jawaritanaka

Palliri, wakicht’iri:

Félix Layme Pairumani

2012
 2

© 1994 Félix Layme Pairumani

1ra. Edición 1994 MEC–UNICEF y
2da. Edición 1996 MEC
3ra. Edición electrónica 2012

flpjayma@yahoo.com

www.aymara.ucb,educ.bo

www.aymara.es.tl

www.jayma.es.tl

www.fotosaymaras.es.tl

www.cultura-aymara.blogspot.com

Utjirinaka
MAYÏRI PANKA ……..9
Jawaritanaka
1 Chullpampi mä jaqimpi
2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri
3 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama
4 Alma marka
5 Uyuni Chullpa
6 Paskuwa khuchhxa irpasxani
7 Lunthatanakaru jaqxattatayna
8 ¡Way way karisä!
9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna
10 Sunkumallaxa tawaqu q’ipisxatayna
PAYÏRI PANKA ……..91
Jila sullkanaka
1 Pani jila sullkanaka
2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi
3 Parurimpi kimsa yuqalla
wawanakampi 3
5 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita
Muru imillana sarnaqäwipa
7 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna
KIMSÏRI PANKA ……..53
Urtimalana sarnaqatpa
1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna
2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna
3 Urtimalaxa jaqiru phukhu
t'unarasiyatayna
4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa
kusisiyarakitaynawa
5 Urtimalaxa juyra khumuntata
asnunaka jaqita anaqatayna
6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna
7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna
8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa
aljarxatayna
9 Urtimala: Ukata mä kuñtunxa
akhama sarakiwa
4
 5

Qalltañataki
¿Kunasa?

Akaxa walja jawarinaka ukhamaraki llaksa apartaykiri,

muspkaña qillqata pankawa. Amtaña jani
amtkañanakawa qillqata, ukata JAWARITANAKA sasa,
aka pankaxa sutiyata. Jawariñaxa, nayra pachaxa,
mayniru jani ukaxa mä qawqhaniru, kuna sarnaqatsa,
luratsa, yatiyawsa arxayañataynawa. Jichhaxa
kuñtunaka kuñtaña satakïxiwa.

¿Kunanakanisa?

Aka pankanxa: larkañanaka, muspkañanaka,

amuyasiñanaka, yatiñanaka, jawariñanakawa utji. Aka
pankanxa markasana nayra pacha sarnaqatanakasa
arusitanakasa, ukatsa lup’itanakasawa qillqata.
Ukhamaraki, kuna jamach’inakana, laq’unakata
jaqjama sarnaqatapawa utji. Ukatsa juk’ampi uraqisata
yatxatañanaka, amuyasiñanakawa utjarakiwa.
Aka qillqatanakaxa jiwasaru wali amuyt’ayistaspa, 6
ukata uñxatt’apxañasa.

¿Kunjamata luratasa?

Aka pankaxa Pakaji, Umasuyu, Yunkasa, Aruma

suyunakana sarnaqkasa, khaya 1982 marata
jichhakama, pallthapisa qillqatawa. Jilïri tatanakaru,
mamanakaru ist’asa, aruqiri makinampi aruqayasa,
qillqaqasa ukata suma wakicht’ayatawa. Ukatsa
yaqhipanakaxa qillqt’irinakana qillqatapa jikisa, jani
ukaxa qillqt’ayasa, qillqaqt’anitawa utji.

Yaqhipanakaxa nayra pacha achachilanakana

amuyupa ist’asa mayni jilatanakana qillqt’atawa. Uka
nayra pacha jawaritanakaxa markata markana mayja
mayjawa, awichanakasa achilanakasa aka
jawaritanakxa mayja mayja yatipxi. Ukhamaxa,
jumaxa, markamana akhama jani ukaxa aka pachpa
jawarinaka, achilanakasaru awichunakasaru, tatasaru
ukhamaraki mamasaru parliri ist’arakismawa.

¿Kunatakisa? ¿Khititakisa?

Aka pankaxa uñaña qillqaña suma yatintañatakiwa,

wali uñaña jichunuqtañatakiwa. Jiwasaxa markasana
yatitapa wali kusa qillqaña yatintañasatakiwa.
 Markasana amuyupa yäqañatakiwa, juk’ampi 7
yatxatasa amuyt’añatakiwa. Markanakasata juk’ampi
lup’ipxañsatakiwa.

Aka pankaxa yatiñuta wawanakaru, waynanakaru,

tawaqunakaru, taqi jaqinakaru chiqancht’atawa.
Ukhamaraki yatichirinakataki, mä wali yatxatirisa
uñxatt’arakispawa, kuna janixa.

¿Akhama qillqatanakaxa yaqhaxa utjiti?

Nayrasa jichhakamasa janiwa akhama aymara

aruta JAWARITANAKA qillqata, jiwasana jasaki
uñxatt’añataki, suma k’acha qillqt’ata, suma
wakicht’ataxa utjkiti. Mä qawqhasa utjchixa
jupanakatakjama qillqt’atakiwa, janiwa waranqa
uñañjamäkisa, yaqhipaxa wali yatxatiri jaqinakataki,
ukata ancha ch’imi qillqanakani qillqt’atanakaxa
utjarakiwa, ukaxa janiwa jiwasaru yatichañatakïkiti,
jani ukaxa markasata jupanakana yatxatañpataki
qillqt’atakiwa. Ukatsa kuna juk’a jawaritanaka
qillqatasa mä maya, taqichaqana ch’iqxatakiwa utji, pä
aruta yatichäñatakixa inasa, akata qhiphana, utjxchini.

Jiwasana qillqañasaxa waliwa utji, ukatsa

achilanakasaru, awichanakasaru ist’añasawa wakisi.
Chiqpachasa, jilpachaxa chuymani jaqinakakiwa
jawarinakxa juk’ampi yatipxi.
 Ukata jichhaxa aymara qillqata wali sartayañataki 8
akhama wakicht’anipxtha. Jumanakaxa
qillqapxarakma, uka nayaxa suyt’askapxsma.

Félix Layme Pairumani

 9

Jawaritanaka

MAYÏRI PANKA
 10

Utjirinaka
1 Chullpampi mä jaqimpi
2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri
3 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama
4 Alma marka
5 Uyuni Chullpa
6 Paskuwa khuchhxa irpasxani
7 Lunthatanakaru jaqxattatayna
8 ¡Way way karisä!
9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna
10 Sunkumallaxa tawaqu q’ipisxatayna
 11

Chullpampi mä jaqimpi

Mä jaqiwa saratayna, sipï. Arumt’xchi,

ch‘amakt’ayasxchi. Ukäkaxa mä axsaräsiñchaqächi,
ukata:

—Kawkharusa qurpacht’äsiristha— sasa, arumaxa

janï kawkharusa puriñjamäkchiti. Ukata arumaxa mä
michawa qhananitayna, sï:

— Khä michaxa qhanasinkarakisä, uka utanixa

qurpachchitanixa— sasa jaqixa makatxatayna, sï. Asta
liq’chi, liq’chi, ukata mä awichaxa k’umsunitayna, sï:

— ¡Khitisa!— sasa:

— Nayäthwa. Mama, qurpachayasiña muntha, quli

mama arumt’anthwa— sasa.

— ¡Ay! Yuqajaxaya qhurüchixa.

 — Asta mama, mä akch’itarukisaya qurpacht’ita. 12

— Ukhamaxa mä jiska k’uchurusa

qurpacht’awaychimaya, mantanmaya— sasa.

Uka jaqiruxa janiya ikixa puritapäkitixa,

mayjjamakïtapaya. Ukata awichaxa ikintawayxchi.
Arumaruxa mä waynaxa mantt’anitayna, sï.

— Mamita, mamita, jichhaxa qharayp’üchini,

jurpayp’üchini, ukjawa irpst’anixa, machaqa yuxch’xa
puriyasinïwa, puriyasinïwa, akaruxa warmi
puriyasinïw— sataynawa, sï.

— Supaya, jumaxa ukäki juchasktaxa, awkimasa

ukhamata jiwixa, wali yuqalla sarnaqäta— sasawa
taykaxa tuqinuqatayna, ukata jichhaxa:

—Janiwa yastächixaya, inamayawa kunampisa

qullaskapxi. Ukatsa utapana mä qullaxa nayataki
utjaskipï, uta kirana luriphuntiwa utji, janiwa
amuyaskapxiti. Yasta jichhaxa tawaquna ukwa saräxa,
puriyaniwa, puriyanipï— sasawa mistuwatayna.

Ukjaxa jaqixa amuyxatapaya, uka arumaxa

khununtataynawa.
 Qhipha arumirjaxa sartchi, mä qarqa k’uchunaki 13
qhantatxatayna, sï.

— ¿Asta kunjamaraki qhantatsthti?, jichha

arumaxa ukataqraksa jaqixa parlasixa— sasa. Ukata
jichhaxa kayu t’aqt’atayna. Kayutata uñasa uñasa
jutawaychi, chullpa waynana kayupaxa jach’ataynawa.
Asta täta, khunuruxa wali jach’a takt’ata, asta
jalkämiwa, uka jaqixa, khununxa jutatayna, sï.

— ¿Kawkharusa akaxa sarpachaxa?, jichhaxa

arktä— sasa. ¿Lisu jaqïtaparakiya, janichä?, asta kayu
t’aqt’asa arktanchi, qhanawa mä utaru kayuxa
puritayna, sï.

Ukata jichhaxa uka utaru makatchi.

— Tata, wisitt’amimaya quli tata— sasa.

— Janiwa kuna wisitsa nayaxa munkthti,

qullayasitäthwa, janiwa kuna wisitsa munirïkthti—
sasa, janiwa katuqaña munkataynati, sï.

— Quli tata, mä jayp’uksaya qurpacht’awayita, quli

tata— sasa.
 — Usurinïthwa, nayaxa janiwa… ¡Ya! 14
Mantanikimsaya— sasa wali thithitawa katuqatayna,
sï.

— Ukhama usurinïthwa, jumacha amuyt’askirïta,

quli tata janipiniwa qullt’aña chiqt’xapxkthti, kunaraki
kamachpacha— sasa, q’ala yastawa wayxasitakïtayna,
yasta janikipiniwa walïkataynati, sï.

— Awira naya..., kukita jichhaxa apasinima—

sasakiwa satayna. Ukjaxa uka jaqixa janiwa kuka
uñañsa akhulliñsa yatkataynati, qullirïkataynasa.
Chullpa waynaru arusitapa ist’asakï jupaxa qulliri
tukutaynaxa.

— ¿Kunäpachasa?. Akaxa awichitarakisä— sakiwa

satayna, sï.

— Kuna chiqacha, jumaxa yusana wawapäskta,

awira amuyt’arapikitaya— sasa.

— Ukapinïskiwa, ¡Jää ukapiniskiwa! Awira karaju

¿Janiti kuna qullanakamasa utjki? Jichha akana kukaxa
qullamaxa utjaskiwa sakipï— saskakitaynawa, sï.

— Janipinixaya, akataqxaya qullanaka

thaqhtxapsthxa.
 — Janiwa, mä qullamaxa utjaskiwa. ¿Janiti 15
luriphuntimaxa utjkixa?— sakitaynawa, sï.

— Luriphunti, awira thaqhtanï— yasta luriphunti

uta kirana katjatayna, sï.

— Akapi qullaxa, aka karajutakiwa, wallxtayanma,

mä phukhuru wallxtayanma, ukata umantayañäni,
wañsurakiñäni.

— ¡Ya!— sasawa jaqixa wallxtayanitayna.

— Jichhaxa umantayañäni. Umantaskakima,

umantaskakima— sasa asta wañsurakchi. Maya chika
arumaxa waq’aqxatayna, asta q’ala qhipäxata
nayräxata q’ala churi uma jalayxatayna, sï.

Qhipha qhantatixa yasta kusaki, tawaquxa

k’umaraki.
— Awira, ¿Jichhaxa kamstasa?— sasa, amukiwa
qullatapata mä waka churawayxatayna, sakchï.
(Arusiri: Quintín Pairumani, 1.982, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).
16
 17

Tiptitiri jani ukaxa Qutquri

Tiptiriwa mä arumaxa thakhnama umata

sarantaskatayna, patrunaru layqantaniwäsawa
jach’ata jayulisa sarantaskatayna.

— Uchantatawa,
uskuntatawa,
jani anu anu p’iqi,
jani anu anu thujsa,
turasnilluki turasnillu,
uwasaki uwasa— sasa kantt'asisa.

Uka ist’asinxa, jaqinakaxa jank’akiwa, katjasina isi

lluch’supxatayna, q’ala chichiki, sï.

Ukata Tiptirixa arnaqaschi, thakhi saririnakaru

khiwnaqaschi.
 — Tatanaka ¡Jutapxma! ¡Tatanaka jutpxma!— sasa. 18
Mä thakhi sariri jaqixa jalxatatayna, kuna wali
t’aqhipiniwa Tiptirixa achikt’asitayna.

— Tata, jaqiwa isija lluch’sutu, lik’inisktawa,

lik’imampiya qullt’awayita— sasa.

Uka thakhi sariri jaqixa wali t’aqhi jaqïtaynawa—

juyra apjt’asinï— sasa saraskatayna, ukata jaqi
masipata khuyapt’ayasisa lik’impi jusq’urt’atayna.

— Jumaxa tata, “qullirïthwa” sasawa, patruna uka

jichhaxa saräta, yatirïthwa saskakitawa, katri
manqhana anuru layqantatawa, saskakitawa. Jichhaxa
mantiyumampiya janxatt’awayita— sataynawa sï.

Iyawa sasa imxatt’chi. Juk’ampjaru mantiyu jantchi

ukata Tiptirikiwa thuqhtawayxatayna.

— Jaya sarkasa, uka jaqixa, maya amuyt’asisa

kuttaniwayatayna, asta patrunana ukaru purintchi.

— Yatirïsktacha tata— sasa patrunaxa satayna.

— Jïsa yatirïskthwa—, sasa asta kuka

uñantkakitaynawa, sï.
 — Jaqina uñtätarakitasä, layqantatätawa, anu 19
jiwatampi wayuntatätawa— sataynawa sï, uka jaqixa
Tiptirina yaticht’ataxa.

— Jichhax anu jiwataxa apsuñätawa, ukjawa

waliptätaxa— sischi.

— Qawqhsa qulläwmata churakimawa

qullt’akitaya— sasa patrunaxa sischi.

Ukhamawa katri manqhata anu jiwatxa allsxatayna.

Uka t’aqhi jaqixa, wali qullatapatxa, qullqsa juyranaksa
patrunata katuqasiwätayna, sï.

(Arusiri: Petronila Copa de Laime, 1982ni, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).

20
 21

Tunka payani wiskhu

mirq’intañkama

Nayra pachaxa, mä t’aqhi jaqiwa, quta thiyana

utjirïtayna, uka jaqixa qutata challwa katusirïtayna, mä
arumaxa uka jaqixa quta inkantumpiwa
jikthaptatayna:

— Tata, wali ch’amaraksa tuktaxä, t’aqhiñana

sarnaqatamatxa, nayawa jumaru yanapt’äma, jumaxa
nayaru mä wawa churitäta, jumana kunasa wallq’ixa
utjapunpachawa ukana wawapa churitata—
sataynawa.

T’aqhi jaqixa utaparu kutt’xasinxa walpini

lup’itayna. Warmiparuwa yatiyatayna, t’aqhi jaqixa
wali lup’isaxa amuyt’ataynawa:

—Anujarakisa wallq’ïskixa, anu qalluya churäxa—

sasa, qhiphüruxa wasitata jikisipxatayna, ukana quta
inkantuxa satayna:
 —Qharüruxa wampumaruxa alwawa jutäta, 22
nayawa qamiriptayäskama— sataynawa.

Qhiphüruxa, wampuparu sarataynawa, purisaxa

wampupanxa qurikamaki uñxatarakitayna, niyapuniwa
uka jaqixa ukjarpachasa t’ukutayna. Ukatxa t’aqhi
jaqixa walja quriniwa utaparu kutinxatayna.

Uka qurimpixa wali qamirïxataynawa. Ukhama jaya

sarnaqkämixa, uka quta inkantumpi amtatxa
armasxataynawa.

Mä uruxa uka jaqixa samkana uñjatayna, quta

inkantuxa samkanxa sarakikitaynawa:

— Kunaya wallq’ïchi ukana wawapa

churapunitatawa— sataynawa, ukjakiwa jaqixa
sartasinxa lup’irakkitayna:

— Janirakisa anuxa wawachxitixa, warmijakirakisa

wali jach’a usurïxixa— sasa, urunakasa phaxsisanakasa
jalaskakitaynawa, mä uruxa, warmipaxa
wawanïxataynawa, jaqixa “ukaxa samkakïchixaya”,
sasa armt’xataynawa.

Mä uruxa, uka jaqixa mayjakiwa sarnaqxatayna.

Uka arumaxa samkarakkitaynawa, samkanxa
sataynawa:
 — Qharüruxa wawama irpanïta, nayaruwa 23
churxitäta, nayaxa tunka payani maranïxani ukjawa
khithanxäma— sasa, qhiphüruxa uka jaqixa
mayjakipuniwa sarnaqxatayna.

Uka arumaxa wawapa qutaru irpxapunitaynawa,

qutanxa mayaki wawaxa chhaqhtawayxatayna.

Uka jaqixa juk’ampiwa qamirïxatayna, taqi

kunanïxataynawa, uywanakapasa juyranakapasa
walt'atäxataynawa. Ukhamaraki pachasa wali
jayäxataynawa, niyawa tunka payani maräxatayna.

Mä rinkituwa utaparu purinxatayna:

— Nayaxa yuqamäthwa— sasa, mamapaxa q’aya

katuqatayna, yuqapaxa, janiwa kunsa munirïkataynati.
Ukatxa sataynawa:

— Nayaxa mä ch’amaka utanaki utjastha— sasa,

mamapasa tatapasa wali muspapxatayna.

— Wawa ispilma ayasiwayma— sasawa tatapaxa

satayna, mamapaxa phusphura churawayatayna.

Yuqapaxa utjawiparuwa sarxatayna. Utjawiparuxa

chika arumawa puritayna, ukata nina nakhtayatayna,
ukana mä k’ajkiri wali jiwaki uñtani warmi,
ikiskiriruwa, uñxatxatayna. Waynaxa ispilmampiwa 24
uka warmiru ch’aqxatayatayna, k’ajkiri k’acha warmixa
sarthapisa jacht’asisawa sarawayxatayna:

— Jichhaxa nayaxa sarxthwa, ch’amakpacharuwa

sarxtha— sasawa sarxatayna.

Waynaxa laqawa kutt’anitayna, mamaparu

tataparu jikxatasaxa:

— Jumanakapiniwa ispilmxa churapxistaxa, k’ajkiri

warmiwa nayaru uywasiskitäna, jichhaxa
t’ijunukuwayxiwa.

— “Kawkhanti ch’amakt’kitani, arumt’akitani

ukjaruwa sarxäxa” sasawa sarxi. ¿Kawkhäpachasa
ukachaqaxa?— sasawa waynaxa jiskt’atayna.

Ukata tatapaxa satayna:

— ¿Jumaxa ukaru sarañti munta?

— Saya— sataynawa.

— Ukhamaxa tunka payani wiskhu lurarapïma, mä

tupu akumpi ukata jumaxa uka k’ajkiri warmi
jikiñkamawa saräta— sataynawa.
 Waynaxa tunka payani wiskhuni mä tupu akuniwa 25
sarxatayna.

Thakhinxa waynaxa wali t’aqhisitayna, niyawa mä

wiskhuxa tukusxatayna, saraskakitaynawa, niyawa
suxta wiskhunakaxa tukusxatayna. Niya tunka payani
wiskhunaka tukuntxasaxa, phaxsina mamampiwa
jikisitayna, ukaruxa jiskht’atayna:

— ¿Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka

payani wiskhu tukuntkä ukjaxa? Phaxsina mamaxa
janiwa yatkataynati:

— Wawajawa uñt’pacha— sataynawa, phaxsina

mamapaxa waynaruxa qullqi lamanampiwa
k’ampxatatayna, wawaparuwa jawsatayna ukata
jiskht’atayna:

— ¿Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka

payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— sasa, Phaxsina
wawapaxa:

— Janiwa yatkthti— sataynawa. Waynaxa

ukhamakiwa sarxatayna. Yaqhachaqanxa intina
mamapampiwa jikisitayna, ukaruwa jiskht’atayna:
 — Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka 26
payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— Intina mamapaxa
janiwa yatkataynati:

— Wawajawa uñt’pacha— sataynawa, intina

mamapaxa waynaruxa quri watiyampirakiwa
k’ampxatatayna, ukata wawaparu jawsanisa
jiskht’atayna:

— Jumaxa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka

payani wiskhu tukuntkä ukxa uñt’tati?— Intixa
janirakiwa unt’kataynati, waynaxa ukhamakirakiwa
sarxatayna.

Mächaqanxa jamach’inakampiwa jikisitayna,

jamach’inakasa janipuniwa uñt’kataynati.

Mächaqanxa mä asnuwa jiwataskatayna, uka asnu

jiwatxa jupawa katuntasxatayna. Uka aycha manq’ani
jamach’inakaruxa wali achikt’asitayna,
jamach’inakaruxa «asnu aycha churäma»
sarakitaynawa, jamach’ixa janiwa uñt’kataynati.
Qamaqiruwa jiskht’arakitayna, janiwa qamaqisa
uñt’kataynati. Ukhamatxa asnu jiwata aychsa
tukuntxataynawa. P’iqikiwa mä jisk’a aychanakampi
jilt’xatayna, ukhamarusa, jiskht’añatakixa, mä jach’a
chhiqhani jamach’ikiwa utjxatayna.
 Uka jach’a chhiqhani jamach’iruxa waynaxa 27
walpuni achikt’asitayna.

—¿Jumacha uñt’asktha, kawkhasa ch’amakt’kitani,

arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?—
sasa, ukata jach’a chhiqhani jamach’ixa, satayna:

— Jisa nayaxa uñt’thwa, jichhakiwa ukachaqata

jutaskthxa— sataynawa. Ukata waynaxa
achikt’asitayna:
—Ukaruya q’ipita, quli tata— sataynawa.
— Nayraqataxa tunka payani iwisanaka,
manq’asiñajataki, nayaru churañamaxa— sataynawa,
waynaxa k’uchikirakiwa tunka payani iwisa
antayanitayna. Ukhamata waynaruxa jach’a chhiqhani
jamach’ixa q’ipiwayatayna.

Mayata mayata jach’a chhiqhani jamach’ixa

iwisanakxa manq’antxatayna. Niyawa tunka payani
iwisanakxa tukuntxatayna, qhipharuxa waynaxa
janiwa kawkhatsa aycha apsuña yatkxataynati, jach’a
jamach’ixa manq’xa mayirakkitaynawa, waynaxa
lankhu charapata aycha kharsusisawa churatayna.
Wali, niyawa purxapxatayna.

Wayna sapakiwa ukachaqaruxa qhiphartxatayna,

ukjanxa mä utarakiwa utjatayna, ukanxa mä warmiwa
qamatayna, ukarurakiwa jiskht’atayna, ukata warmixa 28
uñacht’ayasa satayna:

— Ukachiqaxa q’ala inkantatawa, aka pä q’ullu

k’awna churawayäma, ukampiwa jaqt’äta,
ukhamarusa khä patanxa asirunakawa utji, uka
jiwarayätaxa mantätawa, ukatxa k’isirmitaruwa
tukuñama— sataynawa.

Waynaxa asirunakxa jiwarayataynawa, k’isirmitaru

tukusaxa mantataynawa, ukatxa k’ajkiri warmiru mä
jach’a apumpi uñjatayna, uka apuruxa q’ullu
k’awnampi jaqt’asawa jiwayatayna, uka markaxa jani
inkantatäkxchiti, k’ajkiri warmimpi jikisxataynawa.

Ukata mä qawqha urunakata uka k’ajkiri warmixa

jiwxataynawa. Waynaxa wali jachatayna. Kutiniña
amtxatayna, ukata jach’a chhiqhani jamach’iruwa
thaqhatayna.
Utaru purxañäni ukjawa qarwa iwisanaka churäma
sataynawa. Jach’a chhiqhani jamach’ixa
q’ipinxataynawa. Utaparu purxataynawa, utapanxa
tatapasa mamapasa q’ala awkili, taykali janq’u
p’iqïxataynawa. Waynaxa wali muspatayna.
(Qillqiwa: Alberto Justo Fernández Canaviri, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
 29

Alma marka
Mä chacha warmiwa wali suma jani tuqisisa jani
nuwasisa taqi kunani wali munasisa qamasipxatayna.
Ukata mä uruxa warmiwa jiwxatayna, chachapaxa
janipuniwa kunjamatsa warmiparuxa armañxa
yatxkataynati, walpuni jachatayna, ukhama uñjasaxa
mä marka masipaxa akhama amuyt’ayatayna.

—¿Kunatsa wali jachaskta? Jani llakiskxamti inti

jalantaru warmimampi jikisiri sarma, jupaxa alma
markankaspachawa— sasa, uka ist’asaxa —iyawa—
sasawa alma markaru jalxaruwayatayna.

Purisaxa chiqapuniwa warmipampixa jikisxatayna,

warmixa satäynawa.

—¿Kunarusa jutt’a? nayaxa chachanïxthwa— sasa,

arumaruxa almana chachapasa purirakitaynawa, ukata
ratitukiwa patät’i manqharu jakkiri chachxa
imantatayna, ukaruwa ikxatayna, qhipharmanthixa
almana chachapaxa sataynawa:

—¿Kunasa?, ch’uqi ch’uqiwa thujsi.

 Alwata alma chachaxa irnaqiri sarxirïtayna, 30
ukjakiwa patät’i manqhata mistutayna, uka alma
utankkasinxa walpuni muspatayna, taqi yänakapawa
ukankxatayna.

Alma warmixa mä inkuñaruwa risjata t’ant’anaka

chint’atayna, wawanakataki apma sasa. Chachaxa uka
risata t’ant’anaka uñjasaxa walpuni muspatayna. “Uka
t’ant’anaka almaxa katuqirïtaynasa” sasa.

—Utaru sarxam! wawanakampi utjasiri, janiwa

nayaxa kuttankxiristhti, jumaxa kasarasxätawa,
Rusawra tawaqumpiwa jaqichasxäta, jupaxa
nayjamarakiwa— sasa.

Chachaxa markaparu purisinxa chiqapuniwa uka

tawaqumpi kasarasxatayna, ukjakiwa juk’ata, juk’ata
warmiparu armxatayna.
(Qillqiwa: Fañy Pardo Chura, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
 31

Uyuni Chullpa

Nayra awkichunakaxa utjataynapï, aka

Palayatuqina waljawa utji chullpa utaxa, aka Kaxalla
Uma ukansa utjakiraki. Aka jilatana utapansa
utjakiraki. Jälla ukanakanxa markpachawa chullpa
laqayanakaxa utjaski.

Nayraxa akana phisqha awkichunaka apstha, ukaxa

awkiñaruwa uñstatayna, mä awtumpi paskasawa
uñjatayna. Jalla ukata «kunaraki» sasawa
uñantatayna, ukanxa wila warasjamakiwa k’ajarpayi,
siwa, nayra pachaxa ukanxa jintili qullqiwa utjiri siwa,
mä janq’u qarwampiwa jaqurpayatayna, uka
awkichuru, awira waxt’añäni, sasina.

Ukatxa kanturaruwa awisatayna, kanturaxa

kuraruwa awisxatayna, kuraxa uka thaqhiriwa
taninitayna, «janiwa jumaruxa uñstkiristamti,
wawamaruwa uñstani» sasa. Nayaxa mä qarwa
sullumpiwa amtaytha, ukata awkichuxa chiqapuni
janiwa uñstkituti.
 Uka awkichuxa janiwa jichhaxa sarkxiti, ukatxa 32
nänakaxa allsupxtha, ukana juyra takirañanakawa
utjatayna, sawu lawanakasa utjatayna,
chuwallanakasa utjatayna, ukana jichhakamasa
achilanakaxa chukuntratäskiwa.

Ukallanakxa mä kajunallaru apthapitäskiwa,

jichhaxa ukankaskiwa, janiwa apskapxiti.

Ukana awkichunakaxa chukt’arata,

ukhampachäskiwa, uka awkichunakaxa wali
jach’anakätaynawa, nayaxa kayullañampiwa
tupt’astha, nayatsa juk’ampi jach’anakätaynawa,
wawanakapaxa ukhamaraki(1).

Chullpanakawa qamapxirïtayna, siwa,

yaqhipanakaxa jiwasjama jaqinaksa jikipxataynawa,
ukatxa wali usuyiriwa, siwa. Ukaxa jiwayiri kunawa
siwa. Mayni maxt’ituxa ukhama allirïnwa, ukatxa
jupaxa jiwxiwa, quri kusasanaka apsutayna, janiwa
waxt’aykataynati, ukata jiwxatayna, siwa.

Nayra pachanxa ukachaqanakaxa wali yäqatänwa,

janiwa llawq’añäkänti, jichhaxa janiwa ukhamäkxiti,
Pacha Mamata amtassna ukawa walïspa(2).

Nayraxa umaxa jawsatänwa, sakiriwa, jichhaxa

janiwa ukhamäkxiti. Nayraxa taqi kunawa sumïri,
jichhaxa jaqinakaxa janiwa uywirirusa, Mika Taykarusa 33
amtkxiti. Jichhaxa, kunatsa t’aqhisipxakthwa. Jichha
jaqinakaxa janiwa kunatsa amtasxapxkiti, janiwa
khitisa amtirixa utjkxiti, amuyataxa uka
hermanonakawa armasiyaski, kunaya utjchi. Janiwa
jallkxiti, uywanakasa tukusxakiwa, wallkhakiwa taqi
kunasa, kunaya kamachchi janiwa yatkthti, jichhaxa
yamasa yapunakaxa q’alawa wañantki.

Tunuparusa nänakaxa amtasipxirïthwa,

past’ayasipxirïthwa, kuna wari sullumpisa, taqi
ukanakaxa jichhaxa chhaqata. Jani amtataxa kunaraki
utjkaspaxa. Jichhaxa jaqinakatakixa t’iñiñjamakïxiwa(3).

(Arusirinaka: (1) Juan Morales Ayawiri, (2) Dionicio Velez de Ayaviri, (3) Eulogia de
Huanca. Grabación y transcripción: Ignacio Apaza, MUSEF, recop. FLP).
34
 35

Paskuwa khuchxa irpasxani

Mä sunsuta arxayt’äma. Mä taykawa mä sunsu

yuqapampi utjirïtayna. Mä jach’a khuchhi
uywasipxatayna, ukata taykaxa yuqaparu jiwallataki
satayna:

—Aka khuchhxa, Paskuwa irpasxani. Paskuna

Paskuxa irpasxani, jichhaxa nayaxa khuchhi manq’a
thaqhtiriwa saräxa, jichhaxa jumaxa khuchhi
uñch’ukkäta,— sasawa taykaxa chuyma pisi yuqaparu
satayna.

—Iyawa,— sasa yuqapaxa khuchhi uñch’ukitayna.

Ukhamaruwa mä jaqixa sart’arakitayna.

—Jisk’a waynuchu,— sasa.

—Tiyuy!

Ukata uka jaqixa saytana:

 —Khuchhimaxa ukja sumarakisä, kusa lik’irakisä,— 36
sasa.

—Saya, mamajaxa, aka khuchhxa, «Paskuwa

irpasxani», siwa, «Paskuna Paskuxa irpasxani» siwa—
sataynawa. Uka jaqixa lunthatätapaya, ukata satayna:

—Aä, nayaxa jichhaxa khuchhiruwa jutthxa, nayapï

Paskuthxa,— sasa.

—Aä, ukhamaxa, jumaxa Paskusta ukaxa,

irpasiwayxmaya,— sasa.

—Aä, jichhaxa janiya kuna chinuñsa

apasinitäthixa,— sasa.

—Aä, naya wiska mayt’awayäma,— sasa wiska

iqsunitayna, khuchhi chinuntawayatayna, ukhama
khuchhi lunthataru irpxarayxatayna. Mamapaxa
jayp’jaruxa pampata jutkchi, ukaruxa jaltawayasa
awisiri jalatayna.

—Mamita, yasta Paskuxa Puriwa, khuchhxa

irpasiwayxiwa,— sasawa jikxatatayna, taykaxa wali
thithita:

—¿Kuna Paskuraki khuchhi irpasiñapasti?

 —Jumaxa Paskuwa khuchhi irpasxani saraktasä, 37
ukata jichhaxa Pasküthwa jischixaya.

—Karaju! Sunsu, kuna Paskusa khuchhi

irpasiñapa,— utaru purchi, utana khuchhixa
chhaqhata, pachpata sunsuruxa jawq’anuqatayna,
ukata:

—¿Kamacharakixa?¿kamacharakïxa? — sasa,
jachaqt’asirakchi, taykaxa wawanirakïchi ukata
sararakitayna:

—Jichhaxa khuchhi thaqhtanï, aka wawa jachanixa

ichtkätawa—nayaxa khuchhi thaqhtanï.

—Iyawa— sasa, pachpata wawaxa, ukäka taykaxa

sarkïpanwa jachxarakitayna. P’iqita jusq’utayna.

—Amukim!, amuki, amuki, amuki,— sasawa

jusq’utayna, wawa phuju katt’xatayna, ukata:

—¡Ay! Aka mamitaxa, akataqiraksa p’iqiru

jinq’ichayataynaxä, ukatpiniya wawaxa jachixa—
pachpata awuja apaqanisa wawa phuju p’itjxatayna,
yasta wawa jiwt’ayxataynawa, siwa, jiwata wawa
ikintayasina:
 —Ukhama wawaxa ikt’xakiwa, jichhaxa 38
ikt’awayxakiwa— sasa wawa jiwayxatayna. Mamapaxa
jutchi, ukata mamaparu jalxatatatayna, sï.

—Mamita, jumaxa uka taqiraksa wawaru

jinq’ichayatätaxa, wawaxa jila jachi, uka jinq’i p’itjtha,
ukata yasta pachpata wawaxa ikt’awayxakiwa— sasa.
Taykaxa wali t’iñita jawq’anuqarakikchi.

—Jumana saparatusa kuñtumampiki, asta sapa

kutisa kuñtumampikixä— sasa, ukhamakiwa
imt’ayasxarakitayna.

Ukata jach’a khuchita sintisikipinchi, ukata:

—Nayaxa sarakipinï, thaqhtanikipinï, inacha

katusinkä,— sasa— jumaxa uta apthapt’aniwayxäta,
uta punku suma llawt’aniwayxäta, lunthatampiraki uta
apsuyaskarakisma,— sasa utaru jaytawayatayna. (...).

(Arusiri: Tomás Condori; aruqiri: Luisa Apaza Palli, 1987; qillqaqiri, wakichiri: FLP).
 39

Punkuwa lunthatanakaru
jalxattatayna

Mä sunsu yuqani warmiwa sarnaqirïtayna,

t’aqhipiniwa qapjt’asisa sawjt’asisa yuqaparuxa
uywirïtayna. Ukata jayp’uxa parlt’asiwäpxchi.

—Nayaxa alwata sarawayäxa, jumaxa qhantatixa

uka phukhunaka suma warkurt’aniwayxäta, uta punku
llawi apanxätawa, llawi ayaqaniwayxätawa— sasa.

—Iyawa— sasaya qhantatixa apthapiskchi,

phukhunaka ch’ina t’uxt’askamawa warkurt’atayna.
Ukatxa uta punku llawxa khakhsuwayxarakchi, utaxa
qaqaki ukhama jaytawayxatayna. Kawkharu
sitasitapxpachaya, ukjata taykaxa suyaskchi, uka uruxa
yuqapaxa uta punkusa q’ipt’ata sarawayxchi, asta
q’ala qarjata saraskchi, taykaxa uñch’ukinchi,
chhaqhata, chhaqhata, ukata jichhaxa ukhamä,
sarantaskchi, taykaxa uñjchi:
 —¿Kunsa khä wawaxa q’ipinpacha?— sasa— kuna 40
q’ipt’atarakïpacha, khäxa ukch’ataqi q’ipt’atarakisä—
jalasina jikxatchi, asta uta punkusa q’ipt’ataki
jutaskchi.

—¡Ay! täta, aka wawaxa, ¡ay! täta,...— kulirata

taykaxa qhathipinitaynawa.

—Ukaxa uta punku llawixa.

—¡Kuna!, ¿nayaxa uka jissmati? ¿Nayasti uta punku

jissmati kunaraki?, uta llawi, qallu llawi,
llawt’aniwayxätawa jissmaxaya. ¡Uta punkuxa
qaqakipachachixay! ¿Akasti kuna ipirakipacha?— sasa
taykaxa kulirata qhathitapaxa. Jayp’untxchi, ukäkaru
arumt’awayxchi, kuna kamachaña ukhama, ukata
jichhaxa pachparukiwa ikiña amtxapxatayna, ukäwjaxa
ancha parkjamarakichi, q’awa q’awachi, kawki
thayarakïchi.

—¿Jichhaxa kawkharuraki ikt’awayxañanisti?, uka

q’awarukiya ikt’awayxchiñäni— sasa, uka q’awa
k’uchjaru wakicht’äsipxchi, ukata:

—Janipiniwa jumaxa wat’atatasïtati— sasa—

thayjistaspawa aka uta punkumpi kayutuqita
itkatt’asiñäni— sasa.
 —Iyawa— sasa ikisipxkchi, ukata maya ipi waynaxa, 41
arumaxa sartchi, maya wat’atatasxchi.

—¡Aä!— sasa much’arasxchi.

—¡Yuqalla chhuy! kunsa wat’atastha, janiwa

wat’atatasïtati saraksmasä,— sasa— uta punkuxa
q’ala jalantawayi, ¿jichhaxa kamacharakiñänisti?— uta
punkuxa q’awa manqharu chhaqhantawayxchi.

—¡Tank! tank! tank! tank! tank!,— ukata maya uka

sunsu waynaxa thuqthapiwayatayna, uta punkuruwa
arkaskixa, sï.

—¡Mamit! kat! kat! kat!, ¡mamit! kat! kat! kat!,

¡mamit! kat! kat! kat!,— sasawa q’awa manqha uta
punku qhiphapxa chhaqhantawätayna. Ukata jichhaxa
uka q’awa manqhanxa, wali tiji warankataynawa, uka
tijinxa lunthatanakaxa walja qullqi jakhuskapxatayna,
sï. Ukhama tuxunkiri arnaqasiri lunthatanakaxa
ist’apxatayna:

—¿Kunasa ukaxa mantantani!, kunäpachasa!?,—

sasa qullqsa q’ala aparpäsiwäsa lunthatanakaxa
chhukhtxapxatayna, sï. Qullqi jakhuñasa allqasiwayata,
iskapa chut’xapxchi.
 —¡Kat! kat! kat!,— sasa uka ipi waynaxa 42
arkantaskchi, ukana lunthata pataruwa punkuxa
jalantatayna, sï. Uka ipi waynaxa uta punku kalltchi.

—¿Akaxa kunäpachasa?— qullqixa täta,

qullqikamakiwa apnuqataskatayna, sï. Ukxa asta
uñxatchi— aka apasiristha— sasa, janikiya suma
qullqxa uñt’atapäkitixa, kuna sunsu luqhïpachachixaya,
ukatxa uka qullqxa janiwa kunaru apasiniñsa
yatkataynati, sï. Ukana janq’u, q’illu walja qullqipiniwa
utjatayna, sï. Ukata sunsuxa amuyt’asirakchiya.

—Aka pantaluna apst’asï, ukaru winariristha—

ukata pantaluna apst’aschi, uka ch’ulla pantaluna
picht’chi, ukata ch’ullaraki picht’arakchi, paypacha
picht’chi, ukaruya uka qullqinaka winantchi,
maysarusa winantarakchi, uka pä charpacharu
winantchi, asta picht’arakikchi, ukhamä, ukata uka
winantata kachsuyanitaynaxa, sï. Kallachi pataru
kachxatäsiniwaychi, täta jathipini apsunitaynaxa, sï.

—¿Mamita akaxa kunäpachasa?— taykaru

q’ipkatatayna.

—Kunasa, ¿kawkisa utapunkuxa?— sasa

tuqirakikchi, ukata uñxatxapxchi, taykaxa amukipiniwa
uñxatatayna, janixaya sunsu luqhi waynaxa qullqi
uñt’atpäkitixa, taykaxa suma uñxatchi.
 —Akaxa qullqirakisä, kunjamataraki uka 43
apsuntasti?.

—Uka manqhana jichhaxa utjaskakiwa— jischi—

kutintächa?,— sasa. Janiya taykaxa kutintañapa
munkatapatixa.

—Q’ipisxakiñäni, jani kutintkamti, utaruki

sarxañäni, jani uñtasisa sarxañäni,— sasa,
q’ipxarusiwäsa sarxapxatayna, sï. Asta taykaxa
lup’irakchi, musparakchi.

—¿Kunaraki akaru uñstpachaxa?, ¿Qullqäpachati?

¿Janicha qullqïkpacha?— sasa chuyma manqhapana
lup’chi. Utana suma mayampsa uñxataskakchi, asta
ukch’a qullqikamaki, janq’unaka, q’illunaka ukhama,
ukata wali kusisipxatayna.
Nayraxa t’aqhipiniwa, qapjasisa sawjasisa
sarnaqapxirïtayna, sï. Jichhaxa ukjata taqi kuna
alasxapxchi, walja manq’añanaka, taqi yänaka utaru
chhijnuqapxchi, qamiriwa kuttawayxapxatayna, sï.
Ukhamakiwa nayraxa pasirïtayna.
(Arusiri: Teodora Juana Sanga, San Andrés de Machaca; aruqiri: Felicidad Marina
Sanga, 1986; qillqaqiri, wakichiri: FLP).
 44

¡Way Way Karisa!

Mä maraxa, mä yunkasa sariri tatawa suxta

mulanakani pä anuni ukhama Yunkasa saratayna.
Ch’arkhinakasa, chalunanakasa khumt’atawa Yunkasa
saratayna.

Niya wali jaya sarkatayna, ukhamata niyarakiwa

chika urüxatayna. Samarañchaqaruwa puritayna,
samarañchaqanakaxa uñt’atarakirïtaynawa. Ukata
mulanakani, anunakasa ant’asita ukhama wasitata
sarantawätayna. Ukhama sarkämixa niyarakiwa
jayp’untxatayna, ukjarukiwa ikt’awayxapxatayna.

Uka sariri tataxa anunakapampixa jaqi

masipampjamawa parlasirïtayna. Qhipharmanthixa
wali willjtata sarantarakkitayna. Wasitata mä
samarañchaqaru purintarakkitayna, niya pusi uruwa
ukhama saratayna. Samart’añkamaxa anunakapaxa
janiwa ukankxataynati, samart’awäsaxa jani
anunikiwa, wasitata mulanakaru khumxatawäsaxa, 45
sarawayxatayna. Ukhama sapakiwa wasära qullu
qullunaka saraskatayna, ukata jupaxa janiwa
amuyaskataynati, pani jaqinakawa arkaskatayna, uka
jaqinakaxa lunthatätaynawa.

—¡Chhuy! ¡Jumaxa jiwañamawa!— sasawa uka pä

lunthatanakaxa chhukxatapxatayna. Sariri tataxa
janiwa kamacht’añsa yatkataynati, ukata wali
lunthatanakaru achikt’asitayna.

—Janiki jiwayapxistati, taqpacha khumuntata

mulanakajasa, jumanakankaniwa! ¡Wawanakajasa
uñjasiñästxaya!

—¡Janiwa jumaxa jiwañamapuniwa,

ch’atapxitasmawa!— sasa lunthatanakaxa
jiwayañatakiwa sariri tataru uñkatapxatayna. Mä
juk’ampsa lunthatanakaru achikkakitaynawa, ukata
janipuni munxapxïpana satayna:

—Tatanaka ukhamaxa, niyakixaya

jiwayxapxchitätaxa, nayaxa kimsa kuti kunkt’asiwäña
muntha, janikiya «janiwa» sapxkistati.

Lunthatanakaxa jupanakpura uñkatt’asisinxa

«iyawa» sasawa kunkasiyapxatayna:
 —Ukhamaxa kunkt’asimaya, khitiraki aka wasära 46
qullunakana ist’kätamxa— sasa wali larusipxatayna.
Sariri tataxa laqapuniwa wali ch’amampi
kunkt’asitayna:

—¡Tumay Karisää! ¡Janikiya jiwayapxistati, kimspini

kunkt’asiwayaña munthxa!

—¡Jank’aki kunkt’asim! ¡Sarxañapxthwa!— sasawa

lunthatanakaxa tuqitayna. Ukata wasitata
kunkt’asitayna.

—¡Way Way Karisää!— sasawa taqi ch’amampi

art’atayna.
Ukata uka pä anunakaxa, sutinakapa ist’asina,
chhukhnuqanitayna. Janira kimsa kunkt’askïpana
anunakaxa lunthatanaka q’ala mayni mayniru
manq’anuqatayna, ukkañkamaxa sariri tataxa laqawa
chikuti puntaru mä qala ch’uqkatatayna, ukampi
jawq’kämiwa lunthatanakaru jiwarayatayna.
Ukhamata sariri tataxa jiwañata qhispiwayasa Yunkasa
mulanakani, anunakani ukhama wasitata
sarantawayxatayna.

(Qillqiri; Victor Ruben Acarapi Callizaya; Jayma Archivo, 1983; wakichiri: FLP)
 47

Jukumarixa tawaqu
q'ipisxatayna

Nayra pachaxa tata kuraxa mä

sirwintanitaynawa, ukata mä uruxa tata kuraxa isi
t'axsuriwa jawiraru khithatayna. Sirwintaxa jawirana
t'axsuskatayna, ukana mä jukumariwa qarqata
saraqanitayna. Ukhama t'axskiriruwa amparata
katthapiwäsina, kallachi patxaru jaqxatasiwasa uka
qarqa putuparu sirwintaruxa q'ipisxatayna.

Uka qarqa putu manqhiruwa jach'a qalampi

atintxatayna, ukata manq'a thaqhiri jaya sarañatakiwa,
mä jach'a qalampi atintawayxatayna. Jukumarikiwa
uka qalxa jiktirïtayna, uka qalaxa sinti jathitaynawa.

Mä maranakatxa wawaniwa tawaquxa

uñstxarakitayna, wawanakapaxa pä jisk'a yuqallanaka
ukhamätaynawa. Uka jukumari yuqallanakaxa
laqakiwa jilsxarakitaynawa, ukatxa wali ch'amaniwa 48
tukxapxatayna, uka jukumari yuqallanakaxa
mamaparu akhama sapxataynawa:

—¿Mamita, jumaxa kawkhatsa juta?—

mamapaxa akhama sarakitayna:

—Nayaruxa tatamawa jawirana t'axsuskirïtha

ukhamata jamasata q'ipinitu— sasa. Ukana uka
jukumari yuqallanakaxa anqaru mistuña wali
munapxarakitayna. Ukata mamapaxa yuqallanakaru,
akhama sasa yatichatayna:

—Tatamaruxa naranjaruwa yunkasa khithañäni,

ukkañkamawa jiwasaxa anqaru mistupxañäni— sasa.
Ukata yunkasa sarañkamaxa mamapaxa tata kurana
ukaruwa yuqallanaka irpxatayna, tata kuraxa
yatiñutaruwa yuqallanakxa uskxatayna, ukata
sapüruwa yatiqiri khithirïtayna.

Yatiñutanxa uka jukumari yuqallanakaxa yaqha

yuqallanakaruxa, anatxayataxa, ch'akuskamakiwa
jiwarayxatayna, ukata tata kuraxa wali kuliratayna.
Tata kuraxa iglesiana jaqinakaru achikatayna, uka pä
yuqallanakaru jiwarayañapataki.
 Ukata uka jayp'uxa jaqinakaxa waljanipuniwa 49
iglesiaru aywthapipxatayna, ukata tata kuraxa akhama
sataynawa:

—Jisk'a yuqallanaka, iglesiana santunakaraki

chhqhaspa uñjiri sarapxam!— sasawa yuqallanaka
khitharpätayna. Ukata yuqallanakaxa iyawa sasa
sarxapxatayna.
Ukanxa uka pä jukumari yuqallanakaxa taqpacha
jaqinakaruwa ch'akuskamaki ikirayxatayna,
jiwarayxatayna, kutt'anxasinxa akhama tata kuraruxa
sapxatayna:

—Lunthatanakaxa waljapuniwa lunthatasiri

jutapxatayna, taqpachanirupuniwa jiwarayanipxtha—
sasa. Ukata tata kuraxa wali kuliratapuniwa uñjiri
jalatayna, purisinxa walja jaqinaka jiwarata uñjasinxa
jupamppachawa t'ukusa jiwxarakitayna.

(Contó: Anónimo, Archivo JAYMA, transcripción y recopilación: FLP).

 50

Sunkumallaxa tawaqsa
q'ipisxirïtaynawa
Nayra pachaxa Sunkumallaxa mä thanthalli
wuru qalluru uñtatawa Aqu k'uchuna utjatayna,
sasawa, Aqu Aquni markankirinakaxa parlapxirïtayna.

Sunkumallaxa arumanakakiwa sarnaqirïtayna,

iwija awatirinakaxa, jayp'unakaxa, utaru purisaxa
q'ipsa qaputsa uta anqaru apnuqt'asisakiwa utaru
mantawayxirïtayna, ukatxa arumirjaxa uka yänaka
chhaqhata ukhamäxiriwa, siwa. ¿Khitisa
apasxirïpacha? Achachilanakasa awichanakasa
"Sunkumallaya apasxpachaxa", sapxirïtaynawa.
Yaqhipa imilla tawaqunakasa chhaqhxakirïtaynawa,
iwijanakasa wallpanakasa ukhamaraki.

Ancha kulirkaña ukhamäxataynawa, siwa. Ukata

jaqinakaxa taqini "Sunkumallaru suyxataña"
amtapxatayna. Mä arumawa, niya chika past'awa,
ch'amaka taypita, uwijasa acht'ata, q'ipisa pukt'asita
ukhama Sunkumallaxa mistunisa purinitayna.
Pachpatwa jaqinakaxa sustuki arktapxatayna, ukatxa
mä jach'a t'uxurukiwa Sunkumallaxa 51
mantawayxatayna. Ukatxa taqpacha jaqinakawa
qalanakampi aqunakampi, q'ala uka t'uxxa jani
mistkaya pirqantapxatayna.

Ukata Sunkumallaxa jani mayampitakiwa

chhaqhtawayxatayna.

Jichhürunakanxa uka t'uxuxa qhanawa

pirqantatäski, ukata Sunkumalla satapiniwa
ukachaqaxa.
(Patrocinio Chura Zegarra, 1996 /Archivo JAYMA, recopilación FLP).
52
 53

Jila sullkanaka

www.foro.univision.com

PAYÏRI PANKA
 54

1 Pani jila sullkanaka

2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi
3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi
4 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita
5 Muru imillana sarnaqäwipa
6 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna
 55

Pani jila sullkanaka

Pä wajcha yuqalla wawanakawa mä markana

qamatayna. Jilapaxa sullkaparu sinti uñisirïtayna.
Jilïrixa irnaqiriwa sarirïtayna, sullkaparu janiwa irpaña
munirïkataynati. Ukata sullkapaxa «irpxita» sawa wali
jachxayirïtayna.

Jilapaxa sullka irpkamayxa yaqha jaqi irpirïtayna.

Sullkaparuxa yaqha thakhiruwa uñtäwayirïtayna.

— Ukachaqnama saräta, ukata anchhitawa

jikxatanïma, nayaxa qhiphata jutä— sasa, sullkapxa
ch’umiruwa uñtäwayasa sarxirïtayna. Ukata uka
ch’umina janiwa kawksaru saratsa uka jisk’a yuqallaxa
yatxirïkataynati.

Arumt’xataynawa, uka ch’umi manqhana mä

awiyunjamawa mayaki jisk’a yuqallaru jalakipatayna,
chhiqhani k’isimirataynawa, k’isimiranakawa ukjana
nuwarasiskatayna. Yuqallaxa wali jachasisawa ukana 56
k’isimiranakaru manq’a churatayna.

Ukata Kunturiwa ukhamaru puritayna, ukata

yuqallaru satayna:

— ¿Yuqallitu, kunatsa jachaskta?— sasa, ukata

yuqallaxa satayna:

— Jilajawa akhama maysaru uñtayitu, ukata

jichhaxa chhaqhxthxa, jupäpana jachaskta— sasa,
ukaruwa Kunturixa satayna:

— Nayawa yanapt’äma, jani jachkamti, nayawa

jilama sarki ukaru q’ipxäma— sasawa Kunturixa
q’iptawayatayna. Jilapa sarki uka utaruxa nayraqata
puriyxatayna. Jilapaxa janirawa purkataynati. Sullkaxa
nayra purxatayna.

Sullkaxa Mallku ukana wali suma irnaqxatayna,

jilapaxa qhipha uruwa puriskatayna. Yuqallaru uñjasa
wali musparatayna, ukata jilapaxa sullkaparu
jiskhitayna.

— ¿Kunjamatsa jumaxa nayraqata purinxtaxa?—

sataynawa. Janira arskïpana, uka yaqha jaqimpi,
sullkaru nuwjapxatayna.
 — Jichhaxa aka yuqalla alisnukuyañäni. 57
¿Kunjamatsa purinpachaxa? Jiwasana lurañasa
apaqistaspa— sapxataynawa.

Ukata k’arintapxatayna.

— «Mallkuxa uka yapunaksa luraña yatkiti, jayra

Mallku, nayaxa mä arumasa wastawa q’ala
chaqsurapiristhxa» — sasawa yuqallaxa parlaski,
sasawa k’arintapxatayna.

Ukata Mallkuxa yuqallaru jawsayatayna.

— Chiqati ukhama parlaskta?— sasa.

— Kunpini jani parlkthi— sataynawa, ukata

Mallkuxa satayna:

—Jani jichha aruma ch’umi chaqskäta ukaxa,

arumanthixa ukhama parlatamata jiwayayämawa—
sataynawa, yuqallaxa wali jachatayna.

Ukata ch’umina yuqallaxa wali wararitayna, ukjaru

pani jaqiwa uñstanitayna, ukaxa
k’isimiranakataynawa.

— ¿Kunatsa yuqalla jachaskta?— sapxataynawa.

 — Jilajawa nayaru k’arintitu, ukata jachasktha— 58
sasawa yatiyatayna.

— Jani jachkamti, nänakawa yanapt’apxäma,

antisasa Mallkuna phayiriparu, «qharuruwa
jiwayxapxitani» sasa, mirinta walja phayayanma, ukata
mirintayapxitäta, jichha arumasa wastawa pä tunka
phisqani tupu chaqsuñäni— sataynawa, sï.

Uka arumaxa Mallkuna phayiriparuwa:

— Qharuruwa jiwayxapxitani, «jiwañatakixa

mirintasiwätawa»— sapxituwa, jichhaxa mirinta
phayarapita— sasawa tawaquru mirinta
phayayatayna.

Arumirjatakixa k’isimiranakaxa q’ala chaqsxatayna,

uka arumirjapachawa yuqallaxa Mallkuna uka
saratayna:

— Q’ala chaqsxthxa— sasa.

Mallkuxa uka wajcha wawaruxa wali

q’ayachatayna. Ukata jichhaxa jilapaxa mistunitayna:

— Kawkita sullkajaxa chaqskanixa, jichhaxa

jiwayxaniwa— sasa wali kusisitayna.
 Yuqallana q’ala chaqsutapa yatisaxa jilapaxa wali 59
muspatayna. Mayampi k’arintasa sullkaparu jachayaña
amtapxarakikchi.

— «Mallkuna phuchhaparu khitisa wawachaykiti,

nayaxa mä arumasa wastawa wawachayiristhxa»,
sasawa yuqallaxa parlaski— sasa k’arintapxatayna.
Ukata Mallkuxa satayna.

—¡Chhü! ¿Chiqati mayampi ukhama parlaskta?

Phuchhajaru jichha arumpachawa wawachayataxa,
janiti wawachaykataxa arumanthixa
jiwayayamawa— sataynawa. Ukata yuqallaxa:

— Akhama k’arintapxitu— sasa wali jachatayna.

Tawaquxa utaruwa irpantxatayna.

— ¿Kunatsa ukhama parltaxa?, kawkita jumaxa

jichha arumpachaxa wawachaykitätaxa— sasa.

— Janiwa kunsa nayaxa parlkthti, k’arintapxituwa—

sataynawa. Ukata tawaquxa yuqallaru satayna.

— Wat’añajata ikintanma— sasa, yuqallaxa wali

jachatayna, tawaquxa ikxataynawa. Chika arumaxa
Kunturiwa puritayna.
 — Nayawa jumaru q’ipiniri juchanithxa, ukata 60
jichhaxa nayawa yanapt’äma, jani jachkamti—
sataynawa.

— Jichhaxa jumaxa tawaquru ikkataskakïtawa—

sasa. Tawaquxa q’ala ikitäxataynawa, ukhamata
tawaquru kayu ayatatayasa jichha yurita wawa
Kunturixa ichuntatayna, tawaquxa wawanikiwa
qhantatxatayna, ukata tawaquxa satayna:

—Chiqarakisa wawanïxatatxä, janchijatxaya

yurkchi— sasa wawa q’ayachthapisxatayna. Ukjaxa
yuqallaxa Mallku jawsiriwa saratayna:

— Phuchhamaxa wawanïxiwa—sasa. Uñjatayna,

ukata Mallkuxa yuqallaru wali q’ayachatayna:
Jichha uruta khuysaruxa nayalantixätawa, jumawa
Mallküxata—sataynawa. Jilapaxa masipampi ancha
jachapxatayna.

Ukata jilaparu pichirita uskxatayna, uka maynï

jaqiru khuchhi putu pichiri uksxarakitayna.

(Contó: Mario Rodriguez, en 1984, Tacacoma, prov. Larecaja; grabación: Félix Layme
Pairumani y Vitaliano Huanca; transc. Juana Vásquez 1984, INEL, recopilación: FLP).
 61

Layqa taykalimpi wajcha

wawanakampi

Mä pachaxa mä chacha warmiwa, kimsa yuqalla

wawani, utjasipxatayna, ukata jachañaru
purxapxatayna, tatapasa mamapasa jiwxataynawa.
Iñunakaxa mä marawa sinti llakita qamapxatayna.

Mä uruxa janiwa manq’añaxa utjkxataynati, jilïrixa

manq’aña sullkanakataki jikxatiriwa saratayna. Ukata
mä tataru «kunsa lurt’arapikïmawa» sasa wali
achikt’asitayna, ukhama achikasïpanxa laqakiwa
yanapiritaki katuqatayna.

Qarjtañkama irnaqasaxa, jayp’uxa, laqawa

kutt’anxatayna. Ukhama mä pusi uru sarkasinxa, mä
jayp’uxa, mä qamaqiwa thakhina jalakipatayna. Ukana
mä qala irtasisawa, wali t’iñita, p’iqita chiqaki 62
jaqt’atayna.

Qamaqiruxa jakapächataynawa, ukana jiwayasa

kharsxatayna. Ukata arumt’xatayna,
ch’amakäxataynawa, waynuchuxa payxataynawa.
Ch’amakana sarkasaxa mä jisk’a micha qhanwa wali
jayaru uñjatayna, uka uñtasawa chiqaki saratayna,
tinkusa tinkusa uka utaru puritaynawa.

Uka utaru purisaxa wali arnaqatayna. Uka utata

awkilimpi taykalimpiwa mistunitayna. Waynuchuxa
qurpacht’äsiñataki wali achikt’asitayna.

—Jichha aruma qurpacht’akita— sasa. Ukata

awkilixa satayna:

—Jichha, chika arumaxa wisitanakajawa jutani,

jupanakaxa wali qhurunakawa— sasa janiwa
qurpachaña munkataynati. Waynuchu wali
achikt’asïpanxa kunjampachasa katuqapxataynawa:

—Ukhamaxa, jumaxa, mä jach’a kanasta manqhina

ch’ujukiwa ikïtaxa— sataynawa. Ukhamawa
waynuchuxa ikxatayna.

Ukata niyakirakiwa awkilina taykalina

wisitanakapaxa purintanipxtayna. Uka wisitanakapaxa
janiwa jaqinaka kikpäkataynati, supayanakaru 63
uñtasitätaynawa. Purisaxa supayanakaxa ratukiwa
umaña qalltapxatayna, taykalimpi awkilimpixa
supayanaka chikawa wali umapxatayna, ukata mä
supayaxa satayna:

— ¿Kawkïrisa jiwasana urunakasaxa?— sasa, mayni

supayanakaxa mä arukiwa:

—Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!,

wirnisa!— sasa wali qhuyphipxatayna.

Ukatxa uka taykalixa juk’ata juk’ata kanastankiri

waynuchuru jamasata umaña churatayna. Ukata mä
juk’atxa waynuchuxa umatäxataynawa. Uka
waynuchuxa supayanaka chikawa qhuyphitayna:

—Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!,

wirnisa!— sasa qhuyphitayna. Jayawa ukhama
supayanaka chika qhuyphitayna. Ukata mayana
jisxatayna:

—Martisa!, mirkurisa!, juywisa!, martisa!,

mirkurisa!, juywisa,...—sasa pantjasxatayna.

Supayanakaxa ukhama siri ist’asaxa wali

t’ipusipxatayna. Ukata mayaki katjasina takjapxatayna.
Tuqisa tuqisawa alisnukupxatayna. Waynuchuxa wali
mulljatawa sarxatayna, willjtanxataynawa. Muspkiriki, 64
janiwa irnaqirisa sarkxataynati.

Ukhama muspkämixa jaya markaruwa, pä

sullkanakapampi sarxapxatayna. Ukhama sarxasaxa
manq’añatxa sinti t’aqhisipxatayna, markata marka
sarapxatayna, janiwa kunana irnaqañsa
jikipxkataynati.

Mä uruxa mä markaruwa sinti qarita, puripxatayna.

Ukaruwa mä taykalixa uka kimsa wawanakaru
jikxatatayna:

—Wawanaka ¿Kawkitsa jutapxta?— sataynawa.

—Nänakaxa wali jayata irnaqiri jutapxtha—

sapxataynawa.

—Nayaxa jumanakjama waynuchunaka yanapiritaki

thaqhaskthxa— sataynawa.

Ukhamatwa uka kimsa wajcha wawaxa taykalimpi

chika sarxapxatayna. Utaru purisaxa, taykalixa,
ratukiwa manq’a phayatayna.

Phaykasaxa taykalixa sapakiwa, janiya khitisa

ist’kchituti, sasa arusitayna:
 —Aka sunsu yuqallanakaxa janiwa akch’asa 65
amuyaskapxiti, jichhaxa akata janiwa mistkapxaniti,
jichhaxa mä juk’a manq’a phayt’ä, ukata
manq’antañataki mayata mayata jiwarayä— sasa, mä
jamasa k’uchuta anu p’iqi itsusisa wali manq’a
phayaña wakichatayna.

Ukxa jisk’a sullka yuqallawa uñjatayna, ukatxa

laqawa jilanakaparu yatiyatayna:

—Uka manq’a apankani ukxa janiwa

manq’apxkañäniti, uka taykalixa manq’aruxa anu p’iqi
ituntawayi— sasa q’ala awisanitayna.

Ukatxa wawanakaxa janiwa manq’apxkataynati,

taykalixa sinti t’iñitayna:

—Aka jayra yuqallanakaxa amuyasxapxati

kamacharaki, mäpita jiwarayä— sasa kuchillu qalaru
qaqutayna. Jisk’a yuqallaxa ratukiwa jilanakaparu
awisanitayna, ukata mä t’uxu jist’arasa
mistuwayxapxatayna. Taykali utaru sarkañapxkamaxa
yuqallanakaxa niyawa mä qullu pataru
chhukhsxapxatayna.

Taykalixa sinti t’iputayna, utata mä layqa wankara

itsusiniwäsina, yuqallanaka uñtata, wankara jawq’asa
arnaqatayna:
 —¡Jilïri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa 66
ukatxa chiqapuniwa yuqallaxa jaquqtxatayna.
Ukxaruxa, wankara jawq’asisa:

—¡Taypïri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa

arnaqatayna, ukata— jisk’a yuqallaxa janira juparu
arnaqankipana ratukiwa mä qalaru wiskampi
chinkatasitayna.

—¡Jisk’a yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa

inakiwa arnaqatayna, jisk’a yuqallaxa janiwa
jaquqtankataynati. Ukatxa, uka layqa taykalixa, sinti
t’iñitawa, wankara itnuqasiwayasa, uka qulluru:

—Uka jisk’a yuqalla jiwayanï— sasa jalatayna.

Ukkañkamaxa jisk’a yuqallaxa laqawa pachpa

wiskata warkuqtanisa wankara itnuqatäki ukjaruwa,
jalaqanxatayna. Ukata uka wankara ittasisawa:

—¡Layqa taykali, layqa taykali uka qulluta

jaquqtanim!!!— sasa arnaqatayna. Ukata chiqapuniwa
taykalixa jaquqtanisa jiwxatayna.

(Qillqiwa: Zenobio Yahuasi Moga, 1985, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

 67

Parurimpi kimsa yuqalla

wawanakampi

Mä utana mä chacha warmiwa kimsa yuqalla

wawanakani utjasipxatayna. Pä jilïrita sipansa sullkawa
wali ch’ikhipinïtayna. Yuqallanakaruxa manq’atxa
janipiniwa jikt’aña yatkxapxataynati, ukata:

—Wawanakaxa ikiraskiwa, jiwasaxa phasa qhati

manq’t’asiwäñäni, phasa yuru wayuqanma.

—Nacha wayuqanixa— sullka ukaxa ratu jalaqanisa

wayuqanxarakikchi, ukata:

—Asta, aka wawanakaxa janipinixä,

kunarakïxpacha, kunjamataraki aka wawanakana
purakaparuxa jikt’añänixa— taykaxa jischi. Janirakiki
taykampi awkimpixa manq’t’asiyawaykchiti, ukata
jichhaxa awkimpi taykampixa parlasipxchi.

—Kamachxakiñäni— sasa, ukatxaya jichhaxa:

 —Ch’umirukipini ant’anxañäni— sasa. 68

—Chiqa ukarukipini ant’anxañäni— sasa, ukata

uksawa ch’umiruxa wawxa kimspacha ant’anxatayna,
sï. Uka sullka yuqallawa wali ch’ikhipinïtayna, siya.
Ch’umiru jaytaniwayxchi, ukata jichhaxa awkixa
kutt’aniwayxatayna, uka jisk’a ukaxa chimpt’asa
chimpt’asawa saratayna, siya. Jaytaniwätaxa janiwa
Parurimpi tupkataynati, pachpata:

—Nayaxa uñjsthxaya, jilatanaka

chimpt’aniwaystxaya— sasa, chiqaki utaru
purinxapxatayna, siya.

Ukata jichhaxa wasitata anxaruwätayna, siya.

Ukana Parurimpixa tupxatayna. Parurimpi tupasa
uksaxa:

—Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani,—

sasawa achachimpi awilampixa parlasipxatayna,
Parurixa kimsa yuqallanirakïchi, ukata ukampi chika
aychanaka manq’antaychi. Ukjawa sullkaxa satayna:

—Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani siwa,

janpiniwa ikipxätati—, sasawa jisk’a yuqalla lup’itayna,
siya.
 Yasta maykipa ikintaychi, manq’antataxa 69
yuqallanakaxa ikirawayxchi. Ukata Parurixa
mantantanisina ikikipata wawanakaparuxa, Paruri
qallunakaruxa, quri lluch’u lluch’urayxatayna. Jichhaxa
jisk’a sullka yuqallaxa janipiniwa ikkataynati, siya.

—Kamacharakiñäni: ¡Jilatanaka sartampxam!—

janipiniwa maynisa ist’kataynati, siya.

—¡Qhux! ¡qhax! ¡qhux! ¡qhax!— sasa achachi

yuqallanakaxa ikirakitaynawa, siya. Jichhaxa jisk’a
yuqallaxa Paruri qallunakata lluch’unaka apsutayna,
ikkiri jilanakaparu lluch’untaychi, ukata sullkaxa
lluch’untasisa ikita ikita tukt’awayxchi. Ukatxa achachi
Parurixa achasa ayt’ata mantanitayna.

—Q’ax!, q’ax!, q’ax!— asta kimspacha kunkata

achampi jisktaskamakiwa, Parurixa wawapaki p’iqi
iturawayxatayna, siya.

—¡Karaju! ¡Sapxapinsmaxaya sartapxamay!

¡Sartapxamay!— sasa sullkaxa achachi jilanakapa
takisa takisa sartayatayna, ukhama ikimachatpachawa
mistuwayxapxatayna, siya. Sarantawayxapxchi,
q’axatattanxchi, wallpaxa arxchi. Wallpa arutata
qhanjtakamawa Parurina utapxa uñch’ukiskapxchi.
 —Aä, ¿jichhaxa kamachañanisa?, ch’alla jawiraki 70
katupxsna, Parurixa jichhaxa arktanchistanixaya,
ch’alla jawiraru katuñänixa: Jumaxa jach’katäta,
nayaxa jach’katä, jupaxa jach’katani, janipuniwa
atipjayaskañäniti... ch’allampixa Paruriruxa
axskatayañäniwa— sasawa sarantasipxkatayna, siya.
Ukjana mä qhilla qulluwa utjatayna, ukjaruwa jisk’a
yuqallaxa liwitatxatayna, siya.

—¡A! Jilatanaka akaxa, akjaru... ukataraki

axsaräsiskapxäta.

Parurixa tatapiniwa kawallxata jalanitayna. Quri

sillani, quri wutasani, quri lluch’uni ukhamawa, siya.
Achachi Parurixa asta thuqhxatani, yasta sullka ukaxa:

—¡Jaw! ¡Jaw! ¡ Jaw!,— maynixa— ¡ Jaw! ¡ Jaw! ¡

Jaw!,— maynixa— ¡ Jaw! ¡ Jaw! ¡ Jaw!,—
qhillampkamawa ajanuta jach’katapxatayna, Parurxa
kawallu patata liwiqasina, qhillampi jach’kämi,
jiwayxapxatayna, siya.

—¡Karaju, ukaxaya jiwaytanwa! Sapxapinsmaxaya,

¿janicha?— achachi jiwayawäsina uksawa kawallu
irpxart’asiwäsa sarxapxatayna, siya.
 Jaya qurimpi k'achachata kawalluni sarxapxatayna. 71
Sullkaruxa walpini sallqjaña munapxatayna, siya.
Ukata achachinakaxa:

—Aka yuqalla jikimuchuñäni, jiwasakixaya qurimpi

sarxchiñänixa— , sasawa achachinakaxa
parlt'asipxatayna.

Ukata qamaqiwa iwisa qallu manq’askatayna, siya.

Ukata jisk’a yuqallaru sapxatayna.

—Khä qamaqita iwisqallu aparaniwayma, kankxaya

manq’awaychiñänixa— sasa inapiniwa
parlxayapxatayna, yuqallaxa janiwa aparaniña
munkataynati. Yasta sarantaskapxakchi. Sank’ayuxa
puquraskchi, k’usiwalluwa ukana täta phuqha.

—Yuqalla, khä k’usiwalluta sank’ayu

aparaniwayma!, khä sank’ayu k’ilaraniwayma ukata
uka manq’t’asiwaychiñäni— sasa, janirakikiwa
yuqallaxa uksa aparaniña munkataynati.

Ukxaruxa mä asinta utaruwa puripxatayna, ukana

patrunaxa irnaqañataki katuqchi. Ukata jichhaxa
achachi jilanakapaxa:
 —Aka yuqallaxa khä siñuritampi kasarasxiristha, 72
sasakiya parlchixa—, sasawa yuqallaruxa
k’arintxapxatayna, siya.

—Yuqalla karaju ¿Chiqapiniti phuchhaja

uñch’ukisktha? Karaju! yuqalla— sasawa jawq’jatayna,
jawq’jasaxa qurumi qurumi yuqallaruxa sarayatayna,
ukata mä juyrani utaruwa jist’antayna.
Ukch’añkamaxa achachinakaxa chhaqhata, quri
apxart’asiwayasa kawallumppacha chhaqhata,
sarxapxataynawa. Uka utanxa juyranakaxa täta
juphampi, qañawampi, ch’allampi chiktatawa
utjatayna. Ukaruwa patrunaxa mantatayna:

—Karaju!, siñurita uñch’ukstaxaya! Jichha arumaxa

aka juyranaka palljxäta, siñuritaru munstaxaya, aka
palljätaxa, siñuritampi kasaramawa—satayna, siya.
Ukhamawa yuqallaxa ikimaya, ukana micha
nakhtawayarakchi, jani tukkayataynawa, siya. Ukana
yuqalla jacht’asisa pallantaskatayna, ukjita ukjita
qutjaskatayna, janipiniwa... kunjamxaya wawaxa
k’utuskpachaxa, ukata jichhaxa k’usiwalluwa
mantatayna, siya.

—Wawa, ¿kunsa luraskta?

—Patrunaxa aka jupha ch’allata palljam! Situwa.

Jilanakajawa akhama jawq’ayitu—, yuqallaxa
jacht’asisawa k’usiwalluru awisasitayna. Ukata 73
k’usiwalluxa satayna:

—Jumaxa winkusiskama wawa, nänakawa

palljxapxä,— sasawa satayna, ukata jichhaxa
k’usiwalluxa maysaru maysaru q’ala
qullt’awayxatayna, siya. Suma q’uma, juphaxa jupha,
qañawaxa qañawa, ch’allaxa anqankamaki.

Ukata jichhaxa patrunaxa arumaxa sarchi,

uñantchi, liju q’ala jaljtayata:

—¡Ay! ¿Aka wawaxa kunäxicha?— sasawa

patrunaxa musparatayna —¿Kunjamsa wawaxa
akataqti jaljtaxpacha?, ¿jichhaxa kamachäsa?
Siñuritampi kasarxakchixaya— sasa. Ukata patrunaxa
satayna:

—¡Jichhaxa,... siñuritampi ikintatawa!, niya

jaljtaystaxaya, jichhaxa wawa lurarakïtawa— sasa.
Ukata arumaruxa jisk’a yuqallampi siñuritampi
ikintayatayna, siya. Ukaruwa Tiwulawa saratayna:

—Wawa: ¿ jichhaxa kamstamsa?

—Siñuritampiwa ikintäta, situwa— sasa. Ukata

qamaqixa yuqallaru yatichatayna. Ukaruwa patrunaxa
jutatayna:
 —Siñurita, lurtamti? 74
—Saya lurituwa—, sasa, uñantki ukjaxa qamaqixa
uta llawi k’uchuna jipkatatäskatayna, ukata uksawa
mistuwayxatayna. Ukatxa patrunaxa kasarxapinchi.
Yuqallaxa asinta patrunäxataynawa. Achichi
jilanakapaxa wali taxta, manq’atsa jiwirjama ukhama
kutt’anxapxatayna, siya.

—Jumanakaxa ukhamxaya lurawäpxchistaxa,

jichhaxa khuchhi awatipxam!—, sasa, jilirinakaruxa
khuyapayasiñata, khuchi awatiyatayna. Ukch’akiwa
uka kuñtuxa.
(Arusiri: Francisco Laime Ajacopa, Jesús de Machaca; aruqiri: Astwaldur Astvaldsson,
jiskht’iri: Félix Layme P., 1991; qillqaqiri: Filomena Miranda Casas; wakichiri: FLP).
 75

Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita

Yäqllaxa q’axu waynäxataynawa, ukatwa mä uruxa

patrunaxa, utana wali ch'ama laq'a qamaskasa,
yuqallaru jawsatayna:

—Jayra yuqalla, kuna kuñtsaya parlt'ita— sasina

satayna, ukata waynaxa akhama sasarakiwa satayna:

—Patruna, janiwa kuna kuñtujasa utjkituti—

sasina, satayna:
—¡Wa! Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtitaxa!— sasa
patrunaxa jischi, ukata waynaxa maya amuyt’asisa
patrunaru akhama sasa satayna:

—Jïsa, ukhamaxa, maya kuñtt’äma, wali

amuyt'äta— sasa kuñtatayna.

—Patruna, mä uruwa khaya qullu pata

saraskayätha, ukata uka qullu patanxa quriwa jach'a
qalana atxatatäskatayna— sasina kuñtatayna. Uka 76
ist'asaxa patrunaxa wali mayampi mayampi waynaru
jiskhitayna, ukatxa qhipha arumarjixa, ukäkanaka
sarañatakiwa waynampi parlawayapxatayna.
Waynaxa:

—Walikiwa, sarañänisaya— sasawa patrunaruxa

satayna. Patrunaxa wali kusisitayna, ukhamaraki
waynana kuñtatapatsa lup’itayna.

Qulluru quri apsuri sarañatakixa, warmiparuwa

mirinta walja phayarayatayna. Uka arumaxa
patrunaruxa janiwa ikisa purkxataynati. Uka quriki
lup'iskatayna, wali sumanaka lup'itayna ukhamaraki
amtaratayna.

Ancha alwawa, waynaruxa uka qullu sarañataki

jariyatayna, waynaxa janiwa ratuki ikiñata sartañsa
munkataynati, wali jayrasitayna. Ukatxa mirintasa
apt'ata ukhama uru jurnala sarapxatayna.

Ukatxa mä jach’a qulluru purisinxa mä

qullumpsa makatasa makatasa qaritawa puripxatayna.
Patrunaxa wali qarjatäxataynawa, niya uka qulluru
purisinxa, ukhama qarjatpachasa, wali patrunaxa
kusisitayna:
 —Walja quriniyäwa— sasina, waynana jani 77
ist'kaya, chuyma manqhapana, satayna.

Purisinxa waynaxa inakiwa quri thaqhiri thaqhiri

tukutayna. Ukhama Iñaki thaqhkïpanxa, patrunaxa
wali waynataki kulirxatayna, waynaxa mä jani aptkaya
jach'a qala uñachayatayna.

—Akawjankänwa— sasina thaqhatayna, ukata

qhipharuxa waynaxa chuymapanxa larusiskataynawa.
Ukatwa patrunaruxa akhama sasawa arsxatayna:

—Patruna, janiwa chiqäkiti, k'ari kuñtukïchixaya,

k'ariki parlxayasksma, Jumarakisa "Kuna k'ari
kuñtuksaya kuñtita", sistaxä, ukata ukhama ukhama
k’ari kuñtu kuñtasksma— sasina satayna.

—Kamsta! ¡Ayyyy! ¡Karaju!— sasakiwa p'iqita

ñik'uta, pä amparampi, jiyt'asisa muyuki muyt'atayna.
Patrunaxa walpini kulirasitayna, jupa pachpa chuyma
pisita amuyasisaxa, janiwa waynaruxa kunsa
kamachaña yatkataynati.

Aka kuñtuxa jiwasaru wali amuyt’ayistaspa,

kuna parlañasa, kuna lurañasa wali amuyasisawa
lurañäspa, wali amuyt’atata, saskarakisä.

(Contó: Justino Chávez S., 1984, La Paz. Recopilación FLP)

78
 79

Muru imillana sarnaqäwipa

Mä jach'a utanxa mä mansana aljiri mamawa

utjasitaynaxa, ñitampi ñitumpi mä jisk'a imillalla
markapata irpasinipxatayna. Uka imillallaxa janiwa
sutipaxa yatiskataynati, ukhamaruxa p'iqipaxa ch'iñi
phuqha ukhamätaynawa. Uka ñitapaxa q'ala ñik'utapa
yawirpayatayna, ukata muru imilla sasa
sutiyapxatayna.

Aka jisk'a imillallaxa k'isimirjamawa uta mantasa

mistusa sarnaqasirïtayna, jupaxa taqi kuna lurirïtayna.
Jupankataynawa kuna phayañasa, t'axsañasa, uta
apthapiñasa pichthapiñasa, janiwa ñitapaxa aliqa
sayt'asiñapxa uñjaña munirïkataynati, ratukiwa kuna
lurañanaksa churkatirïtayna, yaqhipa urunakaxa uka
imillaxa iki ch'irmisisawa sarnaqirïtayna.

Ukatxa ñitapaxa amistara jaqinakaparuxa wali

alawasirïtayna, sarakirïtaynawa:
 —Aka muru imillaxa ch'iqa amparajjamawa, jani 80
yanapkitaspa ukjaxa janiwa kuna lurañanaksa
tukuykiristhti.
—Ay! kusa yanaptamxa, ukata kunsa uka imilla
wawaru churätaxa?
—Nawirarana wali munkaña anatañaka churäxa.

Uka pachaxa muru imillaxa anatasiña wali

munirïtayna, ukhamarusa nawiraraxa niyawa
purinxatayna, ñitaxa taqi phamillaparuwa
jawsasirakitayna, wawanakaparuxa kunaymani
anatasiñanaka churarakitayna.

Muru imillaxa nayrapaxa jalartirjamawa uka

uñch'ukitayna, mä mamaxa uka uñjasaxa uka ñitaruxa
sarakitaynawa:

—¿Muru imillitamaruxa kunraki churätasti?

—Ja jay! Juparuxa mä suma anataña churäxa.

Uka ist'asaxa muru imillaxa wali kusisitawa ikiri

sarxirïtayna, uka arumaxa walipuniwa kunaymana
anatañanakampiwa sankasitayna.

Nawirara alwaxa muru imillaxa wali alwata

sartarakitayna, wat'añapanxa mä jach'a machaqa
chikutiwa uskutaskatayna, wali kusisitawa ñitaparu 81
yatiyiri jalatayna:

—Ñita!, ñita!, Jesucritoxa aka chikuti nayatakixa

apayanitütu.

Ukjawa uka ñitapaxa jupa pacha p'inqasitayna.

¿Qawqhasa ukhama wajcha wawanakaxa

t'aqhisipxpacha? ¿Uka chikutixa uka imilla wawaru
jawq'añataki satäpachati, jani ukaxa ñitaru ñituru mä
uru Muru Imillana jawq'añapataki satäpachacha?
Janiwa kunasa ukhamakïkiti, taqi kunasa ayniwa, wali
amuyt’asisa sarnaqañawa.

Jumaxa ukhama wajcha wawanakana

t'aqhisitapxata qillqt'añamarakiwa, ukhamataki qhuru
jaqinakaxa wawanakaru t'aqhisiyatapata p'inqasxani…

(Contó: Elena Ticona, 1983, Archivo JAYMA, transcripción y recopilación: FLP).

82
 83

Mä q'axu waynawa qutqurimpi

jikisitayna

Ukana jilïrixa wali qhirwanaka sarirïtayna. Sullkaxa

janikiwa janiki kawksa sarirïkataynati, ukhamawa
tayka chika iwija uñjaskirïtayna. Jilïrixa asta kawksa
sarchi sarchi sarchi ukhamata asta juyranaka
purt'ayanirïchi, ukhamawa siya.

Taykaparuxa utaparuwa irpasirïchi, ukana tunqu

palljaychi, taykaruxa janiwa tunqu waxt'irïkiti, siwa.
Jisk'a ch'imi jani kunataki sirwiri tunqunakaki
waxt'aniri sï. Asta jisk'a ch'imikpini waxt'irïchi, jilïri
yuqapaxa wali ukjataqi alakipasaxa yanasirïchi.

Sullka yuqallaxa qhirwa sarañaraki amtasxatayna,

ukana mayni kumpaña utjakirakiwa, sipï. Ukana
«sarañäni» sasa achikataparakiya. Ukata jichhaxa:

—Asnuki mayt'anisma, akja mantikaki

jikxatawayasma, asta mä jisk'a phukhu, mamita
ukampixa tunqu jikxatanipuniwa— sasa, ukata 84
jichhaxa sarawayataynawa, sï. Jani mirintani, juk'a
phiriki apasitayna.

Ukata chika thakhina, niya mä payüru

sarkapxatayna, sï. Ukana samart’asa mirintasipxchi,
ukhama mirintaskiriruwa mä jisk'a yuqallaxa thakhina
arnaqasitayna.

—Thakhi saririnaka: ¡Jutapxam! ¡Jutapxam!—

sasakiwa ukana arnaqasitayna.

—¿Kunaraki khä taxta yuqallasti munpacha?

Mirintaskiriru arnaqasi, mirintasa utjkistuti— sasawa
satayna. Ukata phiri apxart'awäsawa saratayna, uka
thakhiru jikxatiri saratayna, uka mä yuqallakiwa jani
isini ukhama:

—Janiwa manq’a munkthti,… Mantikanïsktawa,

mantikamaki mä akjitsa waxt'itaxa, mantikamaki,…
nayawa maya wali amuyt'ayäma, mantikaki
waxt'itaxa— sasa, ukata uka yuqalla q'ipï ukjakama
irpatayna, ukana sayxatasa:

—Mantikampi jusq'st'ita, akjanakawa usutuxa.

Nayawa jumaru amuyt'ayäma, jumaxa wali
qamirïxatawa, jichha amtkitätaxaya— sasa, ukhama 85
jusq'st'atayna.

—Jichhaxa mantiyumpi janxatt'ita— sasawa

mantiyumpi jisqhatt'ayasitayna. Mantiyumpi
tapxatasna,… ukata jantapxchi ukana qutqurikiwa
qunxatayna, jisk'a phuyu phuyuxa sartata, ukana yasta
qutqurixa suma parlxatayna, sï.

—Jichhaxa mä patrunawa usuntataxa,

mandonakawa sarnaqaski, yatirita yatiri, jumaruxa
yatirisktacha sätamwa. Jumaxa, jisa yatiriskthwa,
sätawa— sasa qutqurixa satayna.

Ukata jichhaxa sarapxchi sarapxchi, yasta qutqurxa

asnu pataru ichxatt'asiwayasna ukhamaya
sarapxataynaxa, ukata chiqapiniwa pani jaqixa
jutatayna, uka patrunana jaqinakapaxa
jutaskarakpachaya, ukaru jikxatasa satayna:

—Kamisaki tatanaka. Patrunajawa usuntata,

kukcha uñxatt'asipxkirïta,…

—¿Jichhaxa kamacharakïñänï…?— sarakitaynawa,

ukjaxa qutqurixa qutqur! qutqur! "saskakma,
saskakma" sasa sumaya yatichasinkatapaxa. Ukata
jichhaxa uka saririnakaxa sapxchi:
 86
—Uñxatt'asipxkirïthpï— sasa.

—Awira kawkhima, akaxa kukaxa

uñxatt'akimaya,… ¿Kunata usutäpachasa?

—Ñanqhampirakisä, jaqina ñanqhatarakisä—

sasakakitaynaya.

Sarkasa sarkasa, mä kawkhana qunt'awayañasa

utjapinirakisa, ukana sumapcha patrunana
jaqinakapaxa jiskht'xataynaxa.

— ¿Yasta ñanqhxa jichhaxa apsusmati?— sasa,

qutqurixa "apsuristhwa sama" sasa wali
ch’isiqiskatayna, ukata jisxatayna.

—Saya, apsuristhwa— sasa, qutqurixa

ch’isiqiskakchi, "apsüwa satawa, apsüwa satawa" sasa.

Patrunana utaparuwa purxapxatayna, patrunana

jaqinakapaxa utaru chhukhuntawayiwa, sï. Jupanakaxa
patrunana utaparu mantañataki asnu jarart'asipxchi,
asnu jararkañkamawa qutqurixa q'ala parlxatayna:
"Paqu q'ara anuwa saskakitawa, janipuniwa
axsarkätati", sasa suma parlatayna sï, "ch'ijmaña
manqhankaskiwa, asta uraqi luqantasa
apsuskakitawa", sätaynawa. "Uka ampara qutamaru 87
thusxatt'awayäma, jichhaxa anu apsxapxani ukata uka
amparampi patrunaru llamkht'äta, llamkht'askakïtawa,
ukhamata yasta patrunaxa walikïxani" sasa, uka
sawayasna uksaxa qutqurixa phurrrr!! Sasawa
thuqhst'awayxatayna, sï.

—Mä yatiriwa utjatayna, ukhama jichhaxa

jikxatanipxthwa, ukata yatirïthwa jischixaya, jaqina
munañapawa jistamwa, tata patruna…— sasa
patrunaru jaqinakapaxa sapxchi.

Ukata utänqaru mandonakaxa yatirinakxa

irpantapxatayna, ukana tukturanakaxa waljaniwa
ukana qunuratayna, médiconakaxa, larupxpachaya,
qullirinakaxa kuna jisk'a taxta jaqikïpachächi.

Ukata jichhaxa yatiri patruna ukaru

irpantapxatayna, patrunxa waynakïtayna. Kunjamti
qutqurixa jiskänxa ukhama saskakitaynawa, asta paqu
anu jiwataxa chiqapini ch'ijmañä uka katri manqhata
phat'susna waysxapxchi, ukata amparata patrunaru
yatirixa llamkht'atayna. Ukata jichhaxa patrunaxa
¡Qhaxxx! Jiwata ikt'awayxatayna. Mä ratuta patrunaxa
thuqhthapitayna, q'ala k'umaraki. Ukjawa
tukturanakaxa, jupa pura wali nayrasa allqakamakiwa
uñkatasipxatayna.
 88
—¿Jichhasti? ¿Khitisa ukaxa? ¿Kunjama jaqisa
ukaxa?— asta patrunaxa sataynawa, sï.

—¿Khitipinisa ukaxa? Irpanirapita,

irptanirapipinita— satayna sï. Yasta arumirjaxa
patrunaxa ch'uqiki, q'ala k'umara.

Ukata ukhamakiwa qhipharmanthixa jisk'a q'ara

anu wayunipxixa, sï. Patrunaxa kusaki, wali lakasa
thayatawa uka tukturanakaxa muspatayna, sï. Uka
arumijaxa q'ala waynxa jariqt'ayatayna, ukatxa asinta
uta muytiri sarapxatayna, ch'uqixa ukjataqi
yapunakapiniwa achuntatayna, sakchï, tunquxaya
ukhamaraki, ukjaxa waynaxa kawalluru lat'añsa jani
yatkpachatixa, kawalluru lat'xatata ukhamawa
patrunaxa asintapa uñachayiri irpatayna, sï.

Ukata yasta ch'uqi llamayüki ukjawa utaru

jutxatayna sipï, mulxata mulxata kawallxatkamaki,
waljaniwa utaru tutuknuqxatayna. Ukata jichhaxa
utana mamapasa t'ijtxataynawa siya, asta:

—Wäääyyy! lunthatawaya— sasakiwa t'ijtxatayna,

siya.
—Mamitää!!— sasa kawallxata arktapxchi…
 Asta ch'uqi, tunqu, tunta, apt'ata tätpini jisk'a 89
sullkaxa purintxatayna sï, ukjaxa achachinakaxa wali
musparatayna. Patruna siñuritampiwa purxatayna
siya…

Ukjaruwa ukaxa tukuyixa.

(Contó: Francisco Laime Ajacopa, Titïri 22/09/81, grabac., transc. y recopilación: FLP).
90
Urtimalana sarnaqatpa 91

Foto: Eric Bauer

KIMSÏRI PANKA
Por
Félix Layme Pairumani
1996
 92

Kamachi pirwa jakhu:

© Félix Layme Pairumani

1ra. Edición (electrónica): 2013

flpjayma@yahoo.com

www.aymara.ucb,educ.bo

www.aymara.es.tl

www.jayma.es.tl

www.fotosaymaras.es.tl

www.cultura-aymara.blogspot.com
 93

Aka pankana utjirinaka

Uñaña qalltkasa

1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna

2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna
3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna
4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa
5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna
6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna
7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna
8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna
9 Urtimala: Ukata mä kuñtunxa akhama sarakiwa
94
 95

Uñaña qalltkasa

Urtimalaxa mä tawaquna wawapätaynawa. Tatapa

mamapaxa, tawaquxa ukhama wawaniki uñstxïpanxa,
janiwa utapana uka wawaru uñjaña
munapxirïkataynati. Ancha wawaru uñisipxirïtayna,
ukhamaraki tawaqurusa wawanïpanxa utatsa
alisnukuña munapxirïtayna.

Ukata tawaquxa wawapxa, iwija awatiña wichhu

wichhu, pamparukiwa arumanakaxa
jaytaniwayirïtayna. Sapa jayp'uwa wawapxa
ñuñt'ayasa jaytayaniwayirïtayna. Ukata "mä uruxa
wawaxa sartxatayna, panqaranakaki ch'amuskatayna,
laqakiwa wawaxa jilsxatayna", siriwa, uka tawaquxa,
siwa.

Ukata qhiphatxa, Urtimalaxa jisk'a yuqalläxasaxa,

achilaparu kayu p'akkatatayna. Tawaquna
jachatampisa aruma aruma sapaki ikiyata amtampisa,
uka jisk’a yuqallaxa, mä ch’ikhi ukhamaraki jucha 96
uñt’ayiri, qamiri sallqa jaqinakaru juchapa, qhulu
chuymapa pachpa jachapampi chulluchiri yatsutaynha.
Iñu wawanakaru, wajchaanakaru wali munasiri,
ukhama jaqiruwa tukxatayna, ukhamata jaqi jachayiri
ukhamaraki yanapiri tukxatayna.

Amuyapa phuqhañatakixa, amtanakapa

lurañatakixa, mä uruxa, awkiptirïtaynawa, yaqha uruxa
waynarurakiwa tukurïtayna, ukhama Urtimalaxa aka
askimpi ñanqha amuyumpi ch’allqhuntata pachaanxa
sarnaqawayatayna. Jichhaxa, jumaxa akana armaqata,
Urtimala kuyntunaka qillqt’asa apayanxañamawa.
Munsta ukaki, jani munkstaxa, jumamppachasa aka
pachana wiñaya armanukuta, qamañasa
jumankaskiwa.

Félix Layme Pairumani

 97

I
Urtimalaxa qullqi yapu
aljantatayna

Mä uruxa uka apachita thakhi thiyana, panqarkiri

ch'uqi yapu qawaskatayna. Ukaruwa mä qamiri,
alakipa thakhi sariri, jaqixa jikxatatayna. Aruntasisaxa,
uka alakipa jaqixa ukata jiskht'atayna:

– Kuna ch'uqinïxpachächi ¿Kunatakisa juk'ampi

qawqataskaktaxa?– sasawa, mä alaakipiri ukatsa yatiri
yatiri tukuri jaqixa Urtimalaru satayna. Ukata
urtimalaxa satayna:

– Aka yapuxa ch'uqi yapjamakipï, janiwa

ukhamäkiti, aka yapuxa qullqi yapuwa, jani
qawkatataxa qullqixa allirtanxaspawa, lunthataxaya
llamaysxchispaxa– sasa, qawkatasjama qullqi, ch'uqi
ali thiyata, willstayakitaynawa. Ukata uka alakipiri 98
jaqixa wali uka yapu alaña munt'xatayna:

– ¿Uka yapuma janiti aljkxitasma? Nayaxa

qullqinaka, aljaña yänakaja, uywanakaja
churawayxirismawa– sasawa Urtimalaru, uka alakipa,
wali munachi jaqixa, satayna. Ukata Urtimalaxa janiwa
munkataynati, ukata satayna:

– Kamisaraki jumaru aljxämaxa, kuna näruxa

ukaxaya manq'aychituxa, jani aka yapunïkxiristhxa
kawkhataraki qullqinïristhxa. ¿Kunsa nayaxa
luriristhxa, sitasmati?– sataynawa. Uka qamiri alakipa
jaqixa juk'ampi qullqi yapu alasiña munxatayna, ukata
satayna:

– Aka taqpacha aljaña yänakaja, ukata ukjpacha

qullqinakaja, taqpacha uywanaka churawayxäma–
sasa, wali Urtimalaru achikt'atayna. Ukhama
achikt'asawa uka alakipa qamiri jaqixa, «qullqi yapu
aljaña», Urtimalaru iyawsatayna:

– Ukhamaxa aljxämasaya, ukatsa wali suma

qawkatäta, wali uñjäta, wali umampisa qarpäta, uruya
arumawa uñjäta, jani ukhama uñjkäta ukaxa juk'akiwa
qullqixa achuqxaspa, ukatsa jani: «kutiyxita, janiwa
munxkthti» saskañampi, ukataraki «kutiyxita»
saskitasma– sataynawa. Ukata uka munachi qamiri 99
alakipaxa wali kusisitawa iyawa sasa alatayna:

– Janipiniwa ukhama siskäti, ukatsa wali suma

nayaxa yapxa uñjaskäxa– sataynawa. Ukhamata
Urtimalaxa qullqi yapu aljawäsina sarawayxatayna.

Qamiri jaqixa anchawa umampi qarpatayna, wali

kusisitawa arumaya uru yapuru qunkatata
uñjaskatayna. Mä uruxa juk'ita irmuqt'ä, sasa, ch'uqi
aliru luqantatayna, ukata ch'uqiki irsxatayna, taqpacha
irmuratayna, ch'uqikamakpini irarxatayna. Janiwa
kuna qullqisa utjkataynati, asta uraqiruwa p'iqi
jawq'atayna, wali jach'ata jachatayna, wararïtayna,
q'asatayna. Jichhakamawa uka munachi alakipana
almapaxa Urtimalaru thaqhasa sarnaqaski, siwa.

Utjirinïkasaxa janiwa juk'ampi munaskañäkiti,

janiwa jaqina yäpasa munañäkiti, utjirïki ukasa
sarxiriwa, siwa.
100
 101

II
Urtimalaxa jaqita qarwa
anaqatayna
Mä uruxa Urtimalaxa laqapiniwa thakhnama
sart'askatayna. Ukhama sarkasaxa mä qarwa ant'ata
sariri jaqiruwa thakhina jikxatatayna, ukata
aruntt'asaxa Urtimalaxa jiskht'atayna:

– ¿Tata kawksa jumaxa saraskta?– sasa, ukata

maynixa sarakitayna:

– Nayaxa qhirwaruwa, jayusa qarwaru khumt'ata

ukhama, sarasktha.

– Nayaxa qarwa anakiñsa yanapt'asa

sarasiwayksmawa, nayaxa uksarakiwa saraskthxa, aka
apachitanakana lunthatawa chhukhxatiri, siwa.
Paniniruxa janiwa lunthataxa chhukhxatkistaniti– sasa,
ukhamata wali parlt'asisawa sarasipxkatayna.

Ukata qarwaxa qhiphani nayraniwa saratayna,

yaqhipaxa tixi qarwanakaxa qhiphaki sarirïtayna, jila
ch’amani qarwanakaxa wali laqawa atipa atipa 102
chhukhtasa chhukhtasa nayraqata sarxirïtayna. Ukata,
ipikurjama, Urtimalaxa uka qarwani jaqiru
amuyt'ayatayna.

– Qarwanakamaxa anchasa chhukhnaqixa,

qhiphani nayranisa sarixa, payaru t'aqjañäni, ukata
jani chhukhnaqxkaniti, nayapi chhukhnaqirinaka
anakïxa, jumapi k'achata saraskiri qarwanakxa
anakïnitaxa– sasa, wali suma amuyt'ayatayna, maynixa
chiqaya sasa, kusampuniwa amuyt'amaxa sasa, iyawa
sataynawa, ukhamata payaru qarwanakxa
t'aqxapxatayna.

Ukhama anakiskapxatayna, ukata niya

jayp'üxataynawa, Urtimalaxa lik’i qarwanakasa
ant’ata, juk'ata juk'ata, nayrt'awayxatayna. Maynixa
q'ipinirakïchi, ukana janiwa uka t'ukha qarwanaka
ant'ataxa jank'asa sarkataynati, inawa "!suyt'ita!,
!suyt'ita! " sasa, arnaqaskatayna. Intisa niyawa
jalantxatayna, Urtimalaxa qarwasawa thakhi
sarkamiru chhaqhtawayxatayna. Sinti jaya sarxatayna,
ch'amaka arumäxataynawa, ukata uka chikata t’ukha
qarwanakasa arumaxa janiwa sartaña munkxataynati,
ukhamakiwa uka jak'anakana, ch'usa anaqa
utachatjamaru, ikt'awayxatayna.
 Arumirjaxa, laqawa sarantawayatayna, ukata 103
jiskht'asa jiskht'asa saratayna, yaqhipaxa janiwa
uñjkataynati, jaqhipaxa suma uñjatayna:

– Ää, mä jaqixa jalkamikisa, wali kusa millu,

ch'umphi, uqi, janq'u, ch'iyara qarwanaka anakiskänxa,
inasa ukächi, wali jayankxiwa, janiwa jikxatkasmati,
kawki jayankxpachächï– sataynawa.

Ukata ukhamakiwa qhirwaru purisaxa wali llakita

jutawayxatayna. Jichhakamawa uka qarwani jaqina
ajayupaxa qarwa thaqhaski, siwa.

Janiwa ina ipikjama kunampisa khitimpisa

yanapäma sataxa yanapäsiñakiti, yanapaña
munirjamäpansa, waliwa amuyt'asiña, ¿kunatsa
yanapt'aña munpachïstu? ¿Kuna munasasa
yanappachïstu? Ukatsa sumawa chuymasa
jiskht'asiñasa.
104
 105

III
Urtimalaxa jaqiru phukhu
t'unarasiyatayna
Ukhamarakiwa mä uruxa Urtimalaxa
sarantaskatayna. Khuysata mä jaqixa khumuntata
asnusa ant'ata uñstanitayna, ukata Urtimalampi niya
pasjtasiñampïkasa mä juk'a parlt'apxatayna:

– ¿Tata kawksa sart'awayäta?– sasawa, Urtimalaxa

uka jaqiruxa jiskht'atayna:

– Nayaxa markaruwa phukhunaka aljiri saraskthxa–

sataynawa. Ukata Urtimalaxa amuyt'ayatayna:

– Ukch'ataqinaka khumusktaxa, markanxa janiwa

phukhunakataki alaxa utjkiti, antisasa jik'illitatakiwa
alaxa wali kusapini, q'ala t'unarawayxma, jichha wayka
jik'illitanaka aljaniwayxätaxa– sataynawa. Ukata
chiqaya sasa, uka jaqixa ipikjama q'ala phukhunaka
t'unarawayxatayna.
 – Tata, ukhamaxa t'unaraña yanapt'awayita– sasa 106
Urtimalampi kunawa t'unaraña yanapt'äsitayna. Ukata
jik'illitanaka ch'iphantapxatayna, ukhamawa
jik'illitanaka khumxatawayasa, uka jaqixa marka
qhathuru, sarantawayxatayna. Urtimalasa ukhama
lurayawäsaxa ukhamakirakiwa sarañaptuqiru
sarawayxatayna.

Uka jaqixa markaru purintataynawa, kawkipiniwa

jik'illitanaka apnuqt'asisa, qunt'atayna. Jaqinakaxa
phukhunakächiya sasa, phukhunaka alasiri,
jikxatapxatayna:

– Kuna aka jaqixa luqhïpachawa! ¿Kuna khitiraki

jik'illita alätamsti? Nänakaxa machaqa phukhunaka
munapxthxa,...– taqisa ukhama sapxatayna. Ukjakiwa
uka jaqixa maynina sallqjatapa amuyasitayna, ukata
jachaqt'asiniwäsa, wali t'iphutawa jutawayxatayna.
Urtimala thaqhiri kuttaniwayxatayna, jichhakamasa
uka jaqina jañayupaxa Urtimalaru thaqhaskakiwa,
siwa.

Janiwa ina jani amuyt'asisaxa kunasa lurjañakïkiti,

kimsa amuyt'asisawa kunasa luraña.
 IV 107

Urtimalaxa jaqiru jachayasa

kusisiña thaqharakitaynawa
Mä jaqiwa thakhina ancha jachaskatayna.

– Warmisa, wawasa ¿kamsarakpachïtani?

Janipiniya jichhaxa utajaruxa purkxchïti, uñtämawa
sarawayxäxa ¿Akaxa nayatakixa kunarakïpacha?
Utajaru kamsasaraki puriristhxa, kawksaruraki jichhaxa
saräxa– sasa, jik'uni jik'uni jacht'asisaya saraskchïna,
utaptuqiru sarirjamaraki janjamaraki, ukhama.

Uka chika thakhina mä jaqixa suykatakirakïchi.

– ¿Walti aljt'aniwayta?– sasa.

– Janiwa asta kuna, mä jaqiwa ukhama

«k'allanatakiwa kusaxa» sasa, tukjasiyitu. Janipiniwa,
phukhu p’akiratxa, kuna qhillaña chuwatakisa
munirjamäpxkiti, inakiwa jik’illitanakxa jacht'asisa
willtaniwaytha. Kamsasaraki utajaru purxpachayäxa,
janipuniwa waliru puriwaykthti. Uka supaya jaqixa
ukhama lurjasiyitu, nayaxa chiqaya sasakiwa phukhu
p’akthapisa apthxa– sasa. Jaqixa khuyañapiniwa jik'uni 108
jik'uni jachatayna.

–¡Ay ampi!, kuna kamisaraki jaqixa,... ¿Ukhama

lurasiytamsti? Ukxa jani wali lurtamxa. ¡Chhuy! Karaju
jichhärmaxa mä khathankita thuqht'aysna, uka
amuyt'ayirisma, jani jachxamti, awira ukampi nayaxa
chuymacht'äma– sasa jischi.

– ¿Ukata ukaxa walïspati?

– Chiqapini walïspapï.

– Ukhamacha chiqa walïspa– sasa.

– Chiqpachapï, kuna janiwa nayaxa sawkasksmati,

yasta mä khathankatakpi thuqht'snaxa– sasa.

–Ukata jichhaxa jumaxa ukjata sarasma. Nayaxa

akjata suykirismapï, jichhaxa uksäxa sarawayäta, uka
khuysäxa muytaniwayäta, uka sirka khuysäxa pasäta,
ukata utanakawa uksäxana utji, ukata uka utanirupi
arnaqaniwayätaxa: «Jichha arumaxa qullqi silwistri,
quri silwistrimpi apayanitani, siw!, ¡Pirutixa sasawa,
si!», sasawa säta– sasawa, yatichawayatayna.

– Iyawa, awira akjata suykitätapï, sarawayä– sasa

satayna.
 – Ukhamaxa sart'amaya, nayaxa akjankkäpï– sasa. 109
Chiqpachapini utaxa uñstakirakchi, ukata:

– ¡Qullqi silwistrimpi, quri silwistrimpi ukhama

apayanitani siw! Pirutixa ukhama siw!– sasa uka
utaniru arnaqaniwaychi:

– Khitisa ukhama sï!!– sasa sanchi, ukata:

– ¡Pirutiwa sï!– sasa saniwaychi, ukata ukanxa:

– Iyaw!!– sasa sanchi, ukjata laqa jutawayxchi.

– Jichhaxa art'aniwaythwa, ukata jutawaythwa–

sasa, ukana maynixa suykatarakïchi, jichhaxa pay!
Karaju jichhaxa wiska, wiskanakawa wakichaña,
wiskanaka pustuchasïta, jichhaxa kunxaya
thuqhuychiñäni. Khathankkata, khathankkata,
khathankkata, khathankkata, khathankkata
thuqhuñänixa, kunanakaya mistunchini ukata khathar!
sasa sani, apurapiniwa jumaxa khatharpayäta, asta
wali thuqhuntañäni, kunanakaya uñstanchini, asta
sïqikiwa thuqhuñänixa, khathar! Jiskani ukjaxa
impiñupiniwa jumaxa khatharpayätaxa– sasa
yatichawätayna, ukata chiqapiniwa:

– Khathankkata, khathankkata, khathankkata,

khathankkata, khathankkata täta asta phuqhapiniwa
apthaptanxatayna– sï, kunaymanapiniwa: 110
jamach'inaka, warinaka, p'isaqanaka, wisk'achanaka,
tarukanaka kunanakapinïchi, kunaymanapiniwa
apthaptanxatayna, siwa. Kunanakapinïchixa, asta täta
phuqha apthaptanxatayna, asta jupaxa khathar! jischi
ukata jupaxa kunkatkama khatharpaychi,
chinurpayatayna ...

Ukata asta maya kharirpayiri, lik'ikamaki

kharirxatayna, ukata chacharunxa täta, chacharunaxa
chacharunapini, aychaxa aychapini. Ukana
jamach'inakaxa jilt'xchi:

– Aka jamach'inaka Tiwularu churasiwaykañäni–

sasa jamach'inakxa churawayxapxchi, ukata jichhaxa:

– Ukanakasa apt’ata kutt'awayxma, jichhaxa

kusisita sarawayxma– sasa khitxarakchi, mayampi
aptaniri kutt'anirakikchi, janiwa tuksunkataynati,
sakchï.

Ukakxaya yatiraksthxa.

Kunata jachañasa janiwa inïrikataynati, jani

khitisa yanapt'ankistuxa, jiwasaru jachayirisa chijiru
purirakispawa.
(Contó: Gregorio Ajacopa (Alias: Janq'u Riwuchu), Titiri Prov. Ingavi, 1980, grabación,
transcripción y recopilación: FLP).
 111

V
Urtimalaxa juyra khumuntata
asnunaka jaqita anaqatayna

Urtimalaxa, nayra pachaxa qamirinakaru wali

sallqjirïtayna. Ukhamawa mä uruxa, walja asnunakani,
mulanakani arirunakaxa Surät'a markaru
sarantaskatayna. Jupanakaxa kimsanitaynawa, ukata
suxta asnuta ch'uñu tunqumpi turkiri khumupxatayna.

Urtimalaxa khumuntata uywanakasa ant'ata

sarirwa uñjatayna. Ukata qarwa thaxa kustalanakaru
winaratayna, ukhamarakiwa jupaxa suxta asnuru
khumuntawayasa laqa, uka jaqinaka qhiphapa,
sarantawätayna.
 Uka nayraqata Surät'a sariri jaqinakaruxa niyawa 112
jikxatatayna, ukhama samart'kïpanxa, Urtimalaxa
ukhamarakiwa purintatayna, ukata kawkhanti
samart'apxkataynaxa, ukjarurakiwa Urtimalaxa
samart'atayna. Uka jayp'u sujsthapixa, uka jaqinakaxa
wali kuñtunaka parlt'asipxatayna. Ukana wali qarirata
ikiwayxapxatayna.

– Arumanthixa, janiri willjtankïpana nayaxa

sarxañäthwa, ukhamaxa ikkt'awayxañäni– sasa,
samart'apxatayna. Ukata Urtimalaxa niyaki chika
arumaxa pasxchi ukjaxa sarantxañataki wali
wakiyasxatayna:

– Nayaxa sarantkäwa– sasa, uka jaqinaka

ikiräwayasa, sarantxatayna. Jupaxa ch'uñu khumunaka
khumuntasiwäsa sarantawayxatayna. Thaxa
khumunakakwa mayninakatakixa jaytawayxatayna.

Ukhamawa Urtimalaxa yaqhatuquru

sarawayxatayna. Ukata qhantatixa, mayninakaxa
sartapxatayna, janira suma amuyaskasawa
sarxarupxatayna, kustalanakaxa niya kikpakïchixaya,
ch'amaka ch'amakana uka khumunaka
khumuntasiwäsa sarxapxatayna.

Surät'a markaruwa purintapxatayna, ukata

tunquch’uñumpi turkaniñataki kustalanaka
jararapxatayna, ukjakiwa jupanakaxa 113
amuyasipxatayna. Thaxa khumunakaki jupanakaxa
jararasxapxatayna, janiwa ch'uñu khumunakaxa
mayasa utjkxataynati, uka kimsa jilanakaxa wali
thithipxatayna, Urtimala katxä sasa, asta
qaripxataynawa.

Janiwa khitimpisa ina q'asq’asisa parlthapiñakïkiti,

wali amuyt'asisawa jani uñt’ata jaqimpi parlaña,
¿kuna munasasa jaqixa jiwasaru jak'achistu? Khitisa
janiwa ukhama jikxat'kistaspati.
(Contó: Silvestre Ayala (de Prov. Pacajes), grabó: Luisa Apaza Pally, 1987, Transc. y
recopilación: FLP).
114
 VI 115

Urtimalaxa mä alakipa
jaqiruwa jachayatayna

Maya yatirakthpi. Jichhaxa mayampi

Urtimalxatarakki kuñtt'awayäma.

Mä Urtimalawa utjatayna sipï, wali lisupini ukhama,

aka jawira aynachana sarnaqirïtayna. Qamiri
jaqinakaruxa apaqasa, t'aqhi janqinakaru apxatiri
ukhamïriwa, sipï.

Ukata jichhaxa mä jaqiwa wali alakipiri

qamirïtayna, sipï. Uka jaqixa mä qhuyaruwa
alakipañanaka apt’ata sarirïtayna. Ukata uka thakhina
Urtimalaxa jikxatt'atayna.

– Jilata, ¿janiti irpawaykitasma?

– Janiwa nayaxa jayra jaqinakxa irpnaqirïkthti,

nayaxa alakipañampiwa sarnaqastha, ukata wali
qullqinïthwa, wali waranqa waranqa qullqinïthxa.
 – Ay! nayaxa t'aqhikïthwa– sasawa, Urtimalaxa uka 116
jaqiru jikxatt'atayna, ukata qamirixa satayna:

– Janiwa kuna thakhina chikacht'asiri jaqsa

munirïkthti, sapakiwa saraskirïthxa– sasa.

– Iyawa, ukhamaxa akxaruna jikist'arakiñäni,

sarawayxä– sasawa, sarawayxatayna. Khurichaqana
uka qamiri jaqiru suyantatayna, siwa. Mä mulani, wali
kust'ata mulani, ukata satayna:

– Tata: ¿Kawkirusa saraskta?

– Nayaxa alakipirïthwa, jichhaxa akhama qaritawa

alakipiri sarasktha.

– Ay! sarnaqasaxa ch'ama tuktaxa, antisasa aka

mulajampi uywanakamampi turkasiwayxañäni.

– Janiwa, nayaxa alakipasiri jichüsthxaya.

– Jumanxa aliqa uywakïchixaya, ukatsa jumaxa

saraskta jutaskta, ukhamaxaya qariskstaxa, nayana aka
mulajaxa qullqi kakachiriwa, jumaxa ch'ina patataki
p’aqt'ätaxa, ukata maya qullqi phinart'arapïtamxa–
sasa.

– Awira, ¿uñjaña muntati?– sasawa satayna.

 – Awira p'aqantma!– sasawa satayna, ukata 117
jichhaxa maya mularu ch'ina patata ch'ink, ch'ink,
ch'ink, ch'ink sasawa p'aqantt'atayna, ukhamata
chhullx, chhullx, chhullxtasa qullqi mulaxa,
kakachatayna.

– ¡Chiqasä!, janipiniwa alakipasiñanxa ukhama

qullqixa uñxatañäkiti...

– Awira, juma p’aqantt'ma– sasa, ukhamawa

jichhaxa p’aqantatayna, kipkakiraki qullqi mulaxa
kakachatayna. Ukata jichhaxa:

– ¡Ya! Ukhamaxa... jichhaxa turkasiwayxañäni,

¿ukata ukaruxa irxatämati, kunjamänicha?

– Janï, uka uywanakmampikï, ukampiki

turkasiwäñänixa.

– Iyawa– sasa.

– Akxaruna, jikisirakiñäni, jichhaxa wali

qamasxätaxa, jichha amtkitätaxaya– sasa.

– Iyawa– sasawa uywanaka qamirixa

churawayxatayna, mulanaka khumuntatpacha
Urtimalaru anxaräwayxatayna.
 Qamirixa wakiskiri yänakapa uka qullqi kakachiri 118
mularuwa khumt'asiwayxatayna. Ukana sarxchi,
saraskchi, saraskchi ukata:

– Awira jichhaxa, warmijaru uñacht'ayañataki,

qullqi wastata kakacht'äwayä– sasa maya ch'ina
patata mularu maya t'al, t'al, t'al sasa liq'intantatayna,
ukata maya mulaxa tulx, tulx, tulx, sasakiwa
allthaptawayxatayna, janiwa muläkxataynati, siwa.

Qamiriruxa q'ala, jani kunani tukjawayxatayna.

– Ay! Aka supaya jaqi, ¿kunasa akaxa pasitu?– sasa,

ch'akha allitattataki uñxatxatayna.

Ukata qamirixa ancha jachatayna, ina jachaki

jachatayna, mä jaqiru juk’ata juk’ata qullqi lunthatirina
jachapaxa janiwa Urtimalaruxa kamachkataynasa,
chiqa mä t’aqhisirina jachapakiwa Urtimalaruxa
jachayarakispänxa.

Janiwa jaqiruxa jisk'achañäkiti, janirakiwa

munachïñäkisa, janiwa kunasa jani chiqjamäkïpanxa
mäpita liwxattañäkiti.
(Contó: Petronila Huasco, natural de Laja, grabación: María Andrea Quisbert, 1987,
transcripción y recopilación: FLP).
 119

VII
Urtimalaxa tiwularuwa
thaqhatayna

Mä jaqiwa utjatayna, Urtimala sata, jupaxa,

taqichaqana sarnaqasa, ñanqha jaqinakaruwa
sallqjirïtayna.

Urtimalaxa, tiwulanakana sarnaqatapa,

uywanakaru sallqjasa katutapa yatitayna, ukhama
jupaxa sallqjaña yatkasasa, Tiwulata juk'ampi sallqjaña
yatiqaña amtatayna. Ukata Tiwulanakana utapa
thaqhiri saratayna.

Urtimalaxa mä jisk'a uywa awatiri yuqallaruwa

jikxatatayna, ukata jiskht'atayna:

– Jisk'a wawa, mayaya jiskht'asïma: ¿Kawkhankisa

Tiwulana utapaxa? Tiwulampiwa jikisiña muntha–
sasa, uka uywa awatiri jisk'a yuqallaxa awisataynawa:
 – Tiwulana utapaxa, khä amsta jawira k’uchunkiwa, 120
jichhaxa ukana ikiskpachawa, uruxa ikiskiriwa,
arumakiwa saraqaniri, arumakiwa jikisipxasmaxa–
sasawa, jisk'a yuqallaxa satayna. Ukata Urtimalaxa
satayna:

– Jani ukhama samti, chiqpacha sita, kamisasa

uruxa ikinixa, arumaki sarnaqanixa– sataynawa. Ukata
jisk'a yuqallaxa satayna:

– Chiqapuniwa. Uruxa ikiskapuniriwa, arumaxaya

lunthatirixa saraqanirïchixa– sasa. Urtimalaxa janiwa
suma amuykataynati, jupaxa jayata jutirïtaynawa.

– Kamisasa uruxa ikinixa, antisa uñjanipinï

¿Kawkhankisa utapaxa?– sasawa wasitata suma
jiskht'atayna:

– Khä, amstaru jawirnama makataskakïtawa, uka

qullu k'uchu jawiraru puriñkama, ukankiwa–
sataynawa. Ukhama uñtayataxa, uka jawirnamawa
Urtimalaxa makatawätayna. Uka qarqa amstaru
jak'achasaxa, qhurqhurwa amuyatayna, uka qarqa
jawira k’uchuxa janiwa laqa makatañjama
ukhamäkataynati, wali sayata qarqakätaynawa. Ukata
jupaxa qarqa jak'aru makatasawa qhurqhuri aliqata
isch'ukitayna. Ukatxa ukhama qhurqhuni qhurqhuni
ikiraskiri ist'aniwayasinxa ukhamakiwa Urtimalaxa 121
kutiqanxatayna.

Ukata Urtimalaxa juk'ampi taqi jaqinakaru

jiskhiskakitaynawa:

– ¿Kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa?– sasa,

jaqinakaxa, kunjamti jisk'a awatiri yuqallaxa
jiskataynaxa, kikpakiraki sapxatayna. Ukata Urtimalaxa
mä yatiri jaqiruwa jiskht'atayna:

– Tata, ¿kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa?

Tiwulampiwa jikisiña muntha– sasa, yatirixa
sataynawa:

– Uruxa janiwa jikxatkasmati, arumanakakiwa

jikxatasmaxa, mä aruma sarma. Putu punkuparu
purisaxa Tiwulasa kikpakiwa waqaqt'asïta. Ukata
Tiwulaxa mistuniniwa– sasawa amuyt'ayatayna.

Ukata Urtimalaxa waqaqiña yant'atayna. Jupaxa

qhuru aruni jaqïtaynawa, janiwa tiwuljama
waqaqt'kataynati, ukana uruya arumawa,
yatiqañkama, tiwulanakjama waqaqï sasa, wali
yanatayna. Ukata yatiqasaxa mä arumawa tiwularu
wisitiri saratayna. Purisinxa putu anqäxatwa
waqaqitayna. Mä qawqha tiwulanakaxa
ukäkanakanwa aywinaqaskatayna, laqaq tiwulanaka 122
chhukhthapinïpanxa Urtimalaxa sataynawa:

– Tiwula, jumampi sarnaqaña munasawa arumata

juttha– sasa. Tiwulaxa, tiwulanakana jilïripaxa,
utaparuwa irpantatayna. Ukanxa Urtimalaxa satayna:

– Mä amtampiwa juttha, taqiwjanwa jumatxa

parlapxitu, kunjamatsa uwijanakaru iyawa sayakta,
uka yatichayasiña muntha, nayaxa jumjamäñaraki
munthxa. Nayaxa jumjama sallqjirirakïthwa, ukata
ukaxa jaqitakikiwa, jaqiruxa kunjamatsa iyawa
sayakipunthwa. Nayaxa iwijaru sallqjä sasa yanthxa,
uka pachaxa janiwa sallqjaña yatxkthti. Jumanakaxa
wali kusapuni iwija chhukht'ayanipxtaxä, ukhama
yatiqaña munthxa– sataynawa. Ukata Tiwulaxa,
chuymapana amuyt'atayna: «Nayaxa jupata jaqiru
sallqjaña yatiqarakiristha ukasti» sasa, uka satayna:

– Jinchu chiqapa jinchunïsmaxa, ukhamaraki jach'a

wich'inkhani ukhamäsmaxa, ratukiwa iwija
chhukht'ayanismaxa, janiwa kuna ch'amsa tukkasmati.
Juma nänakjama tukuñmatakixa wali ch'amäspawa.
Kunjamsa nänakaxa lurapxthxa uka uñjaña munstaxa,
nänakampi chika sarnaqxañamawa– satayanawa.
Urtimalaxa uka ist'asinxa wali kusisitayna, jupaxa
ukarupiniwa saraskatayna, ukata satayna:
 – Nayaxa jumanakampi sarnaqañpini munthxa– 123
sataynawa, tiwulanakasa Urtimalaru uñkatasaxa wali
kusisipxatayna. Mä thuqhuña wakiyaña amtapxatayna.
Ukanxa Urtimalaruxa uwija lip'ichimpiwa, iwijasa
kikpaki isthapiyapxatayna. Jach'a iwijaru uñtatawa
wich'inkhasa ayxarusita thuqhuyapxatayna, wali
kupiru ch'iqaru muyt’atayna, thuqhusaxa p’iqsa
muytayasitaynawa.

Ukhama thuqhkasinxa tiwulanakaxa uksata aksata

anatasipxatayna, mä iwijarjamawa anatapxatayna.
Mayni Tiwulaxa kunkata thuqhkatasinxa kunkata
wayllunk'usitayna, maynixa qhiphäxata
thuqhkatasinxa jinchu t'uruqaña yanarakitayna.
Urtimalaxa samaqkiriwa qarjtxata liwinaqtxatayna.
Mayni jani kunsa yatiyata Tiwulaxa Urtimalaru
chiqpacha t'urt'añatakiwa kunkata thuqhkatxatayna.
Urtimalaxa jank'akiwa kampanilla apsusisa
chilinktayatayna, tiwulanakaxa laqawa wararisisa
chhukhsuwayxatayna.

Tiwulana utapaxa ch'usakïxataynawa, Urtimala

sapakiwa ukankxatayna…

Yaqhana qamasapa yatiqañasa walïkiti, jaqina

sarnaqatapa yatxapayañasa kusäkiti, kuna yatiqañasa
ch'amawa, janiwa inapiniki mayjäktanti, ukata
jiwaspachäñawa nayraqataxa waranqa.
124
 125

VIII
Urtimalaxa patrunana
khuchhipa aljarxatayna
Amxasiri, ukhamarusa Qilqt’iriraki : Cristobal Condoreno
Unanchiri: Awicha Brigida Tarqui

Aka jawarixa, jachaña urunakata ukhamaraki laru

k’ajaraña urunakata amtasiña uñanchayi. Sawkasiña
pachanakata amtaskasina arxayt’anipxäma.
Ukhamawa mä jaqixa taqi kunaru tukt’iri utjatayna,
sipï, jaqinakaru kusisiyiri ukhamaraki uka ñanqhachiri
jaqinakaru jachayarakiri ukhamätaynawa. Uka uruxa
wali thayätaynawa, sipï.

Uka uruxa aylluna jakirinakatakixa intixa

jalsuskataynawa, sipï, ukhamarusa asinta utanixa urt’a
phaxsi uñjasaxa wali larusitayña. Janiwa patrunaxa
amuyaskataynati, ina luqhiki larusitayna, phaxsixa
jalanttuqiruwa chhaqhantaskatayna.
 Ukana thakhnama sarkasina, tata Urtimalaxa tata 126
Antuñumpi mä qullu patana jikist’apxatayna. Ukjana
jaqi qamañawa utjatayna. Ukana parlthapipxatayna.

– ¿Tata Antuñu kunsa qhamiyaskta?

–Tata Piruti, mulljistawa… Ay! patrunana
phuchapawa sintipuni chuyma kusisiyitu. Ay! chuyma
manqhajarusa uywasxakiristha.

– Waliki, nayawa uka patrunaru kust’ayaskäxa,

jumaxa akjata sumpuni qhamiyanitäta.

Tata Antuñuxa wali k’uchiwa Urtimalaru, lakapasa

ukch’a kharkatatjama ukhama, uñch’ukiskatayna.
Asinta utaxa mä jisk’a quntunkataynawa. Ukhamarusa
uka Asanqiri juqhusa wali ch’uxñawa qhananitayna.

Tata Urtimalaxa niyawa asinta utaru q’ipisitupani,

khuchhi awatiriru uñtasita, purt’askatayna. Patrunaxa
khuchhinaka awatiñpataki anxarayatayna.

Ukhamawa Urtimalaxa, ancha awkiru tukuta,

ayqusisa, qimillanaka khuchhiru maq’ayiri
anakiskatayna.

Niya chika urüxataynawa. Ukatawa mä wirajuchanaka

alirixa Urtimalaru jikxatasa parlxayatayna.
– Tata, uka wiraxuchanakmaya aljawayxita… 127
– Iyawa, ukata nayaxa wich’inkhitanakapa imasiñataki
kharirt’asiwayxäwa, wali munata
wiraxuchanakächixay!

– Ya– sasa.
Ukhamawa tata Urtimalaxakhuchhi aljantasaxa,
khuchhi alakipa sarxïpana, uka kharirata
wich’inkhanaka juqhuru junuratayna, ukhama
chillarawayasaxa mäkirakiwa patrunaru yatiyiri laqa
t’ijutayna.

– Patruna khuchhinakamawa juqhuru

chhaqharawayxi, patruna khuchhinakawa juqhuru
chhukhuntawayxi!...

– ¿Que dice? ¿Cómo? ¡Vamos rápido!

Ukatxa mäkirakiwa patrunampi Urtimalampixa

Asanqiri juqhuru chhukhupxatayna. Ukatxa
juqhuwjitaru Patruna irpxatt’asawa Urtimalaxa
k’arxayaskatayna.

– Patruna, ukjata suyt’ma… Nayawa uka

khhuchhinakxa wich’inkatkama wayuräxa…
– ¡Apúrate! ¡Jálale por las colas!…
–Todas se han roto…
 – ¡Ya! hijo… Anda a casa y traes pala y pico, las dos 128
pero apúrate!

Ukhamawa urtimalaxa laqapuniwa Patrunana utapa

t’ijuskatayna, Patrunana utaparu purisinxa patrunana
warmiparu yatiyatayna.
– Patrunaxa: phuchhajampiru warmijampiru
churt’anirapita, situwa, sataynawa.

– ¡Oh! ¡Oh! ¡No! ¡Cómo pues!

Ukhama sataynawa. Utata anqaru warminaka

irpsunisa Patrunaru arnaqatayna…
– A las dos ¿No ve? Patrón…
– ¡Sí! rápido ¡Apúrate!

–Ukhama, ukaxaya, panpachaniru saskapinchixaya–

sasa, jank’akiya utaru warminaka wayuntawätayna.

Ukhama sasawa, warminakaru irpantasa

churt’atayna…

Patrunaxa inapini suyjasaxa, wal puni phiñasitayna,

Urtimalaxa chhaqhatäxïpanxa, laqawa uraru
jalawayatayna, Urtimalaruxa warmiparu lurjaskiri
katuratayna.
 Patrunaxa katxasinxa, riyatanakampiwa 129
ñach’antatayna, ukata ch’iphantataynawa, mä
quqaruwa q’ipjama, phichhkatañataki, warkkatatayna.

Ukata patrunaxa warmipampi phuchhapampi nina

phañanaka aptiri sarkañkamaxa.

Tata Antuñuxa, qhamiykasa qhamiykasaxa, Urtimala

chaqhatäxipana, ukäka saratayna, ukata tata Pirutiru
uñjatayna.

–Tata Urtimala: ¿Kunatsa ukham ñach’katapxma?

– ¡Ay! tata Antuñu… Patrunawa akhama
ñach’katitu, phuchhajampi kasarasma, situwa…
Nayaxa janiwa kasarasiña munkthti, ukata akhama
warkkatitu… Jumacha Patrunana phuchhapampi
kasarasiña munaskasma…

– ¡Kuna janixa! Nayaxa phuchhapa wali

munaskthxa, ukhamaxa nayaxa laqa jararäma, ukata
nayaruwa mäki warkkatxitäta…
Ukama sasawa laqa jararatayna, ukamawa jupalanti
Tiwularu ñach’antatayna, ukatxa
warkkatawayxatayna. Wali k’uchipuniwa tata
Antuñuxa Patrunana jutañapa suyantatayna.
 Urtimala iskapxatatxa, Patrunaxa jawq’aña 130
chikutipasa qiwt’atawa purintatayna. Ukata tata
Antuñurukiwa uñjxatayna.

– ¡Kunarusa tukuskma, kikpaki jiwayaskämaxa!

Tiwulaxa Patruna chikutini purinïpanxa, chuyma
manqhapana, satayna: “mä qawqha
jawq’ant’akitpana, ukata mayaki iyawa sisxäxa”,
ukhama amuyasaxa Tiwulaxa mä qawqha jawq’anta
amukiwa katuqasitayna.

Mayampi jawq’antchi, mayampi jisktchi, kutini

kutini, ukata Antuñuxa arsxatayna.

– Phuchamampi kasarasxäwa, phuchhamampi

kasarasiskakpuniwa…

–¡Jä! ¡kamsta!
Juk’ampi jawq’jatayna, anchpuni Antuñuru
jawq’jxatayna, jawq’a jawq’a kutini kutini, ukata
Antuñuxa qamaqiru tukt’awayxatayna…

– ¡Waq! waq! waq! waq!…

Ukat patrunaxa ukhamakiwa uka jakapachjata
pampa anuru jaranukxatayna. Ukhamawa uka uruxa
mäkipawayxatayna… intisa jalantawayxatayna.
 Patrunaxa ukhamakiwa sayaqawayxatayna… wali 131
muspata, nayrapsa jalstarirjama, jiwäñcha wixchiliskiri
qamaqi uñtata.

Ukhamawa tata Urtimalaxa patrunaru

sawkasitayna, uka pachaxa qamaqixa jaqiruwa
tukxirïtayna, ukata awichanakaxa ukhama kuñtunaka
ist’asinxa ukaxa «jawaripï», sasakiwa sapxiri.

Urtimalaxa janiwa qamaqiru tuktkiti, jani sasinxa

Tiwulawa jaqiru tuku.
132
 133

IX
Urtimala: Ukata mä kuñtunxa
akhama sarakiwa

Nayaxa Urtimalana kuñtupa kuñtt'arakïma. Naruxa

akhama kuñtapxarakitu. Mä jaqiwa Urtimala sata
utjatayna, qamiri jaqinakaru wali jachayirïtayna. Ukxa
wali qamiri nayra patrunanakaruwa, ukhamawa
jachayirïtayna. Janiwa jani kunani t'aqhi jaqinakaruxa
jachayirïkataynati, jachaychisa ukhamaraki kusisiyiri,
siwa.

Mä uruxa, mä mich’a, jaqiru ch’ama ch’irwiri

patrunana ukaruwa purïtayna, ukana irnaqirithwa
katuqayasitayna.
 – Jumaxa khuchhi awatirïyätawa– sasawa 134
patrunaxa pataka pä tunkani khuchhi, awatiñpataki,
anxarayatayna.

Ukata ukhamawa awatkatayna awatkatayna, ukata

mä uruxa khuchhi juqhuru awatiri anxarasiwayasa
saratayna. Ukaruwa mä khuchhi mañasuxa
jikxatt'atayna.

– Khuchhima aljarawayxita– sasa.

– Kuna janisti ¡Yastasay! Ukata wich'inkhanaka

mururasiwayxäwa– sasa.

– Mururasiwayxmaya– sasa uka khuchhi mañasuxa

q'ala khuchhinakxa alasiwayxatayna. Urtimalaxa, q'ala
aljarawäñataki khuchhi wich'inkhaki
kharirawayxatayna.

Ukata mä jach'a juqhuwa utjatayna. Uka juqhuxa

jani sayt'kaya, sayt'ataxa yasta q'ala ñiq'irjama
supuntañätaynawa, Urtimalaxa uka juqhuruwa pataka
pä tunkani wich'inkhanakxa junurxatayna. Ukata
patruna uka jalatayna, wali qaritapiniwa:

– Ja!, ja!, ja!... Patruna, patruna, mayawa, mayawa,

mayawa...– sasa samaqisawa puritayna.
 – Kunasa! ¿Kuna sistasa? 135

– Khuchhiw!... Khuchhiwa q'ala juqhuru

mantawayxi, sinijaruwa chhaqharawayxi.

– Kawkhim!...– sasa sustuki patrunaxa uñjiri

t'ijsuwayatayna, khuchhi awatirixa qhiphapata
ukhama chhukhupxatayna. Ukata juqhuru purisaxa:

– Akaxay! Awira wich'inkhata qatatsü sasa jiyt'ä–

sasa, jiyt’chi, ukata wich’inkhakiwa t’aqstanxatayna.

– Ay! chiqasä, wich'inkhaxa t'aqaqtanxisä.

– Ukjpachapiniwa chhaqhantawayxi,
wich'inkhanaka jakht'askakma, taqpacha
khuchhipiniwa mantawayxi– sasa.

– Chiqasä– sasa patrunaxa amukiwa

musparxatayna. Ukjaxa Urtimalaxa, chuyma
manqhapana larusiskataynawa. Jupawa ukjaxa
khuchhi aljarasa wich'inkhanaka juqhuru
junuraskatayna.

Ukata patrunampi, jani kuna awatiña utjxïpana,

alisiyasxatayna.

Yaqha juchani patrunana ukaru sararakikitaynawa,

ukana ukhamarakiki luratayna. Ukata yaqha, jaqiru
ch’ama ch’irwiri patrunana uka sararakkitaynawa, 136
ukana patrunaru warmipampacha
phuchhapamppacha aparxatayna.

Mich'a qamirixa kunjamtsa apt'akipuniwa.

(Contó: Doña Alicia de la localidad de Río Abajo, grabación: Rosario Navarro Chávez,
transcripción y recopilación: FLP).

Félix Layme Pairumani
Doctor Honoris Causa, UCB/2005
Premio Mundial: Hiroshima
Foundation for peace and culture,
Stockolm, January 1998. “Por su labor
en pro de la equidad lingüística,
rescate de la lengua aymara, por sus
esfuerzos pioneros para transformar
los postulados del plurilingüísmo en
una realidad cotidiana y por apoyar a
la conservación de su legado
cultural”.
– Catedrático de Lengua y Cultura
Aymara de la Universidad Católica
Boliviana (1984 al presente).
– Ex-Docente de la Lengua Aymara
de la UMSA, La Paz, 1983 – 1988.
– Investigador del Instituto Nacional
de Estudios Lingüísticos (INEL) del
entonces IBC, 1983 -1989.
– Fundador y Director del
Suplemento Trilingüe "Kimsa Pacha"
del periódico "La Prensa".
– Encargado del suplemento de 137
lenguas indígenas “Jayma” en el
Matutino Católico "Presencia",
(2000- 2001).
– Técnico del Proyecto de Educación
Intercultural y Bilingüe (EIB)
Convenio MEC–UNICEF, 1989-1992.
Autor de más de una treintena de
libros en lengua aymara y castellano,
entre ellos de literatura e
instrumentos lingüísticos, publicados
por el Ministerio de Educación y el
Unicef.
Asistió a varios eventos
internacionales: Estocolmo–Suecia
(1998). Berlín–Alemania (1992).
Amsterdam – Holanda (1988). París –
Francia (1984).
Profesor: Egresado de Warisata
1971. Secundaria en Colegio
Nacional “Gualberto Villarroel” y
Tiwanaku.
Formación autodidacta. Nacido en
1949, en Titïri del cantón Jesús de
Machaca, Provincia Ingavi–La Paz.
www.aymara.ucb.edu.bo
flpjayma@yahoo.com
138
139