ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ

ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

ΕΛΠ 22

ΕΡΓΑΣΙΑ 4 Η

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ

ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

ΑΡΕΤΗ ΚΑΛΕΣΑΚΗ

Α.Μ. STD 96048

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ –ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ-ΜΑΡΝΕΛΗ

[1]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

Κατά τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ως
πνευματικός και πολιτικός καθοδηγητής των χριστιανικών πληθυσμών, άρχισε να δέχεται
πολλαπλές πιέσεις τόσο από την Καθολική όσο και από την Προτεσταντική Εκκλησία που
στόχο είχαν την ευρύτερη δυνατή διείσδυσή τους στην Οθωμανική Ανατολή. Η πρώτη μάλιστα
εξ αυτών για τη διείσδυσή της χρησιμοποίησε ευφυώς ως εργαλείο την εκπαίδευση. Για την
αντιμετώπιση του προβλήματος και με δεδομένο πως το Πατριαρχείο ως πνευματικός
καθοδηγητής είχε και την ευθύνη της εκπαίδευσης των χριστιανικών πληθυσμών, ο
1
Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις, πέραν των πολιτικών χειρισμών , απάντησε στη δυναμική
διείσδυση της Καθολικής εκκλησίας δια του σχεδιασμού μιας εκπαιδευτικής πολιτικής που
κατέτεινε στην παραγωγή μιας ενιαίας και ισχυρής συλλογικής ταυτότητας για τους
ελληνόφωνους ορθόδοξους της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο σκοπός αυτής της
εκπαιδευτικής πολιτικής του Πατριαρχείου ήταν διττός: αφενός να καταστήσει τους
ελληνόφωνους χριστιανικούς πληθυσμούς διακριτή πολιτισμική οντότητα τόσο σε σχέση με το
Ισλάμ όσο και σε σχέση με τον Καθολικισμό και αφετέρου να απαντήσει στα φιλενωτικά των
εκκλησιών κηρύγματα των ετερόδοξων. Εκείνος στον οποίο ανατέθηκε ο σχεδιασμός και η
υλοποίηση αυτής της πολιτικής ήταν ο νεοαριστοτελικός φιλόσοφος Θεόφιλος Κορυδαλέας 2 ο
οποίος έκρινε πως καταλληλότερος για την επίτευξη του στόχου ήταν ο νεοαριστοτελισμός
όχι μόνο για τη διακριτή του απόσταση από τη νεοπλατωνική μεταφυσική και τον
σχολαστικισμό του καθολικισμού 3αλλά και για τη λειτουργία του ως πεδίο γόνιμης
φιλοσοφικής αναζήτησης. Η μεγάλη συνεισφορά του Κορυδαλέα έγκειται στο γεγονός ότι
σχεδίασε την εκπαιδευτική πολιτική του Πατριαρχείου έτσι ώστε να επιτευχθούν μεν οι
επιδιωκόμενοι στόχοι χωρίς όμως δογματικές θεωρήσεις και συγχώνευση του αριστοτελισμού
με την Ορθοδοξία κατά τα πρότυπα της συγχώνευσης του πλατωνισμού και νεοπλατωνισμού
με τον Καθολικισμό, γι’ αυτό και η αρμονική συνύπαρξη νεοαριστοτελισμού και Ορθοδοξίας
διευκόλυνε τη λειτουργία της παρεχόμενης εκπαίδευσης ως πεδίου γόνιμων φιλοσοφικών
αναζητήσεων. Συνολικά με την εκπαιδευτική του πολιτική και το συγγραφικό του έργο, το
οποίο συντίθεται κυρίως από έργα φυσικής φιλοσοφίας, ο Κορυδαλέας αποπειράθηκε
επιτυχώς να συγκροτήσει έναν νέο φιλοσοφικό λόγο και να αναδειχθεί στον σημαντικότερο
1
Γ. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΔΗΣ, Δ.ΔΙΑΛΕΤΗΣ, Γ.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Κ. ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ, Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη-
Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Τόμος Β΄, Πάτρα, ΕΑΠ, 2000, σελ. 324
2
Μ. ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο το 18 ου αιώνα,
Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, 2001 , σελ.73
3
Μ. ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Ό.π., σελ. 327
[2]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

στοχαστή της καθ’ ημάς Ανατολής. Αυτός δε ο νέος φιλοσοφικός λόγος 4 κατέστη κυρίαρχος
έως και τις πρώτες δεκαετίες του 18 ου αιώνα διότι παρά την ποσοτική αύξηση της πνευματικής
κίνησης στον ελληνικό πνευματικό χώρο, η περίοδος αυτή δεν ανέδειξε κανένα έργο και καμιά
προσωπικότητα ισάξια του Κορυδαλέα.

Την ίδια όμως περίοδο, οι μεταβολές στη διεθνή θέση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας,
επέφεραν και κοινωνικές αλλαγές που συνίσταντο στη μορφοποίηση πέριξ του Πατριαρχείου
μιας νέας κοινωνικής τάξης, αυτής των Φαναριωτών, που λόγω της υψηλού επιπέδου
ευρωπαϊκής τους παιδείας άρχισαν να αξιοποιούνται από τον Σουλτάνο σε ανώτερες θέσεις
του διοικητικού μηχανισμού της αυτοκρατορίας, αλλά και στο σχηματισμό, στον ελλαδικό χώρο
πλέον, μιας ανερχόμενης αστικής τάξης η οποία είχε τη δυνατότητα να λάβει υψηλού επιπέδου
μόρφωση5. Για το λόγο αυτό, πολλοί λόγιοι που σπούδαζαν στην Ευρώπη – μεταξύ αυτών και
πολλοί κληρικοί- επέλεγαν πλέον όχι να παραμείνουν εκεί αλλά να επιστρέψουν για να
εργαστούν στον ελλαδικό χώρο. Με τον τρόπο αυτό τονώνεται η πνευματική κίνηση όχι μόνο
στις πόλεις του ελλαδικού χώρου που διατηρούν στενές εμπορικές σχέσεις με την Κεντρική
6
Ευρώπη και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες – λόγω των Φαναριωτών- αλλά και στο σύνολο
της Ελληνικής Ανατολής, συνθέτοντας σταδιακά αυτό που αποκαλούμε «Νεοελληνικό
Διαφωτισμό» 7. Ανάμεσα όμως στα μέλη που συνέθεταν το «σώμα» του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού αναπτύχθηκαν δύο ιδεολογικά ρεύματα και δύο συστήματα αξιών. Το πρώτο,
προσκολλημένο στη βυζαντινή θεολογική παράδοση και την εκπαιδευτική πολιτική της
Εκκλησίας, το δεύτερο, ανοιχτό στα επιτεύγματα του ορθολογιστικού τρόπου σκέψης της
Δύσης . Από τους εκπροσώπους των δύο ιδεολογικών ρευμάτων, άλλοι παρέμειναν πιστοί
στην υφιστάμενη εκπαιδευτική πολιτική θεωρώντας τον ρόλο της Εκκλησίας μείζονα και
καθοριστικό στην σταδιακά ανασυγκροτούμενη ελληνική κοινωνία και άλλοι υιοθέτησαν
καινοτόμες απόψεις και νεωτερικές διδακτικές μεθόδους καθιστώντας διακριτή τη διδασκαλία
της επιστήμης από εκείνη της θεολογίας. Τα πεδία στα οποία ήταν εντονότερες οι αποκλίσεις

4
Μ.ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Ό.π., σελ. 76

5
Μ. ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, ΄Ο.π., σελ. 228-229

6
Σ. ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ, Η Φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα από τον 16ο έως τον 20ο αιώνα, στο Η. ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Π.
ΔΗΜΑΣ, Γ. ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ, Π.ΘΑΝΑΣΑΣ, Κ. ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ κ.ά., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την
Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Τόμος Α΄, ΕΑΠ, 2000, (σ.σ. 385 405), σελ.392
7
Φ.ΗΛΙΟΥ , Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός ,σελ. 9
http://www.lit.auth.gr/sites/default/files/documents/hliou_neoellinikos_diafotismos.pdf
[3]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

μεταξύ των δύο ρευμάτων ήταν εκείνα της γλώσσας διδασκαλίας (αρχαία, δημώδης ή
καθομιλουμένη), της διδασκαλίας φυσικών – πειραματικών επιστημών και του περιεχομένου
των φιλολογικών σπουδών, όπου οι πρώτοι αρκούνταν στη θρησκευτική παιδεία και την
αρχαιομάθεια. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε την αντίδραση του μοναχού και δάσκαλου
Αθανασίου Πάριου – ο οποίος θεωρούσε την ανάπτυξη των επιστημών αποτέλεσμα της
απληστίας των ανθρώπων εις το «μανθάνειν»- στη νεωτερική διδασκαλία του ιδρυτή της
Ακαδημίας Κυδωνιών Βενιαμίν του Λέσβιου με την έκδοση το 1802 – υπό το ψευδώνυμο
Ναθαναήλ Νεοκαισάρεως- κειμένου με τίτλο «Περί της αληθούς φιλοσοφίας ή Αντιφώνησις
προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων και επί αφιλοσοφία
8
το ημέτερον γένος ανοήτως οικτειρόντων». Ενδεικτική είναι επίσης και η εγκύκλιος που
εξέδωσε το 1819 ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ δια της οποίας κατήγγειλε τόσο τις νεωτερικές
επιστήμες – τη φυσική και τα μαθηματικά- όσο και τη χρήση της «υβρίστριας και αχαλίνου»
κοινής και δημώδους γλώσσας. 9 Πέραν όμως των ακροτήτων, από τις δύο κυρίαρχες τάσεις
του Νεοελληνικού διαφωτισμού κατά την μετακορυδαλική περίοδο, η μεν πρώτη,
ανταποκρινόμενη στο αίτημα της δογματικής συμφωνίας μεταξύ φυσικής φιλοσοφίας και
Ορθοδοξίας, περιορίστηκε -παρά τους όποιους νεωτερισμούς- στην ενσωμάτωση και κάποιες
φορές στην επανερμηνεία των νέων επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδεών προκειμένου να τις
καταστήσει συμβατές με τη νεοαριστοτελική παράδοση 10 , η δε δεύτερη πιστεύοντας στην
αυτονομία της φιλοσοφικής και επιστημονικής σκέψης και μελέτης από θρησκευτικά δόγματα
και πεποιθήσεις11 κινήθηκε στην κατεύθυνση της διατύπωσης ενός νεωτερικού λόγου για τη
φυσική φιλοσοφία,

Σε ό,τι αφορά στο πρώτο ρεύμα, μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε τις περιπτώσεις του
Βενιαμίν του Λέσβιου 12και του Χρύσανθου Νοταρά. Στη θεωρία της «πανταχηκινήτου» 13
που
διέπει όλα τα φυσικά και ψυχικά φαινόμενα , αντίλογος στον Νευτώνειο νόμο της βαρύτητας ,

8
http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/e/metadata-212-0000203.tkl?
dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_s
9
Φ.ΒΩΡΟΣ, Δοκίμια εισαγωγής στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία, Εκδόσεις Τολίδη, Αθήνα, 1983 σελ.145-146

10
Μ.ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Ό.π., σελ.231

11
Μ.ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Ό.π., σελ.231

12
http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=5091

13
Γ. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΔΗΣ κ.ά, ό.π., σελ. 351
[4]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

τον οποίο ανέπτυξε ο πρώτος, διαφαίνεται η χαρακτηριστική τάση συνάρτησης φιλοσοφίας

και επιστήμης ενώ στο έργο του Χρύσανθου Νοταρά «Εισαγωγή εις τα Γεωγραφικά και
Σφαιρικά» επιχειρείται η επανατοποθέτηση της φυσικής φιλοσοφίας στο πλαίσιο και τα όρια
της θεολογίας.
Στη δεύτερη τάση μπορούμε να αναφέρουμε τους επίσης κληρικούς Νικηφόρο Θεοτόκη και
Ανθιμο Γαζή, οι οποίοι μαζί με αρκετούς ακόμη λόγιους συνετέλεσαν με τα έργα τους στην
αποφασιστική στροφή προς τη νεότερη φυσική φιλοσοφία και στη ριζική τροποποίηση των
εκπαιδευτικών προγραμμάτων των σχολών στις οποίες δίδαξαν. Οι Θεοτόκης και Γαζής,
ολοκλήρωσαν στην πραγματικότητα τις προηγηθείσες σε αυτή την κατεύθυνση προσπάθειες
του Ευγένιου Βούλγαρη, ο οποίος ,παρά την εμμονή του στην αντίληψη ότι η αυθεντία των
Γραφών βρίσκεται πάνω από κάθε άλλη γνωσιακή θεώρηση του κόσμου, θεωρείται
προσωπικότητα εμβληματική χάρις στην οποία στάθηκε δυνατή η υπέρβαση των αγκυλώσεων
του φιλοσοφικού λόγου αλλά και η εισαγωγή των ιδεών του Διαφωτισμού, δεδομένου ότι στο
συγγραφικό του έργο διατυπώνονται για πρώτη φορά με τρόπο συνεκτικό οι νέες
επιστημονικές ιδέες και η νευτώνεια φυσική.
Ο Νικηφόρος Θεοτόκης όπως και ο Ανθιμος Γαζής , ήταν δύο από τους λόγιους της
μετακορυδαλικης εποχής που συνέβαλαν αποφασιστικά τη γνωριμία των ελληνόφωνων
πληθυσμών με τη νευτώνεια φυσική φιλοσοφία με την έκδοση των Στοιχείων φυσικής εκ
νεωτέρων συνερανισθέντων ο πρώτος και τη Γραμματική των Φιλοσοφικών Επιστημών ο
δεύτερος.

Ο Νικηφόρος Θεοτόκης, που σπούδασε μαθηματικά και φυσική φιλοσοφία στην Ιταλία,
επιστρέφοντας στον ελλαδικό χώρο ίδρυσε, οργάνωσε και διηύθυνε το «Κοινόν
Φροντιστήριον» στο οποίο οι σπουδάζοντες διδάσκονταν μαθηματικά και φυσική φιλοσοφία
«κατά το σύστημα των νεωτέρων », αλλά και μεταφυσική, φιλολογικά μαθήματα, και λατινική
γραμματεία. Το συγγραφικό έργο του Θεοτόκη περιλαμβάνει και εκκλησιαστικά αλλά και
αμιγώς επιστημονικά έργα, όπως τα « Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα»,
«Στοιχεία μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων συνερανισθέντων» και « Στοιχεία
Γεωγραφίας». Το επιστημονικό έργο του Θεοτόκη ανταποκρίνετο πλήρως στην εντός του
πολιτισμικού περίγυρου του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θεώρηση της επιστήμης, ως λογικής
και ορθολογιστικής σειράς βημάτων δηλαδή, που αρχίζουν από την παρατήρηση, την

[5]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

υπόθεση και την πρόβλεψη και καταλήγουν μέσω του πειράματος στο συμπέρασμα. 14 Στα
«Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντων» , πρώτο βιβλίο νεωτερικής Φυσικής στον
ελλαδικό χώρο, έργο γραμμένο σε γλώσσα απλή 15, διακεκριμένο σε κεφάλαια , ο Θεοτόκης
μελετά και παρουσιάζει κριτικά τις νέες επιστημονικές θεωρίες , παραπέμποντας συστηματικά
στα έργα που χρησιμοποιεί ως πηγές και συνδέοντας τα επιστημονικά επιτεύγματα της Δύσης
με τη σκέψη των αρχαίων ελλήνων φυσικών και φιλοσόφων 16 ενώ στα «Στοιχεία Γεωγραφίας»
που εκδόθηκε μετά το θάνατό του συμπληρωμένο από τον Ανθιμο Γαζή, αναπτύσσεται το
σύνολο των θεωριών που είχαν διατυπωθεί για την κίνηση της Γης ενώ η ηλιοκεντρική θεωρία
του Κοπέρνικου συνδέεται ευθέως με τις απόψεις των Πυθαγορείων φιλοσόφων και του
Αρίσταρχου του Σάμιου. 17
Είναι σαφές πως ο Θεοτόκης με το έργο του και τις θέσεις που διατυπώνει, αποτινάσσει
οριστικά την κορυδαλική παράδοση, αναδεικνύει στοιχεία της ανώτερης πνευματικής
παράδοσης και της αρχαίας κληρονομιάς των ελληνόφωνων πληθυσμών, κυρίως όμως
αποσαφηνίζει τους διακριτούς ρόλους και τα όρια επιστήμης και θεολογίας μια που κατ’ αυτόν
το πείραμα και η απόδειξη ως μέθοδοι γνώσεως των αισθητών αφορούν στις επιστήμες και
όχι στα πνευματικά και άυλα (Ν.Θεοτόκης, Στοιχεία Φυσικής, τ.Α΄, σ.2), η αληθινή δε
επιστημονική εργασία οδηγεί τον ερευνητή στην κατανόηση και υποδοχή πνευματικών
αληθειών «όσον τη ανθρωπίνη φύσει εφικτόν». 18

Στην ίδια κατεύθυνση με τον Θεοτόκη, κατά την μετακορυδαλική περίοδο, κινήθηκε και ο
αρχιμανδρίτης ΄Ανθιμος Γαζής, ο οποίος πέραν της πνευματικής ανέπτυξε και επαναστατική
δραστηριότητα ως μέλος της Φιλικής Εταιρείας.

14
Ν. ΘΕΟΤΟΚΗΣ , Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα , τ. Α, Τω εντευξομένω σ. δ΄ «Ιστορία δε, τη
των φυσικών αποτελεσμάτων ακριβεί, και πολυετεί πολλών σοφών θεωρία και παρατηρήσει».
15
Ν.ΘΕΟΤΟΚΗΣ, Ό.π., σ.γ΄ «συνεθέμην δε το κατ' έπιτομήν τούτοι πονημάτιον λέξει συνήθει τε και πεζή»

16
Ν. ΘΕΟΤΟΚΗΣ, Ό.π. τ. Β΄ σελ. 80-98, 165-185

17
Μ. ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Οι Έλληνες λόγιοι του 18ου αιώνα και οι επιστήμες του Διαφωτισμού
http://www.eens.org/EENS_congresses/2010/Patiniotis_Manolis.pdf σελ 7
18
Ζ. ΜΟΥΡΟΥΤΗ-ΓΚΕΝΑΚΟΥ , Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) και η συμβολή αυτού εις την παιδείαν του
Γένους, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, 1979, σ. 141
[6]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

19
Το πρώτο έργο που εξέδωσε ο Γαζής ήταν ένα βιβλίο φυσικής ιστορίας ενώ η στόχευση του
παιδαγωγικού του έργου αναφέρεται από τον ίδιο στον πρόλογο της «Γραμματικής των
Φιλοσοφικών Επιστημών», κατά την έκδοση του οποίου δεν περιορίστηκε στη μετάφραση
του έργου του Μπένζαμιν Μαρτίν, αλλά προχώρησε σε συμπληρώσεις, σημειώσεις,
παραρτήματα ακόμη και ανατομικά σχήματα 20χρησιμοποιώντας μάλιστα τη μορφή ερώτησης-
απάντησης για να είναι περισσότερο κατανοητά τα αναφερόμενα. Στον πρόλογο του έργου
απευθυνόμενος «τοις εντευξομένοις» αναφέρεται στην επιθυμία του να συμβάλει στη
μόρφωση των συπατριωτών του απαλλάσσοντας τους από την αχλύ της απαιδευσίας :« Εν ώ
πάντες πάντοθεν σπεύδουσι το δυνατόν έκαστος να συνεισφέρωσί τι εις το κοινόν καλόν, εγώ
δεν ημπόρεσα να αντισταθώ εις την ανέκαθεν ζέουσαν επιθυμίαν, οπού εζωπύρουν εν
εμαυτώ, να γένω καγώ ωφέλιμος εις το αρχόμενον ήδη θεία χάρητι της επικαλυπτούσης
αχλύος απαλλάττεσθαι έθνους μου. ..τους Έλληνας». 21

Παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις Θεοτόκη και Γαζή οι οποίες έγκεινται κυρίως στη
διαφορετική προσέγγιση της ιδέας της προόδου 22 αλλά και στη χρησιμοποιούμενη στα έργα
τους γλώσσα , όπου ο μεν Θεοτόκης χρησιμοποιεί την αρχαϊζουσα , ο δε Γαζής την
καθομιλουμένη και οι δύο συγκλίνουν στον κριτικό ορθό λόγο τον εμπλουτισμένο από την
εμπειρία των πειραμάτων και των παρατηρήσεων, και οι δύο στοχεύουν στη μόρφωση των
αφημένων στην απαιδευσία Ελλήνων. Με τον τρόπο αυτό, τροφοδότησαν τους συμπατριώτες
τους – ενόψει μάλιστα του επικείμενου κινήματος για την εθνική παλιγγενεσία- με τις πλέον
ακμαίες πηγές του ευρωπαϊκού πνεύματος , γνωρίζοντας τους παράλληλα το παρελθόν και
την ιστορία τους.

Γενικότερα, μολονότι στο πλαίσιο του αποκαλούμενου Νεοελληνικού Διαφωτισμού στον

ελληνόφωνο χώρο δεν παρήχθη πρωτότυπος φιλοσοφικός λόγος, χάρις στην παρουσία και το
έργο πολλών λογίων, μεταξύ των οποίων και οι Θεοτόκης και Γαζής, καθαιρέθηκε οριστικά ο

19
Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ο διαφωτιστικός ρόλος του Ανθιμου Γαζή 1764-1828 , Ανάτυπο από τον 62ο τόμο
του Θεσσαλικού Ημερολογίου , Λάρισα, 2012, σ. 211

Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, Η συμβολή του ΄Ανθιμου Γαζή (1764-1828) στη μεταφορά της ιατρικής γνώσης.
20

Παράρτημα: Η εργογραφία του Ανθίμου Γαζή στο http://www.karaberopoulos.gr/el/arthra-

anakoinwseis/diafotistiko-ergo-anthimos-gazis-1764-1828/
21
Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ό.π. σελ.218

Σ. ΦΟΥΡΝΑΡΟΣ, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης και η Νεωτερική Φιλοσοφία: Κριτική της Ιδέας της Προόδου ,
22

Πρακτικά 1ου Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου , Κέρκυρα, 2017, σελ.5-6

[7]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

κορυδαλικός νεοαριστοτελισμός , εισήχθησαν νέες ιδέες και επιχειρήθηκε η μόρφωση και

διαπαιδαγώγηση των ελληνόφωνων πληθυσμών μέσω της τροφοδότησης τους με ό,τι
πρωτοποριακό και νεωτερικό παρήγαγε το ευρωπαϊκό πνεύμα αλλά και με τη γνώση και
συνειδητοποίηση των γεωγραφικών ορίων του ελληνισμού, της ιστορίας και του παρελθόντος
του. Κατ’ ουσία, το σύνολο των λογίων που συνέθεσαν το «σώμα» του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού, παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις , «έθεσε σε διάλογο τη φυσική φιλοσοφία
της εποχής με τις πνευματικές παραδόσεις του ιδιαίτερου πολιτισμικού τους πλαισίου»,
αρθρώνοντας έναν φιλοσοφικό λόγο που κλήθηκε να επικυρώσει τα στοιχεία εκείνα που
συνδέονται με την πολιτισμική ταυτότητα των πληθυσμών στους οποίους απευθύνονταν.
Πρόκειται για μια ανταποκρινόμενη στις γνωστικές ανάγκες της τότε διαμορφούμενης και
συγκροτούμενης ελληνικής κοινωνίας φιλοσοφική θεώρηση της φύσης , που συνέβαλε τα
μέγιστα στην πνευματική και ιδεολογική συγκρότηση αυτής της κοινωνίας της οποίας
ζητούμενο ήταν πρωτίστως η συλλογική ταυτότητα και δευτερευόντως η επιστήμη. 23Η μέγιστη
λοιπόν συνεισφορά αυτών των λογίων, των Θεοτόκη και Γαζή περιλαμβανομένων, έγκειται στη
συμβολή τους στη διαμόρφωση ενός καινούριου ιδεολογικού πλέγματος στην εθνική
συνείδηση, όπου πλέον το «εμείς» δεν το καθόριζε πια ή σωστότερα δεν το καθόριζε μόνον η
θρησκευτική ενότητα και υπ΄ αυτή την έννοια είναι σαφές πως η προσφορά των
αναφερόμενων στην παρούσα εργασία κρίνεται όχι μόνο θετική αλλά και ιδιαιτέρως
σημαντική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ Σ., Η Φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα από τον 16ο έως τον 20ο αιώνα,
στο Η. ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ , Π. ΔΗΜΑΣ, Π. ΘΑΝΑΣΑΣ, Κ.ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ κ.ά., Ελληνική
Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20 ο αιώνα, Τόμος Α΄, ΕΑΠ,
2000

2. ΒΩΡΟΣ Φ. Δοκίμια εισαγωγής στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία, Εκδόσεις Τολίδη,
Αθήνα, 1983

3. ΗΛΙΟΥ Φ. Φ.Ηλιού, Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός , στο

http://www.lit.auth.gr/sites/default/files/documents/hliou_neoellinikos_diafotismos.pdf

4. ΘΕΟΤΟΚΗΣ Ν., «Στοιχεία Φυσικής εκ νεωτέρων συνερανισθέντα»

23
Μ.ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ, Ό.π., σελ. 464
[8]
 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΙΛΟ ΚΟΡΥΔΑΛΕΑ ΣΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ
ΘΕΟΤΟΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΘΙΜΟ ΓΑΖΗ

5. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. , Ο διαφωτιστικός ρόλος του Ανθιμου Γαζή 1764-1828 ,

Ανάτυπο από τον 62ο τόμο του Θεσσαλικού Ημερολογίου , Λάρισα, 2012

6. ΜΟΥΡΟΥΤΗ-ΓΚΕΝΑΚΟΥ Ζ., Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) και η συμβολή

αυτού εις την παιδείαν του Γένους, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, 1979

7. ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ Μ. Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο

το 18ου αιώνα, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, 2001

8. ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ Μ., Οι Έλληνες λόγιοι του 18ου αιώνα και οι επιστήμες του
Διαφωτισμού στο http://www.eens.org/EENS_congresses/2010/Patiniotis_Manolis.pdf

9. ΦΟΥΡΝΑΡΟΣ Σ., Ο Νικηφόρος Θεοτόκης και η Νεωτερική Φιλοσοφία: Κριτική της

Ιδέας της Προόδου, Πρακτικά 1ου Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου , Κέρκυρα, 2017

10. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΔΗΣ Γ., ΔΙΑΛΕΤΗΣ Δ., ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ., ΓΑΒΡΟΓΛΟΥ Κ., Ελληνική
Φιλοσοφία και Επιστήμη- Από την Αρχαιότητα έως τον 20 ο αιώνα, Τόμος Β΄, Πάτρα,
ΕΑΠ, 2000

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Δ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ , Η συμβολή του ΄Ανθιμου Γαζή (1764-1828) στη μεταφορά της

ιατρικής γνώσης. Παράρτημα: Η εργογραφία του Ανθίμου Γαζή στο
http://www.karaberopoulos.gr/el/arthra-anakoinwseis/diafotistiko-ergo-anthimos-gazis-1764-
1828/

http://asiaminor.ehw.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=5091

http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/e/metadata-212-0000203.tkl?
dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_s

[9]