεσης,
«επεισόδιο») με τις ταφές 1, 2, 3Α και 3Β, οι οποίες
βρέθηκαν κατά τη διερεύνηση της δοκιμαστικής τομής Α.
(95,4%), από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού) της ταφής
3 της #422/060011, στρώμα 7, 27,70-27,39μ.
Ο σκελετός της ταφής 2 του λάκκου 11, με το Ρε 217 νότια του κρανίου
Από νοτιοανατολικά
346
Οι ταφές 2 και 3 μέσα στον λάκκο 11

Από νότια
Ο σκελετός της ταφής 2 μέσα στον Ο σκελετός της ταφής 3 μέσα στον λάκκο 11
λάκκο 11 Από νοτιοδυτικά
347
Το γραπτό αγγείο Ρε 217 Το πήλινο ενώτιο Ρε 182,

από την ταφή 2 του λάκκου 11 ανάμεσα στις ταφές 2 και 3
(Κλίμακα σε εκατοστά του λάκκου 11
Σχεδιαστική απεικόνιση των ταφών του λάκκου 11
348
Ταφή 4Α: ενήλικας

Οστά της #422/049001, στρώμα 1, βόρειος μάρτυρας (2002)
Διατήρηση Πρόκειται για συσσώρευση αναμεμειγμένων οστών.
Πιθανόν διαταράχθηκε από την άροση.
Βάθος 0,15-0,20μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους.
Συντεταγμένες περιοχής οστών 4,60Ν x 3,30Δ x 28,65-28,50μ. (κέντρο).
Διαστάσεις περιοχής οστών 0,65 Β-Ν x 0,80μ. Α-Δ.
Ηλικία Προς το τέλος των 30 ετών.
Βαθμονομημένη ηλικία (BC) DEM 2889: 6361–6250 π. Χ. (68,2%) και 6385–6234
π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (δεξί μηριαίο) της
ταφής 4Α της #422/049001, στρώμα 1, 28,50μ.
Ταφή 4Β: παιδί

Οστά της #422/049001, στρώμα 1, βόρειος μάρτυρας (2002),
μαζί με οστά της #422/039001, στρώμα 2 (2002)
Διατήρηση Πρόκειται για συσσώρευση αναμεμειγμένων οστών.
Πιθανόν διαταράχθηκε από την άροση.
Βάθος: 0,15-0,20μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους.
στην #422/049001
Διαστάσεις περιοχής οστών στην 0,65μ. Β-Ν x 0,80μ. Α-Δ
#422/049001
στην #422/039001
Ηλικία 5-5,5 ετών.
Περιοχή εύρεσης ταφών 4Α και 4Β Βαθύτερα (κατά 0,60 – 0,70μ.), στην περιοχή των
ταφών 4Α και 4Β, διερευνήθηκαν οι λάκκοι 64 και 65,
δύο «δίδυμοι» μικροί (διαμέτρου περίπου 1μ.)
κυκλικοί λάκκοι, με αβαθείς επιχώσεις (0,21μ. και
0,07μ. αντίστοιχα).
349
#422/036017, στρώμα 13, λάκκος 43 (2003)
Διατήρηση Ο σκελετός σώζεται σχεδόν ακέραιος, σε καλή
κατάσταση. Μέρος του κρανίου βρέθηκε διαλυμένο.
Προσανατολισμός Α–Δ.
Κρανίο Στα ανατολικά, με το πρόσωπο να βλέπει προς
βορειοδυτικά.
Στάση Συνεσταλμένη. Ακουμπούσε στη δεξιά πλευρά του.
Συντεταγμένες 1,60Ν x 5,00Δ (λεκάνη) x 28,68μ. (κρανίο).
Περιοχή εύρεσης Μέσα στον λάκκο 43, 0,08-0,16μ. πριν από τον
εντοπισμό του φυσικού εδάφους.
Κτερίσματα Αργός λίθος κάτω από το κρανίο, σε 28,64μ.,
διαστάσεων 5x5x3εκ., ένα είδος «μαξιλαριού», παρόμοιο
με το σωρευμένο χώμα κάτω από το κρανίο του
σκελετού της ταφής 2 του λάκκου 11. Κάτω από τη
λεκάνη βρέθηκε τμήμα λίθινης αξίνας (ΜΕ 393 στο
τετράγωνο 422/036, με συντεταγμένες
1,80Νx4,90Δx28,60μ.), καθώς και τμήμα λίθινου
αδιάγνωστου εργαλείου (ΜΕ 394 στο τετράγωνο
422/036, διαλογή λίθινων).
Βαθμονομημένη ηλικία (BC) DEM 2890: 6385–6259 π. Χ. (68,2%) και 6400–6242
π. Χ. (95,4%), από ανθρώπινο οστό (φάλαγγα χεριού)
της ταφής 5 της #422/036017, στρώμα 13, 28,68μ.
Η ταφή 5 μέσα στον λάκκο 43

Από νότια
Η ταφή 5 μέσα στον λάκκο 43

Από βόρεια
350
Η μικρή φιάλη (Ρε 718) της ταφής 6 από τον λάκκο 43

351
Ταφή 6: παιδί
#422/036015, στρώμα 11, λάκκος 43 (2003)
Διατήρηση Ο σκελετός σώζεται ακέραιος.
Συντεταγμένες 2,00Νx4,50Δx28,79μ.
Περιοχή εύρεσης Ένδεκα εκατοστά υψηλότερα του τάφου 5, 0,36μ. μετά από
τον εντοπισμό του λάκκου 43 και 0,19μ. πριν από τον
εντοπισμό του φυσικού εδάφους σε αυτόν, συλλέχθηκαν
ένα ανθρώπινο κρανίο και λίγα ανθρώπινα οστά ως ΜΕ
357 (#422/036015, στρώμα 11 του λάκκου 43), τα οποία
ονομάστηκαν ταφή 6.4 Πρόκειται για συσσώρευση
αναμεμειγμένων οστών. Η παιδική ταφή 6, μαζί με την ταφή
5 του λάκκου 43, αλλά και την ταφή 1 του τετραγώνου
422/036 (ανάμεσα στους λάκκους 29 και 43), αποτελούν
τους τρεις σκελετούς που διερευνήθηκαν στην περιοχή.
Κτερίσματα Με την ταφή 6 πιθανόν σχετίζεται ένα τμήμα μικρού αγγείου
(Ρε 718, με συντεταγμένες 1,60Νx4,36Δx28,76μ., ύψος
10,6εκ. και διάμετρο σώματος 12,8εκ.), το οποίο
συλλέχθηκε από την ίδια περιοχή, 3εκ. βαθύτερα από τον
σκελετό, και το οποίο φέρει ίχνη καύσης εσωτερικά, στον
πυθμένα του και μέχρι τη μέση, περίπου, του σώματος.
(95,4%), από ανθρώπινο οστό (δεξιά περόνη) της ταφής 6
της #422/036015, στρώμα 11, 28,79μ.
4
Στην ταφή 6 δόθηκε αριθμός εκ των υστέρων, μετά το πέρας της ανασκαφής.
352
Δώδεκα περιπτώσεις με μεμονωμένα – σκόρπια οστά
1. Οστό από την #422/001004, στρώμα 2, λάκκος 2

Διατήρηση Μεμονωμένη αριστερή κνήμη.
Περιοχή εύρεσης Βρέθηκε μέσα στον λάκκο 2, κατά τη μελέτη του
Βάθος εύρεσης 30,12 – 29,90μ. (με βάση τα βάθη της πάσας), 0,55 –
0,77μ. (περίπου) από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους
και 0,79 – 0,57μ. πριν από τον εντοπισμό του φυσικού
εδάφους στον λάκκο 2.
Ηλικία Ενήλικο άτομο.

Διατήρηση Μεμονωμένη φάλαγγα ποδιού.
Περιοχή εύρεσης Βρέθηκε μέσα στον λάκκο 11 (δυτική περιοχή), κατά τη
μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
εδάφους στο κέντρο του λάκκου 11.

Διατήρηση Μεμονωμένο μετακάρπιο.
Περιοχή εύρεσης Βρέθηκε μέσα στον λάκκο 11 (δυτική περιοχή), κατά τη
μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Βάθος εύρεσης 27,90– 27,58μ. (με βάση τα βάθη της πάσας), 1,10 –
εδάφους στο κέντρο του λάκκου 11.
4. Οστά από την #422/040008, στρώμα 5, λάκκος 17

Διατήρηση Οστά από κρανίο.
Περιοχή και βάθος εύρεσης Βρέθηκαν μέσα στον λάκκο 17, στην #422/040008 και
συλλέχθηκαν ως: «ΜΕ 91: βορειοανατολική περιοχή της
#422/040008 x 27,66μ.». Η βορειοανατολική περιοχή
του λάκκου 17 στην εν λόγω πάσα, ανήκει στη νότια
περιοχή του λάκκου, ενώ σημειώνεται ότι το αρχικό βάθος
εντοπισμού του λάκκου ήταν: 27,86μ. Επισημαίνεται,
επίσης, ότι εντοπίστηκαν περίπου 0,65μ. από τη
σημερινή επιφάνεια του εδάφους και 0,13μ. πριν από τον
εντοπισμό του φυσικού εδάφους στον λάκκο 17.
Φύλο Πιθανόν άνδρας.
Ηλικία Ενήλικο άτομο, προς το τέλος των 40 ετών.
(95,4%), από τμήμα ανθρώπινου κρανίου που βρέθηκε
διάσπαρτο στην #422/040008, στρώμα 5, 27,66μ.
353

Διατήρηση Μεμονωμένη σχεδόν ακέραιη δεξιά κνήμη.
Περιοχή και βάθος εύρεσης Βρέθηκε μέσα στον λάκκο 24, στην #422/028003 και
συλλέχθηκε ως: «Δύο πιθανά ανθρώπινα μακρά οστά:
νοτιοδυτική περιοχή #422/028003 x 27,80μ.». Η
νοτιοδυτική περιοχή του λάκκου 24 στη συγκεκριμένη
πάσα αποτελεί το μέσον περίπου της δυτικής περιοχής
του λάκκου, ενώ σημειώνεται ότι το αρχικό βάθος
εντοπισμού του λάκκου ήταν: 28,06μ. Σημειώνεται,
επίσης, ότι εντοπίστηκε περίπου 1,20μ. από τη σημερινή
επιφάνεια του εδάφους και 0,44μ. πριν από τον εντοπισμό
του φυσικού εδάφους στον λάκκο 24.
(95,4%), από ανθρώπινο οστό (δεξιά κνήμη) της
#422/028003, στρώμα 4, 27,80μ.
6. Οστά από την #422/028003, στρώμα 4, λάκκος 24

Διατήρηση Μεμονωμένα θραύσματα κρανίων.
Περιοχή εύρεσης Βρέθηκαν μέσα στον λάκκο 24, κατά τη μελέτη του
ζωοαρχαιολογικού υλικού, ενώ ίσως η περιοχή και το
βάθος εύρεσής τους είναι παρόμοια με την παραπάνω
δεξιά κνήμη.
Άλλα στοιχεία Τα οστά φέρουν ενδείξεις βιαστικής πυράς (είναι
«καπνισμένα»).

Διατήρηση Μεμονωμένο μετακάρπιο.
Περιοχή εύρεσης Βρέθηκε μέσα στον λάκκο 34 (προς τη δυτική περιοχή
αυτού), κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.
Ηλικία Πρώιμο νήπιο.

Διατήρηση Μεμονωμένο μετατάρσιο.
354

Διατήρηση Μεμονωμένο φθαρμένο (λόγω κυκλοφορίας) μακρό οστό.
10. Οστό από την #422/048030, στρώμα 7 (ανατολικός μάρτυρας), λάκκος 44

Διατήρηση Μεμονωμένο αριστερό βραχιόνιο.
Περιοχή εύρεσης Βρέθηκε μέσα στον λάκκο 44 (νοτιοδυτική περιοχή αυτού),
κατά τη μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού.

Διατήρηση Μεμονωμένο αριστερό βραχιόνιο.

Διατήρηση Μεμονωμένη φάλαγγα χεριού.
355
Πίνακες ευρημάτων
Παράρτημα 4.ΠΙΝΑΚΕΣ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ
Πίνακας καταμέτρησης ευρημάτων
Λίθινα εργαλεία: με κόψη – λείανσης – τριβής – κρούσης – αδιάγνωστα

2001 2002+2003 +2004 2001+2002+2003 +2004
Μη στρωματογραφημένα Στρωματογραφημένα Μη στρωματογραφημένα Μη στρωματογραφημένα

Είδη εργαλείων (δοκιμαστικές τομές (καθαρισμοί (περισυλλογές Σύνολο
Α και Β) δοκιμαστικών τομών Α και Β, από αγροτεμάχια παρακείμενα
μηχανική εκσκαφή 2002 του αγροτεμαχίου 422)
και περισυλλογές)
Αξίνες – Πελέκεις 52 247 (239 + 8) 24 102 425
Σμίλες - 3 - - 3
Στιλβωτήρες- Λειαντήρες 1 8 (7 + 1) 2 2 13
1
Τριβεία 112 1035 (972 + 63) 58 10 1215
Τριπτήρες 45 625 (472 + 153) 32 15 717
Ακονόπετρες 54 617 (494 + 123) 29 7 707
Εξαρτήματα τρυπανιού - 1 1 1 3
Μαρμάρινα και λίθινα 1 5 - 1 7
αντικείμενα με «εγκοπή»
Λίθινα βάρη (;) - 1 1 6 8
Πυρήνες εργαλείων λείανσης - 2 - - 2
Κρανιοθραύστης - - - 1 1
2
Αδιάγνωστα 47 944 (850 + 94) 63 12 1066
Σύνολο 312 3488 (3046 + 442) 210 157 4167
1
Ο πρώτος αριθμός στην παρένθεση αναφέρεται στα εργαλεία, τα οποία προήλθαν από την ανασκαφή, ενώ ο δεύτερος σε εκείνα που προέκυψαν από τη διαλογή και το πλύσιμο.. Όπου δεν υπάρχει παρένθεση,
τα εργαλεία προέρχονται από την ανασκαφή.
2
Πιθανά εργαλεία τριβής και κρούσης.
359
Λίθινα εργαλεία: απολεπισμένα

2001 2002 + 2003 + 2004
Μη στρωματογραφημένα Μη στρωματογραφημένα
(Δ.Τ. Α και Β Στρωματογραφημένα (καθαρισμοί Δ.Τ. Α και Β
& περισυλλογές) & περισυλλογές)
Θεσσαλικός
πυριτόλιθος
πυριτόλιθοι
3
Πυριτιακός
& οψιανός
& οψιανός
& οψιανός
Χαλαζίας
Χαλαζίας
Χαλαζίας
λιμονίτης
λιμονίτης
λιμονίτης
Διάφοροι
Διάφοροι
Διάφοροι
Μαύρος
Μαύρος
Μαύρος
Μπεζ
Μπεζ
Μπεζ
Είδη εργαλείων Σύνολο
Λεπίδες 7 21 38 20 28 1 191 124 440 306 585 8 18 6 35 27 48 1 1904

Φολίδες 2 4 5 5 1 1 46 41 112 24 105 4 8 7 16 1 4 - 386
Απολεπίσματα 1 - 1 - - - 48 2 183 15 85 4 - - 2 - 1 - 342
Πυρήνες 2 - 1 - - - 7 2 11 1 3 1 3 - 2 1 - - 34
Αιχμές βελών - - - - - - 1 - 2 - - - - - - - - - 3
12 25 45 25 29 2 293 169 748 346 778 17 29 13 55 29 53 1
Σύνολο 2351 180
138 2531 2669
3
Λόγω αδυναμίας διάκρισης, κατά τη διάρκεια της ανασκαφής, ο μαύρος πυριτόλιθος και ο οψιανός καταμετρήθηκαν μαζί.
360
Πίνακες καταμέτρησης ευρημάτων

Οστέινα εργαλεία
Στρωματογραφημένα Μη στρωματογραφημένα
Κατηγορία 2001 2002 2003 2004 2001 2002 2003 2004 Σύνολο
Οπείς - 106 113 5 18 6 3 - 251
Σπάτουλες - 155 122 10 27 2 8 - 324
Αδιάγνωστα εργαλεία - 335 441 28 67 4 12 5 892
Βελόνα - - 1 - - - - - 1
Διπλής όψεως - - 1 - - - - - 1
4
Αδιάγνωστα αντικείμενα - - 16 - - - - - 16
- 596 694 43 112 12 23 5
Σύνολο
1333 152 1485
Αποστρογγυλεμένα όστρακα
Χωρίς οπή - 280 211 5 42 10 12 2 562
Με οπή - 17 14 - 13 4 1 1 50
Με απόπειρα διάτρησης - 2 2 - 1 - - - 5
- 299 227 5 56 14 13 3
Σύνολο
531 86 617
Σφαιρίδια
Πήλινα - 33 27 2 7 4 2 - 75
Λίθινα - 2 1 - - - - - 3
- 35 28 2 7 4 2 -
Σύνολο
65 13 78
Ενώτια
Πήλινα - 7 18 - 2 2 1 - 30
Μαρμάρινα - - 2 - 1 - - - 3
Λίθινα - 3 - - - 2 1 1 7
- 10 20 - 3 4 2 1
Σύνολο
30 10 40
4
Πρόκειται για επεξεργασμένα αντικείμενα, τα οποία δεν είναι σαφές, εάν είναι εργαλεία.
361
Ο ΠΡΩΙΜΟΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΡΕΒΕΝΙΑ ΚΟΡΙΝΟΥ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΠΙΕΡΙΑΣ
Πίνακες καταμέτρησης ευρημάτων

Κοσμήματα
Διάτρητα όστρεα - 22 51 5 - 1 1 - 80
Cerastoderma glaucum,
Poiret
Διάτρητα όστρεα - 2 - - - - - - 2
Πήλινες χάντρες - 5 4 - - - - - 9
Οστέινες χάντρες - 13 2 - 1 - - - 16
Οστρέινες χάντρες - 5 5 - - - - - 10
Λίθινες χάντρες - 39 26 3 6 4 - - 78
Οστέινες πόρπες - 4 - - - - - - 4
Λίθινα «κομβία» - 2 2 - 1 2 - 1 8
Οστρέινο «κομβίο» - - 1 - - - - - 1
Οστέινος δακτύλιος - - 1 - - - - - 1
Πήλινα περίαπτα - 1 - - - - - - 1
Οστέινα περίαπτα - 2 - - 1 - - - 3
Λίθινα περίαπτα - 1 2 - 1 - - 1 5
Οστρέινα περίαπτα - 1 1 - - - - - 2
Οστρέινο βραχιόλι - - - - - 1 - - 1
Αδιάγνωστο οστέινο - 1 - - - - - - 1
Αδιάγνωστα λίθινα - 8 1 1 2 - - 1 13
- 106 96 9 12 8 1 3
Σύνολο
211 24 235
Ειδώλια
Μαρμάρινα - 4 3 - 2 1 - 1 11
Πήλινα - 16 20 4 13 5 1 - 59
- 20 23 4 15 6 1 1
Σύνολο
47 23 70
Πήλινα αντικείμενα
Σφονδύλια - 2 1 - 11 - - - 14
Πηνία - 3 3 - - - - - 6
Πεσσοί - 106 111 4 24 6 2 - 253
Αδιάγνωστα - 52 64 - 6 3 2 - 127
Κουτάλια - - - - 2 - - - 2
Σφραγίδες - 1 3 - 2 - 1 - 7
- 164 182 4 45 9 5 -
Σύνολο
350 59 409
Πήλινα ομοιώματα
Οικήματα - 11 5 - 5 1 - - 22
Μικκύλα αγγεία - 12 11 - 5 3 - - 31
Φούρνος ή εστία - 1 - - - - - - 1
- 24 16 - 10 4 - -
Σύνολο
40 14 54
362

Διάφορα
Μαρμάρινα αγγεία - 1 - - 2 - - - 3
Λίθινα αγγεία - 1 2 - - - - - 3
Λίθινος πεσσός - - 1 - - - - - 1
Μαρμάρινος πεσσός - - - 1 - - - - 1
Μαρμάρινα αδιάγνωστα - - 4 - 1 - - - 5
Λίθινα αδιάγνωστα - - 2 - - - - - 2
Θραύσματα μαλαχίτη (;) - - 3 - - - - - 3
Όστρεα - - 2 - - - - - 2
Spondylus gaederopus
- 2 14 1 3 - - -
Σύνολο
17 3 20
363
Μαρμάρινα ειδώλια5
Α/Α ΜΕ Ρε Πάσα Στρώμα Περιοχή Ημερομηνία Διαστάσεις (εκ.) Περιγραφή
1 39 - #422/011006 5 ΒΜ 13 – 09 – 2002 υ6 πλ5,8 π2,95 Πιθανό κάτω τμήμα μαρμάρινου ειδωλίου. Στο κάτω πέρας στενεύει πολύ.
Λ2
2 - - - - επίχωση 27 – 07 – 2001 υ4,55 πλ4,45 π2,95 Κάτω τμήμα μαρμάρινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου (σώζει το κάτω πέρας).
Λ 1β Δ.Τ. Β = Λ 5 Ενιαία αυλάκωση για να ξεχωρίσουν τα πόδια (εμπρός και πίσω) και οι
γλουτοί.
3 - 138 - - επίχωση 20 – 07 – 2001 υ6,6 πλ3,9 π2,35 Σώμα από μαρμάρινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο, με τα χέρια διπλωμένα στο
Λ 6 Δ.Τ. Α = Λ 7 στήθος. Τονίζονται τα οπίσθια. Λείπει το κεφάλι.
4 99 136 #422/028003 4 Λ 24 14 – 08 – 2002 υ5,1 πλ4,2 π2,65 Κάτω τμήμα μαρμάρινου ειδωλίου. Το κάτω σώμα αποδίδεται ενιαίο με μια
εγκοπή στο κάτω άκρο που ίσως διαχωρίζει τα πόδια.
5 69 137 #422/036003 2 Λ 26 05 – 09 – 2002 υ3,2 πλ2,3 π1,25 Κεφάλι μαρμάρινου ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Η μύτη και το πιγούνι
αποδίδονται πλαστικά. Επίπεδη άνω όψη κεφαλιού. Ελαφριά κλίση του
κεφαλιού προς τα πίσω.
6 94 - #422/022008 4 Λ 36 10 – 06 - 2003 μ3,2 πλ1,9 π1,35 Πιθανό χέρι μαρμάρινου ειδωλίου με στρογγυλεμένο άκρο.
7 138 - #422/029009 2 ΑΜ 24 – 09 – 2003 υ2,8 πλ2,5 π1,25 Πιθανό κάτω τμήμα μαρμάρινου ειδωλίου. Στρογγυλεμένο κάτω πέρας.
8 385 708 #422/059020 8 ΒΜ 09 – 10 – 2003 υ5,55 πλ2,85 π2,6 Κάτω τμήμα από μαρμάρινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Τονίζονται τα οπίσθια.
Λείπει το κεφάλι. Τα πόδια στην πίσω όψη και οι γλουτοί ξεχωρίζουν με
εγχάραξη. Σε δύο θραύσματα.
9 2 - #422/070001 1 - 26 – 04 – 2002 υ6,5 πλ4,2 π2,7 Πιθανό άνω τμήμα μαρμάρινου ειδωλίου. Κεφάλι και λαιμός ενιαίος
κύλινδρος. Σώμα διογκωμένο για να αποδώσει τα χέρια.
10 - - - - τ 422/036: 05 – 06 – 2002 υ4,92 πλ3,4 π2,3 Πιθανό κάτω τμήμα ή κεφάλι μαρμάρινου ειδωλίου.
μηχανική εκσκαφή
11 - - - - καθαρισμός 12 – 05 – 2004 υ2,95 πλ2,35 π1,03 Πιθανό κάτω τμήμα μαρμάρινου ειδωλίου. Το κάτω σώμα αποδίδεται ενιαίο.
ΑΠ τ 422/050 Αρκετά φθαρμένο.
5
Οι ταυτίσεις και οι περιγραφές όλων των ειδωλίων από τα Ρεβένια ελέγχθηκαν από τον Dr αρχαιολόγο Στράτο Νανόγλου, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη μελέτη και δημοσίευσή τους.
364
Πήλινα ειδώλια από λάκκους (δοκιμαστικές τομές Α & Β)

6
1/1 - - - - μπάζωμα 09 – 08 – 2001 υ2,22 πλ1,52 π1,2 Σώμα από σύνθετο ειδώλιο. Ανθρωπόμορφο, που αποδίδει μόνο τη γενική μορφή.
Λ 2 Δ.Τ. Β = Λ 2 Κυλινδρικό, με σταδιακή μείωση του πάχους προς το άνω πέρας. Μη διαμπερής οπή
στην άνω όψη, για την τοποθέτηση του κεφαλιού. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές
επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/4, yellowish brown.
2/2 - - - - επίχωση 01 – 08 – 2001 μ6,3 πλ1,37 π1,45 Χέρι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζεται από το σημείο ένωσης με τον ώμο και
Λ 1β Δ.Τ. Β = στρέφεται προς το πρόσθιο τμήμα του σώματος. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές
Λ5 επιφάνειες. Munsell: 10 YR 7/3, very pale brown.
3/3 - - - - επίχωση 01 – 08 – 2001 υ2,4 πλ5,5 π1,7 Κοιλιά από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Ο ομφαλός αποδίδεται με κυκλική εμπίεση.
Λ 1β Δ.Τ. Β = Πιθανόν κατασκευασμένο με την τεχνική του εσωτερικού κενού. Σε δύο
Λ5 συγκολλημένα θραύσματα. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Φέρει ιζήματα
κατά τόπους. Munsell: 10 YR 6/4, light yellowish brown.
4/4 - - - - επίχωση 01 – 08 – 2001 υ3,2 πλ2,6 π2,3 Αδιάγνωστο τμήμα από πιθανό ειδώλιο. Σε πολλά θραύσματα, κάποια από τα οποία
Λ 1β Δ.Τ. Β = συγκολλήθηκαν. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1, dark
Λ5 gray.
5/5 - - - - Α πλευρά 25 – 07 – 2001 υ6,5 πλ5,4 π3,25 Τμήμα από διπλωμένο στο στήθος αριστερό χέρι μεγάλου ανθρωπόμορφου
μπαζώματος ειδωλίου, κατασκευασμένο με την τεχνική του εσωτερικού κενού. Ομοιογενής
Λ 1 Δ.Τ. Β = Λ 5 όπτηση. Πολύ καλά στιλβωμένο. Φέρει πολλά ιζήματα κατά τόπους. Munsell: 7,5 YR
6/4, light brown.
6/6 - - - - Α πλευρά 25 – 07 – 2001 μ13,45 πλ3,45 π2,85 Δεξί χέρι από μεγάλο ανθρωπόμορφο ειδώλιο, που διπλώνει στο πρόσθιο τμήμα του
μπαζώματος σώματος. Σώζει βαθιά εγχάραξη στην άνω όψη, στο μέσον περίπου του μήκους του.
Λ 1 Δ.Τ. Β = Λ 5 Ήταν καλά στιλβωμένο, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της στίλβωσης έχει φύγει. Σώζει
ίχνη κόκκινου επιχρίσματος (5 YR 5/6, yellowish red. Ομοιογενής όπτηση. Munsell:
7,5 YR 5/6, strong brown.
6
Ο πρώτος αριθμός αναφέρεται στη συνολική καταμέτρηση των πήλινων ειδωλίων, ενώ ο δεύτερος αριθμός, μετά την κάθετο, δηλώνει την καταμέτρηση των πήλινων ειδωλίων, ανάλογα με τη διαφορετική κάθε
φορά κατηγορία τους, όπως αυτή δηλώνεται στην επικεφαλίδα του κάθε πίνακα.
365
Πήλινα ειδώλια από λάκκους (δοκιμαστικές τομές Α & Β)

7/7 - - - - μπάζωμα 10 – 08 – 2001 υ3 πλ2,73 π1,95 Αβέβαιο τμήμα ανθρωπόμορφου αγγείου/ειδωλίου. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ
Λ 1 Δ.Τ. Β = Λ 5 φθαρμένο. Munsell: 10 YR 6/4, light brown. Ελάχιστα ίχνη κόκκινου χρώματος.
8/8 - - - - επίχωση 09 – 08 – 2001 υ3 πλ2,4 π1,85 Αδιάγνωστο αντικείμενο, ίσως από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει εγχαράξεις.
Λ 3 Δ.Τ. Β = Λ 6 Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/6, brownish yellow.
9/9 - - - - μπάζωμα 18 – 07 – 2001 υ3,9 πλ1,05 π2,5 Τμήμα σώματος από ανθρωπόμορφο ειδώλιο: πιθανόν δεξιά πλάγια όψη (πόδι και
Λ 3 Δ.Τ. Α = Λ 6 γλουτός) από δεξί ήμισυ. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2,
light brownish gray.
10 / 10 - - - - μπάζωμα 19 – 07 – 2001 υ2 πλ1,05 π1,35 Ίσως πόδι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει το κάτω πέρας. Ομοιογενής όπτηση.
Λ 6 Δ.Τ. Α = Λ 7 Πολύ φθαρμένο. Munsell: 10 YR 6/6, brownish yellow.
11 / 11 - - - - μπάζωμα 01 – 08 – 2001 υ3,15 πλ1,7 π1,6 Τμήμα σώματος και λαιμός ή γλουτός και τμήμα ποδιού. Κυλινδρικό, με μείωση της
Λ 6 Δ.Τ. Α = Λ 7 διαμέτρου προς το ένα άκρο. Εγχαράξεις στη μία όψη. Ανθρωπόμορφο. Φθαρμένο.
Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/4, yellowish brown.
12 / 12 - - - - μπάζωμα 01 – 08 – 2001 υ4,55 πλ2,35 π2,5 Ζωόμορφο ειδώλιο με τέσσερα πόδια. Σπασμένο στα πόδια. Στην περιοχή του
Λ 6 Δ.Τ. Α = Λ 7 κεφαλιού, στην άνω όψη, υπάρχει αβαθής κυκλική εμπίεση. Δεν είναι σαφής η
απόδοση του κεφαλιού, πάντως στις πλάγιες όψεις, δεξιά και αριστερά, υπάρχουν
κυκλικές βαθύνσεις, ενώ παρόμοια βάθυνση υπάρχει και στην πρόσθια όψη, όπου
υπάρχουν και ίχνη καύσης. Με ελαφρό έξαρμα αποδίδεται η ουρά. Ομοιογενής
όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown.
13 / 13 - - - - Α παρειά Δ.Τ. Α: 27 – 07 – 2001 υ2,45 πλ0,95 π1,5 Πιθανό δεξί ήμισυ από ανθρωπόμορφο ειδώλιο: πιθανόν τμήμα ποδιού που δε σώζει
Λ6=Λ7 το κάτω πέρας, με γλουτό. Σώζει δύο εμπιέσεις στην πίσω όψη. Ομοιογενής όπτηση.
Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown.
366
Πήλινα ειδώλια από λάκκους

14 / 1 46 772 #422/001004 2 Λ2 14 – 05 – 2002 υ3,02 πλ1,2 π1,4 Πόδι (;) κυλινδρικό από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει το κάτω πέρας. Φέρει
«πτυχώσεις» στο σπάσιμο, ίσως υπολείμματα από κάποιες εγχαράξεις.
Ομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/4, light
yellowish brown.
15 / 2 - 139 #422/001006 2 Λ2 23 - 05 – 2002 υ2,95 πλ1,6 Κεφάλι με λαιμό ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Πίσω όψη επίπεδη. Η μύτη
(διαλογή π1,55 (μύτη) αποδίδεται πλαστικά και τα μάτια με οριζόντιες εγχαράξεις. Ανομοιογενής
κεραμικής) όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray και 2,5 Y
4/1, dark gray.
16 / 3 53 773 #422/070005 5 Λ4 23 – 05 – 2002 υ4,43 πλ3,85 π1,85 Αδιάγνωστο τμήμα (πιθανόν σώματος) από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Φέρει
λίγες αβαθείς εγχαράξεις. Ανομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell:
10 YR 4/1, dark gray και 10 YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 6/3, pale
brown.
17 / 4 - 781 - - καθαρισμός 25 – 04 – 2002 μ3,95 πλ2,05 π1,5 Πιθανότατα αριστερό χέρι και τμήμα του στήθους από ανθρωπόμορφο
εσωτερικού ειδώλιο. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 7,5 YR 6/4, light
και παρειών brown.
Λ5
18 / 5 110 140 #422/070007 6 Λ6 13 – 06 – 2002 υ2,48 πλ1,4 Κεφάλι ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Τα μάτια αποδίδονται με πλαστικά
π1,98 (μύτη) δισκοειδή επιθήματα και εγχαράξεις. Ανομοιογενής όπτηση. Λειασμένες
επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray + 6/3, pale brown) και 5/1,
gray.
19 / 6 122 775 #422/070007 6 Λ6 14 – 06 – 2002 υ5,1 πλ2,23 π2,24 Τμήμα αριστερού ποδιού από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σπασμένο στη γένεση
του ποδιού. Δε σώζει το κάτω πέρας. Ομοιογενής όπτηση. Καλά στιλβωμένο.
Σώζει ίχνη κόκκινου χρώματος. Munsell: 5 YR 5/6, yellowish red.
20 / 7 305 141 #422/060007 4 Λ 11 08 – 07 – 2002 υ3,2 πλ1,15 Κεφάλι με τμήμα λαιμού από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Τα μάτια αποδίδονται
π1,55 (μύτη) με πλαστικά δισκοειδή επιθήματα και εγχαράξεις. Σπασμένο στο άνω τμήμα
του κεφαλιού. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 7/2,
light gray και 5/1, gray.
21 / 8 338 771 #422/060008 5 Λ 11 10 – 07 – 2002 υ3 πλ1,4 π2εκ. Αριστερό ήμισυ από ανθρωπόμορφο ειδώλιο, ίσως σύνθετο: αριστερός
κορμός, οπίσθια και άνω τμήμα του ποδιού. Στο άνω άκρο σώζει τμήμα
κατακόρυφης οπής, ίσως για την υποδοχή κεφαλιού από άλλο υλικό. Δε σώζει
το κάτω πέρας. Εσωτερικά υπάρχει οριζόντια οπή για την πρόσφυση του
άλλου τμήματος. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 3/1,
very dark gray.
22 / 9 77 777 #422/059003 2 Λ 20 12 – 05 – 2003 υ3,12 πλ0,8 π0,85 Δεξί (;) πόδι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό. Δε σώζει το κάτω
πέρας. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες, Munsell: 10 YR 5/3, brown +
10 YR 6/3, pale brown.
367

23 / 10 325 782 #422/038011 7 ΒΜ 30 – 07 – 2003 υ2,3 πλ0,72 π0,85 Πιθανό πόδι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Δε σώζει το κάτω πέρας. Κυλινδρικό.
Λ 24 Σώζει εγχαράξεις. Ομοιογενής όπτηση. Ανώμαλες επιφάνειες κατά τόπους. Πολύ
φθαρμένο. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray.
24 / 11 58 783 #422/025002 2 Λ 25 05 – 09 – 2002 υ3,4 πλ1,55 π1,5 Πόδι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει το κάτω πέρας. Ανομοιογενής όπτηση.
Πολύ φθαρμένο. Munsell: 10 YR 5/2, grayish brown και 4/1, dark gray.
25 / 12 41 778 #422/022005 3 ΑΜ 05 – 06 – 2003 υ2,35 πλ1,25 Πιθανό τμήμα από ανθρωπόμορφο αντικείμενο (ειδώλιο;). Κυλινδρικό στέλεχος
Λ 36 π1,34 (μύτη) που καμπυλώνει και καταλήγει σε πεπλατυσμένο άκρο. Πολύ φθαρμένο.
Ομοιογενής όπτηση. 10 YR 6/4, light yellowish brown.
26 / 13 30 784 #422/012004 2 Λ 39 12 – 06 – 2003 μ1,65 πλ0,62 π0,5 Πιθανό αριστερό (;) χέρι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Ομοιογενής όπτηση.
Επιφάνειες στιλβωμένες κατά τόπους. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 7,5 YR, 5/4,
brown + 5/6, strong brown.
27 / 14 56 785 #422/011008 6 Λ 41 18 – 06 – 2003 υ3,6 πλ3,05 π2,4 Πιθανό τμήμα από ειδώλιο. Σε δύο συγκολλημένα θραύσματα. Ανομοιογενής
όπτηση. Σχετικά λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray και 5/2, grayish
brown.
28 / 15 279 776 #422/022012 9 Λ 42 04 – 07 – 2003 υ1,95 πλ0,95 π0,85 Πιθανό σώμα ή κεφάλι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό, με κατά μήκος
διαμπερή οπή. Ομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2,
light brownish gray + 10 YR 5/2, grayish brown.
29 / 16 570 770 #422/048033 2 ΑΜ 07 – 11 – 2003 υ5,6 πλ1,7 π1,75 Αδιάγνωστο τμήμα από ανθρωπόμορφο ειδώλιο: πιθανόν σώμα με χέρι από
7
(Λ 44) αριστερό ήμισυ: το στήθος αποδίδεται με κυκλική εμπίεση και το χέρι είναι από
ξεχωριστά πλασμένο κομμάτι πηλού, προσαρμοσμένο στο σώμα. Ανομοιογενής
όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/4, yellowish brown και 7,5 YR 6/4,
light brown.
30 / 17 324 751 #422/048013 7 Λ 44 01 – 08 – 2003 υ2,4 πλ1 Ακέραιο ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Μακρύ κεφάλι, με κλίση προς τα πίσω. Ο
π1,3 (μύτη) λαιμός αποδίδεται ενιαία με την περίπου τριγωνική βάση στήριξης. Η μύτη
αποδίδεται πλαστικά και τα μάτια με πλάγιες εγχαράξεις. Ομοιογενής όπτηση.
Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/1, gray.
31 / 18 323 769 #422/048013 7 Λ 44 01 – 08 – 2003 υ2,6 πλ1,8 π2,45 Δεξί ήμισυ από ανθρωπόμορφο ειδώλιο: γλουτός – περιφέρεια – κοιλιά.
Εγχαράξεις στην πλάγια εξωτερική όψη. Στην εσωτερική όψη υπάρχει οπή
στερέωσης για το αριστερό τμήμα. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες.
Munsell: 10 YR 6/3, pale brown + 6/4, light yellowish brown.
32 / 19 508 779 #422/049019 13 Λ 48 21 – 07 – 2003 υ1,6 πλ1 π1,22 Πιθανό τμήμα από ανθρωπόμορφο αντικείμενο. Σώζει μικρές, παράλληλες
εγκοπές. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown.
7
Το ειδώλιο αυτό βρέθηκε αμέσως πριν από τον ασφαλή εντοπισμό των ορίων του λάκκου 44, γι’ αυτό και θεωρήθηκε ότι ανήκει στις επιχώσεις του.
368

33 / 20 232 786 #422/039022 13 Λ 72 16 – 04 – 2004 υ2,5 πλ1,52 π1,35 Πιθανό τμήμα σώματος από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Φέρει πλαστική ταινία με
εγχαράξεις. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: GLEY 1, 2,5/N,
black.
34 / 21 239 787 #422/039022 13 Λ 72 19 – 04 – 2004 υ4,15 πλ1,3 π1,2 Πιθανό πόδι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό. Δε σώζεται το κάτω
πέρας. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish
gray + 6/3, pale brown.
35 / 22 135 780 #422/011014 11 ΒΜ 10 – 05 – 2004 υ2,8 πλ1,9 π2,05 Πιθανό τμήμα σώματος από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει μία πλάγια
Λ 81 εγχάραξη. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 10 YR 5/2, grayish
brown.
36 / 23 66 788 #422/080009 8 Λ 82 20 – 05 - 2004 υ3,8 πλ2,9 π1,3 Ακέραιο σώμα από σύνθετο ειδώλιο. Στην άνω όψη μη διαμπερής οπή. Δύο
εγχαράξεις στο κάτω πέρας. Ανομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Φέρει
ιζήματα κατά τόπους. Munsell: 10 YR 4/2, dark grayish brown και 3/1, very dark
gray.
369
Πήλινα ειδώλια εκτός λάκκων

37 / 1 2 - #422/001001 1 - 08 – 05 – 2002 υ2,95 πλ0,98 π1,26 Δεξί ήμισυ από ανθρωπόμορφο ειδώλιο: τμήμα ποδιού με γλουτό. Δε σώζει το κάτω
πέρας. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 10 YR 7/3, very pale brown.
38 / 2 22 - #422/029001 1 - 01 – 08 – 2002 υ2,16 πλ1,1 π1,85 Αριστερό μισό του σώματος από τη μέση και κάτω. Ο γλουτός σώζεται ακέραιος και
αποδίδεται με έντονο έξαρμα. Εσωτερικά είναι διαμορφωμένο για να κολληθεί με το
δεξί μισό. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 5 YR 5/4, reddish brown.
39 / 3 57 - #422/029001 2 - 06 – 08 – 2002 υ3,55 πλ1,35 π1,08 Ακέραιο. Επίμηκες. Σε σχήμα πεπιεσμένου κυλίνδρου. Ανθρωπόμορφο, που
αποδίδει μόνο τη γενική μορφή. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10
YR 4/1, dark gray και 4/2, dark grayish brown.
40 / 4 200 - #422/038006 2 ΒΜ 24 – 07 – 2003 υ2,4 πλ1,1 Κεφάλι με κυλινδρικό λαιμό από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Η μύτη αποδίδεται
π1,5 (μύτη) πλαστικά και είναι γαμψή. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ φθαρμένο. Munsell: 10 YR 3/1,
very dark gray + 4/1, dark gray.
41 / 5 58 - #422/039004 2 - 28 – 08 – 2003 υ1,2 πλ1 π0,9 Δεξί ήμισυ σώματος με τονισμένα οπίσθια. Σπασμένο στη βάση της μέσης και στη
γένεση των ποδιών. Οριζόντια οπή για τη σύνδεση με το αριστερό μισό. Λειασμένες
επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray.
42 / 6 63 - #422/039004 2 - 28 – 08 – 2003 υ2 πλ1,02 π1,32 Πιθανό τμήμα από πόδι ανθρωπόμορφου, πιθανόν καθιστού ειδωλίου. Εμφανίζει
συστροφή. Θα μπορούσε να είναι και χέρι. Λείες επιφάνειες. Ομοιογενής όπτηση.
Munsell: 7,5 YR 6/4, light brown.
43 / 7 71 - #422/039004 2 - 29 – 08 – 2003 υ4,1 πλ1,2 π1,05εκ. Κεφάλι (ΜΕ 71) και σώμα (ΜΕ 578) που αποδίδονται ενιαία, από κυλινδρικό
578 #422/049027 2 ΒΜ 26 – 09 – 2003 ανθρωπόμορφο ειδώλιο, σε δύο θραύσματα που συγκολλώνται. Άνω όψη κυκλική
και επίπεδη. Μάτια με πλάγιες εγχαράξεις. Αποτύπωμα από κομμάτι πηλού που
αποκολλήθηκε από την περιοχή της μύτης. Στιλβωμένες επιφάνειες. Ομοιογενής
όπτηση. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 6/3, pale brown.
44 / 8 63 - #422/040004 2 - 08 – 07 – 2002 υ3,45 πλ2,05 π2,5 Αριστερό ήμισυ σώματος από τη μέση και κάτω. Ο γλουτός σώζεται ακέραιος και
αποδίδεται με έντονο έξαρμα. Σπασμένο και στο πόδι και στο σώμα. Λείες
επιφάνειες. Ανομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray και 6/4, light
yellowish brown.
45 / 9 149 - #422/040013 2 ΒΜ 20 – 05 – 2003 μ3,4 πλ1,7 π1,2 Πιθανό κεφάλι ή σώμα (χωρίς απόδοση λεπτομερειών). Λείες επιφάνειες.
Ανομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 5/3, brown, 5/2, grayish brown και 4/2, dark
grayish brown.
46 / 10 21 - #422/048001 1 - 03 – 07 – 2003 μ6,3 πλ2,03 π2,1 Πιθανό πόδι από καθιστό ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σε δύο συγκολλημένα
θραύσματα. Αρκετά φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 7,5 YR 5/6, strong
brown.
47 / 11 83 - #422/048004 2 - 10 – 07 – 2003 υ3,45 πλ2 π2,85 Πιθανό τμήμα από καθιστό ανθρωπόμορφο, σύνθετο ειδώλιο. Αποκρουσμένο στα
χέρια και στη μια πλάγια όψη, ώστε δεν είναι σαφής ποια είναι η μπροστινή και ποια
η πίσω όψη. Διακρίνεται η μη διαμπερής οπή, για την προσαρμογή του κεφαλιού.
Φέρει εγχαράξεις στη μία όψη. Λείες επιφάνειες. Ανομοιογενής όπτηση. Munsell: 10
YR 6/2, light brownish gray, 6/3, pale brown και 3/1, very dark gray.
370
Πήλινα ειδώλια εκτός λάκκων

48 / 12 636 - #422/049028 18 ΑΜ 06 – 10 – 2003 μ2,06 πλ1,13 π0,85 Αδιάγνωστο τμήμα. Ίσως από σώμα ή πόδι ανθρωπόμορφου ειδωλίου.
Αδρές επιφάνειες. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray.
49 / 13 4 - #422/050001 1 - 21 – 05 – 2002 υ3,45 πλ1,36 π1,3 Πιθανότατα πόδι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει το κάτω πέρας.
Κυλινδρικό, το πλάτος του μειώνεται στο κάτω πέρας. Αβέβαιο ίχνος από
διαγώνια εγχάραξη στο σπάσιμο. Πολύ φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση.
Munsell: 5 YR, 4/6, yellowish red
50 / 14 20 - #422/050002 2 - 24 – 05 – 2002 μ4,15 πλ1,55 π2,45 Τμήμα από το σώμα ζωόμορφου ειδωλίου. Ίχνη από αποκολλημένα μέλη,
πιθανόν τα πόδια. Διακρίνονται καλύτερα τα ίχνη από τα πίσω πόδια,
εκατέρωθεν μιας μικρής κωνικής απόφυσης που αποδίδει πιθανότατα την
ουρά. Τρεις κυκλικές εμπιέσεις στο πρόσθιο τμήμα έχουν δημιουργηθεί
μάλλον από την αποκόλληση του κεφαλιού και των ποδιών. Πολύ
φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown.
51 / 15 163 - #422/050011 2 ΒΜ 13 – 08 – 2002 υ3,55 πλ1,05 π1,7 Δεξί ήμισυ από ανθρωπόμορφο ειδώλιο: πόδι με γλουτό που αποδίδεται
με έντονο έξαρμα. Σώζει μία διαγώνια εγχάραξη στη βουβωνική χώρα.
Πολύ φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 7,5 YR 5/4, brown.
52 / 16 315 - #422/050017 2 ΒΜ 03 – 06 – 2003 υ5,13 πλ1,72 π1,5 Πιθανό τμήμα ειδωλίου. Επίμηκες. Ακέραιο στρογγυλεμένο άκρο.
Στιλβωμένες επιφάνειες. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/3, pale
brown.
53 / 17 21 - #422/060002 2 - 31 – 05 – 2002 υ8,6 πλ2,3 π1,75 Πιθανό τμήμα χεριού ειδωλίου. Δύο εγχαράξεις ίσως αποδίδουν δάχτυλα.
Σε δύο θραύσματα που συγκολλώνται. Πολύ φθαρμένο. Ομοιογενής
όπτηση. Munsell: 10 YR 5/4+5/6, yellowish brown.
54 / 18 - - #422/060022 2 ΒΜ 12 – 05 – 2003 μ2,3 0,8 Πιθανό χέρι από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Κυλινδρικό θραύσμα. Σχετικά
(διαλογή λείες επιφάνειες. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown.
κεραμικής)
55 / 19 - - - - τ 422/036: 31 – 05 – 2002 υ3,3 πλ0,8 π2,45 Πιθανόν τμήμα σώματος από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σώζει πολλές
μηχανική εκσκαφή εγχαράξεις. Αδρές επιφάνειες. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 7,5 YR, 5/6,
strong brown.
56 / 20 98 - - - καθαρισμός Δ.Τ. Α 16 – 04 – 2003 μ3 πλ1,35 π0,75 Χέρι (ή κεφάλι) από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Ανώμαλες επιφάνειες. Πολύ
στο τ 422/040 φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray.
57 / 21 - - - - τ 422/059: 03 – 06 – 2002 υ2,4 πλ1,5 π2,1 Πιθανό αριστερό τμήμα ποδιού με γλουτό από ανθρωπόμορφο ειδώλιο.
επιφανειακή Πολύ φθαρμένο. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 7,5 YR 6/6, reddish yellow.
περισυλλογή
371
Πήλινα ειδώλια από παρακείμενα αγροτεμάχια

58 / 1 - - - - αγροτεμάχιο 25 – 04 – 2002 υ4,95 πλ2,7 π1,77 Πιθανό κάτω τμήμα κορμού από ανθρωπόμορφο ειδώλιο, που αποδίδει μόνο τη γενική
426 μορφή. Σώζει το κάτω πέρας. Ανομοιογενής όπτηση. Τεφρός πυρήνας. Αδρές επιφάνειες,
με πολλά μη πλαστικά στη σύσταση του πηλού. Munsell: 7,5 YR 5/4 brown + 5/6, strong
brown και 10 YR 5/2, grayish brown.
59 / 2 - - - - αγροτεμάχιο 08 – 01 – 2002 υ6,5 πλ3,6 π6 Αριστερό τμήμα από ανθρωπόμορφο ειδώλιο. Σπασμένο στη μέση και στον μηρό. Ίσως
578 καθιστό. Ομοιογενής όπτηση. Τεφρός πυρήνας. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3 (pale
brown) + 6/4 (light yellowish brown).
372
Ειδώλια
Πήλινα ειδώλια Μαρμάρινα ειδώλια
Ρε 137 Ρε 138
Ρε 141 Ρε 139 Ρε 140 Ρε 751 Ρε 136 Ρε 708
(Κλίμακα σε εκατοστά ( Κλίμακα σε εκατοστά ( Κλίμακα σε εκατοστά ( Κλίμακα σε εκατοστά

Φωτογραφίες Γ.Π.) Φωτογραφίες Γ.Π.) Φωτογραφίες Γ.Π.) Φωτογραφίες Γ.Π.)
373
Μαρμάρινα και λίθινα ενώτια

1 71 177 #422/050005 4 Λ7 5-6-2002 υ1,8 πλ1,2 π1,15 Σχεδόν ακέραιο ενώτιο από ανοιχτό γκρίζο λίθο.
2 - 725 - - μηχανική εκσκαφή 10-6-2002 υ0,8 πλ0,75 π0,5 Άνω (πολύ μικρό) τμήμα ενωτίου από ανοιχτό πράσινο λίθο.
τ 422/037: Λ 18
3 198 175 #422028004 5 Λ 24 28-8-2002 υ1,5 πλ 0,9 π0,9 Σχεδόν ακέραιο ενώτιο από γκρίζο λίθο. Ελαφρώς αποκρουσμένο.
4 75 176 #422/025002 2 Λ 25 ΑΜ 6-9-2002 υ2 πλ0,8 π0,6 Ακέραιο ενώτιο από γκρίζο λίθο.
5 341 726 #422/022013 - καθαρισμός ΝΠ 25-11-2003 υ1,85 πλ0,9 π0,6 Ακέραιο ενώτιο από γκρίζο λίθο. Πίσω όψη επίπεδη.
τ 422/022: Λ 42
6 - 178 - - επιφανειακή 13-6-2002 υ2,6 πλ1,2 π0,8 Ακέραιο ενώτιο από ανοιχτό γκριζοπράσινο λίθο.
περισυλλογή
από το τ 422/023
7 - 720 - - περισυλλογή από 23-6-2004 υ2,2 πλ 1,8 π1,7 Ακέραιο ενώτιο με οξεία απόληξη από αχνοπράσινο/ανοιχτό γκρίζο λίθο. Η άνω
το παρακείμενο όψη του είναι τριγωνική.
αγροτεμάχιο 426
8 - 765 - - μπάζωμα Λ 6 = 1-8-2001 υ1,85 1,28 Ακέραιο ενώτιο από λευκό μάρμαρο. Άνω όψη λεία και ελαφρώς στιλπνή, σε
Λ 7 τ 422/050 σύγκριση με τις υπόλοιπες που είναι απλώς λειασμένες και φέρουν λίγα ιζήματα.
9 548 727 #422/049025 2 ΑΜ 25-9-2003 υ2,9 πλ1 π0,8 Ακέραιο ενώτιο από λευκό μάρμαρο.
374
Πήλινα ενώτια
1 - 722 - - επίχωση 1-8-2001 υ1,65 1,2 Άνω τμήμα πήλινου ενωτίου. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10
Λ 1 Δ.Τ. Β = YR 6/2, light brownish gray+10 YR 5/1, gray.
Λ 5 τ 422/021
2 - 179 - - Δ.Τ. Β: περιοχή 25-4-2002 υ1,95 πλ1,2 π1,15 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Σώζει τη στίλβωση κατά τόπους.
Λ 5 τ 422/021 Munsell: 10 YR 3/1, very dark gray.
3 127 183 #422/070007 6 Λ6 14-6-2002 υ1,75 πλ1,4 π1,1 Τμήμα πήλινου ενωτίου. Αποκρουσμένο στην άνω (;) επίπεδη απόληξη.
Ανομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/2, dark grayish
brown+10 YR 3/1, very dark gray.
4 61 180 #422/050004 4 Λ7 31-5-2002 υ2,2 πλ1,15 π1,1 Σχεδόν ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ελαφρώς αποκρουσμένο. Ομοιογενής όπτηση.
Στιλβωμένο. Munsell: 10 YR 4/2, dark grayish brown.
5 - 185 - - ΒΠ τ 422/050: 25-7-2002 υ1,8 πλ1,15 π0,9 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10
Λ 7 (27,62μ.) YR 6/2, light brownish gray.
6 - 721 - - μπάζωμα 3-8-2001 υ2,65 1,1 Τμήμα πήλινου ενωτίου με οξεία απόληξη. Αποκρουσμένο στο άνω τμήμα του.
Λ 6 Δ.Τ. Α = Ανομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish
Λ 7 τ 422/050 gray+10 YR 5/1, gray.
7 311 729 - - καθαρισμός 16-4-2003 υ1,6 1,25 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Πολύ καλά στιλβωμένες επιφάνειες.
Δ.Τ. Α στο Munsell: Gley N 4/, dark gray.
τ 422/050: Λ 7
8 348 182 #422/060009 5 Λ 11 11-7-2002 υ2,25 πλ1,35 Τμήμα πήλινου ενωτίου. Αποκρουσμένο σε μέρος του άνω τμήματος και ελαφρώς
π1,15 στο κάτω τμήμα. Ομοιογενής όπτηση. Στιλβωμένο. Φέρει ιζήματα. Munsell: 10 YR
3/2, very dark grayish brown.
9 - 184 - - τ 422/025: 4-11-2002 υ1,45 πλ1,05 Τμήμα πήλινου ενωτίου. Αποκρουσμένο στον κατά μήκος άξονα. Σώζεται σε
καθαρισμός π0,85 ποσοστό μεγαλύτερο από το ήμισυ. Ομοιογενής όπτηση. Στιλβωμένο. Munsell: 10
Λ 25 YR 4/2, dark grayish brown.
10 229 731 #422/028007 2 ΑΜ 9-10-2003 υ1,8 1,3 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Στιλβωμένες επιφάνειες. Munsell: 10
YR 6/4, light yellowish brown.
11 69 730 #422/039004 2 - 29-8-2003 υ1,55 1,15 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/2,
dark grayish brown.
12 124 732 #422/039009 2 BM 17-9-2003 υ2,15 1,1 Ακέραιο πήλινο ενώτιο με οξεία απόληξη. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες.
Munsell: 10 YR 3/2, very dark grayish brown.
13 32 181 #422/040002 2 - 26-6-2002 υ2,1 πλ1,3 π1,2 Σχεδόν ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ελαφρώς αποκρουσμένο. Ανομοιογενής όπτηση.
Στιλβωμένο (φθαρμένη στίλβωση). Munsell: 10 YR 6/3, pale brown+10YR 6/4, light
yellowish brown.
14 33 186 #422/040002 2 - 26-6-2002 υ2,1 πλ1,3 π1,25 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ανομοιογενής όπτηση. Στιλβωμένο (φθαρμένη στίλβωση).
Munsell: 10YR 6/4, light yellowish brown.
15 419 728 #422/048018 12 Λ 53 26-8-2003 υ2,1 1,4 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Στιλβωμένες επιφάνειες. Munsell: 10
YR 6/3, pale brown.
16 146 724 #422/060004 2 - 17-6-2002 υ1,45 1 Άνω τμήμα πήλινου ενωτίου. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell:
10YR 3/1, very dark gray.
375
Ενώτια λάκκου 448

1 128 733 #422/049005 2 - 4-6-2003 υ3,45 1,09 Ακέραιο ενώτιο με οξεία απόληξη από λευκό μάρμαρο. Η άνω όψη πολύ λεία.
2 134 737 #422/048005 2 - 15-7-2003 υ1,82 1,1 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light
brownish gray.
3 504 739 #422/048029 2 ΑΜ 27-10-2003 υ1,8 1,25 Τμήμα πήλινου ενωτίου. Αποκρουσμένο κατά τόπους. Ομοιογενής όπτηση. Λείες
επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray.
4 508 740 #422/048029 2 ΑΜ 3-11-2003 υ1,45 1,05 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Νέφη ψησίματος. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/2, grayish
brown+10 YR 6/2, light yellowish brown.
5 510 741 #422/048029 2 ΑΜ 3-11-2003 υ1,75 1,25 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light
yellowish brown.
6 146 745 #422/049005 2 - 5/6/2003 υ2,45 1,25 Τμήμα πήλινου ενωτίου με οξεία απόληξη. Αποκρουσμένο στην άνω όψη. Ανομοιογενής
όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/3, brown+10 YR 6/3, pale brown.
7 543 734 #422/049025 2 ΑΜ 25-9-2003 υ1,95 1,1 Ακέραιο πήλινο ενώτιο με οξεία απόληξη. Νέφη ψησίματος. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10
YR 6/3, pale brown.
8 322 738 #422/048013 7 Λ 44 1-8-2003 υ1,55 1,25 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/2,
grayish brown+10 YR, 4/3, brown.
9 - 735 #422/048013 7 Λ 44 1-8-2003 υ1,95 1,05 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Αδρές επιφάνειες. Munsell: 10 YR 5/1,
(residue gray+10 YR 5/2, brown.
ΝΚ 111)
10 515 736 #422/048030 7 ΑΜ 4-11-2003 υ2,15 1,05 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light
Λ 44 brownish gray+10 YR 4/1, dark gray.
11 534 742 #422/048030 7 ΑΜ 5-11-2003 υ1,45 1,05 Τμήμα πήλινου ενωτίου. Ελαφρώς αποκρουσμένο στην άνω όψη. Ομοιογενής όπτηση.
Λ 44 Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light yellowish brown+10YR 6/3, pale brown.
12 537 743 #422/048030 7 ΑΜ 5-11-2003 υ2,35 πλ1,4 π1,15 Τμήμα πήλινου ενωτίου. Αποκρουσμένο στην άνω όψη. Ομοιογενής όπτηση. Λείες
Λ 44 επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1, dark gray.
13 539 744 #422/048031 8 ΑΜ 5-11-2003 υ2,1 1,25 Ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ομοιογενής όπτηση. Στιλβωμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 4/1,
Λ 44 dark gray+10YR 3/1, very dark gray.
14 350 746 #422/049008 3 Λ 44 8/7/2003 υ1,7 0,55 Ακέραιο πήλινο ενώτιο με οξεία απόληξη. Ομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell:
10 YR 5/1, gray+10 YR 5/2, grayish brown.
15 370 747 #422/049008 3 Λ 44 9-7-2003 υ2,1 1,75 Σχεδόν ακέραιο πήλινο ενώτιο. Ελαφρώς αποκρουσμένο στο κάτω τμήμα. Ομοιογενής
όπτηση. Επιφάνειες με φθαρμένη στίλβωση και ιζήματα κατά τόπους. Munsell: 10 YR 5/1,
gray.
8
Τα 7 ενώτια που δε φέρουν την ένδειξη Λ 44, προέρχονται από το υπερκείμενο στρώμα 2, αμέσως πριν από τον σαφή εντοπισμό των ορίων του λάκκου 44, και θεωρείται ότι ουσιαστικά ανήκουν στις επιχώσεις
του.
376
Ενώτια
Λίθινο, μαρμάρινο και πήλινα ενώτια Πήλινα ενώτια Μαρμάρινο και πήλινα ενώτια
Ρε 720 Ρε 182 Ρε 731 Ρε 728 Ρε 180 Ρε 184 Ρε 736 Ρε 735 Ρε 734 Ρε 733 Ρε 747 Ρε 746
Ρε 727 Ρε 729 Ρε 732 Ρε 730 Ρε 721 Ρε 183 Ρε 745 Ρε 744 Ρε 743 Ρε 742 Ρε 741
Ρε 740 Ρε 739 Ρε 738 Ρε 737
377
Πήλινες σφραγίδες
1 - 166 - - ΑΠ Δ.Τ. Α: 25-7-2001 μ3,8 Ακέραιη πήλινη σφραγίδα με λαβή ελλειψοειδούς διατομής. Ελλειψοειδής
Λ6=Λ7τ μεγάλη 4 σφραγιστική επιφάνεια, που φέρει μοτίβο από βαθιές αυλακώσεις και μη
422/050 μικρή 3,1 διαμπερείς οπές. Σώζονται ελάχιστα ίχνη στίλβωσης. Νέφη ψησίματος. Munsell: 10
YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 6/4, light yellowish brown.
2 - 167 - - Δ.Τ. Α: 26-7-2001 μ3,9 Πήλινη σφραγίδα με λαβή ελλειψοειδούς διατομής, συγκολλημένη από πέντε
επίχωση Λ 6α = μεγάλη 3,8 θραύσματα. Αποκρουσμένη ελαφρώς στη λαβή και στην περιφέρεια της
Λ 7 τ 422/050 μικρή 2,65 σφραγιστικής επιφάνειας. Ελλειψοειδής σφραγιστική επιφάνεια, που φέρει μοτίβο
από αυλακώσεις: μία βαθιά γραμμή στον άξονα της μεγάλης διαμέτρου, πάνω και
κάτω από την οποία υπάρχει από μία βαθιά ζιγκ ζαγκ γραμμή. Στη λαβή φέρει
εγχαράξεις. Καλά διατηρημένη στίλβωση, εκτός από την περιοχή της σφραγιστικής
επιφάνειας. Ομοιογενής όπτηση. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray.
3 223 168 #422/050013 5 ΒΜ 26-8-2002 μ4,55 πλ4,15 π2,2 Πήλινη σφραγίδα τετράγωνου σχήματος με στρογγυλεμένες γωνίες. Σε β’ χρήση,
Λ7 από όστρακο: τμήμα σώματος μαζί με τη λαβή αγγείου, η οποία αποτελεί και τη
λαβή της σφραγίδας που σώζεται αποσπασματικά: πρόκειται πιθανόν για λαβή-
απόφυση, η οποία φέρει διαμπερή οπή. Στιλβωμένες επιφάνειες. Η σφραγιστική
επιφάνεια (εσωτερική επιφάνεια του οστράκου-αγγείου) φέρει «ζατρικοειδές»
μοτίβο, το οποίο αποδίδεται με εναλλάξ τετράγωνα (1,3-1,5εκ.), τα οποία ορίζονται
σύμφωνα με την αρχική επιφάνεια του αγγείου και τετράγωνα που βρίσκονται
«σκαμμένα» βαθύτερα, από όπου έχει αφαιρεθεί ο πηλός. Munsell: 7,5YR 6/3,
light brown (σφραγιστική επιφάνεια) + 7,5 YR 6/6, reddish yellow (άνω όψη και
λαβή).
4 257 748 #422/036010 8 Λ 29γ 7-5-2003 μ4,2 3,5 Σχεδόν ακέραιη πήλινη κωνική σφραγίδα με κυλινδρική λαβή, της οποίας η
διάμετρος μειώνεται προς την άνω όψη. Ελαφρώς αποκρουσμένη στο άνω πέρας
και στην κυκλική σφραγιστική επιφάνεια, στο κέντρο της οποίας σχηματίζεται
μικρότερος κύκλος εξηρμένος με πλαστικό τρόπο. Ανομοιογενής όπτηση.
Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale brown + 10 YR 5/2, grayish
brown + 10 YR 3/2, very dark grayish brown.
5 104 749 #422/059004 3 Λ 32 13-5-2003 μ3 πλ2,8 π1,1 Σχεδόν ακέραιη πήλινη σφραγίδα με κυλινδρική λαβή. Ελαφρώς αποκρουσμένη
στην ελλειψοειδή σφραγιστική επιφάνεια, όπου με πλαστικό τρόπο αποδίδεται ζιγκ
ζαγκ μοτίβο. Ομοιογενής όπτηση. Λειασμένες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/3, pale
brown.
6 735 705 #422/049033 20 ΑΜ 21-11-2003 μ2,6 3,6 Πήλινη σφραγίδα με λαβή ελλειψοειδούς διατομής. Ελαφρώς αποκρουσμένη στην
Λ 45α επίπεδη, ελλειψοειδή σφραγιστική επιφάνεια, η οποία φέρει αβαθείς εγχαράξεις
που σχηματίζουν «ψαροκόκαλο» αντωπά τοποθετημένο σε δύο κατευθύνσεις, που
συναντώνται στο μέσον. Ανομοιογενής όπτηση. Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR
6/3, pale brown + 10 YR 7/3, very pale brown.
7 93 706 - - καθαρισμός 16-4-2003 μ2,7 2,5 Ακέραιη πήλινη σφραγίδα με λαβή. Σφραγιστική επιφάνεια σε σχήμα
της Δ. Τ. Α «λουλουδιού», το οποίο αποδίδεται με βαθιές αυλακώσεις. Ομοιογενής όπτηση.
στο τ 422/040 Λείες επιφάνειες. Munsell: 10 YR 6/2, light brownish gray + 10 YR 6/3, pale brown.
378
Πήλινες σφραγίδες
Ρε 706 Ρε 749 Ρε 167 και Ρε 166
Ρε 705 Ρε 748 Ρε 168
(Κλίμακα σε εκατοστά (Κλίμακα σε εκατοστά (Κλίμακα σε εκατοστά)

Φωτογραφίες Γ.Π.) Φωτογραφίες Γ.Π.)
379
Οστέινες πόρπες
1 530 752 #422/038015 9 Λάκκος 51 19-8-2003 μ6,5 πλ1,7 π0,9 Τμήμα οστέινου διπλού οφθαλμού πόρπης από κόκαλο. Πολύ στιλπνές επιφάνειες.
Σπασμένη στον κατά μήκος άξονα. Σώζεται περίπου κατά το ήμισυ. Συγκολλημένη από
τρία θραύσματα. Πιθανόν συνανήκει με το Ρε 753.
2 525 753 #422/038015 9 Λάκκος 51 19-8-2003 μ2,8 πλ1,4 π0,8 Μικρό τμήμα οστέινου οφθαλμού πόρπης από κόκαλο. Πολύ στιλπνές επιφάνειες.
Πιθανόν συνανήκει με το Ρε 752.
3 402 754 #422/059023 13 ΒΜ 11-11-2003 μ5,3 πλ2,1 π0,8 Τμήμα οστέινου διπλού οφθαλμού πόρπης από κόκαλο. Πολύ λείες επιφάνειες.
Λάκκος 48α Σπασμένη στον κατά μήκος άξονα. Σώζεται περίπου κατά το ήμισυ.
4 252 703 #422/037001 2 Λάκκος 18 15-7-2002 μ4,5 πλ2,2 π0,8 Τμήμα οστέινου άγκιστρου πόρπης από κόκαλο, με επιφάνειες εξαιρετικά στιλπνές.
Σώζει έναν δακτύλιο, μαζί με το επίμηκες στέλεχος που ακολουθεί, ενώ φαίνεται ότι το
στέλεχος στρέφεται προς τη μία πλευρά, για να δημιουργηθεί το άγκιστρο.
Ρε 752 Ρε 753 Ρε 754 Ρε 703

(Κλίμακα σε εκατοστά) (Κλίμακα σε εκατοστά) (Κλίμακα σε εκατοστά) (Κλίμακα σε εκατοστά)
380
Πήλινα κουτάλια
1 - 755 - - Δ.Τ. Β: 9-8-2001 μ6,7 υ2,1 Τμήμα πήλινου κουταλιού. Σώζει ακέραιη τη λαβή και το μεγαλύτερο μέρος από το κοίλο
Λ 1β = 3 (εσωτερική) μέρος του σώματος. Είναι χωρητικότητας περίπου όσο μισό σημερινό κουτάλι σούπας.
Λ 5 τ 422/021 Είναι πρόχειρα κατασκευασμένο, με αδρές επιφάνειες και ανομοιογενή όπτηση. Φέρει
πιθανές πλάγιες εγχαράξεις στις πλάγιες όψεις της λαβής. Πρόκειται πιθανότατα για
χρηστικό αντικείμενο, το οποίο κατασκευάστηκε για την κατανάλωση φαγητού.
2 - 764 - - Δ.Τ. Β: 8-8-2001 μ3,02 υ1,2 Τμήμα πήλινου κουταλιού. Σώζει μεγάλο μέρος από το κοίλο μέρος του σώματος, αλλά
επίχωση Λ 1β = 2,7 (εξωτερική) όχι τη λαβή. Είναι χωρητικότητας πιθανόν όσο το 1/3 από ένα σημερινό κουταλάκι του
Λ 5 τ 422/021 γλυκού. Εξωτερικά λειασμένη επιφάνεια (με ανομοιογενή όπτηση), εσωτερικά αδρή.
Ρε 755 Ρε 764
381
Γραφήματα
Παράρτημα 5. ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ
Γράφημα 1: μικροαντικείμενα λάκκου 2
385
Γράφημα 3: μικροαντικείμενα λάκκων 5, 5α
Γράφημα 4: μικροαντικείμενα λάκκου 5β
386
Γράφημα 5: μικροαντικείμενα λάκκου 5γ
Γράφημα 6: μικροαντικείμενα λάκκων 5, 5α, 5β, 5γ
387
388
Γράφημα 9: μικροαντικείμενα λάκκων 8, 11
389
390
391
Γράφημα 16: μικροαντικείμενα λάκκων 26, 26α, 26β
392
Γράφημα 17: μικροαντικείμενα λάκκων 29, 29α, 29β, 29γ, 29δ, 29ε
393
394
Γράφημα 22: μικροαντικείμενα λάκκων 39, 93α, 39β, 39γ
395
396
397
Γράφημα 28: μικροαντικείμενα λάκκων 46, 46α, 46β, 46γ, 46δ
398
Γράφημα 30: μικροαντικείμενα λάκκου 48γ
399
400
401
402
Γράφημα 37: γενική κατανομή μικροαντικειμένων
Γράφημα 38: κατανομή μικροαντικειμένων σε όλη την ανασκαφή
403
Γράφημα 39: κατανομή μικροαντικειμένων στους λάκκους
Γράφημα 40: κατανομή εργαλείων σε όλη την ανασκαφή
404
Γράφημα 41: κατανομή εργαλείων στους λάκκους
405
406
Γράφημα 45: κατανομή εργαλείων ΝΑ περιοχής καννάβου
407
408
409
Γράφημα 51: χωροθέτηση λάκκων κεραμικής
410
411
412
Γράφημα 57: κατανομή οικιστικών λάκκων
Γράφημα 58: υλικά κατασκευής κοσμημάτων
413
Γράφημα 59: υλικά κατασκευής απολεπισμένων εργαλείων
414
Είδος αντικειμένου Πλήθος αντικειμένων Ποσοστό %

Ειδώλια 4 1,46
Πήλινο ομοίωμα οικήματος 1 0,36
Μικκύλο αγγείο 1 0,36
Κοσμήματα 22 8,03
Αποστρογγυλεμένα όστρακα 9 3,28
Πήλινο σφαιρικό αντικείμενο 1 0,36
Πήλινοι πεσσοί 11 4,01
Πήλινα αδιάγνωστα αντικείμενα 7 2,55
Οστέινα εργαλεία 44 16,06
Οστέινο αδιάγνωστο αντικείμενο 1 0,36
Λίθινα απολεπισμένα εργαλεία 80 29,20
Λίθινα εργαλεία με κόψη 21 7,66
Λίθινα εργαλεία τριβής και κρούσης 52 18,98
Λίθινα αδιάγνωστα εργαλεία 17 6,20
Λίθινα αδιάγνωστα αντικείμενα 3 1,09
Σύνολο 274 100,00
Πίνακας 1 (Γράφημα 1): μικροαντικείμενα λάκκου 2

Πήλινο ειδώλιο 1 0,9
Πήλινο ομοίωμα φούρνου 1 0,9
Πήλινα σφαιρικά αντικείμενα 7 6,1
Μαρμάρινο αγγείο 1 0,9
Σύνολο 115 100,0
415

Πήλινα ενώτια 2 1,7
Πήλινα ομοιώματα οικημάτων 4 3,4
Πήλινα κουτάλια 2 1,7
Μικκύλα αγγεία 2 1,7
Πήλινος πεσσός 1 0,9
Πήλινα σφονδύλια 4 3,4
Πήλινο αδιάγνωστο αντικείμενο 1 0,9
Μαρμάρινα αγγεία 2 1,7
Λίθινα τριβεία 6 5,2
Μαρμάρινο αδιάγνωστο αντικείμενο 1 0,9
Σύνολο 116 100,0
Πίνακας 3 (Γράφημα 3): μικροαντικείμενα λάκκων 5, 5α

Σύνολο 142 100,0
Πίνακας 4 (Γράφημα 4): μικροαντικείμενα λάκκου 5β

Σύνολο 53 100,0
Πίνακας 5 (Γράφημα 5): μικροαντικείμενα λάκκου 5γ
416

Πήλινα ενώτια 2 0,6
Μαρμάρινα αγγεία 2 0,6
Σύνολο 311 100,0
Πίνακας 6 (Γράφημα 6): μικροαντικείμενα λάκκων 5, 5α, 5β, 5γ

Πήλινο ενώτιο 1 0,7
Αποστρογγυλεμένο όστρακο με οπή 1 0,7
Πήλινο σφονδύλι 1 0,7
Σύνολο 151 100,0
417

Ενώτια 7 1,9
Πήλινες σφραγίδες 3 0,8
Πήλινος λειαντήρας 1 0,3
Λίθινο αδιάγνωστο αντικείμενο 1 0,3
Σύνολο 369 100,0

Ενώτια 2 1,1
Σύνολο 175 100,0
Πίνακας 9 (Γράφημα 9): μικροαντικείμενα λάκκων 8, 11

Λίθινη αξίνα 1 2,6
418

Αποστρογγυλεμένο όστρακο 1 3,8
Λίθινος πέλεκυς 1 3,8

Λίθινο ενώτιο 1 0,2
Λίθινο αγγείο 1 0,2
Σύνολο 622 100,0

Πήλινο σφονδύλι 1 0,5
Σύνολο 182 100,0
419

Λίθινα ενώτια 2 0,7
Λίθινες αξίνες 2 0,7
Σύνολο 306 100,0

Ενώτια 2 1,7
Σύνολο 121 100,0

Μαρμάρινο ειδώλιο 1 0,7
Πήλινο περίαπτο 1 0,7
Σύνολο 152 100,0
Πίνακας 16 (Γράφημα 16): μικροαντικείμενα λάκκων 26, 26α, 26β
420

Πήλινη σφραγίδα 1 0,4
Όστρεο Spondylus gaederopus 1 0,4
Πήλινο πηνίο 1 0,4
Σύνολο 255 100,0
Πίνακας 17 (Γράφημα 17):

μικροαντικείμενα λάκκων 29, 29α, 29β, 29γ, 29δ, 29ε

Λίθινη χάντρα 1 2,6

Διάτρητο όστρεο 1 1,3
Λίθινοι πελέκεις 2 2,5
421


Μαρμάρινη χάντρα 1 1,4
Λίθινος στιλβωτήρας 1 1,4

Θραύσμα μαλαχίτη (;) 1 1,3
Οστρέινη χάντρα 1 1,3
Πίνακας 22 (Γράφημα 22): μικροαντικείμενα λάκκων 39, 39α, 39β, 39γ
422


Λίθινο ενώτιο 1 0,3
Σύνολο 293 100,0

423

Ενώτια 15 6,9
Πήλινο πηνίο 1 0,5
Σύνολο 216 100,0

Πήλινη σφραγίδα 1 1,1

Θραύσματα μαλαχίτη (;) 1 1,2
Διάτρητο όστρεο 1 1,2

μικροαντικείμενα λάκκων 46, 46α, 46β, 46γ, 46δ
424

Σύνολο 102 100,0

Πίνακας 30 (Γράφημα 30): μικροαντικείμενα λάκκου 48γ

Οστέινη χάντρα 1 1,3

Σύνολο 134 100,0
425

Ακονόπετρες 2 5,6

Οστέινες σπάτουλες 2 8,7
Λίθινο τριβείο 1 4,3


Λίθινο εργαλείο με κόψη 1 2,7
Προέλευση αντικειμένων Πλήθος αντικειμένων Ποσοστό %

Μικροαντικείμενα από λάκκους 5318 54,0
Υπόλοιπα μικροαντικείμενα 4526 46,0
Σύνολο 9844 100,0
Πίνακας 37 (Γράφημα 37): γενική κατανομή μικροαντικειμένων
426
Είδος αντικειμένου Πλήθος Ποσοστό %

αντικειμένων
Λίθινα εργαλεία λείανσης 13 0,13
Πήλινα και λίθινα σφαιρικά αντικείμενα 78 0,79
Πήλινα ομοιώματα 54 0,55
Πήλινα πηνία 6 0,06
Πήλινα αδιάγνωστα 127 1,29
Ενώτια 40 0,41
Λίθινα αγγεία 6 0,06
Θραύσματα μαλαχίτη (;) 3 0,03
Υπόλοιπα 29 0,29
Σύνολο 9844 100,00

κατανομή μικροαντικειμένων σε όλη την ανασκαφή

Σφαιρικά αντικείμενα 32 0,60
Πήλινα ομοιώματα 29 0,55
Πήλινα πηνία 2 0,04
Ενώτια 23 0,43
Υπόλοιπα 111 2,09
Σύνολο 5318 100,00
Πίνακας 39 (Γράφημα 39): κατανομή μικροαντικειμένων στους λάκκους
427
Είδος εργαλείου Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Σύνολο 8303 100,0
Πίνακας 40 (Γράφημα 40): κατανομή εργαλείων σε όλη την ανασκαφή

Σύνολο 4531 100,00
Πίνακας 41 (Γράφημα 41): κατανομή εργαλείων στους λάκκους

Σύνολο 1031 100,0
Πίνακας 42 (Γράφημα 42): κατανομή εργαλείων ΒΔ περιοχής καννάβου

Σύνολο 454 100,0
Πίνακας 43 (Γράφημα 43): κατανομή εργαλείων ΒΚ περιοχής καννάβου

Σύνολο 1417 100,0
Πίνακας 44 (Γράφημα 44): κατανομή εργαλείων ΒΑ περιοχής καννάβου
428

Σύνολο 1628 100,0
Πίνακας 45 (Γράφημα 45): κατανομή εργαλείων ΝΑ περιοχής καννάβου
Απολεπισμένα εργαλεία Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Στον λάκκο 18 391 25,6
Στους υπόλοιπους λάκκους 1135 74,4
Σύνολο 1526 100,0

κατανομή απολεπισμένων εργαλείων στους λάκκους
Απολεπισμένα εργαλεία Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Στους λάκκους κεραμικής 611 42,0
Στους λάκκους οστών 845 58,0
Σύνολο 1456 100,0

κατανομή απολεπισμένων εργαλείων
στους λάκκους κεραμικής και οστών
Εργαλεία με κόψη Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Σύνολο 161 100,0

κατανομή εργαλείων με κόψη στους λάκκους κεραμικής και οστών
Εργαλεία τριβής και κρούσης Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Σύνολο 1224 100,0

κατανομή εργαλείων τριβής και κρούσης
στους λάκκους κεραμικής και οστών
Οστέινα εργαλεία Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Σύνολο 870 100,0

κατανομή οστέινων εργαλείων στους λάκκους κεραμικής και οστών
429
Λάκκοι κεραμικής Πλήθος λάκκων Ποσοστό %

Στη ΒΔ περιοχή του καννάβου 13 29,5
Στη ΒΚ περιοχή του καννάβου 11 25,0
Στη ΒΑ περιοχή του καννάβου 3 6,8
Στη ΝΑ περιοχή του καννάβου 17 38,6
Πίνακας 51 (Γράφημα 51): χωροθέτηση λάκκων κεραμικής
Λάκκοι οστών Πλήθος λάκκων Ποσοστό %

Πίνακας 52 (Γράφημα 52): χωροθέτηση λάκκων οστών
Λάκκοι με λίγα ευρήματα Πλήθος λάκκων Ποσοστό %

Πίνακας 53 (Γράφημα 53): χωροθέτηση λάκκων με λίγα ευρήματα
Βάθος λάκκων Πλήθος λάκκων Ποσοστό %

Μεγαλύτερο του 1μ. 8 6,8
Από 0,50μ. έως 1μ. 31 26,3
Από 0,15μ. έως 0,49μ. 63 53,4
Μικρότερο από 0,15μ. 16 13,6
Σύνολο 118 100,0
Πίνακας 54 (Γράφημα 54): βάθος λάκκων
Διαστάσεις λάκκων Πλήθος λάκκων Ποσοστό %

Μεγαλύτερες από 5μ. 1 0,83
Από 4,50μ. έως 4,99μ. 5 4,13
Από 4,00μ. έως 4,49μ. 2 1,65
Από 3,50μ. έως 3,99μ. 5 4,13
Από 3,00μ. έως 3,49μ. 6 4,96
Από 2,50μ. έως 2,99μ. 15 12,40
Από 2,00μ. έως 2,49μ. 18 14,88
Από 1,50μ. έως 1,99μ. 27 22,31
Από 1,00μ. έως 1,49μ. 21 17,36
Από 0,50μ. έως 0,99μ. 21 17,36
Σύνολο 121 100,00
Πίνακας 55 (Γράφημα 55): διαστάσεις λάκκων
430
Λάκκοι Όγκος σε m³ Ποσοστό %

Στη ΒΔ περιοχή του καννάβου 30,98 23,6
Στη ΒΚ περιοχή του καννάβου 17,95 13,7
Στη ΒΑ περιοχή του καννάβου 29,07 22,2
Στη ΝΑ περιοχή του καννάβου 53,08 40,5
Σύνολο 131,08 100,0
Πίνακας 56 (Γράφημα 56): όγκος χώματος λάκκων
Περιοχές καννάβου Πλήθος λάκκων Ποσοστό %

ΒΔ περιοχή 5 22,7
ΒΚ περιοχή 2 9,1
ΒΑ περιοχή 7 31,8
ΝΑ περιοχή 8 36,4
Πίνακας 57 (Γράφημα 57): κατανομή οικιστικών λάκκων
Υλικό κοσμημάτων Πλήθος κοσμημάτων Ποσοστό %

Λίθος 104 44,3
Όστρεο 96 40,9
Οστό 25 10,6
Πηλός 10 4,3
Σύνολο 235 100,0
Πίνακας 58 (Γράφημα 58): υλικά κατασκευής κοσμημάτων
Υλικό εργαλείων Πλήθος εργαλείων Ποσοστό %

Οψιανός και μαύρος πυριτόλιθος 860 32,2
Θεσσαλικός πυριτόλιθος 848 31,8
Μπεζ πυριτόλιθος 400 15,0
Διάφοροι πυριτόλιθοι 334 12,5
Χαλαζίας 207 7,8
Πυριτιακός λιμονίτης 860 0,7
Σύνολο 2669 100,0
Πίνακας 59 (Γράφημα 59): υλικά κατασκευής απολεπισμένων εργαλείων
431
Σχέδια

Gri 2017 19387

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gri 2017 19387

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Φιλοσοφική Σχολή

Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας – Τομέας Αρχαιολογίας

«Η έγκριση της μεταπτυχιακής εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Κεφάλαιο 2. Τα Ρεβένια στο πλαίσιο της νεολιθικής της Ελλάδας 7

Κεφάλαιο 3. Τα αρχαιολογικά δεδομένα 39

3.6.4. Ταφές 4Α και 4Β 94

Κεφάλαιο 4. Τα κινητά ευρήματα 97

Κεφάλαιο 5. Ραδιοχρονολόγησεις 115

Κεφάλαιο 6. Σύνθεση και συζήτηση των δεδομένων 123

Κεφάλαιο 7. Συμπεράσματα 191

Τόμος ΙΙ. Παραρτήματα

Παράρτημα 1. Κατάλογος λάκκων 7

Παράρτημα 2. Πίνακες κατασκευών 277

Παράρτημα 3. Πίνακες ανθρώπινων ταφών 337

Παράρτημα 4. Πίνακες ευρημάτων 357

Παράρτημα 5. Γραφήματα 383

Παράρτημα 6. Σχέδια 433

Ορθοφωτοχάρτης 1. Απόσπασμα ορθοφωτοχάρτη από το Google Earth, όπου xiii

Κατάλογος γραφημάτων – πινάκων (Παράρτημα 5)

Γράφημα 1 & Πίνακας 1. Μικροαντικείμενα λάκκου 2 385 & 415

Κατάλογος σχεδίων (Παράρτημα 6)

Σχέδιο 1. Γενική κάτοψη ανασκαφής (κροκί)

Δ.Τ. Α δοκιμαστική τομή Α

Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον επιβλέποντα, αειθαλή καθηγητή μου Κώστα

Ευχαριστίες οφείλονται στον καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας Νίκο Ευστρατίου,

Την καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας Σέβη Τριανταφύλλου, επίσης μέλος της

Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στην Dr αρχαιολόγο Μαρία Παππά. Η μεγάλη

Ο Dr Γιάννης Μανιάτης, προϊστάμενος του Εργαστηρίου Αρχαιομετρίας ΕΚΕΦΕ

Ευχαριστίες οφείλονται στον αρχαιολόγο Msc ζωοαρχαιολόγο Άγγελο Γκοτσίνα, ο

Ευχαριστώ, για την ψυχολογική στήριξη, τις συνοδοιπόρους στις μεταπτυχιακές

Η πραγματοποίηση της ανασκαφής στα Ρεβένια δε θα ήταν δυνατή χωρίς τη

1.1. Το χρονικό της έρευνας

Οι επιφανειακές ενδείξεις στην περιοχή του μετέπειτα ανασκαφικού καννάβου, σε

1.2. Στοιχεία οργάνωσης και μέτρησης των δεδομένων

Για όλες τις κατασκευές (λάκκοι, πασσαλότρυπες, αυλάκια, δάπεδα), υπολογίστηκαν

Στις ποσότητες των ευρημάτων, αναγράφεται, σε όλες τις περιπτώσεις, η κατά

1.3. Στοιχεία διαχείρισης των δεδομένων

Ειδικότερα, τα χαρακτηριστικά που θεωρούνται απαραίτητες προϋποθέσεις για την

χρησιμοποιήθηκαν και στην περίπτωση των Ρεβενίων, είναι: να αποτελεί κατασκευή

Σημειώνεται εδώ, ότι οι λάκκοι των Ρεβενίων σηματοδοτήθηκαν με βάση τη

1.4. Στόχοι της μελέτης

Η παρουσίαση των δεδομένων γίνεται και περιγραφικά (Κεφάλαιο 3 και Παράρτημα

Στον δεύτερο στόχο, δίνεται έμφαση στην παρουσίαση επιλεγμένων αρχιτεκτονικών

Τα ευρήματα από τα Ρεβένια παρουσιάζονται και αναλύονται, ορισμένες, μάλιστα,

τα αποτελέσματα, σε προκαταρκτική ή ολοκληρωμένη μορφή, των μελετών από τους

Επίσης, σχολιάζονται προκαταρκτικά οι ραδιοχρονολογήσεις από τη θέση, μέχρι την

Στο Κεφάλαιο 6, γίνεται προσπάθεια σύνθεσης των δεδομένων που παρουσιάστηκαν

1.5. Χρονολογικό πλαίσιο

Το παρόν κεφάλαιο εντάσσει τα Ρεβένια στο ευρύτερο πλαίσιο της ελλαδικής

2.1. Η αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα

2.1.1. Σύντομη ιστορική αναδρομή

culture as consisting of stable, immobile entities, created in platonic perfection, and

2.1.2. Το νεολιθικό πακέτο

Η τεχνολογία των λίθινων απολεπισμένων εργαλείων της θεσσαλικής αρχαιότερης

προχωρημένη χρονολογικά, και άρα περισσότερο διαμορφωμένη φάση της

Εάν, λοιπόν, σύμφωνα με τα παραπάνω, η ιστορία του νεολιθικού πακέτου

γεμίσουν τα κενά, ή να ανατρέψουν παραδεδεγμένες απόψεις. (Kotsakis 2008: 59-

2.1.3. Οι θέσεις κατά τις χιλιετίες πριν από τη νεότερη νεολιθική

Κατά δεύτερο λόγο, οι αδιάσειστες αποδείξεις που προαναφέρθηκαν, σχετικά με την

Το ακόμα παλαιότερο, αποφασιστικής σημασίας κενό των μεσολιθικών θέσεων,

και 1970, επέτρεψε την ποσοτικοποίηση και τη γενίκευση των δεδομένων.

2.2. Τούμπες και επίπεδοι – εκτεταμένοι οικισμοί

2.2.1. Οι δύο τύποι οικισμού