ΕΑΠ- ΕΛΠ 31

ΑΡΕΤΗ ΚΑΛΕΣΑΚΗ

Α.Μ. STD 96048

ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ ΦΟΒΟΣ ΣΤΗ ΜΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ –ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ
ΖΗΡΟΠΟΥΛΟΥ

Αριθμός λέξεων: 2159

ΕΛΕΟΣ ΚΑΙ ΦΟΒΟΣ ΣΤΗ ΜΗΔΕΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ

Αναφερόμενος στα συναισθήματα που προκαλεί η μιμητική τέχνη στον άνθρωπο ο σοφιστής Γοργίας
γράφει στο έργο του «Ελένης εγκώμιον» πως στους ακροατές της ποίησης εισχωρεί φρίκη περίφοβος,
έλεος πολύδακρυς και πόθος φιλοπενθής 1και η ψυχή των ανθρώπων με τα λόγια παθαίνει η ίδια αυτά
που ξένα πράγματα και σώματα παθαίνουν στις ευτυχίες και τις δυστυχίες τους.

Στα ίδια αυτά ανθρώπινα συναισθήματα αναφέρεται αργότερα και ο Αριστοτέλης κατά τον ορισμό της
τραγωδίας2 στο 6ο κεφάλαιο της Ποιητικής, αλλά και σε άλλα κεφάλαια του ίδιου έργου καθώς και στη
Ρητορική και τα Ηθικά Νικομάχεια. Κατά τον Αριστοτέλη, η σύνθεση της καλλίστης τραγωδίας πρέπει
να είναι μιμητική φοβερών και ελεεινών 3, να είναι πεπλεγμένη με τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργεί τον
έλεον και τον φόβον. Να προκαλεί δηλαδή στον θεατή ένα είδος λύπης και συμπόνιας (έλεος)4 για
κάποιο επικείμενο καταφανώς οδυνηρό κακό που υφίσταται κάποιος που δεν το αξίζει , ένα κακό που
θα μπορούσε ενδεχομένως να συμβεί και στον ίδιο τον θεατή ή τους οικείους του αλλά και μια ταραχή,
ένα είδος σωματικής και ψυχικής οδύνης (φόβος)5 του θεατή στη σκέψη και τη συνειδητοποίηση πως
αυτό το εκ του σύνεγγυς κακό θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα επιφέροντας την καταστροφή και
τη μεγάλη λύπη.

Στη «Μήδεια» του Ευριπίδη, ο θεατής συναισθάνεται τον έλεο με την έναρξη σχεδόν του έργου, στον
μονόλογο της Τροφού, η οποία διεκτραγωδεί την προδοσία (στ. 17) και την αδικία (στ.26) που
υφίσταται από τον Ιάσονα η εξόριστη (στ.14) , δύσμοιρη και ατιμασμένη (στ.20), άσιτη, με το σώμα
αφημένο στους πόνους(στ. 24), δακρυόεσσα και σπαράσσουσα για τα όσα – πατέρα, γη και σπίτι- γι΄
αυτόν θυσίασε (στ.32), Μήδεια.

Δίπλα στον έλεο όμως αναδύεται και ο φόβος, όπως εκφράζεται από την τροφό στο κλείσιμο του
μονολόγου της. Η πληγωμένη Μήδεια, μας λέει η τροφός, μη ανεχόμενη το κακό που της κάνουν
μπορεί να κάνει κάτι ανήκουστο (στ.36-42). Κι ο φόβος μεγαλώνει όταν ο παιδαγωγός ,που

1
Γοργίας . 110- Ελένης Εγκώμιον, §§ 8-14 (9) Μτφρ Π. Καλλιγάς στο http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=261
2
Στ.Τσιτσιρίδης, Ο αριστοτελικός ορισμός της τραγωδίας, στο
http://media.ems.gr/ekdoseis/ellinika/Ellinika_60_1/ekd_peel_60_1_Tsitsiridis.pdf. σελ.25
3
Αριστοτέλης, ΄Απαντα, «Περί Ποιητικής», 13.1453a17-28, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «Οι ΄Ελληνες», τ. 34,
Μτφρ.-σχόλια Η.Π. Νικολούδης, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 1995 , σελ. 214 στο
file:///C:/Users/akalesaki/Desktop/Ποιητική-Αριστοτέλης-Νικολούδης.pdf
4
Αριστοτέλης, Ρητορική, 2.8.1385b13-16, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων Α΄τόμος, Μτφρ.-Σχόλια Η. Ηλιού,
Εκδόσεις Δαίδαλος (Ι.Ζαχαρόπουλος), Αθήνα, 1980 στο file:///C:/Users/akalesaki/Desktop/258751500-
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ-ΡΗΤΟΡΙΚΗ-pdf.pdf σελ. 223
5
΄Ο.π. Ρητορική,. 2.5.1382a21-31, σελ. 201
εμφανίζεται στη συνέχεια , μεταφέρει στην τροφό την είδηση πως ο βασιλιάς της Κορίνθου και
πατέρας της Γλαύκης ετοιμάζεται να εξορίσει και τη Μήδεια και τα παιδιά της (στ.67-71). Παράλληλα
όμως με τη μεγέθυνση του φόβου, μεγεθύνεται και ο έλεος καθώς στο διάλογο Τροφού και Παιδαγωγού
υπονοείται πως ο Ιάσονας δεν θ’ αντιδράσει σ’ αυτό το ενδεχόμενο καθότι «κίβδηλος» και φίλαυτος
που «για το κρεβάτι δεν αγαπά τα παιδιά του» (στ.84-88).Κι ύστερα ακολουθεί και πάλι ο φόβος,
καθώς η τροφός διώχνει τα παιδιά καλώντας τα να φυλαχτούν από την «αποτρόπαιη φύση της
μονότροπης ψυχής» (στ.103-104) , από την « αναρρυπίζουσα το μένος της» (στ.99) Μήδεια που ποιος
ξέρει τι μπορεί να κάνει «τώρα που τη λογχίζουν οι συμφορές» (στ.110).

Ουσιαστικά από τον 6ο έως και τον 110ο στίχο του Προλόγου, ο Ευριπίδης προκαλεί τη συνεχή
εναλλαγή των συναισθημάτων του ελέου και του φόβου με υπερισχύον όμως εκείνου του ελέου λόγω
του μεγέθους της προδοσίας και της αδικίας που υφίσταται η Μήδεια. Και είναι τόσο ισχυρό το
συναίσθημα του ελέου που ακόμη και ο φόβος ενός επικείμενου μεγάλου κακού που προκαλείται όταν,
κατά την ολοκλήρωση του Προλόγου, η Μήδεια καταριέται τα παιδιά της ευχόμενη να τα δει νεκρά κι
αυτά και τον πατέρα τους και τον οίκο τους να ρημάζει (στ. 112-114), καθιστά αυτό το κακό
αιτιολογημένο και εν πολλοίς αναμενόμενο.

Ο έλεος μάλιστα μεγεθύνεται στην Πάροδο που ακολουθεί, καθώς ο Χορός των Κορινθίων γυναικών
τάσσεται καταφανώς υπέρ της Μήδειας. Εκφράζοντας αυτό που θα λέγαμε «κοινό περί δικαίου
αίσθημα», εκφράζει τη συμπόνια του και λόγο παρηγορητικό στη «δυστυχισμένη γυναίκα» (στ.133)
που « θρηνεί τραγουδώντας την οδύνη της» (στ.150) για την αδικία και την προδοσία που υφίσταται
(στ. 205-210), της συμπαρίσταται και καλεί την Τροφό να κάνει ό,τι μπορεί για να την κατευνάσει
(στ.180-185)

Ο έλεος κατισχύει και στο Α΄ Επεισόδιο της τραγωδίας, όταν η Μήδεια μιλά στο Χορό των γυναικών
για την κοινή τους μοίρα έναντι της ανδρικής εξουσίας (στ. 230-250) προκειμένου να αναδείξει και να
ενισχύσει τη δική της δεινή θέση μέσα σε αυτό το ισχύον για όλες τις γυναίκες της εποχής περιβάλλον
(253-254) και να κερδίσει τόσο τη συναίνεσή τους στα εκδικητικά της σχέδια όσο και την εξασφάλιση
της σιωπής τους γι’ αυτά (στ.268). Γιατί έχουν μεν κοινή μοίρα, αλλά τουλάχιστον αυτές είναι ντόπιες,
ενώ εκείνη ξένη, αυτές έχουν πόλη, εκείνη είναι άπολις, αυτές έχουν έναν σύντροφο που τις τιμά,
εκείνη ταπεινώνεται από έναν άντρα που σαν λάφυρο την έφερε από την πατρίδα της, αυτές έχουν
φίλους, συγγενείς, ενώ εκείνη δεν έχει ούτε έναν ώμο ν’ ακουμπήσει στη συμφορά (στ.255-260).

Με δεδομένα τα παραπάνω, προβάλλουν ως ευεξήγητα τόσο η επιβεβαίωση του αισθήματος του

ελέους όσο και η ικανοποίηση του θεατή για τη θετική για τη Μήδεια έκβαση του αγώνα λόγου της με
τον βασιλιά Κρέοντα, όταν εκείνος της ανακοινώνει την απόφασή του να την εξορίσει άμεσα κι αυτή
και τα παιδιά της, παρά το γεγονός ότι , καθ’ ομολογίαν της, τον ξεγέλασε ( στ. 368-371) για να επιτύχει
την παράταση της παραμονής της στην Κόρινθο ώστε να μπορέσει να πάρει εκδίκηση. Ακόμη κι όταν,
ακολούθως, η Μήδεια αναφέρεται με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες στους τρόπους με τους οποίους
μπορεί να πραγματοποιήσει τα δολοφονικά της σχέδια (στ. 376-394), η σχέση ελέου και φόβου
εμφανίζεται ετεροβαρής υπέρ του πρώτου, καθώς στην έναρξη του Α΄ Στασίμου ο Χορός δεν συναινεί
απλώς αλλά αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο της εκδίκησης ως πράξη αποκατάστασης της
διασαλευθείσας τάξης, ως απάντηση στην απουσία αιδούς και την καταπάτηση όρκων( 439-440), ως
αποκατάσταση της προσβληθείσας τιμής των γυναικών (416-420). Κι αυτή που καλείται να
αποκαταστήσει την τάξη είναι η ξένη, άμοιρη, ταπεινωμένη και εξοριζόμενη τώρα Μήδεια (435-438).

Ο έλεος παραμένει κυρίαρχος, παρά τον ενυπάρχοντα φόβο, και στο Β΄ Επεισόδιο της τραγωδίας,
συνοδευόμενος αυτή τη φορά από την οργή που προκαλεί αριστοτεχνικά στους θεατές ο Ευριπίδης
εμφανίζοντας τον Ιάσονα να αρθρώνει, κατά τη διάρκεια του διαλόγου του με τη Μήδεια, σαθρή και
θρασεία επιχειρηματολογία για να αιτιολογήσει τις πράξεις του (στ.460, 555-575). Ο Ιάσονας επικροτεί
την απόφαση του Κρέοντα να εξορίσει τη Μήδεια (στ.450-458), την οποία μάλιστα αντιμετωπίζει
απαξιωτικά (στ.535-537) ενώ η Μήδεια του υπενθυμίζει τις θυσίες που έκανε γι’ αυτόν ομολογώντας
για πρώτη φορά το βεβαρημένο παρελθόν της- το οποίο παραδόξως δεν προκαλεί κανένα φόβο στους
θεατές- τον αποκαλεί άνανδρο, εχθρό δικό της αλλά και θεών και ανθρώπων ( στ.465-470), του
υπενθυμίζει τους όρκους που αυτός καταπάτησε (492-494) αναφέρεται στο μέλλον των παιδιών
τους :«ωραίο το όνειδος για τον νεόκοπο νυμφίο να περιφέρονται πενόμενα τα τέκνα του»(514). Μόνο
προς το τέλος του διαλόγου τους, όταν η Μήδεια καταριέται τον οίκο του Ιάσονα και κλείνει με τη
φράση « θα γίνει ο γάμος σου γάμος δακρύων» (στ. 625) ανασύρεται στην επιφάνεια ο φόβος πως η
Μήδεια θα κάνει πράξη τα όσα απειλεί.

Παρά την ευθεία απειλή της Μήδειας οι γυναίκες του Χορού, που έχουν προϊδεάσει για τη στάση τους
( στ. 576-577 του Β΄ Επεισοδίου), στο Β΄ Στάσιμο εύχονται να μη βρεθούν οι ίδιες σε παρόμοια
κατάσταση και συνεχίζουν να συναινούν στα σχέδιά της επικυρώνοντας έτσι την ηθική της
ανωτερότητα και το ηθικό της δικαίωμα να πράξει ό,τι μέλλεται να πράξει ( στ. 645-662) . Η ηθική
ανωτερότητα της Μήδειας αναδεικνύεται και στο διάλογο της με τον Αιγέα (στ. 690-700 & 706-707) στο
Γ΄ Επεισόδιο όπου η Μήδεια του διεκτραγωδεί τα καθέκαστα ζητώντας του να της προσφέρει
καταφύγιο. Ακόμη και στο τέλος του Γ΄ επεισοδίου, όταν η Μήδεια αναφέρεται στον τρόπο που θα
δολοφονήσει την κόρη του Κρέοντα Γλαύκη (ή Κρέουσα) αλλά και στην απόφασή της να συντρίψει τον
Ιάσονα σκοτώνοντας και τα παιδιά τους (στ.792-795), γεγονός που λογικά θα έπρεπε να οδηγήσει
στην κορύφωση του φόβου, ο Χορός περιορίζεται να της υπενθυμίσει πως εκείνη είναι που θα
υποφέρει αν τα σκοτώσει, επαναλαμβάνει την πρόθεσή του να τη βοηθήσει προασπίζοντας και το
ανθρώπινο δίκαιο (στ.811-813) ενώ αποφεύγει να κάνει οποιαδήποτε αναφορά στα σχέδια
δολοφονίας της Γλαύκης, στο ενδεχόμενο της οποίας μοιάζει εμμέσως να συναινεί. Παραινετικός για
την αποτροπή της παιδοκτονίας είναι ο λόγος του Χορού και στο Γ΄ Στάσιμο (στ.851-865) όπου
μάλιστα τονίζεται πως μια τέτοια πράξη θα εμπόδιζε την «πόλη των ιερών ποταμών», την Αθήνα, να
της προσφέρει εν τέλει καταφύγιο (στ. 846-850)
Ο Ευριπίδης αναβαθμίζοντας σταδιακά την κλίμακα του ελέου διαμορφώνει, ένα τέτοιο κλίμα
συμπάθειας και συμπόνιας προς τη Μήδεια, που σε συνδυασμό με την ανάδειξη του ηθικού της
δικαιώματος, μας οδηγεί στο να παραβλέψουμε ακόμη και την εμφανέστατη υποκρισία της Μήδειας
στο Δ΄ Επεισόδιο (στ.869-899), όταν παριστάνει την υποταγμένη και προσαρμοσμένη στις αντιλήψεις
του Ιάσονα προκειμένου να επιτύχει το στόχο της να στείλει στη Γλαύκη με τα παιδιά της τα
δηλητηριασμένα δώρα. ΄Ετσι, παρά τη φρικώδη συνειδητοποίηση πως ο θάνατος της Γλαύκης έχει
ήδη δρομολογηθεί , άρα και τα παιδιά θα οδεύσουν προς τη σφαγή, στο Δ΄ Στάσιμο, ο Χορός μόνον
τον Ιάσονα ενοχοποιεί ως υπαίτιο του κακού (στ. 990-995) ενώ για τη Μήδεια επιφυλάσσει
κατανόηση αποκαλώντας τη δυστυχισμένη μητέρα των παιδιών που θα τα θανατώσει λόγω της
ασέβειας του άντρα της προς τους νόμους και τους θεούς (στ.996-1001).

Ο συγκλονιστικός μονόλογος της Μήδειας στο Ε΄ Επεισόδιο που ακολουθεί αναδεικνύει τον εσωτερικό
διχασμό της, το πώς μέσα της αντιπαλεύουν το μητρικό συναίσθημα με εκείνο της ανάγκης για
ολοκληρωτική και συντριπτική εκδίκηση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, από τη μια μοιρολογά (στ. 1021-1042 &
1056-1057) κι από την άλλη , υπό τον φόβο να καταστεί περίγελως (στ. 1050), εκτοξεύει μύδρους για
εκδίκηση. Κι όταν οριστικοποιεί την απόφασή της να σκοτώσει τα παιδιά της (στ. 1062) ομολογεί πως
κατανοεί μεν το κακό που πάει να κάνει, όμως πιο δυνατό από τη λογική της είναι το μένος της ψυχής
της (στ.1079).

Από τον μονόλογο αυτό διαπιστώνουμε πως στη Μήδεια, παρά τις ειλικρινείς εσωτερικές της
αντιστάσεις, εκείνο που υπερισχύει είναι η αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Σε όλο το έργο μέχρι εδώ,
το ηθικό δικαίωμα της Μήδειας το έχει πολλάκις κατοχυρώσει ο Ευριπίδης. Τόσο που να δικαιολογεί
ακόμη και τις πιο αποτρόπαιες πράξεις. Ο κόσμος διέπεται από ηθικούς νόμους, κώδικες αξιών και
τάξη κι όταν αυτά διαταράσσονται πρέπει και να αποκαθίστανται. Σε αυτό το πλαίσιο, το γεγονός πως
πλέον οδεύουμε προς μια ειδεχθή και ωμή παιδοκτονία ενώ με βάση τη λογική θα έπρεπε να μας
οδηγεί όχι απλώς στον φόβο αλλά σε έναν τερατώδη και ακραίο τρόμο, μας οδηγεί σε ένα σύμπτυγμα
ελέου και φόβου, σε μια ταύτιση σχεδόν των δύο συναισθημάτων. Κι αυτό το σύμπτυγμα δεν
ανατρέπεται ούτε όταν ο ΄Αγγελος περιγράφει στη Μήδεια λεπτομερώς το θάνατο της Γλαύκης και του
Κρέοντα (στ.1169- 1219) κι εκείνη δηλώνει πως θα λάβει τέρψη διπλή αν αυτός ο θάνατος ήταν
μαρτυρικός (στ. 1135).

Μόνο στο Ε΄ Στάσιμο, η τελεσίδικη απόφαση της Μήδειας να σκοτώσει τα παιδιά της ( στ. 11236-1245)
καταδικάζεται (στ. 1259-1260) από το Χορό που χαρακτηρίζει μίασμα για τους θνητούς να χύνουν
αίμα από το αίμα τους με το ίδιο τους το χέρι ( στ. 1266-1267) και προσεύχεται στη Γη και τον ΄Ηλιο να
σταματήσουν το κακό. Παρά το γεγονός πάντως πως καταδικάζεται το κακό, ούτε ο Χορός - αυτήκοος
μάρτυρας των κραυγών των παιδιών- ούτε και οι θεοί κάνουν κάτι για να αποφευχθεί. Στην ΄Εξοδο
που ακολουθεί, η Μήδεια συνεχίζει να υπερασπίζεται την απόφασή της, μοιάζει ικανοποιημένη για την
ολοκληρωτική συντριβή του Ιάσονα, απαντά στο δριμύ κατηγορητήριο που αυτός της απευθύνει
λέγοντας πως πονά και η ίδια, μα μ’ έναν πόνο λυτρωτικό αφού έτσι κατάφερε να μη γελά μαζί της ο
Ιάσονας (στ. 1362) και γιατί αυτό που σκότωσε τα παιδιά δεν ήταν η ίδια αλλά η ύβρις του Ιάσονα (στ.
1366).

Κι ενώ με βάση τη λογική, η αναμενόμενη κάθαρση θα ήταν η παραδειγματική τιμωρία της

παιδοκτόνου, ο Ευριπίδης εμφανίζει τη Μήδεια μαζί με τα άψυχα κορμιά των παιδιών της να αποδρά
με το άρμα του Θεού ΄Ηλιου , αυτού του ίδιου θεού στον οποίο προσευχήθηκε ο Χορός να αποσοβήσει
την παιδοκτονία. Ο Ευριπίδης όμως μας έχει αρκούντως προετοιμάσει για ένα αντισυμβατικό τέλος,
για μια μη ευθυγραμμισμένη με την κλασικού τύπου «κατά το εικός και το αναγκαίον» κάθαρση. Όταν
σε όλη τη διάρκεια της τραγωδίας, όπως προαναφέραμε, τα συναισθήματα του ελέου και του φόβου
που προκαλούνται στον θεατή ή/και τον αναγνώστη της Μήδειας, παρά το πλέον μιαρό έγκλημα που
διαπράττεται, αυτό της παιδοκτονίας, δεν είναι ευδιάκριτα αλλά αντιθέτως, πολλές φορές μοιάζουν να
συμπτύσσονται και να εφάπτονται , καθιστά κατανοητή την ανατροπή. Όπως γράφει ο Kitto, «εάν ο
Ευριπίδης είχε αρκεσθεί σ΄ένα «λογικό» τέλος με το έργο να παραμένει στο εγκόσμιο κορινθιακό
επίπεδο, το μιαρόν θα απαιτούσε δικαίωση. Εάν όμως επιχειρήσουμε να δούμε τη Μήδεια όχι ως την
προδομένη και απατημένη σύζυγο που ζητά εκδίκηση αλλά σαν την προσωποποίηση μιας από τις
τυφλές και παράλογες δυνάμεις της ανθρώπινης φύσης, τότε θα αρχίσουμε να διακρίνουμε αυτή την
κάθαρση»6.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6
H.D.F Kitto, Η Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Μτφρ Λεωνίδας Ζεννάκος, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 1976, σελ.
269
1. Αριστοτέλης, ΄Απαντα, «Περί Ποιητικής», Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «Οι ΄Ελληνες», τ. 34,
Μτφρ.-σχόλια Η.Π. Νικολούδης, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 1995 , στο
file:///C:/Users/akalesaki/Desktop/Ποιητική-Αριστοτέλης-Νικολούδης.pdf

2. Αριστοτέλης, Ρητορική, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Συγγραφέων Α΄τόμος, Μτφρ.-Σχόλια Η. Ηλιού,

Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, στο file:///C:/Users/akalesaki/Desktop/258751500-
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ-ΡΗΤΟΡΙΚΗ-pdf.pdf σελ. 223

3. Γοργίας , 110- Ελένης Εγκώμιον, §§ 8-14 (9) Μτφρ Π. Καλλιγάς στο http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=261

4. H.D.F Kitto, Η Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, Μτφρ Λεωνίδας Ζεννάκος, Εκδόσεις Παπαδήμα,
Αθήνα, 1976

5. Στ.Τσιτσιρίδης, Ο αριστοτελικός ορισμός της τραγωδίας, στο

http://media.ems.gr/ekdoseis/ellinika/Ellinika_60_1/ekd_peel_60_1_Tsitsiridis.pdf

Φωτογραφία εξωφύλλου: http://www.nt-archive.gr/viewFiles1.aspx?playID=828&programID=889