διαχρονικοτητα τησ ορθοδοξιασ εργασια

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό
τόμος 4, 2015
Papyri - Scientific Journal

volume 4, 2015
Ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία καὶ ἡ σχέση της μέ τή Νεωτερικότητα

The orthodoxy teaching and its relation with the modernity
ΕΙΡΗΝΗ ΑΡΤΕΜΗ, Διδάκτωρ Θεολογίας του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Ελλάς
EIRΙNI ARTEMI, Ph.D. of Theology, Hellenic Open University. Hellas
Email: eartemi@theol.uoa.gr
Θεσσαλονίκη 2015 – Thessaloniki 2015

ISSN:2241-5106
Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Papyri - Scientific Journal
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
www.academy.edu.gr papyri@academy.edu.gr
Ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία καὶ ἡ σχέση της

μέ τή Νεωτερικότητα
The orthodoxy teaching and its relation
with the modernity

ΕΙΡΗΝΗ ΑΡΤΕΜΗ
EIRΙNI ARTEMI

Abstract
Our era is the age of Globalization. The rapid growth of technology, by far the elec‐
tronic revolution, the rapid circulation of ideas and the effort of man in order not to feel a citi‐
zen of one country but of the world has as result a mixture both in culture and religions. This
raises the question of the relationship of traditional religions with politics in Modernity. Or‐
thodoxy is one of the traditional religion. It is the guardian of custody of the doctrines of the
Ecumenical Councils and the teaching of the Church fathers from the foundation of the Chris‐
tian Church to this day. The Orthodox Church through its historical trend, the missionary ac‐
tivity but also its preaching could also geographically and not only spiritually, be viewed as
universal and ecumenical. The Orthodoxs are faced with a dilemma what attitude will keep on
globalization or will be satisfied with the security of doctrinal purity excluding all other reli‐
gions from heterodox and to know the truth. The danger for some orthodoxs is to become
make who would show the truth of Orthodoxy, or they would become the reason to distort the
doctrine and tradition of the Orthodox Church.

Περίληψη
Ἡ ἐποχή μας εἶναι ἡ ἐποχή τῆς Παγκοσμιοποιήσεως. Ἡ ταχύτατη ἀνάπτυξη τῆς τεχνο‐
λογίας, ἡ κατ’ ἐξοχήν ἠλεκτρονική ἐπανάσταση, ἡ γρήγορη κυκλοφορία τῶν ἰδεῶν καί ἡ προ‐
σπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά μήν αἰσθάνεται πολίτης μίας χώρας ἀλλά τοῦ κόσμου ἔχει ὡς
ἀποτέλεσμα τή δημιουργία ἑνός συγκρητισμοῦ τόσο στόν πολιτισμό ὅσο καί στίς θρησκεῖες.
Στό σημεῖο αὐτό τίθεται τό ζήτημα τῆς σχέσης τῶν παραδοσιακῶν θρησκειῶν μέ τήν Πολι‐
τική στή Νεωτερικότητα. Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι μία ἀπό τίς παραδοσιακές θρησκεῖες. Εἶναι ὁ
φύλακας τῆς παρακαταθήκης τῶν δογμάτων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τῆς διδασκα‐
λίας τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Πατέρων ἀπὸ τὴν ἵδρυση τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἕως καὶ σή‐
μερα. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέσα ἀπὸ τὴν ἱστορική της πορεία, τὴν ἱεραποστολικὴ δράση
της ἀλλὰ καὶ τὸ κήρυγμά της θὰ μποροῦσε καὶ γεωγραφικὰ καὶ ὄχι μόνο πνευματικὰ νὰ
θεωρεῖται καθολικὴ ἀλλὰ καὶ οἰκουμενική. Οἱ Ὀρθόδοξοι ἔρχονται ἀντιμέτωποι μέ τό ἑξῆς δί‐
λημμα ποιά στάση θά κρατήσουν στήν Παγκοσμιοποίηση ἤ θά ἀρκεστοῦν στήν ἀσφάλεια τῆς
δογματικῆς τους καθαρότητας ἀποκλείοντας ὅλους τούς ἑτερόδοξους καί ἀλλόθρησκους ἀπό
νά γνωρίσουν τήν ἀλήθεια. Ὁ κίνδυνος πού ἐλλοχεύει γιά κάποιους Ὀρθόδοξους ἀντί νά γί‐
νουν ἐκεῖνοι πού θά προβάλλουν τήν ἀλήθεια τῆς Ὀρθοδοξίας, θά γίνουν οἱ αἰτία νά νοθεύ‐
σουν τή δογματική διδασκαλία της και τῆς παράδοσής της.

41
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Πρόλογος
Στὸ Α΄ μέρος τῆς ἐργασίας αὐτῆς θὰ ἐξετασθεῖ ἡ σχέση τῶν Θρησκειῶν μὲ τὴν Πολι‐
τικὴ στὴ Νεωτερικότητα. Πολλὲς φορὲς στὴ διάρκεια τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας, οἱ θρησκεῖες
καὶ ἡ πολιτικὴ συμπορεύτηκαν, παρέχοντας χῶρο δράσης ἡ μία στὴν ἄλλη. Ἄλλοτε πάλι ἡ μία
στήριζε τὴν ἄλλη καὶ βοηθοῦσε στὴ θεμελίωσή της. Φυσικά, δὲν ἦταν λίγες οἱ φορὲς ποὺ οἱ
δύο αὐτοὶ παράγοντες τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας βρέθηκαν ἀντιμέτωποι καὶ ἀγωνίστηκαν ὄχι
μόνο γιὰ τὸ ποιός θὰ ἐπικρατήσει στὴ μεταξύ τους ἀντιπαράθεση ἀλλὰ καὶ πὼς θὰ
παραγκωνίσει τελείως ὁ ἕνας τόν ἄλλο.
Κάποιος μελετητής θὰ μποροῦσε νὰ ἀντλήσει χαρακτηριστικὰ παραδείγματα μέσα
ἀπὸ τὴν παγκόσμια ἱστορία. Στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, ἡ πολιτικὴ τῶν διαφόρων κρατῶν ‐ πό‐
λεων, ἄσχετα ἐὰν το πολίτευμα ἦταν ὀλιγαρχία, δημοκρατία, τυραννία ἢ βασιλεία, στήριζε
τὴν πίστη τῶν Ἑλλήνων στοὺς Δώδεκα Θεοὺς τοῦ Ὀλύμπου. Στὸ Ρωμαϊκὸ κόσμο, ἡ πολιτικὴ
τῶν αὐτοκρατόρων ὑπηρετοῦσε τὴν εἰδωλολατρία ὡς θρησκεία. Ἀντίθετα, οἱ Ρωμαῖοι αὐτο‐
κράτορες διεξήγαγαν ἕναν ἀνελέητο ἀγῶνα ἑναντίον τοῦ Χριστιανισμοῦ, τῆς νέας θρησκείας
ποὺ εἶχε ἀρχίσει σιγά ‐σιγά νὰ ἁπλώνεται σέ ὅλα τά ἐδάφη τῆς αὐτοκρατορίας. Στὸ Βυζάντιο
τὰ πράγματα πῆραν διαφορετικὴ διάσταση. Ἡ πολιτικὴ τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων –
ἐκτός του Ἰουλιανοῦ του Παραβάτη καὶ τῶν εἰκονομάχων αὐτοκρατόρων‐ ἦταν ὑπὲρ τοῦ
Χριστιανισμοῦ. Ἡ χριστιανικὴ διδασκαλία ἐπηρέασε σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν ἐκπαίδευση τῶν
Βυζαντινῶν, τὴ νομοθεσία τους καὶ γενικότερά τίς κοινωνικὲς ἀντιλήψεις τους. Στὴν περί‐
πτωση τοῦ Ἰουλιανοῦ του Παραβάτη, ἡ πολιτεία ἀντιπαρατάχθηκε ἔναντι τοῦ Χριστιανισμοῦ
μὲ σκοπὸ νὰ τὸν ἀφανίσει καὶ νὰ ἐπανιδρύσει τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ θρησκεία. Στὴν περίπτω‐
ση τοῦ Ἰσλάμ, ὁ Μωάμεθ προσπάθησε μὲ τὴ βοήθεια τῆς θρησκείας ποὺ «δημιούργησε» νὰ
ἑνώσει φυλετικά τούς Ἄραβες σὲ ἕνα ἰσχυρὸ κράτος μὲ συνδετικὸ κρίκο τὴν πίστη στὸν ἴδιο
Θεό. Προσπάθεια εἶναι νὰ ἐξετασθεῖ ἐὰν ὑπάρχει ἢ ὄχι σχέση μεταξὺ Θρησκείας καὶ Πολιτικῆς
στὴ Νεωτερικότητα καὶ νὰ μελετηθοῦν οἱ διάφορες συνθῆκες ποὺ ὑπῆρξαν ὑπαίτιες τῶν
διαφόρων αὐτῶν σχέσεων.
Στὸ δεύτερο μέρος θὰ ἐξετασθεῖ ἡ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ Νεωτερικότητας. Σήμερα,
ἀκούγονται πολλὲς ἀπόψεις ἀπὸ διάφορες πλευρὲς σχετικὰ μὲ τὴ σχέση ποὺ πρέπει νὰ ἔχει ἡ
Ὀρθοδοξία μὲ τὴ Νεωτερικότητα. Δὲν πρέπει νὰ μᾶς διαφεύγει ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία λόγῳ τῶν
συνθηκῶν ποὺ βίωνε τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος –τουρκοκρατία‐ δὲν εἶχε ποτὲ σχέση μὲ τὶς θρησκευ‐
τικὲς μεταρρυθμίσεις ποὺ συγκλόνισαν τὴν Εὐρώπη κατὰ τὸ Μεσαίωνα. Μέσα στὸ πλαίσιο
τῶν «θρησκευτικῶν αὐτῶν ἐπαναστάσεων» γεννιοῦνται τὰ διάφορα ἑτερόδοξα δόγματα τοῦ
Προτεσταντισμοῦ, ὅπως Λουθηρανισμός, Καλβινισμός, Ζβιγγλιανισμός.
Ἡ διάσπαση τοῦ Χριστιανισμοῦ σὲ Ρωμαιοκαθολικοὺς καὶ Προτεστάντες στὴν Εὐ‐
ρώπη, ὑπῆρξε ἡ δεύτερη διάσπαση τοῦ σώματος τῆς Χριστιανικῆς Θρησκείας. Ἡ πρώτη ἔγινε
τὸ 1054 μὲ τὸ Μέγα Σχίσμα μεταξύ του Ὀρθόδοξου Ἀνατολικοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τοῦ Δυτι‐
κοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ. Ἡ μέχρι τότε Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ διασπάστηκε σὲ δύο μεγάλα
κομμάτια. Τὸ σχίσμα ἄνοιξε τοὺς ἀσκοὺς τοῦ Αἰόλου καὶ προέκυψαν πολλὲς διαφορὲς τόσο
σὲ θέματα θεολογίας filioque , ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως ἐκκλησιαστικὰ ἔθιμα, ἀγαμία
κλήρου, παπικὸ πρωτεῖο κ.λπ. , ἀλλὰ καὶ πολιτικῆς ἵδρυση τοῦ παπικοῦ κράτους καὶ τῆς
αὐτοκρατορίας τῶν Φράγκων ἀπὸ τὸν Κάρολο τὸ Μέγα, τὸ γνωστὸ Καρλομάγνο .
Ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ἔχει ἀρχίσει μία προσπάθεια διαλόγου τῶν διαφό‐
ρων ἑτεροδόξων μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Ὁ διάλογος αὐτός, ὁ οἰκουμενικὸς ὅπως λέγεται, ἔχει θια‐
σῶτες ἀλλὰ καὶ φανατικοὺς ἐχθρούς. Οἱ πρῶτοι κατηγοροῦν τοὺς δεύτερους γιὰ ἄκρατο
συντηρητισμὸ καὶ σκοταδισμό, ἐνῶ οἱ δεύτεροι ἐκτοξεύουν κατηγορίες στοὺς πρώτους γιὰ
υἱοθέτηση τῶν διαφόρων αἱρετικῶν ἀπόψεων τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν καὶ τῶν Προτεστα‐
ντῶν. Οἱ τελευταῖοι ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ εἰσαγωγὴ καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῶν ὅρων τῆς νεωτερικότη‐
42
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
τας στὴν Ὀρθοδοξία τὴν ὁδηγεῖ στὸν κυκεώνα τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τῶν αἱρέσεων, ἐνῶ
οἱ ὑποστηρικτὲς τῶν διαλόγων αὐτῶν πρεσβεύουν ὅτι ἡ νεωτερικότητα ὄχι μόνο δὲ βλάπτει
τὴν Ὀρθοδοξία, ἀντίθετα τῆς δίνει τὴν εὐκαιρία νὰ πλησιάσει τὶς διάφορες χριστιανικὲς ὁμο‐
λογίες καὶ νὰ καταφέρει νὰ τοὺς ἐπαναφέρει στὸ δρόμο τοῦ ὀρθοῦ‐ ὀρθοδόξου δόγματος. Τὸ
σίγουρο εἶναι, βέβαια, ὅτι ὅποια στάση καὶ νὰ υἱοθετηθεῖ γιὰ τὴ σχέση Ὀρθοδοξίας καὶ νεωτε‐
ρικότητας θὰ γεννήσει ἕνα κύμα ἀντιδράσεων ἀπὸ τοὺς διαφωνοῦντες κάθε φορᾶ.
Τέλος στὸ Γ΄ μέρος θὰ ἐξετάσουμε τὴ σχέση τῆς Παραδοσιακῆς Θρησκείας μὲ τὴν κοι‐
νωνία .Ἐκεῖ θὰ ἐξετασθεῖ κατὰ πόσο ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος ἐξακολουθεῖ νὰ πιστεύει σὲ μία
ἀνώτερη δύναμη, κατὰ πόσο ἀνήκει συνειδητὰ σὲ κάποια παραδοσιακὴ θρησκεία. Ἴσως κά‐
ποιοι σπεύσουν νὰ συμπεράνουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος τοῦ 21ου αἰῶνα, ἐγκλωβισμένος στὰ ἐπι‐
τεύγματα τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνολογίας ἔχει ἀρχίσει νὰ ἀπορρίπτει κάθε μορφὴ παραδο‐
σιακῆς θρησκείας ἀντικαθιστώντας την μὲ νέες «θρησκεῖες» ποὺ στὴν πραγματικότητα ἀπο‐
τελοῦν ἕνα εἶδος συγκρητισμοῦ θρησκειῶν καὶ φιλοσοφιῶν μέσα ἀπὸ τὶς ὁποῖες θεοποιεῖ τὸν
ἴδιο του τὸν ἑαυτό.
Ἡ διείσδυση ἐπαρκῶς στὸ θέμα ἐγκυμονεῖ κινδύνους, ὅπως ἡ μὴ τήρηση οὐδέτερης καὶ
ἀμερόληπτης στάσης. Ἄλλωστε ἡ γραφοῦσα τὴ μελέτη αὐτὴ εἶναι μέλος μίας παραδοσιακῆς
θρησκείας καὶ συγχρόνως ζεῖ καὶ ἀναπτύσσεται σὲ μία κοινωνία ποὺ ἔχει ἐπηρεασθεῖ ἀπὸ τὴ
θρησκεία αὐτή. Προσπάθειά μας θὰ εἶναι ἡ ἐξέταση τοῦ θέματος Ὀρθοδοξίας καὶ Νεωτερικό‐
τητας νὰ βασιστεῖ σὲ ὅσο τὸ δυνατὸν ἀμερόληπτη στάση ἀπέναντι στοὺς δύο σημαντικοὺς
παράγοντες τῆς ἀνθρώπινης βιωτῆς, τῆς θρησκείας καὶ τῆς κοινωνίας καὶ πὼς ἐπηρεάζονται
ἢ ὄχι ἀπὸ τὸν παράγοντα τῆς Νεωτερικότητας.

Εισαγωγή
Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ὁ φύλακας τῆς παρακαταθήκης τῶν δογμάτων τῶν Οἰκουμενικῶν
Συνόδων καὶ τῆς διδασκαλίας τῶν Ἐκκλησιαστικῶν Πατέρων ἀπὸ τὴν ἵδρυση τῆς Χριστιανι‐
κῆς Ἐκκλησίας ἕως καὶ σήμερα.
Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία διακηρύττει, καὶ ὄχι ἄδικα, ὅτι ἀποτελεῖ τὸ θεματοφύλακα τῶν
Δογμάτων τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅπως αὐτὰ διατυπώθηκαν ἀπὸ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους καὶ
ἑρμηνεύθηκαν στὰ συγγράμματα τῶν Πατέρων. Μέσα στὰ δύο χιλιάδες χρόνια ἀπὸ τὴ ἵδρυση
τῆς Μίας, Ἀποστολικῆς καὶ Καθολικῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ἡ Ὀρθοδοξίας εἶναι ἐκείνη
ποὺ ἀποτελεῖ τὸ μόνο γνήσιο συνεχιστὴ τῆς Θρησκευτικῆς Παράδοσης καὶ διδασκαλίας ποὺ
διατυπώθηκε ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους καὶ τοὺς Εὐαγγελιστές. Αὐτὸ ἄλλωστε φανερώνει καὶ ἡ
ἐτυμολογία τῆς λέξεως «Ὀρθοδοξίας». Ὁ ὅρος σημαίνει τήν ὀρθὴ δόξα, τήν ὀρθὴ πίστη, διδα‐
σκαλία.
Ὁ ὅρος «Ὀρθοδοξία» προέρχεται ἀπὸ τὸ ἐπίθετο «ὀρθὸς» καὶ τὸ ρῆμα «δοκῶ» ἢ «δο‐
ξάζω». Σημαίνει, λοιπόν, αὐτὸς πού ἔχει τὴν ὀρθὴ δηλαδὴ τὴ σωστὴ γνώμη ἢ αὐτὸς πού ὀρθὰ
δοξάζει τὸ Θεό. Ἡ ἀληθινὴ πίστη δὲν εἶναι ἀποκομμένη ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστική, λειτουργικὴ
καὶ μυστηριακὴ ζωὴ ὡς δόξα καὶ αἶνος Θεοῦ. Ἡ ὀρθὴ πίστη εἶναι μία συνισταμένη ὅσων
ἐκφράζονται στὴν Ἁγία Γραφή, τὴν Ἱερὰ Παράδοση καὶ τὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ περιεχό‐
μενο τῶν δογμάτων ποὺ διατυπώθηκε μέσα ἀπὸ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους παίρνει σάρκα
καὶ ὀστᾶ μέσα στὴν Ἐκκλησία. Γίνεται, λοιπόν, μία δοξολογία τῆς Ἁγίας Τριάδας μέσα ἀπὸ τὴ
λατρευτική, λειτουργικὴ καὶ ἐν γένει μυστηριακὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας1.
1 Α. Μπασδέκη, Ἐμεῖς καί οἱ ἄλλοι. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καἱ οἱ ἄλλες Ἐκκλησίες καί Ὁμολογίες. Τί μᾶς ἑνώνει
καί τί μᾶς χωρίζει, ἐκδ. Κ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 23.
43
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Ἡ Ὀρθοδοξία δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἕνα ἰδεολογικὸ ἢ φιλοσοφικὸ σύστημα –

ρεῦμα. Οὔτε φυσικὰ ἀποτελεῖ κάποιο μουσειακὸ ἔκθεμα, κάποια λαϊκὴ παράδοση. Τέλος, δὲν
εἶναι ἡ συνιστῶσα ποὺ ἐξασφαλίζει τὴ διαχρονικὴ καὶ οἰκουμενικὴ ἑνότητα τοῦ ἑλληνισμοῦ.
Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἠμῶν Ἰησοῦ
Χριστοῦ. Ἡ «Μία, Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία» πρὸς τὴν ὁποία δηλώνουμε πί‐
στη καὶ ἀφοσίωση μὲ τὴν ὁμολογία τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως, προϊόν της Α΄ καὶ Β΄ Οἰκουμε‐
νικῆς Συνόδου, ‐γνωστὸ καὶ ὡς Σύμβολο Νικαίας ‐ Κωνσταντινουπόλεως2. Καὶ ἡ Ὀρθόδοξη
Ἐκκλησία ἀποτελεῖ τὸ σῶμα τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Λόγου, τοῦ Χριστοῦ3. Οἱ μετέχοντες στὸ
σῶμα αὐτὸ ἀποτελοῦν τὸ λαὸ τοῦ Θεοῦ. Βασικὴ προϋπόθεση γιὰ νὰ γίνει κάποιος μέλος τοῦ
σώματος τοῦ Χριστοῦ, δηλαδὴ τῆς Ἐκκλησίας Του, εἶναι νὰ ἔχει βαπτιστεῖ στὸ ὄνομα τῆς
Ἁγίας Τριάδας –στὸ ὄνομα τοῦ Πατρός, τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τέλος τὴν Ἐκκλη‐
σία ἀποτελοῦν μαζὶ κλῆρος καὶ λαός, οἱ ὁποῖοι ἑνώνονται μέσα ἀπὸ τὸ μυστήριο τῆς Θείας
Εὐχαριστίας.
Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ ἔχει μία διαχρονικὴ καὶ συγχρόνως παγκό‐
σμια ἑνότητα τῆς δογματικῆς διδασκαλίας τῆς Πίστεως4. Ἡ διδασκαλία της ἂν καὶ διατυπώ‐
θηκε σὲ συγκεκριμένο τόπο, χρόνο καὶ ἀπὸ συγκεκριμένο πρόσωπο δὲν περιορίστηκε στὰ
πλαίσια αὐτὰ ἀλλὰ ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τόνισε τὸν οἰκουμενικὸ καὶ ἐσχατολογικὸ χαρακτήρα της5.
2012 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ Χριστοῦ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τηρεῖ πιστὰ ὅσα δίδαξε ὁ
Χριστός, κήρυξαν οἱ Ἀπόστολοι, διαφύλαξε ἡ Παράδοση μέσα ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ καὶ
λειτουργικὴ ζωή της. Πολλοὶ πιστεύουν λανθασμένα πὼς ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι μία ἀκόμη
«Ἐκκλησία». Μία «ἄποψη», δηλαδή, τοῦ χριστιανισμοῦ, ἢ ἄλλοι θεωροῦν τὴν Ὀρθοδοξία ὡς
μία θρησκεία. Καὶ οἱ δύο ἀπόψεις εἶναι παντελῶς λανθασμένες. Ὀρθοδοξία στὴν κυριολεξία,
ὅπως προαναφέρθηκε, σημαίνει ὀρθὴ δόξα, ὀρθὴ πίστη. Δὲν εἶναι μία ἐκ τῶν «ἐκκλησιῶν»
διότι εἶναι ἡ Μόνη ἀληθινὴ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸ δὲν εἶναι φυσικὰ ἀλαζονεία ἀλλὰ ἡ
Ἀλήθεια. Ἀφοῦ ὁ Κύριος ἵδρυσε μόνον μία Ἐκκλησία, πῶς μιλοῦμε ἐμεῖς γιὰ πολλές; Ἐπίσης, ἡ
Ὀρθοδοξία δὲν μπορεῖ νὰ ὀνομαστεῖ θρησκεία διότι ἡ θρησκεία εἶναι δεισιδαιμονία προσπα‐
θεῖ νὰ καλύψει ἡ κάθε θρησκεία τὶς ψυχολογικὲς ἀνάγκες τοῦ ἀνθρώπου. Ἀντίθετα ἡ Ὀρθο‐
δοξία θεραπεύει τὸν πάσχοντα ψυχικὰ ἄνθρωπο ἐννοεῖται κάθε ἄνθρωπο καὶ τὸν καθιστὰ
ἅγιο, αὐτὸ εἶναι ἡ ἁπτὴ καὶ περίτρανη ἀπόδειξη τῆς ἀλήθειας. Ἡ Ὀρθοδοξία δὲν εἶναι ἕνα
μέρος μίας τοπικῆς ἀλήθειας ἀλλὰ εἶναι μία ἀλήθεια σὲ μία παγκόσμια κλίμακα6. Εἶναι ἡ «Μία,
Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία».
Ἐκτὸς Ἐκκλησίας δὲν ὑπάρχει Ὀρθοδοξία ἀλλὰ οὔτε καὶ σωτηρία Μακριὰ ἀπὸ τὴ ζωὴ
τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, αὐτὸ ποὺ οἱ πολλοὶ ὀνομάζουν Ὀρθοδοξία ἀποκόπτεται ἀπὸ
τὶς ρίζες της, χάνει τὴν ταυτότητά της, γίνεται ἕνα ἁπλὸ ἰδεολόγημα. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ὁ Ἀπό‐
στολος Παῦλος ὀνομάζει τὴν Ἐκκλησία «στύλο καὶ ἑδραίωμα Ἡ Ἐκκλησία μὲ πρωτοστάτες
τοὺς φωτισμένους ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα πατέρες της διαφύλαξε τὴν ἀποκεκαλυμμένη ἀλήθεια
2 Σ. Π. Κούτσα, Μητρ. Ν. Σμύρνης, «Τό νόημα τῆς Ὀρθοδοξίας μας»
http://www.oodegr.com/oode/orthod/genika/noima_orthod_1.htm
3 Βλ. σχετικά Ε. Ἀρτέμη, «Τό μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως σέ δύο διαλόγους, «Περί τῆς ἐνανθρωπήσεως
τοῦ Μονογενοῦς» καί «Ὅτι εἷς ὁ Χριστός», τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας», Ἐκκλησιαστικός Φάρος, τ. ΟΕ
2004 , 145‐277. Συναφῶς βλ. Τῆς ἰδίας, «Ἡ ἐν χρόνῳ κατά σάρκα γέννηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ», δημοσίευση στό
διαδικτυακό τόπο: «Ἀντιαιρετικό Ἐγκόλπιο», 2009 http://egolpion.com/gennhsh yiou.el.aspx. Τῆς ἰδίας, «The
rejection of the term Theotokos by Nestorius Constantinople and the refutation of his teaching by Cyril of Alex‐
andria», στο Γρηγόριος Παλαμάς 845 2012 153‐177.
4 Μοναχοῦ Σεραφείμ, «Οἰκουμενισμός», Θεοδρομία Α΄ 2012 , 138.
5 Ἀναστασίου Γιαννουλάτου, ἀρχιεπ. Τιράνων, Παγκοσμιότητα καί Ὀρθοδοξία, ἐκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 2001, 263.
6 Γ. Μεταλληνοῦ, πρωτοπρ. , ὁμ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, «Ὀρθόδοξη
Οἰκουμενικότητα καί Παγκοσμιοποίηση» http://www.impantokratoros.gr/B505BE3B.el.aspx 2012
44
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ἀπὸ τὸ Χριστό. Γιατί μόνο ἡ τήρηση αὐτῆς τῆς ἀλήθειας ὁδηγεῖ στὴ σωτηρία. Οἱ πολλοὶ ἀγῶ‐
νες, ποὺ διαμέσου τῶν αἰώνων διεξήγαγε ἡ Ἐκκλησία στὰ πρόσωπα θεοφόρων ποιμένων καὶ
διδασκάλων της οἱ σύνοδοι ποὺ συνεκρότησε καὶ ἡ ἀνυποχώρητη ἐμμονὴ ποὺ ἐπέδειξε, πέρα
ἀπὸ ἀνθρώπινες ἀδυναμίες καὶ ἀκρότητες ‐ ἀναπόφευκτες γιὰ τὰ ἀτελῆ ἀνθρώπινα μέτρα ‐
σ' ἕνα καὶ μόνο ἀποσκοποῦσαν: στὴ διαφύλαξη τῆς ἀποκεκαλυμμένης ἀλήθειας. Τῆς ἀλήθειας
ποὺ ἐλευθερώνει καὶ ὁδηγεῖ στὴ σωτηρία ὅποιον τὴ βιώνει. Ἐπειδὴ ἡ κατὰ Χριστὸν ζωὴ ἀπο‐
τελεῖ τὴ μετουσίωση τῆς πίστεως σὲ βίωμα καὶ ἐμπειρία.
Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ ἐμπειρία τῆς παρουσίας τοῦ Ἀκτίστου Λόγου τοῦ Θεοῦ μέσα στὴν
ἱστορία καὶ ἡ δυνατότητα τοῦ κτιστοῦ ‐του ἀνθρώπου νὰ γίνει Θεὸς «κατὰ χάριν». Ἔτσι ὁ
Χριστιανισμὸς δίνει τὴ δυνατότητα στὸν ἄνθρωπο νὰ φτάσει τὴ θέωση μέσα ἀπὸ ἕνα συγκε‐
κριμένο τρόπο ζωῆς καὶ τηρώντας κάποιες «ἀρχὲς καὶ κανόνες»7.
Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ διευκρινιστεῖ ὅτι ἄλλο φυσικὴ θρησκεία καὶ ἄλλο Ἐκκλη‐
σία. Ἄλλο ἀτομικὴ θρησκευτικότητα καὶ ἄλλο ἐκκλησιαστικὴ ἐν Χριστῷ ζωή. Ἄλλο ἀλτρουϊ‐
σμὸς καὶ φιλαλληλία καὶ ἄλλο αὐταπάρνηση καὶ θυσιαστικὴ ἀγάπη. Αὐταπάρνηση ποὺ μᾶς
βγάζει ἀπὸ τὸ ἀτομικὸ κέλυφός μας καὶ μᾶς ὁδηγεῖ κοντὰ στοὺς ἄλλους. Μετατρέπει τὸ ἐγὼ
σέ ἐμεῖς. Ἀγάπη ἀληθινή, ποὺ βεβαιώνει τὸν κόσμο γιὰ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός: «Εἰ
οὕτως ὁ Θεὸς ἠγάπησεν ἠμᾶς, καὶ ἠμεῖς ὀφείλομεν ἀλλήλοις ἀγαπᾶν»8
Ἑπομένως ἡ ἵδρυση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ἀνάγεται στοὺς χρόνους τῶν Ἀποστό‐
λων καὶ ἡ πορεία της εἶναι συνυφασμένη μὲ τὴν ἀποστολικὴ διαδοχὴ τῶν λειτουργῶν της.
Δέχεται ὡς θεμέλιό της ἀλήθειας της τὴν Ἁγία Γραφή, τὴ θεολογία τῶν Ἑπτὰ Οἰκουμενικῶν
Συνόδων καὶ τὴ διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων. Τὸ διοικητικό της σύστημα εἶναι συνοδικό.
Τέλος πρέπει νὰ γίνει κατανοητὸ πώς ἡ Ὀρθοδοξία εἰσῆλθε σὲ διάφορους ἀγῶνες προκειμέ‐
νου νὰ διασφαλίσει τὴ συνέχιση τῆς χριστιανικῆς εὐαγγελικῆς ἀποστολικῆς παράδοσης. Αὐτὴ
ἡ παράδοση βρίσκεται σὲ κίνδυνο μπροστὰ στὴν παγκοσμιοποίηση, τὴ νεωτερικότητα, τὸν
Οἰκουμενισμὸ σύμφωνα μὲ μερικοὺς λαϊκοὺς χριστιανοὺς καὶ ἱεράρχες, ἐνῶ ἡ ἄλλη ἄποψη
εἶναι ὅτι μέσα ἀπὸ τὴν παρουσία μίας δυναμικῆς Ὀρθοδοξίας θὰ μπορέσουν καὶ οἱ ἄλλες
Χριστιανικὲς Ὁμολογίες νὰ ἐπαναπροσδιοριστοῦν καὶ νὰ διορθώσουν πιθανὰ λάθη τοῦ
παρελθόντος.

7 Αὐτόθι.
8 Α΄ Ιω. 4,11.
45
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α:
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

1. Πολιτική καί Θρησκεία: Δύο ὅροι ἀλληλοσυμπληρώμενοι ἤ ἀλληλοσυγκρουόμενοι;
Ἡ μελέτη τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας βρίθει ἀπὸ παραδείγματα ποὺ ἡ πολιτικὴ καὶ ἡ
θρησκεία βρέθηκαν συναγωνιστὲς κάτω ἀπὸ τὴν ἴδια σημαία ἢ ἀντίπαλοι σηκώνοντας δια‐
φορετικὰ λάβαρα. Στὸν πρόλογο τῆς παροῦσας μελέτης ἔγινε μία μικρὴ ἀναφορὰ σὲ παρα‐
δείγματα τῆς ἱστορίας ποὺ ἡ θρησκεία συμπορεύτηκε ἢ συγκρούσθηκε μὲ τὴν πολιτική. Ἐδῶ
θὰ γίνει πιὸ ἐκτενὴς καὶ ἀναλυτικὴ ἀναφορά. Πρίν, ὅμως, τὴν ὁποιαδήποτε ἐξέταση τοῦ θέμα‐
τος, θὰ γίνει προσπάθεια νά δοθεῖ ἕνας ὁρισμὸς τῶν ἐννοιῶν πολιτικὴ καὶ θρησκεία.
Πολιτικὴ εἶναι ἡ συντονισμένη δράση ἀτόμων ἢ κοινωνικῶν ὁμάδων μὲ σκοπὸ νὰ πε‐
τύχουν στόχους ποὺ ἀφοροῦν τὸ κοινωνικὸ σύνολο. Μὲ τὴν πολιτικὴ οἱ ἄνθρωποι ὀργανώ‐
νουν τὴν κοινωνική τους συμβίωση. Συμμετέχουν σὲ μία δημόσια διαδικασία, προκειμένου νὰ
ἀντιμετωπίσουν προβλήματα ποὺ ἀφοροῦν κοινωνικὲς ὁμάδες ἢ τὸ κοινωνικὸ σύνολο9. Ὅ‐
σον ἀφορᾶ στὸ δεύτερο ὄρο «Θρησκεία» θὰ μποροῦσε νὰ τοῦ δοθεῖ ἡ ἑξῆς σημασία: Ἡ θρη‐
σκεία εἶναι ἡ σχέση ποὺ ἀναπτύσσει ὁ ἄνθρωπος μὲ μία δύναμη ἀνώτερη ἀπὸ ἐκεῖνον. Συνή‐
θως οἱ διάφορες θρησκεῖες ἐκτός του Χριστιανισμοῦ εἶναι ἀποκύημα τῆς ἀνθρώπινης φαντα‐
σίας. Ὁ Χριστιανισμὸς θεωρεῖται καὶ εἶναι ἡ εἴσοδος τοῦ Δευτέρου Προσώπου τῆς Ἁγίας Τριά‐
δας στὸν κόσμο μὲ τὴν ἐνανθρώπησή Του. Ἑπομένως, μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια ὁ Χριστιανισμὸς
δὲν εἶναι θρησκεία ἀλλὰ ἀποκάλυψη.
Σήμερα μαζὶ μὲ τὸν Χριστιανισμὸ, οἱ βασικὲς θρησκεῖες εἶναι πέντε: Ἰουδαϊσμός, Χρι‐
στιανισμός, Μωαμεθανισμός, Βουδισμός, Ἰνδουισμός. Ἡ κάθε μία ἀπὸ αὐτὲς πιστεύει στὴν
ὕπαρξη ἑνὸς ἀνώτερου ὄντος, τοῦ Θεοῦ. Ἡ διδασκαλία περὶ Θεοῦ ἔχει παγιωθεῖ στὴ διδασκα‐
λία τῆς θρησκείας καὶ βρίσκεται σὲ ἀπόλυτη συνάρτηση μὲ τοὺς χώρους λατρείας τῆς ἑκά‐
στοτε θρησκείας καὶ τὴ διδασκαλία της.
Συνοπτικά, προαναφέρθηκαν κάποια περιστατικὰ τῆς καλῆς ἢ ὄχι σχέσεως τῆς θρη‐
σκείας μὲ τοὺς πιστούς της σὲ σχέση μὲ τὴν πολιτική. Στηρίζει ἡ μία τὴν ἄλλη; Μήπως ἡ μία
λειτουργεῖ σὰν ὄχημα, γιά νὰ ὑλοποιήσει τὰ σχέδιά της ἄλλης;
Πολλὲς φορὲς στὴν ἀρχαιότητα ἡ θρησκεία καὶ μάλιστα ἐκείνη τοῦ Δωδεκάθεου ἀπο‐
τελοῦσε τὸ συνεκτικὸ κρίκο ποὺ ἕνωνε τίς Μητροπόλεις μὲ τὶς ἀποικίες στὴν ἀρχαίας Ἑλλά‐
δα. Συγχρόνως, ὅλοι σχεδόν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες εἶχαν δυνατοὺς δεσμοὺς μὲ τὴ θρησκεία τους.
Ἔτσι παρὰ τὶς διάφορες τοπικὲς θεότητες ποὺ λατρεύονταν, ὑπῆρχε κοινὴ πίστη στοὺς ἀρ‐
χαίους Δώδεκα Θεοὺς τοῦ Ὀλύμπου.
Στὰ ρωμαϊκὰ χρόνια, ἡ λατρεία τοῦ Δωδεκάθεου σὲ συνάρτηση μὲ τὴ λατρεία τοῦ αὐ‐
τοκράτορα ἀποτελοῦσε ἕνα ἀπὸ τὰ μέσα ἐνοποίησης τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ὁποια‐
δήποτε ἄλλη θρησκεία γινόταν ἀποδεκτὴ στὴν αὐτοκρατορία ἐκτός του Χριστιανισμοῦ. Αὐτὸ
συνέβαινε, γιατί ἡ διδασκαλία τοῦ Χριστιανισμοῦ δὲν ἀναγνώριζε καὶ δὲν ἀποδεχόταν τὴν
ὕπαρξη ἄλλων «πραγματικῶν» θεῶν, παρὰ μόνο Ἐκείνου τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Αὐτό, σύμφω‐
να μὲ τὴν τότε ἀντίληψη περὶ θρησκείας στὴ ρωμαϊκὴ ἐποχή, ὑπέσκαπτε τὰ θεμέλια της Ρω‐
μαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Τόνοι αἵματος χριστιανῶν μαρτύρων ἀποτελοῦν τὴν ἀδιαμφισβήτητη
μαρτυρία ὅτι στὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ ὑπῆρξε σφοδρὴ σύγκρουση μεταξὺ πολιτείας καὶ κατεστη‐
μένης εἰδωλολατρικῆς θρησκείας ἔναντι τοῦ Χριστιανισμοῦ.
9 «Πολιτική καί Δίκαιο. Βιβλίο Β΄ Λυκείου Γενικοῦ Λυκείου, Γενικῆς Κατεύθυνσης»,
http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL‐B103/94/758,2775/unit 1096 2012 .
46
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Στὸ προοίμιο τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς τὸ διάταγμα τῶν Μεδιολάνων τὸ 313 ἀποτέλεσε
τὴν ἀρχὴ τῆς στενῆς συνεργασίας‐σύζευξης τοῦ Χριστιανισμοῦ μὲ τὴν Πολιτεία. Ἐπιπλέον,
μελετώντας τὰ ἱστορικὰ κείμενα τῆς ἐποχῆς, εἶναι εὔκολο κανεὶς νὰ διαπιστώσει πόσο ἡ Πο‐
λιτεία στήριξε τὴ Χριστιανικὴ θρησκεία ἀλλὰ καὶ τὸ ἀντίστροφο. Τὸ Βυζάντιο θεωρεῖται
κατεξοχὴν ἡ πρώτη Χριστιανικὴ Αὐτοκρατορία. Μόνο τὴν περίοδο τοῦ Ἰουλιανοῦ του Παρα‐
βάτη καὶ τὴν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας, ἡ πολιτικὴ ἐξουσία βρίσκεται μέσα σὲ ἕναν πόλεμο μὲ
τὸ Χριστιανισμό, μὲ σκοπὸ νὰ τὸν παραγκωνίσει ὁλοκληρωτικά.
Στὴν Εὐρώπη ὁ Χριστιανισμὸς ἀποτέλεσε τὸ μέσο ποὺ βρῆκε μεγαλύτερο ἔρεισμα στὸ
λαὸ ἡ διοίκηση τοῦ Καρλομάγνου. Παράλληλα πολλὲς φορὲς ἡ Δυτικὴ Χριστιανικὴ Ἐκκλησία
βοήθησε στὴν ἰσχυροποίηση μίας πολιτικῆς ἐξουσίας. Ἔτσι πολλοὶ ἡγεμόνες τῆς Εὐρώπης
ἔσπευδαν νὰ ἀναπτύξουν στενὲς σχέσεις συνεργασίας μὲ τὸν Πάπα προσφέροντάς του ἀκόμα
καὶ ἐδάφη10.
Ἐκτός, ὅμως, ἀπὸ τὴ Χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ τὴ σχέση της μὲ τὴν πολιτικὴ ἐξου‐
σία, ὑπάρχει καὶ τὸ παράδειγμα τοῦ Μωάμεθ. Ὁ τελευταῖος προκειμένου νὰ ἑνώσει τὶς διάφο‐
ρες ἀραβικὲς φυλὲς δημιούργησε μία θρησκεία, μὲ στοιχεῖα εἰδωλολατρικά, χριστιανικὰ –κυ‐
ρίως αἱρετικὰ μονοφυσιτικὰ‐ καὶ ἰουδαϊστικά. Ἔτσι ἡ θρησκεία τῶν Μουσουλμάνων ἀποτέ‐
λεσε τὸ θεμέλιο πάνω στὸ ὁποῖο κτίστηκε ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία.
Ἡ μεγάλη σύγκρουση τῆς θρησκείας μὲ τὴν πολιτικὴ ἐξουσία ἀρχίζει ἀπὸ τὰ χρόνια
του Διαφωτισμοῦ. Αὐτὸς εἶναι τὸ ἰδεολογικὸ οἰκονομικὸ καὶ κοινωνικοπολιτικὸ ρεῦμα ποὺ
ἀμφισβητεῖ κάθε αὐθεντία ἄρα καὶ τὶς θρησκεῖες. Ἡ περίοδος τῆς νεωτερικότητας ποὺ κάνει
τὰ πρῶτα δειλὰ βήματα μὲ τὸ κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ ἰσχυροποιεῖται μὲ τὴ Βιομηχανικὴ
Ἐπανάσταση φέρνει μία σύγκρουση μεταξὺ θρησκείας καὶ πολιτικῆς ἐξουσίας ἢ σκέψης. Αὐ‐
τὴ τὴ σχέση, ποὺ ὑφίσταται μὲ βάση τὴ νεωτερικότητα, θὰ πρωταγωνιστήσει στὸ κύριο
μέρος τῆς συγκεκριμένης ἐργασίας.

2. Ἡ «ἐπανάσταση» τῶν Χριστιανῶν ἐναντίον τῶν Χριστιανῶν.
Ἡ περίοδος τῶν θρησκευτικῶν Μεταρρυθμίσεων.
Ὁ π. Ἰωάννης Μάγιεντορφ, καθηγητὴς Βυζαντινῆς Ἱστορίας στὸ Πανεπιστήμιο Ford‐
ham, ὁρίζει τὴ Μεταρρύθμιση ὡς μία ἀπόπειρα μὲ σκοπὸ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Δυτικοῦ
Χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὸ Σχολαστικὸ περίγραμμα τῆς σκέψης ποὺ τοῦ ἐπέβαλλε ἡ Ρωμαιο‐
καθολικὴ Ἐκκλησία καὶ γιὰ τὴν ἐπαναφορά του στὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ τὸν πρώιμο Χριστιανι‐
σμὸ11. Τὸ πνεῦμα τῆς Μεταρρύθμισης θεωροῦσε ἀσήμαντα τὰ πράγματα αὐτῆς τῆς ζωῆς καὶ
ἔδινε μεγάλη σημασία στὴν ἄλλη ζωὴ12. Πρωτεργάτες τῆς Μεταρρύθμισης ὑπῆρξαν ὁ Λούθη‐
10 «Τό 754 ὁ νικητής ἡγεμόνας τῶν Φράγκων Πιπίνος ἔδωσε στόν Πάπα Στέφανο Β΄ τά ἄλλοτε βυζαντινά εδάφη.
Αὐτό εἶχε σάν ἀποτέλεσμα τά ἐδάφη αὐτά νά ἀποτελέσουν τήν κοσμική ἐπικράτεια τοῦ παπικοῦ θεσμοῦ. Ὁ Πά‐
πας γίνεται Ἀνεξάρτητος ἡγεμόνας. Κάτι πού τό ἐπικυρώνει καί τό 774 ὁ Καρλομάγνος. Αὐτός ἀναγνωρίζει τή
δωρεά τοῦ Πιπίνου. Τό 787 οἱ πάπες σταματοῦν νά χρονολογοῦν τά ἔγγραφά τους μέ τά χρόνια τῆς βασιλείας
τῶν αὐτοκρατόρων τῆς Ἀνατολῆς. Παράλληλα, ὅταν ὁ Πάπας Λέων Γ΄ βάζει τό στέμμα τῆς παλινορθωμένης Δυ‐
τικής Αὐτοκρατορίας στόν Καρλομάγνο, τότε ἔχουμε την ὁλοκληρωτική ρήξη μεταξύ Βυζαντίου καί Ρώμης. Ὁ
ἐναγκαλισμός τοῦ παπικοῦ θρόνου ἀπό τούς Φράγκους εἶχε σάν συνέπεια τή γέννηση τοῦ δογματικοῦ θέματος
τοῦ Filioque. Μέ βάση τή διδασκαλία τοῦ Filioque, τό Άγιο Πνεύμα δέν ἐκπορευόταν μόνο «ἐκ τοῦ Πατρός», ἀλλά
«καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ». Ἡ ἀρχή τοῦ Filioque βρισκόταν στίς βησιγοτθικές ἀρειανικές ρίζες τῆς φραγκικῆς θεολογίας»,
Ε. Ἀρτέμη, «Οἱ Βασικότεροι Σταθμοί στή Ρήξη τῶν Σχέσεων Ἀνατολικῆς καί Δυτικῆς Ἐκκλησίας μέχρι τό Μέγα
Σχίσμα τοῦ 1054», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 842 2011 523‐550, 528.
11 Ἰ. Μάγιεντορφ, «Ἡ σημασία τῆς Μεταρρύθμισης στήν ἱστορία τῆς Χριστιανοσύνης», Σύναξη, 51 Ιούλιος‐
Σεπτέμβριος 1994 , 23.

12 E. Burns, Εὐρωπαϊκή Ἱστορία, Α΄, ἐπιμ. Ι. Σ. Κολλιόπουλου, ἐκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, χ.ο., σ. 120.
47
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ρος καὶ ὁ Καλβίνος μὲ σκοπὸ νὰ ἐπιστρέψουν τοὺς Χριστιανοὺς καὶ κατὰ συνέπεια τῆς Ἐκ‐
κλησίας στὴ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Παύλου καὶ τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου13.
Ἡ ἀφορμὴ γιὰ τὴν ἔναρξη τοῦ κινήματος τῆς Μεταρρύθμισης ἐντοπίζεται στὴν ἔκδοση,
τὸ Μάρτιο τοῦ 1517, ἀπὸ τὸν Πάπα Λέοντα Ι’ τῆς σημαντικότερης ἀπὸ τὶς «ἀφέσεις» ἢ συγ‐
χωροχάρτια indulgentiae του. Ὁ Λέων Ι΄ χρειαζόταν χρήματα γιὰ τὴν ἀποπεράτωση τοῦ
ναοῦ τοῦ Ἄγ. Πέτρου στὴ Ρώμη. Ἔτσι ἐξέδωσε μία Παπικὴ Βούλα, μὲ τὴν ὁποία παρεῖχε «ὁλο‐
κληρωτικὴ ἄφεση» σὲ ὅσους θὰ συνέβαλλαν οἰκονομικὰ στὸ σκοπὸ αὐτὸ14.
Ὁ Λούθηρος ἀντιδρᾶ καὶ ἔτσι τὴν παραμονὴ τῆς ἑορτῆς τῶν Ἁγίων Πάντων, στὶς 31
Ὀκτωβρίου 1517, θυροκολλᾶ ὁ ἴδιος τὶς περίφημες 95 Θέσεις του στὴν εἴσοδο τῆς ἐκκλησίας
τοῦ κάστρου τῆς Wittenberg καὶ ἀνακοινώνει πὼς εἶναι ἕτοιμος νὰ τὶς ὑποστηρίξει δημόσια.
Οἱ Θέσεις ἦταν γραμμένες στὴ Λατινικὴ καὶ καυτηρίαζαν τόσο τὶς καταχρήσεις στὸ ζήτημα
τῶν ἀφέσεων, ὅσο καὶ τὶς γενικότερα ἐσφαλμένες δογματικὲς ἀρχὲς στὶς ὁποῖες στηριζόταν ἡ
ἔκδοσή τους. Ἡ 31η Ὀκτωβρίου 1517 σηματοδοτεῖ τὴν ἐπίσημη ἔναρξη τῆς Μεταρρύθμισης15.
Τὸ κίνημα τῆς Μεταρρύθμισης ἢ ἀλλιῶς ἡ Προτεσταντικὴ Ἐπανάσταση ἐκτὸς ἀπὸ τὸ
θρησκευτικὸ μέρος ποὺ ἑστιαζόταν στὴν ἀντίδραση στὶς δογματικὲς καὶ γενικότερες ἀτασθα‐
λίες τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας στηριζόταν καὶ στὴν ἀνάπτυξη τῆς ἐθνικῆς συνείδησης.
Ἡ τελευταία ἀποτελοῦσε καὶ καταλυτικὸ παράγοντα στὴν ἄνοδο στὸ θρόνο ἀπόλυτων μο‐
ναρχῶν. Παράλληλα ἦταν ἀρνητικοὶ στὴν ἐπέμβαση τοῦ πάπα στὶς ἐσωτερικὲς ὑποθέσεις τῆς
Ἀγγλίας, Γαλλίας καὶ Γερμανίας16.
Ἂν καὶ ὁ Λούθηρος καὶ οἱ θεολογικές του ἀπόψεις ἔγιναν γρήγορα ἀγαπητὲς στὴ Γερ‐
μανία καὶ κέρδισαν μεγάλο ἔδαφος ἔναντί του ρωμαιοκαθολικισμοῦ, ἐντούτοις φαίνεται νὰ
μὴ βρίσκουν τὴν ἴδια ἀνταπόκριση ἔξω ἀπὸ τὸ γηγενές τους περιβάλλον17. Τὶς ἀπόψεις τοῦ
Λούθηρου ἔρχονται νὰ ἀντικαταστήσουν ἢ νὰ συμπληρώσουν οἱ διδασκαλίες τοῦ Ζβίγγλιου
καὶ τοῦ Καλβίνου. Αὐτοὶ διαμόρφωσαν νέα «χριστιανικὴ θρησκεία», ἀσκώντας ἰσχυρὲς
ἐπιδράσεις στὰ πολιτικὰ τεκταινόμενα τῶν εὐρωπαϊκῶν χωρῶν, ὅπως ἡ Γαλλία, ἡ Ἐλβετία, οἱ
Κάτω Χῶρες.
Στὴν Ἀγγλία πρόσφορο ἔδαφος βρίσκουν οἱ θεολογικὲς ἀπόψεις τοῦ Οὐίκλιφ καὶ τοῦ
Θωμᾶ Μόρ. Ἡ διάδοση τῶν ἀπόψεων αὐτῶν βρίσκει μέσο τὴν πολιτικὴ ἐξουσία ποὺ ἀσκοῦσε
ὁ βασιλιὰς Ἐρρίκος ὁ Η΄καὶ τὸ ζήτημα μὲ τὸ διαζύγιό του. Ἔτσι τὸ 1534 ἡ Ἀγγλικανικὴ Ἐκκλη‐
σία λυτρώνεται ἀπὸ τὰ δεσμὰ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς καὶ ὁρίζει κεφαλὴ τῆς τὸν ἑκάστοτε βα‐
σιλιά.

3. Ἀντιμεταρρύθμιση
Ὁ μηχανισμὸς τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας κλονίσθηκε συνθέμελα ἀπὸ τὶς μεταρ‐
ρυθμιστικὲς κινήσεις στὴν Εὐρώπη. Γρήγορα, λοιπόν, ξεκίνησε τὴν ἀντεπίθεση μὲ ρητορικὰ
καὶ ἔντυπα προπαγανδιστικὰ μέσα. Ἀναπαρίσταναν σὲ φυλλάδια τὸ Λούθηρο καὶ τὸν Καλβί‐
νο ὡς διαβόλους. Ἐπίσης ἔθεσε σὲ λειτουργία τὶς συνήθεις μεθοδεύσεις περιθωριοποίησης
τῶν ἀποστατῶν καὶ ἀντιπάλων του πάπα. Ὁ Λούθηρος κατηγορήθηκε ὡς αἱρετικὸς ἐκείνους
τοὺς αἰῶνες μία βαρύτατη κατηγορία , γιατί ἀμφισβητοῦσε τὸ ἀλάθητό του πάπα καὶ τῶν
συνόδων. Τὸ ἔτος 1519 ξεκίνησε ἐναντίον του μία ἐκκλησιαστικὴ δίκη μὲ μοναδικὴ ἀναμενό‐
13 Αὐτόθι.
14 Θ. Γ. Γραμμένου, ««Θεός τό φρούριον ἡμῶν»: Ἔργα καί ἡμέρες τοῦ Μαρτίνου Λούθηρου»,
http://www.gec.gr/history/luther.htm 2012
15 Αὐτόθι.
16 Burns, ὅπ.π. σ. 128.
17 Αὐτόθι, σ. 141.
48
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
μενη κατάληξη τὴν καταδίκη του. Ἐνισχυμένος ὁ μεταρρυθμιστὴς ἀπὸ τὴ θερμὴ ἀνταπόκριση
τοῦ λαοῦ, ἀρνήθηκε ὁποιαδήποτε ἀνάκληση τῶν θέσεών του κι ἔτσι ὁ πάπας τὸν ἀναθεμάτι‐
σε τὸ ἔτος 1521 ὁριστικὰ ὡς «αἱρετικὸ»18.
Ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία ἀντεπιτίθεται ἔναντι τῶν ἐπαναστατῶν μὲ τὴν ἵδρυση
τῶν Ταγμάτων, ὅπως ἐκεῖνο τῶν Ἰησουϊτῶν. Πολλοὶ ἀπὸ τοὺς Ἰησουίτες ἀποτέλεσαν μέλη
τῆς Ἱερᾶς Ἐξέτασης. Αὐτὴ εἶχε τὴν ἀποκλειστικὴ δύναμη νὰ ἀποφασίζει τί ἦταν ὄχι μόνο θεο‐
λογικὰ ὀρθό, ἀλλὰ ἐπιστημονικὰ καὶ κοινωνικά. Ἔτσι ἀποτελοῦσε ἀνεκτίμητο σύμμαχο σὲ
κάθε ἡγεμόνα ποὺ ἦταν γαλαντόμος ἀπέναντι στὴ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία, ἀφοῦ καταδί‐
καζε στὴν πυρὰ ὁποιονδήποτε λειτουργοῦσε ὡς ἀπειλή ἄμεση ἢ ἔμμεση γιὰ τὸν ἡγεμόνα ἀλλὰ
καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία.

4. Ἡ σχέση θρησκειῶν καὶ Πολιτικῆς στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ
τῆς Βιομηχανικῆς Ἐπανάστασης ἕως τὸ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ἡ ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, ὅπως ἀτομικὴ ἐλευθερία, αὐτονομία, καὶ κυριαρ‐
χία ἀντιμάχονταν τή διδασκαλία τῶν θρησκειῶν ἀλλά καί τῆς Ἐκκλησίας ποὺ μιλοῦσαν γιά
ἕνα ἀνώτερον ὄν καί γιά τήν ὑπακοή τῶν ἀνθρώπων σέ μία ἀνυπέρβλητη αὐθεντία, τό Θεῖο
καί τούς Ἱερεῖς Του. Θεωροῦσαν, λοιπόν, τὶς θρησκεῖες συνώνυμό της αὐθεντίας, τῆς μὴ κριτι‐
κῆς σκέψης, τῆς παράδοσης, τοῦ κατεστημένου φεουδαρχικοῦ καθεστῶτος19.
Ἡ ἀμφισβήτηση φέρνει τὸν κεκαλυμμένο ἀθεϊσμὸ πίσω ἀπὸ διάφορες θεωρίες, ὅπως
ἐκείνη τοῦ deismus. Σὲ αὐτὴν ὑποστηριζόταν ὅτι ναὶ μὲν ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο ἀλλὰ
δὲν τὸν ἀπασχολεῖ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ὕστερα ἡ τύχη του. Κατὰ συνέπεια δὲν ἔχουν καμμία ἀξία οἱ
προσευχές, τὰ μυστήρια, οἱ λειτουργίες ἀλλὰ καὶ οἱ ναοί. Ὁ ἀνοιχτὸς ἀθεϊσμὸς20 ἦταν σπάνιος,
ὅπως καὶ ὁ ἀνοικτὸς χριστιανισμός.
Τὸ 18ο αἰώνα ὁ Χριστιανισμὸς δίνει τὴ θέση του στὴν ἀθεΐα καὶ τὸν ἀγνωστικισμὸ21.
Οἱ γενιὲς ποὺ ἀκολουθοῦν στὴ Γαλλία μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1789 προσπαθοῦν νὰ συν‐
θέσουν μία ἀστικὴ ἠθικὴ ποὺ θὰ ἀντικαταστήσει ἐπάξια τὴ χριστιανική. Αὐτὸ δὲν ἐπιτεύχθη‐
κε. Τὸ μόνο ποὺ κατάφεραν ἦταν νὰ ὑποκαταστήσουν τὴ χριστιανικὴ θρησκεία μὲ διάφορες
ψευδοθρησκεῖες ἢ τὴν ἐγκαθίδρυση μίας κοσμικῆς ἠθικῆς22.
Οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς τῶν ἐπαναστάσεων ἀπὸ τὸ 18ο αἰῶνα ἕως τὰ μισά τοῦ 19ου
στρέφονται μὲ πάθος πρὸς τὰ ἐγκόσμια. Ἂν καὶ οἱ μάζες παρέμεναν θρησκευόμενες, ἐντού‐
τοις, ὁ δεσπόζων κοσμικὸς χαρακτήρας τῶν νέων ἐργατικῶν καὶ σοσιαλιστικῶν κινημάτων
ἑστίαζε στὴ θρησκευτικὴ ἀδιαφορία, χαρακτηριστικό του προλεταριάτου23.
Ἀντίθετα οἱ κυρίαρχες χῶρες τῆς Εὐρώπης τὸ 19ο αἰῶνα ποὺ ἀποτελοῦσαν τὴν Ἱερὰ
Συμμαχία, μὲ ἀρχηγὸ της τὸν Αὐστριακὸ Μέττερνιχ θεωροῦσε ὅτι ἦταν θεϊκὴ βούληση ἡ δια‐
τήρηση τῶν καθεστώτων τῆς τυραννίας καὶ τῆς ἀπολυταρχίας καὶ μοναρχίας. Ἀντίθετα κάθε
ἐπανάσταση ἐθνικὴ ἢ κοινωνικὴ ἀποτελοῦσε ἔργο τοῦ Σατανᾶ.
Ἡ ἄρνηση τῶν θρησκειῶν ἀρχίζει νὰ γίνεται γνωστὴ μὲ δυναμικὸ τρόπο μέσα ἀπὸ τὰ
ἔργα τοῦ Μάρξ. Αὐτὸς χαρακτηρίζει τὴ θρησκεία ὡς ὄπιο τῶν λαῶν. Ἡ ἰδέα τῆς ἀρνήσεως
18 Στ. Φραγκοπούλου, Ἱστορία τῆς Τεχνολογίας. Μέ παρεκβάσεις σέ συναφῆ γεγονότα πού ἐπηρέασαν τήν ἐπι‐
στήμη, τήν τεχνολογία καί τόν πολιτισμό, 2008, σ. 37.
19 B. Boll, «Θρησκεία, πολιτική καί ἐκλογική συμπεριφορά στή Γερμανία. Ἱστορικές Ἐμπειρίες , σύγχρονα ἐρωτή‐
ματα καί ἀβεβαιότητες γιά τό μέλλον», Θρησκεῖες καί πολιτική στή νεωτερικότητα,, ἐκδ. Κριτική, 2002, σ. 238.
20 Ε. Hobsbawm, Ἡ ἐποχή τῶν ἐπαναστάσεων, 1789‐1848, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1992, 309.
21 Αὐτόθι, σ. 310.
22 Hobsbawm, σ. 311.
23 Αὐτόθι, σ. 313.
49
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
κάθε θρησκείας ἀρχίζει ὄχι μόνο νὰ ὡριμάζει ἀλλὰ καὶ νὰ βρίσκει καὶ ὀπαδούς. Χαρακτηριστι‐
κὸ παράδειγμα τῆς ἀρνήσεως κάθε θρησκευτικῆς ἰδεολογίας ἀποτελεῖ ἡ Ἐπανάσταση τῶν
Μπολσεβίκων στὴ Ρωσία τὸ 1917.
Οἱ δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ἀποτελοῦν καὶ συνέπεια τῆς ἀπομακρύνσεως τοῦ ἀνθρώ‐
που ἀπὸ τὶς θρησκεῖες. Περιθωριοποιώντας τὴ διδασκαλία τῶν θρησκειῶν καὶ δὴ τοῦ χρι‐
στιανισμοῦ, στὴν πραγματικότητα παραγκωνίζει τὴν ἀνθρωπιὰ του ἕνας λαὸς καὶ χάνει τὴν
ἠθική του. Ἔτσι ἡ Γερμανία δὲ δίστασε στὸ ὅραμα τῆς δημιουργίας τῆς Ἄριας φυλῆς νὰ
«ἀποθηκεύσει» στοὺς κλίβανους γιὰ τοὺς ἀνθρώπους, ἑκατομμύρια ἀνθρώπους χωρὶς τὸ
παραμικρὸ ἴχνος δισταγμοῦ ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν Γερμανῶν.

5. Οἱ Θρησκεῖες καὶ ἡ πολιτικὴ σήμερα.
Στὶς μέρες μας ἡ πολιτικὴ τῆς παγκοσμιοποίησης ἀποτελεῖ τὸ σημαντικότερο κίνδυνο
γιὰ τὴν πολτοποίηση τῶν διαφόρων θρησκειῶν. Ὁ ἄνθρωπος, μέσα ἀπὸ τὴν τεχνολογικὴ
ἐξέλιξη θεωρεῖ ὅτι τὸ κράτος του εἶναι ἕνα μικρὸ χωριὸ σὲ ὁλόκληρο τὸν πλανήτη.
Ἀρχικὰ ἡ παγκοσμιοποίηση θεωροῦταν εὐεργετική, ὡς βροχὴ ποὺ θὰ γονιμοποιοῦσε
ὁλόκληρη τὴν οἰκουμένη24, γρήγορα, ὅμως ἀποδείχτηκε ὡς μέσο τῶν δυνατῶν κρατῶν –
ὀργανισμῶν γιὰ νὰ ἐπιβάλλουν τὰ δικά τους θέλω σὲ ὅλες τὶς γωνιὲς τοῦ πλανήτη. Τὰ ποι‐
κίλα μέσα ἐνημέρωσης προσπαθοῦν νὰ ὁδηγήσουν τὶς μάζες τῶν λαῶν στὴν υἱοθέτηση
συμπεριφορῶν ποὺ ἐξυπηρετοῦν κάποια σχέδια25.
Ἡ παγκοσμιοποίηση μὲ τὶς μετακινήσεις τῶν ἰδεῶν καὶ ἰδεολογιῶν βοήθησε τὴν ἐπι‐
στήμη καὶ τὴν κοινωνία νὰ προοδεύσουν γρηγορότερα. Δυστυχῶς, ὅμως, ἡ παγκοσμιοποίηση
δὲν ἔφερε μόνο θετικὰ ἀποτελέσματα ἀλλὰ καὶ ἀρνητικά. Οἱ λαοὶ ἀναγκάζονται νὰ δεχθοῦν
κάποιους δῆθεν καλύτερους πολιτισμούς, νέες ἰδεολογίες μὲ σκοπὸ τὴν καταστροφὴ καὶ
ἀπαξίωση τῆς ἱστορίας τῶν λαῶν, τῶν ἐθίμων καὶ τῆς παραδόσεώς τους. Αὐτό, ὅμως θὰ ἔχει
ὡς ἀποτέλεσμα τὸ χάσιμο τῆς πολιτιστικῆς καὶ ἐθνικῆς ταυτότητας τοῦ ἑκάστοτε λαοῦ. Τὸ
ὀδυνηρὸ στὴν ὑπόθεση εἶναι αὐτὸ ποὺ τονίζει ὁ Θουκυδίδης ὅτι, δηλαδή, ἕνας λαὸς ποὺ
ἀποκόβεται ἀπὸ τὶς ἱστορικὲς ρίζες τοῦ γρήγορα ἐξαφανίζεται.
Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ γίνει ἀναφορὰ καὶ στὴ σχέση τῆς θρησκείας μὲ τὴν παγκο‐
σμιοποίηση. Σήμερα ἀντὶ οἱ θρησκεῖες νὰ διατηροῦν ἀνόθευτες τὶς διδασκαλίες τους περνοῦν
στὸ στάδιο τοῦ συγκρητισμοῦ ἀπὸ τοὺς ὀπαδούς τους. Παρατηρεῖται, συχνά, στὶς μέρες μας
ἕνας Βουδδιστὴς νὰ δέχεται κάποιες θρησκευτικὲς ὀρθόδοξες διδασκαλίες ἀλλὰ καὶ τὸ
ἀντίθετο.
Ἡ μετανάστευση πολλῶν ἀνθρώπων δημιουργεῖ καὶ νέες ἑστίες στὶς ἤδη ὑπάρχουσες
θρησκεῖες, ὅπως τὸ Ἰσλάμ. Πολλὲς φορὲς Ἰσλαμιστὲς καὶ Μουσουλμάνοι καλοῦνται νὰ
ἀνεχτοῦν ὁ ἕνας τὸν ἄλλο ἔχοντας ὅμως διαφορετικὴ κοσμοθεωρία. Ἡ συνύπαρξη, ἄλλοτε,
δὲν εἶναι πετυχημένη, γιατί κάποιοι μετατρέπουν τοὺς πιστοὺς σὲ φανατικοὺς μὲ ἀποτέλε‐
σμα τὴ δημιουργία τρομοκρατῶν.
Συμπερασματικά, ὀφείλουμε νὰ τονίσουμε ὅτι οἱ θρησκεῖες ἀποτελοῦν μέρος τῆς ταυ‐
τότητας ἑνὸς λαοῦ. Διατηρώντας τὴ θρησκεία τους οἱ λαοὶ ἴσως μπορέσουν νὰ ἀποφύγουν
τὴν πολτοποίηση τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ νὰ πετύχουν μὲ τὴ θρησκεία ὅτι δὲν μπόρεσε νὰ
τοὺς προσφέρουν οἱ διάφορες πολιτικὲς ἰδεολογίες. Στὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ἡ πολιτικὴ μὲ τὴ
θρησκεία βρέθηκαν πολλὲς φορὲς σύμμαχοι ἀλλὰ καὶ πολλὲς φορές πάλι ἐχθροί. Στὴν Εὐ‐
ρώπη κυρίαρχη εἶναι ἡ θρησκεία τοῦ Χριστιανισμοῦ –ἂν καὶ ὑπάρχουν σήμερα πολλὰ δόγ‐
24 Γιαννουλάτου, σ. 244.
25 Αὐτόθι, σ. 245.
50
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ματα. Πολλὲς φορές, ἐξαιτίας καὶ λανθασμένων χειρισμῶν τῆς Ἐκκλησίας, κυρίως τῆς
Ρωμαιοκαθολικῆς, ὁ ἄνθρωπος καλεῖται νὰ ἀκολουθήσει τὴν ἑκάστοτε πολιτικὴ ἰδεολογία
τῆς νεωτερικότητας. Αὐτὴ ἔρχεται σὲ σύγκρουση μὲ τὴ μέχρι τότε παράδοση.
Στὴν Ἑλλάδα ἀκόμα καὶ σήμερα ἡ σύγκρουση τοῦ λαοῦ μὲ τὴ θρησκεία θεωρεῖται σὲ
ἤπια μορφή. Αὐτὸ συμβαίνει, πιθανῶς, γιατί οἱ Ἕλληνες ἔχουν ζυμωθεῖ μὲ τὴ θρησκεία τους.
Φυσικὰ πολλοὶ εἶναι καὶ αὐτοὶ ποὺ ἔχουν πέσει θύματα τῆς παγκοσμιοποίησης καὶ τοῦ
συγκρητισμοῦ, προσπαθώντας νὰ προβάλλουν πιὸ ἐκσυγχρονισμένο προφίλ. Σήμερα ἡ πα‐
γκόσμια οἰκονομικὴ κρίση ἔρχεται νὰ ἐπιβεβαιώσει ὅτι ὑποταγὴ στὴν παγκοσμιοποίηση εἶναι
ἕνα παιχνίδι τῶν δυνατῶν της γὴς νὰ ἐπιβάλλουν τὶς ἀπόψεις του στοὺς ἀδύναμους.
Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς κατέχουσα τὴ μοναδικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸ Θεὸ δὲν ἔχει λόγο νὰ φοβᾶται
τὸ ἄνοιγμα πρὸς τοὺς ἄλλους, ἀρκεῖ νὰ μὴν πέσει στὴν παγίδα τῆς ἰσοπέδωσης τῆς θεολογίας
της, τῆς ἱστορία τῶν δογμάτων της. Ὀφείλουμε νὰ σεβόμαστε τὶς ἰδιαιτερότητες τῆς θρη‐
σκείας τοῦ ἄλλου, χωρὶς νὰ καλλιεργοῦμε τὸ μίσος καὶ τὴ μισαλλοδοξία. Ἄλλωστε καὶ οἱ πα‐
τέρες τῆς Ἐκκλησίας συνομιλοῦσαν μὲ τοὺς διάφορους αἱρετικούς της ἐποχῆς του καὶ νοιά‐
ζονταν γιὰ αὐτούς, χωρὶς ὅμως νὰ κάνουν ὑποχωρήσεις στὴ θεολογία τους. Χαρακτηριστικὸ
παράδειγμα τῆς Ἐκκλησίας ἀπέναντι στὴν Παγκοσμιοποίηση εἶναι ὅτι ἡ Ἐκκλησία παρέχει
φαγητό, ροῦχα, ἐπιδόματα σὲ ὅσους ἀνθρώπους ἔχουν ἀνάγκη χωρὶς νὰ ἐξετάζει σὲ ποιὸ
θρήσκευμα, φυλὴ καὶ χώρα ἀνήκουν. Ἡ ἀγάπη γιὰ τὸν πλησίον μας εἶναι τὸ ἔργο τῆς
Ἐκκλησίας, ἐνῶ πρέπει νὰ κατορθώσει νὰ μείνει ἀνόθευτο τὸ περιεχόμενο τῆς διδασκαλίας
τῶν δογμάτων της καὶ τῆς Παράδοσής της. Ἄλλωστε ὅσες φορὲς στὸ Παρελθὸν ἐπιχειρήθηκε
ἀπὸ κάποιους ἠθελημένα ἢ ἀθέλητα νὰ νοθεύσουν τὸ περιεχόμενο τῆς Ὀρθοδοξίας, ὁ Χριστός,
ὡς κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας τὴν προφύλαξε καὶ τὴν διαφύλαξε τότε ἀλλὰ θὰ τὴν διαφυλάσσει
ἀκέραιη ἕως τὴ συντέλεια τῶν αἰώνων.

51
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄:
Ὀρθοδοξία καὶ Οἰκουμενισμός. Δρόμοι παράλληλοι ἢ ἀντίθετοι;

1. Ἡ Καθολικότητα τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἡ Ὀρθοδοξία, ὅπως προαναφέρθηκε, μέσα στὸ πέρασμα τῶν δύο χιλιάδων χρόνων
διατήρησε τὴν πίστη της στὰ ἴδια δόγματα καὶ στὴν ἴδια Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ποὺ κλη‐
ροδότησαν σὲ αὐτὴν ὁ Χριστός, οἱ Ἀπόστολοι, οἱ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι καὶ τέλος οἱ Πατέρες
της. Στὸ σύμβολο τῆς Πίστεως, οἱ Πατέρες τῶν Συνόδων Νικαίας καὶ Κωνσταντινουπόλεως
ἀναγνωρίζουν ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἱδρύθηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Θεάνθρωπο Χριστὸ καὶ ἁγιάστηκε
μὲ τὸ αἷμα Του. Εἶναι Ἐκείνη ποὺ οἰκοδομήθηκε πάνω στὸ κήρυγμα τῶν Ἀποστόλων, «ἐπὶ τῷ
θεμελίω τῶν Ἀποστόλων καὶ προφητῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου αὐτοῦ Χριστοῦ Ἰησοῦ»26 καὶ
ἕως σήμερα ἀποτελεῖ τὴν ἀδιάκοπη συνέχεια τῆς μίας ἀδιαίρετης Ἐκκλησίας τῶν ὀκτὼ πρώ‐
των χριστιανικῶν αἰώνων.
Ὅλους αὐτοὺς τοὺς αἰῶνες ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία πρεσβεύει ὅτι δὲν ἀποτελεῖ μία
ἐπιμέρους Ἐκκλησία ποὺ βρίσκεται σὲ ἴση μοίρα μὲ τὶς πολλὲς χριστιανικὲς «ἐκκλησίες» ποὺ
ὑπάρχουν τώρα, ἀλλὰ ἐνσαρκώνει στὸν ἑαυτὸ τῆς τὴ μία καὶ μόνη Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. Ὁ
καθηγητὴς Κρικώνης σημειώνει: «Ἀκριβῶς δὲ ἐπειδὴ ἡ Ἐκκλησία εἶναι σῶμα Χριστοῦ, καὶ
ἐπειδὴ μία εἶναι καὶ ἡ κεφαλὴ αὐτῆς, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, εἶναι μία, καὶ βεβαίως μετὰ μιᾶς κεφα‐
λῆς δύναται νὰ εἶναι εἰς ὀργανικὴ σχέση ζωῆς μόνον ἐν σῶμα»27
Ἡ καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι λάθος νὰ ἑρμηνευθεῖ μέσα στὰ στενὰ τοπικὰ
ὅρια μίας περιοχῆς, μίας χώρας ἢ μίας αὐτοκρατορίας, ὅπως συνέβαινε κάποτε μὲ τὴ βυζαντι‐
νὴ αὐτοκρατορία. Μὲ τὴν καθολικότητα ἐννοοῦνται ὅλα τὰ μέρη στὰ ὁποῖα ἔχει φτάσει τὸ μη‐
νυμα τοῦ εὐαγγελίου καὶ ὑπάρχουν βαπτισμένοι πιστοί, ἐνῶ μέλη τῆς εἶναι ὄχι μόνο οἱ ζῶντες
ἀλλὰ καὶ οἱ κεκοιμημένοι, ὅσοι δηλαδὴ ἀνῆκαν, ἀνήκουν καὶ θὰ ἀνήκουν στὸ μυστικὸ σῶμα
τοῦ Χριστοῦ «ζώντας τὲ καὶ τεθνεώτας», τοὺς «πανταχοῦ τῆς οἰκουμένης πιστούς», ὅλων τῶν
αἰώνων, εἴτε ζῶντες εἴτε καὶ «πρὸ τῆς τοῦ Χριστοῦ παρουσίας εὐηρεστηκότες»28 καὶ «προ‐
απελθόντες ἐν πίστει ἐκ τῆς ἐπιγείου εἰς τὴν οὐράνιον Ἐκκλησίαν»29. Λόγω τῆς καθολικότη‐
τας αὐτῆς σὲ κάθε Λειτουργία κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας, ὁ
ἱερέας προσεύχεται γιὰ τὴ στρατευμένη30 Ἐκκλησία καὶ γιὰ τὴ θριαμβεύουσα, γιὰ τοὺς ζω‐
ντανοὺς καὶ τοὺς κεκοιμημένους31.
Τὸ καθολικό της Ἐκκλησίας ἔχει σχέση μὲ τὴν πίστη στὴ δογματικὴ καθαρότητα, στὴν
παράδοση τῶν Ἀποστόλων καὶ ὅσα ὑπάρχουν στὴν Ἁγία Γραφή, στὴν ὀρθὴ θεολογία καὶ κα‐
τὰ συνέπεια στὴ σωτηριολογία καὶ τέλος στὴ μὴ νόθευση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς δηλαδὴ
στὰ μυστήρια καὶ στὴ θεία Λειτουργία. Μὲ ἁπλὰ λόγια ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος Ἀντιοχείας ὑπογραμ‐
μίζει γιὰ τὴν καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας: «ὅπου ἂν εἶναι ὁ Χριστὸς Ἰησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολικὴ
26 Ἐφ. 2, 20.
Ἡ Αὐθεντία τῆς Ἐκκλησίας, τό Κύρος τῆς Παραδόσεως της καί ἡ Διδασκαλία τῶν Πατέρων,
27Χ. Θ. Κρικώνη,
University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 244.

28 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τήν πρός Ἐφεσίους , Ι΄, PG 62, 75Β.
29 Ε. Θεοδώρου, «Ἐκκλησία», Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαίδεια, ἐκδ. Ἀθ Μαρτίνου, 5 1964 στ. 483.
30 Μέ τόν ὅρο στρατευμένη Ἐκκλησία ἐννοοῦνται οἱ ζωντανοί πιστοί πού ἀγωνίζονται γιά τή σωτηρία τους καί
τή Μέλλουσα Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν.

31 Μέ τόν ὅρο θριαμβεύουσα Ἐκκλησία ἐννοοῦνται οἱ ἅγιοι καί οί κεκοιμημένοι ἐν πίστει καί μετανοίᾳ. Γιά τή
θριαμβέυουσα Ἐκκλησία οἱ πιστοί ἑορτάζουν τίς διάφορες ἑορτές ἀνάμνησης διαφόρων γεγονότων ἀπό τή ζωή
καί τήν κοίμηση ἤ τό μαρτύριο τῶν ἁγίων, ἐνῶ κάνουν μνημόσυνα, δωρεές καί τρισάγια γιά τή συγχώρεση τῶν
ἁμαρτιῶν των κεκοιμημένων.
52
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Ἐκκλησία»32. Εἶναι προφανὲς ὅτι, ἡ ἔννοια τῆς καθολικότητας, ὅπως καὶ αὐτὴ τῆς Ἑνότητας,
ἐκφράζει τὴν ταυτότητα καὶ τὴν ὀρθοδοξία τῆς Ἐκκλησίας, ἀποκλείοντας ὅλα ἐκεῖνα τὰ στοι‐
χεῖα αἵρεση, σχίσμα ποὺ νοθεύουν τὴν ἀδιαίρετη οὐσία της. Κατὰ συνέπεια, ἡ καθολικὴ ἐκ‐
κλησία εἶναι μόνο μία, ἐκείνη ποὺ ἔμεινε πιστὴ στὴν δογματικὴ καθαρότητα, στὴν βιβλικὴ καὶ
παραδοσιακὴ θεμελίωση, στὴν ὀρθὴ σωτηριολογία, καὶ διατήρησε ἀνόθευτα τὴ θεολογία, τὴν
εὐσέβεια καὶ τὰ μυστήρια.
Ἕνας ἄλλος παράγοντας ποὺ ἐξασφαλίζει τὴν καθολικότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ
ἀποστολικότητά της. Ἡ τελευταία στηρίζεται ταυτόχρονα μὲ τὴν ἱστορικὴ συνέχεια στὴ
διαδοχὴ τοῦ ἐπισκοπικοῦ της βαθμοῦ καὶ ἀξιώματος, τὸ ὁποῖο μεταδίδεται μὲ τὴν κανονικὴ
Χειροτονία τῶν ἐπισκόπων. Οἱ ἐπίσκοποι ἀποτελοῦν διαδόχους καὶ συνεχιστὲς τῶν Ἀποστό‐
λων ἀνὰ τοὺς αἰῶνες. Εἶναι στὴ θέση τῶν Ἀποστόλων, ὅσον ἀφορᾶ στὸ ἐπισκοπικό τους καὶ
ἱερατικό τους ἀξίωμα, ἀνεξαρτήτως τοῦ χρηστοῦ ἢ ὄχι χαρακτήρα τους. Αὐτὴ ἡ ἀποστολικὴ
διαδοχὴ μαζὶ μὲ τὴν ἑνότητα πίστεως καὶ συνοδικῆς διοικήσεως ἀλλὰ καὶ τὸ ἀνόθευτο τῶν
δογμάτων, διακρίνουν τὴν ἀληθινὴ Ἐκκλησία ἀπὸ κάθε ἄλλη αἱρετικὴ καὶ σχισματικὴ «Ἐκ‐
κλησία».

2. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι Οἰκουμενικὴ
Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέσα ἀπὸ τὴν ἱστορική της πορεία, τὴν ἱεραποστολικὴ δράση
της ἀλλὰ καὶ τὸ κήρυγμά της θὰ μποροῦσε καὶ γεωγραφικὰ καὶ ὄχι μόνο πνευματικὰ νὰ
θεωρεῖται καθολικὴ ἀλλὰ καὶ οἰκουμενική. Μέσα ἀπὸ τὴ συμμετοχὴ στὸ ποτήριο τῆς θείας
Εὐχαριστίας καὶ τὴν ὁμολογία τοῦ συμβόλου τῆς ἑνιαίας πίστεως33. Ἀπὸ τοὺς πρώτους
αἰῶνες ἤδη οἱ Πατέρες κάνουν λόγο γιὰ τὴν οἰκουμενικότητα τῆς Ἐκκλησίας μέσα ἀπὸ τὴ
διάδοση τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας. Τὸ μυστήριο αὐτὸ ἑνώνει ὅλους τους
ἀνθρώπους μὲ τὴ συμμετοχή τους στὴν κοινωνία τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ. Οἱ
πιστοὶ παρακαλοῦν μέ τήν προσευχή τους καί κατά τή συμμετοχή τους στή θεία λειτουργία
νὰ ἔλθει ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ὄχι μόνο γιὰ ἐκείνους ἀλλὰ γιὰ ὅλο τὸν κόσμο, ἐνῶ δέονται γιὰ
τὴν εἰρήνη ὅλου του κόσμου καί ὑπὲρ τῆς οἰκουμένης34.
Ἀφοῦ λοιπόν, ἡ Ὀρθοδοξία ἔχει παγκόσμια προοπτική, γιατί ἀντιδρᾶ στὸ γεγονὸς τῆς
Παγκοσμιοποιήσεως; Τὸ παγκόσμιο ὅραμα παραμένει ἡ δυναμικὴ προοπτική της ὀρθοδόξου
λατρείας καὶ διδασκαλίας35. Ὁ Χριστὸς εἶναι ὁ ποιμένας τῆς Οἰκουμενικῆς Καθολικῆς Ἐκκλη‐
σίας. Οἱ ἔννοιες οἰκουμενικὸς γεωγραφικὰ καὶ καθολικὸς πνευματικὰ ταυτίζονται νοημα‐
τικά, σχετιζόμενες μὲ τὴν πληρότητα καὶ παγκοσμιότητα τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας, ὅπως χα‐
ρακτηριστικὰ τονίζει ὁ Ἀπόστολος τῶν Ἐθνῶν Παῦλος: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ
ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστὲ ἐν Χριστῷ
Ἰησοῦ»36.
Ἡ Ἐκκλησία ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς ἵδρυσής της ἔλαβε τὸν χαρακτῆρα μίας Οἰκουμενικῆς
Πολιτείας, ὄχι ὅμως ὡς παγκόσμιος ‐ συμπαγὴς ὀργανισμὸς ἀλλά ὡς γαλαξίας τοπικῶν
ἐκκλησιῶν, ποὺ ἡ κάθε μία διατηρεῖ τὴν ταυτότητά της ἀλλὰ ἐναρμονίζεται μὲ τὶς ἄλλες στὴ
32 Ἰγνατίου Ἀντιοχείας, Πρός Μαγνησιεῖς Ι, PG 5, 713Α.

33 Ε. Θεοδώρου, «Ἐκκλησιολογικές Διαστάσεις τῆς Εὐχαριστιακῆς Θεολογίας», ΘΕΟΛΟΓΙΑ 80: 4 2009 67 45‐
75
34 Γιαννουλάτου, ὅπ. π., σ. 264.
35 Αὐτόθι. Πρβλ. Idem, «Τhe Global Vision of Proclaiming the Gospel», The Greek Orthodox Theological Review 43
1998 .
36 Γαλ. 3, 28.
53
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
διδασκαλία καὶ τὴ μυστηριακὴ ζωὴ37. Ἡ Ὀρθοδοξία ἂν καὶ Οἰκουμενικὴ38 ἀντιστέκεται

σθεναρὰ στὴν Παγκοσμιοποίηση. Αὐτὴ ἡ Ὀρθοδοξία δέχεται καὶ σέβεται τὴν ταυτότητα
τοῦ κάθε λαοῦ, τοῦ κάθε πιστοῦ ὁποιασδήποτε θρησκείας καὶ διαφυλάσσει τὴ δική της ταυ‐
τότητα. Ἀντιστέκεται στὴν πολτοποίηση τῆς θεολογικῆς διδασκαλίας της προσπαθώντας νὰ
διδάξει στοὺς ἄλλους τὴν πραγματικὴ ἀλήθεια, ἀφοῦ μόνο ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ ἀληθινός
ἐνανθρωπήσας Θεός, καὶ νὰ ἀποφύγει τὴν κονιορτοποίηση τῆς ταυτότητάς της μέσα ἀπὸ τὴν
προσπάθεια ἐναρμόνισής της μὲ τὶς διδασκαλίες τῶν ἄλλων θρησκειῶν.

3. Ἡ Παγκοσμιοποίηση ὡς ὁδοστρωτήρας τῶν κοινωνιῶν, ἐθνῶν, πολιτισμῶν καὶ
θρησκειῶν.
Συχνά, τὰ τελευταῖα χρόνια ἀκούγεται ἡ λέξη παγκοσμιοποίηση. Ἡ ἴδια ἡ λέξη ‐χωρὶς
νὰ ἔχει ὁρισθεῖ ξεκάθαρα τὸ περιεχόμενό της‐ ἔχει ὑποστηρικτὲς ἀλλὰ καὶ ἀρνητές. Ἡ Παγκο‐
σμιοποίηση θεωρεῖται ἡ ὁποιαδήποτε διαδικασία ποὺ ὁδηγεῖ σὲ ὑπέρβαση τῶν ἐθνικῶν ὁ‐
ρίων καὶ στὴν υἱοθέτηση κοινῆς διεθνοῦς γραμμῆς σὲ ὁποιονδήποτε τομέα: στὴν πολιτικὴ
ὀργάνωση, στοὺς κοινωνικοὺς θεσμούς, στὶς ἰδέες, στὶς ἀξίες, στὸ ἦθος, στὴν παιδεία, στὴν
ἐπιστήμη, στὴν ἐπικοινωνία, στὴν τέχνη, στὸν πολιτισμό. Μὲ τὴν παγκοσμιοποίηση πετυχαί‐
νεται ἡ ἀλληλογνωριμία λαῶν καὶ πολιτισμῶν. Ἔτσι καταπολεμᾶται ἡ ξενοφοβία καὶ ὁ ρα‐
τσισμὸς ἐνῶ ἀμβλύνονται πάθη καὶ μίση ἀνάμεσα σὲ λαούς. Παράλληλα διευκολύνεται ἡ
διεύρυνση τῶν ἀγορῶν, ἡ μετακίνηση τῶν ἀνθρώπων καὶ ἀναπτύσσεται ἡ τεχνολογία καὶ ὁ
πολιτισμὸς εὐκολότερα, ἀφοῦ ὁ καθένας μπορεῖ νὰ γίνει κοινωνὸς γνώσεων καὶ ἀνακαλύ‐
ψεων ἀνὰ τὸν κόσμο.
Τὰ μειονεκτήματα τῆς παγκοσμιοποίησης εἶναι ὅτι πολλὲς χῶρες ἀναγκάζονται νὰ χά‐
σουν τὴν ἐθνική τους ταυτότητα, νὰ «προσαρμόσουν» τὴν ἱστορία τους ὥστε νὰ μὴ γίνεται
ἀναφορὲς σὲ πολέμους καὶ λάθη τοῦ παρελθόντος καὶ τέλος νὰ μαζοποιηθοῦν καὶ μὲ τὸ πέ‐
ρασμα τοῦ χρόνου νὰ χαθοῦν ἀπὸ τὸ προσκήνιο. Ἐπιπλέον ὅσον ἀφορᾶ στὸ θέμα τῆς θρη‐
σκείας πολλοὶ νεωτερισμοὶ καὶ συγκρητισμοὶ προσπαθοῦν νὰ σβήσουν ἀπὸ τὸ χάρτη τὶς
παραδοσιακὲς θρησκεῖες καὶ νὰ ἐπιβάλλουν μία θρησκεία μὲ κοινὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὶς παραδο‐
σιακές. Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο προβάλλει ἡ ἀντιπαράθεση μερικῶν ὀρθοδόξων. Ὁ Ὀρθόδοξος
Χριστιανισμὸς θεωρεῖται ὄχι μία θρησκεία ποὺ εἶναι ἕνα ἀνθρώπινο κατασκεύασμα ἀλλὰ
εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο. Ὁ μόνος ἀληθινὸς Θεὸς εἶναι Ἕνας καὶ συγχρόνως
Τριαδικός. Τὸ δεύτερο πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδας ὁ Θεὸς Λόγος ἐνανθρωπίστηκε μέσω ἀπὸ
τὴ μήτρα τῆς Παρθένου Μαρίας. Ἔγινε τέλειος ἄνθρωπος παραμένοντας συγχρόνως τέλειος
Θεός. Κατὰ συνέπεια οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοὶ δὲν μποροῦν οὔτε νὰ συμπροσεύχονται μὲ
ὀπαδοὺς ἄλλων θρησκειῶν, ‐ἀφοῦ γιὰ ἐκείνους καμμία ἄλλη θρησκεία δὲν εἶναι ἀληθινὴ‐
ἀλλὰ οὔτε μὲ αἱρετικούς τῆς ἴδιας τῆς θρησκείας τους. Οἱ ἀλλόθρησκοι πιστεύουν σὲ ψεύτι‐
κους Θεούς, σὲ εἴδωλα. Οἱ αἱρετικοὶ ἔχουν ἀποσχιστεῖ ἀπὸ τὴν ὀρθὴ πίστη, παρερμηνεύοντας
ἕνα μέρος τῆς διδασκαλίας τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς Θεολογίας.

37 http://www.alopsis.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=1029 (2012)
38 Αὐτόθι.
54
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
4. Ἡ Παγκοσμιοποίηση καὶ ὁ Οἰκουμενισμὸς ἀποτελοῦν ἀπειλὴ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη

Ἐκκλησία;
Ὡς πρόγονος τῆς παγκοσμιοποιήσεως39 μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἡ ἐποχὴ τοῦ Διαφωτι‐
σμοῦ. Αὐτὸς θεωρεῖται ὁ γεννήτωρ τῆς Παγκοσμιοποίησης ἀφοῦ κατὰ τὴν περίοδο ἐκείνη
τοποθετεῖται ὅλο τὸ ἀξιακὸ οἰκοδόμημα ποὺ στηρίζει τὴ σημερινὴ Παγκοσμιοποίηση40. Ἡ
τελευταία προσπαθεῖ ὄχι μόνο νὰ ἀπαλλάξει τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὴν ξενοφοβία καὶ νὰ βοη‐
θήσει τὸν ἄνθρωπο νὰ σπάσει τὰ δεσμὰ τοῦ τοπικισμοῦ ποὺ ἔχει καὶ νὰ αἰσθάνεται πολίτης
τοῦ κόσμου καὶ ὄχι μόνο μίας χώρας. Αὐτὸ διευκολύνει στὴν εὐκολότερη μετακίνηση τῶν
ἀνθρώπων ἀπὸ τόπο σὲ τόπο, στὸ ἄνοιγμα τῶν ἀγορῶν ἀλλὰ καὶ στὴ διακίνηση ἰδεῶν, φιλο‐
σοφιῶν καὶ πολιτιστικῶν ἀγαθῶν. Ὡς ἀντίβαρο στὰ πλεονεκτήματα αὐτὰ ἔχουμε τὴν
«καταστροφὴ» τῆς ἐθνικῆς ταυτότητας τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῶν παραδόσεων, τῆς θρησκείας
καὶ τοῦ πολιτισμοῦ μίας χώρας μὲ τὴν κυριαρχία τῆς μαζοποίησης ἢ τοῦ συγκρητισμοῦ. Ὁ
καθηγητὴς Ἡρακλῆς Ρεράκης σημειώνει ὅτι «ὁ Διαφωτισμὸς καὶ ἡ Παγκοσμιοποίηση ἐγκρί‐
νουν ὡς ἐπιτυχημένο τὸν ἄνθρωπο‐«ἄτομο» ποὺ πιστεύει ὅτι ὁλοκληρώνεται ὡς ὕπαρξη, ἐὰν
συνδέσει τὴ ζωή του μὲ ὅ,τι σημαίνει τὸ «ἐγώ»: τὴν ἰδιοτέλεια, τὴν ἄρνησή του νὰ κοινωνήσει
μὲ τὸ συνάνθρωπο μέσω ἀγάπης, θυσίας καὶ αὐτοπροσφορᾶς. Ὁ Χριστιανισμός, ἀντίθετα,
υἱοθετεῖ τὸν ἄνθρωπο‐«πρόσωπο» ποὺ πιστεύει ὅτι ὁλοκληρώνεται μέσα ἀπὸ τὴν προσφορὰ
καὶ τὴ θυσία γιὰ τοὺς ἄλλους, τὴν ἐπιθυμία του νὰ ζεῖ μὲ ἀγάπη συλλογικὰ καὶ ἑνωτικά, ὡς
ὀργανικὸ μέλος τοῦ ἑνιαίου σώματος τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Ἡ προσπάθεια πρὸς αὐτὴν τὴν
κατεύθυνση εἶναι δύσκολη, ὅταν τὴν κάνει κανεὶς μόνος του. Γὶ΄ αὐτὸ πραγματοποιεῖται μαζὶ
μὲ τοὺς ἄλλους, στὸ πλαίσιο μίας διαπροσωπικῆς ἀλληλοδράσης, ἀλλὰ καὶ σὲ διαρκῆ ἀναφο‐
ρὰ πρὸς τὸν Θεὸ»41.
Ὁ κίνδυνος τῆς μαζοποίησης εἶναι μεγάλος ὄχι μόνο γιὰ τὴ θρησκεία ἑνὸς λαοῦ ἀλλὰ
καὶ κυρίως γιὰ τὴν ἴδια τὴν ὕπαρξή του. Ὁ ἱστορικὸς Θουκυδίδης ἐπεσήμανε ὅτι ὅταν ἕνας
λαὸς ξεχάσει τὴν ἱστορία του –ἢ σήμερα τὴν ἀπαρνηθεῖ‐ τότε τὸ σίγουρο εἶναι ὅτι στὸ μέλλον
θὰ χαθεῖ ἀπὸ τὸ προσκήνιο τῆς ἱστορίας καὶ θὰ ἐξαφανιστεῖ. Εὔκολα κάποιος θὰ μποροῦσε νὰ
ἀποδείξει τὴν ὀρθότητα τῶν λόγων τοῦ Θουκυδίδη κάνοντας μία ἁπλὴ ἔρευνα μέσα στὶς σε‐
λίδες τῆς Παγκόσμιας Ἱστορίας.
Ἀπὸ τὴν ἄλλη πολὺς λόγος γίνεται γιὰ τὸν Οἰκουμενισμὸ καὶ τοὺς κινδύνους ἢ μὴ ποὺ
ἐλλοχεύει. Ὁ Οἰκουμενισμὸς θεωρεῖται ἀπὸ πολλοὺς ἡ παγκοσμιοποίηση τῆς θρησκείας. Μέσα
στὰ πλαίσια τοῦ Οἰκουμενισμοῦ πολλοὶ θεωροῦν ὅτι ὅλες οἱ θρησκεῖες, οἱ «Ἐκκλησίες» καὶ τὰ
διάφορα δόγματα κατέχουν ψήγματα τῆς ἀλήθειας καὶ προσπαθοῦν νὰ βροῦν κοινοὺς κώδι‐
κες ἐπικοινωνίας μεταξύ τους καὶ ἀποδοχῆς τῶν διδασκαλιῶν τῆς μίας μὲ τὴν ἄλλη. Οἱ
39 «Ἡ ἔννοια παγκοσμιοποίηση globalization, mondialisation χρησιμοποιεῖται σήμερα εὐρύτατα γιά νά περι‐

γράψει μία παγκόσμια, ἀρχικά περισσότερο ἤ κυρίως οἰκονομική διαδικασία σέ πλήρη ἐξέλιξη, ἡ ὁποία με‐
τεξελίχθηκε ταχύτατα σέ ἕνα πλανητικό δυναμικό πολυδιάστατο φαινόμενο, σέ «ἕνα πολύπλοκο σύνολο διερ‐
γασιών» οἰκονομικῶν, πολιτισμικῶν, κοινωνικῶν, πολιτικῶν, τεχνολογικῶν, θρησκευτικῶν κ.ἄ. Ἡ παγκοσμιο‐
ποίηση ἀγγίζει ὅλες τίς διαστάσεις καί τίς πτυχές τῆς ζωῆς μας, ἀπό τήν προσωπική ζωή καί τήν καθημερινό‐
τητά μας μέχρι τίς παγκόσμιες ἐξελίξεις. Ἔτσι «ἀναμορφώνει βαθύτατα τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ζοῦμε». Ὁ Gid‐
dens εἶναι σαφέστατος: «Ζοῦμε σ΄ ἕναν κόσμο καθημερινῶν μετασχηματισμῶν πού ἐπηρεάζουν ὅλες σχεδόν τίς
πτυχές τῆς δράσης μας. Εἴτε γιά καλό εἴτε γιά κακό, ἔχουμε ριχτεῖ μέσα σέ μιά παγκόσμια τάξη πού κανένας δέν
κατανοεῖ πλήρως, ἡ ὁποία ὅμως μᾶς ἐπηρεάζει ὅλους»», Κ. Δεληκωσταντῆ, «Ἡ Εκκλησία καί ἡ Παγκοσμιοποί‐
ηση», http://www.ec‐patr.org/youth/delikonstandis.htm, 12 Ιουνίου 2007 . Πρβλ. Α. Γκίντενς, Ὁ κόσμος τῶν
ραγδαίων ἀλλαγῶν. Πῶς ἐπιδρᾶ ἡ παγκοσμιοποίηση στή ζωή μας, μτφρ. Κ.Δ. Γεώργα, ἐκδ. Μεταίχμιο, Ἀθήνα
2001, σ. 36.
40 Ἡ. Ρεράκη, «Παγκοσμιοποίηση – Πολυπολιτισμικότητα – Διαφωτισμός ‐Χριστιανικός λόγος»,
http://thriskeftika.blogspot.gr/2012/02/blog‐post_5656.html 2012
41 Αὐτόθι.
55
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
σκληροπυρηνικοὶ ὑποστηρικτὲς τῆς Οἰκουμενικῆς κινήσεως τονίζουν ὅτι «ὁ χριστιανισμὸς σὲ

ὅλες τὶς ἱστορικὲς παραλλαγὲς τού1, στὸ πλαίσιο μίας πλουραλιστικῆς, δημοκρατικῆς κοινω‐
νίας πολιτῶν, ὀφείλει νὰ συμβάλει θετικὰ στὸν πολιτισμό. Γιὰ νὰ τὸ ἐπιτύχει θὰ πρέπει νὰ
ἀμφισβητήσει κριτικὰ τὶς διάφορες μορφὲς τοῦ αὐταρχισμοῦ, τοῦ γνωστικισμοῦ καὶ τοῦ
φετιχισμοῦ, ποὺ εἶναι φορεῖς τῶν σχέσεων ἀνὰ‐ παραγωγῆς τῆς κυριαρχίας καὶ τῆς
ἰδεολογίας καὶ μέσα στὶς ἐκκλησίες , ἀλλὰ καὶ τὴν κουλτούρα τῆς ἐπιτρεπτικότητας τοῦ
θεάματος καὶ τοῦ ἡδονισμοῦ ἐργαλειοποίηση τῆς ζωῆς, ἀπόρριψη τῆς λειτουργίας τοῦ πα‐
τέρα, ἀπάρνηση τοῦ ἠθικοῦ Νόμου καὶ τῆς Ἀγάπης »42.
Στὸν ἀντίποδα τῆς παραπάνω ἀπόψεως θὰ παραθέσουμε τὴν ἄποψη τῶν ἐπικριτῶν
τοῦ Οἰκουμενισμοῦ ὅτι στὴν Ὀρθοδοξία ὑπάρχει μόνο ἡ ἀλήθεια τοὺς Ἑνὸς καὶ Τριαδικοῦ
Θεοῦ. Κατὰ τὸν ἀείμνηστον Ἀρχιμ. Σπυρίδωνα Μπιλάλη: «Ὁ Οἰκουμενισμός, ἡ μεγαλύτερη
αἵρεση τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος, κηρύττουσα τὸν δογματικὸ καὶ θρησκευτικὸ συγκρητισμὸ καὶ
τείνουσα εἰς ἐν εἶδος πανθρησκείας διὰ τῆς ἐξισώσεως τῶν χριστιανικῶν ὁμολογιῶν καὶ θρη‐
σκειῶν, ἀποτελεῖ τὴν πλέον θανάσιμο ἀπειλὴ διὰ τὴν Ὀρθοδοξία»43.
Συνεπῶς θὰ ἀναρωτηθεῖ κάποιος, πρέπει ἀντιπρόσωποι τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας νὰ
συμμετέχουν στὶς διάφορες Οἰκουμενικὲς διοργανώσεις, ὅπως συνέδρια καὶ διαλόγους ἢ πρέ‐
πει νὰ ἀποφεύγουν κάθε συζήτηση μὲ ὁποιονδήποτε αἱρετικό, σχισματικὸ ἢ ἀλλόθρησκο; Ἡ
Ὀρθοδοξία κατέχει τὴν ἀλήθεια καὶ πρέπει νὰ τὴν παρουσιάζει ὅποτε οἱ συνθῆκες τὸ ἐπιτρέ‐
πουν. Ἄλλωστε σκοπὸς τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νὰ γνωρίσει τὴν ἀλήθεια σὲ ὅλο τὸν κόσμο, «μα‐
θητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη» καὶ νὰ προσπαθήσει νὰ ἐπισημάνει τὰ λάθη στὰ ὁποῖα ἔχουν ὑπο‐
πέσει οἱ διάφορες χριστιανικὲς ὁμολογίες ἢ νὰ ἀντικρούσει τὰ ἐπιχειρήματα τῶν ἄλλων θρη‐
σκειῶν γιὰ τὸ ποιὸς εἶναι ὁ ἀληθινὸς Θεός. Ὅλα αὐτὰ πρέπει νὰ γίνουν μέσα σὲ κλίμα ἀγάπης
καὶ ὄχι μισαλλοδοξίας, διαφυλάσσοντας τὴν ἀκεραιότητα τῆς οὐσίας τῆς Ὀρθοδοξίας.
Ἡ συμμετοχὴ τῶν Ὀρθοδόξων στὸ Παγκόσμιο Συμβούλιο τῶν Ἐκκλησιῶν πρέπει νὰ
εἶναι προσεκτικὴ ὅσον ἀφορᾶ στὰ δόγματα καὶ τὴν προσπάθεια ἀλλοιώσεως τῆς ὀρθοδόξου
Ἐκκλησιολογίας καὶ Θεολογίας ἀλλὰ νὰ δίνει ὁλόκληρο τὸ εἶναι της σὲ θέματα πρακτικοῦ
ἐνδιαφέροντος ὅπως ἡ συνεργασία τῶν διαφόρων χριστιανικῶν κοινοτήτων γιὰ τὴν ἀντιμε‐
τώπιση πανανθρώπινων κοινωνικῶν, ἠθικῶν καὶ ἄλλης ὑφῆς προβλημάτων ἐκπαιδεύσεως,
διεθνῶν σχέσεων, οἰκονομίας, ἐκβιομηχανισμοῦ κ.ο.κ. 44.
Κατὰ συνέπεια οὔτε ἡ Παγκοσμιοποίηση οὔτε ὁ Οἰκουμενισμὸς ἀποτελοῦν ἀπὸ μόνα
τους ἀπειλὴ γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία. Οἱ τρόποι χειρισμῶν τῶν Ὀρθοδόξων ἀπέναντι σὲ αὐτὰ βά‐
ζουν σὲ κίνδυνο τὴν Ἐκκλησία ἀπέναντι σὲ αὐτὲς τὶς παγκόσμιες τάσεις ἢ καταφέρνουν νὰ
ἀνοίξουν τὴν Ἐκκλησία πρὸς τοὺς ἄλλους χωρίς, ὅμως νὰ προκαλέσουν τριγμοὺς στὸ οἰκοδό‐
μημά της. Ἐξάλλου, ἀφοῦ κεφαλὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας εἶναι ὁ Χριστὸς τίποτα δὲν μπο‐
ρεῖ νὰ τὴν ἀπειλήσει καὶ «Πύλες Ἅδου οὐ κατισχύσουσιν».

5. Ὀρθοδοξία, νεωτερικότητα καὶ οἰκουμενισμὸς
Ἂν καὶ ὀρθοδοξία πρεσβεύει ἕναν νέο κόσμο μέσα ἀπὸ τὴ διδασκαλία τοῦ Θεανθρώ‐
που Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὡστόσο πολλοὶ θὰ ποῦν ὅτι μέλη τῆς ἀντιδροῦν σθεναρὰ στὴ σύνδεσή
της μὲ τὴ νεωτερικότητα καὶ τὸν Οἰκουμενισμό.
42 Θ. Λίποβατς, B. Γεωργιάδου, «Θρησκεία, νεωτερικότητα, παγκοσμιοποίηση»,
http://www.imerisia.gr/article.asp?catid 26533&subid 2&pubid 17209 2012 .

43 Σπ. Μπιλάλη, ἀρχιμ. , Ὀρθοδοξία και Παπισμός, Α', Ἀθῆναι 1969, σ. 377.
44 «Τί εἶναι ὁ Οἰκουμενισμός;», http://www.impantokratoros.gr/ti_einai_oikounmenismos.el.aspx 2012
56
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Ἡ νεωτερικότητα ἀναφέρεται στὸν τύπο τῆς κοινωνικῆς ὀργάνωσης, πού ὅπως προα‐
ναφέρθηκε κυριάρχησε στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη μετὰ τὴ βιομηχανικὴ ἐπανάσταση στὴν Ἀγγλία
τὸ 1668 καὶ τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1789 στὴ Γαλλία. Μὲ τὴ νεωτερικότητα μπαίνουν στὸ περι‐
θώριο ὅλες οἱ σκέψεις καὶ οἱ ἰδέες ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν παράδοση σὲ ὁποιοδήποτε τομέα
τῆς ζωῆς ἑνὸς ἀνθρώπου π.χ. κρατική, οἰκονομική, θρησκευτική. Στὸν τομέα τῆς Θρησκείας,
προείπαμε, ὅτι ἡ νεωτερικότητα ταυτίστηκε μὲ τὴν περίοδο τῶν μεταρρυθμίσεων ποὺ συ‐
γκλόνισαν τὴ Δυτικὴ Εὐρώπη καὶ ἀποτέλεσε τὴ βάση γιὰ τὴ δημιουργία διαφόρων Ὁμολο‐
γιῶν, ὅπως Καλβινιστές, Λουθηριανοί, κ.α., οἱ ὁποῖοι ἀποσπάστηκαν ἀπὸ τὴν ἐξουσία τῆς
Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησία καὶ ἀντὶ νὰ ἐπιστρέψουν στὶς ρίζες τοῦ Χριστιανισμοῦ τὴν Ὀρθο‐
δοξία, αὐτὲς προτίμησαν νὰ ἀπομακρυνθοῦν ἀκόμη περισσότερο ἀπὸ τὴν ἀποστολικὴ παρά‐
δοση.
Σήμερα πολλοὶ ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία πρέπει νὰ προσεγγίσει τὶς ἄλλες Ὁμολο‐
γίες κάνοντας ἕνα βῆμα πρὸς αὐτὲς εἴτε μὲ ἀποδοχὴ τῆς Ἐπισκέψεως τοῦ Προκαθημένου τῆς
Ρωσικῆς Ἐκκλησίας εἴτε συμμετοχὴ σὲ συνέδρια μαζὶ μὲ ἐκπροσώπους ἄλλων δογμάτων. Ἐ‐
δῶ, λοιπόν, ὑπάρχει καὶ ἡ μεγάλη τριβὴ μεταξὺ τῶν ὑποστηρικτῶν τῆς Νεωτερικότητας καὶ
τοῦ Οἰκουμενισμοῦ στὴν Ὀρθόδοξη διδασκαλία ἀλλὰ καὶ σὲ ὅσους φωνάζουν ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη
Ἐκκλησία δὲν πρέπει νὰ ἔχει καμμία σχέση μὲ τοὺς ἐκπροσώπους τῶν ἄλλων χριστιανικῶν
δογμάτων, γιὰ νὰ μὴ φανεῖ ὅτι τυχὸν τοὺς ἀποδέχεται ἢ νὰ ἔχει νοθεύσει τὸ περιεχόμενο τῆς
ὀρθόδοξης διδασκαλίας της.
Οἱ ὑποστηρικτὲς τῆς συμμετοχῆς τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στὸ Συμβούλιο τῶν Πα‐
γκόσμιων Ἐκκλησιῶν τονίζουν ὅτι μόνο μέσα ἀπὸ τὸ διάλογο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μὲ
τὰ ἄλλα δόγματα θὰ μπορέσουν οἱ Ὀρθόδοξοι νὰ ἐξηγήσουν λάθη τῶν ὀπαδῶν τῶν ἄλλων
Ὁμολογιῶν ποὺ τοὺς ἀπομάκρυναν ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη χριστιανικὴ Ἐκκλησία. Πολλοὶ ἀπὸ
τοὺς ὑποστηρικτὲς τοῦ Οἰκουμενισμοῦ δέχονται ὅτι σπέρματα ἀληθείας ὑπάρχουν σὲ κάθε
θρησκεία γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ προσπάθησαν οἱ «συνήγοροι» τῆς Οἰκουμενιστικῆς Κίνησης νὰ
διαμορφώσουν ἕνα κείμενο ποὺ θὰ ἐναρμονίζεται μὲ τὰ πιστεύω καὶ τῶν ἄλλων Ὁμολογιῶν.
Ἡ ἀντίδραση ἔρχεται ἀπὸ ἕνα μέρος Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ποὺ ἀρνοῦνται κάθε
θρησκευτικὴ συζήτηση καὶ ἀντιδροῦν δυναμικὰ σὲ κάθε προσπάθεια ἐπανένωσης τῶν
Ἐκκλησιῶν μαζὶ μὲ τὸν Ρωμαιοκαθολικισμὸ ἢ τὶς ἄλλες Ὁμολογίες. Αὐτὸ συμβαίνει, γιατί
πολλοὶ Ἕλληνες πιστοὶ θεωροῦσαν καί θεωροῦν τὸν Πάπα ὡς αἱρετικὸ καὶ μάλιστα ἔφταναν
ἤ φθάνουν σὲ σημεῖο νὰ τὸν δαιμονοποιοῦν. Θεωροῦν ὅτι ἀφοῦ Ἐκεῖνοι κατέχουν τὴν ἀδιά‐
λειπτη ἀλήθεια δὲ χρειάζονται νὰ γίνουν προσπάθειες ὑπερασπίσεως τοῦ λαοῦ καὶ τῆς πολι‐
τιστικῆς καὶ θρησκευτικῆς του ταυτότητας. Πιθανὸν νὰ κυριαρχεῖ ἐδῶ ὁ φόβος μήπως παρα‐
συρθοῦν οἱ Ὀρθόδοξοι ἀπὸ τὸ Ρωμαιοκαθολικισμὸ ἢ τὴ διδασκαλία τῶν ἄλλων Ὁμολογιῶν
καὶ καταλήξουν καὶ οἱ ἴδιοι αἱρετικοί.
Ἀπὸ τὴν ἄλλη ὅσοι ὑποστηρίζουν τὴ νεωτερικότητα καὶ τὸν Οἰκουμενισμό, θεωροῦν
πολὺ σημαντικὸ τὸ γεγονὸς τῶν Ὀρθοδόξων νὰ συζητοῦν μὲ τοὺς πιστοὺς τῶν ἄλλων δογμά‐
των. Ἔτσι πιστεύουν ὅτι διασφαλίζουν τὴ χριστιανικὴ διδασκαλία καὶ συγχρόνως ἀνοίγονται
σὲ ἐκείνους ποὺ ἔχουν ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ αὐτήν. Αὐτὴ εἶναι ἡ θετικὴ πλευρὰ μεταξὺ Νεωτε‐
ρικότητας καὶ Ὀρθοδοξίας. Πολλοὶ ὅμως ἀπὸ τοὺς πιστοὺς ἀντιδροῦν ἀκόμη καὶ μὲ βία στὶς
προσπάθειές του νὰ ἔρθουν ἐγγύτερα ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μὲ τὰ ἄλλα δόγματα.
Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ὅλων τῶν παραπάνω ὑπῆρξε ἡ ἐπίσκεψη τοῦ Ρωμαιοκα‐
θολικοῦ Ποντίφικα στὴν Ἀθήνα τὸ 2001. Ὁ τότε ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν κυρὸς Χριστόδουλος
δέχθηκε πλῆθος ἀντιδράσεων1. Πολλοὶ μάλιστα ὑποστήριξαν ὅτι συμπροσευχήθηκε μὲ τὸν
πάπα, θέτοντας ἔτσι τὸν ἑαυτὸ τοῦ ἐκτὸς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ συγχρόνως ἀπέδιδαν τὴ
μετέπειτα ἀσθένεια τοῦ Χριστόδουλου στὴν τιμωρία του ἀπὸ τὸ θεάνθρωπο θεῖο Λόγο.
57
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς φορέας ὁλόκληρής της ἀλήθειας δὲ θὰ πρέπει νὰ φοβᾶται γιὰ τὸ

ἀποτέλεσμα τοῦ διαλόγου ἐπαναπροσεγγίσεως τῆς Ὀρθοδοξίας μὲ τὸν Ρωμαιοκαθολικισμό.
Ἀφοῦ ἐκείνη εἶναι ὁ θεματοφύλακας τῆς Παραδόσεως τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων
ἀλλὰ καὶ τῆς διδασκαλίας τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Πίστη μᾶς εἶναι λοιπόν, ὅτι ἐὰν στὸ
διάλογο τῶν Ὀρθοδόξων μετὰ τῶν διαφόρων σχισματικῶν ἐὰν οἱ ἐκπρόσωποι τῆς Ὀρθοδο‐
ξίας διαθέτουν πολὺ καλὴ θεολογικὴ κατάρτιση καὶ συγχρόνως δὲ θυσιάζουν τίποτα δογμα‐
τικὸ στὸ βωμὸ τῆς συνένωσης τῆς Ὀρθοδοξίας μὲ τὶς ἄλλες Ὁμολογίες τότε δὲν ὑπάρχει τίπο‐
τα νὰ ἀπειλεῖ τὴν Ὀρθοδοξία σὲ σχέση μὲ τὴ νεωτερικότητα τῆς ἐποχῆς μας ἢ στὰ πλαίσια
ἑνὸς Οἰκουμενικοῦ Διαλόγου. Ἄλλωστε μέσῳ τοῦ διαλόγου δίνεται ἡ εὐκαιρία στοὺς ἑτερό‐
δοξους νὰ διαπιστώσουν πόσο μακριὰ βρίσκονται ἀπὸ τὴ διδασκαλία τῶν Οἰκουμενικῶν
Συνόδων καὶ πόσο ἔχουν διαστρεβλώσει τὴ γενικότερη διδασκαλία καὶ παράδοση τοῦ Χρι‐
στιανισμοῦ.

58
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄:
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

1. Ὁ ρολος τῆς θρησκείας στή δημιουργια τοῦ ἀνθρωπίνου πολιτισμοῦ.

Ὁ ὅρος Θρησκεία, ποὺ χρησιμοποιεῖται ἐνίοτε ἐναλλακτικὰ μὲ τὴν λέξη πίστη, ἢ κά‐
ποιο σύστημα πίστης καθορίζει γενικῶς τὴν πίστη στὸ ὑπερφυσικό, τὸ ἱερὸ ἢ τὸ θεῖο καὶ τοὺς
ἠθικοὺς κώδικες, πρακτικές, ἀξίες, ὀργανισμοὺς καὶ τελετουργικὰ ποὺ συνδέονται μαζί της.
Στὴν εὐρύτερη ἔννοιά της, ὁρισμένοι τὴν ἔχουν ὁρίσει ὡς τὸ σύνολο τῶν ἀπαντήσεων ποὺ
δόθηκαν γιὰ νὰ ἑρμηνευθεῖ ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπινου εἴδους μὲ τὸ σύμπαν. Στὴν μακρὰ πορεία
ἀνάπτυξής της, ἡ θρησκεία ἔλαβε διάφορες μορφὲς σὲ διαφορετικοὺς πολιτισμοὺς καὶ ἄτομα.
Σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις ἡ λέξη θρησκεία χρησιμοποιεῖται γιὰ νὰ προσδιορίσει αὐτὸ ποὺ θὰ
μποροῦσε νὰ περιγραφεῖ ὀρθότερα ὡς «ὀργανωμένη θρησκεία»‐δηλαδὴ ἑνὸς ὀργανισμοῦ
ποὺ ὑποστηρίζει τὴν ἄσκηση μίας θρησκείας συχνὰ ὑπὸ τὴν μορφὴ νομικῆς ὀντότητα45.
Θρησκεία, λοιπόν, θὰ μποροῦσε νὰ ὁρισθεῖ ἡ πίστη σὲ μία ἢ περισσότερες ἀνώτατες
καὶ ὑπερβατικὲς δυνάμεις ἢ ὄντα, καὶ οἱ σχετικὲς μὲ αὐτὲς διδασκαλίες καὶ τελετουργικὲς πα‐
ραδόσεις. Φυσικὰ μὲ τὸν ὁρισμὸ αὐτό, θὰ μποροῦσε κάποιος νὰ συμπεράνει ὅτι ἡ θρησκεία
ἀποτελεῖ ἕνα κατασκεύασμα τοῦ ἀνθρώπου, στὴν προσπάθειά του νὰ δώσει ἀπαντήσεις σὲ
καίρια ἐρωτήματα τῆς ὑπάρξεώς του, τῆς δημιουργίας του, τοῦ θανάτου κ.ἄ. Στὸ σημεῖο αὐτὸ
πρέπει νὰ διασαφηνισθεῖ ὅτι ὅλες οἱ Θρησκεῖες ἀποδέχονται αὐτὸν τὸν χαρακτηρισμὸ ἐκτός
του Χριστιανισμοῦ. Ὁ τελευταῖος, κατὰ τὴ θεολογία τῶν Πατέρων, δὲν θεωρεῖται θρησκεία μὲ
τὴν κυριολεκτικὴ ἔννοια τοῦ ὄρου ἀλλὰ ἀποκάλυψη. Ἱδρυτής της δὲ θεωρεῖται κάποιος
ἄνθρωπος, ὅπως συμβαίνει μὲ τὶς ἄλλες ὑπάρχουσες θρησκεῖες. Ἱδρυτὴς τῆς εἶναι τὸ δεύτερο
πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδας ποὺ ἐνανθρώπησε κάποια συγκεκριμένη χρονικὴ στιγμὴ μέσα
στὴν ἱστορία. Ἔγινε τέλειος ἄνθρωπος παραμένοντας συγχρόνως τέλειος Θεὸς46. Ἕνα ὁρισμὸ
τῆς θρησκείας, σύμφωνα μὲ τὸ Χριστιανισμὸ μπορεῖ κάποιος νὰ βρεῖ στὴν Ἐπιστολὴ τοῦ
Ἰακώβου στὴν ΚΔ. Ἐκεῖ, χαρακτηριστικά, ἀναφέρεται, «Θρησκεία καθαρὰ καὶ ἀμίαντος παρὰ
τῷ Θεῶ καὶ Πατρὶ αὐτὴ ἐστίν, ἐπισκέπτεστε ὀρφανοὺς καὶ χήρας ἐν τὴ θλίψει αὐτῶν, ἄσπιλον
ἑαυτὸν τηρεῖν ἀπὸ τοῦ κόσμου»47, δηλαδὴ θρησκεία εἶναι οἱ ἐκδηλώσεις ἀγάπης καὶ καλοσύ‐
νης πρὸς τοὺς πονεμένους συνανθρώπους μας καὶ ἡ τήρηση τοῦ ἑαυτοῦ μᾶς καθαροῦ καὶ
ἀμόλυντου ἀπὸ τὴν ἁμαρτία σύμφωνα μὲ τὴ διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ. Τὸ πραγματικό, ὅμως,
νόημα τῆς θρησκείας θὰ μποροῦσε νὰ συνοψιστεῖ σὲ τρεῖς λέξεις, στὴν πίστη, στὴ λατρεία καὶ
στὴν ἠθική.
Ἡ δημιουργία καὶ ἡ ἀνάπτυξη μίας κοινωνίας εἶχε ὡς βασικὴ προϋπόθεση καὶ τὴν
ὕπαρξη μίας θρησκείας48. Στὸ πέρασμα τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας, οἱ δύο αὐτοὶ παράγοντες,
http://people.ucalgary.ca/ 2009 . J. Elliott, slide set on «Defining Religion»

45I. Hexham, «By Religion I Mean...»,
http://www.unc.edu/ 2009 .
46 Ε. Ἀρτέμη, «Ἀποκλίνοντα στοιχεῖα στίς διδασκαλίες τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανισμοῦ καί τοῦ Ἰσλάμ», ὑποσημ. 1,
http://www.impantokratoros.gr/DAAAB9B8.el.aspx 2011
47 Ἰακ. 1, 27.
48 «Ἡ Θρησκεία ἔτσι ἀποτελεῖ πολιτισμικό παράγοντα πού ἔχει ἄμεση ἤ ἔμμεση διαλεκτική σχέση μέ τίς πολιτι‐
κές καί οἰκονομικές ἐξελίξεις στήν κοινωνία. Παράλληλα ἡ θρησκεία ἀποτελεῖ βασικό ἀνθρωπολογικό καί ὑπαρ‐
ξιακό στοιχεῖο μέ τόν τρόπο πού τήν ὁρίζει ὁ Luckmann – ὡς τή βασική ἱκανότητα καί τάση τοῦ ἀνθρώπου νά
ὑπερβαίνει τό βιολογικό ὀργανισμό του», Ν. Κοκοσαλάκη, «Παραδοσιακή θρησκεία καί κοινωνία στήν ὕστερη
νεωτερικότητα», Θρησκεῖες καί πολιτική στή νεωτερικότητα, ἐκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2002, σ. 56. Πρβλ. T.
Luckmann, The invisible Religion, MacMillan, London 1967.
59
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
εἴτε πορεύτηκαν δίπλα‐δίπλα εἴτε ἀναλώθηκαν σὲ ὁλοκληρωτικὲς ἢ ἐπιμέρους συγκρούσεις?

πολλὲς φορές, ἡ μία ἔθεσε τὰ θεμέλια γιὰ κτιστεῖ γερὰ τὸ οἰκοδόμημα τῆς ἄλλης. Ἄλλοτε,
πάλι, στὸν ἀγώνα γιὰ τὸ ποιὰ θὰ ἐπικρατήσει, ὁδηγοῦνταν σὲ ἕναν ἀνελέητο ἀγώνα ἐπι‐
βίωσης καὶ κυριαρχίας.
Ὁ ἄνθρωπος εἶναι θρησκευτικὸ ὄν. Τὸ θρησκευτικὸ συναίσθημα καὶ φαινόμενο εἶναι
ἔμφυτο στὸν ἄνθρωπο Βρίσκεται, δηλαδή, στὴν ψυχή του ἀπὸ τὴν πρώτη ποὺ ἀρχίζει νὰ
κατανοεῖ τὸν κόσμο. Πολλοὶ μελετητὲς τῆς ἀνθρώπινης ἱστορίας καὶ συμπεριφορᾶς ἔχουν κα‐
ταλήξει στὸ συμπέρασμα ὅτι ἅμα ἄνθρωπος ἅμα θρησκεία. Τὸ ὁποῖο θὰ πεῖ, πὼς μόλις πα‐
ρουσιάστηκε στὴ γῆ ὁ ἄνθρωπος, ἀμέσως παρουσίασε καὶ τὴν θρησκευτικότητά του. Γιὰ τὴν
ἔμφυτη αὐτὴ θρησκευτικότητα τοῦ ἀνθρώπου ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος λέγει «Τήν
περί αὐτοῦ γνῶσιν ἐξ ἀρχῆς τοῖς ἀνθρώποις ἐνέδωκεν ὁ Θεός». Δηλαδή, ἀπὸ τότε ποὺ ἔπλασε
ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπο, ἔβαλε μέσα τοῦ τὸν πόθο καὶ τὴν τάση νὰ τὸν γνωρίσει καὶ νὰ συνδεθεῖ
μαζί του.
Ἑπομένως, ἡ θρησκευτικότητα τοῦ ἀνθρώπου εἶναι φαινόμενο καθολικό. Ὅλοι οἱ
ἄνθρωποι, ὅλων τῶν γενεῶν, ὅλων τῶν ἐποχῶν, ὅλων τῶν φυλῶν, ὅλων τῶν αἰώνων, ἀπὸ
τὸν πρῶτο ἄνθρωπο ὡς τὸν σημερινὸ εἶχαν καὶ ἔχουν θρησκεία, τί πιστεύει καὶ πῶς. Τὸ
γεγονὸς δηλαδὴ εἶναι ἕνα, ὅτι τὸ νὰ θρησκεύει ὁ ἄνθρωπος δὲν ὑπῆρξε ποτὲ μεμονωμένο οὔτε
παροδικὸ φαινόμενο, ποὺ πέρασε καὶ ἔφυγε, σὰν τοὺς διάττοντες ἀστέρες. Ὑπῆρξε καὶ
ὑπάρχει γενικό, καθολικὸ καὶ πανανθρώπινο.
Ἐδῶ, πρέπει νὰ γίνει μία μικρὴ ἀναφορὰ στὸν ὄρο παραδοσιακὲς θρησκεῖες. Μὲ τὸν
ὄρο αὐτὸ ἐννοοῦνται οἱ μεγάλες ἱστορικὲς θρησκεῖες, σύμφωνα μὲ τὸν Weber49. Στὴ
συγκεκριμένη ἐργασία, θὰ κάνουμε ἀναφορὰ σὲ μία μόνο παραδοσιακὴ θρησκεία τὸ Χριστια‐
νισμό. Ἡ ἐπιλογὴ αὐτὴ βασίζεται στὸ ὅ,τι ζοῦμε σὲ μία χώρα ποὺ ὁ Χριστιανισμὸς βρίσκει
ἀποδοχὴ στὴ μεγαλύτερη μερίδα τοῦ πληθυσμοῦ της. Ἐπιπλέον ὁ Χριστιανισμὸς ἔχει ἀφήσει
τὸ στίγμα του στὴν ἑλληνικὴ ἱστορία, ἀφοῦ οἱ Ἕλληνες ἀγωνίζονταν γιὰ «τοῦ Θεοῦ τὴν πίστη
τὴν ἁγία καὶ τῆς πατρίδας τὴν ἐλευθερία».

2. Θρησκεία ‐ Νεωτερικότητα ‐ Θεὸς
Ἡ θρησκεία οὐδέποτε ἔπαψε νὰ ἀσκεῖ ἐπίδραση στὶς κοσμοαντιλήψεις τῶν ἀνθρώπων
τῆς νεωτερικότητας. Τί ἐννοεῖται, ὅμως, μὲ τὸν ὄρο «νεωτερικότητα»;
Ὁ ὅρος «Νεωτερικότητα» modernity, modernite δὲν ὀνομάζει ἁπλῶς τὴν ἱστορικὴ
περίοδο μετὰ τὸ Διαφωτισμό, ἀλλὰ χαρακτηρίζει καὶ ἕνα αἴτημα αὐτονομίας καὶ αὐτὸ‐προσ‐
διορισμοῦ στὸ χῶρο τῆς τέχνης, τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς φιλοσοφίας. Παράλληλα ὁ ὅρος αὐτὸς
ἀποκαλύπτει τὴ σύγκρουση μὲ τὶς ἤδη κατεστημένες «αὐθεντίες», ὅπως ἡ θρησκεία καὶ γενι‐
κότερα ἄρνηση κάθε αὐθεντίας. Στὴν περίοδο τοῦ Διαφωτισμοῦ εἶχε ἀσκηθεῖ αὐστηρὸς κριτι‐
κὸς ἔλεγχος κάθε αὐθεντίας καὶ ἀμφισβήτηση τῆς ἔννοιας καὶ τοῦ περιεχομένου τῆς θρη‐
σκείας. Ἄλλωστε εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ θρησκεία ἀποτελοῦσε γιὰ τὸ Διαφωτισμὸ καὶ τὴ νεωτε‐
49 «By «world religions», we understand the five religions or religiously determined systems of life‐regulation
which have known how to gather multitudes of confessors around them. The term is used here in a completely
value‐neutral sense. The Confucian, Hinduist, Buddhist, Christian, and Islamist religious ethics all belong to the
category of world religion. A sixth religion, Judaism, will also be dealt with. It is included because it contains his‐
torical preconditions decisive for understanding Christianity and Islamism, and because of its historic and au‐
tonomous significance for the development of the modern economic ethic of the Occident‐‐a significance, partly
real and partly alleged, which has been discussed several times recently. References to other religions will be
made only when they are indispensable for historical connections», M. Weber, Sociology of World Religions: In‐
troduction, http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/world/intro/world_intro_frame.html 2012
60
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ρικὴ σκέψη ὄχι μόνο ἕναν ἀναχρονισμὸ ποὺ δροῦσε ὡς τροχοπέδη στὴν ἀνάπτυξη καὶ τὴν
πρόοδο τοῦ ἀνθρώπου, μία συντηρητικὴ ἢ καὶ ἀντιδραστικὴ ἰδεολογία.
Πρὶν τὸ Διαφωτισμό, ἡ θρησκεία καὶ ὅσοι τὴν ὑπηρετοῦσαν ‐κυρίως στὴ Δυτικὴ Εὐ‐
ρώπη‐ εἶχαν κατηγορηθεῖ ὡς βασικὰ θεμέλια της ἐποχῆς τοῦ Μεσαίωνα. Τὴν περίοδο αὐτή,
ὁποιαδήποτε ἐπιστημονικὴ πρόοδο ἢ προσπάθεια γιὰ ἀτομικὴ καὶ κοινωνικὴ χειραφέτηση
ἦταν καταδικασμένη νὰ ἀποτύχει, ἐξαιτίας τῆς δαιμονοποίησής της ἀπὸ τὴ Ρωμαιοκαθολικὴ
Ἐκκλησία.
Ἐπειδὴ ἡ θρησκεία τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀμφισβητήθηκε στὸ μέγιστο βαθμὸ κατὰ τὸν
«Αἰώνα τῶν Φώτων»50, πολλοὶ ἀπὸ τοὺς Διαφωτιστὲς θεώρησαν ὅτι μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρό‐
νου, ὁ κοινωνικὸς καὶ πολιτιστικὸς ρόλος τῆς θρησκείας θὰ ἔφθινε συνεχῶς καί, τελικά, θὰ
ἐξαφανιζόταν51. Οἱ Διαφωτιστὲς ὑποστήριζαν ὅτι ἡ θρησκεία δὲν εἶχε καμία θέση στὴν κοι‐
νωνία ποὺ στήριζε τὴν πρόοδό της στὴν ἐπιστήμη. Ὁ «Αἰώνας τῶν Φώτων», εἶναι ἡ ἐκκοσμί‐
κευση τῆς θρησκευτικῆς μεταφυσικῆς του φωτός, ἔτσι ὥστε ἡ πίστη τοῦ ἀνθρώπου στὸν Θεὸ
μετατράπηκε σὲ πίστη τοῦ ἀνθρώπου στὸν ἑαυτό του. Ὁ Κὰντ ἔδωσε τὸν κλασικὸ ὁρισμὸ τοῦ
Διαφωτισμοῦ: «Διαφωτισμὸς εἶναι ἡ ἔξοδος τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν ἐξ ἰδίας εὐθύνης ἀνηλι‐
κιότητά του. Ἀνηλικιότητα εἶναι ἡ ἀνικανότητά του νὰ χρησιμοποιεῖ τὴ διάνοιά του χωρὶς τὴν
καθοδήγηση ἑνὸς ἄλλου. Ἐξ ἰδίας εὐθύνης εἶναι αὐτὴ ἡ ἀνηλικιότητα, ἐπειδὴ ἡ αἰτία της δὲν
ἔγκειται σὲ ἐλλειμματικότητα τῆς διάνοιας, ἀλλὰ τῆς ἀποφασιστικότητας καὶ τοῦ θάρρους νὰ
χρησιμοποιηθεῖ χωρὶς τὴν καθοδήγηση ἑνὸς ἄλλου. Saper Aude52! Ἔχε τὸ θάρρος νὰ χρησιμο‐
ποιεῖς τὴ δική σου διάνοια! Τοῦτο εἶναι τὸ λεκτικὸ ἔμβλημα τοῦ Διαφωτισμοῦ»53.
Ἂν καὶ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς Διαφωτιστὲς ἀμφισβήτησαν ἀνοικτὰ τὴ θρησκεία καὶ ὅποια
ἐξουσία ἐκείνη ἀσκοῦσε μέσω τὸν ἀντιπροσώπων της, ἐντούτοις δὲν ἀμφισβήτησαν τὴν
ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ. Πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς πίστευαν στὸν ντεϊσμό, μία μορφὴ θρησκευτικῆς πί‐
στης, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ θεὸς εἶναι δημιουργός του κόσμου, ἀλλὰ μετὰ τὴ δημιουργία
δὲν παρεμβαίνει στὸν κόσμο. Ἀκόμη οἱ ντεϊστὲς ἰσχυρίζονταν ὅτι δὲν χρειάζονται οἱ προσευ‐
χὲς οὔτε ἔχουν καμιὰ σημασία οἱ τελετές. Ἡ λατρεία τοῦ ὑπέρτατου ὄντος ὡς δημιουργοῦ του
σύμπαντος θεσπίστηκε ἀπὸ τὸν Ροβεσπιέρο, προκειμένου νὰ σταθεροποιήσει τὰ ἐπιτεύγμα‐
τα τῆς ἐπανάστασης καὶ νὰ ἀντικαταστήσει τὸ ρωμαιοκαθολικισμὸ ὡς ἐπίσημη θρησκεία τοῦ
κράτους54. Ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ ἦταν ἀναγκαία, ἀκόμα καὶ γιὰ τοὺς διαφωτιστές. Ὁ Βολταῖρος
ὑπογράμμιζε ὅτι «ἀκόμα καὶ ἂν δὲν ὑπῆρχε Θεὸς θὰ ἔπρεπε νὰ ἐφεύρουμε ἕνα Θεό». Ἡ θρη‐
σκευτικὴ πίστη, συνεπῶς, θεωρεῖται ἀνάγκη, στὸ βαθμὸ ποὺ νὰ ἐπικρατεῖ τὸ σκεπτικὸ ὅτι τὰ
50 «Διαφωτισμός ἤ «Αἰώνας τῶν Φώτων» ἀποκλήθηκε, στήν ἱστορία τῶν εὐρωπαϊκῶν πνευματικῶν κινημάτων,
τό μεγάλο ἀνατρεπτικό ρεῦμα, τό ὁποῖο, μέ ἰσχυρές ἀγγλικές καταβολές καί μέ ἐπίκεντρο τή Γαλλία τοῦ 18ου
αἰώνα, ἐξακτινώθηκε σέ ὅλη τήν εὐρωπαϊκή ἤπειρο καί ἄφησε βαθιά τά ἴχνη του και στίς περιοχές τῆς Ὀθωμα‐
νικῆς αὐτοκρατορίας. Εἶχε, ὡς κύρια χαρακτηριστικά, τήν ἐκκοσμίκευση τῆς γνώσης, τήν πίστη στόν ὀρθό λόγο
καί στήν ἰδέα τῆς προόδου, τήν ὑπονόμευση τῆς χριστιανικῆς θρησκείας, τή λατρεία τῆς ἐπιστήμης, τοῦ πειρά‐
ματος καί τῆς παρατήρησης. Ταυτόχρονα, ἐξέφρασε μιά γενικευμένη ἀμφισβήτηση τῶν ἐξουσιῶν τοῦ παλαιοῦ
καθεστῶτος, μέ ἀντίστοιχη προβολή τῆς ἀξίας τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ πολίτη», Φ. Ἠλιού,
«Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Ἡ νεωτερική πρόταση», Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ 1770‐2000, τ. 2, Ἑλληνικά
Γράμματα, Ἀθήνα 2003, σ. 9.
51 Ν. Κοκοσαλάκη, ὅπ.π., σ. 57.
52 Τόλμησε να γίνεις σοφός.
53 Ἐ. Καντ, Τί εἶναι Διαφωτισμός, Berlinische Monatsschrift, Δεκέμβριος 1784, σ. 8
54 «Μέ διάταγμα τοῦ Ροβεσπιέρου στίς 7 Μαΐου 1794 καθιερώθηκε ἡ πολιτική θρησκεία στή Γαλλία μέ τή λα‐
τρεία τοῦ Υπέρτατου Ὄντος. Βασίστηκε στίς ἰδέες τοῦ Ζαν Ζακ Ρουσό πού περιλαμβάνονται στό «Κοινωνικό
Συμβόλαιο» καί στήν ἀντίθεση τοῦ Ρουσό τόσο μέ τόν Καθολικισμό, ὅσο καί μέ τόν ἀθεϊσμό πού πρέσβευε ὁ
Ἐμπέρ», http://www.sansimera.gr/biographies/136 2012
61
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ἐρωτήματα ποὺ δὲ βρίσκουν ἀπαντήσεις μέσω τῆς ἀνθρώπινης λογικῆς, θὰ βροῦν μέσω τῆς
παντοδύναμης πίστης, ἡ ὁποία θὰ ἡσυχάσει τὸ θνητὸ πνεῦμα.

3. Ὁ Χριστιανισμὸς στὴν ὕστερη νεωτερικότητα.
Ἡ νεωτερικότητα ὑπῆρξε ἀποτέλεσμα ὄχι μόνο τοῦ Διαφωτισμοῦ ἀλλὰ συνέπεια κά‐
ποιων συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτικῶν καὶ οἰκονομικῶν καταστάσεων. Ἡ Ἀναγέννηση55,
ἡ Θρησκευτικὴ Μεταρρύθμιση56, ὁ Διαφωτισμός, ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση καθὼς καὶ ἡ Βιομη‐
χανικὴ ἀποτέλεσαν τὴ διχοτόμο μὲ τὴν ὁποία ὁ εὐρωπαϊκὸς Διαφωτισμὸς χώρισε τὴν
παράδοση ἀπὸ τὴ νεωτερικότητα.
Τὸ ρῆγμα μεταξὺ παραδόσεως καὶ νεωτερικότητας εἶχε σὰν συνέπεια τὴ βίαιη ἀποκο‐
πὴ τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς πολιτιστικές του ρίζες57. Σήμερα, Οἱ χρι‐
στιανικὲς ἐκκλησίες βρίσκονται σήμερα σὲ δύσκολη θέση: ἐδῶ καὶ δεκαετίες περνοῦν μία κρί‐
ση ἀξιοπιστίας, καὶ μόνο σὲ περιορισμένο βαθμὸ ὁρισμένες προχώρησαν σὲ μία μερικὴ αὐτο‐
κριτική τους καὶ σὲ ἕναν οἰκουμενικὸ διάλογο ἀνάμεσά τους. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, οἱ ἀντιφάσεις τῆς
νεωτερικότητας ὁδήγησαν στὴν ἐπανεμφάνιση τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου, ἔτσι ὥστε ἡ
ἐκκοσμίκευση δὲν ἐκλαμβάνεται πλέον σήμερα ὡς μία μονόδρομη ἐξέλιξη καὶ μία τάση ἐξα‐
φάνισης τῆς θρησκείας. Ὡστόσο ἡ ἐπαναφορὰ τῆς θρησκευτικότητας σήμερα συνδέεται μὲ
μία πρόκληση: πρόκειται γιὰ τὴ διάδοση μίας συγκεχυμένης θρησκευτικότητας, ἑνὸς
55 «Ἡ Ἀναγέννηση ἀγγλικά: Renaissance, ιταλικά: Rinascimento, γαλλικά: Renaissance, ἀπό τά συνθετικά ri‐
«ξανά» καί nascere «γεννιέμαι» ἦταν ἕνα πολιτιστικό κίνημα πού τοποθετεῖται προσεγγιστικά ἀνάμεσα στό
14ο καί τό 17ο αἰῶνα, ξεκινώντας στήν Ἰταλία κατά τόν ὕστερο Μεσαίωνα, ἀπό ὅπου καί ἐξαπλώθηκε στήν
ὑπόλοιπη Ευρώπη. Ὁ ὅρος χρησιμοποιεῖται ἐπίσης ὡς ὀνομασία τῆς συγκεκριμένης ἱστορικῆς περιόδου, μὰ μὲ
μεγαλύτερη ἐλευθερία καθὼς τὸ κύμα τῶν ἀλλαγῶν ποὺ ἐπῆλθαν δὲν ἐξαπλώθηκε μὲ τὴν ἴδια ταχύτητα σὲ ὁλό‐
κληρη τὴν Εὐρώπη. Ὡς πολιτιστικὸ κίνημα, ἐπέφερε τὴν ἄνθηση τῆς λογοτεχνίας, τῆς ἐπιστήμης, τῆς τέχνης, τῆς
θρησκείας καὶ τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης, καθὼς καὶ τὴν ἀναβίωση τῆς μελέτης κλασικῶν συγγραφέων, τὴν ἀνά‐
πτυξη τῆς γραμμικῆς προοπτικῆς στὴ ζωγραφικὴ καὶ τὴ σταδιακή, ἀλλὰ εὐρέως διαδεδομένη, μεταρρύθμιση
στὴν ἐκπαίδευση. Παραδοσιακά, αὐτὴ ἡ πνευματικὴ μεταμόρφωση εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νὰ θεωρεῖται ἡ Ἀναγέν‐
νηση γέφυρα μεταξύ του Μεσαίωνα καὶ τῆς Σύγχρονης Ἐποχῆς. Ἂν καὶ κατὰ τὴν Ἀναγέννηση ἔλαβαν χώρα ἐπα‐
ναστατικὲς καινοτομίες σὲ πολλὰ πνευματικὰ πεδία, καθὼς καὶ κοινωνικὲς καὶ πολιτικὲς ἀναταραχές, εἶναι ἴσως
περισσότερο συνυφασμένη μὲ τὰ ρεύματα ποὺ διαμορφώθηκαν στὸ χῶρο τῆς τέχνης, ἀλλὰ καὶ τὴ συμβολὴ πᾶν‐
ἐπιστημόνων ὅπως ὁ Λεονάρντο ντὰ Βίντσι καὶ ὁ Μιχαὴλ Ἄγγελος, οἱ ὁποῖοι ἐνέπνευσαν τὸν ὄρο Homo Univer‐
salis» http://www.netschoolbook.gr/history2007/VIanagenissi.html 2012
56 «Μὲ τὸν ὄρο ἐκκλησιαστικὴ μεταρρύθμιση ἐννοεῖται ἡ διασπαστικὴ κίνηση στὴν καθολικὴ Ἐκκλησία τοῦ
16ου αἰώνα ποὺ πραγματοποιήθηκε στὴν κεντρικὴ Εὐρώπη καὶ ὁδήγησε στὴ συγκρότηση νέων χριστιανικῶν
δογμάτων καὶ ἐκκλησιαστικῶν ὀργανισμῶν. Κύριο χαρακτηριστικὸ αὐτῶν τῶν κινήσεων ἀπὸ θεολογικῆς σκο‐
πιᾶς ἦταν ἡ προσήλωση στὴ Βίβλο καὶ ὁ παραμερισμὸς ὅλων τῶν πατερικῶν καὶ ἄλλων συμπληρωμάτων καὶ
προεκτάσεων ποὺ εἶχαν συσσωρευτεῖ μέχρι τότε. Οἱ πολιτικὲς καὶ πολιτισμικὲς ἐπιπτώσεις αὐτῶν τῶν γεγονό‐
των ἦταν ὅμως πολὺ σημαντικὲς καὶ συγκάλυψαν τὶς θεολογικὲς ἀντιδικίες. Οἱ ἡγέτες τῆς μεταρρύθμισης δὲν
ἀπέβλεπαν ἐξ ἀρχῆς στὴ διάσπαση τῆς μέχρι τότε ἑνιαίας δυτικῆς Ἐκκλησίας, τὰ γεγονότα ξεπέρασαν ὅμως τὶς
ἡγεσίες καὶ ἐξελίχθηκαν μὲ τὴ δική τους δυναμική, παρασύροντας θεσμοὺς καὶ παραδόσεις πολλῶν αἰώνων.
Πρέπει ἐπίσης νὰ σημειωθεῖ ὅτι, ἂν καὶ ἐκ τοῦ ἀποτελέσματος ἡ μεταρρύθμιση ἀποτέλεσε μία ἐνέργεια ἀνατρε‐
πτικὴ γιὰ τὴν ἐλεγχόμενη πολιτικὴ καὶ πνευματικὴ ζωὴ ποὺ προσπαθοῦσε νὰ διατηρήσει ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία,
οἱ ἡγέτες τῶν μεταρρυθμιστικῶν κινήσεων εἶχαν κατὰ βάση συντηρητικοὺς στόχους: Διακηρυσσόμενος σκοπὸς
τοὺς ἦταν νὰ ἐπανέλθει ἡ ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ στοὺς πρώτους χριστιανικοὺς χρόνους, χωρὶς τὶς περίεργες, γιὰ τὰ
εὐρύτερα στρώματα, καλλιτεχνικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς «παρεκτροπὲς» ποὺ συνέβαιναν στὴν ἁμαρτωλὴ Ρώμη,
παράλληλα μὲ τὴν ἀπληστία καὶ τὶς ἀκολασίες. Ἡ μεταρρύθμιση δὲν πραγματοποιήθηκε σὲ ἕνα τόπο κι ἀπὸ ἕνα
ἄνθρωπο, ἀλλὰ συμπυκνώνεται συχνὰ σὲ λίγα ἐξέχοντα πρόσωπα καὶ χαρακτηριστικὰ περιστατικά, καθὼς
ἐπίσης σὲ διάφορες μυθοπλασίες» Στ. Φραγκοπούλου, Ἱστορία τῆς Τεχνολογίας. σ. 15.
57 Ν. Κοκοσαλάκη, όπ.π., σ. 64.
62
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
συγκρητικοῦ νεοπαγανισμοῦ, μίας νέας Γνώσης καὶ ἑνὸς διάχυτου μυστικισμοῦ, ποὺ ἀπορρί‐
πτουν τόσο τὸν χριστιανισμό, ὅσο καὶ τὸν ὀρθὸ Λόγο58.
Σήμερα, στὸν 21ο αἰώνα ὁ ἄνθρωπος δὲν ἀπειλεῖται ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ θρησκεία
ἀλλὰ ἀπὸ τὴν παγκοσμιοποίηση, ποὺ σὰν ὁδοστρωτήρας προσπαθεῖ νὰ τὰ σαρώσει ὅλα καὶ
νὰ τὰ πολτοποιήσει. Στὸ βωμὸ τοῦ χρήματος καὶ τῆς παγκοσμιοποίησης θυσιάζονται ὅλες οἱ
ἀνθρώπινες ἀξίες καὶ τὰ ἰδανικά. Κατὰ τὸν Νόαμ Τσόμσκι, Καθηγητὴ τῆς Γλωσσολογίας, «ἡ
παγκοσμιοποίηση μεταφέρει τὸ μοντέλο τοῦ Τρίτου Κόσμου στὶς βιομηχανικὰ ἀναπτυγμένες
χῶρες. Πρόκειται γιὰ μία διταξικὴ κοινωνία. Ἀπὸ τὴ μία εἶναι ἡ τάξη τῶν ὑπέρμετρα πλού‐
σιων καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἐκείνη, ἡ ὁποία κατακλύζεται ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ ζοῦν στὴ φτώχεια
καὶ τὴν ἀπόγνωση. Οἱ πραγματικὲς καὶ σημαντικὲς ἀποφάσεις λαμβάνονται στοὺς κύκλους
τῶν κολοσσιαίων ἐταιριῶν. Ἡ ἐπιρροὴ τῶν κοινοβουλίων καὶ τῶν πολιτικῶν εἶναι σχεδὸν
ἀμελητέα».
Ἀναφορικὰ μὲ τὸ ἐννοιολογικὸ περιεχόμενο τῆς «παγκοσμιοποίησης» ὁ Ἀρχιμανδρίτης
Ἰερόθεος Ἀργύρης ἐπισημαίνει τὰ ἑξῆς: «Λέγοντας Παγκοσμιοποίηση ἐννοοῦμε τὴν ἐνοποίη‐
ση τῆς ἀνθρωπότητας σὲ μία διεθνῆ γειτονιά, μὲ ἄφθονα ὑλικὰ καὶ πνευματικὰ ἀγαθά. Ἐκ
πρώτης ὄψεως αὐτὸ φαίνεται θαυμάσιο καὶ ἐπιθυμητό. Θὰ ἦταν πράγματι εὐχῆς ἔργο νὰ ἐπι‐
τευχθεῖ ἡ ἐλαχιστοποίηση τῶν οἰκονομικῶν, πνευματικῶν καὶ κοινωνικῶν διαφορῶν. Νὰ μὴν
ὑπάρχουν πλέον λαοί, ποὺ νὰ βρίσκονται κάτω ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς πείνας καὶ νὰ μὴ βλέπουμε
δίπλα μας ἀνθρώπους νὰ πεθαίνουν ἀπὸ τὶς ἀρρώστιες. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι δικαιοῦνται νὰ
ἀποκτήσουν ἕνα κομμάτι ψωμὶ καὶ μία ἤρεμη ἀλλὰ καὶ ὑποφερτὴ ζωή. Αὐτὸ εἶναι ἕνα ὑπέρ‐
τατο ὅραμα καὶ ἕνα ἐξαίσιο ὄνειρο»59.
Στὸ σημεῖο αὐτό, σημαντικὸ ρόλο ἔρχεται νὰ παίξει ἡ ἀναβίωση τοῦ κοινωνικοῦ ρόλου
τῆς παραδοσιακῆς θρησκείας, δηλαδὴ τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἡ διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ ἀποτέ‐
λεσε ἀπὸ τὰ πρῶτα χρόνια της ἐμφανίσεώς του στὴ δημόσια δράση μία γροθιὰ στὸ κατεστη‐
μένο. Μίλησε γιὰ ἰσότητα ὅλων τῶν ἀνθρώπων ἀνεξαιρέτως ἐθνικότητας, φυλῆς, θρησκείας
καὶ φύλου. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἔπρεπε νὰ μοιράζονται ὅλα τὰ ἀγαθὰ μὲ ἴσο τρόπο, ὥστε νὰ μὴν
ὑπάρχουν πλούσιοι καὶ φτωχοὶ καὶ παντοῦ νὰ ἐπικρατεῖ ἡ δικαιοσύνη.
Σήμερα, ὅλα αὐτὰ ἔχουν ἀρχίσει νὰ καταρρίπτονται ἀπροκάλυπτα. Ἡ ἀνεργία μαστίζει
τοὺς ἀνθρώπους. Οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι ζοῦν κάτω ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς φτώχειας μέσα σὲ
ἑξαθλιωτικὲς συνθῆκες. Μικρὰ παιδιὰ ἀναγκάζονται νὰ δουλεύουν πολλὲς ὧρες κάτω ἀπὸ
ἄθλιες συνθῆκες καὶ νὰ ὑποσιτίζονται. Ἡ ἐκμετάλλευση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο
ἔχει ἀγγίξει τὰ ὑψηλότερα ποσοστὰ στὴν ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου. Μοιάζουν τὰ πράγματα νὰ
ἔχουν γυρίσει αἰῶνες πίσω, ὅταν στὰ χρόνια της Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἡ ζωὴ τῶν ἀνθρώ‐
πων τῶν κατώτερων τάξεων δὲν εἶχε καμμία ἀξία. Ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος ἔχοντας ἀποθεώ‐
σει τὸν ἄκρατο καπιταλισμό, μαγεύτηκε ἀπὸ τὸ τραγούδι τῶν σειρήνων ποὺ ὑποσχόταν ψεύ‐
τικους παραδείσους καὶ ὁδηγήθηκε νὰ ζεῖ σὲ μία φενάκη. Χόρτασε ἀπὸ καταναλωτισμὸ καὶ
ὑλικὸ εὐδαιμονισμὸ ἀλλὰ σύντομα κατάλαβε ὅτι ἦταν γυμνὸς ἀπὸ ἀξίες. Στὰ δύσκολα, λοιπόν,
ἔψαξε αὐτὲς τὶς ἀξίες. Ὁ μοναδικὸς δρόμος γιὰ νὰ τὶς βρεῖ περνοῦσε μέσα ἀπὸ τὴ θρησκεία.
Πολλοί, λοιπόν, ἀνεξαρτήτως μορφωτικοῦ ἐπιπέδου καὶ ἡλικίας στρέφονται στὴ θρη‐
σκεία, πρὸς ἀναζήτηση τοῦ ἀληθινοῦ νοήματος τῆς ζωῆς60. Ἡ θρησκεία καὶ στὴ συγκεκριμένη
περίπτωση ὁ χριστιανισμὸς ἔρχεται νὰ περισώσει τὰ θύματα ἀπὸ τὰ ἐρείπια ποὺ ἄφησε πίσω
58 Θ. Λιπόβατς, «Χριστιανισμός και Νεωτερικότητα»,

2001 ,
http://www.acadimia.gr/content/view/80/76/lang,el 2012
59 Κ. Κορώση, «Παγκοσμιοποίηση καί θρησκευτική ταυτότητα», http://www.pee.gr/wp‐
content/uploads/praktika_synedrion_files/new_soft/nees_eisigiseis/mer_g_th_en_v/korosis.htm 2012
60 Ν. Κοκοσαλάκη, ὅπ.π., σ. 79.
63
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
της ἡ κακὴ χρήση τῆς νεωτερικότητας. Ἀγωνίζεται ἡ Ἐκκλησία νὰ ἁπαλύνει τὸν ἀνθρώπινο
πόνο εἴτε μέσω ἱδρυμάτων, εἴτε μέσω συσσιτίων εἴτε μὲ βοηθήματα καὶ ὑποτροφίες γιὰ νὰ
σπουδάσουν παιδιὰ κατορθώνει νὰ βοηθήσει τὸν ἄνθρωπο νὰ σηκωθεῖ ἀπὸ τὸ τέλμα ποὺ
ἔχει πέσει. Πρέπει νὰ γίνει σαφὲς ὅτι σήμερα ὁ Χριστιανισμὸς δὲν ἀντίκειται στὴν οἰκουμενι‐
κότητα, ἀντίκειται στὴν παγκοσμιοποίηση καὶ σὲ ὅ,τι ξεριζώνει τὸν κάθε ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν
πολιτιστική, τὴν ἐθνικὴ καὶ τὴ θρησκευτική του ταυτότητα. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα
ἀποτελεῖ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Τιράνων Ἀναστάσιος Γιαννουλάτος, ποὺ προσπάθησε στὴν
μετακομμουνιστικὴ καὶ διαλυμένη Ἀλβανία νὰ κάνει ἀρωγό της ἀνάπτυξης καὶ τοῦ
πολιτισμοῦ τῆς Ἐκκλησίας σὲ ὅλους τους κατοίκους τῆς Ἀλβανίας ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ θρή‐
σκευμά τους. Ὁ ἴδιος ὑποστηρίζει ὅτι οἱ θρησκευτικὲς κοινότητες μπορεῖ νὰ ἀποβοῦν φορεῖς
ἀντίστασης στὴν παγκοσμιοποίηση61.
Στὴν ὕστερη νεωτερικότητα ὁ ἄνθρωπος διαπίστωσε ὅτι ὁ ἄκρατος ἀτομικισμὸς τῆς
πρώιμης καὶ μέσης νεωτερικότητας ὁδήγησε σὲ ἀδιέξοδο62. Στὴν ἀπαξίωση τοῦ ἀνθρώπου ἡ
πατερικὴ διδασκαλία ἔρχεται νὰ ὁδηγήσει τὸν ἄνθρωπο ξανὰ ἀπὸ τὸ σκοτάδι στὸ φῶς. Ὁ
ἄνθρωπος γιὰ τὸ Χριστιανισμὸ ἔχει ἀξία, γιατί ἀποτελεῖ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καὶ ἔχει μέσα τοῦ
θεϊκὴ πνοή, τὴν ψυχή του. Σκοπὸς τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου κατὰ τοὺς ἁγίους πατέρες τῆς
Ἐκκλησίας εἶναι ἡ κατὰ Χριστῷ ζωὴ ποὺ θὰ ὁδηγήσει στὴ θέωση, δηλαδὴ στὴ Βασιλεία τῶν
Οὐρανῶν. Ἡ διδασκαλία αὐτὴ ὡς ἀντιστάθμισμα στὴν μαζοποίηση τῶν ἀνθρώπων δίνει νέα
ὀντολογικὴ διάσταση στὴν ὕπαρξη τοῦ ἔλλογου ὄντος σήμερα.
Στὶς μέρες μας ἡ ἐπιστροφὴ τῶν Εὐρωπαίων καὶ κυρίως τῶν Ἑλλήνων στὴ συνειδητο‐
ποίηση τῆς θρησκευτικῆς τους ταυτότητας ἔχει ὡς ἐπακόλουθο καὶ τὴν ἀναζωπύρωση τῆς
ἐθνικῆς τους ταυτότητας. Πέρασε ὁ καιρὸς ποὺ ὁ λαὸς μᾶς θεωροῦσε ὅτι ἦταν ξένο ἦταν καὶ
καλό. Μέσα ἀπὸ τὶς δυσκολίες συνειδητοποίησε ‐ἔστω καὶ ἀργὰ – τὰ τρωτὰ σημεῖα καὶ τῶν
διαφόρων ξένων. Προσοχὴ ἰδιαίτερη θὰ πρέπει νὰ δοθεῖ μήπως ἡ ἐπιστροφὴ στὴν παραδο‐
σιακὴ θρησκεία ὁδηγήσει στὸ ἄλλο ἄκρο, ἐκεῖνο τοῦ σκοταδισμοῦ, τοῦ φονταμενταλισμοῦ
καὶ τῆς δαιμονοποίησης τοῦ ἄλλου, τοῦ διαφορετικοῦ. Αὐτὸ κυρίως θὰ πρέπει νὰ ἀποφευ‐
χθεῖ. Παράδειγμα παρόμοιο πρὸς ἀποφυγὴ ἀποτελοῦν πολλὲς μουσουλμανικὲς χῶρες.
Ἡ παραδοσιακὴ θρησκεία πρέπει νὰ κάνει ἄνοιγμα καὶ πρὸς τοὺς μετανάστες, δημι‐
ουργώντας τοὺς ἕνα φιλόξενο περιβάλλον. Ἔτσι θὰ ἀποτραπεῖ ἡ γκετοποίησή τους καὶ ἡ ἀνά‐
πτυξη σὲ αὐτῶν λανθασμένων ἰδεολογιῶν καὶ τρόπων ἀντιμετωπίσεως τοῦ παραγκωνισμοῦ
τους. Μὲ ἁπλὰ λόγια ὁ παραγκωνισμὸς τοῦ ἄλλου ποὺ ἔχει διαφορετικὴ θρησκεία καὶ κουλ‐
τούρα θὰ τὸν ὁδηγήσει στὴ βία.

61 Ἀν. Γιανουλάτου, ἀρχιεπ. Τιράνων, Παγκοσμιότητα καί Ὀρθοδοξία, ἐκδ. Ακρίτας, Ἀθήνα 2001, σ. 17.
62 Ν. Κοκοσαλάκη, ὅπ.π., σ. 82
64
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄:
ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΚΑΙ «ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ» ΘΕΟΛΟΓΙΑ

1. Μεταπατερική θεολογία ἤ αἵρεση στά πλαίσια τῆς Νεωτερικότητας;
Στήν ἐποχή μας, πολλές φορές ἔχει προβληματίσει το ζήτημα τῆς σχέσεως ‐ἐάν αὐτή
ὑπάρχει‐ μεταξύ πατερικῆς καί μεταπατερικῆς63 θεολογίας ἤ αἵρεσης. Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία
ὀφείλει νά πηγάζει ἀπό τά συγγράμματα τῶν Πατέρων, ἀπό τήν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας
ἀλλά καί τή γενικότερη ἀποκαλυπτική ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας. Ὅλα τά παραπάνω πρέπει νά
συνοδεύονται ἀπό τή μετοχή τοῦ θεολόγου στή μυστηριακή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, ὥστε ὁ θεο‐
λογῶν νά ἐμβαθύνει στά νοήματα τῆς θεολογίας, νά μελετᾶ, νά διδάσκει καί νά βιώνει αὐτήν
μέ τή βοήθεια τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
Στόν ἀντίποδα τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας βρίσκεται ἡ μεταπατερική θεολογία. Ἡ τε‐
λευταία ἀποτελεῖ προέκταση τῶν ποικίλων νεώτερων θεολογιῶν, πού ἀναπτύχθηκαν στή
Δύση καί κυρίως στή θεολογία τοῦ προτεσταντισμοῦ. Στήν τελευταία γίνεται ἀναφορά γιά τη
θεολογία τῆς συνάφειας, τή φεμινιστική, τήν πολιτική, τήν κοινωνική κ.λπ. Ὅλες αὐτές οἱ θε‐
ολογίες στηρίζονται κυρίως στήν τάση ἐκκοσμικεύσεως τῆς Δυτικῆς Προτεσταντικῆς κυρίως
θεολογίας. Ἔτσι στό κέντρο αὐτῶν τῶν θεολογιῶν δέ βρίσκεται ἡ Γέννηση, τά Πάθη, ἡ Σταύ‐
ρωση καί ἡ Ἀνάσταση τοῦ Θεανθρώπου ἀλλά τά διάφορα κοινωνικά, πολιτικά καί πολιτι‐
στικά δεδομένα τῆς ἑκάστοτε ἐποχῆς. Ὅλα αὐτά πολλοί ὀρθόδοξοι ἱεράρχες καί λαϊκοί τά
ἀπολυτοποιοῦν εἴτε θετικά εἴτε ἀρνητικά δημιουργώντας ἐρωτήματα γιά τό ἐάν πρέπει ἤ ὄχι
νά σχετίζονται τά παραπάνω θέματα «θεολογίας» μέ τήν ὀρθόδοξη Θεολογία ἤ ὄχι.
Ἔτσι σάν ἀποτέλεσμα ὅλης αὐτῆς τῆς διαμάχης μεταξύ τῶν ὑποστηρικτῶν ἤ τῶν δια‐
φωνοῦντων γιά τή θεολογία τῆς συνάφειας τίθεται τό ἐρώτημα κατά πόσο μπορεῖ ἡ ὀρθόδο‐
ξη θεολογία νά ἔχει σχέση θετική μέ ὅλα αὐτά. Μήπως, ἐάν οἱ ὀρθόδοξοι κρατήσουν μία τε‐
λείως ἀρνητική στάση ἀπέναντι σέ ὅλες αὐτές τίς φιλοσοφίες πού σχετίζονται μέ τή δυτική
χριστιανική θεολογία χάσουν τήν εὐκαιρία νά προσεγγίσουν τούς πλανεμένους χριστιανούς
τῶν ἄλλων ὁμολογιῶν καί νά τούς διδάξουν τήν ὀρθοδοξία; Ἤ μήπως μέ τή θετική στάση
τους κινδυνέψουν καί οἱ ἴδιοι οἱ ὀρθόδοξοι νά πλανηθοῦν καί ἔτσι νά συντελέσουν στήν ἀπο‐
δόμηση τῆς μέχρι τώρα ἑλληνοχριστιανικῆς παραδόσεως;
Φυσικά, πρέπει ἀπό τήν ἀρχή νά τεθεῖ ὡς σημαντικός ὅρος γιά τή διαπραγμάτευση
τοῦ παραπάνω θέματος μέσα στά ὀρθόδοξα ὅρια ὅτι ἡ πατερική Θεολογία οὔτε μπορεῖ νά
διαγραφεῖ οὔτε νά παραποιηθεῖ γιά νά ἐξυπηρετηθεῖ ὁποιαδήποτε σκοπιμότητα. Αὐτό, ὅμως
δέν σημαίνει ὅτι πρέπει νά διακοποῦν κάθε εἴδους διάλογοι μέ τά διάφορα «αἱρετικά» Δόγ‐
ματα ἤ Ὁμολογίες. Ἄλλωστε στόχος τῶν Ὀρθοδόξων ὀφείλει νά εἶναι ἡ παρουσίαση τῆς
Πατερικῆς Θεολογίας ὡς βάση τοῦ διαλόγου μέ ὅλους αὐτούς. Ἔτσι θά μπορέσουν νά τούς
ἐπισημανθοῦν τά λάθη τους καί οἱ παρεκκλίσεις ἀπό τήν ὀρθόδοξη θεολογία καί νά τούς δο‐
θεῖ ἡ εὐκαιρία τῆς ἐπιστροφῆς στήν ὀρθή διδασκαλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Πατέρων.

63 «Ἡ νέα αὐτή ἐπιστημονική ὁρολογία ἐπιδέχεται ποικίλες ποικίλες ἑρμηνεῖες, οἱ ἐπικρατέστερες ὅμως εἶναι οἱ
ἐξῆς δύο: α Ὅταν στό πρῶτο συνθετικό τῆς λέξεως μετα‐προσδίδεται χρονική σημασία, ὁπότε στήν προκειμένη
περίπτωση γίνεται λόγος γιά τό τέλος τῆς Πατερικῆς ἐποχῆς καί β ὅταν στό πρῶτο συνθετικό τῆς λέξεως προσ‐
δίδεται κριτική σημασία, ὁπότε ἡ σύνθετη λέξη«μετα‐πατερικός σημαίνει σχετικοποίηση, μερική ἤ ὁλική ἀμφι‐
σβήτηση, ἐπαναθεώρηση, νέα ἀνάγνωση, ἤ καί ὑπέρβαση τῆς θεολογικῆς σκέψεως τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλη‐
σίας», Δ. Τσελεγγίδη, ««Μετα‐πατερική»ἤ «Νεο‐Βαρλααμική» Θεολογία; Ἄγνοια ἤ ἄρνηση τῆς ἁγιότητας; Κριτή‐
ρια τοῦ Ὀρθοδόξως καί ἀπλανῶς θεολογεῖν», Πρακτικά Ἡμερίδος Πατερική Θεολογία καί Μεταπατερική Αἵρεση,
15 Φεβρουαρίου 2012, σ. 35, 36 35‐46
65
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Επίλογος
Ἡ σχέση κάθε θρησκείας μὲ τὴν περίοδο ἱδρύσεώς της, ἡ ἀναφορά της στὴν ἱστορία
καὶ ἡ ἀντιμετώπιση τῆς ἐπικαιρότητας καθορίζουν ἀποφασιστικὰ σὲ κάθε ἐποχὴ τὴν ἱκανό‐
τητα ἐπιβίωσης τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου μέσα στὸν πολιτισμό. Ἀνάμεσα στὴ θρησκεία
καὶ στὴν κοινωνία σήμερα ὑπάρχει μία αὐξανόμενη ἄβυσσος: ἡ θρησκεία γενικότερα ὡς φαι‐
νόμενο εἶναι παραδοσιακή, προμοντέρνα, προνεωτερικὴ καὶ σχετίζεται μὲ τὸ παρελθόν, ἐνῶ ἡ
κοινωνία ὡς κάτι τί ἐνεργὸ εἶναι νεωτερική, μοντέρνα, σύγχρονη καὶ ἀναφέρεται στὸ μέλλον.
Ὅσο ἀπέχουν παρελθὸν καὶ μέλλον τόσο ἀπέχει ἡ θρησκεία ἀπὸ τὴν κοινωνία64.
Ἡ Ὀρθοδοξία ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τῆς ἱδρύσεως τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς Ἐκ‐
κλησίας εἶχε οἰκουμενικὸ χαρακτήρα. Παρόλο ὅμως τὴν οἰκουμενική της διάσταση ἀντιδρᾶ
ἔντονα στὴν Παγκοσμιοποίηση. Ἡ ἐξήγηση εἶναι ἁπλή. Ἡ Παγκοσμιοποίηση ἀποτελεῖ τὸ μη‐
χάνημα κάτω ἀπὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖται νὰ συνθλιβεῖ ἡ μοναδικότητα τῆς Ὀρθόδοξης πίστης σὲ
συνδυασμὸ μὲ τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα τῶν Ἐλλλήνων.
Ἡ νεωτερικότητα ὅπως ἐκείνη ἐμφανίστηκε κατὰ τὴ βιομηχανικὴ ἐπανάσταση ἀμφι‐
σβήτησε κάθε εἴδους Θρησκεία, κάθε εἴδους ἄρχοντες, τὸ κατεστημένο καὶ τὶς ὑπάρχουσες
θεολογικὲς ἀντιλήψεις. Ἐξαιτίας τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι στὴν Ἑλλάδα δὲν μπόρεσε νὰ γεν‐
νηθεῖ καὶ νὰ ἀναπτυχθεῖ ἡ νεωτερικότητα ὅπως συνέβηκε στὴ Δυτικὴ Εὐρώπη. Ἀκόμα καὶ ὁ
Νεοελληνικὸς Διαφωτισμὸς ποὺ ἦρθε σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν Ἐκκλησία δὲν εἶχε ἀκραῖες τάσεις.
Ἄλλωστε τὴν πρώτη περίοδο τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, ἡ Ἐκκλησία μέσω τῶν ἱερέων
τῆς σήκωσε τὸ βάρος γιὰ τὴν πνευματικὴ ἀφύπνιση τοῦ Γένους μας.
Ἡ πίστη καὶ ἡ προσκόλληση στὴν ἀλήθεια τῆς διδασκαλίας τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας
θὰ ἀποτελέσει τὴ βάρκα μὲ τὴν ὁποία ἡ Ὀρθοδοξία θὰ μπορέσει νὰ κάνει διάφορα ἀνοίγματα
στὸν κόσμο τῆς νεωτερικότητας καὶ ἀντὶ νὰ κινδυνεύει νὰ συνθλιβεῖ ἀπὸ τὶς νεωτεριστικὲς
ἀντιλήψεις θὰ μπορέσει νὰ ἀποτελέσει σανίδα σωτηρίας καὶ ἐπιστροφῆς τῶν διαφόρων ἑτε‐
ροδόξων στὴν ἀγκαλιὰ τῆς Μίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς μητέρας Ἐκκλησίας. Στὸ σημεῖο
αὐτὸ ἡ ξενοφοβία, ὁ φανατισμὸς καὶ ἡ μισαλλοδοξίας δὲν πρέπει νὰ ἔχουν θέση στὴν ἀναζω‐
πύρωση τῆς διδασκαλίας τῆς παραδοσιακῆς θρησκείας καὶ κυρίως τοῦ χριστιανισμοῦ, ὁ
ὁποῖος εἶναι θρησκεία τῆς ἀγάπης.

64 Μ. Μπέγζου, «Θρησκεία καί Κοινωνία ἕνα ἀγεφύρωτο χάσμα», Βήμα, 10 Ἀπριλίου 2005.
66
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
Βιβλιογραφία
 Ἀγουρίδη, Σ., «Ὀρθοδοξία καὶ Ἑλληνικότητα», Θρησκεῖες καὶ πολιτικὴ στὴ νεωτερικότητα,,
ἔκδ. Κριτική, 2002, σσ. 364‐389.
 Anastasios of Albania, «Τhe Global Vision of Proclaiming the Gospel», The Greek Orthodox
Theological Review 43 1998
 Ἀνδριανόπουλου, Α., «Ἡ παγκοσμιοποίηση καὶ οἱ ἐχθροί της», Τὰ Νέα, 2001, Ἰούλιος 7‐8,
σ. 9.
 Ἀργύρη, Ἰ. ἀρχιμ., «Παγκοσμιοποίηση καὶ Ἐκκλησία». Στὸ Π.Ν. Λύτρας ἐπιμ. ,
Παγκοσμιοποίηση: ὅραμα, χίμαιρα, κατάρα ἢ ἐφιάλτης, ἔκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 2000 σσ.
27‐47.
 Ἀρτέμη, Ε. «Τό μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως σέ δύο διαλόγους, «Περί τῆς
ἐνανθρωπήσεως τοῦ Μονογενοῦς» καί «Ὅτι εἷς ὁ Χριστός», τοῦ ἁγίου Κυρίλλου
Ἀλεξανδρείας», Ἐκκλησιαστικός Φάρος, τ. ΟΕ 2004 , 145‐277.
 Τῆς ἰδίας, «Ἡ ἐν χρόνῳ κατά σάρκα γέννηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ», δημοσίευση στό
διαδικτυακό τόπο: «Ἀντιαιρετικό Ἐγκόλπιο», 2009 http://egolpion.com/gennhsh
yiou.el.aspx.
 Τῆς ἰδίας, Ἀποκλίνοντα στοιχεῖα στίς διδασκαλίες τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανισμοῦ καί τοῦ
Ἰσλάμ», http://www.impantokratoros.gr/DAAAB9B8.el.aspx 2011
 Τῆς ἰδίας, «Οἱ Βασικότεροι Σταθμοί στή Ρήξη τῶν Σχέσεων Ἀνατολικῆς καί Δυτικῆς
Ἐκκλησίας μέχρι τό Μέγα Σχίσμα τοῦ 1054», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 842 2011 523‐550.
 Τῆς ἰδίας, «The rejection of the term Theotokos by Nestorius Constantinople and the
refutation of his teaching by Cyril of Alexandria», στο Γρηγόριος Παλαμάς 845 2012
153‐177
 Βαλλιάνου, Π., Φιλοσοφία στὴν Εὐρώπη, Νεότερα καὶ σύγχρονα φιλοσοφικὰ ρεύματα,
19ος‐20ος αἰώνας , Τόμος Γ΄, Πάτρα 2000.
 Τοῦ ἰδίου, Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπανάσταση καὶ ἡ Φιλοσοφικὴ Θεωρία τῆς Ἐπιστήμης. Ἀκμὴ
καὶ Ὑπέρβαση τοῦ Θετικισμοῦ, Τόμος Β΄, Πάτρα 2001.
 Bloch, M., Febvre, L., Braudel, F., κ.α., Κείμενα Εὐρωπαϊκῆς Ἱστορίας, Παπαζήσης, Ἀθήνα
1985.
 Boll, B., «Θρησκεία, πολιτικὴ καὶ ἐκλογικὴ συμπεριφορὰ στὴ Γερμανία. Ἱστορικὲς
ἐμπειρίες , σύγχρονα ἐρωτήματα καὶ ἀβεβαιότητες γιὰ τὸ μέλλον», Θρησκεῖες καὶ πολιτικὴ
στὴ νεωτερικότητα, ἔκδ. Κριτική, Ἀθήνα 2002, σ. 235‐296.
 Βurns, E., Εὐρωπαϊκὴ Ἱστορία, Α΄, ἐπιμ. Ι. Σ. Κολλιόπουλου, ἔκδ. Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη, χ.ο.
 Τοῦ ἰδίου, Εὐρωπαϊκὴ ἱστορία: Ὁ δυτικὸς πολιτισμός: Νεότεροι χρόνοι, Ἐπίκεντρο,
Θεσσαλονίκη 2006.
 Βέμπερ, Μ., Ἡ προτεσταντικὴ ἠθικὴ καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦ Καπιταλισμοῦ, Gutenberg, Ἀθήνα
1978.
 Δεληκωσταντῆ, Κ., «Ἡ Ἐκκλησία καὶ ἡ Παγκοσμιοποίηση», http://www.ec‐
patr.org/youth/delikonstandis.htm, 12 Ἰουνίου 2007
 Φραγκοπούλου, Στ., Ἱστορία τῆς Τεχνολογίας. Μὲ παρεκβάσεις σὲ συναφῆ γεγονότα ποὺ
ἐπηρέασαν τὴν ἐπιστήμη, τὴν τεχνολογία καὶ τὸν πολιτισμό, 2008.
 Γιακωβάκη, Ν., Εὐρώπη μέσω Ἑλλάδας: Μία καμπὴ στὴν εὐρωπαϊκὴ αὐτοσυνείδηση, 17ος
– 18ος αἰώνας, Ἑστία, Ἀθήνα 2006.
 Γιαννουλάτου, Ἀναστασίου, Ἀρχιεπ. Τιράνων καὶ Ἀλβανίας, Παγκοσμιότητα καὶ
Ὀρθοδοξία, Ἀκρίτας 2000.
67
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
 Τοῦ ἰδίου, «Τhe Global Vision of Proclaiming the Gospel», The Greek Orthodox Theological
Review 43 1998 .
 Γκίντενς, Α. Ὁ κόσμος τῶν ραγδαίων ἀλλαγῶν. Πῶς ἐπιδρᾶ ἡ παγκοσμιοποίηση στὴ ζωή
μας, μτφρ. Κ.Δ. Γεώργα, ἔκδ. Μεταίχμιο, Ἀθήνα 2001.
 Γραμμένου, Θ. Γ., ««Θεός τό φρούριον ἡμῶν»: Ἔργα καί ἡμέρες τοῦ Μαρτίνου Λούθηρου»,
http://www.gec.gr/history/luther.htm 2012
 Δεληκωσταντῆ, Κ. «Ἡ Εκκλησία καί ἡ Παγκοσμιοποίηση»,
 http://www.ec‐patr.org/youth/delikonstandis.htm, 12 Ιουνίου 2007 .
 Gudmundur, H., Τὰ ἔθνη κράτη στὴν εὐρωπαϊκὴ ἱστορία, Ἐπίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006.
 Hexham, Ι., «By Religion I Mean...», http://people.ucalgary.ca/ 2009 . J. Elliott, slide set on
«Defining Religion» http://www.unc.edu/ 2009 .
 Hobsbawm, E, Ἔθνη καὶ Ἐθνικισμὸς ἀπὸ τὸ 1780 μέχρι σήμερα, Καρδαμίτσας, Ἀθήνα
1990.
 Τοῦ ἰδίου, Ἡ ἐποχὴ τῶν ἐπαναστάσεων, 1789‐1848, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1992.
 Τοῦ ἰδίου, Ἡ ἐποχὴ τοῦ Κεφαλαίου, 1848‐1875, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1994.
 Ἡλιοῦ, Φ., «Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός: Ἡ νεωτερικὴ πρόταση», Ἱστορία τοῦ Νέου
Ἑλληνισμοῦ 1770‐2000, τ. 2, Ἑλληνικὰ Γράμματα, Ἀθήνα 2003.
 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους , PG 62, 75Β.
 Kallscheuer, Ο., «Ὁ ψυχρὸς πόλεμος στὸ χριστιανισμό», Θρησκεῖες καὶ πολιτικὴ στὴ
νεωτερικότητα,, ἔκδ. Κριτική, 2002, σ. 301‐326.
 Κάντ, Ε., Κριτικὴ τοῦ Καθαροῦ Λόγου, ἐκδ. Παπαζήση, 2000.
 Τοῦ ἴδιου, Τί εἶναι Διαφωτισμός, Berlinische Monatsschrift, Berlin1784
 Κογκούλη, Ἰ.Β., Κατηχητικὴ καὶ Χριστιανικὴ παιδαγωγική, ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
20002.
 Κοκοσαλάκη, Ν., «Παραδοσιακὴ θρησκεία καὶ κοινωνία στὴν ὕστερη νεωτερικότητα»,
Θρησκεῖες καὶ πολιτικὴ στὴ νεωτερικότητα, ἔκδ. Κριτική, 2002.
 Κορώση, Κ. «Παγκοσμιοποίηση καὶ θρησκευτικὴ ταυτότητα», http://www.pee.gr/wp‐
content/uploads/praktika_synedrion_files/new_soft/nees_eisigiseis/mer_g_th_en_v/koros
is.htm 2012 .
 Κούτσα, Σ. Π., Μητρ. Ν. Σμύρνης, «Τό νόημα τῆς Ὀρθοδοξίας μας»,
http://www.oodegr.com/oode/orthod/genika/noima_orthod_1.htm
 Κρικώνη, Χ. Θ., Ἡ Αὐθεντία τῆς Ἐκκλησίας, τὸ Κύρος τῆς Παραδόσεώς της καὶ ἡ
Διδασκαλία τῶν Πατέρων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998.
 Lefevre, G., Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 2005.
 Λιπόβατς, Θ., «Χριστιανισμὸς καὶ Νεωτερικότητα», 2001 ,
http://www.acadimia.gr/content/view/80/76/lang,el 2012 .
 Λίποβατς, Θ., Γεωργιάδου, B, «Θρησκεία, νεωτερικότητα, παγκοσμιοποίηση»,
http://www.imerisia.gr/article.asp?catid 26533&subid 2&pubid 17209 2012 .
 Luckmann, T., The invisible Religion, MacMillan, London 1967.
 Μάγιεντορφ, Ι, «Ἡ σημασία τῆς Μεταρρύθμισης στὴν ἱστορία τῆς Χριστιανοσύνης»,
Σύναξη, 51 Ἰούλιος‐Σεπτέμβριος 1994 , 9‐26.
 Μεταλληνοῦ, Γ., πρωτοπρ. , ὁμ. Καθηγητοὺ Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν,
«Ὀρθόδοξη Οἰκουμενικότητα καὶ Παγκοσμιοποίηση»
http://www.impantokratoros.gr/B505BE3B.el.aspx 2012 .
 Μοναχοῦ Σεραφείμ, «Οἰκουμενισμός», Θεοδρομία Α΄ 2012 , 138.
68
ISSN: 2241‐5106
τόμος 4, 2015 volume 4, 2015
 Μπασδέκη, Α., Ἐμεῖς καὶ οἱ ἄλλοι. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ οἱ ἄλλες Ἐκκλησίες καὶ
Ὁμολογίες. Τί μᾶς ἑνώνει καὶ τί μᾶς χωρίζει, ἔκδ. Κ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2012.
 Μπέγζου, Μ., «Θρησκεία καὶ Κοινωνία ἕνα ἀγεφύρωτο χάσμα», Βῆμα, 10 Ἀπριλίου 2005.
 Μπιλάλη, Σπ. ἀρχιμ. , Ὀρθοδοξία καὶ Παπισμός, Α', Ἀθῆναι 1969.
 Πελεγρίνη, Θ., Ν., Οἱ πέντε ἐποχὲς τῆς φιλοσοφίας, Ἑλληνικὰ Γράμματα 1997.
 Τοῦ ἰδίου, Ἐμπειρία καὶ πραγματικότητα, Καρδαμίτσα, 1988.
 Ρεράκη, Η., «Παγκοσμιοποίηση – Πολυπολιτισμικότητα ‐ Διαφωτισμὸς ‐ Χριστιανικὸς
λόγος», http://thriskeftika.blogspot.gr/2012/02/blog‐post_5656.html 2012
 Σεραφείμ, μοναχοῦ, «Οἰκουμενισμός», Θεοδρομία Α΄ 2012 , 138‐142.
 Tilly, Ch., Οἱ εὐρωπαϊκὲς ἐπαναστάσεις, 1492‐1992, Ἑλληνικὰ Γράμματα, Ἀθήνα 1998.
 Θεοδώρου Ἀ, Βασικὴ Δογματικὴ Διδασκαλία ‐ Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, Ἀποστολικὴ
Διακονία, Ἀθήνα 20072.
 Τοῦ ἰδίου, Βασικὴ Δογματικὴ Διδασκαλία ‐ Ἀπαντήσεις σὲ ἐρωτήματα Συμβολικά,
Ἀποστολικὴ Διακονία, Ἀθήνα 20062.
 Τοῦ ἰδίου, Ἡ Οὐσία τῆς Ὀρθοδοξίας, ἔκδ. Παρουσία, Ἀθήνα 19982
 Θεοδώρου, Ε, «Ἐκκλησία», Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια, τόμ. 5, ἔκδ. Μαρτίνος
Ἄθ., Ἀθήνα 1964, στ. 465‐519
 Τοῦ ἰδίου, «Ἐκκλησιολογικὲς Διαστάσεις τῆς Εὐχαριστιακῆς Θεολογίας», ΘΕΟΛΟΓΙΑ 80, 4
2009 45‐75
 Τσαούση, Δ. Ἡ κοινωνία τοῦ ἀνθρώπου. Εἰσαγωγὴ στὴν κοινωνιολογία, ἔκδ. Gutenberg,
Ἀθήνα 1989.
 Τσελεγγίδη, Δ. , ««Μετα‐πατερική»ἤ «Νεο‐Βαρλααμική» Θεολογία; Ἄγνοια ἤ ἄρνηση τῆς
ἁγιότητας;Κριτήρια τοῦ Ὀρθοδόξως καί ἀπλανῶς θεολογεῖν», Πρακτικά Ἡμερίδος
Πατερική Θεολογία καί Μεταπατερική Αἵρεση, 15 Φεβρουαρίου 2012, σ. 35, 36 35‐46
 Weber, M., Sociology of World Religions: Introduction,
http://www.ne.jp/asahi/moriyuki/abukuma/weber/world/intro/world_intro_frame.htm
l 2012
 Ware, Κ. ἐπίσκ. Διοκλείας , Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μτφρ. Ροηλίδης Ι. , ἔκδ., Ἀκρίτας,
Ἀθήνα 20074

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
 «Πολιτική καί Δίκαιο. Βιβλίο Β Λυκείου Γενικοῦ Λυκείου, Γενικῆς Κατεύθυνσης»,
http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL‐
B103/94/758,2775/unit 1096 2012 .
 http://www.alopsis.gr/modules.php?name News&file article&sid 1029 2012
 «Τί εἶναι ὁ Οἰκουμενισμός;»,
http://www.impantokratoros.gr/ti_einai_oikounmenismos.el.aspx 2012
 http://www.alopsis.gr/modules.php?name News&file article&sid 1029 2012

69
ISSN: 2241‐5106

διαχρονικοτητα τησ ορθοδοξιασ εργασια

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

διαχρονικοτητα τησ ορθοδοξιασ εργασια

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό

Papyri - Scientific Journal

Ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία καὶ ἡ σχέση της μέ τή Νεωτερικότητα

Θεσσαλονίκη 2015 – Thessaloniki 2015

Ἡ ὀρθόδοξη διδασκαλία καὶ ἡ σχέση της

Ἡ Ὀρθοδοξία δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἕνα ἰδεολογικὸ ἢ φιλοσοφικὸ σύστημα –

2 Σ. Π. Κούτσα, Μητρ. Ν. Σμύρνης, «Τό νόημα τῆς Ὀρθοδοξίας μας»

Οἰκουμενικότητα καί Παγκοσμιοποίηση» http://www.impantokratoros.gr/B505BE3B.el.aspx 2012

9 «Πολιτική καί Δίκαιο. Βιβλίο Β΄ Λυκείου Γενικοῦ Λυκείου, Γενικῆς Κατεύθυνσης»,

http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/ebook/show.php/DSGL‐B103/94/758,2775/unit 1096 2012 .

Σεπτέμβριος 1994 , 23.

University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 244.

τή Μέλλουσα Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν.

32 Ἰγνατίου Ἀντιοχείας, Πρός Μαγνησιεῖς Ι, PG 5, 713Α.

διδασκαλία καὶ τὴ μυστηριακὴ ζωὴ37. Ἡ Ὀρθοδοξία ἂν καὶ Οἰκουμενικὴ38 ἀντιστέκεται

4. Ἡ Παγκοσμιοποίηση καὶ ὁ Οἰκουμενισμὸς ἀποτελοῦν ἀπειλὴ γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη

39 «Ἡ ἔννοια παγκοσμιοποίηση globalization, mondialisation χρησιμοποιεῖται σήμερα εὐρύτατα γιά νά περι‐

σκληροπυρηνικοὶ ὑποστηρικτὲς τῆς Οἰκουμενικῆς κινήσεως τονίζουν ὅτι «ὁ χριστιανισμὸς σὲ

42 Θ. Λίποβατς, B. Γεωργιάδου, «Θρησκεία, νεωτερικότητα, παγκοσμιοποίηση»,

http://www.imerisia.gr/article.asp?catid 26533&subid 2&pubid 17209 2012 .

Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς φορέας ὁλόκληρής της ἀλήθειας δὲ θὰ πρέπει νὰ φοβᾶται γιὰ τὸ

http://people.ucalgary.ca/ 2009 . J. Elliott, slide set on «Defining Religion»

εἴτε πορεύτηκαν δίπλα‐δίπλα εἴτε ἀναλώθηκαν σὲ ὁλοκληρωτικὲς ἢ ἐπιμέρους συγκρούσεις?

58 Θ. Λιπόβατς, «Χριστιανισμός και Νεωτερικότητα»,

You might also like