Mekteb-I İdâdî

T.C.
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ORTAÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
Fatih DEMİREL
MEKTEB-İ İDÂDÎ
DOKTORA TEZİ
TEZ YÖNETİCİSİ
Yrd. Doç. Dr. Ersin GÜLSOY
ERZURUM–2010
II
İÇİNDEKİLER
ÖZET.............................................................................................................................. VI
ABSTRACT ................................................................................................................. VII
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ VIII
KISALTMALAR ........................................................................................................... X
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
1. KLASİK DÖNEM OSMANLI EĞİTİM KURUMLARI ........................................ 2
1.1. Sıbyan Mektepleri .................................................................................................. 2
1.2. Medreseler .............................................................................................................. 3
1.3. Enderun .................................................................................................................. 5
2. OSMANLI EĞİTİMİNDE MODERNLEŞME ............................................................ 6
BİRİNCİ BÖLÜM......................................................................................................... 11
1. İDÂDÎLERİN KURULUŞU VE ÜLKE GENELİNDE GELİŞİMİ ..................... 11
1.1. İdâdîlerin Kuruluşu .............................................................................................. 11
1.1.1. İdâdî İsmi Verilen İlk Eğitim Kurumları ...................................................... 11
1.1.2 Merkezde (İstanbul) ve Taşrada İlk İdâdîlerin Açılışı ................................... 12
1.2. İdâdîlerin Ülke Genelinde Gelişimi ..................................................................... 17
1.2.1. İstanbul’da İdâdîlerin Gelişimi ..................................................................... 17
1.2.2. İdâdîlerin Taşrada Gelişimi ........................................................................... 27
1.2.2.1. Yatılı (Leyli) İdâdîler ............................................................................. 29
1.2.2.2. Gündüzlü (Nehari) İdâdîler .................................................................... 38
İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 49

2. İDÂDÎLERİN YAPISI VE DÂHİLİ İDARESİ ...................................................... 49
2.1. İdâdîlerin Yapısı ve Eğitim Süresi ....................................................................... 49
2.1.1. Yedi Senelik İdâdîlerin Sultaniye Dönüştürülmesi ....................................... 55
2.1.2. İdâdîlerde Ziraat, Ticaret ve Sanayi Şubelerinin Açılması ........................... 57
2.2. İdâdîlerin Dâhili İdaresi ....................................................................................... 60
2.2.1. İdari Personel ................................................................................................ 60
2.2.2. İdari Personelin Görev ve Sorumlulukları ................................................... 62
2.2.2.1. Müdürlerin Görev ve Sorumlulukları.................................................... 63
2.2.2.2. Müdür-i Sânîlerin Görev Ve Sorumlulukları ........................................ 65
2.2.2.3. Kâtiplerin Görev ve Sorumlulukları...................................................... 67
2.2.2.4. Muavinlerin Görev ve Sorumlulukları .................................................. 67
2.2.2.5. Mubassırların Görev ve Sorumlulukları ............................................... 72
2.2.2.6. Diğer Memurların Görev ve Sorumlulukları......................................... 73
2.2.2.7. Satın Alma Komisyonu ......................................................................... 74
2.2.3. Öğretmenler................................................................................................... 76
2.2.3.1. Öğretmenlerin Görev ve Sorumlulukları ............................................... 78
2.2.4. Öğrenciler...................................................................................................... 80
2.2.4.1. Öğrencilerin Okula Kabulü .................................................................... 80
2.2.4.2. Öğrencilerin Uyması Gereken Kurallar ................................................. 82
2.2.4.3. Diploma ve Tasdikname ........................................................................ 83
2.2.4.4. Okul Ücreti ............................................................................................. 84
III
2.2.4.5. Mükâfatlar ve Cezalar ............................................................................ 89

2.2.4.6. Sınavlar .................................................................................................. 92
2.2.4.7. Kılık Kıyafet......................................................................................... 100
2.2.4.8. Yiyecek ve İçecekler ............................................................................ 102
2.2.4.9. Tatil Zamanları ..................................................................................... 104
2.2.5. İdâdîlerin Günlük Programı ........................................................................ 105
2.2.5.1. Yatılı İdâdîler ....................................................................................... 105
2.2.5.2. Gündüzlü İdâdîler................................................................................. 106
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ..................................................................................................... 107

3. İDÂDÎLERİN ÖĞRETİM PROGRAMI .............................................................. 107
3.1. Dersler ve Ders Saatleri ..................................................................................... 107
3.2. Derslerin İçeriği ................................................................................................. 119
3.2.1. Birinci Sınıf ................................................................................................. 119
3.2.1.1. Ulûm-i Diniyye .................................................................................... 119
3.2.1.2. Arabî ..................................................................................................... 119
3.2.1.3. Türkçe .................................................................................................. 120
3.2.1.4. Hesap .................................................................................................... 120
3.2.1.5. Coğrafya ............................................................................................... 121
3.2.1.6. Hüsn-i Hatt ........................................................................................... 121
3.2.1.7. Resim ................................................................................................... 121
3.2.2. İkinci Sınıf................................................................................................... 122
3.2.2.1. Ulûm-i Diniyye .................................................................................... 122
3.2.2.2. Arabî ..................................................................................................... 122
3.2.2.3. Farisî ..................................................................................................... 122
3.2.2.4. Osmanlı Lisanı ..................................................................................... 124
3.2.2.5. Hesap .................................................................................................... 125
3.2.2.6. Coğrafya ............................................................................................... 126
3.2.2.7. Tarih ..................................................................................................... 126
3.2.2.8. Hüsn-i Hatt ........................................................................................... 127
3.2.2.9. Resim ................................................................................................... 127
3.2.3. Üçüncü Sınıf ............................................................................................... 127
3.2.3.1. Ulûm-i Diniyye .................................................................................... 127
3.2.3.2. Arabî ..................................................................................................... 127
3.2.3.3. Farisî ..................................................................................................... 127
3.2.3.4. Türkçe .................................................................................................. 129
3.2.3.5. Fransızca .............................................................................................. 130
3.2.3.6. Hesap .................................................................................................... 130
3.2.3.7. Hendese ................................................................................................ 131
3.2.3.8. Coğrafya ............................................................................................... 131
3.2.3.9. Tarih ..................................................................................................... 132
3.2.3.10. Hüsn-i Hatt ......................................................................................... 133
3.2.3.11. Resim ................................................................................................. 133
3.2.4. Dördüncü Sınıf ............................................................................................ 133
3.2.4.1. Akaid ve Fıkıh ...................................................................................... 133
3.2.4.2. Arabî ..................................................................................................... 133
3.2.4.3. Farisî ..................................................................................................... 133
3.2.4.4. Türkçe .................................................................................................. 133
IV
3.2.4.5. Fransızca .............................................................................................. 134

3.2.4.6. Hesap .................................................................................................... 134
3.2.4.7. Hendese ................................................................................................ 135
3.2.4.8. Coğrafya ............................................................................................... 137
3.2.4.9. Tarih ..................................................................................................... 137
3.2.4.10. Hüsn-i Hatt ......................................................................................... 139
3.2.4.11. Resim ................................................................................................. 139
3.2.5. Beşinci Sınıf ................................................................................................ 139
3.2.5.1. Akaid ve Fıkıh ...................................................................................... 139
3.2.5.2. Arabî ..................................................................................................... 139
3.2.5.3. Türkçe .................................................................................................. 139
3.2.5.4. Fransızca .............................................................................................. 140
3.2.5.5. Coğrafya ............................................................................................... 140
3.2.5.6. Tarih ..................................................................................................... 140
3.2.5.7. Malümat-ı Fenniye ve Hıfzıssıhha (Fen Bilgisi ve Sağlık Bilgisi) ...... 141
3.2.5.8. Usul-i Defteri ....................................................................................... 143
3.2.5.9. Hendese ................................................................................................ 143
3.2.5.10. Hüsn-i Hatt ......................................................................................... 144
3.2.5.11. Resim ................................................................................................. 144
3.2.6. Altıncı Sınıf ................................................................................................. 144
3.2.6.1. Akaid ve Fıkıh ...................................................................................... 144
3.2.6.2. Edebiyat................................................................................................ 144
3.2.6.3. Fransızca .............................................................................................. 145
3.2.6.4. Cebir ..................................................................................................... 145
3.2.6.5. Hendese ................................................................................................ 145
3.2.6.6. Coğrafya-yı Zirai, Sanayi ve Ticari ..................................................... 146
3.2.6.7. Tarih ..................................................................................................... 147
3.2.6.8. Hikmet (Fizik) ve Kimya ..................................................................... 148
3.2.6.9. Kavanin ................................................................................................ 150
3.2.6.10. Resim ................................................................................................. 150
3.2.7. Yedinci Sınıf ............................................................................................... 151
3.2.7.1. Fıkıh ..................................................................................................... 151
3.2.7.2. Edebiyat................................................................................................ 151
3.2.7.3. Ahlak .................................................................................................... 151
3.2.7.4. Tarih-i Umumi ..................................................................................... 152
3.2.7.5. Fransızca .............................................................................................. 153
3.2.7.6. Cebir ..................................................................................................... 153
3.2.7.7. Hendese ................................................................................................ 154
3.2.7.8. Müsellesat ............................................................................................ 154
3.2.7.9. Kozmografya ........................................................................................ 155
3.2.7.10. Makine ............................................................................................... 156
3.2.7.11. Hikmet ve Kimya ............................................................................... 157
3.2.7.12. Kimya ................................................................................................. 158
3.2.7.13. İlm-i Mevalid ..................................................................................... 158
3.2.7.14. Kavanin .............................................................................................. 159
3.3. Öğretim Programına Sonradan Giren Dersler .................................................... 160
3.3.1. Kitabet-i Resmiye (Altıncı Sınıf) ................................................................ 160
3.3.2. Kitabet-i Resmiye (Yedinci Sınıf) .............................................................. 161
V
3.3.3. İlm-i Servet (Yedinci Sınıf) ....................................................................... 161

3.3.4. Arapça ......................................................................................................... 162
3.3.5. Rumca ......................................................................................................... 162
3.3.6. Bulgarca ...................................................................................................... 162
3.3.7. Ermenice ..................................................................................................... 162
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................... 164

4. FİZİKİ MEKÂN, ÖĞRETİM ARAÇ VE GEREÇLERİ.................................... 164
4.1. İdâdî Binaları ...................................................................................................... 164
4.2. Okul Kantinleri................................................................................................... 167
4.3. Öğretim Araç ve Gereçleri ................................................................................. 168
SONUÇ ......................................................................................................................... 169

KAYNAKLAR ............................................................................................................ 171
EKLER ......................................................................................................................... 175
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 206
VI
ÖZET
DOKTORA TEZİ
MEKTEB-İ İDÂDÎ
Fatih DEMİREL
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ersin GÜLSOY
2010 – Sayfa: 206
Jüri: Yrd. Doç. Dr. Ersin GÜLSOY
Jüri: Prof. Dr. Muammer DEMİREL
Jüri: Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile rüşdiyeler ile âlî mektepler arasındaki

eğitim öğretim kademesini teşkil etmesi için bir ortaöğretim kurumu olarak tesis
edilmesi kararlaştırılan idâdîlerin ilk örneği 1874 yılında İstanbul’da açılmıştır. Aynı yıl
Yanya Vilayeti Tırhala Sancağı’nın merkezi olan Yenişehir’de de bir idâdî açılmıştır.
1884 yılına kadar yeni bir idâdî açılamamıştır. 1884 yılında idâdî lerin inşası ve
daimi masrafları için kaynak bulunmasıyla birlikte ülke genelinde idâdî sayısı hızla
artmıştır.
İdadilerin ülke genelinde açılmaya başlamasıyla birlikte farklı tiplerde idâdîler
ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki vilayet merkezlerinde açılan, yedi yıl süreli ve genelde
yatılı olan idâdîlerdir. Diğeri ise kaza merkezlerinde açılan beş yıllık gündüzlü
idâdîlerdir. Bu iki tip idâdînin bünyesinde rüşdiye sınıfları da mevcuttur. İstanbul’da
açılanlar ise rüşdiye sınıfları bulunmayan, eğitim süresi dört yıl olan, yedi senelik
idâdîlerin 4, 5, 6 ve 7. sınıflarına denk ve gündüzlü üçüncü tip idâdîleri oluşturmaktadır.
Bu çalışma giriş, dört bölüm ve sonuç kısımlarından meydana gelmektedir.
Çalışmanın giriş kısmında Osmanlı’nın kuruluşundan beri var olan klasik eğitim
kurumları ve Osmanlı Devleti’nde eğitimdeki modernleşmenin başlamasıyla birlikte
ortaya çıkan okullar kısaca ele alınmıştır.
Birinci bölümde idâdîlerin kuruluşu ve ülke geneline yayılışı, ikinci bölümde
idâdîlerin idari yapısı, üçüncü bölümde idâdîlerin öğretim programları, dördüncü
bölümde fiziki mekân, öğretim araç ve gereçleri incelenmiştir. Sonuç bölümünde ise
idâdîlerle ilgili genel bir değerlendirme yapılmıştır.
VII
ABSTRACT
Ph. D. THESIS
MEKTEB-İ İDÂDÎ
Fatih DEMİREL
Advisor: Asst. Prof. Dr. Ersin GÜLSOY
2010 – Pages: 206
Jury: Asst. Prof. Dr. Ersin GÜLSOY
Jüri: Prof. Dr. Muammer DEMİREL
Jüri: Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI
……………………………….
………………………………..
The idâdîs (high school) were first founded in 1874 in Istanbul. They were established
as secondary school with article of Maarif-i Umumiye Nizamnamesi to act as another
educational level bitween rushdiyahs and universities.
Within the same year, another idâdî was founded in Yenişehir which is the centre of Tırhala
district, province of Yanya.
No any other idâdî was founded till the year of 1884. The number of the idâdîs
increased immensely throughout the country with the finding of funds for their constructions
and their maintenance.
Various types of idâdîs emerged following the foundations of idâdîs across the country.
The first type of idâdîs which were founded in province centers covered seven years of
education and generally was boarding schools. And the others were regular idâdîs founded in
town centres covered five years of education. These two type idâdîs were also included
rushdiyahs classes. The idâdîs established in Istanbul were third type of idâdîs which were four-
year idâdîs not included rushdiyahs classes and making up the fourth, fifth, sixth and seventh
years of the regular seven-year program.
This study consists of introduction, four body parts and a conclusion part. In the
introduction of the study dwells on the classical educational institutions existing since the
establishment of Ottoman Empire and the schools appearing from the advent of modernization
in education in Ottoman Empire
The first part centers on the establishment of the idâdîs and their nation wide
deployment. The second part deals with the administrative constitution of the idâdîs. The third
part deals with the curriculum of the idâdîs. The fourth part deals with the buildings of the
idâdîs. And in the conclusion part, a general evaluation has been carried out about the idâdîs.
VIII
ÖNSÖZ
Osmanlı eğitiminin modernleşmesi sürecinde bir ortaöğretim kurumu olarak

açılan idâdîleri inceleyen bu çalışmada, idâdîlerin kuruluşu, gelişimi, ülke geneline
yayılışı, idari yapısı, bu yapıda meydana gelen değişiklikler, dâhili işleyişi ve öğretim
programları incelenmiştir.
Elbette ülkemiz eğitim sisteminin temellerinin atıldığı Osmanlı eğitiminin
modernleşmesi sürecinde ilköğretim ile yüksek öğretim arasındaki boşluğu dolduran
idâdî mekteplerini çeşitli yönleriyle ele alıp ortaya koymak önemlidir. Bugünkü
ortaöğretim kurumlarımızın temellerinin hangi zorkluklarla mücadele edilerek atıldığı,
öğrencilerin geçmişte nasıl bir öğretime tabi tutulduğu, ne gibi disiplin yönetmeliklerine
tabi olduğu, nasıl ödüllendirildikleri gibi konuların bilinmesi, günümüze ve geleceğe
ışık tutacaktır. Çalışmamızın bu alndaki boşluğu dolduracağı inancındayız.
İdâdîler daha önce çeşitli çalışmalarda incelenmiştir. Bu çalışmalardan bazıları
şunlardır: Osman Ergin, “Türkiye Maarif Tarihi”; Bayram Kodaman, “Abdülhamid
Devri Eğitim Sistemi”; Mustafa Ergün, “İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri
(1908–1914). Ancak bu eserler başlı başına idâdîleri ele almamaktadırlar. Daha önce
idâdîleri ele alan eserler yalnızca, idâdîlerin kuruluş ve gelişimiyle ilgili özet bilgiler
verip incelenen dönem içersindeki gelişimi hakkında yine özet denebilecek bilgiler
vermektedir. Bu çalışmalar tek başına idâdîleri incelemediğinden çalışmalarda idâdîlerle
ilgili bir çok eksik bulunmaktadır.
Osmanlı Devleti’nde idâdî ismi verilen çeşitli eğitim kurumları vardır. İdâdî ismi
taşıyan okulların bir kısmı askeri, bir kısmı ise çeşitli okulların, hazırlık okulu
mahiyetindedir. Bunlardan başka idâdî düzeyinde olan ve bu ismi taşıyan özel okullar
da bulunmaktadır. Bu çalışmada Maarif Nezareti’ne bağlı olarak açılmış, ortaöğretim
düzeyindeki sivil idâdîler araştırılmıştır.
Çalışmada birçok ilmi eser ve makalenin yanı sıra, dönemin gazeteleri, dergileri;
hatıratlar; dönemin, Maarif Nezareti’nce yayınlanmış istatistikleri; vilayet, maarif ve
devlet salnameleri ve Başbakanlık Osmanlı Arşivinden alınan belgeler kaynak olarak
kullanılmıştır.
Ne yazıkkı yukarıda ifade etmiş olduğumuz istatistikler belli bir tarihten sonra
başlamış ve her yıl düzenli olarak çıkarılmamışlardır. Çalışmamızda kullandığımız
IX
istatistiklerin ilki 1894–1895 (R.1310–1311) ders yılı ile ilgi verileri içeren, Maarif
Nezareti’nce yayınlanmış eserdir. Bir ders yılı sonrası için öncekiyle aynı içerikte ikinci
bir istatistik daha neşredilmiştir. Sonrasında 1897–1898 (R.1313–1314) ve takip eden
üç ders yılını kapsayan maarif salnameleri yayınlanmıştır. Bir ders yılı aradan sonra
1902–1903 (R.1318–1319) ders yılı verilerini içeren bir maarif salnamesi daha
neşredilmiştir. Bu salnamelerden sonra 1909–1910 (R.1325–1326) ve 1913–1914
(R.1329–1330) ders yıllarını kapsayan iki istatistik mecmuası daha Maarif Nezareti’nce
neşredilmiştir.
Maarif Nezareti’nce yayınlanmış istatistikler ve ders programları, arşiv
belgelerinden elde edilen bilgilerle denetlenmiş ve tespit edilen yanlışlıklar ifade
edilmiştir.
Bu çalışmaya katkılarından dolayı, kullanılan belgeleri temin ettiğimiz
Başbakanlık Osmanlı Arşivinin tüm çalışanlarına, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi
Seyfettin Özege Bölümü sorumlusu Sayın Etem MAKAS’a teşekkür ederim.
Bugünkü ortaöğretim kurumlarının temelini oluşturan idâdîler ile ilgili bu
önemli çalışmanın her aşamasına katkıda bulunan, çalışma sürecinde desteğini
esirgemeyen saygıdeğer hocam ve tez danışmanım Yrd. Doç. Dr. Ersin GÜLSOY’a
sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Erzurum–2010 Fatih DEMİREL

X
KISALTMALAR
a. g. e. : Adı geçen eser

a. g. m. : Adı geçen makale
A. MKT. MHM : Mektubi Mühimme
bkz. : Bakınız
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Ders Programları : Vilayat-i Şahanede Bulunan Leyli ve Nehari Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus
Olarak Bu Kere Maarif Nezaretince Ta‘dilen Kaleme Alınan Ders
Programları
DH. İD : Dâhiliye İdare
DH. MKT : Dâhiliye Mektubi
DH. MUİ : Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi
DH. UMVM : Dâhiliye Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü
TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
H. : Hicri
İ. DH : İrade Dâhiliye
İ. DUİT : Dosya Usulü İrade Tasnifi
İ. KAN : İrade Kanun ve Nizamat
İ. MF : İrade Maarif
İ. MMS : İrade Meclis-i Mahsus
İ. ŞD : İrade Şura-yı Devlet
M. : Miladi
M.İ 1310–1311 : Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi İdaresinde Bulunan Mekatib-i
İbtidaiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve
Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin
İstatistiği
M.İ 1311–1312 : Maarif-i Umumiye Nezaret-i İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye,
Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve
Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin
İstatistiği
MİMT Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus Talimatname
MF. MKT : Maarif Mektubi
XI
MV : Meclis-i Vükela
R. : Rumi
s. : Sayfa
SNMU : Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye
TFR. I. MN : Teftişat-ı Rumeli Manastır
Y. A. HUS : Yıldız Sadaret Hususi Maruzat
Y. EE : Yıldız Esas Evrakı
Y. MTV : Yıldız Mütenevvi
Y. PRK. MF : Yıldız Perakende Maarif
Y. PRK. UM : Yıldız Perakende Umumi
1
GİRİŞ
Türklerin tarih sahnesine çıkışı Türk eğitim tarihinin de başlangıcıdır. 1

Türklerde, Müslüman olmadan önce eğitim kurumlarının olup olmadığı hakkında bilgi
olmamasına rağmen eğitim öğretim faaliyetlerinin olduğu açıktır. Türk kültüründe yer
alan musiki aletleri, bunların kullanımı, dokumalar ve bu dokumalar üzerindeki
motifler, el sanatları gibi kültür öğeleri gelecek kuşaklara ancak eğitim yoluyla
aktarılabilirdi. 2
Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra Sünni inancını koruma, Mutezile
akımına ve Şii inancına üstünlük sağlayabilme doğrultusunda devlet desteği
sağlayabilmek için, XI. yüzyılın ilk yarısında, Türk devletleri ve imparatorlukları
tarafından medreseler kuruldu. Gazneli Mahmud tarafından Gazne’de, Sebüktekin
tarafından Nişapur’da, Tabgaç Han tarafından Merv’de yaptırılan medreseler, Türkler
tarafından yaptırılan ilk medreselere örnektir. Medreselerin, sistemli bir devlet politikası
haline getirilerek XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaygınlaştırılması Büyük
Selçuklu İmparatorluğu veziri Nizamül-mülk ile başlar. Nizamül-mülk’ün vezirliği
döneminde, on bir büyük kentte kurulan ve Nizamiye olarak isimlendirilen medreseler,
medreseleri İslam toplumlarının temel bir eğitim kurumu haline getirmiştir. 3
Osmanlı Devleti de kuruluşunu müteakip, kendisinden önce hüküm sürmüş
Müslüman Türk devletlerinde olduğu gibi, medreseyi bir eğitim kurumu olarak kabul
etmiş ve medreseler inşa etmeye başlamıştır.
İlk Osmanlı eğitim kurumlarından bir diğeri, kaynağını İslam toplumlarından
alan, beş altı yaşlarındaki kız ve erkek çocukları okutmak amacıyla, genellikle
mahallelerde ve cami kenarlarında inşa edilmiş olan sıbyan mektepleridir. 4
İlk dönem Osmanlı eğitim kurumlarından biri de özellikle Osmanlı askeri ve
idari kadrolarının yetiştirilmesi için sarayda kurulmuş ve XV. yüzyıl ortalarından
1
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2004, Ankara, Eylül 2004, s. 1.
2
Geniş bilgi için bkz. İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul, Ağustos 1996; Laszlo RASONYI,
Tarihte Türklük, Ankara 1993.
3
İlhan Tekeli-Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve
Dönüşümü, 2. Baskı, Ankara, 1999, s. 11-12.
4
Yücel Gelişli, “Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve
Dönüşümü)”, Türkler, XV,( Ankara, 2002), 35.
2
itibaren medrese ile birlikte en önemli resmi eğitim kurumu niteliğini taşıyan
Enderun’dur. 5
Yukarıda ifade edilen Osmanlı klasik eğitim kurumlarından başka, XVIII.
yüzyılda açılmış askeri okullar olan Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn ve
Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn ile başlayan eğitimde batılılaşma hamlesi sonucunda
Osmanlı Devleti’nde birçok modern eğitim kurumu teşkil edilmiştir.6
1. KLASİK DÖNEM OSMANLI EĞİTİM KURUMLARI
1.1. Sıbyan Mektepleri

Kuruluşu İslam’ın ilk dönemlerine kadar uzanan 7 sıbyan mektepleri, Osmanlı
Devleti’nde genel olarak küçük erkek çocuklara mahsus, çoğunlukla camilerin yanında
veya mahalle aralarında müstakil olarak, hayırseverlerce yaptırılmış, idareleri
yaptıranlar tarafından kurulan özel vakıflarca yürütülen, bugün ki ilköğretim okullarının
birinci kademesi olarak görülebilecek okullardır. Bu okullara, mekteb-i sıbyan, dar-üs
sıbyan, muallimhane, mektebhane, darülilim, darüttalim gibi çeşitli isimler de
verilmiştir. 8
Sıbyan mektepleri padişahlar, valide sultanlar, büyük devlet memurları ve
hayırsever kişiler tarafından yaptırılırdı. Kız ve erkek çocukların birlikte devam ettiği
sıbyan mektepleri bulunduğu gibi yalnız kızlara ve yalnız erkeklere mahsus sıbyan
mektepleri de mevcuttu.
Sıbyan mekteplerine başlama yaşı kesin değilse de 5-6 yaşlarındaki çocuklar
mektebe gönderilirdi. Tanzimat öncesinde çocukların sıbyan mekteplerine gönderilmesi
mecburiyeti yönünde fermanlar çıkarılmıştır. İlk dönemlerde sıbyan mekteplerinin
kuruluş amacı çocuklara Kur’an okumayı öğretmekti. Tanzimat dönemine kadar sıbyan
mekteplerinde Arap alfabesi, Kur’an, tecvit, ilmihal okutulur, namazda okunacak dua ve
ayetler ezberletilir ve namaz kılma usulü öğretilirdi. 9
1824-25 (H. 1240) tarihine kadar sıbyan mektepleri ile ilgili bir düzenleme
yapılmamıştır. 1824-25 tarihinde Sultan II. Mahmud’un “talim-i sıbyan” isimli fermanı
5
Mehmet İpşirli, “Enderun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XI, (İstanbul, 1995), 185.
6
Mustafa Ergün-Tayyip Duman, “19. Yüzyılda Osmanlı Askerî Okullarının Ders Programları ve Ders
Kitapları”, Yeni Türkiye, Yıl 2, Sayı 7, s. 495.
7
Gelişli, “a. g. m”, s. 35.
8
Faik Reşit Unat, Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 6.
9
Vedad Günyol, “Mektep”, İslâm Ansiklopedisi, Eskişehir, 1997, s. 656-657.
3
ile ilk defa sıbyan mekteplerinde bir düzenlemeye gidilmiş ve düzenleme ile çocukların
ergenlik çağına gelmeden önce sıbyan mekteplerine gitmeleri mecbur tutulmuştur. 10
Sadece İstanbul’u kapsayan bu fermanın hükümleri imkânsızlıklar yüzünden
uygulanamamıştır. 11
Bu fermandan sonra sıbyan mekteplerinin ıslahıyla ilgili çeşitli girişimlerde
bulunulmuşsa da 1857 yılında Maarif-i Umumiye Nezareti’nin kuruluşuna kadar istenen
gelişmeler sağlanamamıştır. Nezaretin kuruluşundan sonra 1862 yılında ilköğretim ile
ilgili ciddi düzenlemelere gidilmiştir. Ancak ilköğretimdeki esas gelişme 1869 Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi ile sağlanmıştır. 12
Tanzimat döneminde çocuklara, temel dini bilgilerin yanı sıra milli ve çağdaş bir
eğitim verme yönündeki eğilimin sonucunda usûl-i cedîd programı ortaya konmuştur.
1871’de otaya konan bu programla birlikte sıbyan mektepleri ikiye ayrılmıştır.
Bunlardan birincisi usûl-i cedîdenin uygulanmadığı usûl-i atika, sıbyan veya mahalle
mektepleridir. Diğeri usûl-i cedîdenin uygulandığı, usûl-i cedîde veya ibtidailerdir.13
1876 yılında kabul edilen Kanun-ı Esasî tüm Osmanlı çocukları için ilköğretim
mecburiyeti getirmiştir. 14
1882 yılından sonra ibtidai mekteplere ağırlık verilmeye başlanmış, sıbyan
mekteplerinin usûl-i cedîdeye dönüştürülmesi hızlandırılarak bir çok sıbyan mektebinin
dönüşümü sağlanmıştır. 15
1.2. Medreseler
Kendisinden önce hüküm sürmüş Müslüman Türk devletlerinin bir öğretim
kurumu olan medrese, Osmanlı Devleti tarafından da benimsenmiştir. İlk Osmanlı
medresesi 1330 yılında İznik’te Orhan Gazi tarafından yaptırılmış ve bu medreseye,
yüksek tahsilini Mısır’da yapmış olan Şerafüddin Davud-i Kayserî ilk müderris olarak
tayin edilmiştir. Orhan Gazi daha sonra Bursa’da halk arasında, Manastır Medresesi
diye isimlendirilen, medreseyi yaptırmıştır. Bundan sonra Osmanlı vezirleri,
beylerbeyileri ve diğer ümeran, zapt edilen yerlerde, medreseler inşa ettirmişlerdir.
10
11
Akyüz, a. g. e, s. 140.
12
13
Günyol, “a. g. m”, s. 658.
14
Akyüz, a. g. e, s. 205.
15
Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1991, s. 69.
4
Edirne’nin başkent olmasından sonra Edirne’de, İstanbul’un fethinden sonra

İstanbul’da medreseler inşa ettirilmiştir. Medrese sayısının artması, medreselerin
statülerinin belirlenmesini de beraberinde getirmiştir. En üst derecede başkentlerde
yapılan medreseler bulunuyordu. Edirne’nin devlet merkezi yapılmasından sonra orada
yapılan medrese en üst derecede iken İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed
tarafından yaptırılan Sahn-ı Seman Medreseleri en üst dereceye sahip olmuştur.
Osmanlılardaki esaslı medrese teşkilatı Fatih Sultan Mehmed zamanında yapılmıştır.16
Fatih Sultan Mehmed 1471’de Sahn-ı Seman ve Tetimme Medreseleri’ni
yaptırdıktan sora yeniden yapılandırılan teşkilatlanma ile medreseler aşağıdan yukarıya
şu şekilde derecelendirilmiştir.
1. Hâşiye-i Tecrid Medreseleri (20’li medreseler)
2. Miftâh Medreseleri (30’lu medreseler)
3. Kırklı Medreseler
4. Haric-i Ellili Medreseler
5. Dâhil-i Ellili Medreseler
6. Sahn-ı Seman Medreseleri
7. Altmışlı Medreseler
Kırklı ve Hâric-i Ellili Medreseler Anadolu Selçukluları ve Anadolu Selçuklu
Beylikleri hükümdarları ile hükümdar aileleri, vezirler, sancak beyleri tarafından
yaptırılan medreselerdir. Dâhil-i Ellili Medreseler ise Osmanlı padişahları, hanım
sultanlar, padişah çocukları tarafından yaptırılmıştır. 17
Sahn-ı Seman Medreseleri, Osmanlı medrese teşkilatında, bir yeniliği de
beraberinde getirdi. Teşkil edilen bu medreseler ilahiyat ve İslam hukuku fakülteleri
şeklindeydi. 18
Fatih, medreselerin eğitim programını da yeniden düzenletmiştir. Bu doğrultuda,
Fatih Külliyesi’nin Ali Kuşçu ve Molla Hüsrev tarafından hazırlanmış kanununda,
aritmetik, hendese (geometri), heyet (astronomi) gibi akli bilimlere daha çok yer
verilmiştir. 19
16
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 1-2.
17
Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, I, İstanbul, 1997, 36.
18
Uzunçarşılı, a. g. e, s. 3.
19
Tekeli-İlkin, a. g. e, s. 16.
5
Sahn-ı Seman Medreseleri bünyesinde açılan İlahiyat ve İslam hukuku

fakültelerinden sonra akli bilimler ile ilgili fakülteler Kanuni Sultan Süleyman
tarafından Süleymaniye Medreseleri adı altında yaptırıldı. Süleymaniye Medreseleri
bünyesinde Dârü’l-hadis ile birlikte tıp, tabiiye, riyaziye, çeşitli din, hukuk ve edebiyat
eğitimi yapmak için altı medrese kurulmuştur. 20
1557’de yapımı tamamlanan Süleymaniye Külliyesi’nin açılışını müteakip
medreselerin kademe sayısı ona çıkarılmıştır. Bu değişiklikle eski kademelere, Hareket-
i Altmışlı (İkinci Altmışlı), Musila-i Süleymaniye ve Süleymaniye kademeleri
eklenmiştir. 21
Süleymaniye Medreseleri ile zirveye çıkan medreseler 16. yüzyılın sonlarına
doğru bozulmaya başlamıştır. Bunda akli ilimlerin terk edilerek bunun yerini tamamen
nakli ilimlerin almış olması en büyük etkendir. 22
1.3. Enderun
Enderun, Osmanlı bürokrasisinin ihtiyaç duyduğu mülki ve askeri idarecileri
yetiştirmek için Sultan II. Murad ya da Fatih Sultan Mehmed döneminde kurulmuş bir
eğitim kurumudur. Sultan II. Murad zamanında Edirne Sarayı’nda kurulan Enderun
gerçek teşkilatına Fatih döneminde kavuşmuştur. 23
Acemioğlanlar kışlalarından seçilen gençler, hazırlık sarayları olarak
isimlendirilen, Edirne, Galata, İbrahim Paşa ve İskender Çelebi saraylarına
gönderilirlerdi. Bu saraylarda devam eden eğitimlerinde başarılı olanlar ve göze girenler
Saray-ı Hümayuna alınırlardı. Sarayı Hümayuna alınanlar eğitimlerini kademeler
halinde teşkil edilmiş “odalar” ve “koğuşlarda” aşağıdan yukarıya doğru ilerleyerek
sürdürürlerdi. Geride kalanlar ise belirtilen saraylarda eğitimlerini tamamlayarak
derecelerine göre Yeniçeri Ocağı, Sipahi Ocağı gibi çeşitli yerlere görevlendirilirlerdi. 24
Enderun öğrencileri giydikleri elbiseye göre Dolamalı ve Kaftanlı Odaları olmak
üzere iki basamağa ayrılıyordu. Birinci basamağı Büyük ve Küçük Odalar, ikinci
basamağı ise Seferli, Kiler Koğuşları ile Hazine Odası ve Hasoda oluşturmaktaydı.
20
21
İzgi, a. g. e, s. 37.
22
23
İpşirli, “a. g. m”, s. 185.
24
Tekeli-İlkin, a. g. e, s. 19.
6
En büyüğü on beş yaşında olmak üzere, Büyük ve Küçük Odalar’a alınan

öğrencilere saray dışından getirtilen seçkin hocalar tarafından ders verdiriliyordu.
Kur’an, tecvit, din, güzel yazı, Türkçe, Arapça ve Farsça derslerinin yanı sıra silah
kullanma, ata binme, cirit atma gibi eğitimler veriliyordu. Bu öğrenciler aynı zamanda
güreş, atlama, koşu, ok çekme gibi sporlarla da meşgul oluyorlardı. 25 Enderun’da
verilen eğitim, bir asker ve yöneticinin bilmesi gereken konuları, coğrafya, harita
yapımı, tarih, siyaset, muharebe sanatı, hattatlık, cilt, tezhip, oymacılık, minyatür
yapımı, mimarlık, musiki aletlerinin kullanımı gibi konuları da kapsamaktaydı. 26
2. OSMANLI EĞİTİMİNDE MODERNLEŞME

Türk eğitim tarihinde modern anlamda kurulan ilk okul olan Mühendishane-i
Bahrî-i Hümayun’un açılmasında 1768’de başlayan Osmanlı-Rus savaşında Osmanlı
ordusunun teknik açıdan zafiyet içinde bulunmasının önemli rolü vardır. 1770 Çeşme
faciasından sonra donanmanın yeniden yapılandırılması girişimi ve eğitilmiş kadrolara
duyulan ihtiyaç bir deniz mühendishanesi açılmasını mecbur kılmıştı. Okul Sultan I.
Abdülhamid zamanında 1775 yılında açılmıştır. Türkçe kaynaklarda Hendesehane veya
Hendese Odası olarak ve Tersane’de gemilerin çekildiği boş bir hangarda açılan okul,
içlerinde ileri yaşlarda bulunanlarında bulunduğu çok az sayıda öğrenciyle eğitime
başladı. Baron de Tott’un imtihanla seçtiği ilk öğrenciler genelde başlangıç düzeyde
matematik bilgisine sahip eki kaptanlardan, bunların çocuklarından ve yüksek rütbeli
bazı memurların çocuklarından oluşuyordu. İlk aylarında Fransız olan Gilles Jean-Marie
Brazzer de Kermovan tarafından matematik ağırlıklı bir eğitim verilmekte olan okulda
kısa bir süre sonra eğitilmiş denizcilere duyulan ihtiyaçtan dolayı ve Cezayirli Gazi
Hasan Paşa’nın da isteğiyle ders müfredatında deniz mühendisliği, hendese (geometri)
ve coğrafya bilimlerine ağırlık verilecek şekilde değişiklik yapıldı. 1776 yılı başlarında
okulun nizamnamesi hazırlanarak yürürlüğe kondu. Okul 1781 yılında Mühendishane-i
Tersane-i Amire adıyla anılmaya başlandı ve Halil Hamid Paşa’nın sadareti döneminde
(1784) yeniden düzenlendi. Ders programı yeniden ele alınan okulun eğitim kadrosu
Fransa’dan getirilen Lafitte-Clave ve Monnier gibi mühendislerle takviye edildi. Bu
kişiler aslında kara mühendisleri olup hizmete alınmaları aslında bu alandaki boşluğun
25
Unat, a. g. e, s. 11.
26
Tekeli-İlkin, a. g. e, s. 19-20.
7
doldurulması amacını taşımaktaydı. Böylece 1795 yılında açılacak Mühendishane-i

Berrî-i Hümayun’un ilk adımları atılmış oluyordu. 1797’de okuldaki dersler dört ana
gruba ayrılmış halde devam ediyordu. Bunlar harita ve coğrafya, seyr-i sefain, gemi
inşası, istihkâm ve kıla‘ hendesesi idi. Aynı yıl kalyon inşası ve derya fenleri
Mühendishane-i Bahrî’ye, istihkâm ve hendese üzere kale inşası ve kara askerliği ile
ilgili savaş bilimlerinin öğretilmesi Mühendishane-i Berrî’ye tahsis edilerek iki
mühendishanenin eğitimi ve öğretim kadrosu birbirinden ayrılmıştır. Öğretim
kadrosunun maaşlarındaki yetersizlik yüzünden eğitimin durma noktasına geldiği
Mühendishane-i Bahrî’nin Nizam-ı Cedid devrinin sona ermesile (1807) başlayan yeni
dönemde tamamen ihmal edildiği görülmektedir. 27
Sultan III. Selim devrinde yeniden yapılanmanın (nizâm-ı cedîd) en önemli
kurumlarından biri olarak 1795’te Hasköy’de açılan Mühendishane-i Berrî-i Hümayün,
Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun’dan sonra kurulan Osmanlı İmparatorluğu’nun ikinci
mühendishanesidir. İlk dönemiyle ilgili belgelerde Fünun-ı Harbiye Talimhanesi,
Mekteb-i Fünun-ı Harbiyye veya Mühendishane-i Sultani gibi isimlerle anılan
Mühendishane-i Berrî-i Hümayun’da, Mühendishane-i Bahrî’de olduğu gibi, yabancı
hocalar istihdam edilmiştir. Birinci sınıftaki öğrencilere öncelikle hatt, imla, hesap ve
hendese, teknik resim dersleri verilmekteydi. Birinci ve ikinci sınıflarda ayrıca Arapça
ve Fransızca dersleri yer almaktaydı. İkinci, üçüncü ve dördüncü sınıf öğrencileri
coğrafya, arazi ölçümü, harita çıkarma, lağımcılık ve müstahkem binalar inşası, çağdaş
askerlik tertibi, isabetli ve seri top atıcılığı, yüksek matematik bilgisine dayanan koni
kesitleri, diferasiyel hesap, integral hesap, mekanik ve astronomi gibi derslerde öğretim
görmekteydi. Sultan III. Selim’in son zamanlarında faaliyetlerinde önemli zaafa
uğrayan okula, sultanın tahtan indirilmesi daha ağır bir darbe indirdi. Siyasi
istikrarsızlıklarda yeni ve eski düzen taraftarları arasındaki mücadelelerden etkilenerek
sarsıntılar geçiren okul, yinede ilk mühendislerin yetişmesini ve ilerideki dönemlerde
mühendislik hizmetlerinin, yabancı mühendislerin hizmete alınmasına ihtiyaç
kalmadan, karşılanmasını büyük ölçüde sağlamıştır. 28
Askeri okullar olan Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun ve Mühendishane-i Berrî-
i Hümayun ile başlayan eğitim kurumlarındaki modernleşme Sultan II. Mahmud
döneminde askeri okulların dışında da modern eğitim kurumlarının teşkiliyle devam
27
Kemal Beydilli, “Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun”, TDVİA, XXXI, (İstanbul, 2006), 514-515.
28
Kemal Beydilli, “Mühendishane-i Berrî-i Hümayun”, TDVİA, XXXI, (İstanbul, 2006), 516-517.
8
etmiştir. Hem askeri hem de sivil, modern eğitim kurumlarının teşkilinde geniş çaptaki
ilk atılım Sultan II. Mahmud tarafından gerçekleştirilmiştir.
Sultan II. Mahmud tarafından 1827 yılında açılan Tıphane-i Âmire ve
Cerrahhane-i Mamure, 1834 yılında açılan Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye ve Mızıka-ı
Hümâyûn modern askeri okullardır. 29
Sultan II. Mahmud bir taraftan, eğitim öğretimin ilk basamağını oluşturan sıbyan
mektepleri ile ilgili düzenlemeler yaptırırken diğer taraftan sıbyan mekteplerinin
üzerinde eğitim verecek okulların kurulması işine girişmişti.
Bu doğrultuda Meclis-i Umur-ı Nafia’ya hazırlattığı layihada Selâtin-i İzâm
mekatibi olarak isimlendirilen sıbyan mekteplerinin devamı ve ikinci kademesi olarak
Sınıf-ı Sâni adı verilen yeni tarzda mekteplerin açılması öngörülmüştü. Sultan II.
Mahmud açılması kararlaştırılan yeni mekteplere verilen ismi beğenmemiş ve bu
mekteplerin isminin Mekatib-i Rüşdiye olmasına karar vermiştir. 30
Rüşdiye mekteplerinin ilk örneğini 1839 yılında açılan Mekteb-i Maarif-i Adliye
ve Mekteb-i Ulum-ı Edebiye teşkil etmektedir. 31
Bu iki okul, kuruluş amacı doğrultusunda Babıâli’ye memur yetiştirmekteyse de
Tanzimat’la hedeflenen reformlara ışık tutmaktan uzaktı. Bu durumun farkında olan
Sultan Abdülmecid rüşdiyelerin yeniden yapılandırılması ve yeni okulların açılması
yönünde çalışmalar başlatmıştır. Padişahın isteği doğrultusunda başlatılan çalışmalar
neticesinde 1847 yılında başlangıç olarak İstanbul’da Davud Paşa, Bayezid, Üsküdar,
Tophane ve Babıâli civarında Ağa Camii’nde beş adet rüşdiye açılmıştır. Açılan
rüşdiyelerin öğrenci mevcutları başlangıçta 30-40 iken semeresi halk tarafından
görülünce rüşdiyelere rağbet artmış ve okul mevcutları 100’ü geçmiştir.
Bu okullarda Arapça, Farsça, coğrafya, matematik, imlâ ve gerekli fen öğretimi
yapılmaktaydı. Mekatib-i Umumiye Nazırı Kemal Efendi, okullar çoğalıp geliştikçe
ders programlarında önemli değişiklikler yapmıştır. 1850 yılında rüşdiye programındaki
Arapça ve Farsça dersleri kısılarak fen, matematik, coğrafya gibi derslerde artırıma
gidilmiştir.
29
Akyüz, a. g. e, ss. 134-136.
30
Muammer Demirel, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler, XV, (Ankara,
2002), s. 44.
31
Unat, a. g. e, s. 42.
9
İstanbul’da rüşdiyelerin epeyce gelişip yaygınlaşmasından sonra vilayetlerde de

açılması planlanmıştır. Vilayetlerde rüşdiyelerin açılması ilk defa 1853 yılında
kararlaştırılmış olmasına rağmen bu karar ancak üç yıl sonra 1856 yılında uygulamaya
konulabilmiştir.32
Rüşdiyeler 1869 yılına gelene kadar epeyce bir gelişim sağlamış, birçok
vilayette rüşdiyeler açılmıştır. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, maarifin birçok
alanında olduğu gibi rüşdiyelerle ilgili de pek çok yenilik getirmiştir.
1876 yılından önce Osmanlı’daki rüşdiye mektebi sayısı yaklaşık 423,
rüşdiyelerde bulunan öğrenci sayısı ise yaklaşık 20.000’dir. Bu rüşdiyelerin pek çoğu
1877 Osmanlı-Rus savaşı sırasında kapanmış ve rüşdiye sayısı 316’ya kadar düşmüştür.
Savaş sonrasında imzalanan Berlin Anlaşması sonucunda kaybedilen topraklar nedeni
ile 39 rüşdiye daha elden çıkmıştır. 1878 yılından sonra rüşdiyelerin ıslahı ve yeni
rüşdiyelerin açılması yönündeki çalışmalar neticesinde rüşdiyeler eski sayısına
ulaşmıştır. 33
1890 (R.1305) yılında idâdî bulunan yerlerdeki rüşdiyelerin kapatılarak
tahsisatlarının idâdîlere devredilmesi yönündeki irade ile rüşdiyeler idâdîlerle
birleştirilmiştir.34
Tanzimat döneminde rüşdiyelerle âlî okullar 35 arasında ortaöğretimin ikinci
kademesini teşkil eden okullar da açılmıştır. Bunlardan biri, öksüz ve yetim Müslüman
çocukları okutmak için 1873 yılında İstanbul’da açılan Dârüşşafakadır. 36 Diğeri 1 Eylül
1868 tarihinde açılan Mekteb-i Sultani’dir. Açıldığı tarihte Mekteb-i Sultani’de çeşitli
dinlere mensup 341 öğrenci bulunmaktaydı. 37
Rüşdiyelerle âlî okullar arasındaki ortaöğretimin ikinci kademesini asıl olarak,
1874 yılında İstanbul’da numune olarak açılıp, 1884 yılından sonra ülke geneline
yayılan idâdî mektepleri oluşturmaktadır.
Elbette Osmanlı eğitiminin modernleşmesindeki en önemli hususlardan birisi de
tesis edilen modern eğitim kurumlarında derslere girecek öğretmenlerin
yetiştirilmesidir.
32
Demirel, “a. g. m”, ss. 50-52.
33
Kodaman, a. g. e, s. 95-101.
34
Düstur, I. Tertip, VI, 499-500.
35
Âlî okullar, ortaöğretimin üzerinde, yüksek öğretim yapan okullardır.
36
Halis Ayhan-Hakkı Maviş, “Dârüşşafaka”, TDVİA, IX, (İstanbul, 1994), 7.
37
Vahdettin Engin, Mekteb-i Sultani, İstanbul, 2003, s. 45.
10
Modern eğitim kurumlarına öğretmen yetiştirecek kurumların ilki, rüşdiye

mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacı ile 16 Mart 1848’de İstanbul’un Fatih
semtinde açılan Darülmuallimin adlı okuldur. Bu okulun eğitim öğretim süresi üç yıldı.
1862 yılından sonra sıbyan mekteplerinin, 1857 yılında kurulmuş olan Maarif
Nezareti'ne bağlanması ile bu mekteplerin öğretmen ihtiyacını karşılamak için 1868
yılında Darülmuallimin-i Sıbyan adı altında iki yıllık bir öğretmen okulu daha
açılmıştır.
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile milli eğitimle ilgili düğer konularla
ilgili olduğu gibi öğretmen okullarıyla ilgili konularda ele alınmıştır. Nizamnamenin 52.
maddesi ile bütün mekteplerin çeşitli dereceleri için İstanbul’da geniş kapsamlı bir
Darülmuallimin açılması kararlaştırılmıştı. Büyük Darülmuallimin adı verilen ve
bünyesinde rüşdiye, idâdî, sultani şubeleri bulunan bu mektebin her şubesi fen ve
edebiyat kollarına ayrılacaktı. 1870’te sadece rüşdiye şubesi açılabilen Büyük
Darülmuallimin’in idâdî şubesi, ilk idâdînin açılış tarihi olan 1874 yılında açılmış,
mevcut olan sıbyan şubesi ise ancak bu tarihte buraya bağlanabilmiştir. Faka sıbyan
şubesi yarı müstakil statüde tutulmuştur.
Kadın öğretmen yetiştirmek için 1870 yılında Darülmuallimat adıyla bir kız
öğretmen okulu daha açılmıştır. 1875’ten itibaren başta Bosna, Girit ve Konya olmak
üzere İstanbul dışında da öğretmen okulları açılmaya başlanmıştır. 38
38
Cemil Öztürk, “Darülmuallimin”, TDVİA, VIII, (İstanbul, 1993), 551.
11
BİRİNCİ BÖLÜM
1. İDADİLERİN KURULUŞU VE ÜLKE GENELİNDE GELİŞİMİ
1.1. İdâdîlerin Kuruluşu
1.1.1. İdâdî İsmi Verilen İlk Eğitim Kurumları

İdâdî, kelime anlamı itibariyle, hazırlamaya mahsus yer, hazırlama yeri anlamına
gelmektedir. 1844 yılına kadar Bahriye, Mühendishane, Tıbbiye ve Harbiye gibi askeri
mekteplere, öğrenci hazırlayan bir ortaöğretim kurumu yoktu. Bundan dolayı bu
mekteplere alınan öğrenciler kendilerine verilen eğitimi alacak kapasiteye sahip değildi.
Bu durumun farkına varan mektep kumandanı Emin Paşa’nın teklifi üzerine 1845
yılında askeri okullara alınacak öğrencilerin daha önce bir hazırlık okulunda eğitilmeleri
kararlaştırıldı. Aynı yıl Osmanlı eğitim reformunu planlamak üzere kurulan Meclis-i
Maarif-i Muvakkat, askeri okulların ıslahı ile ilgili bazı kararlar aldı. Buna göre askeri
okullarda eğitim mesleki derslere yönelik olacak, derslere hazırlık ve diğer derslerin
öğretimi için on iki yerde Mekteb-i Fünun-ı İdâdîye adıyla okullar açılacaktı. Biri
İstanbul’da, diğerleri taşradaki ordu merkezlerinde açılacak beş yıllık askeri idâdîler
ordu müşirlerinin idaresinde olacaktı. 39 Aynı şekilde sıbyan mekteplerinden çıkmış,
ancak eğitim seviyesi, İstanbul’da açılmış olan rüşdiyeler ile Darülmaârif’e başlamaya
yetmeyen öğrencilerin eğitim düzeyini, bu okulların eğitimine başlayabilecek düzeye
getirebilmek için açılmış olan hazırlık sınıflarına da idâdî adı verilmiştir. Ayrıca
rüşdiyelerin altında bulunup onlara öğrenci hazırlayan sıbyan mekteplerine de idâdî adı
verildiği olmuştur. 40
İdâdîlerin bir ortaöğretim kurumu hüviyetinde açılma kararı 1869 yılında
düzenlenen Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile alınmıştır. Maarif tarihimiz açısından
çok önemli bir yere sahip olan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Saffet Paşanın ilk
Maarif Nazırlığı döneminde, Kemal Paşa, Dadyan Artin Efendi, Recaizade Ekrem Bey,
Ebuzziya Tevfik Bey, Mehmed Mansur Efendi ve Dragon Tzankoff Efendi’den oluşan
Şurayı Devlet Maarif Dairesi’nce hazırlanmıştır. 41
39
Cemil Öztürk, “İdâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, (İstanbul, 2000), 464.
40
Faik Reşit Unat, Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 45.
41
İlhan Tekeli-Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve
Dönüşümü, 2. Baskı, Ankara, 1999, s. 67.
12
Daha önce açılmış olan askeri idâdîlere olan isim benzerliği konusundaki şüphe
ve tereddütleri ortadan kaldırmak için Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile açılması
kararlaştırılıp daha sonra açılan ortaöğretim kurumu hüviyetindeki idâdîlere, mülkiye
sıfatı eklenerek, mülkiye idâdîsi ismi verilmiştir. 42 Ancak daha sonraki tarihlerde
idâdîler yaygınlaşıp kurumsallaşınca, bu mülki sıfatının, idâdî isimlerinde, bazen
kullanıldığı, bazen de kullanılmadığı görülmektedir.
Yukarıda ifade edilen askeri idâdîler ile mülki idâdîler arasında herhangi bir bağ
veya ilgi olmamasına karşın, ileride numune olarak bir idâdî açıldıktan sonra, öncelikle
askeri idâdî olan yerlerde birer tane mülki idâdî açılmasının kararlaştırılacağı
görülecektir. 43 Bu kararın, açılacak idâdîlerde derse girecek öğretmen ihtiyacı
düşünülerek, alındığı söylenilebilir. Nitekim numune olarak açılacak ilk idâdînin
öğretmenleri arasında askeri rütbelere sahip birçok öğretmen görülecektir. 44
1.1.2 Merkezde (İstanbul) ve Taşrada İlk İdâdîlerin Açılışı

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile tahsil derecesi üç kısma ayrılmıştır.
Bunlardan birincisi, sıbyan ve rüşdiye mekteplerine; ikincisi, idâdî ve sultani
mekteplerine; üçüncüsü ise mekatib-i âliyeye mahsus olan derslerdir. Bu cihetle
Osmanlı Devleti’nde mekatib-i umumiye de beş sınıfa ayrılmıştır. Birincisi sıbyan,
ikincisi rüşdiye, üçüncüsü idâdî, dördüncüsü sultani mektepleri olup, beşincisi mekatib-i
âliyedir. 45 Görüldüğü gibi bu nizamname ile idâdîler ilk defa Osmanlı eğitim kurumları
arasındaki müstakil yerini almıştır.
Nizamname ile nüfusu bin haneden fazla olan, hal ve mevkilerince öneme sahip
kasabalarda birer idâdî açılması kararlaştırılmıştır. Açılması kararlaştırılan idâdîlerin
inşa masraflarının, muallim ve hademe giderlerinin ve diğer masraflarının Vilayet
Maarif İdaresi sandığından karşılanmasına karar verilmiştir. Açılacak olan idâdîlere
rüşdiye mekteplerinden mezun olan Müslim ve gayrimüslim çocukları karışık olarak
42
BOA, İ. ŞD, 38/1919.
43
BOA, Y. EE, 37/47.
44
Salname-i Devlet, 1305, s. 231–232
45
Mahmud Cevad İbn’üş Şeyh Nâfi, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i
Âmire, 1338, s. 470. Eser Mustafa Ergün, Tayyip Duman, Sebahattin Arıbaş, H. Hüseyin Dilaver
tarafından Latin harflerine çevrilmek suretiyle yayına hazırlanmış ve Milli Eğiti Basımevi tarafından
basılmıştır. Çalışmamızda eserin Osmanlıca baskısını kullanmayı tercih ettik.
13
alınacaktır. 46 Bu yönüyle açılacak yeni okullara, Osmanlı tebaası içerisindeki

Müslümanlarla gayrimüslimler arasında birliktelik sağlama görevi de yüklenmişti.
Zaten nizamname hakkında Meclis-i Hass-ı Vükela’dan yazılan mazbatada, hem sultani
tedrisatına hazırlık olması, hem de Müslim ve gayrimüslim çocuklarının eğitim
öğretime birlikte katılmaları yönüyle aralarındaki anlaşmazlıkların ortadan kaldırılması
için mekatib-i idâdiyenin açılmasının zaruri olduğu ifade edilmektedir. 47 Bu durum
Tanzimat devri eğitiminin temel unsuru olan Osmanlıcılık ilkesinin hayata geçirilmesi
için de gerekliydi. Zira bu ilkeye göre Müslüman ve gayrimüslim çocuklarının aynı çatı
altında eğitim almaları gerekiyordu. Böylece farklı din ve ırklardan gelen gençler
birbirleriyle kaynaşacak, aynı duyguları paylaşan vatandaşlar olarak “Osmanlı
milleti”nin temelini oluşturacaktı. 48
Nizamname ile açılması kararlaştırılan idâdîler 1874 tarihine kadar ne taşrada 49,
ne de İstanbul’da açılabilmiştir. 50 Hâlbuki Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile
gerçekleştirilmek istenen eğitim hamlesinde idâdîler, sultanilerle birlikte, sıbyan ve
rüşdiye mektepleri ile âlî mektepler arasındaki kademeyi teşkil ediyordu. Bu nedenle
idâdîlerin açılamamış olması eğitim ve öğretim alanındaki ilerlemeyi engelliyordu.
Nitekim M.18 Aralık 1873 (R.6 Kanûn-ı Evvel 1289) tarihinde Cevdet Paşa tarafından
hazırlanmış olan sadaret takrir suretinde de idâdîlerin açılamamasından dolayı ortaya
çıkan sıkıntılar ve idâdîlerin ne şekilde açılabileceği ifade edilmektedir. 51 Bu takrirde şu
tespitlere yer verilmiştir:
1. Nizamname-i Mahsusa icabınca köylere varıncaya kadar sıbyan mektepleri
açılmış ve ıslah edilmiş, hemen her şehir ve kasabada ekserisi
Darülmuallimin’den mezun olmuş muallimler idaresinde, birer ikişer de
rüşdiye açılmıştır.
2. Ancak rüşdiyeden mezun olan öğrencilerin gidebileceği rüşdiyelerin
üzerinde Mekteb-i Sultani’den başka okul bulunmadığından, tahsiline devam
etmek isteyen öğrenci zorluklarla karşılaşmaktadır.
46
Mahmud Cevad, a. g. e, s. 477.
47
48
Öztürk, “a. g. m”, 465.
49
BOA, MF. MKT, 9/77.
50
BOA, İ. DH, 677/47203.
51
BOA, Y. EE, 37/47; Kodaman, a. g. e, ss. 115–117.
14
3. Mekatib-i Harbiye, Mekatib-i Tıbbiye gibi âlî mekteplere girmek isteyen

rüşdiye mezunu öğrenciler, idâdîlerin açılamamış olmasından dolayı bir
müddet daha bu mekteplerin idâdîlerine, yani hazırlık sınıflarına devam
etmek zorundaydılar.
4. Bunun yanında devletçe, Orman ve madencilik, mülkiye mühendisliği gibi
çeşitli fenlere mahsus bir mektep tesisine teşebbüs edilse, bu mektepler için
eğitim düzeyi yeterli öğrenci bulunamadığından, bunlar açılamamakta, açılsa
bile idâdî şekline dönüşeceğinden istenen netice hâsıl olamamaktadır.
İfade edilen bu problemleri çözmek için, maarif idaresi erkânından, Mekatib-i
Harbiye ve Tıbbiye memurlarından oluşan bir komisyon vücuda getirilmiştir. Bu
komisyon, Maarif Nizamnamesi hükmünce her ne kadar bin haneyi geçen, hal ve
mevkilerince lüzum görülen kasabalarda birer idâdî açılması gerekirse de böyle bir
teşebbüsün çeşitli eksikliklerden dolayı mümkün olamayacağı; bu nedenle numune
olarak bir idâdî açıldıktan sonra, öncelikle askeri idâdîsi olan yerlerde birer adet idâdî
açılması ve Darülmuallimin’de idâdî için muallim yetiştirildikçe açılan bu idâdîlere
gönderilmesi gerektiği tespitini yapmış ve şu kararları almıştır.
1- Numune olacak mektebin mükemmel suretle inşası bir hayli vakit ve nakit
gerektireceğinden şimdilik mevcut mekteplerden biriyle yetinmek gerekir.
Bunun için Valide Macid Türbesi civarında bulunan Darülmaârif 52, binaca
ve mevkice münasip olup, mevcut olan öğrencisinden idâdiye elverişli
olanlar tesis edilecek idâdiye nakledilmek ve eksik kalacak öğrencisi ise
diğer rüşdiyelerden temin edilmek suretiyle idâdiye çevrilecektir. İdâdiye
elverişli olmayan öğrenciler ise o civarda bulunan ve tamir edilmiş halde
olan Fazıl Paşa Mektebi’ne nakledilecektir.
2- Maarif Nizamnamesi’nde belirlendiği şekliyle idâdîler için tahsil süresi üç
sene olup; bu sürede okutulacak dersler, öğrencilerin, gerek mekatib-i
harbiye ve tıbbiyeye, gerek fen tahsiline mahsus mekatib-i âliyeye
girdiklerinde, bir daha o mekteplerin idâdîlerine gitmek mecburiyetinde
bırakmayacak surette, mükemmel olarak verilecektir. Umum idâdîlerde
52
Darülmaârif: Sultan Abdülmecid’in annesi, Bezmiâlem Valide Sultan tarafından yaptırılarak, 20 Nisan
1850 tarihinde açılan, öğretim derecesi bakımından rüşdiye derecesinde, fakat eğitim öğretim niteliği
bakımından rüşdiyelerin üzerinde olan bir okuldur. Geniş bilgi için bkz. Muammer Demirel, “Bezmiâlem
Valide Sultan School: Darülmaârif”, Middle Eastern Studies, Volume 45, Issue 3, May 2009, pp. 507-
516.
15
Fransızca, Almanca ve İngilizce yabancı dillerinden icabına göre, biri

verilecektir.
3- Mekatib-i rüşdiyenin tahsil süresi dört sene olup, idâdîlere girmek isteyen
öğrencileri rüşdiyelerde dört sene alıkoymaya gerek olmadığından
rüşdiyelerin üçüncü senesini bitirenler idâdîlere girebileceklerdir.
4- Numune olarak açılacak idâdî ile beraber darülmualliminde idâdiye mahsus
bir şube teşkil kılınacak ve bu şubeden mezun olup idâdî muallimliğine
atananlara rüşdiye muallimlerinden 200 kuruş fazla maaş verilecektir. Bu
şubeden mezun olan muallim, o sırada idâdîlerde ihtiyaç yoksa rüşdiye
muallimleri ile aynı maaşla rüşdiyelere öğretmen olarak atanacaktır. İdadiler
açılıp ihtiyaç oldukça ehliyet derecesine ve eğer eşitlik olursa kıdemine göre
sırasıyla idâdîlere nakledilmeleri kaide kılınacaktır.
5- Orta dereceli mekteplerden olması cihetiyle, idâdîlerde derslerin
ehemmiyetine göre hiç olmazsa on muallim görevlendirilecek ve icabına
göre bir müdür ile iki hademe istihdam edilecektir. 53
Cevdet Paşa tarafından hazırlanmış olan bu takrir M.19 Aralık 1873 (H.28
Şevval 1290) tarihinde arz edilmiştir. M.07 Ocak 1874 (H.17 Zilkade 1290) tarihinde
takrirle ilgili iradenin çıkmasıyla Darülmaârif idâdî şeklini almış ve böylece ilk idâdî
açılmıştır. Bu değişiklikten dolayı gereken paranın Maarif Dairesi tarafından
karşılanması kararlaştırılmıştır. 54
Bu ilk idâdî R.26 Kanûn-ı Evvel 1289 tarihinde açılmış olmasına rağmen
M.1873–1874 (R.1289–1290) eğitim öğretim yılında faaliyete geçememiştir. 55 Bunun
nedenlerinden biri Darülmaârif öğrencisinden tahmin edilen miktarda öğrencinin
idâdiye nakledilememesidir. Bir diğer neden bir önceki nedenden dolayı Fazıl Paşa
Mektebi’nin Darülmaârif’ten gönderilecek öğrenciyi almaya kapasitesinin
yetmemesidir. Bunun yanında Darülmaârif binasının rüşdiye şeklinde inşa ve tesis
edilmiş olması da diğer bir etkendir. Bu eksikliklerden dolayı, münasip olması
sebebiyle, Darülmaârif sahasında yeni bir idâdî binası yapılması kararlaştırılmış ve bu
binanın yapım ihalesi Anastaş ve ortağı Yorgi Kalfa’lara verilmiştir. 56 Bu eksikliklere
53
BOA, Y. EE, 37/47.
54
BOA, İ. DH, 677/47203.
55
BOA, İ. ŞD, 33/1625.
56
BOA, A. MKT. MHM, 763/11.
16
rağmen yeni idâdî binası yapımının bitmesi beklenmeden M.1874–1875 (R.1290–1291)

eğitim öğretim yılında, ilk idâdî faaliyete geçmiştir. 57
Yukarıda da ifade edildiği üzere 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi
hükmünce nüfusu bin haneyi geçen, hal ve mevkilerince uygun olan yerlere idâdî
açılacağı kararlaştırılmıştır. Nizamnamenin bu hükmüne binaen Yanya Vilayeti’ne bağlı
Tırhala Sancağı meclisince hazırlanan mazbata ile sancağın merkezi olan Yenişehir
Kazası’nda bulunan ve hali hazırda 140 öğrenciye sahip olan rüşdiyenin idâdiye
çevrilmesi istenmiştir. Ancak rüşdiye binasının iki katlı olması ve bir memlekette
rüşdiye olmaksızın açılacak idâdîden istifade edilemeyeceği gerekçesi ile mevcut
rüşdiyenin kapatılmaması ve bu binanın alt katının rüşdiyeye üst katının idâdiye tahsis
edilmesi de talep edilmiştir. İstek makul karşılanmış ve Yanya Vilayeti Tırhala
Sancağı’nın merkezi olan Yenişehir’de bulunan rüşdiye M.16 Aralık 1874 (H.06
Zilkade 1291/R.04 Kanûn-ı Evvel 1290) tarihinde alınan kararla idâdiye tahvil
edilmiştir. 58 Böylece taşrada ilk idâdî açılmıştır. Açılan Yenişehir İdâdîsine M.28 Nisan
1875 (R.16 Nisan 1291) tarihinde, imla, inşa ve Türkçe öğretmeni olarak sekiz yüz
kuruş maaşla Süleyman Niyazi Efendi atanmıştır. 59
1876 (H.1293) tarihli Yanya Vilayeti salnamesinde açılan bu idâdiye, Yenişehir
Mekteb-i İdâdîsi ismiyle yer verilmiştir. Buna göre o okulun müdürü Mahmud Hamdi
Efendi’dir. Mahmud Hamdi Efendi aynı zamanda Arabî ve Farisî muallimidir. İnşa
hocası, Süleyman Niyazi Efendi; Hikmet ve Fransızca Lisanı öğretmeni, H. Feyzi
Efendi; Rika muallimi Cemal Efendi’dir. Bu tarihte Yenişehir Mekteb-i İdâdîsi’nin 10
öğrencisi mevcuttur. Aynı salnamede Yenişehir Mekteb-i Rüşdiyesi’ni de görmekteyiz
ki bu rüşdiyenin okul müdürü yoktur. 60 Rüşdiye müdürünün olmayışı, sancak
meclisince yapılan, mevcut rüşdiyenin kapatılmayarak idâdî ve rüşdiye eğitiminin aynı
binanın farklı katlarında devam etmesi teklifinin kabul edildiğini ve idâdî ile rüşdiye
için bir müdür tayin edildiğini göstermektedir. Ancak 1877 (R.1293) yılında idâdî ile
rüşdiye birbirinden ayrılmıştır. 61
57
BOA, İ. ŞD, 33/1625.
58
BOA, İ. DH, 695/48599.
59
BOA, MF. MKT, 27/151.
60
Salname-i Vilayet-i Yanya, 1293, 3. defa, s. 104.
61
BOA, MF. MKT, 46/164.
17
1.2. İdâdîlerin Ülke Genelinde Gelişimi
1.2.1. İstanbul’da İdâdîlerin Gelişimi

Devlet salnamelerine bakıldığında, İstanbul’da numune olarak açılan ve daha
sonra İdâdî Mektebi 62 adı verilen okuldan sonra uzunca bir müddet idâdî açılmadığı
görülmektedir. Aslında devlet salnamelerinde idâdî ismini taşıyan bazı okullara
rastlanmaktadır. Örneğin, H.1294 tarihli Devlet salnamesinde idâdî adıyla altı adet okul
kaydedilmiştir. Bu okullar Darülmaârif İdâdîsi, Feyziye İdâdîsi, Beşiktaş İdâdîsi, Fatih
İdâdîsi, Davudpaşa İdadisi ve İbrahim Ağa Çayırı İdadisi’dir 63. Fakat bu idâdîler
salnamede, mekatib-i rüşdiye başlığı altında bulunmaktadır. Buradan da anlaşılacağı
üzere bu okullar incelemekte olduğumuz idâdîler değillerdir. Yine, adı geçen okulların
bazıları daha önceki yıllara ait Devlet salnamelerinde de geçmektedir. Örneğin, H.1289
(1872–1873) tarihli devlet salnamesinde Darülmaârif İdâdîsi, Beşiktaş İdâdîsi, Fatih
İdâdîsi adını taşıyan okulları görebilmekteyiz. 64 Hâlbuki daha önce de görüldüğü üzere
1869 Nizamnamesi doğrultusunda açılan ilk idâdînin açılış tarihi bu tarihten sonradır.
Osman Ergin “Türkiye Maarif Tarihi” adlı eserinin 2. cildinde, yukarıda isimleri geçen
Darülmaarif, Feyziye, Beşiktaş ve İbrahimpaşa Çayırı idâdîlerinin ortaöğretim kurumu
hüviyetindeki idâdîler olduğunu belirmekteyse 65 de aynı eserinin 3. cildinde, bu konuda
hata yaptığını ifade edip, ismi geçen bu idâdîlerin ortaöğretim derecesindeki idâdîler
olmayıp rüşdiyelerin altında, onlara öğrenci hazırlayan ibtidai derecesindeki okullar
olduğunu belirtmektedir. 66
İstanbul’daki idâdîler ile ilgili bilgiler, ulaşabildiğimiz veriler doğrultusunda,
ders yıllarına göre aşağıda verilecektir.
1894–1895 (R.1310–1311) ders yılına kadar, 1877–1878 (R.1293) tarihine gelindiğinde
numune olarak açılan idâdînin öğrenci sayısının 72’ye ulaştığı görülmektedir. Bu
öğrencilerden 20 tanesi yılsonunda mezun olmuştur. Ayrıca bu tarihte, Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi’nde, rüşdiye eğitiminin üzerinde eğitimli memur yetiştirmek
amacıyla 1862 (R.1278) tarihinde Maarif Nazırı Kemal Efendi’nin teşebbüsü ile bir
eğitim öğretim kurumu olarak açılan, Mahrec-i Aklam 67 ile ilgili bir madde
62
Salname-i Devlet, 1295, s. 255.
63
64
Salname-i Devlet, 1289, s. 226- 229.
65
Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, II, İstanbul, 1941, 417.
66
Ergin, a. g. e, III, 737.
67
Ergin, a. g. e, II, 397.
18
bulunmaması nedeniyle, bu kurumun öğrencileri açılan bu ilk idâdiye nakledilmiştir.

Öğrencisi idâdiye nakledilen Mahrec-i Aklam’ın son sınıfında bulunan 15 öğrenci o yıl
mezun olmuştur. 68 Mahrec-i Aklam’ın idâdiye nakledilmesinden sonra yeniden
düzenlenen ders programına göre okutulacak derslerin öğretmenleri yerinde bırakılmış,
okutacakları ders olmayan öğretmenlerin işlerine son verilmiştir. 69
Açılması kararlaştırıldıktan beş yıl sonra, ancak numune olarak açılabilen bu
idâdî, 1878 (H.1295) yılında kapatılma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu ilk idâdî,
Mekteb-i Mülkiye’nin tanzimi ve genişletilmesi sırasında Mekteb-i Mülkiye’nin
hazırlık şubesi konumunda olan Mekteb-i Mülkiye İdâdîsi zannıyla kapatılmıştır. Fakat
kısa bir süre sonra bu idâdînin, Maarif Nizamnamesi hükmünce rüşdiyelerin üzerinde ve
sultanilerin altında, açılması kararlaştırılan idâdîlerin ilk örneği olduğu anlaşılmış ve
idâdî tekrar açılmıştır. (M.14. 03. 1878/ H.10. Rebiülâhir 1295) 70
Bu yanlışlık ve numune idâdînin tekrar açılması konusunda Şurayı Devlet’çe
hazırlanan mazbatada, Bu idâdî için Mülkiye İdâdîsi ismi verilmesinin, Mekteb-i
Mülkiye ile herhangi bir bağının olmasından değil, eğitim öğretime devam eden askeri
idâdîlere olan isim benzerliği konusundaki, tereddütleri ortadan kaldırmak için olduğu
belirtilmiştir. Ayrıca yanlışlıkla kapatılan bu idâdînin önemini vurgulamak için bu
numune idâdîden ileride vilayet merkezlerinde de açılacağı gibi nüfusu bin haneyi
geçen şehir ve kasabalarda açılmasının Maarif Nizamnamesi hükmünce olduğu ifade
edilmiştir. Yine bu idâdînin Mekteb-i Sultani, Darülfünun ve Darülmuallimin’e mahreç
olması cihetiyle, kapatılması halinde bu okulların sekteye uğrayacağı bundan dolayı da
kapatılması bir yana İstanbul’un büyüklüğüne binaen birkaç idâdînin daha açılması
gerektiği ifade edilmektedir. 71
Bu, yanlışlıkla kapatılma mevzuundan bir yıl sonra idâdînin eğitim öğretim
faaliyetine devam ettiğini görmekteyiz. 1878–1879 (H.1296) tarihinde İdâdî
Mektebi’nin öğrenci sayısı 55’tir. 72 İdâdîlerin öneminin devletin en üst makamlarınca
teyit edilip 73 İstanbul’da birkaç tane daha açılması gerektiği ifade edilmişse de 1887–
1888 (H.1305) tarihine gelindiğinde, aradan geçen on yıllık süreçte, yeni bir idâdînin
68
69
BOA, MF. MKT, 52/45.
70
BOA, İ. ŞD, 38/1919.
71
BOA, İ. ŞD, 38/1919.
72
73
Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1991, s. 119.
19
açılmadığı anlaşılmakla birlikte mevcut idâdîdeki öğrenci sayısının 371’e ulaştığı

görülmektedir. 74
1894–1895 (R.1310–1311) ders yılı, 1894–1895 ders yılında İstanbul’daki idâdî sayısı
nihayet ikiye çıkmıştır. Açılan ikinci idâdî Üsküdar İdadisi’dir ve 11 Kasım 1893 (R.30
Teşrîn-i evvel 1309) tarihinde açılmıştır. 75 1884 (R.1300) tarihinden sonra idâdîler,
vilayetlerde de açılmaya başlanınca, açılan idâdîlerin isimleri, bulunduğu vilayetin
ismiyle ifade edilmiştir. Bu doğrultuda numune olarak açılan ilk idâdînin ismi
Dersaâdet İdâdîsi olarak değiştirilmiştir. 76 Bu idâdînin ismi istatistiklerde ve maarif
salnamelerinde Dersaâdet İdâdîsi olarak geçmekle birlikte devlet salnamelerinde
İstanbul İdâdîsi olarak ifade edilmektedir.
O ders yılında Dersaâdet İdâdîsi’nde 235 Müslim, 36 gayrimüslim öğrenci
bulunmaktadır. Ders yılı sonuna kadar 8 Müslim, 2 gayrimüslim öğrenci okula dâhil
olmuş; Müslim 35, gayrimüslim 8 öğrenci de okulu terk etmiştir. Sene sonunda Müslim
28, gayrimüslim 5 öğrenci şahadetname almıştır.
Üsküdar İdâdîsi’nde ise 47 Müslim, 8 gayrimüslim öğrenci bulunmaktadır.
Yılsonuna kadar 18 Müslim, 13 gayrimüslim öğrenci okula kaydedilmiş; 18 Müslim, 4
gayrimüslim öğrenci okulu terk etmiştir. Okulun açılış tarihi itibariyle son sınıf
öğrencisi olmamasından şahadetname alan öğrencisi bulunmamaktadır. 77
1895–1896 (R.1311–1312) ders yılı, 1895–1896 ders yılında, İstanbul’daki idâdî sayısı
üçtür. Bir önceki yıl mevcut olan iki idâdiye ilaveten yeni bir idâdî açılmamakla
beraber, 1884 (R.1300) yılında açılmış olan Numune-i Terakki Mektebi de idâdîler
arasında yerini almıştır. Daha önce ibtidai ve rüşdiyesi ile birlikte hususi bir yatılı idâdî
olan 78 bu okul 1896 (R.1312) yılında çıkan irade-i seniyye ile Maarif Nezareti idaresine
alınmıştır. 79
Bu ders yılında, üç idâdîyle ilgili istatistikî bilgiler şöyledir.
74
75
BOA, Y. MTV, 87/5.
76
Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, III, 756.
77
Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye
ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan
Kütüphanelerin İstatistiği, 1310–1311 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsustur, Dersaâdet, s. 7.
78
Ergin, a. g. e, III, s. 757.
79
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1316, Matbaa-i Amire, 1316, s. 32. “1312 senesi teşrin-i
sanisinde Numune-i Terakki Mektebi’nin Maarif Nezareti idaresine alınmasına dair irade-i seniyye şeref-
sadır olmuştur.”
20
Dersaâdet İdâdîsi’nde bir önceki yıldan okula devam eden 180 Müslim, 25
gayrimüslim öğrenciye, okula yeni kayıt yaptıran 161 Müslim, 32 gayrimüslim öğrenci
katılmıştır. Yıl içerisinde 68 Müslim, 10 gayrimüslim öğrenci okulu tek etmiştir. Sene
sonunda ise 23 Müslim, 4 gayrimüslim öğrenci okuldan mezun olmuştur. Bir sonraki
yıla ise 250 Müslim, 43 gayrimüslim öğrenci devretmiştir.
Üsküdar İdâdîsi’ne, bir önceki yıldan devam eden 47 Müslim, 17 gayrimüslim
öğrenciye ek olarak, 29’u Müslim, 3’ü gayrimüslim olmak üzere 32 yeni öğrenci
kaydedilmiştir. Yıl içerisinde 29 Müslim, 10 gayrimüslim öğrenci okuldan ayrılmıştır.
Müslim 8 öğrenci ise o yıl okuldan mezun olmuştur. Böylece bir sonraki yıla 39
Müslim, 10 gayrimüslim öğrenci devretmiştir.
Numune-i Terakki Mektebi’ne ise bir önce yıldan devreden 400 Müslim, 7
gayrimüslim öğrenciye, 184 Müslim, 2 gayrimüslim öğrenci kayıt yaptırarak eklenmiş,
fakat kayıt yaptıran öğrenciden daha fazlası, 259 Müslim, 4 gayrimüslim öğrenci
okuldan ayrılmıştır. Bu okuldan yılsonunda ancak 18 Müslim öğrenci mezun
olabilmiştir. Bir sonraki ders yılına 307’si Müslim, 5’i gayrimüslim 312 öğrenci
devredilmiştir. 80
Görüldüğü gibi Üsküdar İdâdîsi’ne ve Numune-i Terakki Mektebi’ne yeni kayıt
yaptıran öğrenciden daha fazlası yıl içerisinde okullardan ayrılmıştır. Dersaâdet
İdâdîsi’ne yeni kayıt yaptıran öğrencilerin hemen hemen yarısı yıl içerisinde okuldan
ayrılmıştır. Toplamda ise eğitim öğretim dönemi içerisinde Dersaâdet ve Üsküdar
idâdîlerinde, mezun öğrencilerle beraber, 377 öğrenci bulunmaktadır. Görüldüğü üzere
bir önceki yıla nazaran bu iki okul, öğrenci sayısını 75 öğrenci artırmıştır. Numune-i
Terakki ile birlikte ise 1895–1896 ders yılında İstanbul’da toplam, 707 Müslim ve
gayrimüslim idâdî öğrencisi bulunmaktadır. İdâdîler arasına katılan Numune-i Terakki
öğrencileri de dikkate alındığında, İstanbul’daki idâdîlerin öğrenci sayısındaki artış 405
olmuştur.
1897–1898 (R.1313–1314) ders yılı, 1897–1898 ders yılında İstanbul’daki idâdî
sayısında bir değişiklik olmamakla birlikte üç idâdîdeki öğrenci sayısı: Dersaâdet
İdâdîsi’nde: Müslim 390, gayrimüslim 42, toplam 432; Üsküdar İdâdîsi’nde: Müslim
80
Maarif-i Umumiye Nezaret-i İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile
Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan
Kütüphanelerin İstatistiği, 1311-1312 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsustur, Matbaa-i Amire, 1318,s. 7.
21
84, gayrimüslim 5, toplam 89; Numune-i Terakki Mektebi’nde ise Müslim 307,
gayrimüslim 5, toplam 312’dir. 81
Bu eğitim öğretim yılında İstanbul’daki üç idâdîde toplam öğrenci sayısı ise
Müslim ve gayrimüslim olmak üzere 833’tür. Aradan iki ders yılı geçtiğinde az da olsa
bir öğrenci artışı göze çarpmaktadır. Burada dikkat çeken bir başka husus, o eğitim
öğretim yılında, Numune-i Terakki Mektebi’nin, bünyesinde yatılı ve ücretli 60 öğrenci
bulundurmasıdır. 82
1898–1899 (R.1314–1315) ders yılı, 1898–1899 ders yılında mevcut üç idâdîden
Dersaâdet İdâdîsi’nde 428’i Müslim, 44’ü gayrimüslim 472 öğrenci mevcuttur. Üsküdar
İdadisi’nde ise 119’u Müslim, 11’i gayrimüslim 130 öğrenci vardır. Numune-i Terakki
Mektebi’nin, yatılı kısmında ücretli 64, ücretsiz 6 öğrenci vardır. Bu öğrencilerin hepsi
Müslim’dir. Gündüzlü kısmında ise 236 Müslim 4 gayrimüslim öğrenci mevcuttur.
Toplam öğrenci sayısı ise 310’dur. 83
Bu ders yılında İstanbul’daki idâdîlere devam eden öğrenci sayısının 912’ye
ulaştığını görmekteyiz.
1899–1900 (R.1315–1316) ders yılı, 1899–1900 ders yılında İstanbul’da yine üç idâdî
mevcuttur. Bu idâdîlerin öğrenci sayılarının durumu şöyledir. Dersaâdet Mekteb-i
İdâdîsi’nin 605’i Müslim, 35’i gayrimüslim 640 öğrencisi; Üsküdar İdadisi’nin 114’ü
Müslim, 6’sı gayrimüslim 120 öğrencisi vardır. Numune-i Terakki Mektebi’nin öğrenci
sayısında herhangi bir değişme olmamıştır. 84
Bu ders yılında İstanbul’daki idâdîlerde mevcut olan öğrenci sayısı 1070’tir.
1900–1901 (R.1316–1317) ders yılı, 1900–1901 ders yılında İstanbul’daki idâdîlerin
arasına Mercan Mekteb-i İdâdîsi katılmıştır. Böylece idâdî sayısı dörde çıkmıştır.
Osman Ergin: Daha önce Mekteb-i Mülkiye’nin hazırlık şubesi şeklinde, Mekteb-i
Mülkiye ile aynı binada bulunan bu idâdînin 1900 yılında Mekteb-i Mülkiye’den
ayrılarak Mercan’daki Sultan Sarayı’na nakledildiğini ve bundan sonra Mercan ismiyle
mülki idâdîler arasında yerini aldığını ifade etmektedir. 85 1319 tarihli maarif
salnamesinde de 1900’de Mekteb-i Mülkiye-i Şahane idâdî sınıfının gündüzlüye
dönüştürülerek Mercan’da bulunan ve geçici olarak eğitim öğretim için tahsis edilmiş
81
SNMU, 1316, ss. 646–653.
82
A. g. e, s. 653.
83
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1317, Matbaa-i Amire, 1317, ss. 714–721.
84
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1318, Matbaa-i Amire, 1318, ss. 792–799.
85
22
olan binaya nakledildiği ifade edilmektedir. 86 Fakat Mekteb-i Mülkiye dâhilinde

bulunan idâdiye şubesinin, Mekteb-i Mülkiye’den ayrılarak, dışarıda müstakil bir idâdî
olarak tesis edilmesi Mekatib-i Mülkiye müdüriyetince Maarif Nezareti’nden yaklaşık
14 yıl önce istenmiştir. Maarif Nezareti bu isteğe binaen, 18.09.1886 (R.6 Eylül 1302)
tarihinde, vilayetlerde açılmakta olan idâdîlerden olmak üzere, 7600 kuruş masrafla,
şimdilik iki sınıftan ibaret bir mekteb-i idâdî açılmasını kararlaştırmıştır. Bu karar
doğrultusunda hazırlanan takrir, Meclisi Mahsusa’ya sunulmuş ve buraca da kabul
edildikten sonra, 04.10.1886 (R.22 Eylül 1302) tarihinde konuyla ilgili irade çıkmıştır.87
Mekteb-i Mülkiye-i Şahane İdadisi’nin 1900 yılında Mekteb-i Mülkiye’den ayrılıp
Mercan İdâdîsi ismiyle, müstakil olarak açılması, 1886 yılında alınan kararın
uygulanamadığını göstermektedir.
Daha öneki yıllarda ismi Dersaâdet olan idâdînin ismi bu ders yılında Vefa
olarak değiştirilmiştir.88 H.1311 (1893–1894) tarihli devlet salnamesinde İstanbul
(Dersaâdet) İdâdîsi hakkında bilgi verilirken bu idâdînin Şehzadebaşı civarında olduğu
belirtilmektedir. 89 H.1319 (1901–1902) tarihli devlet salnamesinde bu idâdînin ismi
Vefa İdâdîsi olarak verildiğinde yine Şehzadebaşı civarında olduğu ifade edilmiştir.90
Bu bilgiler Dersaâdet İdâdîsi’nde yapılan isim değişikliğini desteklemektedir. Hasan Ali
Yücel de Vefa Erkek Lisesi’nin tarihçesini verirken bu isim değişikliğini ifade
etmektedir. 91
Bu idâdîlerden Mercan Mekteb-i İdâdîsi 367 Müslim, 16 gayrimüslim
öğrenciye; Vefa Mekteb-i İdâdîsi 670 Müslim, 35 gayrimüslim öğrenciye; Üsküdar
İdâdîsi 153 Müslim, 9 gayrimüslim öğrenciye sahiptir. Numune-i Terakki Mektebi ise
yatılı ücretli 75 Müslim, yatılı ücretsiz 13 Müslim, gündüzlü 240 Müslim, 3
gayrimüslim öğrenciye sahiptir. 92
Böylece 1900–1901 ders yılında, İstanbul’da bulunan idâdîlerdeki öğrenci sayısı
1581’e ulaşmıştır. Bu öğrencilerden 76’sı gayrimüslim öğrencidir.
1902–1903 (R.1318–1319) ders yılı, 1902–1903 ders yılında, İstanbul’da, açılan idâdî
olmamıştır. İki ders yılı önce mevcut olan dört idâdî, eğitim öğretim faaliyetlerine
86
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1319, Matbaa-i Amire, 1319, s. 13.
87
BOA, İ. DUİT, 115/43.
88
89
90
91
Hasan Ali Yücel, Türkiyede Orta Öğretim, İstanbul, 1938, s. 553.
92
SNMU, 1319, ss. 140–147.
23
devam etmektedir. Bu dört idâdîden Mercan İdâdîsi’nde 627’si Müslim, 23’ü

gayrimüslim olmak üzere toplam 650, Vefa İdâdîsi’nde 626’sı Müslim, 31’i
gayrimüslim olmak üzere toplam 657, Üsküdar İdâdîsi’nde 153’ü Müslim, 9’u
gayrimüslim toplam 162, Numune-i Terakki Mektebi’nde toplam 341 öğrenci
bulunmaktadır. Numune-i Terakki Mektebi’ndeki Müslim öğrencilerden 99’u ücretli
yatılı, 3’ü ücretsi yatılıdır. Bu okulun gündüzlü kısmında ise 237 Müslim, 2
gayrimüslim öğrenci vardır. 93 1902–1903 ders yılında İstanbul’daki idâdîlerin toplam
öğrenci sayısı 1.810’dur.
1909–1910 (R.1325–1326) ders yılı, 1909–1910 eğitim öğretim yılına gelindiğinde
İstanbul’da sekiz adet idâdî olduğu görülmektedir. Bunlar, Mercan İdâdîsi, Vefa İdadisi,
Üsküdar İdâdîsi, Numune-i Terakki Mektebi, Kabataş İdâdîsi, Davudpaşa İdadisi,
Gelenbevi İdâdîsi ve Makriköy Hamidiye Mekteb-i İdâdîsi’dir. Bunlardan, Kabataş
İdâdîsi 1908 (R.1324) tarihinde, Davudpaşa İdâdîsi ise 1907 (R.1323) tarihinde
açılmıştır. Numune-i Terakki Mektebi’nin ismi 1909 yılında İstanbul Leyli İdadisi
olarak değiştirilmiştir. 94 Bu idâdî, 1909–1910 ders yılını kapsayan istatistikte,
İstanbul’daki idâdîlerin verildiği çizelgede, İstanbul Sultanisi ismiyle verilmektedir.
1910 (R.1326) yılından itibaren, yatılı idâdîlerin sultaniye çevrilme kararı ile sultaniye
ilk çevrilen idâdîler arasında İstanbul İdâdîsi de vardır. Eserin basım tarihi itibariyle
(H.1327) okulun isminin İstanbul Sultanisi olmasından dolayı, belirtilen çizelgede bu
isimle yer almış olması muhtemeldir. Bu nedenle istatistiğin verildiği eğitim öğretim
yılında bu okulun bir idâdî olduğu kabul edilmelidir. İstanbul Sultanisi’nin haricindeki
idâdîler nehari yani gündüzlüdür.
İstanbul İdâdîsi’nin yatılı kısmında 210 Müslim, 24 gayrimüslim; gündüzlü
kısmında 351 Müslim, 11 gayrimüslim öğrenci vardır. Ders yılı içerisinde, bu
öğrencilerden 64’ü okuldan ayrılmıştır. Mercan İdâdîsi’nde 467 Müslim, 35
gayrimüslim öğrenci bulunup bunlardan 62’si okulu terk etmiştir. Kabataş İdâdîsi’nin
485 Müslim, 29 gayrimüslim öğrencisinden 143’ü yıl içerisinde okulu terk etmiştir.
Vefa İdâdîsi’nde 636 Müslim, 29 gayrimüslim öğrenci bulunmaktadır. Bu öğrencilerden
57’si yıl içerisinde okulu terk etmiştir. Üsküdar İdâdîsi’nde mevcut 150 Müslim,
gayrimüslim öğrenciden 29’u ders yılı içinde okulu terk etmiştir. Davudpaşa İdadisi’nin
93
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1321, Asr Matbaası 1321, ss. 145-151.
94
Yücel, a. g. e, s. 526.
24
sahip olduğu öğrencilerden 297’si Müslim, 2’si gayrimüslimdir. 122 öğrenci yıl
içerisinde okulu terk etmiştir. 95
Bu ders yılında İstanbul’daki idâdîlerde toplam 2.727 öğrenci vardır. Bu
öğrencilerin 107’si gayrimüslim öğrencidir. Ders yılı içerisinde çeşitli sebeplerden 477
öğrenci okullardan ayrılmıştır. Okulları terk eden öğrenciler çıkarıldığında 2.250
öğrencinin okullara devam ettiği anlaşılmaktadır.
H.1327 (1909–1910) tarihli devlet salnamesinde İstanbul’daki idâdîler arasında
Gelenbevi İdadisi’ni de görmekteyiz. Okulun müdürü Kenan Bey, müdür-i sânîsi ise
Esad Hami Bey’dir. 96 Bir sonraki devlet salnamesinde okulun müdür ve müdür-i
sânîsinin değişmediği görülmektedir. 97 Maarif Nezareti’nce, Fatih’te inşa edilmiş bu
okula, okul civarında ikamet etmiş olması sebebiyle, ulemadan merhum Gelenbevi’nin
isminin verilmesi teklif edilmiştir.98 Teklife binaen Sadaret tarafından yayımlanan
kararname ile okula Gelenbevi İdâdîsi ismi verilmiştir. 99
Yine İstanbul dâhilinde, ismi sadece H.1326 (1908–1909) tarihli devlet
salnamesinde geçen Hamidiye Mekteb-i İdâdîsi bulunmaktadır. Salnamede idâdînin,
bulunduğu yer, müdür ve müdür muavininin ismi hakkında bilgi vardır. İdâdînin
bulunduğu yer Makriköy’dür (Bakırköy). Müdürü, Hilmi Efendi, müdür muavini ise
İbrahim Efendi’dir. 100 Bu tarihten sonraki salnamelerde ve istatistiklerde bu idâdînin
ismi geçmemektedir. Osman Ergin, Makriköy’ün İstanbul Belediyesi sınırları içerisinde
olup, İstanbul’a 13 kilometrelik mesafede olması nedeniyle buradaki öğrencilerin
İstanbul’daki idâdîlerden istifade edemediklerini, bu durumdan dolayı burada bulunan
rüşdiyenin 1907 (R.1323) tarihinde Hamidiye Mekteb-i İdâdîsi ismiyle idâdiye
çevrildiğini ifade etmektedir. 101 Nitekim M.31 Ekim 1908 (R.18 Teşrinievvel 1324)
tarihinde Makriköy Hamidiye Mekteb-i İdâdîsi’nde sınıf geçemeyen ve bütünlemeye
kalan öğrencilerin listesi okul müdürü Mehmed Hilmi tarafından Mekatib-i Umumiye
Müfettişliği’ne gönderilmiştir. 102
95
Dersaâdet ve Vilayatta Kâin Mekatib-i Resmiye ve Hususiyeye ve Dersaâdet’te Bulunan Medaris-i
İslami’ye ile Kütüphanelere Dair İstatistik Mecmuasıdır, Matbaa-i Amire, 1327, ss. 19–22.
96
97
98
BOA, MF. MKT, 1165/76.
99
BOA, MF. MKT, 1167/22.
100
101
102
BOA, MF. MKT, 1082/23.
25
1913–1914 (R.1329–1330) ders yılı, 1912–1913 ders yılında birer idâdî olan, Mercan,
Vefa Kabataş, Üsküdar, Gelenbevi ve Davudpaşa idâdîleri 1913–1914 (R.1329–1330)
ders yılında sultaniye çevrilmişlerdir. 103 İstanbul İdâdîsi’nin sultaniye çevrilmiş
olduğunu daha önce ifade etmiştik. Hamidiye Mekteb-i İdâdîsi ise bu ders yılı için
verilen istatistikte ne sultaniler ne de idâdîler arasında yer almaktadır.
1913–1914 (R.1329–1330) ders yılında İstanbul’da iki idâdî bulunmaktadır.
Bunlardan birincisi İstanbul İnas İdadisi’dir. Kızlara ait kayda geçen ilk idâdî olması
yönüyle önemlidir. Nafi Atuf bu idâdînin, 1911 (R.1327) yılında Aksaray’da meydana
gelen yangından sonra açıldığını ifade etmektedir. 104 1912–1913 eğitim öğretim yılında
bu okulun öğrenci sayısı 132’dir. Ders yılı içerisinde 2 öğrenci okulu terk etmiştir. Bir
sonraki yıl okulun mevcudu, 165 kişi artarak 297 olmuştur. Fakat bu öğrencilerden, biri
ölüm, 64’ü nakil, 5’i ise başka sebeplerden olmak üzere 70’i yıl içerisinde okuldan
ayrılmıştır. Okulun öğrencilerinin tamamı Müslimlerden oluşmaktadır. 105 Ayrıca ifade
etmek gerekir ki, daha önce İstanbul’da idâdî olarak açılan okulların aksine bu idâdî
yatılıdır. Diğer idâdî ise İstanbul Kız Sanayi Mektebi’dir ve bu idâdî 1913–1914
(R.1329–1330) ders yılında açılmıştır. 106 Ders yılı içerisinde 102 öğrenci kaydı
yapılmıştır. Öğrencilerin hepsi Müslim’dir. 26 öğrenci ders yılı içerisinde, nakil
nedeniyle okuldan ayrılmıştır. 107
İlk idâdînin açılışından idâdîlerin sultaniye çevrilişine kadar, yaklaşık 39 yıllık
süreçte, İstanbul’da 10 idâdînin açıldığı görülmektedir. İstanbul’da açılan bu idâdîlerde
öğretim gören öğrenci sayılarının, ders yıllarına göre gelişimi aşağıdaki grafikte
verilecektir.
103
1329–1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyat Mecmuasıdır, Haritalı Olarak İkinci Defa
Neşredilmiştir, Matbaa-i Amire, 1336, s. 47.
104
Nafi Atuf, “İlk Erkek ve Kız İdadileri”, Türk Yurdu, I, Numara I, Teşrinisani, 1340, s. 64.
105
106
A. g. e, s. 59.
107
A. g. e, s. 50.
26
İs t a n b u l İd a d i l e r i Ö ğ r e n c i S a y ıl a r ı T o p l a m l a r ın ın D e r s
Y ıl l a r ın a G ö r e D e ğ i ş i m i
2500 2 .2 5 0
1 .8 1 0
Öğrenc i Say ıs ı
2000 1 .5 8 1
1500
1 .0 7 0
833 912
1000 707
371 326 303
500
72 55
0
8
4
87
87
88
89
89
89
89
90
90
90
91
91
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
77
78
87
94
95
97
98
99
00
02
09
13
18
18
18
18
18
18
18
18
19
19
19
19
D e r s Y ılı
Grafik 1: İstanbul İdâdîleri Öğrenci Sayıları Toplamlarının Ders Yıllarına Göre

Değişimi
Yukarıdaki grafikten anlaşılacağı gibi 1878–1879 ve 1894–1895 ders yıllarında
öğrenci sayılarında az da olsa bir düşüş görülmesine rağmen genel olarak İstanbul’daki
idâdî öğrenci sayısı, önceki ders yıllarına göre devamlı bir artış göstermiştir. Bu artışta
mevcut idâdîlerin öğrenci sayılarındaki artışla birlikte yeni idâdîlerin açılması da etkili
olmuştur. Gelenbevi İdâdîsi ile Makriköy Hamidiye Mekteb-i İdâdîsi öğrenci sayıları ile
ilgili verilere sahip olunamadığından grafikte verilen toplamlarda bu iki idâdîni öğrenci
sayıları bulunmamaktadır. 1913–1914 ders yılı öğrenci sayısındaki önemli düşüşün
nedeni, idâdîlerin sultaniye çevrilmesinden dolayı o ders yılında İstanbul’da iki idâdî
bulunmasındandır. 1914 yılında İstanbul nüfusunun 909.978 108 olduğu göz önüne
alındığında İstanbul’daki idâdî öğrenci sayısının nüfusa oranla düşük olduğu
düşünülebilir. Ancak idâdîlerin kuruluşu ve gelişimi sürecinde Osmanlı’nın ekonomik
ve sosyal durumu ile eğitim öğretimdeki yeni yapılanmanın zorlukları dikkate
alındığında İstanbul idâdîlerindeki öğrenci sayısının azımsanamayacak düzeyde olduğu
söylenilebilir. Ayrıca İstanbul’da idâdî düzeyinde öğretim yapan azınlık okullarının,
108
Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830–1914), İstanbul, 2003, s. 208.
27
özel okulların ve yüksek okulların hazırlık sınıflarının bulunduğu da bu

değerlendirmede dikkate alınmalıdır.
1.2.2. İdâdîlerin Taşrada Gelişimi

Yukarıda da bahsedildiği üzere taşrada ilk idâdî 16 Aralık 1874 tarihinde Yanya
Vilayeti Tırhala Sancağı’nın merkezi olan Yenişehir Kazası’nda bulunan rüşdiye
binasının üst katında açılmıştı. İdâdî mekteplerinin açılması, gerek inşaat gerek
öğretmen ve idare heyeti maaşlarından dolayı oldukça masraflı bir işti. Bu dönemde
Osmanlı Devleti’nin içerisinde bulunduğu mali ve ekonomik durumdan dolayı, maarif-i
umumiye için ayrılan tahsisatın bu masraflı işi karşılaması mümkün değildi. 109 Bu
nedenle taşrada uzunca bir müddet başka bir idâdî açılamamıştır. Ancak 1884 (R.1300)
yılına gelindiğinde idâdîlerin taşrada açılabilmesi için yeni bir kaynak bulunmuştur. Bu
kaynak sayesinde vilayetlerde, idâdîler çok hızlı bir şekilde açılmaya başlanmış ve kısa
sürede ülke geneline yayılmıştır. Elbette idâdîlerin kısa sürede açılamama nedenini
yalnızca ekonomik ve mali duruma bağlamak doğru olmaz. İdadilerde ders verecek
öğretmenlerin yetiştirilmesi kısa sürede halledilecek bir iş değildi. Yine açılacak olan
idâdîleri yönetecek idareciler bulmak da kolay değildi. Nitekim idâdîlerin açılmaya
başlamasından sonra Mülkiye-i Şahane’den mezun olup taşrada açılan idâdîlere müdür
olarak atananlardan bazılarının taşraya gitmek istemedikleri görülmektedir. 110
1884 yılından önce, alınan öşrün 1/10’i menafi sandıkları için alınırdı. 1884
yılından sonra ise alınan öşrün 5/28’i ayrılarak bunun 2/3’si yine menafi sandıklarına,
1/3’i ise maarif masrafları için alınmaya başlanmıştır. 111 Yani öşrün yaklaşık % 18
alınarak bunun % 12’si menafi sandıklarına, % 6’sı ise maarif harcamaları için tahsis
olunmuştur. Daha açıklayıcı olabilmesi için şu örneği vermek yerinde olur. 100 kg
buğday üreten bir çiftçiden öşür olarak alınan 10 kg buğdayın 1,8 kg’ı ayrılarak bunun
1,2 kg’ı menafi sandığına, 600 g’ı ise maarif masrafına ayrılmıştır. 19. yüzyılın son
çeyreğinde Osmanlı Devleti’nin toplam vergi tahsilâtının % 27’sini öşür gelirlerinin
oluşturduğu 112 düşünüldüğünde maarif için öşürden ayrılan bu kaynağın ne kadar
109
110
BOA, DH. MKT, 1484/114.
111
Öşür Risalesi, 1300.
112
Donald Quatoert, “19. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri 1812–1914”, Osmanlı
İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Editör: Halil İnalcık, Donald Quatoert, II, (İstanbul,
2006), 963.
28
önemli olduğu görülmektedir. Maarife ayrılan kaynak sadece öşürle sınırlı kalmamış,
musakkafat (bina) vergisinin % 6’sı da yine maarif için ayrılmış ve buna hisse-i iane
denilmiştir. 113 Erzurum Vilayeti’ne bağlı Bayburt Sancağı’nda yapılacak idâdînin keşif
bedeli 265.000 kuruş iken vilayetin maarife ait hisse-i ianesi takriben 948.204
kuruştur. 114 Verilen örnekten anlaşılacağı üzere, bulunan bu kaynak idâdîler için bir
dönüm noktası olmuştur.
Maarif için oluşturulan bu kaynağın ¾’ü vilayet merkezleri ile sancaklarda
yapılacak idâdîlerin inşaat ve daimi masrafları için, ¼’i ise İstanbul’daki muhtelif
mekteplerin masrafları için kullanılacaktı. 115 1888 (R.1304) tarihinde bu oran
değiştirilmiş ve maarif varidatının yarısı İstanbul için alınmaya başlanmıştır. 116 Bu
değişiklik taşra idâdîlerinden mezun olan öğrencilerin İstanbul’da bulunan âlî
mekteplere ücretsiz olarak kabul edilmeleri isteklerini de beraberinde getirmiştir. 117
Belirtilen mali kaynak başlangıçta idâdîler için düşünülmüş olsa da sonraki tarihlerde bu
mali kaynağın vilayetlerdeki diğer maarif harcamaları için de kullanıldığı
anlaşılmaktadır. 118
Maarif için bulunan bu kaynak genel olarak kabul görmüş olsa da münferit
olarak bazı itirazlar göze çarpmaktadır. Örneğin, Midilli Mutasarrıflığı ahalisi bir
dönem maarif hissesi vermemiş ve ahalinin bir kısmı idâdiye gidecek öğrenci olmadığı
mazeretiyle daha önce toplanmış olan hisse-i ianeyi, bir idâdî açmak yerine mevcut
okulların ıslahı için kullanmak istemiştir. 119 Fakat bu istek kabul görmemiş ve bir
müddet sonra bir idâdî inşasına başlanmıştır. 120
Yukarıda bahsedilen kaynağın bulunmasıyla birlikte Osmanlı merkez idaresi
idâdîlerin açılmasına büyük önem vermiş ve oldukça büyük bir gayret göstermiştir.
Merkez idarenin yanı sıra yerel yönetimlerin ve halkın da idâdîlerin açılışına büyük bir
istek duyduğu görülmektedir. 121 İdâdîsi olmayan birçok mahalden, merkeze,
mahallerinde idâdî açılması yönünde birçok istek bildirilmiştir. Bu isteklerin çeşitli
tarihlerde birçok örneği vardır. Burada bu örneklerden birini vermekle yetineceğiz.
113
114
BOA, İ. DH, 991/78250.
115
BOA, DH. MKT, 1402/20.
116
SNMU, 1316, s. 30.
117
BOA, DH. MKT, 1522/88.
118
BOA, Y. PRK. MF, 3/52, MV, 109/101.
119
BOA, DH. MKT, 1553/32.
120
BOA, DH. MKT, 1582/41.
121
BOA, İ. DH, 932/73850.
29
Haleb Vilayet Meclisi tarafından Maarif Nezareti’ne gönderilen mazbata ile Maraş ve
Urfa sancaklarına birer idâdî açılması istendiği gibi, büyük olmalarına ve nüfuslarının
çok olmasına binaen Ayntab ve Antakya kazalarına da birer idâdî açılması
istenmiştir. 122
Halkın idâdî açılması isteğinin çeşitli nedenleri olabilir. Bunlardan biri, maarif
hizmetlerine mali kaynak olması için düzenlenmiş olan maarif hissesinin yarısının
vilayet merkezlerindeki ve sancaklardaki idâdîlerin inşa ve daimi masrafları için
ayrılmış olmasıdır. Nitekim Bursa Vilayeti’ne bağlı Karesi’den İstanbul’a gönderilen
1888 (R.1303) tarihli telgrafla, maarif hisse-i ianesinin maliye memurları tarafından
amacının dışında kullanılması sebebiyle, çeşitli vilayetlerde birçok idâdî inşa olunduğu
halde, Karesi’de henüz bir idâdî binası inşa olunmadığı belirtilmiş ve bu inşaatın
gerçekleştirilmesi istenmiştir. 123 Bir diğeri, idâdî mezunlarının başkaca bir tahsil
görmeye ihtiyaç duymadan bir memuriyete atanabilmeleridir. Örneğin, H.1321 (1903)
tarihli Sivas Vilayet salnamesinde mekteb-i idâdî mezunlarının Sivas Vilayeti
dâhilindeki rüşdiyelerde istihdam edildiği ve bunun rüşdiyelerin ıslahına büyük katkı
sağladığı ifade edilmektedir. 124 Elbette bir diğer sebep olarak da ahalinin rüşdiyelerin
üzerinde bir eğitime duydukları ihtiyaç gösterilebilir. 125
Aşağıda idâdîlerin ülke geneline yayılışları, yatılı ve gündüzlü olmak üzere iki
başlık altında ele alınacaktır. Bu başlıklar altında 1892–1893 ders yılından başlamak
üzere, idâdîlerin, çeşitli ders yıllarındaki öğrenci sayılarıyla ilgili istatistikî bilgiler
verilecektir. Burada şunu da ifade etmek gerekir ki vilayet merkezlerinde açılan
idâdîlerin geneli yatılıdır. 126 Ancak zaman zaman, çeşitli nedenlerden dolayı, vilayet
merkezlerindeki yedi yıllık idâdîlerin yatılı kısımlarının kapatıldığı olmuştur.
1.2.2.1. Yatılı (Leyli) İdâdîler

1891–1892 (R.1307–1308) ders yılı, 1892 (R.1308) tarihinde Maarif Nezareti’nden
Meclis-i Mahsusa’ya gönderilen ve iradesi çıkan, idâdîlerde yapılması gereken ıslahat
ve idâdîlerle ilgili başka konuları içeren, tezkerede bu tarihte vilayet-i şahanede tedrisata
122
BOA, Y. PRK. MF, 3/52.
123
124
Sivas Vilayeti Salnamesi, 1321, s. 187.
125
126
İslami’ye ile Kütüphanelere Dair İstatistik Mecmuasıdır, Matbaa-i Amire, 1327, s. 19.
30
devam eden 34 adet idâdî bulunduğu belirtilmektedir. 127 Tezkere ile birlikte, bu
idâdîlerin yıllık masraflarını göstermek için gönderilen, 8 Ağustos 1892 (R.27 Temmuz
1308) tarihli çizelgede, bu idâdîlerden 31 tanesi, bulunduğu vilayetlerle birlikte
belirtilmektedir. Bu çizelgede verilen idâdîlerden 15 tanesi yatılıdır. İdâdîlerin
bulunduğu vilayetler şunlardır.
Çizelge 1: 1892’de Vilayetlerde Bulunan Yatılı İdâdî Sayıları
Mektebin Bulunduğu Vilayet Yatılı (Leyli) idâdî sayısı

Edirne 1
Selanik 1
Hüdavendigar 1
Trabzon 1
Erzurum 1
Beyrut 1
Suriye 1
Konya 1
Kastamonu 1
Sivas 1
Ankara 1
Haleb 1
Adana 1
Diyarbekir 1
Cezayir-i Bahr-i Sefid 1
Toplam 15
1893–1894 (R.1309–1310) ders yılı, 1893–1894 ders yılında vilayetlerde 18 yatılı idâdî
bulunmaktadır. Bu idâdîler 1893–1894 ders yılından bir sonraki ders yılına ücretli
öğrencilerden Müslim 392, gayrimüslim 74 kişi; ücretsiz öğrencilerden Müslim 422,
gayrimüslim 36 kişi; toplamda ise 924 kişi devretmişlerdir. Bilgileri aldığımız
istatistikte Erzurum ve Midilli idâdîlerinin öğrenci sayıları hakkında bilgi mevcut
değildir. Bu 18 idâdînin bulunduğu vilayet ve açılış tarihleri aşağıdaki gibidir. 128
127
BOA, İ. MF, 1/1310 M–7.
128
M.İ 1310-1311, s. 25.
31
Çizelge 2: 1893–1894 Ders Yılında Vilayetlerde Bulunan Yatılı İdâdîler ve

Bunların Açılış Tarihleri 129
Bulunduğu Kuruluş
Vilayet Tarihi 130
Edirne 1892/93
Selanik 1887/88
Yanya 1890/91
İzmir 1886/87 131
Bursa 1885/86
Kastamonu 1886/87
Trabzon 1887/88
Ankara 1890/91
Şam 1888/89
Beyrut 1888/89
Adana 1885/86
Konya 1889/90
Sivas 1891/92
Diyarbekir 1891/92
Haleb 1892/93
Midilli 1890/91
Manastır 1885/86
Erzurum 1890/91
1894–1895 (R.1310–1311) ders yılı, 1894–1895 ders yılında vilayetlerde bulunan yatılı
idâdî sayısı yine 18’dir. Verileri aldığımız istatistikte Erzurum Mekteb-i İdâdîsi’nin
sadece yatılı ve gündüzlü öğrenci sayısı toplamı verilmiştir. 1894–1895 ders yılında
vilayetlerdeki 17 yatılı idâdiye 467 yatılı öğrenci kayıt yaptırmıştır. Bu öğrencilerden
239’u ücretli, 153’ü ücretsiz olmak üzere 392’si Müslim’dir. Kayıt yaptıran 75
gayrimüslim öğrencinin ise 54’ü ücretli, 21’i ücretsizdir. Ders yılı içerisinde idâdîlerden
348 öğrenci kaydını sildirmiştir. Kaydı silinen öğrencilerden 201’i ücretli, 95’i ücretsiz
olmak üzere 296’sı Müslim; 47’si ücretli, 5’i ücretsiz olmak üzere 52’si gayrimüslimdir.
Görüldüğü gibi ders yılı içerisinde okullara 467 öğrenci kayıt yaptırmışken 348 öğrenci
de okullardan ayrılmıştır. Yılsonunda idâdîlerden 92 öğrenci mezun olmuştur. Mezun
olanlardan 32’si ücretli Müslim, 8’i ücretli gayrimüslim, 41’i ücretsiz Müslim, 11’i ise
ücretsiz gayrimüslimdir.
129
A. g. e, s. 25.
130
İstatistikte, açılış tarihleri gün, ay ve yıl olarak belirtilmediğinden verilen Rumi tarihler, çizelgede
Miladi tarihe çevrilerek verilmiştir.
131
M.İ 1311-1312, s. 25.
32
1894–1895 ders yılında vilayet merkezlerindeki yatılı idâdîlere devam eden

(Erzurum İdâdî’si hariç) 1.669 gündüzlü öğrenci vardır. Yatılı ve gündüzlü öğrenci
sayısı toplamı ise 3.184’tür. 132 Ancak bu sayıya Erzurum İdâdîsi’ne devam eden 124
yatılı ve gündüzlü öğrenci sayısı toplamı ve ders yılı içerisinde okulu terk eden 348
öğrenci de dâhildir. O ders yılına ait istatistikte Erzurum İdadisi ile ilgili sadece yatılı ve
gündüzlü öğrenci sayısı toplamı verildiğinden öğrencilerden kaçının gündüzlü kaçının
yatılı olduğu anlaşılamamaktadır. Fakat Erzurum İdâdîsi bir sonraki ders yılına 40 yatılı
öğrenci devretmiştir. 133 O ders yılında Erzurum İdâdîsi’nden kaç öğrencinin mezun
olduğu bilinmemekle birlikte 124 öğrenciden 84’ü gündüzlü 40’ı yatılı olarak kabul
edilecektir. Bu bilgiler doğrultusunda vilayetlerdeki yatılı idâdîlerde 1.083 yatılı, 1.753
gündüzlü öğrenci olduğu anlaşılmaktadır.
1895–1896 (R.1311–1312) ders yılı, 1895–1896 ders yılında bir önceki ders yılında
mevcut olan yatılı idâdîlere Üsküb idâdîsi katılmış ve böylece vilayetlerdeki yatılı idâdî
sayısı 19’a çıkmıştır. 1894–1895 ders yılında gündüzlü idâdî olan okul, bu ders yılında
yatılıya dönüştürülmüştür. Aslında Üsküb İdâdîsi’nin yatılıya çevrilme kararı
M.05.09.1894 (R.24 Ağustos 1310) tarihinde alınmıştır. 134 Ancak bu çevrilme kararı
ancak bir ders yılı geçtikten sonra uygulanabilmiştir.
1895–1896 ders yılında vilayet merkezlerindeki yatılı idâdîlere kaydı yapılan
öğrenci sayısı 377’dir. Bu öğrencilerden idâdîlerin yatılı kısmına ücretli olarak 165
Müslim, 37 gayrimüslim öğrencinin kaydı yapılmıştır. Ücretsiz olarak kaydı yapılan
öğrencilerin ise 159’u Müslim, 16’sı gayrimüslimdir.
Bu ders yılında 311 öğrenci idâdîlerin yatılı kısmını terk etmiştir. Yukarıda da
görüldüğü gibi idâdîlerin yatılı kısmına 377 öğrencinin kaydı yapılmıştı. Ayrılan
öğrenciler çıkarıldığında, vilayetlerdeki yatılı idâdîlerin yatılı kısımlarındaki öğrenci
sayısındaki artış 66 öğrenciyle sınırlı kalmıştır. Okulları terk eden öğrencilerin, 176’sı
ücretli, 92’si ücretsiz olmak üzere, Müslim’dir. Diğerleri ise, 35’i ücretli, 8’i ücretsiz
olmak üzere, gayrimüslimdir.
1895–1896 ders yılı sonunda idâdîlerin yatılı kısımlarından, okullarda ücretli
olarak kalan 19 Müslim, 8 gayrimüslim; ücretsiz olarak kalan 37 Müslim, 2
132
M.İ 1310-1311, s. 25.
133
M.İ 1311-1312, s. 25.
134
BOA, İ. MF, 2/1312 Ra 3.
33
gayrimüslim öğrenci mezun olmuştur. Bir önceki ders yılında mezun olan öğrenci sayısı
92 iken bu ders yılında bu sayı 66’ya düşmüştür.
1895–1896 ders yılında vilayet merkezlerindeki yatılı idâdîlere devam eden
2.005 gündüzlü öğrenci vardır. Yatılı ve gündüzlü öğrenci sayısı toplamı ise 2.997’dir.
Ders yılı sonunda mezun olan yatılı öğrenciler de eklendiğinde vilayetlerdeki yatılı
idâdîlerde toplam öğrenci sayısının 3.063, yatılı öğrenci sayısının 1.058 olduğu
anlaşılmaktadır. 135 Bir önceki ders yılına göre yatılı öğrenci sayısı 25 kişi azalmış,
gündüzlü öğrenci sayısı ise 252 kişi artmıştır.
1897–1898 (R.1313–1314) ders yılı, 1897–1898 ders yılına gelindiğinde, aradan geçen
bir ders yılı zarfında, vilayetlerdeki yatılı idâdîlere, daha önce gündüzlü olan,
Mamuretülaziz Mekteb-i İdâdîsi eklenmiştir. 1891 (R.1307) tarihinde vilayetten Maarif
Nezareti’ne gönderilen tahrirat ile Mamuretülaziz İdâdîsi’nin yatılıya çevrilmesi,
istenmişse de 136 yatılıya çevrilme kararı M.05.09.1894 (R.24 Ağustos 1310) tarihinde
alınmıştır. 137 Fakat alınan bu karar ancak bu ders yılında uygulanabilmiştir. Daha önce
yatılı olan Diyarbekir İdâdîsi ise gündüzlüye çevrilmiştir 138. Dolayısıyla vilayetlerdeki
yatılı idâdî sayısında bir değişme olmamıştır.
1897–1898 ders yılında, vilayet merkezlerindeki 19 yatılı idâdînin, yatılı
kısmına, ücretli olarak, 528 Müslim, 49 gayrimüslim öğrenci devam etmektedir.
Ücretsiz olarak devam eden öğrenci sayısı ise, Müslim 416, gayrimüslim 47’dir.
Toplam yatılı öğrenci sayısı ise 1.040’tır. Bu idâdîlere 1.750’si Müslim, 185’i
gayrimüslim olmak üzere toplam 1.935 öğrenci de gündüzlü olarak devam
etmektedir. 139
İki önceki ders yılına göre vilayetlerdeki yatılı idâdîlerin, hem yatılı hem de
gündüzlü öğrenci sayıları toplamında düşüş olmuştur. Yatılı öğrenci sayısında 18 kişilik
bir düşüş varken gündüzlü öğrenci sayısında 70 kişilik bir düşüş vardır.
1898–1899 (R.1314–1315) ders yılı, 1898–1899 ders yılında Sivas ve Mamuretülaziz
idâdîlerinin gündüzlüye çevrilmesi ile vilayetlerdeki yatılı idâdî sayısı 17’ye düşmüştür.
Sivas İdâdîsi’nin yatılı öğrenci sayısı, 1894–1895 ders yılında ücretli 20, ücretsiz 13
135
M.İ 1311-1312, s. 25.
136
BOA, DH. MKT, 1820/108.
137
BOA, İ. MF, 2/1312 Ra 3.
138
Hatip Yıldız, Diyarbekir Vilayeti’nde Eğitim (1870–1920), Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2007,
s. 170.
139
SNMU, 1316, ss. 778–1213.
34
olmak üzere 33’tür. Bir sonraki ders yılında bu sayı, 16’sı ücretli, 8’i ücretsiz olmak
üzere 24’e düşmüştür. 1897–1898 ders yılında ise yatılı öğrenci sayısı, 6’sı ücretli, 6’sı
ücretsiz olmak üzere 12’dir. Yine bir ders yılı önce yatılıya çevrilen Mamuretülaziz
İdâdîsi’nin yatılı öğrenci sayısı da 11’i ücretli, 15’i ücretsiz olmak üzere 26’dır.
Görüldüğü gibi bu yatılı idâdîlerin, yatılı kısımlarına olan ilgi azdır. Bu durum bu
idâdîlerin gündüzlüye çevrilmelerinde etkendir. Elbette ki tek etken öğrenci sayısındaki
azlık değildir. İdâdînin bulunduğu vilayetin konumu da bu değişiklikte önemlidir. Yatılı
idâdîlerin amaçlarından birisi de vilayet merkezlerinde ikamet etmeyenlerin
çocuklarının da bu eğitim imkânından faydalanabilmelerini sağlayabilmektir. 140 Bundan
dolayıdır ki bazı vilayetlerin yatılı idâdîleri, yatılı öğrenci sayısındaki azlığa rağmen,
gündüzlüye çevrilmemiştir.
1898–1899 ders yılında, vilayet merkezlerindeki 17 yatılı idâdînin, yatılı
kısmına, ücretli olarak, 622 Müslim, 76 gayrimüslim öğrenci devam etmektedir.
Ücretsiz olarak devam eden öğrenci sayısı ise, Müslim 413, gayrimüslim 59’dur.
Toplam yatılı öğrenci sayısı ise 1170’tir. Bu idâdîlere 1.910’u Müslim, 159’u
gayrimüslim olmak üzere toplam 2069 öğrenci de gündüzlü olarak devam etmektedir. 141
Önceki ders yılına göre vilayetlerde bulunan yatılı idâdîlerin sayısındaki düşüşe
rağmen bu idâdîlerdeki öğrenci sayıları toplamında artış olmuştur. Yatılı öğrenci
sayısındaki artış 130’ken gündüzlü öğrenci sayısındaki artış 134 olmuştur.
1899–1900 (R.1315–1316) ders yılı, 1899–1900 ders yılında vilayetlerdeki yatılı
idâdîlerin sayısında bir değişiklik olmamıştır. Bu ders yılında mevcut olan yatılı
idâdîlerde ücretli olarak 691 Müslim, 92 gayrimüslim; ücretsiz olarak 408 Müslim, 53
gayrimüslim olmak üzere toplam 1.244 yatlı öğrenci bulunmaktadır. Bu idâdîlerin
gündüzlü kısmına ise 2.009’u Müslim, 194’ü gayrimüslim 2.203 gündüzlü öğrenci
devam etmiştir. 142
Önceki ders yılına göre toplam yatılı öğrenci sayısı 77, gündüzlü öğrenci sayısı
134 artmıştır.
1900–1901 (R.1316–1317) ders yılı, 1900–1901 ders yılında, önce ki ders yılında
mevcut 17 yatılı idâdiye, San’a İdâdîsi eklenmiştir. 143 Böylece yatılı idâdî sayısı 18’e
140
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
141
SNMU, 1317, ss. 871–1433.
142
SNMU, 1318, ss. 970–1605.
143
BOA, Y. A. HUS, 412/109.
35
çıkmıştır. Ders yılında bu idâdîlerde, 768’i Müslim, 98’i gayrimüslim olmak üzere
ücretli; 427’si Müslim, 81’i gayrimüslim olmak üzere ücretsiz, toplam 1.374 yatılı
öğrenci mevcuttur. Bu idâdîlerde 2359’u Müslim, 203’ü gayrimüslim olmak üzere
toplam 2562 de gündüzlü öğrenci bulunmaktadır. 144 San’a İdâdîsi’nde ise 25’i yatılı,
60’ı gündüzlü olmak üzere 85 öğrenci mevcuttur. 145 San’a İdasi’nin öğrencileri de
eklendiğinde yatılı öğrenci sayısı toplamı 1.399, gündüzlü öğrenci sayısı toplamı
2.622’dir.
1902–1903 (R.1318–1319) ders yılı, 1902–1903 ders yılında yatılı idâdî sayısında bir
değişiklik olmamıştır. Ders yılında bu idâdîlerin yatılı kısmında ücretli olarak 779
Müslim, 103 gayrimüslim öğrenci; ücretsiz olarak 414 Müslim, 53 gayrimüslim öğrenci
bulunmaktadır. Toplam yatılı öğrenci sayısı 1.349’dur. Bu idâdîlerin gündüzlü kısmında
ise 2831’i Müslim, 254’ü gayrimüslim olmak üzere 3.085 öğrenci bulunmaktadır. 146
İki ders yılı öncesine göre yatılı öğrenci sayısı toplamında azalma olmuşken
gündüzlü öğrenci sayısı toplamında önemli bir artış olmuştur. Yatılı öğreci sayısı 50
öğrenci azalmış, gündüzlü öğrenci sayısı 463 öğrenci artmıştır.
1909–1910 (R.1325–1326) ders yılı, 1909–1910 ders yılına gelindiğinde vilayetlerdeki
yatılı veya yedi yıllık olan idâdî sayısı 23’tür. Bu idâdîlerden yatılı olanlar şunlardır:
Adana, Ankara, Erzurum, Kastamonu, Konya, Mamuretülaziz, Yanya, San’a, Bursa,
Trabzon, Manastır, Edirne, Haleb, Kosova, Şam, Selanik, Midilli, İzmir, Beyrut. 147 Yedi
yıllık olan idâdîler ise şunlardır: İşkodra, Üsküb, Rodos, Sivas. 148 1910 yılında
vilayetlerdeki yatılı idâdîlerin sultaniye dönüştürülmesi kararlaştırılmış ve ilk etapta 11
tanesi sultaniye dönüştürülmüştür. 1910 yılında sultaniye dönüştürülen idâdîler; Edirne,
Adana, Aydın (İzmir), Üsküb, Bursa, Beyrut, Haleb, Selanik, Trabzon, Mamuretülaziz
ve Kastamonu idâdîleridir. 149
1913–1914 (R.1329–1330) ders yılı, 1913–1914 ders yılında, 1910 yılında alınan,
vilayetlerdeki idâdîlerin sultaniye dönüştürülmesi kararı gereği, Ankara, Erzurum,
144
SNMU, 1319, ss. 303–931.
145
BOA, Y. A. HUS, 412/109.
146
SNMU, 1321, ss. 280-708.
147
Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus Talimatname, Matbaa-i Amire, İstanbul 1327, s. 4.
148
149
A. g. e, s. 19.
36
Konya, San’a, Şam, yatılı idâdîleri ile Sivas İdâdîsi de sultaniye çevrilmiştir. 150 Bu
idâdîlerden Ankara İdadisi ile ilgili, Ankara Vilayet Meclisi’nce hazırlanarak
M.22.01.1911 (R.9 Kanûn-ı Sânî 1326) tarihinde Maarif Nezareti’ne sunulan mazbata
ile vilayet dâhilinde bulunan gündüzlü idâdîlerin öğretim süresinin yedi yıla çıkarılması
ve vilayet merkezinde bulunan yatılı idâdînin de gündüzlüye dönüştürülmesi istenmiştir.
Maarif Nezareti durumu Dâhiliye Nezareti’ne bildirmiştir. Dâhiliye Nezareti de Ankara
Vilayeti’ne gönderdiği cevapta bu isteğin gelecek sene etraflıca düşünülerek karara
bağlanacağını bildirmiştir. 151 Ancak, Ankara Vilayet Meclisi’nin, vilayet dâhilinde
bulunan idâdîlerle ilgili istediği değişikliklerin dikkate alınmadığı ve Ankara İdadisi’nin
1913–1914 ders yılında sultaniye çevrildiği görülmektedir.
Kuruluşlarından sonra, öğrenci sayıları ile ilgili verilerin alındığı ilk ders yılı
olan 1894–1895 ders yılında 1.083’ü yatılı, 1.753’ü gündüzlü olmak üzere 2.836 olan
olan yatılı idâdî öğrenci sayısı, 1902–1903 ders yılında 1.349’u yatılı, 3.085’i gündüzlü
olmak üzere 4.434’e ulaşmıştır. Dokuz yıllık süreçte yatılı idâdîlerin toplam öğrenci
sayılarındaki değişim aşağıdaki grafiklerde verilecektir.
Y a t ıl ı İd â d î Ö ğ r e n c i S a y ıl a r ı T o p l a m l a r ın ın D e r s Y ıl l a r ın a
G ö r e D e ğ iş im i
5000 4 .4 3 4
4 .0 2 1
Öğ ren c i Say ıs ı
4000 3239 3 .4 4 7
2836 3063 2975
3000
2000
1000
0
1 8 9 4 -1 8 9 5 1 8 9 5 -1 8 9 6 1 8 9 7 -1 8 9 8 1 8 9 8 -1 8 9 9 1 8 9 9 -1 9 0 0 1 9 0 0 -1 9 0 1 1 9 0 2 -1 9 0 3
D e r s Y ılı
Grafik 2: Yatılı İdâdî Öğrenci Sayıları Toplamlarının Ders Yıllarına Göre Değişimi
Grafikte de görüldüğü gibi 1897–1898 ders yılındaki düşüşün dışında yatılı idâdî
öğrenci sayısında sürekli bir artış olmuştur. Bu artış yatılı idâdî sayısındaki değişmeden
150
151
BOA, DH. İD, 26-1/31.
37
kaynaklanmamaktadır. Zira grafikteki ders yıllarında yatılı idâdî sayısı 17 ile 19

arasında değişmiştir. 1902–1903 ders yılında yatılı idâdî sayısı 18’dir. Yatılı idâdî
toplam öğrenci sayısındaki artış, okullardaki öğrenci sayılarının artışından
kaynaklanmaktadır.
Yatılı idâdîlerin kuruluş amacı, vilayet merkezlerinde ikamet etmeyenlerin
çocuklarına öğretim imkânı sağlamak olduğundan yatlı idâdîlerdeki yatılı öğrenci
sayıları toplamlarının ders yıllarına göre değişimi aşağıdaki grafikte verilecektir.
Y a tılı İd â d î Y a tılı Ö ğ re n c i S a y ıla rı T o p la m la rın ın D e rs Y ılla rın a G ö re D e ğ iş im i
1.399 1.349
1.500 1.244
1.083 1.170
1.058
Say ıs ı
1.040
1.000
Ö ğ r en c i
500
0
1894-1895 1895-1896 1897-1898 1898-1899 1899-1900 1900-1901 1902-1903
D ers Y ılı
Grafik 3: Yatılı İdâdî Yatılı Öğrenci Sayıları Toplamlarının Ders Yıllarına Göre
Değişimi
Yukarıdaki grafikten anlaşılabileceği gibi öğrenci sayıları ile ilgili ilk verilerin
alınmasından sonra geçen dokuz yıllık süreçte idâdîlerin yatılı öğrenci sayısında
yaklaşık % 30-40’lık bir artış gerçekleşmiştir. Yatılı öğrenci sayısında çok büyük
artışların sağlanamamasının en önemli nedenleri, yatılı idâdîlerin yatılı kısımlarının
ücretli olması ve yatılı idâdîlerin yalnızca vilayet merkezlerinde birer tane açılmış
olmasıdır. Burada şunu da hemen belirtmek gerekir ki yatılı idâdîlerin yatılı kısmına
belli oranlarda ücretsiz öğrenci de alınmıştır. Hatta belirlenen oranlardan çok daha fazla
ücretsiz öğrenci alınmıştır. Yatılı idâdîlerin, vilayet merkezlerinde birer tane olmak
38
üzere, sınırlı sayıda kalmasını yine bu dönem Osmanlı ekonomisinin durumuna ve bu

okulların ihtiyaç duyduğu idareci, öğretmen yetiştirilmesi sıkıntısına bağlayabiliriz.
Fakat şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki çöküşün eşiğinde, ekonomik ve siyasi
olarak çok zor durumda olan Osmanlı Devleti’nin bu döneminde, tüm imkânsızlıklara
rağmen, hemen hemen her vilayet merkezinde yeni binalar yapmak, bunların öğretim ve
idari kadrosunu tamamlamak suretiyle okullar açabilmek Sultan II. Abdülhamid
yönetiminin büyük başarısıdır.
1.2.2.2. Gündüzlü (Nehari) İdâdîler

1891–1892 (R.1307–1308) ders yılı, 1892 (R. 1308) tarihinde ülke genelinde 34 adet
idâdî bulunduğunu ve bu idâdîlerden 31’inin hangi vilayetlerde bulunduklarının
verildiğini yukarıda ifade etmiştik. İsmi geçen 31 idâdîden 16 tanesi gündüzlüdür. Bu
16 idâdînin bulunduğu vilayetler şunlardır.
Çizelge 3: 1892’de Vilayetlerde Bulunan Gündüzlü İdâdî Sayıları 152

Mektebin Bulunduğu Vilayet Gündüzlü (Nehari) idâdî sayısı
Edirne 5
Selanik 2
Hüdavendigar 2
Trabzon 1
Beyrut 1
Suriye 1
Kastamonu 3
Cezayir-i Bahr-i Sefid 1
Toplam 16
1893–1894 (R.1309–1310) ders yılı, 1893–1894 ders yılında vilayetlerde 35 gündüzlü

idâdî bulunmaktadır. Musul İdâdîsi ile ilgili bilgiler toplanma aşamasında olduğundan
istatistikte bilgi verilememiştir. Bu idâdîlerden bir sonraki ders yılına 2.233’ü Müslim,
171’i gayrimüslim olmak üzere toplam 2.404 öğrenci devredilmiştir. Bu ders yılında
vilayetlerde bulunan gündüzlü idâdîlerin kuruluş tarihleri aşağıdaki gibidir.
152
BOA, İ. MF, 1/1310 M–7.
39
Çizelge 4: 1893–1894 Ders Yılında Vilayetlerde Bulunan Gündüzlü İdâdîler ve

Bunların Açılış Tarihleri. 153
Okulların İsimleri Kuruluş Tarihi154 Okulların İsimleri Kuruluş Tarihi
Gümülcine 1888/89 Biga 1890/91

Dedeağaç 1890/91 Canik 1892/93
Gelibolu 1888/89 Kırşehir 1894/95
Kırkkilise 1892/93 Kayseri 1895/96
Tekfurdağı 1892/93 Yozgat 1895/96
Siroz 1887/88 Rodos 1884/85
Drama 1888/89 Trabluşşam 1892/93
Çatalca 1894/95 Lazkiye 1892/93
Üsküb 1890/91 Nablus 1895/96
Balıkesir 1889/90 Hama 1892/93
Kütahya 1890/91 Amasya 1894/95
İzmit 1887/88 Mamuretülaziz 1887/88
Mağnisa 1886/87 Kudüs 1890/91
Aydın 1890/91 Bağdad 1890/91
Denizli 1892/93 Görice 1893/94
Muğla 1892/93 Musul 1895/96
Bolu 1890/91 Kengırı 1892/93
Sinop 1892/93
1894–1895 (R.1310–1311) ders yılı, 1894–1895 ders yılında vilayetlerde bulunan

gündüzlü idâdî sayısı yine 35’tir. Bu idâdîlere ders yılı içerisinde kayıt yaptıran öğrenci
sayısı 1.131’i Müslim, 112’si gayrimüslim toplam 1.243 öğrencidir. Ders yılı içerisinde
729’u Müslim, 72’si gayrimüslim toplam 801 öğrenci okulları terk etmiştir. Görüldüğü
153
M.İ 1310-1311, s.26-27.
154
İstatistikte, açılış tarihleri gün, ay ve yıl olarak belirtilmediğinden verilen Rumi tarihler, çizelgede
Miladi tarihe çevrilerek verilmiştir. Ayrıca bir sonraki ders yılını kapsayan istatik mecmuasında da
okulların açılış tarihleri verilmiştir. Okulların açılış tarihleriyle ilgili iki istatistik mecmuası arasında
çelişkiler bulunmaktadır. Bu nedenle çelişki tespit edip, doğruluğunu teyit ettiğimizden Gümülcine,
Çatalca, Lazkiye ve Bağdad idâdîlerinin kuruluş tarihleri için 1311-1312 ders yılı için düzenlenmiş
istatistik kullanılmıştır. M.İ 1311-1312, s. 26.
40
gibi ders yılında toplam 1.243 öğrencinin kaydı yapılmışken, aynı ders yılı içerisinde
toplam 801 öğrenci okulları terk etmiştir. Okullara kaydı yapılan öğrencilerin yarısından
fazlasına tekabül eden bu sayı oldukça fazladır. Ders yılı sonunda 125’i Müslim, 31’i
gayrimüslim 156 öğrenci vilayetlerdeki gündüzlü idâdîlerden mezun olmuştur. 2.511’i
Müslim, 179’u gayrimüslim 2.690 öğrenci ise bir sonraki ders yılına devredilmiştir.
Mezun olan öğrencilerle birlikte, ders yılı içerisinde vilayetlerdeki gündüzlü idâdîlere
devam eden öğrenci sayısı 2.846’dır. 155 Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Musul İdâdîsi
ile ilgili veriler toplanma aşamasında olduğundan, verilen sayılara bu idâdî dâhil
değildir.
gündüzlü idâdîlere Akka’da açılan idâdî katılmıştır. Bu ders yılında gündüzlü idâdîlere
bir idâdî daha eklenmesine rağmen, önceki ders yılında gündüzlü olan Üsküb
İdâdîsi’nin yatılıya dönüştürülmesinden dolayı bir önceki yıl 35 olan gündüzlü idâdî
sayısında bir değişme olmamıştır. Akka İdadisi’nin kuruluş tarihi 1896–1897
(R.1312)’dir.
Bu idâdîlere ders yılı içerisinde kayıt yaptıran öğrenci sayısı 1.508’i Müslim,
140’ı gayrimüslim toplam 1648 öğrencidir. Ders yılı içerisinde 754’ü Müslim, 94’ü
gayrimüslim toplam 848 öğrenci okulları terk etmiştir. Ders yılı sonunda 124’ü Müslim,
32’si gayrimüslim 156 öğrenci vilayetlerdeki gündüzlü idâdîlerden mezun olmuştur.
3.077’si Müslim, 189’u gayrimüslim 3.266 öğrenci ise bir sonraki ders yılına
devredilmiştir. Mezun olan öğrencilerle birlikte, ders yılı içerisinde vilayetlerdeki
gündüzlü idâdîlere devam eden öğrenci sayısı 3.422’dir. 156 Vilayetlerde bulunan
gündüzlü idâdîlerdeki öğrenci sayısının önceki ders yılına nazaran 576 kişi arttığı
görülmektedir.
1897–1898 (R.1313–1314) ders yılı, 1897–1898 ders yılında vilayetlerdeki ve müstakil
sancaklardaki gündüzlü idâdî sayısı 38’dir. İki ders yılı öncesinde mevcut olan 35
idâdiye, Edirne idâdî şubesi, İzmir idâdî şubesi ve Karahisar-ı Sahib İdâdîsi eklenmiştir.
Daha önce gündüzlü olan Mamuretülaziz İdâdîsi’nin yatılıya; yatılı olan Diyarbekir
İdâdîsi’nin ise bu ders yılında gündüzlüye çevrilmiş olduğunu daha önce ifade etmiştik.
Diyarbekir İdâdîsi’nin yatılı öğrenci sayısındaki düşüşün, gündüzlüye çevrilmiş
olmasında etkili olduğu düşünülebilir. Zira 1894–1895 ders yılında, 13’ü ücretli, 15’i
155
M.İ 1310-1311, s. 26-27.
156
M.İ 1311-1312, s. 26-27.
41
ücretsiz 28 yatılı öğrenciye sahipken, bir sonraki ders yılında bu sayı, 3’ü ücretli, 11’i
ücretsiz olmak üzere 14’e düşmüştür.
1895–1896 ders yılıyla ilgili istatistiklerde Biga olarak isimlendirilen idâdî,
1897–1898 ders yılında Kal’a-i Sultaniye olarak isimlendirilmiştir. Bir başka isim
değişikliğini de Kengırı İdadisi’nde görmekteyiz. Bu ders yılında idâdînin ismi Ertuğrul
olarak verilmiştir. 157
1897–1898 ders yılında, Edirne idâdî şubesi ve İzmir idâdî şubesi haricinde 158,
diğer idâdîlerdeki Müslim öğrenci sayısı 3.206, gayrimüslim öğrenci sayısı ise 216’dır.
Toplamda ise vilayetlerde ve müstakil sancaklarda mevcut 38 adet idâdîde 3.724
öğrenci vardır. 1895–1896 ders yılında gündüzlü idâdîlere devam eden toplam öğrenci
sayısı 3.422 iken 1897–1898 ders yılında bu sayının 3.724’e çıkması, öğrenci
sayısındaki 302 kişilik bir artışı göstermektedir. 159
1898–1899 (R.1314–1315) ders yılı, bu ders yılında, yatılı olan Mamuretülaziz ve Sivas
idâdîleri gündüzlüye çevrilmiştir. Böylece vilayet ve müstakil sancaklarda bulunan
gündüzlü idâdî sayısı 40’a çıkmıştır. Bu ders yılında, Balıkesir İdâdîsi için Karesi ismi
kullanılmıştır. Ayrıca, bir ders yılı öce ismi Ertuğrul olarak verlmiş olan idâdînin ismi
bu ders yılında tekrar Kengırı olarak verilmiştir.
1898–1899 ders yılında vilayet ve müstakil sancaklarda mevcut 40 gündüzlü
idâdîde eğitim öğretime devam eden 4.068 öğrenci bulunmaktadır. Bu öğrencilerden
3.701’i Müslim, 252’si gayrimüslimdir. Edirne İdâdî Şubesi’nin öğrenci sayısı, Müslim-
gayrimüslim ayrımı yapılmadan verildiğinden sadece toplamda yer almaktadır. 160 Bir
önceki ders yılına göre vilayet ve müstakil sancaklardaki gündüzlü idâdîlerin öğrenci
sayıları toplamı 344 kişi artmıştır.
1899–1900 (R.1315–1316) ders yılı, 1899–1900 ders yılında vilayet ve sancak
merkezlerindeki gündüzlü idâdîlerin sayısında da herhangi bir değişme olmamıştır. Bir
önceki ders yılında Mağnisa olarak isimlendirilen idâdî, bu ders yılında Saruhan olarak
isimlendirilmiştir. Bu ders yılında vilayet ve sancak merkezlerindeki gündüzlü
idâdîlerde, 4.425’i Müslim, 327’si gayrimüslim, 4.863 öğrenci bulunmaktadır. Amasya
İdâdîsi’nin öğrenci sayısı, Müslim gayrimüslim ayrımı yapılmadan verildiğinden,
157
SNMU, 1319,, s. 758. İki ismin aynı idâdî için kullanıldığı ilgili kaynakta görülebilir.
158
Edirne idâdî şubesi ve İzmir idâdî şubesi öğrenci sayıları verilirken Müslim-gayrimüslim ayrımı
yapılmadan toplam öğrenci sayıları verilmiştir.
159
SNMU, 1316, ss. 780–1252.
160
SNMU, 1317, ss. 873–1490.
42
sadece toplamda yer almaktadır. Bu ders yılında, bir ders yılı öncesine göre, 795 kişilik
bir artış söz konusudur. 161
gündüzlü idâdîlere dört yeni idâdî daha eklenmiştir. Bu idâdîler, Çorum, Antalya,
Malatya ve Serfiçe idâdîleridir. Bu ders yılında, vilayet ve sancaklardaki 44 gündüzlü
idâdîde 4.914 Müslim, 289 gayrimüslim öğrenci bulunmaktadır. Amasya ve Malatya
idâdîlerinin öğrenci sayıları verilirken, Müslim, gayrimüslim ayrımı yapılmadan toplam
öğrenci sayıları verildiğinden, bu idâdîlerin öğrenci sayıları sadece toplamda yer
almaktadır. Bir önceki ders yılında 4.863 olan öğrenci sayısı, bu ders yılında 5.465’e
çıkmış, böylece 602 kişilik bir öğrenci artışı gerçekleşmiştir. 162
1902–1903 (R.1318–1319) ders yılı, 1902–1903 ders yılında vilayet ve müstakil
sancaklarda buluna gündüzlü idâdî sayısı elli üçe yükselmiştir. İki ders yılı önce mevcut
olan idâdîlere dokuz yeni idâdî katılmıştır. Bu idâdîler, Maraş, Urfa, Mardin, Tokat,
Isparta, Niğde, Senice, Berat Hamidiye ve Taiz idâdîleridir. Bu ders yılında vilayet ve
müstakil sancaklarda bulunan gündüzlü idâdîlerin toplam öğrenci sayısı 6.710’dur. Bu
öğrencilerden 6.070’i Müslim, 364’ü gayrimüslimdir. Yeni açılan Niğde ve Isparta
idâdîlerinin öğrenci sayıları Müslim, gayrimüslim ayrımı yapılmadan verilmiştir.
Bundan dolayı bu iki idâdînin öğrenci sayıları sadece toplamda yer almaktadır. İki
önceki ders yılına nazaran gündüzlü idâdîlerin öğrenci sayısında 1.245 kişilik artış
olmuştur. 163 Ders yılı ile ilgili verileri aldığımız istatistikte Dedeağaç ve Kayseri
idâdîlerinin öğrenci sayılarında veya öğrenci sayısı toplamlarında hata yapılmıştır. 164
1909–1910 (R.1325–1326) ders yılı, 1909–1910 ders yılında, vilayetlerde ve sancak
merkezlerinde 78 adet gündüzlü idâdî bulunmaktadır. Yukarıdaki bilgileri aldığımız
istatistik mecmuasında, vilayet ve sancaklarda 78 adet gündüzlü idâdî olduğu
belirtilmekte ise de bu idâdîlerden 72 tanesinin ismi vardır. Bu idâdîlerin vilayet ve
sancaklara göre dağılımı aşağıdaki çizelgede verilecektir. 165
161
SNMU, 1318, ss. 971–1668.
162
SNMU, 1319, ss. 304–980.
163
SNMU, 1321, ss. 281-727.
164
Dedeağaç İdâdîsi’nin 43 Müslim, 15 gayrimüslim olarak verilen öğrenci sayısının toplamı 48 olarak
verilmiştir. Toplamda veya Müslim ya da gayrimüslim öğrenci sayısında hata vardır. Aynı şekilde
Kayseri İdâdîsi’nin 114 Müslim, 1 gayrimüslim öğrencisi olduğu belirtilmişken öğrenci sayısı toplam 151
olarak verilmiştir.
165
43
Çizelge 5: 1909–1910 Ders Yılında Vilayet ve Sancaklardaki Gündüzlü İdâdîler

Vilayetin İsmi İdadinin İsmi Vilayetin İsmi İdâdînin İsmi
Siroz Bitlis
Selanik Bitlis
Drama Muş
Görice Eğri
Manastır Serfiçe Yanya Preveze
Debre Berat
Prezrin Aydın
Piriştine Mağnisa
Kosova Senice Aydın Menteşe
İpek Denizli
Taşlıca İzmir Nehari
Gümüşhane Niğde
Rize Isparta
Trabzon Konya
Kengırı Antalya
Sinop Burdur
Trabluşşam Kırşehir
Lazkiye Kayseri
Beyrut Ankara
Akka Yozgat
Nablus Çorum
Bilecik Amasya
Söğüt Sivas Tokat
Hüdavendigar Kütahya Karahisar-ı Şarkî
Eskişehir
Karahisar İşkodra Draç
Mardin Süleymaniye
Diyarbekir Ergani Musul Musul
Siverek Kerkük
Çatalca Çatalca Trablusgarb Trablusgarb
İzmit İzmit Bağdad Bağdad
Biga Kal’a-i sultaniye Van Van
Bolu Bolu Erzurum Erzincan
Cezayir-i Bahr-i Sefid Sakız Mamuretülaziz Malatya
Adana Mersin Suriye Hama
Kudüs-i Şerif Kudüs Haleb Maraş
Basra Basra Karesi sancağı Balıkesir
Canik sancağı Samsun Urfa sancağı Urfa
Medine-i Münevvere Medine-i Münevvere Zor
Zor sancağı
sancağı
Yemen Taiz
İstatistik mecmuasında, Diyarbekir vilayet merkezinde bulunan, Diyarbekir

İdâdîsi yer almamaktadır. Hâlbuki 1909 yılında okulun ihtiyaç duyduğu hendese
(geometri) araç ve gereçlerinin, Vali Galip Paşa tarafından, okul idarisine teslim edildiği
bilinmektedir. 166 Diyarbekir İdâdîsi’nden başka Edirne Vilayeti’nde bulunan gündüzlü
idâdîlerden, Edirne idâdî şubesi, Gümülcine, Kırkkilise, Dedeağaç, Gelibolu ve
Tekfurdağı idâdîlerine de istatistikte yer verilmemiştir.
166
Yıldız, a. g. e, s. 187.
44
1913–1914 (R.1329–1330) ders yılı, 1913–1914 ders yılında mevcut gündüzlü

idâdîlerden 12 tanesi sultaniye çevrilmiştir. Bu idâdîler: Yozgat, Aydın, Bağdad,
Diyarbekir, Sivas, Konya, İzmit, Balıkesir, Kudüs-i Şerif, Kal’a-i Sultaniye, Bitlis ve
Basra idâdîleridir. Aynı ders yılı içerisinde beş de yeni idâdî açılmıştır. Bu idâdîler
Ordu, Giresun, İnebolu, Ayntab ve Edremit idâdîleridir. Kullanılan istatistikte 1913–
1914 ders yılında vilayet ve sancaklardaki idâdî sayısı 57 olarak verilmiştir. 167 Bu
idâdîler ve idâdîlerin bulunduğu vilayetler aşağıdaki gibidir.
Çizelge 6: 1913–1914 Ders Yılında Vilayetlerdeki ve Sancaklardaki Gündüzlü

İdadiler 168
Vilayetin İsmi İdadinin İsmi Vilayetin İsmi İdâdînin İsmi
Tekfurdağı Amasya
Edirne Gelibolu Sivas Tokat
Kırkkilise Karahisar
Adana Mersin Ordu

Trabzon Rize
Çorum Giresun
Ankara
Kırşehir
İnebolu
İzmir Nehari Kastamonu Sinop
Aydın Denizli Kengırı
Mağnisa
Isparta
Trabluşşam Burdur
Konya
Akka Nevşehir
Beyrut
Lazkiye Niğde
Nablus
Musul
Ayntab Musul Süleymaniye
Haleb
Maraş Kerkük
Eskişehir Edremit
Bilecik Antalya
Hüdavendigar
Söğüt Urfa
Vilayetlere Bağlı
Kütahya Bolu
Olmayanlar
Çatalca
Ergani Zor
Diyarbekir Siverek Samsun
Mardin Karahisar-ı Sâhib
Kayseriye
Suriye Hama Medine
Muğla
Mamuretülaziz Malatya
167
168
A. g. e, s. 50–51.
45
Yukarıda verilen 51 idâdîden başka 6 idâdî daha mevcuttur. Bu idâdîler:

Erzincan, Bâyezid, Muş, Siird, Taiz ve Gümüşhane idâdîleridir. 169
1913–1914 ders yılında, vilayet ve sancaklardaki gündüzlü idâdîlere toplam
2.279 öğrenci kaydı yapılmıştır. Bu öğrencilerden 2.279’u Müslim, 20’si Rum, 7’si
Ermeni, 7’si Musevi ve 3’ü çeşitli milletlerdendir. Ders yılı içerisinde 1.784’ü Müslim,
33’ü Rum, 56’sı Ermeni, 9’u Musevi, 3’ü çeşitli milletlerden toplam 1.885 öğrenci
okulları terk etmiştir. Görüldüğü gibi bu ders yılında okullara toplam 2279 öğrenci
kaydı yapılmışken, aynı ders yılı içerisinde 1.885 öğrenci okulları terk etmiştir.
Öğrencilerin okulları terk sebepleri beş kısma ayrılmıştır. Bu sebepler, hastalık, vefat,
ihraç, nakil ve çeşitli nedenlerdir. Hastalık nedeni ile 70, vefat nedeniyle 25, ihraç
nedeniyle 38, nakil nedeniyle 481, sair nedenlerle ise 1.269 öğrenci okulları terk
etmiştir. 170
Her ne kadar ders yılı içerisinde kayıt yaptıran gayrimüslim öğrencilerden daha
fazlası yıl içerisinde okulları terk etmişse de sınavlardan önce mevcut olan öğrenci
sayılarına bakıldığında gayrimüslim öğrencilerin idâdîlere devam ettiği anlaşılmaktadır.
Sınavlardan önce idâdîlerde mevcut olan 6.220 öğrenciden 6.060’ı Müslim, 55’i Rum,
78’i Ermeni, 16’sı Musevi, 11’i ise çeşitli milletlerdendir.
Ders yılı sonunda 504 öğrenci okullardan mezun olmuştur. Bu öğrencilerin 458’i
Müslim, 19’u Rum, 22’si Ermeni, 2’si Musevi, 3’ü ise çeşitli milletlerdendir. Ayntab,
Ordu, Giresun, İnebolu, Edremit ve Samsun idâdîleri mezun verememiştir.
1913–1914 ders yılında vilayet ve sancaklardaki gündüzlü idâdîlerde, eğitim ve
öğretimi tamamlayan 6.220 öğrenciden 4.198’i yılsonundaki sınavlarda başarılı olarak
bir üst sınıfa geçmiş, sınavlarda başarılı olamayan 1.518 öğrenci ise bir üst sınıfa
geçememiştir. Sınıfını geçemeyen öğrenci sayısı toplam öğrenci sayısının yaklaşık %
25’ini oluşturmaktadır.
Öğrencilerin babalarının meslek gruplarına dağılımı, hangi meslek gurubuna
mensup ailelerin, çocuklarını idâdîlere göndererek eğitim aldırdıkları konusunda bir
fikir vermesi yönüyle önemlidir. Bolu İdâdîsi ile ilgili bilgiler, bu konuyla ilgili
169
A. g. e, s. 59.
170
A. g. e, s. 51.
46
verilerin alınamamış olmasından dolayı, verilere dâhil değildir. Çocuklarını idâdîlere

gönderenlerin, meslek gruplarına dağılımı aşağıda verilen grafikteki gibidir. 171
İ d â d î Ö ğ r e n c ile r in in B a b a la r ın ın M e s le k G u r u p la r ın a D a ğ ılım ı
U le m a ; 4 0 2 ;
6 ,6 %
D in A d a m ı; 4 6 ;
0 ,8 %
D i ğ e r ; 1 .5 2 4 ;
M e m u r ; 1 .3 4 4 ;
2 5 ,2 %
2 2 ,2 %
F e n le İlg ili
Ç iftç i; 8 7 3 ; M e s le k le rd e
1 4 ,4 % Ç a lış a n la r; 3 9 ;
S a n a tk a r; 7 8 6 ; 0 ,6 %
1 3 ,0 % T ü c c a r ; 1 .0 3 5 ;
1 7 ,1 %
Grafik 4: İdâdî Öğrencilerinin Babalarının Meslek Gruplarına Dağılımı
Grafikte görüldüğü gibi, idâdî öğrencilerinden babası din adamı olanlar, bütünün
% 0,8’ini, fenle ilgili mesleklerde çalışanlar ise ancak % 0,6’sını oluşturmaktadır.
Öğrenci babalarının en düşük gurubunu bu iki meslek oluşturmaktadır. Çocuklarını
idâdîlere göderen en büyük meslek gurubunu % 22,2’lik oranla memurlar
oluşturmaktadır. Bunda memurların vilayet ve kaza merkezlerinde görev yapıyor
olmalarından dolayı çocuklarını kolay bir şekilde idâdîlere gönderebilmelerinin etkili
olduğu söylenebilir. İdâdîlerdeki çiftçi çocukları tüm öğrencilerin % 14,4’ünü
oluşturmaktadır. XX. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı şehir nüfusu toplam nüfusun %
22’sini oluşturmaktaydı. 172 Şehir dışında yaşayan nüfus genelinin tarımla uğraştığı göz
önüne alındığında idâdîlerde öğrenim gören çiftçi çocukları oranının oldukça düşük
olduğu anlaşılmaktadır.
1913–1914 ders yılı için çeşitli hususları hakkında bilgi alınamayan, Erzincan,
Bayezid, Muş, Siirt, Taiz, ve Gümüşhane idâdîleri ile ilgili bilgiler geneldir. Bu
idâdîlerde 550 öğrenci bulunup bunlardan 22’si ders yılı sonunda okullardan mezun
171
A. g. e, ss. 50-54.
172
Quatoert, a. g. m, 905.
47
olmuştur. 355 öğrenci bir üst sınıfa geçmiş, 173’ü ise geçememiştir. Bu 550 öğrencinin
434’ü ibtidai, 116’sı ise taliye sınıfları öğrencileridir. 173
Vilayet sancaklarda açılan gündüzlü idâdîlere devam eden öğrenci sayıları ile
ilgili ilk verileri aldığımız 1894–1895 ders yılında öğrenci sayısı toplamı 2.846 iken
1913–1914 ders yılına gelindiğinde, aradan geçen 20 yılda bu sayı 6.770’ye ulaşmıştır.
Aşağıda vilayet ve müstakil sancaklarda açılmış gündüzlü idâdîlere devam eden öğrenci
sayılarının ders yıllarına göre gelişimi grafik olarak verilecektir.
G ü n d ü z l ü İd â d îl e r e D e v a m E d e n Ö ğ r e n c i S a y ıl a r ın ın D e r s
Y ıl l a r ın a G ö r e D e ğ i ş i m i
8 .0 0 0
6 .7 1 0 6 .7 7 0
7 .0 0 0
6 .0 0 0 5 .4 6 5
Öğ ren ci Sayısı
4 .8 6 3
5 .0 0 0 4 .0 6 8
3 .4 2 2 3 .7 2 4
4 .0 0 0
2 .8 4 6
3 .0 0 0
2 .0 0 0
1 .0 0 0
0
5
4
89
89
89
89
90
90
90
91
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
-1
94
95
97
98
99
00
02
13
18
18
18
18
18
19
19
19
D e r s Y ıl ı
Grafik 5: Gündüzlü İdâdîlere Devam Eden Öğrenci Sayılarının Ders Yıllarına Göre
Değişimi
Grafikte görüldüğü gibi gündüzlü idâdî öğrenci sayısında sürekli bir artış
gerçekleşmiştir. Bu artışta idâdî sayısındaki artış etkili olduğu gibi okulların öğrenci
sayılarındaki artma da etkili olmuştur. Elde edilen veriler ışığında, taşra gündüzlü
173
A. g. e, s. 59.
48
idâdîlerinin öğrenci sayısında, 20 yıllık süreçte, yaklaşık % 138’lik bir artış olduğu
anlaşılmaktadır.
49
İKİNCİ BÖLÜM
2. İDÂDÎLERİN YAPISI VE DÂHİLİ İDARESİ
2.1. İdâdîlerin Yapısı ve Eğitim Süresi

1869 yılında düzenlenen Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile sıbyan, rüşdiye,
idâdî, sultani ve mekâtib-i âliye olmak üzere beş sınıfa ayrılan 174 umumi mektepler
arasında, rüşdiyelerin üzerinde ve mekatib-i sultaninin altında, 175 bir ortaöğretim
kurumu olarak açılması kararlaştırılan idâdîlerin 176 öğretim süresi üç yıl olarak
planlanmıştır. 177
Nizamnamede alınan karar doğrultusunda, numune olarak bir idâdînin
açılabilmesi için M.18 Aralık 1873 (R.6 Kanûn-ı Evvel 1289) tarihinde Cevdet Paşa
tarafından hazırlanmış olan sadaret takrir suretinde idâdî mektebi, Nizamnamede olduğu
gibi, rüşdiyelerden mezun olan öğrencilerin gidebileceği, öğretim süresi üç yıl olan bir
eğitim kurumu olarak tasarlanmıştır. 178 Nitekim arz edilen bu sadaret takriri ile ilgili
iradenin M.07 Ocak 1874 (H.17 Zilkade 1290) tarihinde çıkmasıyla karar
kesinleşmiştir. 179 H.1295 (M.1878) tarihli devlet salnamesine bakıldığında, numune
olarak açılmış olan bu idâdînin öğretim süresinin, kararlaştırıldığı gibi, üç yıl olduğu
görülmektedir. 180
Daha önce ifade edildiği gibi 1884 (R.1300) yılında maarif harcamaları için
konulan, aşar ile musakkafat vergisinden oluşan, hisse-i maarifin dörtte üçü mahallerine
ve dörtte biri İstanbul’daki çeşitli mekteplere tahsis olunmuşken, sonradan hazinenin
içinde bulunduğu durumdan dolayı, yarısı İstanbul için alınmaya başlanmıştır. Bundan
dolayı çoğu yerde idâdî tesisi ve idaresi mümkün olamamıştır. Bu yüzden Meclis-i
Mahsus-ı Vükelâ tarafından M.29 Ocak 1890 (R.17 Kânun-ı Sânî 1305) tarihinde
hazırlanan mazbata ile hali hazırda ahaliden alınmakta olan hisse-i maarifin mekatib-i
idâdiyenin tesisi karşılığı olduğu halde henüz çoğu mahalde mekteplerin yapılamadığı
tespit edilmiştir. Bu problemi çözmek için alınan kararlar şöyledir.
174
Âmire, 1338, s. 470.
175
A. g. e, s. 105.
176
A. g. e, s. 477.
177
A. g. e, s. 478.
178
BOA, Y. EE, 37/47.
179
BOA, İ. DH, 677/47203.
180
50
1. İdâdî mekteplerine rüşdiyeye mahsus olan iki veya üç sınıf eklense idâdîler
rüşdiye hizmetini de ifa edebilir.
2. Lağvedilecek mekatib-i rüşdiyenin muallim ve hademesi idâdî mekteplerinde
istihdam edilebilir.
3. İdâdî mektebi bulunan yerlerdeki rüşdiyeler lağvedilerek ödeneği idâdî
mektepleri ödeneğine ilave edilmelidir.
4. Böylece idâdî olmayan yerlerde bu mektepler açılabilir.
Meclis tarafından tespit edilen problem ve problemin çözümü ile ilgili görüşler
II. Abdülhamid tarafından da uygun görülmüş ve mazbatanın hazırlanışından üç gün
sonra konuyla ilgili irade çıkmıştır. Böylece idâdî bulunan yerlerdeki rüşdiyeler
idâdîlerle birleştirilmiştir. 181 Bu birleştirmeyle, öğretim süresi üç yıl olan idâdîlere iki
yıl da rüşdiye eğitimi eklenmiş ve böylece idâdîlerin öğretim süresi beş yıla çıkmıştır. 182
Karar gereği, idâdî bulunan yerlerdeki rüşdiyeler idâdîlerle birleştirilmişlerse de
İzmir ve Selanik gibi hususi mevkiye sahip büyük şehirlerde, rüşdiyeler idâdî ile
birleştirilmeyerek, idâdîlerin ilk iki senesine şube olmak üzere faaliyetlerine devam
etmişlerdir. 183 Bu durum, aşağıda ifade edilecek olan, 1892 (R.1308) yılında idâdîler
için hazırlanan talimatnamede yer almaktadır. Ancak talimatnamede, hususi mevkiye
sahip büyük şehirler, ifadesi yerine, nüfusu çok olan yerler, ifadesi kullanılmıştır. 184
1884 (R.1300) tarihinden sonra vilayetlerde açılmaya başlanan idâdîler nehari,
yani gündüzlüdür. Fakat ilerleyen zamanda kazanılan tecrübe ile gündüzlü idâdî
mektepleri öğrencilerinin, yalnız vilayet ve liva merkezleri ahalisinin çocukları ile
sınırlı kaldığı anlaşılmıştır. Hâlbuki maarif hissesi vermekle yükümlü olanlar sadece
vilayet merkezlerinde ikamet edenler değildi. Vilayet merkezlerine bağlı kaza ve
köylerin ahalisi de maarif hissesi vermekle yükümlüydü. Vermekle mükellef olduğu
vergiden dolayı idâdîlerden yararlanmaya hakkı olan bu kişiler, çocuklarını, merkezde
barındıracak yer bulamadıklarından, idâdîlere gönderemiyorlardı. Ayrıca merkez
ahalinin çocuklarından idâdîlere devam eden öğrenciler için yapılan masrafa karşın,
beklenen başarı da sağlanamıyordu. Bu nedenle daha faydalı ve noksansız olmak üzere
181
BOA, İ. MMS, 110/4704.
182
Vilayat-i Şahanede Bulunan Leyli ve Nehari Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus Olarak Bu Kere Maarif
Nezaretince Ta‘dilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaâdet 1310, s. 7.
183
184
Ders Programları, 1310, s. 108.
51
bir ara İzmir, Suriye, Beyrut, Selanik, Yanya ve Manastır idâdîleri leyliye yani yatılıya
çevrilmiştir. İdâdîlerden beklenen verimin alınamamasından dolayı her ne kadar bu
şekilde kısmi değişiklikler yapılsa da bu yapılanma, hem gündüzlü idâdîler hem de
yatılı idâdîlerin dâhili idareleri için genel bir talimat olmadığından, yeni problemleri
beraberinde getiriyordu. Gündüzlüden yatılıya çevrilen idâdîlere alınacak yatılı
öğrencinin kaç kişi olacağı, bunlardan ne kadarının ücretli ne kadarını ücretsiz olacağı,
ücretlilerden alınacak ücretlerin ne kadar olacağı gibi hususlar tespit edilmediğinden,
her yerde farklı usul ve esaslar uygulanmaktaydı. Yine umumî bir talimat
olmamasından dolayı, vilayet ve liva merkezlerindeki idâdî öğrencileri, harcanan emeğe
ve masrafa karşın, hem sayıca hem de tahsilce gayri muntazam bir halde bulunup,
bekleneni veremiyorlardı. İdadilerin içerisinde bulunduğu bu durumdan dolayı, taşra
maarif müdürlerinden ve nezaretin bazı memurlarından oluşan bir komisyon kurularak
idâdîler için hem bir ders programı hem de idâdîlerin dâhili idareleri için bir
talimatname hazırlanması kararlaştırıldı. 185
Bu tarihlerde Maarif Nezareti mektupçuluğu görevini yürütmekte olan186
Örikağasızade Hasan Sırrı bu komisyonun Maarif Nazırı Zühdi Paşa tarafından
kurulduğunu ve komisyonun, Mekteb-i Mülkiye Müdürü Abdurrahman Şeref
Efendi’nin başkanlığında, Trabzon Maarif Müdürü Celal Bey, İzmir Maarif Müdürü
Emrullah Efendi, Selanik Maarif Müdürü Menemenlizâde Tahir Bey ve kendisinden
oluştuğunu ifade ederek, çalışmaların nezaretteki odasında yürütüldüğünü ifade
etmektedir. 187
Komisyon tarafından nezaret makamına sunulan mazbata suretinde, komisyonda
yukarıdaki isimlerden başka, Edirne Maarif Müdürü Süruri, Rumeli Maarif Müfettişi
Mehmet Hikmet ve Mekatib-i İdâdîye Müdürü Mustafa’nın da olduğu görülmektedir.
Ayrıca yukarıda ismi geçen Selanik Maarif Müdürünün ismi komisyon üyeleri arasında
geçmemektedir. 188
Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı üzere idâdîler leyli (yatılı) ve nehari
(gündüzlü) olarak ikiye ayrılmış durumdadır. Yukarda bahsedilen komisyon tarafından
hazırlanıp, M.Haziran 1892 (R.Haziran 1308) tarihinde tamamlanan, idâdîlerin ders
185
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
186
Örikağasızâde Hasan Sırrı, Sultan Abdülhamit Devri Hatıraları ve Saray İdaresi, Hazırlayan Ali Adem
Yörük, İstanbul, Ekim 2007, s. 20.
187
A. g. e, s. 65-66.
188
52
programları ve yatılı idâdîler için talimatname ile idâdîlerin durumu resmi olarak netlik
kazanmıştır.
Buna göre idâdî mektepleri, sınıf-ı âdiye ve sınıf-ı âliye olmak üzere iki sınıfa
ayrılmıştır. Sınıf-ı âdiyenin eğitim süresi beş yıl, sınıf-ı âliyenin eğitim süresi iki yıldı.
Liva merkezlerinde bulunan idâdîlerin eğitim süresi beş yıldı ve sınıf-ı âdiyeyi
oluşturuyordu. Bunlar aynı zamanda gündüzlüydü. Vilayet merkezlerinde açılmış ve
bundan sonra açılacak olan yatılı idâdîlerin öğretim süresi ise yedi yıla çıkarılmıştı. Bu
yedi yıllık idâdîlerin ilk beş yılı sınıf-ı âdiyeyi son iki yılı sınıf-ı âliyeyi
oluşturmaktaydı. Gündüzlü liva idâdîleri, aynı zamanda, yatılı idâdîlerin âlî sınıflarına
giriş hüviyetindeydi. Hem beş yıllık, hem de yedi yıllık idâdîlerin eğitim süreleri
rüşdiye sınıflarını da kapsamaktaydı. 189
Yatılı idâdîler ise sahip olduğu yatılı öğrenci sayısına göre dört sınıfa ayrılmıştı.
Yüz elli yatılı öğrenciye sahip idâdîler birinci sınıf, yüz yatılı öğrenciye sahip olanlar
ikinci sınıf, yetmiş beş yatılı öğrenciye sahip olanlar üçüncü sınıf, elli yatılı öğrenciye
sahip olanlar ise dördüncü sınıf yatılı idâdîleri oluşturmaktaydı. 190
Yatılı idâdîlerde eğitim gören öğrencilerin tamamı yatılı değildi. Bu idâdîlere
devam eden öğrencilerin bir kısmı da gündüzlüydü. 191 Yatılı olan öğrenciler de kendi
aralarında ücretli ve ücretsiz olmak üzere iki sınıfa ayrılıyorlardı. 192
Beş senelik idâdîlerde olduğu gibi, yedi senelik idâdîlerin de ilk iki yılı rüşdiye
eğitimine karşılık gelmekteydi. Bu nedenle rüşdiyelerden mezun olan öğrenciler, idâdî
eğitimi almak istediklerinde, idâdîlerin üçüncü yılından eğitimlerine
başlamaktaydılar. 193 Liva merkezlerinde, sadece âdi sınıflardan oluşan, gündüzlü
idâdîlerde beş, vilayet merkezlerinde, âlî sınıflara da sahip, yatılı idâdîlerde yedi yıl olan
eğitim öğretim süresinin, müfredat yönünden, gündüzlü idâdîlerde üç, yatılı idâdîlerde
ise beş yıl olduğu anlaşılmaktadır.
Bu karar daha sonra değiştirilerek idâdîlerin ilk üç yılı rüşdiye eğitimi olarak
kabul edilmiştir. Böylece rüşdiyelerden ve idâdîlerin rüşdiye kısmından mezun olan
öğrenciler imtihansız olarak idâdîlerin dördüncü sınıfına kabul edilmişlerdir.194
189
A. g. e, ss. 5-11.
190
A. g. e, s. 108.
191
A. g. e, s. 120.
192
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
193
194
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1317, Matbaa-i Amire 1317, s. 208.
53
Görüldüğü gibi, müfredat yönünden, idâdîlerdeki eğitim süresi, gündüzlülerde ikiye,

yatılılarda ise dörde indirilmiştir.
İfade edilen talimatname ile vilayet merkezlerinde yatılı idâdîlerin açılarak,
vilayet merkezi dışında ikamet edenlerden, çocuklarını idâdîlerin âlî kısmına göndermek
isteyenlere imkân sağlanmak istenmişse de yatılı idâdîlerin masrafı çok olduğundan, her
vilayet merkezinde yatılı idâdî açmak mümkün görülmemiştir. Bu nedenle yatılı idâdî
açılma durumu olmayan vilayetlerde ikamet edenlerin, çocuklarını hangi vilayetlerdeki
yatılı idâdîlere gönderebilecekleri belirlenmiştir. Buna göre, Üsküb ve İşkodra’dan arzu
eden öğrencilerin Selanik yatılı idâdîsine; Mamuretülaziz, Van ve Bitlis vilayetlerinden,
isteyen öğrencilerin, Erzurum ve Trabzon yatılı idâdîlerine alınması kararlaştırılmıştır.
Ayrıca Bulgaristan, Rumeli-i Şarki, Kıbrıs ve Girit gibi yerlerden, İstanbul’daki âlî
mekteplere her yıl ücretsiz öğrenci kabul edilmekteydi. Buralarda doğrudan doğruya âlî
mekteplere girebilecek öğrenci yetiştiren idâdî bulunmadığından, bu yerlerden
gönderilen öğrenciler, rüşdiye diplomasıyla kabul olunup, âlî mekteplerin hazırlık
sınıflarına alınmaktaydı. Bu öğrenciler hazırlık sınıflarında senelerce okumak zorunda
kalıp, İstanbul’un taşraya göre daha masraflı olmasından dolayı Maarif Nezareti’nin
kendileri için çokça para harcamasına sebep oluyorlardı. Ayrıca bu durum, mekatib-i
âliyenin öğrenci sayısının gün geçtikçe artmasından dolayı, idari yönden de sıkıntıya
sebep olmaktaydı. Bunun için de Bulgaristan ve Rumeli-i Şarki öğrencisinin Edirne,
Kıbrıs ve Girit öğrencisinin ise Cezayir-i Bahr-i Sefid idâdîlerinin yatılı kısımlarına
yerleştirilerek, bu öğrencilerin, şayet İstanbul’a gelecek olursa, doğrudan, âlî okulların
sınıflarına alınmaları kararlaştırılmıştı. Böylece hem fazla masraf hem de idari zorluklar
bir derece hafifletilmiş olacaktı. 195
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile idâdîlerden, rüşdiyeler ile sultaniler
arasındaki eğitim kademesini oluşturma görevini üstlenmesi beklenirken, 1892 yılına
gelindiğinde, sürecin nizamnamede planlandığı gibi işlememesinden dolayı, idâdîlerin
üstlenmesi beklenilen görevler değişmiştir. Bu değişiklikten sonra yatılı idâdîlerden,
hem âlî askeri okullara ve Mekteb-i Mülkiye’ye girebilecek öğrenciler yetiştirmesi, hem
de memleketin ihtiyaç duyduğu eğitimli insan ihtiyacını karşılaması beklenmektedir.
195
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
54
Gündüzlü idâdîlerden beklenen ise yatılı idâdîlerin âlî sınıflarına öğrenci hazırlama
işidir. 196
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile âlî okullara öğrenci hazırlama işi
sultanilere verilmişken, bundan sonra bu görevin yatılı idâdîlere verilmiş olduğu
görülmektedir. Bunda, sultanilerin nizamnamede kararlaştırıldığı şekilde açılamamış
olması etkili olmuştur. 197
1902–1903’de (H.1320) gündüzlü idâdîlerin beşinci sınıfı kaldırılıp, eğitim
süresi dört yıla indirilerek, beşinci sınıf dersleri diğer sınıflara dağıtılmışsa da 198 bu
uygulamadan aynı yıl vazgeçilmiştir. 199
1903–1904 (H.1321) tarihinde, idâdîlerin beş ve yedi yıla dağıtılmış olan
derslerinin bu süreler için fazla olduğu, bu nedenle de öğrencilerin derslere tahammül
edemedikleri tespit edilmiş ve beş yıllık idâdîlerin eğitim süresi altı yıla, yedi yıllık
idâdîlerin eğitim süresi ise sekiz yıla çıkarılmıştır. 200 Ancak bu uygulamadan bir süre
sonra vazgeçilmiş ve idâdîlerin eğitim süresi tekrar eski halini almıştır. 201
Yedi yıllık idâdîlerin eğitim süresinde ve öğretim kademesindeki konumunda,
idâdîlerin sultanilere dönüştürülmesine kadar, başka bir değişiklik olmamıştır.
Beş yıllık idâdîlerde ise 1914 (R.1330) yılından itibaren yeni bir yapılanmaya
gidilmiştir. Bu yeni yapılanmayla birlikte, ilk üç yılı rüşdiye son iki yılı idâdî
müfredatına tabi olan eski beş senelik idâdîler ortadan kaldırılmış ve üç ibtidai, bir
ihzari, yani hazırlık ve iki idâdî sınıfından oluşan yeni bir sisteme geçilmiştir. Bu yeni
yapının idâdî kısmı da zirai, ticari, sanayi ve umumi olmak üzere dört şubeye
ayrılmıştır. 202
İstanbul’da bulunan idâdîlerin durumu, vilayetlerde bulunan idâdîlerden daha
farklıdır. İstanbul’da bulunan idâdîlerin eğitim süresi dört yıl olup bu idâdîler yedi yıllık
yatılı idâdîlerin seviyesindedirler. Bu idâdîlerin bünyesinde rüşdiye sınıfları olmayıp
okullara rüşdiyeden mezun olmuş öğrenciler kabul edilirdi. Müfredatları da yedi yıllık
196
Ders Programları, 1310, ss. 5-7.
197
Faik Reşit Unat, Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 47-48.
198
Maarif-i Umumiye Nezaretine Merbut Bilcümle Mekatibin Ders cetvelleridir, İstanbul 1320, s. 6.
199
200
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1321, Asr Matbaası 1321, s. 25-26.
201
Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus Talimatname, Matbaa-i Amire, İstanbul 1327, s. 3.
202
BOA, DH. UMVM, 69/34, Mustafa Ergün, İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, Ankara
1996, s. 218.
55
idâdîlerin dört, beş, altı ve yedinci sınıf dersleri ile aynıydı. 203 İstanbul’daki idâdîler
gündüzlüydüler. 204 Yalnız, daha sonra İstanbul Leyli İdâdîsi ismini alan, Numune-i
Terakki Mektebi 205 ve İstanbul (Dersaâdet) İnas İdâdîsi yatılıydı. 206
2.1.1. Yedi Senelik İdâdîlerin Sultaniye Dönüştürülmesi

Mevcut yatılı idâdîlerdeki eğitim kalitesi yeterli bulunmadığından veya bu
idâdîler, Avrupa’daki liselere nazaran yetersiz bulunduğundan, 1910 (R.1326) yılından
itibaren idâdîlerin sultaniye dönüştürülmesi kararlaştırılmıştır. Sultanilerin, eğitim
kalitesi Avrupa liselerinin seviyesinde olmak üzere, rüşdiye sınıflarından başka, her
devresi üçer yıllık iki devreden ibaret olması ve mükemmel bir eğitim vermesi
planlanmıştı. Alınan bu kararla birlikte ilk etapta on iki idâdî sultaniye
dönüştürülmüştür. 207 Sultaniye çevrilen bu idâdîlerin isimleri, daha önce verilmiş
olduğundan, burada tekrar zikredilmemiştir.
İdadilere sultani ismi verilerek, onların hem yapısında hem de eğitim kalitesinde
gerçekleştirilmek istenen değişimin nedenleri arasında, Osmanlı Devleti’nin, toprakları
üzerinde eğitim faaliyetinde bulunan ve rakip olarak gördüğü yabancılarla girişmiş
olduğu rekabeti de saymak gerekir. 208 Bu nedenledir ki gerçekleştirilmek istenen bu
değişimle mükemmel sultaniler teşkil edilecek ve Müslüman çocukların yabancı
okullara müracaat etme mecburiyetleri ortadan kaldırılacaktı. Hatta gayrimüslim ve
yabancı çocuklar da bu yeni sultanilere girmek isteyecekti. Bu amaç doğrultusunda yeni
sultaniler için Avrupa’dan muktedir öğretmenler dahi getirilecekti. 209
Yedi senelik idâdîlerin bir kısmının sultani ismiyle yeniden yapılandırılmasıyla
birlikte, orta öğretimde biri yedi senelik idâdîler diğeri sultaniler olmak üzere, iki farklı
yapı ortaya çıkmıştı. Sultanilerin eğitim süresi idâdîlerden bir yıl fazla olmasına rağmen
her iki okuldan alınan diplomaların derecesi aynıydı. Bu nedenle öğrenciler,
203
204
İslami’ye ile Kütüphanelere Dair İstatistik Mecmuasıdır, Matbaa-i Amire 1327, s. 20.
205
Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, III, İstanbul, 1941, 757.
206
Neşredilmiştir, Matbaa-i Amire 1336, s. 59.
207
İslami’ye ile Kütüphanelere Dair İstatistik Mecmuasıdır, Matbaa-i Amire 1327, s. 19, Ergün, a. g. e, s.
220.
208
Benjamin C. Fortna, Mekteb-i Hümayûn Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslâm, Devlet ve
Eğitim, Çeviren: Pelin Siral, İstanbul 2005, s.113-114.
209
Sâtı‘, “Meşrûtiyetten Sonra Maarif Tarihi”, Muallim, II/19, (İstanbul 1334), 660.
56
sultanilerdense idâdîlere gitmeyi tercih ediyorlardı. Sultaniye devam eden öğrenciler de

son sınıfa geldiklerinde, buradan tasdikname alıp idâdîlere kayıt yaptırmak suretiyle
oradan hemen mezun oluyorlardı. Böylece bir yıl kazanmış oluyorlardı. Bu durum
nedeniyle yeni yapılanmanın üzerinden bir iki yıl geçmiş olmasına rağmen sultanilerin
sekizinci sınıfı hiç açılamamıştı. Bu dönemde maarif nazırı olan Şükrü Bey, bu
problemi, ilk önce, sultanilerin son sınıfına devam etmeden hiçbir şekilde tasdikname
verilmemesi, şayet okulu terk eden olursa bunların idâdîlere kabul edilmemesi ve bu
gibi öğrencilere okuldan kovulmuş nazarıyla bakılması konusunda, maarif ve sultani
müdürlerine kesin emirler vermek suretiyle çözmeye çalıştı. Bu şekilde sultanilerin son
sınıfları açılabildi. 210 Fakat bu konuda kesin çözüm, 1913 yılında, kalan yedi yıllık
idâdîlerin de 1914 yılının başlangıcından itibaren sultaniye dönüştürülmesi kararının
alınması ile sağlanmış oldu. 211 Böylece, İstanbul’da bulunan ve yatılı olan Dersaâdet
İnas İdâdîsi hariç tutulursa 212, 1913–1914 (R.1329–1330) ders yılı itibariyle
vilayetlerdeki yedi yıllık idâdîler ve İstanbul’daki idâdîler sultaniye çevrilmiştir. 213
Yedi yıllık idâdîlerden sonra beş yıllık bazı idâdîler de sultaniye çevrilmiştir.
Beş yıllık idâdî iken sultaniye çevrilen idâdîlere, Bolu, 214 Kerkük 215 ve Antalya 216
idâdîleri örnek olarak verilebilir.
İdâdîlerin yapısında ve isminde bu değişiklikler yapılmışsa da bundan beklenen
verim elde edilememiştir. Yeni sultanilerin öğretmen ihtiyacının, çeşitli vasıflara sahip
öğretmenlerden seçilerek karşılanması planlanmıştı. Ancak ilk etapta sultaniye çevrilen
idâdîlerin öğretmen kadroları dahi seçilmiş öğretmenlerden oluşturulamamıştı. Tüm
yedi yıllık idâdîler sultaniye çevrilince gerekli vasıfları taşıyan öğretmenleri seçme işi
tamamen bırakılmış ve eski yedi yıllık idâdî öğretmenleri doğrudan sultanilere
alınmıştı.217
210
“Maarif Nazırımızla Mülakat”, İkdam, 9 Temmuz 1914 (R. 26. IV. 1330)
211
“Anadolu Mekatib-i İdâdiyesi”, Tercüman-i Hakikat,17 Nisan 1913, s. 3, Ergün, a. g. e, s. 221.
212
Neşredilmiştir, Matbaa-i Amire 1336, s. 59.
213
A. g. e, s. 50.
214
BOA, DH. İD, 190/4.
215
BOA, DH. İD, 190/65.
216
BOA, DH. UMVM, 32/29.
217
Nevzad Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi Kuruluşlar ve Tarihçeler, Milli Eğitim Basımevi,
Ankara 1948, s. 226-227.
57
2.1.2. İdâdîlerde Ziraat, Ticaret ve Sanayi Şubelerinin Açılması

1899–1900 ders yılında Osmanlı İmparatorluğu genelinde idâdî sayısı altmışa
ulaşmıştır. Bu idâdîlerin, on yedisi yatılı, kırkı gündüzlü olmak üzere, elli yedisi
vilayetlerde, üçü İstanbul’da bulunuyordu. 218 İdâdî sayısındaki bu artışa paralel olarak
idâdîlerden mezun olan öğrenci sayısı da artış göstermiştir.
Okullardan mezun olan öğrenci sayısının artmasıyla birlikte, mezun olan her
öğrencinin devlet hizmetine alınması mümkün olmamış ve bu öğrenciler için
mülazemet 219 usulü uygulanmaya başlanmıştır. Memuriyet sırası bekleyen bu öğrenciler
geçimlerini temin etmek için çeşitli işlerde çalışıyorlardı. Bu işlerden bir kısmı meşru
olmayan işlerdi. Bu durumdan dolayı kendilerine istihdam ve vazife imkânı
doğduğunda, ekserisinin ahlakının bozulmuş olduğu görülüyordu. Memuriyete
giremeyip açıkta kalanlar ise almış oldukları eğitimin farklı olmasından, ticaret ve
zanaatla uğraşamıyorlar, münasebetsiz işlere teşebbüs ediyorlardı. İfade edilen bu
sıkıntılar sebebiyle, idâdîlerin, Almanya ve diğer devletlerde olduğu gibi, çeşitli
sınıflara ayrılarak, öğrencilerden devlet için lazım olan miktarının ayrı bir sınıfta, geri
kalanının ise okulu bitirdikten sonra ticaret ve zanaatla uğraşabilecekleri programlara
sahip, ayrı sınıflarda eğitilmeleri planlanmıştı. 220
M.09 Ocak 1900 (R.28.X.1315) tarihinde hazırlanmış olan sadaret tezkere
suretinde ifade edilmiş olan bu plan dikkate alınmış ve 1900 (R.1316) yılında yatılı
idâdî bulunan vilayet merkezlerinde ziraat, sanayi ve ticaret şubelerinin açılması
kararlaştırılmıştır. Açılması irade-i seniyye gereği olan bu şubelerin hangilerinin hangi
idâdîlerde açılacağı da kararlaştırılmıştır. Aşağıda hangi yatılı idâdîde hangi şube veya
şubelerin açılacağı gösterilecektir.
218
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1318, Matbaa-i Amire 1318, ss. 792-1668.
219
Mülazemet: Memuriyet için sıra bekleme.
220
BOA, Y. EE, 5/127.
58
Çizelge 1: Yatılı İdâdîler Bünyesinde Açılan Meslek Şubeleri. 221
İdadinin İsmi Açılacak Şube

Selanik İdâdîsi Ticaret ve sanayi şubeleri
İzmir İdâdîsi Ticaret ve sanayi şubeleri
Kosova İdâdîsi Ziraat şubesi
Manastır İdâdîsi Ziraat şubesi
Edirne İdâdîsi Ziraat şubesi
Yanya İdâdîsi Ziraat şubesi
Bursa İdâdîsi Ziraat ve sanayi şubeleri
Konya İdâdîsi Ziraat ve sanayi şubeleri
Adana İdadisi Ziraat şubesi
Ankara İdadisi Ziraat şubesi
Erzurum İdadisi Ziraat şubesi
Sivas İdâdîsi Ziraat şubesi
Trabzon İdadisi Ticaret, sanayi ve ziraat şubeleri
Kastamonu İdadisi Ziraat şubesi
Haleb İdâdîsi Ziraat şubesi
Suriye İdâdîsi Ticaret, sanayi ve ziraat şubeleri
Beyrut İdâdîsi Ticaret ve sanayi şubeleri
Midilli İdâdîsi Ticaret ve sanayi şubeleri
Bağdad İdâdîsi Ziraat şubesi
H. 1319 tarihli maarif salnamesinde 1900–1901 (R.1316) tarihinde mekatib-i

idâdiyenin her birinde, bulunduğu yerin ihtiyacına göre, ticaret, ziraat ve sanayiye ait
sınıflar açılarak eğitime başlandığı ifade edilmektedir. 222 Daha sonraki tarihlerde
idâdîlerin bünyesinde açılan bu sınıflarda derse girmek üzere öğretmenler atanmış,223
ziraat şubeleri için uygulama alanları tahsis edilmiştir. 224
221
BOA, MF. MKT, 532/12.
222
223
BOA, TFR. I. MN, 32/3131.
224
BOA, DH. MKT, 805/40.
59
İdadilerin bünyesinde açılan ziraat, sanayi ve ticaret şubeleri için, idâdîlerin

öğretim programından farklı olarak, öğretim programı da yapılmıştır. 225 Hatta idâdî
öğretim programında olup, ifade edilen şubelerin öğretim programında olmayan
derslerin bu şubelerde okutulamayacağı Maarif Nezareti’nce beyan edilmiştir. 226 Açılan
bu şubelerde derse girmek üzere, özellikle meslek dersleri için, yeni öğretmen atamaları
yapılmış olduğu gibi idâdîlerle ortak olan derslere girmeleri için idâdî öğretmenlerinden
görevlendirmeler de yapılmıştır227.
Kuruluşunun üzerinden birkaç yıl geçmiş olmasına rağmen, 1904 yılında
idâdîlerin ziraat şubeleri kapatılarak dersleri idâdî ders programıyla birleştirilmiştir228.
Yatılı idâdîler bünyesinde çeşitli şubeler açarak mesleki eğitim verme
girişiminde başarılı olunamamasının ardından bu kez de beş yıllık liva idâdîleri
vasıtasıyla mesleki eğitim verilmek istenmiştir.
9 Temmuz 1914 tarihli İkdam gazetesinde yayınlanan, dönemin Maarif Nazırı
Şükrü Bey ile yapılan mülakatta, Şükrü Bey, beş yıllık idâdîlerden mezun olanların tek
gayelerinin devlet dairelerinde memurluğa girmek olduğunu, bu nedenle beş yıllık idâdî
mezunlarından hiç istifade edilemediğini ifade etmektedir. 229 Şükrü Bey aynı mülakatta,
bu durumu çözmek için, idâdî eğitim süresini dört sene yaptıklarını belirtmektedir. Dört
yıllık eğitim süresinin ilk yılında öğrenciler, ortak derslerle genel bir eğitime tabi
tutulacaktır. Geri kalan üç yıl, ziraat, ticaret ve malumat-ı umumiyeden oluşan üç
şubeye ayrılacak, öğrenciler de kabiliyetlerine ve velilerinin muvafakatine göre bu
şubelerden birine devam ettirilecekti.
1914 yılında, şeklen farklı olsa da Şükrü Bey’in ifade etmiş olduğu amaç
doğrultusunda, beş yılık idâdîler lağvedilmiş, bunun yerine üçü ibtidai, biri ihzari yani
hazırlık ve ikisi idâdî sınıflarından oluşan yeni bir yapı getirilmiştir. Bu yapıda son iki
yıl dört şubeye ayrılıyordu. Bu şubeler, zirai, ticari, sanayi ve umumi şubelerden
oluşmaktaydı. 230
225
226
BOA, MH. MKT, 674/22.
227
228
BOA, MF. MKT, 802/26.
229
“Maarif Nazırımızla Mülakat”, İkdam, 15 Ş. 1332.
230
BOA, DH. UMVM, 69/34.
60
Liva idâdîlerinde yapılan bu düzenlemenin üzerinden iki yıl geçmiş olmasına

rağmen, idâdîlerin bir kısmında uzman öğretmenler bulunamadığından, ticaret, zanaat
ve ziraat eğitimi yapılamamıştır. 231
İdadilerin yapısında gerçekleştirilen bu değişikliklere rağmen beş senelik liva
idâdîlerini mesleki eğitim veren eğitim kurumları haline getirme girişimi başarıya
ulaşamamıştır. 232 Milli Mücadele’nin sonunda yalnız altı zirai, beş sanayi ve bir ticari
şubeli idâdî mevcuttu. 233
2.2. İdâdîlerin Dâhili İdaresi

Yukarıda da ifade edildiği gibi, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi kararı
gereğince açılmış ve ülke geneline yayılmaya başlamış olan idâdîlerin idareleri için,
1892 tarihine kadar bir talimatname hazırlanmamıştır. 234 Dolayısıyla 1892 tarihine
kadar idâdîler, 1869 Nizamnamesi hükümlerince idare edilmişlerdir. 1892 tarihinden
sonra ise idâdîler, 1892 tarihinde hazırlanmış olan talimatname doğrultusunda idare
edilmeye başlanmış olup tarihi süreçte bu talimatnamede çeşitli değişiklikler
yapılmıştır. İfade edilen talimatname yatılı idâdîler temel alınarak hazırlanmıştır. Eğer
yatlı idâdîler ile gündüzlü idâdîler arasında aynı konuda farklılık varsa gündüzlü
idâdîlere ayrıca atıfta bulunulmuştur. Yine yatılı öğrenci sadece yatılı idâdîlerde
bulunduğundan talimatnamelerdeki, idâdîlerin yatılı kısmıyla ilgili hususlar sadece
yatılı idâdîlerle ilgilidir.
2.2.1. İdari Personel

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde her idâdînin muavinleriyle birlikte altı
öğretmeni ve mubassır 235, bevvap (hademe/kapıcı) gibi hizmetlilerinin olacağı
belirtilmiştir.236 H.1295 (1878) tarihli devlet salnamesinde, numune olarak açılmış olan
idâdînin bünyesinde, açılışından dört yıl sonra, bir müdür ve on öğretmen olduğu
görülmektedir. 237
231
BOA, MF. MKT, 1216/62
232
Satı‘, “a. g. m”, s. 663.
233
Öztürk, “İdâdî”, a. g. e, 466.
234
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
235
Mubassır: Okullarda öğrencilerin durumu ile ilgilenen ve düzeni sağlamakla görevli olan kişi.
236
237
61
1892 tarihinde hazırlanmış olan talimatnamede, yatılı idâdîlerin idare heyetinin,

bir müdür, önemli yerlerde bir de müdür-i sânî, bir kâtip, gerektiği kadar memur ve
müstahdemden oluşacağı belirtilmiştir. 238 Aşağıdaki çizelgede hangi derecedeki idâdîde
ne kadar personel istihdam edileceği görülecektir.
Çizelge 2: İdâdîlerde İstihtam Edilecek Personel ve Bunların Sayısı 239

Memuriyet 1. Derece 2. Derece 3. Derece 4. Derece
Müdür 1 1 1 1
Müdür-i Sânî 1 1 - -
Muavin 4 4 3 3
Mubassır 1 - - -
Kâtip 1 1 1 1
Depo Memuru 1 1 1 1
Ambar Memuru 1 1 1 -
Tabip 1 1 1 1
İmam 1 1 1 1
Hastane Hizmetçisi 1 1 1 1
Odacı 1 1 1 1
Kapıcı 1 1 1 -
Gece Bekçisi 3 2 2 -
Hademe 4 4 3 3
Aşçı 1 1 1 1
Aşçı Yamağı 1 1 1 1
Çamaşırcı 1 1 1 1
H.1317 (1899–1900) tarihli maarif salnamesinde yayınlanmış talimatnamede

idâdîlerin bünyesinde olan personel şu şekildedir. Genel olarak idâdîlerde, bir müdür,
İstanbul’daki idâdîlerde müdür-i sânî görevleriyle mükellef bir muavin, lüzumu kadar
mubassır ve hademe, taşra birinci sınıf yatılı idâdîlerinde müdür-i sânî, lüzumu kadar
muavin ve mubassır ile çeşitli memurlar ve müstahdemler, gündüzlü idâdîlerde ise birer
müdür bulunur. Ayrıca bütün idâdîlerde gerektiği kadar öğretmen istihdam edilir. 240 Bu
talimatname ile daha önce ikinci sınıf yatılı idâdîlerde de mevcut olan müdür-i sânî
kadrosu sadece birinci sınıf idâdîlere verilmiştir. Yine bu talimatnamede gündüzlü
idâdîlerde görev yapacak müdür ifade edilmiş, mubassır ve hademeden
bahsedilmemiştir. Bir yıl sonra yayınlanan talimatnamede ikinci sınıf idâdîlere müdür-i
238
Ders Programları, 1310, Dersaâdet, s. 109.
239
A. g. e, s. 138.
240
SNMU, 1317, s. 194.
62
sânî kadrosu tekrar verildiği gibi gündüzlü idâdîlerde de gerektiği kadar mubassır ve
hademe istihdam edileceği beyan edilmiştir. 241
1909 (H.1327) yılında yayınlanan talimatnamede idâdîlerdeki idari kadro şu
şekilde düzenlenmiştir. Bütün idâdîlerde birer müdür, yatılı öğrencisi iki yüz elliden çok
olan idâdîlerde bir müdür-i sânî ve üç muavin, yüz elli ile iki yüz elli arasında öğrenciye
sahip idâdîlerde üç muavin, yüz öğrenciye sahip idâdîlerde iki muavin, gündüzlü
idâdîlerde bir muavin bulunacaktır. Ayrıca idâdîlerin tamamında gerektiği kadar
öğretmen, mubassır, hademe, bir kâtip, bir imam ve yatılı idâdîlerde bir tabip ile yeterli
sayıda gece memuru istihdam edilecektir. 242
İdâdîlerde görev yapan okul müdürü, müdür-i sânî, öğretmen ve muavinlerin
ataması Maarif Nezareti tarafından yapılırdı.
Kâtip, ambar, depo, kütüphane memurları, mubassır, tabip ve imam vilayet
maarif müdür tarafından seçilerek atamaları için Maarif Nezareti’nden izin istenir.
Maarif Nezareti’nden verilen emre göre bu kişilerin atamaları yapılırdı.
Hademe ve diğer hizmetliler ise okul müdürü tarafından seçilir ve maarif
müdürü tarafından atanırdı. Yapılan bu atamalar hakkında Maarif Nezareti’ne bilgi
verilirdi. 243
2.2.2. İdari Personelin Görev ve Sorumlulukları

İdari personelin tamamı mesaiyi takip etmek zorundadır. Okula gelemeyecek
derecede hasta olan memur ve hizmetlinin yerine bir vekil tayin edilir. Bu vekile, tam
maaşın yarısı veya üçte biri vekâlet maaşı olarak ödenir.
Okul ve maarif idarelerince geçerli sayılan bir mazereti olmadan, ayda üç defa
işinin başında bulunmayan memur veya hizmetli müstafi sayılır. 244
Geçerli bir mazeret olmadan hiçbir memuriyet vekâletle yürütülemez. Bir
mazeret nedeniyle bir memura vekil tayin edilecekse bu vekilin ahlaklı olması ve vekil
tayin edileceği işi iyi yapabilecek durumda olması gerekmektedir. 245
241
SNMU, 1318, s. 447.
242
MİMT, 1327, s. 7.
243
244
A. g. e, s. 130.
245
SNMU, 1317, s. 228-229.
63
2.2.2.1. Müdürlerin Görev ve Sorumlulukları

Müdür okulun genel idaresinden birinci derecede sorumlu olup öğrencinin
terbiyesine, eğitim faaliyetlerinin düzenli devam etmesine, okulun temizliğine dikkat
edecek ve mevzuata uygun olarak okulu idare edecektir. 246 Bu genel tanım 1899–1900
(H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede biraz daha genişletilmiş ve tanıma, okulda
güvenliğin sağlanması ve devam ettirilmesi, muallim ve memurların vazifelerini yerine
getirip getirmediklerinin kontrolü, okulun demirbaş eşyasının ve ders araç gereçlerinin
muhafazası görevleri de eklenmiştir. 247 Bir yıl sonra yayınlanan talimatnamede ise
yukarıdaki görevlerin dışında gündüzlü idâdî müdürlerine atıfta bulunulmuş ve
gündüzlü idâdî müdürlerinin, bakkaliye müteahhitlerinin anlaşmaya göre hareket edip
etmediklerinin kontrolüyle de sorumlu oldukları beyan edilmiştir. 248 1909’da (H.1327)
yayınlanan talimatnamede, gündüzlü, yatılı ayrımı yapılmadan mektep bakkallarında
satılacak yiyecek, içeceklerin sağlığa uygun olup olmadıklarının kontrolü de müdürlerin
görevleri arasına eklenmiştir. 249 Bu ifadelerden, mektep bakkalının bugünkü okul
kantinleri, bakkaliye müteahhidinin kantin işletmecisi olduğu anlaşılmaktadır.
Müdür-i sânînin görevlerinden olan günlük tüketilecek erzakı gösteren cetveli
tasdik etme işi, müdür-i sânî olmayan yerlerde müdüre aittir. 250
Yine müdür-i sânînin görevleri arasında yer alan öğrencilerin bildirdikleri
mazeretleri, mühürlemek suretiyle onaylama görevi, müdür-i sânî olmayan yerlerde
müdüre aittir. 251
Müdür, gerek öğrencilerden ve gerekse idari personelden birisinde bulaşıcı
hastalık olduğundan şüphelenirse bu kişiyi tabibe muayene ettirip alınacak tedbirleri
vakit geçirmeden uygulayacaktır. 252
Müdür, memur veya muallimlerden birinin kusurunu tespit ederse, öncelikle
kusuru işleyen kişiyi uyarır. Şayet bu uyarısından bir sonuç alamazsa, durumu yazılı
olarak maarif müdürüne bildirir. Müdür durumun aciliyetine binaen sorumluluğu
üzerine alarak, bir memur veya muallimi, geçici olarak görevden alabilir ve bu işlemden
246
247
SNMU, 1317, s. 194.
248
SNMU, 1318, s. 447.
249
MİMT, 1327, s. 8.
250
251
MİMT, 1327, s. 10.
252
A. g. e, s. 13.
64
sonra durumu hemen maarif müdürüne bildirir. 253 Daha sonra yayınlanan talimatlarda,
durumun, taşrada maarif müdürlerine, İstanbul’da ise Mekatib-i İdâdiye İdaresi’ne
bildirilmesi ifade edilmiştir. Memur veya muallimin kesin olarak görevden alınması
kararı taşrada maarif müdürünün, İstanbul’da nezaretin onayına bırakılmıştır. 254
Müdür her üç ayın sonunda okuldaki vukuatı yazılı olarak maarif müdürüne
bildirecektir. Her ay sonunda, her öğretmenin, girdiği dersin müfredatından hangi
konuları işlediğini içeren bir defter tanzim edip, idari personelin devam durumunu
gösteren bir pusulayı da bu deftere ekleyerek, maarif müdürüne gönderecektir. Bu
defterlerde ve pusulalarda müdür ve müdür-i sânînin imzaları bulunacaktır. Bu defterler,
imtihanlar için, pusulalar ise kıst-el-yevm (çalışılmayan günlerden dolayı kesilen para)
için, esas kabul edilecektir. 255 Taşrada maarif müdürüne İstanbul’da Mekatib-i İdâdiye
İdaresine verilen bu defter ve pusulalar, maarif müdürünün mütalaaları da eklenerek,
nezarete gönderilecektir. 256
Müdür, ders yılı sonunda, derslerle ilgili ihtiyaç duyulan tadilat ve ıslahatı,
muallimlerle birlikte, müzakere ederek sonuçlarını ayrıntılı bir şekilde maarif müdürüne
bildirecektir. 257 1317 ve 1318 tarihli maarif salnamelerinde yayınlanan
talimatnamelerde, müzakere, dersle sınırlı tutulmamış idari meseleler de müzakereye
dâhil edilmiştir.258 1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede ise tadilatına ve
ıslahatına ihtiyaç duyulan hususlarda müzakere yapılması ifade edilmiş ve sınırlama
büsbütün ortadan kaldırılmıştır. 259
Liva merkezlerindeki idâdî müdürlerine, yukarıdaki vazifelere ek olarak, liva
merkezlerinin aşar ve musakkafat vergilerinden maarif için ayrılan hissenin, maarif
sandıklarına gönderilmesi işinin takibi görevi de verilmiştir. Bu görevin idâdî
müdürlerine verilmesinin sebebi, toplanan maarif hissesinin maarif sandıklarına
gönderilmesinde meydana gelen gecikmelerdir. İdâdî müdürlerinin toplanan parayı
harcama ve tahsilâtla ilgili tutulan kayıt defterlerini incelemeye yetkileri yoktur.
Görevleri sadece, on beş günde bir maarif hissesi için ne kadar para toplandığını ve bu
paradan ne kadarının gönderildiğini tespit ederek ziraat bankası şubeleriyle mal
253
254
SNMU, 1317, s. 195.
255
256
SNMU, 1318, s. 448.
257
258
SNMU, 1317, s. 195; SNMU, 1318, s. 449.
259
MİMT, 1327, s. 9.
65
memurlarından alacakları pusulaları bağlı bulundukları vilayet maarif müdürüne

göndermekten ibarettir. Liva idâdî müdürleri, idâdî olmayan kazalarda bu işle rüşdiye
muallimleri ilgilendiğinden, muallimlerin kazalardan gönderdikleri pusulaları da liva
merkezine ait pusulalara ekleyeceklerdir. 260
Müdürün, okulun umumi idaresine ait tüm hususlardaki müracaat mercii, taşrada
maarif müdüriyeti, İstanbul’da Mekatib-i İdâdiye İdaresidir. 261
2.2.2.2. Müdür-i Sânîlerin Görev Ve Sorumlulukları

Müdür-i sânî, İstanbul’da müdür muavini, 262 öncelikle bütün işlerde müdüre
yardım etmekle ve müdür olmadığı zamanlarda ona vekâlet etmekle görevlidir.
Müdür-i sânînin hususi görevleri ise şunlardır: 263
1- Öğretmenlerin ve memurların işe devamlarını takip etmek. Eğitim öğretimin
planlandığı şekilde devam edip etmediğine dikkat etmek.
2- Her akşam kendisine teslim edilecek sınıf defterlerini kontrol etmek ve deftere
bir vukuat yazılmışsa, bunu kaydedip altını imzalamak.
3- Öğretmenlerin ve memurların vazifeleri ile ilgili kusurlarını tespit ettiğinde
durumu müdüre bildirmek. Öğretmenler, memurlar ve öğrenciler arasında
şikâyet ve tartışma olursa, durumu soruşturup, soruşturma neticesini müdüre
bildirmek.
4- Okulun temizliğini, yiyeceklerin özenle hazırlanmasını, yemek salonu ve
yatakhanenin temizliğini ve düzenini denetlemek. Gündüzlü idâdîlerde kantin
işletmecilerinin anlaşma şartlarına riayet edip etmediklerini kontrol etmek. 264
5- Öğrencilerin künye ve imtihan defterlerini, öğretmenlerin ve öğrencilerin, tespit
edilmiş vukuatlarına göre, umumi sicillerini tutmak.
6- Günlük tüketilecek erzakı gösteren cetveli tasdik etmek. Bu görev 1909’da (H.
1327) yayınlanan talimatnamede, günlük tüketilecek erzakın belirlenebilmesi
için öğrenci ile okulda yemek yedirilecek memur ve müstahdemin sayısını
bildirmek şeklinde değiştirilmiştir.
260
SNMU, 1316, s. 157-158.
261
SNMU, 1317, s. 196.
262
A. g. e, 196.
263
264
SNMU, 1317, s. 197.
66
7- Öğrencilerin bildirdikleri mazeretleri, mühürlemek suretiyle, onaylama işi d e

müdür-i sânînin görevleri arasındadır. 265
İstanbul’daki idâdîlere müdür-i sânî atanmadığını ve bu idâdîlerde müdür-i
sânînin görevlerini bir muavinin yürüttüğünü daha önce ifade etmiştik. Ancak M.11
Mart 1906 (R.24 Şubat 1321) tarihli irade-i seniyye ile yürürlüğe giren nizamname
gereğince İstanbul’daki âlî mekteplere ve idâdîlere, taşra idâdîlerindeki müdür-i
sânîlerin görevlerinden farklı olarak, öğrencilerin ahlaklarıyla ilgili hususlara daha fazla
önem verilmesi maksadıyla müdür-i sânîler atanmış ve adı geçen nizamname ile
bunların görev ve sorumlulukları belirlenmiştir. 266 Nizamnameye göre müdür-i sânîlerin
görevleri ve sorumlulukları şunlardır:
1- Müdür-i sânîler, tatil günleri haricinde her gün okulda bulunarak din ve ahlak
bilgisi ile ilgili dersleri kontrol edecek, öğrencinin, dini adap ve güzel ahlak
dairesinde eğitilmelerine daha fazla özen göstereceklerdir.
2- Müdür-i sânîler, okunmakta olan din ve ahlak bilgisi ile ilgili kitapların ve
muallimler tarafından anlatılan ve yazdırılan derslerin, öğrencinin faydasına
olmadığını anladıkları takdirde, o kitapların yerlerine öğrenciye faydalı başka
kitapların seçilmesi konusunu okul müdürü ile müzakere edeceklerdir. Müzakere
sonucu, birinci müdürler tarafından nezarete bildirilecektir. Öğretmenler
tarafından anlatılan ve yazdırılan derslerde dahi lüzumsuz bir durum tespit
ederlerse, durumu derhal okul müdürüne bildireceklerdir.
3- Müdür-i sânîler, dini vazifelerinin ifasını aksatanlara ve güzel ahlaka aykırı hal
ve harekette bulunanlara öncelikle nasihat ve tembih edecekler, bundan sonuç
alamadıkları takdirde, talimatname doğrultusunda verilecek cezayı, okul müdürü
ile birlikte kararlaştıracaklardır.
4- Müdür-i sânîler, din ve ahlak bilgisi umumi imtihanlarında hazır bulunacaklar ve
her ders yılı sonunda, bu derslerle ilgili, öğrenci hakkında toplanmış olan bilgiyi
yazılı olarak, okul müdürleri aracılığıyla, Maarif Nezareti’ne bildireceklerdir.
5- Müdür-i sânîler, icabında güzel ahlaka dair gerekli nasihati yapacaklar ve
öğrencinin terbiyeli olmasına, ahlakının düzeltilmesine, dini vazifelerini ifa
etmesine itina göstereceklerdir.
265
MİMT, 1327, s. 10.
266
BOA, İ. KAN, 4/1324 M-1.
67
6- Müdür-i sânîler, öğrencinin durumuna, ahlakına, vukuatına, dini vazifelerini

yerine getirme derecelerine dair bir defter tutacaklardır. Bu defter dikkate
alınarak, yılsonunda her öğrenciye dini ve ahlaki terbiyeden birer not
verilecektir. Bu notların toplamı dikkate alınarak, Terbiye-i Diniyye ve
Ahlakiyye ismiyle birer derece takdir edilip, bu derece, öğrencilerin mezun
olduklarında alacakları, şahadetnamelere yazılacaktır.
7- Müdür-i sânîlerin, vazifelerini yerine getirip getirmedikleri, Maarif Nezareti’nce
kontrol edilecek ve işlerini aksatanlar hakkında gereken muamele yapılacaktır.
2.2.2.3. Kâtiplerin Görev ve Sorumlulukları

Kâtip, genel olarak, okulun bütün hesap işlerinden ve yazı işlerinden
sorumludur. Kâtibin hususi görevleri ise şunlardır: 267
1- Müdür tarafından istenen her türlü resmi yazıyı yazmak, müdüre gelen yazıları
ve emirleri tescil edip saklamak.
2- Mektepteki ders araç gereçleri ile tüm eşya ve sair edevatın demirbaş defterini
tanzim etmek ve bununla ilgili vukuatı günlük takip etmek.
3- Satın alınan erzakın cinsini, miktarını ve fiyatını bu işle ilgili deftere kaydedip
yapılan masrafın kaydını bir defterde tutmak.
4- Öğrencileri tanzim ederek bir deftere kısaca kaydetmek.
5- Her gün öğrenciye verilecek yiyeceklerin çeşidini bildiren bir pusula düzenleyip
okul müdürüne vermek.
1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede kâtiplere, öğrencilerin

künye defterlerini düzenleme görevi verilmişse de sonraki talimatnamelerde kâtipler
için böyle bir görev verilmemiştir. 268
2.2.2.4. Muavinlerin Görev ve Sorumlulukları

1892 yılında hazırlanan talimatnamede muavinlerin yetki ve sorumlulukları
sınırlı tutulmuşken daha sonra yayınlanan talimatnamelerde bu yetki ve sorumluluklar
artırılmıştır.
267
Ders Programları, 1310, s. 111-112.
268
SNMU, 1317, s. 197.
68
1892 yılında yayınlanan talimatnameye göre muavinlerin görevleri şunlardır: 269

1- Muavinler günde iki dersi geçmemek üzere bir veya iki derse girebilirler.
2- Muavinler, müzakere zamanlarında öğrencilerin, yanında bulunarak, derslerle
ilgili müşkülatlarını müzakere edip, halledeceklerdir.
3- Muavinler, diğer vakitlerde, öğrencilerin uyumlu olmalarına, ahlaklarını
muhafaza etmelerine ve terbiyelerine dikkat edeceklerdir.
4- Muavinler, geceleri yatakhanelerde, kendilerine ayrılan yerlerde, yatacaklar ve
dışarıya, haftada birer defa, sırayla çıkacaklardır.
1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede muavinlerin yukarıda
belirtilen görev ve sorumlulukları genişletilmiş ve bundan başka muavinlere yeni vazife
ve mesuliyetler yüklenmiştir. 1892 yılından sonra yayınlanan talimatnamelerde
sınırlama yapılmadan, muavinlerin asli vazifelerini aksatmamak kaydıyla muallimlik
yapabilecekleri belirtilmektedir. 1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan
talimatnameye göre muavinlerin görev ve sorumlulukları şunlardır: 270
1- Çeşitli derecelerdeki yatılı idâdîlerde, öğrencilerin terbiyesi, derslerle ilgili

müşkülatlarının giderilmesi ve eğitim öğretim faaliyetlerinin aksatılmadan
sürdürülmesi görevleri, daima müdürlerin tetkik ve teftişleri altında olmak üzere,
asıl olarak muavinlere verilmiştir.
2- Muavinler, öğrencilerin hal ve hareketlerine dikkat ederek uyum içerisinde
olmalarını sağlayıp, kavga etmemelerini sağlamakla yükümlüdürler.
3- Nöbetçi olan muavinler, öğrenciler yattıktan on beş dakika sonra,
yatakhanelerde, müdür tarafından belirlenmiş olan yerlerde yatmaya
mecburdurlar. Sabahleyin öğrenciden on beş dakika önce kalkarak onların
düzenini sağlayıp hızlı bir şekilde giyinerek aşağı inip abdest almalarına dikkat
edeceklerdir. Namaz kıldıktan sonra öğrencileri, düzen içersinde, mütalaa
dersliklerine sevk edeceklerdir. Mütalaa zamanları için, öğrencilerin sayısına,
dershanelerin genişliğine ve muavin ile mubassırların adedine göre, bir veya iki
derslik tahsis edilecektir. Öğrenciler mütalaa zamanlarında da nöbetçi olan
muavinin kontrolü altında bulunacaklardır. Bir sonraki talimatnamede
269
270
SNMU, 1317, ss. 198-201.
69
muavinlerin, öğrenci yattıktan on beş dakika sonra yatma mecburiyeti

kaldırılmıştır.271
4- Muavinler, öğrenciler dershanelere girip çıkarken, en yetkili amir sıfatıyla,
mubassırın öğrencileri ikişer ikişer sıraya koyup onları bir düzen içerisinde sevk
etmesine dikkat edip bu esnada öğrenci tarafından düzenin bozulmasına meydan
vermeyeceklerdir. Bu talimatnameden bir yıl sonra yayınlanan talimatnamede,
gerek üçüncü gerekse dördüncü maddedeki hususların yürütülmesinde,
mubassırların, tamamen muavinlerin emri altında bulunup, onların uygun
gördüğü işleri yapmaya mecbur oldukları belirtilmiştir. Ayrıca teneffüs
zamanlarında öğrenciler, mubassırların ve bir muavinin kontrolü altında
bulundurulacaktır. Muavinler, öğrenciler bahçeden okul içerisine girerken ve
dershanelere geçerken onların dağınık bir halde olmamalarına dikkat edecek,
kurallara uymayan öğrencileri cezalandıracaklardır. 272
5- Muavinler, sabahları ilk dersten önce mubassırlar tarafından sınıflarda yapılan
yoklama işleminde hazır bulunacaklardır. Ayrıca muavinler, yevmiye yani sınıf
defterini kontrol ederek önceden okulda bulunmayıp o gün gelen öğrencilerden
alacağı mazeret belgesini ve mazeret beyan edemeyenlerin numarasını ve ismini
müdüre bildireceklerdir. Eğer yoklamada bulunamayıp birinci veya ikinci
dersten sonra gelen öğrenci olursa bu öğrencilerin geç kalma sebeplerini
soruşturmak ve geç kalma işini tekrar eden öğrencileri müdüre bildirmek de
muavinlerin görevlerindendir.
6- Verilecek mükâfatlar ve cezalar, her akşam, müdür-i sânî tarafından, yevmiye
defterlerinden çıkarılıp ayrı bir deftere kaydedilerek, ertesi gün uygulanmak
üzere birinci muavine verilir. Müdür-i sânî olmayan yerlerde onun bu vazifesini
birinci muavin, birinci muavinin vazifesini de muavin-i sânî yerine getirir.
Ayrıca birinci muavin aferin belgesini doldurarak müdüre mühürletir. 273 Tevkif
olunan öğrenciyi, belirlenecek yerde, nöbetleşerek beklemek muavinlerin
görevlerindendir.
7- Muavinler, yatılı öğrenciye mahsus olan sabah, akşam ve gece mütalaalarıyla
öğrencilerin tamamına ait olan gündüz müzakerelerinde, öğrencilerin derslerde
271
SNMU, 1318, s. 451.
272
A. g. e, s. 452.
273
A. g. e, s. 453.
70
işledikleri konularla ilgili şüphelerini gidermeye ve vakitlerini boşa

harcamamalarına, dikkat edeceklerdir. Birinci ve ikinci sınıfların ders
programında birçok müzakere zamanı bulunduğundan müdürler, ders
programlarını muavinlerin bu derslere girebilecekleri şekilde ayarlamalıdırlar.
Eğer sınıfların adedi muavinlerin adedinden fazla ise muavinlerin bulunacakları
sınıfları, lüzumuna göre belirleyeceklerdir. 274
8- Muavinler, gece mütalaalarında sınıfların yevmiye defterlerini kontrol ederek
muallimler tarafından o sınıftaki öğrencilere ödev verilip verilmediğini anlayıp
eğer ödev verilmişse bu ödevlerin öğrenciler tarafından yapılmasına dikkat
edeceklerdir. Eğer ödevlerini yapmayan veya derslerinden başka işlerle meşgul
olan öğrenciler varsa bu öğrenciler muavinler tarafından cezalandırılacaktır.
9- Üç muavin bulunan idâdîlerde muavinlerden ikisinin her gece okulda kalması
mecburidir. İki muavin bulunan okullarda, muavinlere, üç gecede bir, sırayla
izin verilecektir. Muavinlerden birinin izinli olduğu gece müdür veya müdür-i
sânî okulda kalmaya mecburdur. Muavinlere verilecek iznin süresi, akşam son
ders nihayetinden sonraki günün ilk müzakere vaktine kadardır. 1909’da
(H.1327) yayınlanan talimatnamede üç muavin olan okullarda muavinlerden
ikisinin, iki muavin olan okullarda ise nöbetleşmek suretiyle muavinlerden
birisinin okulda kalması mecbur tutulmuştur. Muavinlerden birisi izinli
olduğunda müdür veya müdür-i sânînin okulda kalma mecburiyeti de bu
talimatname ile kaldırılmıştır. 275
10- Yemek sırasında muavinlerden biri yemekhanede bulunarak öğrencilere nezaret
edecektir.
11- Cuma günleri ile diğer tatil günlerinde okulda bir muavin ile bir mubassır
kalacaktır. Mubassır bulunmayan okullarda, bu işi müdürün uygun göreceği bir
memur yapacaktır. Bu madde yalnız gündüz vakti için geçerli olup tatil geceleri
nöbet cetveline göre hareket edilecektir. Cuma nöbetçisi, merkeze bağlı
yerlerden olup da şehirde yanında kalacağı velisi bulunmadığından, cuma gecesi
okulda kalmaya mecbur olan öğrenciler ile perşembe günü müdür-i sânî
tarafından verilecek izinsiz listesinde ismi yazılı olan öğrencilerin yoklamasını
yapıp, gelmeyenlerin isimlerini ertesi gün müdüre bildirecektir. Merkezde
274
A. g. e, s. 454.
275
MİMT, 1327, s. 10-11.
71
kalacak yeri olmayan öğrenciler ile izinsizlik cezası almış yatılı öğrencilerin
yoklaması perşembe akşamüzeri, gündüzlü olan izinsizlerin yoklaması ise cuma
sabahı yapılacaktır. Yoklamada bulunmayan öğrencilerin isimleri ile birlikte
aldığı cezaya bedel mükâfat evrakı veren öğrencilerin isimleri de verilen evrakla
birlikte müdüre bildirilecektir.
12- Okulun bütün memurları, ilk dersin başlangıcından son dersin bitimine kadar
okulda hazır bulunacaklar ve sıhhi mazeretlerine istinaden okul müdüründen izin
almadıkça okuldan ayrılamayacaktır. İzinli olmayan muavinler ile depo ve
ambar memuru gibi yatılı memurlar kendi izinleri haricinde ve müdürün
malumatı olmaksızın gece, gündüz hiçbir suretle okulu terk edemezler.
13- Birinci muavin, öğrencilerin velilerinden getirecekleri, alt tarafı, müdür veya
müdür-i sânî tarafından ruhsat verilmiştir diye işaretlenip mühürlenmiş mazeret
ve izin pusulalarını, yevmiye defterine kaydeder ve pusulalara, iznin yevmiye
defterine kaydedildiğini belirten bir işaret koyar. Öğrenciler bu pusulaları
kapıcıya vermek suretiyle dışarı çıkabilirler.
14- İdâdîlerin ilk iki yılı tahsilin başlangıcı olduğundan, haftada bir kere, öğle
mütalaalarında, birinci ve ikinci sınıftaki öğrencilerin ödev defterlerini ve
kitaplarını kontrol edip defteri olmayan veya defterini gayrimuntazam bir
şekilde kullanan öğrencilerin isimlerini muallimlerine, kitaplarını zayi edenlerin
isimlerini ise müdüre bildirmek muavinlerin görevlerindir. 276
15- Öğrenciler genelde müdür, muallim ve muavinlerini örnek alacaklarından,
okulun tüm memurlarının öğrencilerin yanında gayrimuntazam hal ve harekette
bulunmaları, onların görebilecekleri yerlerde ve koridorlarda sigara içmeleri,
müdür, muavin, muallim ve müstahdemlerin resmi işler dışında okul dışından
misafir kabul edip onlarla sohbet etmeleri kesinlikle yasaktır. 277
16- Müdür ve muavinler, öğrencinin aşı zamanlarını kontrol ederek aşı zamanı
geçen öğrencileri tespit edip onların aşılarını hemen yaptırmaya ve öğrencilerde
bulaşıcı hastalık olduğuna dair bir emare görürlerse vakit kaybetmeden belediye
tabipliğine başvurup tabibin vereceği tedaviyi uygulamaya mecburdurlar. 278
276
SNMU, 1318, s. 454.
277
SNMU, 1317, s. 202.
278
MİMT, 1327, s. 13.
72
2.2.2.5. Mubassırların Görev ve Sorumlulukları

1892 tarihli talimatnamede mubassırlara okuryazar olmaları şartı
konulmuşken 279
1899–1900 (H.1317) tarihinde ve bundan bir yıl sonra yayınlanan
talimatnamelerde mubassırların bir rüşdiyeden mezun olmuş veya o derecede malumata
sahip kişilerden atanacağı ifade edilmiştir. 280 1909’da (H.1327) yayınlanan
talimatnamede ise mubassırların, idâdî mezunlarından ve üç sene rüşdiye eğitimi almış
kişilerden atanacağı belirtilmektedir. 281 Görüldüğü gibi ülkede eğitim öğretim faaliyeti
yaygınlaşıp öğrenci sayısı arttıkça atama için istenen şartlar da ağırlaştırılmıştır.
1892 tarihli talimatnameye göre Mubassırlar, sabah ve akşam yoklamalarını
yapıp sonuçlarını müdür-i sâniye bildirmekle ve teneffüs ve istirahat zamanlarında
öğrencileri kontrol etmekle yükümlüydüler. Mubassırlar haftada bir gece, nöbetleşerek,
okuldan çıkabileceklerdi. Muavin bulunmayan okulda mubassırlar, muavinlerin, eğitim
öğretim ve müzakere haricindeki, vazifelerini ifa edeceklerdir. 282 1900–1901 (H.1318)
tarihinde yayınlanan talimatnamede mubassırlara, müzakere zamanlarında koridorlarda
bulunarak, muavinlerden izin alıp dersliklerden çıkan öğrencilerin hal ve hareketlerine
dikkat etme görevi de verilmiştir.283
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede mubassırlara, yukarıdaki görev ve
sorumluluklardan farklı olarak, şu görev ve sorumluluklar verilmiştir: 284 Ders
aralarındaki müzakerelerde mubassırlar öğrencinin başında bulunacaklardır.
Mubassırlar, müdür, müdür-i sânî ve muavinler tarafından verilen emir ve uyarıları
derhal uygulayacaklardır. Mubassırlar verilen emre itiraz ederler veya verilen emirde
mahzurlu bir nokta tespit ederlerse bu durumu usulüyle yazılı olarak müdüriyete
bildireceklerdir. Mubassırlar, öğrencinin şiddetli bir ceza gerektiren halini tespit
ederlerse durumu hemen nöbetçi muavine ve icabında müdür-i sânî veya müdüre yazılı
olarak bildireceklerdir.
279
280
SNMU, 1317, s. 201; SNMU, 1318, s. 457.
281
MİMT, 1327, s. 15-16.
282
283
SNMU, 1318, s. 456.
284
MİMT, 1327, s. 17.
73
2.2.2.6. Diğer Memurların Görev ve Sorumlulukları

1892 tarihli talimatnameye göre idâdîlerdeki memurların görev ve
sorumlulukları aşağıdaki gibidir. 285
Erzak ambarı memuru, satın alınacak olan erzakı ve eşyayı kabul ederek
ambarda saklayıp bunları, kendisine bildirilecek, hazırlanması gereken yiyecek
miktarını gösteren pusulaya göre sarf edecektir. Biri alınan, diğeri harcanan para için iki
defter tutacak ve kabul ettiği erzak ve eşyanın senetlerini tasdik edecektir.
Ambar memuru, hazırlanacak yiyecek miktarını bildiren pusulaya göre
aşçıbaşına teslim edeceği erzakı tartıp sayarak bunu pusulanın altına kaydedip teslim
sırasında hazır bulunanlara imzalatacaktır. Memur bu işi, nöbetleşerek, muavinlerden ve
yatılı öğrenciden biri ve müdür-i sânî, kâtip veya mubassırdan biri ile beraber
yapacaktır.
Erzak ambarında her ay sonunda satın alma komisyonu tarafından sayım
yapılacaktır. Yapılan sayımda ambarda bir eksik tespit edilirse ambar memuru işten
çıkartılıp hemen gereken tahkikat yapılacaktır.
Ambar memuru, ambarda mevcut tartı ve ölçü aletlerini her sene belediyede
ayarlattıracaktır. 1899–1900 (H.1317) tarihli talimatnamede, ambar memurunun bu
vazifesini yerine getirmediğinin, satın alma komisyonunca, tespiti halinde, memura ceza
olarak maaşının yarısının kesilmesi cezası verileceği ifade edilmiştir. Ambar memuru
aynı zamanda mubassırlık vazifesini de icra edecektir.
Depo memuru, kendisine senetle teslim edilen elbise, çamaşır, havlu, yatak
takımları, yemekhane edevatı, pişirme gereçleri ve her türlü eğitim öğretim araç
gerecini teslim alıp muhafaza etmekle ve bunları icap ettikçe müdürden alacağı emre
göre senetle öğrenciye, müstahdemlere dağıtmakla ve teslim etmekle görevlidir. Depo
memuru da ihtiyaç halinde, müdürün emriyle, mubassırlık görevini de yürütür.
Elli kişilik yatılı idâdîlerde ambar ve depo memurlukları birleştirilmiş
olduğundan bu okullarda bu iki memurluğu bir kişi yürütecektir. Bu şekilde iki
memurluğu üstlenmiş kişilere mubassırlık vazifesi verilmeyecektir.
Ayrıca ambar ve depo memurları kefalete tabi tutulacaklardır.
Tabip, her sabah okula gelip öğrenciden hasta olanları muayene edecektir.
Bunun dışında, eğer gerek duyulup çağrılırsa okula gelecektir. Tabip tarafından okulda
285
74
meydana gelen sıhhi vukuatla ilgili bir defter tutulacaktır. Ayrıca daha sonra tabibe, ara
sıra okulu ve öğrencilerin sağlık durumunu kontrol ederek gözlemlerini ve
değerlendirmesini bir rapor halinde hazırlayıp müdüre bildirme vazifesi de
verilmiştir. 286
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede ambar ve depo memurlarının görev
ve sorumluluklarında bir takım değişiklikler yapılmıştır. Yapılan bu değişiklikler
şunlardır: 287
Ambar memuru, gerekli erzakı aşçıbaşına teslim etme işini önceden bir heyet
kontrolünde yaparken bundan sonra bu işi sadece nöbetçi muavinin nezaretinde
gerçekleştirecektir.
Erzak ambarında her ay sonunda satın alma komisyonu tarafından yapılan sayım
işi bu talimatnameyle mektep tabibi ve başka iki kişiden oluşacak komisyona
devredilmiştir.
Ambar memurunun ambardaki tartı ve ölçü aletlerini her yıl belediyede
ayarlattırması mecburiyeti kaldırılmışsa da bunun yerine kantar, terazi ve ölçü
aletlerinin her zaman ayarlı olmasına dikkat etmesi mecburiyeti getirilmiştir. Ayrıca
komisyon tarafından ambar memurunun bu vazifeyi yerine getirmediği tespit edilirse
ceza olarak önceden olduğu gibi maaşının yarısı kesilecektir. Yeni talimatnamede bu
cezaya ek olarak bu durumun ikinci tekrarında memurun maaşının tamamının kesilmesi
cezası getirilmiştir.
Önceden ambar ve depo memurluğu için bir kişi atanması uygulaması elli kişilik
yatılı idâdîlere mahsusken bu uygulama yeni talimatnameyle öğrenci mevcudu yüz
elliden aşağı olan idâdîlerde uygulanmaya başlanmıştır.
Önceki talimatnamelerde ambar ve depo memurlarına mubassırlık vazifesi de
verilmişken bu talimatnamede ambar ve depo memurlarına böyle bir görev
yüklenmemiştir.
2.2.2.7. Satın Alma Komisyonu

İdâdîlerde satın alma işlerini takip ve teftiş etmek üzere, maarif müdürünün
başkanlığında, okul müdürü ile müdür-i sânîden başka muavin ve muallimlerden seçilip
286
SNMU, 1317, s. 204-205.
287
MİMT, 1327, ss. 17-19.
75
maarif müdürlüğünce uygun görülecek, üç kişiden oluşacak bir komisyon teşkil

edilecektir. 288 Sonraki talimatnamede bu komisyona, yukarıdaki üyelerden başka,
maarif muhasebe kaleminden bir kişi ile belediye meclisi azasından bir kişi daha
eklenmiş olup bu komisyonun toplantılarını okulda yapmaları kararlaştırılmıştır. 289
Satın alma komisyonunun görev ve sorumlulukları şunlardır: 290
Komisyon, et, ekmek, pirinç, kömür gibi toptan alınacak ve kontrata tabi
tutulacak erzak ve eşyanın, en ucuz bulundukları mevsimde, numunelerini belirleyip,
fiyatlarını ayarlayarak, hazırlayacağı evrakı idare meclisine bildirir. İdare meclisi bu
fiyatları o yerin fiyatlarına göre uygun bulursa yapılan işi tasdik eder. Eğer fiyatları
uygun bulmazsa, maarif müdürünün de katılımıyla fiyat ayarlamasını yeniden yapar ve
mukavelenamenin imzalanması için evrakı maarif idaresine havale eder. Alınması
kararlaştırılan erzak ve eşyaya tekrar ihtiyaç duyulursa, yapılan kontrata ve tespit edilen
numunelere göre, eşya ve erzak, anlaşma yapılmış olan müteahhitten talep edilir ve
alınan erzak ve eşyanın makbuzları komisyon tarafından kontrol edilip tasdik edildikten
sonra kontrata göre fiyatları hesaplanır ve ödenmesi gereken meblağ maarif sandığından
ödenir.
Elbise ve çamaşır gibi şeylerin alımı da yukarıdaki gibi yapılır. Komisyon elbise
ve çamaşır için gerekli olan kumaşı birinden alıp bu kumaşın dikim işini bir başkasına
verebileceği gibi her iki hizmeti aynı kişiden de alabilir.
Satın alma komisyonu, sebze ve meyve gibi her gün alınacakları, belediyeden
alacağı rayiç pusulasına göre satın alıp bu pusulaları saklayacaktır. Bu şekilde satın
alınanların senetleri komisyon tarafından tasdik edilip maarif idaresine verilecek ve
parası maarif sandığından ödenecektir. Yapılacak ufak tefek masraflar da komisyonca
tasdik edilip maarif sandığından ödenecektir.
Sonraki talimatnamede komisyonca belediyeden alınan rayiç pusulası ile
alınacakların piyasadaki fiyatlarının karşılaştırılıp hangisi uygunsa ona göre alım
yapılması kararlaştırılmıştır. Ayrıca İstanbul’daki idâdîlerin yaptığı ufak tefek masraflar
için tutulan defter her ay Mekteb-i İdadi İdaresi’nce kontrol edilecektir.
288
289
SNMU, 1317, s. 203.
290
76
Bunlardan başka bu talimatnameye okul kantinleri için de bir madde eklenmiştir.

Buna göre, mekteb-i idâdî dâhilinde bulunan kantinin ihalesi ve kontratı adı geçen
komisyonca yapılır. Buradan elde edilecek gelirin maarif sandıklarına aktarılması
muhasebe memurlarının vazifelerindendir.
Memurlar, muallimler, müstahdemler ve öğrenciler okuldan ilişiklerini
kesecekleri zaman, erzak ambarı ve depo ile hiçbir ilişikleri olmadığına dair bir yazıyı
ilgili memurdan alıp müdüre imzalatacaklardır. 291
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede yukarıdaki vazife ve mesuliyetlere
ek olarak, eşya satın almayla ve alınan eşyaları saklamak, kullanmak ve sarf etmekle
vazifeli memurların işlerini suistimal ettikleri hissedildiğinde haklarında okul idaresince
soruşturma başlatılacağı ve gerçekten suistimal tespit edildiği takdirde, memurun maarif
idaresi tarafından soruşturma evrakıyla birlikte ilgili mahkemeye sevk edileceği
belirtilmektedir. Bu talimatnamede bundan başka, yatılı idâdî personelinin yemek
konusuyla ilgili şu maddeler de yer almaktadır. 292
Yatılı idâdîlerin, müdürü, müdür-i sânîsi, muavini, imamı, mubassırları, depo,
ambar ve satın alma memurları, hademesi, aşçıları ve kapıcısı yemeklerini okulda
yerler. Tatil zamanlarında da okulda bulunan yatılı öğrenci ile yukarıda ismi geçen,
memurlardan ve müstahdemlerden okulda kalanlar için yemek verilecektir. İdari
personele yemeklerde öğrencinin yediğinden farklı ve fazla yiyecek verilmeyecektir.
2.2.3. Öğretmenler
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile açılması kararlaştırılan idâdîlerdeki eğitim
öğretim faaliyetini yürütecek öğretmenlerin yetiştirilmesi yine bu nizamname ile karara
bağlanmıştır. Nizamnamenin elli ikinci maddesine göre, çeşitli derecedeki okullar için
mükemmel muallimler yetiştirilmek üzere, İstanbul’da bir büyük Darülmuallimin tesis
olunup üç şubeye ayrılacaktı. Her şube de biri edebiyat diğeri ulûm ve fünûn olmak
üzere iki sınıfa taksim edilecekti. Bu üç şubeden birincisi rüşdiye, ikincisi idâdî,
üçüncüsü ise sultani mekteplerine öğretmen yetiştirmeye mahsustu. Bu şubelerden idâdî
şubesinin eğitim süresi iki yıldı. 293
291
SNMU, 1317, s. 207.
292
MİMT, 1327, s. 20-21.
293
Mahmud Cevad, a. g. e, s. 481-482.
77
Nizamnamede alınan bu kararların uygulamasına hemen geçilememiştir. 1870

yılında, Meclis-i Maarif-i Kebir, idâdî ve sultani şubelerine öğrenci bulunamadığı
gerekçesi ile sadece rüşdiye şubesinin açılmasını kararlaştırmıştı. 294
İdadi şubesi ise ancak, numune olarak açılan ilk idâdînin kuruluş tarihi olan
1874 tarihinde açılabilmiştir. 295 Fakat eğitim süresi üç yıl olarak kararlaştırılan bu
şubenin faaliyete geçirilmesi, 1877 yılında mümkün oldu. Eğitim süresi de tekrar,
Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde kararlaştırıldığı gibi, iki yıla düşürülmüştü.
Faaliyete geçirilen bu idâdî şubesi üç yıl sonra kapatılacak ve bu durum 1889–90
öğretim yılına kadar devam edecektir.
1882 yılında II. Abdülhamid’in iradesi doğrultusunda okulda geniş çaplı bir
ıslahata girişilmiş ve Maarif Nazırı Kemal Paşa’nın öncülüğünde yeni bir
“Darülmuallimin-i Âliye Nizamnamesi” hazırlanmıştır. Bu nizamnamede Sıbyan ve
Rüşdiye şubelerinin yanı sıra Ulûm ve Edebiyat sınıflarından oluşan bir İdadi şubesi
açılması da isteniyordu. Islahat çalışmaları Mizancı Murad Bey’in zamanında başlamış
olsa da İdadi Şubesi’nin tekrar açılması, 1890’da Münif Paşa’nın Maarif Nazırlığı
zamanında mümkün olmuştur.
1891 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin okulla ilgili hükümlerini
değiştiren yeni bir “Darülmuallimin- Âliye Nizamnamesi” hazırlandı. Bu nizamnameye
göre Darülmuallimin-i Âliye, öğretim süreleri ikişer yıl olan İbtidaiye, Rüşdiye ve Âliye
şubelerinden meydana geliyordu. Edebiyat ve Fünun sınıflarına ayrılan Âliye
Şubesi’nde Belâgât-ı Arabiyeden sözlü, Türkçeden yazılı bir imtihan vermeleri; Fünun
sınıfına girmek isteyenlerin ise bu sınıfta okutulan ulûm-ı riyaziye, tabiiye ve
hikemiyeden girecekleri imtihanda başarılı olmaları gerekiyordu.
1890’lı yıllarda okuldan mezun olanların sayısı, Âliye Şubesi Fen kısmında 5-
10, Edebiyat kısmından 4-9 arasında değişmiştir. Bu arada 1894–95 ders yılında Âliye
Şubesi’nin iki kısmı birleştirilerek öğretim süresi üç yıla çıkarılmışsa da bu duruma
1900-1901’de son verilerek öğretim süresi tekrar iki yıla indirilmiş ve bu son durum
İkinci Meşrutiyet’e kadar devam etmiştir.
İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra Darülmuallimin-i Âliye’de bir çok önemli
değişiklik meydana gelmiştir. Darülmuallimin-i Âliye için yeni bir program hazırlandı.
294
Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996, s. 20.
295
78
Bu programa göre okul öğrencilerinin, bir kısım derslerini Dârülfünun’da almaları

gerekiyordu.
Darülmuallimin-i Âliye’nin İkinci Meşrutiyet’ten sonra geçirmiş olduğu
reformların en önemlisi, 1915 tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat
Nizamnamesi’nin yürürlüğe girmesiyle, teşkilat ve program bakımından yeniden
yapılanmasıdır. Bu nizamnameye göre Darülmuallimin-i Âliye, İbtidai, İhzari ve Âlî
olmak üzere üç şubeye ayrılıyordu. Dört yıllık Âlî Şubesi Edebiyat, Tabiiye ve Riyaziye
kısımlarına ayrılıyordu. Bu kısmın son yılı tamamen uygulamaya tahsis edilmişti.
Buradan mezun olanlar, orta ve yüksek öğretim okullarında öğretmen olarak istihdam
ediliyordu. Okul 1924’te Yüksek Muallim Mektebi’ne dönüştürülmesine kadar, İhzari
şubesi olmaksızın, 1915 nizamnamesinin getirmiş olduğu teşkilat ve programla eğitim
öğretim hayatına devam etmiştir. 296
İdadiler için öğretmen yetiştirilmesi işinin halledilememesinden dolayı, özellikle
idâdîlerin kurulduğu ve ülke geneline yayılmaya başladığı ilk yıllarda, idâdîlerdeki
derslere, askeri rütbeye sahip birçok öğretmen girdiği gibi müderrislerden de derslere
girenler olmuştur. 297 Ayrıca idâdînin bulunduğu yerdeki çeşitli meslek gruplarından da
öğretmen atamaları yapılmıştır. Örneğin, Gümülcine İdâdîsi’ne, açılacak olan beşinci
sınıf derslerinden kimya dersi muallimliği için, Mekteb-i Tıbbiye mezunu olan,
Gümülcine Belediye Eczacısı Agop atanmıştır. 298 Yine Erzurum İdâdîsi’nde, öğretmen
bulununcaya kadar, kavanin dersine girmek üzere vekâleten, Erzurum İstinaf
Mahkemesi Ceza Reisi Ahmed Lütfi atanmıştır. 299
2.2.3.1. Öğretmenlerin Görev ve Sorumlulukları

Öğretmenler, mesai saatlerinde okulda bulunmakla, derslere girerek eğitim
öğretim faaliyetlerini yürütmekle, alıştırma gerektiren derslerle ilgili ödevler vermekle,
bu ödevleri kontrol etmekle, sınıflarda gürültüye ve uygunsuz durumlara meydan
vermemekle görevlidirler. 300
296
Öztürk, a. g. e, ss. 20-30.
297
Salname-i Devlet, 1305, s. 231–232.
298
BOA, MF. MKT, 120/37.
299
BOA, MF. MKT, 189/156.
300
SNMU, 1318, s. 485.
79
Öğretmenler hiçbir sebeple derslerini terk edemezler. Eğer terk ederlerse

maaşlarından, o derse düşen maaş miktarı kesilir. Okula gelemeyecek derecede hasta
olan öğretmenin yerine bir vekil öğretmen görevlendirilerek eğitim öğretim hiçbir
şekilde aksatılmayacaktır. Vekil olarak görevlendirilen öğretmene, bir tam maaşın yarısı
veya üçte biri nispetinde vekâlet maaşı verilir.
Okul ve maarif idarelerince geçerli sayılan bir mazereti olmadan, ayda üç defa
derse girmeyen öğretmen müstafi sayılır. 301
Ayda üç defa maaşından kesinti yapılan öğretmene, maarif müdüriyeti
tarafından resmi olarak yazılı uyarı yapılır. Tekrarı halinde öğretmen tekdir edilir.
Bundan da bir sonuç alınamazsa durum nezarete bildirilir.
Öğretmenler her derste, sınıf mevcudunun en az onda birini, tahtada veya
oturdukları yerde, önceki derslerde işlenen konulardan sözlü yapacaktır. Öğretmen
verilen cevaplara göre her öğrenciye bir not vererek bu notu kaydedecektir. Aliyyülâlâ
(en iyi) cevap verenlere mükâfat, üçten aşağı not alan öğrencilere ceza verilecektir. 302
Ayrıca, öğretmenlerin tatil günlerinde, başka yerlere gidebilmeleri için
nezaretten izin almaları gerekmekteydi. 303
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede öğretmenlerin vazife ve
mesuliyetlerinde birtakım değişiklikler yapılmıştır. İfade edilen talimatnameye göre
idâdî öğretmenlerinin görev ve sorumlulukları şöyledir.
1. Öğretmenler nezaretçe yapılan programlar çerçevesinde, eğitim öğretim
faaliyetini yürütmeye mecburlardır. Öğretmenler, verecekleri ödevleri ders
vakitleri dışında inceledikten sonra öğrencilere iade edecekler ve ödevlere
verdikleri notları not defterine kaydedeceklerdir.
2. Ders esnasında dersi ihlal edecek en ufak bir düzensizlik gördüklerinde
durumu okul idaresine bildirmekle birlikte mükâfat ve cezaların
verilmesinde ölçüyü muhafaza edeceklerdir.
3. Öğretmenler, her ders işledikleri konuyu sınıf defterlerine, verdikleri ödül ve
cezaları ilgili evraka kaydedeceklerdir.
4. Mazeretsiz olarak derse giremeyen öğretmenin maaşından kesinti yapılacağı
gibi ayda üç gün derse gelmeyen öğretmenin ayrıca maaşının yarısı ve aynı
301
302
SNMU, 1318, ss. 489-491.
303
BOA, MF. MKT, 219/42.
80
keyfiyetin tekrarı halinde maaşının tamamı kesilir. Aynı keyfiyet yine devam
ederse öğretmen müstafi sayılır.
5. Ders yılı başlangıcında okulda bulunmayan öğretmenler hakkında, okulda
bulunmadıkları ilk beş güne kadar maaş kesim cezası uygulanır. Beş gün ile
on gün arasında bulunmayan öğretmenlerin maaşının tamamı kesilir. On
günden fazla okula gelmeyen öğretmenler müstafi sayılır.
6. Öğretmenlik, hastalık mazeretinin haricinde, vekâletle yürütülemez.
7. Öğretmenin hastalanması durumunda yerine vekil tayin edilecek kişinin
ahlaklı olması ve gireceği ders için yeterli olması gerekmektedir. Bir
öğretmenin dersine, iki defaya mahsus olmak üzere ve müdürün izni olması
şartıyla, başka bir öğretmen girebilir. Bu durumda, derse gelmeyen
öğretmenin maaşından yine kesinti yapılır. 304
2.2.4. Öğrenciler
2.2.4.1. Öğrencilerin Okula Kabulü

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde açılacak olan idâdîlere rüşdiyelerden
mezun olan öğrencilerin kabul edilmesi kararlaştırılmıştı.305 İdâdîler yaygınlaşıp yatılı
idâdîler açılıncaya kadar da idâdîlere bu şekilde öğrenci kabul edilmiştir. İdâdîlerin
yapısında meydana gelen değişiklikler öğrenci kabulüyle ilgili değişiklikleri de
beraberinde getirmiştir.
Beşi idâdî, ikisi âlî sınıflardan oluşmak üzere, idâdîlerin eğitim süresi yedi
seneye çıkarılınca, idâdîlerden mezun olanların, âlî kısmın birinci yani okulun altıncı
sınıfına; rüşdiyeden mezun olanların, idâdîlerin ilk iki yılı rüşdiye derslerine muadil
olduğundan, okulun üçüncü sınıfına ve ibtidaiyeden mezun olanların okulun birinci
sınıfına kabul edilmeleri kararlaştırıldı. Müslim ve gayrimüslim tebaanın çocuklarından
özel tahsil görmüş olanlar da yapılacak imtihanın neticesine göre, müstahak oldukları
sınıfa kabul edilecekti. 306
İdadilerin ilk üç yılının ve bazı yerlerdeki şubelerinin rüşdiye sınıfı kabul
olunmasından sonra, rüşdiyelerden ve idâdîlerin rüşdiye kısmından mezun olanlar
304
MİMT, 1327, ss. 13-15.
305
306
81
idâdîlerin dördüncü sınıfına kabul edilmeye başlandı. İbtidailerden mezun olanlar yine
idâdîlerin birinci sınıfına kaydedilecekti.
Beş senelik idâdîlerden mezun olanlar ise eskiden olduğu gibi yedi senelik
idâdîlerin altıncı sınıfına kaydedilecektir. Ancak İstanbul’daki idâdîlerin eğitim
süresinin dört yıl ve yedi senelik idâdîlerle aynı dereceye sahip olmasından dolayı beş
senelik idâdî mezunu olanlar İstanbul’daki idâdîlerin üçüncü sınıfına kabul edilecektir.
Yedi senelik idâdî diplomasına sahip olanlar ise âlî mekteplere kabul olunacaklardır. 307
Okula kabul edilecek öğrenciden istenen belgeler şunlardır:
1. Memleket tabipliğinden alınacak, mühürlenmiş, sıhhat ve aşı belgesi.
2. Tezkire-i Osmaniye. 308
3. Mezun olmuş olduğu okulun diploması.
Bu belgelerin mevcut olmasından başka birinci sınıfa kayıt yaptıracakların on bir
yaşından küçük, on beş yaşından büyük olmamaları gerekmektedir. Diğer sınıflara kayıt
yaptıracak olanların yaşları da öğrenci hangi sınıfa kayıt yaptıracaksa, yukarıdaki yaş
sınırlarına o kadar yıl eklenmek suretiyle hesaplanacaktır. 309 1899–1900 (H.1317)
tarihli ve bundan bir yıl sonra yayınlanan talimatnamelerde, alt yaş sınırı kaldırılmış ve
idâdîlerin birinci sınıfına kayıt yaptıracakların on beş yaşından büyük olmamaları
gerektiği ifade edilmiştir. Ayrıca 1900–1991 (H.1318) tarihinde yayınlanan
talimatnamede hisse-i maarifi vermekte olan yabancı tebaa evladının da idâdîlere
öğrenci olarak kabul edileceği beyan edilmiştir. 310 Bu konuya, ifade edilen
talimatnamede yeniden yer verilmişse de yabancı tebaa çocuklarının da idâdîlere kabul
edileceği, idâdîlerin kuruluş aşamasından beri kararlaştırılmış olan bir husustur.
Şöyle ki 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile idâdîlere Müslim ve
gayrimüslim çocuklarının karışık olarak alınacağı kararlaştırılmış fakat bazı
vilayetlerden, idâdîlere yabancı tebaa evladından öğrenci kabul olunup olunmayacağına
dair, sorular gelmesi üzerine konuyla ilgili yeniden bir karar alınması gereği
duyulmuştur. Buna göre Meclis-i Vükelâ tarafından, hisse-i maarifi verdiklerinden
307
SNMU, 1317, s. 208.
308
Tezkire-i Osmaniye, şimdiki nüfus cüzdanı yerine kullanılan bir tabirdir. Bunlar cüzdan halinde değil
çizgili birer kâğıt şeklindeydi. Üzerinde sahibinin baba ve anasının adları, eşkâli, oturduğu mahalle ve
sokak adlarıyla evinin numarası, doğum tarihi yazılıydı. (Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri
ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul, 1993, 492.)
309
310
SNMU, 1317, s. 209; SNMU, 1318, s. 464.
82
dolayı, yabancı tebaa çocuklarının da idâdîlere alınması gerektiği yönündeki karar M.23
Kasım 1887 (R.11 Teşrinisani 1303) tarihinde irade kılınmıştır.311
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede ise öğrenci kabul şartları aşağıdaki
gibidir. 312
Rüşdiyelere, Osmanlı tebaasından, yaşları on ile on beş arasında olup ibtidaiye
diploması olanlar veya o derece malumata sahip olduğu, yapılan imtihanla anlaşılan
öğrenciler kabul edilir.
İdadilere, Osmanlı tebaasından veya yabancı tebaadan, yaşları on üç ile on sekiz
arasında olup rüşdiye diploması olan veya o derece malumata sahip olduğu, yapılan
imtihanla, anlaşılan öğrenciler kabul edilir. Kazınmış ve silinmiş olma şüphesi
uyandıran evrakla müracaat eden öğrencinin evrakı kabul olunmaz.
2.2.4.2. Öğrencilerin Uyması Gereken Kurallar

Yatılı öğrencilerin üzerlerinde fazla para ve kıymetli şeyler bulundurmaları
yasaktır. Şayet bulunursa bunlar emaneten idareye teslim edilir.
Yatılı öğrencilerin belli tatil günlerinin haricinde okul dışına çıkmaları ve
evlerine gitmeleri, ancak velileri tarafından okul idaresinden yazılı izin alınmasına veya
bir hastalık nedeniyle okul idaresince öğrenciye izin verilmesine bağlıdır. Gündüzlü
öğrencilerin de tatilden önce okuldan çıkmaları idarenin iznine bağlıdır.
Yatılı ve gündüzlü öğrenciler tatil günleri haricinde okula gelmediklerinde,
velilerinden alacakları, okula gelememelerinin hastalık nedeniyle veya fevkalade bir
sebepten dolayı olduğuna dair, yazılı evrakı okula getirmeye mecburdurlar. Bu durumun
suistimal edildiği anlaşılır veya bu yönde şüphe duyulursa velilerden gelen yazılı evrak
hükümsüz sayılır ve okul idaresince işin icabına bakılır. 313
Öğrencilerin, babalarıyla, velileriyle veya akrabalarıyla görüşmeleri için, sadece
uzun teneffüs zamanlarında olmak üzere, haftada iki gün belirlenmiştir. Belirlenen
günlerin haricinde, yukarıda sayılan kişiler veya okul dışından birisi, okul içerisinde
öğrenciler ile görüşemez.
Öğrenci velisi, taşraya gidecek olursa, yerine öğrencinin veliliğini yapacak
kişiyi, yazılı olarak okul idaresine bildirilecektir. Velilerin imza örnekleri okulda
311
BOA, İ. MMS, 95/4009; Düstur, I. Tertip, V, 949-950.
312
MİMT, 1327, s. 23.
313
SNMU, 1317, s.226-227.
83
bulunacaktır. Veli, ikametgâhını değiştirirse yeni ikamet adresini aynı şekilde okul
idaresine bildirecektir.
Meşru bir mazeretten dolayı bir okuldan başka bir okula naklini isteyen
öğrenciye bir tasdikname verilir. Bu tasdiknamede, öğrencinin her sınıfın imtihan-ı
umumisinde almış olduğu notlar yazılı olacaktır. Beş yıllık liva idâdîsinden diploma
almaya hak kazanmış olan öğrencilere, diplomadan başka dördüncü ve beşinci sınıfların
imtihan-ı umumilerinden almış oldukları notları gösteren resmi bir evrak verilir. 314
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede, tasdiknameye yukarıdaki
bilgilerden başka, öğrencinin hüsn-i hâl (iyi hal) notlarının, okulu terk ettiği ders yılında
aldığı ödül ve cezaların, devam ve devamsızlık sürelerinin eklenmesi de
kararlaştırılmıştır.
Öğrencinin, okulun bulunduğu şehirde velisi yoksa o öğrenciye yalnız okul
müdürü veli olabilir. 315
2.2.4.3. Diploma ve Tasdikname

1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnameye göre, beş senelik
idâdîlerin son iki yılının idâdî eğitimine ait olmasına rağmen bu idâdîlerin beşinci
senesini bitiren öğrencilere verilecek diplomalarda yalnız iki senelik eğitim
kaydedilecektir. Ancak yedi senelik idâdîlerin yedinci ve İstanbul’daki idâdîlerin
dördüncü sınıfını tamamlayanlara tam idâdî diploması verilecektir. 316
Rüşdiye sınıflarına sahip idâdîlerde idâdî sınıflarına devam edecek öğrencilere
rüşdiye diploması verilmez. Fakat beş yıllık idâdî diploması almaya hak kazanmadan,
okuldan ayrılmak isteyen veya ihraç edilen öğrenciye rüşdiye diploması verilir.
Sınıfta kalan öğrenciler istedikleri takdirde tasdikname talebinde bulunabilirler.
Bu öğrencilere verilecek tasdiknamelere, geçilemeyen sınıfta alınan notlar yazılmaz.
Tasdiknameye, yalnızca, öğrencinin o sınıfta neden bırakıldığı ve hüsn-i hâl ve hareket
notları, metin halinde, yazılır.
314
SNMU, 1318, ss. 485-491.
315
MİMT, 1327, s. 32.
316
SNMU, 1317, s. 208.
84
Ahlaka aykırı ve ihracı gerektirecek bir harekette bulunan öğrencilere

tasdikname verilmez. Tasdiknamesini zayi eden öğrenciye okul idaresi tarafından,
ikinci bir nüsha verilir. 317
2.2.4.4. Okul Ücreti

Daha önce ifade edildiği gibi 1884 (R.1300) tarihinden sonra vilayetlerde açılan
idâdîlerin bir kısmı yatılıya çevrilmişti. Bu idâdîlerin yatılı kısımları ücretli ise de dâhili
idareleri için umumi bir talimatname olmamasından dolayı okul ücretlerinin ne kadar
olacağı belirlenememiş ve diğer bazı konularda olduğu gibi ücret konusunda da idâdîler
arasında farklı uygulamalara gidilmiştir. 318
1892 (R.1308) yılında idâdîler için hazırlanan talimatnamede ücret konusuyla
ilgili maddelere yer verilmiş ve idâdîlerdeki farklı uygulamalar ortadan kaldırılmıştır.
Bu talimatnameye göre okul ücretleri ile ilgili hususlar aşağıdaki gibidir.
İdâdîler, yatılı öğrenciler için paralıdır. Okul ücreti, istisnasız, her idâdîde bir
öğrenci için on iki Osmanlı Lirası’dır. Öğrenciler parayı üç eşit taksitte vereceklerdir.
Birinci taksit okulun başlangıcında, ikinci taksit bundan üç ay sonra, üçüncü taksit ise
altı ay sonra verilecektir.
Öğrenciden alınacak ücret maarif sandığına teslim olunup, karşılığında maarif
müdürü ile muhasebe memuru tarafından koçanlı makbuz verilir. Maarif müdürü
olmayan yerlerde aynı usul okul müdürü ile kâtibi tarafından icra edilir.
İlk taksiti ödemiş olan bir öğrenci, taksit müddeti dolmadan okuldan ayrılır veya
okulun gündüzlü kısmına geçerse vermiş olduğu paradan kendisine iade yapılmaz.
Ders yılı içerisinde gündüzlü kısımdan yatılı kısma geçmek isteyen öğrenciden
tam ücret alınmayıp öğrencinin yatılı kısma geçtiği tarihten önceki masraflar
hesaplanarak senelik ücretten düşülür ve geriye kalan para öğrenciden alınır.
Öğrenciler yatılı kısımdan gündüzlüye ve gündüzlü kısımdan yatılıya bir kez
geçebilir. Tekrarı kesinlikle yasaktır.
Her sene öğrencinin kabul zamanı ile o sene yatılı olarak kaç öğrencinin
alınacağı iki ay önceden vilayet gazetelerinde ilan edilir ve vilayete bağlı bulunan
yerlere yazılı olarak bildirilir.
317
MİMT, 1327, s. 31-32.
318
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
85
Dersler başladıktan on beş gün sonra okula yeniden öğrenci kabul olunmaz.319
Ancak geçerli bir mazeret beyan edenler için bu süre bir aya çıkarılmıştır. 320
Derslerin devam ettiği süreye mahsus olmak üzere gündüzlü öğrenciye, aylık
vereceği elli kuruş karşılığı okulda yemek verilebilir. 321
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede yatılı idâdîlerin tamamında, aynı
ücret alınması uygulamasından vazgeçildiği gibi idâdîlere gündüzlü olarak devam eden
öğrencilerden de ücret alınmaya başlanmıştır. Talimatnamede ücretlerle ilgili kaideler
aşağıdaki gibidir. 322
1. Okula kabul edilip kaydı yapılan öğrenci nizamname-i mahsusa ile
belirlenen ücretin ilk taksitini ödemedikçe okula devam ettirilmez. Aksine
hareket eden müdür veya muavin, yapılan işten sorumludur.
2. Senelik ücretin tamamını yatırmayan öğrenci imtihanlara alınmaz. Belirlenen
vakitte ücretini ödemeyen yatılı öğrenci, ücretini ödeyeceği güne kadar okula
kabul olunmaz.
3. Taksitlerin tamamını tek seferde ödemiş olan bir öğrenci okuldan ayrılacak
olursa zamanı gelmemiş taksitler tarafına iade edilir.
4. İstanbul’daki idâdî mektepleri ile vilayet merkezlerindeki idâdî
mekteplerinin idâdî sınıflarındaki gündüzlü öğrenciden ve yalnız İstanbul
Leyli İdâdîsi’nin rüşdiye ve ibtidaisindeki gündüzlü öğrenciden senelik
ikişer Osmanlı Lirası; beş senelik taşra idâdî mekteplerine devam eden
öğrenciden birer buçuk Osmanlı Lirası alınacaktır. İstanbul Leyli
İdâdîsi’nden başka İstanbul ve taşra idâdî mekteplerinin rüşdiye ve ibtidaiye
kısmına devam eden gündüzlü öğrenciden ücret alınmaz.
5. İstanbul Leyli İdadisi’nin idâdî, rüşdiye ve ibtidai kısımlarındaki yatılı
öğrencilerden, giyecek verilmemek şartıyla, senelik yirmi beş Osmanlı Lirası
alınacaktır.
6. Taşra idâdî mekteplerinden, Adana, Ankara, Erzurum, Kastamonu, Konya,
Mamuretülaziz, Yanya, San’a idâdîlerinin yatılı öğrencilerinden, giyecek
verilmek üzere, senelik on beşer; Bursa, Trabzon, Manastır, Edirne, Haleb,
319
320
SNMU, 1317, s. 213.
321
SNMU, 1318, s. 464.
322
MİMT, 1327, ss. 3-5.
86
Kosova idâdîlerinin yatılı öğrencilerinden on sekizer; Şam, Selanik, Midilli,

İzmir, Beyrut idâdîleri yatılı öğrencilerinden yirmişer Osmanlı Lirası
alınacaktır.
7. Okul ücretleri üç taksitte alınacaktır. İlk taksit ders yılı başlangıcında, diğer
iki taksit ise üçer ay arayla alınacaktır.
8. Bir taksiti ödeyen öğrenci, taksit müddeti bitmeden, mektebi terk eder, kaydı
silinir veya yatılı ücretini vermişken gündüzlü kısma geçerse, vermiş olduğu
taksitten tarafına herhangi bir iade yapılmaz.
9. Öğrenciden alınması gereken okul ücreti okul idaresi vasıtasıyla makbuz
karşılığı alınır ve vilayetlerde mal sandıklarına, İstanbul’da Maarif Nezareti
veznesine teslim edilir.
İdâdîlerin yatılı kısmında öğrenim ücrete tabi ise de idâdîlerin yatılı kısmına
belirli sayıda ve belirli şartlarda ücretsiz öğrenci de kabul edilmekteydi.
1892 (R.1308) yılında idâdîler için hazırlanan talimatnameden önce de idâdîlerin
yatılı kısmına ücretsiz öğrenci kabul olunmaktaydı. Ancak ücretsiz alınacak öğrencilerin
kaç kişi olacağı belirlenmişti.323
1892 (R.1308) yılında hazırlanan talimatname ile idâdîlerin yatılı kısmına ne
kadar ücretsiz öğrenci kabul edilebileceği belirlendiği gibi ücretsiz olarak kabul
edilecek bu öğrencilerin kimlerden ve nasıl seçileceği de belirlenmiştir.
İdadilerin yatılı kısmına alınacak ücretsiz öğrenci sayısı, okulun yatılı öğrenci
sayısının yarısı kadardır. Alınacak ücretsiz öğrenci sayısı hiçbir şekilde belirlenen
nispete göre ortaya çıkan sayıyı geçemez. Ücretsiz olarak alınacak öğrenci muhtaç,
terbiye edilmeye yatkın ve nesli belli olanlardan seçilecektir. 324
1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede, okula ücretsiz olarak
alınacak öğrenci miktarı, okuldaki toplam yatılı öğrenci sayısının üçte biri olarak
belirlenmiştir. Ücretsiz olarak okula kabul edilecek öğrencilerde ilk aranacak özellikler,
öğrencinin muhtaç olması, terbiye edilmeye yatkın olması, iyi hal ve hareketlere sahip
olmasıdır. Ücretsiz öğrenci sayısında bir sınırlama getirilmişken ücretli alınacak öğrenci
için bir sınırlama getirilmemiştir. Ancak ücretli olarak alınacak öğrenci sayısının o idâdî
için belirlenmiş sayıyı aşmasına, okulun yatılı öğrenci kapasitesinin uygun olması
durumunda izin verilmiştir. Gündüzlü öğrenci sayısında ise herhangi bir sınırlama
323
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
324
87
olmayıp, gündüzlü öğrenci sayısı okulun kapasitesine ve sınıfların mevcuduna göre

belirlenecektir. 325
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede idâdîlerin yatılı kısmına alınacak
ücretsiz öğrenci sayısı, idâdînin yatılı öğrenci sayısının yüzde yirmisi ile sınırlanmıştır.
Bu talimatname ile idâdîlerin gündüzlü kısmı da ücrete tabi tutulduğundan, gündüzlü
öğrenci sayısının yüzde yirmisi kadar gündüzlü öğrenci de okula ücretsiz kabul
edilecektir. Bu hesaplamada ortaya çıkan küsuratlar bir üst sayıya yuvarlanacaktır. 326
Görüldüğü gibi ücretsiz alınacak yatılı öğrenci miktarı, ilk olarak yatılı öğrenci
sayısının yarısı iken sonra üçte birine, daha sonra yüzde yirmisine düşürülmüştür.
Ücretsiz alınacak öğrenci sayısının düşürülmesini müteakip vilayetlerden,
ücretsiz alınacak öğrenci sayısının artırılması yönünde birçok talepte bulunulmuştur. Bu
taleplerde çeşitli mazeretler de ileri sürülmüştür. Bu mazeretlerden bazıları şöyledir.
İdâdîlere ücretsiz kabul edilecek öğrenci sayısının düşürülmesi, idâdî öğrencilerinin
başka okullara nakledilmesine neden olmaktadır. 327 Vilayetlere bağlı yerlerden okula
müracaat eden birçok fakir öğrenci, sefalet içerisinde, hükümet kapısında dolaştıktan ve
birçok istirhamda bulunduktan sonra ümitsiz bir şekilde memleketine dönmektedir.
Vilayet merkezlerindeki yatılı idâdîlerin açılma amacı, vilayete bağlı yerlerdeki
çocukların da idâdî eğitiminden faydalanmalarının sağlanabilmesidir. Vilayet
dâhilindeki idâdî mektepleri az olduğundan, hisse-i iane vermekle mükellef olan
ahaliden bir kısmının çocukları idâdî eğitimi alamamaktadır. 328
Ücretsiz öğrenci sayısının artırılması istekleri genelde reddedilmekle birlikte
bazı durumlarda bu yöndeki isteklere izin verildiği de olmuştur. Örneğin, Üsküb
İdâdîsi’nde ücretsiz öğrenci kontenjanı dolu iken, ücretsiz olarak okula girmek isteyen
dört Bulgar öğrencinin isteğine, siyasi gerekçelerden dolayı, izin verilmiştir. 329 Yine
Suriye Vilayeti’nden talep edilen, Şam İdâdîsi ücretsiz öğrenci sayısının otuzdan elliye
çıkarılması isteği, sadece bir ders yılı için, kabul edilmiştir.330
1909’da idâdîlere alınacak ücretsiz öğrenci sayısının, yatılı öğrenci sayısının
yüzde yirmisi olarak belirlenmesini müteakip, Maarif Nezareti’ne, okul ücretlerinin
325
SNMU, 1317, s. 209.
326
MİMT, 1327, s. 5.
327
BOA, DH. MKT, 420/12.
328
BOA, Y. PRK. UM, 47/107.
329
BOA, DH. MUİ, 34–2/5.
330
BOA, DH. MUİ, 54–1/44.
88
ödenemeyeceğine dair, müracaatlarda bulunulmuştur. Bu müracaatlar neticesinde,

yüzde yirmi nispetinde ücretsiz alınan öğrenci kontenjanını doldurmuş okullara
müracaat eden fakir öğrencilerin okullarla kabul edilmesi ve bu öğrencilerin okul
ücretlerinin, bu seneye mahsus olmak üzere, Maarif Nezareti’nce karşılanması
kararlaştırılmıştır. 331
Tarihi süreçte her ne kadar ücretsiz alınacak öğrenciler için çeşitli oranlar
belirlenmişse de daha önce verilmiş olan, idâdîlerdeki öğrenci sayıları ile ilgili istatistikî
verilere bakıldığında, belirlenen bu oranlara dikkat edilmediği anlaşılmaktadır.
Ücretsiz olarak okula girmek isteyen öğrenci, fakir ve ihtiyaç sahibi olduğunun
araştırılması için mahalli idareye bir dilekçe verecektir. Bu dilekçeye istinaden, önce
mahalli vergi kalemi tarafından öğrenci velisinin üzerindeki emlâkin kıymeti tespit
edilecek, sonra ticaret odası olan yerlerde bu oda tarafından, yoksa belediye meclisleri
tarafından, öğrenci velisinin mali durumu, ticari itibarı, sanat ve meşguliyeti
belirlenecektir. Ayrıca öğrencinin terbiyeli olup olmadığı tespit edilecek hususlardandır.
Dilekçenin altına yazılı bu tespitler mahalli meclis idaresince tasdik edildikten sonra
öğrenci dilekçesini maarif idaresine verecektir. Bu öğrenciler maarif müdüriyetinden
tezkere ile okula gönderilecektir. Okula gönderilen fakir öğrencilerden idâdî mezunları
diğerlerine göre, rüşdiye mezunları da ibtidai mezunlarına göre tercihen okula kabul
edilecektir.
Maarif müdüriyeti tarafından yapılan araştırmada okula ücretsiz olarak alınmış
bir öğrencinin varlıklı olduğu anlaşılırsa idarenin o öğrenciden ücret talep etme hakkı
bulunmaktadır. Ayrıca varlıklı olup da sonradan fakir düşen öğrenciler tespit edilirse bu
öğrencilerden ücret alınmayacaktır.
Mektebe ücretsiz kabul edilecek öğrencinin zekâ ve fakirlik durumu göz önünde
bulundurulmakla birlikte orantılı olarak her kaza ahalisinden ücretsiz öğrenci
alınmasına dikkat edilecektir.
Ücretsiz olarak kabul edilmek üzere müracaat edenlerin sayısı, o sene alınacak
ücretsiz öğrenci kontenjanından fazla olursa, öğrencilerin zekâ ve fakirlik durumuna ve
kazalardan eşit oranda ücretsiz öğrenci alımına riayet edilmekle birlikte, müracaat etmiş
olan öğrenciler imtihana tabi tutulacak ve aralarından, kabiliyet ve iktidarca üstün
olanlar tercihen okula kabul edileceklerdir. Yapılacak imtihan, okul müdürünün
331
“Mekatib-i İdâdiye Ücretleri”, Tanin, (10 Teşrin-i Sani 1909), s. 3.
89
başkanlığında, okulun bazı muallimlerinden müteşekkil bir komisyon tarafından icra

edilecektir. Okul müdürü, maarif müdürünün resmi tezkeresi olmadıkça ücretli veya
ücretsiz hiçbir öğrenciyi yatılı olarak okula kabul edemez. 332
Ayrıca ücretsiz öğrenci seçiminde dikkate alınacak diğer hususlar şunlardır.
1. Mevcut sınıfların her birine, ücretsiz alınacak toplam öğrenci sayısının
yedide biri nispetinde ücretsiz öğrenci alınacaktır. Bir sonraki sene okula,
okuldan mezun olan veya okulu terk eden ücretsiz öğrencilerin sayısı kadar,
ücretsiz öğrenci alınır.
2. Gündüzlüden yatılıya çevrilecek idâdîler yatılı öğrenci almaya yeni
başlayacağından, her sınıf için belirlenen ücretsiz öğrenci kontenjanına göre,
ücretsiz alınacak öğrenci, okula gündüzlü olarak devam etmekte olan
öğrencilerin fakir ve zekilerinden seçilecek, dışarıdan alınacak ücretsiz
öğrenciler de yukarıda belirtilen şartlara göre belirlenecektir.
3. Okula ücretsiz olarak alınacak öğrenci sayısı, mensup olunan vilayetin,
merkez ve merkeze bağlı kazalarından verilmekte olan hisse-i ianenin
nispetine göre taksim edilecek ve her kaza için belirlenen kontenjana yalnız
o kaza halkından öğrenci alınacaktır. Merkezdeki ahalinin çocukları,
gündüzlü eğitimin kolaylıklarından faydalandığından, merkeze bağlı
kazalardan öğrenci gelmiyor diye o kazaların hissesi merkez ahalinin
çocukları için kullanılamaz. 333
Okula ücretsiz olarak alınmış öğrenciden, mezun oluncaya kadar ücret alınmaz.
Ancak imtihanlarda başarısız olup sınıfta kalan ücretsiz öğrencilerden ücret talep
edilir. 334
2.2.4.5. Mükâfatlar ve Cezalar

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde sadece, ders yılının bitiminden yirmi
gün önce, verilen bir konu hakkında öğrencilere yazdırılan risalelerin bir imtihan
komisyonunca değerlendirmesi sonucunda, dereceye giren öğrencilere, tertip edilen
cemiyet tarafından mükâfat verilmesi kararlaştırılmıştır. Öğrencilere verilecek mükâfat,
cemiyet İstanbul’da ise maarif nazırının başkanlığında Meclis-i Kebir-i Maarif heyeti,
332
333
A. g. e, ss. 133-136.
334
MİMT, 1327, s. 6.
90
Darülfünun erkânı, mekatib-i âliye temsilcileri, vükela-i fiham ile süfera ve itibarlı
memurların hazır bulunduğu; eğer vilayette ise valinin başkanlığında, mahalli idare
memurları, Meclis-i Maarif azası, imtihan olunan öğrencinin ebeveyni ve mahalli
eşraftan kişilerin bulunduğu bir mekânda, takdim edilecektir. Mükâfat verilecek
öğrencilerin isimleri, yukarıda ifade edilen heyet huzurunda, sesli olarak okunacak ve
bu öğrenciler ödüllerini bizzat maarif nazırının veya valinin elinden alacaklardır. 335
1892 (R.1308) yılında idâdîler için hazırlanan talimatnamede mükâfat ve
cezalara ayrıntılı yer verilmiştir. Bu talimatnameye göre öğrencilere verilecek mükâfat
ve cezalar şu şekildedir. 336
Derslerine devam eden ve gayret gösteren, okul içerisinde ahlaklı davranan ve
hareket eden öğrenciye aferin, tahsin ve imtiyaz adıyla üç çeşit mükâfat verilir. Bunlar
matbu olup üzerine öğrencinin ismi ve mükâfatı hangi dersten aldığı yazıldıktan sonra
müdür veya müdür muavini tarafından imzalanmaktadır. Daha sonra, bu belgelere
mükâfatın hangi dersten alındığı değil de mükâfat sebebinin yazılması kararlaştırılmış
ve ayrıca belgeleri imzalamaya yetkili olan müdür muavinin yerini müdür-i sânî
almıştır. 337 Dört aferin belgesi bir tahsin belgesine, iki tahsin belgesi bir imtiyaz
belgesine mukabildir. Beş imtiyaz belgesi alan öğrenciye, okuldan ayrıldığında, bu
belgelerin karşılığı olarak, bir kitap hediye edilir.
Devamsızlık yapan, derslerinde gayretsizliği görülen, gerek okul dâhilinde ve
gerekse okul haricinde edebe aykırı hareket eden ve ahlaksızlığı tespit edilen öğrenciler
hakkında, amirleri tarafından gerçekleştirilecek tembih ve tekdirden başka altı çeşit ceza
vardır. Bunlardan birincisi nişane-i tevbih, ikincisi tevkif, üçüncüsü izinsizlik,
dördüncüsü tekdir-i aleni, beşincisi ihrac-ı muvakkat (geçici ihraç) ve altıncısı ihrac-ı
kati (kesin ihraç) cezalarıdır.
Nişane-i tevbih cezası, sınıf defterinde öğrencinin ismi hizasına, tevbih cezasına
müstahak olduğuna dair işaretin konulmasıdır. Tevkif cezası, öğrencinin, dinlenme ve
teneffüs saatlerinde bir saat kadar yazı ile meşgul edilmesidir. İzinsizlik cezası, yatılı
öğrenciler için, hafta sonunda öğrencinin eve gönderilmemesi, gündüzlü öğrenci için,
öğrencinin cuma günü okula gelmeye mecbur tutulmasıdır. 1899–1900 (H.1317)
tarihinde yayınlanan talimatnamede, gündüzlü öğrencilerin cuma günü okula çağrılması
335
336
337
SNMU, 1317, s. 214.
91
yerine öğrencinin tüm gün boyunca, göz önünde olan bir yerde, her teneffüs ayakta
durdurulması uygulaması getirilmiştir. 338 Tekdir-i aleni cezası, ceza alan öğrencinin
hazır bulunacağı, talim heyeti huzurunda, cezanın gerekçesini ifade eden raporun
okunup, vukuatın umumi sicile kaydedilmesidir. İhrac-ı muvakkat cezası, bir haftadan
fazla olmamak şartıyla, öğrencinin ailesinin yanına gönderilmesinden ibarettir.
Nişane-i tevbih ve tevkif cezaları, devam ve gayrette, iyi ahlak ve harekette
kusur edenlere, belirlenmiş olan saatlerde özürsüz olarak, okulda bulunmayanlara
verilir. Üç nişane-i tevbih cezası alan öğrenciye tevkif cezası verilir. Öğrenci birçok
defa bu cezaya muhatap olursa tevkif cezası izinsizlik cezasına da çevrilebilir.
İzinsizlik cezası, belirlenmiş saatlerde özürsüz olarak, okulda bulunmama
durumunun tekrarında, vazifeyi yerine getirmede sıkça tembellik etme durumunda, bir
haftada dört defa tevkif cezası alınması durumunda verilir.
Tekdir-i aleni cezası, dört defa arka arkaya izinsizlik cezası alınması, memurlara
veya muallimlere itaatsizlik ve hürmetsizlik gösterilmesi, arkadaşları hakkında kötü
düşünce ve niyette bulunulması, arkadaşlarına kötü söz söyleme, küfretme ve darp etme,
okul dışında münasip olmayan yerlerde bulunma ve kavga etme, okuldan kaçma
durumlarında verilir. 1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnameye, bu
cezayı gerektiren durumlara, yaralayıcı ve zarar verici alet taşıma ile yasaklanmış evrak
ve kitaplar ile meşgul olma da eklenmiştir. 339 Gündüzlü öğrenci izinsiz olduğu gün,
özürsüz olarak, okula gelmezse okuldan kaçmış sayılır.
İhrac-ı muvakkat cezası, iki defa tekdir-i aleni cezası almış olan öğrencilere
verilir.
İhrac-ı kati cezası ise iki yılda, bir üst sınıfa geçememe, bir yıl içerisinde iki defa
ihrac-ı muvakkat cezası alma, okul kurallarını ihlal etme, amir ve muallimlere serkeşlik
etme ve bu duruma başkalarını teşvik etme, amir ve öğretmenlere kötü söz söyleme ve
şiddet gibi muameleye kalkışma, okul içerisinde namusa ve umumi adaba aykırı küçük
suç işleme ve cinayet derecesinde cezaya neden olan harekette bulunma durumlarında
verilir. Bir öğrenciye ihrac-ı kati cezası verileceği zaman, okul müdürü ile en az üç
öğretmenden oluşan heyetin tespit ettiği ihraç sebepleri, tutanak ile maarif müdürlüğüne
bildirilir. Oradan alınacak emre göre ceza icra edilir. Maarif müdüründen alınacak emre
338
A. g. e, s. 214.
339
A. g. e, s. 215.
92
kadar öğrenci geçici olarak okula alınmaz. 340 İki yılda, bir üst sınıfa geçemeyen
öğrencilerin okuldan ihracı gerekirken, af çıkarılmak suretiyle, yalnız o seneye ait
olarak öğrencilere yeni bir sınav hakkı verildiği olmuştur. 341
Bir öğrenci bir aferin belgesi vererek tevkif cezasından kurtulabilir. İzinsizlik
cezasından kurtulmak içinse bir imtiyaz belgesi veya iki tahsin belgesi yahut sekiz
aferin belgesi gereklidir. Ceza karşılığı verilen mükâfat belgeleri yırtılır. Ancak
kabahatin şiddetine göre afsız olarak verilmiş cezalar için aferin ve tahsin belgeleri
kabul edilmeyip cezalar her durumda uygulanır. Bir öğrenci, mükâfat belgelerini
vererek, tevkif veya izinsizlik cezalarından kurtulsa dahi bu cezaları almış sayılır ve
aldığı tevkif cezalarından dolayı alacağı izinsizlik, izinsizlik cezalarından dolayı alacağı
tekdir-i aleni cezaları kendisine verilir. Öğrenciler hakkındaki ceza ve mükâfat icrası
sadece okul müdürüne aittir.
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede mükâfatlarla ilgili bir değişiklik
yapılmamış cezalarda ise değişikliğe gidilerek, altı çeşit olan ceza dörde indirilmiştir.
Buna göre, ceza verilecek öğrenciye, okul müdürü ve öğretmenler tarafından
gerçekleştirilecek tembih ve tekdirden başka, nişane-i tevbih, izinsizlik, tekdir-i aleni ve
ihrac-ı muvakkat cezaları verilir. Yapılan değişiklikle tevkif cezasının yerini nişane-i
tevbih cezası almıştır.
Ayrıca izinsizlik cezasının gündüzlü öğrencilere uygulanmasında tekrar eskiye
dönülmüş ve gündüzlü öğrencinin, bir günün her teneffüsünde ayakta durması
uygulamasından vazgeçilerek cuma günleri okula getirilmesi uygulamasına
dönülmüştür. 342
2.2.4.6. Sınavlar
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde genel olarak tüm okullarda yapılacak
imtihanlarla ilgili kararlar alınmış olup idâdîler de bu hükümlere tabi tutulmuştur.
Nizamnamede idâdîlerle ilgili özel hükümler de bulunmaktadır. Buna göre genel olarak
okullarda yapılacak sınavlar üç çeşittir. Birincisi, sınıf sınavlarıdır ki her sene
öğrencinin bir üst sınıfa geçeceği zaman yapılır. İkincisi, okul sınavıdır ve bir okuldaki
340
A. g. e, s. 216.
341
BOA, MF. MKT, 182/23.
342
MİMT, 1327, ss. 44-46.
93
tahsilini tamamlayanlar için yapılır. Üçüncüsü de aşağıda açıklanacak olan rüus

sınavıdır.
İdâdîlerdeki sınıf imtihanları, sultani mekteplerinin muallim-i evvellerinden
birer kişi ile memleketin tahsillilerinden olan münasip kişilerin huzurunda yapılacaktır.
Okul sınavları da sınıf imtihanları gibi yapılacak olup sınavlarda başarılı
olanlara diploma verilecektir.
Rüus imtihanları üç derecedir. Birincisi edebiyat, hukuk ve ulûm kısımlarına
mahsus mülazemet imtihanıdır. İkincisi edebiyat, hukuk ve ulûm kısımlarına mahsus
mezuniyet imtihanlarıdır. Üçüncüsü tıp, edebiyat, ulûm ve hukuk kısımlarına mahsus
müntehilik imtihanlarıdır. İdâdî mezunları, eğer İstanbul’da iseler Meclis-i Kebir-i
Maarif’in Daire-i İlmiyesi ve Darülfünun erkânıyla mekatib-i âliye temsilcisi
huzurunda, eğer taşrada iseler mahalli Maarif Meclisinde, diplomalarını ibraz ettikten
sonra, edebiyat, hukuk ve ulûm kısımlarının mülazemet imtihanlarına girebilirler.
İmtihanlar şifahen yapılır. İmtihanda başarılı olanlara, imtihana girdikleri mahallin
Maarif Meclisi isminin de yazılı olduğu, Maarif Nezareti’nce imzalanmış tuğralı
mülazemet rüusu verilir. Mülazemet imtihanlarını icra etmek için yılda üç ay tahsis
olunur.
Bir öğrenci mülazemet imtihanına girip başarısız olursa o senenin imtihanı için
ayrılmış sürenin sonuna gelindiğinde tekrar imtihana girebilir. Eğer yine başarısız olursa
bir sonraki yıl yapılacak imtihanlara kalır ve bir önceki yıl olduğu gibi iki kere daha
sınava girer. Dördüncü girdiği sınavda da başarısız olursa mülazemet rüusundan
mahrum olur.
Mülazemet rüusuna sahip olanlar âlî mekteplere ve Darülmuallimine imtihansız
olarak kabul edileceklerdir. 343
Ancak idâdî mezunları yukarıda ifade edilen mülazemet imtihanına tabi
tutulmamış, idâdî diplomasının mülazemet rüusu kabul edilmesi teamül olmuştur. 344
Ayrıca nizamnamede idâdîlerin sınav zamanlarının rüşdiyelerle aynı olacağı
ifade edilmiştir. Rüşdiyelerin sınav zamanları şu şekildedir. Temmuz ayının
başlangıcında dersler bitirilerek on beş gün müzakereye ayrılır. Temmuzun on beşinden
343
344
BOA, MF. MKT, 1147/33.
94
sonra on beş gün de sınavlar için ayrılmış olup sınavların bitmesinden sonra okullar
tatile girer. 345
1892 (R.1308) yılında idâdîler için hazırlanan talimatnameye göre her sene
derslerin sona ermesiyle genel bir imtihan ve ders yılı ortasında hususi bir imtihan
yapılacaktır. İmtihan günleri ile mümeyyizler yani imtihanı yapacak kişiler, maarif
müdürü tarafından belirlenecektir. Vilayet merkezlerindeki idâdîlerin imtihanları maarif
müdürünün, liva idâdîlerinin imtihanları idâdî müdürlerinin kontrolünde yapılacaktır.
İmtihanlarda tam not ondur. Notların dereceleri şu şekildedir. On ve dokuz
aliyyülâlâ; sekiz, âla; yedi, karîb-i âlâ; altı, vasat; beş, karîb-i vasat, dört ve üç, zayıf;
üçten aşağı notlar ise sıfır kabul edilir.
Sınıf geçmek için her dersten en az beş almak ve derslerden alınan notlar
toplamının derslerin tam notları toplamının yarısını geçmesi, gerekmektedir. Yani, on
ders olan bir sınıftaki derslerin tam notlarının toplamı yüz etmektedir. Öğrencinin sınıf
geçebilmesi için derslerden aldığı notların toplamının elliden fazla olması
gerekmektedir. Eğer öğrencinin derslerden aldığı notların toplamı elliyi geçmiş ve
öğrenci bir dersten beşten aşağı bir not almışsa sene sonunda, on beş gün içerisinde, o
dersten tekrar sınava alınır.
Yatılı ve gündüzlü öğrencilerden, belirlenmiş sınav gününde sınava girmeyenler
o sınavdan başarısız olmuş sayılır. Ancak sınav günü okula gelemeyecek derecede hasta
veya başka mazereti olanlar bu duruma tabi değildir. Özrünü ispat edemeyenler
girmedikleri sınavdan başarısız olmuş kabul edilirler. Mazeretin geçerli sayılması için
öğrenci, mazeretini, sınav günü veya ertesi gün okula yazılı olarak bildirmeli ve
mazeretini ispatlamalıdır. Ayrıca mazeretin doğru olup olmadığı okul idaresince tahkik
edilmeli ve mazeret doğrulanmalıdır.
Mazereti kabul edilen öğrenciler, giremedikleri sınavlar için, derslerin
başlamasından itibaren on beş gün içerisinde, sınava girerler. Sınavda başarısız olanlar
sınıf geçemezler.
Bütün derslerden alınan notların toplamının ders sayısına bölümü ile bulunan not
öğrencinin diploma notunu ve derecesini oluşturur. Diploma notunun belirlenmesinde,
küsuratlar dikkate alınmaz.
345
95
Bütün öğrencilere, okul idaresinin tutacağı vukuat siciline göre, sene sonunda bir
de ahlak ile hal ve hareket notu verilir. Bu notun sınıf geçmeye bir etkisi yoktur. Ancak
eşit notlara sahip öğrencilerin derecelerinin tayininde bu not dikkate alınır.
Ders yılı içerisinde, eğitim öğretim süresinin beşte birinden fazla devamsızlığı
olan öğrenciler imtihanlara alınmaz.
Ders yılı içerisinde yapılan hususi imtihanda birinci olan öğrenciye imtiyaz,
ikinci olan öğrenciye tahsin belgeleri verilir. Sıfır alan öğrenciler ise izne gönderilmez.
Hususi imtihanların umumi imtihanlara bir etkisi yoktur. Ancak aynı dereceye
sahip öğrencileri bir diğerine tercih etmek için kolaylık sağlar. Bu imtihanda öğrencinin
kopya çekmemesine muavinler dikkat eder. Kopya çekerken yakalanan öğrenci sıfır
almış kabul edilir ve bu öğrenciye izinsizlik cezası verilir.
Her yıl imtihanları müteakip, okulun müdür-i sânîsi tarafından, öğrencilerin her
dersten aldıkları notu, kaçıncı olduklarını ve mümeyyizlerin isimlerini içeren, bir defter
düzenlenir. Bu defterin bir de kopyası çıkarılır. Defterler müdür-i sânî, mümeyyizler ve
okul müdürü tarafından imzalattıktan sonra maarif idaresine gönderilir. Ayrıca
imtihanlar sırasında mümeyyizlerin tuttukları, imzalı, imtihan notlarını içeren pusulalar
da bu defterlerle birlikte gönderilecektir. Maarif müdürü defterleri imzalayarak bir
nüshasını Maarif Nezareti’ne gönderecek, diğer nüshasını saklayacaktır. 346
1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede sınavlarla ilgili
konularda birçok değişiklik yapılmıştır. Bu talimatnameye göre imtihanlarla ilgili
değiştirilen hususlar şöyledir.
Daha önce ders yılı ortasında bir defa yapılan hususi imtihanın ders yılı
içerisinde, üçer ay ara ile iki defa yapılması kararlaştırılmıştır. Hususi imtihanlar
yazılıdır. Bu sınavlar için derslere ara verilmeyip özellikle ders zamanlarında yapılır ve
bir hafta içerisinde bitirilir. Umumi imtihanlar için gerekli mümeyyizleri her dersin
öğretmeniyle müzakere etmek suretiyle okul müdürleri seçerler. Yatılı idâdî müdürleri
mümeyyizlerin isimlerini maarif müdürüne bildirirler ve bu isimlerin onaylanması
durumunda icap eden davetiyeler maarif müdürü tarafından ilgililere gönderilir.
Gündüzlü idâdî müdürleri mümkün olduğu halde seçilen mümeyyizlerin isimlerini
içeren pusulayı önceden mutasarrıflığa bildirir ve alacakları cevaba göre hareket ederler.
346
96
İstanbul idâdîleri, umumi imtihanları için seçilecek mümeyyizlerin isimlerini yazılı

olarak nezarete bildirirler ve oradan alacakları emre göre hareket ederler.
Sınıf geçebilmek için her dersin sınavından alınması gereken asgari not bu
talimatnamede beşten üçe düşürülmüştür. Bundan başka geçme notu, tüm derslerin tam
notları toplamının yarısı olduğundan her dersten üçten yukarı not almış olmakla birlikte
geçme notunu da tutturmak gereklidir. Yani tüm derslerin not ortalaması en az beş
olmalıdır. Geçme notunu dolduran öğrenciler yalnızca bir dersten üçten aşağı not
almışsa sene sonunda o dersten tekrar sınava alınabilir.
Umumi imtihanların mümeyyizleri, imkân dâhilinde, imtihan yapacakları derse
ziyadesiyle vakıf olanlardan seçilecek ve tayin edilecektir. Bunlar belirlenen gün ve
saatte okulda hazır bulunacaklardır. Gelemeyecekleri, okul müdürü tarafından
anlaşıldığı takdirde yerlerine başkaları çağrılacaktır. Mümeyyizler ve öğretmenlerin ayrı
ayrı verdikleri notların ortalaması sınav notu kabul edilip asıl cetvellere yazılarak
mühürlenecektir.
İmtihanlarda öğretmenler ve mümeyyizler, takdir edecekleri notlarda tarafsız
olacaklardır. Bu notlara dışarıdan hiçbir şekilde müdahale edilmeyecektir. İmtihandan
sonra notların değiştirilmesi katiyen yasaktır. İmtihan yerinde mümeyyiz, dersin
muallimi, okul müdürü ve maarif müdüründen başka kimse bulunamaz. İmtihan yerinde
yukarıda ismi geçenlerden başkasının bulunmaması hükmüne, taşra idâdîlerinde zaman
zaman uyulmaması üzerine Maarif Nezareti’nce, konuyla ilgili talimatname hükmüne
uyulması yönünde, maarif idarelerine genelge gönderilmiştir. 347 Ayrıca sınav yerinde
bulunanlardan not vermeye yetkili olanlar sadece mümeyyizler ve ders muallimleridir.
Okul müdürlerinin sınav yerinde bulunmalarının amacı mümeyyizlerin haksızlık
yapmalarını önlemek ve eğer bir haksızlık olmuşsa sonraki sene haksızlık yapan
mümeyyizi sınavlara çağırmamaktan ibarettir. 348
Önceki talimatnamede diploma notunun hesaplanmasında küsuratlar dikkate
alınmazken, bu talimatnamede, gerek her dersin gerekse toplamının küsuru, yarımdan
aşağı ise küsurun dikkate alınmayacağı, yarım ve yarımdan yukarı ise tam kabul
edileceği kararlaştırılmıştır.
347
BOA, MF. MKT, 1058/24.
348
BOA, MF. MKT, 760/43.
97
Yine bir önceki talimatnamede devamsızlık haddi ders yılı süresinin beşte biri
kadarken bu talimatnamede bu oran üçte bir olarak belirlenmiştir. Böylece öğrencilere
tanınan devamsızlık süresi artırılmıştır.
Önceden ders yılı içerisinde yapılan hususi imtihanlarda sıfır alan öğrenciler
izne gönderilmezken bu talimatname ile üçten aşağı not alan öğrencilerin izne
gönderilmemesi kararlaştırılmıştır.
Önceki talimatnamede öğrencilerin aldıkları notları gösteren defter tutma işi
müdür-i sânîye verilmişken bu talimatnamede okul müdürüne verilmiştir. Bu defter üç
nüsha halinde düzenlenecek, okul müdürü, muallim ve mümeyyizler tarafından
imzalanarak bir nüshası okulda saklanıp diğer iki nüshası maarif müdüriyetine
gönderilecektir. Maarif müdüriyeti de defterlerin birisini saklayıp diğerini, eğer bir
mütalaası varsa onunla birlikte, geciktirmeden nezarete gönderecektir. Gönderilecek
cetvellerde ikmal imtihanları muamelesinin de yapılmış olması gerekmektedir. İstanbul
idâdîlerinin umumi imtihan cetvelleri Mekatib-i İdâdiye İdaresine gönderilecektir.
Okulun açılışını müteakip en geç bir ay içerisinde cetvelleri göndermeyen veya
cetvelleri, numunesine ve istenene göre hazırlanmamış, üzerinde kazıntı ve silinti
yapılmış şekilde gönderen okul müdürlerine, tehirin birinci ayında dörtte bir, ikinci
ayında yarım ve üçüncü ayında tam maaş kesimi cezası verilir. Bu halde ısrar eden
müdürler nezaretçe görevinden alınacaktır.
Verilecek diplomalar okul idaresince usulüne göre hazırlandıktan sonra, vilayet
merkezinde, öncelikle okul ve maarif müdürleri sonra muallim ve mümeyyizler
tarafından, livalarda öncelikle okul müdürleri ve sonra mümeyyiz ve muallimler
tarafından imzalandıktan sonra okul vilayet merkezinde ise valiye, livada ise
mutasarrıfa tasdik ettirilir. İstanbul idâdîlerinin diplomaları Maarif Nezareti tarafından
tasdik olunur. 349
1900–1901 (H.1318) tarihinde yayınlanan talimatnamede de bir yıl önceki
talimatnameye göre imtihanlarla ilgili, çok fazla olmamakla birlikte, bir takım
değişiklikler yapılmıştır.
Önceki talimatnamede geçme notunu tamamlayıp bir dersten üçten aşağı not
almış öğrenciye o ders için ikinci bir sınav hakkı verilmişken bu talimatnamede bu hak
349
SNMU, 1317, ss. 217-221.
98
iki ders için tanınmıştır. Ancak bu iki dersten, yeniden yapılacak imtihanlardan birinden
geçmek sınıf geçmek için yeterli değildir.
Evvelki sene ikmal imtihanını veremeyip sınıfta kalanlar ertesi sene yapılacak
umumi sınavlarda yine iki dersten ikmale kalırlarsa yine ikmal imtihanına kabul
olunurlar. Şayet bu imtihanda iki dersten birini geçip de diğerinden sınıf geçmeye
yetecek bir not alamazsa bu dersten üçüncü defa olarak bir kez daha sınav yapılır.
Bundan başka imtihanın tekrarına müsaade yoktur. Öğrencinin okulla ilişiği kesilir.
Bir ders yılında derslerin yarısına girmeyen öğrenci, devamsızlığının nedeni ne
olursa olsun, o senenin umumi imtihanlarına alınmaz ve sınıfta bırakılır. Aynı öğrenci
bir sonraki sene de imtihanlarda başarısız olurlarsa ve eğer bu şekilde sınıfta kalması
hastalık gibi geçerli bir özürden dolayıysa ve bu özür okul idaresince kabul edilmişse,
bu öğrenci okuldan atılmaz ve yine aynı sınıfa devam ettirilir. Ancak öğrencinin
mazeretini ispatlamış olması gerekmektedir.
İstanbul ve Üsküdar idâdîleri ile yedi senelik taşra idâdîlerinin son sınıflarında
bulunan öğrenciler, başarısız oldukları, meşru bir özürden dolayı giremedikleri veya
beşten aşağı not aldıkları derslerden, belirlenen bir zamanda, tekrar imtihana alınırlar.
Yapılan bu ikinci imtihanda yalnız bir dersten beşten aşağı not alanlar, üçüncü ve son
bir imtihana daha alınırlar. Bu son imtihanda da başarısız olanlar hakkında sınıfta
bırakma veya ihraç muamelelerinden biri uygulanır. 350
Devamsızlık nedeni ile okuldan ihraç edilen, ancak pişman olarak tekrar okula
devam etmek isteyen öğrencilerin okula tekrar kabulüne, öğrenciye tembihat yapılmak
kaydıyla, izin verilmektedir. 351
1909’da (H.1327) yayınlanan talimatnamede ise imtihanlarla ilgili hususlar şu
şekildedir. 352
Her yıl belli zamanlarda, ikisi yazılı biri sözlü olmak üzere, üç imtihan
yapılacaktır. Yazılı sınavlardan birincisi okulun açılışından üç ay, ikincisi altı ay sonra
ve sözlü sınav ders yılının son bulmasıyla uygulanacaktır. Ders yılının başlangıcı ve
bitişi, iklime ve duruma göre vilayetlerde maarif meclislerince kararlaştırılır.
Öğrencilerin yazılı sınavlardan alacağı notların ortalaması ile sözlü sınavdan alacağı
notun ortalaması sınıf geçme notu olarak kabul edilecektir. Ortalamada küsurat ne
350
SNMU, 1318, ss. 472-479.
351
BOA, MF. MKT, 1085/37.
352
MİMT, 1327, ss. 26-30.
99
olursa olsun tam kabul edilecektir. Yazılı sınavda öğretmen, öğrenciye sorulacak
soruların üç misli kadar soru hazırlayıp bu soruları idareye verecektir. Bunlar
içerisinden, idarece belirlenenler sorulacaktır.
Her öğretmen yazılı sınav cevaplarını ciddiyetle inceleyecek ve her cevap
kâğıdına notları yazıp bu notları imtihan cetveline geçirerek imzalayacaktır. Bu cetveli
ve imtihan evrakını, imtihanın yapılışını takip eden on beş gün içinde, okul idaresine
verecektir. Yazılı imtihanlar bir hafta içerisinde bitirilmelidir.
Sözlü imtihanlara derslerin bitiminden bir hafta sonra başlanacaktır.
Sözlü imtihanlar için dışarıdan mümeyyiz talep ve davet etmeye gerek yoktur.
Mümeyyizlik için o mektebin ders heyetinden münasipleri okul idaresince seçilir ve
görevlendirilir. Mümeyyiz tayin olunan öğretmenler imtihanda hazır bulunmaya
mecburdur.
Sınıf geçebilmek için ortalama ders notunun beş olması ve herhangi bir dersten
ikiden aşağı bir not alınmamış olması gerekmektedir. İkmal imtihanı yoktur. Yazılı ve
sözlü sınav notları ile ortalamaları deftere kaydedilecektir.
Yazılı sınav notları ders yılı içerisinde öğrenciye bildirilmeyecektir. Ancak
beşten aşağı alan öğrenci, çalışması için, ikaz edilecektir.
Birinci ve ikinci yazılı sınavlara girmek mecburidir. Sınavlara girmeyen sıfır
almış sayılır. Bir mazereti olup bu mazeretini imtihan günü akşamına kadar okul
idaresine bildiren ve mazeretlerini ispatlayan öğrenciler, eğer okul idaresinin
tahkikatından da olumlu netice alınırsa, on beş gün içerisinde sınava alınacaklardır.
Sözlü imtihana girmeyen öğrencinin imtihanı, yeni ders yılının başlangıcını
müteakip on beş gün içerisinde yapılacaktır. Bu sürenin uzatılması uygun değildir.
Ancak yazılı sınavlarda olduğu gibi bir özür nedeniyle sözlü imtihana giremeyenler
özürlerini ispat etmelidirler.
Ücretsiz olarak okula devam eden öğrencilerin sınıfta kalanlarından, ikinci ders
yılına devamları için ücret talep edilir. Ücretli olan öğrenci üç yıl sınıf geçememesinden
dolayı okuldan atılmaz. Ancak yaşından dolayı, okula kabul şartı olan yaş haddine göre
yapılan hesap neticesinde, o sınıfa devamına izin verilmeyen öğrencinin, bir tasdikname
vermek suretiyle, okuldan ilişiği kesilir.
Son sınıf imtihanları diğer sınıflardaki imtihanlar gibi yapılıp sınıf geçmeye hak
kazananlara, ikmal-i tahsil tasdiknamesi verilir. Bu tasdiknameyi alanlar, İstanbul’da
100
Darülfünun, vilayette Maarif Müdürlüğü tarafından seçilecek bir imtihan heyeti

huzurunda imtihana tabi tutulacaklardır. Bu imtihanda öğrencilere; ulum-i diniye ve
ahlakiye (din ve ahlak bilgisi) [akaid-i diniye, ahlak, malumat-ı medeniye ve iktisadiye],
ulum-i riyaziye (matematik bilgisi) [hesap, hendese, cebir, müsellesat, kozmografya],
ulum-i tabiiye (hikmet-i tabiiye, kimyayı uzvi ve gayri uzvi, mevalid, hıfzıssıhha),
ulum-i edebiye ve elsine (edebiyat ve yabancı dil bilgisi) [edebiyat-ı osmaniye, tarih,
coğrafya, Arabî ve Farisî], elsine (yabancı dil) [Fransızca ve elsine-i ihtiyariye] den
sorular sorulacaktır. Bu imtihanda başarılı olanlara idâdî diploması verilir. İmtihan
heyetine, miktarı, Meclisi Maarif tarafından belirlenecek bir ücret verilecektir. Hususi
idâdîlerde tahsil görmüş öğrencilerde bu imtihana girebilirler.
Eğitim süresinin üçte biri kadar devamsızlık yapmış olan öğrenci, devamsızlık
sebebi ne olursa olsun sınıfta bırakılır.
Notların derecesi şöyledir: On ve dokuz, aliyyülâlâ; sekiz ve yedi, âlâ; altı,
karîb-i âlâ; beş, vasat.
İmtihanlarda öğrencinin vereceği cevaba göre, öğretmenler ile mümeyyizlerin
müzakeresi neticesinde öğrenciye bir not takdir edilir. Öğretmen ve mümeyyiz bir not
üzerinde uzlaşamazlarsa, ikisinin ayrı ayrı vereceği notların ortalaması alınır.
2.2.4.7. Kılık Kıyafet

İdâdîlerdeki öğrencilere her yıl, ücretsiz olarak, tek tip elbise ve çeşitli eşyalar
verilmektedir.
Yatılı öğrenciye bir yıl içerisinde verilecek elbise ve eşyanın cinsi ile sayısı
aşağıdaki gibidir.
Çizelge 3: Yatılı Öğrenciye Verilecek Elbisenin/Eşyanın Cinsi ve Sayısı
Elbise veya Eşyanın İsmi Miktarı (Adet) Miktarı (Çift)
Fes ve püskül 2
İskarpin 3
Yüz havlusu 3
Gömlek 4
Don 4
Çorap 4
Mendil 6
Setre 353 1
Yelek 1
Pantolon 2
Kaput 354 (İki yılda bir defa) 1
353
Setre veya setri: Düz yakalı, önü tek ilikli, çuhadan yapılmış elbise.
101
Kollarına takılacak kırmızı şerit ile öğrencinin sınıfı belirtilir. Öğrencilerin

yakalarına okulun ismi ve öğrencinin sıra numarası yazılır. Ayrıca eşya ve çamaşırlara
öğrencinin numarası işlenir. Yatılı öğrenciye ilk sene iki kat, diğer seneler fazladan
yedek bir pantolon ve bir kat elbise verilir. 355
1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede öğrenciye verilecek
eşya ve elbiselerin bazılarının sayılarında azalma olmuştur. Buna göre, daha önce üç çift
verilen kundura iki çifte, gömlek ve don üçer, mendil ise dörde indirilmiştir. Ayrıca yüz
havlusu verilmemeye ve iki çift serhatlık verilmeye başlanmıştır. 356
Bir sonraki yıl yayınlanan talimatnamede elbise ve eşyaların miktarında bir
değişiklik olmamıştır. Ancak elbise dağıtımıyla ilgili çeşitli yeni hükümler getirilmiştir.
Bu yeni hükümler şu şekildedir:
1. Yatılı öğrenciye verilecek yedek pantolon çuhadan olmayıp boz renkte
dayanıklı keten kumaştan yaptırılacaktır.
2. Birinci ve ikinci taksitleri tamamen ödeyen öğrenciye ve birinci taksiti
ödedikten sonra meşru bir mazeret ile okuldan ayrılıp ikinci taksit süresini
velisinin nezaretinde geçirdikten sonra üçüncü taksit zamanı okula dönüp
taksitini ödeyen öğrenciye elbise ve eşya tam olarak verilir.
3. Ders yılı başlangıcında yatılı olup da ikinci taksit zamanında gündüzlüye
geçen öğrenciden yalnızca kaput geri alınır.
4. İkinci taksitte yatılı olan öğrenciye çamaşır ve elbise tam olarak verilir.
5. Üçüncü taksitte yatılı olan öğrenciye, gelecek ders yılı başlangıcında elbise
verilir.
6. Sene ortasında naklolacak öğrenciden elbiseler geri alınmaz. Yatılı kısma
kabul edilen bir öğrenciye, eğer resmi elbisesi var ise, yeniden elbise
yaptırılmayıp gelecek ders yılı başlangıcında elbise verilir.
7. Okulu terk eden öğrenciden, kendisine verilmiş olan, elbiseler geri alınır.
Herhangi bir nedenden dolayı okuldan kovulan öğrencinin elbiseleri,
formaları söküldükten sonra, kendisine verilir. 357
354
Kaput: Askerlerin üstlük elbisesi, yağmurluk.
355
356
SNMU, 1317, s. 222.
357
SNMU, 1318, s. 480-481.
102
1909 (H.1327) yılına gelindiğinde, verilecek elbise ile eşyanın cinsi, miktarı ve
kılık kıyafetle ilgili yine bir takım değişiklikler yapılmıştır. Yapılan değişiklikle
verilecek gömlek ve don sayısı yeniden dörde çıkarılmış, mendil sayısı yeniden altı
olmuş, çorap çifti altıya çıkarılmış, setre sayısı ise bire indirilmiştir. Ayrıca üç adet
olmak üzere yeniden havlu verilmeye başlanmıştır.
Yatılı öğrencinin çamaşırları okul tarafından yıkattırılacaktır. Ancak arzu eden
öğrenci çamaşırlarını evinde de yıkattırabilir.
Öğrencilerin resmi elbise ile okula gelmeleri mecburidir. Ancak velileri elbise
yaptıramayacak derecede fakir olan öğrencilere yeni elbise aldırılmayacaktır. Bu
öğrenciler sadece, giydiği elbisenin yakasına okulun ismini ve kendi numarasını sabit
olarak yazdırmaya mecbur tutulacaktır. Velisinin fakir olduğunu beyan etmiş olup yeni
elbise yaptırdığı tespit edilen öğrenci olursa, bu öğrenciler resmi elbise giymeden okula
kabul edilmeyecektir. 358
İdadi öğrencilerinin tek tip kıyafetle okula gelmelerinin istenmesi, her ne kadar
velisi fakir öğrenciler bu uygulamanın dışında tutulmuş olsa da tepki almıştır. 28 Ekim
1909 tarihli Tanin gazetesi, çocuğunu idâdiye kaydettirmiş bir veliden aldığı mektuba
dayanarak, öğrenciler tarafından giyilmesi istenen elbisenin üç yüz kuruşa mal
olacağını, mektup gönderen velinin maaşının ise dört yüz kuruş olduğunu ve öğrencilere
yeni elbise alabilmeleri için hiç olmazsa bir iki ay müsaade edilmesi gerektiğini
bildirmektedir. 359
2.2.4.8. Yiyecek ve İçecekler

İdâdîlerdeki yatılı öğrencilerin ödedikleri ücrete, kendilerine verilecek yemek de
dâhildi. İsteyen gündüzlü öğrencilerin de belli bir ücret karşılığında okulun yemek
hizmetinden faydalanabileceği daha önce ifade edilmişti. Talimatnamelerde bir
öğrencinin yemeği için ne kadar erzak, sebze ve meyve vs. alınacağı ayrıntılı olarak
belirlenmiştir. Buna göre:
358
MİMT, 1327, s. 35-36.
359
“Mektep Talebesinin Yeknesak Elbisesi”, Tanin, (28 Ekim 1909), s. 3, Ergün, a. g. e, s. 223.
103
Çizelge 4: Yatılı İdâdîlerde Öğrenciye Verilecek Yiyeceklerin Miktarı
Erzakın İsmi Miktarı Açıklama

Ekmek 600 g Kişi başına bu kadarı geçemez.
Et 290 g 10 g’mı sabahları kahvaltı olarak verilecek çorba
içindir.
Pirinç 80 g Pilav içindir.
Sadeyağ 280 g Pilavlık erzak, her kıyyesi 360 içindir.
Taze sebze 160 g Fasulye, bakla, bezelye, semizotu, yeşil domates,
sakız kabağı.
Kuru sebze 75 g Kuru fasulye, bezelye, nohut vb. olan hububat etli
olarak verilecektir.
Taze sebze 200 g Pırasa (Kış içindir.)
Patates 250 g Et ile karıştırılarak verildiği halde miktarı bu kadardır.
Sadeyağ 10 g Sebze içindir. Yemek etsiz yapıldığında bu kadar
kullanılır.
Tuz 35 g
Soğan 50 g
Un 60 g Tatlı ve börek için. Hamur tatlısı yerine,
mevsimine göre süt-
Sadeyağ 35 g Tatlı ve börek gibi hamur işleri için.
lü aş ve meyve tat-
Şeker 90 g Tatlı için.
lısı verilebilir.
Peynir 200 g Börekte, unun her kıyyesi için.
Bamya
Patlıcan İsraf edilmeden lüzumu kadar kullanılacaktır
Enginar
Yumurta Kışın haftada iki defa verilecektir.
Bunlardan başka mevsimine göre taze veya kuru olarak haftada iki kere meyve,
iki kere hoşaf verilecektir.
360
Kıyye: 1283 g karşılığı olan okka yerine kullanılan bir tabir.
104
Öğrencilere, sabahları çorba ve biri etli olmak üzere, her gün üç çeşit yemek
verilecektir. 361 Verilecek olan taze veya kuru meyve ile hoşaf üç çeşit yemeğin
haricindedir. 362
1899–1900 (H.1317) tarihinde yayınlanan talimatnamede, yiyeceklerin
miktarlarında yapılan ufak tefek değişikliklerden başka sebze bulunmadığı zamanlarda
bunun yerine paça verilmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca yiyeceklere balık, içeceklere, süt
ve çay eklenmiştir. Balık, kış mevsiminde ve avlanan yerlerde, sebzeden tasarruf
edilerek verilecektir. Sabahları çorba, süt veya çay verilecektir. 363 Sonraki
talimatnamelerde balığın et yerine verilebileceği ifade edilmektedir.
1909’da (H.1327) yılında idâdî öğrencilerinin yiyecekleri arasına, börek için
kullanılacak peynirden başka, kahvaltılık peynir, zeytin ve reçel eklenmiştir. Bunların
miktarı her öğrenci için 18,5 g olarak belirlenmiştir. Bunlardan reçel, sadece ramazan
ayına mahsus olup iki çeşit olacaktır. O yıl yayınlanan talimatnamede okul revirinde,
tedavi edilmekte olan öğrenciye, istihkakı dâhilinde, tabibin tertip ve tavsiye edeceği
yiyeceklerin verileceği belirtilmiştir. 364
2.2.4.9. Tatil Zamanları

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde idâdîlerin tatil zamanlarının
rüşdiyelerle aynı olacağı ifade edilmiştir. Rüşdiyelerden farklı olarak, idâdîlere
gayrimüslimlerin çocukları da kabul edileceğinden, bayram tatillerinin hem Müslüman
hem gayrimüslim öğrenciler için beraber ve eşit olarak belirlenmesi
kararlaştırılmıştır. 365 Rüşdiyelerin tatil zamanları şu şekildedir. Rüşdiyelerin genel tatil
zamanları ağustos ayının başlangıcından üçüncü haftasının bitimine kadar yirmi iki
gündür. Temmuz ayının başlangıcında dersler bitirilerek on beş gün müzakereye ayrılır.
Temmuzun on beşinden sonra on beş gün sınavlar için ayrılmış olup sınavların
bitmesinden sonra okul kapanarak ağustos ayının yirmi üçünde okullar tekrar
açılacaktır. Ramazanın üçüncü haftası bitiminden şevvalin ilk haftası sonuna kadar on
beş gün ve Kurban Bayramında bir hafta okullar tatildir. Gayrimüslimlerin bayram
361
362
BOA, MF. MKT, 220/60.
363
SNMU, 1317, s. 223-224.
364
MİMT, 1327, s. 37-38.
365
105
günleri ile cuma günleri ve özel günlerde de okullar tatil edilir. Padişahın tahta çıkış
tarihine rastlayan özel gün de tatiller arasındadır. 366
Daha sonra yapılan değişiklikle, dersler, haziranın ilk haftasında sonlandırılmaya
başlanmıştır. Derslerin sonlandırılmasıyla yapılmaya başlanan sınavların, temmuzun ilk
haftasında bitirilmesiyle beraber idâdî öğrenci ve personelinin tatili başlamaktadır.
Tatilin bitiş ve okulların açılış tarihi ise yirmi ağustostur. Okulların açılmasıyla birlikte
hemen derslere başlanacaktır. Tatil bitiminden bir hafta önce, okulun idare ve talim
heyetince öğrenci kaydına başlanır. Öğrenci kayıt işlemleri ve sınavları en geç eylül ayı
başlangıcında bitirilir. Ağustosun yirmisinde okulda bulunmayan memurlar, hizmetliler
ve öğretmenler hakkında devamsızlık işlemi yapılır. 367
Bu genel tatil zamanından başka, idâdîler cuma günleri, bayram günlerinde,
resmi ve milli günlerde tatildir. Bu günlerden başka Hıristiyan öğrencilere büyük ve
küçük paskalyalarda ikişer ve sene başında bir gün olmak üzere yılda beş gün izin
verilecektir. Musevi öğrencilere de bunların dini bayramlarında, bir yılda toplam beş
gün olmak üzere, izin verilir. Ayrıca Hıristiyan öğrencilere pazar ve Musevi öğrencilere
cumartesi günleri, sabah derslerine yetişmek şartıyla, ibadethanelerine gitmeleri için
izin verilir.368 Arıca öğrencilerin okula gelmesini engelleyecek, şiddetli kar yağışı, 369
salgın hastalık 370 gibi, durumlarda da okullar tatil edilmektedir.
2.2.5. İdâdîlerin Günlük Programı
2.2.5.1. Yatılı İdâdîler

Yatılı idâdîlerde, öğrenciler mevsime göre sabah altı veya yedide yataklarından
kaldırılır ve yarım saat içerisinde giyinip yıkandıktan sonra mütalaa haneye indirilirler.
Bundan sonra yapılan çalışmalar ve süreleri şöyledir.
366
367
SNMU, 1318, s. 486-487.
368
MİMT, 1327, s. 39-40.
369
BOA, Y. PRK. UM, 79/81.
370
106
Çizelge 6: Yatılı İdâdîlerin Günlük Programı
Dakika
Saat
Dersler ve Teneffüsler
Müzakere (Giyinme ve yıkanma bu zamana dâhildir.) [Kısa günlerde bir

buçuk saat] 2
Teneffüs (Gündüzlü öğrenci bu teneffüs esnasında toplanacak ve
yoklaması yapılacaktır.) 30
Birinci ders 1
Teneffüs 30
İkinci ders 1
Namaz, yemek ve teneffüs 1 30
Üçüncü ders 1
Teneffüs 30
Dördüncü ders 1
Namaz ve teneffüs (Gündüzlü öğrenciler evlerine gönderilir.) 30
Müzakere 1 30
Namaz, yemek ve teneffüs 1 15
Gece müzakeresi (Uzun gecelerde süre üç saattir.) 2
Bundan sonra yatsı namazı kılınıp yatakhaneye gidilecektir. 371
2.2.5.2. Gündüzlü İdâdîler

Okul saat sekizde açılır ve sonrasında aşağıdaki program takip edilir.
Çizelge 7: Gündüzlü İdâdîlerin Günlük Programı 372

Dakika
Saat
Dersler ve Teneffüsler
Sabah müzakeresi ve yoklama (15 dakikası yoklamaya mahsustur.) 1 30

Teneffüs 15
Birinci ders 1
Teneffüs 15
İkinci ders 1
Namaz 1 30
Üçüncü ders 1
Teneffüs 30
Dördüncü ders 1
Birinci ve ikinci teneffüs süreleri yaz günlerinde yarım saate çıkarılabilir.
371
SNMU, 1318, s. 494.
372
A. g. e, s. 495.
107
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. İDÂDÎLERİN ÖĞRETİM PROGRAMI
3.1. Dersler ve Ders Saatleri

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile açılması kararlaştırılan idâdîlerde, üç
yıllık eğitim süresi boyunca, okutulmasına karar verilen dersler aşağıdaki gibidir.
Çizelge 1: Açılması Planlanan İdâdîlerde Okutulacak Dersler. 373

Mükemmel Türkçe Kitabet ve Mebadi-i İlm-i Servet-i Milel Hesap ve Defter Tutmak
İnşa (Türkçe Yazı) (İktisat) Usulü
Fransızca Coğrafya Hendese (Geometri) ve İlm-i
Mesaha (Ölçüm)
Kavanin-i Osmaniye Tarih-i Umumi Hikmet-i Tabi‘iye (Fizik)
(Osmanlı Kanunları)
Mantık İlm-i Mevalid (Tabiat İlmi) Kimya
Cebir Resim
Daha önce ifade edildiği gibi ilk idâdî, açılmasına karar verilişinden yaklaşık beş
yıl sonra 1874 yılında açılabilmişti. Bu ilk idâdînin açılışından kısa bir süre önce M.02.
09. 1873 (H.9 Recep 1290) tarihinde kaleme alınan belgede, İstanbul’da üç, dört idâdî
açılacağı ve idâdîlerin eğitim süresinin üç yıl olacağı beyan edildikten sonra idâdîlerde
okutulacak derslerin isimleri verilmiş ve bu derslerin bazılarıyla ilgili kısa açıklamalar
yapılmıştır. Buna göre idâdîlerin ders programı aşağıdaki gibi planlanmıştı. 374
Mekatib-i İdâdiyenin Umumi Dersleri: Kavaid-i Osmanî (Osmanlı kaideleri),
Arabî (Düzenli olarak on sîga suretinde okutturulacaktır.), Farisî (Arabî gibi olacaktır.),
kıraat (okuma) ve Kitabet-i Türkiye (Türkçe yazı), tarih-i umumi ve Osmanî (tarih-i
umumi coğrafyasıyla birlikte okutturulacaktır), mükemmel hesap, cebr-i a‘la, coğrafya-i
umumi ve Osmanî (riyaziye yani kozmografya, politik-i tabii), uygun yerlerde
jimnastik, mükemmel hendese, müsellesat-i müsteviye (düzlem trigonometri), resim ve
tarama, Fransızca, Almanca, İngilizce.
373
Âmire, 1338, s. 478.
374
BOA, Y. EE, 37/86.
108
Birinci Sınıf Dersleri: Hesab-ı muamelat (hesap işleri) ve usul-i defteri (defter
tutma usulü), cebr-i âdî, mantık (Yeniden düzenlenecek ders kitabı kullanılacaktır.),
tarih-i umumi, yabancı dil, resim, tarama, yabancı dil için güzel yazı, jimnastik, Türkçe
yazı, ilm-i belagat (Düzenlenecek kitaptan işlenecektir.).
İkinci Sınıf Dersleri: Cebr-i a‘la, tarih-i umumi, hendese-i sathi (yüzey
geometri), yabancı dil, resim ve tarama, Türkçe yazı, ilm-i belagat (Düzenlenecek
kitaptan işlenecektir.), jimnastik, yabancı dil imlası.
Üçüncü Sınıf Dersleri: Müsellesat-ı müsteviye, kozmografya, hendese-i
mücesseme (uzay geometri), yabancı dil, resim ve tarama, jimnastik, Türkçe yazı,
mebadi-i ulum-i tabiiye (tabiat bilgisi), yabancı dil imlası, hıfzıssıhha.
Anlaşılacağı gibi Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde idâdîlerde okutulması
için planlanmış derslerde büyük çapta değişikliğe gidilmiştir. Eskiye nazaran birçok
yeni dersin okutulması planlandığı gibi nizamnamede kararlaştırılan derslerden kavanin-
i Osmaniye, mebadi-i ilm-i servet-i milel ve kimya dersleri programdan çıkarılmıştır.
Yukarıda ifade edilen bu yeni program da numune olarak açılacak ilk idâdînin
açılışından önce tasarlanmış bir programdır ve en azından tamamiyle
uygulanmamıştır. 375
1897–1898 (H.1305) tarihinde, İstanbul’da numune olarak açılmış olan idâdîde
okutulan dersler şunlardır. 376
Birinci Sınıf: Kavaid-i Osmanî, Arabî, Farisî, Fransızca, coğrafya-i umumi,
tarih-i umumi, hesap, resim, Türkçe güzel yazı, Fransızca güzel yazı.
İkinci Sınıf: Ulum-i diniyye, hikmet-i tabiiye (fizik), coğrafya, hendese,
Fransızca, cebir, tarih, kimya-i madeni (madeni kimya), usul-i in şa ve tesvid (yazı ve
karalama), hesap.
Üçüncü Sınıf: Cebir, müsellesat, nebatat ve hayvanat, edebiyat-ı Osmanî, kimya-
i uzvi (organik kimya), hendese, hikmet-i tabiiye, Fransızca, coğrafya-i Osmanî,
kozmografya, tarih-i Osmanî.
Numune olarak açılmış olan idâdîdeki dersler arasında, bu idâdînin açılışından
hemen önce planlanan programda bulunan derslerden, ilm-i belagat, jimnastik,
hıfzıssıhha ve mantık dersleri bulunmamaktadır. Planlanmış programdan farklı olarak
375
BOA, İ. DH, 678/47234.
376
Salname-i Devlet, 1305, s. 231-232.
109
ulum-i diniyye, usul-i in şa v e tesvid, kimya-i madeni, edebiyat-ı Osmanî dersleri

İstanbul’da numune olarak açılmış idâdînin ders programı içerisinde yerini almıştır.
1892 (R.1308) yılında oluşturulan komisyonca 377, idâdîlerin mevcut ders
programları incelendiği gibi 378 zamanın ve içinde bulunulan durumun gerekleri göz
önünde bulundurularak idâdîler için yeni bir öğretim programı kaleme alınmıştır.
Hazırlanan bu öğretim programında, yedi senelik ve beş senelik idâdîler ayrı ayrı
kaleme alınmışsa da yedi senelik yatılı idâdî öğretim programının ilk beş yılı, beş
senelik gündüzlü idâdîlerin öğretim programı ile aynıdır. İdâdîlerin yeni öğretim
programına göre dersler, derslerin hangi sınıflarda ve haftada kaçar saat okutulacağı
aşağıdaki gibidir.
Çizelge 2: 1892’de Kararlaştırılan İdâdî Dersleri ve Bu Derslerin Hangi
Sınıflarda Haftada Kaçar Saat Olacağı. 379
Derslerin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
İsimleri Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf
Haftalık Ders Saati
Ulum-i Diniyye (Din Bilgisi) 3 2 2 2 2 2 2
Arabî 3 3 3 3 2 - -
Farisî - 2 2 2 - - -
Türkçe 6 5 3 2 2 - -
Fransızca - - 4 5 5 5 3
Hesap 2 2 2 3 - 2 2
Hendese - - 2 2 3 - -
Cebir - - - - - 2 1
Müsellesat - - - - - - 1
Kozmografya - - - - - - 2
Makine - - - - - - 2
Coğrafya 2 2 2 2 2 2 -
Tarih - 2 3 2 2 2 2
Usul-i Defteri - - - - 2 2 -
Malumat-ı Fenniye (Fen Bilgisi) - - - - 3 - -
Hikmet-i Tabiiye ve Kimya - - - - - 3 2
Mevalid ve Hıfzıssıhha - - - - - - 3
Kavanin (Hukuk) - - - - - 2 2
Edebiyat ve Ahlak - - - - - 2 2
Hüsn-i Hatt (Güzel Yazı) 1 1 1 1 1 - -
Resim 1 1 1 1 1 1 1
Toplam 18 20 25 25 25 25 25
377
Bu komisyon, daha önce ifade edilmiş olan, Maarif Nazırı Zühdi Paşa tarafından kurulmuş, idâdîlerin
ders programları ve dâhili idareleri için talimatname hazırlayan komisyondur.
378
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
379
Nezaretince Ta‘dilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaâdet 1310, ss. 2-12.
110
Yukarıdaki çizelgede, altıncı sınıfta haftada iki saat olarak gösterilen usul-i
defteri dersi, normalde altıncı sınıf dersleri arasında olmamasına rağmen, bir yazım
hatası nedeniyle çizelgede yer almıştır. 380 Yapılan bu hata dikkate alındığında altıncı
sınıf haftalık ders saati toplamı da yirmi beş değil yirmi üçtür.
İdâdîlerde Müslim ve gayrimüslim öğrencilerin bir arada eğitim gördükleri daha
önce ifade edilmişti. İdâdî öğrencileri çizelgede bulunan tüm dersleri almak
zorundaydılar. Ancak gayrimüslim öğrenciler çizelgede bulunan ulum-i diniyye
dersinden muaf tutulmuşlardır. 381
Çizelgede altı ve yedinci sınıflarda haftada ikişer saat hesap dersi var görünüp
hendese dersi yok görünmektedir. Ders içeriklerinin verildiği bölümde ise altı ve
yedinci sınıflarda hendese dersinin içeriği verilmektedir. Beşinci sınıfta da hesap
dersinin olmadığı göz önünde bulundurularak haftalık çizelgede hata yapılmış olduğu
söylenebilir. Yani altı ve yedinci sınıflardaki hesap dersleri aslında hendese dersleridir.
1898–1899 (H.1316) tarihli maarif salnamesinde verilen idâdî ders çizelgesinde
yukarıdaki çizelgeye nazaran bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu çizelge şöyledir.
Çizelge 3: H.1316 Tarihli Maarif Salnamesinde Verilen İdâdî Ders Çizelgesi.
Derslerin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Maa-Tecvit Kur’anı Kerim (Tecvitli Kur’an
3 2 2 2 2 1 2
okuma) ve Ulum-i Diniyye
Türkçe 7 6 4 3 2 - -
Edebiyat ve Ahlak 382 - - - - - 2 1
Kitabet-i Resmiye (Resmi Yazışma) - - - - - 1 1
Arabî 1 2 2 2 2 1 1
Farisî - 1 2 1 - - -
Fransızca - - 3 3 4 4 5
Kavanin - - - - - 2 2
Hesap 2 2 2 2 1 - -
Usul-i Defteri - - - 1 1 - -
Cebir - - - - 2 2 -
Hendese - - 1 2 2 2 -
Müsellesat - - - - - - 1
Makine - - - - - - 1
Hikmet-i Tabiiye ve Kimya 383 - - - - - 3 3
Mevalid - - - - - 2 2
Coğrafya 2 2 2 2 2 2 1
Tarih - 2 2 2 2 1 1
İlm-i Servet (İktisat) - - - - - - 2
Malumat-ı Nafıa ve Hıfzıssıhha 1 1 1 1 1 - -
Hüsn-i Hatt 1 1 1 1 1 - -
Resim 1 1 1 1 1 - -
Toplam 18 20 23 23 23 23 24
Elsine (Yabancı Dil) 2 2 2 1
380
BOA, MF MKT, 155/6.
381
BOA, MF. MKT, 182/46.
382
Altıncı sınıftaki 2 saatin bir saati Edebiyat Dersine, bir saati Ahlak dersine ayrılmıştır.
383
Altıncı ve yedinci sınıflardaki haftalık üç saat dersten iki saati Hikmet-i Tabiiye dersine, bir saati ise
Kimya dersine ayrılmıştır.
111
Bu çizelgedeki derslerin tamamı vilayat-ı şahanedeki yatılı idâdîler, ilk beş sınıfı
vilayat-ı şahanedeki gündüzlü idâdîler, dördüncü sınıftan yedinci sınıfa kadar olan dört
sınıfı Mekteb-i Mülkiye-i Şahane idâdî sınıfı ile Dersaâdet ve Üsküdar nehari idâdîleri,
ilk üç sınıfı ise İstanbul ve vilayat-ı şahanedeki rüştiyeler içindir. Programda bulunan
Elsine dersi ise bazı idâdîlerde icabına göre verilen Rumca, Ermenice ve Bulgarca
dersleridir. 384
Önceki öğretim programından farklı olarak idâdî dersleri arasına, kitabet-i
resmiye ve ilm-i servet dersleri eklenmiştir. Hıfzıssıhha dersi mevalid dersinden
ayrılarak malumat-ı fenniye dersinin yerini alan malumat-ı nafıa dersi ile birleşmiştir.
Malumat-ı fenniye ile malumat-ı nafıa dersinin müfredatı hemen hemen aynıdır. Yeni
öğretim programı ile idâdîlerdeki ders sayısı artmış olmasına rağmen üç, dört, beş, altı
ve yedinci sınıfların haftalık ders saatleri toplamlarında düşüş olmuştur. Ancak Rumca,
Ermenice ve Bulgarca dersi verilecek idâdîlerdeki haftalık ders saati toplamı
değişmemiş, yalnızca üçüncü sınıf derslerinin haftalık ders saati toplamında iki saatlik
bir düşüş olmuştur.
Yeni programda dersler bazında yapılan değişiklikler şöyledir: Ulum-i diniyye
dersi altıncı sınıfta haftada 2 saatten 1 saate düşürülmüştür. Türkçe dersinin haftalık
ders saatleri birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü sınıflarda birer saat artırılmıştır.
Edebiyat ve ahlak dersinin yedinci sınıf haftalık ders saati iki saatten bir saate
indirilmiştir. İlk dört sınıfta haftada üçer saat olan Arabî dersi ikişer saate indirilmiş ve
yeni programda altı ve yedinci sınıflara da haftada birer saat Arabî dersi konulmuştur.
İki, üç ve dördüncü sınıflarda haftada ikişer saat olan Farisî dersinin ikinci ve dördüncü
sınıflardaki haftalık ders saati birer saat düşürülmüştür. Üçüncü sınıftan itibaren verilen
Fransızca dersinin haftalık ders saatleri üçüncü, beşinci ve altıncı sınıflarda birer,
dördüncü sınıfta iki saat düşürülmüş, yedinci sınıfta iki saat artırılmıştır. Dördüncü
sınıfta haftada üç saat olan hesap dersi iki saate indirilerek bu bir saat beşinci sınıfa
kaydırılmıştır. Hendese dersinin üçüncü ve beşinci sınıflardaki haftalık ders saatleri
birer saat azaltılmış yedinci sınıftan hendese dersi kaldırılmıştır. Yedinci sınıfta haftada
ikişer saat olan kozmografya ve makine dersleri birer saate indirilmiştir. Yedinci
sınıftaki hikmet-i tabiiye ve kimya dersi bir saat artırılmıştır. Yedinci sınıfa haftada bir
384
112
saatlik coğrafya dersi konulmuştur. Tarih dersi üçüncü sınıfta bir saat artırılmış, altıncı
ve yedinci sınıflarda birer saat düşürülmüştür. Altıncı ve yedinci sınıflardaki resim dersi
kaldırılmıştır.
Gerek İstanbul’da gerekse çeşitli vilayetlerde Türkçe, Ermenice, Bulgarca ve
Rumca bilen Müslüman memurlara duyulan ihtiyaçtan dolayı M.1 Temmuz 1896 (H.20
Muharrem 1314) tarihinde, yukarıda zikredilen dillerin, mevkiine göre bazı idâdîlerde
öğretilmesine karar verilmiştir. Zaten bu karar alınmadan önce Selanik ve Edirne yatılı
merkez idâdîlerinde Rumca ve Bulgarca, İzmir İdâdîsi’nde Rumca, Mamuretülaziz
İdâdîsi’nde Ermenice öğretilmekteydi. Bu kararla Üsküb ve Manastır yatılı merkez
idâdîlerinde Rumca ve Bulgarca; Yanya ve Midilli yatılı merkez idâdîlerinde Rumca;
Adana, Haleb, Diyarbekir, Erzurum, Sivas, Ankara, Kastamonu ve Konya yatılı
idâdîlerinde Ermenice; Bağdad İdâdîsinde ise İngilizce ve Farsça öğretiminin yapılması
için öğretmen ataması yapılmıştır. 385
1899–1900 (H.1317) yılında, bir önceki yılın öğretim programına göre dersler ve
ders saatlerinde bir takım değişiklikler yapılmıştır.
Haftada dört saat olan mevalid dersinin iki saatinde hayvanat, bir saatinde
nebatat, bir saatinde tabakat verilecektir. Dördüncü sınıftaki ilm-i eşya dersinde
malumat-ı ziraiye, beşinci sınıftaki aynı derste malumat-ı sınaîye ve ticariye dersleri
verilecektir. Hıfzıssıhha dersi İstanbul’daki idâdîlerde yalnız son sınıfta verilecektir.
Ders isimlerinde ve ders saatlerinde yapılan değişiklikler şunlardır: Ahlak dersi,
edebiyat dersinden ayrılmış ve haftada birer saat olmak üzere yedinci sınıf hariç diğer
sınıfların dersleri arasına yerleştirilmiştir. Edebiyat dersi ile kitabet-i resmiye dersi
birleştirilmiş, ders süresi ise altıncı ve yedinci sınıflara ikişer saat olarak belirlenmiştir.
Kavanin dersinin ismi hülasa-i kavanin olarak değiştirilmiş ve önceki programda altıncı
ve yedinci sınıflarda haftada ikişer saat olan ders süresi sadece altıncı sınıfta olmak
üzere haftada bir saate düşürülmüştür. Yedinci sınıfta haftada bir saat olan müsellesat
dersi beşini ve altıncı sınıflarda haftada ikişer saat olarak bulunan cebir dersi ile
birleştirilmiş, bu birleşmeden dolayı cebir dersine herhangi bir süre de eklenmemiştir.
Yedinci sınıfta haftada bir saat olan makine, altıncı ve yedinci sınıflarda haftada üçer
saat olan hikmet-i tabiiye ve kimya derslerinin yerine altıncı ve yedinci sınıflarda
385
BOA, İ. MF, 4/1314 M-2.
113
haftada üçer saat olmak üzere mihanik, fizik ve kimya dersleri konulmuştur. Malumat-ı
nafıa dersinin ismi ilm-i eşya olarak değiştirilmiş ve hıfzıssıhha dersinden ayrılmıştır.
Yukarıdaki değişikliklerden başka ders saatleriyle ilgili değişiklikler de
yapılmıştır. Maa-Tecvit Kur’anı Kerim ve ulum-i diniyye dersinin haftalık ders saatleri
her sınıf için üçer saate çıkarılmıştır. Türkçe dersinin haftalık ders saatleri, beşinci sınıf
hariç, diğer sınıflarda birer saat düşürülmüştür. Birinci sınıfların Arabî dersi bir saatten
iki saate çıkarılmıştır. İkinci ve dördüncü sınıflardaki Farisî dersine birer saat eklenmiş,
beşinci sınıfa da haftada bir saat Farisî dersi konulmuştur. Yedinci sınıftaki Fransızca
dersi beş saatten dört saate indirilmiştir. Usul-i defteri dersi dördüncü sınıf dersleri
arasından çıkarılmıştır. Dördüncü sınıftaki hendese dersi haftada iki saatten bir saate
düşürülmüştür. Altıncı sınıfta haftada iki saat olan mevalid dersi kaldırılmış ve bu iki
saat yedinci sınıfta iki saat olan mevalid dersine eklenerek haftalık ders saati dörde
çıkarılmıştır. Altıncı sınıftaki haftada bir saat olan ilm-i servet dersi kaldırılmış, yedinci
sınıftaki bir saatlik ders iki saate çıkarılmıştır. Birinci sınıftaki haftada bir saatlik hüsn-i
hatt dersi iki saate çıkarıldığı gibi bu ders altıncı ve yedinci sınıflara da haftada birer
saat olmak üzere konulmuştur. Son olarak altıncı sınıflara da haftada bir saat resim dersi
getirilmiştir.
Haftalık toplam ders saatleri ise ikişer saat artarak birinci sınıflarda yirmi saate,
ikinci sınıflarda yirmi iki saate, beşinci sınıflarda yirmi beş saate, üç, dört ve altıncı
sınıflarda birer saat artarak haftada yirmi dörder saate çıkmış, yedinci sınıflarda ise bir
saat azalarak haftada yirmi üç saate düşmüştür. 386
Yukarıdaki değişikliklerden bir yıl sonra yani 1900–1901 (H.1318) tarihinde
yine, çok sınırlı olsa da, bir takım değişiklikler yapılmıştır. Yapılan değişiklikle Türkçe
dersi dördüncü sınıfta haftada üç saatten iki saate indirilmiş, ahlak dersi üçüncü sınıf
programından kaldırılmıştır. Kitabet-i Resmiye dersinin ismi kıraat-ı resmiye dersi
olarak değiştirilmiştir. Ayrıca yedinci sınıfların haftada dört saat olan Fransızca dersi
beş saate çıkarılmıştır. 387
Daha önceki bölümlerde ifade edildiği gibi 1903–1904 (H.1321) yılında,
idâdîlerin beş ve yedi yıla dağıtılmış olan derslerinin bu süreler için fazla olduğu, bu
nedenle de öğrencilerin derslere tahammül edemedikleri tespit edilmiş ve beş yıllık
idâdîlerin eğitim süresi altı yıla, yedi yıllık idâdîlerin eğitim süresi ise sekiz yıla
386
387
114
çıkarılmıştır. 388 Tabii olarak bu değişiklikle beraber idâdî dersleri de yeniden

düzenlenmiştir. Yeniden düzenlenen ders çizelgesi aşağıdaki gibidir.
Çizelge 4: 1903–1904 (H.1321) Tarihinde Kararlaştırılan İdâdî Dersleri ve Bu

Derslerin Hangi Sınıfta Kaçar Saat Olacağı. 389
Derslerin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
İsimleri Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf
Maa-Tecvit Kur’anı Kerim
ve Ulum-i Diniyye 3 3 3 3 3 3 3 3
Türkçe 6 5 3 3 - - - -
Usul-i Tahrir - - - - - - 1 2
Kitabet (Yazı) - - - - 2 2 1 1
Arabî 2 2 2 2 2 2 1 -
Farisî - 2 2 2 2 - - -
Fransızca - - 3 3 3 3 4 4
Kavanin - - - - - - 1 1
Hesap 2 2 2 3 2 - - -
Usul-i Defteri - - - - - 1 1 -
Cebir - - - - - 2 2 -
Müsellesat - - - - - - 1 -
Hendese - - 1 1 1 2 2 1
Kozmografya - - - - - - - 1
Fizik - - - - - - 2 2
Kimya - - - - - - 2 2
Mevalid - - - - - - - 4
Mihanik - - - - - - 3 1
Coğrafya 2 2 2 2 2 3 1 1
Tarih - 2 2 - 2 2 1 1
İlm-i Servet - - - - - - 1 1
İlm-i Eşya 1 1 1 - - - - -
Malumat-ı Ziraiye ve Sıhhiye - - - 2 2 2 - -
Hüsn-i Hatt 2 1 1 1 1 1 - -
Resim 1 1 1 1 1 1 - -
Toplam 19 21 23 23 23 24 24 24 390
Elsine - - - 2 1 2 1 1
388
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, H. 1321, Asr Matbaası 1321, s. 25-26.
389
A. g. e, s. 141.
390
Sekizinci sınıf haftalık ders saati toplamı 25 saattir, ancak programın alındığı kaynakta bu toplam 24
olarak verilmiştir. Ya toplamda bir hata yapılmış ya da sekizinci sınıf derslerinden birinin haftalık ders
saati bir saat fazla yazılmıştır.
115
Önceki programda ayrı olan ulum-i diniye ve ahlak dersleri, yeni programda
birleştirilmişse de haftada üç saat olan bu dersin bir saatinde, fıkh-ı şerif, bir saatinde
akaid, bir saatinde ahlak eğitimi yapılacaktır. 391
İdâdîlerin eğitim süresinin yedi yıl olduğu dönemde, yedi sınıfın haftalık ders
saati toplamı yüz altmış ikiyken eğitim süresi sekiz yıla çıkarıldığında sekiz sınıfın
haftalık ders saati toplamı da yüz seksen bire çıkmıştır. Derslerin yedi yıllık süreye fazla
geldiği ve bundan dolayı da öğrencilerin derslere tahammül edemediği gerekçesi ile
idâdî eğitim süresinin sekiz yıla çıkarılmış olduğu düşünüldüğünde eğitim süresinin
artırılma amacı ile programda yapılan değişiklik arasında tezat olduğu görülmektedir.
Zira eğitim süresinin sekiz yıla çıkarılması haftalık ders saatlerinin azalmasını
sağlamamış, eğitim süresine eklenen bir sene ile birlikte programa da haftada on dokuz
saat fazladan ders konulmuştur.
İdadi eğitim süresinin, eskiden olduğu gibi, yedi yıla indirilmesiyle idâdî dersleri
yeniden düzenlenmiştir. 1909–1910 ders yılında uygulanmak üzere hazırlanan idâdî
ders çizelgesi aşağıdaki gibidir.
Çizelge 5: 1909–1910 Ders Yılında Uygulanmak Üzere Hazırlanan İdâdî Ders
Çizelgesi. 392
Derslerin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Kur’anı Kerim Maa-Tecvit 1 2 1 - - - -
Ulum-i Diniye 2 2 2 2 2 2 2
Hesap 2 2 2 3 - - -
Hendese - 1 2 1 2 1 1
Cebir ve Müsellesat - - - - 2 2 393 -
Malumat-ı Fenniye 2 1 2 1 1 - -
Hikmet-i Tabiiye ve Mihanik - - - - - 2 3
Kimya - - - - - 2 2
Tarih-i Tabii - - - - - 2 2
Hıfzıssıhha - - - - - - 1
Coğrafya 2 2 2 2 2 2 -
Tarih 2 2 2 2 2 2 3
Arabî 3 2 1 2 2 2 2
Farisî - 1 1 2 1 - -
Türkçe 6 5 4 4 3 2 2
Fransızca - 1 2 4 5 3 3
Usul-i Defteri - - - - 1 1 -
Malumat-ı Medeniye - 1 1 - - - -
Ahlak ve Malumat-ı Medeniye - - - 1 1 - -
Malumat-ı İktisadiye - - - - - - 1
Malumat-ı Kanuniye - - - - - 1 1
Toplam 20 22 22 24 24 24 24
Elsine - - - 2 2 2 2
391
BOA, MF. MKT, 668/27.
392
Mekatib-i İdâdiyede Tedris Olunan Ulum ve Fünunun Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, İstanbul,
1327.
393
Haftada bir saati Cebir dersi, bir saati Müsellesat dersi içindir.
116
Yeni programda dikkat çeken değişiklikler şunlardır, mevalid dersinin ismi

tarih-i tabii olarak değiştirilmiş ve altıncı sınıfta, bu derste, haftada iki saat hayvanat,
yedinci sınıftaki iki saatlik dersin bir saatinde nebatat, bir saatinde tabakat işlenecektir.
Yedinci sınıfta haftada iki saat olan Türkçe dersinin bir saatinde edebiyat tarihi, bir
saatinde Osmanlı edebiyatı konuları işlenecektir. Önceki programlarda ilm-i servet
olarak isimlendirilen dersin ismi bu programda malumat-ı iktisadiye olarak
değiştirilmiştir. Kavanin dersinin ismi malumat-ı kanuniye olmuştur. Fizik dersinin ismi
programdan çıkarılmış ancak bu dersle ilgili konular hikmet-i tabiiye ve mihanik
dersinde verilmiştir. Usul-i tahrir, malumat-ı ziraiye, hüsn-i hatt ve resim dersleri
programdan çıkarılmıştır.
Daha idâdîler açılmadan tasarlanmış dersler arasında bulunup daha sonra
hazırlanan öğretim programlarına alınmayan terbiye-i bedeniye (beden eğitimi) dersi,
1911 yılında idâdî öğretim programına alınmıştır. M.14 Ekim 1911 (R.1 Teşrinievvel
1327) tarihinde bu dersle ilgili bir de talimat hazırlanmıştır. Bu talimat ile alınan
kararlar şöyledir. 394
1. Mekatib-i sultaniye, idâdiye, darülmualliminler ve numune rüşdiyelerinde
Terbiye-i bedeniye dersi mecburdur.
2. Yeterli öğretmen oldukça, birer gün arayla, sabah veya akşamüzeri, öğrenciye
haftada iki saat Terbiye-i Bedeniye dersi gösterilecektir.
3. Doktor raporuyla belgelenmiş bir sıhhi mazereti olmayan her öğrenci Terbiye-i
Bedeniye dersine girmek zorundadır.
4. İnşası gereken Terbiye-i Bedeniye salonları, Terbiye-i Bedeniye Müfettişliği
tarafından gönderilecek plana uygun olacaktır.
5. Ders öğretmenleri, derslerini “Terbiyevî İsveç Jimnastikleri” isimli kitaba göre
işleyeceklerdir.
6. İstanbul’daki sultani ve idâdîlerde görev yapan Terbiye-i Bedeniye dersi
öğretmenleri antrenman yapmak üzere haftada bir gün Darülmuallimin’in
uygulama derslerine katılacaklardır.
7. Taşra mülki mekteplerinde Terbiye-i Bedeniye dersi öğretmenliği açıldıkça bu
durum Maarif Nezareti’ne bildirilecek, İstanbul’dan uzman öğretmenler
394
BOA, MF. MKT, 1175/95.
117
gönderilemezse öğrencilerin müsabaka sınavları darülmualliminlerde

yapılacaktır. Şayet sınav yapılacak yerde darülmuallimin yoksa sınav, mümkün
olduğu takdirde, en yakın darülmualliminlerden biride yapılacaktır. Yapılan
sınavın evrakı nezarete gönderilecektir.
8. İş bu terbiye-i bedeniye dersi talimatının uygulanmasına okul müdürleri
memurdurlar.
İdadilerin bünyesinde ziraat, sanat, ticaret şubelerinin açıldığı ve bu şubeler için
ayrı öğretim programları yapıldığı daha önce ifade edilmişti. Varlığını kısa sayılabilecek
bir süre koruyabilen bu şubelerde okutulacak dersler aşağıda verilecektir.
Ziraat şubesi öğretim programı, idâdîlerin dört, beş, altıncı sınıf seviyesinde
olmak üzere, bu şubenin dersleri ve derslerin hangi sınıfta kaç saat olacağı aşağıda
verilecektir.
Çizelge 6: Ziraat Şubesi Dersleri ve Bu Derslerin Hangi Sınıfta Kaç Saat

Olacağı. 395
Ziraat Şubesi Dersleri
4. 5. 6.
Dersin İsmi sınıf sınıf sınıf
Ulum-i Diniye ve Ahlak 3 3 3
Türkçe 3 2 2
Fransızca 3 3 3
Hesap 3 2 -
Hüsn-i Hatt 1 - -
Resim 1 1 -
Mevalid-i Selase (Tabiat Bilgisi) 3 - -
Ameliyat-ı Zirai (Zirai Uygulama) 2 3 3
Zirai Usul-i Defteri (Zirai Defter Tutma Usulü) 1 1 -
Coğrafya-yı Zirai (Zirai Coğrafya) 2 - -
Hendese-i Ameliye-i Ziraiye (Zirai Geometri Uygulaması) 2 2 -
Hikmet (Fizik) ve Kimyanın Ziraata Tatbiki - 3 -
Hayvanat-ı Ziraiye ve Hıfzıssıhha-i Hayvaniye - 2 -
Nebatat-ı Ziraiye - 2 -
Ziraat Dersleri - - 5
Ziraat Makineleri - - 1
Sanayi-i Ziraiye - - 3
Hayvanatın Teksiri ve Islah-ı Cins - - 2
İlm-i Servetin Ziraata Müteallik Mebahisi Hakkındaki Usul ve - - 2
Kavaid (İktisadın ziraatla alakalı usul ve kuralları)
Toplam 24 24 24
395
118
Sanat ve ticaret şubesi idâdîlerin altı, yedi ve sekizinci sınıfları seviyesindedir ve

bu şubenin dersleri aşağıdaki gibidir.
Çizelge 7: Sanat, Ticaret Şubesi Dersleri ve Bu Derslerin Hangi Sınıfta Kaç

Saat Olacağı. 396
Sanat ve Ticaret Şubesi Dersleri
Dersin İsmi 6. 7. 8.
Sınıf Sınıf Sınıf
Ulum-i Diniye ve Ahlak 3 3 3
Kitabet 2 1 1
Coğrafya-yı Osmanî (Osmanlı Coğrafyası) 3 - -
Hendese 2 - -
Hüsn-i Hatt 1 1 1
Resim 1 - -
Servet (İktisat) - 1 1
Kavanin - 1 1
Fizik - 2 2
Kimya - 2 2
Usul-i Defteri 2 2 -
Fransızca 6 6 6
Emtia-i Ticariye (Ticari Mal) 2 - -
Coğrafya-yı Sanayi ve Ticari 2 2 -
İstatistik - 2 -
Usul-i Mesaha (Ölçme) - 1 -
Mevalid - - 4
Mihanik - - 1
Sanayi Makineleri - - 2
Toplam 24 24 24
Yukarıdaki ziraat, sanat ve ticaret şubeleri programı, idâdî eğitim öğretim

süresinin beş ve yedi senelik idâdîlerde birer yıl artırıldığı dönemde yeniden düzenlenen
dersler ile birlikte yapılmıştır. Daha öce bu şubelerin dersleri arasında Kavanin dersi de
varken 1902 tarihinde idâdîlerin öğretim programında yapılmak istenen değişiklikte,
Kavanin dersinin idâdîlerin ziraat, sanat ve ticaret şubelerinde bulunan öğrenciler için
gereksiz olduğu ifade edilmiş ve dersin, ifade edilen şubelerde okutulmaması
planlanmıştır. 397 Verilen çizelgelerde görüldüğü gibi Kavanin dersi, planlandığı gibi,
ifade edilen şubelerin dersleri arasından çıkarılmıştır.
396
397
119
3.2. Derslerin İçeriği

Önceki bölümlerde bahsedildiği üzere 1892 yılında toplanan komisyon,
idâdîlerde okutulacak derslerin içeriğini de belirlemiştir. 1892 yılında hazırlanan ve
uygulanmaya başlanan öğretim programına göre idâdî derslerinin içeriği aşağıda
verilmiştir. 398
3.2.1. Birinci Sınıf
3.2.1.1. Ulûm-i Diniyye

Müslüman öğrenciye mahsus olup seçilecek kitaptan okutturulmak üzere çeşitli
işlere, ibadetlere dair şeri örnekler işlenecek ve tecvitli Kur’anı Kerim okunacaktır.
3.2.1.2. Arabî
Sarf: Başlangıç, vakıf, sakin harflerle bitişenler, yazı, hareke ve sükûn, kurallar,
tenvin kelimeler ve harfler, şemsi ve kameri harfler, illet, med ve lîn harfleri, hemze-i
vasl ve hemze-i kati, ziyade harfler.
Asli ve zü-l-ziyade, vezinler, mevaki‘-ı huruf-i ziyade, aksam-ı seb‘a, masdar,
masadır-ı sülasiyye, masadır-ı mîmiyye-i sülasiyye, masdar-ı rüba‘i-i mücerred,
masadır-ı ruba‘iyye, masadır-ı humasiyye, masadır-ı südasiyye, masdar-ı ruba‘i-i
mezidün fîh, masadır-ı mimiyye-i gayr-i sülasiyye, lâzım ve müte‘addi, bina-i merre ve
bina-i nev‘.
(Sıfat) ism-i fail, ism-i meful, sıfat-ı müşebbehe, sîga-i mübalağa, ism-i tafdil,
ism-i tasgir, ism-i mensup, siga-i nisbiyye, ism-i zaman ve mekân, ism-i âlet, müzekker
ve müennes, tâ-i te’nis, elif-i te’nîs, müennes-i manevi, müsenna (tesniye), mecmu‘
(cem), tesniyeye mülhak isimler, cem-i müzekker-i salim, cem-i müzekker-i salime
mülhak isimler, cem-i müennes-i salim, cem-i mükesser, cem-i şâzze, cem-ül cem, ism-
ül cem ve şibh-ül cem.
Arapça okuma: Kurallarla beraber, öğrencileri Arapça ibare okumaya alıştırmak
ve öğrencilere Arapça kelimeleri öğretmek için başlangıç okumasına mahsus, harekeli
küçük bir Arapça okuma kitabı, ara sıra, okutturulacaktır.
398
Nezaretince Ta‘dilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaâdet 1310, ss. 14-105.
120
Arapça yazı: Muallim, öğrencilere, ara sıra, basit kelimelerden oluşan basit ve
alışılmış cümleler yazdıracaktır. Öğrenciler tarafından yazılan bu müsvedde cümleler
muallim tarafından toplanarak incelenip düzeltildikten sonra öğrencilere iade
edilecektir. Daha sonra bu cümleler öğrenciler tarafından beyaz deftere geçirilecektir.
Yazdırılacak kelimelerin ve Arapça cümlelerin Türkçeye tercümeleri dahi yaptırılacak
ve bu tercümeler adı geçen deftere kaydettirilecektir.
3.2.1.3. Türkçe
Türkçe okuma: Ahlakı güzelleştirmeye yardımcı olan bilgileri, bazı uygun ve
faydalı hikâyeleri içeren bir kitap okutturulacaktır. Okuma sırasında cümlelerin fark
edilmesine, kelimelerin ve bazı basit kuralların tarifine özen gösterilecektir.
Kelime ve imla: Osmanlı lisanında kullanılan, aşina olunmuş, Arapça ve Farsça
kelimelerden, münasipleri ezberlettirilecektir. (Türkçesi kuvvetli olmayanların,
Türkçelerini süratle geliştirmelerine özen gösterilecektir.)
Öğrencilere, imla kurallarını uygulamak kaydı ile basit ibareler yazdırılacaktır.
Öğrenciler tarafından yazılan bu müsvedde cümleler muallim tarafından toplanarak
incelenip düzeltildikten sonra öğrencilere iade edilecektir. Daha sonra bu cümleler
öğrenciler tarafından beyaz deftere geçirilecektir.
3.2.1.4. Hesap
Kavramlar: Nicelik, teklik, sayı, a‘dad-ı mücerrede, a‘dad-ı muayyene. Sayma:
Birden bine kadar olan sayıların isimleri. Birler, onlar, yüzler. Sayıların basamakları,
basamakları belli olan bir sayıyı ifade etmek.
Sayıların Bölükleri: Birler bölüğü, binler bölüğü, milyonlar bölüğü, milyarlar bölüğü,
bir sayıyı bölüklerine ayırmak, bölükleri belli olan bir sayıyı bildirmek.
Sayıların Yazımı: Rakamlar, rakamların sayı ve basamak değerleri, sıfır, üç basamak
ayrımı. Söylenen bir sayıyı yazmak, yazılı bir sayıyı okumak. Sayma ve yazmayla ilgili
alıştırmalar.
Toplama İşlemi: Birer rakamlı iki sayıyı toplama, toplama tablosu, birer rakamdan
oluşan ikiden çok sayıyı toplamak, tam sayılarda toplama, toplama işleminin sağlaması.
Çıkarma İşlemi: Çıkanı bir basamaklı olan ve bozdurma gerekmeyen çıkarma işlemi;
bozdurma gerektirmeyen ve birden çok basamağa sahip olan yılarla çıkarma işlemi; her
türlü iki sayı arasında çıkarma işlemi; çıkarma işlemin sağlaması; toplama ve çıkarma
işlemleri ile ilgili alıştırmalar.
121
Çarpma İşlemi: Çarpma işleminin toplama işleminin kısa şekli olduğu; birer basamaklı
iki sayının çarpımı; çarpım tablosu; 10, 100 ve 1000 ile çarpma işlemi; birden çok
basamağa sahip olan bir sayıyı bir basamaklı bir sayı ile çarpmak; çarpma işleminde
değişme özelliği; birden çok basamaklı bir sayıyı birden çok basamaklı bir sayı ile
çarpmak; çarpma işleminin sağlaması; Üstlü sayılar.
Bölme İşlemi: Bölme işleminin çeşitli tarifleri; bölme işleminin, çarpma işleminin tersi
olduğu; bir basamaklı sayılarda bölme işlemi; kalan; böleni bir basamaklı bölme işlemi;
bölünen ve böleni birden çok basamaklı bölme işlemi; bölme işleminin sağlaması;
çarpma ve bölme işlemleri ile ilgili alıştırmalar: dört işlem ile problem çözme şekilleri.
Tembih: Öğretmen dersin işlenişinde teorik bilgilere asla yer vermeyecek ve öğrencilere
basit problemler sorup bunların cevaplarını kontrol edecektir.
3.2.1.5. Coğrafya
Giriş: Mektep, sokak, mahalle, köy veya şehir, kaza, sancak, vilayet, mezraa,
ormanlar, nehirler, dağlar, kara ve deniz seyahatleri, dört asli nokta, plan, harita (Siyah
tahta üzerine, tebeşirle, mektebin bulunduğu mahallenin planı çizilerek öğrenciye
anlatılacaktır.), pusula ve Kutup Yıldızı.
Coğrafi terimler: Tepe, dağ, sıradağlar, sahra, dağ eteği, zirve, yamaç, dağ yüksekliği,
eğri satıh, ova, boğaz, geçit, pınar, çay, dere, ırmak veya nehir, göl, deniz, kanal, ada,
yarımada, berzah, boğaz, körfez, haliç, liman, burun, dil. Zikredilen yeryüzü şekilleri
haritada gösterilecektir. Dersin bu kısmında tabii mekânlardan faydalanılacaktır.
Küre-i Arz: Dünya’nın yuvarlak olduğu, Dünya’nın boşlukta dayanaksız durduğu, küre-
i musannaa (Dünya modeli), mihver-i arz (Dünya’nın, iki kutbu arasında, merkezinden
geçtiği farz olunan hat), ekvator, enlem ve boylam (siyah küre-i musannaa
kullanılacaktır.), gece ve gündüz hadisesi (Lovasor’un küre-i musannaasıyla tecrübe
edilecektir.).
3.2.1.6. Hüsn-i Hatt

Seçilen alıştırma defterlerine göre rik’a hattı sırasıyla gösterilecektir.
3.2.1.7. Resim
Resim hattı: Karo usulü talimi vasıtasıyla iki seneye mahsus defterlere alıştırma
yapmak için resim yapılacaktır.
122
3.2.2. İkinci Sınıf

Birinci sınıfta kullanılan kitaptan derslere devam edilecektir.
3.2.2.2. Arabî
Asli ve zü-z-ziyade, evzan, ef‘al-i sülâsiyye, mâ-fevk-üs-sülâsi olan maziler,
mazi-i menfi, muzari, mâ-fevk-üs-sülasi olan muzariler, muzari-i menfi, lâm-ı te’kid ve
nûn-ı te’kid, nevâsıb, cevazım, emr-i hazır, emr-i gâib, nehy-i hazır, nehy-i gâib, fiil-i
taaccüb, ef‘al-i gayr-i mutasarrıfa, esma-i ef‘al, (teznîb) i‘lal, ibdal, ahkâm-ı hemze,
idgam.
Okuma: Okuma kitabı harekeli ve harekesiz olarak evvelki seneninkinden daha büyük
olacaktır. Okuma sırasında, ihtiyaç duyuldukça, dil bilgisi uygulaması icra kılınacak ve
okunan cümlelere mana verilecektir.
İmlâ: Tedricen ileriye götürülecek. Sene-i sabıka usulüne devam olunacaktır.
3.2.2.3. Farisî
Kurallara başlamadan önce bilinen bazı kelimeler ile basit cümleler
ezberlettirilecektir.
Dilbilgisi: Tarifi, alfabe sırasına göre dizilmiş harfler, harekeler ve alametler, uzatılmış
harfler, sesli harfler, hâ-i resmiye.
Cümlenin parçaları: İsim, sıfat, zamir, fiil, sıfat-fiil, fiilin ailesi, harfler, fiillere ve
isimlere eklenen manalı kelimeler, sesler.
İsim: Tarifi ve örnekleri, cins isim, ism-i ilm, eş sesli isim, eş anlamlı isim, çoğul isim.
Bunların her birinin tarifleriyle özel alıştırmaları…
Havas-ı esma: Keyfiyyet, kemmiyyet, haysiyyet.
Keyfiyyet: Tarifi, alıştırma.
Kemmiyyet: Tarifi, zîruh ve gayrı zîruh mevcudatın suret-i cem‘i (cem‘-i hayvanat,
cem‘-i cemadat, cem‘-i nebatat), alıştırmalar.
Esma: Mezidün fîh (kendisinde huruf-i zâid bulunan isimler), tarifi, emsal.
İsm-i zaman: Tarifi, emsal.
İsm-i mekân: Tarifi, emsal.
İsm-i âlet: Tarifi, emsal.
123
İsm-i musaggar: Tarifi, emsal.

Mürekkebat-ı Esma: Terkib-i izâfî, terkib-i ‘atfî, terkîb-i teradüfî, terkîb-i tebâyünî,
terkîb-i tekerrürî, terkîb-i tenâsübî, terkîb-i ihmâlî, terkîb-i âhengi, terkîb-i mezcî,
tarifler ve alıştırmalar.
Esma-i A‘dâd: A‘dâd-ı asliyye, tertibiyye, kesriyye, tevzî‘iyye, mecmû‘iyye, tarifler ve
emsal.
Mümeyyiz-i A‘dâd-i Asliyye: Mümeyyiz-i a‘dâd-i tertibiyye, emsal.
Evâhir-i kelimât-i Fârisiyye’nin ahvali.
Medar-i kelâm üzerine tevzîhat.
Haysiyyet-i Esma: Mücerred, mefulün sarih, mefulün gayr-i sarih, mefulün ileyh,
mefulün ‘anh, mefulün fîh, bunların aksam-i husûsiyye ve tarifat-i mahsûsası,
alıştırmalar.
Tetmîm: Muradâd-i te’kîd, mefulün ma‘ah, mefulün leh.
İzafet: Tarif ve aksamı, izafet-i lâmiyye, beyâniyye, teşbîhiyye, isti‘âriyye.
Terkib-i izafî: Terkib-i izafî-i maktu‘, terkib-i izafî-i maklûb, ma‘âni-i izafe, emsal.
Sıfat: Tarifi, terkib-i tavsifi (semâ‘i ve kıyasî) sıfat ve mevsufun mutabakatı.
Aksam-ı sıfat: (‘Adî, tafdîli, ‘alî, ifrâtı, mütesâvi) tarifler, emsal ve alıştırmalar.
Sıfat-ı Mürekkebe: Terkib-i vasfî ve vasf-ı terkibi
Terkib-i Vasfi: Tarif ve aksamı (sıfat-ı nisbiyye, levnîyye, müşabehet, muhâfazat,
fa‘liyyet, liyakat, iğrâk ve ifrat-ı edâtiyye) emsal ve alıştırmalar.
Vasf-ı Terkibî: Tarif ve aksam-ı meşhûresi, ta‘mîm ve tahsis, bu bâbda kullanılan
vasıtalar.
Zamir: Tarifi, kısımları (Zamir-i Şahsi-i münfasıl, zamir-i şahsi-i muttasıl, zamir-i
isnâdi veya fiili), tarifler alıştırmalar.
Mübhemât ve Kinâyât: İsm-i İşârat: Tarifi, zamir-i mülkî veya izafî, emsal ve
alıştırmalar.
Esma-i mevsûle, edevat-ı istifham, emsal ve alıştırmalar.
Kinâyat: Tarifi, emsal.
124
3.2.2.4. Osmanlı Lisanı 399

Dilbilgisi: Dilbilgisinin tarifi yapıldıktan sonra kelime konusuna geçilecektir.
Kelimeyi tarif etmeden önce harf, hece, hareke, sükûn ve harflerin yazımı layıkıyla
anlatılacaktır. Kelimenin, isim, sıfat, zamir veya kinaye, fiil ve edat olmak üzere beş
kısma taksimi. Munsarif (yerine göre her türlü hareke alabilen kelime) ve gayri
munsarif kelime çeşitleri.
İsim: Tarifi ve çeşitleri. Cins isim, özel isim. Tekil ve çoğul konusu. İsmin halleri.
Türkçeye Arapçadan geçmiş kelimeler için geçerli olan Arapça gramer kurallarından
müzekker, müennes, tesniye ve çoğul konularının kısa ve basit bir şekilde anlatılması.
Türkçe isimlere, belirtilen konuların tamamının, tafsilatlı olarak, uygulanmasıyla
alıştırma yapılacaktır. Arapçadan geçen isimlere ise yalnızca Arapça dil kurallarının
sınırlı olarak uygulanmasıyla alıştırma yapılacaktır.
Sıfat: Tarifi, mevsuf (sıfat tamlamasında tamlanan), sıfatın basit, abartma ve
karşılaştırma suretiyle kullanılması, sıfat-ı semaiyye (bir kurala bağlı olmayıp
işitilmekle öğrenilen sıfatlar), sıfat-ı kıyasiyye (bir kurala bağlı ve uygun olarak
meydana gelen sıfatlar), sıfat-ı kıyasiyyenin çeşitleri, ism-i adet (sayı adı), bunun
çeşitleri ve suret-i teşkili. Tamlama konusu (Türkçe, Arapça ve Farsça tamlama),
Arapça ve Farsça niteleme, mutabakat, sıfat tamlaması, isim tamlaması. Bu konularla
ilgili çeşitli alıştırmalar yapılacaktır.
Zamir veya kinaye: Zamirin tarifi ve çeşitleri, işaret zamiri ve çeşitleri, şahıs zamiri,
iyelik zamiri, zamir-i fi‘li, zamir-i vasfi, soru zamiri, belgisiz zamir. Kendisine sıfat,
zamir veya hem sıfat hem zamir eklenen, Türkçe veya Arapça ve Farsçadan Türkçeye
geçmiş, isimlerin zamana göre çekimleri. Alıştırmalar.
Fiil: Fiilin tarifi ve çeşitleri. Geçişli fiil, geçişsiz fiil, isim fiil, hafif ve sagir (ağır ve
kalın okunan hece), te’kidi ve tahfifi (hâsıl-ı mastar), bunların suret-i teşkili, mastarın
zamana göre çekimi (tamlayan olmadığı). Geçişli fiilden geçişsiz fiil ve geçişsiz fiilden
geçişli fiil yapılması. Etken ve edilgen, dönüşlü fiil, işteş fiil. Fiillerde zaman (bilinen
geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman,
suret-i vücubiyye, suret-ül-nizamiyye, emr.). Fiilde kip: Bilinen geçmiş zaman kipi,
399
Derslerin ve bunların hangi sınıfta kaçar saat olacağının verildiği çizelgede bu dersin ismi “Türkçe”dir.
Fakat ders içeriklerinde, sadece bu sınıfta, dersin ismi “Osmanlı Lisanı” olarak verilmiştir. Diğer
sınıflarda dersin ismi “Türkçe”olarak geçmektedir.
125
öğrenilen geçmiş zaman kipi, gereklilik kipi. Fiilde kişi: Birinci şahıs, ikinci şahıs,
üçüncü şahıs. Bunların çekimleri.
Okuma: Birinci senede okutturulan kitap tarzında, onun üzerinde bazı ahlak ve fenle
ilgili örnekleri içerisinde bulunduran eserler okutturulacaktır.
3.2.2.5. Hesap
Birinci sınıfın konuları kısaca tekrar edilecektir.
Ondalık Sayılar: Ondalık sayıların okunması ve yazılması; ondalık sayılarda virgülden
sonra yazım; virgülün sağına yazılan sıfır.
Ondalık sayılarda toplama, çıkarma, çarpma ve bölme işlemleri.
Ondalık sayılarda bölme işleminde, bölen sayının tam olması ve ondalık olması
durumları; bölme işleminde kalanın en yakın değeri.
Ondalık sayılarda karşılaştırma: Ondalık sayıların nicel karşılaştırılması ile ilgili
genel bilgiler, karşılaştırmalar.
Ondalık sayıların karşılaştırılmasında terimler: Metre, metrenin alt katları ve üst
katları, alıştırmalar.
Metrekare: Metrekarenin alt ve üst katları, alıştırmalar.
Metreküp: Metreküpün alt ve üst katları, alıştırmalar.
Litre: alt ve üst katları, alıştırmalar.
(Ondalık kesirlerin karşılaştırmasında, öğrencilere somut örnekler
gösterilecektir.)
Çarpma ve bölme işlemi ile ilgili temel kuralar: Bir sayının karesi, çarpma
işleminde değişme özelliği, çarpma işleminde çarpanların yerlerinin istenildiği gibi yer
değiştirilebileceği. Çarpma işleminin toplama işlemi üzerine dağılma özelliği. Bir
sayının bölenleri. Ortak bölenler. Ortak bölenlerin büyüğü: Sayıların bölünebilirliği: Bir
sayının 2, 3, 4, 5 ve 9’a bölünebilirliği. Asal sayılar ve konu ile ilgili açıklamalar.
Kesirler: Kesirli sayıların farkı, pay ve paydanın değiştirilmesiyle kesirli sayının
değiştirilmesi, bir tam sayının kesirli sayı haline dönüştürülmesi. Kesirlerin ifade
edilmesi. Bileşik kesirlerde tam sayıyı bulma. Kesirli sayılarda sadeleştirme. Kesirli
sayıların paydalarını eşitleme yöntemleri.
Kesirli sayılarda toplama işlemi: Paydaları eşit olan kesirli sayılarda toplama
işlemi. Paydaları eşit olmayan kesirli sayılarda toplama işleminin yapılabilmesi için
paydaların eşitlenmesi gerekliliği. Kesirli sayılarda tamların toplanması.
126
Kesirli sayılarda çıkarma işlemi: Kesirli iki sayının farkı, iki tam sayılı kesrin
farkı.
Kesirli sayılarda çarpma işlemi: Çarpanın birden küçük olduğu durumda çarpma
işleminin amacının ne olduğu, kesirli bir sayının kesri, kesirli sayıların ve tam sayılı
kesirlerin çarpımı, çarpanın tam sayı olduğu durum.
Kesirli sayılarda bölme işlemi: Bölenin tam sayı olması durumu, bölenin kesir
olması durumu.
Ondalık sayıların kesirli sayılara dönüştürülmesi. Kesirli sayıların ondalık
sayılara dönüştürülmesi.
Tembih: Öğretmen, öğrencilere örnek çözdürme uygulamasına devam edecektir.
3.2.2.6. Coğrafya
Kısaca düzlem küre. Önceki ders yılı konularının tekrarı ve coğrafi yollar.
Dünya’nın şekli. Yerkabuğunun toprak kısımları ve yerkabuğunun nelerden oluştuğu.
Beş kıta. Bu kıtaların yekdiğerine nispetle büyüklüğü ve bayındırlığı. Okyanuslar ve
küçük denizler. Büyük adalar ve büyük yarımadalar. Yeryüzünün en büyük dağları,
nehirleri, gölleri. Beş kıtadaki ülkelerin başkentleriyle beraber miktarı.
Sekene-i arz: uruk-i sülüse-i beşer. Bu dersin işlenişinde, düzlem küre haritası
kullanılacaktır.
3.2.2.7. Tarih
İslam tarihi: Peygamberler tarihi: Hz. Adem’in yaratılışı, Hz. Havva, Hz. Adem
ile Hz. Havva’nın cennetten çıkışı, insanoğlunun nesli. Hz. Şit, Hz. İdris, Hz. Nuh. Hz.
Nuh’un oğulları: Ham, Sam, Yafes. Nuh Tufanı. Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. İshak, Hz.
Eyüp, Hz. Yakup, Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Yuşa, Hz. İşmuil, Hz. Davut,
Hz. Zekeriyya, Hz. Yahya, Hz. İsa.
İslam’ın doğuşu. İslam’ın doğuşundan önce mevcut devletlerin durumu. Arabistan
coğrafyası. Hz Muhammet’in peygamberliği. İslam’ın Hz. Muhammet tarafından tebliğ
ve tesis edilmesi, İslam’ın yayılışı. Dört Halife, Emevi Devleti, Abbasi Devleti, Harun
Reşit asrı, Hicret’ten iki asır sonra Arap memleketlerinin azameti. Endülüs Emevi
Devleti, Agleboğulları hükümeti, Fatımiler, Eyyubiler, Selahattin Eyyubi. Haçlı
Seferleri. Al-i Büveyh Devleti, Tahiroğulları Devleti, Leysoğulları hükümeti,
Samanoğulları, Al-i Sebüktekin. Selçuklu Devleti, Kirman Selçukluları, Rum
127
Selçukluları (Anadolu Selçuklu Devleti), Atabegler, Harezm Devleti, Tatar istilası,

Cengiz.
İslam medeniyeti: Bilim, maarif, sanayi‘ (zanaatlar).

Birinci sınıfta olduğu gibi işlenecektir.
3.2.2.9. Resim
Resim çizme: Karro usulü ile uygun defterlere resim çizilerek alıştırma
yapılacaktır.
3.2.3. Üçüncü Sınıf

Birinci ve ikinci seneler gibi alıştırma yapılacaktır. Derslerde ahlak faziletleri ve
güzel terbiye ile alakalı konular işlenecektir.
3.2.3.2. Arabî
İlm-i Nahv: Tarifi, fâidesi.
Mebniyyât: Hurûf, envâ‘ı, tarifi, emsal, alıştırmalar.
Zamâir: Zamir, tarifi, envâ‘ı, hurûf ile isti‘mâli, esma-i işarat, mahsulât, kinayat,
zurûf, mürekkebat, esvat. Bunların tarifleriyle aksamı ve emsal-i lâzımesi, öğrencinin
defterlerine yazdırılacaktır.
Mu‘rebât: Enva‘-i i‘râb, tarifi ve örnekleri, cümleler, alıştırmalar.
Merfu‘at: Fail, nâib-i fail, mübteda’, haber, nevâsıh, (hurûf ve kelime aksamı),
ef‘al-i nakısa, ef‘al-i mukârebe, ef‘al-i kulûb, (Hasâ’is-i mahsûsasının tarifi), tevâbi‘,
sıfat. Bunların her birinin tarifleri ifade edilecek ve birçok misal ile tatbikatı icra
olunacaktır.
Mensubât: Tarifi, mef‘ul, envâ‘ı, emsal.
Mecrûrat: Tarifi, izafet. Uygun örnekler ile çokça uygulama yapılacaktır.
3.2.3.3. Farisî
Fiil: Tarifi, asl fiil (Masdar).
Masdar-ı Aslî: Tarifi, emsal.
Masdar-ı Ca‘li: Tarifi, emsal.
Masdar-ı Tahfifi: Tarifi, emsal.
128
Masdar-ı Mürekkeb: Tarifi, emsal, alıştırmalar.

Ef‘al-i amme, ef‘al-i hassa.
Masadır-ı nuniyye, lâzım, müte‘addi, malum, meçhul, mutavaat ihbarı, şartı, emri,
nehyi, inşai, icabî, iltizamî, istimrarî, emsal ve tarifleri.
Ezmine (mazi, hâl, istikbal).
Mazi: şuhûdi, hikâyet-i şuhûdi, naklî, rivayet-i naklî, tarifleri.
Hâl ve Muzâri.
Buden fiilinin suret-i tasrifi.
Efal-i Kalîl-ül-isti‘mâlin müteaddid envâ‘ı.
Havanden fiilinin suret-i tasrifi.
Vücuh-i iştikak, müştekkat-i kıyâsiyye, müştekkat-i masdariyye, müştekkat-i
emriyye, bazı hasâis-i ef‘al, edat-ı te’kîd, edat-ı istimrar, tarîfât ve emsal.
Ka‘ide-i ta‘diyye, nefy ve nehy, alâmât ve tarifat.
Efal-i kıyasiye, müstesniyât.
Füru‘-i efal (İsm-i masdar, hâsıl-ı masdar, sıfat-ı müşebbehe, sîga-i hâliyye, ism-i
âlet) müştekkat.
Müte‘allikât-i efal, tarifi, kuyûd-i zaman, kuyûd-i mekân, kuyûd-i terkib ve tekid,
kuyûd-i kemiyyet ve kıyasî, kuyûd-i keyfiyyet ve vasf, kuyûd-i icab ve nefy, kuyûd-i
şek ve zan, kuyûd-i istifham, kuyûd-i şart (Bunların emsal ve tarifleri).
Hurûf, tarifat-ı besâit-i hurûf, edevat, emsal.
Esvât-ı meşhûre (Emsal-i mahsusa ile gösterilecektir).
Hurûf-i ‘atf ve revâbıt (Emsal-i mahsusa ile gösterilecektir.).
Mechûl ve ma‘rûf (suret-i kıraate nazaran) emsal.
Kalb ve ibdâl, emsal.
İdgâm, emsal.
İskât, emsal.
Tahfif, emsal.
Kasr ve med, emsal.
Tahrik ve iskân, emsal.
Hazef ve îsâl, emsal.
129
3.2.3.4. Türkçe
Osmanlı Grameri ve Cümle Bilgisi: Edilgen fiillerin zamanlara göre çekimi. Basit
ve bileşik fiiller. Nakıs fiiller. Zarf fiiller ve bunların olumsuz şekillerinin yapılması.
Fiilin olumsuz olarak çekimi. Fiillerde olumlu, olumsuz soru ve bu şekillerde çekimi.
İsm-i fail (Kendisinden iş çıkan kimsenin sıfatı), İsm-i mef‘ul (failin fiili, kendi üzerine
geçen kelime), mübalaga-i ism-i fail (fa‘al kalıbına uyan kelimelerin ifade ettiği, en,
pek, çok manasını taşıyan şekli). Sıfat-ı müşebbehe (geçişsiz fiillerden, türlü vezinlerde
başlıca fail vezninde gelen ve daimi bir vasfı gösteren sıfat), bunun tamlama durumu
(bağ filleri). Arapça fiil yapılarından, Türkçe bileşik fiillerde en çok kullanılanları (if‘al,
tef‘il, müfa‘ale, infi‘al, ifti‘al, tefa‘‘ul, tefâ‘ul, istif‘al). Arapça fiil zamanlarından
Türkçede en çok kullanılanları (ism-i fa‘il, ism-i mef‘ul, mübalaga-i ism-i fail, ism-i
zaman ve mekân(bir fiilin vuku bulduğu zamanı ve yeri gösteren isim fiil ), ism-i alet).
Edevat (fiillere ve isimlere eklenen manalı kelimeler): Türkçe, Arapça, Farsça
edevat. Öğrencilerin bunları iyi bir şekilde kullanmaları için alıştırmalar yapılacaktır.
Cümle bilgisi: Cümle ve kelam (ibare, fıkra; cümleler veya cümlecikler). İsim cümlesi,
fiil cümlesi. Bunların çeşitleri ve vasıfları. Cümlenin ögeleri. Fa‘il ve naib-i fa‘il (Etken
ve edilgen mevzuu olan kelime). Mübteda (cümlenin birinci kısmı, Arapçada, isim
cümlesinde failin bulunduğu kısım), haber, mef‘ul-un bih (-i hali), sarih ve gayr-i sarih,
cümle oluşturma. Bu konuların işlenişinde açıklamalara oldukça fazla yer verilecektir.
Uygulama.
Tembih: Bu sınıfta öğrenci Osmanlı lisanının gramer ve cümle bilgisi konularını
tamamlayacak olup bu konuları tekrar işlemeye vakitleri olmayacağından ve fiil konusu
gramer konularının en önemlisi olduğundan öğrencinin birinci sınıfta gördükleri dersler
bu sınıfta tekrar işlenip hatırlatılacaktır. Ayrıca ikinci sınıfta ve bu yıl işlenen konular,
öğrencilere, tebeşir ve tahta kullandırılarak tatbik ettirilmek suretiyle mükemmelen
kavratılacaktır. Yapılan bu alıştırmalar, yapılan yanlışlıklar düzeltilerek, öğrencilerin
defterlerine yazdırılacak ve Türkçede, Arapça ve Farsça kaidelerinin tatbiki ve
kullanılması anlatılacaktır.
Okuma: Önceki sınıfta olduğu gibi okuma kitabına devam olunacak ve okuma sırasında
öğrenilen konuların uygulaması yaptırılacaktır.
İmla: Önceki sınıfta olduğu gibi işlenecektir.
130
3.2.3.5. Fransızca
Hece ve okuma: Alfabe, okuma ve yazı.
Tembih: Öğrenciler, alfabeyi ve kelimelerin hecelerine ayrılmasını öğrenip
yazmaya alıştıktan sonra seçilen okuma kitabından, çeviri yaptırılmadan, okuma
çalışması yaptırılır.
Kelime: En çok kullanılan ve alışılmış bazı kelimelerle sayılar ezberlettirilir.
Aynı usulde hazırlanmış olan lisan eğitimi de yapılır.
Mütalaa: öğrenciler metin okumaya alıştıktan sonra mütalaayı kolaylaştırmak
için bir yardımcı fiillerin basit zamanlarıyla bir iki fiilin çekimi yaptırılır.
İmla: Tebeşirle tahtaya ve öğrencilerin defterlerine basit cümleler ile kolay
netinler yazdırılır.
Yazı: Haftada bir saat işlenmek üzere manori usulü tarzında ilk seneye mahsus
defterler talim edilir.
3.2.3.6. Hesap
İlk iki sınıfın konuları özet olarak tekrarlanacaktır.
Oran, iki çokluktan birincisi ve diğeri. Bu üç nicelikten ikisinin bilindiği
durumda üçüncüsünün bulunması.
İki oranın eşitliği veya orantı. Orantının sınırı. Orantıda, birinci oranın payı ile
ikinci oranın paydası çarpımının, birinci oranın paydası ile ikinci oranın payı çarpımına
eşit olduğu. Bir orantının pay ve paydalarından üçü bilindiğinde dördüncüsünü bulmak.
Üçlü orantı. Üçlü orantı ile ilgili alıştırmalar. Sadeleştirme ve genişletme. Faiz.
Sermaye. Faiz zamanının veya miktarının belli olmaması durumlarına göre faiz
meselelerinin çözümü. Iskonto konuları.
Kare ve karekök: Bir sayının karesi, birden dokuza kadar olan sayıların karesi,
iki basamaklı sayıların karesi, 100’den küçük bir tam sayının karekökü, verilen karesi
tam sayı olmadığı halde o sayının karekökünün hesaplanmasının amacı, her bir sayının
karekökünü elde etmek, onlukların karekökünü elde etmek, kesirli bir sayının karekökü,
istenilen miktardan küçük bir oran ile bir sayının en yakın karekökünü bulmak.
Tembih: Öğretmen, örnek çözdürmek için ödev vermeye devam edecektir.
131
3.2.3.7. Hendese
Çizim: Doğru, doğrunun kâğıt üzerine çizimi. Açıölçer, çizimi. Doğruyu
ölçmek. Hatları (çizgi) ölçme aleti. Düşey hat, düşey, yatay, marangoz şakuli ve su
terazisi. Kırık çizgi, eğri çizgi.
Çember ve dairenin çevresi: Çember ve dairenin çevresinin çizimi. Pergel ve dairenin
360° ye bölünmesi. Eğri, eğrilerin ölçülmesi.
Açı: Dik açı, dikey, dar açı, geniş açı. Açıların çizimi. İletki. Açıların ölçülmesi. Merkez
açısı. Bir doğru parçasına, doğru parçası dışındaki bir noktadan 90° derece açı ile başka
bir doğru parçası çizimi. Aynı çizimin doğru parçası üzerindeki bir noktadan dışarıya
doğru yapılması. Gönye. Mütemmim zaviyeler (bir açıyı 180° ye tamamlamak için ilave
olunan açılar), tamamî açılar (tamamlayan açılar), komşu açı, karşı açılar. Bir nokta
etrafında çember çizilmesiyle 360° açının oluşması.
Dikey ve “eğik çizgiler”: Bir noktadan bir çizgiye olan mesafe. Paralel. Bir çizgi
diğerine ne zaman paralel olur? Bir çizgiye paralel diğer bir çizgi çizmek. İki paralel
çizgiyi başka bir çizgi kestiğinde ortaya çıkan açıların isimleri ve bunlardan eşit ve
mütemmim (tamamlayan) olanların beyanı.
İki paralel çizgi arasındaki mesafe: Paralellerin çizimi, dairenin çevresi, kiriş, sekant,
teğet. Merkezden kiriş üzerine dikey indirilmesi. Birbirine teğet iki çember. Bir çemberi
kesen iki doğru arasındaki eğrilerin eşit olacağı bir daireye teğet çizmek. Çevre açısı
ölçüsü. Uygulamalar.
3.2.3.8. Coğrafya
Osmanlı Coğrafyası: Osmanlı Devleti’nin sınırları ve tabii coğrafyası. Tabii
coğrafyasına göre Osmanlı Devleti’nin bir bölümden ibaret olduğu. Kara ve deniz
sınırları.
Kıyılar, denizler, limanlar. Osmanlı Devleti’nin Avrupa kıtasındaki dağları ve
suları. Osmanlı Devleti’nin Asya kıtasındaki dağları ve suları. Osmanlı Devleti’nin
Afrika kıtasındaki dağları ve suları. Osmanlı Devleti’nde bulunan adalar.
Osmanlı Devleti’nin topraklarının ölçüsü. Osmanlı Devleti vatandaşlarının
ırkları ve miktarı. Hayvanları, madenleri, tabii ürünleri ve ziraatı. İthalat ve ihracatı.
Osmanlı Devleti’ne gelen yollar.
132
Osmanlı Devleti’nin siyasi ve mülki taksimatı, vilayetlerinin mülki taksimatı.

vilayetlerinin idaresi, sancak ve kazaları. Her vilayetin ayrı haritası yaptırılacak ve
harita üzerinde vilayet, liva, kaza merkezleri işaretlettirilecektir.
Osmanlı Devleti’nin meşhur şehirleri. Osmanlı Devleti’nin imtiyazlı vilayetleri.
Tembih: Osmanlı coğrafyasının öğretiminde, Osmanlı Devleti’nin genel tabii
coğrafyasını gösteren büyük duvar haritası; Osmanlı Devleti’nin siyasi ve mülki
taksimini gösteren Osmanlı Devleti’nin Avrupa, Asya, Afrika topraklarını içeren duvar
haritaları ve vilayetleri gösteren atlaslar kullanılacaktır.
3.2.3.9. Tarih
Osmanlı Tarihi: Osmanlı Devleti’nin ortaya çıkışı. Osmanlı Devleti’nin ortaya
çıkışı sırasında mevcut olan devletler. Anadolu’nun durumu. Osman Gazi devri,
Osmanlı Devleti’nin tesisi. Orhan Gazi devri, askeri yapının tesisi. Osmanlıların Avrupa
Kıtası’na geçişi. Hüdavendigar Birinci Sultan Murad devri, Rumeli fetihleri. Kosova
Muharebesi ve Yıldırım Bayezid Han devri, fetihler, Timurlenk felaketi. Fasıla-yı
saltanat (Yıldırım Bayezid’in esir düşmesinden sonra Çelebi Mehmet’in padişah
olmasına kadar geçen zaman). Çelebi Sultan Mehmet Han devri. Sultan Murad-ı sânî
devri, Varna Muharebesi. Fatih İkinci Sultan Mehmed Han devri, İstanbul’un fethi,
İskender Bey, fetihler. İkinci Sultan Bayezid Han devri, Sultan Cem. Yavuz Sultan
Selim devri, Çaldıran Muharebesi, Sultan Selim’in fetihleri, Hilâfetin Osmanlı
padişahlarına intikali. Kanuni Sultan Süleyman devri, muharebeler, Viyana muhasarası,
Barbaros Hayreddin Paşa, Sokullu Mehmed Paşa. İkinci Sultan Selim ve Üçüncü Sultan
Murad devirleri, fetihler. Üçüncü Sultan Mehmed ve Birinci Sultan Ahmed devirleri.
Birinci Sultan Mustafa ve İkinci Sultan Osman devirleri. Dördüncü Sultan Murad Han,
Bağdad’ın fethi. Sultan İbrahim ve Dördüncü Sultan Mehmed Han devirleri. Köprülü
Mehmed ve Ahmed paşalar’ın hizmeti. İkinci Sultan Süleyman Han ve Sultan Ahmed
Han devirleri. İkinci Sultan Mustafa Han devri. Karlofça Muahedesi, Üçüncü Sultan
Ahmed Han devri. Baltacı Mehmed Paşa. Büyük Petro. Birinci Sultan Mahmud Han.
Üçüncü Sultan Osman Han, Üçüncü Sultan Mustafa Han ve Birinci Sultan Abdülhamid
Han devirleri. Üçüncü Sultan Selim Han devri, ıslahata teşebbüs. Banapart’ın Mısır ve
Suriye seferi. Dördüncü Sultan Mustafa devri. İkinci Sultan Mahmud Han-i Adli
Hazretleri, ıslahat-ı dâhiliye, yeniçerilerin ilgası, Nizam-ı Cedîd’in tesisi.
133

Geçen yıl olduğu gibi işlenecektir.
3.2.3.11. Resim
Taklidi Resim: Dersler, geçen yılki uygulamaya riayet edilerek işlenecektir.
3.2.4. Dördüncü Sınıf
3.2.4.1. Akaid ve Fıkıh

Akaid-i Diniye: İsbat-ı vacip, sıfat-ı ilahiye ve efal-i ilahiye.
Fıkıh: Kitabut-tahare’den başlayarak mutlak su, belirli su, kuyu suyu, abdest
suyu, gusül suyu ve bunların teferruatına dair fıkhi hükümler sırasıyla işlenecektir.
Bundan sonra, adı geçen kitaptan teyemmüm, mesh üzerine mesh ve necaset gibi
konuları içine alan bölümler usul üzerine okutturulacaktır.
3.2.4.2. Arabî
Harfler ve zurûh yahut edevat: Alfabe tertibinde gösterilip bazı ebcet hesabı ve
kısa ibareler ile mesail-i nahv tatbikatı icra olunur.
Tembih: Öğrenciye her ders için münasip alıştırmalar yaptırılacak, ‘ibârat-ı sahîha i‘rab
ve tahlil ettirileceği gibi bazen de gayr-i sahih ibârat tashih ettirilecektir.
3.2.4.3. Farisî
Tertip olunan “Gülistan Müntahabatı” okutturulacak ve kavait tatbikatıyla
beraber usûl-i tercüme gösterilecektir.
3.2.4.4. Türkçe
Yazma sanatı, yazının tarifi, lüzumu ve ehemmiyeti.
Mektup, mektubun tarifi ve çeşitleri: Mektupta muteber olan ifade şekilleri.
Mektup yazmayla ilgili genel kurallar.
Mektup çeşitleri: Sevgi mektubu, tebrik ve çeşitli hususlara dair akraba ve yakın
kişiler arasında gidip gelen mektupların, sade ve açık cümleler ile yazılması
öğretilecektir.
Öğrencilerin düz yazı konusunda alışkanlık kazanmaları için hikâye tarzında
küçük meseleler kaleme aldırılmasına dikkat edilecektir.
Tembih: Muallim her dersin sonunda, öğrencilerin yazmış oldukları müsveddeleri
toplayacak ve tashih edip öğrencilere geri verecektir. Ayrıca yapmış oldukları hataları
134
kendilerine söyleyecek ve aynı hataları tekrar etmemeleri için tavsiyelerde bulunacaktır.

Öğrenciler muallimin kontrol ettiği müsveddeleri yazı defterlerine geçirecek ve bu
defterleri saklayacaklardır.
Kıraat ve ezber: Manzum ve mensur (nesir) edebi eserler okutturulacak,
münasipleri ezberlettirilecektir.
Tembih: Muallim, okutup ezberlettireceği eserlerin güzel anlatılması ve uygulanması
kuralları hususuna özen gösterecektir.
3.2.4.5. Fransızca
Kavaid: Yardımcı fiillerin, mukayeseli rubai fiillerin (efal-i Erbaa-i
kıyasiyyenin) olumlu ve olumsuz çekimleri. İsim, harfi tarif. Sıfat ve zamirlere, hal ve
zarfa bağlı kısa malumat.
Mütalaa: Seçilecek gramer kitabının metin ve tarifleri mutlaka Türkçe olacaktır.
İmla: Dersler, adım adım ilerlemek suretiyle, bir önceki yıl olduğu gibi
işlenecektir.
Kıraat ve ezber: Kolay metinleri içeren bir kitap okutturulacak ve bazı parçaları
tercüme ettirilerek bu parçalardan uygun olanları ezberlettirilecektir.
Hat: Haftada iki defa manori usulüne göre münasip defterlere alıştırma
yapılacaktır.
3.2.4.6. Hesap
Teorik Hesap: Tanımlar: Nicelik, sürekli nicelik ve süreksiz nicelik, nicelikleri
karşılaştırma, tam sayı, kesirli sayı, ortak böleni olmayan sayı.
Sayıların yazımı ve şekli ile ilgili teorik kurallar.
Toplama işlemi ve toplama işleminin sağlaması. Çıkarma işlemi ve çıkarma
işleminin sağlaması. Çarpma işlemi. Birçok çarpandan oluşan çarpma işlemi.
Çarpanların yerlerinin değiştirilmesi. Kuvvetler. Çarpma işleminin sağlaması. Bölme
işlemi ve bölme işleminin sağlaması. Bir sayının bölenleri. İki sayının bölenlerinin bu
iki sayının toplamlarının da bölenleri olduğu. Bir sayının böleninin bu sayının katlarının
da böleni olduğu. Bir bölme işleminde, bölünen ve bölenin aynı sayı ile çarpılması veya
bölünmesi durumunda bölümün değişmeyeceği.
Bir sayının çarpanlarına ayrılması.
Bölünebilme kuralları: Bir sayının, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9 ve 11’e bölünebilme
şartları.
135
İki veya daha fazla sayının ortak bölenlerinin en büyüğünü bulmak. En büyük
ortak bölen konusu ile ilgili örnek çözdürme. İki veya daha fazla sayının ortak katlarının
en küçüğünün bulunması. Asal sayılar. Asal sayılar cetveli. Bir sayının asal çarpanlarına
ayrılması. Birkaç sayının ortak bölenleri. Birbiri arasında birinci olan sayılar.
Bir çarpımı bölen sayının, çarpımın çarpanlarından en az birini de bölmesi.
Bayağı kesir ve kesir sayılar: Bayağı kesirlerin temel özellikleri, paydaları
eşitleme, kesirleri en küçük ortak paydaya sadeleştirmek, kesirlerde sadeleştirme, bir
kesri en sade haline çevirmek. Bayağı kesirlerde dört işlem. Ondalık sayılar ve ondalık
sayılarda dört işlem. Bayağı kesirlerin ondalık sayı şekline dönüştürülmesi ve bu
işlemin yapılmasından önce bayağı kesrin, devirsiz olarak, ondalık sayı şekline
dönüştürülüp dönüştürülemeyeceğinin bilinmesi. Sadeleştirilmemiş kesir. Devreden
kesir.
Ölçü birimlerinin alt ve üst katları, eski ölçü birimleri, yeni ölçü birimlerinin
eski ölçü birimlerine ve eski ölçü birimlerinin yeni ölçü birimlerine çevrilmesi.
Sayıların karesi, karekök, yaklaşık kök, iki çokluğun oranı: Sayıların oranı,
geometrik oran, bunların özellikleri.
Orantı: Sayıların orantısı ve geometrik orantı, orantı konuları.
Çokluklarda orantı: Üçlü orantı, sadeleştirme, faiz, faiz hesapları, faiz
hesaplamalarında kısa yollar, ortaklık konusu, orantılı paylaştırma, şirket ve ortaklık,
tek vadeler.
Tembih: Öğretmen, örnek çözdürmek için ödev vermeye devam edecektir.
3.2.4.7. Hendese
İki Boyutlu Geometri: Yüzeyin tanımı, düzlem, eğik yüzey.
Üçgen: üçgenin tanımı, üçgen çeşitleri: İkizkenar üçgen, eşkenar üçgen, dik
üçgen.
Üçgenleri çizimi.
Dörtgen: Dörtgenin tanımı, belli başlı çeşitleri: Paralelkenar, dikdörtgen, kare,
eşkenar dörtgen, yamuk.
Yukarıda ifade edilen dörtgen çeşitlerinin çizimi, dörtgenlerin ve üçgenlerin
ölçümleri.
Çokgenler: Beşgen, altıgen, yedigen, sekizgen ve ongen, onikigen, çokgenlerde
köşegen, çokgenlerin geometrik özellikleri, çokgenlerin ölçülmesi.
136
Düzgün çokgen: Düzgün çokgenin tanımı ve özellikleri, düzgün beşgen, düzgün

altıgen ve diğerleri. Düzgün çokgenlerin çizimi ve ölçümü.
Benzer şekiller, tanımı ve geometrik özellikleri.
Şekillerin eşitliği: Şekillerde eşitlik ve denklik, örnekler, bir üçgene benzer bir
üçgen çizmek, bir çokgene benzer bir çokgen çizmek, bir üçgene denk bir dik üçgen
çizmek, bir dikdörtgene denk bir kare çizmek, bir üçgene denk bir kare çizmek, bir
çokgene denk bir çokgen çizmek, ölçümler, ölçümlerin tarifi ve yapılması.
Plan ve harita, tanımları ve çeşitleri, plan ve haritaları, istenilen ölçekte
büyütmek ve küçültme.
Daire, tanımı, daire parçası, dairenin kirişi ile yayı arasındaki alan, dairenin
çapları ile bunların arasındaki yayların oluşturdukları dairenin alan, iç içe dairelerde
ortak ve farklı merkez
Dairenin ölçümü, açısı belli olan daire diliminin ölçümü, dairenin kirişi ile yayı
arasındaki bölgeyi ölçmek.
Örnekler, bir açıya eşit başka bir açı çizmek.
Bir yayı, 2, 4, 8… ile eşit parçalara bölmek, yarıçapı belli olan bir çemberin
çevresini bulmak.
Merkezi bilinmeyen bir çemberin merkezini bulmak.
İki daireye, yaylarına dışarıdan dokunan bir doğru çizmek.
Bir dairenin içerisine düzgün bir şekil çizmek. Bir dairenin içerisine kare
çizmek. Bir dairenin içerisine düzgün sekizgen çizmek. Bir dairenin içerisine düzgün
altıgen çizmek. Bir dairenin içerisine eşkenar üçgen çizmek. Daire içerisine düzgün
onikigen çizmek. Dairenin içerisine düzgün ongen ve düzgün beşgen çizmek.
Dairenin dışına düzgün şekil çizmek.
Uygulama: Yer üzerinde bir doğru parçası belirlemek ve bunu ölçmek, yer
üzerinde belirli bir açıyı ölçmek, grafometre kullanımı, yer üzerindeki bir doğru
parçasının üzerinde veya dışında bulunan bir noktadan dik bir hat oluşturmak. Mimari
gönye kullanımı.
Tembih: Hendese dersinin ölçme ve örnek çözme kısımlarında öğrencilere alıştırmalar
yaptırılacak, uygulamalara özen gösterilecek, özel aletler vasıtasıyla uygulamalar tekrar
edilecektir.
137
3.2.4.8. Coğrafya
Genel Coğrafya: Riyazî coğrafya: Arzın küre şekli. Yollar ve devair-i coğrafya.
Enlem, boylam. Dünya’nın günlük ve yıllık hareketi (kısaca). Dünya’nın kara ve su
kısımları. Beş kıta. Okyanuslar. Asya, Afrika, Amerika kıtaları. Asya kıtasının sahilleri
ve sınırlarının kısaca beyanı: Denizler, körfezler, limanlar…
Tabii coğrafya: Su bölümü çizgisi, bu çizgiyi teşkil eden sıradağlar. Yanardağlar.
Başlıca göller ve nehirler.
Siyasi coğrafya: Kıtalardaki devletler, bu devletlerin başkentleri ve meşhur şehirleri.
Ahali ve dinler. Tarım ve sanayi ürünleri. Başlıca ticaret limanları. Gelen yollar.
Afrika ve Amerika kıtaları da bu usulde gösterilecektir. Afrika dâhilinde bazı
meşhur seyahatler hakkında biraz malumat verilecektir.
Tembih: Bu kısmın tahsilinde Asya, Afrika, Amerika kıtalarının tabii ve siyasi duvar
haritaları kullanılacaktır. Ayrıca Hüseyin Muharrem Bey’in yazısız atlası bulunacaktır.
3.2.4.9. Tarih
İlkçağ ve ortaçağ tarihi: Mukaddime, malûmat-ı ibtidaiye, yaratılış, tufan,
insanların nesli, eski zamanlar, Doğu Asya (Çin, Hint ve Türkistan’ın eski urumu
hakkında gayet kısa malûmat).
Mısır: Nil ile memleketin coğrafi durumu, ilk hükümdar sülalesi, Hiksoslar, on
sekizinci sülale, Habeş istilası, Mısır’a, ilk defa olarak, Yunanlıların yerleşmesi,
Mısır’ın İranlılar tarafından zaptı. Mısırlıların mezhep, itikat, usul ve adetleri ile ilgili
kısa malumat. Eser ve yazıları hakkında kısa bilgiler.
Keldanistan ve Asurya: Coğrafi durum, halkın eski durumu, Ninos ve Ninova,
Semiramis ve Babil, Sargon, Senharib, Asurya Devleti’nin çöküşü, Babil’in ikbali, baht-
ı nasr, Babil’in İran idaresi’ne nakli, Asurîlerin mezhep ve itikadı, eserler, yazı,
zanaatlar.
Beni İsrail: Enbiyayı Beni İsrail hakkında kısa bilgi. Beni İsrail’in Mısır’dan
çıkışı, bir mev‘ûda duhul, Hazret-i Davud, Hazret-i Süleyman Aleyh-is-selâm,
Yehudiyye ve İsrâiliyye hükümetleri, Beni İsrail’in Roma’ya mağlubiyeti ve çöküşü,
İsraililer’in ahval ve âdetleri.
Fenike ve Fenikeliler: Fenikelilerin ticareti, Fenikelilerin insanlığa hizmeti.
Midya ve Lidya: Pişdadiyan ve Kiyaniyan melikleri (Fars müverrihlerinin
naklince), Âliyât, Keyhüsrev, Karezos, Keyhüsrev’in fetihleri (kısaca). Keykavus ve
138
Mısır seferi, Dara ve Seferleri, Memalik-i İran’ın İskender tarafından zabtı, İran
medeniyeti hakkında kısa malûmat.
Yunanistan: Coğrafi durumu, halkın eski durumu, Kahramanlar Devri, Isparta,
Likoroğ ve onun kanunları, Messina Muharebeleri, Enna, Solon ve Solon’un kanunları,
Midya Muharebeleri, Peloponnes Muharebeleri, halkın sonraki durumu, Yunan
medeniyeti hakkında malûmat.
Makedonya: Filip ve Yunan işlerine müdahalesi, İskender ve İskender’in fütuhatı,
ahlaki değişimi ve vefatı. İskender’in hâkim olduğu memleketlerin taksimi ve bunların
Roma idaresine nakli (kısaca).
Roma: İtalya’nın coğrafyası, ilk sakinleri, krallar devri, eski Romalıların ahvali ve
ahlakı ve usul ve âdetleri (kısaca).
Konsolosluk idaresinin tesisi, ahalinin sınıfa taksimiyle ihtilâflar, Decemvir
idaresi ve 12 Levha Kanunları, kâmil, İtalya fethi muharebelerinin hülasası, Kartaca
hakkında malûmat, Pon muharebeleri, Regolos, İkinci muharebe, Anibal, (zâmâ),
Kartaca’nın akibeti, imparatorluk devrine kadar olan vakaların kısaca hülasası,
imparatorluğun tesisi ve Ogustus ve hanedanı, Büyük Konstantin, Roma Devleti’nin
ikiye taksimi, umumi göç devri, Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü, Konsolosluk ve
imparatorluk zamanlarında Roma’nın idare şekli, ahlaki karışıklığın sebepleri (kısaca).
Roma medeniyeti hakkında kısa bilgi.
Ortaçağ: Arabistan: Coğrafi durumu. Cahiliye devrinde Araplar, İslam dininin
ortaya çıkışı, tesisi ve yerleşmesi, Hülefâ-i Raşidin, Emeviler, Abbasiler, Endülüs
Emevileri, Abbasi topraklarının parçalanması, İslam medeniyeti.
Franklar ve Ostrogotlar, Mürüve Hanedanı, Karloving sülalesi ve Şarlman,
Norman hücumları. Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, Feodalite, Enostisor Münâzaâtı.
Hıristiyanlar: Doğu ve batı Hıristiyanları, miladi XIII. asra kadar medeniyet,
Fransa ve İngiltere arasındaki rekabet, rekabetin ilk devri, İngiltere siyasi
müesseselerinin terakkisi.
Yüz Yıl Muharebesi, miladi XV. asır ortalarına kadar Avrupa devletlerinin
başlıca olayları ve Avrupa medeniyeti;
Fatımi, Eyyubi ve Selçuklu devletleri, Anadolu beylikleri, Cengiz, Tatar istilâları,
Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, Osmanlıların Rumeli’ye geçişi ve Rumeli’de ki fetihleri,
İstanbul’un fethi ve Bizans imparatorluğunun çöküşü.
139

Derslere önceki yıl olduğu gibi devam edilecektir.
3.2.4.11. Resim
Taklidi Resim: Dersler, geçen yıl olduğu gibi işlenecektir.
3.2.5. Beşinci Sınıf

Akaid: Melekler ve semavi kitaplar, peygamberliğin ispatı ve peygamberleri
zikretme.
Fıkıh: Kitab-ı salât ile ezan, namazın şartları, namazın nitelikleri, geçmiş
namazların kazası, vakitler, nafile namazlar, sevih secdesi, tilavet secdesi, hastanın
namazı, seferini namazı, cuma ve bayram namazları, güneş ve ay tutulması namazları,
yağmur duası, teravih namazı, cenaze namazı, şehit namazı, Kâbe’ye ilk varıldığında
kılınan namaz, konuları uygulamalı ve tartışmalı olarak işlenecektir.
3.2.5.2. Arabî
İbaresi kolay Arapça bir kitabın münasip yerleri okutturulup Türkçeye tercüme
ettirilecektir. Kavâ’id-i sarfiyye ve nahviyye tatbikatı icra ettirilecektir. Seçilmiş bazı
manzum eserler ezberlettirilecektir. Bu sırada öğrenciyi Arapça konuşmaya alıştırmak
için karşılıklı konuşma yaptırılacak, bazı kolay fıkra ve cümleler yazdırılacaktır.
Bu sene mantıktan “İsagoji” tedris olunacaktır.
3.2.5.3. Türkçe
Dördüncü sınıfta uygulandığı şekilde eğitim-öğretime devam olunur. Enva‘-i
mekatib teksir ve daireleri tevsi‘ olunur.
Öğrenciler, istid‘a, müzekkire, vusul mektubu, tebrik-i memuriyet gibi resmi
yazılara alıştırılır ve Narasyon usulü dahi terakki ettirilir.
Kıraat ve ezber: Bir önceki yıldan biraz daha ağır metinler okutturulup bu metinlerin
içerisinden uygun olanlar ezberlettirilecektir.
Tembih: Öğretmenler geçen ders yılında olduğu gibi öğrencilerin vazifelerini kontrol
edip gerekli düzeltmeleri yapmaktan başka öğrencilere bazı güzel örnekler verip bunları
anlatarak defterlerine yazdıracaklardır.
140
3.2.5.4. Fransızca
Kavaid: Geçen yılki sarfın tekrarı, ecza-i kelam, tasrif-i ef‘al. İsm-i mefullerin
kavaid-i umumiyesi. Tenkit usulü hakkında kısa bilgi. Çokça alıştırma.
Kıraat ve ezber: Kıraat kitabından okutturularak çevirisi yaptırılan parçaların
uygun olanları ezberlettirilecektir.
Mümaresat-ı tahririye: Kolay imla. Kısa cümle oluşturma. Türkçe ve Fransızca
ifadelerin birbirine tatbiki.
Tatbik-i sarfî: Tercüme uygulaması.
Hatt: Geçen yılki usulün devamı.
Tembih: Bu sene zarfında konuşmaya itina gösterilecek ve öğretmen yavaş yavaş
dersleri Fransızca anlatmaya, Fransızca soru ve cevaba başlayacaktır.
3.2.5.5. Coğrafya
Riyazî coğrafya: Riyazî coğrafyanın tekrarı ve genişletilmesi.
Meslek-i Şems: Dünya’nın hareketleri ve bu hareketlerin sonucunda ortaya çıkan
durumlar hakkında bilgi… Ay ve Güneş tutulması, Ay’ın halleri, Arz ve tul hakkında
alıştırmalar.
İnsan toplulukları, dinler, diller, ırklar.
Avrupa kıtasının siyasi ve tabii coğrafyası geçen yılki tertiple gösterilecektir.
Okyanusya kıtası, bu kıtadaki Avrupa sömürgeleri.
Coğrafyanın tarihi, medeniyetin durumu, beş kıta arasındaki ticari münasebetler
ve görüşme vasıtaları hakkında bilgi verilecektir.
Bu bölümün öğretiminde her kıtanın tabii ve siyasi coğrafyası ile ilgili duvar
haritaları, Avrupa için her devletin hususi haritasını içeren atlaslar kullanılacaktır.
3.2.5.6. Tarih
Yeniçağ Tarihi: Miladi XV. asır ortalarında Avrupa’nın genel durumu (siyasi
inkılâplar).
İspanya (1453–1521): Hıristiyan hükümetlerinin güçlenmesi.
Fransa (1453–1491): XI. Lui devri, derebeyliklerin mahvı, VIII. Şarl idaresinin
başlangıcı.
İngiltere (1453–1550): İki Gül Muharebesi, Birinci Henri.
Almanya ve İtalya (1453–1491): İmparator III. Frederik ve Maksimilyan, İtalya’nın
durumu.
141
Osmanlı Devleti (1453–1520): Fatih Sultan Mehmed, II. Bayezid ve Yavuz Sultan
Selim devirleri.
Siyasi inkılâpların sonucu.
İtalya savaşları ve Habsburg hanedanının ikbali: VIII. Şarl ve XII. Lui idareleri, I.
Fransuva ve Şarlken.
Mali ve ticari inkılâplar: Coğrafi keşifler, Vasco dö Gama, Kristof Kolomb, Korenz,
Pzar, Postaların ihdası.
İlmi ve edebi inkılâplar: Kitap basma işinin icadı. Edebiyat, ilimler ve eğitimde intibah.
Dini inkılâplar: Luter, Zevingel, Kavlin, İngiltere’de reform.
Katolik âleminde taassup: Engizisyon, Cizvitler, Trento Konsili, Mezhep savaşları,
Felemenk Eyaletler Birliği’nin teşkili. Elizabeth ve Mary Üstüvaret, Büyük Armada,
İspanya’nın çöküşü. İngiltere ile Felemenk’in ikbali. Fransa’da IV. Henri.
Fransa’nın ikbali, XIII. Lui devri, Otrehat (Utrecht) Barışı’na kadar Üstüvaretler
idaresi ile inkılâp ve İspanya veraset savaşı, on yedinci asır medeniyeti (kısaca).
İngiltere, Prusya ve Rusya’nın ikbali.
Rusya: Büyük Petro ve XII. Şarl, Petesburg ve Petro’nun icraatı.
Prusya: Hohenzollern hanedanı, Avusturya Veraseti Muharebesi, Yedisene Muharebesi.
İngiltere’nin denizlerdeki kudreti, Hindistan kumpanyası, Amerika Birleşik
Devletleri’nin ortaya çıkışı, Lehistan’ın üç devlet tarafından paylaşılması.
XVIII. asır medeniyeti (kısaca).
Fransa İnkılâbı.
XIV. Lui’den XVI. Lui devrinin başlangıcına kadar Fransa vukuatı: Fransa İnkılâbı
hakkında kısa bilgi, Napolyon Bonapart, Konsolosluk Fransa İmparatorluğu, Viyana
Kongresi, Vaterlo (Waterloo) Muharebesi.
Viyana Kongresi’nden 1856 Paris Antlaşması’na kadar Avrupa’nın durumu (kısaca).
3.2.5.7. Malümat-ı Fenniye ve Hıfzıssıhha (Fen Bilgisi ve Sağlık Bilgisi)

Çiftçilik: Çiftçi ve çiftçi aletleri: Çapa, dingil, bel (bahçıvanlıkta kullanılır),
saban, pulluk (yeni usuldekiler).
Tohum ekme: Yeni usul tohum ekme aleti.
Hasat: Hasat aleti, orak, tırpan, yeni usul hasat, yeni usul tohum ekme.
Çiftlik: Çift hayvanları, beygir, öküz, merkep.
Mandıra: Koyun, keçi ve çoban.
142
Kümes: Tavuk, hindi, kaz, ördek ve güvercin.

Süthane: Süt, tereyağı, peynir.
Çayırlar: Tabii ve suni çayırlar, ot biçme, kuru ot.
Arılar: Kovan, petek, bal, bal mumu.
Seyahat: Yol, şose yolları, tren yolları, gemiler, dört ana yön, pusula, mıknatıs.
Kuş yuvaları, kuşların insanlara hizmeti, tırtıl, böcekler, haşareler, kelebek, ipek böceği.
Haberleşme araçları: Posta, telgraf, telefon, elektrik, güvercin.
Aydınlatma araçları: Yağlar, kandil, mum, iç yağı, İspermeçet mumu, petrol, petrol
lambası, hava gazı, fenerler, elektrik ışığı.
Isıtma: Soğuk, sıcak ve soğuk beldeler, kar, buz, nem, termometre, ocak, soba, baca,
odun, kömür, maden kömürü, kibrit, yangın, tulumba.
İnsan: İnsan vücudunun esas uzuvları, iskelet sistemi, mide, akciğerler, kalp, beş duyu
organı, ter, terlemek.
Hayvanlar: Hayvanların sınıfları. Omurgalı hayvanlar, memeliler, kuşlar, sürüngenler,
balıklar, omurgasızlar, eklemliler, hayvanat-ı süfliye.
Bitkiler: Bitkilerin bölümleri, kök, gövde ve yaprak, çiçek, tohum, aşı, bitkilerin
teneffüsü ve beslenmesi, gübre.
Dünya’nın katmanları: Dünya’nın meydana gelişi ile ilgili basit bilgiler, hararet
merkezi, yanardağlar ve deprem.
Madeni cisimler: Elementler, karışımlar, hidrojen, oksijen, azot, kömür, gümüş, altın,
platin, demir (çelik), bakır, kurşun, kalay, çinko, alüminyum, nikel, kükürt.
Sular, suların karışımı, içilen sular, deniz suları, kuyular, atmosfer, karışımı, ölçümü.
Cismin üç hali, katı, sıvı, gaz. Cisimlerin ağırlığı, yoğunluk, ölçüm.
Barometre, balonlar, yanma, hayvanların teneffüsü, pis kokular, pis kokuların zıttı,
yiyeceklerin saklanması.
Alaşımlar: Tunç, pirinç, alaşımdan imal edilmiş basım harfleri.
Sıcaklık: Sıcaklığın etkisiyle cisimlerde genleşme, iletken ve iletken olmayan cisimler,
ısı, su buharı, buhar makineleri.
Suyolları: Yeryüzünde suların akması, çay, dere, nehir veya ırmak, göl, deniz, med ve
cezir, soğuk su hamamları, seyahat, suların güneş ısısıyla buharlaşması.
Havanın vaziyeti, hava içerisinde su buharı, bulut, yağmur, kar, dolu, gök gürlemesi ve
şimşek, yıldırımdan korunma, gökkuşağı, rüzgârlar.
143
Gıda maddeleri: Yiyecek ve içecekler, buğday, un, değirmen, kalbur, ekmek ve

ekmekçilik, et, kasap, bal, sebzeler, meyveler, şeker, kahve, iştah, hazımsızlık, tabip.
Elbise: İnsanın elbiseye ihtiyacı, yün, keten, pamuk, ipek, mensucat, deri, boyacılık,
iğne ve terzilik, elbiselerin temizliği, sabun.
Meskenler: İnsanın yerleşim ihtiyacı, mesafenin bölümleri, inşaat malzemeleri, kereste,
taş, taş ocakları, demir, tuğla, kiremit, arduvaz, alçı, kireç, kum, kıtıyık (keten ve kendir
kabuğu), çinko. İnşa zanaatı: Dülgerlik, marangozluk, mimarlık, demircilik.
Mektep: Mektepte ihtiyaç duyulan malzemeler, kâğıt ve kâğıt ustalığı, kalem, kurşun
kalem, kurşun kalemin madeni, mürekkep imali, kitap, matbaa, basım, cilt.
Hıfzıssıhha, çeşitli yiyecekler, meskenlerin muhiti, temizlik, hamam, elbiseler.
3.2.5.8. Usul-i Defteri

Ticaret: En çok kullanılan ticari muameleler, tüccar, en meşhur ticaret çeşitleri,
ticari nakliyat ve bununla alakalı evrak, fatura, ticari evrak, ıskonto muameleleri.
Yevmiye defteri ve defter-i kebirin tanzim usulü, özel hesaplar, basit ve muzaaf
kaideleri.
Tembih: Öğrencilerde yevmiye defteri ve defter-i kebir bulundurularak ticari kayıt ve
muameleler yaptırılacaktır.
3.2.5.9. Hendese
Uzay Geometrisi: Hacim, hacmin tanımı, alan açısı, bir noktada birleşen üç veya
daha çok düzlemin açısı, paralel kenarlı prizmalar, bunu tarifi, dikdörtgenler prizması,
dikdörtgenler prizmasının hacmi, küp, küpün hacmi, üçgen prizma, bir dik üçgen
prizmanın yüzey ölçümü, üçgen prizmanın hacmi.
Çokgen prizma, çokgen prizmaların yüzey ölçümü, çokgen prizmaların hacmi.
Üçgen piramit, üçgen piramidin yüzey ölçümü, üçgen piramidin hacmi, çokgen
piramit, çokgen piramidin yüzey ölçümü, çokgen piramidin yüzeyinin hacmi, kesik
piramit, kesik piramidin yüzey ölçümü ve yüzeyinin hacmi.
Silindir: Silindirin yüzey ölçümü, silindirin hacmi. Koni: koninin daire
şeklindeki yüzeyi, koninin hacmi, kesikkoni, koninin yüzey ölçümü ve hacmi.
Küre: Merkez, yarıçap ve çap, bir küre üzerine çizilebilen en büyük daire,
merkezden geçmeyen boylam, küre kuşağı, küre dilimi, kürenin yüzey ölçümü, kürenin
hacmi, küre kuşağının yüzey ölçümü.
144
Çok yüzlü cisimler: Dört yüzlü cisimler, altı yüzlü cisimler veya küp, sekiz
yüzlü cisimler, on iki yüzlü cisimler.
Örnekler: Bir duvar işinin küpünü belirlemek, kırılmış taş veya kum yığınının
metreküpünü bulmak, kesilmiş ağaçların takip usulü.
Tembih: Geometrik cisimlerin öğretiminde, kolaylık sağlamak için, bu cisimlerin
modelleri öğrencilere gösterilecektir.

Derslere önceki yıl olduğu gibi devam edilecektir.
3.2.5.11. Resim
Sulu boya: Derse, küçük yaprak ve çiçek resimleri yaptırılarak başlanacak ve
ders usulüne uygun devam ettirilecektir.
3.2.6. Altıncı Sınıf

Akait: Ahiret ve ahirete ilişkin mevzular.
Fıkıh: Kitab-ı zekâttan deve, sığır, koyun, at, gümüş, altın, tarım ürünlerine ait
zekâtlar ile zekâtın masrafı ve fıtır sadakasını kapsayan bölümler hızlıca ve etraflıca
öğretilecek ve konuların kavranması sağlanacaktır.
3.2.6.2. Edebiyat
Edebiyatın tarifi ve gayesi, fesahat ve belagatin tarifi, za‘if te’lif, ta‘kîd, garâbet,
zincirleme isim takımı, kesret-i tekrar, tenafür, mugayeret-i şive, mutabakât-ı elfaz,
vuzuh-ı ifade (ifadede açıklık), tabi’iyyet-i ifade (icaz, icaz-ı kasr, icaz-ı hazf), iksar
(itnab-ı hüsn), ahenk-i selase.
Sanâyi‘-i lafziye: Tenasüp veya mürâât-ı nazîr, iham-ı tenasüp, ham-ı tezat, tensik-i
sıfat, leff ü neşr, iktibas ve tazmin, temli‘, enva‘-ı tecnîs, sec‘ ve tersi‘, vasf-ı tahsîni…
edeb-i kelam, icâd ve tervic-i elfaz...
Sanâyi‘-i maneviye: Ta‘riz ve kinâye, tevriye ve telmih, tezat ve mukabele yahut sanat-ı
tıbak, teşhis ve intak, müşâkele, îhâm, mübalağa, edeb-i kelam, iltifat, istifham-ı nida,
kat‘, terdid, rücu‘, aks, tekrir…
Üslup: Muvafakat-ı Üslup: Çeşitli üsluplar (sade, müzeyyen, âlî). Hakikat ve mecaz,
teşbih, isti‘âre, mecaz-ı mürsel.
145
3.2.6.3. Fransızca
Kavaid: La Ryoe Filory gramerinin ikinci senesi okutturulur.
Gramerin tekrarı ve Sentaks, cümleler ve çeşitleri, usul-i tenkit, tahlil-i sarfî ve
mantıkî, alıştırmalar.
Okuma ve Ezber: Önceki sınıfta olduğu gibi derse devam edilmekle birlikte
okuma ve yazmayla ilgili bazı uygulamalar yapılacaktır. İştikak-ı kelimat basit bir
şekilde gösterilecektir.
Tembih: Öğretmen bu sınıfta öğrenciye bolca kelime ezberleterek onları konuşmaya
alışmalarına itina gösterecektir. Bir taraftan da Fransızcadan Türkçeye tercümeler
yaptırıp, yapılan hataları tashih ederek bu hataların mümkün mertebe tekrar
edilmemesine dikkat edecektir.
3.2.6.4. Cebir
Tanımlar: Genel konular için harflerin ve işaretlerin kullanımı, kuvvet, üs,
örnekler, cebir ilminin tanımı ve kullanımı, tekdeğişkenli, çokdeğişkenli, tekdeğişkenli
ve çokdeğişkenlinin derecesi ve değişken sayısı, denklemlerde ortak bölenlere sahip
sayılar ve sadeleştirme, cebirde toplama, çıkarma ve çarpma, işaretler, cebirde bölme,
eşitlik, denklik, denklem, denklemin dereceleri, denklemin kökleri, bir denklemin
kendisine eşit diğer bir denkleme dönüştürülmesi, bir bilinmeyeli birinci derece
denklemlerin çözümü, iki bilinmeyenli denklemlerin çözümü, üç ve daha fazla
bilinmeyenli denklemlerin çözümü, denklemlerle ilgili örneklerin çözümü, negatif
durumlar, birinci derece denklemler ile çözülebilen problemlerin çözümü.
3.2.6.5. Hendese
Yüzey Geometrisi: Doğru çizgi ve düzlem: Kesik çizgi, eğri çizgi, açı, bir doğru
çizgi noktalarından biri etrafında yay çizilerek açı oluşturulması, dik açı, dar açı ve
geniş açı.
Bir doğru çizgi üzerinde veya dışında bulunan bir noktadan yalnız bir dik doğru
indirilebileceği. Komşu açılar. Tepe açısı. Üçgenler. Üçgenlerin eşitliği ile ilgili
konular. Eşkenar üçgenin özellikleri. İki noktadan eşit uzaklıkta bulunan noktaların
geometrik yeri. Kesişen iki doğrudan eşit uzaklıkta bulunan noktaların geometrik yeri.
Dik üçgenlerin eşitliği.
Paralel çizgi: Bir doğru, iki paralel doğruyu kestiğinde oluşan açıların eşitliği ile
ilgili durum ve bu durumun zıttı. Kenarları paralel olan cisimlerin açılar.
146
Bir üçgenin açılarının toplamı.

Paralel kenarların durumu. Çember. Kirişe dik olan yarıçapın, bu kirişi ve kirişin
yayını ikiye bölmesi. Çemberlerde, yaylar ve kirişlerin merkeze olan uzaklıklarına
bağlılıkları. Çemberde, paralel doğruların belirlediği yaylar. Çemberde teğet. İki
çemberin teması. Açılarda karşılaştırma. Bununla ilgili konular. Çember içerisinde açı
çizme. Açıların derce, dakika ve saniye olarak karşılığı. Açı ve üçgen çizimi ile ilgili
örnekler. Belirli üç noktadan geçmek üzere bir çember çizmek. Bir çembere bir
noktadan temas eden başka bir çember çizmek. Verilen bir doğru çizgiye paralel olmak
üzere, bir noktadan çembere temas eden bir doğru çizgi çizmek. İki çembere ortak teğet
çizmek. Verilen bir doğru çizgi üzerine açısı belli olan bir daire parçası çizmek.
Ölçümler. Dikdörtgenin, karenin, paralelkenarın, üçgenin, yamuğun ve bir çokgenin
ölçümü. Eğik çizgi ile sınırlı olan bir düzlemin takribi ölçümü. Dik üçgenin hipotenüsü
üzerine oluşturulan kare. Bununla ilgili çokça uygulama. Orantılı doğru parçaları.
Benzer kenarlar. Üçgenlerde benzerlik. İki benzer çokgenin kenar toplamları ile yüzey
ölçümlerinin yapılması. Bir dik üçgende tepe dikinden hipotenüse inen dik ile
hipotenüsün kısımları ve hipotenüs ile dik açı arasındaki ilişki. Bir noktadan başlayarak
çemberi kesen sekantlarla ilgili bilgiler.
Konularla ilgili örnekler: Bir doğru parçasını eşit ve orantılı olarak bölmek.
Doğru parçasını dörde ve ikiye orantılı bölmek. Bir doğru çizgi üzerine bilinen bir
geometrik şeklin benzerini çizmek. Bir kenara denk, üçgen ve kare çizmek.
Ölçme yöntemleriyle ilgili bilgiler: Her bir üçgendeki dar ve geniş açının
karşısındaki kenarın uzunluğunu ifade eden sayıların, kareleri arasındaki ilişki; düzgün
çokgenler; dairenin içerisine ve dışına düzgün çokgen çizmek; kare; düzgün altıgen;
çevrenin çapa oranının değeri; çevrenin karşılaştırılması; derecesi bilinen bir yayın
uzunluğunu bulmak; uygulamalar; düzgün çokgenlerin yüzey ölçümü; bir dairenin
yüzey ölçümü; kesit; daire kesiti; bir kesitin yüzey ölçümü; benzer şekillerin yüzey
ölçülerinin oranı; plan çizme ile ilgili bilgiler; metre; mimar gönyesi; grafometre ve
ilgili aletlerle bir yerin planını çizme yöntemleri.
3.2.6.6. Coğrafya-yı Zirai, Sanayi ve Ticari

Osmanlı Ülkesi: Hudut, genişlik, nüfus, ticari yer.
Ziraat: Hava durumu, ekili bölgeler, toprağın durumu, zirai iklimler, ekili gıdalar,
sanayi bitkileri, bağlar, çayırlar, meralar, ormanlar, evcil hayvanlar ve balık avlama.
147
İş ve zanaat: Sanayi‘-i ihraciye (madenler ve taşlar), Sanayi‘-i imaliye ve kısımları:

Ticaret, vasıtalar (dâhilî seyr-i sefain, karayolları, demiryolları, denizyolları ve büyük
iskeleler, posta ve telgraf).
İthalat ve ihracat: Gümrükler, tesisat-ı itibariye ve şirketler, para, tartılar ve ölçüler.
Avrupa’nın büyük devletlerinde, kuzey Amerika’da, buların sömürgelerinde
uygulanan zirai, ticari, sınaî usuller gösterilecek ve Avrupa devletlerinin durumu
hakkında kısaca bilgi verilecektir.
Büyük devletlerin zirai mahsulleri, madenleri, sınaîleri, yolları, ticaret hacimleri,
paraları, tartıları, ölçüleri ile büyük deniz yolları, bunlara mensup postalar hakkında
izahlı, muntazam cetveller gösterilecektir.
3.2.6.7. Tarih
Yeni Çağ Tarihi: Eski medeniyetler: İlk sosyal topluluklar ve en eski medeniyet
merkezi. Çin ve Hint eski müesseseleri hakkında malumat.
Mısır medeniyeti: Mısırlıların mezhebi, itikadı, mumya, sınıflar, usul ve ahlak, ilimler
ve sanayi, eserler, yazı.
Asurya ve Keldanistan: Mezhep, usul ve adetler, eserler, yazı, ilimler, sanayi ve ticaret.
Fenikeliler: Ahlak, mezhep, ticaret, dünya medeniyetine hizmetleri, alfabeyi bulmaları.
Yunan medeniyeti: Hükümet ve ahali, sömürgeler, Usul ve adetler, mezhep, filozflar,
edebiyatçılar, eserler.
Roma medeniyeti: Eski Romalıların usul ve adetler, ahlakı, Roma’da bozuk ahlakın
ortaya çıkışı, bunun derecesi ve sebepleri, konsolosluk ve imparatorluk zamanlarında
Roma’nın idare şekli, fethedilmiş memleketlere ve yabancılara karşı Roma’nın tutumu,
mezhep, Roma müesseseleri, âlimler, edipler, eserler.
İslam medeniyeti: Cahiliye devrinde Araplar, İslam dini, Araplarda ilim, meslek ve
zanaatlar, ticarete ve medeniyetin terakkisine hizmetleri, Emeviler’in, Abbasiler’in ve
Endülüs Araplarının eserleri, âlimler, filozoflar, edebiyatçılar, Haçlı Seferleri’nin,
dünya medeniyeti yönünden, sonuçları.
Orta Çağ’da Avrupa topluluklarının durumu: Feodalite, Katolik kilisesinin nüfuzu ve
önem kazanması, İngiltere siyasi müesseselerinin terakkisi.
İnkılâbat-ı umumi ve Yeni Çağ, siyasi inkılâplar ve sonuçları: Habsburg hanedanının
ikbali, İngiltere’de İki Gül Muharebesi’nin sonucu, İmparator Maksimilyan devri, Fatih
Sultan Mehmet, II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim devirleri.
148
Mali ve ticari inkılâplar: Coğrafi keşifler ve pusula.

İlmi ve edebi inkılâplar: Kitap basma işinin başlaması, edebiyat, ilimler ve maarifte
intibah.
Dini inkılâplar: Protestanlığın ortaya çıkışı ve yayılması.
İtalya muharebelerinin sonuçları: Fransa’da XII. Lui ve I. Fransuva devirleri, Fransuva
ve Şarlken, Kanuni Sultan Süleyman Ahdi ve Fransa ile ilk münasebetler.
Katolik âleminin yeniden güçlenmesi ve mezhep savaşları: Papalık idaresinin ıslahat
teşebbüsleri, muhafaza tedbirleri (Engizisyon, Cizvitler), Trento Konsili, mezhep
savaşları, Felemenk eyaletler birliğinin oluşumu, İngiltere’de Elizabeth ve Mary
üstüvaret, Büyük armada, Fransa’da mezhep kavgaları, İspanya’nın zayıflaması
İngiltere ile Felemenk’in ikbali, Fransa’da IV. Henri devri. Sultan II. Selim, Sultan III.
Murat, III. Mehmet, Sultan I. Ahmet devirleri idaresi ve Osmanlı Devleti’nin Avrupa
devletleri ile münasebetleri.
Fransa’nın ikbali, XIII. Lui’nin çocukluğu ve Marie de Medici idaresi, Rişlo,
Otuz Yıl Savaşları ve o dönemde kuzey ülkeleri ile Almanya’nın durumu, Vestfalya
Barışı. Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Murat ve Sultan İbrahim
devirleri, IV. Murat’ın İran ve Macaristan seferleri ile Cezayir korsanlarına haddini
bildirmesi, Osmanlı Devleti’nin Avrupa ile ilişkileri.
İngiltere’de Üstüvaretler idaresi: I. Jak, I. Şarl, uzun parlamento, Kromvel,
Fransa’da XIV. Lui’nin çocukluğu ve Mazaren, Avrupa’nın genel durumuna genel bir
bakış, XIV. Lui devri ve Nant Fermanı’nın nakzı. IV. Mehmet devri, Köprülüler idaresi,
Macaristan ve Lehistan seferleri, Girit’in fethi, kapitülasyonların yenilenmesi.
İngiltere’de idarenin inkılâbı: II. Şarl ve II. Jak, İspanya Veraseti Muharebesi ve
Otrehat (Utrecht) Muahedesi, miladi on yedinci asra kadar medeniyet.
3.2.6.8. Hikmet (Fizik) ve Kimya

Hikmet-i Tabiiyyenin Taksimatı.
Cisim, cisimlerin genel ve özel niteliği, maddenin üç hali, serbest düşme, yer
çekimi, yer çekiminin yönü, şakul, ağırlık merkezi, kanunlar, düşüş, ağırlık, özgül
ağırlık, izafî ağırlık, özel ağırlık, cisimlerde yoğunluk, ölçekler.
Sarkaç, Galileo’nun gözlemleri, çekim kuvveti.
149
Cisimlerin Halleri: Sıvılar: Sıvılarda müsavat, basınç kanunu, sıvıların yüzeyinin

eşitliği, sıvıların kapların duvarına uyguladığı basınç, bitişik kaplar, Arşimet Kanunu,
sıvıların ölçülmesi, katı cisimler ve sıvıların yoğunluğu.
Areometre, sıvıların basıncı iletmesi ve bunun deneyle gösterilmesi, su cenderesi, U-
borusu, iç ve dış difüzyon ve buların deneyle gösterilmesi, asar-ı şa‘riye.
Gazlar: Havanın ağırlığı, hava basıncı, hava ölçeği, Maryot (Mariotte) Kanunu,
manometreler, vakum aleti, ayırma aleti, nâfure-i hirvan, gazometre, tulumbalar, emme
tulumba, basma tulumba, emme ve basma tulumba, sifon.
Nâfure-i mütekatı‘a, Arşimet Kanunu’nun gazlara uygulanması, baroskop, kıbab-ı
tayyare, balonlar, sıcaklıkları farklı hava tabakalarının dengesi, bacaların çekişi, hava
değişim usulü.
Ses: Sesin ortaya çıkışı ve yayılışı, sesin katı, sıvı ve gaz içerisinde iletilmesi ve
yayılması, akis, uygulama, sesin niteliği: Şiddet, perde, tınlama, ihtizaz-ı terkime
mahsus aletler, duraklar, notalar, gam, musiki aletleri.
Sıcaklık: sıcaklıkla ilgili genel bilgi, sıcaklığın etkisiyle cisimlerde genleşme, sıcaklığın
ölçülmesi, katı sıvı ve gaz halindeki maddelerin genleşme katsayısı ile ilgili genel bilgi,
genleşme katsayısını kullanılması, suyun genleşmesi, gazların özgül ağırlığı ve
yoğunluğu.
Sıcaklık kaynağı: Meloni’nin deneyi, yakıcı madde, maddelerde ısı iletimi.
Maddelerde hal değişimi, maddelerin sıcaklıkla erimesi, sıvıların içerisinde eriyen
maddeler, gizli sıcaklık.
Buharlaşma, kaynama, damıtma, boşlukta buharlaşmanın oluşumu, buharın
genleşmesi, buharın ve gazların yoğuşma, ısınma ısısının tarifi, ısı kaynağı,
Buharlaşma ısısı, buharlaşma sıcaklığı, buharlaşmanın sebep olduğu soğuma,
buz yapımı, buhar makineleri,
Yağmur, kar, iklimler, sıcaklığın senelik dağılımı, düzenli ve düzensiz rüzgârlar.
Kimya: Elementler, karışımlar, bileşikler, fiziksel ve kimyasal değişmeler, kaynaşma
ve birleşme, kaynaşma ve birleşme arasındaki fark, karıştırma, kimyasal ilişki, kimya ile
ilgili terimler, kimyasal özellikler, kimyasal etkileşim, elementlerin sınıflandırılması,
maden, benzer madenler, oksijen, hidrojen, kükürt, sülfürik ve sülfürikle ilgili, sülfürik
asit, klor, hidroklorik asit, iyot, brom, azot, nitrik asit, su, içmeye elverişli sular, madeni
sular, amonyak, atmosfer, fosforun yanması, fosforlu hidrojen, arsenik, arsenik ile olan
150
zehirlenme, karbon, karbon çeşitleri (elmas, grafit, taş kömürü, antrasit, linyit ve sanayi
kömürü, hayvan kömürü), karbonik asit, ikinci karbon ve hidrojen (izotop) havagazı.
3.2.6.9. Kavanin
Hukuk ilminin tarifi ve kısımları, hukuk konusunun tarifi ve hukuk çeşitleri,
hukuk-i siyasiyye, şahsi hukuk, ceza hukuku, uluslar arası hukuk, umumi hukuk,
anayasa hukuku, hukuk-ı umumiye-i mürettebe, idare hukuku.
Anayasa hukuku: Anayasa hukukunun tarifi, kanunların düzenlenmesinde
anayasa hukuku, kanun kuvveti, adli kuvvet, icra kuvveti.
Hukuk-ı umumiye-i mürettebe: Kanunların tayini, devlet tabiiyetini kazanmak veya
bunu kaybetmemek için ne gibi şartlara uyulacağı ve bunlarla ilgili hükümler kısaca
işlenecektir.
Maarif-i Umumiye Kanunu: Tahsil dereceleri, tahsil-i ibtidaiye, tahsil-i tali ve tahsil-i
âlî.
İdare Hukuku: Bakanlıklar, bakanlıkların sayısı, görevleri, Şurayı Devlet (Ayrıldığı
daireleri ile vazifeleri kısaca gösterilecektir.), valilikler, mutasarrıflıklar, kaymakamlık-
lar, müdürlükler (Teşkil-i Vilayat Nizamnamesi okunacaktır.), belediye idaresi (Vilayat-
ı Belediye Nizamnamesi).
Asker Alma: Asker Alma Kanunu’nda vatandaşların askere alınması konusundaki
umumi ve ibtidai hükümler, askerlik hizmetinden muaf olma sebepleri ve özürleri, firar
edenler ve hile ile askerlik görevinden kurtulmaya çalışanlar hakkında icra olunacak
muameleler (bedel-i nakdinin gerçekleştirilmesini içine alan bölümler gösterilecektir.).
Bayındırlık: Umumi bayındırlık için istimlâk muameleleri, yolar ve köprüler (bunlarla
ilgili kanunlar), maden ve orman hukuku,
Mali Hukuk: Tekâlif-i emîriyye, aşar vergisi: Arazi, emlak, temettü‘ vergileri, bedel-i
askeri, vergi, gümrük vergisinin teferruatı, Duyun-i Umumiye İdaresine terk olunan
vergiler, Duhan Rejisi.
Hukuk-i Zaptiye: Jandarma ve polislerin vazifeleri.
3.2.6.10. Resim
Sulu boya ile resim yapma usulü gösterilir. Beşinci sınıf konuları
genişletilecektir.
151
3.2.7. Yedinci Sınıf
3.2.7.1. Fıkıh
Nikâh ve rıza, boşanma ve boşanmış iki kişinin yeniden bir araya gelmesi, ila’,
muhalaa, zıhar, liân, iddet, nafaka, velayet gibi önemli meseleler içeren kitaplar ile
buların alt konuları açıklamalı olarak işlenecektir. Yeminler, vesayet, feraiz ve misalleri
hakkında önemli şeri hükümleri kapsayan kitap ve bölümler teferruatıyla mesele mesele
öğretilecek ve kavratılacaktır.
3.2.7.2. Edebiyat
Meziyyât-ı efkâr, enva’-ı hissiyât, tabâyi‘-i hissiyat, hüsn-i tabiat, kuvve-i
hayâliye, zarafet, tevarüd, asâr-ı edebiyyede ulviyyet ne demektir? (Edebi makaleler
yazdırılacak ve şimdiye kadar öğrenilenlerin edebi eserlerde uygulaması yapılacaktır.)
fenn-i aruza dair kısa bilgi, evzân-ı müsta‘mile, sanat-ı tarih, Osmanlı edebiyatı tarihi
hakkında kısa malumat, asar-ı müntehibe-i Türkiye hıfzı, çeşitli edebiyat eserleri
hakkında malumat.
3.2.7.3. Ahlak
Ahlak-i Nazari: Ahlak ilminin tarifi ve mevzuu, vicdan ahlakı, hayır ve şerrin
farkını hissetmek, bu hislerin terbiye ile gelişmesi, ahlaki mesuliyet, şerait-i mesuliyet,
bunun dereceleri ve sınırı, ahlaki vazifeler, kanun-ı ahlakın seçilmiş vasıfları, ahlak
kaidesinin tayini.
Hayır ve vazife-i nazife: İnsanın şahsi haysiyeti, hukuk ve vazife arasındaki
münasebetler, çeşitli vazifeler, ahlakın sonu ve kuvve-i te’yidiyyesi, fazilet, saadet,
fazilet ile saadet arasındaki münasebetler, vicdan zevki, vicdan azabı, uhrevi mükafat.
Ahlak-ı Ameli: Şahsi vazifeler, bunların kaideleri, çeşitleri, şahsi faziletler, itidal,
hüsn-i tedbir, şecaat, sıdk, verilen sözü tutma ve vaat, şahsi şeref, hayat, gayretli olma
ve devamı.
Şahıslar arasındaki münasebetler, insanların yaşayışına hürmet, cinayetin
yasaklığı, nefsi müdafaanın meşruiyeti, insanların saadet ve şöhretine tecavüz etmemek,
iftira ve dedikoduculuk, haset ve devamı.
İnsanların mal ve mülküne tecavüz etmemek.
152
Akitlerin ve mukavelelerin mukaddesiyeti, saadet, mal ve mülkleri tehlikede

olanların müdafaasına yardıma koşma mükellefiyeti, hasenatta fedakârlık, ailevi
vazifeler, aile büyüklerine mahsus vazifeler.
Çocukların aile büyüklerine karşı vazifeleri, çocukların kardeşlerine karşı
vazifeleri, hüsn-i aile.
Vatandaşlık görevleri: Kanunlara itaat, vergi, askerlik hizmeti.
3.2.7.4. Tarih-i Umumi

Yeni Çağ Tarihi: İngiltere, Rusya ve Prusya’nın ikbali. Köprülüzade Fazıl
Ahmed Paşa vefat ettiğinde Osmanlı Devleti’nin kudreti. Büyük Avusturya Seferi ve
İkinci Viyana Muhasarası. Sultan II. Süleyman, Sultan II. Ahmed, Sultan II.
Mustafa’nın saltanatları. Karlofça Antlaşması. XVII. asır sonlarında Rusya’nın durumu.
İsveç Devleti. Büyük Petro ve XII. Şarl, Poltova. Prut Antlaşması. Prusya’nın teşkili.
Hohenzoller Hanedanı. İran’da Safevi Devleti’nin çöküşü. Büyük Petro sayesinde
Rusya’nın yükselişi. Avusturya’da VI. Şarl. Sultan III. Ahmed. Damat İbrahim Paşa ve
Pasarofça Antlaşması. Kitap basma sanatının Osmanlı Devleti’ne girişi. Nadir Şah,
Sultan I. Mahmud Han devri. Belgrat Antlaşması, Avusturya Veraseti Savaşı. Yedi Sene
Savaşı. İngiltere’nin deniz gücü. 1768 yılına kadar İngiltere tarihinin özeti. Hindistan
şirketi. Amerika Birleşik Devletleri’nin kuruluşu. Amerika savaşları. Sultan III. Osman
ve Sultan III Mustafa devirleri. Koca Ragıp Paşa. II. Katerina. Hicri 1182 yılı seferi.
Sultan I. Abdülhamid devri. Havali-i Mübareke meselesi. Küçük Kaynarca Antlaşması.
Lehistan’ın paylaşılması. Rusya’nın Kırım’a müdahalesi. Hicri 1201 seferi. Sultan III.
Selim devri: Yaş Antlaşması. 18. yüzyıl medeniyeti.
Büyük Fransız İnkılâbı: XIV. Lui’den XVI. Lui devrinin başlangıcına kadar
Fransa vukuatı. Büyük inkılâba dair kısa malumat. Napolyon: Napolyon’un meşhur
savaşları, dâhili idaresi. 1810 yılında Avrupa’nın durumu. Osmanlı Devleti’nde
yenilikler ve ıslahat. Nizam-ı Cedid tertibi. Dâhili sıkıntılar. Sultan IV. Mustafa devri ve
Sultan II. Mahmud’un tahta çıkışı. Alemdar Mustafa Paşa. Hicri 1224 senesi seferi ve
Bükreş Antlaşması.
Moskova Seferi. Kontenbelo. Elbe. Burbon idaresi. Yüz gün. Vaterlo (Waterloo).
Sentalen. Viyana Kongresi’nin yapılışında (1815) Avrupa devletlerinin durumu.
Burbonların geri dönüşü. Fransa’nın dâhili durumu. XVIII. Lui ve X. Şarl’ın idareleri.
Tepedelenli Ali Paşa ve Mora İsyanı. Vaka-ı Hayriye. Hicri 1244 seferi ve Edirne
153
Antlaşması. Mısırlı Mehmed Ali Paşa. Frnsa’da Lui Filip idaresi. 1848 yılına kadar
Avrupa’nın durumu. Köleliğin kaldırılması. Asya’da İngiltere, Rusya ilişkileri.
Boğazlar Muahedesi. Sultan Mahmud döneminin hayır eserleri. Sultan Abdülmecid’in
tahta çıkışı ve Gilhane Hatt-ı Hümayunu. Tanzimat ve ıslahat. Osmanlı Devleti’nde
ilerleme. Fransa idaresi. Prens Lui, Napolyon. II. İmparatorluk. İngiltere. Prusya.
Avusturya. Rusya. Ve devamı. Kırım Savaşı. Paris Muahedesi (1856).XIX. asrın ilk
yarısında Avrupa medeniyeti.
Son Söz: Osmanlı Devleti’nde Paris Muahedesi’nden beri yapılan ıslahat hareketleri.
Askeri ve mülki ıslahat. İlmi ilerleme.
3.2.7.5. Fransızca
Kavaid: Geçen yıl işlenen gramer konularının süratle tekrarı. Alıştırmalar. Ezber
ve tekrar: Seçilmiş manzum ve menşur eserlerin ezberi. Muallim tarafından anlatılan
küçük hikâye, seyahat gibi eserlere dair bölümlerin öğrenciler tarafından tekrarı ve
anlatılması.
Yazı çalışmaları: İmla, nazmın nesre dönüştürülmesi, tercüme, Fransızca olarak,
kısa mektuplar ile kolay narasyonların yazdırılması.
Tembih: Muallim, öğrencilerin Fransızca diyalog ve yazı konularında ilerlemelerine
özen gösterecektir.
3.2.7.6. Cebir
Altıncı sınıf konularının tekrarı. Örnek çözümler. Kökler. Yeni nicelikler. İkinci
derece denklemler. İki bilinmeyenli denklemlerin çözümü. İkinci derece denkleminin
kökü ve katsayısı arasındaki ilişki. Üslü sayılar. İki katlı denklemlerin çözümü. İkinci
derece denklemlerle ilgili örnek çözümler.
İkinci derece denklemler ile çözülebilen azami ve asgari örnekler. Genel olarak
cebirle ilgili konuların tartışılması. Eşitsizlikler. Geometrik dizi ve ilgili durumlar.
Logaritma. Logaritma cetvellerinin kullanımı. Bileşik faiz, yıllık taksit ve bunlara
logaritmanın uygulanması.
154
3.2.7.7. Hendese
Uzayda düzlem ve doğru çizgi: Düzlemlerin ve doğru çizgilerin paralelliği,
düzleme eğik ve dik olan doğrular ve yüzeyler, iki yönlü açılar, dik düzlemler, iki yönlü
açılar ve çok yüzlü cisimlerle ilgili tanımlar, çok yüzlü şekiller, prizma ve dikdörtgen
prizmanın hacimlerinin ölçülmesi: dikdörtgen prizma, prizma, piramit, prizma şeklinde
olan çok yüzlü şekillerle ilgili özet bilgiler, yüzey ölçülerinin ve hacim ölçülerinin
oranı, tabanı daire olan dik silindir, silindirin yüzey ve hacminin ölçülmesi, tabanı daire
olan dik koni, bütün koni, tabanları eşit olan kesik konilerin yüzeylerinin ölçümü, tam
ve kesik koninin hacimlerinin ölçümü. Küre: Kesit düzlem, büyük ve küçük daire, bir
kürenin kutupları, verilen bir kürenin düzlem yapısı ile yarıçapını bulma, küreye teğet
düzlem, bir düzgün kırık çizginin, aynı düzlem üzerinde, merkezden geçmek üzere
çizilen bir eksen etrafında döndürülmesinden ortaya çıkan yüzeyin ölçümü, küre kuşağı
ve kürenin yüzey ölçümü, kürenin hacminin ölçülmesi, uygulamalar.
3.2.7.8. Müsellesat
Düzlem Trigonometri: Trigonometrinin tanımı: Açıların ölçüm yöntemi, Tam ve
bütünleyen açılar, trigonometrik oranlar, bir açının trigonometrik oranları arasındaki
ilişki, trigonometrik oranların işaretleri ve irdelenmesi, bazı özel açıların trigonometrik
oranları arasındaki ilişki, bilinen trigonometrik oranlara uygun açıları bulmak.
Tanjanta bağlı sinüs ve kosinüs terimleri.
İki yayın toplamının veya farkının sinüs, kosinüs ve tanjantları ile ilgili genel
kurallar. cos2a, sin2a ve tan2a’nın cebirsel ifadeleri. cosa veya sina bilindiğinde
cos(1/2)a, sin(1/2)a’yı bulmak.
Logaritma kullanımı ile iki trigonometrik oranın (sinüs, kosinüs ve tanjant)
toplamını hesaplanabilir yapmak. Logaritma cetvelleri oluşturulması ile ilgili bilgiler.
Bu cetvellerin kullanımı. Bir dik üçgenin açısıyla kenarları arasındaki ilişki. Herhangi
bir üçgenin açısıyla kenarları arasındaki ilişki. Dik üçgenlerin incelenmesi.
Genel olarak üçgenlerin dört duruma göre incelenmesi.
Bir üçgenin bilinenlerine göre yüzey ölçüsünü belirlemek. Trigonometrinin,
topografya ile ilgili bazı konulara uygulanması. Ulaşımı mümkün olmayan bir noktanın
uzaklığını belirlemek. Yükseklik belirleme. Bir düzlem üzerinde a, b, c gibi üç nokta
verildiğinde dördüncü bir nokta daha belirlenmelidir ki bu noktadan a-b ve a-c
uzaklıkları, belirlenmiş ve bilinen açılar altında görülmüş olsun.
155
3.2.7.9. Kozmografya
Başlangıç Tanımları: Gökyüzünün genel görünüşü. Yıldızların görünen hareketi.
Düşey düzlem. Tepe noktasının yönü ve açısı. Mihver-i âlem (Dünya’nın merkezinden
geçerek semâ küresini her iki taraftan kesen hat.) ve gökyüzü daireleri. Gökyüzü
meridyenleri. nikat-ı cihât (Rüzgarların yönünün göstermek için bazı harita ve
pusulaların üzerinde bulunan resim.). daire-i sıa (Bir yerin semt-ür-re’sinden geçen
meridyen dairesinden başka bütün meridyen dairelerine verilen bir ad.). Meridyen
düzleminin tayini. Gözlem aletleri [teodolit, mıknatıslı iğne, pusula iğnesi, meridyen
dürbünü, daire-i cidâri, hatt-ı istiva (ekvator) aleti]. Eğiklik, Güneşin ve çeşitli
yıldızların doğması. Yıldızlar ve burçlar. Dünya’nın şekli. Dünya’nın daireleri. Enlem
ve boylam. Meridyen yayının ölçüsü. Çekim. Metre. Tastîh-i küre (Dünya şeklinin
düzlem hali). İrtisam ve inkişaf usulleri.
Güneş: Güneş’in hareket-i zâhiriyyesi (Güneş’in gerçekte olmadığı halde hareket
ediyormuş gibi görünmesi), Güneş’in doğuş yerinin ve meylinin değişmesi, Güneş
yörüngesi (Dünya’nın yörüngesi kastedilmektedir.), ekinoks ve gündönümü tarihleri,
i‘tidâlin rebi‘i (Dünya’nın yörüngesi üzerinde 20 Martta bulunduğu nokta) noktasının
ve Güneş’in bu noktadan geçiş anının tayini, Güneş’in yörüngesinin (Dünya’nın
yörüngesi kastedilmektedir.) eğik elips olduğu, Kepler Kanunu.
Takdir-i zaman: Yevm-i Şems (Güneş’in meridyene ilk defa gelmesi arasındaki
zaman), gün ortası, yevm-i nücûmî (Bir yıldızın meridyene ilk defa gelmesi arasındaki
zaman.), mevsimler ve ihtilâfı, sene, Yulyus ve Greguvar usulleri.
Gece, gündüz ve farklılıklarının sebepleri, fecir ve şafak, sıcaklığın Dünya
yüzeyinde yayılma şekli, mevsim rüzgârları.
Iraklık açısı, Güneş’in Dünya’ya olan uzaklığı, Güneş’in yarıçapı, hacmi, cevheri,
Güneş yüzeyindeki çekim, Güneş’teki lekeler, Güneşin dönme hareketi, Güneş’in tabii
yapısı ve işleyişi, boylam ve gökyüzü enlemi, yıldızların genel hareketi ve bu
hareketlerin izahı, ekinoks tarihlerinin geri döndürme hareketi ve bu hareketten dolayı
meydana gelen olaylar, küre-i semanın hareket etmesinin mümkün olmadığı (plato)
tecrübesi.
Ay: Ay’ın evreleri, Ay’ın dönme hareketi, ‘ukde noktaları (Ay yörüngesinin
Zodyak üzerindeki iki ucu), Ay’ın dolanım hareketi, Ay’ın yörüngesi, aydınlık dairesi,
Ay’ın bilinen çevresi, Ay’ın kül rengindeki ışığı, Ay’ın lekeleri, Ay’ın dönme hareketi,
156
Ay’ın titreşim hareketi, Ay’ın ıraklık açısı, Ay’ın Dünya’ya olan mesafesi, Ay’ın
yarıçapı, Ay’ın hacmi, Ay’ın cevheri ve yoğunluğu, Ay haritası, Ay’da hava ve su
bulunmadığı, Ay ve Güneş tutulması, gölge, yarı gölge, Ay ve Güneş tutulmasının
meydana gelmesi için gerekli şartlar, Gelgit ve bunun sebepleri, Gelgit zamanı ve bunun
süresi, Güneş ve Güneş’in etrafında dolanan gezegenler, gezegenlerin hareket-i
zâhiriyyesi (Gerçekte var olmadığı halde varmış gibi görünen hareket), istikrar,
hareketin tekrarı, iç gezegenler, dış gezegenler.
Genel Çekim Kanunları: Kepler Kanunları, gezegenlerin hareketlerinde bir
düzenin olmayışı ve bunun sebepleri, gezegenlerin yüzeyleri, ayırma açısı, ‘ukde
noktaları (bir gezegen yörüngesinin Zodyak üzerindeki iki ucundan her biri), bevd
kanunu, gezegenler hakkında özel bilgiler, teleskop, zevât-ül-eznâb, akan yıldızlar,
bulutlar, göktaşları, hareketsiz yıldızlar ve nebülozlar, durağan yıldızların Dünya’ya
olan mesafesi, parlayan yıldızlar, durağan yıldızların kendi hareketleri.
3.2.7.10. Makine
Denklik Konusu: Kuvvetlerle ilgili tanımlar: İki kuvvetin denklik şartları,
kuvvetlerin sayı değerleri, kuvvetölçer (dinamometre) vasıtasıyla kuvvetlerin ağırlıklar
ile mukayesesi.
Birbirine denk olan iki zıt kuvvetin aynı doğrultudaki bir cisme uygulanması
sonucunda cismin dengede kalması. Bir kuvvetin uygulama noktasının, kuvvetin
doğrultusu değiştirilmeden, bir noktadan diğer noktaya nakli. Bir noktaya uygulanan iki
kuvvetin toplamı ve bir kuvvetin belirli istikamet veya şiddette iki ve üç kuvvetle
karşılaştırılması.
Kuvvetlerin bileşkesi ile bitişik kuvvetler arasındaki ilişki: Kuvvetler düzlemi
üzerinde alınmış bir noktaya göre hesaplama. Bir noktaya uygulanan çeşitli kuvvetlerin
bileşkesi. Denge şartları.
Paralel kuvvetlerin bileşkesi. Dengeleyen kuvvet.
Birbirine denk kuvvetlerin bileşkesi. Paralel kuvvetlerin ağırlık merkezi. Paralel
kuvvetlerde moment: Ağırlık merkezi, geometrik yapısı bilinen cisimlerin ağırlık
merkezinin aranması: Üçgen, yamuk, prizma, piramit. Katı bir cisme uygulanan
kuvvetlerin bileşkesi. Bu kuvvetlerden birinin, herhangi bir noktaya tatbik edilmiş iki
kuvvete göre momenti. Kuvvetlerin denklik şartları.
157
Basit Makineler: Manivela: Manivela dengesi için genel şart. Kuvvet ile
mukavemet arasındaki münasebet.
Teraziler: Adi tartı, kantar, baskül.
Makara: Sabit makaranın dengesi, hareketli makaranın dengesi.
Bucurgad: Palangalar.
Eğik Düzlem: Eğik düzlemdeki bir cismin dengesi.
Hareket Konusu: Hareket: Tek boyutta düzgün doğrusal hareket, hız.
Tek boyutta düzgün değişen doğrusal hareket: Ortalama hız, ani hız.
Tek boyutta düzgün değişen hareket: hız değişimi, herhangi bir zamanda, düzgün
doğrusal harekette ivme, aynı zamanda meydana gelen iki düzgün doğrusal hareket veya
düzgün değişen doğrusal hareketin ortalaması, dairesel hareket, sabit hız.
Kuvvet Konuları: Eylemsizlik Kanunu: bağıl hareket, duran veya başka bir
kuvvete bağlı olarak başlangıç hızı ile hareket eden belirli bir noktaya uygulanan kuvvet
bu noktanın düzgün değişen hareket yapmasına neden olur, bunun aksi, iki sabit kuvvet
ayrı ayrı, bir noktaya uygulandığında o noktanın ivmesinin uygulanan kuvvetlerle
orantılı olması, hareket halindeki bir noktaya etkiyen kuvvetlerin o noktaya kazandırdığı
ivmenin uygulanan kuvvetlerle orantılı olması.
Maddenin Kütlesi: Ağırlık vasıtasıyla kütlenin mukayesesi.
Kuvvetlerin meydana getirdiği işlerle ilgili tanımlar:
Bir düzlem üzerindeki bir noktaya bir kuvvet etkidiğinde yapılan iş.
Düzgün doğrusal hareket halinde bulunan basit bir alete bir kuvvetin kazandırdığı
işin, tepki kuvvetinin kazandırdığı işe eşit olması: Yapılan harekette iş kazancının
olmadığı.
3.2.7.11. Hikmet ve Kimya

Elektrik ve Mıknatıs Kuvvet: Sürtünme ile elektriğin ortaya çıkışı. İletken ve
iletken olmayan cisimler. Çekim kanunları. Elektrik iletimi. Cisimlerin yüzeyleri
üzerinde yayılan elektrik ile ilgili deneyler. Elektrik etkisinin ortaya çıkması.
Elektroskop. Elektriğin meydana gelişi. Elektrik aygıtı. Elektriğin açığa çıkarılması.
Layed şişesi. Batarya. Havada elektrik. Şimşek. Yıldırım. Mıknatıs ile demir arasında
meydana gelen çekim. Mıknatısta kutuplar. Sapma ve eğim açısı. Mıknatıslı ibre.
Pusula. Dünyanın sahip olduğu mıknatıs özelliği. Sürtünme ile mıknatıs imaline dair
usuller. Volta ve Galvani deneyleri. Volta pili.
158
Kimyasal etki ile meydana gelen elektrik.

Bir ve iki sıvılı piller. Elektrik akımı. Galvanoplast. Altın, gümüş, nikel kaplama.
Akımların akımlar üzerindeki tesirleri. Akımların mıknatıslar üzerindeki tesirleri.
Rumkorf Bobini. Akım etkisiyle mıknatıs yapımı. Telgraf ve telgraf uygulaması.
Elektrik ışığı. Elektrik mumu. Telefon. Mikrofon. Fotofon.
Işık: Işığın yayılması, gölge, yarı gölge, iki ışık kaynağının izafi şiddetlerinin
mukayesesi, ışığın yansıması, yansıma kanunları, düzlem ayna, çukur ve tümsek
aynalar, ışığın kırılması, kırılma kanunları, mercekler, prizmalar, ışığın ayrıştırılması ve
birleştirilmesi, Güneş tayfı, görme ve gözün birleştirmesi. Işık aletleri: Karanlık oda,
ışık odası, mikroskop, Galile dürbünü, teleskop, fenerler, ışığın meydana getirdiği
kimyevi eserler ve fotoğraf, fototipî. Kanun hükümlerinin düzeni ve mükemmeliyeti.
Âlemin ahengi. Kuvvetlerinin değişmesi ve korunması.
3.2.7.12. Kimya
Madenlerin vasıfları, potasyum, sodyum ve bileşikleri, magnezyum, çelik, demir
ve bileşikleri, bakır ve bileşikleri, çinko, kurşun ve bileşikleri, altın, gümüş, platin, cıva
ve bileşikleri, nikel.
Organik ve inorganik maddelerin farkı, organik analiz, azotlu ve azotsuz organik
asitten askorbik asit (limon asidi), tartarik asit, tannik asit, bileşik, şeker, glikoz, bal,
alkol mayalanması, kloroform, eter, asetik asit (sirke asidi), zamklar, nişasta, nişastadan
alkol elde etme, yağlı maddeler, sabun, zeytinyağı, reçineler, et, süt.
3.2.7.13. İlm-i Mevalid

Tanımlar: Varlıklar, canlılar ve cansızlar, zoolojinin tanımı ve içeriği, hayvanlar
ile bitkiler arasındaki fark, hayvanların yapısı ve dokusu, hayvanların sınıflandırılması,
hayvanların organları, hayvanların sindirim organları, insanların sindirim organları,
sindirim organlarının hayvan sınıflarındaki ayrıntıları ve görevleri, dolaşım sistemi
çeşitleri, solunum sistemi ve çeşitleri, üreme sistemi, iskelet, kaslar, sinirler, beş duyu
organı, hayvanların önemli ve faydalı türlerinden kısaca bahsedilecektir.
Bitkiler: Tanımlar, bitkilerin yapısı, dokusu, bunların görevleri, saplar ve görevleri,
tomurcuklar, orak ve bunun işlevi, çiçekler ve üreme organı, meyveler, sebzeler,
bitkilerin beslenmesi, soğurma, teneffüs, hakiki beslenme ve salgı, kısaca bitkilerin
sınıfları, bitkilerin çimlenmesi ve çoğalması, önemli ve faydalı bitkilerin kısaca ifade
edilmesi.
159
Madenler ve Jeoloji: Dünya’nın jeolojik yapısı ile ilgili bilgiler, sıcaklık merkezi,
sıcaklık kaynağı, dağların oluşumu, yanardağlar ve depremler, lav taşı ve tortul taş,
yerkabuğunu oluşturan katman, organik kayaçlar, porfir, bazalt, arduvaz, kuvarç,
çakmak taşı, kum, bileği taşı.
Sert kayaçlar, mermer, taşlar, tebeşir, alçı taşı, yanıcı taşlar, elmas, kömür,
petrol, bitki arazisinin birleştirilmesi.
Zihni ve fiziki iş noktasında uyulması gereken sıhhi kaideler, okullarla ilgili
sıhhi kaideler, yiyecekler, içecekler, konut sağlığı, temizlik, hamamlar, nefes darlığı ve
vücudun bir noktasına kan hücumunda düşünülmesi gereken öncelikli tedbirler, çiçek
aşısı, bulaşıcı hastalık salgınında düşünülmesi gereken öncelikli tedbirler.
3.2.7.14. Kavanin
Mahkemeler: Mahkemelerin oluşturulması ve düzeni, mahkemelerin görevleri,
yargılamada hangi kurallara riayet olunacağı (Teşkilat-ı muhakeme, usul-i muhakeme-i
hukukiye ve cezaiye kanunları oldukça sınırlı gösterilecektir.), müddeî-i umumiler
(savcı, umumi haklar adına dava açan hâkim) kimlerdir.
Şahsi hukuk, genel hukuk, ticaret hukuku, arazi hukuku, sanayi hukuku, orman
hukuku.
Genel hukuk: Fıkıh ilminin, nikâh, vasiyet ve miras hükümleri dışında
kalanlarının başlıcaları Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye’de yer aldığından yalnız genel
kaideler gösterilecektir.
Ticaret hukuku: Ticaret ve tacirin tanımı, ticari malların neler olduğu, kimlerin
ticaret yapabileceği, ticari defterler, şirket çeşitleri e bunların tanımları, komisyoncu ve
siparişçi, ticari senetlerin sayımı, poliçenin kabul edilmemesinde ve kabulünde nasıl bir
yol takip edileceği, ticari senetlerinde zaman aşımı, müflis (iflas etmiş) kime denir?
İflası kim talep edebilir? İflas muameleleri kaç surette son bulur? İade-i itibar nasıl
olur?
Deniz ticareti: Gemi gibi deniz vasıtalarının idaresi, imtiyazlı alacaklılar, kaptan
ve tayfaların görevleri, gemi kiralama kontratı ve ihale senetlerinin tarifleri, deniz
borçları, sigorta, bu konuda zaman aşımı.
Arazi hukuku: Arazi kanunu, tapu nizamnamesi ve yabancıların mülk satın
alması kanunu kısaca ele alınacaktır.
160
Sanayi ve orman hukuku: Bunların, şahsi hukuk ve idare hukuku ile ilgili
bölümleri ayrı ayrı gösterilecektir.
Ceza hukuku: Cürümün tarifi ve çeşitleri, cezanın tanımı, ceza çeşitleri ve
bunların tarifleri, başlıca genel hükümleri.
Devletin hukuk ilmi, devletin genel hukuku, devletin özel hukuku ve bunların
tarifleri.
3.3. Öğretim Programına Sonradan Giren Dersler

İdâdî dersleri ve ders saatleri ile ilgili bölümde belirtildiği gibi 1898–1899 (H.
1316) tarihli maarif salnamesinde yayınlanan idâdî öğretim programına kitabet-i
resmiye, ilm-i servet ve elsine dersleri eklenmiştir. Bunlardan kitabet-i resmiye ve ilm-i
servet derslerinin içeriği aşağıda verilecektir. 400
3.3.1. Kitabet-i Resmiye (Altıncı Sınıf)

Resmi yazışma ile sıradan yazışmanın farkı. Resmi yazışmada terki mümkün
olmayan, ciddiyet, münakkahiyyet ve anlaşılırlık hakkında izahat. Unvanlar ve hatime.
İbare arasında muhatabın rütbesine ve mevkisine göre kullanılacak tabirler (Bunlar
hızlıca beyan edilecek ve bunlarla ilgili açıklamalar yapılacaktır.). Resmi yazı çeşitleri
(İstid‘a, teskere, tahrirat, derkenar, mazbata, layiha, tebrik name, nutk-ı resmi). İfade-i
müselsele. İfade-i mukattaa. Usul-ı rabt. Sıla fiilleri hakkında açıklamalar. Edevat ve
ef‘al-i rabtiye hakkında malumat.
Tembih: Öğretmen, konuları işlemeye başladıktan sonra, her derste öğrencilere bir esas
verip, dershanede kendi huzurunda müsvedde yazdıracak ve sonra bu müsveddeleri
dershane dışında kontrol edip yapılan hataları tespit ederek bir sonraki derste bu hataları
öğrencilere anlatmaya gayret edecektir.
Öğrenciler dersin başlangıcında resmi yazı çeşitlerini görememiş olacağından
dolayı onlara müsvedde için ağır ve önemli esaslar verilemeyeceğinden bir iki satırlık
oldukça kısa, basit, teskere ve tahriratların yazdırılmasıyla başlangıç yapılıp yavaş yavaş
ilerleme sağlanacaktır.
Öğrenci iki ayrı defter tutacak, bunlardan birisine öğretmenin vereceği örnekleri,
diğerine, yazacağı müsveddeler ile müsveddelerin tashih olunmuşlarını kaydedecektir.
400
SNMU, 1316, ss. 202-204 ve 276-278.
161
3.3.2. Kitabet-i Resmiye (Yedinci Sınıf)

Derslere bir önceki sınıfta olduğu gibi devam edilerek daha önemli, daha
mufassal müsveddeler yazdırılacak ve resmi yazışmalar takip edilecektir. Şöyle ki:
Öğretmen, öğrencilere bir konu ile ilgili, bir daireye havale olunmuş olduğu farz edilen
bir müsvedde verecek ve bu müsveddeye istinaden o daireden yazılacak derkenarı, bir
sonraki derste o derkenar üzerine kaleme alınacak tezkere veya tahriratı, bir sonraki
derste o tezkere veya tahrirata yazılacak cevabı öğrencilere yazdırıp sonrasında bu
yazılanları tashih edecektir.
Altıncı sınıfta tashih ve defter tutma ile ilgili tembih bu sene içinde geçerli olup,
alıştırmalar kademeli olarak genişletilecek ve çeşitlendirilecektir.
3.3.3. İlm-i Servet (Yedinci Sınıf)

İktisadın tanımı. Amacı. İktisadın çeşitli bilimler, hukuk ve ahlak ile ilişkisi.
İktisadın sınıflandırılması: Üretim, bölüşüm, satın alma, tüketim.
Üretim vasıtaları: Arz ve tabiata ait kuvvetler, çalışma, iş, ustalık, serbest üretim
ve sanayi. Avrupa ve İslam memleketlerinde sanayinin idaresi için kullanılan usuller
hakkında kısa tarihi bilgi. Sanayinin çeşitleri, ticaret, sermaye, sermaye çeşitleri,
tasarrufun faydaları.
Bölüşüm: Mülk sahibi olma hakkı, veraset hakkı, tenfiz (hükmünü yürütme) ve
sayt (iyilikte şöhret). Üretim geliri. Rant. Talep edilen ürünün, üretilmesi, bölüşümü,
satın alınması ve tüketimi ile ilgili kurallar. Dış ilişkiler. Talep edilen ürünün tahmini
fiyatı. İç ilişkiler.
Ziraat usulleri, üretim maliyeti, gelir, sermaye, faiz.
Çalışan hissesi ve iş: Arz ve talep kaidelerinin çalışmaya ve işe uygulanması.
Yevmiye ve ücretler. İktisat ile nüfus arasındaki ilişki.
Satın alma: Mübadele çeşitleri, kıymet, fiyat, fiyatların belirlenmesi,
değiştirilmesi ve denkliği hakkındaki kurallar. Geçerli fiyat, üretim masrafı, rekabet ve
tekel.
Paralar: Paranın nasıl, bir ürün olarak kabul edildiği. Altın ve gümüş paralar,
ufak paralar, paraların ayarı ve toleransı, tensik-i meskûkât, usul-i meskûkât,
bimetalizm, monometalizm. Mali değer, banka çeşitleri, kâğıt paralar, resmi bankalar,
hükümetin mali itibarı, resmi borçlanma çeşitleri, senetler, tahviller, borç değiştirme,
borsa muameleleri.
162
İç ve dış ticaret: Ticari buhranın sebepleri ve çareleri, ithalat, ihracat, çıkış,

ihracat-ithalat dengesi, serbest ticaret, himaye usulü, ticari anlaşmalar, gümrük vergisi.
Tüketim: Tedbir ve tasarruf, süs ve ihtişamdan sakınma, sigorta ve sigorta
çeşitleri. İktisadın maliyeye uygulanması. Vergilerin kaynaklar itibariyle çeşitleri.
Tekâlif-i mütenasib, tekâlif-i müterakki (artan oranlı vergiler).
Elsine dersi adı altında bulunan Rumca, Bulgarca ve Ermenice derslerinin
müfredatı aşağıdaki gibidir. 401
3.3.4. Arapça
Dördüncü sınıf: Türkçeden Arapçaya ve Arapçadan Türkçeye basit tercüme.
Beşinci sınıf: Türkçeden Arapçaya ve Arapçadan Türkçeye basit tercüme.
Altıncı sınıf: Türkçeden Arapçaya ve Arapçadan Türkçeye tercüme. Karşılıklı
konuşma.
Yedinci sınıf: Türkçeden Arapçaya ve Arapçadan Türkçeye tercüme. Manzum
ve menşur eserler. Karşılıklı konuşma. İlm-i Aruz-ı Arabî.
3.3.5. Rumca
Dördüncü sınıf: Alfabe, okuma ve yazı.
Beşinci sınıf: Okuma, kelime ve yazı.
Altıncı sınıf: Dil, okuma ve yazma kuralları.
Yedinci sınıf: Uygulama, ezber, yazı, tercüme ve kurallar.
3.3.6. Bulgarca
Dördüncü sınıf: Alfabe, okuma.
Beşinci sınıf: Gramer, okuma ve imla.
Altıncı sınıf: Gramer, okuma ve imla.
Yedinci sınıf: Gramer, okuma ve tahlil.
3.3.7. Ermenice
Dördüncü sınıf: Alfabe ve okuma. Mihitar Bundas tarafından yeni tarzda telif
olunan “Mayreni Lazu” isimli alfabe ve okuma kitabından harflerin telaffuzları ve
yazılışları gösterildikten sonra heceleme ve okuma usulü uygulanacaktır. Kitapta sıkça
kullanılmış kelimelerden iki yüz tanesi ezberlettirilecektir.
401
Mekatib-i İdâdiyede Tedris Olunan Ulum ve Fünunun Müfredat Programı, Matbaa-i Amire, İstanbul,
1327. ss. 134-139.
163
Kelime bilgisi: İsimlerin çoğul yapılması, harfi tarif ve kullanımı, ismin halleri.
Yazı: Yazı çalışması yapılacaktır.
Beşinci sınıf: Okuma ve tercüme. Balanis Kütüphanesi tarafından yayımlanan
“ ” isimli kitabın birinci dersinden, okutulmaya ve tercüme ettirilmeye
başlanarak sene sonunda ellinci derse kadar gelinecektir.
Kelime bilgisi: Hırant Asadur isimli yazarın “ ” adlı eserinde mevcut
kelime bilgisine başlama bölümünden kurallar öğretilip kurallarla ilgili örnekler
öğrenciye yazdırılacaktır.
İmla ve yazı: İmla ve yazı çalışması yaptırılacaktır.
Altıncı sınıf: Okuma ve tercüme. Beşinci sınıfta başlanılan Balanis Kütüphanesi
tarafından yayımlanan kitaptan okuma ve tercümeye devam edilerek yılsonunda kitap
bitirilecektir.
Kelime bilgisi: Hırant Asadur tarafından yazılan eserin birinci senesinden fiil
konusuna kadar gösterilip her kural için öğrenciye örnek yazdırılacaktır.
Karşılıklı konuşma: Karşılıklı konuşma ile ilgili yüzden fazla cümle yazdırılıp
İmla ve yazı: İmla ve yazı çalışması yaptırılacaktır.
Yedinci sınıf: Okuma ve tercüme. “ ” isimli okuma
kitabının ikinci senesinden okuma ve tercüme yaptırılacaktır.
Kelime bilgisi: Altıncı sınıfta başlanılan Hırant Asadur’un yazmış olduğu kitaba
devam edilerek her kural için öğrenciye örnek yazdırılacaktır.
Karşılıklı konuşma: Karşılıklı konuşma ile ilgili yüzden fazla cümle yazdırılıp
Mektup yazma: Kısa mektuplar yazdırılacaktır.
164
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. FİZİKİ MEKÂN, ÖĞRETİM ARAÇ VE GEREÇLERİ
4.1. İdâdî Binaları

Daha önce ifade edildiği gibi ilk idâdî, Darülmaârif’in idâdî şekline
dönüştürülmesi ile açılmıştır. Darülmaârif’in bulunduğu binanın rüşdiye şeklinde inşa
edilmiş olmasından dolayı Darülmaârif sahasında idâdî için yeni bir bina yapılması
kararlaştırılmış ve sekiz yüz arşın üzerine kâgir olarak yapılması planlanan bu yeni
binanın yapım ihalesi Anastaş ve ortağı Yorgi Kalfa’lara verilmiştir. 402 Ancak bu bina
planlandığı sürede bitirilememiştir. 403 Bu idâdî 1894 tarihine kadar birçok bina
değiştirmiş ve nihayet Vefa’da Gazi Ahmet Muhtar Paşa’ya ait olan konağın, okul
binası olarak satın alınmasıyla daimi olarak oraya yerleşmiştir. Bu idâdî için olduğu gibi
İstanbul’da daha sonra açılacak idâdîler için de okul binaları yapılmamış ve bu nedenle,
İstanbul’da açılan idâdîler eğitim öğretim faaliyetlerini, esasen okul olarak yapılmamış
binalarda devam ettirmişlerdir. İstanbul’daki idâdîlerin, okul için inşa edilmemiş
binalarda bulunmaları birçok sıkıntıya neden olmuştur. Kiralanan binalar için çokça
para ödendiği gibi ikide bir nakliye ile uğraşılması idari düzenin sağlanmasını
zorlaştırmıştır.404
İstanbul’daki idâdîlerin, okul olarak inşa edilmiş kendilerine ait binalarının
olmayışı, idari zorlukların yanında eğitim öğretim yönünden de birçok problemin ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Bunun en iyi örneği Üsküdar İdâdîsidir.
Üsküdar İdâdîsi, hapishane olarak kullanımı için Zaptiye Nezareti’ne verilen,
Maarif Nezareti’ne ait, binanın ikinci katına yerleşmiştir. Maarif Nezareti, M.24 Mayıs
1902 (R.11 Mayıs 1318) tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği yazı ile Üsküdar
İdâdîsi’nin, bir hapishane ile aynı binada bulunmasının idari olarak ve eğitim öğretim
yönünden birçok sıkıntıya neden olduğunu, bundan dolayı da mevcut hapishanenin
başka bir yere nakledilmesini istemiştir. Buna karşılık Zaptiye Nezareti çeşitli bahaneler
ileri sürerek hapishanenin nakline yanaşmamıştır. 405 Konuyla ilgili birçok yazışma
yapılmasına rağmen bir netice alınamamış ve okul idaresinin isteği üzerine M.24 Şubat
402
403
BOA, İ. ŞD, 44/2363.
404
Ergin, a. g. e, III, 756-757.
405
BOA, DH. MKT, 514/73.
165
1908 (R.11 Şubat 1323) tarihinde okulun tamiri için irade çıkmıştır. 406 Bundan kısa bir
süre sonra M.27 Nisan 1908 (R.14 Nisan 1324) tarihinde, başka bir çözüm olarak,
Üsküdar İdadisi için, sahildeki Şemsi Paşa mevkiinde müstakil bir idâdî binası inşası
istenmiştir. 407 Üsküdar İdâdîsi’nin bu isteği de gerçekleştirilmemiş olacak ki Maarif
Nezareti Mekatib-i İdâdiye İdaresi’nden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen M.29 Ağustos
1909 (R.16 Ağustos 1325) tarihli yazı ile halen, Üsküdar İdâdîsi’nin alt katında bulunan
hapishanenin oradan çıkartılması istenmiştir. Bunun üzerine Dâhiliye Nezareti İstanbul
Vilayeti’ne, hapishanenin Üsküdar İdâdîsi binasından çıkarılması yönünde yazı
göndermiştir. 408
Anlaşılacağı gibi İstanbul’da idâdîler için okul binaları yapılmadığı gibi alt katı
hapishane olarak kullanılan binalar dahi idâdîlerin eğitim öğretim faaliyetlerini
yürüttükleri mekânlar olarak kullanılmıştır.
İstanbul’un aksine, vilayetlerde idâdîler için, dönemin ekonomik ve mali durumu
düşünüldüğünde, mükemmel denilebilecek binalar inşa edilmiştir. Hatta Osman Ergin
vilayetlerdeki idâdî binalarının hükümet konaklarından daha muhteşem olduğunu ifade
etmektedir. 409
1884–1885 (R. 1300) tarihinden sonra vilayetlerde açılmaya başlanan idâdîler
için müstakil binalar inşa edilmeye başlanmıştır. Ancak idâdîlerin açılması için
binaların bitmesi beklenmemiş kira ile tutulan yerlerde eğitim öğretime başlanmıştır.410
Örneğin, Üsküb’te, M. 26 Şubat 1891 (R. 14 Şubat 1306) tarihinde, okul binasının
inşasına başlanılacağı gibi, İdâdî’nin resmi açılışının yapıldığı ve kiralanan mahalde
yirmi sekiz öğrenci ile derslere başlandığı Kosova valisi tarafından merkeze
bildirilmiştir. 411 M. 6 Aralık 1896 (R. 24 Teşrin-i Sani 1312) tarihine kadar kiralık
mekânlarda eğitim öğretim faaliyetlerini sürdüren Üsküb İdadisi için bir bina inşasına
başlanmasına ancak 1896 yılında karar çıkartılmıştır. 412
Said Paşa hatıratında, sadrazamlığı döneminde, idâdî binalarının inşası için Paris
sefiri Esat Paşa’dan çeşitli okul resim ve planlarını istediğini ve gelen planların Maarif
Nezareti’ne verilerek burada çoğaltılıp vilayetlere gönderildiğini ifade etmektedir.
406
BOA. İ. MF, 14/1326 M-07.
407
BOA, Y. MTV, 308/172.
408
BOA, DH. MUİ, Dosya No. 2/-1, Gömlek No. 43.
409
410
BOA, İ. MF, 1/1310 M-7.
411
BOA, Y. PRK. UM, 21/8.
412
BOA, İ. MF, 4/1314 B-1.
166
Ayrıca, inşaları tamamlanan idâdî binalarının, şekil ve taksimatının Paris okul

binalarına benzediğini de eklemektedir. 413
Said Paşa’nın ifadelerinin aksine, söz konusu planların Paris mekteplerinden
farklı olduğu anlaşılmaktadır. Bu farklılık yalnız bina cephelerinde değil, bina programı,
işleyişi ve mimari kriterlerde de görülmektedir. Ancak idâdî binalarının bazı yönlerden
Fransız okullarına benzerliğinden de söz edilebilir. 414
Zaman zaman idâdî binalarının planlarında, bina yapılacak yerin özelliğinden
kaynaklanan, bir takım değişiklikler yapılmıştır. Bursa’da yapımı planlanan idâdî
binasının, Bursa’nın deprem bölgesi olmasından dolayı, üst katından vazgeçilmek
suretiyle iki katlı olarak inşa edilmesi kararlaştırılmıştır. 415
İdâdî binalarının planları, okul için belirli bir kapasite hedeflendikten sonra, her
yöreye ve araziye uygulanabilecek şekilde, hazırlanıyordu. Kapasitenin belirlenmesinde,
binanın inşa edileceği yerin, tahmini nüfus ve öğrenci sayısı kullanılıyordu. Planlar bina
büyüklüğü ve programına göre üç tipe ayrılıyor, ancak cepheler ve kurguları açısından
benzer özellikler gösteriyordu.
Birinci tip idâdîlerde toplam sekiz ya da dokuz oda bulunmaktaydı. Bu
odalardan üç veya dördü idari mekânlar, kütüphane veyahut toplantı odası olarak diğer
beş oda ise derslik olarak kullanılıyordu. Bu tipteki binalar livalardaki beş yıllık
gündüzlü idâdîler için uygundu.
İkinci tip idâdîler, orta büyüklükteki yerleşim yerleri için tasarlanmış olup
birinci tipte görülen yanlardaki ikişer oda ile giriş ya da merdivenler arasına birer
odanın yerleştirilmesiyle uzunlama dikdörtgen bir şekil almaktadır.
Büyük yerleşim merkezleri için planlanan üçüncü tip binalar, ikinci tipte
uzunlamasına gelişen yapının, giriş ve merdiven yanlarına eklenen hacimlerden başka
kenarlardaki odaların ortalarına da birer derslik eklenmesiyle, enlemesine genişleyerek,
kareye yakın bir biçim alır. Hem yatılı hem gündüzlü öğrenci kabul eden yedi senelik
yatılı idâdîler için planlanmış bu binalarda, laboratuar, yemekhane, kiler, hamam ve
yatakhane gibi bölümler de bulunmaktadır. 416
413
Said Paşa, Said Paşa’nın Hatıratı, I, Dersaâdet 1328, 157.
414
Burcu Özgüven, “İdadî Binaları”, Tarih ve Toplum, I, S. 82, (Ekim 1990), 46.
415
416
Özgüven, “a. g. m”, s. 45-46.
167
İdâdîler için inşa edilmiş binaların birçoğu günümüze kadar ayakta kalmayı
başarmıştır. Bu binalardan bir kısmı, yapılan çeşitli tadilatlarla birlikte, halen eğitim
öğretim faaliyetleri için kullanılmaktadır.
Bu binaların idâdî okulları için kullanıldığı dönemlere ait, birçok fotoğrafı
vardır. 417
4.2. Okul Kantinleri

İdâdîlerde öğrencilerin alışveriş yapabilecekleri kantinler bulunmaktaydı. Okul
dâhilinde açılacak kantin, ihale yapılmak suretiyle bir işletmeciye verilirdi. Bu ihale ve
anlaşma kontratı satınalma komisyonunca yapılırdı. Bu ihaleden elde edilecek gelirler
muhasebe memurlarınca maarif sandıklarına aktarılırdı. 418 Müdür-i sânîler kantin
işletmecilerinin anlaşma şartlarına riayet edip etmediklerini kontrol ederlerdi. 419 Okul
müdürleri, kantinlerde satılacak yiyecek, içeceklerin sağlığa uygun olup olmadıklarını
kontrol ederlerdi. 420 Okul kantininde satılabilecek yiyecek ve içecekler de
belirlenmiştir. Bu yiyecek ve içecekler şunlardır.
Çizelge 1: Okul Kantininde Satılabilecek Yiyecek ve İçecekler
Yiyecekler
Ekmekçi ekmeği Tereyağı ve peynir çeşitleri
Francala Zeytin
Yumurta Sütlaç
Gevrek ve bisküvi çeşitleri Pekmezli muhallebi
Soğuk koyun ve kuzu eti Tavukgöğsü
Tavuk sövüşü Aşure
Sadeyağ ile pişmiş etli yeşil fasulye Yoğurt
Sakız kabağı Tahin helvası
Bamya ve patates yemekleri Taze yemişler
Çikolata Kurabiye
Bergamotlu, naneli peynir şekerleri Akide
İçecekler
Çay Kuru üzüm hoşafı
Salep Süt
Limon, portakal, mandalina, vişne, Frenk Komposto
üzümü ve çilek şerbetleri
Kantinlerde yukarıdaki yiyeceklerden başka bir şeyin satışı yasaktır.
Kantincilerin alacakları yiyeceklerin bayat olmamasına da dikkat edilirdi. Teftiş
417
Bu fotoğraflar için bkz. Sultan İkinci Abdülhamîd Devri Osmanlı Mektepleri “Fotoğraf ve Planlar”,
İstanbul 2007.
418
SNMU, 1317, s. 207.
419
SNMU, 1317, s. 197.
420
MİMT, 1327, s. 8.
168
sırasında bayat veya yukarıdaki liste haricinde bir yiyeceğe rastlanırsa bunlar attırılırdı.
Kantinde satılacakların fiyatlarında aşırıya kaçılmayacağı gibi yiyeceklerin kaliteli
olmasına dikkat edilecekti. Kantin işletmecisi, yapılacak herhangi bir uyarıyı dikkate
almazsa hemen okuldan uzaklaştırılacak ve onun yerine başka bir işletmeci alınacaktı.
Tüm bu işler okul müdürlerinin sorumluluğundaydı. 421
4.3. Öğretim Araç ve Gereçleri

İlk idâdînin açılma kararından hemen sonra hikmet-i tabiiye ve kimya dersleri ile
ilgili araç-gereçlerin Avrupa’dan getirtilmesi kararlaştırılmıştır. 422 Anlaşılıyor ki
kuruluşuyla birlikte idâdîlerde, kitapların dışında, ders araç-gereçleri kullanılmıştır.
Daha sonraki tarihlerde idâdîler için harita, hendese aletleri ve resim modelleri gibi ders
araçları satın alınmıştır.423 İdâdîlerde öğretim aracı olarak ders kitaplarının yanısıra
tahta, tebeşir, dünya modeli, küre-i musannaa, düzlem küre haritası, harita, atlas gibi
ders araç gereçleri de kullanılmıştır. İfade edilen ders araçlarından başka gerektiği
zaman tabii mekânlardan da faydalanılmıştır. 424
421
A. g. e, s. 38-39.
422
BOA, İ. DH, 678/47234.
423
BOA, MF. MKT, 102/81.
424
Nezaretince Ta‘dilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaâdet, 1310, ss. 19-54
169
SONUÇ
Kuruluşuyla birlikte tesis edilen sıbyan mektepleri ve medreseler Osmanlı

Devleti eğitim sisteminin temellerini oluşturmuştur. İlerleyen zamanda Enderun
Mektebinin kurulmasıyla medrese dışında bir eğitim kurumunun da ortaya çıkması
sağlanmış ve Enderun, medreselerle birlikte Osmanlı Devleti’nin bilgi üretimini
gerçekleştirmiştir.
Medreselerin kendisini yenileyememesi ve bünyesinde meydana gelen
bozulmalar Osmanlı Devleti’ni yeni eğitim kurumlarının oluşturulmasına itmiştir. Bu
doğrultuda, öncelikle askeri alanda olmak üzere, medreselerden farklı bir yapıya ve
eğitim sistemine sahip yeni eğitim kurumları tesis edilmeye başlanmıştır. Sultan II.
Mahmud ile birlikte bu yeni tarz eğitim kurumları askeri alan dışında da kurulmaya
başlamıştır. Tanzimat dönemi içerisinde öncelikle sıbyan mekteplerinin üzerinde eğitim
veren rüşdiyeler kurulmuştur. Ancak rüşdiye eğitimi yüksek öğretime öğrenci
hazırlamada yetersiz kalmıştır. Bu nedenle yüksek öğretim kurumları, kabul ettikleri
öğrencileri, yüksek öğretimdeki eğitime başlayacak seviyeye getirebilmek için hazırlık
sınıfları açmışlardır.
Bu problemin çözümü için 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile
rüşdiyelerle yüksek öğretim arasındaki eğitim boşluğunun doldurulması amacıyla idâdî
mekteplerinin kurulması kararlaştırılmıştır.
Karar doğrultusunda 1874 yılında İstanbul’da numune olarak bir idâdî açılmıştır.
Ancak bu idâdî, başta ekonomik olmak üzere çeşitli nedenlerden dolayı uzun yıllar
numune olarak kalmıştır. 1884 yılında vergilerde yapılan düzenleme neticesinde eğitim
için yeni bir kaynak oluşturulmuş ve idâdîler hem İstanbul’da hem de ülke genelinde
yayılmaya başlamıştır.
Ülke genelinde yayılmaya başlaması idâdîlerde iki farklı yapıyı ortaya
çıkarmıştır. Bunlardan birincisi, eğitim süresi beş yıl olup sadece gündüzleri eğitim
yapan, kaza merkezlerinde açılan idâdîlerdir. Diğeri vilayet merkezlerinde açılan, yedi
yıllık eğitim süresine sahip, yatılı idâdîlerdir. Beş ve yedi yıllık iki idâdî de üç yıllık
rüşdiye eğitimini de kapsamaktadır. Yedi yıllık yatılı idâdîler ise beş yıllık idâdîleri de
bünyesinde barındırmaktaydı. Fakat yüksek öğretime öğrenci hazırlayan idâdîler yedi
senelik idâdîlerdi. Beş senelik idâdîlerden mezun olanlar, doğudan yüksek öğretim
170
kurumlarına gitmek isterlerse yedi senelik idâdîlerin son iki sınıfını da bitirmeliydiler.
İdadilere, yüksek öğretime öğrenci hazırlama ve devletin ihtiyaç duyduğu memurları
yetiştirme vazifelerine ek olarak, meslek sahibi kişiler yetiştirme görevi de yüklenmiş,
ancak bu konuda başarılı olunamamıştır.
Sultan II. Abdülhamid döneminde, gerekli mali kaynağın bulunuşuyla birlikte
idâdîler hızla ülke geneline yayılmışlardır. Hemen hemen tüm vilayetlerde, birer yedi
senelik idâdî açılmıştır. Açılan bu idâdîler için yeni ve gösterişli binalar yapılarak
idâdîlere verilen önem gösterilmiştir.
II. Meşrutiyet döneminde beş yıllık idâdîlerin yapısı değiştirilmiş, yedi yıllık
idâdîler ise isim değişikliğine tabi tutularak sultani ismini almıştır.
İsminde ve yapısında gerçekleştirilen değişikliklerle birlikte idâdîlerden
beklenen, yüksek öğretime öğrenci hazırlama işinde başarı sağlanmıştır. İdâdîlerden
sonra idâdî mezunları herhangi bir hazırlık eğitimine tabi tutulmadan yüksek öğretime
kabul edilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna kadar farklı isimler alan idâdîler, yeni Türk
devletinde de isminde ve yapısında gerçekleştirilen değişikliklerle kuruluş amacı
doğrultusunda varlığını sürdürmüştür.
Osmanlı eğitiminin modernleşmesi sürecinde, yeni eğitim sisteminin ortaöğretim
kademesindeki boşluğu doldurma görevini üstlenmiş olan idâdîler misyonunu yerine
getirmiştir. İlköğretim ile yüksek öğretim arasındaki boşluğun doldurulamaması eğitim
alanındaki modernleşmeden beklenen verimin elde edilememesine neden olacaktı.
Çünkü hazır olmayan öğrencilere yüksek öğretim verilebilmesi mümkün değildi.
İdâdîler bu boşluğu doldurduğu gibi, modrnleşme sürecinde ülkenin ihtiyaç duyduğu
donanımlı insan ihtiyacının karşılanmasına da katkı sağlamıştır. Sultan II. Mahmud
reformlarının önündeki en önemli engellerden birinin yetmiş insan eksikliği olduğu
düşünüldüğünde İdâdîlerin modernleşmeye katkısı daha iyi anlaşılacaktır. Yine eğitimin
taşrada yayılarak geniş halk kitlelerinin eğitim düzeyini yükseltme çabalarında da
idâdîlerin üstlendiği görev dikkate değerdir.
171
KAYNAKLAR
I. ARŞİV KAYNAKLARI
BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ BELGELERİ
Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı (DH. İD)
Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (DH. MKT)
Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı ( DH. MUİ)
Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü Evrakı (DH. UMVM)
İradeler
Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi Evrakı (MF. MKT)
Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV)
Mektûbî Mühime Kalemi (A. MKT. MHM)
Rumeli Müfettişliği Manastır Evrakı (TFR. 1. MN)
Yıldız Esas Evrakı (Y. EE)
Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV)
Yıldız Maarif Nezareti Maruzatı Evrakı (Y. PRK. MF)
Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y. PRK. UM)
II. SALNAME ve MECMUALAR

1. Devlet Salnameleri
Osmanlı Devlet Salnameleri (H. 1289, 1294, 1295, 1296, 1305, 1319, 1326,
1327, 1328)
2. Maarif Nezareti Salnameleri

Maarif Nezareti Salnameleri (H. 1316, 1317, 1318, 1319, 1321)
3. Vilayet Salnameleri
Salname-i Vilayet-i Yanya, H. 1293
Sivas Vilayeti Salnamesi, H. 1321
4. Mecmualar
1329–1330 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyat Mecmuasıdır, Matbaa-i
Amire, 1336
172
Dersaâdet ve Vilayatta Kâin Mekatib-i Resmiye ve Hususiyeye ve Dersaâdet’te

Bulunan Medaris-i İslami’ye ile Kütüphanelere Dair İstatistik Mecmuasıdır, Matbaa-i
Amire, 1327
Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye,
Rüşdiye, İdâdiye, Âliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri
İcra Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, 1310–1311 Sene-i
Dersiye-i Maliyesine Mahsustur, Dersaâdet
Maarif-i Umumiye Nezaret-i İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye,
İdâdiye, Âliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaâdet’te Tahriri İcra
Kılınan ve Taşrada Mevcut Bulunan Kütüphanelerin İstatistiği, 1311–1312 Sene-i
Dersiye-i Maliyesine Mahsustur, Matbaa-i Amire, 1318.
Maarif-i Umumiye Nezaretine Merbut Bilcümle Mekatibin Ders cetvelleridir,
İstanbul 1320
Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus Talimatname, Matbaa-i Amire, İstanbul 1327
Öşür Risalesi, 1300
Vilayat-i Şahanede Bulunan Leyli ve Nehari Mekatib-i İdâdiyeye Mahsus Olarak
Bu Kere Maarif Nezaretince Ta‘dilen Kaleme Alınan Ders Programları, Dersaâdet
1310
Düstur, I. Tertip, Cilt 6
Düstur, I. Tertip, Cilt. 5
III. GAZETELER
İkdam
Tanin
Tercüman-i Hakikat
IV. TELİF ESERLER
Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2004, Ankara, Eylül 2004
Ayas, Nevzad, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi Kuruluşlar ve Tarihçeler,
Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1948
173
Ayhan, Halis- Maviş, Hakkı, “Dârüşşafaka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, IX, İstanbul, 1994
Beydilli, Kemal, “Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, XXXI, İstanbul, 2006
______________ “Mühendishane-i Berrî-i Hümayun”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, XXXI, İstanbul, 2006
Demirel, Muammer, “Bezmiâlem Valide Sultan School: Darülmaârif”, Middle
Eastern Studies, Volume 45, Issue 3, May 2009
__________ “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler,
XV, Ankara, 2002
Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, 1995
Engin, Vahdettin, Mekteb-i Sultani, İstanbul, 2003
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul, 1941
Ergün, Mustafa, İkinci Meşrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, Ankara 1996
Ergün, Mustafa- Duman, Tayyip, “19. Yüzyılda Osmanlı Askerî Okullarının
Ders Programları ve Ders Kitapları”, Yeni Türkiye, Yıl 2, Sayı 7
Fortna, Benjamin C., Mekteb-i Hümayûn Osmanlı İmparatorluğu’nun Son
Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, Çeviren: Pelin Siral, İstanbul 2005
Gelişli, Yücel, “Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri
(Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü)”, Türkler, XV, Ankara, 2002
Günyol, Vedad, “Mektep”, İslâm Ansiklopedisi, Eskişehir, 1997
İpşirli, Mehmet, “Enderun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 11,
İstanbul, 1995
İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, I, İstanbul, 1997
Kafesoğlu, İbrahim, Türk Millî Kültürü, İstanbul, Ağustos 1996
Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830–1914), İstanbul, Nisan 2003
Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1991
Mahmud Cevad İbn’üş Şeyh Nâfi, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i
Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Âmire, 1338
Nafi Atuf, İlk Erkek ve Kız İdâdîleri, “Türk Yurdu”, I, Numara 1 Teşrinisani,
1340
174
Örikağasızâde Hasan Sırrı, Sultan Abdülhamit Devri Hatıraları ve Saray İdaresi,

Hazırlayan, Ali Adem Yörük, İstanbul, Ekim 2007
Özgüven, Burcu, “İdadî Binaları”, Tarih ve Toplum, I/82, Ekim 1990
Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996
__________ “Darülmuallimin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, VIII,
İstanbul, 1993
__________ “İdâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, İstanbul,
2000
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul
1993
Quatoert, Donald, “19. Yüzyıla Genel Bir Bakış: Islahatlar Devri 1812–1914”,
Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Editör: Halil İnalcık, Donald
Quatoert, II, İstanbul, 2006
Rasonyı, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara 1993
Said Paşa, Said Paşa’nın Hatıratı, I, Dersaâdet 1328
Sâtı‘, “Meşrûtiyetten Sonra Maarif Tarihi”, Muallim, II/19, İstanbul 1334
Sultan İkinci Abdülhamîd Devri Osmanlı Mektepleri “Fotoğraf ve Planlar”,
İstanbul 2007
Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, 1989
Tekeli, İlhan- İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim
Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, 2. Baskı, Ankara, 1999
Unat, Faik Reşit, Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Ankara,
1964
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988
Yıldız, Hatip, Diyarbekir Vilayeti’nde Eğitim (1870–1920), (Doktora Tezi)
Erzurum, 2007
Yücel, Hasan Ali, Türkiyede Orta Öğretim, İstanbul, 1938
175
EKLER
1. RESİMLER
Resim 1: Edirne Mekteb-i İdâdî-i Mülkisi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye,

1321)
Resim 2: Bursa Mekteb-i İdâdî-i Mülkisi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye,

1321)
176
Resim 3: Karesi Mekteb-i İdâdî’si (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321)
Resim 4: Şam Mekteb-i İdâdî-i Mülkisi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321)
177
2. BELGELER
Vilayat-ı Şahane İdâdî Mekteplerinin İdare-i Dâhiliyesine Mahsus Talimattır. (H.1310)
178
179
180
181
182
183
184
185
3. ÇİZELGELER
Çizelge 1: 1894–1895 Ders Yılında İdâdîlerin Yatılı Kısmına Kaydı Yapılan Öğrenci
Sayısı
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Bulunduğu Adedi
Vilayet Müslim
Gayrimüslim Adedi Müslim Adedi Gayrimüslim Adedi
Adedi
Edirne 1 28 8 33 6 75
Selanik 1 21 8 18 1 48
Yanya 1 7 - 5 - 12
İzmir 1 23 7 13 1 44
Bursa 1 30 19 28 3 80
Kastamonu 1 6 1 5 2 14
Trabzon 1 26 1 10 - 37
Ankara 1 4 - 2 2 8
Şam 1 10 2 - - 12
Beyrut 1 27 - 7 - 34
Adana 1 2 2 - - 4
Konya 1 5 1 8 1 15
Sivas 1 9 - 5 - 14
Diyarbekir 1 1 - 3 - 4
Haleb 1 10 - 1 - 11
Midilli 1 - - 2 1 3
Manastır 1 30 5 13 4 52
Erzurum 1 - - - - -
Toplam 18 239 54 153 21 467
Çizelge 2: 1894–1895 Ders Yılında İdâdîlerin Yatılı Kısmından Mezun Olan Öğrenci
Sayısı
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 - 3 2 1 6
Selanik 1 3 1 5 - 9
Yanya 1 - - 2 - 2
İzmir 1 3 2 2 2 9
Bursa 1 3 1 2 2 8
Kastamonu 1 - - - 1 1
Trabzon 1 1 - - - 1
Ankara 1 4 1 - - 5
Şam 1 2 - 8 1 11
Beyrut 1 5 - 10 2 17
Adana 1 - - - - -
Konya 1 1 - - - 1
Sivas 1 2 - 9 - 11
Diyarbekir 1 - - - 1 1
Haleb 1 - - 1 - 1
Midilli 1 - - - - -
Manastır 1 8 - - 1 9
Erzurum 1 - - - - -
Toplam 18 32 8 41 11 92
186
Çizelge 3: 1894–1895 Ders Yılında İdadilerde Mevcut Olan Gündüzlü Öğrenci Sayısı
İle Yatılı ve Gündüzlü Öğrenci Sayıları Toplam
Bulunduğu Okulun Okulun Yatılı ve Gündüzlü
Vilayet Gündüzlü Öğrenci Sayısı Öğrenci Sayısı Toplamı
Edirne 41 146
Selanik 112 289
Yanya 97 157
İzmir 225 419
Bursa 85 228
Kastamonu 86 128
Trabzon 90 173
Ankara 115 154
Şam 101 183
Beyrut 122 244
Adana 135 174
Konya 84 139
Sivas 115 163
Diyarbekir 86 118
Haleb 61 140
Midilli 77 79
Manastır 37 126
Erzurum - 124
Toplam 1669 3184 425
Çizelge 4: 1895–1896 Ders Yılında İdadilerin Yatılı Kısmına Kaydı Yapılan Öğrenci
Sayısı
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 4 - 4 - 8
Selanik 1 1 3 17 2 23
Yanya 1 7 - 2 - 9
İzmir 1 34 9 14 5 62
Bursa 1 12 11 19 - 42
Kastamonu 1 13 1 17 3 34
Trabzon 1 5 1 - - 6
Ankara 1 3 1 4 - 8
Şam 1 28 - 23 1 52
Beyrut 1 12 1 11 1 25
Adana 1 4 - - - 4
Konya 1 8 - 6 - 14
Sivas 1 5 - 10 - 15
Diyarbekir 1 4 - - - 4
Haleb 1 1 1 4 1 7
Midilli 1 - - 2 - 2
Manastır 1 11 9 1 3 24
Erzurum 1 3 - - - 3
Üsküb 1 10 - 25 - 35
Toplam 19 165 37 159 16 377
425
Bu sayıya ders yılı içerisinde okulu terk eden 348 öğrenci de dâhildir.
187
Çizelge 5: 1895–1896 Ders Yılında İdadilerin Yatılı Kısmından Mezun Olan Öğrenci
Sayısı
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 1 - 2 - 3
Selanik 1 - 3 4 1 8
Yanya 1 1 2 - - 3
İzmir 1 3 1 2 - 6
Bursa 1 3 - - - 3
Kastamonu 1 - - 2 - 2
Trabzon 1 - - - - -
Ankara 1 - - - - -
Şam 1 2 - 4 - 6
Beyrut 1 4 1 1 - 6
Adana 1 1 - 1 - 2
Konya 1 - - 4 - 4
Sivas 1 - - - - -
Diyarbekir 1 - - 4 1 5
Haleb 1 1 1 - - 2
Midilli 1 - - - - -
Manastır 1 2 - 6 - 8
Erzurum 1 1 - 7 - 8
Üsküb 1 - - - - -
Toplam 19 19 8 37 2 66
Çizelge 6: 1895–1896 Ders Yılında İdadilerde Mevcut Olan Gündüzlü Öğrenci Sayısı
İle Yatılı ve Gündüzlü Öğrenci Sayıları Toplamı
Bulunduğu Okulun
Okulun Yatılı ve Gündüzlü
Vilayet Gündüzlü Öğrenci Sayısı
Öğrenci Sayısı Toplamı
Edirne 75 162
Selanik 93 189
Yanya 107 143
İzmir 430 585
Bursa 126 211
Kastamonu 103 164
Trabzon 120 172
Ankara 94 117
Şam 148 213
Beyrut 107 188
Adana 162 186
Konya 59 96
Sivas 39 69
Diyarbekir 45 54
Haleb 52 94
Midilli 74 78
Manastır 17 74
Erzurum 80 104
Üsküb 64 98
Toplam 2005 2997
188
Çizelge 7: 1897–1898 Ders Yılında Vilayetlerdeki Yatılı İdâdîlerin Yatılı Öğrenci

Sayıları
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 80 17 40 3 140
Erzurum 1 7 - 20 4 31
Adana 1 12 - 16 - 28
Ankara 1 9 1 15 1 26
İzmir 1 78 15 59 8 160
Beyrut 1 60 - 23 2 85
Midilli 1 30 2 6 1 39
Haleb 1 36 - 19 - 55
Bursa 1 30 4 25 2 61
Selanik 1 30 3 37 8 78
Şam-ı Şerif 1 20 - 32 2 54
Sivas 1 6 - 6 - 12
Trabzon 1 31 2 21 - 54
Kastamonu 1 15 1 13 - 29
Üsküb 1 10 - 25 4 39
Konya 1 10 - 22 2 34
Mamuretülaziz 1 10 1 12 3 26
Manastır 1 30 3 13 4 50
Yanya 1 24 - 12 3 39
Toplam 19 528 49 416 47 1040
Çizelge 8: 1897–1898 Ders Yılında Yatılı İdâdîlerin Gündüzlü Öğrenci Sayısı

Gündüzlü öğrenci sayısı
Adedi
Bulunduğu
Toplam
Vilayet Müslim Adedi Gayrimüslim Adedi
Edirne 1 45 12 57
Erzurum 1 82 - 82
Adana 1 184 1 185
Ankara 1 63 20 83
İzmir 1 113 30 143
Beyrut 1 106 2 108
Midilli 1 71 3 74
Haleb 1 59 6 65
Bursa 1 154 7 161
Selanik 1 68 27 95
Şam-ı Şerif 1 199 15 214
Sivas 1 84 18 102
Trabzon 1 140 5 145
Kastamonu 1 76 11 87
Üsküb 1 76 6 82
Konya 1 67 7 74
Mamuretülaziz 1 23 4 27
Manastır 1 50 6 56
Yanya 1 90 5 95
Toplam 19 1750 185 1935
189

Sayıları
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 123 30 39 5 197

Erzurum 1 12 - 21 4 37
Adana 1 9 - 13 - 22
Ankara 1 2 1 16 - 19
İzmir 1 104 21 56 8 189
Beyrut 1 58 3 22 3 86
Midilli 1 27 4 20 1 52
Haleb 1 26 - 18 1 45
Bursa 1 32 3 34 2 71
Selanik 1 40 9 36 8 93
Şam-ı Şerif 1 47 - 25 1 73
Trabzon 1 50 1 19 2 72
Kastamonu 1 17 1 8 - 26
Üsküb 1 15 - 24 9 48
Konya 1 15 - 25 2 42
Manastır 1 30 3 13 4 50
Yanya 1 15 - 24 9 48
Toplam 17 622 76 413 59 1170
Adedi
Bulunduğu
Toplam
Edirne 1 34 15 49
Erzurum 1 89 - 89
Adana 1 248 1 249
Ankara 1 54 12 66
İzmir 1 132 39 171
Beyrut 1 96 3 99
Midilli 1 81 3 84
Haleb 1 63 7 70
Bursa 1 182 5 187
Selanik 1 65 33 98
Şam-ı Şerif 1 319 6 325
Trabzon 1 182 1 183
Üsküb 1 68 4 72
Konya 1 70 9 79
Manastır 1 50 6 56
Yanya 1 68 4 72
Toplam 17 1910 159 2069
190
Sayıları
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 116 39 34 8 197

Erzurum 1 5 - 21 4 30
Adana 1 9 - 9 - 18
Ankara 1 4 2 20 - 26
İzmir 1 103 22 59 6 190
Beyrut 1 68 3 23 3 97
Midilli 1 27 4 20 1 52
Haleb 1 23 - 20 1 44
Bursa 1 42 7 38 2 89
Selanik 1 65 8 35 10 118
Şam-ı Şerif 1 56 2 25 - 83
Trabzon 1 59 1 21 1 82
Kastamonu 1 17 1 8 - 26
Üsküb 1 15 - 24 9 48
Konya 1 15 - 25 2 42
Manastır 1 30 3 13 4 50
Yanya 1 37 - 13 2 52
Toplam 17 691 92 408 53 1244
Adedi
Bulunduğu
Toplam
Edirne 1 51 21 72
Erzurum 1 122 - 122
Adana 1 238 - 238
Ankara 1 70 15 85
İzmir 1 176 52 228
Beyrut 1 121 6 127
Midilli 1 81 3 84
Haleb 1 98 10 108
Bursa 1 200 5 205
Selanik 1 92 41 133
Şam-ı Şerif 1 179 5 184
Trabzon 1 183 3 186
Üsküb 1 68 4 72
Konya 1 70 9 79
Manastır 1 50 6 56
Yanya 1 101 3 104
Toplam 17 2009 194 2203
191
Sayıları
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim
Adedi
Edirne 1 98 38 35 15 186
Erzurum 1 6 - 20 4 30
Adana 1 11 - 13 - 24
Ankara 1 10 - 16 - 26
İzmir 1 110 21 64 7 202
Beyrut 1 68 3 23 3 97
Midilli 1 28 5 16 - 49
Haleb 1 36 - 21 1 58
Bursa 1 70 1 41 11 123
Selanik 1 76 13 37 13 139
Şam-ı Şerif 1 57 - 31 - 88
Trabzon 1 60 3 31 2 96
Kastamonu 1 19 2 7 1 29
Üsküb 1 10 - 27 16 53
Konya 1 31 11 20 3 65
Manastır 1 41 1 13 3 58
Yanya 1 37 - 12 2 51
Toplam 17 768 98 427 81 1374
Adedi
Bulunduğu
Toplam
Edirne 1 61 24 85
Erzurum 1 123 - 123
Adana 1 212 2 214
Ankara 1 88 8 96
İzmir 1 200 48 248
Beyrut 1 121 6 127
Midilli 1 85 2 87
Haleb 1 140 10 150
Bursa 1 269 11 280
Selanik 1 102 40 142
Şam-ı Şerif 1 201 6 207
Trabzon 1 189 5 194
Üsküb 1 87 9 96
Konya 1 104 8 112
Manastır 1 174 8 182
Yanya 1 94 5 99
Toplam 17 2359 203 2562
192
Sayıları
Ücretli Ücretsiz
Toplam
Adedi
Bulunduğu
Vilayet Müslim Gayrimüslim Müslim Gayrimüslim
Adedi Adedi Adedi Adedi
Edirne 1 109 32 28 9 178

Erzurum 1 7 - 20 3 30
Adana 1 18 1 15 1 35
Ankara 1 15 2 17 - 34
Aydın (İzmir) 1 116 17 67 2 202
Beyrut 1 59 2 25 1 87
Midilli 1 33 3 8 - 44
Haleb 1 36 - 16 1 53
Bursa 1 79 9 41 1 130
Selanik 1 101 15 39 13 168
Suriye (Şam-ı
1 7 - 24 1 32
Şerif)
Trabzon 1 62 4 18 - 84
Kastamonu 1 12 2 7 - 21
Kosova(Üsküb) 1 24 - 21 14 59
Konya 1 31 11 20 3 65
Manastır 1 37 5 12 3 57
Yanya 426 1 31 - 15 1 47
Yemen (San’a) 1 2 - 21 - 23
Toplam 18 779 103 414 53 1349
Adedi
Bulunduğu
Toplam
Edirne 1 98 40 138
Erzurum 1 209 13 222
Adana 1 209 6 215
Ankara 1 166 15 181
Aydın (İzmir) 1 262 49 311
Beyrut 1 67 3 70
Midilli 1 79 1 80
Haleb 1 181 10 191
Bursa 1 227 8 235
Selanik 1 149 56 205
Suriye (Şam-ı
1 342 4 346
Şerif)
Trabzon 1 216 10 226
Kastamonu 1 94 4 98
Kosova (Üsküb) 1 160 3 163
Konya 1 104 8 112
Manastır 1 167 20 187
Yanya 1 101 4 105
Yemen (san’a) 1 ? ? ?
Toplam 18 2831 254 3085
426
Yanya İdâdîsinin ziraat şubesinde de 21 öğrenci bulunmaktadır.
193
Çizelge 17: 1893–1894 Ders Yılında, Gündüzlü İdadilerden, Bir Sonraki Ders Yılına
Devredilen Öğrenci Sayıları
Müslim Gayrimüslim Kuruluş

Okulların İsimleri Adedi Adedi Adedi Toplam Tarihi
Gümülcine 1 53 1 54 1309
Dedeağaç 1 19 12 31 1306
Gelibolu 1 81 9 90 1304
Kırkkilise 1 61 7 68 1308
Tekfurdağı 1 99 12 111 1308
Siroz 1 31 10 41 1303
Drama 1 63 2 65 1304
Çatalca 1 56 - 56 1310
Üsküb 1 50 4 54 1306
Balıkesir 1 72 3 75 1305
Kütahya 1 42 15 57 1306
İzmit 1 59 4 63 1303
Mağnisa 1 89 5 94 1302
Aydın 1 115 9 124 1306
Denizli 1 109 1 110 1308
Muğla 1 104 4 108 1308
Bolu 1 42 3 45 1306
Kengırı 1 95 1 96 1308
Sinop 1 49 1 50 1308
Biga 1 100 22 122 1306
Canik 1 123 3 126 1308
Kırşehir 1 121 - 121 1310
Kayseri 1 127 3 130 1311
Yozgat 1 45 - 45 1311
Rodos 1 33 4 37 1300
Trabluşşam 1 77 - 77 1308
Lazkiye 1 18 2 20 1311
Nablus 1 - - - 1311
Hama 1 60 - 60 1308
Amasya 1 86 - 86 1310
Mamuretülaziz 1 17 15 32 1303
Kudüs 1 59 - 59 1306
Bağdad 1 24 17 41 1309
Görice 1 54 2 56 1309
Musul 1 1311
Toplam 35 2233 171 2404
194
Çizelge 18: 1894–1895 Ders Yılında Gündüzlü İdâdîlere Kaydı Yapılanan Öğrenci
Sayıları
Okulların İsimleri Adedi Müslim Adedi Gayrimüslim Adedi Toplam
Gümülcine 1 36 11 47
Dedeağaç 1 21 6 27
Gelibolu 1 26 4 30
Kırkkilise 1 44 6 50
Tekfurdağı 1 41 8 49
Siroz 1 72 13 85
Drama 1 19 1 20
Çatalca 1 22 6 28
Üsküb 1 29 3 32
Balıkesir 1 86 7 93
Kütahya 1 12 2 14
İzmit 1 3 - 3
Mağnisa 1 25 4 29
Aydın 1 19 1 20
Denizli 1 26 - 26
Muğla 1 42 4 46
Bolu 1 61 2 63
Kengırı 1 11 2 13
Sinop 1 63 4 67
Biga 1 5 12 17
Canik 1 28 - 28
Kırşehir 1 40 - 40
Kayseri 1 2 - 2
Yozgat 1 61 - 61
Rodos 1 8 8 16
Trabluşşam 1 38 - 38
Lazkiye 1 56 - 56
Nablus 1 114 - 114
Hama 1 25 - 25
Amasya 1 35 - 35
Kudüs 1 27 - 27
Bağdad 1 21 4 25
Görice 1 5 - 5
Musul 1 - - -
Toplam 35 1131 112 1243
195
Çizelge 19: 1894–1895 Ders Yılı Sonunda Gündüzlü İdâdîlerden Mezun Olan Öğrenci
Sayıları
Gümülcine 1 6 2 8
Dedeağaç 1 6 6 12
Gelibolu 1 7 - 7
Kırkkilise 1 4 - 4
Tekfurdağı 1 3 - 3
Siroz 1 4 9 13
Drama 1 - - -
Çatalca 1 - - -
Üsküb 1 4 - 4
Balıkesir 1 11 - 11
Kütahya 1 3 5 8
İzmit 1 4 1 5
Mağnisa 1 9 - 9
Aydın 1 7 - 7
Denizli 1 4 - 4
Muğla 1 4 - 4
Bolu 1 7 - 7
Kengırı 1 7 - 7
Sinop 1 4 1 5
Biga 1 8 4 12
Canik 1 4 - 4
Kırşehir 1 - - -
Kayseri 1 - - -
Yozgat 1 - - -
Rodos 1 - - -
Lazkiye 1 - - -
Nablus 1 - - -
Hama 1 5 - 5
Amasya 1 - - -
Kudüs 1 5 - 5
Bağdad 1 - - -
Görice 1 - - -
Musul 1
Toplam 35 125 31 156
196
Çizelge 20: 1895–1896 Ders Yılında Gündüzlü İdadilere Kaydı Yapılanan Öğrenci
Sayıları
Dedeağaç 1 21 10 31
Gelibolu 1 26 5 31
Kırkkilise 1 30 5 35
Tekfurdağı 1 41 5 46
Siroz 1 59 19 78
Drama 1 29 2 31
Çatalca 1 21 8 29
Balıkesir 1 21 1 22
Kütahya 1 68 5 73
İzmit 1 26 5 31
Mağnisa 1 34 3 37
Aydın 1 23 3 26
Denizli 1 21 - 21
Muğla 1 39 3 42
Bolu 1 46 - 46
Kengırı 1 13 - 13
Sinop 1 35 2 37
Biga 1 25 10 35
Canik 1 38 1 39
Kırşehir 1 88 - 88
Kayseri 1 63 - 63
Yozgat 1 43 2 45
Rodos 1 9 2 11
Lazkiye 1 26 - 26
Nablus 1 82 - 82
Akka 1 96 11 107
Hama 1 11 - 11
Amasya 1 25 - 25
Kudüs 1 25 - 25
Bağdad 1 31 19 50
Görice 1 29 - 29
Musul 1 285 1 286
Toplam 35 1508 140 1648
197
Çizelge 21: 1895–1896 Ders Yılında Gündüzlü İdâdîlerden Mezun Olan Öğrenci
Sayıları
Dedeağaç 1 3 3 6
Gelibolu 1 4 1 5
Kırkkilise 1 5 2 7
Tekfurdağı 1 5 - 5
Siroz 1 13 9 22
Drama 1 3 - 3
Çatalca 1 - - -
Balıkesir 1 9 - 9
Kütahya 1 1 2 3
İzmit 1 2 - 2
Mağnisa 1 7 1 8
Aydın 1 7 1 8
Denizli 1 4 - 4
Muğla 1 5 1 6
Bolu 1 4 2 6
Kengırı 1 7 - 7
Sinop 1 4 - 4
Biga 1 6 6 12
Canik 1 7 - 7
Kırşehir 1 - - -
Kayseri 1 - - -
Yozgat 1 - - -
Rodos 1 - - -
Lazkiye 1 - - -
Nablus 1 - - -
Akka 1 - - -
Hama 1 2 - 2
Amasya 1 2 - 2
Kudüs 1 3 - 3
Bağdad 1 - - -
Görice 1 6 - 6
Musul 1 - - -
Toplam 35 124 32 156
198
Çizelge 22: 1897–1898 Ders Yılında Gündüzlü İdâdîlerin Öğrenci Sayıları
Okulun Adedi
Okulun Adedi
Gayrimüslim
Gayrimüslim
Toplam
Toplam
Müslim
Müslim
İsimleri İsimleri
Edirne İdâdî Şubesi 1 ? ? 107 Rodos 1 77 20 97
Gümülcine 1 56 13 69 Kütahya 1 87 2 89
Kırkkilise 1 86 16 102 Balıkesir 1 97 8 105
Dedeağaç 1 35 10 45 Karahisar-ı Sahib 1 61 - 61
Tekfurdağı 1 100 11 111 Diyarbekir 1 45 6 51
Gelibolu 1 87 5 92 Siroz 1 81 12 93
Kırşehri 1 99 - 99 Drama 1 79 4 83
Yozgat 1 92 - 92 Hama 1 63 - 63
Kayseri 1 75 3 78 Amasya 1 91 - 91
İzmir İdadi Şubesi 1 ? ? 195 Canik 1 102 4 106
Aydın 1 96 6 102 Sinop 1 77 1 78
Mağnisa 1 116 6 122 Ertuğrul 1 89 3 92
Denizli 1 61 - 61 Bolu 1 91 4 95
Muğla 1 96 11 107 Görice 1 56 1 507
Bağdad 1 51 17 68 Musul 1 302 1 303
Lazkiye 1 49 - 49 İzmit 1 111 4 115
Nablus 1 120 - 120 Çatalca 1 87 14 101
Akka 1 97 - 97 Kudüs-i Şerif 1 80 1 81
Trabluşşam 1 70 - 70 Kal’a-i Sultaniye 1 99 27 126
Toplam 38 3206 216 3724

Okulun Adedi
Okulun Adedi
Gayrimüslim
Gayrimüslim
Toplam
Toplam
Müslim
Müslim
İsimleri İsimleri
Edirne İdâdî Şubesi 1 ? ? 115 Kütahya 1 76 2 78
Gümülcine 1 64 12 76 Karesi 1 63 4 67
Kırkkilise 1 87 16 103 Karahisar 1 80 - 80
Dedeağaç 1 35 10 45 Diyarbekir 1 70 11 81
Tekfurdağı 1 97 1 98 Siroz 1 53 9 62
Gelibolu 1 79 3 82 Drama 1 72 5 77
Kırşehri 1 111 - 111 Hama 1 116 - 116
Yozgat 1 97 1 98 Sivas 1 76 15 91
Kayseri 1 76 1 77 Amasya 1 72 - 72
İzmir İdadi Şubesi 1 252 - 252 Canik 1 120 - 120
Aydın 1 94 12 106 Sinop 1 71 1 72
Mağnisa 1 105 3 108 Kengırı 1 97 1 98
Denizli 1 53 1 54 Bolu 1 103 7 110
Muğla 1 93 11 104 Mamuretülaziz 1 30 6 36
Bağdad 1 86 21 107 Görice 1 71 1 72
Lazkiye 1 49 - 49 Musul 1 332 9 341
Nablus 1 120 - 120 İzmit 1 103 7 110
Akka 1 75 2 77 Çatalca 1 83 15 98
Trabluşşam 1 59 - 59 Kudüs-i Şerif 1 88 1 89
Rodos 1 143 23 166 Kal’a-i Sultaniye 1 150 41 191
Toplam 40 3701 252 4068
199
Okulun Adedi
Okulun Adedi
Gayrimüslim
Gayrimüslim
Toplam
Toplam
Müslim
Müslim
İsimleri İsimleri
Edirne İdâdî Şubesi 1 123 9 132 Kütahya 1 96 5 101
Gümülcine 1 63 12 75 Karesi 1 91 8 99
Kırkkilise 1 89 18 107 Karahisar 1 80 - 80
Dedeağaç 1 34 11 45 Diyarbekir 1 80 21 101
Tekfurdağı 1 80 34 114 Siroz 1 72 12 84
Gelibolu 1 69 8 77 Drama 1 68 6 74
Kırşehri 1 121 - 121 Hama 1 119 - 119
Yozgat 1 100 2 102 Sivas 1 295 20 315
Kayseri 1 85 2 87 Amasya 1 ? ? 111
İzmir İdadi Şubesi 1 270 - 270 Canik 1 95 2 97
Aydın 1 111 10 121 Sinop 1 71 1 72
Saruhan 1 138 4 142 Kengırı 1 97 1 98
Denizli 1 76 - 76 Bolu 1 103 7 110
Muğla 1 88 9 97 Mamuretülaziz 1 53 5 58
Bağdad 1 75 21 96 Görice 1 71 1 72
Lazkiye 1 80 3 83 Musul 1 332 9 341
Nablus 1 179 - 179 İzmit 1 113 22 135
Akka 1 105 5 110 Çatalca 1 73 15 88
Trabluşşam 1 255 - 255 Kudüs-i Şerif 1 106 2 108
Rodos 1 143 23 166 Kal’a-i Sultaniye 1 126 19 145
Toplam 40 4425 327 4863
Okulun Adedi
Okulun Adedi
Gayrimüslim
Gayrimüslim
Toplam
Toplam
Müslim
Müslim
İsimleri İsimleri
Edirne İdâdî Şubesi 1 136 6 142 Karesi 1 93 2 95
Gümülcine 1 82 9 91 Karahisar 1 69 - 69
Kırkkilise 1 102 20 122 Diyarbekir 1 52 6 58
Dedeağaç 1 41 11 52 Siroz 1 98 33 131
Tekfurdağı 1 94 8 102 Drama 1 92 3 95
Gelibolu 1 78 15 93 Hama 1 122 1 123
Kırşehri 1 124 6 130 Sivas 1 295 20 315
Yozgat 1 90 - 90 Amasya 1 ? ? 121
Kayseri 1 87 - 87 Canik 1 107 6 113
Çorum 1 75 3 78 Sinop 1 62 6 68
İzmir İdâdî Şubesi 1 279 - 279 Kengırı 1 83 2 85
Aydın 1 118 6 124 Bolu 1 94 7 101
Saruhan 1 165 6 171 Antalya 1 120 5 125
Denizli 1 81 1 82 Mamuretülaziz 1 53 5 58
Muğla 1 106 8 114 Malatya 1 ? ? 141
Bağdad 1 126 30 156 Görice 1 71 2 73
Lazkiye 1 80 3 83 Serfiçe 1 86 - 86
Nablus 1 179 - 179 Musul 1 338 4 342
Akka 1 105 5 110 İzmit 1 128 7 135
Trabluşşam 1 255 - 255 Çatalca 1 75 5 80
Rodos 1 140 18 158 Kudüs-i Şerif 1 103 - 103
Kal’a-i
Kütahya 1 94 3 97 1 136 17 153
Sultaniye
Toplam 44 4914 289 5465
200
Okulun Adedi
Okulun Adedi
Gayrimüslim
Gayrimüslim
Toplam
Toplam
Müslim
Müslim
İsimleri İsimleri
Edirne İdâdî Şubesi 1 136 6 142 Karesi 1 277 4 271
Gümülcine 1 100 4 104 Karahisar 1 92 - 92
Kırkkilise 1 109 13 122 Diyarbekir 1 51 3 54
Dedeağaç 1 43 15 48 427 Siroz 1 96 31 127
Tekfurdağı 1 81 11 92 Drama 1 95 4 99
Gelibolu 1 85 5 100 Hama 1 141 - 141
Kırşehri 1 158 6 164 Sivas 1 121 20 141
Yozgat 1 95 - 95 Amasya 1 88 9 97
Kayseri 1 114 1 151 428 Canik 1 146 3 149
Çorum 1 71 2 73 Sinop 1 88 8 96
İzmir İdâdî Şubesi 1 370 - 370 Kengırı 1 88 1 89
Aydın 1 105 8 113 Bolu 1 86 4 90
Saruhan 1 159 5 164 Antalya 1 120 5 125
Denizli 1 87 1 88 Mamuretülaziz 1 138 2 140
Muğla 1 103 5 108 Malatya 1 105 4 109
Bağdad 429 1 176 40 216 Görice 1 64 2 66
Lazkiye 1 119 1 120 Serfiçe 1 111 2 113
Nablus 1 212 2 214 Musul 1 218 2 220
Akka 1 67 - 67 İzmit 1 111 30 141
Trabluşşam 1 283 - 283 Çatalca 1 62 1 63
Rodos 1 110 11 121 Kudüs-i Şerif 1 123 - 123
Kütahya 1 102 - 102 Biga 1 153 9 162
Maraş 1 110 11 121 Mardin 1 54 - 54
Urfa 1 125 15 140 Tokat 1 111 1 112
Niğde 1 - - 130 Senice 1 66 6 72
Isparta 1 - - 120 Taiz 1 35 49 84
Berat Hamidiye 1 110 2 112
Toplam 53 6070 364 6710
427
Dedeağaç İdâdîsinin öğrenci sayısı toplamı 58 olması gerekirken Maarif Salnamesinde toplam 48
olarak verilmiştir. Toplamda veya Müslim ya da gayrimüslim öğrenci sayısında bir yanlışlık yapılmıştır.
428
Kayseri İdâdîsi öğrenci sayısı toplamında da Dedeağaç İdâdîsi öğrenci sayısında yapılan hata
tekrarlanmıştır.
429
Bağdad İdâdîsi’nin ziraat şubesinde de 8 Müslim öğrenci bulunmaktadır.
201
Çizelge 27: 1913–1914 Ders Yılında Vilayetlerdeki ve Sancaklardaki Gündüzlü

İdâdîlerde İmtihanlardan Önce Mevcut Olan Öğrenci Sayıları
İmtihanlardan Önce Mevcut Öğrenci Sayısı
Müslim Rum Ermeni Musevi Milel-i Saire
Ücretsiz
Ücretsiz
Ücretsiz
Ücretsiz
Ücretsiz
Ücretli
Ücretli
Ücretli
Ücretli
Ücretli
Okulun İsmi Toplam
Tekfurdağı 4 49 2 3 58
Gelibolu 7 96 103
Mersin 9 84 93
Çorum 7 120 1 128
Kırşehri 11 145 156
İzmir Nehari 43 202 1 3 249
Denizli 20 158 1 179
Mağnisa 34 86 120
Trabluşşam 23 72 95
Akka 10 73 1 84
Lazkiye 13 81 94
Nablus 20 192 212
Ayntab 37 15 52
Maraş 13 107 2 13 135
Eskişehir 17 143 1 161
Bilecik 5 79 5 2 10 101
Söğüt 10 65 4 1 80
Kütahya 17 108 2 1 1 129
Ergani 10 51 1 9 71
Siverek 10 110 120
Mardin 20 64 2 2 88
Hama 32 181 213
Amasya 26 111 2 1 1 141
Tokat 30 93 1 124
Karahisar 10 82 92
Ordu 14 108 122
Rize 28 77 105
Giresun 19 95 114
İnebolu 8 6 14
Sinop 7 89 2 3 1 102
Kengırı 6 86 5 97
Isparta 17 121 5 1 4 148
Burdur 14 81 4 99
Nevşehir 12 79 91
Niğde 21 134 1 4 2 162
Malatya 19 187 1 207
Musul 23 167 1 1 4 196
Süleymaniye 16 16 1 33
Kerkük 24 142 4 1 171
Edremit 5 68 1 74
Antalya 19 131 1 151
Urfa 24 142 1 16 1 184
Bolu 26 141 1 3 171
Çatalca 2 23 4 29
Zor 8 110 118
Samsun 22 117 139
Karahisar-ı sahib 12 153 1 166
Kayseri 23 145 168
Medine 18 92 110
Muğla 10 100 6 116
Toplam 843 5217 9 46 13 65 1 15 6 5 6220
202
Çizelge 28: 1913–1914 Ders Yılında Vilayetlerdeki ve Sancaklardaki Gündüzlü İdadi

Öğrencilerinin Sınıflara Dağılımı
Öğrencilerinin Sınıflara Dağılımı
Sınıf-ı İbtidai Sınıf-ı Taliye
Toplam
Toplam
1. Sınıf
2. Sınıf
3. Sınıf
4. Sınıf
5. Sınıf
Okulun İsmi
Tekfurdağı 36 10 7 53 3 2 5
Gelibolu 41 28 15 84 11 8 19
Kırkkilise 26 12 7 45 5 5 10
Mersin 35 25 14 74 10 9 19
Çorum 49 31 26 106 11 11 22
Kırşehri 75 35 26 136 12 8 20
İzmir Nehari 93 62 44 199 25 25 50
Denizli 62 42 27 131 22 26 48
Mağnisa 31 21 22 74 25 21 46
Trabluşşam 31 21 15 67 14 14 28
Akka 23 25 15 63 11 10 21
Lazkiye 27 27 20 74 10 10 20
Nablus 92 65 25 182 24 6 30
Ayntab - - - - 19 15 52
Maraş 47 34 24 105 16 14 30
Eskişehir 64 49 23 136 12 13 25
Bilecik 35 29 21 85 11 6 17
Söğüt 39 13 7 59 10 10 20
Kütahya 48 31 28 107 11 11 22
Ergani 18 12 21 51 11 9 20
Siverek 53 26 20 99 13 8 21
Mardin 27 23 16 66 11 11 22
Hama 74 49 48 171 21 21 42
Amasya 42 36 24 102 23 16 39
Tokat 33 26 24 83 25 16 41
Karahisar 24 33 19 76 14 2 16
Ordu 40 34 33 107 15 - 15
Rize 31 26 12 69 18 18 36
Giresun 45 32 18 95 19 - 19
İnebolu - - - - 14 - 14
Sinop 29 25 27 81 10 11 21
Kengırı 41 28 14 83 8 3 11
Isparta 45 35 30 110 22 16 38
Burdur 30 28 20 78 11 12 23
Nevşehir 30 20 22 72 10 9 19
Niğde 43 39 29 111 26 25 51
Malatya 71 57 40 168 19 20 39
Musul 96 42 26 164 17 15 32
Süleymaniye 6 3 5 14 14 5 19
Kerkük 48 48 36 132 24 16 40
Edremit 29 22 15 66 8 - 8
Antalya 54 37 30 121 14 16 30
Urfa 53 45 33 131 31 22 53
Bolu 72 40 27 139 25 7 32
Çatalca 9 7 5 21 3 5 8
Zor 42 32 21 95 16 7 23
Samsun 57 31 26 114 15 6 25
Karahisar-ı sahib 74 37 35 146 12 8 20
Kayseri 58 37 31 126 28 14 42
Medine 40 36 12 88 11 11 22
Muğla 50 22 19 91 18 7 25
Toplam 2218 1528 1104 4850 788 560 1370
203
Bu ders yılında Ayntab İdâdîsi’nin 6. ve 7. sınıfları da mevcut olup 6. sınıfında 7 öğrenci, 7. sınıfında ise 11
öğrenci vardır. Yine Samsun İdadisi’nin 6. sınıfında 4 öğrenci mevcuttur. Bu öğrenciler de Çizelge 28’deki sınıf-ı
taliye öğrenci sayısı toplamına eklenmiştir.
Çizelge 29: 1913–1914 Ders Yılı Sonunda Vilayetlerdeki ve Sancaklardaki Gündüzlü

İdadilerden Mezun Olan Öğrenci Sayıları
Ders Yılı Sonunda Mezun Olan Öğrenci
Okulun İsmi Toplam
Müslim Rum Ermeni Musevi Milel-i Saire
Tekfurdağı 1 1 2
Gelibolu 8 8
Kırkkilise 5 5
Mersin 8 8
Çorum 11 11
Kırşehri 8 8
İzmir Nehari 18 18
Denizli 19 1 20
Mağnisa 21 21
Trabluşşam 14 14
Akka 10 10
Lazkiye 4 4
Nablus 6 6
Maraş 7 7 14
Eskişehir 11 1 12
Bilecik 2 1 2 5
Söğüt 10 10
Kütahya 8 1 1 10
Ergani 9 9
Siverek 6 6
Mardin 9 1 10
Hama 21 21
Amasya 15 1 16
Tokat 15 1 16
Karahisar 2 2
Rize 18 18
Sinop 10 1 11
Kengırı 3 3
Isparta 13 2 1 16
Burdur 10 2 12
Nevşehir 9 9
Niğde 23 2 25
Malatya 19 1 20
Musul 7 1 2 10
Süleymaniye 5 5
Kerkük 14 1 1 16
Antalya 15 1 16
Urfa 14 6 20
Bolu 6 1 7
Çatalca 1 4 5
Zor 7 7
Karahisar-ı sahib 8 8
Kayseri 12 12
Medine 11 11
Muğla 6 1 7
Toplam 458 19 22 2 3 504
204
Çizelge 30: 1913–1914 Ders Yılı Sonunda Vilayetlerdeki ve Sancaklardaki Gündüzlü

İdadilere Devam Eden Öğrencilerin Babalarının Sıfat ve Sanatları
Öğrencilerin Babalarının Sıfat ve Sanatları
Mesalik-i Fenniye
Sınıf-ı Ruhaniden
Sınıf-ı Saireden
Sanatkarandan
Memurinden
Erbabından
Tüccardan
Ulemadan
Ziraiden
Okulun İsmi
Tekfurdağı 3 19 12 6 14 4
Gelibolu 2 1 32 - 9 4 55
Mersin 5 8 3 7 2 68
Çorum 7 25 7 18 11 60
Kırşehri 9 29 31 37 21 29
İzmir Nehari 29 57 27 45 36 55
Denizli 31 31 13 9 38 57
Mağnisa 16 48 4 18 24 10
Trabluşşam 10 5 12 20 25 7 16
Akka 7 29 1 26 7 14
Lazkiye 3 25 3 25 5 21 12
Nablus 11 28 56 16 32 69
Ayntab 2 7 4 2 20 6 11
Maraş 14 54 1 9 29 19 9
Eskişehir 1 48 35 50 8 19
Bilecik 3 3 41 1 8 4 6 36
Söğüt 2 14 2 9 30 22
Kütahya 5 29 8 21 30 36
Ergani 2 2 33 12 4 18
Siverek 4 5 10 62 39
Mardin 1 15 4 3 65
Hama 13 15 132 15 3 35
Amasya 19 47 34 11 25 5
Tokat 4 1 41 3 12 10 53
Karahisar 2 18 2 6 17 23 24
Ordu 3 2 14 20 12 62 9
Rize 11 26 2 35 3 18 10
Giresun 11 22 27 21 23 10
İnebolu 2 4 1 1 6
Sinop 1 1 10 3 2 19 10 56
Kengırı 10 5 23 1 11 21 15 13
Isparta 4 19 3 15 11 13 78
Burdur 7 25 19 19 20 11
Nevşehir 8 28 16 8 14 17
Niğde 16 39 33 5 3 66
Malatya 5 13 75 24 57 33
Musul 14 98 10 24 24 26
Süleymaniye 6 15 11 1
Kerkük 4 22 1 41 12 7 85
Edremit 1 1 13 3 7 7 10 32
Antalya 5 33 48 37 20 8
Urfa 12 20 2 25 10 45 70
Bolu
Çatalca 1 10 2 1 1 10 4
Zor 1 35 1 20 25 4 33
Samsun 7 39 16 16 5 55
Karahisar-ı sahib 25 45 26 25 32 13
Kayseri 18 22 16 8 46 30 20 8
Medine 23 19 22 3 43
Muğla 5 2 24 1 5 53 8 18
Toplam 402 46 1344 39 1035 786 873 1524
205
Çizelge 31: 1899–1900 (H. 1317) Tarihli Maarif Salnamesinde Verilen İdâdî Ders
Çizelgesi.
Derslerin 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Maa-Tecvit Kur’anı Kerim ve
3 3 3 3 3 3 3
Ulum-i Diniyye
Türkçe 6 5 3 3 1 - -
Ahlak 1 1 1 1 1 1 -
Kitabet-i Resmiye ve Edebiyat - - - - - 2 2
Arabî 2 2 2 2 2 1 1
Farisî - 2 2 2 1 - -
Fransızca - - 3 3 4 4 4
Hulasa-i Kavanin - - - - - 1 -
Hesap 2 2 2 2 1 - -
Usul-i Defteri - - - - 1 - -
Cebir ve Müsellesat - - - - 2 2 -
Hendese - - 1 1 2 1 -
Mihanik (Mekanik), Fizik ve Kimya - - - - - 3 3
Mevalid - - - - - - 4
Coğrafya 2 2 2 2 2 2 1
Tarih - 2 2 2 2 1 1
İlm-i Servet - - - - - 1 1
İlm-i Eşya 1 1 1 1 1 - -
Hıfzıssıhha - - 1 1 - - 1
Hüsn-i Hatt 2 1 1 1 1 1 1
Resim 1 1 1 1 1 1 -
Toplam 20 22 24 24 25 24 23
Elsine - - - 2 2 2 1
206
ÖZGEÇMİŞ
1977 yılında Artvin’de doğdu. İlkokulu Artvin Gazi İlkokulunda, Orta Okulu
Gazi Ahmet Muhtar Paşa İlköğretim Okulunda tamamladı. 1991 yılında Yusufeli Sağlık
Meslek Lisesine girerek 1995 yılında buradan mezun oldu. 1996 yılında Atatürk
Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Tarih Öğretmenliği Bölümünü kazandı.
2000 yılında Tarih öğretmeni olarak buradan mezun oldu. Aynı yıl, aynı bölümde
yüksek lisans yapmaya hak kazandı. Yüksek Lisans eğitimini 2003 yılında tamamladı.
Aynı yıl, yine aynı bölümde Doktora öğrenimi yapmaya hak kazandı. 2000 yılında Milli
Eğitim Bakanlığı tarafından öğretmen olarak atanıp Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde
sekiz yıl öğretmen olarak görev yaptı. 2009 yılında Artvin Çoruh Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümüne Arş. Gör. olarak atandı. Halen aynı bölümde Arş.
Gör. olarak çalışmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır.

Mekteb-I İdâdî

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mekteb-I İdâdî

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 49

2.2.4.5. Mükâfatlar ve Cezalar ............................................................................ 89

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ..................................................................................................... 107

3.2.4.5. Fransızca .............................................................................................. 134

3.3.3. İlm-i Servet (Yedinci Sınıf) ....................................................................... 161

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................... 164

SONUÇ ......................................................................................................................... 169

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile rüşdiyeler ile âlî mektepler arasındaki

Osmanlı eğitiminin modernleşmesi sürecinde bir ortaöğretim kurumu olarak

Erzurum–2010 Fatih DEMİREL

a. g. e. : Adı geçen eser

Türklerin tarih sahnesine çıkışı Türk eğitim tarihinin de başlangıcıdır. 1

1. KLASİK DÖNEM OSMANLI EĞİTİM KURUMLARI

1.1. Sıbyan Mektepleri

Edirne’nin başkent olmasından sonra Edirne’de, İstanbul’un fethinden sonra

Sahn-ı Seman Medreseleri bünyesinde açılan İlahiyat ve İslam hukuku

En büyüğü on beş yaşında olmak üzere, Büyük ve Küçük Odalar’a alınan

2. OSMANLI EĞİTİMİNDE MODERNLEŞME

doldurulması amacını taşımaktaydı. Böylece 1795 yılında açılacak Mühendishane-i

İstanbul’da rüşdiyelerin epeyce gelişip yaygınlaşmasından sonra vilayetlerde de

Modern eğitim kurumlarına öğretmen yetiştirecek kurumların ilki, rüşdiye

1. İDADİLERİN KURULUŞU VE ÜLKE GENELİNDE GELİŞİMİ

1.1. İdâdîlerin Kuruluşu

1.1.1. İdâdî İsmi Verilen İlk Eğitim Kurumları

1.1.2 Merkezde (İstanbul) ve Taşrada İlk İdâdîlerin Açılışı

alınacaktır. 46 Bu yönüyle açılacak yeni okullara, Osmanlı tebaası içerisindeki

3. Mekatib-i Harbiye, Mekatib-i Tıbbiye gibi âlî mekteplere girmek isteyen

Fransızca, Almanca ve İngilizce yabancı dillerinden icabına göre, biri

rağmen yeni idâdî binası yapımının bitmesi beklenmeden M.1874–1875 (R.1290–1291)

1.2. İdâdîlerin Ülke Genelinde Gelişimi

1.2.1. İstanbul’da İdâdîlerin Gelişimi

bulunmaması nedeniyle, bu kurumun öğrencileri açılan bu ilk idâdiye nakledilmiştir.

açılmadığı anlaşılmakla birlikte mevcut idâdîdeki öğrenci sayısının 371’e ulaştığı

olan binaya nakledildiği ifade edilmektedir. 86 Fakat Mekteb-i Mülkiye dâhilinde

devam etmektedir. Bu dört idâdîden Mercan İdâdîsi’nde 627’si Müslim, 23’ü

Grafik 1: İstanbul İdâdîleri Öğrenci Sayıları Toplamlarının Ders Yıllarına Göre

özel okulların ve yüksek okulların hazırlık sınıflarının bulunduğu da bu

1.2.2. İdâdîlerin Taşrada Gelişimi

1.2.2.1. Yatılı (Leyli) İdâdîler

Çizelge 1: 1892’de Vilayetlerde Bulunan Yatılı İdâdî Sayıları

Mektebin Bulunduğu Vilayet Yatılı (Leyli) idâdî sayısı

Çizelge 2: 1893–1894 Ders Yılında Vilayetlerde Bulunan Yatılı İdâdîler ve

1894–1895 ders yılında vilayet merkezlerindeki yatılı idâdîlere devam eden

kaynaklanmamaktadır. Zira grafikteki ders yıllarında yatılı idâdî sayısı 17 ile 19

Y a tılı İd â d î Y a tılı Ö ğ re n c i S a y ıla rı T o p la m la rın ın D e rs Y ılla rın a G ö re D e ğ iş im i

üzere, sınırlı sayıda kalmasını yine bu dönem Osmanlı ekonomisinin durumuna ve bu

1.2.2.2. Gündüzlü (Nehari) İdâdîler

Çizelge 3: 1892’de Vilayetlerde Bulunan Gündüzlü İdâdî Sayıları 152

1893–1894 (R.1309–1310) ders yılı, 1893–1894 ders yılında vilayetlerde 35 gündüzlü

Çizelge 4: 1893–1894 Ders Yılında Vilayetlerde Bulunan Gündüzlü İdâdîler ve

Okulların İsimleri Kuruluş Tarihi154 Okulların İsimleri Kuruluş Tarihi

Gümülcine 1888/89 Biga 1890/91

1894–1895 (R.1310–1311) ders yılı, 1894–1895 ders yılında vilayetlerde bulunan

Çizelge 5: 1909–1910 Ders Yılında Vilayet ve Sancaklardaki Gündüzlü İdâdîler

İstatistik mecmuasında, Diyarbekir vilayet merkezinde bulunan, Diyarbekir

1913–1914 (R.1329–1330) ders yılı, 1913–1914 ders yılında mevcut gündüzlü

Çizelge 6: 1913–1914 Ders Yılında Vilayetlerdeki ve Sancaklardaki Gündüzlü

Adana Mersin Ordu

Yukarıda verilen 51 idâdîden başka 6 idâdî daha mevcuttur. Bu idâdîler:

verilerin alınamamış olmasından dolayı, verilere dâhil değildir. Çocuklarını idâdîlere

Grafik 4: İdâdî Öğrencilerinin Babalarının Meslek Gruplarına Dağılımı

2. İDÂDÎLERİN YAPISI VE DÂHİLİ İDARESİ