T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYAT ANABİLİM DALI

ARAP DİLİ VE BELÂĞATI BİLİM DALI

ARAP DİLİ VE BELÂĞATI’NDA ÎCÂZ SANATI

Yüksek Lisans Tezi

EMRE ÇAVDAR

İstanbul, 2010
 T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYAT ANABİLİM DALI

ARAP DİLİ VE BELÂĞATI BİLİM DALI

ARAP DİLİ VE BELÂĞATI’NDA ÎCÂZ SANATI

Yüksek Lisans Tezi

EMRE ÇAVDAR

Danışman: Doç. Dr. Rahmi Yaran

İstanbul, 2010

ii 
 
 İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ................................................................................................................................... İ 
KISALTMALAR .............................................................................................................................. İV 
ÖNSÖZ .......................................................................................................................................... V 
GİRİŞ ............................................................................................................................................. 1 
KONUNUN TAKDÎMİ VE KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................................ 1 

I.  KONUNUN TAKDÎMİ .............................................................................................................. 2 
A.  BELÂĞATIN LÛGAT MÂNÂSI ................................................................................................. 3 
B.  BELÂĞATIN ISTILAH MÂNÂSI .................................................................................................... 3 
C.  BELÂĞAT İLİMLERİ (BELÂĞAT İLMİ’NİN ALT DİSİPLİNLERİ) ....................................................... 5 
II.  KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ...................................................................................... 9 

A.  ARAPÇA KAYNAKLAR ............................................................................................................ 9 
B.  TÜRKÇE KAYNAKLAR ............................................................................................................... 10 
BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................................... 12 

ÎCÂZ SANATININ TANIMI VE TÂRİHΠSEYRİ ........................................................................................ 12 

I.  ÎCÂZ SANATININ TANIMI ...................................................................................................... 13 
A.  ÎCÂZIN LÛGAT MÂNÂSI ............................................................................................................ 13 
B.  ÎCÂZIN ISTILAH MÂNÂSI ........................................................................................................... 13 
II.  ÎCÂZ SANATININ TÂRİHΠSEYRİ .............................................................................................. 23 

A.  ÎCÂZ‐İTNÂB‐MÜSÂVÂT İLİŞKİSİ ........................................................................................... 23 
1.  İtnâb ve İtnâb Çeşitleri : ‫ﻹﻃْﻨﺎب‬
ِ ‫ْا‬ ‫ع‬
ُ ‫ﻹﻃْﻨﺎب َو َأﻧْﻮا‬
ِ ‫َا‬ ................................................................ 23 
2.  Müsâvât (‫) ُﻣﺴَﺎوَاة‬ ................................................................................................................. 27 
B.  ÎCÂZ SANATININ ÖNEMİ .......................................................................................................... 29 
C.  ÎCÂZ SANATININ TÂRİHΠSEYRİ ................................................................................................ 31 
D.  ÎCÂZ KAPSAMINDAKİ NAHİV KONULARI ............................................................................ 36 
E.  ÎCÂZIN UYGUN GÖRÜLDÜĞÜ DURUMLAR .............................................................................. 37 
İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................................. 39 

ÎCÂZ SANATININ TÜRLERİ ................................................................................................................. 39 
I.  ÎCÂZ SANATININ TÜRLERİ İLE İLGİLİ GENEL BİLGİ................................................................... 40 

II.  ÎCÂZ‐I KISAR ........................................................................................................................ 43 
A.  ÎCÂZ‐I KISAR’IN TANIMI ....................................................................................................... 43 
B.  ÎCÂZ‐I KISAR ÖRNEKLERİ .......................................................................................................... 45 
1‐  Kur’ân‐ı Kerîm ve Hadîs‐i Şerîfler ......................................................................................... 45 
a) Kur’ân‐ı Kerîm ..................................................................................................................................... 45 
(1). Kur’ân‐ı Kerîm’in Üslûbu ve Îcâz ................................................................................................... 45 
(2). Kur’ân‐ı Kerîm’den Örnekler ........................................................................................................ 46 
b) Hadîs‐i Şerîfler ..................................................................................................................................... 57 
(1). Sünnet‐i Seniyye’de Îcâz .............................................................................................................. 57 
(2). Hadîs‐i Şerîflerden Örnekler ......................................................................................................... 58 
2‐  Kur’ân‐ı Kerîm ve Hadîs‐i Şerîf Dışındaki Kaynaklar ............................................................. 65 
a)  Nesir ............................................................................................................................................... 65 

i 
 
 (1). Özdeyişler .................................................................................................................................... 65 
(2). Tevkî’ler ........................................................................................................................................ 66 
b)  Nazım .............................................................................................................................................. 69 

III.  ÎCÂZ‐I HAZİF .................................................................................................................... 72 
A.  ÎCÂZ‐I HAZİF’İN TANIMI ....................................................................................................... 72 
B.  HAZFİN SEBEPLERİ ................................................................................................................... 72 
1‐  Telâffuzda Kolaylık .............................................................................................................. 73 
2‐  Sözde Îcâzı Temin Etme ....................................................................................................... 73 
3‐  Saygı ve Hürmetten Dolayı Mahzûfun İsmini Telâffuz Etmeme ........................................... 74 
4‐  Mahzûfu Küçümseme .......................................................................................................... 74 
5‐  Mânâda Mübâlağa .............................................................................................................. 75 
6‐  Mânâyı Mutlak/Genel Bir Şekilde İfâde Etme Arzusu .......................................................... 75 
7‐  Açılmak (Beyân) Üzere Söze Kapalılık (İbhâm) Verme ......................................................... 75 
8‐  Mahzûfun Rahatlıkla Bilinebilecek Nitelikte Açık Seçik Olması ........................................... 76 
9‐  Merâmı Bir An Önce Dile Getirmek ...................................................................................... 77 
10‐  Fâsıla ve Seci’e Riâyet Etme ve Kâfiyeleri Muhâfaza Etme ............................................. 77 
11‐  Mecâz’a İntikâl (İttisâ’) ................................................................................................... 78 
C.  HAZFİN ŞARTLARI .................................................................................................................... 79 
1‐  Mahzûf Unsura Delâlet Eden Bir Karîne Olmalı ................................................................... 79 
2.  Hazif, Anlam Karışıklığına Yol Açmamalı ............................................................................. 81 
3.  Hazif, Sözün Amacı ile Çelişmemeli ..................................................................................... 81 
4.  Mahzûf, fâil veyâ nâib‐u fâil gibi cümlenin ayrılmaz bir unsuru olmamalı .......................... 82 
5.  Mahzûf eğer âmil ise, zayıf bir âmil olmamalı ..................................................................... 82 
D.  HAZFİN DELÎLİ VE MAHZÛFUN TÂYÎNİ ................................................................................ 82 
1‐  İ’râb(‫إﻋﺮاب‬ ): ....................................................................................................................... 82 
2‐  Mânâ(‫) َﻣ ْﻌﻨَﻰ‬: ........................................................................................................................ 83 
3‐  Akıl(‫ﻋﻘﻞ‬ ): ............................................................................................................................ 83 
4‐  Âdet(‫)ﻋﺎدة‬: ........................................................................................................................... 84 
5‐  İşe Başlama (‫ﻓﻲ اﻟ ِﻔﻌْﻞ‬‫ع‬
ُ ‫)اﻟﺸُﺮو‬: ............................................................................................ 85 
6‐  İktirânu’l‐Kelâm bi’l‐fi’l (‫ﺑﺎ ﻟﻔﻌْﻞ‬ ‫ن اْﻟﻜَﻼم‬
ُ ‫)ا ْﻗﺘِﺮا‬: ...................................................................... 85
ِ  
E.  ÎCÂZ‐I HAZİF NEVÎLERİ ............................................................................................................. 85 
1.  İktitâ’ (‫ﻻ ْﻗ ِﺘﻄَﺎع‬
ِ ‫)ا‬.................................................................................................................... 85 
Örnekler: ................................................................................................................................................. 86 
2.  İktifâ (‫)اﻟِﺎ ْآﺘِﻔﺎء‬ ....................................................................................................................... 88 
Örnekler: ................................................................................................................................................. 89 
3.  İhtibâk (‫ﺣﺘِﺒﺎك‬
ْ‫ﻻ‬ِ ‫)ا‬ .................................................................................................................. 90 
Örnekler: ................................................................................................................................................. 91 
4.  İhtizâl (‫ﺧﺘِﺰال‬
ْ‫ﻻ‬ِ ‫)ا‬ ................................................................................................................... 92 
1.  Bir Kelimenin Hazfi ......................................................................................................................... 93 
a)  İsmin Hazfi: ................................................................................................................................. 93 
aa) İzâfet Terkîbinin Öğelerinin (Muzâf ve Muzâfun İleyh’in) Hazfi ............................................... 93 
Muzâfın Hazfi: ........................................................................................................................... 93 
Muzâfun İleyh’in Hazfi: ............................................................................................................. 98 
ab) Sıfat Terkîbinin Öğelerinin (Mevsûf ve Sıfat’ın) Hazfi .............................................................. 99 
Mevsûfun Hazfi: ........................................................................................................................ 99 
Sıfatın Hazfi: ............................................................................................................................ 102 
ac) İsim Cümlesinin Öğelerinin (Mübtedâ ve Haber’in) Hazfi ...................................................... 105 
Mübtedânın Hazfi: .................................................................................................................. 105 
Haberin Hazfi: ......................................................................................................................... 108 

ii 
 
 ad) Fiil Cümlesinin Öğelerinin (Fâil ve Mef’ûl’un) Hazfi ............................................................... 110 
Fâlin Hazfi: .............................................................................................................................. 110 
Mef’ûlün Hazfi: ....................................................................................................................... 112 
ae) Diğer Mahzûf İsimler ............................................................................................................. 114 
Hâl’in Hazfi: ............................................................................................................................. 114 
Temyîz’in Hazfi: ....................................................................................................................... 115 
Ma’tûfun Aleyh’in Hazfi: ......................................................................................................... 116 
Mübdelün Minh’in Hazfi: ........................................................................................................ 116 
Medih ve Zem Fiillerinin Mahsûsu’nun Hazfi: ......................................................................... 117 
b)  Fiilin Hazfi: ................................................................................................................................ 118 
c)  Harfin Hazfi: .............................................................................................................................. 124 
2.  İki veyâ Daha Fazla Kelimenin Hazfi .............................................................................................. 126 
a)  İki veyâ Daha Fazla Muzâfın Hazfi: ........................................................................................... 126 
b)  İki Mef’ûlun Hazfi: .................................................................................................................... 127 
c)  Şibh‐i Cümlenin Hazfi: ............................................................................................................... 127 
d)  Şart Edatı ve Fiilinin Hazfi: ........................................................................................................ 128 
e)  Kasem Harfi ve Muksemun Bih’in Hazfi: ................................................................................... 131 
3.  Cümle veyâ Cümlelerin Hazfi ........................................................................................................ 131 
a)  Bir Cümlenin Hazfi: ................................................................................................................... 131 
aa) Şartın Cevâbının Hazfi: ........................................................................................................... 131 
ab) Kasemin Cevâbının Hazfi: ...................................................................................................... 135 
ac) Müstakil Bir Cümlenin Hazfi: .................................................................................................. 137 
b)  İki veyâ Daha Fazla Cümlenin Hazfi: ......................................................................................... 140 

SONUÇ ...................................................................................................................................... 144 

BİBLİYOGRAFYA ........................................................................................................................ 146 

iii 
 
 KISALTMALAR

a. g. e.: Adı geçen eser

a. g.m.: Adı geçen makale

a. y.: Aynı yer

b.: İbn/bin

bkz.(bkz.): Bakınız

c.: Cilt

DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

h.: Hicrî

Hz.: Hazreti

m.: Maddesi

nr.: Numara

ö.: Ölümü

r.a.: Radiyellâhu anhu

s.: Sayfa

(s.a.s).: Sallâllâhu aleyhi vesellem

sy.: Sayı

trc.: Tercüme
iv 
 
 ÖNSÖZ

Hamd, Âlemlerin Rabbi Allah Teâlâ’ya, salât u selâm Kâinâtın

Efendisi Hz. Muhammed’e (s.a.v.) olsun.

Dili kullanabilme melekesi, insanı diğer varlıklardan ayıran en

bâriz özelliklerden biridir. Rahmân Sûresi’nin ilk âyetlerinde1 yerini
“beyân” ifâdesiyle bulan bu meleke ile insana, Rabbi tarafından üstün bir
pâye lûtfedilmiştir. Bu kâbiliyetin insana verilmesinin belki de en mühim
sebebi, onun, toplum hâlinde yaşayacak bir tabiatta yaratılması
münâsebetiyle, çevresiyle iletişim kurma ihtiyâcıdır ve insan bu iletişimi
dil ile sağlamaktadır.

Dil ile insan, kendisini ifâde etmesinin yanı sıra sâhip olduğu fikir-
lerinin muhâtabında yeterli düzeyde bir etki uyandırmasını da arzular. İn-
sanın bu arzusu, onu, dili güzel ve etkili kullanmanın yollarını aramaya
sevketmiştir.

Müslüman birey için ise, bu aşamada, Arap Dili ayrı bir ehemmi-
yet arzetmektedir. Zîrâ onun dîninin kutsal metni Kur’ân-ı Kerîm Arapça
gönderilmiş bir kitaptır. Kur’ân-ı Kerîm ise müntesiplerine, bizzât kendi-
sinin ifâde ettiği üzere, anlaşılma ve anlatılma misyonunu yüklemektedir.
Kendilerine terettüp eden bu vazîfeye binâen İslâm bilginleri, Kur’ân-ı
Kerîm’in özüne nüfûz edebilme ve onu her türlü bâtıl fikirden muhâfaza
etme amacına mâtuf çeşitli çalışmalar yapmışlardır.

İslâm bilginlerinin gösterdikleri bu gayretlerin ve sergiledikleri ça-

lışmaların sağlıklı bir yolla yürümesinin öncelikli şartı ise, Arap dilinin

                                                            
1
Rahmân sûresi, 55/1-4.

v 
 
gramatik özelliklerinin ve kelime hazînesinin zenginliğinin bilinmesi
mecburiyetinin yanı sıra, onun edebiyâta ve belâğata dair sanatlarına üstün
seviyede hâkimiyettir. Çünkü Arapçanın en önemli hususiyetlerinden biri
de yüzlerce edebi sanat ve üslûbu ihtivâ etmesidir.

Biz de bu gerçekten hareketle, Arap edebiyâtı sanatlarından biri

olan, Meânî İlmi’ne âit “îcâz” sanatına dair müstakil bir tez çalışması ha-
zırlamak istedik. Îcâz merkezli olarak yaptığımız bu çalışmada, belâğata
dâir hemen hemen bütün eserlerde takip edilen metoda biz de uyarak
“itnâb” ve “müsâvât” üslûplarına da değindik.

Tezimiz giriş bölümünden sonra iki bölümden ve sonuç kısmından

oluşmaktadır:

Giriş bölümünde, asıl konuya giriş oluşturması amacıyla, Belâğat

İlmi’nin mânâsı ve alt disiplinleri çerçevesinde, îcâzın yeri takdîm edil-
meye çalışıldı ve konu araştırılırken istifâde edilen Arapça ve Türkçe kay-
naklara değinildi.

Birinci bölümün, “îcâz sanatının tanımı” başlıklı birinci kısmında,

îcâz sanatının lûgat ve ıstılah mânâlarına, ilk dönemlerden bugüne edîp ve
filologların konuya dâir fikirlerinden iktibaslar yapılarak yer verildi. Bu
bölümün ikinci kısmında, “îcâz sanatının tarihi seyri” ana başlığı altında
îcâz ve itnâb üslûblarının karşılaştırılması yapıldı ve îcâz sanatının dünden
bugüne gelişimi ele alındı. Yine bu kısımda mânâ boyutuyla îcâz sanatının
hedefiyle (-mânâda ihlâle sebep olmadan- sözde ihtisâra gitmek) aynı çer-
çevede ele alınan nahiv konularına kısmen temâs edildi ve bu kısmın so-
nunda, îcâz üslûbunun uygun görüldüğü bazı somut durumlara maddeler
hâlinde yer verildi.

İkinci bölüm ise, -genel bir bilgilendirmeden sonra- îcâz sanatının

türlerine ayrıldı. Bu bölümün ilk kısmında, îcâz sanatının “kısar” türünün
anlamı üzerinde durulduktan sonra, konu örneklerle izah edilmeye çalışıl-
dı ve kısar îcâzına dâir âyet-i kerîmeler, hadîs-i şerîfler, nesir ve nazım
misalleri sunuldu. İkinci bölümün ikinci kısmında ise, îcâz sanatının ikinci
nev’i olan “hazif” türü işlendi. Hazif îcâzının şartlarının serdedilmesinin

vi 
 
ardından onun her bir alt fennine dair yeterli miktarda örnekler takdîm
edilmeye çalışıldı.

Sonuç başlığı altında ise, tezimizi öz bir şekilde sunar mâhiyette

îcâz sanatına ve onun türlerine yönelik genel mülâhazalarımız kaydedildi.

Tez çalışmamızın hazırlanmasında, yakın alâkası ile katkıda bulu-

nan danışman hocam Doç. Dr. Rahmi Yaran Bey’e, ders döneminde ken-
dilerinden istifâde ettiğimiz hocalarımız Prof. Dr. Ahmet Turan Arslan
Bey’e, Prof. Dr. İsmail Durmuş Bey’e, Yrd. Doç. Halit Zavalsız Bey’e ve
tezimizdeki şiirlerin tahlilinde yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Nusreddin
Bolelli Bey’e saygı ve şükranlarımı sunarım. Hadislerin tahrîci çerçeve-
sinde, pek kıymetli vakitlerini bana ayıran değerli hocam Selçuk Camcı
Bey’e ve Arapça kaynaklardan faydalanma aşamasında, kendilerinden ya-
rarlandığım hocam Dr. Musa Alak Bey’e hürmet ve muhabbetlerimi
takdîm ederim. Yine, tezimizin bölümlerinin şekillenmesinde görüşlerin-
den istifade ettiğim Doç. Dr. Halil İbrahim Kaçar Bey’e ve tezin yazımıy-
la alâkalı teknik meselelerde yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım
Reshadet Bey’e, Bülent Bey’e, Erol Bey’e, Ali Bey’e, Zafer Bey’e ve Ha-
san Bey’e teşekkür eder, çalışmamızın, nice güzel araştırmalara bir basa-
mak vazîfesi görmesini dilerim.

vii 
 
 GİRİŞ

KONUNUN TAKDÎMİ VE KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

1 
 
 I. KONUNUN TAKDÎMİ

İnsanı diğer canlılardan ayıran en önemli özelliği nâtık olması,

yâni anlamlı söz üretebilmesidir. Zîrâ Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’de

" .‫ن‬
َ ‫ﻋﻠّﻤﻪ ا ْﻟﺒَﻴﺎ‬
َ .‫ن‬
َ ‫ﻖ ا ِﻻﻧْﺴﺎ‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ .‫ن‬
َ ‫ﻋﻠّﻢ ا ْﻟﻘُﺮﺁ‬
َ .‫ﻦ‬
ُ ‫" اﻟ ّﺮﺣْﻤ‬

“Rahmân, Kur’ânı öğretti, insanı yarattı, ve ona beyânı öğretti”2

buyurmuştur ki burada zikrolunan “beyân”3, insanın fıtratına dercedilen
“düşündüğünü ifâde etme” melekesidir.4 İnsan vâroldukça, bu özellik
onun için aynı zamanda bir ihtiyaçtır.

Duygu ve düşüncelerin dil ile ifâdesinin târihi, insanlık târihi ile eş

zamanlıdır. Bir düşünce ve duygunun ifâdesine gerek oldukça, yâni söz
var oldukça, bu sözün kendi mâhiyetindeki bir başka benzer sözle
mukâyesesinin yapıldığı, iki sözün birbirine nazaran hangi edebî özellikler
taşıdığı ve etkili söz söyleme adına hangisinin daha üstün olduğunun öl-
çüldüğü bir takım kuralların da olması gerekir.5 Bu sebepten ötürü edebi-
yat ilmi çerçevesi dâhilinde belâğat ilmi de şekillenmiştir.

                                                            
2
er-Rahmân Sûresi, 55/1-4
3
“O’na beyânı (düşünüp ifâde etmeyi) öğretti.” Rahmân Sûresi, 55/4. Halil Altuntaş, Muzaffer
Şâhin, Kur’ân-ı Kerîm Meâli, 18. Baskı, Ankara, Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
4
“… (Allah Teâlâ) insanı yaratıp ona beyânı yâni düşüncelerini açıklama vâsıtası olan konuşmayı
ve Kur’ân’ı öğretmekle kullarına olan rahmetini göstermiş olmaktadır. O Rahmân, kullarına mer-
hametinden dolayı, onlara Kur’ân’ı öğretmiş, yarattığı insana düşüncelerini açıklama kâbiliyetini
vermiştir. Buradaki ‘beyân’ı Hasan-ı Basrî de ‘konuşma’ diye tefsir etmiştir. ‘Teshîl’ sâhibi de bu
anlamı benimsemiştir. Çünkü söz, Allah Teâlâ’nın insanı yaratıp, ona Kur’ân’ı okumayı öğretmesi
konusundadır. Okumak da ancak konuşma ile mümkündür.” Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağ-
daş Tefsiri, 9/184, İstanbul, Yeni Ufuklar Neşriyat, 1991.
5
Mehmet Ali Yektâ Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, Belâğat, İstanbul, Risâle Yayınları, 2000, s. 19.

2 
 
 A. BELÂĞATIN LÛGAT MÂNÂSI

“Be-le-ğa” (‫ )ﺑﻠﻎ‬köküne bağlı olarak türetilen kelimelerin konu ile

ilgili olanlarından bazıları; (‫ )ﺑﻠﻮغ‬, (‫ )إﺑﻼغ‬, (‫)ﺗﺒﻠﻴﻎ‬, (‫ )ﺑﻠﻴﻎ‬ve (‫ )ﺑﻼﻏﺔ‬ke-

limeleridir. Bu kelimelerin birleştikleri ortak anlam ise “eriştirmek”, “so-
nuca varmak”, “sonuçlardırmak”, “zihinde oluşan birikimi, sistemli bir
şekilde aktarabilmek” demektir. Herhangi bir kimse maksadına ulaştığı

zaman, (‫ﻣُﺮا َد ُﻩ‬ ‫ن‬

ٌ ‫) َﺑ َﻠ َﻎ ﻓُﻼ‬ ve konvoy/kâfile şehre vardığı zaman ( ‫َﺑ َﻠ َﻎ‬
‫ﺐ َا ْﻟﻤَﺪﻳ َﻨ َﺔ‬
ُ ‫ )اﻟﺮﱠ ْآ‬denir. Fasih, anlaşılır ve güzel konuşan kişiye de ( ‫ﺟ ٌﻞ‬
ُ ‫َر‬
‫ )ﺑَﻠﻴ ٌﻎ‬denir.6
Batı dillerindeki “retoric” ve “eloguence” kelimeleri, belâğat keli-
mesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. “Retorik” ilim olarak,
“Eloguence” de meleke olarak belâğatı ifade ederler.7

Belâğat kelimesinin lûgat mânâsı üzerine söylenebilecek bu bilgi-

lerin akabinde, belâğatın ıstılah mânâsına geçelim.

B. BELÂĞATIN ISTILAH MÂNÂSI

“Zihinde oluşan birikimi aktarma (beyân)”8 anlamındaki belâğat,

bir meleke olarak, her insanda yaratılış îtibârıyla vardır.9 Ancak bu potan-
siyelin faal hâle getirilmesi ise bâzı şartları gerektirmektedir ki ıstılah
mânâsıyla belâğatın çerçevesi de budur.

Bir ilim olarak belâğat için yapılan ıstılâhî tanımlamalardan

bâzıları ise şunlardır:

                                                            
6
Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükrem b. Ali el-Ensârî İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Beyrut, Dâru’s-
Sadr, “blğ” md.; Nasrullah Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, Erzurum, Kültür Eğitim
Vakfı Yayınevi, 2002, s. 10; Nusreddin Bolelli, Belâğat, ( Beyân-Meânî-Bedî’ İlimleri ) Arap
Edebiyâtı, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2006, s. 27.
7
Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, s. 11.
8
Bkz. “Belâğatın Lûgat Mânâsı” kısmı.
9
Rahmân sûresi “üçüncü âyetteki ‘el-insân’ bütün insanları kapsamaktadır. Bunun Hz. Âdem yahut
Hz. Muhammed (s.a.v.) olduğu da söylenmiş ise de sözün akışına uygun olan, bununla insan cinsi-
nin kastedilmiş olmasıdır.” Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, 9/184.

3 
 
 “Belâğat; lâfzın mânâsı ile mânânın da lâfzıyla uyuşmasıdır ve lâf-
zın kulağa dokunmasıyla mânânın da derhal zihne yerleşmesidir.”10

“Belâğat; söz sâhibinin, kalbinde olan mânânın özünü, onu boza-

cak kısaltmadan ve usandıracak uzatmadan sakınmak sûretiyle ifâde etme-
sidir.”11

Belâğatın terim mânâsının ne olduğuna dâir, Osmanlı son devir

müelliflerinden Manastırlı Mehmed Rıfat Bey’in tarifi ise, belâğatın alt
disiplinlerinin tanımlarını da bünyesinde barındırması îtibârıyla zikredil-
meye pek değmektedir: “Fesâhat-ı lisâna riâyet şartıyla; lâfzı, muktezâ-i
zâhir ile îcâb-ı hâle mutâbık kılarak, mânâ-i vâhidi, turuk-i muhtelife ile
îrâd etmek ve tenâsüb-i kelimât ile tecâvüb-i fıkarâtı gözeterek, sem‘ ve
kalbe mülâyim ve hoş gelecek vechile kelâmı terkîb eylemek usûl ve
kavâidini hâvi olan mâlûmât-ı edebiyyeye umûmen belâğat tesmiye olu-
nur.”12

Bütün bu tanımlamalardan sonra, belâğatın, mâhiyetleri farklı iki

şeyi niteleyen bir sıfat olduğunu görüyoruz: Kelâm (söz) ve mütekellim
(konuşan, sözü ifâde eden şahıs). “Kelâmda belâğat, kelâmın fasih olmak-
la berâber muktezâ-yı hâle mutâbık olmasıyla, mütekellimde ise, şahsın
belîğ söz ile merâmını ifâde etmek melekesine sahip bulunmasıyla gerçek-
leşir.”13

Burada belâğat için öncelikli şartın fesâhat olduğunu unutmama-

mız gerekir.14 “Çünkü fesâhat, ilgisini daha ziyâde lâfzın (tek veya ibâre
halinde) niteliklerine yöneltir ve sözün, gramer kurallarına uygunluk
arzetmesi yoluyla, açık ve anlaşılır olmasını hedefler. Ancak şu da bir
gerçek ki; her belîğ/değerli sözde vüzûh/açıklık nihâî noktada belirleyici

                                                            
10
Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, s. 11.
11
Hikmet Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 9, İzmir, Nil Yayınları, 1999.
12
Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, s. 11. Ayrıca bkz: Manastırlı Mehmed Rıfat,
Mecâmiu’l-Edeb, “Belâğat” Kısmı., İstanbul, Kasbar Matbaası, 1891, s. 8-43.
13
Muallim Ömer Nâci, Istılâhât-ı Edebiyye=Edebiyat Bilgileri, Hazırlayan: M. A. Yektâ Saraç, İs-
tanbul, Risâle Basın-Yayın, 1996, s. 148.
14
Fesâhatın tanımı, kısımları ve şartlarına dâir geniş bilgi için bkz: Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı,
s. 15-27.

4 
 
bir şart değildir.”15 Böyle olsaydı, bâzı edebî sanatların bir mânâsı kalmaz,
meselâ mecazlı söyleyişlerde herhangi bir üstünlük aranmazdı.

Belâğatın önemine de kısaca değinme açısından, şu sözü naklede-

biliriz: “Öğrenilmesi gerekli ilimlerin en mühimi Belâğat İlmi ve Fesâhat
Bilgisidir. Çünkü her kim, Belâğat İlmi’nden gâfil kalıp Fesâhat Bilgisini
ihlâl ederse, o kişinin; hüsn-ü te’lîf, berâat-ı terâkîb ve îcâz-ı bedî’ yönle-
riyle vasıflanmış Kur’ân’ın i’câzına yönelik bilgisi gerçekleşmez.”16

Belâğâtın lûgat ve ıstılah mânâlarını söyledikten ve onun önem ve

konusuna işâreten yer verdikten sonra, asıl konumuzla doğrudan doğruya
ilgili olmamaları sebebiyle “Belâğat Ekolleri”, “Belâğatın Kaynakları”17
ve “Belâğat Târihi”18 mevzûlarına değinmeden direk “Belâğat İlimleri”
kısmına geçiyoruz.19

C. BELÂĞAT İLİMLERİ (BELÂĞAT İLMİ’NİN ALT Dİ-

SİPLİNLERİ)

Belâğat bir ilim olarak üç kısma ayrılır: “Meânî”, “Beyân”,

“Bedî’”.

“Meânî”, sözün duruma uygun bir şekilde nasıl ifâde edileceğini,

“Beyân”, bir maksadın birbirinden farklı usullerle ne şekilde dile getirile-
ceğini, “Bedî’” ise maksadı ifâdede yeterli olan söze mânâ ve âhenk açı-
sından güzellik verme yollarını gösterir.20

Bir diğer deyişle “Meânî”, lâfızların, muktezâ-yı hâle mutâbakatını

gösteren ahvâle âit usûl ve kuralları açıklayan, “Beyân”, kişiye, maksadını
değişik söz ve usûllerle ifâde edebilmesini mümkün kılan, “Bedî’”, “yeri-

                                                            
15
Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, s. 25.
16
Abdülkâdir Hüseyin, el-Muhtasar fî târîhi’l-Belâğa, Beyrut, Dâru’ş-şurûk,1982, s. 8. Ayrıca bkz:
Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, el- kitâbe ve’ş-şi’r, Tahkik:
Müfîd Muhammed Kumeyha, 2. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1984, s. 1.
17
‘Belâğat Dereceleri’,‘Belâğat Ekolleri’, ‘Belâğatın Kaynakları’ konularına dâir geniş bilgi için
bkz: Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, s. 12-36.
18
Belâğat Târihi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Hüseyin, el-Muhtasar fî târîhi’l-Belâğa. Ayrıca,
Belâğat eserlerinin Türkçe kaleme alınmaya başlanmasının târihi hakkında bkz: Saraç, a.g.e., s. 17.
19
Belâğat İlmine dâir Arapça ve Türkçe önemli kaynak eserleri sıralayan bir liste için bkz: Akde-
mir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 10-11.
20
Saraç, a.g.e., s. 27.

5 
 
ne ve adamına uygun sözlerin, lâfız bakımından kusursuz, mânâ yönünden
mâkul, aynı zamanda bir âhenge sâhip olmasının usûl ve kâidelerini ince-
leyen”21 ilimdir.

Belâğat İlimleri’ni ve bu ilimlerin birbirinden tam olarak nasıl ay-

rıldıklarını gâyet anlaşılır bir temsille şöyle de îzah edebiliriz:

“Belâğatı terzilik sanatına benzetirsek; “Meânî”, terzinin

muhâtabına göre elbise dikmesidir. Çocuğa, bir büyük elbisesi dikilmesi
uygun olmadığı gibi, büyüğe bir çocuk elbisesi dikilmesi de münâsip de-
ğildir. İyi bir terzi, elbiseyi tam vücûda göre keser, biçer. O elbise, ne bol
gelir, ne de dar. Belîğ kişi de tam muhâtabına uygun söz söyler, onun se-
viyesinden hitâp eder. “Beyân”, terzinin, elbiseyi farklı tarzlarda, model-
lerde dikebilmesini ifâde eder. Beliğ bir kişi de, aynı mânâyı çeşitli şekil-
lerde anlatabilir. Meselâ “Ahmed’in uykusu var.” ifâdesi, “Ahmed’in gö-
zünden uyku akıyor.” şeklinde bir mecazla anlatılabilir. “Bedî’” ise, lâfız
ve mânânın süslenmesidir. Terzinin, müşterisinin endâmına göre diktiği
elbiseyi daha güzel göstermek için yer yer süslemesi gibidir.”22

Yukarıda tanımlarını yaptığımız Belâğat ilminin alt disiplinlerinin

her birinin kendine has konuları vardır ve bu konuların adları farklı farklı
eserlerde çeşitli isimlerle (fen, sanat, üslûp/ifâde biçimi vb.) anılmaktadır.

Burada konumuzu görselleştirmek adına Belâğat İlimleri’nin konu-

larını bir tabloyla sunmak istiyoruz:

                                                            
21
Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s.309.
22
Şâdi Eren, Kur’an’da Teşbih ve Temsiller, İstanbul, Yeni Akademi Yayınları, 2006, s. 16-17.

6 
 
 BELÂĞAT

MEÂNÎ BEYÂN BEDÎ’

-Haber -Teşbih -Cinâs

-İnşâ -Hakîkat/Mecaz -Seci‘

-Emir -İstiâre -İktibâs

-Nehiy -Kinâye -Tevriye

-İstifham -Mecâz-ı Mürsel -Tıbâk

-Temennî -Mecâz-ı Luğavî -Mukâbele

-Nidâ -Ta’riz -Mürââtü’n-Nazîr

-Zikir/Hazif -Galat -İstihdâm

-Takdim/Te’hir -Cem‘

-Kasr -Tefrîk

-Vasl/Fasl -Taksim

-Îcâz/İtnâb -Hüsn-ü Ta’lîl

Bu üç kısmıyla belâğatın tasnîfine dikkat edilirse, Meânî İlmi’nin

konularından birinin “Îcâz” olduğu görülür 23
ki bizim tez çalışmamızı il-
gilendiren kısım da burasıdır.

                                                            
23
Ömer Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (I)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi sy: 1 Yıl: 2000 s. 357. Şema genel başlıklar hâlinde verilmiştir. Ayrıntılar
7 
 
 Bu çalışmamızda “Îcâz” sanatı ele alınırken konu iki ana bölüme
ayırılacak, ilk bölümde “Îcâz”ın her yönüyle tanımına değinilecek ve bu
terimin taşıdığı mânânın gelişimi/târihî seyri göz önüne serilecektir. İkinci
bölümde ise “Îcâz”ın türleri açıklanacak ve bu türlerin örnekleri verilecek-
tir. Ancak asıl konumuza başlamadan önce tezimize hazırlık aşamasında
hangi temel ve tâlî kaynaklardan istifâde ettiğimiz husûsunda mâlûmat
vermek istiyoruz.

                                                                                                                                                   
için bkz: Ahmed Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa fi’l-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedi’ s. 3-421; Bilgegil,
Edebiyat Bilgi ve Teorileri s. 19-362; Ali Cârim- Mustafa Emin, el-Belâğatü’l-vâzıha, s. 5-157.

8 
 
 II. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

A. ARAPÇA KAYNAKLAR

Belâğat İlmi’nin kurucularından kabul edilen el-Câhız’a âit,

belâğat konularının bâzılarının ele alındığı el-Beyân ve’t-tebyîn adlı eser,
belâğat sahasında ilk derli toplu kitap sayılan Ebû Hilâl el-Askerî’ye âit,
Kitâbu’s-sınâateyn el-kitâbetu ve’ş-şi’r isimli eser, yine bu alanın başya-
pıtlarından biri kabul edilen ve pek çok âyetle istişhâd yoluyla konuları
açıklayan İbnü’l Esîr’e âit el-Meselü’s-sâir isimli eser ve bunlara ilâveten
Kalkaşendî’ye âit Subhu’l-a’şâ ile İbn-i Reşik el-Kayrevânî’ye âit el-
Umde fî mehâsini’ş-şi’r isimli eserler çalışmamızı hazırlarken kullandığı-
mız -belâğat alanında sistemleşme öncesi devreye âit olup daha çok ede-
biyat kitapları sayılabilecek- eserlerdendir.

İbn-i Sinân el-Hafâcî’nin Sırru’l-fesâha’sı, Abdulkâdir el-

Cürcânî’nin Esrâru’l-Belâğati fî İlmi’l-Beyân’ı ve Delâilü’l-i’câz’ı,
Fahreddin er-Râzî’nin Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i’câz’ı, Yusuf es-
Sekkâkî’nin Miftâhu’l-ulûm’u, Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh’ı (et-Telhîs fî
ulûmi’l-Belâğa), Yahya el-Alevî’nin et-Tırâz el-Mutazammın li-esrâri’l-
Belâğa ve Ulûmi’l-hakâiki’l-i’câz’ı ve Teftâzânî’nin el-Mutavvel’i
(Şerhu’t-Telhîs) tezimizde kendilerini kaynak gösterdiğimiz bâzı müstakil
belâğat kitaplarıdır. Konumuz için kaynak niteliğindeki, ulûmu’l-Kur’ân’a
dâir bâzı eserlere de yeri geldiğince temâs ettik. Bunlar arasında daha çok
Zerkeşî’ye âit el-Burhân adlı eserden ve Süyûtî’ye âit el-İtkân adlı eserden
faydalandık.

Tezimizi yazmak için ilgili bölümlerini okuduğumuz son döneme

âit belâğat kitaplarından bâzıları ise şunlardır: Tâlib Muhammed İsmail
ez-Zevbeî’nin el-Belâğatu’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî adlı eseri, Abdülazîz
Atîk’in konuları ön bilgilerle zenginleştirerek ele aldığı İlmu’l-Meânî adlı
eseri, İrfan Mıtracî’nin meselelere muhtasaran değinen el-Câmi’ li

9 
 
fünûni’l-lûgati’l-Arabiyye ve’l-Arûz adlı eseri, Ahmed Hâşimî’nin kav-
ramları dipnotlarla destekleyen ve konuların sonuna alıştırmalar koyan
Cevâhiru’l-Belâğa fi’l-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî’ adlı eseri, Ahmed
Mustafa Merâğî’nin karşılaştırmalar yapmak sûretiyle konumuzun sırları-
nı îzâh ettiği Ulûmu’l-Belâğa adlı eseri, Ali Cârim ve Mustafa Emin’in
müştereken hazırladığı, daha çok bir ders kitabı mâhiyetindeki el-
Belâğatu’l-Vâzıha adlı eserleri, Abdulfettâh Besyûnî’nin İlmu’l-Meânî’
adlı eseri ve belâğat bahislerini Kur’ân’dan örneklerle takdîm ettiği Min
Belâğati’n-nazmi’l-Kur’ânî adlı eseri, Bekrî Şeyh Emin’in konulara âit
örneklerin tahlîlinden ziyâde meselenin mantığını sunduğu el-Belâğatü’l-
Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd adlı eseri, Abdulkâdir Hüseyin’in sâdece giriş
kısmından faydalandığımız el-Muhtasar fî Târîhi’l-Belâğa adlı eseri ve
M. Ali Zeki Sebbâğ’ın el-Belâğa eş-şi’riyye fi’l-Beyân ve’t-Tebyîn adlı
eseri.

B. TÜRKÇE KAYNAKLAR

Ahmed Cevdet Paşa’nın Belâğat-ı Osmâniyye’si, Manastırlı

Mehmed Rıfat’ın Mecâmiu’l-Edeb’i, Recâizâde Mahmud Ekrem’in
Ta’lîm-i Edebiyyât’ı ve Muallim Nâci’nin Istılâhât-ı Edebiyye’si Osman-
lı’nın son devrinde yazılmış bâzı belâğat eserleridir. Çalışmamızda bu
eserlerden de istifâde ettik.

Konumuza dâir, bu çalışmada pek müstefîd olduğumuz, günümüz

müellifleri tarafından Türkçe hazırlanmış belâğat ve edebiyat kitapları ise,
Nusreddin Bolelli’nin Belâğat-Arap Edebiyâtı adlı eseri, Mehmet Ali
Yektâ Saraç’ın Klâsik Edebiyât Bilgisi adlı eseri, Kaya Bilgegil’in Edebi-
yat Bilgi ve Teorileri adlı eseri, Nasrullah Hacımüftüoğlu’nun İ’câz ve
Belâğat Deyimleri adlı eseri ve Halil İbrâhim Kaçar’ın Edebî Yönden
Hazif Üslûbu-Eksiltili İfâdeler adlı eseridir.

Ömer Kara tarafından kaleme alınan “Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz” adlı makâle ve Sevim Özdemir tarafından kaleme alınan
“Bir Belâğat Terimi Olarak Îcâz” adlı makâle de faydalandığımız kaynak-

10 
 
lar arasındadır. Bunlar dışında kullandığımız bâzı Türkçe eserlere ve
makâlelere de dipnotlarda yer verdik.24

                                                            
24
Kaynak eserlerin tespîtinde Nusreddin Bolelli’ye âit Belâğat, Arap Edebiyâtı adlı eserden ve yine
ona âit henüz basılmamış Belâğat Târihi Ders Notları adlı eserden, Nasrullah Hacımüftüoğlu’na âit
İ’câz ve Belâğat Deyimleri isimli kitaptan ve DİA’da M.A. Yektâ Saraç tarafından kaleme alınan
“Îcâz ” maddesinin bibliyografyasından faydalanılmıştır.

11 
 
 BİRİNCİ BÖLÜM

ÎCÂZ SANATININ TANIMI VE TÂRİHÎ SEYRİ

12 
 
I. ÎCÂZ SANATININ TANIMI

A. ÎCÂZIN LÛGAT MÂNÂSI

“Îcâz” kelimesi sözlükte, “kısa tutmak, özetlemek, ihtisâr etmek,

kısaltmak, kısa ve özlü olmak” gibi anlamlara gelen sülâsî (‫ﺰ‬

َ‫ﺟ‬
ُ ‫ ) َو‬kökünün
“if’âl” bâbına aktarılmış hâlidir. (‫ﺰ‬
َ‫ﺟ‬
َ ‫ )َأ ْو‬kelimesi ise genel olarak “bir şeyi
kısaltmak, özetlemek” anlamına geldiği gibi, (‫اﻟﻜَﻼ َم‬ ‫ﺟ َﺰ‬
َ ‫ )أ ْو‬ifâdesi, “ke-
lâmı muhtasar söylemek” anlamına gelmektedir.25

B. ÎCÂZIN ISTILAH MÂNÂSI

Bir belâğat terimi olarak îcâza dâir, klâsik edebiyat ve belâğat ki-
taplarında ve ulûmu’l-Kur’ân eserlerinde yapılan bâzı tanımlamalar ve
îcâzın terim mânâsı hakkında takdim edilen bâzı düşünceler şöyledir:

.‫ظ اﻟْﻘﻠﻴﻠَﺔ‬
ِ ‫ﺟﻤْﻊ اﻟﻤَﻌﺎﻧِﻲ ا ْﻟﻜَﺜﻴﺮَة ﺑﺎﻷَﻟﻔﺎ‬
َ :‫اﻟﺠﺎﺣِﻆ‬

Câhız (ö. 253/868): Îcâz, “Az lâfızla pek çok mânâyı bir araya ge-
tirmektir.”26

                                                            
25
Bkz: İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “veceze” ve “vecüze” md.; İsmail b. Hammâd el-Cevherî, es-
Sıhah, “vcz” md.; Mütercim Âsım Efendi, Kâmus Tercümesi, “Îcâz” md. (Eser; el-Okyanusu’l-basît
f’ı tercümeti Kâmûsu’l-muhît olarak bilinir. Kitabın orijinal adı Kâmûsu’l-muhît’tir.); Tâlib Mu-
hammed İsmail ez-Zevbeî, el-Belâğatu’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, Bingâzi, Câmiatü Karyunus,
1997, s. 399; Abdurahman Hasan Habenneke el-Meydânî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, üsüsühâ ve
ulûmuhâ ve fühûnuhâ, Dâru’l-kalem, Dımaşk, 1996, II, 26; Ahmed Matlûb, Mu’cemu’l-
mustalâhâti’l-belâğiyye ve tetavvurihâ, Beyrut, Mektebetü Lübnan nâşirûn, 1986, s. 202.
26
Muhammed Abdülğanî Mısrî, Nazariyyetü’l-Câhız fi’l-Belâğa, Amman, Dâru’l-adevî, 1983, s.
110. el-Câhız’a âit ‘Îcâz; lâfzın, mânayı tam olarak ifâde etmek şartıyla ondan az olması veya
mânânın çokluğuna karşın, lâfzın sayısının azlığıdır.’ şeklindeki tanımlama için bkz: KARA,
‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü Dergisi, sy: 3 Yıl: 2002 s. 250.

13 
 
 ‫ َأ ْو‬،‫ اﻟﻌِﺒﺎرَة ﻋﻦ اﻟ َﻐﺮَض ﺑِﺄﻗ ﱠﻞ ﻣﺎ ﻳُﻤﻜﻦ ﻣﻦ اﻟﺤُﺮوف‬:‫اﻟﺮﻣﺎﻧﻲ‬

.‫اﻟﺒَﻴﺎن ﻋﻦ ا ْﻟﻤَﻌﻨﻰ ﺑﺄﻗ ﱠﻞ ﻣﺎ ﻳُﻤﻜﻦ ﻣِﻦ اﻷﻟﻔﺎظ‬

Rummânî (ö. 384/994), îcâzı bir yerde “Maksadı, mümkün olan en

az harfle ifâde etmektir.” şeklinde tarif etmekte, bir başka yerde ise îcâz
için “Maksadı, mümkün olan en az lâfızla beyân etmektir” demektedir.27

‫ وﻣﺎ ﺗَﺠﺎوَز‬،‫ ﻗُﺼﻮر اﻟْﺒﻼﻏﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺤﻘﻴﻘﺔ‬:‫اﺑﻮ هِﻼل اﻟﻌَﺴﻜَﺮي‬

‫ﻋﻈَﻢ‬
ْ ‫ و هﻤﺎ ﻣِﻦ أ‬،‫ﺨﻄَﻞ‬
َ ‫ِﻣﻘْﺪار اﻟﺤﺎﺟَﺔ ﻓﻬﻮ َﻓﻀْﻞ داﺧِﻞ ﻓﻲ ﺑﺎب اﻟ َﻬﺬَر و اﻟ‬

.‫أدْوا ِء اﻟﻜَﻼم‬

Ebû Hilâl el-Askerî (ö. 400/100) îcâzı, “belâğatın hakîkate hasre-

dilmesi” yâni belâğatın hakîkatten öte bir şey olmaması şeklinde tanımlar.
Ona göre “İhtiyaç miktârını aşan lâfız, fazlalıktır ve bu en büyük söz ayıp-
larından sayılan ‘anlamsız ve bozuk söz’28 bağlamında değerlendirilir.”29

‫ ﻻ ﻳَﺰﻳﺪ ﻋﻠﻴﻪ وﻻ‬،‫ﻈ ِﻪ ِﻟﻤَﻌﻨﺎﻩ‬

ِ ‫ ﻣُﻄﺎﺑِﻖ َﻟ ْﻔ‬:‫اﺑﻦ رﺷﻴﻖ اﻟﻘﻴﺮواﻧﻲ‬

.‫ﻳَﻨﻘُﺺ ﻋﻨﻪ‬

İbnu Reşîk el-Kayrevânî (ö.456/1063): Îcâz, “Bir kelâmda, lâfzın,

kastedilen mânâya mutâbık olması, ondan ne fazla ne de az olmasıdır.”30

                                                            
27
Ebû Ali Hasan b. Reşik el-Ezdî İbn Reşik el-Kayrevânî, el-Umde fî mehâsini’ş-şi’r ve âdâbuh,
Tahkîk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kâhire, Matbaatü’l-Hicâzî, 1934, s. 431. İbn-i Sinân
el-Hafâcî Sırru’l-fesâha’sında (s. 200) Rummânî’ye atfen şu tanımı vermektedir: ‫اﻟﻌﺒﺎرة ﻋﻦ‬
. ‫ﻞ ﻣﺎ ﻳﻤﻜﻦ ﻣﻦ اﻷﻟﻔﺎظ‬
ّ ‫اﻟﻤﻌﻨﻰ ﺑﺄﻗ‬
28
‫ﺧﻄَﻞ‬
َ : Sözü bozuk ve karışık söyleme, ‫ َهﺬَر‬: Yakışıksız konuşma ve konuşmada çok yanılma.
29
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn el-kitâbe ve’ş-şi’r, s. 173.
30
İbn Reşik el-Kayrevânî, a.g.e., s. 431

14 
 
 ‫ ﻣِﻦ ﺷُﺮوط اﻟﻔَﺼﺎﺣﺔ واﻟﺒﻼﻏﺔ اﻹﺟﺎ ُز‬:‫اﺑﻦ ﺳِﻨﺎن اﻟﺨَﻔﺎﺟﻲ‬

‫ ﺣﺘّﻰ ﻳُﻌﺒّﺮ ﻋَﻦ اﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ ا ْﻟﻜَﺜﻴﺮة ﺑِﺎﻷﻟﻔﺎظ‬،‫ف ﻓُﻀﻮ ِل اﻟﻜَﻼم‬

ُ ‫ﺣ ْﺬ‬
َ ‫ﺧﺘِﺼﺎر و‬
ْ ‫واﻻ‬

.‫اﻟﻘَﻠﻴﻠَﺔ‬

İbn-i Sinan el-Hafâcî (ö. 466/1073): Fesâhat ve Belâğatın şartla-

rından biri de îcâz (ihtisâr, gereksiz ibârelerin sözden çıkarılması)dır di-
yen Hafâcî’ye göre îcâz, “Pek çok mânânın az bir lâfızla ifâde edilmesi-
dir.”31

.‫ظ ا ْﻟﻘَﻠﻴﻠَﺔ‬
ِ ‫ إِﻓﺎدَة ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ ا ْﻟﻜَﺜﻴﺮة ﺑِﺎﻷﻟﻔﺎ‬:‫ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎهﺮ اﻟﺠﺮﺟﺎﻧﻲ‬

Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078): Îcâz, “Az sözle çok anlam

ifâde etmektir..”32

‫ اﻟﻌِﺒﺎرَة ﻋَﻦ اﻟ َﻐﺮَض ﺑِﺄﻗ ﱠﻞ ﻣﺎ ﻳُﻤﻜِﻦ ﻣِﻦ ا ْﻟﺤُﺮوف ﻣِﻦ ﻏﻴْﺮ‬:‫اﻟﺮازي‬

.‫إﺧْﻼ ٍل‬

Râzî (ö. 606/1209): Îcâz, “Maksadı, -mânâda bozukluğa düşme-

den-33, mümkün olan en az sözle ifâde etmektir.”34

                                                            
31
Ebû Muhammed Abdullah b. Saîd b. Sinân el-Hafâcî el-Halebî, Sırru’l-fesâha, Tahkîk: Dr.
Dâvûd Ğatâşe eş-Şevâbike, Amman, Dâru’l-fikr, 2006, 1. Baskı, s. 197. Bkz: Sevim Özdemir, ‘Bir
Belâğat Terimi olarak Îcâz’, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy: 19 (Bahar 2004 ), s. 310.
32
Bkz: Özdemir, a.g.m., s. 310.
33
İhlâl ( ‫) إﺧﻼل‬: İbârenin mûcez olmasına rağmen ifâde edilmek istenen mânâyı tam olarak karşı-
layamaması durumudur. Bu mânâyı karşılayan, yâni ihlâl murâdifi bir başka terim de idlâl
(‫’)إﺿﻼل‬dir. Aşağıdaki beyit ihlâl örneklerinden biridir:

‫ش َآ َﺪا‬
َ ‫ﻋﺎ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ك ِﻣﻤ‬
ِ ‫ل * اَﻟﻨ ْﻮ‬
ِ ‫ﻇَﻠﺎ‬
ِ ‫ﺧ ْﻴ ٌﺮ ﻓﻲ‬
َ ‫ﺶ‬
ُ ‫واﻟﻌ ْﻴ‬
Ahmaklığın gölgesindeki hayat, yorgun yaşayan kişiden daha hayırlıdır.

Bu beyit, şâirin anlatmak istediği şu mânâyı ifâde etmekten çok uzaktır:

‫ﻞ‬
ِ ‫ل ا ْﻟ َﻌ ْﻘ‬
ِ ‫ق ﻓﻲ ﺣﺎ‬
‫ﺶ اﻟﺸﱠﺎ ﱢ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟ َﻌ ْﻴ‬
َ ‫ﺧ ْﻴ ٌﺮ ِﻣ‬
َ ‫ﻖ‬
ِ ‫ﺤ ْﻤ‬
ُ ‫ل ا ْﻟ‬
ِ ‫ﻋ ُﻢ ﻓﻲ ﺣﺎ‬
ِ ‫ﺶ اﻟﻨّﺎ‬
ُ ‫َا ْﻟ َﻌ ْﻴ‬
Ahmak olarak müferreh bir hayat sürmek, akıllı olarak meşakkat içinde yaşamaktan daha iyidir.

15 
 
 ‫ أداء اﻟﻤﻘﺼﻮد ﻣﻦ اﻟﻜﻼم ﺑﺄﻗ ّﻞ ﻣﻦ ﻋﺒﺎرات ﻣﺘﻌﺎرف‬:‫ﺴﻜّﺎآِﻲ‬
َ ‫اﻟ‬

.‫اﻷوﺳﺎط‬

Sekkâkî (ö. 626/1228): Îcâz, “Söz ile anlatılmak istenen mânâyı,

orta seviyedeki insanlara göre daha az lâfızla beyân ve edâ etmektir.”35

‫ع ﻣِﻦ اﻟﻜَﻼم اﻟﺸّﺮﻳﻒ ﻻ‬

ٌ ‫ وهﺬا َﻧ ْﻮ‬،‫ﺣﺬْف زِﻳﺎدات اْﻷﻟﻔﺎظ‬
َ :‫اﺑﻦ اْﻷﺛِﻴﺮ‬

‫ﻳﺘ َﻌﻠّﻖ ﺑﻪ إ ّﻻ ُﻓﺮْﺳﺎن اﻟْﺒﻼﻏﺔ أ ْو دَﻻﻟَﺔ اﻟﻠّﻔﻆ ﻋﻠﻰ اﻟ َﻤﻌْﻨﻰ ﻣِﻦ ﻏﻴْﺮ أن ﻳَﺰﻳ َﺪ‬

.‫ﻋﻠﻴْﻪ‬

İbnü’l Esîr (ö. 637/1239), îcâzı, “Künhünü ancak belâğat pehlivan-

larının kavradığı, kelâma dâir pek değerli tür olan bu sanat” şeklindeki
ifâdeleriyle methetmiş ve îcâz, “sözdeki muhtemel fazlalıkların çıkarılma-
sıdır.” demiştir. Yine o, îcâz için “Lâfzın – kastedilen mânâdan ziyâde ol-
mamak şartıyla- mânâya delâletidir.” demekle başka bir tanım da vermek-
tedir.36

.‫أداء ا ْﻟ َﻤﻘْﺼﻮد ِﺑِﺄﻗ ﱠﻞ ﻣِﻦ ﻋِﺒﺎرة ا ْﻟ ُﻤﺘَﻌﺎرَف‬:‫ﻲ‬

ّ ‫اﻟ َﻘ ْﺰوِﻳ ِﻨ‬

                                                                                                                                                   
Kullanılan kelimeler, bu mânâyı ifâde etmeğe yetmediği için bu beyitte îcâz değil de ihlâl meydana
gelmiştir. Dolayısıyla, şâirin ifâde etmek istediği mânâ gibi, şiiri de makbul değildir. Akdemir,
Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 106.
Ayrıca bkz: İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-fesâha, s. 204; Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 423; Kazvînî,
Telhîsu’l-Miftâh, s. 138; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,8; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, 193;
Muallim Nâci, Istılâhât-ı Edebiyye, (İhtisâr-ı Muhill / Îcâz-ı Muhill başlığı altında) s.46; Ahmet
Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, (İhtisâr-ı Muhill adı altında) s. 117; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve
Teorileri, (Kusur olan îcâz başlığı altında) s.113.

34
Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer er-Râzî; Nihâyetü’ı-îcâz fî dirâyeti’l-i’câz, Tahkik:
İbrâhim Samerrâî, Amman, Dâru’l-Fikr, 1985, s. 176.
35
Ebû Yâkub Sirâceddin Yusuf b. Ebû Bekr Muhammed es-Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, Beyrut,
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983, s. 133.
36
Ebu’l-Feth İbnu’l-Esîr Ziyâeddin Nasrullah b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî,
el Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtibi ve’ş-şâir, Tahkik: Ahmed Muhammed Havfî, Bedevî Tabâne, 2.
Baskı, Riyad, Dâru’r-Rifâî, 1983, s. 255; Abdülaziz Atîk, İlmu’l-Meânî, Beyrut, Dâru’n-Nehdati’l-
Arabiyye, s. 169.

16 
 
 Kazvînî (ö. 739/1338) : Îcâz, “Maksadı, alışılmış ifâdeden daha azı
ile karşılamaktır.”37

.‫ِا ْﻧﺪِراج ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ اﻟ ُﻤﺘَﻜﺎﺛِﺮة ﺗﺤﺖ اﻟّﻠﻔْﻆ ا ْﻟﻘَﻠﻴﻞ‬:‫ي‬

ّ ‫اﻟ َﻌ َﻠ ِﻮ‬

el-Alevî (ö. 749/1348) : Îcâz, “Pek çok mânânın az bir lâfız altına
dercedilmesidir.”38

‫ن اﻟﻠﻔﻆ ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﺔ إﻟﻰ اﻟﻤَﻌﻨﻰ أﻗ ّﻞ‬

َ ‫ن ﻳَﻜﻮ‬
ْ ‫ ا ْﻟ َﻮﺟِﻴﺰ ﺑِﺎﻟّﻠﻔﻆ أ‬:‫ﻲ‬
ّ‫ﺸ‬
ِ ‫اﻟ ﱠﺰ ْر َآ‬

.‫ﻣِﻦ اﻟﻘﺪر اﻟﻤﻌﻬﻮدﻋﺎد ًة‬

ez-Zerkeşî (ö.794/1391); îcâz nitelemesine uygun sözün (mûcez

kelâmın) târifini şöyle vermektedir: “Lâfzın, -mânâya nisbetle- alışılmış,
bilinen miktardan daha az olmasıdır.”39

:‫ﺳ ّﺮ اﻟﻔﺼﺎﺣﺔ ﻋﻦ ﺑﻌﻀﻬﻢ أﻧﻪ ﻗﺎل‬

ِ ‫ َﻧ َﻘ َﻞ ﺻﺎﺣﺐ‬:‫ﻲ‬
ّ‫ﻃ‬
ِ ‫ﺴﻴُﻮ‬
‫اﻟ ﱡ‬

‫ 'ﻳﺠﺐ ﻋﻠﻰ‬:‫' وﻗﺎل ﺻﺎﺣﺐ ا ْﻟ َﻜﺸّﺎف‬.‫'اﻟﺒﻼﻏﺔ هﻲ اﻹﻳﺠﺎز واﻹﻃﻨﺎب‬

‫ن اﻹﺟﻤﺎل ان ﻳﺠﻤﻞ وﻳﻮﺟﺰ ﻓﻜﺬﻟﻚ اﻟﻮاﺟﺐ ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻲ ﻣَﻮارِد‬

ّ ‫اﻟﺒﻠﻴﻎ ﻓﻲ َﻣﻈَﺎ‬

.'‫اﻟﺘﻔﺼﻴﻞ أن ﻳﻔﺼّﻞ وﻳﺸﺒﻊ‬

Suyûtî (ö. 911/1505), el-İtkân isimli eserinde îcâz husûsunda ken-

dine âit bir tanım vermemektedir. Ancak, îcâzı, belâğatın iki rüknünden
birisi kabul etme temâyülüyle el-Hafâcî’den “Belâğat, îcâz ve itnâbtan
başka bir şey değildir.” sözünü nakletmiştir. Süyûtî, yine aynı eserinin

                                                            
37
Ebu’l-Meâlî Celâleddin el-Hatîb Muhammed Kazvînî, Hazırlayanlar: Nevzat H. Yanık, Mustafa
Kılıçlı, M. Sâdî Çöğenli, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, İstanbul, Huzur Yayın Dağı-
tım, s. 80.
38
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye , İlmu’l-Meânî, s. 399. Ayrıca bkz:Yahya b. Hamza el-Alevî, et-
Tırâz el-mutazammın li-esrâri’l-Belâğati ve ulûmi’l-hakâiki’l-i’câz, c: 1, s. 119.
39
Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah ez-Zerkeşî; el-Burhân fî ulûmi’l-
Kur’ân, Tahkik: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim, Kâhire, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957, s.
221

17 
 
îcâz bahsinde, Zemahşerî’den, “Sözün özet olarak ifâde edilmesi gereken
yerde kısaltma/özlü tabir yâni îcâz şarttır. Aynı şekilde, ayrıntı gereken
yerde de sözü doyurucu oranda uzatmak elzemdir.” ifâdesini aktarmakta-
dır. 40

.‫ظ اﻟﻘَﻠﻴﻠﺔ‬
ِ ‫ ﺟ ْﻤ ُﻊ ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻰ اﻟْﻜﺜﻴﺮة ﻓﻲ اﻷﻟﻔﺎ‬:‫ﺸ ْﻨﺪِي‬
َ ‫ا ْﻟ َﻘ ْﻠ َﻘ‬

Kalkaşendî (ö. 821/1418) : Îcâz, “Az lâfızda pek çok mânâyı bir
araya getirmektir.”41

Îcâza dâir bütün bu tanımlamaları ve görüşleri birleştirerek îcâzı,

“az lâfızla pek çok mânâların ifâde edilmesi” şeklinde netleştirebiliriz.42

Yukarıda serdedilen tanımlarda görüldüğü üzere hicrî onuncu asrın

sonlarına kadar gelen edebiyat ve dil bilginleri îcâzı aynı mânâda ancak
farklı şekillerde tarif etmişlerdir. Başka bir deyişle, her biri kendilerine âit
kelimelerle açıklamada bulunmuşlardır.

Daha sonraki devirlerde ve bugün modern belâğat eserleri diyebi-

leceğimiz kaynaklarda ise, ulûmu’l-belâğaya dâir fenler ve üslûplar yerli
yerine oturup sistemleştiğinden –doğal olarak- aynı mâna aynı şekil üzere
ifâde edilmiş, diğer bir deyişle îcâza dâir tanımlar ya klâsik eserlerden ay-
nen iktibas edilmiş, ya da birbirinin tekrârı mâhiyetinde târifler yapılmış-
tır. Şimdi bu eserlerden bazılarındaki îcâz tariflerine ve îcâz sanatı
etrâfında dile getirilen bâzı ifâdelere bakalım:

.‫ أداء ا ْﻟ َﻤﻘْﺼﻮد ﺑِﺄﻗ ّﻞ ﻣِﻦ ﻋِﺒﺎرة ا ْﻟ ُﻤﺘَﻌﺎرَف‬:‫ﺳﺒّﺎغ‬

َ ‫َزآِﻲ‬

Zeki Sebbâğ, Süyûtî’nin Ukûdu’l-Cümân adlı eserinden naklen,

îcâza dâir, “Maksadı alışılmış ifâdeden daha azı ile karşılamaktır.”43 şek-
                                                            
40
Ebu’l-Fazl Celâleddin Abdurrahaman b. Ebî Bekr es-Süyûtî; el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, s. 808;
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,10.
41
Ebu’l-Abbâs Şehâbeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed Kalkaşendî, Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l-İnşâ, Of-
set Baskı, Kâhire, el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1963, s. 359
42
G. J. H. Van GELDER, “Brevity: the long and the short of it in classical Arabic literary theory”,
UEAI Proceedings, sy. 9, Amsterdam, 1978, s. 78-88. Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye,
s. 202; KARA, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy: 3 Yıl:2002 s. 250.

18 
 
lindeki tanımı tercih etmiştir. Burada bilinmesi gereken diğer husus ise, bu
tanımın Kazvînî’ye kadar gittiğidir.44

.‫ﺨﻞّ ﺑِﺎﻟ َﻤﻌْﻨﻰ ا ْﻟ َﻤﻘْﺼﻮد‬

ِ ‫ ﺷﺮط اﻹﻳﺠﺎز أ ﱢﻻ ُﻳ‬:‫ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدرﺣﺴﻴﻦ‬

Abdülkâdir Hüseyin, Belâğat Târihine dâir kitabının giriş kısmında

Arap toplumunun özelliklerinden bahsetmekte ve bu meyanda îcâzın, on-
ların en bâriz vasıfları olduğunu söylemektedir. Burada îcâz için bir tanım
yapmamakla berâber şu sözüyle îcâzın sınırına dâir bir fikir vermektedir:
“Îcâzın (makbûl olmasının) şartı, (söylenen sözle) kastedilen mânânın
(ihtiyâcı karşılayamayacak miktarda az lâfızla ifâde edilmesi sebebiyle)
ihlâle uğramamasıdır.”45 Dikkat edersek îcâz için getirilen bu şart,
Fahreddin er-Râzî ile belâğat eserlerine, konu ile ilgili kısımlara dâhil ol-
muştur.46

‫ﻦ ﻣِﻦ ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻰ ﺑِﺄﻗ ّﻞ ﻋﺪد‬

ٍ ‫ﻋ َﺪ ٍد ُﻣ ْﻤ ِﻜ‬
َ ‫ أدا ُء َأ ْآ َﺒ ِﺮ‬:‫ﻄ َﺮﺟِﻲ‬
ْ ‫ﻋﺮْﻓﺎن ِﻣ‬
ِ

.‫ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻦ اﻷﻟﻔﺎظ‬

İrfan Mıtracî îcâzı şöyle tanımlar: “Mümkün olan en çok mânâyı,

mümkün olan en az lâfızla ifâde etmektir.”47

‫ وَا ِﻓ َﻴ ًﺔ‬،‫ﺿ ُﻊ ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ ا ْﻟﻜَﺜﻴﺮة ﻓﻲ أﻟﻔﺎظ أﻗ ّﻞ ﻣﻨﻬﺎ‬

ْ ‫ َو‬:‫ﺷﻤِﻲ‬
ِ ‫أﺣﻤﺪ هَﺎ‬

.‫ ﻣﻊ اﻹﺑﺎﻧﺔ واﻹﻓﺼﺎح‬،‫ﺑِﺎﻟ َﻐﺮَض اﻟﻤﻘﺼﻮد‬

Ahmed Hâşimî: Îcâz,“Kastedilen anlamı tam bir açıklıkla karşıla-

makla berâber pek çok mânâyı nispeten daha az lâfızda vaz’ etmektir.”48

                                                                                                                                                   
43
Muhammed Ali Zeki Sebbâğ, el-Belâğatü’ş-şi’riyye fi’l-Beyân ve’t-tebyîn, Sayda, el-
Mektebetü’l-Asriyye, 1998, s. 211.
44
Bkz: 31. Dipnot.
45
Hüseyin, el-Muhtasar fî târîhi’l-Belâğa, s. 7.
46
Bkz: 28. Dipnot.
47
İrfan Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûgati’lArabiyye ve’l-Arûz, Beyrut, Müessesetü’l-Kütübi’s-
Sekâfiyye, 1987, s. 83.

19 
 
 ‫ واﻓﻴﺔ‬،‫ وﺿْﻊ اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ اﻟﻜﺜﻴﺮة ﻓﻲ أﻟﻔﺎظ أﻗ ّﻞ ﻣﻨﻬﺎ‬:‫َﺑ ْﻜﺮِي أﻣﻴﻦ‬

.‫ ﻣﻊ اﻹﺑﺎﻧﺔ واﻹﻓﺼﺎح‬،‫ﺑﺎﻟﻐﺮض اﻟﻤﻄﻠﻮب‬

Bekrî Emin: Îcâz, “Kastedilen anlamı açıkça karşılamakla berâber

pek çok mânâyı nispeten daha az lâfızda vaz’ etmektir.”49 Görüldüğü üze-
re, Ahmed Hâşimî ve Bekrî Emin’in îcâz için ortaya koydukları tanımlar
lâfızları îtibârıyla da neredeyse aynıdır.

‫ َﺗ ْﺄ ِدﻳَﺔ ا ْﻟﻤَﻌﻨﻰ اﻟﻤُﺮاد ِﺑﻌِﺒﺎرة أﻗ ّﻞ ﻣﻨﻪ ﻣﻊ اﻟﻮَﻓﺎء ﺑﻪ و‬:‫ﻃﺎﻟﺐ َز ْو َﺑﺌِﻲ‬

.‫اﻹﻓﺼﺎح‬

Tâlip Zevbeî îcâzı şöyle tanımlamaktadır: “Murâd edilen anlamı

açıkça karşılamakla berâber pek çok mânâyı ondan daha az lâfızla ifâde
etmektir.”50

‫ج ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ اﻟ ُﻤﺘَﻜﺎ ِﺛﺮَة ﺗﺤﺖ اﻟﻠﻔﻆ اﻟﻘﻠﻴﻞ أو هﻮ‬

ُ ‫ ا ْﻧﺪِرا‬:‫أﺣﻤﺪ َﻣﺮَاﻏِﻲ‬

‫ف ﺑﺎﻟﻤُﺮاد ﻟﻔﺎﺋﺪة اﻟﻔﺎﺋﺪة‬

ٍ ‫اﻟ ّﺘﻌْﺒﻴﺮ ﻋﻦ اﻟﻤﻘﺼﻮد ﺑﻠﻔﻆ أﻗ ّﻞ ﻣﻦ اﻟ ُﻤﺘَﻌﺎرَف وَا‬

.‫آﻮن ﻣﺄﺗﻲ ﺑﻪ هﻮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻟﻠﺤﺎل وﻻ ﻣﻘﺘﻀﻲ ﻟﻠﻌُﺪول ﻋﻨﻪ‬

Ahmed Mustafa Merâğî ise îcâz için iki farklı tanım vermektedir.
Bunlardan ilki, “Pek çok mânânın az bir lâfız altına dercedilmesidir.” şek-
lindedir.51 Verdiği ikinci tanım ise şöyledir: Îcâz, “Maksadı -istenileni
karşılayacak ölçüde olmak şartıyla- bir fâideye binâen alışılmış ifâdeden
daha azı ile karşılamaktır.”52 (Burada fâideden maksat, getirilen şeyin –

                                                                                                                                                   
48
Ahmed Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa fi’l-Meânî ve’l-Beyân ve’l-Bedi, Beyrut, Dâru’l-Kütübü’l-
İlmiyye, 6. Baskı, s. 193.
49
Ahmed Hâşimî, a.g.e., s. 193.
50
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 399.
51
Bu tanım,el-Alevî’nin eserinde de aynıyla geçmektedir. Bkz: 32. Dipnot
52
Bu tanımın benzeri ifâdesi için bkz Kazvînî’nin tanımı: 31. Dipnot.

20 
 
söylenen ifâdenin- hâle uygun olması ve onun dışına çıkmayı gerektiren
bir durum olmamasıdır.).53

‫ ﺟ ْﻤ ُﻊ ا ْﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ ا ْﻟﻜَﺜﻴﺮة ﺗﺤﺖ اﻷﻟﻔﺎظ‬:‫ﻋﻠﻲ ﺟَﺎرِم ـ ﻣُﺼﻄﻔَﻰ أﻣﻴﻦ‬

.‫اﻟﻘَﻠﻴﻠَﺔ ﻣﻊ اﻹﺑﺎﻧﺔ واﻹﻓﺼﺎح‬

Ali Cârim ve Mustafa Emin îcâza şu tanımı yapmaktadırlar: Îcâz,

“Açık ve anlaşılır olmakla berâber çok mânânın az lâfızda toplanması-
dır.”54

‫ ﺟﻤْﻊ اﻟﻤَﻌﺎﻧﻲ اﻟﻜﺜﻴﺮة ﺗﺤﺖ اﻷﻟﻔﺎظ اﻟﻘﻠﻴﻠﺔ ﻣﻊ‬:‫ﻋﺘِﻴﻖ‬

َ ‫ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ‬

.‫اﻹﺑﺎﻧﺔ واﻹﻓﺼﺎح‬

Abdülaziz Atîk, “Sekkâkî, Kazvînî ve onların ekolleri dışındaki

âlimlerin eserlerinde îcâz sanatının tanımını takip edersek görürüz ki, ta-
rif şekilleri farklı olsa da îcâzın mefhûmu birdir.” dedikten sonra îcâzı, el-
Belâğatü’l-Vâdıha adlı eserdeki ifâdenin aynıyla55 “Açık ve anlaşılır ol-
makla berâber çok mânânın az lâfızda toplanmasıdır.” şeklinde tarif
eder.56

Îcâz’ın tanımına, Türkçe yazılan belâğat kitaplarında da genişçe

yer verilmiş, klâsik belâğat ve edebiyat kitaplarındaki anlam farklılıkları
ve onlardan doğan değişik sınıflandırmalar bu eserlerde de kendine yer
bulmuştur.

Meslelâ Ahmed Cevdet Paşa Îcâz’ı “Mânâ-yı maksûdu ibâre-i

müteârafeden ekall olan ibâre ile ifâde etmek”57 şeklinde, Mehmed Rıfat

                                                            
53
Ahmed Mustafa Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa: el-Beyân ve’l-Meânî ve’l-Bedî’, Beyrut, Dâru’l-Kalem,
s. 166.
54
Ali Cârim – Mustafa Emin, el-Belâğatu’l-vâzıha, 17. Baskı, Kâhire, Dâru’l-Meârif, 1964, .: 288
55
Bkz: 48. Dipnot.
56
Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 170.
57
Ahmed Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi, 1987. Eser 1299
Matbaa-i Osmâniyye baskısından tıpkıbasımdır. s. 116.

21 
 
ise “Kelâmın mânâya mukâbil ondan ekall elfâz ile îfâ olunması”58 şek-
linde tanımlamıştır. “Îcâz” konusunu doğrudan “Münakkahiyyet”59 bah-
sinde ele alan müellifler bulunduğu gibi onun bir “münakkah üs-
lûp/münakkah ifâde” olduğuna dolaylı yoldan temâs eden edebiyatçılar da
mevcuttur.60

Yine Îcâzı, en genel ve en meşhur mânasıyla Türkçemizdeki

“vecîze” kelimesinin karşılığı olarak “az ve özlü söz” ibâresiyle tanımla-
yan müelliflerin sayısı da az değildir.61

                                                            
58
Mehmed Rıfat, Mecâmiu’l-Edeb, s. 212.
59
Münakkahiyyet, üslûbun îtidâlinden ibârettir. Merdûd olan ‘iksâr’ ile makbûl olan ‘îcâz’ vasatın-
da bir mevki-i mahsûsu hâiz olarak sûret-i beyânın hem müfîd hem de müstahsen ve müessir olması
için kadr-ı kifâyeti tayin eder. Daha geniş bilgi için bkz: Recâizâde Mahmud Ekrem, Ta’lîm-i
Edebiyyât, İstanbul, Mihran Matbaası, 1882, s. 160
60
Recâizâde Mahmud Ekrem, Ta’lîm-i Edebiyyât, s.163; Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, s. 74
61
Recâizâde, Ta’lîm-i Edebiyyât, s. 163; Muallim Nâci, Istılâhât-ı Edebiyye, s. 46; Tâhiru’l-
Mevlevî, Edebiyat Lûgati, Hazırlayan: Kemal Edip Kürkçüoğlu, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1973,
s. 58; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 279; Mehmet Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri,
Belâğat, 2. Baskı, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1989, s. 112; Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, s. 66;
Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, s. 65; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.
105; Tûran Karataş, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, 2. Baskı, Ankara, Akçağ Yayınları,
2004. s. 214; Îsa Kocakaplan, Açıklamalı Edebî Sanatlar, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınla-
rı 1992, s. 48.

22 
 
II. ÎCÂZ SANATININ TÂRİHÎ SEYRİ

A. ÎCÂZ-İTNÂB-MÜSÂVÂT İLİŞKİSİ

Arap filolog ve edebiyatçıları, durumun gereğine uygun kelâmı, iki

temel kısma ayırmışlardır:62

Bunlardan ilki, daha ziyâde mükâtebeler (resmî yazışmalar), şiirler

ve edebî eserlerin yazılmasında ve hukuk kitaplarında mevcut olan kânun
maddelerinin hazırlanmasında tercih edilen63 ‘sözü kısa tutup vecîz bir
ifâde ile anlatma’ mânasındaki “îcâz”dır.

1. İtnâb ve İtnâb Çeşitleri : ‫ع ْا ِﻹﻃْﻨﺎب‬

ُ ‫َا ِﻹﻃْﻨﺎب َو َأﻧْﻮا‬

Durumun gereğine uygun kelâmın ikinci türü ise, umûma hitâp

eden hutbelerde, vaaz ve irşat amaçlı konuşmalarda, halkın genelini ilgi-
lendiren gelişmeleri ihtivâ eden yayınlarda ve bir konunun bütün tafsilâ-
tıyla anlatılmasının gerekli olduğu ders kitabı mâhiyetindeki te’liflerde
tercih edilen64 “kelâmın, yeni bir faydaya ve nükteye binâen65 mânasına

                                                            
62
Özdemir, îcâza dâir kaleme aldığı adı geçen makâlesinde Arap dilcilerine atfen, kelâmı ( bir
mânâyı ifâde edecek söz için muhtemel olan üslûbu ) iki kısma ( îcâz ve itnâb ) ayırmaktadır.(Bkz:
Özdemir, s.311.) Ancak Özdemir’in bu husûsa yâni kelâmın taksîmi bahsine dâir kendilerine âit ilâ-
ve bir fikir beyân etmemeleri meselenin vüzûhu açısından sanki biraz eksikliğe sebep olmuştur. Zîra
îcâz ve itnâb üslûpları arasında veyâ bu ikisinin dışında “ müsâvât ” üslûbu bulunmaktadır. Yazar,
eğer müsâvâtı bu taksime dâhil ediyorsa, bu durumda makâlesinde “ Bu alanda yetkin olan âlimler
kelâmı iki kısma ayırmışlardır: … îcâz ve … itnâb. ” şeklinde serdettiği cümleye “ bâzı, bir kısım,
çok pek çok ” gibi iddiâyı sınırlandırıcı bir takım kayıt ifâdeleri koyması daha uygun olabilirdi. Bi-
lâkis eğer kendileri, müsâvâtı bu mecrâda bir taksime dâhil etmeme görüşüne sâhip ise, bu durumda
en azından müsâvâta dipnot verme yoluyla veyâ daha başka bir sûretle değinmesi gerekirdi.
63
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy:19, (Bahar 2004), s.
311; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 365.
64
a.g.m. , s. 311; Bolelli, a.g.e., s. 381.

65
“Şâyet lâfız fazlalığında herhangi bir fâide yoksa, o zaman ‘tatvîl’ veyâ ‘haşv’ meydana gelir.

Tatvîl: (‫ )اﻟﺘﻄﻮﻳﻞ‬Kelâmda fazla olan lâfız net bir şekilde tâyin edilemiyorsa, bu sözde tatvîl var
demektir. Adiy b. Zeyd’in “Zebbâ” adlı bir melîke tarafından evlenme vaadiyle kandırılarak dâvet
edilip öldürülen “Cezîme” nâmındaki kral hakkında yazdığı şu beyit tatvîle örnektir:

‫ﺸﻴْﻪ * وَا ْﻟﻔَﻲ َﻗ ْﻮﻟَﻬﺎ َآ ِﺬﺑًﺎ َو َﻣﻴْﻨ ًﺎ‬

َ ‫ﻷدِﻳ َﻢ ﻟِﺮا ِه‬
َ ‫ت ْا‬
ُ ‫و َﻗ َﺪ ْد‬
23 
 
nispetle daha fazla kelime veyâ cümlelerle ifâde edilmesi” mânâsındaki
“itnâb”66dır.67

Bu aşamada itnâb üslûbunun nev’lerinden de, kısaca tanımlarını

yapmak ve her türe âit bir örnek vermek sûretiyle bahsetmemiz uygun
olacaktır:

1-Zikru’l-hâs ba’de’l-âmm: (‫ا ْﻟﻌَﺎ ّم‬ ‫ص َﺑ ْﻌ َﺪ‬

ّ ‫ ) ِذ ْآ ُﺮ اْﻟﺨَﺎ‬Umûma delâ-
let eden lâfızdan sonra husûsa âit lâfzı söylemek demektir.

.‫ﺳﻄَﻰ‬
ْ ‫ﻼ ِة ا ْﻟ ُﻮ‬
َ‫ﺼ‬
‫ت واﻟ ﱠ‬
ِ ‫ﺼ َﻠﻮَا‬
‫ﻋﻠَﻰ اﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺣَﺎ ِﻓﻈُﻮ ْا‬ “Namazlara ve orta
namaza devam edin.”68

2-Zikru’l-âmm ba’de’l-hâs: (‫ص‬

ّ ‫اﻟْﺨﺎ‬ ‫ ) ِذآْﺮ اﻟﻌَﺎ ّم َﺑﻌْﺪ‬Husûsa delâlet
eden lâfızdan sonra umûma delâlet eden lâfzı söylemek demektir.

                                                                                                                                                   
(Zebbâ, Cezîme’nin bileğindeki) iki atardamara bitişik derisini kesti. O (Cezîme), onun (Zebbâ’nın)
sözünü yalan buldu.”

Bu beytin son mısrasındaki ‫ ﻣﻴﻨ ًﺎ‬-‫ آﺬﺑ ًﺎ‬kelimeleri aynı mânada olup hangisi atılırsa atılsın mânâ de-
ğişmediği için, fazla olan lâfız belli değildir. (Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 381.)

Haşv: (‫ ) اﻟﺤﺸﻮ‬Kelâmda fazla olan lâfız belli ise, bu takdirde haşv meydana gelir.

‫ﻏ ٍﺪ ﻋﻤﻲ‬
َ ‫ﻋ ْﻠ ٍﻢ ﻣَﺎ ﻓﻲ‬
ِ ‫ﺲ ﻗﺒْﻠﻪ * وَﻟ ِﻜﻨﱢﻲ ﻋَﻦ‬
ِ ‫ﻋ ْﻠ َﻢ ا ْﻟ َﻴ ْﻮ ِم َواْﻷ ْﻣ‬
ِ ‫ﻋَﻠ ُﻢ‬
ْ ‫وَأ‬
Ben, bugünün ve bugünden önceki (gün olan) dünün ilmini bilirim. Fakat yarının ilminden habersi-
zim. (Yarın ne olacağını bilemem.)

Birinci mısradaki ‫ ﻗﺒﻠﻪ‬kelimesi fazladır. Çünkü ‫( أﻣﺲ‬dün) kelimesi aynı mânâyı ifâde emektedir.
Bkz: Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 192-193. Ayrıca bkz: Hacımüftüoğlu, İ’câz ve
Belâğat Deyimleri, s. 62-63; İbnu’l-Esîr, el-Meselü’s-sâir, s. 260-264; Bolelli, a.g.e., s. 382.

67
Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, s.133; Kalkaşendî, Subhu’l-a’şâ, s. 360; Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-
sınâateyn, s. 190; İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-sâir, s. 342; Kazvînî, Şerhu’t-Telhîs (Tercümesiyle
berâber), s. 138; Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûgati’l-Arabiyye ve’l-Arûz, s. 87; Atîk, İlmu’l-Meânî,
s. 179; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 173; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s.199;
Zevbeî, el-Belâğatü’l Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s.407; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 192; Ahmed
Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, s. 117; Mehmed Rıfat, Mecâmiu’l-Edeb, s.224; Bilgegil, Ede-
biyat Bilgi ve Teorileri, s.118; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 384; Akdemir, Belâğat Terimleri
Ansiklopedisi, s. 192.

68
Bakara sûresi, 2/238.

24 
 
 . ‫ﻦ‬
َ ‫ﻲ ُﻣ ْﺆ ِﻣﻨًﺎ َو ِﻟ ْﻠ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ‬
َ ‫ﺧ َﻞ َﺑ ْﻴ ِﺘ‬
َ ‫ي َو ِﻟﻤَﻦ َد‬
‫ﻏ ِﻔ ْﺮ ﻟِﻲ َو ِﻟﻮَا ِﻟ َﺪ ﱠ‬
ْ‫ب ا‬
‫َر ﱢ‬
‫ت‬
ِ ‫وَا ْﻟ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨَﺎ‬ “Ey Rabbim! Beni, ebeveynimi, evime mü’min olarak giren
kimseyi, mü’min erkek ve mü’min kadınları bağışla!”69

3-Îzâh ba’de’l-ibhâm: ( ‫)اﻹﻳﻀﺎح ﺑﻌﺪ اﻹﺑﻬﺎم‬ Bir husûsun, önce

özet olarak söylenmesi, sonra daha fazla açıklanmasıdır.

‫ب َأﻟِﻴ ٍﻢ‬
ٍ ‫ﻋﺬَا‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ﻋﻠَﻰ ِﺗﺠَﺎ َر ٍة ﺗُﻨﺠِﻴﻜُﻢ ﱢﻣ‬
َ ‫ﻦ َﺁ َﻣﻨُﻮا َه ْﻞ َأ ُدﻟﱡ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫ﻳَﺎ َأ ﱡﻳﻬَﺎ اﱠﻟﺬِﻳ‬
‫ﺴ ُﻜ ْﻢ َذ ِﻟ ُﻜ ْﻢ‬
ِ ‫ﺳﺒِﻴ ِﻞ اﻟﱠﻠ ِﻪ ِﺑ َﺄ ْﻣﻮَا ِﻟ ُﻜ ْﻢ َوأَﻧ ُﻔ‬
َ ‫ن ﻓِﻲ‬
َ ‫ن ﺑِﺎﻟﱠﻠ ِﻪ َو َرﺳُﻮ ِﻟ ِﻪ َو ُﺗﺠَﺎ ِهﺪُو‬
َ ‫ُﺗ ْﺆ ِﻣﻨُﻮ‬
.‫ن‬
َ ‫ﺧ ْﻴ ٌﺮ ﱠﻟ ُﻜ ْﻢ إِن آُﻨ ُﺘ ْﻢ َﺗ ْﻌ َﻠﻤُﻮ‬
َ “Ey îman edenler, sizi elem verici bir azaptan
kurtaracak kazançlı bir yolu size göstereyim mi? Allah’a ve peygamberine
inanır, Allah yolunda mallarınızla, canlarınızla cihad edersiniz. Bilseniz
bu sizin için daha hayırlıdır.”70

4-Tevşî’: (‫ﻮﺷِﻴﻊ‬
ْ ‫ )اﻟ ّﺘ‬İkincisi birinciye atfedilmiş iki isimle açıkla-
nan bir tesniye kelimenin, sözün sonunda getirilmesidir.

.‫ﺤﺮْص َوﻃُﻮ ُل اْﻷﻣَﻞ‬

ِ ‫ا ْﻟ‬:‫ﺼﻠَﺘﺎن‬
ْ ‫ﺧ‬
َ ‫ﺐ ﻣﻌﻪ‬
‫ﺸ ﱡ‬
ِ ‫ﻦ ﺁد َم َو َﺗ‬
ُ ‫ﺐ اﺑ‬
ُ ‫َﻳﺸِﻴ‬
“Âdemoğlu yaşlandıkça onunla beraber iki huy genç kalır: Hırs ve uzun
emel.”71

5-Tekrîr: (‫ ) اﻟﺘﻜﺮﻳﺮ‬Bir lâfzı, bâzı fayda ve maksatlardan dolayı iki

veyâ daha fazla sayıda zikretmektir.

.‫ﺴﺮًا‬
ْ ‫ﺴ ِﺮ ُﻳ‬
ْ ‫ن َﻣ َﻊ ا ْﻟ ُﻌ‬
‫ﺴﺮًا ِإ ﱠ‬
ْ ‫ﺴ ِﺮ ُﻳ‬
ْ ‫ن َﻣ َﻊ ا ْﻟ ُﻌ‬
‫“ َﻓ ِﺈ ﱠ‬Muhakkak ki zorlukla
berâber bir kolaylık vardır. Elbette zorlukla berâber bir kolaylık var-
dır.”72

                                                            
69
Nûh sûresi, 71/28.
70
Saff sûresi, 61/10-11.
71
Müslim, zekât 115.
72
İnşirah sûresi, 94/5-6.

25 
 
 6-İ’tirâz: (‫ ) اﻻﻋﺘﺮاض‬Mânâ yönüyle birbirine bağlı iki kelâm ara-
sında, yanlış anlama vehmini ortadan kaldırmanın dışında, daha başka se-
beplerle, i’rabtan mahalli olmayan bir veyâ daha fazla cümle getirmektir.

.‫ن‬
َ ‫ﺸ َﺘﻬُﻮ‬
ْ ‫ﺳ ْﺒﺤَﺎ َﻧ ُﻪ َو َﻟﻬُﻢ ﻣﱠﺎ َﻳ‬
ُ ‫ت‬
ِ ‫ن ِﻟّﻠ ِﻪ ا ْﻟ َﺒﻨَﺎ‬
َ ‫ﺠ َﻌﻠُﻮ‬
ْ ‫َو َﻳ‬ “Beğendikleri
erkek çocukları kendilerine, kız çocuklarını ise Allâh’a nisbet ediyorlar.
O, bundan münezzehtir.”73

7-Îğâl: (‫ ) اﻹﻳﻐﺎل‬Mânâsı tamam olduğu halde, mübâlâğa gibi, söze

bir nükte ilâve edip, sözü onunla bitirmektir.

.‫ب‬
ٍ ‫ﺣﺴَﺎ‬
ِ ‫ق ﻣَﻦ َﻳﺸَﺎء ِﺑ َﻐ ْﻴ ِﺮ‬
ُ ‫وَاﻟّﻠ ُﻪ َﻳ ْﺮ ُز‬ “Allah dilediğini sınırsızca
rızıklandırır.”74

8-Tezyîl: (‫ )اﻟ ّﺘ ْﺬﻳِﻴﻞ‬Bir cümleye onun lâfzını veyâ mânâsını te’kid

eden müstakil bir cümle ilâve etmektir.

.‫ن َزهُﻮﻗًﺎ‬
َ ‫ﻃ َﻞ آَﺎ‬
ِ ‫ن ا ْﻟﺒَﺎ‬
‫ﻃ ُﻞ ِإ ﱠ‬
ِ ‫ﻖ ا ْﻟﺒَﺎ‬
َ ‫ﻖ َو َز َه‬
‫ﺤﱡ‬
َ ‫َو ُﻗ ْﻞ ﺟَﺎء ا ْﻟ‬ “De ki, Hak
geldi, bâtıl zâil oldu. Elbette bâtıl yok olmağa mahkûmdur.”75

9-İhtirâs (Tekmîl): (‫ اﻟﺘﻜﻤﻴﻞ‬/ ‫)اﻻﺧﺘﺮاس‬ Mütekellimin, sözünde,

ayıplanmasına imkân verecek bir durumu sezerek, bu ihtimâli ortadan
kaldıracak bir ifâdeyi kelâmın ortasına veyâ sonuna getirmesidir.

.‫ﻦ‬
َ ‫ﻋﻠَﻰ ا ْﻟﻜَﺎ ِﻓﺮِﻳ‬
َ ‫ﻋ ﱠﺰ ٍة‬
ِ ‫ﻦ َأ‬
َ ‫ﻋﻠَﻰ ا ْﻟ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ‬
َ ‫َأ ِذﱠﻟ ٍﺔ‬ “Mü’minlere karşı
mütevâzı, kâfirlere karşı izzetlidirler.”76

10-Tetmîm: (‫ )اﻟ ّﺘ ْﺘﻤِﻴﻢ‬Cümlenin asıl unsurlarından değil de fazla

unsurlarından (mef’ul, hâl, câr ve mecrûr ) birini, mânâya güzellik ve
zerâfet katması için kelâma ilâve etmektir.

                                                            
73
Nahl sûresi, 16/57.
74
Bakara sûresi, 2-212.
75
İsrâ sûresi, 17/81.
76
Mâide sûresi, 5/54.

26 
 
 .‫ﺴﻜِﻴﻨًﺎ َو َﻳﺘِﻴﻤًﺎ َوَأﺳِﻴﺮًا‬
ْ ‫ﺣ ﱢﺒ ِﻪ ِﻣ‬
ُ ‫ﻋﻠَﻰ‬
َ ‫ﻄﻌَﺎ َم‬
‫ن اﻟ ﱠ‬
َ ‫ﻄ ِﻌﻤُﻮ‬
ْ ‫َو ُﻳ‬ “Onlar, iş-
tahları olduğu halde, yiyeceği yoksula, öksüze ve esire verirler.”77

Ancak yukarıda da zikrettiğimiz gibi, bu üsluplardan birinin tercih

edilmesi, muhâtabın hâlinin yâni kendisine hitâb edilen kişi veyâ kitlenin
sâhip olduğu fikrî seviyenin ve o an içinde bulundukları maddî ve mânevî
çevresel şartların bilinmesine ve sözün bu hâlin gereğine uygun ifâde
edilmesine bağlıdır.78 Aksi takdirde bizzât belâğatın mefhûmuna aykırı
davranıldığı gibi kastedilen hedefe de hizmet edilmemiş olur.

2. Müsâvât (‫) ُﻣﺴَﺎوَاة‬

“Îcâz” ve “itnâb” üslûplarını birbirlerinden ayırma noktasında

“müsâvât”79 üslûbu bulunur ki, serdedilen kelâmda “lâfzın, mânâsına eşit
olması, ondan ne eksik ne de fazla olması” demektir. Diğer bir deyişle,
“Müsâvât” “orta düzey insanların ifâde-i müteârafe ile konuşmaları yâni
onların, merâmlarını ifâde etmede örf ve âdetlerinin akışı içindeki lâfızla-
rı”80 kullanmalarıdır. Ancak kimi edebiyatçılar îcâz gibi onu da
“Münakkahiyyet”81 başlığı altında vermiş,82 kimi müellifler ise böyle

                                                            
77
İnsan sûresi, 76/8. Bkz: Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 193-202.
78
Muhâtab için üç durum vardır:
1-Hâliyu’z-zihn: Muhâtabın, sözün doğruluğu ve yanlışlığı ( mevzubahis olan meselenin hakîkatı )
hakkında herhangi bir bilgisi olmaması durumundaki adıdır. demektir. Bu durumda “ haber”,
muhâtaba, pekiştirilmeden bildirilir. Bu neviden olan habere “İbtidâî Haber” denir.
2-Mütereddit: Muhâtabın, sözün doğruluğu hakkında tereddüt sâhibi olup konuya dâir bilgisini tas-
hih ve tahkik etmek istemesi durumundaki adıdır. Bu durumda, sözün, muhâtabın zihninde yerleş-
mesi için, pekiştirilmesi uygundur. Bu neviden olan habere “ Talebî Haber ” denir.
3-Münkir: Muhâtabın, haber (cümlesi)’ nin anlamını asla kabul etmemesi durumundaki adıdır. Bu
durumda, hâlin gereği ve muhâtabın tepki derecesine göre, sözü bir, iki veyâ te’kid edatıyla ya da
daha farklı bir te’ kid üslûbuyla pekiştirmek gerekir. Bu neviden olan habere “ İnkârî Haber ” denir.
Bkz: Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 174. ( Ayrıca bkz: Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-vâdıha, s.
188; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 195.)

79
İbn-i Sinan el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 206; Kalkaşendî, Subhu’l-a’şâ, s. 361; Sa‘deddin Mesud
b. Ömer b. Abdullah Taftâzânî, el-Mutavvel alâ Telhîsi’l-Meânî, s. 219; Ebû Hilâl el-Askerî,
Kitâbu’s-sınâateyn, s. 179; Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûgati’l-Arabiyye ve’l-Arûz, s. 87; Atîk,
İlmu’l-Meânî, s. 194; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s.173; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-
Meânî, s. 413; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 192; Ahmed Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye,
s.116; Mehmed Rıfat, Mecâmiu’l-Edeb, s. 237; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.111; Bolelli,
Belâğat, Arap Edebiyâtı, s.275.
80
Nevzat H. Yanık, Mustafa Kılıçlı, M. Sâdî Çöğenli, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi,
s. 80.
81
Münakkahiyyet hakkında bilgi için bkz: 58. Dipnot.
27 
 
farklı bir tasnîfe girmeden “münakkah” ifâdesini “müsâvât” ile eşanlamlı
olarak83 kullanmışlardır.

Müsâvât nevine dâhil olan sözler, kimi belâğat bilginlerine göre

edebî açıdan ne övülür ne de yerilir, onlarda bir kusur veyâ bir meziyet
aranmaz.84 Kimi âlimlere göre ise “muhâtabın hâline riâyet edilmesi koşu-
luyla, ibâre-i müteârafeye müsâvî lâfızlarla ifâde-i merâm eylemek”
muktezâ-yı hâle mutâbakat cihetiyle belîğ sayılır.85 Müsâvât türüne âit
ifâdelerin, Avrupâî edebiyat kitaplarında üslûba dâir bir meziyet sayıldı-
ğını aktaran edîpler de bulunmaktadır.86 Çünkü onlara göre üslûpta açıklı-
ğın ilk yolu müsâvât kriterleriyle ifâde edilen cümlelerdir.

Müsâvât üslûbununun –yukarıda arzedildiği gibi- sanat düzeyinde

bir üslûp olup-olmadığı husûsunda farklı görüşler vardır. Bunun yanında
müsâvâtı müstakil bir tür kabul eden belâğat âlimleri bulunduğu gibi, onu
“îcâz”ın bir kısmı sayan87 edebiyatçılar da mevcuttur. Bundan da öte
“müsâvât”ın halk tarafından kullanılan bir üslûp olduğunu ileri sürerek
onun Kur’ân-ı Kerîm üslûbunda yer almadığını söyleyen âlimler de vardır.

Son olarak bu hususta " .‫ن َﻣﻘﺎ ٌل‬

ٍ ‫ﻣَﻜﺎ‬/‫“ " ِﻟ ُﻜﻞّ ﻣَﻘﺎ ٍم‬Her hâl için uygun bir
söz vardır.” özdeyişinden88 de hareketle diyebiliriz ki fesâhat ve belâğat
nitelemesine tâbi olduğu sürece her söz makbul ve değerlidir.89

Bir anlatım biçimi olan “îcâz ve itnâb”, Arap belâğatının en önemli

fenlerinden kabul edilmiş, hattâ bunlar hakkında, “Sırru’l-Fesâha” adlı

                                                                                                                                                   
82
Recâizâde, Ta’lîm-i Edebiyyât, s. 161; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 112.
83
Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lûgati, s. 58; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.112.
84
Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 112; Nevzat H. Yanık, Mustafa Kılıçlı, M. Sâdî Çöğenli,
Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 80.
85
Ahmed Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, s. 116; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.112.
86
Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s.112.
87
İbn-i Esîr, el-Meselü’s-sâir, s. 319; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 166,173. Ayrıca bkz: Süyûtî, el-
İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, s. 808.
88
Her makam, her ortam için uygun bir söz vardır. Bkz: el-Câhız, el-Beyân ve’t-tebyîn, c: 3, s. 151;
Meydânî, Mecmeu’l-Emsâl, s.
89
Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (I)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, sy: 1 Yıl :2000 s. 359.

28 
 
eserde geçtiği üzere “Belâğat, îcâz ve itnâbdan başka bir şey değildir.”90
ifâdesi söylenmiştir. Yine bu minvalde, yâni îcâzın ehemmiyetini beyân
eder mâhiyette, konuya dâir eserlerde geçen bâzı sözler şöyledir:
“Belâğat, anlaşılan mertebede az (kısa) söz ve bıktırmayan derecede çok
(uzun) sözdür.”91, Mufaddal ed-Dabbî bir bedevîye “Belâğat nedir?” soru-
sunu yöneltmiş, bedevî şöyle cevap vermiştir: “Belâğat, acziyetsiz îcâz,
hatasız itnaptır.”92, Câfer b. Yahyâ el-Bermekî, Halîfe Me’mûn’un kâtip-
lerinden biri olan şâir ‘Amr b. Mes’ade’ye şu sözü iletmiştir: “Sözü uzat-
manın daha belîğ olduğu yerde îcâza başvurmak taksîrdir, îcâzın – kısa
söz söylemenin – yeterli olduğu makamda ise lâfı uzatmak hatadır.”93,
“Belâğat, lâfzın aç bırakılıp, mânânın doyurulmasıdır.”94 , “Belâğat, az lâ-
fızdaki çok mânâdır.”95 Naklettiğimiz bütün bu ibâreler96 bize ifâde et-

mektedir ki, evet belâğat " .‫ﻋﻘُﻮﻟِﻬﻢ‬

ُ ‫س ﻋﻠﻰ َﻗَﺪ ِر‬
َ ‫“ " َآﱢﻠﻤُﻮا اﻟﻨّﺎ‬İnsanlara,
anlayış seviyelerine göre hitâp ediniz.” hadîs-i şerîfinin mefhûmunca îcâz
ve itnabtır.

Bu açıklamalardan sonra sıra îcâzın mı yoksa itnâbın mı daha de-

ğerli olduğu meselesine gelmiştir:

B. ÎCÂZ SANATININ ÖNEMİ

Îcâz, Arap dilinin en mühim özelliklerinden biri olarak değerlendi-

rilmekte ve müstakil bir ilim olmaya başladığı ilk dönemlerde belâğatın
îcâz ile özdeş tutulması ona verilen önemi göstermektedir.97 Öncelikle
Arap dilinin kendine özgü yapısı îcâzın gramatik olarak en temel yardımcı

                                                            
90
‫ب‬
ُ ‫ﻃ َﻨﺎ‬
ْ ‫ﻹ‬
ِ ‫ﺠﺎ ُز َوا‬
َ ‫ﻹﻳ‬
ِ ‫ﻰا‬
َ ‫ﻏ ُﺔ ِه‬
َ ‫ اﻟ َﺒَﻠﺎ‬Süyûtî, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, s. 808.
91
‫ﺴَﺄ ُم‬
ْ ‫ﻞ ُﻳ ْﻔ َﻬ ُﻢ و َآ ِﺜٌﻴﺮ َﻟﺎ َﻳ‬
ٌ ‫ َﻗِﻠﻴ‬: ‫ﻏ ُﺔ‬
َ ‫ اﻟ َﺒَﻠﺎ‬İbn Reşik el-Kayrevânî, el-Umde fî mehâsini’ş-şi’r, s. 418.
92
‫ب‬
ُ ‫ﺠ ٍﺰ واﻹﻃﻨﺎ‬ْ‫ﻋ‬َ ‫ﻏ ْﻴ ِﺮ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ َﻓﻘﺎل اﻹﻳﺠﺎ ُز ِﻣ‬:‫ﻋ ْﻨ َﺪ ُآ ْﻢ‬
ِ ‫ﻏﺔ‬
َ ‫ﻋ َﺮِاﺑﻲ َﻣﺎ اﻟ َﺒَﻠﺎ‬
ْ ‫ﺖ ِﻟ َﺄ‬
ُ ‫ ُﻗ ْﻠ‬:‫ل ُﻣ َﻔﻀﻞ اﻟﻀﺒﻲ‬
َ ‫َﻗﺎ‬
‫ﻞ‬
ٍ‫ﻄ‬َ‫ﺧ‬
َ ‫ ِﻣﻦ ﻏ ْﻴﺮ‬İbn Reşik el-Kayrevânî, a.g.e., s. 418.
93
‫ﻋﻴﺎ‬
َ ‫ن اﻹآﺜﺎ ُر‬
َ ‫آﺎ‬،‫ن اﻹﻳﺠﺎ ُز آﺎﻓ ًﻴﺎ‬
َ ‫ آﺎن اﻹﻳﺠﺎز ﺗﻘﺼﻴ ًﺮا ؛وإذا آﺎ‬،‫ن ا ْﻟﺈ ْآﺜﺎ ُر َأ ْﺑَﻠﻎ‬
َ ‫ ِإذا آﺎ‬İbn
Reşik el-Kayrevânî, a.g.e., s. 419.
94
‫ع ا ْﻟ َﻤ ْﻌ َﻨﻰ‬
ُ ‫ﺷﺒﺎ‬
ْ ‫ﻆ وِإ‬
ِ ‫ﻋ ُﺔ اﻟﻠ ْﻔ‬
َ ‫ﻏﺔ ِإﺟﺎ‬
َ ‫ اﻟ َﺒﻼ‬İbn Reşik el-Kayrevânî, a.g.e., s.419.
95
‫ظ َﻗﻠﻴَﻠ ٍﺔ‬
ٍ ‫ن آﺜﻴﺮ ٍة ﻓﻲ َأ ْﻟﻔﺎ‬
ٍ ‫ اﻟﺒﻼﻏ ُﺔ َﻣ َﻌﺎ‬İbn Reşik el-Kayrevânî, a.g.e., s. 419.
96
Ayrıca bkz: Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,8.
97
Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, s. 66.

29 
 
unsurudur. Meselâ, (‫ﻋﻄَﻴ ُﺘﻜَﻪ‬
ْ ‫“ ) أ‬Onu sana verdim.” cümlesi, fiil, fâil ve
iki mef’ûl olmak üzere dört kelimeden oluşmuş bir cümledir ve bu şekilde
kullanımı başka dillerde görmek pek mümkün değildir.98

Diğer yandan, sözü uzatmaktan ve fazla teferruata girmekten pek

hoşlanmayan Araplar bu sebeple de îcâzı bir sanat olarak benimsemişler-
dir.99 Hatta bâzı bilginler sanat özelliğiyle berâber îcâzın bir üslûp olarak
da “belâğatın bizzat kendisi” olduğu şeklinde tanımlamalar yapmışlardır.
Bu düşünceye misal verme adına şu olay eserlerde zikredilir: “Muâviye b.
Ebî Süfyân (r.a.) , Sahhâr b. İyâş el-Abdî’ye ‘Sizce Belâğat nedir?’ diye
sormuş, Sahhâr: ‘Îcâz’ cevâbını vermiştir. Bunun üzerine Muâviye (r.a.)
‘Pekî ‘îcâz’ nedir? diye sorunca Sahhâr ‘Gecikmeden cevap vermen ve
yanlışsız kelâm etmendir.”100 şeklinde cevap vermiştir.

Îcâzı umûmen diğer edebî sanatlara, -konumuzla alâkalı olması

münâsebetiyle de- husûsen itnâba tercih ve tafdil eder mâhiyetteki bâzı
ifâdeler de şunlardır: “İnsanların en fasîhi101/ en belîği102 gâyet açık ve az
lâfızla konuşandır.”, “Belâğat, mânânın yerini bulması ve düşüncenin îcâz
ile ifâde edilmesidir. ”103, “Belâğat, mânânın isâbeti ve hüsnü’l-
îcâzdır.”104, “Söz uzadığında onda zorlama bâzı ifâdeler ârız olur ki tekel-

                                                            
98
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy:19, (Bahar 2004), s.
310.
99
Bkz: Câbir Kumeyha, Edebu’r-resâil fî sadri’l-İslâm, Kâhire, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1986, s. 127,
md: 2; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy:19, (Bahar
2004), s. 310.
100
‫ اﻹﻳﺠﺎز إذا ﺗﺠﻴﺐ ﻓﻼ ﺗﺒﻄﺊ وﺗﻘﻮل ﻓﻼ ﺗﺨﻄﺊ‬Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s.
202; Abdülğanî Mısrî, Nazariyyetü’l-Câhız fi’l-Belâğa, s. 111; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi s. 3 Yıl:2002 s.
251
101
‫ﺴ ُﻨ ُﻬ ْﻢ َﺑ ِﺪﻳ َﻬ ًﺔ‬
َ‫ﺣ‬ْ ‫ﻈﺎ َوأ‬
ً ‫ﺳ َﻬُﻠ ُﻬ ْﻢ َﻟ ْﻔ‬
ْ ‫سأ‬
ِ ‫ﺢ اﻟﻨﺎ‬
ُ‫ﺼ‬َ ‫ أ ْﻓ‬el-Câhız, el-Beyân ve’t-tebyîn, c: 3, s. 151.
102
‫ﺴ ُﻨ ُﻬ ْﻢ َﺑ ِﺪﻳ َﻬ ًﺔ‬
َ‫ﺣ‬ْ ‫ﻈﺎ وأ‬
ً ‫ﺳ َﻬُﻠ ُﻬ ْﻢ َﻟ ْﻔ‬
ْ ‫سأ‬
ِ ‫ أ ْﺑَﻠ ُﻎ اﻟ َﻨﺎ‬İbn Reşik el-Kayrevânî, el-Umde fî mehâsini’ş-şi’r, s.
418.
103
‫ﺤﺠ ِﺔ َﻣ َﻊ اﻹﻳﺠﺎ ِز‬
ُْ ‫ﺼ ُﺪ إَﻟﻰ اﻟ‬
ْ ‫ﺻﺎ َﺑ ُﺔ ا ْﻟ َﻤ ْﻌ َﻨﻰ وا ْﻟ َﻘ‬
َ ‫ إ‬،‫ﻏﺔ‬
َ ‫ اﻟ َﺒﻼ‬el-Câhız, el-Beyân ve’t-tebyîn, c: 3, s.
151.
104
‫ﻦ اﻹﻳﺠﺎ ِز‬
ُ‫ﺴ‬ْ‫ﺣ‬
ُ ‫ﺻﺎ َﺑ ُﺔ ْاَﻟ ْﻤﻌ َﻨﻰ َو‬
َ ‫ ِإ‬،‫ اﻟ َﺒﻼﻏ ُﺔ‬İbn Reşik el-Kayrevânî, el-Umde fî mehâsini’ş-şi’r, s.
418.

30 
 
lüfle dile getirilen sözde fayda yoktur.”105, “Birine ‘Belâğat nedir?’ diye
sorulduğunda cevâben ‘îcâz’ demiştir. Aynı kişi, ‘Peki ya ‘îcâz’ nedir?’
sorusuna da ‘Fazlalıkları atmak, uzak olan (anlam)ı (akla) yaklaştırmak-
tır” şeklinde106 karşılık vermiştir.

Ancak şurası da var ki îcâzın Araplar nezdinde belâğatla eşdeğer

tutulmasının sebebini anlamak için konuya târihî açıdan da bakmak ve
Cahiliyye Döneminin şartlarından başlayarak devir devir konumuz olan
îcâz sanatının gelişimini yönlendiren hususları bilmek gerekmektedir:107

C. ÎCÂZ SANATININ TÂRİHÎ SEYRİ

Câhiliyye döneminde Arap belâğatının dikkat çeken en bâriz özel-

liği, dilin îcâz yönüyle meşhur olmasıdır. Araplar bu üslûba pek düşkün-
dürler. Eksikliğinin, mânâ kaybına sebep olmayacağını düşündükleri her
harf, kelime ve cümleyi hazfederler ve böylece ifâdeler mânâ îtibârıyla
yoğun olur. Ancak bunu yaparken tekellüfe girmezler, yâni yapmacık ta-
vırları görülmez, zîra özlü söz söylemek onların tabiatında vardır.108

Câhiliyye Araplarının îcâza önem vermelerinin ve tabiatlarının

îcâza yatkın olmasının sırrı muhtemelen onların hayat tarzlarında ve onları
kuşatan toplumsal şartlarda yatmaktadır. Çünkü onlar ümmîliğin yaygın
olup, yazının pek nâdir rastlandığı bir toplumda yaşamaktaydılar. İşte bu
sebepten ötürü, bir yönden yaşamlarını tasvir eden edebî türleri ayakta tu-
tabilmek, diğer bir yönden de bunları nesilden nesile aktarabilmek için
hâfızalarında saklamak mecbûriyetindeydiler. Ne var ki hâfıza ne kadar
güçlü de olsa söylenilen her sözü özellikle de uzun ise bünyesine sığdıra-
mamaktadır. Uzunca bir sözü bellese bile zamanla unutması mümkündür.
İşte burada, bu ifâdelerden de açığa çıkıyor ki, hâfızanın mümkün olan en

                                                            
105
‫ﺊ ﻳﺄﺗﻲ ﺑﻪ اﻟﺘﻜﻠﻒ‬
ٍ ‫ﺧ ْﻴ َﺮ ﻓﻲ ﺷﻴ‬
َ ‫ﻻ‬
َ ‫ َو‬،‫ﻒ‬
ِ ‫ب اﻟﺘ َﻜﻠ‬
ُ ‫ﺳﺒﺎ‬
ْ ‫ﺖ َﻟ ُﻪ أ‬
ْ ‫ﺿ‬
َ ‫ﻋ َﺮ‬
َ ‫ل ا ْﻟ َﻜﻼ ُم‬
َ ‫ إذا ﻃﺎ‬Ebû Hilâl el-
Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 173.
106
‫ﺐ ْاﻟ َﺒ ِﻌﻴ ِﺪ‬
ُ ‫ل َو َﺗ ْﻘ ِﺮﻳ‬
ِ ‫ﻀﻮ‬
ُ ‫ف ا ْﻟ ُﻔ‬
ُ ‫ﺣ ْﺬ‬
َ :‫ اﻹﻳﺠﺎز‬Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 173.
107
Bkz: Muhammed Kürd Ali , ‘ Îcâz’, Dımaşk, Mecelle el-Mecmei’l-İlmiyyi’l-Arabî, 1951, c:26, s.
503.
108
Hüseyin, el-Muhtasar fî târîhi’l-Belâğa, s. 7.

31 
 
fazla edebî birikimi koruyabilmesi için, bir vâsıta olarak, kelâmda îcâza
ihtiyaç vardır.109

Câhiliyye Devri Araplarını îcâza sevkeden sebeplerden biri saydı-

ğımız “kitâbetin yaygın olmaması” husûsunun altında yatan unsur ise söy-
lenilecek sözün kaydedilmesi için gerekli olan materyalin yok denecek
kadar az olmasıdır.110 Yazı için lâzım olan mevcut malzemenin de yeterli
seviyede uygunluk arzetmemesi, meselâ deri üzerine yazmanın zorluğu
gibi âmiller de zikrettiğimiz sebebin etki alanını genişletmiştir.111

Yazının yaygın olmaması durumu genel îtibâriyle Asr-ı Saâdet’te

de geçerliliğini muhâfaza etmiştir. Örnek olarak Hz. Peygamber’in (s.a.s.)
risâlelerine baktığımızda umûmiyetle onların, kimi zaman ikindi namazı
sonrası başlayıp güneşin batımına kadar devâm eden hutbelerine kıyasla
daha mûcez olduklarını görmekteyiz.112 Bu açıklamalardan hareketle di-
yebiliriz ki İslâm’ın bidâyetinde ve Câhiliyye Asrı’nda insanları kelâmda
ihtisâra sevkeden temel sâiklerden olan “yazı malzemelerinin nâdiren bu-
lunması ve kâtiplerin azlığı” meselesi dolayısıyla bu iki devrede, îcâzın
mefhûmunda bir değişme / gelişme olmamıştır.113

Daha sonraki yıllarda yazıya verilen önem artmış, edebiyatçılardan

bir kısmı yazıya / yazıma dâir tür ve kâideleri belirlemeye yönelmişlerdir.
İşte bu, îcâz mefhûmunun gelişmesi ve onun haddizâtında bir belâğat ko-
nusu olması adına yeni bir merhalenin başlangıcı olmuştur. Abbâsî Dev-
ri’ne geldiğimizde ise artık el-Câhız ile başlayan ve ondan sonraki âlim-
lerle îcâza dâir husûsî târiflerin yapılmaya başlandığı aşamaya geçilmiş-
tir.114

                                                            
109
Atik, İlmu’l-Meânî, s. 167
110
Özdemir’e âit adı geçen mak makâlede , Arapların Îcâza çok önem vermelerine sebep olarak “
Çünkü Arapların, câhiliyye döneminde okuma-yazma bilmedikleri gibi, söylenilen sözleri kaydede-
cek herhangi bir araçları da yoktu.” şeklinde bir gerekçe zikredilmektedir. ( Bkz: s. 310 ) Ancak bu
ifâde bir genelleme ihtivâ ettiğinden gerçeği tam olarak yansıtamamaktadır. Zîrâ –en azından-
Câhiliyye Devri şâirlerine âit Muallâka-i Seb’a nâmıyla meşhur şiirlerin yazıya geçirilip Kâbe’nin
duvarlarından birine asılıyor olması târihî bir gerçektir.
111
Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 168; Kumeyha, Edebu’r- resâil fî sadri’l-İslâm, s. 127, md: 3.
112
Kumeyha, a.g.e., s. 126
113
Atik, a.g.e., s. 168.
114
Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 168.

32 
 
 İşte bu aşamada, Ebû Hilâl el-Askerî, îcâzın mefhûmu ve tanımına
dâir düşüncelerinde el-Câhız’dan etkilenmiştir. Daha sonra gelen er-
Rummânî ve onun îcâz hakkındaki fikir ve tariflerini genel hatlarıyla de-
ğiştirmeden nakleden İbn-i Reşîk ile bu sanat yâni îcâz üslûbu tabiî seyrini
tâkip etmiştir. Ancak burada ayrıca dile getirilmesi gereken husus, er-
Rummânî’nin, îcâzın türlerini îzâh ederken, iki genel başlıktan biri olarak
sunduğu “iktifâ” terimini hazif konusunun tüm nevîlerini karşılayacak
mânâda kullanmasıdır. İbnü’l Esîr’e geldiğimizde ise, o, îcâz meselesini
tüm ayrıntılarıyla; bol bol örnek vermek sûretiyle ve delilleri çokça zik-
retmek yoluyla takdim etmiştir.115 Daha sonra, Sekkâkî ve onun belâğata
dâir metodunu geliştirip sistemleştiren el-Kazvînî ile farklı bir ekol oluş-
muş ve bu ekol Teftâzânî ile devâm etmiştir. Bu devreden sonra diğer
belâğat sanatlarında da olduğu gibi îcâz sanatı da mevcut mânâsını koru-
yarak varlığını sürdürmüştür

Arapları îcâza sevkeden sebep ne olursa olsun, îcâzın bir anlatım

biçimi ve duygu- düşünceleri ifâde etme yollarından biri olarak edebiyat
çevresindeki yüksek değeri hiç değişmemekle berâber bir noktaya daha
dikkat edilmesi gerekmektedir:

" .‫“ " ِﻟ ُﻜﻞّ ﻣَﻘﺎ ٍم ﻣَﻘﺎ ٌل‬Her makâm için uygun bir söz vardır.” şek-
lindeki meşhur atasözünün de ifâde ettiği üzere, îcâz her durumda makbul
bir üslûp değildir.116 Yâni, sözün kısa ve öz söylenmesi gereken yerlerde
bu üslûp kullanıldığı zaman anlamlı olmaktadır.117 Çünkü îcâzı tek ve bi-
ricik üslûp olarak sunduğumuz zaman, onun karşıtı olan itnâb sanatını in-
kâr durumuna düşeriz. Burada ölçüt, sözün kısa ve öz söylenmesi gereken
yerde bu şekliyle îrâd edilmesidir. Sözün uzun ve detaylı sarfedilmesi ge-
reken yerde îcâz biçimini uygulamak belîğ olarak değerlendirilemez.”118
Bu hakîkate, İbn-i Kuteybe Edebu’l-Kâtib adlı eserinin îcâz bahsinde şu

                                                            
115
Atîk, a.g.e., s. 169-170.
116
Bkz: Abdülfettâh Lâşîn, Belâğatü’l-Kur’ân fî âsâri’l-Kadı Abdilcebbâr, Kâhire, Dâru’l-Fikri’l-
Arabî, 1978, s. 169; Habenneke el-Meydânî, el-Belâğatu’l-Arabiyye, Üsüsühâ ve Ulûmuhâ ve
Fühûnuhâ, II, 34.
117
DİA “Îcâz” md., 21/393.
118
Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002 s. 251.

33 
 
ifâdelerle değinmektedir: “Îcâz, her durumda övgüye mazhar olan ve her
eserde tercih edilen bir üslûp değildir. Zîrâ her hâlin kendine uygun bir
söyleyiş tarzı vardır. Şâyet îcâz her ortamda kabûl görüp, methedilen bir
ifâde şekli olsaydı, Allah Teâlâ Kurân-ı Kerîm’in tüm âyetlerini îcâza has-
reder, onu îcâz dışındaki bütün ifâde biçimlerinden tecrîd ederdi.”119 An-
cak O (c.c.) böyle yapmamış; gerektiğinde mânâyı pekiştirme adına sözü
uzatmış, bâzen îcâz amacıyla lâfızların bir kısmını hazfetmiş, bâzen de
meselenin zihinlerde iyice yer etmesi için bir kısım ifâdeleri tekrâr etmiş-
tir.120

Ebû Hilâl el-Askerî ise, îcâz ve itnâb arasındaki bağa temâs ederek
meseleyi şöyle îzâh etmektedir: Îcâz ve itnâb üslûpları, her beyânda
ihtiyâca binâen kendilerine başvurulan iki ifâde biçimidir. Her birinin
kendine göre uygun bir yeri vardır. Yeri geldiğinde îcâza duyulan ihtiyaç,
ortamın itnâbı gerektirdiği yerde itnâba başvurmak gibidir. Her kim bu
meselede iyice düşünmeyip ifâde ve üslûbun olması gereken biçimini göz
ardı ederse; yâni makâmın îcâza müsâit olduğu yerde itnâb sanatını kulla-
nır veyâ itnâbın gerekli olduğu bir yerde îcâz üslûbunu tercih ederse, her
iki durumda da hatâ etmiş olur.121

Sekkâkî’nin konumuza dâir şu ifâdeleri ise mevzûyu tamamlayıcı

olması yönüyle son söz gibidir: Îcâz ve itnâb, babalık ve oğulluk gibi gö-
reli durumlardır. Birisinin dikkate alınması, ötekinin dikkate alınmayacağı
anlamına gelir. Vecîz kelâmın vecizlik lâfzı, lâfzının kendisinden çok ol-
duğu başka bir kelâma kıyasla; mutneb (uzun) bir kelâmın itnablık vasfı
da lâfzının kendisinden az olduğu başka bir kelâma kıyasla anlaşılır.122

Gerektiğinde îcâzı terk etmenin lüzûmu konusuna örnek olarak şu

olay zikredilebilir: “Ali b. Ebî Tâlib’in (r.a.) siyâsî hasımları artmış, ha-
                                                            
119
Üsâme b. Mürşid b. Ali b. Münkid, el-Bedî’ fî’l-Bedî’ fî nakdi’ş-şi’r, Tahkîk: Ali Mühennâ, Bey-
rut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987, s. 261. Ayrıca bkz: İbn-i Kuteybe, Edebu’l-Kâtib, s. 15.
120
Lâşîn, Belâğatü’l-Kur’ân fî âsâri’l-Kadı Abdilcebbâr, s. 169; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye,
İlmu’l-Meânî, s.400.
121
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 190; Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s.
203.
122
Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002 s. 251;Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 132-133; Zevbeî, el-
Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 414; Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s. 203.

34 
 
sımları ona karşı sözlü ve fiilî sataşmalara kalkışır olmuşlar; hattâ onun
idâresinin başkenti, kuvvetlerinin merkezi Kûfe’ye ulaşmış ve onun
ahâlîsine yadırganacak davranışlarda bulunmuşlardı. Bunun üzerine Hz.
Ali yaz mevsiminin yaşandığı bir zamanda halkı mücâdeleye çağırdı. An-
cak halk sıcağın şiddetini mazeret gösterdi. Bu sebeple Hz. Ali harbi kış
mevsimine erteledi. Kış gelip de Hz. Ali onları tekrar mücâdeleye dâvet
edince bu sefer de soğuğu bahâne olarak harbetmemeye sebep gösterdiler.
Hal böyle olunca düşman kuvvetleri onların beldelerinin merkezine kadar
girdi de kimse yerinden hareket dahî etmedi ve onlardan kahramanlık ve
asâlet adına herhangi bir kıpırdama olmadı.”123

Herhalde bütün bu olanlardan sonra Hz. Ali (r.a.), onlara merhamet

sözleriyle veyâ sevgi ifâde eden kelimelerle hitâb edecek değildi. Ya da
kınayıcı ve azarlayıcı sözlerini kısa tutup ateşli hutbesini ihtisâr edecek
değildi. Şâyet böyle yapsaydı, hitâbetten anlamayan bir insan durumuna
düşerdi.

Tabii ki Hz. Ali (r.a.) bu duruma vâkıftı ve daha azametlisine ve

daha parlağına pek rastlanmayan uzunca bir hutbe îrâd etti. Konuşmasında
onlara ateş püskürdü, öyle ki bırakın onları, onların nesillerini dahî zaman
geçtikçe hep kınanacak ve sövülecek bir hâle dönüştürdü:

“Ey erkek müsveddeleri, -evet erkek değilsiniz- çocukça duygulara

sâhip zavallılar, kadın akıllılar. İsterdim ki sizi ne tanımış ne de görmüş
olaydım. Zîra bu öyle bir tanışma ki pişmanlığa sebep olan, arkasından
öfke ve üzüntü gelen… Allah canınızı alsın… Size saldırılıyor fakat siz
tepkisiz kalabiliyorsunuz. Allah’a isyân ediliyor da buna dahî râzı oluyor-
sunuz…”124

Görüldüğü üzere Hz. Ali (r.a.) onlara, erkeklik vasfından mahrum

kaldıklarını ifâde etmiştir. Ne ağır bir sıfat! Daha sonra onlardan kâmil ak-
lı ve dengeli düşünceyi de nefyetti. Onlara aklı kıt ve ahmak insanlara
isnâd edilen özellikleri isnâd etti. Ayrıca, onları tanıyıp onların yanına
geldiği zamâna pişmân olduğunu da vurguladı ve bu pişmanlığını yeminle

                                                            
123
Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 192.
124
Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 192.

35 
 
ifâde etti. Keder ve üzüntülerinden bahsetti ve onlara bedduâ etti.
Nihâyetinde onları şereften ve asâletten yoksun olmakla niteledi. Çünkü
şerefli bir insan, harîmi saldırıya uğradığında onları müdâfaa ederdi. Fakat
onlara gelince, savunma adına bir fiilde bulunmadılar. Hz. Ali (r.a.) onları
ayrıca dînî anlayışsızlıkla vasıfladı, yanlışları görüp de tepki vermiyorlar-
dı. Bundan da ötesi, yanlışı bizzat kendileri yapıyorlardı.

Zekî bir insanın sâhip olduğu makâm, bu kınayıcı ifâdeleri, bu lâ-

netleri ve bu yakıcı ve öfkeli sözleri söylemeyi gerektirmez mi?!

Tabii ki Hz. Ali (r.a.) pek zekî idi ve bu hitâbı ile belâğatın zirve-
sinde olduğunu gösterdi.125

Îcâzın her zaman ve zeminde tercih edilip-edilmeyeceğine dâir yu-

karıda farklı belâğat bilginlerinden aktardığımız fikirler ve bu fikirlerin
akabinde zikrettiğimiz örnek çerçevesinde diyebiliriz ki her edebî fen ve
sanat gibi îcâz üslûbu da durumun gereğine uygunluk (muktezâ-yı hâle
mutâbakat) arzettiğinde belâğat kapsamında mütâlâa edilebilir.126

Bu bölümü, îcâz konusunun şümûlune giren bâzı nahiv kunularını

ve edebiyatçılar tarafından, sözü kısa kesmenin (îcâzın) uygun görüldüğü
bâzı durumları maddeler hâlinde belirterek bitirelim.

D. ÎCÂZ KAPSAMINDAKİ NAHİV KONULARI

Hasr bâbı: İster “ ‫ ” إﻧّﻤﺎ‬edatıyla ister diğer hasr edatlarıyla olsun

hasr üslûbu îcâz kapsamında değerlendirilebilir. Zîrâ bu edatların bulun-
duğu cümle, aslında iki cümlenin yerini tutmakta, böylece ihtisârı sağla-
maktadır.

Atıf bâbı: Atıf terkîbi ile de kelâmda îcâz gerçekleşmektedir.

Çünkü atıf harfleri, âmilin tekrârından kaçınmak için vaz’ olunmuşlar,
böylece lâfzî tekrardan cümleyi korumuşlardır.

Zamir bâbı: Bir kelâmda, nahiv kâideleri yoluyla sözü kısaltma-

nın yollarından biri de o kelâmda zamirleri kullanmaya imkân vermektir.

                                                            
125
Bekrî, a.g.e., s. 192-193.
126
Bkz: Üsâme b. Mürşid, el-Bedî’ fî’l-Bedî’, s. 261.

36 
 
Çünkü zamirler, mercileri olan isimlerin defalarca açıkça zikredilme du-
rumunu ortadan kaldırarak cümlede ihtisârı sağlarlar.

İstifham ve şart edatları: “ْ‫ ” َآﻢ‬ve “‫ ”ﻣَﻦ‬edatları gibi bâzı edat-

lar da îcâz üslûbu şümûlüne girebilecek ifâdelerin oluşmasını sağlarlar.

Örneğin, sâdece “‫“ ”آﻢ ﻣﺎﻟﻚ؟‬Malın ne kadardır?” diye sorulduğunda,

sözü, “‫“ ”أهﻮ ﻋﺸﺮون أم ﺛﻼﺛﻮن؟‬O yirmi mi yoksa otuz (dirhem) mi?”
şeklinde uzatmaya mecbur kalınmaz.

Umum ifâde eden bâzı lâfızlar: “‫”أﺣﺪ‬ gibi bâzı lâfızlar da ke-
lâmda ihtisâra vesîle olur.127

E. ÎCÂZIN UYGUN GÖRÜLDÜĞÜ DURUMLAR

- Pâdişah ve kıraların, vâlilere ve memurlara gönderdikleri genel-

geler. Özellikle savaş, âfet ve kriz zamanlarında,

- Sultanlara âit emir ve yasaklarda,

- Pâdişahların vergi ve gümrük vergilerini tahsil etmekle ve diğer

devlet işlerini yürütme hakkında tedbirleri almakla ilgili yazı ve ferman-
larda,

- Vaat ve uyarı ifâde eden yazılarda,

- Hediye edilen nimetlere ve yapılan iyiliklere teşekkür hislerini

belirten durumlarda,

- Merhamet dileme ve şikâyetle ilgili dilek ve yazılarda,

- Bir yetkiliden kendisine iyi bakılmasını ve önem verilmesini

ifâde eden dileklerde,

- Özür dileme ve suç ithâmından yakasını kurtarma amacıyla yazı-

lan yazılarda,

- Birbirini sevenler ve arkadaşlar arasındaki kınama içeren

ifâdelerde,

                                                            
127
Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 231-232; Süyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 817-818.
Ayrıca bkz: Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy: 3, Yıl: 2002, s. 254-255.

37 
 
 - Mevzûyu anlamaları için bir işâretin yeterli olduğu akıllı kimse-
lere hitâp edilen durumlarda,

- Konu ile ilgisi olmayan kişilerden bir husûsu gizlemek için, me-
seleyi işâret ile ifâde etmenin uygun olduğu yerlerde,

- Ezberi kolaylaştırma amacının güdüldüğü hallerde,

- Yerin dar olması durumunda,

- Sözü uzatmaktan meydana gelen bıkkınlığı giderme maksadına

mâtuf durumlarda “îcâz” üslûbunu tercih etmek edebî açıdan uygunluk
arzetmektedir.128

                                                            
128
Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 284. Ayrıca bkz: Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s.
190; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 199. Ayrıca bkz: Habenneke, el-Belâğatü’l-
Arabiyye, I,14.

38 
 
 İKİNCİ BÖLÜM

ÎCÂZ SANATININ TÜRLERİ

39 
 
 I. ÎCÂZ SANATININ TÜRLERİ İLE İLGİLİ GENEL
BİLGİ

Belâğat sahasında eser veren müellifler, îcâzı genellikle iki bölüme

(Îcâz-ı Kısar ve Îcâz-ı Hazif) ayırarak incelerken Ziyâeddîn İbnü’l Esîr,
onu hazifle yapılan îcâz ve hazifsiz îcâz olmak üzere iki temel kategoriye,
hazifsiz yapılan îcâzı da “îcâz-ı kısar” ve “îcâz-ı takdîr (müsâvât)” şeklin-
de iki kısma ayırmışır.129 İbnü’l Esîr ve onun görüşünde olan bâzı bilgin-
lere göre Îcâz-ı Takdîr, lâfız ve mânânın uzunluk-kısalık açısından birbiri-
ne denk olmasıyla birlikte muhâtabın takdîrine göre ibâreden zengin an-
lamların çıkarılmasıdır. Bu tür îcâzın en belirgin alâmeti tek bir kelimenin
bile ibâreden eksiltilememesidir.130

Ahmed Mustafa Merâğî gibi bâzı son dönem müellifleri de îcâzın

türlerini taksim ederken kısmen İbnü’l Esîr metoduna meyletmişler, mese-
lâ îcâzı, “kısar” ve “hazif” şeklinde iki ana kısma ayırdıktan sonra,
müsâvâta “îcâz-ı takdîr” tanımlamasını uygun görmüşlerdir.131

Bedreddin İbn Mâlik, İbnü’l Esîr’in Îcaz-ı Takdîr adını verdiği bu

tür için “Îcâz-ı Tazyîk” tâbirini kullanmıştır.132 Tîbî ise, Tibyân adlı ese-
rinde, kısmen İbnü Mâlik’ten iktibas ederek, haziften hâlî îcâzı şöyle tas-
nif etmektedir:

1-Îcâz-ı Kısar: Lâfzın, mânâsına nisbeten az olmasıyla gerçekleşen

îcâz türüdür.

2-Îcâz-ı Takdîr (Îcâz-ı Tazyîk): Lâfza engin mânâların takdir edi-

lebildiği îcâz türüdür.

                                                            
129
İbn-i Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 264.
130
Saraç, DİA; “îcâz” md.; XXI,393.
131
Merâğî, Ulumû’l-Belâğa, s.173.
132
DİA; “îcâz” md.,c: 21 ,sf:393.

40 
 
 3-Îcâz-ı Câmi’: Lâfzın pek çok mânâyı ihtivâ ettiği îcâz türüdür.133

Bu mevzûya dâir bir başka sınıflandırma da şu şekildedir: Îcâz

(makbul îcâz, îcâz-ı hüsn); hazf (giderme) yoluyla îcâz ve kaplam (ta-
zammun) yoluyla îcâz olmak üzere ikiye ayrılır. Kaplam yoluyla söz kı-
saltmada (îcâz bi’t-tazammun) iki hâl göze çarpar: Ya lâfız, mânâya yete-
cek sayıda olur ve sözden ihâtalı mânâlar çıkar ya da mânâ lâfızdan çok
ziyâde hâlde bulunur. Birincisine “îcâz bi’t-takdîr”, ikincisine “îcâz bi’l-
kasr”134 denir. Asıl müessir olanı ikincisidir. Zîrâ, az lâfızla çok mânâ
ifâde etmek sûretiyle sözün belâğatı yükseltilir.135 Bu tür, îcâz sanatının en
üstün mertebesi olması münâsebetiyle en nâdir bulunan türdür.136

Son devir Osmanlı müelliflerinden Mehmed Rıfat ise îcâz türlerini

şöyle tasnif etmiştir:137

1-Îcâz-ı Muhill: Îrâd olunan kelâmın mânâ-yı maksûdu ifâdeye

kâfî olmayıp, noksânı cihetle maksadın muhtel olmasıdır ki her hâlde
şâyân-ı ictinâb olan ahvâl-i merdûdedendir.

2-Îcâz-ı Makbûl:

Îcâz bi’t-tazammun: * Îcâz bi’t-takdîr *Îcâz bi’l-kısar

Îcâz bi’l-hazf: *Hazif bi’l-müfred * Hazif bi’l-cümle

Tasnifler dikkatle incelenince buradaki ihtilâfın, tamâmen şeklî ol-

duğu; bir kısım âlimin hazifsiz îcâzı doğrudan “îcâz-ı kısar” olarak değer-
lendirirken, bir kısmının da “îcâz-ı kısar”ı hazifsiz îcâzın bir çeşidi olarak
değerlendirdiği görülmektedir. Diğer taraftan İbnü’l Esîr’in îcâz-ı kısar’a

                                                            
133
‫ وهﻮ أن ﻳﻘﺼﺮ اﻟﻠﻔﻆ ﻋﻠﻰ ﻣﻌﻨﺎﻩ‬،‫إﻳﺠﺎز اﻟﻘﺼﺮ‬
‫ وﺑﻪ ﺳﻤّﺎﻩ‬،ً‫ وﻳﺴﻤّﻰ ﺑﺎﻟﺘﻀﻴﻴﻖ أﻳﻀﺎ‬،‫ وهﻮ أن ﻳﻘﺪّر ﻣﻌﻨﻰ زاﺋﺪًا ﻋﻠﻰ اﻟﻤﻨﻄﻮق‬،‫إﻳﺠﺎز اﻟﺘﻘﺪﻳﺮ‬
‫ ﻷﻧّﻪ ﻧﻘﺺ ﻣﻦ اﻟﻜﻼم ﻣﺎ ﺻﺎر ﻟﻔﻈﻪ أﺿﻴﻖ ﻣﻦ ﻗﺪر ﻣﻌﻨﺎﻩ‬،{‫ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﻓﻲ }اﻟﻤﺼﺒﺎح‬
‫ن ﻣﺘﻌﺪّد ٍِة‬
ٍِ ‫ وهﻮ أن ﻳﺤﺘﻮي اﻟﻠﻔﻆ ﻋﻠﻰ ﻣﻌﺎ‬،‫اﻹﻳﺠﺎز اﻟﺠﺎﻣﻊ‬ (Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân s.
810. Ayrıca bkz: Tîbî, et-Tibyân fi’l-beyân, s.112 )
134
Bilgegil, eserinde “îcâz bi’l-kasr” ifâdesini kullanmıştır. Bu kullanım daha başka eserlerde de
mevcuttur. Fakat doğrusu “îcâz bi’l-kısar”dır. Bkz, Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 112-115.
135
Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, s. 112-115.
136
Bkz: İbn-i Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 338.
137
Manastırlı Mehmed Rıfat, Mecâmiu’l-Edeb, s. 213-217

41 
 
yüklediği anlamı Tîbî îcâz-ı takdîr’e yüklemektedir. Suyûtî’nin de tesbit
ettiği gibi138, Tîbî’nin yüklediği anlam müsâvât tipini karşılamaktadır ki,
bu taksim (birinci bölümde “îcâz sanatının târihî seyri” kısmında da deği-
nildiği üzere) aralarında Tîbî’nin de bulunduğu139 bâzı âlimlerin müsâvâtı
da îcâz çeşitlerinden saymasından kaynaklanmaktadır.140 Bâbertî ise, îcâz
sanatının îcâz-ı kısar demek olduğunu, îcâz-ı hazif’in de ihtisâr mânâsıyla
husûsîleştiğini belirtmiştir.141

Ayrıca bâzı bilginler, bir bedî’ sanatı olan “işâret”i, îcâz-ı kısar an-
lamında kullanmışlardır142, bâzıları ise bunların arasında ince bir farkın var
olduğunu ifâde etmiştir. Bu bilgilere ilâveten Kadı Ebû Bekir, “tadmîn”
adında bir îcâz türünden bahseder ki, bu türe örnek olarak “besmele” lâf-
zından sonra gelmesi gerekirken hazfolunan fiili vermektedir.143

Netîce îtibâriyle îcâzın, temelde ‘hazifli’ ve ‘hazifsiz’ olarak tasni-

finin asıl olduğu bir vâkıadır.144 Hazifli îcâza “îcâz-ı hazif”; hazifsiz îcâza
ise “îcâz-ı kısar” ismi verilmektedir.

                                                            
138
Suyûtî, a.g.e., s. 810.
139
Tîbî, et-Tibyân fi’l-beyân, s.112.
140
Îcâz-ı Takdîr ve Îcâz-ı Câmi’ in Îcâz-ı Kısar başlığı altında değerlendirildiğine dâir ayrıca bkz:
Şeyh Hâlit Abdurrahmân el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve Kavâiduhû, Beyrut, Dâru’n-Nefâis, 1986, 2.
Baskı, s.272.
141
Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 426.
142
Kudâme b. Câfer, Nakdu’ş-şi’r, s. 174.
143
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s.816.
144
Bkz: Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s. 204.

42 
 
 II. ÎCÂZ-I KISAR

A. ÎCÂZ-I KISAR’IN TANIMI

Îcâz-ı kısar, cümleden herhangi bir eksiltmeye gitmeden yâni hazif

olmaksızın, kısa bir ibâreye çok mânâlar sığdırmak yoluyla gerçekleştiri-
len îcâz türünün adıdır. Îcâz-ı kısarı bir diğer deyişle şöyle de târif edebili-
riz: Sözün herkesçe kullanılan yaygın şekline nazaran lâfızlarının az, an-
lamının çok olmasıdır.145 Bu tür îcâzı anlamak için derin bir düşünce ve
ince bir dikkat gerekir. Bu husûsiyetleri dolayısıyla îcâz-ı kısar için kay-
naklarda “îcâz-ı belâğat” ifâdesi de kullanılmaktadır.146

.‫ﺣﻴَﺎ ٌة‬
َ ‫ص‬
ِ ‫ َو َﻟ ُﻜ ْﻢ ﻓِﻲ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ‬: (Ey akıl sahipleri!) Kısasta sizin için
hayat vardır. (Umulur ki bu hükme uyarak korunursunuz.)147 âyet-i
kerîmesi bu husustaki en güzel örneklerden biridir. Bu mânâ, mezkûr

âyet-i kerîmenin nüzûlûnden evvel (‫ِﻟ ْﻠ َﻘﺘْﻞ‬ ‫“ )ا ْﻟ َﻘ ْﺘ ُﻞ َأ ْﻧﻔَﻰ‬Öldürmeyi ortadan

kaldırmanın yolu, öldürmektir.” darb-ı meseliyle ifâde edilmekteydi. An-
cak âyet-i kerîme, birçok yönden darb-ı meselden üstündür. Şöyle ki:

                                                            
145
DİA “Îcâz” md., c: 21, s.392; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.106. Ayrıca bkz:
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-sâir, s. 264; Kazvînî, Telhîsu’l-Miftâh, s. 140; Teftâzânî, el-Mutavvel, s.
222; Desûkî, Hâşiye alâ Muhtasaru’l-Meânî, s. 391; Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 427; İbn-i Sinân el-
Hafâcî, Sırru’l-fesâha, s. 199; Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 175; Suyûtî, el-İtkân fî
Ulûmi’l- Kur’ân, s. 809; Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 220; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa,
s.194; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 171; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 400; Atîk,
İlmu’l-Meânî, s. 170; Mıtracî, el-Câmi’ li funûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 86; Bekrî, el-Belâğatü’l-
Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 196; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,29; el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr
ve kavâiduhû, s. 272; Mehmed Rıfat, Mecâmiu’l-Edeb, s. 214; Recâizâde Mahmud Ekrem, Ta’lîm-i
Edebiyyât, s. 163; Ahmed Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, s. 118; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve
Teorileri, s. 115; Muallim Nâci, Istılâhât-ı Edebiyye, s. 46; Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lûgati, s.
58; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 357-359; Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, s. 68; Karataş, Ede-
biyat Terimleri Sözlüğü, s. 214; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II) , Yüzüncü
Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy: 3, Yıl: 2002, s. 254; Özdemir, ‘Bir Belâğat
Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy:19, (Bahar 2004), s. 312.
146
Hâşimî, a.g.e., s.193; Zevbeî, a.g.e., s. 400.
147
Bakara sûresi, 2/164.

43 
 
 1- Darb-ı meselde tekrar (‫ )اﻟﻘﺘﻞ‬mevcuttur, âyet-i kerîmede ise
tekrar yoktur.

2- Her öldürme, yeni bir öldürme vak’âsını ortadan kaldıramaya-

bilir. Kan dâvâları gibi bâzı haksız öldürme hâdiseleri, daha
fazla öldürme fiillerine sebep olabilir.

3- Âyet-i kerîmedeki kelimeler arasında i’câz derecesinde uyum

vardır. Darb-ı mesel ise bu zâviyeden basittir.

4- Âyet-i kerîmedeki kelimeler (‫ﺣﻴَﺎ ٌة‬

َ ‫ص‬
ِ ‫ )ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ‬kulağa hoş gel-
mekte, rûhu incitmemektedir. Meselde ise (‫ )اﻟﻘﺘﻞ‬bu durumun
aksi söz konusudur.

5- Âyet-i kerîmede hazif mevcut değildir. Meselde ise hazif var-

dır ve mahzûf ibârenin takdîri şu şekildedir: ‫اﻟﻘﺘﻞ ِﻗﺼَﺎﺻ ًﺎ َأ ْﻧﻔَﻰ‬

‫ﻦ َﺗ ْﺮآِﻪ‬
ْ ‫ﻇﻠْﻤ ًﺎ ِﻣ‬
ُ ‫ﻟﻠْﻘ ْﺘ ِﻞ‬ Âyet-i kerîmede ‘kısas’ ile ‘hayat’ keli-
meleri arasında ‘tıbak’ sanatı mevcuttur.

6- Âyet-i kerîmedeki ‘kısas’ kelimesi, yaralama fiillerini de içine

almaktadır. Meselde ise sâdece öldürme sözkonusudur.

Kurân-ı Kerîm’de bu âyet-i kerîmeden başka pek çok âyette i‘câz

mertebesinde bir îcâz görünmektedir.148

                                                            
148
Muhammed Abduh, et-Tefsîru’l-menâr, İlgili âyetin tefsîrı; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklo-
pedisi, s.107-108.

44 
 
 B. ÎCÂZ-I KISAR ÖRNEKLERİ

1- Kur’ân-ı Kerîm ve Hadîs-i Şerîfler

a) Kur’ân-ı Kerîm

(1). Kur’ân-ı Kerîm’in Üslûbu ve Îcâz

Kurân-ı Kerîm, bir mânâyı ifâde ederken gereksiz bir lâfız kullan-
madığı gibi, gereğinden az lâfız kullanarak mânânın karışmasına veyâ an-
laşılmaz bir hâl almasına da sebep olmaz. Onun lâfız-mânâ dengesi konu-
sunda ölçülü olduğu görülür. Bu iş kolay görünürse de Kur’an’dan başka
kelâmlarda gerçekleştiğine pek rastlanmaz.

Suat Yıldırım bu husûsu şu sözleriyle ifâde etmektedir: “En belîğ

bir edîb bile ‘yeterli mânâ’ için ‘yeterli lâfız’ gâyeleri arasında ‘iki kuma
arasındaki koca gibidir’dir: Birini hoşnut ettikçe öbürünü kızdırır. Az ve
öz söylemek arzusu, mânânın aleyhine işler, kelâmı bilmece hâline getirir.
Mânâyı etraflıca anlatmaya yönelse, sözün uzadığı görülür. Bu da kelâmın
parlaklığını nisbeten giderir ve muhatap, asıl mânâ ile zâid mânâyı ayırd
edemeyecek duruma gelir. Edîbler bâzan dengeyi kurabilirlerse de, ekse-
riya bunu başaramazlar.”149

Mushaf-ı Şerîf-i açıp, Kur’an’dan herhangi bir cümleyi alıp keli-

melerini saydığımızda, sonra aynı mânâyı ifade eden eşit uzunluktaki baş-
ka bir sözü alıp mânâ yönünden bu sözleri, mânâ ve lâfız ölçüleriyle
muvâzene ettiğimizde neticede şunu göreceğiz: Kur’an lâfzında atılacak
hiçbir lâfız bulunmadığı halde, diğerinde çıkarıldığı veya değiştirildiği
takdirde zarar vermeyecek kelimeler bulunmaktadır.150

Binâenaleyh, Kur’ân-ı Kerîm ayetlerinin îcâz yönü bu açıklamalar

çerçevesinde ele alınmalı ve yukarıda “Îcâz’ın Tanımı ve Târihî Seyri”
bölümünde yer alan îcâz-itnâb mukayesesi kısmındaki bilgiler göz önünde
bulundurulmalıdır. Kur’ân-ı Kerîm’in uslûbuna dâir bu ön bilgilerden son-
ra, Kur’ân-ı Kerîm’de îcâz sanatının mevcûdiyetini gösteren bâzı âyet-i
kerîmeleri takdim edelim.

                                                            
149
Suat Yıldırım, Kur’an-ı Kerim ve Kur’an İlimlerine Giriş, s. 135.
150
Bkz: Yıldırım, a.g.e., s. 134-135.

45 
 
 (2). Kur’ân-ı Kerîm’den Örnekler151

( ‫ ) إﻟﺦ‬. ‫ﻦ‬
َ ‫ب ا ْﻟﻌَﺎ َﻟﻤِﻴ‬
‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ﻟّﻠ ِﻪ َر ﱢ‬
َ ‫ا ْﻟ‬

1.Hamd, Âlemlerin Rabbi, Allâh’a mahsustur.152

Fâtiha Sûresinin ikinci âyetindeki rabbu’l-âlemîn ibâresiyle, hiçbir

şey dışarıda bırakılmamak sûretiyle bütün varlıkların yaratılışı ifâde edil-
miştir.153

Aslında Fâtihâ Sûresi’nin tamâmında îcâz özellikleri görülür. O,

âdetâ Kur’ân-ı Kerîm’in bir özetidir. Öyle ki, Rasûlullah (s.a.v.) Fâtiha
Sûresini “Ümmü’l-Kitâb” olarak isimlendirmiştir. Zîra Fâtiha Sûresi, di-
ğer sûrelere nisbeten pek kısa olmasına rağmen Kur’ân-ı Kerîm’in temel
konuları olan;

1- Allah Teâlâ’ya dâvet ile O’nun zâtını ve sıfatlarını bildirme,

2- Üzerinde îmân ve hâlis ibâdetle yürünmesi gereken Sırât-ı

Müstakîm’i târif etme,

3- Ölüm sonrası hâli ve cennet ve cehennem ahvâlini açıklama,

4- Allah’ın dâvetine itaat edenlere, Allah’ın lütuflarını ve o dâvete

sırt dönenlerin durumlarını bildirme,

5- Kâfir topluluklarına karşı mücâdele etme husûsunu zikretme ve

6- Hayâtı ilâhî düsturlarla ma’mur etme mevzûlarını ya sarâhaten

ya da işâreten kapsamına almaktadır.154

.‫س‬
َ ‫ﺤ ِﺮ ِﺑﻤَﺎ ﻳَﻨ َﻔ ُﻊ اﻟﻨﱠﺎ‬
ْ ‫ﺠﺮِي ﻓِﻲ ا ْﻟ َﺒ‬
ْ ‫ﻚ اﱠﻟﺘِﻲ َﺗ‬
ِ ‫وَا ْﻟ ُﻔ ْﻠ‬

2.İnsanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden gemilerde

(elbette düşünen bir topluluk için deliller vardır.)155

                                                            
151
Bu kısımda yer verdiğimiz âyet-i kerîmelere âit meâller Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları’nca
hazırlanan meâlden alınmıştır.
152
el-Fâtiha sûresi, 1/2.
153
Kalkaşendî, Subhu’l-A’şâ, s. 359.
154
İbnü’l Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 255-257, Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 426-427.

46 
 
 Allah Teâlâ Bakara sûresi’nin, insanlar için ibret olabilecek husus-
ları zikrettiği 164. âyetiyle, gemilere de dikkat çekmektedir. Âyet-i

Kerîme’de, denizde seyreden gemilerin insana sağladığı yarar ‫ﺑﻤﺎ ﻳﻨﻔﻊ‬

‫ اﻟﻨﺎس‬ifâdesiyle vurgulanmaktadır. Bu ibâre, bu az lâfzıyla pek çok nime-
ti kapsamaktadır. Zîrâ “insanlara yarar sağlayacak şeyler” in dâhiline bü-
tün ticâret nevîleri ve ticâret malları ile umum insanların menfaatine olan
maddî-mânevî, dünyevî-uhrevî her türlü nimet girmektedir.156

.‫ﺣﻴَﺎ ٌة‬
َ ‫ص‬
ِ ‫َو َﻟ ُﻜ ْﻢ ﻓِﻲ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ‬

3.(Ey akıl sahipleri!) Kısasta sizin için hayat vardır. (Umulur ki bu

hükme uyarak korunursunuz.)157

Bu âyetin kelimeleri az, mânâsı ise çok engin ve zengindir. Âyet-i

Kerîmeden kast edilen mânâ şudur: İnsan birisini öldürdüğü zaman kendi-
sinin de öldürüleceğini bildiği takdirde, bu teşebbüsünden vazgeçer. Böy-
lece hem öldürmeyi düşündüğü insanın hayâtı hem de kendi hayâtı kur-
tulmuş olur. Böylelikle ömürler uzar, nesil çoğalır, herkes kendisine fay-
dalı olacak işlere yönelir ve toplum içindeki düzen sağlanmış olur.158 Bu
âyetin nâzil olduğu dönemde Araplar arasında aynı düşünce “Öldürmeyi

ortadan kaldırmanın yolu, öldürmektir.”( ‫ )اﻟﻘﺘﻞ أﻧﻔﻰ ﻟﻠﻘﺘﻞ‬şeklinde ifâde

ediliyordu. Kur’ân-ı Kerîm’in ifâdesiyle Araplara âit bu söz arasında

                                                                                                                                                   
155
Bakara sûresi, 2/164.
156
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 176; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî,
s. 401; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 194(dipnot); Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 171; Merâğî, Ulûmu’l-
Belâğa, s. 171; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, “Alıştırmaların Cevapları” kısmı, s. 142.
157
Bakara sûresi, 2/179.
158
Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 106-108. Ayrıca bkz: Çöğenli, Telhîs Tercemesi, s.
82-83; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,34-36; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-
Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002 s. 255-257;
Sevim Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy: 19 (Bahar
2004 ), s. 312-313.

47 
 
mukâyese159 yapılırken âyet lehinde zikredilen üstünlüklerinin çoğu onun
îcâz yönüyle ilgilidir.160

‫ﻦ َوهُﻢ‬
ُ ‫ﻚ َﻟ ُﻬ ُﻢ ا َﻷ ْﻣ‬
َ ‫ﻈ ْﻠ ٍﻢ ُأ ْوﻟَـ ِﺌ‬
ُ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮ ْا َو َﻟ ْﻢ َﻳ ْﻠ ِﺒﺴُﻮ ْا إِﻳﻤَﺎ َﻧﻬُﻢ ِﺑ‬
َ ‫اﱠﻟﺬِﻳ‬

.‫ن‬
َ ‫ﱡﻣ ْﻬ َﺘﺪُو‬

4.Îmân edip de îmanlarına zulmü (şirki) bulaştırmayanlar var ya;

işte güven onların hakkıdır. Doğru yolu bulmuş olanlar da onlardır.161

Âyet-i kerîme’de geçen “‫ﻦ‬

ُ ‫ا َﻷ ْﻣ‬ ‫ ” َﻟ ُﻬ ُﻢ‬ibâresi özlü bir lâfızdır. Zîra
bu “emn” kelimesinin zımnında insanoğlunun hoşlandığı her şey mevcut-
tur. Çünkü bununla fakirlik ve ölüm korkusu insandan uzaklaşır, nimetle-
rin elden çıkması ve nikmetlerin başa gelmesi gibi endişeler ve hoşa git-
meyen her nevî durumlar insan için sıkıntı olmaktan çıkar. Bu kelime gibi
kapsamlı, muhtevâsı geniş bir başka kelime görmek pek mümkün değil-
dir.162

‫ﺷ َﺮﺑُﻮ ْا َو َﻻ‬
ْ ‫ﺠ ٍﺪ و ُآﻠُﻮ ْا وَا‬
ِ‫ﺴ‬ْ ‫ﺧﺬُو ْا زِﻳ َﻨ َﺘ ُﻜ ْﻢ ﻋِﻨ َﺪ ُآﻞﱢ َﻣ‬
ُ ‫ﻳَﺎ َﺑﻨِﻲ ﺁ َد َم‬
.‫ﺴ ِﺮﻓُﻮ ْا‬
ْ ‫ُﺗ‬
5.Ey Âdemoğulları! Her câmide ziynetinizi takının (güzel ve temiz
giyinin). Yiyin için fakat isrâf etmeyin.163

                                                            
159
Bu mukâyese için bkz: Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 222-225; Suyûtî, el-İtkân fî
Ulûmi’l-Kur’ân, s. 814-816.
160
Saraç, DİA “Îcâz” md., c: 21, s.392. Ayrıca bkz: Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s.
175; Râzî, Nihâyetü’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-İ’câz, s. 176-177; Sekkâkî, Miftâhu’l-Ulûm, s. 133; Bâbertî,
Şerhu’t-Telhîs, s. 427-430; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s.171; Atîk, İlmu’l-Meânî, s.170; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s.194; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 401; Besyûnî, Min
Belâğati’n-Nazmi’l-Kur’ânî, s. 280-282; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 281.
161
En’âm sûresi, 6/82.
162
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s.176; İbnü’l Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s.336; Kalkaşendî,
Subhu’l-A’şâ, s. 360; Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 221; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-
Vâzıha, s. 290; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 281.
163
A’râf sûresi, 7/31.

48 
 
 Âyet-i kerîmenin ‫ﺮﻓُﻮ ْا‬
ِ‫ﺴ‬ْ ‫ُﺗ‬ ‫ﻻ‬
َ ‫ﺷ َﺮﺑُﻮ ْا َو‬
ْ ‫ ُآﻠُﻮ ْا وَا‬kısmı anlam îtibârıyla
pek engindir. Zîra helâl dâiresi geniştir ve isrâfa girilmedikçe yiyip-içme
mevzuunda bir sınırlama yoktur.

Ayrıca âyet-i kerîme çeşitli nahiv konularını içermesi yönüyle de

zenginlik arzetmektedir. Çünkü ibâre böyle kısalığına rağmen, “nidâ”,
“umûm”, “husûs”, “emir”, “nehiy”, “ibâha” ve “haber” gibi kelâmın temel
kâidelerinin örneklerini kendisinde toplamıştır.164

‫ﺳ ﱠﺘ ِﺔ َأﻳﱠﺎ ٍم ُﺛﻢﱠ‬
ِ ‫ض ﻓِﻲ‬
َ ‫ت وَا َﻷ ْر‬
ِ ‫ﺴﻤَﺎوَا‬
‫ﻖ اﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ ‫ن َرﺑﱠ ُﻜ ُﻢ اﻟﻠّ ُﻪ اﱠﻟﺬِي‬
‫ِإ ﱠ‬

‫ﺲ وَا ْﻟ َﻘ َﻤ َﺮ‬
َ ‫ﺸ ْﻤ‬
‫ﺣﺜِﻴﺜًﺎ وَاﻟ ﱠ‬
َ ‫ﻄُﻠ ُﺒ ُﻪ‬
ْ ‫ش ُﻳ ْﻐﺸِﻲ اﻟﱠﻠ ْﻴ َﻞ اﻟ ﱠﻨﻬَﺎ َر َﻳ‬
ِ ‫ﻋﻠَﻰ ا ْﻟ َﻌ ْﺮ‬
َ ‫ﺳ َﺘﻮَى‬
ْ ‫ا‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ب ا ْﻟﻌَﺎ َﻟﻤِﻴ‬
‫ك اﻟﻠّ ُﻪ َر ﱡ‬
َ ‫ﻖ وَا َﻷ ْﻣ ُﺮ َﺗﺒَﺎ َر‬
ُ ‫ﺨ ْﻠ‬
َ ‫ت ِﺑ َﺄ ْﻣ ِﺮ ِﻩ َأ َﻻ َﻟ ُﻪ ا ْﻟ‬
ٍ ‫ﺨﺮَا‬
‫ﺴﱠ‬َ ‫وَاﻟ ﱡﻨﺠُﻮ َم ُﻣ‬

6.Şüphesiz sizin Rabbiniz, gökleri ve yeri altı gün içinde (altı evre-
de) yaratan ve Arş’a165 kurulan, geceyi, kendisini durmadan takip eden
gündüze katan, güneşi, ayı ve bütün yıldızları da buyruğuna tabi olarak
yaratan Allah’tır. Dikkat edin, yaratmak da, emretmek de yalnız O’na
mahsustur. Âlemlerin Rabbi olan Allâh’ın şânı yücedir.166

Bu âyet-i kerîme yaratma ve emirlere dâir her türlü fiilin Allah Te-
âlâ’nın yed-i kudretinde olduğuna kapsamlı ve derin bir şekilde delâlet
etmektedir. Öyle ki bu âyet, göklerin ve yerin yaratılışına dâir uyarıda bu-
lunmakta, arş’a istivâ konusuna dikkat çekmekte, gece-gündüzün her dâim
birbirlerini takiplerini göz önüne sermekte ve güneş, ay ve yıldızların ha-
reketlerinin ancak O’nun emriyle mümkün olduğunu ifâde etmektedir.

Daha sonra bu ibâreleri, bir tenbih edatı olan ‫ أﻻ‬ile başlayan bir cümle
tâkip etmektedir. Bu cümle ‫ْﺮ‬
ُ ‫ﻷﻣ‬
َ ‫وَا‬ ‫ﻖ‬
ُ ‫ﺨ ْﻠ‬
َ ‫ﻻ َﻟ ُﻪ ا ْﻟ‬
َ ‫َأ‬ cümlesidir ki “halk” ve
“emr”in tümüyle sâdece Allah Teâlâ’ya mahsûs olduğunu göstermektedir.
“Halk ve emir” dâiresinin ne derece geniş olduğu ise insan tasavvurunu

                                                            
164
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 813; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.109.
165
Arş, kudret ve hâkimiyet tahtı, sınırsız kudret makamı demektir.
166
A’râf sûresi, 7/54.

49 
 
aşkındır.167 Kur’ân-ı Kerîm’in i’câzının, idrakleri zorlayan îcâz mertebesi,
bu âyetiyle de zâhir olmaktadır.168

Ayrıca bu ifâdenin anlam genişliğine dikkat çekmek için Abdullah

b. Ömer’in (r.a.) “‫ﻄُﻠﺒْﻪ‬

ْ ‫ﻲ ٌء َﻓ ْﻠ َﻴ‬
ْ ‫ﺷ‬
َ ‫ﻲ ﻟﻪ‬
َ ‫“ ”ﻣَﻦ َﺑ ِﻘ‬Kimin bir şeyi kalmışsa
onu istesin.” dediği de rivâyet edilmiştir.169 Görüldüğü üzere, yalnızca iki
kelime, bütün eşyâyı (varlıkları) tamâmıyla içine almaktadır.170

.‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ ا ْﻟﺠَﺎ ِهﻠِﻴ‬
ِ‫ﻋ‬
َ ‫ض‬
ْ ‫ﻋ ِﺮ‬
ْ ‫ف َوَأ‬
ِ ‫ﺧ ِﺬ ا ْﻟ َﻌ ْﻔ َﻮ َو ْأ ُﻣ ْﺮ ﺑِﺎ ْﻟ ُﻌ ْﺮ‬
ُ
7.Sen af yolunu tut, iyiliği emret, cahillerden yüz çevir.171

Bu âyet-i kerîme, üç cümleden ibâret kısa ifâdesiyle birçok güzel

ahlâk prensiplerini ihtivâ etmektedir.172 Bu hitap, Hz. Peygambere ve do-
layısıyla onun şahsında diğer Müslümanlara yapılan bir hitaptır. Âyet-i
kerîmede, insanlara, kolaylaştırıcı olmaları tavsiye edilmektedir.173 Çün-
kü;

“Af yolunu tercih et” düstûrunda; her türlü hakka saygı, dîne dâvet
metodunda yumuşaklık ve tolerans, kötülüğe karşı hoşgörü ve her durum-
da şefkatli olma gibi ahlâkî esaslar vardır.

“İyiliği emret” düstûrunda da akrabâlık bağlarına riâyet etmek, dili

yanlış sözden ve gözü yanlış bakıştan muhâfaza etmek, insanlara sıkıntı
vermemek ve onlara sıkıntı veren durumları izâle etmek ve Allah yoluna
dâvette hikmet ve mev’ize-i hasene esaslarına mutâbık hareket etmek vb.
kıstaslar mevcuttur.

                                                            
167
Besyûnî, Min Belâğati’n-nazmi’l-Kur’ânî, s. 276.
168
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 176401.
169
Ebû Hilâl el-Askerî, a.g.e., s.172; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 171, Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s.171.
170
Kalkaşendî, Subhu’l- a‘şâ, s. 359-360; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s.193; Cârim-Emîn, el-
Belâğatü’l-vâzıha, s. 288; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 281.
171
A’râf sûresi, 7/199.
172
İbn-i Reşîk el-Kayrevânî, el-Umde fî mehâsini’ş-şi’r, s. 435; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye,
I,38; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s; 197; Hâşimî, a.g.e., s.193-194(Dipnot);
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 399; Bolelli, a.g.e., s. 281; Akdemir, Belâğat Te-
rimleri Ansiklopedisi, s. 106; Saraç, DİA “Îcâz” md., c: , s.392.
173
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, sy:19, (Bahar 2004), s.
311.

50 
 
 “Câhillerden yüz çevir” düstûrunda ise onlarla muâmeleler
esnâsında ağırbaşlı hareket etmek, onlara karşı iyi davranışlar sergilemek,
takındıkları kaba tavırlara karşı sabırlı olmak ve öfkeyle karşılık verme-
mek gibi meziyetler bulunmaktadır.174

‫ﻲ‬
َ‫ﻀ‬
ِ ‫ﺾ ا ْﻟﻤَﺎء َو ُﻗ‬
َ ‫ﺳﻤَﺎء َأ ْﻗ ِﻠﻌِﻲ َوﻏِﻴ‬
َ ‫ك َوﻳَﺎ‬
ِ ‫ض ا ْﺑ َﻠﻌِﻲ ﻣَﺎء‬
ُ ‫َوﻗِﻴ َﻞ ﻳَﺎ َأ ْر‬
.‫ﻦ‬
َ ‫ي َوﻗِﻴ َﻞ ُﺑﻌْﺪًا ﱢﻟ ْﻠ َﻘ ْﻮ ِم اﻟﻈﱠﺎ ِﻟﻤِﻴ‬
‫ﻋﻠَﻰ ا ْﻟﺠُﻮ ِد ﱢ‬
َ ‫ت‬
ْ ‫ﺳ َﺘ َﻮ‬
ْ ‫ا َﻷ ْﻣ ُﺮ وَا‬
8.“Ey yeryüzü! Yut suyunu. Ey gök! Tut suyunu” denildi. Su çekil-
di, iş bitirildi. Gemi de Cûdî’ye oturdu ve “Zalimler topluluğu, Allah’ın
rahmetinden uzak olsun!” denildi.175

Nuh Tûfânı’nın netîcesini gözler önüne seren bu âyet-i celîle,176

insanoğluna, vecîz ve fasîh bir lisanla kudret-i ilâhiyyenin delil ve
işâretlerini sunmaktadır.177

Âyet-i celîle, mânâda ihlâle düşmeden mevcut hâli tasvir etme

husûsunda, anlam akışındaki güzelliğiyle berâber nazmındaki hüsün ve lâ-
fızlarındaki kıymet ile de eşsiz bir mâhiyet arzetmektedir.178 Zikredilen
özellikler hâricinde, bu âyet-i celîle “emir, nehiy, haber, nidâ, tavsîf ve
tesmiye” gibi nahiv konularını ve belâğat sanatlarını bir arada ihtivâ etme-
si yönüyle de mûcezdir.179

Hulâsâ, Allah Teâlâ, yeryüzünde meydana gelen olayların en bü-

yüğünü az bir lâfızla berâber pek kapsamlı bir şekilde tasvir etmiştir.180

.‫ﻦ‬
َ ‫ﺸ ِﺮآِﻴ‬
ْ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤ‬
ِ‫ﻋ‬
َ ‫ض‬
ْ ‫ﻋ ِﺮ‬
ْ ‫ع ِﺑﻤَﺎ ُﺗ ْﺆ َﻣ ُﺮ َوَأ‬
ْ ‫ﺻ َﺪ‬
ْ ‫ﻓَﺎ‬
                                                            
174
Kalkaşendî, Subhu’l-A’şâ, s.360; Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 177; İbnü’l Esîr, el-
Meselü’s-Sâir, s.336; Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 221; Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-
Kur’ân, s. 812; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s.171; Besyûnî, Min Belâğati’n-Nazmi’l-Kur’ânî, s. 276-
277; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 292( Ayrıca kitabın “Alıştırmaların Cevapları” kısmı, s.
138.); Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 359.
175
Hûd sûresi, 11/44.
176
Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s.230-231; İbn-i Reşîk el-Kayrevânî, el-Umde fî
Mehâsini’ş-Şi’r, s. 435; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,38.
177
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 176; Atîk, İlmu’l-Meânî, s.171;
178
Suyûtî, a.g.e., s. 812.
179
Zerkeşî, a.g.e., s.227; Suyûtî, a.g.e., s. 812.
180
Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 293.( Ayrıca kitabın “Alıştırmaların Cevapları” kısmı, s.
139.)

51 
 
 9.Ey Muhammed! Şimdi sen, sana emrolunanı açıkça ortaya koy
ve Allah’a ortak koşanlara aldırış etme.181

Rasûlüllah (s.a.v.), üç sene boyunca İslâm’a dâveti gizli sürdür-

müş, sonra bu âyetin emriyle açık dâvete başlamıştır. Yâni Allah Teâlâ bu
âyet-i kerîme ile Rasûlünden İslâm dâvetini artık izhâr etmesini ve bütün

insanlara tebyîn etmesini vahyetmiştir.182 Bu kısa ibâre ( ‫ع ِﺑﻤَﺎ‬

ْ ‫ﺻ َﺪ‬
ْ ‫ﻓَﺎ‬
‫ ) ُﺗ ْﺆ َﻣ ُﺮ‬en geniş mânâsıyla risâlete dâir bütün meseleleri183 ve nübüvvetin
bütün cüzlerini184 içermektedir.185 Bu bilgilerin yanında, bâzı bedevîlerin,
bu âyeti işittiklerinde, âyetin sâhip olduğu fesâhat sebebiyle secdeye ka-
pandıkları da nakledilmiştir.186

‫ﻦ‬
ِ‫ﻋ‬
َ ‫ن َوإِﻳﺘَﺎء ذِي ا ْﻟ ُﻘ ْﺮﺑَﻰ َو َﻳ ْﻨﻬَﻰ‬
ِ ‫ﺣﺴَﺎ‬
ْ ‫ن اﻟّﻠ َﻪ َﻳ ْﺄ ُﻣ ُﺮ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﺪ ِل وَا ِﻹ‬
‫ِإ ﱠ‬
.‫ن‬
َ ‫ﻈ ُﻜ ْﻢ َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻜ ْﻢ َﺗ َﺬ ﱠآﺮُو‬
ُ ‫ﻲ َﻳ ِﻌ‬
ِ ‫ﺤﺸَﺎء وَا ْﻟﻤُﻨ َﻜ ِﺮ وَا ْﻟ َﺒ ْﻐ‬
ْ ‫ا ْﻟ َﻔ‬
10.Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi
emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutası-
nız diye size öğüt veriyor.187

Kapsamlı mânâlar ihtivâ eden188 bu âyet-i kerîme için Abdullah b.

Mes’ûd (r.a.) şöyle demiştir: “Kur’ân-ı Kerîm’de ‘hayr’ı ve ‘şerr’i kapsa-
ma yönüyle bu âyetten daha şumüllü bir âyet yoktur.” Evet, bu âyet-i
kerîme bütün hayır ve şer işlerini özetlemiştir.189 Ayet-i kerîme’de üçü
hayır ve üçü şer olmak üzere kapsamı geniş altı kavram yer almaktadır:

                                                            
181
Hicr sûresi, 15/94.
182
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 813; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,37; Besyûnî,
Min Belâğati’n-Nazmi’l-Kur’ânî, s. 278.
183
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 176.
184
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 399.
185
Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s.226;
186
Suyûtî, a.g.e., s. 813.
187
Nahl sûresi, 16/90.
188
Bu âyet-i kerîme bâzı eserlerde (el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve Kavâiduhû, s. 272; Saraç, DİA “Îcâz”
md., c: 21 , s.393.)“îcâz-ı câmi’” türüne örnek gösterilmektedir. Ancak biz bu çalışmamızda takip
ettiğimiz metod çerçevesinde îcâzı “’ıcâz-ı kısar” ve “îcâz-ı hazif” şeklinde ikiye ayırmamız sebe-
biyle bu âyeti îcâz-ı kısar bağlamında ele aldık.
189
Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 108.

52 
 
 1)Âyetle emredilen “Adl” , Sırât-ı Müstakîm, Allah Teâlâ’nın
ümmet-i Muhammed’i üzerine koyduğu, ifrat ve tefritten uzak, orta yol

(190‫س‬
ِ ‫ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﺷ َﻬﺪَاء‬
ُ ‫ﺳﻄًﺎ ﱢﻟ َﺘﻜُﻮﻧُﻮ ْا‬
َ ‫ﺟ َﻌ ْﻠﻨَﺎ ُآ ْﻢ ُأ ﱠﻣ ًﺔ َو‬
َ ‫ﻚ‬
َ ‫ ) َو َآ َﺬ ِﻟ‬demektir. Bu
orta yol, hem îtikâd hem ibâdet hem de ahlâk zâviyesinden olmak üzere
bütün söz ve fiillerde geçerlidir.

2)“İhsân”, kulluk vazîfelerinde ihlâs ve murâkabe anlamına gel-

mektedir ve bir hadîs-i şerifte şöyle geçmektedir: ( ‫ﷲ‬

َ ‫ن َﺗ ْﻌﺒُﺪ ا‬
ْ ‫نأ‬
ُ ‫ا ِﻹﺣْﺴﺎ‬191
‫ك‬
َ ‫ن ﻟَﻢ َﺗﻜُﻦ ﺗَﺮاﻩ ﻓﺈﻧّﻪ ﻳَﺮا‬
ْ ‫ﻚ ﺗَﺮا ُﻩ ﻓَﺈ‬
َ ‫ )آﺄ ّﻧ‬ki kulluğu hâlis bir niyetle yapmak
demektir. İhsân aynı zamanda hudû’ (‫)ﺧﻀﻮع‬ ve itkân (‫) إﺗﻘﺎن‬
mânâlarına da gelmektedir.

3)“Akrabâya vermek” hükmü ise yerine getirilmesi gereken her

türlü nâfileyi kapsamaktadır.

4)Âyetle nehyedilen “fehşâ” (‫ﻓﺤﺸﺎء‬ ) , şehevânî duyguların kuv-

vetine işârettir ve onlardan sakınmayı emretmektedir.

5)“Münker” (‫)ﻣﻨﻜﺮ‬, şer’an yasak kılınmış bütün meseleleri ve öf-

ke hissinin aşırı netîcelerini nazara vermekte ve İslâmî literatürde
ma’rûfun karşıtı olan münkerin her çeşidinden uzak durulması emredil-
mektedir.

6)“Bağy” (‫ )ﺑﻐﻲ‬ise Allah Teâlâ’nın koyduğu ve uzak durulmasını

istediği sınırlara yaklaşma veyâ onları aşma mânâsını taşımaktadır ve
Müslüman kişinin kendisinden korunmasının emredildiği hususlardan bi-
ridir.192

                                                            
190
el-Bakara sûresi, 2/143. “İşte böylece sizin insanlığa şâhitler olmanız için sizi mûtedil bir millet
kıldık.”
191
İhsân, Allâh’a, O’nu (c.c.) görüyormuşçasına kulluk etmendir. Her ne kadar sen onu görmesen
de O (c.c.) seni görmektedir. Buhârî, Îmân, 37; Müslim, Îmân, 7; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16.
192
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 810-811; İbnü’l Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 321-322;
Besyûnî, Min Belâğati’n-Nazmi’l-Kur’ânî, s.277-278; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s.281-282.
Ayrıca bkz: Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s. 205.

53 
 
 ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻪ َﻓ َﺄ ْﻟﻘِﻴ ِﻪ ﻓِﻲ ا ْﻟ َﻴ ﱢﻢ‬
َ ‫ﺖ‬
ِ ‫ﺧ ْﻔ‬
ِ ‫ﺿﻌِﻴ ِﻪ َﻓ ِﺈذَا‬
ِ ‫ن َأ ْر‬
ْ ‫ﺣ ْﻴﻨَﺎ ِإﻟَﻰ ُأمﱢ ﻣُﻮﺳَﻰ َأ‬
َ ‫َوَأ ْو‬
.‫ﻦ‬
َ ‫ﺳﻠِﻴ‬
َ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤ ْﺮ‬
َ ‫ﻋﻠُﻮ ُﻩ ِﻣ‬
ِ ‫ﻚ َوﺟَﺎ‬
ِ ‫ﺤ َﺰﻧِﻲ ِإﻧﱠﺎ َرادﱡو ُﻩ ِإ َﻟ ْﻴ‬
ْ ‫َوﻟَﺎ َﺗﺨَﺎﻓِﻲ َوﻟَﺎ َﺗ‬
11.Mûsâ’nın annesine, “Onu emzir, başına bir şey gelmesinden
korktuğun zaman onu denize (Nil’e) bırak, korkma, üzülme. Çünkü biz onu
sana döndüreceğiz ve onu peygamberlerden kılacağız” diye ilhâm ettik.193

Bu âyet-i kerîme, İbnu’l-Arabî’ye göre fesâhat yönüyle Kur’ân-ı

Kerîm’in en muazzam âyetlerinden biridir. Zîra hem mânâsı cihetiyle en-

gin hem de bu mûcez lâfzıyla iki emiri (‫) ارﺿﻌﻴﻪ… ﻓﺎﻟﻘﻴﻪ‬, iki nehyi
(‫ وﻻ ﺗﺤﺰﻧﻲ‬... ‫) وﻻ ﺗﺨﺎﻓﻲ‬, iki haber ve iki beşâreti ( ‫اﻧﺎ رادّوﻩ اﻟﻴﻚ‬
‫ ) وﺟﺎﻋﻠﻮﻩ ﻣﻦ اﻟﻤﺮﺳﻠﻴﻦ‬ihtivâ etmektedir.194
Mûcez olmasının yanında pek fasîh olan bu âyet-i kerîme ile alâka-
lı olarak şöyle bir olay da anlatılmaktadır: Bir keresinde İbnu’l-Esmaî bir
şiir inşâd eden bedevî bir kadına rastladı ve onun sözlerindeki fesâhate
hayran kalarak kadına şöyle dedi: Allah aşkına! Bu ne fesâhat!? Kadın ise

‫ﺿﻌِﻴ ِﻪ‬
ِ ‫ن َأ ْر‬
ْ ‫ﺣ ْﻴﻨَﺎ ِإﻟَﻰ ُأمﱢ ﻣُﻮﺳَﻰ َأ‬
َ ‫َوَأ ْو‬ âyeti nâzil olmuşken bu da denir
mi?195

‫ﺲ‬
ُ ‫ﺸ َﺘﻬِﻴ ِﻪ ا ْﻟﺄَﻧ ُﻔ‬
ْ ‫ب َوﻓِﻴﻬَﺎ ﻣَﺎ َﺗ‬
ٍ ‫ﺐ َوَأ ْآﻮَا‬
ٍ ‫ف ﻣﱢﻦ َذ َه‬
ٍ ‫ﺼﺤَﺎ‬
ِ ‫ﻋ َﻠ ْﻴﻬِﻢ ِﺑ‬
َ ‫ف‬
ُ ‫ُﻳﻄَﺎ‬
.‫ن‬
َ ‫ﻦ َوأَﻧ ُﺘ ْﻢ ﻓِﻴﻬَﺎ ﺧَﺎ ِﻟﺪُو‬
ُ ‫ﻋ ُﻴ‬
ْ ‫َو َﺗ َﻠ ﱡﺬ ا ْﻟ َﺄ‬
12.Onlar için altın tepsiler ve kadehler dolaştırılır. Canlarının is-
tediği ve gözlerinin hoşlandığı her şey oradadır. Siz orada ebedî olarak
kalacaksınız.196

(‫ﻦ‬
ُ ‫ﻋ ُﻴ‬
ْ ‫ﺲ َو َﺗ َﻠ ﱡﺬ ا ْﻟ َﺄ‬
ُ ‫ﺸ َﺘﻬِﻴ ِﻪ ا ْﻟﺄَﻧ ُﻔ‬
ْ ‫)ﻓِﻴﻬَﺎ ﻣَﺎ َﺗ‬ âyet-i kerîmesiyle Allah
Teâlâ, insan rûhunun ve bedeninin meyledeceği cennetteki bütün güzellik-
lere ve onun nîmetlerinin çokluğuna işâret etmektedir.197 Bu hususta

                                                            
193
Kasas sûresi, 28/7.
194
Suyûtî, a.g.e., s. 813; Besyûnî, a.g.e., s. 279-280.
195
Besyûnî, a.g.e., s. 280.
196
Zuhruf sûresi, 43/71.
197
Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 230.

54 
 
Rasûlüllah (s.a.v.) de cennet nîmetlerini tavsif ederken şöyle buyurmakta-
dır:

198
.‫ﺐ َﺑﺸَﺮ‬
ِ ‫ﻋﻠَﻰ َﻗ ْﻠ‬
َ ‫ﻄ َﺮ‬
َ‫ﺧ‬َ ‫ﺖ وﻻ‬
ْ ‫ﺳ ِﻤ َﻌ‬
َ ‫ن‬
ٌ ‫ت وَﻻ ُأ ُذ‬
ْ ‫ﻦ رَأ‬
ٌ ‫ﻋ ْﻴ‬
َ ‫ﻣَﺎ ﻻ‬
Binâenaleyh, cennette insan aklının veya hayâlinin aldığı her türlü
güzellik mevcuttur.199 Ancak bunun ötesinde aklın ve fikrin tasavvurlarını
aşkın, dünyevî kemiyet ve keyfiyet ölçülerinin çok ötesinde daha pek çok
lutuf bulunmaktadır.200

Bütün mahlûkât cennet nîmetlerini anlatmak için bir araya gelse,

altından kalkamayacakları bir işe girişmişler demektir. Ancak bu âyet-i
kerîme bu iki lâfzıyla bütün bu mânâları cem’ etmiştir.201

. ‫ع َو َﻣﻘَﺎ ٍم َآﺮِﻳ ٍﻢ‬

ٍ ‫ن َو ُزرُو‬
ٍ ‫ﻋﻴُﻮ‬
ُ ‫ت َو‬
ٍ ‫ﺟﻨﱠﺎ‬
َ ‫َآ ْﻢ َﺗ َﺮآُﻮا ﻣِﻦ‬

13.Onlar geride nice bahçeler, nice pınarlar bıraktılar. Nice ekin-

ler, nice güzel konaklar!202

Bu âyet-i kerîme; dünyâ hayâtının geçiciliğini, insanın, kendisini

kendisine yeterli görmemesinin gerekliliğini, gururdan sakınmasının ve
yapması îcâb eden işleri imhâl etmemesinin zarûretini gâyet hayranlık ve-
rici bir tarzda beyân etmektedir.203

.‫ن‬
َ ‫ﻋ ْﻨﻬَﺎ َوﻟَﺎ ﻳُﻨ ِﺰﻓُﻮ‬
َ ‫ن‬
َ ‫ﺼ ﱠﺪﻋُﻮ‬
َ ‫ﻟَﺎ ُﻳ‬

                                                            
198
Hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insanın kalbinin düşün-
mediği (nîmetler) Buhârî, Bed’u’l-Halk, 8; Müslim, Kitâbu’l-cenneti ve sıfâti neîmihâ ve
ehlihâ, 1.
199
Besyûnî, Min Belâğati’n-Nazmi’l-Kur’ânî, s. 276.
200
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 177; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 292.( Ay-
rıca kitabın “Alıştırmaların Cevapları” kısmı, s. 138.)
201
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 813.
202
Duhân sûresi, 44/25-26.
203
Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s.225.

55 
 
 14.(İçmekle) başlarının dönmeyeceği ve sarhoş olmayacakları (iç-
kiler)204

Allah Teâlâ bu âyet-i kerîmeyle cennettekilere sunulacak içecekle-

rin özelliklerini belirtmektedir. Ancak bu betimleme yapılırken dünyevî
içkilerin kusurları akla getirilmektedir: Dünyevî içeceklerin bir kısmı be-
den, akıl veyâ ruh sağlığına zarar vermekte, ayrıca sâhip olunan servetin
gereksiz yere harcanmasına sebep olmaktadır.205 Oysa cennet içkileri bü-
tün bu kusurlardan tamâmen sâlimdir ve âyet-i kerîme bu husûsa değin-
mektedir.

‫ﺣ ٌﺪ* اﻟﻠﱠ ُﻪ اﻟﺼﱠ َﻤ ُﺪ * َﻟ ْﻢ َﻳ ِﻠ ْﺪ َو َﻟ ْﻢ ﻳُﻮ َﻟ ْﺪ * َو َﻟ ْﻢ َﻳﻜُﻦ ﻟﱠ ُﻪ‬

َ ‫ُﻗ ْﻞ ُه َﻮ اﻟﱠﻠ ُﻪ َأ‬

.‫ﺣ ٌﺪ‬
َ ‫ُآ ُﻔﻮًا َأ‬

15.De ki: “O, Allah’tır, bir tektir.”“Allah Samed’dir. (Her şey

O’na muhtaçtır; O, hiçbir şeye muhtaç değildir.)”O’ndan çocuk olmamış-
tır (Kimsenin babası değildir). Kendisi de doğmamıştır (kimsenin çocuğu
değildir).” “Hiçbir şey O’na denk ve benzer değildir.”206

Allah Teâlâ’nın kuddûsiyetini ( tenzîh; Allah Teâlâ’yı, O’nun

zâtına yakışmayacak sıfat ve fiillerden tebrie etmek) mükemmel derecede
îlân eden,207 üç olumlu ve üç olumsuz cümleden meydana gelen bu sûre,
îcâzın zirvesinde bir belâğat mûcizesidir. Şöyle ki bu muazzam sûre,
ihtivâ ettiği tevhid delilleriyle kırka yakın bâtıl fırkanın görüşlerini çürüt-
mektedir.208 Bahâeddîn b. Şeddâd, tasnîf ettiği eserinde bu görüşleri ser-
detmiştir.209 Bu özellikleriyle İhlâs sûresi –yukarıda Fâtihâ sûresi örne-

                                                            
204
el-Vâkıa sûresi, 56/19.
205
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 176; Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s.226;
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 812; Mısrî, Nazariyyetü’l-Câhız fi’l-Belâğa, s. 110.
206
İhlâs sûresi, 112/1-2-3-4.
207
Zerkeşî, a.g.e., s.225.
208
Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 108.
209
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 812.

56 
 
 ğinde sıralanan– Kurân’ı Kerîm’in temel konuları zâviyesinden Kur’ân-ı
Kerîm’in üçte biri konumundadır.210

b) Hadîs-i Şerîfler

(1). Sünnet-i Seniyye’de Îcâz

Rasûlüllah’ın (s.a.v.) hadislerinde de îcâz sanatınına riâyetin211 pek

çok güzel örnekleri vardır. Zâten kendisi bu durumu 212

‫ﺖ ﺟَﻮا ِﻣ َﻊ‬
ُ ‫اُوﺗِﻴ‬
‫“ ا ْﻟ َﻜ ِﻠ ِﻢ‬Bana az sözle çok mânâ ifâde etme husûsiyeti lutfedildi.”213 buyura-
rak belirtmiştir.

Allah Rasûlü, kendilerine bakan yönüyle îcâz meselesine değinme-

lerinin yanında ashâb-ı kirâma da anlatımlarında îcâz kuralına riâyet etme-
leri yönünde tavsiyelerde bulunmuşlardır. Meselâ Cerîr b. Abdullah’a

.‫ﺟﺘَﻚ ﻓَﻼ ﺗَﺘﻜﻠّﻒ‬

َ ‫ﺖ ﺣﺎ‬
َ ‫ﺟ ْﺰ وَإذا َﺑ َﻠ ْﻐ‬
ِ ‫ﺖ ﻓَﺄو‬
َ ‫ﺟﺮِﻳ ُﺮ إذا ُﻗ ْﻠ‬
َ ‫ﻳﺎ‬ “Ey Cerîr,
konuştuğunda merâmını kısa ve öz bir şekilde anlat. Bir ihtiyâcını dile ge-
tirdiğinde de tekellüfe girme.”214 demek sûretiyle bu noktaya dikkat çekmiş-
tir. Bu mevzûda, Hz. Ömer’in (r.a.) şu ifâdesi de îcâzın ehemmiyetine işâret
etmektedir: “Belîğ (belâğat yeteneğine sâhip) olduğunu gördüğüm herkesin
aynı zamanda sözü îcâz üzere kullandığını gördüm.”215

Ancak burada unutulmaması gereken husus şudur: Kurân-ı Kerîm

bütün beşere yâni pek farklı idrâk seviyesinden insana hitâp etmesi sebe-
biyle bâzen mûcez ifâdelerle bâzen de mutneb ve mufassal ifâdeler kul-
landığı gibi aynı durum Rasûlüllah’ın (s.a.v.) hadîs-i şerifleri ve sahabe-i
kirâmın sözleri için de geçerlidir.

                                                            
210
İbnü’l Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 257.
211
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,26.
212
Buhârî, Tâbîr, 11; Müslim, Mesâcid, 5.
213
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 400; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,29.
214
Zevbeî, a.g.e., s. 400.
215
“‫ل إﻳﺠﺎ ٌز‬
ِ ‫ﻂ ِإﻻ َوَﻟ ُﻪ ِﻓﻲ ا ْﻟ َﻘ ْﻮ‬
ُ ‫ﺖ َﺑِﻠﻴﻐًﺎ َﻗ‬
ُ ‫ ” َﻣﺎ َرأ ْﻳ‬Zevbeî, a.g.e., s. 400.
57 
 
 (2). Hadîs-i Şerîflerden Örnekler

216
.‫ئ ﻣﺎ َﻧﻮَى‬
ٍ ‫ت وإﻧّﻤﺎ ِﻟ ُﻜﻞّ ا ْﻣ ِﺮ‬
ِ ‫إﻧّﻤﺎ اﻷﻋْﻤﺎ ُل ﺑِﺎﻟ ﱢﻨﻴّﺎ‬

1.“Ameller niyetlere göredir ve her insan niyetine göre karşılık bu-

lur.”

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) az sözle ne kadar çok anlam ifâde ettiği,

bu hadîsinde görülmektedir. Kişinin hem fiîlî hem de fikrî işlevlerinde ni-
yetin ne derece önemli olduğunu söylemesi (ve bu meseleyi) bu kısa lâfız-
larla özetlemesi, onun vecîz söz söylemedeki mahâretini göstermekte-
dir.217 Bu yönleriyle mezkûr hadîs-i şerîf, ahkâm-ı şer’iyyeyi kapsayan
cevâmiu’l-kelim bir beyandır.218

219
.‫ﻰ‬
ً ‫س ﻏِﻨ‬
ُ ‫اﻟﻄﱠ ْﻤ ُﻊ َﻓ ْﻘ ٌﺮ وا ْﻟﻴَﺄ‬

2.“Açgözlü olmak fakirlik, başkasının elinde bulunun imkânlardan

ümit kesmek zenginliktir.”220

Bâzı kaynaklarda Hz. Ömer’e (r.a.) de nisbet edilen bu kelâm-ı

şerîf, her dâim beklenti içinde olmayı bir fakirlik olarak ifâde etmekte, in-
sanların elindekilerden kalben uzak durup, herhangi bir beklenti içerisine
girmemeyi ise hakîki zenginlik olarak takdim etmektedir.221

222
.‫ﺐ‬
ِ ‫ﻒ أﻣِﻴ ُﺮ اﻟ ّﺮ ْآ‬
ُ ‫اﻟﻀّﻌﻴ‬

3.“Güçsüz, kâfilenin başkanıdır.”

                                                            
216
Buhârî, Bed’ul-Vahy, 1/2; Müslim, İmâre, 155.
217
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 312.
218
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 327; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 193; Matlûb, Mu’cemu’l-
mustalâhâti’l-belâğiyye, s. 204.
219
Gazâlî, İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn, 4/200. Aynı mânâdaki hadîs-i şerifler için bkz: Hâkim, Müstedrek,
4/362.
220
“Beklenti fakirlik, beklentisizlik zenginliktir.” şeklinde de tercüme edilebilir.
221
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 172; Cârim-Emin, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s.292.
222
İbnu’l-Esîr, en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs, “da-u-fe” md., c:3, s. 188; Sehâvî, el-Makâsîdu’l-
Hasene adlı eserinde “Bu lâfızla aslı yoktur.” demektedir.

58 
 
 Allah Teâlâ’nın Rasûlü’ne (s.a.v.) has kıldığı cevâmiu’l-kelim
nev’inden olan bu mûcez beyân-ı nebevî, zayıflara gösterilmesi gereken
şefkat ve merhametin en zirvedeki boyutunu ifâde etmekte223 ve yol âdabı
adına pek çok husûsa dikkat çekmektedir.224

Bu mânâdaki başka bir hadîs-i şerîf diğer bir rivâyette şu lâfızla

gelmiştir: “‫ﺿ ُﻌ ِﻔﻜُﻢ‬

ْ ‫ﺴ ْﻴ ِﺮ َأ‬
َ ‫”ﺳِﻴﺮُوا ِﺑ‬ Ancak birinci rivâyet daha güzeldir,
zîrâ mânâ yönüyle daha beliğdir. Şöyle ki; emîr, hüküm verme yetkisine
sâhip olup kendisine uyulması gereken kişidir. Zaîf (güçsüz) kavramının
şumûlüne giren hasta veyâ yaşlı vb. kişi, bir yolcu kâfilesinin emîri oldu-
ğunda, tabii olarak, yola devâm etme ve konaklama işleri onların durumu-
na göre ayarlanacaktır.225

226
.‫ﻼ َﻣ ِﺔ دَا ًء‬
َ‫ﺴ‬
ّ ‫َآﻔَﻰ ﺑِﺎﻟ‬

4.“Her işin sıkıntısız bir şekilde yolunda gitmesi dert olarak ye-
227
ter.”

Kısaca “dertsizlik dert olarak yeter.” şeklinde de tercüme edilebi-

lecek bu ifâdede, aslında olumlu ve arzu edilen bir hâl olan “selâmet”in
aynı zamanda dert ve sıkıntı olabileceği çok vecîz bir şekilde ifâde edil-
miştir

228
.‫ع‬
ِ ‫ن ﻋﻨْﺪ ا ْﻟ َﻔ َﺰ‬
َ ‫ﻄ ْﻤ ِﻊ و َﺗ ِﻘﻠّﻮ‬
ّ ‫ن ﻋﻨْﺪ اﻟ‬
َ ‫إ ّﻧ ُﻜ ْﻢ َﻟ َﺘ ْﻜﺜُﺮو‬

5.“Şüphesiz ki siz menfaat beklentisi anında çoğalıyor, tehlike an-

larında ise azalıyorsunuz.”229

                                                            
223
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 402.
224
Bolelli, Belâğat-Arap Edebiyâtı, s. 282.
225
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 337; Zevbeî, a.g.e., İlmu’l-Meânî, s. 402; Cârim-Emin, el-
Belâğatü’l-Vâzıha, s. 288; Bolelli, Belâğat-Arap Edebiyâtı, s. 280.
226
Deylemî, el-Firdevs, 3/290.
227
İbn-i Reşîk el-Kayrevânî, el- Umde fî Mehâsini’ş-Şi’r, s. 436; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 172.
228
İbn-i Reşîk’in hadis olarak naklettiği bu ifâde hadis kitaplarında bulunamamıştır
229
İbn-i Reşîk el-Kayrevânî, el- Umde fî Mehâsini’ş-Şi’r, s. 436; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 172.

59 
 
 İnsanlar genelde, menfaat sağlama ümîdi olan şahısların etrâfında
toplanırlar ve bu menfaat ümîdi kesilince de o şahsı terk ederler. Türkçe-
mizde bu minvâlde,

“Hısım-akraban çoktur kazanın kaynıyorken;

Hele bir yol düş de görürsün, dostları sen o zaman düşde görür-
sün.”

sözü vardır. İşte yukarıdaki cümle, bu mânâyı vecîz bir şekilde anlatmak-
tadır.

230
.ّ‫ﺼﻢ‬
ِ ‫ﻲ َء ُﻳ ْﻌﻤِﻲ و ُﻳ‬
ْ ‫ﺸ‬
ّ ‫ﻚ اﻟ‬
َ ‫ﺣ ﱡﺒ‬
ُ

6.“Bir şeyi sevmen, seni hem kör hem de sağır eder.”231

İnsan sevdiklerinin eksiklerini fark etmez. Onları dâimâ mükem-

mel görür. Bu hadîs-i şerîf, olayların ve şahısların özenle değerlendirilme-
sine, tarafgirlik yapılmamasına dikkat çekmektedir. Arapça’da yine bu
mânâda “Rıza gözü ayıbı görmez.” sözü vardır.

232
.‫ﺴﺤْﺮًا‬
ِ ‫ن َﻟ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟﺒَﻴﺎ‬
َ ‫ن ِﻣ‬
‫إﱠ‬

7.“Şüphesiz, sözün bir kısmı büyüleyicidir.”

Lâfzı az bu kelâmın mânâsı çoktur. Rasûlullah (s.a.v.) bir nevî şöy-

le demektedir: Sözdeki belâğatın insan üzerindeki etkisi, sihrin insan
rûhunda meydana getirdiği etkiye benzemektedir. Öyle ki insan, kelâm ile
bâtılı hak sûretinde, hakkı bâtıl sûretinde gösterebilmektedir. Bu hadîs-i

                                                            
230
Ebû Dâvûd, Edeb, 116, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/194, 6/540.
231
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 178; Kalkaşendî, Subhu’l-A’şâ, s. 360; Atîk, a.g.e., s.
172; Bekrî, el-Belâğatü’l- Arabiyye fî Sevbihâ’l-Cedîd, s. 197; Bolelli, Belâğat-Arap Edebiyâtı, s.
284,
232
Buhârî, Tıbb, 51; Müslim, Cuma, 47; Tirmizî, Birr, 79; Muvatta’, Kelâm, 7; Ahmed b. Hanbel,
Müsned, 1/279. Fazla bilgi için bkz: Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 176-179.

60 
 
şerîf mezkûr özellikleri sebebiyle, konuşma melekesinin güzel yönünü
ifâde etmede darb-ı mesel hükmündedir.233

‫ﻦ‬
َ ‫ﺧُﻠﻔْﻪ ﻓﻲ ﻋﻘﺒﻪ ﻓﻲ اﻟﻐَﺎ ِﺑﺮِﻳ‬
ْ ‫ﺟﺘَﻪ ﻓﻲ اﻟ ُﻤ ْﻬ َﺘﺪِﻳﻦ وا‬
َ ‫اﻟﻠﻬ ّﻢ ا ْر َﻓ ْﻊ َد َر‬
234
.‫ب اﻟﻌﺎﻟﻤﻴﻦ‬
ّ ‫ﻏ ِﻔ ْﺮ َﻟﻨَﺎ وﻟَﻪ ﻳﺎ َر‬
ْ ‫وَا‬

8.“Allâhım! Onun, hidâyete erenler arasındaki yerini yücelt, arka-

sında kalanları ona hayırlı vârisler kıl ve onu da bizi de mağfiret eyle Ya
Rabbe’l-Âlemîn.”

Hz. Peygamber’in (s.a.v.), ashâb-ı kirâmdan Seleme’nin (r.a.)

vefâtı sebebiyle ona duâ maksadıyla söyledikleri bu cümlelerde, hâle uy-
gunlukla îcâz üslûbunun mezcolmuş güzel bir örneği görülmektedir.
Beyân-ı Nebevî, kendisine duâ edilen kişinin mevcut durumda en çok ih-
tiyaç duyduğu husûsu bildirmekle başlamaktadır ki o da âhiret hayâtındaki
mertebenin Allah Teâlâ tarafından yükseltilmesi meselesidir. Hadîs-i şerîf
bunun ardından, Seleme’nin (r.a.) arkasında bıraktığı neslinin dünyâ
hayâtındaki salâhını dilemektedir. Ve nihâyetinde üçüncü olarak, duâ eden
ve duâ edilen kişileri kapsayan bir duâ ile hadîs-i şerîf hitâma ermektedir.

Kastettiği mânâlara mutâbakat arzeden lâfzıyla bu hadîs-i şerîf îcâz

üslûbuna dâir en belîğ örneklerden biridir.235

236
.‫ن‬
ِ ‫ج ﺑِﺎﻟﻀﱠﻤﺎ‬
ُ ‫ا ْﻟﺨَﺮا‬

9.“Bir şeyin nef’i, damânı (‫ )ﺿﻤﺎن‬mukâbelesinedir.”

Yâni, bir şeyden yararlanabilmek için onun bedelini ödemek gere-

kir. İki kelimeden ibâret bu vecîz lâfız şunu ifâde etmektedir: Müşteri, al-

                                                            
233
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 178; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 172; Bekrî, el-Belâğatü’l-
Arabiyye fî Sevbihâ’l-Cedîd, s. 197; Cârim-Emin, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 292; Bolelli, Belâğat-
Arap Edebiyâtı, s. 282.
234
İbn-i Ebî Şeybe, Musannef, Cenâiz, 83(c:2, s. 489); Abdurezzâk, Musannef, 6422(c:3, s. 487).
235
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 323.
236
Ebû Dâvûd, Buyû’, 71; Tirmizî, Buyû’, 53; İbn-i Mâce, Ticâret, 43; Nesâî, Buyû’, 15.

61 
 
dığı bir malı kusuru sebebiyle satıcıya iâde edecek olsa, bu süre içinde o
malı kullanması sebebiyle bir ücret ödemesi gerekmez. Çünkü, iâde et-
meden, o mal elinde telef olsaydı, zararı kendisi (müşteri) karşılayacak-
tı.237

Görüldüğü üzere bu hadîs-i şerîf, iki kelimeyle hem ahlâkî hem de

hukûkî birçok anlamı kapsamaktadır.238

239
.‫ﻦ‬
ٌ ‫ﻦ وا ْﻟﺤَﺮا ُم َﺑ ّﻴ‬
ٌ ‫ﻼ ُل َﺑ ﱢﻴ‬
َ‫ﺤ‬
َ ‫ا ْﻟ‬

10.“Helâl bellidir, haram bellidir.”

Bu beyân-ı nebevî, yoğun mânâlara sahip olması îtibârıyla en

câmi’ hadîs-i şerîflerdendir. Şöyle ki, bu hadîs-i şerîf, şer’î ahkâmı bütü-
nüyle şâmildir. Çünkü helâllik ve haramlık ifâde eden ibârelerdeki hü-
kümler eğer ki net olurlarsa, onlar hakkında âlimler arasında meselenin
asıl mecrâsından çıkmasına sebep olabilecek fikir ayrılıkları zâhir olmaz
ve dînin usûlünde umûmi bir müşterek çerçeve oluşur.240

241
.‫اﻟﺪﱢﻳﻦ َا ْﻟﻤُﻌﺎ َﻣﻠَﺔ‬

11.“Din muâmeledir.”

Bu “muâmele” kelimesinin kastettiği mânâları tefsir etmeye çalış-

sak görürüz ki kısa lâfzıyla bu hadîs-i şerîf dînin özünün tamâmını; hem
ibâdet yönüyle hem davranış yönüyle hem de ruh hâyâtı yönüyle kapsa-
maktadır.

                                                            
237
Mustafa Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, İzmir, İzmir İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,
2001, s. 176.
238
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 313; İbnü’l-Esîr, el-
Meselü’s-Sâir, s. 336. Îcâz sanatına dâir daha fazla Hadîs-i Şerîf örnekleri için bkz: Aliyyu’l-Kârî,
Erbaûne hadîs min Cevâmii’l-Kelim; Ramazan Toprak, Cevâmiu’l-Kelim, Süleyman Demirel Üni-
versitesi İlâhiyat Fakültesi, Kutlu Doğum Sempozyumu Teblîği, Isparta, 2001, s. 441-457.
239
Buhârî, Îmân, 37, Buyû’, 3; Müslim, Müsâkât, 20.
240
İbnü’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 327.
241
Gazâlî, İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn, c: 7, s. 195; el-Elbânî, Silsiletü’l-Ehâdîsu’d-Daîfe, c: 5, s. 11.(el-
Elbânî “Mânen doğru olsa dabu lâfızla aslı yoktur.” Demektedir.)

62 
 
 Kişinin insanlarla olan ilişkileri… Kendisine (nefsine) dönük
muâmelesi… Allah Teâlâ ile irtibâtı… Bütün bunlar vb. durumlar bu
“muâmele” fiilinin muhtevâsına dâhil olmaktadır.242

Netîce olarak din; güzel ahlâktır, insanlarla ve dahî her mahlûkatla

güzel geçimdir.

243
.‫ﺿ َﺮ َر وﻻ ﺿِﺮا َر‬
َ ‫ﻻ‬

12.“Zarar vermek de zarara zararla mukâbele etmek de yok.”244

Zulmün kaldırılması, bütün ilâhî dinlerin özellikle İslân dîninin

öncelikli hedefleri arasında olmuştur. “Canlarınız, mallarınız ve ırzlarınız
size haramdır”245 anlamındaki hadîs-i şerîf, bu konudaki naslardan sâdece
biridir.

İslâm dîninde başkasına zarar vermek yasaklanmış olup, yapılan

bir zararı ona denk veyâ ondan daha az ya da çok bir zararla gidermek de
câiz görülmemiştir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) bu hadîs-i şerîfi bu lâfzıyla
Mecelle’ye246 de kâide olarak girmiştir.

Kâidede geçen (‫ﺿﺮَر‬

َ ) sözcüğü, mutlak olarak başkasına zarar
vermek; (‫ )ﺿِﺮار‬kelimesi de, bir şeye haklı ya da haksız bir karşılık ola-
rak zarar vermek anlamında kullanılmıştır.247

248
.‫ﺖ‬
َ ‫ﺷ ْﺌ‬
ِ ‫ﺻ َﻨ ْﻊ ﻣﺎ‬
ْ ‫ﺢ ﻓَﺎ‬
ِ ‫ﺴ َﺘ‬
ْ ‫إذا َﻟ ْﻢ َﺗ‬

                                                            
242
Bekrî, el-Belâğatü’l- Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 193.
243
İbn-i Mâce, Ahkâm, 17; İmam Mâlik, Muvattâ, Akziye, 26.
244
Bekrî, a.g.e., s. 197.
245
Buhârî, İlim, 37; Müslim, Hacc,147; Tirmizî, Fiten, 6; Nesâî, Kadâ, 36; İbn-i Mâce, Menâsik, 76,
246
Sözlükte “hikmetli sözlerin yazılı olduğu sayfa” kimi zaman da “kitap” anlamında kullanılan
“mecelle” sözcüğü, Osmanlılar zamânında hazırlanmış olan ilk medenî kânunun adıdır. Asıl adı,
“Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye” olan bu kânun, 1869-1876 yılları arasında Ahmed Cevdet Paşa baş-
kanlığındaki bir heyet tarafından bölüm bölüm hazırlanarak kabûl edilmiş, 1926 yılına kadar toplam
57 yıl yürürlükte kalmıştır. Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, Giriş Bölümü.
247
Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, s. 69.
248
Buhârî, Edeb, 78.

63 
 
 13.“Utanmıyorsan dilediğini yap.”249

Rasûlüllâh (s.a.v.) bir diğer hadîs-i şeriflerinde de “Hayâ

îmandandır.” buyurmak sûretiyle; insânların diğer insanlara karşı
muâmelelerine yön vermesi gereken, onların uslûplarına, söz ve davranış-
larına tesir etmesi îcâb eden pek mühim bir haslete, hayâ duygusuna dik-
katleri çekmektedir.

250
.‫ﺴ ْﻔﻠَﻰ‬
‫ﺧ ْﻴ ٌﺮ ﻣِﻦ ا ْﻟﻴَﺪ اﻟ ﱡ‬
َ ‫ا ْﻟﻴَﺪ ا ْﻟ ُﻌﻠْﻴﺎ‬

14.“Üst el, alt elden üstündür.”

Hadîs-i Şerîfteki “üst el” ifâdesi “veren el” mânâsına, “alt el”
ifâdesi de “alan el” mânâsına gelmektedir.

Bu beyânıyla Rasûlüllâh (s.a.v.), Müslümanları infâka, hayır ve

iyilik yolunda harcamaya teşvik etmektedir. “Veren el” olabilmenin yolu
ise az veyâ çok zenginlikten geçmektedir ki bu da insanların boş oturma-
ması ve çalışması gerektiğine işârettir.251

252
.‫ﻦ‬
ِ ‫ﺧﻀْﺮا َء اﻟ ﱢﺪ َﻣ‬
َ ‫إﻳّﺎ ُآ ْﻢ َو‬

15.“Gübre yeşilinden sakınınız.”

“Bataklıkta biten gülden sakınınız.” şeklindeki kullanımıyla Türk-

çemize yerleşen bu hadîs-i şerîf, daha ziyâde kötü ortamlarda büyüyen
güzel kadından uzak durma mânâsına hamledilmiştir.253

                                                            
249
Bekrî, el-Belâğatü’l- Arabiyye fî Sevbihâ’l-Cedîd, s. 197.
250
Buhârî, Zekât, 17/50; Müslim, Zekât, 32.
251
Bekrî, el-Belâğatü’l- Arabiyye fî Sevbihâ’l-Cedîd, s. 197.
252
Kudâî, Müsnedü’ş-Şihâb, 2/96; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, 1/319-320.
253
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 178.

64 
 
 2- Kur’ân-ı Kerîm ve Hadîs-i Şerîf Dışındaki Kaynaklar

a) Nesir

(1). Özdeyişler254

‫ﻦ اﺳﺘَﻘﺒﻞ وُﺟﻮ َﻩ اﻵرا ِء ﻋﺮَف‬

ْ ‫ َﻣ‬:‫ﻗﻮل اﻹﻣﺎم ﻋﻠﻲ آﺮّم اﷲ وﺟﻬﻪ‬
255
.‫وُﺟﻮ َﻩ ا ْﻟﺨَﻄ ِﺄ‬

1. Hz. Ali (r.a.) şöyle demiştir: “Her çeşit rey’i bilen hata
nevîlerini de öğrenir.”

256
.‫ﻚ‬
َ ‫ﺧ ْﻠ َﻘ‬
َ ‫ض ﻋﻨّﻲ‬
ِ ‫ﻚ وَأ ْر‬
َ ‫ﺣ ﱠﻘ‬
َ ‫ﺐ ﻟﻲ‬
ْ ‫ َاﻟﻠ ُﻬﻢ َه‬:‫ﻲ‬
ٍ ‫ﻋﺮاﺑ‬
ْ ‫َﻗ ْﻮل أ‬

2. Bir bedevî şöyle duâ etmiştir: “Allâhım, bana, senin şânına lâyık
bir şekilde lûtufta bulun ve mahlûkâtını benden râzı eyle.”

‫ﻗ َﺎ َل ﷲ ِﻓﻲ‬:‫ﻦ َهﺬا اﻟﻤﺎ ُل؟‬

ْ ‫ ِﻟ َﻤ‬:‫ﺴﻮق ﻣﺎ ًﻻ آﺜﻴﺮًا‬
ُ ‫ﻲ َﻳ‬
ٍ ‫ﻋﺮاﺑ‬
ْ ‫ِﻗﻴ َﻞ ِﻟ ْﺄ‬
257
.‫َﻳﺪِي‬

3.Çok miktarda deveyi258 süren bir bedevîye “Bu develer kime

âittir?”diye sorulduğunda, o cevâben, “Allâh’a âittir, elimdedir (yâni
emânet olarak bendedir).” demiştir.

‫ﷲ‬
ِ ‫ﻰ ﻣِﻦ ا‬
ِ‫ﺤ‬ْ ‫ﺳ َﺘ‬
ْ ‫ َوا‬،‫ﻈ ُﻬﻢ ِﺑ َﻘ ْﻮ ِﻟﻚ‬
ْ ‫ﻚ َو َﻻ َﺗ ِﻌ‬
َ ‫س ِﺑ ِﻔ ْﻌ ِﻠ‬
َ ‫ﻆ اﻟﻨﺎ‬
ِ ‫أﻣﺎ ﺑﻌﺪ َﻓ ِﻌ‬
259
.‫ﻋﻠ ْﻴﻚ‬
َ ‫ﺧ ْﻔ ُﻪ ِﺑ َﻘ ْﺪر ُﻗﺪ ْرﺗ ِﻪ‬
َ ‫ِﺑ َﻘ ْﺪ ِر ُﻗ ْﺮ ِﺑ ِﻪ ِﻣ ْﻨﻚ َو‬

                                                            
254
Çeşitli belâğat kaynakları aşağıdaki ifâdeleri yorum yapmaksızın îcâza dâir nesir örnekleri olarak
zikretmektedir.
255
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 194; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 172.
256
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 178; Merâğî, a.g.e., s. 172; Hâşimî, a.g.e., s. 194.
257
Cârim-Emin, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 288.
258
“Mal” kelimesinin Arapçada “deve” mânâsında kullanıldığına dâir bkz: Cârim-Emin, a.g.e., s.
292.

65 
 
 4.“İnsanlara sözlerinle nasihat etmeyi bırak da onlara davranışla-
rınla örnek ol. Allah’tan, O’nun sana olan yakınlığı ölçüsünce utan ve se-
nin üzerindeki hâkimiyeti miktârınca da kork.”

260
.‫ﻦ‬
ُ‫ﺴ‬
ِ ‫ﺤ‬
ْ ‫ئ ﻣﺎ ُﻳ‬
ٍ ‫ﻗِﻴ َﻤ ُﺔ ُآﻞّ ا ْﻣ ِﺮ‬

5.“Her kişinin değeri iyilik yaptığı sürecedir.”261

(2). Tevkî’ler262

263
.‫ﺴ ْﻊ‬
ِ ‫ﻚ َﻻ َﻳ ّﺘ‬
َ‫ﺣ‬
َ ‫ﺟ ْﺮ‬
ُ ‫ دَا ِو‬:‫ن‬
َ ‫ﺧﺮاﺳﺎ‬
ُ ‫ﺐ‬
ِ ‫َو ّﻗ َﻊ هﺎرون اﻟﺮﺷﻴﺪ إﻟﻰ ﺻﺎﺣ‬

1.Halîfe Hârûn Reşîd, Horasan vâlisine şöyle demiştir: “Yaranı

tedâvi et ki genişlemesin.”

Halîfe Hârûn Reşîd bu sözüyle şunu kastetmektedir: “Fesâdı, ya-

yılmasından önce engellemeye çalış, yoksa iş büyür de ona mukâvemet
husûsunda yetersiz kalırsın.”264

‫ن اﻟﻨّﻴ ِﻞ َﻓ َﻮ ّﻗ َﻊ‬
ِ ‫ﺼ َﺮ ِﺑ ُﻨﻘْﺼﺎ‬
ْ ‫ﺐ ِﻣ‬
ُ ‫ﺣ‬
ِ ‫ﻰ أﺑﻲ ﺟﻌﻔ َﺮ اﻟﻤﻨﺼﻮ ِر ﺻﺎ‬
َ ‫ﺐ إﻟ‬
َ ‫َآ َﺘ‬

265
َ .‫ﻚ اﻟﻨّﻴ ُﻞ ا ْﻟﻘِﻴﺎ َد‬
َ‫ﻄ‬
ِ ‫ك ﻣِﻦ ا ْﻟﻔَﺴﺎ ِد ُﻳ ْﻌ‬
َ ‫ﺴ َﻜ َﺮ‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ‫ﻃ ﱢﻬ ْﺮ‬
َ

2.Mısır vâlisi, Nil Nehri’nin suyunun azaldığını Halîfe Ebû Câfer

el-Mansûr’a bildirince Halîfe şöyle fermân etmiştir: “Ordunu fesattan
arındır ki Nil ipini (yularını) sana versin.”

                                                                                                                                                   
259
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 179; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 172.
260
İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 200.
261
Tercüme, ibâredeki “mâ” edatının mâ-i tevkîtiyye mânâsı dikkate alınarak yapılmıştır. Ancak bu
“mâ” edatı, mâ-i mevsûle olarak değerlendirilirse sözün mânâsı “Kişinin değeri yaptığı iyiliklerle
paralellik arzeder.” şeklinde olabilir.
262
Sözlükte “imzalamak” anlamında olan “tevkî’” terim olarak “devlet işlerine dâir kendisine ileti-
len meselelerin çözümü için idârecinin görüşünü belirten belge, ferman” mânâsına gelmektedir.
(Bkz: Cârim-Emin, a.g.e., s. 294.)
263
Cârim-Emin, a.g.e., s. 294.
264
Cârim-Emin, el- Belâğatü’l-Vâdıha, s. 141. (Alıştırmaların Cevapları Kısmı.)
265
Cârim-Emin, a.g.e., s. 294.

66 
 
 Halîfe Ebû Câfer el-Mansûr bu sözüyle şunu kastetmektedir:
“Nilin suyunun azalmasının sebebi, askerlerinin arasında zulüm ve
kötülüğun artmasıdır. Eğer ki onları Allah Teâlâya itaate yönlendirip onla-
rın insanlara eziyet vermelerini engellersen, Nil bütün hayır ve bereketiyle
akar.”266

‫ﻦ‬
ِ ‫ﺴﻰ ﺑ‬
َ ‫ﻦ ﻋﻴ‬
ِ ‫ﻰﺑ‬
ّ ‫ﻋﻠ‬
َ ‫ﻋ ْﻨ َﺪ ِﻟﻘﺎ ِﺋﻪ‬
ِ ‫ن‬
ِ ‫ﻦ إﻟﻰ اﻟﻤﺄﻣﻮ‬
ِ ‫ﺤﺴ ْﻴ‬
ُ ‫ﻦ اﻟ‬
ُ ‫آ َﺘﺐ ﻃﺎه ُﺮ ﺑ‬

‫س‬
ُ ‫ و َر ْأ‬،َ‫ ِآﺘﺎﺑﻲ إﻟﻰ أﻣﻴ ِﺮ ا ْﻟ ُﻤ ْﺆﻣِﻨﻴﻦ‬:‫ن َو َه َﺰ َﻣﻪ إﻳّﺎ ُﻩ و َﻗ َﺘ َﻠﻪ َﻓﻜ َﺘﺐ ِاﻟ ْﻴﻪ‬
َ ‫ﻣﺎهﺎ‬

‫ف‬
ٌ ‫ﺼ ﱠﺮ‬
َ ‫ﺴ َﻜﺮُﻩ ُﻣ‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ‫ و‬،‫ وﺧﺎ َﺗ ُﻤ ُﻪ ﻓﻲ َﻳﺪِي‬،‫ﻦ َﻳ َﺪيﱠ‬
َ ‫ﻦ ﻣﺎهﺎن َﺑ ْﻴ‬
ِ ‫ﻰﺑ‬
َ ‫ﻦ ﻋﻴﺴ‬
ِ ‫ﻰﺑ‬
‫ﻋﻠ ﱢ‬
267
.‫ واﻟﺴﻼم‬،‫ﺖ َأ ْﻣ ِﺮي‬
َ ‫ﺤ‬
ْ ‫َﺗ‬

3.Tâhir b. Hüseyin, Ali b. Îsâ b. Mâhân’ın ordusuyla harbedip on-

ları mağlûb edince ve Ali b. Îsâ’yı öldürünce durumu bildirmek amacıyla
Halîfe Me’mûn’a gönderdiği resmî belgede şöyle yazmıştır: “Bu, Emîru’l-
mü’minîn’e mektubumdur, Ali b. Îsâ b. Mâhân’ın başı önümde, mühürü
elimdedir ve askeri de emrim altına alınmıştır. Ve’s-selâm.”

Tâhir b. Hüseyin’in, Halîfe Me’mûn’a gönderdiği bu mektup, az

lâfzıyla, Halîfe Me’mûn’un bilmek istediği bütün durumları ihtivâ etmek-
tedir. Zîrâ o, en kısa şekilde savaşın netîcesini öğrenmeyi arzulamaktadır
ve yukarıdaki ibâreler îcâz üslûbuyla bu amacı gâyet güzel bir şekilde kar-
şılamaktadır.268

:‫ﻲ‬
َ ‫ﺷ ِﻜ‬
ُ ‫ﻦ ﻳﺤ َﻴﻰ إﻟﻰ ﻋﺎ ِﻣ ٍﻞ‬
ُ ‫آ َﺘﺐ ﺟ ْﻌﻔ ُﺮ ﺑ‬

                                                            
266
Cârim-Emin, a.g.e., s. 140. (Alıştırmaların Cevapları Kısmı.)
267
İbnu’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir, s. 324; Ali , ‘ Îcâz’, Mecelle el-Mecmei’l-İlmiyyi’l-Arabî, s. 508;
Cârim-Emin, a.g.e., s. 293.
268
Cârim-Emin, el- Belâğatü’l-Vâdıha, s. 139. (Alıştırmaların Cevapları Kısmı.)

67 
 
 269
.‫ﺖ‬
َ ‫ﻋ َﺘ َﺰ ْﻟ‬
ْ ‫ وإﻣّﺎ ِا‬،َ‫ﻋ َﺪ ْﻟﺖ‬
َ ‫ك؛ ﻓَﺈﻣّﺎ‬
َ ‫ َو َﻗ ّﻞ ﺷﺎ ِآﺮُو‬،‫ك‬
َ ‫َﻗ ْﺪ آﺜُﺮ ﺷﺎآُﻮ‬

4.Câfer b. Yahyâ, hakkında şikâyet olan bir vâliye şu yazıyı gön-

dermiştir:

Şikâyetçilerin çoğaldı, senden memnun olanlar da azaldı. Artık ya

adâletli olursun ya da azlolunursun.”

Câfer b. Yahyâ, bu sözüyle vâliye şunları söylemektedir: “Ahlâkın

kötüleşti, zulmün yayıldı. İnsanların sana karşı memnûniyetsizlikleri arttı.
Ya istikâmet üzere hareket edip yanlışlarını düzeltirsin, ya da azledilip
daha iyi birisiyle değişitirilirsin”270

‫ﻋ َﻠ ْﻴﻪ‬
َ ‫ﻦ ﻋ َﺘﺐ‬
َ ‫ﺣﻴ‬
ِ ‫ﻦ‬
ِ ‫ﻦ ﻳﺰﻳ َﺪ آ َﺘﺐ إﻟﻰ َوا ِﻟﻰ ا ْﻟ ِﻌﺮا َﻗ ْﻴ‬
َ ‫ن اﻟﻮﻟﻴ َﺪ ﺑ‬
ّ ‫ُروِي أ‬

‫ﻋ َﻠﻰ‬
َ ‫ﻋ َﺘ ِﻤ ْﺪ‬
ْ ‫ َﻓَﺎ‬،‫ﺧﺮَى‬
ْ ‫ﻼ و ُﺗ َﺆﺧﱢ ُﺮ ُأ‬
ً‫ﺟ‬
ْ ‫ﻋ ِﺔ ِر‬
َ ‫ك ُﺗ َﻘﺪّ ُم ﻓﻲ اﻟﻄّﺎ‬
َ ‫إﻧّﻲ أَرا‬
271
.‫ واﻟﺴﻼم‬،َ‫ﺷ ْﺌﺖ‬
ِ ‫َأ ﱠﻳ ِﺘﻬِﻤﺎ‬

5.Velîd b. Yezîd’in, Irakeyn272 vâlisini azarladığı mektubunda şun-

ları yazdığı nakledilmiştir: “Görüyorum ki sen, bana itaat husûsunda bir
adım ileri, bir adım geri atıyorsun. Onlardan biri üzerinde karar kıl, ve’s-
selâm.”

Velîd b. Yezîd bu sözüyle, vâlisinden, kendisine karşı davranışları

husüsunda net bir tavır belirlemesini, yâni kendisine mutlak itaat edilmesi
arzusunu ifâde etmektedir. Aslına bakılırsa bu söz, yumuşak bir üslûpla
ciddî bir tehdîdi dile getirmektedir.

                                                            
269
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 191, Ali , ‘ Îcâz’, Mecelle el-Mecmei’l-İlmiyyi’l-
Arabî, s. 509; Cârim-Emin, a.g.e., s. 295.
270
Cârim-Emin, a.g.e., s. 141. (Alıştırmaların Cevapları Kısmı.)
271
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 191; Ali , ‘ Îcâz’, Mecelle el-Mecmei’l-İlmiyyi’l-
Arabî, s. 507.
272
İslâm fetihlerinden sonra kurulan Basra ve Kûfe şehirlerinin ikisine birdrn verilen isim. Bkz:
DİA, c. 19, s. 86.

68 
 
 ‫ﺺ َو َﻗ ْﺪ ﺟﺎ َء ِﻣ ْﻨﻪ‬
َ ‫ﺣ ْﻤ‬
ِ ‫ﻰ‬
َ ‫آ َﺘﺐ أﺑﻮﺟﻌﻔ َﺮ اﻟﻤﻨﺼﻮ ُر إﻟﻰ ﻋﺎ ِﻣ ِﻠ ِﻪ ﻋﻠ‬

‫ﻄٌﺄ‬
َ‫ﺧ‬َ ‫ب ﻓﻴﻪ‬
ٌ ‫ِآﺘﺎ‬

273
."‫ﺳ ُﺘ ْﺒﺪِل ﺑِﻚ‬
ْ ‫ﺳ َﺘ ْﺒ ِﺪ ْل ﺑِﻜﺎ ِﺗﺒِﻚ وإ ّﻻ ُا‬
ْ ‫"ِا‬

6.Halîfe Ebû Câfer el-Mansûr, içerisinde imlâ hatası bulunan bir

mektup gönderen Humus vâlisine şu yazıyı göndermiştir: “ Kâtibini değiş-
tir yoksa sen değiştirilirsin.”

Bu ibâre, akıcı ifadesi ve çok kısa lafzıyla, daha başka kelimelerle

karşılanması zor bir mânâyı taşımaktadır. Öyle ki Halife Ebû Câfer el-
Mansûr bu sözüyle, “Kâtibini bir başka kâtiple değiştir, yoksa ben seni
başka bir vâliyle değiştireceğim” demektedir.274

b) Nazım

:‫َﻗ ْﻮل ُزه ْﻴ ٍﺮ‬

275
.‫ن ِﻟ ُﻜﻞﱢ ُﻣ ْﻨ َﻜ َﺮ ٍة َآﻔَﺎ ُء‬
َ ‫ﻟَﻜﺎ‬ ‫ﺠﻬْﻨﺎ‬
َ ‫ﻚ وَا ﱠﺗ‬
ِ ‫ﻓَﺈﻧﱢﻰ َﻟ ْﻮ َﻟ َﻘ ْﻴ ُﺘ‬

1.Züheyr b. Ebî Sülmâ bir şiirinde şöyle demiştir:

“Şâyet seninle karşılaşır ve yüzyüze gelirsek (bu karşılaşma, sen-

den) hoşlanmadığım her şey için mükâfat olur.”

Yâni, bu buluşma olduktan sonra, senden gördüğüm her türlü

olumsuzluğa rağmen bunu ödül kabûl ederim.

:‫َﻗ ْﻮل ا ْﻣ ِﺮى ِء ا ْﻟ َﻘ ْﻴﺲ‬

                                                            
273
Ali , ‘ Îcâz’, a.g.m., s. 505; Cârim-Emin, el- Belâğatü’l-Vâdıha, s. 294.
274
Cârim-Emin, a.g.e., s. 140. (Alıştırmaların Cevapları Kısmı.)
275
İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 201.

69 
 
 .‫ن‬
ٍ ‫ي ﻏ ْﻴ َﺮ َآ ﱟﺰ وَﻻ وَا‬
ٍ ‫ﺟ ْﺮ‬
َ ‫ﻦ‬
َ ‫َأ َﻓﺎ ِﻧﻴ‬ ‫ﺳﺆَاﻟِﻪ‬
ُ ‫ﻋﻠَﻰ َه ْﻴ َﻜ ٍﻞ ُﻳ ْﻌﻄِﻴﻚ َﻗ ْﺒ َﻞ‬
276

2.İmraü’l-Kays bir şiirinde şöyle demiştir:

“İskeleti üzerinde sen istemeden sana veriyor. Güzel koşu türleri-

nin hepsini; ne serkeşlik yapıyor ne de tembellik.”

Şâir, “efânîne ceryin” ibâresiyle, “şâyet bu koşu türleri sayılırsa

pek çok olduğu görülür” mânâsını ifade etmiştir. Ayrıca bu ibâreyle attaki
güzel bütün vasıflara da işâret etmiştir. Yâni “at, daha kendisinden isten-
meden bütün koşu türlerini sana sunar. O, bunları yapmak için herhangi
bir teşvîke muhtaç değildir.” Ayrıca şâir, atını methederken, çok vecîz bir
ifâdeyle, onda bir serkeşlik ve gevşekliğin de bulunmadığına işâret etmiş-
tir. Böylece şâir, az lâfızla, atında bulunan bütün hoş vasıfları ifâde etmiş-
tir.

:‫ﻦ ﻋﺎ ِدﻳﺎاﻟ َﻐﺴّﺎﻧِﻲ‬

ِ ‫ﺴ َﻤﺆل ﺑ‬
ّ ‫َﻗ ْﻮل اﻟ‬

‫َﻓ ُﻜ ﱡﻞ رِدا ٍء َﻳ ْﺮ َﺗﺪِﻳﻪ ﺟَﻤﻴ ُﻞ‬ ‫ﻋ ْﺮﺿُﻪ‬

ِ ‫ﺲ ﻣِﻦ اﻟﱡﻠ ْﺆم‬
ْ ‫إذا اﻟ َﻤ ْﺮ ُء َﻟ ْﻢ َﻳ ْﺪ َﻧ‬

‫ﺣﺴْﻦ اﻟﺜﱠﻨﺎ ِء‬

ُ ‫ﺲ إﻟﻰ‬
َ ‫ﻓ َﻠ ْﻴ‬ ‫ﺿ ْﻴﻤَﻬﺎ‬
َ ‫ﺲ‬
ِ ‫ﻋﻠﻰ اﻟ ّﻨ ْﻔ‬
َ ‫ﺤ ِﻤ ْﻞ‬
ْ ‫ن ُه َﻮ ﻟ ْﻢ َﻳ‬
ْ ‫َوإ‬
277
.‫ﺳﺒﻴ ُﻞ‬

3.Semev’el b. Âdiyâ el-Ğassânî bir şiirinde şöyle demiştir:

“Bir kişinin ırzı cimrilik ile kirlenmemişse

Giyecegi her elbise ona yakışır.

Eğer nefsine, zor gelen güzel hasletleri, yüklemezse

                                                            
276
İbn-i Sinân el-Hafâcî, a.g.e., s. 202.
277
İbnu’l-Esîr, el-Meselü’s-Sâir 337; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 402; Hâşimî,
Cevâhiru’l-Belâğa, s. 194; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 172; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak
Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 313.

70 
 
 Onun hayırla yâd edilmesine bir yol yoktur.”

Bu beyit kişiye; hoşgörülü, cesur, yiğit, mütevâzi, iyi ahlâklı ve

sabırlı olması gerektiğini öğütler. Görüldüğü üzere iki beyitle, birçok an-
lamı kapsayan ifâdelerin söylenmesi mümkündür ve şâir de bunu başar-
mıştır.

:‫َﻗ ْﻮل َأ ِﺑﻲ َﺗﻤّﺎ ٍم‬

.‫ع‬
ِ ‫ﻦ َآ َﺮ ِم اﻟﻄﱢﺒﺎ‬
ْ ‫ﻋﻠَﻰ ﻣﺎ ﻓِﻴﻚ ِﻣ‬
َ ‫ﺻ ّﻮرْت َﻧ ْﻔﺴَﻚ َﻟَﻢ َﺗ ِﺰدْهﺎ‬
َ ‫َو َﻟ ْﻮ‬
278

4.Ebû Temmâm bir şiirinde şöyle demiştir:

“Eğer sen kendini tasvir etseydin

Sâhip olduğun güzel huyların üzerine bir şeyler ekleyemezdin.”

Şâyet sen kendini bir tasvîr etsen, sende bulunan güzel huylara bir
yenisini daha ekleyemezsin. Şâir bu sözüyle, övdüğü kişinin zâten bütün
güzel hasletleri kendisinde topladığını belirtmektedir. Şâir, bu vecîz
ifâdesiyle, methettiği kişideki vasıfları tek tek saymak yerine, bütün bu
vasıfları bir cümleye sığdırmış gibidir.279

                                                            
278
Cârim-Emin, el- Belâğatü’l-Vâdıha, s. 296.
 

71 
 
 III. ÎCÂZ-I HAZİF

A. ÎCÂZ-I HAZİF’İN TANIMI280

Hazif, bir karîneye ve bir maksada binâen, bilinip anlaşılabilecek

olan cümle unsurlarının sözden düşürülmesidir. Bu sûretle dile getirilen
îcâza da îcâz-ı hazif denir.281 Îcâz-ı Hazfi, Ebû Ubeyde “Mecâzu’l-
muhtasar” diye isimlendirmiş, el-Câhız ise bir yerde îcâz-ı hazif için “el-
îcâzu’l-mahzûf” terkîbini kullanmıştır.282

B. HAZFİN SEBEPLERİ283

Arapça’da îcâz amacıyla kullanılan hazif üslûplarının birtakım se-

bepleri vardır. Bu başlık altında o sebepleri maddeler hâlinde sıralayıp her
bir maddenin örneğini vereceğiz.

                                                            
280
Bu kısımdaki âyet-i kerîmelerin meâlleri genel îtibârıylâ Ali Özek başkanlığında hazırlanıp Tür-
kiye Diyânet Vakfı Yayınevi tarafından basılan meâlden alınmıştır. (Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı
Meâli, Ali Özek, Hayrettin Karaman, İbrâhim Kâfi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş,
Ali Turgut, Medîne-i Münevvere, 1992)
281
Halil İbrâhim Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), İstanbul, Ocak Yayıncılık,
2007, s. 37. Bu konuda ayrıca bkz: İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 199; Ebû Hilâl el-
Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 181; Kazvînî, Telhîsu’l-Miftâh, s. 141; Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s.
430; Teftâzânî, Mutavvel, s. 223; Suyûtî, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, s. 818; Hâşimî, Cevâhiru’l-
Belâğa, s. 195; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 167; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s.
403; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 172; Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 83; Habenneke,
el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,39; Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s. 205; Akdemir,
Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 109; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 279; Ahmed Cevdet
Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, s. 119; Recâizâde Mahmud Ekrem, Ta’lîm-i Edebiyyât, s. 165; Mehmed
Rıfat, Mecâmiu’l-Edeb, s. 215; Muallim Nâci, Istılâhât-ı Edebiyye, s. 46; Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve
Teorileri, s. 113; Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lûgati, s. 58; Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi, s. 67;
Karataş, Edebiyat Terimleri Sözlüğü, s. 216; Saraç, DİA, XXI, 392; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde
Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002
s. 252 ve 257; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 314.
282
Matlûb, a.g.e., s. 205.
283
“Hazfin Sebepleri” kısmındaki alt başlıklar, isim olarak (1-Tel’affuzda Kolaylık, 2-Sözde Îcâzı
Temin Etme gibi) Halil İbrâhim Kaçar’ın “ Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler”) adlı ki-
tabının bu konuyu işleyen bölümünden aynen alınmıştır.

72 
 
 1- Telâffuzda Kolaylık

Yaygın kullanımlarından (kesret-i isti’mâl) ötürü, olmadıkları tak-

dirde de mânânın anlaşıldığı bâzı ibâreler, cümlede zikredilmez. Bunun
sebebi kelâmı hafifletmek/tahfîftir.284 Meselâ Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Yu-
suf ile ilgili kıssa anlatılırken, ona hitâben söylendiği görülen

.‫ﻦ هَـﺬَا‬
ْ‫ﻋ‬
َ ‫ض‬
ْ ‫ﻋ ِﺮ‬
ْ ‫ﻒ َأ‬
ُ ‫ﺳ‬
ُ ‫ﻳُﻮ‬ “Ey Yusuf! Sen bundan (olanları söy-
lemekten) vazgeç!.”285 cümlesinde, nidâ edâtı olan (‫ )ﻳﺎ‬tahfîf amacıyla286
hazfedilmiştir.287

2- Sözde Îcâzı Temin Etme

Arap dilindeki hazif şekillerinin pek çoğu salt kısaltma işlemini

(îcâzı) sağlama hedefine mâtuf olarak gerçekleşmektedir.288 Zîrâ îcâz, te-
lâffuzda kolaylık temin etmesinin yanında, ibâreleri daha da sağlamlaş-
tırmakta, onları hantallıktan ve gereksiz uzatmalardan kurtarmaktadır.

Meselâ; . ‫ن‬
َ ‫ﺣﻤُﻮ‬
َ ‫ﺧ ْﻠ َﻔ ُﻜ ْﻢ َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻜ ْﻢ ُﺗ ْﺮ‬
َ ‫ﻦ َأ ْﻳﺪِﻳ ُﻜ ْﻢ َوﻣَﺎ‬
َ ‫َوِإذَا ﻗِﻴ َﻞ َﻟ ُﻬ ُﻢ ا ﱠﺗﻘُﻮا ﻣَﺎ َﺑ ْﻴ‬
“Onlara yapmakta olduğunuz ve yapıp arkada bıraktığınız işlerde Allah'-
tan korkun; umulur ki size merhamet olunur denildiğinde …”289 âyet-i

kerîmesinde cevap cümlesi mahzûf olup söz ‫ﺮﺿُﻮا‬

َ‫ﻋ‬ْ ‫“ َا‬yüz çevirirler” açı-
lımındadır.290

                                                            
284
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 819.
285
Yusuf sûresi, 12/29.
286
Bu âyet-i kerîmeden hazfedilen nidâ edatının başka bir amaçla da hazfedilebileceğine dâir bkz:
Kaçar, a.g.e., s. 249.
287
Kaçar, a.g.e., s. 75; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.258.
288
Suyûtî, a.g.e., s. 818.
289
Yasin sûresi, 36/45.
290
Kaçar, a.g.e., s. 76; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy:
3 Yıl: 2002, s. 258.

73 
 
 3- Saygı ve Hürmetten Dolayı Mahzûfun İsmini Telâffuz
Etmeme

Mahzûfun şerefli bir varlık olduğunun imâ edildiği durumlarda da

hazif yapılır.291 Meselâ, Şuarâ Sûresinde, Hz. Mûsâ ile Firavun arasında
geçen bir muhâvere anlatılırken Hz. Mûsâ’nın üç defa lafzatullahı hazfet-
tiği görülmektedir. Âyet-i kerîmelerin lâfızları

‫ت‬
ِ ‫… َرب اﻟﺴ َﻤﻮا‬Gökleri rabbi …,

‫َرﺑ ُﻜ ْﻢ َو َرب ﺁﺑﺎ ِﺋﻜ ْﻢ‬ sizin ve atalarınızın rabbi…,

‫ب‬
ِ ‫ق َوا ْﻟ َﻤ ْﻐ ِﺮ‬
ِ ‫ﺸ ِﺮ‬
ْ ‫ َرب ا ْﻟ َﻤ‬doğunun ve batının rabbi…292
şeklindedir. Bu âyet-i kerîmelere göre Hz. Mûsâ, Allah Teâlâ’nın,
cümlede mübtedâ durumunda olan, ismini zikretmeksizin doğrudan cüm-
lenin haber kısımlarını söylemektedir.293

4- Mahzûfu Küçümseme

Bâzen de hâl, tahkîr (küçümseme) maksadına mâtuf olarak, sözden

bir takım lâfızların hazfini gerektirir.294 Buna, münâfıklara dâir şu âyet ör-

nektir: . ‫ﻲ‬
ٌ ‫ﻋ ْﻤ‬
ً ‫ﺻ ﱞﻢ ُﺑ ْﻜ ٌﻢ‬
ُ (Sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler…)295 Burada da
mübtedâ olan münâfıklar lâfzı veyâ onun yerine gelebilecek ‫ُه ْﻢ‬ zamiri
hazfedilmiştir. Hazfin sebebi de “münâfıklar” lâfzının sarâhaten telâffuz
edilmesinin istenmemesidir.296

                                                            
291
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 819.
292
Şuarâ sûresi, 26/24, 26 ve 28. âyet-i kerîmeler.
293
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 81; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
259.
294
Suyûtî, a.g.e., s. 820.
295
Bakara sûresi, 2/18.
296
Kaçar, a.g.e., s. 81; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy:
3 Yıl: 2002, s. 259.

74 
 
 5- Mânâda Mübâlağa

Mübhem olarak bırakılan öğenin çok azametli ve hârikulâde olarak

tasavvur edilmesi için hazif yapılır.297 Genellikle mânânın yoğun olduğu
durumlarda başvurulan bu hazif formuna, müminlerin cennete giriş ânını

tasvir eden ...‫َأ ْﺑﻮَا ُﺑﻬَﺎ‬ ‫ﺖ‬

ْ ‫ﺤ‬
َ ‫ﺣﺘﱠﻰ ِإذَا ﺟَﺎؤُوهَﺎ َو ُﻓ ِﺘ‬
َ “oraya varıp da kapıları
açıldığında…”298 âyet-i kerîmesi örnek gösterilebilir. Bu âyet-i kerîmede
“izâ”nın cevâbının hazfedilmesinin sebebi, cennetin önüne gelip, cennet
kapıları kendilerine açılan muttakî kulların görecekleri nîmetlerin sonsuz
kemmiyyette olduğunu belirtmek ve onları nitelemede kelimelerin yeter-
siz kalacağını çok dakik bir üslûpla ifâde etmektir.299

6- Mânâyı Mutlak/Genel Bir Şekilde İfâde Etme Arzusu

Mahzûfun hazfedilmesi, bâzen umum ifâde etmesini sağlama ama-

cına yöneliktir.300 Böylece, cümlenin bir unsuru hazfedilerek, onun, belli
bir kişi, kesim veyâ nesneye âidiyeti önlenmiş, hem ibârenin mutlak bir
şekilde ortaya konma imkânı, hem de kelâmda îcâzı sağlama fırsatı bu-

lunmuş olur. .‫َم‬

ِ ‫ﺴﻼ‬
‫اﻟ ﱠ‬ ‫وَاﻟﻠّ ُﻪ َﻳ ْﺪﻋُﻮ ِإﻟَﻰ دَا ِر‬ “Allah esenlik yurduna çağı-
rır.”301 âyet-i kerîmesinde mef’ûlun hazfedilmesi, bu hedefe (umûmiyet)
ulaşmak içindir. Yâni, “Allah Teâlâ (herkesi) dâru’s-selâma çağırır.” de-
mektir.302

7- Açılmak (Beyân) Üzere Söze Kapalılık (İbhâm) Verme303

Bâzen mütekellim, muhâtabının dikkatini celbetmek ve sunacağı

mesajın ehemmiyetini hissettirmek amacıyla, önce mânâyı kapalı ve
hazifli bir formda dile getirir, ancak bu ifâdenin hemen ardından

                                                            
297
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 818.
298
Zümer sûresi, 39/73.
299
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 79; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
258.
300
Suyûtî, a.g.e., s. 820.
301
Yunus sûresi, 12/25.
302
Kaçar, a.g.e., s. 83; Kara, ‘a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy:
3 Yıl: 2002, s. 259.
303
Daha Sonra Açıklık Getirmek Üzere Sözü Önce Kapalı İfâde Etme

75 
 
mânâdaki kapalılığı beyân ederek muhâtabın merâkını giderir. Bu amaçla
yapılan hazfe, Kurân-ı Kerîm’de yer alan “irâde” ve “meşiet” kökünün tü-
revleri olan fiillerin şart formunda kullanımları hâlinde, şartın cevâbı olan
cümlelerdeki mef’ullerin hazifleri örnek verilir. Burada bir misalle yetine-

lim: . ‫ﻦ‬
َ ‫ﺟ َﻤﻌِﻴ‬
ْ ‫َأ‬ ‫“ َﻓ َﻠ ْﻮ ﺷَﺎء َﻟ َﻬﺪَا ُآ ْﻢ‬Allah dileseydi elbette hepinizi doğru yola
iletirdi..”304 Bu âyet-i kerîmede, ‫ ﺷﺎء‬fiilinin cevâbında, mahzûfa delâlet
eden karîne var olduğundan, fiilin mef’ûlü hazfedilmiştir. Âyet-i

kerîmenin takdîri şu şekildedir: ‫ﻦ‬

َ ‫ﺟ َﻤ ِﻌﻴ‬
ْ ‫ َﻓ َﻠ ْﻮ ﺷﺎ َء ِهﺪا َﻳ َﺘﻜﻢ َﻟ َﻬ َﺪا ُآﻢ َا‬.305
8- Mahzûfun Rahatlıkla Bilinebilecek Nitelikte Açık Seçik
Olması

Bâzen, cümledeki herhangi bir unsur, çok meşhur olduğundan do-

layı, zikrinin ve terkinin müsâvî olduğu durumlarda hazfedilebilir.306 Söz
sâhibi, muhâtabın bu unsuru rahatlıkla idrâk edeceğini tahmin ederek onu
kelâmdan çıkarır. Atıfta harf-i cerin hazfedilmesi bu türe âit bir örnektir.

.‫ن ِﺑ ِﻪ وَا َﻷ ْرﺣَﺎ َم‬

َ ‫وَا ﱠﺗﻘُﻮ ْا اﻟّﻠ َﻪ اﱠﻟﺬِي َﺗﺴَﺎءﻟُﻮ‬  “Adını kullanarak birbirinizden
dilekte bulunduğunuz Allah'tan ve akrabalık haklarına riayetsizlikten de

sakının.”307 âyet-i kerîmesinde, ( ‫ )ا َﻻرْﺣﺎم‬kelimesi, (‫ )ﺑﻪ‬deki zamir üze-

rine atfedilmiştir. Bu gibi durumlarda Nahivcilerin Basrî Ekolü harf-i cer

tekrar edilmeksizin atıf yapmayı uygun görmezler.308 Buna göre (َ‫ا َﻻرْﺣﺎ َم‬
)kelimesinin başında da harf-i cerin (‫ب‬
ِ ) zikredilmesi gerekirdi. Ancak
burada, mânâ îtibârıyla bir kapalılık olmadığından harf-i cer hazfedilmiş-

                                                            
304
En’âm sûresi, 6/149.
305
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 82; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
259; Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 820.
306
Suyûtî, a.g.e., s. 819.
307
Nisâ sûresi, 4/1.
308
Abdurrahman Câmi, el-Fevâidu’z-ziyâiyye, II, 48-49,Tahkîk: Üsâme Tâhâ er-Rifâî, İstanbul,
Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, Tarihsiz.

76 
 
tir.309 Bu durumda (‫رﺣﺎ َم‬
ْ ‫ )َا ْﻟ َﺎ‬kelimesi, harf-i cer ile mecrûrunun “mahalli-
ne” atfedildiği için mansûb olmuştur.310

9- Merâmı Bir An Önce Dile Getirmek

Zamânın, mâhzûfun zikredilmesine elverişli olmaması ve belki de

onun yâni mahzûfun zikredilmesiyle daha önemli bir unsurun zikrini el-
den kaçırma endişesi de hazfin sebeplerindendir.311 Bu çeşit hazif, daha
ziyâde “iğrâ” (özendirme) ve “tahzîr” (sakındırma) kalıplarında görülür.
Şems Sûresi’nin, bu iki kalıbı da aynı yerde bünyesinde barındıran şu

âyet-i kerîmesi bu tür hazfe dâir hoş bir örnektir: ‫ﷲ ﻧﺎ َﻗ َﺔ‬

ِ ‫َﻓﻘﺎ َل َﻟ ُﻬ ْﻢ رﺳﻮ ُل ا‬
.‫ﺳ ْﻘ َﻴﺎ َهﺎ‬
ُ ‫ﷲ َو‬
ِ ‫ا‬ Âyet-i kerîmenin takdîri ise ‫ﷲ َذ ُروا ﻧﺎﻗ َﺔ‬
ِ ‫َﻓﻘﺎ َل َﻟ ُﻬﻢ رﺳﻮ ُل ا‬
ُ ‫ﷲ َوا ْﻟ ِﺰ ُﻣﻮا‬
‫ﺳ ْﻘ َﻴﺎ َهﺎ‬ ِ ‫ا‬ şeklindedir. Görüldüğü üzere âyetin birinci kısmında
tahzîr, ikinci kısmında ise iğrâ vardır. Buna göre âyet-i kerîmenin anlamı
“Allâh’ın (sizi imtihan etmek için gönderdiği) devesine dokunmayın ve
onun su içme hakkına ve sırasına riâyet edin.”312 şeklinde olacaktır.313

10- Fâsıla ve Seci’e Riâyet Etme ve Kâfiyeleri Muhâfaza Et-

me

Âyet sonlarındaki fâsılalara uymak için de hazif yapılmaktadır.314

Örneğin, Duhâ Sûresi’ndeki .‫ﻚ َوﻣَﺎ َﻗﻠَﻰ‬

َ ‫ﻚ َر ﱡﺑ‬
َ‫ﻋ‬
َ ‫ﻣَﺎ َو ﱠد‬ “Rabbin seni bı-

rakmadı ve sana darılmadı.”315 âyet-i kerîmesinin sonundaki (‫ ) َﻗ َﻠﻰ‬fiilin-

                                                            
309
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 85; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
258.
310
Beyzâvî, Envâru’t-tenzîl, Nisâ sûresi 1. Âyetin tefsîri.
311
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 818.
312
Şems sûresi, 91/13.
313
Kaçar, a.g.e., s. 86; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy:
3 Yıl: 2002, s. 258.
314
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 820.
315
Duhâ sûresi, 93/3.

77 
 
den, mef’ûlûnün hazfedilmesi hazfin yukarıda mezkûr amacı sebebiyledir.

Âyet-i kerîmenin takdîri ‫ك‬

َ‫ﻼ‬َ ‫ﻚ َرﺑﻚ َوﻣﺎ َﻗ‬
َ‫ﻋ‬
َ ‫َﻣﺎ َو ّد‬ şeklindedir.316

11- Mecâz’a İntikâl (İttisâ’)

Bu hazif formu, uygulamada daha çok muzâfın hazfedilip, yerine

muzâfun ileyh’in ikâme edildiği kullanımlarda gerçekleşir.

‫ﺳ َﺄ ِل ا ْﻟ َﻘ ْﺮ َﻳ َﺔ اﱠﻟﺘِﻲ ُآﻨﱠﺎ ﻓِﻴﻬَﺎ وَا ْﻟ ِﻌ ْﻴ َﺮ اﱠﻟﺘِﻲ َأ ْﻗ َﺒ ْﻠﻨَﺎ ﻓِﻴﻬَﺎ َوِإﻧﱠﺎ‬

ْ ‫وَا‬
.‫ن‬
َ ‫َﻟﺼَﺎ ِدﻗُﻮ‬ “(İstersen) içinde bulunduğumuz şehire (Mısır halkına) ve
aralarında geldiğimiz kafileye de sor. Biz gerçekten doğru söylüyoruz.”317

âyet-i kerîmesinde buna güzel bir misâl vardır. Çünkü ‫ﺳ َﺎ ْل َا ْه َﻞ ا ْﻟ َﻘ ْﺮﻳَﺔ‬

ْ ‫ا‬
‫و‬ “köy (halkına) sor” açılımında olan ‫اﻟﻘﺮﻳﺔ‬ haziften önce muzâfun
ileyh olarak mecrûr iken, hazif sebebiyle zikredilmeyen muzâfın i’râbını

alarak mansûb olmuştur. Yine bu hazif sebebiyle ‫اﻟﻘﺮﻳﺔ‬ kelimesi de,

kendisine soru yöneltilen can ve akıl sâhibi bir şahıs konumuna nakledil-
mek sûretiyle mecâza geçiş imkânı verilmiştir.318

Hazfin sebepleri olarak zikredilen bu maddeler dışında daha başka

durumlar da hazfe sebep olabilmektedir. Bunların sâdece isimlerini ver-
mekle yetiniyoruz: 1- Ezberi kolaylaştırma, 2- Mânâyı akla yaklaştırma,
3- Konuyu, muhatabın dışındaki kişilerden saklama isteği, 4- Sözü uzat-
maktan doğabilecek bıkkınlık, 5- Özür ve merhamet dileme, şikâyet etme,
6- İtapta ve kınamada bulunma, 7- Va’d ve vaîdde bulunma.319

                                                            
316
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 86; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
259.
317
Yusuf sûresi, 12/82.
318
Kaçar, a.g.e., s. 78.
319
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 196; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 407;
Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 199. Hazfin sebepleri için ayrıca bkz:
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,40-43; Bolelli, Belâğat-Arap Edebiyâtı, s. 362.

78 
 
 C. HAZFİN ŞARTLARI

1- Mahzûf Unsura Delâlet Eden Bir Karîne Olmalı

Karîne, delil, ipucu vb. anlamlara gelmektedir. Karîne şartı, hazif

îcâzının en önemli şartıdır. Zîra, sözden kastedilen mânânın sağlıklı bir
şekilde yorumlanabilmesi, karînenin doğru bir şekilde tesbit edilip anla-
şılmasına bağlıdır.

Genel görüşe göre üç tür karîne vardır:

1-Karîne-i Mekâliyye (Lâfız Karînesi)

2-Karîne-i Hâliyye (Hâl/Makam Karînesi)

3-Karîne-i Akliyye.320

Bir kısım belâğat ve nahiv bilginlerinin akıl karînesini, hâl

karînesine dâhil ettikleri de olmuştur.321

Lâfız karînesi: Sözün siyâk ve sibâkında mahzûf unsura delâlet

eden lâfzî bir karînenin bulunması şeklinde tanımlanır.322

Lâfız karînesine şu âyet-i kerîmeyi örnek verebiliriz:

.‫ﺧ ْﻴﺮًا‬
َ ‫ﻦ ا ﱠﺗ َﻘ ْﻮ ْا ﻣَﺎذَا أَﻧ َﺰ َل َر ﱡﺑ ُﻜ ْﻢ ﻗَﺎﻟُﻮ ْا‬
َ ‫(“ َوﻗِﻴ َﻞ ِﻟﱠﻠﺬِﻳ‬Kötülüklerden) sa-
kınanlara: Rabbiniz ne indirdi? denildiğinde, "Hayır (indirdi)" derler.”323
Bu âyet-i kerîmede “hayr” kelimesini mef’ûl olmak üzere nasb eden

mahzûf bir fiil vardır. Zîrâ sözün sibâkında bulunan ‫ُﻢ‬

ْ ‫ر ﱡﺑﻜ‬
َ ‫ﻣَﺎذَا أَﻧ َﺰ َل‬
karînesi buna delâlet etmekte ve ‫ﺧﻴْﺮ ًا‬
َ ‫أَﻧ َﺰ َل‬ (İyi, hayırlı şeyler indirdi.)
açılımında olan mahzûf ibârenin muhâtab tarafından rahat bir şekilde an-
laşılmasını sağlamaktadır.324

                                                            
320
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 822-826.
321
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 65; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
259; Saraç, DİA, XXI, 392.
322
Kaçar, a.g.e., s. 66; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 230.
323
Nahl sûresi, 16/30.
324
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 66; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
259-260.

79 
 
 Hâl karînesi: Metinle iç içe olan şartlar şeklinde de nitelenebile-
cek olan hâl karînesi, ifâdenin içinde yer almayıp sözü söyleyen kişinin
hâlinden veyâ sözün gelişinden anlaşılan karînedir.325

Hâl karînesine şu âyet-i kerîmeyi örnek gösterebiliriz:

.‫ﻼﻣًﺎ‬
َ‫ﺳ‬َ ‫ﺸﺮَى ﻗَﺎﻟُﻮا‬
ْ ‫ﺳُﻠﻨَﺎ ِإ ْﺑﺮَاهِﻴ َﻢ ﺑِﺎ ْﻟﺒُـ‬
ُ ‫ت ُر‬
ْ ‫“ َو َﻟ َﻘ ْﺪ ﺟَﺎء‬Andolsun ki
elçilerimiz (melekler) İbrâhim’e müjde getirdiler ve "Selam (sana)" dedi-
ler.”326 Burada hâlin delâletiyle, yâni içinde bulunulan durum sebebiyle

ً‫ﻼﻣﺎ‬
َ‫ﺳ‬
َ ‫ َﻗﺎُﻟﻮا‬ibâresinde “selâm” kelimesini nasb eden fiil zikredilmemiştir.
Nitekim âyet-i kerîme’nin takdîri ‫ﻼﻣ ًﺎ‬
َ‫ﺳ‬
َ ‫ﺳّﻠﻤْﻨﺎ‬
َ ‫ ﻗَﺎُﻟﻮا‬şeklindedir.327
Akıl karînesi: Mahzûf unsura akıl yürütme ile ulaşılmasını sağla-
yan delîle aklî karîne denir.328

Akıl karînesine örnek olarak şu âyet-i kerîmeyi takdîm edebiliriz:

.‫ﻔ ًﺎ‬ ‫ﺻ‬

َ ‫ﺎ‬‫ﺻﻔ‬
َ ‫ﻚ‬
ُ ‫ﻚ وَا ْﻟ َﻤ َﻠ‬
َ ‫“ َوﺟَﺎء َر ﱡﺑ‬Rabbin(in emri) geldiği ve melekler
saf saf dizildiği zaman (her şey ortaya çıkacaktır).”329 Muhâtab, akıl
karînesiyle buradaki ‘gelme’ eyleminin, yâni Allah Teâlâ’nın ‘gelme’sinin

muhâl olduğunu bilir,330 ‘gelen’in O’nun emri (‫ﻚ‬

َ ‫َر ّﺑ‬ ‫)َا ْﻣ ُﺮ‬ veyâ azâbı

(‫ﻚ‬
َ ‫َر ّﺑ‬ ‫ب‬
ُ ‫)ﻋَﺬا‬ olduğunu anlar.331 Çünkü ‘gelme’ eylemi yaratılmışlardan
sâdır olacak bir fiildir.332

                                                            
325
Kaçar, a.g.e., s. 70; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 230.
326
Hûd sûresi, 11/69.
327
Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s. 259;
el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve kavâiduhû, s. 273.
328
Kaçar, a.g.e., s. 71.
329
Fecr sûresi, 89/22.
330
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 170.
331
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 823.
332
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 72; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
260; Saraç, DİA, XXI, 392.

80 
 
 2. Hazif, Anlam Karışıklığına Yol Açmamalı

Muhâtab, hazfedilen unsurlara yukarıda hazifin birinci şartı olarak

zikredilen karîneler yardımıyla ulaşabilmektedir. Mahzûfa ulaştırıcı karîne
yok ise veyâ yetersiz ise, hazif, sözde karışıklığa sebebiyet vereceğinden
bu durumda herhangi bir cümle unsurunun sözden çıkarılması câiz değil-
dir.

Dilde asıl olan, söz sâhibinin, mânâda yanlış anlamaya yol açacak
kullanımlardan mümkün mertebe uzak durmasıdır. Bu kâideden hareketle,
nahiv âlimleri, muhâtabın mesajı almasını zorlaştıracak kullanımları uy-
gun görmemişlerdir.333

Netîce olarak denilebilir ki, hazif, zâten muhtasar (özet) olan bir
sözün/metnin mânâsında ihlâle sebep olmamalıdır.334

3. Hazif, Sözün Amacı ile Çelişmemeli

Hazfe, genel olarak özlü anlatım yâni îcâz gâyesiyle başvurulduğu

açıktır. Bu sebepten ötürü, bir sözde gerçekleştirilen hazfin, bu ana gâye
ile örtüşmesi gerekmektedir.

Bu bilgilere paralel olarak, mahzûf müekked olmamalıdır.335 Yâni,

bir sözdeki mahzûf unsurlar takdîr edilirken bu unsurların bünyesinde
te’kîd üslûpları olamaz.336 Zîrâ hazif, te’kîdi nefyeder. Çünkü, te’kîd ke-
limenin zikredilmesini, hazif ise kelimenin düşürülmesini gerektirdiğin-
den bir çelişki ortaya çıkar.337

                                                            
333
Kaçar, a.g.e., s. 72-73.
334
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 826; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 260; el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve kavâiduhû, s. 273.
335
Suyûtî, a.g.e., s. 826; el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve kavâiduhû, s. 273.
336
Örneğin, el-Fârisî, “‫ن‬ِ ‫ﺣﺮَا‬
ِ ‫ن َﻟﺴَﺎ‬
ِ ‫ن َهﺬَا‬
ْ ‫( ”ﻗَﺎﻟُﻮا ِإ‬Tâhâ Sûresi, 20/63.) âyet-i kerîmesini “ ‫ﻗَﺎﻟُﻮا‬
‫ن‬
ِ ‫ﺣ َﺮا‬
ِ ‫ﺳﺎ‬
َ ‫ن ﻟ َﻬ ُﻤ َﺎ‬
ِ ‫ن َهﺬَا‬
ْ ‫ ”ِإ‬şeklinde takdîr eden ez-Zeccâc’a, hazif ve te’kîdin bir arada bulunmasının
mümkün olamayacağı gerekçesiyle îtirazda bulunmuştur. Bkz: Kaçar, a.g.e., s. 73.
337
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 73; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl: 2002, s.
260.

81 
 
 4. Mahzûf, fâil veyâ nâib-u fâil gibi cümlenin ayrılmaz bir un-
suru olmamalı

Kural olarak, cümlenin fâil veyâ nâib-u fâil gibi ayrılmaz unsurları
hazfedilmez.338 Çünkü bu durumda cümle zâten bir mânâ ifâde etmez, or-
taya anlamsız bir ifâde çıkar.339 Ancak bâzen, aksi bir mânânın ihtimal
dâhilinde olmadığı durumlarda fâil veyâ nâib-u fâil de hazfedilebilir ki
bunun misâlini aşağıda örnekler kısmında vereceğiz.

5. Mahzûf eğer âmil ise, zayıf bir âmil olmamalı

Örneğin, harf-i cerler veyâ fiil-i muzâriyi nasb ve cezm eden edat-
lar hazfedilemezler. Ancak, bunlar, hazfedildiklerine dâir delîlin/karînenin
sağlam olduğu durumlarda ve kullanımlarının yaygın olduğu hallerde haz-
fedilebilirler.340

D. HAZFİN DELÎLİ VE MAHZÛFUN TÂYÎNİ

Bir kelâmda hazfin mevcûdiyetini ve mahzûfun ne olduğunu tâyin

eden (belirleyen) faktörler şunlardır:

1- İ’râb(‫ﺮاب‬
َ‫ﻋ‬ْ ‫) إ‬:
Yusuf Sûresi’nde Hz. Yâkup, kardeşleri Yusuf’un kurt tarafından
yendiğine dâir -yalan- haberi getiren çocuklarına şu sözle karşılık vermiş-

tir: . ‫ن‬
َ ‫ﺼ ُﻔﻮ‬
ِ ‫ن ﻋﻠﻰ ﻣﺎ َﺗ‬
ُ ‫ﺴﺘَﻌﺎ‬
ْ ‫ﺼ ْﺒ ٌﺮ واﷲ ا ْﻟ ُﻤ‬
َ ‫ﺴ ُﻜ ْﻢ َأ ْﻣﺮًا َﻓ‬
ُ ‫ﺖ َﻟ ُﻜ ْﻢ أَﻧ ُﻔ‬
ْ ‫ﺳ ﱠﻮ َﻟ‬
َ ‫َﺑ ْﻞ‬
‫ﺟﻤِﻴ ٌﻞ‬
َ “Bilâkis nefisleriniz size (kötü) bir işi güzel gösterdi. Sabr-ı cemîl…
Anlattığınız karşısında (bana) yardım edecek olan, ancak Allah’tır.”341 Bu

âyet-i kerîmede yer alan ‫ﺟ ِﻤﻴ ٌﻞ‬

َ ‫ﺼ ْﺒ ٌﺮ‬
َ ‫ َﻓ‬ibâresinin tek unsur hâlinde merfû
îrâd edilişi, isim cümlesinde birinci unsur olan mübtedânın mahzûf oldu-

                                                            
338
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 826; el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve kavâiduhû, s. 273.
339
Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 260.
340
Suyûtî, a.g.e., s. 826; el-Akk, Usûlü’t-Tefsîr ve kavâiduhû, s. 273; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 260. Hazfin Şartları için ayrıca bkz:
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I, 43-46.
341
Yusuf sûresi, 12/18.

82 
 
ğunu (‫ﻞ‬
ٌ ‫ﺟﻤ ِﻴ‬
َ ‫ﺻ ْﺒ ٌﺮ‬
َ ‫ﺸﺄﻧﻰ‬
َ ‫ ) َﻓ‬belirleyici olmaktadır.342 Böylece i’râb, ibârede
mahzûf bir unsurun varlığını tâyin etmede hareket noktası olmuştur.343

2- Mânâ(‫ﻣ ْﻌﻨَﻰ‬
َ ):
Necm sûresinde yer alan ‫ت‬
َ ‫ﻚ َوَأ ْﺑﻜَﻰ َوَأ ﱠﻧ ُﻪ ُه َﻮ َأﻣَﺎ‬
َ‫ﺤ‬
َ‫ﺿ‬ْ ‫َوَأ ﱠﻧ ُﻪ ُه َﻮ َأ‬
.‫ﺣﻴَﺎ‬
ْ ‫“ َوَأ‬Doğrusu güldüren de ağlatan da O'dur. Öldüren de diriltende
O'dur.”344 âyet-i kerîmelerinin ibârelerindeki mahzûf unsurların varlığı
mânâdan hareketle tâyin edilir. Çünkü “güldürme” ve “ağlatma” , “ihyâ”
ve “imâte” fiilleri, mânen bir takım mef’ullerin varlığını gerektirmektedir:
“Hayat verme” eyleminin olduğu yerde kendisine hayat verilen bir varlı-
ğın, “hayâtı alma/öldürme” eyleminin olduğu yerde de kendisinden
hayâtın alındığı bir varlığın olması gerekmektedir.345 Binâenaleyh, bu gibi
ibârelerde mahzûf unsurun tâyini mânâdan hareketle gerçekleşmiş olmak-
tadır.346

3- Akıl(‫ﻋ ْﻘﻞ‬
َ ):
Akıl karînesinin, ibâredeki mahzûf unsuru tâyin etmesine misal

olarak da şu âyet-i kerîme zikredilebilir: .ُ ‫وَا ْﻟ ﱠﺪم‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ َﻤ ْﻴ َﺘ ُﺔ‬

َ ‫ﺖ‬
ْ ‫ﺣ ﱢﺮ َﻣ‬
ُ “Leş,
kan … size haram kılındı.”347 Çünkü akıl, haram kılmanın (tahrîm) bizzat
“ölü hayvan”ın kendisine veyâ “kan”a değil,348 aksine onların
tenâvülüne/yenilip-içilmesine yönelik olduğu çıkarımını yaparak ibârenin

                                                            
342
“Bu cümledeki kullanım her ne kadar haberin hazfine de imkân veriyorsa da, makâm
mübtedânın mahzûf oluşunu daha haklı kılmaktadır. Çünkü mübtedânın mahzûf oluşu, sabrın ta-
hakkuk ettiğini ifâde etmektedir. Diğer taraftan hazfin (‫ﻞ‬
ٌ ‫ﺟﻤﻴ‬
َ ‫ﺻ ْﺒ ٌﺮ‬
َ ‫ﺼ ْﺒ ِﺮى‬
َ ‫ ) َﻓ‬veyâ ( ‫ﺻ ْﺒ ٌﺮ‬
َ ‫ﺸ ْﺄ ِﻧﻰ‬
َ ‫َﻓ‬
‫ﻞ‬
ٌ ‫ﺟ ِﻤﻴ‬
َ ) şeklinde takdîri, siyâk-sibâkla daha çok örtüşmektedir. Bu bağlamda ‘Allâh Teâlâ’nın ken-
disine takvâ bahşettiği ve kalbine itmi’nân ilkâ ettiği Hz. Yâkup gibi bir peygamberin her hâli sa-
bırdır; onun için biz, âyet-i kerîmede haberin değil, mübtedânın hazfedilmiş olmasını tercih ediyo-
ruz. Ayrıca, âyet-i kerîmenin, Hz. Yâkup’un sabrını övme makâmında sevkedilmiş olması, ibârenin
mübtedânın hazfi üzere îrâd edilmiş olmasını te’yîd etmektedir.” Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslû-
bu (Eksiltili İfâdeler), s. 125.
343
Kaçar,a.g.e., s. 87.
344
Necm sûresi, 53/43-44.
345
Kaçar, a.g.e., s. 196.
346
Bkz: Kaçar,a.g.e., s. 87.
347
Mâide sûresi, 5/3.
348
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 823.

83 
 
‫ﻋﻠ ْﻴﻜﻢ َﺗﻨﺎ ُول اﻟﻤﻴ َﺘ ِﺔ‬
َ ‫ﺖ‬
ْ ‫ﺣ ّﺮ َﻣ‬
ُ “Size ölmüş hayvanın tenâvülü haram kılın-
dı.”349 açılımında olduğu sonucuna varmaktadır.350

4- Âdet(‫)ﻋﺎدة‬:

Yusuf kıssasında geçen . ِ‫ﻓِﻴﻪ‬ ‫ﻦ اﱠﻟﺬِي ُﻟ ْﻤ ُﺘ ﱠﻨﻨِﻲ‬

‫“ َﻓ َﺬ ِﻟ ُﻜ ﱠ‬İşte, beni, ken-
disi hakkında kınadığınız bu (gördüğünüz delikanlıdır.)”351 ibâresinde

mahzûf unsuru âdet (örf) belirlemektedir.352 Burada “hakkında” ( ‫ﻓﻴﻪ‬ )

ifâdesindeki mahzûf ibâre, aynı sûrenin 30. âyet-i kerîmesindeki ‫ﺷ َﻐ َﻔﻬَﺎ‬

َ ‫َﻗ ْﺪ‬
ً ‫ﺎ‬‫ﺣﺒ‬
ُ “Onun aşkından yüreğinin zarı çatlamış.” sözüne nazaran ‫ﺣﺒّﻪ‬
ُ ‫ﻓﻲ‬
“sevgisi hakkında” şeklinde anlaşılabilir. Ancak aynı âyet-i kerîmedeki

‫ﺴ ِﻪ‬
ِ ‫ُﺗﺮَا ِو ُد َﻓ َﺘﺎهَﺎ ﻋَﻦ ﱠﻧ ْﻔ‬ “Delikanlısının nefsinden murât istiyormuş.” cüm-

lesi dikkate alındığında ise (‫ )ﻓﻴﻪ‬ifâdesindeki mahzûf ibârenin ‫ﻓﻲ‬

‫ُﻣ َﺮا َو َد ِﺗ ِﻪ‬ “ondan murât almayı istemesinde” şeklinde takdîr edilmesi de

mümkündür. Diğer taraftan bu her iki takdîri de kapsayacak şekilde ‫ِﻓﻲ‬

‫ﺷ ْﺄ ِﻧ ِﻪ‬
َ “onun durumu hakkında” ibâresinin takdîri de imkân dâhilindedir.
İşte bu noktada, bu üç takdirden birini belirleyen faktör ise âdettir. Âdet

(örf), burada mahzûf ibâre olarak ‫ ﻓﻲ ُﻣﺮا َو َد ِﺗﻪ‬lâfzını takdir eder.353 Zîra
âyette geçtiği üzere Hz. Yusuf’a çirkin tuzağı kuran kadın kınanmaktadır.

Buradan hareketle denilebilir ki, aşırı sevgi (ً‫ﺣﺒّﺎ‬ ‫ﺷ َﻐ َﻔﻬﺎ‬

َ ‫ ) َﻗ ْﺪ‬irâde dışı ol-
duğundan, aşırı sevginin sâhibi, aşkı(nı)n kendisini kahretmesi sebebiyle
kınanmaz, böylece o kadının kınanmasına sebep “delikanlısının nefsinden
murât almak” istemesidir.354

                                                            
349
Mıtracî, el-Câmi’ li funûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 85.
350
Çöğenli, Yanık, Kılıçlı, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 85; Kaçar, Edebî Yönden
Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 72.
351
Yusuf Sûresi, 12/32.
352
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 170.
353
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 823.
354
Çöğenli, Yanık, Kılıçlı, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 86; Kaçar, Edebî Yönden
Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 88.

84 
 
 5- İşe Başlama (‫اﻟ ِﻔ ْﻌﻞ‬ ‫ع ﻓﻲ‬
ُ ‫ﺸﺮو‬
ُ ‫)اﻟ‬:
Bu maddeye örnek olarak “besmele” lâfzı verilebilir.355 Çünkü bu
lâfza müteallâk olarak besmele neye başlangıç yapılmış ise o fiil seçilir.356
Meselâ, herhangi bir okuma eylemi öncesinde besmele çekildiyse bu bes-

meledeki mahzûf ibârenin takdîri ُ‫ﺮأ‬

َ ‫أ ْﻗ‬ ‫ﺴ ِﻢ اﷲ‬
ْ ‫ ِﺑ‬şeklinde olacaktır.

6- İktirânu’l-Kelâm bi’l-fi’l (‫ْاﻟ َﻜﻼم ﺑﺎ ﻟﻔ ْﻌﻞ‬ ‫ن‬

ُ ‫)ا ْﻗ ِﺘﺮا‬:ِ
Sözün, muhâtabın gerçekleştirdiği eyleme iktirân etmesi de
mahzûf unsuru tâyin etmektedir. Örneğin; yeni evlenen bir kişiye

“. ‫ﻦ‬
َ ‫واﻟ َﺒ ِﻨﻴ‬ ‫“ ” ِﺑﺎﻟ َﺮﻓﺎ ِء‬Uğurlu ve oğullu olsun.”357 demek, mahzûf
unsur olan (‫ﺖ‬
َ ‫ﺳ‬
ْ ‫ﻋ َﺮ‬
ْ ‫ )َا‬fiiline delâlet etmektedir.358
E. ÎCÂZ-I HAZİF NEVÎLERİ

Edebiyat ve belâğat eserleri, îcâz-ı hazif sanatının fenlerini tasnîf

ederken farklı yaklaşımlar sergilemişlerdir. Ancak biz bu aşamada hazif
fenlerinin ana başlıklarını, daha anlaşılır olması hasebiyle, Suyûtî’nin el-
İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân adlı eserindeki sistemi esas alarak dört kısımda ele

alacağız: 1- İktitâ’(‫) ِا ْﻗ ِﺘﻄﺎع‬, 2- İktifâ (‫) ِا ْآ ِﺘﻔﺎء‬, 3- İhtibâk (‫ﺣ ِﺘﺒﺎك‬

ْ ‫)ِا‬, 4-
İhtizâl(‫ﺧ ِﺘﺰال‬
ْ ‫)ِا‬. Alt başlıkları ise muhtelif kaynaklardaki tasnifleri de dik-
kate alarak kendimiz bir sınıflandırmaya gideceğiz.

1. İktitâ’ (‫ﻻ ْﻗ ِﺘﻄَﺎع‬

ِ ‫)ا‬
İktitâ’359 bir îcâz-ı hazif terimi olarak, sarf veyâ nahiv kâidelerine
dâir bir sebep olmaksızın, tekellüfe neden olmadan, kelimenin harflerin-

                                                            
355
Mıtracî, el-Câmi’ li funûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 86.
356
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l- Kur’ân, s. 824; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 171.
357
Çöğenli, a.g.e., s. 86.
358
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 171; Mıtracî, el-Câmi’ li funûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 86. Bir ke-
lâmda hazfin mevcûdiyetini ve mahzûfun ne olduğunu tâyin eden (belirleyen) faktörler için ayrıca
bkz: Matlûb, Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâğiyye, s. 205-206.

359
‫ف ا ْﻟ َﻜِﻠ َﻤﺔ‬
ِ ‫ﺣﺮو‬
ُ ‫ﺾ‬
ِ ‫ف َﺑ ْﻌ‬
ُ ‫ﺣ ْﺬ‬
َ ‫ ُه َﻮ‬:‫ اﻻﻗﺘﻄﺎع‬Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 829.
85 
 
den birinin kesilip atılmasını360 ifâde eder.361 Anlaşıldığı üzere tanımdaki
harf “alfabedeki seslerden biri” mânâsındadır. Bu tür hazif, bir fen olarak

terimleşmeden önce bâzı eserlerde “kabd (‫ﺾ‬

ُ ‫ ”)ا ْﻟ َﻘ ْﺒ‬ve “îhâ’” (‫)ا ِﻟﺈﻳﺤﺎء‬
olarak da isimlendirilmiştir.362

Örnekler:

1-Nidâ üslûbunda münâdânın son harfi bâzen hazfedilir ki bu uy-

gulamanın nahiv ıstılâhı olarak adı “terhîm”dir. Terhîme misâl olarak ve-

rilebilen, Zuhruf sûresi’ndeki .‫ﻚ‬

َ ‫ﻋ َﻠ ْﻴﻨَﺎ َر ﱡﺑ‬
َ ‫ﺾ‬
ِ ‫ﻚ ِﻟ َﻴ ْﻘ‬
ُ ‫“ َوﻧَﺎ َدوْا ﻳَﺎ ﻣَﺎ ِﻟ‬Ey
Mâlik! Rabbin bizim işimizi bitirsin! diye seslenirler.”363 âyet-i

kerîmesinde yer alan (‫ﻚ‬

ُ ‫ )ﻣﺎ ِﻟ‬kelimesi bir kıraatte (‫ ) َﻣﺎ ِل‬şeklinde okunmak-
tadır. Bu hazif, âyete, “Cehennem ehli, içerisinde bulundukları zor durum
nedeniyle kelimeyi tamamlamaktan âciz kalmışlardır.” mânâsını da yük-
lemektedir.364

2-.ِ ‫ﺮ‬
ِ‫ﺴ‬ْ ‫َﻳ‬ ‫وَاﻟﱠﻠ ْﻴ ِﻞ ِإذَا‬ “(her şeyi karanlığı ile) örttüğü an geceye”365

âyet-i kerîmesinde ise, (‫ﺮ‬

ِ‫ﺴ‬ْ ‫ ) َﻳ‬kelimesinin sonundan, illet harfi olan “yâ”,
herhangi bir âmil olmaksızın hazfedilmiştir.366 Sanki bu hazifle, hem vur-
gu ve ritim korunmuş, hem de gecenin bizzat kendisi yürüyebilen bir var-
lık olmadığı, aslında kendisi içerisinde yürünülen bir zaman zarfı olduğu
mânâsı akla getirilmiştir. “Zîrâ Arapların alışageldikleri kullanımlardan

                                                            
360
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,46.
361
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 829; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 276; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 260.
362
Kaçar, a.g.e., s. 276; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy:
3 Yıl:2002, s. 260.
363
Zuhruf sûresi, 43/77.
364
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 829; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 276; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 263.
365
Fecr sûresi, 89/4.
366
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,46.

86 
 
birisi de, bir kelimeyi kendi mânâsı dışında kullandıklarında harflerini ek-
siltmeleri/iktitâ’ etmeleridir.”367

3-İktitâ’ eksenli hazif formlarının, siyâk-sibâk içinde ibâreye

önemli açılımlar yüklediği bir örnek de şudur: ‫ﻚ ﻣَﺎ ُآﻨﱠﺎ َﻧ ْﺒ ِﻎ ﻓَﺎ ْر َﺗﺪﱠا‬
َ ‫ﻗَﺎ َل َذ ِﻟ‬
.‫ﺼﺼًﺎ‬
َ ‫ﻋﻠَﻰ ﺁﺛَﺎ ِر ِهﻤَﺎ َﻗ‬
َ “Musa: İşte aradığımız o idi, dedi. Hemen izlerinin
üzerine geri döndüler.”368 âyet-i kerîmesinde (‫ﻎ‬
ِ ‫ ) َﻧ ْﺒ‬kelimesinin sonundan
bir harf hazfedilmiştir. Kelime asıl îtibârıyla (‫ ) َﻧ ْﺒﻐِﻰ‬açılımındadır. Bura-
daki hazif, mânâ açısından, Hz. Mûsâ’nın anılan yere süratle döndüğünü
ifâde etmektedir. Sanki bu iktitâ’ ile Kur’ânî beyân, Hz. Mûsâ’nın hazfe-
dilen bir harfi dahî telâffuz edecek kadar vakti olmadığını ifâdeye yansıt-
mıştır.369

4-Kur’ân-ı Kerîm’de (‫ )آﺎن‬fiilinin muzâri kullanımlarının sonun-

daki (nun) harfinin kıyassız bir şekilde hazfedildiği ( ،ُ‫َاك‬-‫ﻦ‬

ْ ‫ َا ُآ‬،ُ‫ َﻳﻚ‬-‫ﻦ‬
ْ ‫َﻳ ُﻜ‬
‫ﻚ‬ ْ ‫ َﻧ ُﻜ‬،‫ﻚ‬
ُ ‫ َﻧ‬-‫ﻦ‬ ُ ‫ َﺗ‬-‫ﻦ‬
ْ ‫ ) َﺗ ُﻜ‬görülür ve bunun örneklerine sıkça rastlanır. Burada üç
örnekle yetinelim. Birinci örnek: ‫ﺎ‬‫ك َﺑ ِﻐﻴ‬
ُ ‫“ َو َﻟ ْﻢ َأ‬iffetsiz de olmadığım hal-
de”370 âyet-i kerîmesindeki (‫ك‬
ُ ‫ )َا‬fiilinin aslı (‫ﻦ‬
ْ ‫ )َا ُآ‬şeklindedir.371 İkinci ör-
nek: . ‫ﻲ ُﻳ ْﻤﻨَﻰ‬
‫ﻄ َﻔ ًﺔ ﻣﱢﻦ ﱠﻣ ِﻨ ﱟ‬
ْ ‫ﻚ ُﻧ‬
ُ ‫َأ َﻟ ْﻢ َﻳ‬ “O, (döl yatağına) akıtılan meninin

içinden bir nutfe (sperm) değil miydi?”372 âyet-i kerîmesindeki (‫ﻚ‬

ُ ‫) َﻳ‬
ifâdesi, aslında (‫ﻦ‬
ْ ‫ ) َﻳ ُﻜ‬şeklinde olması gerekirken sondaki “nun” harfi haz-

                                                            
367
Kaçar,a.g.e., s. 282.
368
Kehf sûresi, 18/64.
369
Kaçar, a.g.e., s. 283.
370
Meryem sûresi, 19/20.
371
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.109.
372
Kıyâmet sûresi, 75/37.

87 
 
fedilmiştir.373 Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın şu beyti de iktitâ’ türü hazfe ör-
nektir:374

. ‫ﻋ ْﻨﻪ‬
َ ‫ﻦ‬
َ ‫ﺴ َﺘ ْﻐ‬
ْ ‫ﻋﻠﻰ َﻗ ْﻮ ِﻣ ِﻪ ُﻳ‬
َ * ‫ﻀ ِﻠ ِﻪ‬
ْ ‫ﺨ ْﻞ ِﺑ َﻔ‬
َ ‫ﻀ ٍﻞ و َﻳ ْﺒ‬
ْ ‫ن( ذا َﻓ‬
ْ )‫ﻚ‬
ُ ‫ﻦ َﻳ‬
ْ ‫و َﻣ‬

‫و ُﻳ ْﺬ َﻣ ِﻢ‬

5-(‫ ) َﺗ َﻔﻌﱡﻞ‬bâbının muzâri sîgasından sırf telâffuzda kolaylık (tahfîf)

amacıyla düşürülen muzâraat (‫ت‬

َ ) lerinin hazfi de iktitâa yönelik kulla-
nımlar çerçevesinde ele alınabilir. Örneğin; .‫ﺼ ﱠﺪى‬
َ ‫ﺖ َﻟ ُﻪ َﺗ‬
َ ‫َﻓ َﺎ ْﻧ‬ “Sen ona

yöneliyorsun,”375 âyet-i kerîmesindeki (‫ﺼ ﱠﺪى‬

َ ‫ ) َﺗ‬aslında (‫ﺼ ﱠﺪى‬
َ ‫ ) َﺗ َﺘ‬olup
“tâ” harflerinden biri tahfîf amacıyla hazfedilmiştir.376 Bu türe uygun
hazfe dâir Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok misâl bulunmaktadır.377

2. İktifâ (‫)اﻟِﺎ ْآﺘِﻔﺎء‬

Sözün ortamı (makâm) aslında birbiriyle ilişkili (mütelâzım) ve

birbirine bağlı (müterâbıt) iki sözün berâberce zikredilmesini gerektirir-
ken, bu iki sözden birinin, belâğata dâir bir nükte sebebiyle, kelâmdan çı-
karılmasına ve zikredilen sözün ona delâlet etmesinin yeterli görülmesine
bir meânî terimi olarak “iktifâ”378 denir.379

                                                            
373
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,46; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 109; Ka-
ra, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 261.
374
Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 84.
375
Abese sûresi, 80/6.
376
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,46.
377
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 288; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde
Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002,
s. 261-262.
378
‫ﻋﻨﺶ‬ َ ‫ﺣ ِﺪ ِهﻤﺎ‬
َ ‫ ﻓﻴ ْﻜ َﺘﻔﻰ ِﺑ َﺄ‬،‫ط‬
ٌ ‫ﻀﻲ اﻟﻤﻘﺎ ُم ِذ ْآﺮ ﺷﻴﺌ ْﻴﻦ ﺑﻴ َﻨﻬﺜﻤﺎ َﺗَﻠﺎ ُز ٌم وا ْر ِﺗﺒﺎ‬
ِ ‫ن ﻳَﻘﺘ‬
ْ ‫هﻮ َا‬:‫َا ْﻟِﺎ ْآ ِﺘ َﻔﺎ ُء‬
‫ﺧ ِﺮ ِﻟٌﻨ ْﻜ َﺘ ٍﺔ‬
َ ‫ اﻵ‬Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 830.
379
Suyûtî, a.g.e., s. 830; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,48; Kaçar, a.g.e., s. 288; Akdemir,
Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 123; Kara, ‘a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 264; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi
Dergisi, s. 330.

88 
 
 Bu îcâz terimi, kavramsal ayrışmanın netleşmemesi sebebiyle, ilk
kaynaklarda örneğin, iktifâyı terim olarak ilk kullanan Rummânî’nin en-
Nüket adlı eserinde îcâz-ı hazifle özdeşleştirilmiştir. Ancak Zerkeşî ve
Suyûtî’nin çalışmaları vesîlesiyle bu terim mânâca daha da özelleşmiş ve
meânî ilminde bugünkü yerini almıştır.380

Örnekler:

1-Nahl sûresindeki bir âyet-i kerîmede yer alan  ‫ﺳﺮَاﺑِﻴ َﻞ‬

َ ‫ﺟ َﻌ َﻞ َﻟ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫َو‬
.‫ﺳ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫ﺳﺮَاﺑِﻴ َﻞ َﺗﻘِﻴﻜُﻢ َﺑ ْﺄ‬
َ ‫ﺤ ﱠﺮ َو‬
َ ‫“ َﺗﻘِﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ‬Sizi sıcaktan koruyacak elbiseler ve
savaşta sizi koruyacak zırhlar yarattı.”381 ibâresine dikkatle bakılırsa bu-
rada iktifâ sanatına misal teşkil edecek bir kullanımın mevcut olduğu gö-

rülür.382 ‫ﺮ َد‬
ْ ‫وا ْﻟ َﺒ‬ ‫ﺳﺮا ِﺑﻴ َﻞ َﺗ ِﻘﻴ ُﻜﻢ اﻟﺤ ﱠَﺮ‬
َ ‫ َوﺟ َﻌﻞ َﻟ ُﻜﻢ‬açılımında olan ibârede so-
ğuk (‫ﺮ َد‬
ْ ‫ )ا ْﻟ َﺒ‬lâfzının hazfedilip, sıcak (‫ﺤ َّﺮ‬
َ ‫ ) اﻟ‬lâfzının zikredilmesindeki
edebî nükte şudur: Bu hitâba öncelikle muhâtap olan Arapların memleket-
leri sıcaktır ve onlar için sıcaktan korunmak, soğuktan korunmaya nisbetle
daha önemlidir.383

2- ‫ﻚ ِﻣﻤﱠﻦ‬
َ ‫ع ا ْﻟ ُﻤ ْﻠ‬
ُ ‫ﻚ اﻟﻤﻠﻚ ﺗﺆﺗﻰ اﻟﻤﻠﻚ ﻣَﻦ َﺗﺸَﺎء َوﺗَﻨ ِﺰ‬
َ ‫ﻗﻞ اﻟﻠﱠ ُﻬﻢﱠ ﻣَﺎ ِﻟ‬
‫ﻲ ٍء‬
ْ ‫ﺷ‬
َ ‫ﻰ ُآﻞﱢ‬
َ ‫ﻋ َﻠ‬
َ ‫ﻚ‬
َ ‫ﺨ ْﻴ ُﺮ ِإ ﱠﻧ‬
َ ‫ك ا ْﻟ‬
َ ‫َﺗﺸَﺎء َو ُﺗ ِﻌ ﱡﺰ ﻣَﻦ َﺗﺸَﺎء َو ُﺗ ِﺬ ﱡل ﻣَﻦ َﺗﺸَﺎء ِﺑ َﻴ ِﺪ‬
.‫(“ َﻗﺪِﻳ ٌﺮ‬Resûlüm!) De ki: Mülkün gerçek sâhibi olan Allâh'ım! Sen mülkü
dilediğine verirsin ve mülkü dilediğinden geri alırsın. Dilediğini yüceltir,
dilediğini de alçaltırsın. Her türlü iyilik senin elindedir. Gerçekten sen her

şeye kâdirsin.”384 âyet-i kerîmesinde yer alan (‫ﺮ‬

ِْ ‫ﺨ َﻴ‬
َْ ‫ك اﻟ‬
َ ‫ ) ِﺑ َﻴ ِﺪ‬ibâresinde ha-
yır/iyilik zikredilirken, şer/kötülük (‫ﺮ‬
ّ ‫ )َاﻟﺸ‬zikredilmemiştir. Çünkü, kâi-

                                                            
380
Kaçar,a.g.e., s. 288-289; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
sy: 3 Yıl:2002, s. 264-265.
381
Nahl sûresi, 16/81.
382
Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,48.
383
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 830; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 290; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 124; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi:
İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 265-
266; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 330.
384
Âl-i İmrân sûresi, 3/26.

89 
 
natta asıl olan iyilik ve güzelliktir. Hayır, şerre oranla daha baskındır. Al-
lah Teâlânın, kullarından istediği de hayırdır ve bütün bunları yanında,
zâten ahlâken şerrin Allah Teâlâ’ya izâfesi hoş değildir.385

3-.‫ا ْﻟ َﻌﻠِﻴ ُﻢ‬ ‫ﺴﻤِﻴ ُﻊ‬

‫ﻦ ﻓِﻲ اﻟﱠﻠ ْﻴ ِﻞ وَاﻟ ﱠﻨ َﻬﺎ ِر َو ُه َﻮ اﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺳ َﻜ‬
َ ‫َو َﻟ ُﻪ ﻣَﺎ‬ “Gecede ve
gündüzde barınan her şey O'nundur. O her şeyi işitendir, bilendir.”386
âyet-i kerîmesindeki hazif de iktifâ yörüngeli bir hazif örneğidir.387

İbârenin takdîri, (‫ر‬

ِ ‫اﻟﻨﻬﺎ‬ ‫ك ﻓﻰ‬
َ ‫ﺤ ﱠﺮ‬
َ ‫ﻦ ﻓﻰ اﻟﻠ ْﻴ ِﻞ َوﻣﺎ َﺗ‬
َ ‫ﺳ َﻜ‬
َ ‫ )و َﻟ ُﻪ ﻣﺎ‬şeklindedir.
Âyet-i kerîmedeki hazfin sebebi ise, canlı olsun cansız olsun bütün
mahlûkâtın çoğu zaman sükûnet üzere olduklarını ve her hareketin,
nihâyetinde, sükûna (hareketsizliğe) ereceğini bildirmektir.388

3. İhtibâk (‫ﺣﺘِﺒﺎك‬
ْ ‫)ا ِﻻ‬
Îcâz-ı hazfin en lâtîf türlerinden biri olan ihtibâk389 ıstılah olarak;
iki bölümlü bir cümlede ya da iki cümleli bir sözde, ikinci kısımda bulu-
nanın, birinci kısmındaki nazîrini veyâ mukâbilini hazfetmek ve birinci
kısımda bulunanın, ikinci kısımdaki nazîrini veyâ mukâbilini hazfetmek
demektir.390

İhtibâkın ıstılâhî mânâsıyla ilk olarak kim tarafından kullanıldığı

tam olarak belli değildir. Zerkeşî’nin el-Burhân adlı eserinde “el-hazfu’l-
mukâbilî” olarak terimsel karşılığını bulan bu fenni, Suyûtî, çağdaşı
Burhâneddin el-Bikâî’den öğrendiğini nakletmektedir. Âlimler, bu hazif
türünün sâdece Kurân-ı Kerîm’e has olduğunu da belirtirler.391

                                                            
385
Suyûtî, a.g.e., s. 830; Kaçar, a.g.e., s. 291; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s. 124;
Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 266.
386
En’âm sûresi, 6/13.
387
Habenneke, a.g.e., I,48.
388
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 830; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 292.
389
‫ﻦ اﻟﺜﺎﻧﻲ ﻣﺎ أﺛﺒﺖ ﻧﻈﻴ ُﺮﻩ ِﻓﻲ‬
َ ‫ َو ِﻣ‬،‫ﺖ ﻧﻈﻴ ُﺮ ُﻩ ﻓﻲ اﻟﺜﺎﻧﻲ‬
َ ‫ل ﻣﺎ أ ْﺛ َﺒ‬
ِ ‫ف ِﻣﻦ اﻻ ّو‬
َ ‫ﺤ َﺬ‬
َ ‫ هﻮ ان ُﻳ‬:‫ك‬
ُ ‫ﺣ ِﺘ َﺒﺎ‬
ْ ‫َا ْﻟِﺎ‬
‫ل‬
ِ ‫ اﻻ ّو‬Suyûtî, a.g.e., s. 831.
390
Suyûtî, a.g.e., s. 831; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,54; Kaçar, a.g.e., s. 292.
391
Kaçar, a.g.e., s. 292-293; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergi-
si sy: 3 Yıl:2002, s. 267-270.

90 
 
 Örnekler:

1-. ‫ن‬
َ ‫ﺠ َﺮﻣُﻮ‬
ْ ‫ﺟﺮَاﻣِﻲ َوَأ َﻧ ْﺎ َﺑﺮِي ٌء ﱢﻣﻤﱠﺎ ُﺗ‬
ْ ‫ﻲ ِإ‬
‫ن ا ْﻓ َﺘ َﺮ ْﻳ ُﺘ ُﻪ َﻓ َﻌ َﻠ ﱠ‬
ِ ‫َأ ْم ُﻗ ْﻞ ِإ‬
‫ن ا ْﻓ َﺘﺮَا ُﻩ‬
َ ‫(“ َﻳﻘُﻮﻟُﻮ‬Resûlüm!) Yoksa "Bunu uydurdu" mu diyorlar? De ki:
"Eğer onu uydurduysam günahım bana aittir. Fakat ben sizin işlediğiniz

günahtan uzağım."392 âyet-i kerîmesinin takdîri ‫ن‬

ِ ‫ن ا ْﻓ َﺘﺮا ُﻩ ُﻗ ْﻞ ِا‬
َ ‫َا ْم َﻳﻘﻮﻟﻮ‬
( ‫ن ا ْﻓ َﺘﺮ ْﻳﺘﻢ‬
ِ ‫ﺟﺮا ُﻣﻜﻢ ِا‬
ْ ‫)وﻋﻠﻴﻜﻢ ِا‬/ (‫ﺟﺮاﻣِﻰ ) َوَا ْﻧ ُﺘ ْﻢ َﺑ َﺮا ٌء ﻣﻨﻪ‬
ْ ‫ﻰ ِا‬
ّ ‫ا ْﻓ َﺘ َﺮ ْﻳ ُﺘ ُﻪ َﻓ َﻌ َﻠ‬
‫ن‬
َ ‫ﺠ ِﺮﻣﻮ‬
ْ ‫ َوَاﻧﺎ َﺑ ِﺮى ٌء ﻣﻤّﺎ ُﺗ‬şeklindedir.393

2-.‫ء‬
ٍ ‫ﺳُﻮ‬ ‫ﻏ ْﻴ ِﺮ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ج َﺑ ْﻴﻀَﺎء ِﻣ‬
ْ ‫ﺨ ُﺮ‬
ْ ‫ﻚ َﺗ‬
َ ‫ﺟ ْﻴ ِﺒ‬
َ ‫ك ﻓِﻲ‬
َ ‫ﺧ ْﻞ َﻳ َﺪ‬
ِ ‫“ َوَأ ْد‬Elini koy-
nuna sok da kusursuz bembeyaz çıksın.”394 âyet-i kerîmesinin takdîri

‫ﻦ‬
ْ ‫ج َﺑ ْﻴﻀﺎ َء ِﻣ‬
ْ ‫ﺨ ُﺮ‬
ْ ‫ﺟﻬﺎ( َﺗ‬
ْ ‫ﺧ ِﺮ‬
ْ ‫ ) َوَا‬/ (‫ﻏ ْﻴ َﺮ َﺑ ْﻴﻀﺎ َء‬
َ ‫ﺧ ْﻞ‬
ُ ‫ﺟ ْﻴ ِﺒﻚ ) َﺗ ْﺪ‬
َ ‫ك ﻓﻰ‬
َ ‫ﺧ ْﻞ َﻳ َﺪ‬
ِ ‫وَا ْد‬
‫ﻏ ْﻴ ِﺮ ﺳُﻮ ٍء‬
َ şeklindedir.395

3- ‫ﻦ إِن ﺷَﺎء َأ ْو‬

َ ‫ب ا ْﻟ ُﻤﻨَﺎ ِﻓﻘِﻴ‬
َ ‫ﺼ ْﺪ ِﻗ ِﻬ ْﻢ َو ُﻳ َﻌ ﱢﺬ‬
ِ ‫ﻦ ِﺑ‬
َ ‫ى اﻟﻠﱠ ُﻪ اﻟﺼﱠﺎ ِدﻗِﻴ‬
َ ‫ﻟﻴﺠ ِﺰ‬
.‫ﻏﻔُﻮرًا ﱠرﺣِﻴﻤًﺎ‬
َ ‫ن‬
َ ‫ن اﻟﱠﻠ َﻪ آَﺎ‬
‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ِإ ﱠ‬
َ ‫ب‬
َ ‫“ َﻳﺘُﻮ‬Çünkü Allah sadâkat gösteren-
leri sadâkatları sebebiyle mükâfatlandıracak, münafıklara -dilerse- azap
edecek yahut da (tevbe ederlerse) tevbelerini kabul edecektir. Şüphesiz Al-

lah, bağışlayandır, esirgeyendir.”396 âyet-i kerîmesinin takdîri ‫ﷲ‬

ُ ‫ىا‬
َ ‫ﺠ ِﺰ‬
ْ ‫ِﻟ َﻴ‬
‫ب‬
َ ‫ب ﻋﻠ ْﻴﻬﻢ( َا ْو َﻳﺘﻮ‬
َ ‫ن ﺷﺎ َء ) َﻓﻼ ﻳﺘﻮ‬
ْ ‫ﻦ ِا‬
َ ‫ب ا ْﻟ ُﻤﻨﺎ ِﻓ ِﻘﻴ‬
َ ‫ﺼ ْﺪ ِﻗﻬﻢ َو ُﻳﻌ ﱢﺬ‬
ِ ‫ﻦ ِﺑ‬
َ ‫اﻟﺼﺎ ِدﻗِﻴ‬
‫ﷲ آﺎن ﻏﻔﻮرا رﺣﻴﻤﺎ‬
َ ‫نا‬
ّ ‫ ﻋﻠﻴﻬﻢ ) َﻓﻼ ُﻳﻌ ّﺬ ْﺑ ُﻬﻢ( ِا‬şeklindedir.397

4- ‫ﺳ ﱢﻴﺌًﺎ‬
َ ‫ﺧ َﺮ‬
َ ‫ﻼ ﺻﺎﻟﺤ ًﺎ وَﺁ‬
ً ‫ﻋ َﻤ‬
َ ‫ﺧ َﻠﻄُﻮ ْا‬
َ ‫ﻋ َﺘ َﺮﻓُﻮ ْا ِﺑ ُﺬﻧُﻮ ِﺑ ِﻬ ْﻢ‬
ْ‫ن ا‬
َ ‫ﺧﺮُو‬
َ ‫وَﺁ‬
.‫ﻏﻔُﻮ ٌر ﱠرﺣِﻴ ٌﻢ‬
َ ‫ن اﻟّﻠ َﻪ‬
‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ِإ ﱠ‬
َ ‫ب‬
َ ‫ﻋﺴَﻰ اﻟّﻠ ُﻪ أَن َﻳﺘُﻮ‬
َ “Diğerleri ise günahları-

                                                            
392
Hûd sûresi, 11/35.
393
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 832; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 297; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 329.
394
Neml sûresi, 27/12.
395
Suyûtî, a.g.e., s. 831; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,56; Kaçar, a.g.e., s. 296.
396
Ahzâb sûresi, 33/24.
397
Suyûtî, a.g.e., s. 832; Kaçar, a.g.e., s. 297; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.270.

91 
 
nı itiraf ettiler, iyi bir ameli diğer kötü bir amelle karıştırdılar. (Tevbe
ederlerse) umulur ki Allah onların tevbesini kabul eder. Çünkü Allah çok

bağışlayan, pek esirgeyendir.”398 âyet-i kerîmesinin takdîri ‫ن‬

َ ‫ﺧﺮو‬
َ ‫َوﺁ‬
(‫ﺢ‬
ٍِ ‫ﺼﺎﻟ‬
َ ‫ﺳ ﱢﻴﺌ ًﺎ ) ِﺑ‬
َ ‫ﺧ َﺮ‬
َ ‫ﻲ ٍء( َوﺁ‬
‫ﺴﱢ‬َ ‫ﻼ ﺻﺎ ِﻟﺤ ًﺎ ) ِﺑ‬
ً ‫ﻋ َﻤ‬
َ ‫ﻄﻮا‬
ُ ‫ﺧ َﻠ‬
َ ‫ﻋ َﺘ َﺮﻓﻮا َﺑ ُﺬﻧﻮ ِﺑﻬﻢ‬
ْ‫ا‬
‫ن اﷲ ﻏﻔﻮر رﺣﻴﻢ‬
ّ ‫ب ﻋﻠﻴﻬﻢ ِا‬
َ ‫ﷲ َان َﻳﺘﻮ‬
ُ ‫ﺴﻰ ا‬
َ ‫ ﻋ‬şeklindedir.399

5- ‫َ ﻗﺪ آﺎن ﻟﻜﻢ ﺁﻳﺔﻓﻰ ﻓﺌ َﺘﻴْﻦ اﻟﺘﻘﺘﺎ ﻓﺌ ٌﺔ ﺗﻘﺎﺗﻞ ﻓﻰ ﺳﺒﻴﻞ اﷲ واُﺧﺮى‬

.‫(“آﺎﻓﺮ ٌة‬Bedir'de) karşı karşıya gelen şu iki gurubun halinde sizin için
büyük bir ibret vardır. Biri Allah yolunda çarpışan bir gurup, diğeri ise

kâfir bir gurup.”400 âyet-i kerîmesinin takdîri ‫ﻦ‬

ِ ‫َﻗ ْﺪ آﺎن َﻟﻜﻢ ﺁ َﻳ ٌﺔ ِﻓﻰ ِﻓ َﺌ َﺘ ْﻴ‬
‫ﺳﺒ ِﻴ ِﻞ‬
َ ‫ﺧ َﺮى آﺎ ِﻓ َﺮ ٌة ) ُﺗﻘﺎ ِﺗﻞ ِﻓﻰ‬
ْ ‫ﷲ وُا‬
ِ ‫ﺳﺒ ِﻴﻞ ا‬
َ ‫ا ْﻟ َﺘ َﻘ َﺘﺎ ِﻓ َﺌ ٌﺔ ) ُﻣﺆ ِﻣ َﻨ ُﺔ( ُﺗﻘﺎ ِﺗﻞ ﻓﻰ‬
(‫ت‬
ِ ‫ اﻟﻄﺎﻏﻮ‬şeklindedir.401

4. İhtizâl (‫ﺧﺘِﺰال‬
ْ ‫)ا ِﻻ‬
Îcâz-ı hazif fenlerinin, iktitâ’, iktifâ ve ihtibâk nevîlerinden sonra
gelen, dördüncü nev’i ihtizâldır. Bir meânî terimi olarak ihtizâl kelime,
kelime grubu ve cümlenin hazfi mânâsına gelmektedir.402 Bu tanım
muvâcehesinde denilebilir ki, ihtizâl, doğrudan bir cümlenin unsurları
üzerinde veyâ bir kelâmdaki bir cümlenin tamâmında gerçekleşen hazif
formlarını tümden kapsayan bir terimdir.403 Bu tanıma binâen ihtizâl türü
îcâz-ı hazfi üç alt başlıkta örneklendireceğiz:

                                                            
398
Tevbe sûresi, 9/102. Tebük seferinden geri kalan bir gurup, hatalarını anlayıp pişman olduktan
sonra, kendilerini caminin direklerine bağladılar ve Allah Resulü çözmedikçe kendilerini çözmeye-
ceklerine yemin ettiler. Resulullah (s.a.) seferden döndükten sonra onların durumunu öğrenince, bu-
yurdu ki: Haklarında emir alıncaya kadar ben de onları çözmeyeceğime yemin ederim. Sonra bu
ayet inince onları çözdü. Bkz: Türkiye Diyânet Vakfı Kur’ân-ı Kerîm Meâli, İlgili Âyetin Meâli.
399
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 832; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,56; Kaçar, Ede-
bî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 297; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-
Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.271.
400
Âl-i İmr’an sûresi, 3/13.
401
Suyûtî, a.g.e., s. 832; Habenneke, a.g.e., I,55; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.272.
402
Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.273;
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 330.
403
Habenneke, a.g.e., I,57; Kaçar, a.g.e., s. 299.

92 
 
 1-Bir Kelimenin Hazfi; 2-İki veyâ Daha Fazla Kelimenin Hazfi;
3-Bir Cümle veyâ Cümlelerin Hazfi.

1. Bir Kelimenin Hazfi

a) İsmin Hazfi:
aa) İzâfet Terkîbinin Öğelerinin (Muzâf ve Muzâfun İleyh’in)
Hazfi

Muzâfın Hazfi:

Arap dilinde izâfet terkîbinin (isim tamlamasının) iki öğesinden bi-

rincisi olan muzâf bâzen terkip içerisinde açıkça (lâfzen) zikredilmeyebi-
lir.

.‫ن‬
َ ‫ﺳ َﺄ ِل ا ْﻟ َﻘ ْﺮ َﻳ َﺔ اﱠﻟﺘِﻲ ُآﻨﱠﺎ ﻓِﻴﻬَﺎ وَا ْﻟ ِﻌ ْﻴ َﺮ اﱠﻟﺘِﻲ َأ ْﻗ َﺒ ْﻠﻨَﺎ َوِإﻧﱠﺎ َﻟﺼَﺎ ِدﻗُﻮ‬
ْ ‫وَا‬
‫ﻓِﻴﻬَﺎ‬
1.“(İstersen) içinde bulunduğumuz şehire (Mısır halkına) ve arala-
rında geldiğimiz kafileye de sor. Biz gerçekten doğru söylüyoruz.”404 âyet-

i kerîmesinde (‫ﺔ‬
َ ‫ )اﻟ َﻘ ْﺮ َﻳ‬ve (‫ ) اﻟ ِﻌﻴ َﺮ‬kelimelerinin muzâfları hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:405

‫ب( ا ْﻟ ِﻌﻴ ِﺮ اﻟّﺘﻰ َا ْﻗ َﺒ ْﻠ َﻨﺎ‬

َ ‫ﺻﺤﺎ‬
ْ ‫ﺳ َﺎ ْل )َا ْه َﻞ( ا ْﻟ َﻘﺮﻳ ِﺔ اﻟّﺘﻰ ُآﻨّﺎ ﻓﻴﻬﺎ َو )َا‬
ْ ‫َوا‬

‫ن‬
َ ‫ﻓﻴﻬﺎ َوِاﻧّﺎ َﻟﺼﺎ ِدﻗﻮ‬

. ‫ﺟﻬَﺎ ِد ِﻩ‬
ِ ‫ﻖ‬
‫ﺣﱠ‬
َ ‫َوﺟَﺎ ِهﺪُوا ﻓِﻲ اﻟﱠﻠ ِﻪ‬

                                                            
404
Yusuf sûresi, 12/82.
405
İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 199; Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 181;
Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 430; Teftâzânî, Mutavvel, s. 223; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 174; Zevbeî, el-
Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 403; Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 84;
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 83; Kaçar, a.g.e., s. 221;
van GELDER, “Brevity: the long and the short of it in classical Arabic literary theory”, UEAI
Proceedings, sy. 9, s. 78-88; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s.
317; Saraç, DİA, XXI, 392.

93 
 
 2.“Allah uğrunda, hakkını vererek cihad edin.”406 âyet-i

kerîmesinde (‫ )اﷲ‬lâfzının muzâfı hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:407

‫ﺟﻬﺎ ِد ِﻩ‬
ِ ‫ﻖ‬
‫ﺣﱠ‬
َ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﺳ ِﺒﻴ ِﻞ( ا‬
َ ) ‫َوﺟﺎ ِه ُﺪوا ﻓﻰ‬

.‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ َﻤ ْﻴ َﺘ ُﺔ‬
َ ‫ﺖ‬
ْ ‫ﺣ ﱢﺮ َﻣ‬
ُ

3.“Leş, … size haram kılındı.”408 âyet-i kerîmesinde (‫ﺔ‬

ُ ‫ )اﻟ َﻤ ْﻴ َﺘ‬lâf-
zının muzâfı hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:409

‫ﺖ ﻋﻠﻴﻜﻢ )َا ْآ ُﻞ َا ْو َﺗ َﻨﺎ ُو ُل( ا ْﻟ َﻤ ْﻴ َﺘﺔ‬

ْ ‫ﺣ ﱢﺮ َﻣ‬
ُ

.‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ْﻢ ُأ ﱠﻣﻬَﺎ ُﺗ ُﻜ ْﻢ‬

َ ‫ﺖ‬
ْ ‫ﺣ ﱢﺮ َﻣ‬
ُ

4.“Analarınız, … size haram kılındı.”410 âyet-i kerîmesinde

(‫ﻬﺎ ُﺗ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫ )ُا ّﻣ‬lâfzının muzâfı hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:411

                                                            
406
Hacc sûresi, 22/78.
407
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 403; Atîk,
İlmu’l-Meânî, s. 174; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, 198; Mıtracî, el-Câmi’ li
fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 84
408
Mâide sûresi, 5/3.
409
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 85; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 440; Teftâzânî, Mutavvel, s. 225; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,58; Mıtracî, el-
Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 85; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 170; Kaçar, Edebî Yönden
Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 220; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ ,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.274; Saraç, DİA, XXI,
392.
410
Nisâ sûresi, 4/23.
411
Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 440; Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 833; Mıtracî, el-Câmi’ li
fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 86; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 283; Akdemir, Belâğat Terim-
leri Ansiklopedisi, s.110.

94 
 
 ‫ح( ُا ﱠﻣﻬﺎ ُﺗﻜ ْﻢ‬
ُ ‫ﺖ ﻋﻠﻴﻜﻢ ) ِﻧ َﻜﺎ‬
ْ ‫ﺣ ﱢﺮ َﻣ‬
ُ

. ‫ﺠ َﻞ ِﺑ ُﻜ ْﻔ ِﺮ ِه ْﻢ‬
ْ ‫ﺷ ِﺮﺑُﻮ ْا ﻓِﻲ ُﻗﻠُﻮ ِﺑ ِﻬ ُﻢ ا ْﻟ ِﻌ‬
ْ ‫َوُأ‬

5.“İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı (sevgisi) dolduruldu.”412

âyet-i kerîmesinde (‫ﻞ‬

َ‫ﺠ‬
ْ ‫ )اﻟ ِﻌ‬lâfzının muzâfı hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:413

‫ﺠ ِﻞ ِﺑ ُﻜ ْﻔ ِﺮهﻢ‬
ْ ‫ﺣﺐﱠ( ا ْﻟ ِﻌ‬
ُ ) ‫ﺷ ِﺮ ُﺑﻮا ﻓﻰ ُﻗُﻠﻮ ِﺑﻬﻢ‬
ْ ‫َوُا‬

.‫ﻒ‬
ٍ ‫ﺻ‬
ِ ‫ﺢ ﻓِﻲ َﻳ ْﻮ ٍم ﻋَﺎ‬
ُ ‫ت ِﺑ ِﻪ اﻟﺮﱢﻳ‬
ْ ‫ﺷ َﺘ ﱠﺪ‬
ْ ‫ﻋﻤَﺎُﻟ ُﻬ ْﻢ َآ َﺮﻣَﺎ ٍد ا‬
ْ ‫َأ‬

6.“Onların amelleri, fırtınalı bir günde rüzgarın şiddetle savurdu-

ğu küle benzer.”414 âyet-i kerîmesinde (‫ﻒ‬

ٍ ‫ﺻ‬
ِ ‫ﻋﺎ‬
َ ) lâfzının muzâfı hazfe-
dilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:415

‫ﻒ‬
ٍ ‫ﺻ‬
ِ ‫ﺢ ِﻓﻰ َﻳ ْﻮ ٍم ) ِذى( ﻋﺎ‬
ُ ‫ت ِﺑﻪ اﻟ ِﺮﻳ‬
ْ ‫ﺷ َﺘ ّﺪ‬
ْ ‫ﻋﻤﺎُﻟﻬ ْﻢ َآ َﺮ َﻣﺎ ٍد ا‬
ْ ‫َا‬

.‫ﺎ‬‫ﺻﻔ‬
َ ‫ﺎ‬‫ﺻﻔ‬
َ ‫ﻚ‬
ُ ‫ﻚ وَا ْﻟ َﻤ َﻠ‬
َ ‫َوﺟَﺎء َر ﱡﺑ‬

7.“Rabbin(in emri) geldiği ve melekler saf saf dizildiği zaman (her

şey ortaya çıkacaktır).”416 âyet-i kerîmesinde (‫ﻚ‬

َ ‫ ) َر ﱡﺑ‬lâfzının muzâfı haz-
fedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:417

                                                            
412
Bakara sûresi, 2/93.
413
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 181; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili
İfâdeler), s. 225.
414
İbrâhim sûresi, 14/17.
415
Ebû Hilâl el-Askerî, a.g.e., s. 183.
416
Fecr sûresi, 89/22.

95 
 
 ‫ﺻ ّﻔ ًﺎ‬
َ ‫ﺻ ّﻔ ًﺎ‬
َ ‫ﻚ‬
ُ ‫ﻚ َوا ْﻟ َﻤ َﻠ‬
َ ‫ب( َر ﱢﺑ‬
ُ ‫ﻋ َﺬا‬
َ ‫َوﺟﺎ َء )َا ْﻣ ُﺮ َا ْو‬

.‫ﻦ اﱠﻟﺬِي ُﻟ ْﻤ ُﺘ ﱠﻨﻨِﻲ ﻓِﻴ ِﻪ‬

‫َﻓ َﺬ ِﻟ ُﻜ ﱠ‬

8.“İşte hakkında beni kınadığınız şahıs budur.”418 âyet-i

kerîmesinde (‫ )ﻩ‬zamirinin/lâfzının muzâfı hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:419

‫ﻦ اﻟّﺬى ُﻟ ْﻤ ُﺘ ّﻨ ِﻨﻰ ِﻓﻰ ) ُﻣ َﺮا َو َد ِة(ﻩ‬

ّ ‫َﻓﺬ ِﻟ ُﻜ‬

.‫ج‬
ُ ‫ج و َﻣ ْﺎﺟُﻮ‬
ُ ‫ﺖ َﻳﺎْﺟﻮ‬
ْ ‫ﺣﺘّﻰ اِذا ُﻓﺘِﺤ‬

9.“Nihayet Ye'cûc ve Me'cûc (sedleri) açıldığı zaman;”420 âyet-i

kerîmesinde (‫ج‬
ُ ‫ﺟﻮ‬
ُ ‫ ) َﻳ ْﺎ‬ve ona atfedilen (‫ج‬
ُ ‫ﺟﻮ‬
ُ ‫ ) َﻣ ْﺎ‬lâfızlarının muzâfı haz-
fedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:421

‫ج‬
َ ‫ج و َﻣ ْﺎﺟﻮ‬
َ ‫ﺳ ﱠﺪا( َﻳ ْﺎﺟﻮ‬
َ )‫ﺖ‬
ْ ‫ﺤ‬
َ ‫ﺣﺘﻰ ِاذا ُﻓ ِﺘ‬
َ

‫ﷲ‬
َ ‫ﺴ َﻨ ٌﺔ ِﻟﻤَﻦ آﺎن َﻳﺮْﺟﻮ ا‬
َ ‫ﺣ‬
َ ‫ﺳ َﻮ ٌة‬
ْ ‫ﷲ ُا‬
ِ ‫َﻟ َﻘ ْﺪ آﺎن ﻟَﻜ ْﻢ ﻓﻰ رَﺳﻮ ِل ا‬

.‫ﺧ َﺮ‬
ِ ‫وا ْﻟ َﻴﻮْم َاﻵ‬

                                                                                                                                                   
417
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 85; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 441; Teftâzânî, Mutavvel, s. 225; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 170; Cârim-Emîn, el-
Belâğatü’l-Vâzıha, s. 288; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 280; Saraç, DİA, XXI, 392.
418
Yusuf sûresi, 12/32.
419
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 85; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 441; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 170; Saraç, DİA, XXI, 392. Ayrıca bkz: Tezimizin
“Îcâz-ı Hazif-Hazfin Delîli ve Mahzûfun Tâyîni” kısmi “âdet” maddesi.
420
el-Enbiyâ sûresi, 21/96.
421
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 167; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 224;
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 317.

96 
 
 10.“Andolsun ki, Rasûlüllâh, sizin için, Allâh’a ve âhiret gününe
kavuşmayı umanlar ve Allâh’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”422

âyet-i kerîmesinde (‫ )اﷲ‬lâfzının muzâfı hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:423

(‫ﺣ َﻤ َﺔ‬
ْ ‫ﺟﻮ ) َر‬
ُ ‫ﻦ آﺎن َﻳ ْﺮ‬
ْ ‫ﺴ َﻨ ُﺔ ِﻟ َﻤ‬
َ ‫ﺣ‬
َ ‫ﺳ َﻮ ٌة‬
ْ ‫ﷲ ُا‬
ِ ‫َﻟ َﻘ ْﺪ آﺎن َﻟﻜﻢ ﻓﻰ رﺳﻮ ِل ا‬

‫ﺧﺮ‬
ِ ‫ﷲ َوا ْﻟ َﻴ ْﻮ َم ا ْﻟﺂ‬
ِ ‫ا‬

.‫ن‬
َ ‫ن ﻣَﺎ ُﻳ ْﺆ َﻣﺮُو‬
َ ‫ن َر ﱠﺑﻬُﻢ ﻣﱢﻦ َﻓ ْﻮ ِﻗ ِﻬ ْﻢ َو َﻳ ْﻔ َﻌﻠُﻮ‬
َ ‫َﻳﺨَﺎﻓُﻮ‬

11.“Onlar, üstlerindeki rablerinden korkarlar ve kendilerine ne

emrolunursa onu yaparlar.”424 âyet-i kerîmesinde (‫ﻬ ْﻢ‬

ُ ‫) َر ﱠﺑ‬ lâfzının
muzâfı hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:425

‫ن‬
َ ‫ن ﻣﺎ ُﻳﺆ َﻣﺮو‬
َ ‫ب( َر ﱢﺑ ِﻬ ْﻢ ِﻣﻦ َﻓ ْﻮ ِﻗ ِﻬﻢ َو َﻳ ْﻔﻌﻠﻮ‬
َ ‫ﻋ َﺬا‬
َ )‫ن‬
َ ‫َﻳﺨﺎ ُﻓﻮ‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ ﺁ َﻣ‬
ْ ‫ﻦ ا ْﻟ ِﺒ ﱠﺮ َﻣ‬
‫َوﻟَـ ِﻜ ﱠ‬

12.“Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah'a, … inanır.”426

âyet-i kerîmesinde (‫ﺮ‬

‫ )َا ْﻟ ِﺒ ﱠ‬lâfzının muzâfı hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:427

‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ ﺁ َﻣ‬
ْ ‫ﻦ ) َذا( ا ْﻟ ِﺒ ﱢﺮ َﻣ‬
ّ ‫َوﻟ ِﻜ‬

                                                            
422
Ahzâb sûresi, 33/21.
423
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 167.
424
Nahl sûresi, 16/50.
425
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 167; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 223.
426
Bakara sûresi, 2/177.
427
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 833.

97 
 
 .‫ت‬
ِ ‫ﻒ ا ْﻟ َﻤﻤَﺎ‬
َ ‫ﺿ ْﻌ‬
ِ ‫ﺤﻴَﺎ ِة َو‬
َ ‫ﻒ ا ْﻟ‬
َ ‫ﺿ ْﻌ‬
ِ ‫ك‬
َ ‫ﱠﻟ َﺄ َذ ْﻗﻨَﺎ‬

13.“ ...Hiç şüphesiz sana hayatın ve ölümün sıkıntılarını kat kat

tattırırdık; …”428 âyet-i kerîmesinde (‫ﺤ َﻴﺎ ِة‬

َ ‫ )اﻟ‬ve (‫ت‬
ِ ‫ ) اﻟ َﻤ َﻤﺎ‬lâfızlarının
muzâfları hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:429

‫ت‬
ِ ‫ب( ا ْﻟ َﻤﻤﺎ‬
ِ ‫ﻋ َﺬا‬
َ )‫ﻒ‬
َ ‫ﺿ ْﻌ‬
ِ ‫ﺤﻴﺎ ِة َو‬
َ ‫ب( ا ْﻟ‬
ِ ‫ﻋ َﺬا‬
َ )‫ﻒ‬
َ ‫ﺿ ْﻌ‬
ِ ‫ك‬
َ ‫َﻟ َﺎ َذ ْﻗ َﻨﺎ‬

Muzâfun İleyh’in Hazfi:

İzâfet terkîbinin bir diğer öğesi olan muzâfun ileyh, muzâf kadar
olmasa da bâzen sözden hazfedilmektedir. Bu tür hazif genel olarak “mü-

tekellim yâ’sı”nın hazfi ve (‫َﺑ ْﻌ َﺪ‬ ،َ‫ َﻗ ْﺒﻞ‬،‫ﺾ‬

ٌ ‫ َﺑ ْﻌ‬،‫ ) ُآ ﱞﻞ‬kelimelerinin muzâfun
ileyhlerinin hazfi şeklinde görülür.

.‫ﺸ ٍﺮ‬
ْ ‫ﻦ َﻟ ْﻴ َﻠ ًﺔ َو َا ْﺗ َﻤﻤْﻨﺎهﺎ ﺑ َﻌ‬
َ ‫ﻼﺛِﻴ‬
َ ‫ﻋ ْﺪﻧَﺎ ﻣُﻮﺳَﻰ َﺛ‬
َ ‫ َووَا‬ 
1.“… Musa'ya otuz gece vade verdik ve ona on gece daha ilâve et-

tik.”430 âyet-i kerîmesinde (‫ﺮ‬

ِ‫ﺸ‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ) lâfzının muzâfun ileyhi hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:431

(‫ﺸ ِﺮ ) َﻟ َﻴﺎ ٍل‬

ْ ‫ﻦ َﻟ ْﻴ َﻠ ًﺔ َوَا ْﺗ َﻤ ْﻤﻨﺎهﺎ ِﺑ َﻌ‬
َ ‫ﻋ ْﺪﻧﺎ ﻣﻮﺳﻰ َﺛﻼ ِﺛﻴ‬
َ ‫َووا‬

        .‫ِﻟﱠﻠ ِﻪ ا ْﻟ َﺄ ْﻣ ُﺮ ﻣِﻦ َﻗ ْﺒ ُﻞ َوﻣِﻦ َﺑ ْﻌ ُﺪ‬

                                                            
428
İsrâ sûresi, 17/75.
429
Suyûtî, a.g.e., s. 833.
430
A’râf sûresi, 7/142.
431
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 403;
Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 83.

98 
 
 2.“Onların bu yenilgilerinden önce de sonra da emir Allah'ın-

dır.”432 âyet-i kerîmesinde (‫ﻞ‬

ُ ‫ ) َﻗ ْﺒ‬ve (‫ ) َﺑ ْﻌ ُﺪ‬lâfızlarının muzâfun ileyhleri
hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:433

(‫ﻦ َﺑ ْﻌ ِﺪ)ﻩ‬
ْ ‫ي اﻟ َﻐ َﻠﺐ( َو ِﻣ‬
ْ ‫ﻦ َﻗ ْﺒ ُﻞ ) َذ ِﻟﻚ َا‬
ْ ‫ﷲ ا ْﻟ َﺎ ْﻣ ُﺮ ِﻣ‬

.‫ﻏ ِﻔ ْﺮ ﻟِﻲ َو َﻷﺧِﻲ‬

ْ ‫با‬
‫َر ﱢ‬

3.“Ey Rabbim, beni ve kardeşimi bağışla; …”434 âyet-i

kerîmesinde (‫ب‬
‫ ) َر ﱢ‬lâfzının iyelik zamiri olan muzâfun ileyhi hazfedilmiş-
tir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:435 ‫ﺧﻰ‬

ِ ‫َو ِﻟ َﺎ‬ ‫ﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻟﻰ‬
ْ ‫ى( ا‬
ِ )‫ب‬
ّ ‫ر‬
ab) Sıfat Terkîbinin Öğelerinin (Mevsûf ve Sıfat’ın) Hazfi

Mevsûfun Hazfi:

Arapça’da sıfat tamlamasında iki öğe bulunmaktadır: Mevsûf ve

sıfat. Bunlardan birincisi olan mevsûf, asıldır ve sıfat ona i’râb ve nev’
açılarından tâbidir.436

.‫ب ِإﻟَﻰ اﻟﱠﻠ ِﻪ َﻣﺘَﺎﺑًﺎ‬

ُ ‫ﻋ ِﻤ َﻞ ﺻَﺎ ِﻟﺤًﺎ َﻓ ِﺈ ﱠﻧ ُﻪ َﻳ ُﺘﻮ‬
َ ‫ب َو‬
َ ‫َوﻣَﻦ ﺗَﺎ‬

                                                            
432
Rûm sûresi, 30/4.
433
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 833; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,58; Zevbeî, el-
Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 403; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 168; Kaçar, Edebî Yönden
Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 226; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 283; Kara, ‘Belâğat İl-
minde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
sy: 3 Yıl:2002, s.275; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 317.
434
A’râf sûresi, 7/151.
435
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 833; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.110;
Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.275; Saraç, DİA, XXI, 392.
436
Mevsûfun hazfinin şartlarına dâir bkz: Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404.

99 
 
 1.“Kim tevbe edip iyi davranış gösterirse, şüphesiz o, tevbesi kabul

edilmiş olarak Allah'a döner.”437 âyet-i kerîmesinde (‫ﺤ ًﺎ‬

ِ ‫ﺻﺎﻟ‬
َ ) lâfzının
mevsûfu hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:438

‫ب اﻟﻰ اﷲ َﻣﺘﺎﺑ ًﺎ‬

ُ ‫ﻼ( ﺻﺎ ِﻟﺤ ًﺎ َﻓ ِﺎﻧّﻪ َﻳﺘﻮ‬
ً ‫ﻋ َﻤ‬
َ ) ‫ﻋ ِﻤﻞ‬
َ ‫ب َو‬
َ ‫ﻦ ﺗﺎ‬
ْ ‫َو َﻣ‬

.‫ﺼ َﺮ ًة‬
ِ ‫وَﺁ َﺗ ْﻴﻨَﺎ َﺛﻤُﻮ َد اﻟﻨﱠﺎ َﻗ َﺔ ُﻣ ْﺒ‬

2.“Nitekim Semûd kavmine, açık bir mucize olmak üzere bir dişi

deve vermiştik.”439 âyet-i kerîmesinde (‫ﺮ ًة‬

َ‫ﺼ‬
ِ ‫ ) ُﻣ ْﺒ‬lâfzının mevsûfu hazfe-
dilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:440

‫ﺼ َﺮ ًة‬
ِ ‫َوﺁ َﺗ ْﻴﻨﺎ َﺛ ُﻤﻮ َد اﻟﻨﺎﻗ َﺔ )ﺁ َﻳ ًﺔ( ُﻣ ْﺒ‬

.‫ﻦ‬
ٌ ‫ف ﻋِﻴ‬
ِ ‫ﻄ ْﺮ‬
‫ت اﻟ ﱠ‬
ُ ‫ﺻﺮَا‬
ِ ‫ﻋ ْﻨ َﺪ ُه ْﻢ ﻗَﺎ‬
ِ ‫َو‬

3.“Yanlarında güzel bakışlarını yalnız onlara tahsis etmiş, iri göz-

lü eşler vardır.”441 âyet-i kerîmesinde (‫ت‬

ُ ‫ﺻ َﺮا‬
ِ ‫ ) َﻗﺎ‬lâfzının mevsûfu haz-
fedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:442

                                                            
437
Furkan sûresi, 25/71.
438
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404; Atîk,
İlmu’l-Meânî, s. 174; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, 198; Merâğî, Ulûmu’l-
Belâğa, s. 168; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 239; Akdemir, Belâğat Te-
rimleri Ansiklopedisi, s.110; Kara, a.g.m. , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Der-
gisi sy: 3 Yıl:2002, s.276; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s.
317; Saraç, DİA, XXI, 392.
439
İsrâ sûresi, 17/59.
440
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 174; Kaçar, Edebî
Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 240.
441
Saffât sûresi, 37/48.

100 
 
 ‫ﻦ‬
ٌ ‫ف ﻋِﻴ‬
ِ ‫ﻄ ْﺮ‬
‫ت اﻟ ﱠ‬
ُ ‫ﺻ َﺮا‬
ِ ‫ﺣﻮ ٌر( َﻗﺎ‬
ُ ) ‫ﻋ ْﻨ َﺪ ُهﻢ‬
ِ ‫َو‬

.‫ﺣ ُﺮ‬
ِ ‫ﻳَﺎ َأ ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﺴﱠﺎ‬

4.“Ey büyücü!”443 âyet-i kerîmesinde (‫ﺮ‬

ُ‫ﺣ‬
ِ ‫ﺴﺎ‬
َ ‫ )اﻟ‬lâfzının mevsûfu
hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:444

‫ﺣ ُﺮ‬
ِ ‫ﺟ ُﻞ( اﻟﺴﺎ‬
ُ ‫َﻳﺎ َاﻳﻬﺎ )اﻟ َﺮ‬

.‫ت‬
ٍ ‫ﻋﻤَﻞ ﺳَﺎ ِﺑﻐَﺎ‬
ْ ‫نا‬
ِ ‫َأ‬

5.“Geniş zırhlar îmâl et.”445 âyet-i kerîmesinde (‫ت‬

ٍ ‫ﺳﺎ ِﺑ َﻐﺎ‬
َ ) lâfzı-
nın mevsûfu hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:446

‫ت‬
ٍ ‫ﻋ َﻤ ْﻞ ) ُد ُروﻋ ًﺎ( ﺳﺎ ِﺑﻐﺎ‬
ْ ‫نا‬
ِ ‫َا‬

.‫ﺿ ِﻊ ا ْﻟ َﻌ َﻤﺎ َﻣ َﺔ َﺗ ْﻌ ِﺮ ُﻓﻮ ِﻧﻲ‬

َ ‫ع اﻟ َﺜ َﻨﺎ َﻳﺎ* َﻣ َﺘﻰ َأ‬
ُ‫ﻼ‬‫ﻃﱠ‬
َ ‫ﺟَﻠﺎ َو‬
َ ‫ﻦ‬
ُ ‫َأ َﻧﺎ ا ْﺑ‬

6.Ben durumu açıkça bilinen bir adamın oğluyum. Her an tepeler-

deki bütün geçitlerden ortaya çıkabilirim. Sarığımı çıkardığım zaman beni

                                                                                                                                                   
442
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 834; Zevbeî, a.g.e., s. 404; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s.
167; Kaçar, a.g.e., s. 236; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.276; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi
olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 317.
443
Zuhruf sûresi, 43/49.
444
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 317.
445
Sebe sûresi, 34/11.
446
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 834; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 238.

101 
 
tanırsınız.(Yâni, düşmanımdan korunmak için miğfer kullanmam, başımda
sâdece sarık vardır.)447 beytinde mevsûf hazfedilmiştir.

Beytin takdîri şöyledir:448

‫ﺿ ُﻊ ا ْﻟ َﻌ َﻤﺎﻣ َﺔ َﺗ ْﻌ ِﺮ ُﻓﻮ ِﻧﻲ‬

َ ‫ع اﻟﺜﻨﺎﻳﺎ* َﻣ َﺘﻰ َأ‬
ُ ّ‫ﻃﻼ‬
َ ‫ﻼ َو‬
َ‫ﺟ‬
َ (‫ﻞ‬
ٍ‫ﺟ‬
ُ ‫ﻦ ) َر‬
ُ ‫أﻧﺎ ا ْﺑ‬

.‫ﻳﺎ اﻳﱡﻬﺎ اﻟﻈﺮﻳﻒ‬

7.“Ey zarif…” nidâsında münâdâ konumundaki mevsûf hazfedil-

miştir. İbârenin hazifsiz hâli şöyledir:449

‫ﻒ‬
ُ ‫ﻞ( اﻟﻈﺮﻳ‬
ُ‫ﺟ‬ُ ‫ﻳﺎ اﻳﱡﻬﺎ )اﻟ َﺮ‬

Sıfatın Hazfi:

Arap dilinde sıfat tamlamasının ikinci öğesi olan ‘sıfat’ın da hazfi

mümkündür.

.‫ﺼﺒًﺎ‬
ْ ‫ﻏ‬
َ ‫ﺳﻔِﻴ َﻨ ٍﺔ‬
َ ‫ﺧ ُﺬ ُآﻞﱠ‬
ُ ‫ﻚ َﻳ ْﺄ‬
ٌ ‫ن َورَاءهُﻢ ﱠﻣ ِﻠ‬
َ ‫َوآَﺎ‬

1.“(Çünkü) onların arkasında, her (sağlam) gemiyi gasbetmekte

olan bir kral vardı.”450 âyet-i kerîmesinde (‫ﺔ‬

ٍ ‫ﺳ ِﻔﻴ َﻨ‬
َ ) lâfzının sıfatı hazfe-
dilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:451

                                                            
447
Abdülkâdir b. Ömer el-Bağdâdî, Hizânetü’l-Edeb, Tahkîk, Abdüsselâm Muhammed Hârun,
Kâhire, Mektebetü’l-Hancî, 1989, c.1, s. 255-260.
448
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 83; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 431; Teftâzânî, Mutavvel, s. 223.
449
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 168; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 235.
450
Kehf sûresi, 18/79.
451
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 83; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 431; Teftâzânî, Mutavvel, s. 224; Habenneke, el-Belâğatü’l-Arabiyye, I,59; Zevbeî, el-
Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 175; Kaçar, Edebî Yönden Hazif
Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 229: Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.110; Kara, ‘Belâğat
İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergi-
102 
 
 ‫ﺼﺒ ًﺎ‬
ْ ‫ﻏ‬
َ (‫ﺤ ٍﺔ‬
َ ‫ﺻﺤ ِﻴ‬
َ ) ‫ﺳ ِﻔﻴ َﻨ ٍﺔ‬
َ ‫ﺧ ُﺬ ُآ ﱠﻞ‬
ُ ‫ﻚ َﻳ ْﺎ‬
ٌ ‫َوآﺎن َورا َءه ْﻢ َﻣ ِﻠ‬

.‫ﺴ ِﻬ ْﻢ‬
ِ ‫ﺟ‬
ْ ‫ِإﻟَﻰ ِر‬ ‫ﺟﺴًﺎ‬
ْ ‫َﻓﺰَا َد ْﺗ ُﻬ ْﻢ ِر‬

2.“Onların da inkârlarını büsbütün artırır.”452 âyet-i kerîmesinde

(‫ﺟﺴ ًﺎ‬
ْ ‫ ) ِر‬lâfzının sıfatı hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:453

‫ﺴﻬﻢ‬
ِ ‫ﺟ‬
ْ ‫ﻀﺎﻓ ًﺎ( ِاﻟﻰ ِر‬
َ ‫ﺟﺴ ًﺎ ) ُﻣ‬
ْ ‫َﻓ َﺰا َد ْﺗ ُﻬ ْﻢ ِر‬

.‫َﻓﻠَﺎ ُﻧﻘِﻴ ُﻢ َﻟ ُﻬ ْﻢ َﻳ ْﻮ َم ا ْﻟ ِﻘﻴَﺎ َﻣ ِﺔ َو ْزﻧًﺎ‬

3.“Biz onlar için kıyâmet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız.”454

âyet-i kerîmesinde (‫زﻧ ًﺎ‬

ْ ‫ ) َو‬lâfzının sıfatı hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:455

(‫َﻓﻼ ُﻧ ِﻘﻴ ُﻢ َﻳ ْﻮ َم ا ْﻟ ِﻘﻴﺎ َﻣ ِﺔ َو ْزﻧ ًﺎ ) َﻧﺎ ِﻓﻌ ًﺎ‬

.‫ف‬
ٍ ‫ﺧ ْﻮ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ع وَﺁ َﻣ َﻨﻬُﻢ ﱢﻣ‬
ٍ ‫ﻃ َﻌ َﻤﻬُﻢ ﻣﱢﻦ ﺟُﻮ‬
ْ ‫اﱠﻟﺬِي َأ‬

4.“Kendilerini açlıktan doyuran ve her çeşit korkudan emin kı-

lan”456 âyet-i kerîmesinde (‫ع‬

ٍ ‫ﺟﻮ‬
ُ ) ve (‫ف‬
ٍ ‫ﺧ ْﻮ‬
َ ) lâfızlarının sıfatları hazfe-
dilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:457

                                                                                                                                                   
si sy: 3 Yıl:2002, s.276; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 318;
Saraç, DİA, XXI, 392.
452
Tevbe sûresi, 9/125.
453
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195.
454
Kehf sûresi, 18/105.
455
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 834; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404.
456
Kureyş sûresi, 106/4.

103 
 
 (‫ﻋﻈ ِﻴ ٍﻢ‬
َ )‫ف‬
ٍ ‫ﺧ ْﻮ‬
َ ‫ﺷ ِﺪﻳ ٍﺪ( َوﺁ َﻣ َﻨﻬﻢ ِﻣﻦ‬
َ )‫ع‬
ٍ ‫ﺟﻮ‬
ُ ‫ﻃ َﻌ َﻤﻬﻢ ِﻣﻦ‬
ْ ‫اﻟّﺬى َا‬

.‫ب‬
ٍ ‫ﺷﺮَا‬
َ ‫ن ﻓِﻴﻬَﺎ ِﺑﻔَﺎ ِآ َﻬ ٍﺔ َو‬
َ ‫ﻦ ﻓِﻴﻬَﺎ َﻳ ْﺪﻋُﻮ‬
َ ‫ُﻣ ﱠﺘ ِﻜﺌِﻴ‬

‫َآﺜِﻴﺮَة‬

5.“Onlar koltuklara yaslanıp kurularak orada birçok meyveler ve

içecekler isterler.”458 âyet-i kerîmesinde (‫ب‬

ٍ ‫ﺷ َﺮا‬
َ ) lâfzının sıfatı hazfe-
dilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:459

(‫ب ) َآ ِﺜﻴ ٍﺮ‬

ٍ ‫ﺷﺮا‬
َ ‫ن ﻓﻴﻬﺎ ِﺑﻔﺎ ِآ َﻬ ٍﺔ َآ ِﺜﻴ َﺮ ٍة َو‬
َ ‫ﻋﻮ‬
ُ ‫ﻦ ﻓﻴﻬﺎ َﻳ ْﺪ‬
َ ‫ُﻣ ّﺘ ِﻜ ِﺌﻴ‬

‫ﺠ ِﺪ‬
ِ‫ﺴ‬ْ ‫ﺠ ِﺪ اْﻟ َﻤ‬
ِ‫ﺴ‬ْ ‫ﺠﺎ ِر ا ْﻟ َﻤ‬
َ ‫ﻼ َة ِﻟ‬
َ‫ﺻ‬
َ ‫َﻻ‬

‫ﻲ‬
ِ ‫ِإ َﻟﺎ ﻓ‬

6.“Mescide komşu bir binâda oturan kişi namazını ancak

mescidde kılmalıdır.”460 hadîs-i şerîfinde (‫ﻼ َة‬

َ‫ﺻ‬
َ ) lâfzının sıfatı hazfedil-
miştir.

Hadîs-i şerîfin takdîri şu şekildedir:461

‫ﺠﺪ‬
ِ ‫ﺠﺪ إﻻ ِﻓﻲ ا ْﻟ َﻤﺴ‬
ِ‫ﺴ‬ْ ‫ﻀ َﻞ َأ ْو َأ ْآ َﻤ َﻞ( ِﻟﺠﺎ ِر ْاﻟ َﻤ‬
َ ‫ﺻﻼ َة )َأ ْﻓ‬
َ ‫ﻻ‬

. ‫س أو ِﻣ ْﻨ َﻬﺎ َﻳ ِﺌﻴ ُﻢ‬

ُ ‫ﺳ َﺘ ِﺌﻴ ُﻢ ﻣ ِْﻨﻪ ا ْﻟ ِﻌ ْﺮ‬
َ ‫ئ‬
ِ ‫ﻞ اﻣﺮ‬
‫آﱞ‬

                                                                                                                                                   
457
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404.
458
Sâd sûresi, 38/51.
459
Zevbeî, a.g.e., s. 404; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.276.
460
Hâkim, Müstedrek, 1/373.
461
Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 176.

104 
 
 7.“Herkes ya bir gelini dul bırakacak veyâ kendisi o gelinden dul

kalacaktır.”462 beytinde (‫ئ‬

ِ ‫ )اﻣﺮ‬lâfzının sıfatı hazfedilmiştir. Çünkü bir
kişinin dul kalabilmesi için öncelikle evli olması gerekir.

Beytin takdîri şöyledir:463

‫س أ ْو ِﻣﻨﻬﺎ َﻳ ِﺌﻴ ُﻢ‬

ُ ‫ﺳ َﺘ ِﺌﻴ ُﻢ ِﻣ ْﻨﻪ ْاﻟ ِﻌ ْﺮ‬
َ (‫ج‬
ٍ ‫ئ ) ُﻣ َﺘ َﺰ ِّو‬
ِ ‫ﻞ ا ْﻣ ِﺮ‬
‫ُآ ﱞ‬

ac) İsim Cümlesinin Öğelerinin (Mübtedâ ve Haber’in) Hazfi

Mübtedânın Hazfi:

İsim cümlesinin öznesi (müsnedün ileyh’i) olan mübtedânın hazfi

genel olarak uygun olmasa da, o, daha çok istifhâmın cevaplarında ve

(‫ )ﻗﺎل‬fiilinden ve müştaklarından sonra hazfedilebilmektedir.

‫ﺧﺮَى‬
ْ ‫ﺳﺒِﻴ ِﻞ اﻟّﻠ ِﻪ ُأ‬
َ ‫ﻦ ا ْﻟ َﺘ َﻘﺘَﺎ ِﻓ َﺌ ٌﺔ ُﺗﻘَﺎ ِﺗ ُﻞ ﻓِﻲ‬
ِ ‫ن َﻟ ُﻜ ْﻢ ﺁ َﻳ ٌﺔ ﻓِﻲ ِﻓ َﺌ َﺘ ْﻴ‬
َ ‫َ َﻗ ْﺪ آَﺎ‬

.‫آَﺎ ِﻓﺮَة‬

1.“(Bedir'de) karşı karşıya gelen şu iki gurubun halinde sizin için

büyük bir ibret vardır. Biri Allah yolunda çarpışan bir gurup, diğeri ise
kâfir bir gurup.”464 âyet-i kerîmesinde mübtedâ hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:465 ‫ﻦ‬

ِ ‫َﻗ ْﺪ آﺎن َﻟﻜﻢ ﺁ َﻳ ٌﺔ ِﻓﻰ ِﻓ َﺌ َﺘ ْﻴ‬
‫ﺧ َﺮى َآﺎ ِﻓ َﺮ ٌة‬
ْ ‫ﷲ وُا‬
ِ ‫ﺣ َﺪا ُه َﻤﺎ( ِﻓﺌ ٌﺔ ُﺗﻘﺎ ِﺗﻞ ﻓﻰ ﺳﺒﻴ ِﻞ ا‬
ْ ‫ا ْﻟ َﺘ َﻘ َﺘﺎ )ِا‬

‫غ‬
ٌ ‫ﻋ ًﺔ ﻣﱢﻦ ﱠﻧﻬَﺎ ٍر َﺑﻠَﺎ‬
َ ‫ن َﻟ ْﻢ َﻳ ْﻠ َﺒﺜُﻮا ِإﻟﱠﺎ ﺳَﺎ‬
َ ‫ﻋﺪُو‬
َ ‫ن ﻣَﺎ ﻳُﻮ‬ َ ‫َآ َﺄ ﱠﻧ ُﻬ ْﻢ َﻳ ْﻮ َم َﻳ َﺮ ْو‬
.‫ن‬
َ ‫ﺳﻘُﻮ‬
ِ ‫ﻚ ِإﻟﱠﺎ ا ْﻟ َﻘ ْﻮ ُم ا ْﻟﻔَﺎ‬
ُ ‫ َﻓ َﻬ ْﻞ ُﻳ ْﻬ َﻠ‬ 

                                                            
462
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 318.
463
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 168; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 175; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi ola-
rak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 318.
464
Âl-i İmrân sûresi, 3/13.
465
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 406.

105 
 
 2.“Onlar vâdedildikleri azâbı gördükleri gün sanki dünyâda
sâdece gündüzün bir saati kadar kaldıklarını sanırlar. Bu, bir tebliğdir.
Yoldan çıkmış topluluklardan başkası helâk edilir mi hiç!.”466 âyet-i
kerîmesinde mübtedâ hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:467

(‫ﻋ ًﺔ ِﻣﻦ َﻧﻬﺎ ٍر ) َه َﺬا‬

َ ‫ﻋﺪُن َﻟ ْﻢ َﻳ ْﻠ َﺒ ُﺜﻮا ِاﻻ ﺳﺎ‬
َ ‫ن ﻣﺎ ُﻳﻮ‬
َ ‫َآ َﺎﻧّﻬ ْﻢ َﻳ ْﻮ َم َﻳ َﺮ ْو‬

‫ن‬
َ ‫ﺳﻘﻮ‬
ِ ‫ﻚ ِاﻻ ا ْﻟ َﻘ ْﻮ ُم ا ْﻟﻔﺎ‬
ُ ‫غ َﻓ َﻬ ْﻞ ﻳُﻬ َﻠ‬
ٌ ‫ﺑﻼ‬

.‫ك ﻣَﺎ ِه َﻴ ْﻪ ﻧَﺎ ٌر ﺣَﺎ ِﻣ َﻴ ٌﺔ‬

َ ‫َوﻣَﺎ َأ ْدرَا‬

3.“Nedir o (Hâviye) bilir misin? Kızgın ateş!”468 âyet-i

kerîmesinde mübtedâ hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:469

‫ﻰ( ﻧﺎ ٌر ﺣﺎ ِﻣ َﻴ ٌﺔ‬
َ ‫ﻚ َﻣﺎ ِه َﻴﻪ ) ِه‬
َ ‫ َوﻣﺎ َا ْد َرﻳ‬ 

.‫ﻦ َأﺳَﺎء َﻓ َﻌ َﻠ ْﻴﻬَﺎ‬

ْ ‫ﻋ ِﻤ َﻞ ﺻَﺎ ِﻟﺤًﺎ َﻓ ِﻠ َﻨ ْﻔﺴِﻪ َو َﻣ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ َﻣ‬ 

4.“Kim iyi iş yaparsa faydası kendinedir, kim de kötülük yaparsa

zararı yine kendinedir.”470 âyet-i kerîmesinde mübtedâ konumundaki iki
lâfız hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:471

                                                            
466
Ahkâf sûresi, 46/35.
467
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 406; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 116.
468
el-Kâria sûresi, 101/10-11.
469
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 833; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.277; Özdemir,
‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 316.
470
el-Câsiye sûresi, 45/15.
471
Suyûtî, a.g.e., s. 833; Kaçar, Edebîa.g.e., s. 136; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.277.

106 
 
 ‫ﺳﺎ َء ُﺗ ُﻪ( ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
َ ‫ف)ِا‬
َ ‫ﻦ َاﺳﺎ َء‬
ْ ‫ﺴﻪ َو َﻣ‬
ِ ‫ﻋ َﻤُﻠ ُﻪ( ِﻟ َﻨ ْﻔ‬
َ )‫ف‬
َ ‫ﻋ ِﻤ َﻞ ﺻﺎ ِﻟﺤ ًﺎ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫َﻣ‬

.‫ب‬
ٌ ‫ﺣ ٌﺮ َآﺬﱠا‬
ِ ‫َﻓﻘَﺎﻟُﻮا ﺳَﺎ‬

5.“"Bu, çok yalancı bir sihirbazdır!" dediler.”472 âyet-i

kerîmesinde mübtedâ hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:473

‫ب‬
ٌ ‫ﺣ ٌﺮ َآﺬّا‬
ِ ‫ﺳﺎ‬
َ (‫ َﻓﻘﺎﻟﻮا ) َه َﺬا‬ 

‫ﻦ اذ دﺧﻠﻮا ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻘﺎﻟﻮا‬

َ ‫ﻒ ِإ ْﺑﺮَاهِﻴ َﻢ ا ْﻟ ُﻤ ْﻜ َﺮﻣِﻴ‬
ِ ‫ﺿ ْﻴ‬
َ ‫ﺚ‬
ُ ‫ﺣﺪِﻳ‬
َ ‫ك‬
َ ‫َه ْﻞ َأﺗَﺎ‬

.‫ﺳﻼﻣ ًﺎ ﻗﺎل ﺳﻼ ٌم ﻗﻮ ٌم ﻣﻨﻜَﺮون‬ 

6.“İbrahim'in ağırlanan misafirlerinin haberi sana geldi mi?

(Bunlar meleklerdi.) Onlar İbrahim’in yanına girmişler, selâm vermişler-
di. İbrahim de selâmı almış, içinden, "Bunlar, yabancılar" demişti." ”474
âyet-i kerîmesinde mübtedâ hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:475

‫ﺧُﻠﻮا ﻋﻠﻴﻪ ﻓﻘﺎﻟﻮا‬

َ ‫ﻦ ِا ْذ َد‬
َ ‫ﻒ اﺑﺮاهﻴ َﻢ ا ْﻟ ُﻤ ْﻜ َﺮﻣِﻴ‬
ِ ‫ﺿ ْﻴ‬
َ ‫ﺚ‬
ُ ‫ﺣﺪﻳ‬
َ ‫ك‬
َ ‫َه ْﻞ َاﺗﺎ‬

‫ﺳﻼ ٌم )َا ْﻧ ُﺘ ْﻢ( ﻗﻮ ٌم ُﻣ ْﻨﻜَﺮون‬

َ ‫ﺳﻼﻣ ًﺎ ﻗﺎ َل‬
َ

7-‫أﻧﺖَ؟‬ ‫ﻒ‬
َ ‫َآ ْﻴ‬ sorusuna muhâtab olan birinin sâdece: ‫ﻋﻠ ِﻴ ٌﻞ‬
َ karşılı-
ğını verip mübtedâyı hazfetmesi mümkündür. Zîrâ soruda mevcut olan

lâfzî karînenin delâletiyle muhâtap sözün: ‫ﻞ‬

ٌ ‫ﻋﻠﻴ‬ (‫ )أﻧﺎ‬açılımında olduğunu

                                                            
472
el-Mü’min sûresi, 40/24.
473
Kaçar, a.g.e., s. 129; Özdemir, a.g.m., Ekev Akademi Dergisi, s. 316.
474
ez-Zâriyât sûresi, 51/24-25.
475
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 329.

107 
 
bildiği için mübtedânın hazfi herhangi bir iltibasa meydan vermemiştir.
Bu gibi durumlarda mübtedânın zikri belâğat gereği zâid addedilmiştir.476

Haberin Hazfi:

İsim cümlesinin yüklemi görevindeki ‘haber’, mübtedâya nisbetle

daha yaygın olarak hazfedilir.

‫ت‬
ُ ‫ﺼﻨَﺎ‬
َ ‫ﺤ‬
ْ ‫ﺣ ﱡﻞ ﱠﻟ ُﻬ ْﻢ وَا ْﻟ ُﻤ‬
ِ ‫ﻃﻌَﺎ ُﻣ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫ﺣ ﱞﻞ ﱠﻟ ُﻜ ْﻢ َو‬
ِ ‫ب‬
َ ‫ﻦ أُوﺗُﻮ ْا ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ‬
َ ‫ﻃﻌَﺎ ُم اﱠﻟﺬِﻳ‬
َ ‫َو‬
.‫ب ﻣِﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫ﻦ أُوﺗُﻮ ْا ا ْﻟ ِﻜﺘَﺎ‬
َ ‫ﻦ اﱠﻟﺬِﻳ‬
َ ‫ت ِﻣ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨَﺎ‬
َ ‫ِﻣ‬
1.“Kendilerine kitap verilenlerin (yahûdî, hıristiyan vb. nin) yiye-
ceği size helâldir, sizin yiyeceğiniz de onlara helâldir. Mü’min kadınlar-
dan iffetli olanlar ile daha önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli ka-
dınlar da.”477 âyet-i kerîmesinde haber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:478

‫ﺣ ٌﻞ َﻟﻬﻢ‬
ِ ‫ﻃﻌﺎ ُﻣﻜﻢ‬
َ ‫ﺣ ﱞﻞ َﻟﻜﻢ َو‬
ِ ‫ب‬
َ ‫ﻃ َﻌﺎ ُم اﻟّﺬﻳﻦ ُاو ُﺗﻮا ا ْﻟ ِﻜﺘﺎ‬
َ ‫َو‬

‫ﻦ ﻗ َﺒ ِْﻠ ُﻜﻢ‬
ْ ‫ب ِﻣ‬
َ ‫ﻦ اﻟّﺬﻳﻦ ُاو ُﺗﻮا اﻟ ِﻜﺘﺎ‬
َ ‫ت ِﻣ‬
ُ ‫ﺼﻨﺎ‬
َ ‫ﺤ‬
ْ ‫ت َوا ْﻟ ُﻤ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤﺆ ِﻣﻨﺎ‬
َ ‫ت ِﻣ‬
ُ ‫ﺼ َﻨﺎ‬
َ ‫ﺤ‬
ْ ‫َوا ْﻟ ُﻤ‬

(‫ﺣ ﱞﻞ َﻟ ُﻜ ْﻢ‬
ِ ‫ﻚ َا ْو‬
َ ‫) َآ َﺬ ِﻟ‬

‫ﺻﻴَﺎ ٍم‬
ِ ‫ﺳ ِﻪ َﻓ ِﻔ ْﺪ َﻳ ٌﺔ ﻣﱢﻦ‬
ِ ‫ن ﻣِﻨﻜُﻢ ﱠﻣﺮِﻳﻀ ًﺎ َأ ْو ِﺑ ِﻪ َأذًى ﻣﱢﻦ ﱠر ْأ‬
َ ‫َﻓﻤَﻦ آَﺎ‬

.‫ﻚ‬
ٍ‫ﺴ‬
ُ ‫ﺻﺪَﻗ ٍﺔ َاْو ُﻧ‬
َ ‫َأ ْو‬ 

2.“Sizden her kim hasta olursa yahut başından bir rahatsızlığı

varsa, oruç veyâ sadaka veyâ kurban olmak üzere fidye gerekir.”479 âyet-i
kerîmesinde haber hazfedilmiştir.

                                                            
476
Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 198; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 135.
477
Mâide sûresi, 5/5.
478
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 406; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 173.
479
el-Bakara sûresi, 2/196.

108 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:480

‫ﻦ‬
ْ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻪ( ِﻓ ْﺪ َﻳ ٌﺔ ِﻣ‬
َ )‫ﺳ ِﻪ ف‬
ِ ‫ﻦ َر ْا‬
ْ ‫ﻦ آﺎن ِﻣ ْﻨ ُﻜ ْﻢ َﻣ ِﺮﻳﻀ ًﺎ َا ْو ِﺑ ِﻪ َاذًى ِﻣ‬
ْ ‫َﻓ َﻤ‬

‫ﻚ‬
ٍ‫ﺴ‬
ُ ‫ﺻ َﺪ َﻗ ٍﺔ َا ْو ُﻧ‬
َ ‫ﺻﻴﺎ ٍم َا ْو‬
ِ

.‫ﻇﱡﻠﻬَﺎ‬
ِ ‫ُأ ُآُﻠﻬَﺎ دَﺁ ِﺋ ٌﻢ ِو‬

3.“Yemişleri ve gölgesi süreklidir.”481 âyet-i kerîmesinde haber

hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:482

‫ﻇﻠّﻬﺎ ) َدا ِﺋ ٌﻢ‬

ِ ‫ُا ُآﻠُﻬﺎ داﺋ ٌﻢ َو‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ﺳ َﺘ ْﻜ َﺒﺮُوا َﻟ ْﻮﻟَﺎ أَﻧ ُﺘ ْﻢ َﻟ ُﻜﻨﱠﺎ ُﻣ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ‬
ْ ‫ﻦا‬
َ ‫ﻀ ِﻌﻔُﻮا ِﻟﱠﻠﺬِﻳ‬
ْ ‫ﺳ ُﺘ‬
ْ ‫ا‬ َ‫ َﻳﻘُﻮ ُل اﱠﻟﺬِﻳﻦ‬ 

4.“Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk, der-

ler.”483 âyet-i kerîmesinde haber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:484

‫ن( َﻟ ُﻜﻨّﺎ‬
َ ‫ﺿ ُﺮو‬
ِ ‫ﺣﺎ‬
َ ) ‫ﺳ َﺘ ْﻜ َﺒ ُﺮوا َﻟ ْﻮ َﻻ َا ْﻧ ُﺘ ْﻢ‬
ْ ‫ﻦا‬
َ ‫ﻀ ِﻌ ُﻔﻮا ﻟِّﻠﺬﻳ‬
ْ ‫ﺳ ُﺘ‬
ْ ‫ﻦا‬
َ ‫َﻳﻘﻮ ُل اﻟﺬﻳ‬

‫ﻦ‬
َ ‫ُﻣﺆ ِﻣ ِﻨﻴ‬

                                                            
480
Zevbeî, a.g.e., s. 406; Kaçar, a.g.e., s. 169.
481
Ra’d sûresi, 13/35.
482
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 834; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 406;
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 172; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002,
s.277; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 316.
483
Sebe sûresi, 34/31.
484
Özdemir, a.g.m., Ekev Akademi Dergisi, s. 316.

109 
 
 ad) Fiil Cümlesinin Öğelerinin (Fâil ve Mef’ûl’un) Hazfi485

Fâlin Hazfi:

Nasıl ki mübtedâ isim cümlesinin ayrılmaz bir bütünü olması se-

bebiyle her ortamda hazfedilemiyorsa, fâil de aynı şekilde cümlenin ay-
rılmaz bir parçasıdır ve hazfi çok da uygun karşılanmamaktadır. Ancak,
fâlin hazfedildiği durumlar da vardır. Meselâ masdar, fiil gibi amel etti-
ğinde fâili hazfedilebilir. Yine, meçhûl fiillerin gerçek fâilleri hazfedilir
ve bu durumda mef’ûl, fâil yerine geçer ve nâib-u fâil olur. Diğer taraftan,
fâilin hazfine dâir kuvvetli bir delil/karîne bulunduğunda da fâil hazfedi-
lebilmektedir.486

. ‫ﺨ ْﻴ ِﺮ‬
َ ‫ن ﻣِﻦ ُدﻋَﺎء ا ْﻟ‬
ُ ‫ﺴ َﺄ ُم ا ْﻟﺈِﻧﺴَﺎ‬
ْ ‫ﻟَﺎ َﻳ‬

1.“İnsan hayır istemekten usanmaz.”487 âyet-i kerîmesinde fiil gibi

amel eden mastar kalıbındaki duâ lâfzının fâili zikredilmemiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:488

‫ﺨ ْﻴﺮ‬
َ ‫ﻦ ُدﻋﺎ ِء) ِﻩ( ا ْﻟ‬
ْ ‫ن ِﻣ‬
ُ ‫ﺴ َﺎ ُم ا ْﻟ ِﺎ ْﻧﺴﺎ‬
ْ ‫َﻻ َﻳ‬

.‫ﺠ ٍﻞ‬
َ‫ﻋ‬َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ن ِﻣ‬
ُ ‫ﻖ ا ْﻟﺈِﻧﺴَﺎ‬
َ ‫ﺧ ِﻠ‬
ُ

2.“İnsan, aceleci (bir tabiatta) yaratılmıştır.”489 âyet-i kerîmesinde

fiil meçhûl binâda olduğundan fâil zikredilmemiştir ve mef’ûl onun yerine
nâib-u fâil olarak geçmiştir. Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:490

                                                            
485
Bu kısmın üst başlığının adı “ismin hazfi” olduğundan fiil cümlesinin öğeleri olarak fâilin ve
mef’ûlun haziflerine dâir örnekler verilecektir. Fiilin hazfi ise –kelimenin üç türünden biri olması
hasebiyle- ayrı bir başlık altında ele alınacaktır.
486
Fâilin hazfinin şartları için ayrıca bkz: Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 405.
487
Fussilet sûresi, 41/49.
488
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 835; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.278.
489
el-Enbiyâ sûresi, 21/37.
490
Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.278.

110 
 
 ‫ﺠ ٍﻞ‬
َ‫ﻋ‬َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ن ِﻣ‬
َ ‫ﷲ( اﻻﻧﺴﺎ‬
ُ ‫ﻖ )ا‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ

.‫ﻲ‬
َ ‫ﺖ اﻟ ﱠﺘﺮَا ِﻗ‬
ْ ‫َآﻠﱠﺎ ِإذَا َﺑ َﻠ َﻐ‬

3.“Artık gözünüzü açın! Ne zaman ki can köprücük kemiğine da-

yanır, …”491 âyet-i kerîmesinde fâil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:492

‫ﻰ‬
َ ‫ﺲ( اﻟ َﺘ َﺮا ِﻗ‬
ُ ‫ح َا ِواﻟ َﻨ ْﻔ‬
ُ ‫ﺖ )اﻟ ُﺮو‬
ِ ‫ﻼ ِاذا َﺑ َﻠ َﻐ‬
ّ ‫َآ‬

.‫ﺤ ْﻠﻘُﻮ َم‬

ُ ‫ﺖ ا ْﻟ‬
ِ ‫ِإذَا َﺑ َﻠ َﻐ‬

4.“Hele can boğaza dayandığı zaman,…”493 âyet-i kerîmesinde

fâil hazfedilmiştir. Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:494

‫ﺤ ْﻠ ُﻘﻮ َم‬
ُ ‫ﺲ( ا ْﻟ‬
ُ ‫ح او اﻟ َﻨ ْﻔ‬
ُ ‫ﺖ )اﻟ ُﺮو‬
ِ ‫ِاذا َﺑ َﻠ َﻐ‬

.‫ب‬
ِ ‫ﺤﺠَﺎ‬
ِ ‫ت ﺑِﺎ ْﻟ‬
ْ ‫ﺣﺘﱠﻰ َﺗﻮَا َر‬
َ

5..“... Nihayet güneş battı. …”495 âyet-i kerîmesinde fâil hazfe-

dilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:496

                                                            
491
Kıyamet sûresi, 75/26.
492
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 835; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 405;
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 149; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklo-
pedisi, s.111; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.278; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’,
Ekev Akademi Dergisi, s. 315.
493
el-Vâkıa sûresi, 56/83.
494
Kaçar, a.g.e., s. 149; Saraç, DİA, XXI, 392.
495
Sâd sûresi, 38/32.
496
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 184; Suyûtî, a.g.e., s. 835; Zevbeî, a.g.e., s. 405; Ka-
çar, a.g.e., s. 150.

111 
 
 ‫ب‬
ِ ‫ﺤﺠﺎ‬
ِ ‫ﺲ( ِﺑﺎ ْﻟ‬
ُ ‫ﺸ ْﻤ‬
َ ‫ت )اﻟ‬
ْ ‫ﺣﺘﻰ َﺗ َﻮا َر‬
َ

.‫ﺠ ُﻨﻨﱠ ُﻪ‬

ُ‫ﺴ‬ْ ‫ت َﻟ َﻴ‬
ِ ‫ُﺛﻢﱠ َﺑﺪَا َﻟﻬُﻢ ﻣﱢﻦ َﺑ ْﻌ ِﺪ ﻣَﺎ َرَأ ُو ْا اﻵﻳَﺎ‬

6.“Sonunda (aziz ve arkadaşları) kesin delilleri görmelerine rağ-

men (halkın dedikodusunu kesmek için yine de) onu bir zamana kadar
mutlaka zindana atmaları kendilerine uygun göründü.”497 âyet-i
kerîmesinde fâil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:498

‫ﺠ ُﻨﻨّﻪ‬
ُ‫ﺴ‬ْ ‫ت َﻟ َﻴ‬
ِ ‫ﻦ َﺑ ْﻌ ِﺪ َﻣﺎ َرَاوُا اﻵﻳﺎ‬
ْ ‫ُﺛﻢ َﺑ َﺪا َﻟﻬﻢ )َا ْﻣ ٌﺮ( ِﻣ‬

Mef’ûlün Hazfi:

Fiil cümlesinin fiil ve fâilden sonra üçüncü öğesi olan mef’ûl de

hazfedilebilmektedir.

.‫َﻓﻌﱠﺎ ٌل ﱢﻟﻤَﺎ ُﻳﺮِﻳ ُﺪ‬

1.“Dilediği şeyleri mutlaka yapandır.”499 âyet-i kerîmesinde

‘irâde’ fiilinden ism-i mevsûle râci olması gereken zamir, mahzûf olan
mef’ûldür.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:500

( ‫َﻓﻌّﺎ ٌل ِﻟ َﻤﺎ ُﻳ ِﺮﻳ ُﺪ)ﻩ‬

.‫ن‬
َ ‫ﺳ َﻴ ْﻌ َﻠﻤُﻮ‬
َ ‫ ُﺛﻢﱠ َآﻠﱠﺎ‬ َ‫ﺳ َﻴ ْﻌ َﻠﻤُﻮن‬
َ ‫ َآﻠﱠﺎ‬ 

                                                            
497
Yusuf sûresi, 12/35.
498
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 405; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 152.
499
Bu’rûc sûresi, 85/16.
500
Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’ , Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.279.

112 
 
 2.“Hayır! Yakında bilecekler! Hayır hayır, muhakkak yakında bi-
lecekler”501 âyet-i kerîmesinde mef’ûl hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:502

( ‫ﻋﺎ ِﻗ َﺒ َﺔ ُا ُﻣﻮ ِر ِه ْﻢ‬

َ ) ‫ﺳ َﻴ ْﻌ َﻠﻤﻮن‬
َ ‫ﻼ‬
ّ ‫ن ُﺛ ّﻢ َآ‬
َ ‫ﺳ َﻴ ْﻌ َﻠﻤﻮ‬
َ ‫ﻼ‬
ّ ‫َآ‬

.‫ﺠ َﻞ‬
ْ ‫ا ْﻟ ِﻌ‬ ْ‫ﺨﺬُوا‬
َ ‫ﻦ ا ﱠﺗ‬
َ ‫ن اﱠﻟﺬِﻳ‬
‫ِإ ﱠ‬

3.“Buzağıyı (tanrı) edinenler var ya,…”503 âyet-i kerîmesinde

(‫ )ا ّﺗﺨَﺬ‬fiilinin ikinci mef’ûlu hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:504

(‫ﺠ َﻞ )ِا َﻟﻬ ًﺎ‬

ْ ‫ﺨ ُﺬوا ا ْﻟ ِﻌ‬
َ ‫ﻦ ا ّﺗ‬
َ ‫ن اﻟﺬﻳ‬
ّ ‫ِا‬

‫ﺟ َﺪ ﻣِﻦ‬
َ ‫ن َو َو‬
َ ‫ﺴﻘُﻮ‬
ْ ‫س َﻳ‬
ِ ‫ﻦ اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻪ ُأ ﱠﻣ ًﺔ ﱢﻣ‬
َ ‫ﺟ َﺪ‬
َ ‫ﻦ ِ َو‬
َ ‫َو َﻟﻤﱠﺎ َو َر َد ﻣَﺎء َﻣ ْﺪ َﻳ‬
.‫ن‬
ِ ‫ﻦ َﺗﺬُودَا‬
ِ ‫دُو ِﻧ ِﻬ ُﻢ ا ْﻣﺮَأ َﺗ ْﻴ‬
4.“Musa, Medyen suyuna varınca, orada (hayvanlarını) sulayan
birçok insan buldu. Onların gerisinde de, (hayvanlarını) engelleyen iki
kadın gördü.”505 âyet-i kerîmesinde iki yerde mef’ûl hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:506

(‫ﺷﻴ ِﻬ ْﻢ‬
ِ ‫ن ) َﻣ َﻮا‬
َ ‫ﺴ ُﻘﻮ‬
ْ ‫س َﻳ‬
ِ ‫ﻦ اﻟﻨﺎ‬
َ ‫ﺟ َﺪ ﻋﻠﻴﻪ ُا ّﻣ ٌﺔ ِﻣ‬
َ ‫ﻦ َو‬
َ ‫َوﻟﻤّﺎ َو َر َد ﻣﺎ َء َﻣ ْﺪ َﻳ‬

(‫ﺷﻴ ِﻬ َﻤﺎ‬
ِ ‫ن ) َﻣ َﻮا‬
ِ ‫ﻦ َﺗ ُﺬودا‬
ِ ‫ﻦ ُدو ِﻧ ِﻬ ُﻢ ا ْﻣ َﺮﺋ َﺘ ْﻴ‬
ْ ‫ﺟ َﺪ ِﻣ‬
َ ‫َو َو‬

                                                            
501
Nebe sûresi, 78/4-5.
502
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 835; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.279.
503
A’râf sûresi, 7/152.
504
Suyûtî, a.g.e., s. 835; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 209; Kara, a.g.m.,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.279.
505
el-Kasas sûresi, 28/23.
506
Kaçar, a.g.e., s. 198; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 315.

113 
 
 ae) Diğer Mahzûf İsimler

Hâl’in Hazfi:

Nahivde, “fâilin veyâ mef’ûlun fiil yapılıyorken içinde bulunduk-

ları durumu bildiren açıklama” demek olan hâl bâzen, özellikle de (‫ )ﻗﺎل‬fii-
linin bir türevi olduğunda hazfedilmektedir.

‫ﻋ ْﻘﺒَﻰ‬
ُ ‫ﺻ َﺒ ْﺮ ُﺗ ْﻢ َﻓ ِﻨ ْﻌ َﻢ‬
َ ‫ﻋ َﻠ ْﻴﻜُﻢ ِﺑﻤَﺎ‬
َ ‫ﻼ ٌم‬
َ‫ﺳ‬
َ *‫ب‬
ٍ ‫ﻋ َﻠ ْﻴﻬِﻢ ﻣﱢﻦ ُآﻞﱢ ﺑَﺎ‬
َ  ‫ن‬
َ ‫ﺧﻠُﻮ‬
ُ ‫ﻼ ِﺋ َﻜ ُﺔ َﻳ ْﺪ‬
َ ‫وَاﻟ َﻤ‬
.‫اﻟﺪﱠار‬
1.“Melekler de her kapıdan onların yanına varacaklardır. (Melek-
ler:) Sabrettiğinize karşılık size selâm olsun! Dünya yurdunun sonu (cen-
net) ne güzeldir! (derler).”507 âyet-i kerîmesinde hâl hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:508

‫ﺳﻼ ٌم ﻋﻠﻴﻜﻢ‬
َ (‫ﻦ َﻟ ُﻬ ْﻢ‬
َ ‫ب ) َﻗﺎ ِﺋﻠ ِﻴ‬
ٍ ‫ﻦ ُآﻞ ﺑﺎ‬
ْ ‫ﺧﻠﻮن ﻋﻠﻴﻬﻢ ِﻣ‬
ُ ‫ﻼ ِﺋ َﻜ ُﺔ َﻳ ْﺪ‬
َ ‫وَاﻟ َﻤ‬

‫ﻋ ْﻘ َﺒﻰ اﻟﺪار‬
ُ ‫ﺻ َﺒ ْﺮﺗﻢ َﻓ ِﻨ ْﻌ َﻢ‬
َ ‫ِﺑﻤﺎ‬

‫ﻚ‬
َ ‫ﺳﻤَﺎﻋِﻴ ُﻞ َر ﱠﺑﻨَﺎ َﺗ َﻘ ﱠﺒ ْﻞ ِﻣﻨﱠﺎ ِإ ﱠﻧ‬
ْ ‫ﺖ َوِإ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟ َﺒ ْﻴ‬
َ ‫ﻋ َﺪ ِﻣ‬
ِ ‫َوِإ ْذ َﻳ ْﺮ َﻓ ُﻊ ِإ ْﺑﺮَاهِﻴ ُﻢ ا ْﻟ َﻘﻮَا‬

.‫ﺴﻤِﻴ ُﻊ ا ْﻟ َﻌﻠِﻴ ُﻢ‬

‫ﺖ اﻟ ﱠ‬
َ ‫أَﻧ‬

2.“Bir zamanlar İbrâhim, İsmâil ile beraber Beytullah'ın temelle-

rini yükseltiyor, (şöyle diyorlardı:) Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul bu-
yur; şüphesiz sen işitensin, bilensin.”509 âyet-i kerîmesinde hâl hazfedil-
miştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:510

                                                            
507
Ra’d sûresi, 13/23-24.
508
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 835; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 241; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.281.
509
el-Bakara sûresi, 2/127.
510
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 837; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.285.

114 
 
 ‫ﻦ( َرﺑّﻨﺎ َﺗﻘ ّﺒ ْﻞ‬
ِ ‫ﺖ َواﺳﻤﺎﻋﻴ ُﻞ ) َﻗﺎ ِﺋ َﻠ ْﻴ‬
ِ ‫ﻦ ا ْﻟ َﺒ ْﻴ‬
َ ‫ﻋ َﺪ ِﻣ‬
ِ ‫َوِا ْذ َﻳ ْﺮ َﻓ ُﻊ اﺑﺮاهﻴ ُﻢ ا ْﻟ َﻘ َﻮا‬

‫ﺖ اﻟﺴﻤﻴ ُﻊ اﻟﻌﻠﻴ ُﻢ‬

َ ‫ﻚ َا ْﻧ‬
َ ‫ِﻣﻨّﺎ ِا ّﻧ‬

Temyîz’in Hazfi:

Temyiz de hâl gibi cümlede yan bir unsur hükmünde olması ve

cümledeki kapalılığı izâle etmek üzere kullanılması hasebiyle asıl olan
onun zikridir. Ancak kendisine delâlet eden kuvvetli bir delil olması hâ-
linde hazfinde bir sakınca görülmemiştir.511

‫ﺣ ٌﺔ‬
َ ‫ﺳ َﻘ ُﺮ* ﻟَﺎ ُﺗ ْﺒﻘِﻲ َوﻟَﺎ َﺗ َﺬ ُر* َﻟﻮﱠا‬
َ ‫ك ﻣَﺎ‬
َ ‫ﺳ َﻘ َﺮ* َوﻣَﺎ َأ ْدرَا‬
َ ‫ﺻﻠِﻴ ِﻪ‬
ْ ‫ﺳُﺄ‬
َ

‫ﺸ ِﺮ‬
َ ‫ﱢﻟ ْﻠ َﺒ‬

.‫ﻋﺸَﺮ‬
َ ‫ﺴ َﻌ َﺔ‬
ْ ‫ﻋ َﻠ ْﻴﻬَﺎ ِﺗ‬
َ

1.“Ben onu sekara (cehenneme) sokacağım. Sen biliyor musun

sekar nedir? Hem (bütün bedeni helâk eder, hiçbir şey) bırakmaz, hem
(eski hâle getirip tekrar azap etmekten) vazgeçmez o. İnsanın derisini ka-
vurur. Üzerinde on dokuz (muhâfız melek) vardır.”512 âyet-i kerîmesinde
temyiz hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:513

‫ﺣ ٌﺔ‬
َ ‫ﺳ َﻘ ُﺮ* َﻻ ُﺗ ْﺒ ِﻘﻰ َوﻻ َﺗ َﺬ ُر* َﻟﻮّا‬
َ ‫ﻚ ﻣﺎ‬
َ ‫ﺳ َﻘ َﺮ* َوﻣﺎ َا ْد َرﻳ‬
َ ‫ﺻ ِﻠﻴ ِﻪ‬
ْ ‫ﺳُﺎ‬
َ

(‫ﺧﺎ ِزﻧ ًﺎ َز َﺑﺎ ِﻧﻴّﺎ‬

َ ‫ﺸﺮ ) َﻣ َﻠﻜ ًﺎ‬
َ ‫ﻋ‬
َ ‫ﺴ َﻌ َﺔ‬
ْ ‫ﺸﺮ* ﻋﻠ ْﻴﻬﺎ ِﺗ‬
َ ‫ِﻟ ْﻠ َﺒ‬

                                                            
511
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 241.
512
Müddessir sûresi, 74/26-30.
513
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 244.

115 
 
 Ma’tûfun Aleyh’in Hazfi:

Atıf türü bir yapıyı bünyesinde barındıran bir sözde atfa dâir üç
unsur bulunur; ma’tûfun aleyh, atıf edatı ve ma’tûf. Ma’tûf, ma’tûfun
aleyhine -aynen sıfat-mevsûf ilişkisinde olduğu gibi- tâbîdir.

.‫ﻖ‬
َ ‫ﺤ َﺮ ﻓَﺎﻧ َﻔ َﻠ‬
ْ ‫ك ا ْﻟ َﺒ‬
َ ‫ﺿﺮِب ﱢﺑ َﻌﺼَﺎ‬
ْ ‫نا‬
ِ ‫ﺣ ْﻴﻨَﺎ ِإﻟَﻰ ﻣُﻮﺳَﻰ َأ‬
َ ‫َﻓ َﺄ ْو‬

1.“…Âsân ile denize vur! diye vahyettik. (Vurunca, deniz) derhal

yarıldı.”514 Bu âyet-i kerîmede Hz. Mûsâ’ya âsâsını denize vurması emre-
dildikten sonra onun bu hareketi hikâye edilmekte ve atıf harfi ‘fe’ ile de-
nizin yarıldığı ifâde edilirken, yarılma fiilinin kendisine atfedildiği fiil
(ma’tûfun aleyh) ibârede zikredilmemektedir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:515

‫ﻖ‬
َ ‫ب( َﻓﺎ ْﻧ َﻔ َﻠ‬
َ ‫ﻀ َﺮ‬
َ ‫ﺤ َﺮ ) َﻓ‬
ْ ‫ك ا ْﻟ َﺒ‬
َ ‫ب ِﺑ َﻌﺼﺎ‬
ْ ‫ﺿ ِﺮ‬
ْ ‫نا‬
ِ ‫ﺣ ْﻴﻨَﺎ ِإﻟَﻰ ﻣُﻮﺳَﻰ َا‬
َ ‫َﻓ َﺄ ْو‬

Mübdelün Minh’in Hazfi:

Bedel; sıfat, ma’tûf ve atıfla berâber tâbiler konusuna girer. Bedel

yapısında iki öğe bulunmaktadır; bedel ve mübdelün minh. Bunlardan be-
del, mübdelün minhe tâbî olmaktadır.

.‫ﺣﺮَا ٌم‬
َ ‫ﻼ ٌل َوهَـﺬَا‬
َ‫ﺣ‬
َ ‫ب هَـﺬَا‬
َ ‫ﺴ َﻨ ُﺘ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ َﻜ ِﺬ‬
ِ ‫ﻒ َأ ْﻟ‬
ُ ‫ﺼ‬
ِ ‫َو َﻻ َﺗﻘُﻮﻟُﻮ ْا ِﻟﻤَﺎ َﺗ‬

1.“Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak "Bu helâldir, şu da

haramdır" demeyin, …”516 âyet-i kerîmesinde (‫ﻒ‬

ُ ‫ﺼ‬
ِ ‫ ) َﺗ‬fiilinin mef’ûlu
olan ve aynı zamanda (‫ب‬
ُ ‫ )اﻟ َﻜ ِﺬ‬kelimesinin mübdelün minhi olan lâfız
hazfolunmuştur.

                                                            
514
Şuarâ sûresi, 26/63.
515
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 834; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.280.
516
Nahl sûresi, 16/116.

116 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:517

‫ﺣﺮا ٌم‬
َ ‫ﺣﻼ ٌل وهﺬا‬
َ ‫ب َهﺬا‬
َ ‫ﺴ َﻨ ُﺘﻜ ُﻢ ا ْﻟ َﻜ ِﺬ‬
ِ ‫ﻒ) ُﻩ( َا ْﻟ‬
ُ ‫ﺼ‬
ِ ‫َوﻻ َﺗﻘﻮﻟﻮا ِﻟﻤﺎ َﺗ‬

Medih ve Zem Fiillerinin Mahsûsu’nun Hazfi:

Ni’me (‫) ِﻧ ْﻌ َﻢ‬, ef’âl-i medih/övgü fiileri türlerinden biridir ve her-

hangi bir kişi veyâ nesneyi mübâlâğalı bir üslûpla övmek için kullanılır.

Bi’se (‫ﺲ‬
َ ‫ ) ِﺑ ْﺌ‬fiili ise ni’me fiilinin karşıt mânâsını taşır. Bu kalıplarda; fiil,
fâil ve mahsûs olmak üzere üç unsur vardır.

.‫ن‬
َ ‫ﺷﻨَﺎهَﺎ َﻓ ِﻨ ْﻌ َﻢ ا ْﻟﻤَﺎ ِهﺪُو‬
ْ ‫ض َﻓ َﺮ‬
َ ‫وَا ْﻟ َﺄ ْر‬

1.“Yeri de döşedik. (Bak) ne güzel döşeyiciyiz!”518 âyet-i

kerîmesinde (‫ ) ِﻧ ْﻌ َﻢ‬fiilinin mahsûsu hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:519

(‫ﻦ‬
ُ‫ﺤ‬
ْ ‫ن ) َﻧ‬
َ ‫ﺷﻨﺎهﺎ َﻓ ِﻨ ْﻌ َﻢ ْاﻟ َﻤﺎ ِهﺪو‬
ْ ‫ض َﻓ َﺮ‬
َ ‫َوا ْﻟ َﺎ ْر‬

.‫ب‬
ٌ ‫ﺟ ْﺪﻧَﺎ ُﻩ ﺻَﺎ ِﺑﺮًا ِﻧ ْﻌ َﻢ ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ ِإﻧﱠ ُﻪ َأوﱠا‬
َ ‫ِإﻧﱠﺎ َو‬

2.“Gerçekten biz Eyyub'u sabırlı (bir kul) bulmuştuk. O, ne iyi

kuldu! Daima Allah'a yönelirdi.”520 âyet-i kerîmesinde (‫ )ﻧ ْﻌ َﻢ‬fiilinin

mahsûsu hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:521

                                                            
517
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 835; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.280.
518
ez-Zâriyât sûresi, 51/48.
519
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 84; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 439; Teftâzânî, Mutavvel, s. 225.
520
Sâd suresi, 38/44.
521
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 836; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.283.

117 
 
 ‫ب‬
ٌ ‫ب( ِاﻧّﻪ َاوّا‬
ُ ‫ﺟ ْﺪﻧﺎ ُﻩ ﺻﺎ ِﺑﺮًا ِﻧ ْﻌ َﻢ ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ )ا ﱡﻳﻮ‬
َ ‫ِاﻧّﺎ َو‬

.‫ﻦ‬
َ ‫َو َﻟ ِﻨ ْﻌ َﻢ دَا ُر ا ْﻟ ُﻤ ﱠﺘﻘِﻴ‬

3.“Takvâ sahiplerinin yurdu gerçekten güzeldir!”522 âyet-i

kerîmesinde (‫ )ﻧ ْﻌ َﻢ‬fiilinin mahsûsu hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:523

(‫ﻦ )اﻟﺠﻨّ ُﺔ‬

َ ‫َو َﻟ ِﻨ ْﻌ َﻢ َدا ُر ا ْﻟ ُﻤ ّﺘ ِﻘﻴ‬

.‫ﺲ ا ْﻟ َﻤﺼِﻴﺮ‬
َ ‫ب اﻟﻨّﺎر و ِﺑ ْﺌ‬
ِ ‫ﻄﺮﱡﻩ اﻟﻰ ﻋَﺬا‬
َ‫ﺿ‬
ْ ‫ﻼ ُﺛﻢّ ا‬
ً ‫وﻣَﻦ َآ َﻔ َﺮ َﻓُﺎ َﻣ ّﺘﻌُﻪ ﻗَﻠﻴ‬

4.“Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra onu ce-
hennem azâbına sürüklerim. Ne kötü varılacak yerdir orası!”524 âyet-i

kerîmesinde (‫ﺲ‬
َ ‫ ) ِﺑ ْﺌ‬fiilinin mahsûsu hazfedilmiştir.
Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:

( ‫ﺲ‬
َ ‫ب اﻟﻨﺎ ِر َو ِﺑ ْﺌ‬
ِ ‫ﻄﺮّ ُﻩ اﻟﻰ ﻋﺬا‬
َ‫ﺿ‬ْ ‫ﻼ ُﺛﻢ ا‬
ً ‫ﻦ َآ َﻔ َﺮ َﻓُﺎ َﻣﺘّ ُﻌ ُﻪ َﻗﻠﻴ‬
ْ ‫َو َﻣ‬

‫ﺟ َﻬ ﱠﻨ ُﻢ‬
َ ) ‫ا ْﻟ َﻤﺼﻴ ُﺮ‬

b) Fiilin Hazfi:
İsim ve harfle birlikte kelimenin üç türünden biri olan fiil farklı
makamlarda hazfedilmektedir. Mahzûf fiile, bâzen fâil bâzen de mef’ûl
delil olmaktadır.

.‫ض َﻟ َﻴﻘُﻮُﻟﻦﱠ اﻟﻠﱠ ُﻪ‬

َ ‫ت وَا ْﻟ َﺄ ْر‬
ِ ‫ﺴﻤَﺎوَا‬
‫ﻖ اﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ﺳ َﺄ ْﻟ َﺘﻬُﻢ ﱠﻣ‬
َ ‫َو َﻟﺌِﻦ‬

                                                            
522
Nahl sûresi, 16/30.
523
Suyûtî, a.g.e., s. 836; Kara, ‘a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
sy: 3 Yıl:2002, s.283.
524
Bakara sûresi, 2/126.

118 
 
 1.“Andolsun ki onlara, "Gökleri ve yeri kim yarattı?" diye sorsan,
mutlaka "Allah..." derler.”525 âyet-i kerîmesinde fiil, mef’ûlu ile berâber
hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:526

‫ﷲ‬
ُ ‫ﻦ( ا‬
ّ ‫ﺧ َﻠ َﻘ ُﻬ‬
َ)‫ﻦ‬
ّ ‫ض َﻟ َﻴ ُﻘﻮُﻟ‬
َ ‫ت واﻻر‬
ِ ‫ﻖ اﻟﺴﻤﻮا‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫ﺳ َﺎ ْﻟ َﺘ ُﻬﻢ َﻣ‬
َ ‫ﻦ‬
ْ ‫َو َﻟ ِﺌ‬

.‫ﺧ ْﻴﺮًا ﱠﻟ ُﻬ ْﻢ‬

َ ‫ن‬
َ ‫ج ِإ َﻟ ْﻴ ِﻬ ْﻢ َﻟﻜَﺎ‬
َ ‫ﺨ ُﺮ‬
ْ ‫ﺣﺘﱠﻰ َﺗ‬
َ ‫ﺻ َﺒﺮُوا‬
َ ‫َو َﻟ ْﻮ َأ ﱠﻧ ُﻬ ْﻢ‬

2.“Eğer onlar, sen yanlarına çıkıncaya kadar sabretselerdi, elbette

kendileri için daha iyi olurdu.”527 âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:528

‫ﺧ ْﻴﺮًا َﻟﻬﻢ‬
َ ‫ج ِا َﻟ ْﻴ ِﻬﻢ َﻟﻜﺎن‬
َ ‫ﺨ ُﺮ‬
ْ ‫ﺻ َﺒ ُﺮوا ﺣﺘﻰ َﺗ‬
َ ‫ﺖ( َاﻧّ ُﻬﻢ‬
َ ‫َو َﻟ ْﻮ ) َﺛ َﺒ‬

‫ﻼ َم اﻟّﻠ ِﻪ ُﺛﻢﱠ‬
َ ‫ﺴ َﻤ َﻊ َآ‬
ْ ‫ﺣﺘﱠﻰ َﻳ‬
َ ‫ﺟ ْﺮ ُﻩ‬
ِ ‫ك َﻓ َﺄ‬
َ ‫ﺳ َﺘﺠَﺎ َر‬
ْ ‫ﻦا‬
َ ‫ﺸ ِﺮآِﻴ‬
ْ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤ‬
َ ‫ﺣ ٌﺪ ﱢﻣ‬
َ ‫ن َأ‬
ْ ‫َوِإ‬

.‫ن‬
َ ‫ﻚ ِﺑ َﺄ ﱠﻧ ُﻬ ْﻢ َﻗ ْﻮ ٌم ﱠﻻ َﻳ ْﻌ َﻠﻤُﻮ‬
َ ‫َأ ْﺑ ِﻠ ْﻐ ُﻪ َﻣ ْﺄ َﻣ َﻨ ُﻪ َذ ِﻟ‬

3.“Ve eğer müşriklerden biri senden aman dilerse, Allâh’ın kelâ-

mını işitip dinleyinceye kadar ona aman ver, sonra (Müslüman olmazsa)
onu güven içinde bulunacağı bir yere ulaştır. İşte bu (müsâmaha), onla-
rın, bilmeyen bir kavim olmalarından dolayıdır.”529 âyet-i kerîmesinde fi-
il hazfedilmiştir.

                                                            
525
Lokman sûresi, 31/25.
526
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195; Bekrî, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî sevbihâ’l-cedîd, s. 198; Ka-
çar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 189; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklope-
disi, s.111.
527
el-Hucurât sûresi, 49/5.
528
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’,
Ekev Akademi Dergisi, s. 315.
529
et-Tevbe sûresi, 9/6.

119 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:530

‫ﺴ َﻤ َﻊ‬
ْ ‫ﺟ ْﺮ ُﻩ ﺣﺘﻰ َﻳ‬
ِ ‫ك َﻓ َﺎ‬
َ ‫ﺳ َﺘﺠﺎ َر‬
ْ ‫ﻦا‬
َ ‫ﺸ ِﺮ ِآﻴ‬
ْ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤ‬
َ ‫ﺣ ٌﺪ ِﻣ‬
َ ‫ك( َا‬
َ ‫ﺠﺎ َر‬
َ ‫ﺳ َﺘ‬
ْ ‫ن) ا‬
ِ ‫َوِا‬

‫ن‬
َ ‫ﻚ ِﺑﺎﻧّ ُﻬﻢ َﻗ ْﻮ ٌم َﻻ َﻳ ْﻌ َﻠ ُﻤﻮ‬
َ ‫ﷲ ُﺛﻢ َا ْﺑ ِﻠ ْﻐ ُﻪ َﻣ ْﺎ َﻣ َﻨ ُﻪ َذ ِﻟ‬
ِ ‫َآﻼ َم ا‬

.‫ﺳ ْﻘﻴَﺎهَﺎ‬
ُ ‫َﻓﻘَﺎ َل َﻟ ُﻬ ْﻢ َرﺳُﻮ ُل اﻟﱠﻠ ِﻪ ﻧَﺎ َﻗ َﺔ اﻟﱠﻠ ِﻪ َو‬

4.“Allâh’ın (sizi imtihan etmek için gönderdiği) devesine dokun-

mayın ve onun su içme hakkına ve sırasına riâyet edin.”531 âyet-i
kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:532

‫ﺳﻘﻴﺎهﺎ‬
ُ (‫ﷲ و)ا ْﻟ َﺰ ُﻣﻮا‬
ِ ‫َﻓﻘﺎل ﻟﻬﻢ رﺳﻮ ُل اﷲ) َذ ُروا( ﻧﺎﻗ َﺔ ا‬

.‫ب‬
ِ ‫ب اﻟ ﱢﺮﻗَﺎ‬
َ ‫ﻀ ْﺮ‬
َ ‫ﻦ َآ َﻔﺮُوا َﻓ‬
َ ‫َﻓﺈِذا َﻟﻘِﻴ ُﺘ ُﻢ اﱠﻟﺬِﻳ‬

5.“(Savaşta) inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vu-

533
run.” âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:534

‫ب‬
ِ ‫ب اﻟ ِﺮﻗﺎ‬
َ ‫ﺿ ْﺮ‬
َ (‫ﺿ َﺮﺑ ُﻮا‬
ْ ‫ف) ا‬
َ ‫ﻦ آ َﻔﺮوا‬
َ ‫َﻓ ِﺎذا َﻟ ِﻘﻴ ُﺘ َﻢ اﻟّﺬﻳ‬

‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا َﻗ ْﺪ أَﻧ َﺰ َل اﻟﱠﻠ ُﻪ ِإ َﻟ ْﻴ ُﻜ ْﻢ ِذ ْآﺮًا‬

َ ‫ب اﱠﻟﺬِﻳ‬
ِ ‫ﻓَﺎ ﱠﺗﻘُﻮا اﻟﱠﻠ َﻪ ﻳَﺎ ُأ ْوﻟِﻲ ا ْﻟ َﺄ ْﻟﺒَﺎ‬

                                                            
530
Zevbeî, a.g.e., s. 404; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 186; Kara,
‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s. 284; Özdemir, a.g.m., Ekev Akademi Dergisi, s. 315.
531
Şems sûresi, 91/13.
532
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 404; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 184; Saraç, DİA, XXI, 392.
533
Muhammed sûresi, 47/5.
534
Zevbeî, a.g.e., s. 405; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.285.

120 
 
 ‫ﻋ ِﻤﻠُﻮا‬
َ ‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا َو‬
َ ‫ج اﱠﻟﺬِﻳ‬
َ ‫ﺨ ِﺮ‬
ْ ‫ت ﱢﻟ ُﻴ‬
ٍ ‫ت اﻟﱠﻠ ِﻪ ُﻣ َﺒ ﱢﻴﻨَﺎ‬
ِ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ْﻢ ﺁﻳَﺎ‬
َ ‫رﺳُﻮﻟًﺎ َﻳ ْﺘﻠُﻮ‬

.‫ت ِإﻟَﻰ اﻟﻨﱡﻮ ِر‬

ِ ‫ﻈُﻠﻤَﺎ‬
‫ﻦ اﻟ ﱡ‬
َ ‫ت ِﻣ‬
ِ ‫اﻟﺼﱠﺎ ِﻟﺤَﺎ‬

6.“Ey inanan akıl sahipleri! Allah'tan korkun. Allah size gerçekten

bir uyarıcı (kitap) indirmiştir. İman edip sâlih amel işleyenleri, karanlık-
lardan aydınlığa çıkarmak için size Allâh'ın apaçık âyetlerini okuyan bir
Peygamber göndermiştir.”535 âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:536

* ‫ﷲ اﻟﻴﻜﻢ ِذ ْآﺮًا‬
ُ ‫ﻦ َا َﻣ ُﻨﻮا َﻗ ْﺪ َا ْﻧ َﺰ َل ا‬
َ ‫ب اﻟ ِﺬﻳ‬
ِ ‫َﻓﺎﺗّ ُﻘﻮا اﷲ ﻳﺎ ُاو ِﻟﻰ ْا َﻻ ْﻟ َﺒﺎ‬

‫ﻋ ِﻤُﻠﻮا‬
َ ‫ﻦ ا َﻣﻨﻮا َو‬
َ ‫ج اﻟﺬﻳ‬
َ ‫ﺨ ِﺮ‬
ْ ‫ت ِﻟ ُﻴ‬
ٍ ‫ﷲ َﺑﻴﻨﺎ‬
ِ ‫تا‬
ِ ‫ﺳ َﻞ( َرﺳﻮ ًﻻ َﻳ ْﺘُﻠﻮا ﻋﻠﻴﻜﻢ اﻳﺎ‬
َ ‫)وَا ْر‬

‫ت اﻟﻰ اﻟﻨﻮ ِر‬

ِ ‫ﻦ اﻟﻈﻠﻤﺎ‬
َ ‫ت ِﻣ‬
ِ ‫اﻟﺼﺎﻟﺤﺎ‬

.‫ﺷ َﺮآَﺎء ُآ ْﻢ‬

ُ ‫ﺟ ِﻤﻌُﻮ ْا َأ ْﻣ َﺮ ُآ ْﻢ َو‬
ْ ‫َﻓ َﺄ‬

7.“Siz de ortaklarınızla beraber toplanıp yapacağınızı kararlaştı-

rın.”537 âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:538

‫ﺷ َﺮآﺎ َءآﻢ‬
ُ (‫ﻋﻮا‬
ُ ‫ﺟ ِﻤ ُﻌﻮا َا ْﻣ َﺮ ُآﻢ َو )ا ْد‬
ْ ‫َﻓ َﺎ‬

.‫ﺠ ﱠﻨ َﺔ‬
َ ‫ﻚ ا ْﻟ‬
َ‫ﺟ‬
ُ ‫ﺖ َو َز ْو‬
َ ‫ﻦ أَﻧ‬
ْ ‫ﺳ ُﻜ‬
ْ ‫ﻳَﺎ ﺁ َد ُم ا‬

8.“Ey Âdem! Sen ve eşin (Havva) beraberce cennete yerleşin.”539

âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

                                                            
535
Talâk sûresi, 65/10.
536
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 405.
537
Yunus sûresi, 10/71.
538
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 401; Zevbeî, a.g.e., s. 405; Kaçar, Edebî Yönden
Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 187.

121 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:540

‫ﻚ اﻟﺠ ّﻨ َﺔ‬
َ‫ﺟ‬
َ ‫ﻦ( َز ْو‬
ْ ‫ﺴ ُﻜ‬
ْ ‫ﺖ َو ) ْﻟ َﻴ‬
َ ‫ﻦ َا ْﻧ‬
ْ ‫ﺳ ُﻜ‬
ْ ‫ﻳَﺎ ﺁ َد ُم ا‬

.‫ن ﻣِﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ ِﻬ ْﻢ‬

َ ‫ﻦ َﺗ َﺒ ﱠﻮؤُوا اﻟﺪﱠا َر وَا ْﻟﺈِﻳﻤَﺎ‬
َ ‫وَاﱠﻟﺬِﻳ‬

9.“Daha önceden Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yer-

leştirmiş olan kimseler…”541 âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:542

‫ن ﻣِﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ ِﻬ ْﻢ‬
َ ‫َواﻟ ِﺬﻳﻦ َﺗ َﺒﻮﱠؤوا اﻟﺪا َر َو )َا ِﻟ ُﻔﻮا( ا ِﻟﺎﻳﻤﺎ‬

.‫ﺧ ْﻴﺮًا‬
َ ‫ﻦ ا ﱠﺗ َﻘ ْﻮ ْا ﻣَﺎذَا أَﻧ َﺰ َل َر ﱡﺑ ُﻜ ْﻢ ﻗَﺎﻟُﻮ ْا‬
َ ‫َوﻗِﻴ َﻞ ِﻟﱠﻠﺬِﻳ‬

10.“(Kötülüklerden) sakınanlara: Rabbiniz ne indirdi? denildi-

ğinde, "Hayır (indirdi)" derler.”543 âyet-i kerîmesinde fiil hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:544

‫ﺧ ْﻴﺮًا‬
َ (‫ﻦ ا ّﺗ َﻘﻮ ْا َﻣﺎذا َا ْﻧ َﺰ َل َرﺑﻜﻢ َﻗﺎﻟﻮا )َا ْﻧ َﺰ َل‬
َ ‫َو ِﻗﻴ َﻞ ِﻟّﻠ ِﺬﻳ‬

.‫ﻚ‬
َ ‫ﻋ ُﺒ‬
ِ‫ﻼ‬
َ ‫ﻋﺒُﻬﺎ و ُﺗ‬
ِ ‫ﻼ ِﺑﻜْﺮًا ﺗُﻼ‬
ّ ‫َﻓ َﻬ‬

11.“Niye bâkire ile değil. Sen onunla şakalaşırdın, o da seninle

şakalaşırdı.”545

                                                                                                                                                   
539
el-Bakara sûresi, 2/35.
540
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 837; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.285.
541
Haşr sûresi, 59/9.
542
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 837.
543
Nahl sûresi, 16/30.
544
Suyûtî, a.g.e., s. 836; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 185; Kara,
‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.284.

122 
 
 Câbir (r.a.) evlendiğinde, Hz. Peygamber (s.a.v.), ona bir dulla mı
yoksa bekâr biriyle mi evlendiğini sormuş, o da dul biriyle evlendiğini

söyleyince, Hz. Peygamber (s.a.v.), (‫وﺗُﻼﻋﺒﻚ‬ ‫ﻼ ﺑِﻜﺮًا ﺗُﻼﻋﺒﻬﺎ‬

ّ ‫ )ﻓﻬ‬demiş-
lerdir. Rasûlüllâh’ın (s.a.v.) bu sözünde fiil hazfedilmiştir.

Hadîs-i şerîfte geçen bu ibârenin takdîri şu şekildedir:546

‫ﻋ ُﺒﻚ‬
ِ‫ﻼ‬َ ‫ﻋ ُﺒﻬﺎ َو ُﺗ‬
ِ‫ﻼ‬
َ ‫ﺖ( ِﺑ ْﻜﺮًا ُﺗ‬
َ ‫ﺟ‬
ْ ‫ﻼ ) َﺗ َﺰ ﱠو‬
ّ ‫َﻓ َﻬ‬

.‫ﺴﻮْف ﺗُﺼﺎ ِدﻓُﻪ أ ْﻳﻨَﻤﺎ‬

َ ‫ن اﻟ َﻤ ِﻨ َﻴّﺔ ﻣَﻦ َﻳﺨْﺸﻴﻬﺎ * ﻓ‬
ّ ‫ﻓﺈ‬

12. “Şüphesiz ki kim ölümden korkarsa, o nereye giderse gitsin, bir

gün ölüm onunla (karşı karşıya gelir.)” beytinde fiil hazfedilmiştir.

Beytin takdîri şöyledir:547

(‫ﺐ‬
َ ‫ى َذ َه‬
ْ ‫ﺟ َﻪ َا‬
ّ ‫ف ُﺗﺼﺎ ِد ُﻓﻪ َأ ْﻳ َﻨﻤﺎ ) َﺗ َﻮ‬
َ ‫ﺴ ْﻮ‬
َ ‫ﺸﻴﻬﺎ * َﻓ‬
َ‫ﺨ‬ْ ‫ﻦ َﻳ‬
ْ ‫ن ا ْﻟ َﻤ ِﻨ ّﻴ َﺔ َﻣ‬
ّ ‫َﻓﺈ‬

.‫ت ﻟﻬﻢ ﺑﺎﻋًﺎ و أﻋْﻮاﻧًﺎ‬

ُ ‫ﺖ ﻋﻠﻰ اﻟ َﻘﻮْم ﺣﺎﺟ ًﺔ * إﻻ َﻣ َﺪ ْد‬
ْ ‫ﻲ ﺿﺎﻗ‬
‫ﺑﻌ ْﻴ َﻨ ﱠ‬

13.“Benim gözlerimde, halk bir ihtiyaç sebebiyle sıkıntıya düştü-

ğünde, ben mutlaka onlara ellerimi uzatırım ve yardımcıları onlara (gön-
deririm.)” beytinde fiil hazfedilmiştir.

Beytin takdîri şöyledir:548

(‫ﺖ‬
ُ ‫ﺳ ْﻠ‬
َ ‫ت َﻟ ُﻬﻢ َﺑﺎﻋًﺎ َو)َأ ْر‬
ُ ‫ﺟﺔ * إﻻ َﻣ َﺪ ْد‬
َ ‫ﺖ ﻋﻠﻰ ا ْﻟ َﻘ ْﻮ ِم ﺣﺎ‬
ْ ‫ﻲ ﺿﺎ َﻗ‬
‫ِﺑﻌﻴْﻨ ﱠ‬

‫ﻋ َﻮاﻧ ًﺎ‬
ْ‫أ‬

                                                                                                                                                   
545
Buhârî, Cihâd, 113; Müslim, Rızâ, 58; Ebû Dâvûd, Nikâh, 3.
546
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 315.
547
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 183.
548
Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 85.

123 
 
 14- .‫ﻦ‬
َ ‫ﺑﺎﻟﺮﱠﻓﺎء وا ْﻟ َﺒﻨِﻴ‬ “Uğurlu ve oğullu olsun.”549 Evlenen kişiye

tebrik amacıyla söylenen bu söz iktirânu’l-kelâm bi’l-fiil550 (‫ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬ ‫اﻗﺘﺮان‬

‫ )اﻟﻜﻼم‬kapsamında hazifli bir ibâredir. Zîrâ ibâreden, fiil görevindeki lâfız
düşürülmüştür.

Sözün hazifsiz hâli şöyledir: ( ‫ﺖ‬

َ ‫ﺳ‬
ْ ‫ﻋ َﺮ‬
ْ ‫)َا‬ ‫ﺑﺎﻟﺮﻓﺎء واﻟﺒﻨﻴﻦ‬

c) Harfin Hazfi:
Kelimenin üçüncü çeşidi ise harftir. “Burada ‘harf’ ifâdesinden, al-
fabedeki sesleri karşılayan ‘herhangi bir mânâ yüklü olmayan’ harfler
(hurîfu’l-hicâ) kastedilmemektedir. Buradaki harften kasıt, nahivde bir, iki
veyâ daha fazla harften meydana gelen ve mânâ yüklü olan kelimelerdir.
Örneğin, ‘fî’ iki harften meydana gelmiş bir harftir; harf-i cerdir ve
hurûfu’l-meânîden olup –de, -da, içinde gibi anlamları vardır.”551

Arpçada istifham harfleri, atıf harfleri, nidâ harfleri, mâzi fiilin ba-

şına gelen kad (‫ ) َﻗ ْﺪ‬harfi, lâ-i nâfiye ve lâm’ul-emr ve diğer bâzı harfler
hazfedilebilmektedir. Ancak biz burada birkaç örnekle yetineceğiz.552

.‫ﻒ‬
َ ‫ﺳ‬
ُ ‫ﺗَﺎﷲ َﺗ ْﻔ َﺘُﺄ َﺗ ْﺬ ُآ ُﺮ ﻳُﻮ‬

1.“Allah'a andolsun ki sen hâla Yusuf'u anıyorsun.”553 âyet-i

kerîmesinde (‫ل‬
َ ‫َزا‬ ‫ ) َﻣﺎ‬-hâlâ- mânâsına gelip muzâri vezninde olan (‫) َﺗ ْﻔ َﺘ ُﺆا‬
fiilinin başından (‫ )ﻻ‬harfi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:554

                                                            
549
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 86; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 442; Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 86; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s.
171.
550
Bkz: Hazfin Delilleri, 6. Madde.
551
Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.285-286.
552
Harfin hazfine dâir daha fazla örnek için bkz: Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 837-839.
553
Yusuf sûresi, 12/85.

124 
 
 ‫ﻒ‬
َ ‫ﺳ‬
ُ ‫ﷲ ) َﻻ( َﺗ ْﻔ َﺘ ُﺆا َﺗ ْﺬ ُآ ُﺮ ُﻳﻮ‬
ِ ‫ﺗﺎ‬

.‫ﺷ ْﻴﺒًﺎ‬
َ ‫س‬
ُ ‫ﺷ َﺘ َﻌ َﻞ اﻟﺮﱠ ْأ‬
ْ ‫ﻈ ُﻢ ِﻣﻨﱢﻲ وَا‬
ْ ‫ﻦ ا ْﻟ َﻌ‬
َ ‫ب ِإﻧﱢﻲ َو َه‬
‫ﻗَﺎ َل َر ﱢ‬

2.“Rabbim! dedi, benden (vücudumdan), kemiklerim zayıfladı, sa-

çım başım ağardı.”555 âyet-i kerîmesinde nidâ harfi olan (‫ ) ﻳﺎ‬hazfedilmiş-

tir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:556

‫ﺷ ْﻴﺒ ًﺎ‬
َ ‫س‬
ُ ‫ﺷ َﺘ َﻌ َﻞ اﻟﺮا‬
ْ ‫ﻈ ُﻢ ِﻣﻨّﻰ َوا‬
ْ ‫ﻦ ا ْﻟ َﻌ‬
َ ‫ﻗَﺎ َل ) َﻳﺎ( رب ِاﻧّﻰ َو َه‬

.‫ﻚ وأوْﺻﺎﻟِﻲ‬
ِ ‫ﻄﻌُﻮا َر ْأﺳِﻲ َﻟ َﺪ ْﻳ‬
َ ‫ح ﻗﺎﻋِﺪًا * وَﻟ ْﻮ َﻗ‬
ُ ‫ﷲ أ ْﺑ َﺮ‬
ِ ‫ﻦا‬
ُ ‫ﺖ َﻳﻤِﻴ‬
ُ ‫ﻓﻘﻠ‬

3.“Dedim ki, Allâh’a yemin olsun ki, başımı ve âzâlarımı senin

önünde kesseler dahî, burada kalmaya devâm edeceğim.”557 beytinde

(‫ )أﺑﺮح‬kelimesinden önce (‫ )ﻻ‬harfi hazfedilmiştir.

Beytin takdîri şöyledir:558

‫ﻚ‬
َ ‫ﺳﻲ َﻟ َﺪ ْﻳ‬
ِ ‫ﻄ ُﻌﻮا َر ْأ‬
َ ‫ﻋﺪًا * َوَﻟ ْﻮ َﻗ‬
ِ ‫ح ﻗﺎ‬
ُ ‫ﻻ( أ ْﺑ َﺮ‬
َ )‫ﷲ‬
ِ ‫ﻦا‬
ُ ‫ﺖ َﻳ ِﻤﻴ‬
ُ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠ‬

‫ﺻﺎِﻟﻲ‬
َ ‫َوأ ْو‬

                                                                                                                                                   
554
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 403; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 173; Cârim-Emîn,
el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 290; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 252; Bolelli,
Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 282; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi,
s. 318.
555
Meryem sûresi, 19/4.
556
Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 433; Mıtracî, el-Câmi’ li fünûni’l-lûğati’l-Arabiyye, s. 84; Kaçar,
a.g.e., s. 251.
557
Özdemir, a.g.m., Ekev Akademi Dergisi, s. 319.
558
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-sınâateyn, s. 184; Zevbeî, a.g.e., s. 403; Atîk, a.g.e., s. 173; Ka-
çar, a.g.e., s. 252; Bolelli, a.g.e., s. 282; Özdemir, a.g.m., Ekev Akademi Dergisi, s. 318.

125 
 
 2. İki veyâ Daha Fazla Kelimenin Hazfi

a) İki veyâ Daha Fazla Muzâfın Hazfi:

.‫ب‬
ِ ‫ﺷﻌَﺎ ِﺋ َﺮ اﻟﱠﻠ ِﻪ َﻓ ِﺈ ﱠﻧﻬَﺎ ﻣِﻦ َﺗ ْﻘﻮَى ا ْﻟ ُﻘﻠُﻮ‬
َ ‫ﻈ ْﻢ‬
‫َوﻣَﻦ ُﻳ َﻌ ﱢ‬

1.“... Her kim Allâh'ın hükümlerine saygı gösterirse, şüphesiz bu,

kalplerin takvâsındandır.”559 âyet-i kerîmesinde iki muzâf hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:560

‫ب‬
ِ ‫ﻦ ) َذ ِوى َا ْﻓ َﻌﺎ ِل( َﺗ ْﻘ َﻮى ا ْﻟ ُﻘُﻠﻮ‬
ْ ‫ﷲ َﻓ ِﺎﻧّﻬﺎ ِﻣ‬
ِ ‫ﺷﻌﺎ ِﺋ َﺮ ا‬
َ ‫ﻈ ْﻢ‬
ّ ‫ﻦ ُﻳ َﻌ‬
ْ ‫َو َﻣ‬

.‫ﻦ َأ َﺛ ِﺮ اﻟ ﱠﺮﺳُﻮ ِل‬

ْ ‫ﻀ ًﺔ ﱢﻣ‬
َ ‫ﺖ َﻗ ْﺒ‬
ُ ‫ﻀ‬
ْ ‫َﻓ َﻘ َﺒ‬

2.“… Zira, o elçinin izinden bir avuç (toprak) alıp; …”561 âyet-i
kerîmesinde iki muzâf hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:562

‫س( اﻟﺮﺳﻮ ِل‬

ِ ‫ﺣﺎ ِﻓ ِﺮ َﻓ َﺮ‬
َ ) ‫ﻦ َا َﺛ ِﺮ‬
ْ ‫ﻀ ًﺔ ِﻣ‬
َ ‫ﺖ َﻗ ْﺒ‬
ُ ‫ﻀ‬
ْ ‫َﻓ َﻘ َﺒ‬

.‫ﻦ َأ ْو َأ ْدﻧَﻰ‬
ِ ‫ﺳ ْﻴ‬
َ ‫ب َﻗ ْﻮ‬
َ ‫ن ﻗَﺎ‬
َ ‫َﻓﻜَﺎ‬

3.“… iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.”563 âyet-i

kerîmesinde kâne (‫ )آﺎن‬fiilinin ismi konumundaki üç muzâf ve kâne (‫)آﺎن‬

fiilinin haberi konumundaki muzâfun ileyh hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:564

                                                            
559
el-Hacc sûresi, 22/32.
560
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 839; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.290.
561
Tâhâ sûresi, 20/96.
562
Suyûtî, a.g.e., s. 839; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
sy: 3 Yıl:2002, s.290.
563
Necm sûresi, 53/9.

126 
 
 ‫ﻦ َا ْو َا ْد َﻧﻰ‬
ِ ‫ﺳ ْﻴ‬
َ ‫ب َﻗ ْﻮ‬
َ ‫ﺴﺎ َﻓ ِﺔ ُﻗ ْﺮ ِﺑ ِﻪ ِﻣ ْﺜ َﻞ( َﻗﺎ‬
َ ‫ن ) ِﻣ ْﻘ َﺪا ُر َﻣ‬
َ ‫َﻓﻜﺎ‬

b) İki Mef’ûlun Hazfi:

.‫ن‬
َ ‫ﻋﻤُﻮ‬
ُ ‫ﻦ آُﻨ ُﺘ ْﻢ َﺗ ْﺰ‬
َ ‫ﻲ اﱠﻟﺬِﻳ‬
َ ‫ﺷ َﺮآَﺎ ِﺋ‬
ُ ‫ﻦ‬
َ ‫َأ ْﻳ‬

1.“... Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nere-

565
de?” âyet-i kerîmesinde iki mef’ûl hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:566

(‫ﺷ َﺮ َآﺎ ِﺋﻰ‬

ُ ‫ن ) ُه ْﻢ‬
َ ‫ﻋ ُﻤﻮ‬
ُ ‫ﻦ ُآ ْﻨ ُﺘ ْﻢ ُﺗ ْﺰ‬
َ ‫ﻰ اﻟ ِﺬﻳ‬
َ ‫ﺷ َﺮآﺎ ِﺋ‬
ُ ‫ﻦ‬
َ ‫َا ْﻳ‬

c) Şibh-i Cümlenin Hazfi:

.‫ن‬
َ ‫ﺼ َﻨﻌُﻮ‬
ْ ‫َو َﻟ ِﺬ ْآ ُﺮ اﻟﱠﻠ ِﻪ َأ ْآ َﺒ ُﺮ وَاﻟﻠﱠ ُﻪ َﻳ ْﻌ َﻠ ُﻢ ﻣَﺎ َﺗ‬

1.“Allah'ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptık-

larınızı bilir.”567 âyet-i kerîmesinde ism-i tafdîl vezninden sonra gelmesi
gereken şibih cümle hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:568

‫ن‬
َ ‫ﺼ َﻨ ُﻌﻮ‬
ْ ‫ﷲ َﻳ ْﻌ َﻠ ُﻢ َﻣﺎ َﺗ‬
ُ ‫ﺊ( وا‬
ٍِ ‫ﺷ ْﻴ‬
َ ‫ﻦ ُآ ِﻞ‬
ْ ‫ﷲ َا ْآ َﺒ ُﺮ ) ِﻣ‬
ِ ‫َو َﻟ ِﺬ ْآ ُﺮ ا‬

.‫ﺧﻔَﻰ* اﻟﻠﱠ ُﻪ ﻟَﺎ ِإ َﻟ َﻪ ِإﻟﱠﺎ ُه َﻮ‬

ْ ‫ﺴ ﱠﺮ َوَأ‬
‫َﻓ ِﺈ ﱠﻧ ُﻪ َﻳ ْﻌ َﻠ ُﻢ اﻟ ﱢ‬

                                                                                                                                                   
564
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 840; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler),
s. 218; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.290.
565
Kasas sûresi, 68/62.
566
Suyûtî, a.g.e., s. 840; Kara, a.g.m., Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi
sy: 3 Yıl:2002, s.291.
567
Ankebût sûresi, 29/45.
568
Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 406.

127 
 
 2.“… bilesin ki O, gizliyi de, gizlinin gizlisini de bilir. Allah’tır O,
yoktur O’ndan başka hiçbir ilâh.”569 âyet-i kerîmesinde ism-i tafdîl vez-
ninden sonra gelmesi gereken şibih cümle hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:570

‫ﷲ َﻻ ِاﻟﻪ اﻻ ُه َﻮ‬
ُ ‫ﺴ ِﺮ( َا‬
ِ ‫ﻦ اﻟ‬
َ ‫ﺧ َﻔﻰ ) ِﻣ‬
ْ ‫َﻓ ِﺎﻧّ ُﻪ َﻳ ْﻌ َﻠﻢ اﻟﺴ ّﺮ َوَا‬

.‫ﻋﻠَﻰ َﻣﻜَﺎ َﻧ ِﺘ ُﻜ ْﻢ ِإﻧﱢﻲ ﻋَﺎ ِﻣ ٌﻞ‬

َ ‫ﻋ َﻤﻠُﻮا‬
ْ ‫ُﻗ ْﻞ ﻳَﺎ َﻗ ْﻮ ِم ا‬

3.“De ki: Ey kavmim! Elinizden geleni yapın; doğrusu ben de ya-

pacağım!”571 âyet-i kerîmesinde şibih cümle hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:572

( ‫ﻋ َﻠﻰ َﻣ َﻜﺎ َﻧ ِﺘﻰ‬

َ ) ‫ﻰ َﻣﻜﺎ َﻧ ِﺘ ُﻜﻢ ِاﻧﻰ ﻋﺎ ِﻣ ٌﻞ‬
َ ‫ﻋ َﻤُﻠﻮا ﻋ َﻠ‬
ْ ‫ُﻗ ْﻞ ﻳَﺎ َﻗ ْﻮ ِم ا‬

d) Şart Edatı ve Fiilinin Hazfi:

.‫ﺤ ِﺒ ْﺒ ُﻜ ُﻢ اﻟّﻠ ُﻪ َو َﻳ ْﻐ ِﻔ ْﺮ َﻟ ُﻜ ْﻢ ُذﻧُﻮ َﺑ ُﻜ ْﻢ‬

ْ ‫ن اﻟّﻠ َﻪ ﻓَﺎ ﱠﺗ ِﺒﻌُﻮﻧِﻲ ُﻳ‬
َ ‫ﺤﺒﱡﻮ‬
ِ ‫ُﻗ ْﻞ إِن آُﻨ ُﺘ ْﻢ ُﺗ‬

1.“(Resûlüm! ) De ki: Eğer Allâh'ı seviyorsanız bana uyunuz ki Al-

lah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın.”573 âyet-i kerîmesinde şart
edatı fiili ile berâber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:574

                                                            
569
Tâhâ sûresi, 20/7.
570
Zevbeî, a.g.e., s. 406.
571
Zümer sûresi, 39/39.
572
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 248.
573
Âl-i İmrân sûresi, 3/31.
574
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 406; Kaçar,
Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 258; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi,
s.110; Saraç, DİA, XXI, 392.

128 
 
 ‫ﺤ ِﺒ ْﺒ ُﻜ ُﻢ اﷲ‬
ْ ‫ﻰ( ُﻳ‬
ِ ‫ن َﺗ َّﺘ ِﺒ ُﻌﻮﻧ‬
ْ ‫ﷲ َﻓﺎ ّﺗ ِﺒ ُﻌﻮ ِﻧﻰ ) َﻓ ِﺎ‬
َ ‫نا‬
َ ‫ﺤﺒﻮ‬
ِ ‫ن ُآ ْﻨ ُﺘ ْﻢ ُﺗ‬
ْ ‫ُﻗ ْﻞ ِا‬

‫َو َﻳ ْﻐ ِﻔ ْﺮ َﻟﻜﻢ ُذ ُﻧﻮ َﺑ ُﻜ ْﻢ‬

.‫ﻋ ْﻬ َﺪ ُﻩ‬
َ ‫ﻒ اﻟﻠّ ُﻪ‬
َ ‫ﺨ ِﻠ‬
ْ ‫ﻋ ْﻬﺪًا َﻓﻠَﻦ ُﻳ‬
َ ‫ﺨ ْﺬ ُﺗ ْﻢ ﻋِﻨ َﺪ اﻟّﻠ ِﻪ‬
َ ‫َأ ﱠﺗ‬

2.“… Siz Allah katından bir söz mü aldınız -ki Allah sözünden
caymaz-…”575 âyet-i kerîmesinde şart edatı fiili ile berâber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:576

‫ﻋ ْﻬ َﺪ ُﻩ‬
َ ‫ﻒ اﷲ‬
َ ‫ﺨ ِﻠ‬
ْ ‫ﻦ ُﻳ‬
ْ ‫ﻋ ْﻬﺪًا( َﻓ َﻠ‬
َ ‫ﷲ‬
ِ ‫ﻋ ْﻨ َﺪ ا‬
ِ ‫ﺨ ْﺬ ُﺗ ْﻢ‬
َ ‫ن ا َّﺗ‬
ِ ‫ﷲ )ِا‬
ِ ‫ﻋ ْﻨ َﺪ ا‬
ِ ‫ﺨ ْﺬ ُﺗ ْﻢ‬
َ ‫ِا ّﺗ‬

‫ﻋ ْﻬﺪًا‬
َ

.‫ﻦ‬
َ ‫ن أَﻧ ِﺒﻴَﺎء اﻟّﻠ ِﻪ ﻣِﻦ َﻗ ْﺒ ُﻞ إِن آُﻨﺘُﻢ ﱡﻣ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ‬
َ ‫ُﻗ ْﻞ َﻓ ِﻠ َﻢ َﺗ ْﻘ ُﺘﻠُﻮ‬

3.“(Ey Muhammed!) Onlara: Şayet siz gerçekten inanıyor idiyse-

niz daha önce Allah'ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz? deyi-
ver.”577 âyet-i kerîmesinde şart edatı fiili ile berâber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:578

‫ﻦ َﻗ ْﺒ ُﻞ‬
ْ ‫ﷲ ِﻣ‬
ِ ‫ن َا ْﻧ ِﺒﻴﺎ َء ا‬
َ ‫ن ُآ ْﻨ ُﺘ ْﻢ ﺁ َﻣ ْﻨ ُﺘ ْﻢ ِﺑ َﻤﺎ ُا ْﻧ ِﺰ َل ِا َﻟ ْﻴ ُﻜ ْﻢ( ﻓ َِﻠ َﻢ َﺗ ْﻘ ُﺘﻠﻮ‬
ْ ‫)ِا‬

.‫ن‬
ِ ‫ﻋ ُﺒﺪُو‬
ْ ‫ي ﻓَﺎ‬
َ ‫ﺳ َﻌ ٌﺔ َﻓ ِﺈﻳﱠﺎ‬
ِ ‫ن َأ ْرﺿِﻲ وَا‬
‫ﻦ ﺁ َﻣﻨُﻮا ِإ ﱠ‬
َ ‫ي اﱠﻟﺬِﻳ‬
َ ‫ﻋﺒَﺎ ِد‬
ِ ‫ﻳَﺎ‬

4.“Ey iman eden kullarım! Şüphesiz, benim arzım geniştir. O halde

(nerede güven içinde olacaksanız orada) yalnız bana kulluk edin.”579
âyet-i kerîmesinde şart edatı fiili ile berâber hazfedilmiştir.

                                                            
575
el-Bakara sûresi, 2/80.
576
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 840.
577
el-Bakara sûresi, 2/91.
578
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 840.

129 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:580

‫ﺼﻮا ا ْﻟ ِﻌ َﺒﺎ َد َة‬

ُ ‫ﺨ ِﻠ‬
ْ ‫ن ﻟ ْﻢ ُﺗ‬
ْ ‫ﺳ َﻌ ٌﺔ ) َﻓ ِﺎ‬
ِ ‫ﺿﻰ َوا‬
ِ ‫ن َا ْر‬
ّ ‫ﻦ ﺁﻣﻨﻮا ِا‬
َ ‫ى اﻟ ِﺬﻳ‬
َ ‫ﻋﺒﺎ ِد‬
ِ ‫ﻳﺎ‬

‫ن‬
ِ ‫ﻋ ُﺒ ُﺪو‬
ْ ‫ى َﻓﺎ‬
َ ‫ﻏ ْﻴ ِﺮ َهﺎ( َﻓﺎﻳّﺎ‬
َ ‫ﺼﻮهﺎ ﻓﻰ‬
ُ ‫ض َﻓﺎَﺧ ِﻠ‬
ٍ ‫ﻰ َا ْر‬
ِ ‫ﻰﻓ‬
ِ‫ﻟ‬

‫ﺐ ُآﻞﱡ ِإ َﻟ ٍﻪ ِﺑﻤَﺎ‬
َ ‫ﻦ ِإ َﻟ ٍﻪ ِإذًا ﱠﻟ َﺬ َه‬
ْ ‫ن َﻣ َﻌ ُﻪ ِﻣ‬
َ ‫ﺨ َﺬ اﻟﻠﱠ ُﻪ ﻣِﻦ َو َﻟ ٍﺪ َوﻣَﺎ آَﺎ‬
َ ‫ﻣَﺎ ا ﱠﺗ‬

.‫ن‬
َ ‫ﺼﻔُﻮ‬
ِ ‫ﻋﻤﱠﺎ َﻳ‬
َ ‫ن اﻟﱠﻠ ِﻪ‬
َ ‫ﺳ ْﺒﺤَﺎ‬
ُ ‫ﺾ‬
ٍ ‫ﻋﻠَﻰ َﺑ ْﻌ‬
َ ‫ﻀ ُﻬ ْﻢ‬
ُ ‫ﻖ َو َﻟ َﻌﻠَﺎ َﺑ ْﻌ‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ

5.“Allah evlât edinmemiştir; O'nunla beraber hiçbir tanrı da yok-

tur. Aksi takdirde her tanrı kendi yarattığını sevk ve idare eder ve mutlaka
onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakış-
tırdıkları şeylerden münezzehtir.”581 âyet-i kerîmesinde şart edatı fiili ile
berâber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:582

(‫ن َﻣ َﻌ ُﻪ ﺁ ِﻟ َﻬ ٌﺔ‬
َ ‫ﻦ ِاﻟ ٍﻪ ِاذًا ) َﻟ ْﻮ َآﺎ‬
ْ ‫ن َﻣ َﻌﻪ ِﻣ‬
َ ‫ﻦ َو َﻟ ٍﺪ َوﻣﺎ آﺎ‬
ْ ‫ﺨ َﺬ اﷲ ِﻣ‬
َ ‫َﻣﺎ ا ّﺗ‬

‫ﺾ‬
ٍ ‫ﻋ َﻠﻰ َﺑ ْﻌ‬
َ ‫ﻀ ُﻬ ْﻢ‬
ُ ‫ﻼ َﺑ ْﻌ‬
َ ‫ﻖ َو َﻟ َﻌ‬
َ ‫ﺧ َﻠ‬
َ ‫ﺐ ُآ ّﻞ ِاﻟ ٍﻪ ِﺑ َﻤﺎ‬
َ ‫َﻟ َﺬ َه‬

‫ب‬
َ ‫ﻚ ِإذًا ﻟﱠﺎ ْرﺗَﺎ‬
َ ‫ﺨﻄﱡ ُﻪ ِﺑ َﻴﻤِﻴ ِﻨ‬
ُ ‫ب َوﻟَﺎ َﺗ‬
ٍ ‫ﺖ َﺗ ْﺘﻠُﻮ ﻣِﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ ِﻪ ﻣِﻦ ِآﺘَﺎ‬
َ ‫َوﻣَﺎ آُﻨ‬

.‫ن‬
َ ‫ﻄﻠُﻮ‬
ِ ‫ا ْﻟ ُﻤ ْﺒ‬

6.“Sen bundan önce ne bir yazı okur, ne de elinle onu yazardın.

Öyle olsaydı, bâtıla uyanlar kuşku duyarlardı.”583 âyet-i kerîmesinde şart
edatı fiili ile berâber hazfedilmiştir.

                                                                                                                                                   
579
Ankebût sûresi, 29/56.
580
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 321.
581
el-Mü’minûn sûresi, 23/91.
582
Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 169; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 176; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha,
s. 292; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 260; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi
olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 319.

130 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:584

‫ﺖ‬
َ ‫ﻚ ِاذًا ) َﻟ ْﻮ َﻓ َﻌ ْﻠ‬
َ ‫ﺨﻄّ ُﻪ ِﺑ َﻴ ِﻤﻴ ِﻨ‬
ُ ‫ب َوﻻ َﺗ‬
ٍ ‫ﻦ ِآﺘﺎ‬
ْ ‫ﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ ِﻪ ِﻣ‬
ْ ‫ﺖ َﺗ ْﺘُﻠﻮ ِﻣ‬
َ ‫َوﻣﺎ ُآ ْﻨ‬

‫ن‬
َ ‫ﻄُﻠﻮ‬
ِ ‫ب ْاُﻟﻤ ْﺒ‬
َ ‫ﻚ( َﻻ ْر َﺗﺎ‬
َ ‫َذ ِﻟ‬

e) Kasem Harfi ve Muksemun Bih’in Hazfi:

 

.‫ﻦ‬
ٍ ‫ن ﱡﻣﺒِﻴ‬
ٍ ‫ﺴ ْﻠﻄَﺎ‬
ُ ‫ﺤ ﱠﻨ ُﻪ َأ ْو َﻟ َﻴ ْﺄ ِﺗ َﻴﻨﱢﻲ ِﺑ‬
َ ‫ﺷﺪِﻳﺪًا َأ ْو َﻟ َﺄ ْذ َﺑ‬
َ ‫ﻋﺬَاﺑًﺎ‬
َ ‫ﻋ ﱢﺬ َﺑ ﱠﻨ ُﻪ‬
َ ‫َﻟُﺄ‬

1.“Ya bana (mazeretini gösteren) apaçık bir delil getirecek ya da

onun canını iyice yakacağım yahut onu boğazlayacağım!”585 âyet-i
kerîmesinde kasem harfi muksemun bih’i ile berâber hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:586

‫ﻦ‬
ٍ ‫ن ُﻣ ِﺒﻴ‬
ٍ ‫ﻄﺎ‬
َ ‫ﺴ ْﻠ‬
ُ ‫ﺤﻨّ ُﻪ َا ْو َﻟ َﻴ ْﺎ َِﺗﻴﻨّﻰ ِﺑ‬
َ ‫ﺷﺪﻳﺪًا َا ْو َﻟ َﺎ ْذ َﺑ‬
َ ‫ﻋﺬاﺑ ًﺎ‬
َ ‫ﻋ ّﺬ َﺑﻨّ ُﻪ‬
َ ‫ﷲ( َﻟُﺎ‬
ِ ‫) َوا‬

3. Cümle veyâ Cümlelerin Hazfi

a) Bir Cümlenin Hazfi:

aa) Şartın Cevâbının Hazfi:

.‫ن‬
َ ‫ﺣﻤُﻮ‬
َ ‫ﺧ ْﻠ َﻔ ُﻜ ْﻢ َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻜ ْﻢ ُﺗ ْﺮ‬
َ ‫ﻦ َأ ْﻳﺪِﻳ ُﻜ ْﻢ َوﻣَﺎ‬
َ ‫َوِإذَا ﻗِﻴ َﻞ َﻟ ُﻬ ُﻢ ا ﱠﺗﻘُﻮا ﻣَﺎ َﺑ ْﻴ‬

1.“Onlara yapmakta olduğunuz ve yapıp arkada bıraktığınız işler-

de Allah'tan korkun; umulur ki size merhamet olunur denildiğinde (aldır-
mazlar).”587 âyet-i kerîmesinde şart edatının cevap cümlesi hazfedilmiştir.

                                                                                                                                                   
583
el-Ankebût sûresi, 29/48.
584
Atîk, a.g.e., s. 176; Özdemir, a.g.m., Ekev Akademi Dergisi, s. 319.
585
Neml sûresi, 27/21.
586
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 841; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz
(II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.292.
587
Yasin sûresi, 36/45.

131 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:588

‫ﺣﻤﻮن‬
َ ‫ﺧ ْﻠ َﻔ ُﻜ ْﻢ َﻟ َﻌﻠﻜﻢ ُﺗﺮ‬
َ ‫ﻦ َا ْﻳ ِﺪﻳﻜﻢ وﻣﺎ‬
َ ‫َوِا َذا ِﻗﻴ َﻞ َﻟﻬﻢ اﺗّ ُﻘﻮا ﻣﺎ َﺑ ْﻴ‬

(‫ﻋ َﻠﻰ َﺗ ْﻜ ِﺬ ِﻳﺒ ِﻬ ْﻢ‬

َ ‫ﺻ ﱡﺮوا‬
َ ‫ﺿﻮا َو َا‬
ُ ‫ﻋ َﺮ‬
ْ ‫)َا‬

‫ت‬
ِ ‫ب ﺑِﺂﻳَﺎ‬
َ ‫ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ ِر َﻓﻘَﺎﻟُﻮ ْا ﻳَﺎ َﻟ ْﻴ َﺘﻨَﺎ ُﻧ َﺮدﱡ َو َﻻ ُﻧ َﻜ ﱢﺬ‬
َ ‫ى ِإ ْذ ُو ِﻗﻔُﻮ ْا‬
َ ‫َو َﻟ ْﻮ َﺗ َﺮ‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ ا ْﻟ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ‬
َ ‫ن ِﻣ‬
َ ‫َر ﱢﺑﻨَﺎ َو َﻧﻜُﻮ‬

2.“Onların ateşin karşısında durdurulup "Ah, keşke dünyâya geri

gönderilsek de bir daha Rabbimizin âyetlerini yalanlamasak ve inanan-
lardan olsak!" dediklerini bir görsen!..”589 âyet-i kerîmesinde şart edatı-
nın cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:590

‫ﻈﻴﻌ ًﺎ( َﻓﻘﺎﻟﻮا َﻳﺎ َﻟ ْﻴ َﺘﻨﺎ‬

ِ ‫ﺖ َا ْﻣﺮًا َﻓ‬
َ ‫ﻋ َﻠﻰ اﻟﻨﺎ ِر ) َﻟ َﺮَا ْﻳ‬
َ ‫َو َﻟ ْﻮ َﺗ َﺮى ِا ْذ ُو ِﻗ ُﻔﻮا‬

‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴ‬
َ ‫ن ِﻣ‬
َ ‫ت رﺑّﻨﺎ َوﻧﻜﻮ‬
ِ ‫ب ِﺑﺎﻳﺎ‬
ُ ‫ُﻧ َﺮ ﱡد َوﻻ ُﻧﻜ ِﺬ‬

.‫ﻚ‬
َ ‫ﺳ ٌﻞ ﻣﱢﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ‬
ُ ‫ﺖ ُر‬
ْ ‫ك َﻓ َﻘ ْﺪ ُآ ﱢﺬ َﺑ‬
َ ‫َوإِن ُﻳ َﻜ ﱢﺬﺑُﻮ‬

3.“Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme); senden önceki peygamber-

ler de yalanlanmıştır.”591 âyet-i kerîmesinde şart edatının cevap cümlesi
hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:592

                                                            
588
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 84; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 431; Teftâzânî, Mutavvel, s. 224; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 168; Suyûtî, el-İtkân fî
Ulûmi’l-Kur’ân, s. 840; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 323.
589
el-En’âm sûresi, 6/27.
590
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 84; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 432; Teftâzânî, Mutavvel, s. 224; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 195.
591
Fâtır sûresi, 35/4.

132 
 
 ‫ﻚ‬
َ ‫ﻦ َﻗ ْﺒ ِﻠ‬
ْ ‫ﺳ ٌﻞ ِﻣ‬
ُ ‫ﺖ ُر‬
ْ ‫ﺻ ِﺒ ْﺮ( َﻓ َﻘ ْﺪ ُآ ّﺬ َﺑ‬
ْ ‫ن َوا‬
ْ ‫ﺤ َﺰ‬
ْ ‫ك ) َﻓ َﻠﺎ َﺗ‬
َ ‫ن ُﻳ َﻜﺬّﺑﻮ‬
ْ ‫َوِا‬

.‫ﺐ‬
ٍ ‫ن َﻗﺮِﻳ‬
ٍ ‫ﺧﺬُوا ﻣِﻦ ﱠﻣﻜَﺎ‬
ِ ‫ت َوُأ‬
َ ‫َو َﻟ ْﻮ َﺗﺮَى ِإ ْذ َﻓ ِﺰﻋُﻮا َﻓﻠَﺎ َﻓ ْﻮ‬

4.“(Resûlüm!) Telaşa düştükleri zaman, bir görsen! Artık kurtuluş

yoktur, yakın bir yerden yakalanmışlardır.”593 âyet-i kerîmesinde şart eda-
tının cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:594

‫ت‬
َ ‫ﺣﺎ ًﻻ َهﺎ ِﺋ َﻠ ًﺔ( َﻓﻼ َﻓ ْﻮ‬
َ ‫ﻈﻴ ًﻤﺎ َو‬
ِ‫ﻋ‬َ ‫ﺖ َا ْﻣﺮًا‬
َ ‫ﻋﻮا ) َﻟ َﺮَا ْﻳ‬
ُ ‫َو َﻟ ْﻮ َﺗ َﺮى ِا ْذ َﻓ ِﺰ‬
595
‫ﺐ‬
ٍ ‫ن ﻗﺮﻳ‬
ٍ ‫ﺧ ُﺬوا ِﻣﻦ َﻣﻜﺎ‬
ِ ‫وُا‬

.‫ف َرﺣِﻴ ٌﻢ‬

ٌ ‫ن اﻟﻠﱠﻪ َرؤُو‬
‫ﺣ َﻤ ُﺘ ُﻪ َوَأ ﱠ‬
ْ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ْﻢ َو َر‬
َ ‫ﻀ ُﻞ اﻟﱠﻠ ِﻪ‬
ْ ‫َو َﻟ ْﻮﻟَﺎ َﻓ‬

5.“Ya sizin üstünüze Allah'ın lütuf ve merhameti olmasaydı, Allah

çok şefkatli ve merhametli olmasaydı (haliniz nice olurdu)!”596 âyet-i
kerîmesinde şart edatının cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:597

(‫ف رﺣﻴ ٌﻢ ) َﻟ َﻌ ﱠﺬ َﺑ ُﻜ ْﻢ‬

ٌ ‫ﷲ رؤو‬
َ ‫نا‬
ّ ‫ﺣ َﻤ ُﺘ ُﻪ َوَا‬
ْ ‫ﷲ ﻋﻠ ْﻴﻜﻢ َو َر‬
ِ ‫ﻀ ُﻞ ا‬
ْ ‫َو َﻟ ْﻮﻻ َﻓ‬

                                                                                                                                                   
592
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, a.g.e., s. 85; Teftâzânî, a.g.e., s. 225; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye,
İlmu’l-Meânî, s. 406; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 292; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 267; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 282.
593
Sebe sûresi, 34/51.
594
İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 198; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s.
407; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 292; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili
İfâdeler), s. 263; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 320.
595
Kafirlerin telaşa düştükleri zaman, ölüm anı, kabirden kalkış vakti veya Bedir savaşı vakti olarak
anlaşılmıştır. Yakın bir yerden yakalanmaları da, topraktan mezara, mahşerden cehenneme, Bedir
sonrasından savaş alanı olan kuyuya götürülmeleriyle tefsir edilmiştir. Bkz: Türkiye Diyânet Vakfı
Kur’ân-ı Kerîm Meâli, İlgili Âyetin Meâli.
596
en-Nûr sûresi, 24/20.
597
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 841; Kaçar, a.g.e., s. 265; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde
Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002,
s.292.

133 
 
 .‫ض َأ ْو اﻟﻤﻮﺗﻰ‬
ُ ‫ﺖ ِﺑ ِﻪ ا َﻷ ْر‬
ْ ‫ﻄ َﻌ‬
‫ﺠﺒَﺎ ُل َأ ْو ُﻗ ﱢ‬
ِ ‫ت ِﺑ ِﻪ ا ْﻟ‬
ْ ‫ﺳ ﱢﻴ َﺮ‬
ُ ‫ن ُﻗﺮْﺁﻧًﺎ‬
‫َو َﻟ ْﻮ َأ ﱠ‬

‫ُآﱢﻠ َﻢ ِﺑ ِﻪ‬

6.“Eğer okunan bir Kitapla dağlar yürütülseydi veyâ onunla yer

parçalansaydı yahut onunla ölüler konuşturulsaydı (o Kitap yine bu
Kur'an olacaktı).”598 âyet-i kerîmesinde şart edatının cevap cümlesi haz-
fedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:599

‫ض َا ْو ُآﱢﻠ َﻢ ِﺑ ِﻪ‬
ُ ‫ﺖ ِﺑ ِﻪ ا ْﻟ َﺎ ْر‬
ْ ‫ﻄ َﻌ‬
ّ ‫ﺠﺒﺎ ُل َا ْو ُﻗ‬
ِ ‫ت ﺑﻪ اﻟ‬
ْ ‫ﺳ ّﻴ َﺮ‬
ُ ‫ن ُﻗ ْﺮﺁﻧ ًﺎ‬
ّ ‫َو َﻟ ْﻮ َا‬
600
(‫ن‬
ُ ‫ن َه َﺬا ا ْﻟ ُﻘﺮﺁ‬
َ ‫ا ْﻟ َﻤ ْﻮ َﺗﻰ ) َﻟ َﻜﺎ‬

‫ﺖ‬
ْ ‫ﺤ‬
َ ‫ﺣﺘﱠﻰ ِإذَا ﺟَﺎؤُوهَﺎ َو ُﻓ ِﺘ‬
َ ‫ﺠ ﱠﻨ ِﺔ ُز َﻣﺮًا‬
َ ‫ﻦ ا ﱠﺗ َﻘﻮْا َر ﱠﺑ ُﻬ ْﻢ ِإﻟَﻰ ا ْﻟ‬
َ ‫ﻖ اﱠﻟﺬِﻳ‬
َ ‫َوﺳِﻴ‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ﺧﻠُﻮهَﺎ ﺧَﺎ ِﻟﺪِﻳ‬
ُ ‫ﻃ ْﺒ ُﺘ ْﻢ ﻓَﺎ ْد‬
ِ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ْﻢ‬
َ ‫ﺳﻠَﺎ ٌم‬
َ ‫ﺧ َﺰ َﻧ ُﺘﻬَﺎ‬
َ ‫َأ ْﺑﻮَا ُﺑﻬَﺎ َوﻗَﺎ َل َﻟ ُﻬ ْﻢ‬

7.“Rablerine karşı gelmekten sakınanlar ise, bölük bölük cennete

sevk edilir, oraya varıp da kapıları açıldığında bekçileri onlara: Selam si-
ze! Tertemiz geldiniz. Artık ebedî kalmak üzere girin buraya, derler.”601
âyet-i kerîmesinde şart edatının cevap cümlesi hazfedilmiştir.

                                                            
598
Ra’d sûresi, 13/31.
599
İbn-i Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-Fesâha, s. 198; Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 182;
Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 177; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 291; Kaçar, Edebî Yönden Hazif
Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 262; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 283.
600
Rivayet olunduğuna göre, Resulullah (s.a.) Mekke kafirlerine İslam’ı anlattığı bir gün, müşrik-
lerden Abdullah b. Ümeyye el-Mahzumi adında birisi dedi ki: “Mekke’nin şu iki dağı bizi çok sıkı-
yor, bunları buradan kaldır da yerimiz genişlesin. O dağların arasından ırmaklar akıt, ziraata elveriş-
li yerler aç, atalarımızdan ölmüş olan falan ve falan şahısları dirilt de söylesinler bakalım, senin söy-
lediklerin doğru mu değil mi?” İşte bunun üzerine yukarıdaki ayet indi. Ve onlara bildirildi ki, pey-
gamber göndermek ve Kur’an indirmekten maksat bu sizin dedikleriniz değildir. Bununla beraber
herhangi bir kitap vasıtasıyla öyle şeyler yapılacak olsaydı yine bu Kur’an ile yapılırdı. Ama
Kur’an’ın indirilmesindeki hikmet ve gaye her şeyden önce insanları hidayete erdirmek, kalpleri Al-
lah’ın zikri ile tatmin ve tenvir etmektir. Bkz: Türkiye Diyânet Vakfı Kur’ân-ı Kerîm Meâli, İlgili
Âyetin Meâli.
601
Zümer sûresi, 39/73.

134 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:602

‫ﻰ اﻟﺠ ّﻨ ِﺔ ُز َﻣﺮًا ﺣﺘﻰ ِاذا ﺟﺎ ُءوهﺎ‬

َ ‫ﻦ ا ّﺗ َﻘﻮْا َرﺑّ ُﻬﻢ اﻟ‬
َ ‫ﻖ اﻟ ِﺬﻳ‬
َ ‫ﺳﻴ‬
ِ ‫َو‬

‫ﻂ‬
ُ ‫ت َو َﻓﺎ ُزوا ِﺑﺎﻟ َﻨﻌ ِﻴ ِﻢ ا ْﻟ ُﻤ ِﻘﻴ ِﻢ اﻟﺬى َﻟﺎ ُﻳﺤ ِﻴ‬
ْ ‫ﻦ َرَا‬
ٌ ‫ﻋ ْﻴ‬
َ ‫ﺖ َا ْﺑ َﻮا ُﺑﻬﺎ ) َرَا ْوا َﻣﺎ َﻟﺎ‬
ْ ‫ﺤ‬
َ ‫َو ُﻓ ِﺘ‬

‫ﻦ‬
َ ‫ﺧُﻠﻮهﺎ ﺧﺎ ِﻟ ِﺪﻳ‬
ُ ‫ﻃ ْﺒ ُﺘ ِﻢ َﻓﺎ ْد‬
ِ ‫ﺳﻼ ٌم ﻋﻠ ْﻴﻜﻢ‬ َ ‫ﻒ( َوﻗﺎ َل َﻟﻬﻢ‬
َ ‫ﺧ َﺰ َﻧ ُﺘﻬﺎ‬ ُ ‫ﺻ‬
ْ ‫ِﺑ ِﻪ ا ْﻟ َﻮ‬

ab) Kasemin Cevâbının Hazfi:

.‫ن ذِي اﻟ ﱢﺬ ْآ ِﺮ‬

ِ ‫ص وَا ْﻟ ُﻘﺮْﺁ‬

1.“Sâd. Öğüt veren Kur'an'a yemin ederim ki, …”603 âyet-i

kerîmesinde kasemin cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:604

( ‫ﺠ ٌﺰ‬
ِ ‫ك َا ْو ِا َّﻧ ُﻪ ﻟ َﻤ ْﻌ‬
َ ‫ﻋ َﺪا َء‬
ْ ‫ﻦ َا‬
ّ ‫ن ِذى اﻟﺬآ ِﺮ) َﻟ ُﻨ ْﻬ ِﻠ َﻜ‬
ِ ‫ص َوا ْﻟ ُﻘ ْﺮﺁ‬

‫ﺴ ِﺮ‬
ْ ‫ﺸ ْﻔ ِﻊ وَا ْﻟ َﻮ ْﺗ ِﺮ * وَاﻟﱠﻠ ْﻴ ِﻞ ِإذَا َﻳ‬
‫ﺸ ٍﺮ * وَاﻟ ﱠ‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ‫ﺠ ِﺮ * َو َﻟﻴَﺎ ٍل‬
ْ ‫وَا ْﻟ َﻔ‬

.‫ﺴ ٌﻢ ﱢﻟﺬِي ﺣِﺠﺮ‬

َ ‫ﻚ َﻗ‬
َ ‫َه ْﻞ ﻓِﻲ َذ ِﻟ‬

2.“Andolsun Fecre, On geceye, Çifte ve teke,(her şeyi karanlığı

ile) örttüğü an geceye. Bunlarda akıl sahibi için elbette birer yemin (değe-
ri) vardır.”605 âyet-i kerîmesinde kasemin cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:606

                                                            
602
İbn-i Sinân el-Hafâcî, a.g.e., s. 199; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, 168; Kaçar, a.g.e., s. 265.
603
Sâd sûresi, 38/1.
604
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 841; Zevbeî, el-Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 407;
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 270; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Bi-
çimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002,
s.292.
605
Fecr sûresi, 89/1-5.

135 
 
 ‫ﺴ ِﺮ َه ْﻞ ِﻓﻰ َذ ِﻟﻚ‬
ْ ‫ﺸ ٍﺮ واﻟﺸ ْﻔ ِﻊ واﻟ َﻮ ْﺗ ِﺮ َواﻟﻠﻴ ِﻞ َاذا َﻳ‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ‫ﺠ ِﺮ َو َﻟﻴﺎ ٍل‬
ْ ‫َوا ْﻟ َﻔ‬

(‫ﻦ َﻳﺎ ُآ َﻔﺎ َر َﻣﻜ َﺔ‬

ّ ‫ﺠ ٍﺮ ) َﻟ ُﺘ َﻌ َﺬ ُﺑ‬
ْ‫ﺣ‬ِ ‫ﺴ ٌﻢ ِﻟ ِﺬى‬
َ ‫َﻗ‬

‫ﺠﺒُﻮا أَن ﺟَﺎء ُه ْﻢ ﻣُﻨ ِﺬ ٌر ﱢﻣ ْﻨ ُﻬ ْﻢ َﻓﻘَﺎ َل‬

ِ‫ﻋ‬َ ‫ن ا ْﻟ َﻤﺠِﻴ ِﺪ * َﺑ ْﻞ‬
ِ ‫ق وَا ْﻟ ُﻘﺮْﺁ‬

.‫ﺐ‬
ٌ ‫ﻋﺠِﻴ‬
َ ‫ﻲ ٌء‬
ْ ‫ﺷ‬
َ ‫ن َهﺬَا‬
َ ‫ا ْﻟﻜَﺎ ِﻓﺮُو‬

3.“Kâf. Şerefli Kur'ân'a andolsun. Aralarından bir uyarıcının gel-

mesine şaştılar da, kâfirler şöyle dediler: "Bu şaşılacak bir şeydir."”607
âyet-i kerîmesinde kasemin cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:608

‫ن‬
ْ ‫ﺠﺒﻮا َا‬
ِ‫ﻋ‬َ ‫ﻦ( َﺑ ْﻞ‬
ّ ‫ﻋ ُﻤﻮا َا ْو َﻟ ُﺘ ْﺒ َﻌ ُﺜ‬
َ ‫ﺠﻴ ِﺪ ) َﻣﺎ ا ْﻟ َﺎ ْﻣ ُﺮ َآ َﻤﺎ َز‬
ِ ‫ن ا ْﻟ َﻤ‬
ِ ‫ق َوا ْﻟ ُﻘ ْﺮﺁ‬

‫ﺐ‬
ٌ ‫ﻋﺠﻴ‬
َ ٌ‫ﺷﺊ‬
َْ ‫ن َهﺬا‬
َ ‫ﺟﺎ َءهﻢ ُﻣ ْﻨ ِﺬ ٌر ِﻣ ْﻨﻬﻢ َﻓﻘﺎ َل ا ْﻟﻜﺎ ِﻓﺮو‬

‫ﺟ َﻔ ُﺔ َﺗ ْﺘ َﺒ ُﻌﻬَﺎ‬
ِ ‫ﻒ اﻟﺮﱠا‬
ُ ‫ﺟ‬
ُ ‫ ﻳ ْﻮ َم َﺗ ْﺮ‬... ‫ﺸﻄًﺎ‬
ْ ‫ت َﻧ‬
ِ ‫ﺷﻄَﺎ‬
ِ ‫ﻏ ْﺮﻗًﺎ وَاﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫ت‬
ِ ‫وَاﻟﻨﱠﺎ ِزﻋَﺎ‬

.‫اﻟﺮﱠا ِدﻓَﺔ‬

4.“Söküp çıkaranlara, andolsun; Yavaşça çekenlere, ... Birinci üf-

lemenin (kâinatı) sarstığı, Onu ikinci üflemenin tâkip ettiği gün, …”609
âyet-i kerîmesinde kasemin cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:610

                                                                                                                                                   
606
Teftâzânî, Mutavvel, s. 224; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, 168; Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak
Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 321.
607
Kâf sûresi, 50/1.
608
Ebû Hilâl el-Askerî, Kitâbu’s-Sınâateyn, s. 183; Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 841; Atîk,
İlmu’l-Meânî, s. 176; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 288; Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu
(Eksiltili İfâdeler), s. 270; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 280.
609
en-Nâziât sûresi, 79/1.
610
Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 841; Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 176.

136 
 
 ‫ﺟ َﻔﺔ َﺗ ْﺘ َﺒ ُﻌﻬﺎ‬
ِ ‫ﻒ اﻟﺮا‬
ُ ‫ﺟ‬
ُ ‫ َﻳ ْﻮ َم َﺗ ْﺮ‬...‫ﺸﻄ ًﺎ‬
ْ ‫ت َﻧ‬
ِ ‫ﺷﻄﺎ‬
ِ ‫ﻏ ْﺮﻗ ًﺎ َواﻟﻨﺎ‬
َ ‫ت‬
ِ ‫َواﻟﻨﺎ ِزﻋﺎ‬

(‫ن‬
ّ ‫ﺸ ُﺮ‬
َ ‫ﺤ‬
ْ ‫ﻦ َا ْو َﻟ ُﺘ‬
ّ ‫اﻟﺮا ِد َﻓﺔ ) َﻟ ُﺘﺒ َﻌ ُﺜ‬

‫ﻖ ﻗَﺎﻟُﻮا َﺑﻠَﻰ‬
‫ﺤﱢ‬
َ ‫ﺲ َهﺬَا ﺑِﺎ ْﻟ‬
َ ‫ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎ ِر َأ َﻟ ْﻴ‬
َ ‫ﻦ َآ َﻔﺮُوا‬
َ ‫ض اﱠﻟﺬِﻳ‬
ُ ‫َو َﻳ ْﻮ َم ُﻳ ْﻌ َﺮ‬

.‫َو َر ﱢﺑﻨَﺎ‬

5.“İnkâr edenlere, ateşe sunulacakları gün: Nasıl, bu gerçek değil

miymiş? denildiğinde: Evet, Rabbimize andolsun ki gerçekmiş, derler.”611
âyet-i kerîmesinde kasemin cevap cümlesi hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:612

‫ﻖ ﻗﺎﻟﻮا َﺑ َﻠﻰ‬
ّ‫ﺤ‬
َ ‫ﺲ َهﺬا ِﺑﺎﻟ‬
َ ‫ﻦ َآ َﻔﺮوا ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺎ َر َا َﻟ ْﻴ‬
َ ‫ض اﻟ ِﺬﻳ‬
ُ ‫َو َﻳ ْﻮ َم ُﻳ ْﻌ َﺮ‬

(‫ﻖ‬
َ‫ﺤ ﱡ‬
ْ ‫َو َرﺑﱢﻨﺎ) ِاﻧّ ُﻪ اﻟ‬

ac) Müstakil Bir Cümlenin Hazfi:

.‫ن‬
َ ‫ﺠ ِﺮﻣُﻮ‬
ْ ‫ﻃ َﻞ َو َﻟ ْﻮ َآ ِﺮ َﻩ ا ْﻟ ُﻤ‬
ِ ‫ﻄ َﻞ ا ْﻟﺒَﺎ‬
ِ ‫ﻖ َو ُﻳ ْﺒ‬
‫ﺤﱠ‬
َ ‫ﻖ ا ْﻟ‬
‫ﺤﱠ‬
ِ ‫ِﻟ ُﻴ‬

1.“(Bunlar,) günahkârlar istemese de hakkı gerçekleştirmek ve

bâtılı ortadan kaldırmak içindi.”613 âyet-i kerîmesinde, zikrolunan sebe-
bin sonucu (müsebbeb) olabilecek mahzûf bir cümle vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:614

( ‫ﻃ َﻞ َو َﻟ ْﻮ َآ ِﺮ َﻩ ا ْﻟ ُﻤﺠ ِﺮﻣﻮن ) َﻓ َﻌ َﻞ َﻣﺎ َﻓ َﻌ َﻞ‬

ِ ‫ﻄﻞ اﻟﺒﺎ‬
ِ ‫ﻖ َو ُﻳ ْﺒ‬
ّ‫ﺤ‬
َ ‫ﻖ ا ْﻟ‬
ّ‫ﺤ‬
ِ ‫ِﻟ ُﻴ‬

                                                            
611
Ahkâf sûresi, 46/34.
612
Kaçar, Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 271.
613
el-Enfâl sûresi, 8/8.
614
Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, s. 134; ; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’, Yü-
züncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.292.

137 
 
 ‫ﻦ‬
َ ‫ﺖ ِﻣ‬
َ ‫ﻀ ْﻴﻨَﺎ ِإﻟَﻰ ﻣُﻮﺳَﻰ ا ْﻟ َﺄ ْﻣ َﺮ َوﻣَﺎ آُﻨ‬
َ ‫ﻲ ِإ ْذ َﻗ‬
‫ﺐ ا ْﻟ َﻐ ْﺮ ِﺑ ﱢ‬
ِ ‫ﺖ ِﺑﺠَﺎ ِﻧ‬
َ ‫َوﻣَﺎ آُﻨ‬

...‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ُﻢ ا ْﻟ ُﻌ ُﻤ ُﺮ‬
َ ‫ﺸ ْﺄﻧَﺎ ُﻗﺮُوﻧًﺎ َﻓ َﺘﻄَﺎ َو َل‬
َ ‫ﻦ * َو َﻟ ِﻜﻨﱠﺎ أَﻧ‬
َ ‫اﻟﺸﱠﺎ ِهﺪِﻳ‬

2.“(Resûlüm!) Mûsâ'ya emrimizi vahyettiğimiz sırada, sen batı yö-

nünde bulunmuyordun ve (o hâdiseyi) görenlerden de değildin.615 Bilâkis
biz nice nesiller vâr ettik de, onların üzerinden uzun zamanlar
ti.”616âyet-i kerîmesinde de yalnızca sebeb zikredilip müsebbeb hazfedil-
miştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:617

‫ﻀ ْﻴﻨﺎ اﻟﻰ ﻣﻮﺳﻰ ا َﻻ ْﻣ َﺮ وﻣﺎ ُآﻨﺖ‬

َ ‫ﻰ ِا ْذ َﻗ‬
ّ ‫ﺐ ا ْﻟ َﻐ ْﺮ ِﺑ‬
ِ ‫ﺖ ِﺑﺠﺎ ِﻧ‬
َ ‫َوﻣﺎ ُآ ْﻨ‬

‫ﺸ ْﺎﻧﺎ‬
َ ‫ﻚ َو( َا ْﻧ‬
َ ‫ﺣ ْﻴ َﻨﺎ ُﻩ ِا َﻟ ْﻴ‬
َ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻪ( َو َﻟ ِﻜﻨّﺎ )َا ْو‬
َ ‫ى َﻟ ُﻪ َو‬
َ ‫ﺟﺮ‬
َ ‫ﺳﻰ َو َﻣﺎ‬
َ ‫ﺷﺎ ِهﺪًا )ﻟ ِﻤ ُﻮ‬

‫ُﻗ ُﺮو ًﻧﺎ َﻓ َﺘﻄ َﺎ َو َل ﻋﻠ ْﻴﻬ ُﻢ ا ْﻟ ُﻌ ُﻤ ُﺮ‬

.‫ﻋﻴْﻨ ًﺎ‬
َ ‫ﺸ َﺮ َة‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ‫ت ِﻣ ْﻨ ُﻪ ا ْﺛ َﻨﺘَﺎ‬
ْ ‫ﺠ َﺮ‬
َ ‫ﺠ َﺮ ﻓَﺎﻧ َﻔ‬
َ‫ﺤ‬َ ‫ك ا ْﻟ‬
َ ‫ﺿﺮِب ﱢﺑ َﻌﺼَﺎ‬
ْ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠﻨَﺎ ا‬

3. “… biz ona: Değneğinle taşa vur! demiştik. Derhal (taştan) on

iki kaynak fışkırdı.”618 âyet-i kerîmesinde, zikrolunan müsebbebin sebebi
olabilecek mahzûf bir cümle vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:619

                                                            
615
Hz.Musa’nın Tur dağında ilahi kelama mazhar olduğunu ana işaret edilmekte ve Hz. Peygam-
ber’in o esnada Tur’da bizzat hazır bulunmadığı ve batı tarafında Hz. Musa’yı bekleyenler arasında
olmadığı hatırlatılmakta; bütün bunların, kendisine vahiy yoluyla öğretildiği ifade edilmiş olmakta-
dır. Bkz: Türkiye Diyânet Vakfı Kur’ân-ı Kerîm Meâli, İlgili Âyetin Meâli.
616
el-Kasas sûresi, 28/44-45.
617
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 325.
618
el-Bakara sûresi, 2/60.
619
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 84; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 438; Teftâzânî, Mutavvel, s. 225; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, s. 169.

138 
 
 ‫ﺸ َﺮ َة‬
ْ ‫ﻋ‬
َ ‫ت ﻣ ْﻨﻪ ا ْﺛ َﻨﺘﺎ‬
ْ ‫ﺠ َﺮ‬
َ ‫ﻀ َﺮ َﺑ ُﻪ ِﺑ َﻬﺎ( َﻓﺎ ْﻧ َﻔ‬
َ ‫ك ) َﻓ‬
َ ‫ب ِﺑ َﻌﺼﺎ‬
ْ ‫ﺿ ِﺮ‬
ْ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠﻨﺎ ا‬

‫ﻋ ْﻴﻨ ًﺎ‬
َ

.‫ن اﻟ ﱠﺮﺟِﻴ ِﻢ‬

ِ ‫ﺸ ْﻴﻄَﺎ‬
‫ﻦ اﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺳ َﺘ ِﻌ ْﺬ ﺑِﺎﻟّﻠ ِﻪ ِﻣ‬
ْ ‫ن ﻓَﺎ‬
َ ‫ت ا ْﻟ ُﻘﺮْﺁ‬
َ ‫َﻓ ِﺈذَا َﻗ َﺮ ْأ‬

4.“Kur'ân okuduğun zaman o kovulmuş şeytandan Allâh'a sı-

ğın!”620 âyet-i kerîmesinde de sebep-sonuç ilişkisiyle başvurulan cümle
hazfi mevcuttur. Burada da müsebbeb zikredilip sebep hazfedilmiştir.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:621

‫ن اﻟﺮﺟﻴ ِﻢ‬
ِ ‫ﷲ ِﻣﻦ اﻟﺸ ْﻴﻄﺎ‬
ِ ‫ﺳ َﺘ ِﻌ ْﺬ ﺑﺎ‬
ْ ‫ن َﻓﺎ‬
ِ ‫ت( ِﻗﺮا َء َة اﻟﻘﺮﺁ‬
َ ‫َﻓ ِﺎذا )َا َر ْد‬

.‫ن‬
َ ‫ﺴ َﺄﻟُﻮ‬
ْ ‫ﻋﻤﱠﺎ َﻳ ْﻔ َﻌ ُﻞ َو ُه ْﻢ ُﻳ‬
َ ‫ﺴ َﺄ ُل‬
ْ ‫ﻟَﺎ ُﻳ‬

5.“Allah, yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çeki-

leceklerdir.”622 âyet-i kerîmesinde, ikinci se-e-le (‫ن‬

َ ‫ﺴﺎﻟ ُﻮ‬
َ ‫) ُﻳ‬ fiilinin
müteallâkı olabilecek mahzûf bir cümle vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:623

(‫ن‬
َ ‫ﻋ َﻤﺎ َﻳ ْﻔ َﻌُﻠﻮ‬
َ )‫ن‬
َ ‫ﺴ َﺎﻟﻮ‬
ْ ‫ﻋﻤﺎ َﻳ ْﻔ َﻌﻞ َو ُهﻢ ُﻳ‬
َ ‫ﺴ َﺎ ُل‬
ْ ‫َﻻ ُﻳ‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ﻦ َوﻣُﻨ ِﺬرِﻳ‬
َ ‫ﺸﺮِﻳ‬
‫ﻦ ُﻣ َﺒ ﱢ‬
َ ‫ﺚ اﻟﻠّ ُﻪ اﻟ ﱠﻨ ِﺒﻴﱢﻴ‬
َ ‫ﺣ َﺪ ًة َﻓ َﺒ َﻌ‬
ِ ‫س ُأ ﱠﻣ ًﺔ وَا‬
ُ ‫ن اﻟﻨﱠﺎ‬
َ ‫آَﺎ‬

6.“İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı

olarak peygamberleri gönderdi…”624 âyet-i kerîmesinde, iki cümle ara-
sındaki bağlantıyı hazfedilmiş olan bir cümle sağlamaktadır.

                                                            
620
Nahl sûresi, 16/98.
621
Özdemir, ‘Bir Belâğat Terimi olarak Îcâz’, Ekev Akademi Dergisi, s. 325; Saraç, DİA, XXI, 392.
622
el-Enbiyâ sûresi, 21/23.
623
Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 196.

139 
 
 Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:625

‫ﻦ‬
َ ‫ﺸ ِﺮﻳ‬
ّ ‫ﻦ ُﻣ َﺒ‬
َ ‫ﺚ اﷲ اﻟ َﻨ ِﺒﻴ ِﻴ‬
َ ‫ﺧ َﺘ َﻠ ُﻔﻮا( َﻓ َﺒ َﻌ‬
ْ ‫س ُاﻣ ًﺔ واﺣﺪ ًة ) َﻓﺎ‬
ُ ‫آﺎن اﻟﻨﺎ‬

‫ﻦ‬
َ ‫َو ُﻣ ْﻨﺬِرﻳ‬

b) İki veyâ Daha Fazla Cümlenin Hazfi:

 

‫ﺤﻴِﻲ اﻟﻠّ ُﻪ ا ْﻟ َﻤ ْﻮﺗَﻰ َو ُﻳﺮِﻳ ُﻜ ْﻢ ﺁﻳَﺎ ِﺗ ِﻪ َﻟ َﻌﱠﻠ ُﻜ ْﻢ‬

ْ ‫ﻚ ُﻳ‬
َ ‫ﻀﻬَﺎ َآ َﺬ ِﻟ‬
ِ ‫ﺿ ِﺮﺑُﻮ ُﻩ ِﺑ َﺒ ْﻌ‬
ْ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠﻨَﺎ ا‬

‫ن‬
َ ‫َﺗ ْﻌ ِﻘﻠُﻮ‬

1.“"Haydi, şimdi (öldürülen) adama, (kesilen ineğin) bir parçasıy-

la vurun" dedik. Böylece Allah ölüleri diriltir ve düşünesiniz diye size
âyetlerini (Peygamberine verdiği mucizelerini) gösterir.”626 âyet-i
kerîmesinde mahzûf cümleler vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:627

‫ﷲ‬
ُ ‫ﺤ ِﻴﻰ ا‬
ْ ‫ﻰ َﻓ ُﻘ ْﻠ َﻨﺎ( َآﺬ ِﻟﻚ ُﻳ‬
ّ‫ﺤ‬َ ‫ﻀ َﺮ ُﺑﻮ ُﻩ ِﺑ َﻬﺎ َﻓ‬
َ ‫ﻀﻬﺎ ) َﻓ‬
ِ ‫ﺿ ِﺮﺑﻮ ُﻩ ِﺑ َﺒ ْﻌ‬
ْ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠﻨﺎ ا‬

‫ن‬
َ ‫ا ْﻟ َﻤ ْﻮ َﺗﻰ َو ُﻳﺮ ِﻳ ُﻜﻢ اﻳﺎ ِﺗ ِﻪ ﻟﻌﻠّﻜﻢ َﺗ ْﻌ ِﻘﻠﻮ‬

*‫ن‬
ِ ‫ﺳﻠُﻮ‬
ِ ‫َوﻗَﺎ َل اﱠﻟﺬِي َﻧﺠَﺎ ِﻣ ْﻨ ُﻬﻤَﺎ وَا ﱠد َآ َﺮ َﺑ ْﻌ َﺪ ُأ ﱠﻣ ٍﺔ َأ َﻧ ْﺎ ُأ َﻧ ﱢﺒ ُﺌﻜُﻢ ِﺑ َﺘ ْﺄوِﻳ ِﻠ ِﻪ َﻓ َﺄ ْر‬

.‫ﻖ‬
ُ ‫ﺼﺪﱢﻳ‬
‫ﻒ َأ ﱡﻳﻬَﺎ اﻟ ﱢ‬
ُ ‫ﺳ‬
ُ ‫ﻳُﻮ‬

2.“(Zindandaki) iki kişiden kurtulmuş olan, uzun bir zaman sonra

(Yusufu) hatırlayarak dedi ki: Ben size onun yorumunu haber veririm, be-

                                                                                                                                                   
624
el-Bakara sûresi, 2/213.
625
Teftâzânî, Mutavvel, s. 225; Hâşimî, a.g.e., s. 196; Akdemir, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi,
s.111; Saraç, DİA, XXI, 392.
626
el-Bakara sûresi, 2/73.
627
Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, s. 134; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, 180.

140 
 
ni hemen (zindana) gönderin. (Yusufun yanına gelerek dedi ki:) Ey Yusuf,
ey doğru sözlü kişi!”628 âyet-i kerîmesinde mahzûf cümleler vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:629

‫ن‬
ِ ‫ﺳﻠﻮ‬
ِ ‫َوﻗﺎ َل اﻟ ِﺬى َﻧﺠﺎ ِﻣ ْﻨ ُﻬﻤﺎ َو ا ﱠد َآ َﺮ َﺑ ْﻌ َﺪ ُا ّﻣ ٍﺔ َاﻧﺎ ُا َﻧﺒ ُﺌ ُﻜﻢ ِﺑﺘ ْﺎوﻳ ِﻠﻪ َﻓ َﺎ ْر‬

ُ ‫( ﻳﻮﺳ‬630‫ﺳ َﺘ ْﻌ َﺒ َﺮ ُﻩ اﻟ ُﺮ ْؤ َﻳﺎ َﻓ َﻔ َﻌُﻠﻮا َﻓ َﺎ َﺗﺎ ُﻩ َو َﻗﺎ َل َﻟ ُﻪ َﻳﺎ‬

‫ﻒ اﻳﻬﺎ‬ ْ ‫ﻒ ِﻟ َﺎ‬
َ ‫ﺳ‬
ُ ‫)اﻟﻰ ُﻳﻮ‬

‫ﻖ‬
ُ ‫اﻟﺼﺪّﻳ‬

.‫ﻦ َآ ﱠﺬﺑُﻮا ﺑِﺂﻳَﺎ ِﺗﻨَﺎ َﻓ َﺪ ﱠﻣ ْﺮﻧَﺎ ُه ْﻢ َﺗ ْﺪﻣِﻴﺮًا‬

َ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠﻨَﺎ ا ْذ َهﺒَﺎ ِإﻟَﻰ ا ْﻟ َﻘ ْﻮ ِم اﱠﻟﺬِﻳ‬

3.“"Âyetlerimizi yalan sayan kavme gidin" dedik. Sonunda, (yola

gelmediklerinden) onları yerle bir ediverdik.”631 âyet-i kerîmesinde
mahzûf cümleler vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:632

‫ﻦ َآﺬﺑﻮا ﺑﺂﻳﺎ َﺗﻨﺎ ) َﻓ َﺎ َﺗ َﻴﺎ ُه ْﻢ َوَا ْﺑ َﻠ َﻐﺎ ُه ْﻢ‬

َ ‫َﻓ ُﻘ ْﻠﻨﺎ ا ْذ َهﺒﺎ اﻟﻰ اﻟﻘ ْﻮ ِم اﻟ ِﺬﻳ‬

‫ﺳﺎ َﻟ َﺔ َﻓ َﻜ َﺬ ُﺑﻮ ُه َﻤﺎ( َﻓ َﺪ ّﻣ ْﺮﻧﺎ َﺗ ْﺪﻣﻴﺮًا‬

َ ‫اﻟ ِﺮ‬

‫ﻋﻠَﻰ‬
َ ‫ﻀ َﻠﻨَﺎ‬
‫ﺤ ْﻤ ُﺪ ِﻟﱠﻠ ِﻪ اﱠﻟﺬِي َﻓ ﱠ‬
َ ‫ﻋ ْﻠﻤًﺎ َوﻗَﺎﻟَﺎ ا ْﻟ‬
ِ ‫ن‬
َ ‫ﺳ َﻠ ْﻴﻤَﺎ‬
ُ ‫َو َﻟ َﻘ ْﺪ ﺁ َﺗ ْﻴﻨَﺎ دَاوُو َد َو‬

.‫ﻦ‬
َ ‫ﻋﺒَﺎ ِد ِﻩ ا ْﻟ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ‬
ِ ‫ﻦ‬
ْ ‫َآﺜِﻴ ٍﺮ ﱢﻣ‬

                                                            
628
Yusuf sûresi, 12/44-45.
629
Çöğenli, Kılıçlı, Yanık, Kurân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, s. 85; Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, s. 439; Teftâzânî, Mutavvel, s. 225; Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, s. 841; Zevbeî, el-
Belâğatü’l-Arabiyye, İlmu’l-Meânî, s. 407; Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâğa, s. 196; Kaçar, Edebî Yön-
den Hazif Üslûbu (Eksiltili İfâdeler), s. 257; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı, s. 282; Akdemir,
Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, s.111; Kara, ‘Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-Îcâz (II)’,
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sy: 3 Yıl:2002, s.293.
630
Özel olarak bu nidâ edatının hazfedilme sebebine dâir bkz: Kaçar, a.g.e., s. 251.
631
el-Furkân sûresi, 25/36.
632
Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, s. 134; Merâğî, Ulûmu’l-Belâğa, 180.

141 
 
 4.“Andolsun ki biz, Dâvud'a ve Süleyman'a ilim verdik. Onlar: Bi-
zi, mümin kullarının birçoğundan üstün kılan Allâh'a hamd olsun, dedi-
ler.”633 âyet-i kerîmesinde mahzûf cümleler vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:634

‫ﻖ‬
ّ‫ﺣ‬
َ ‫ﻋ َﺮ َﻓﺎ‬
َ ‫ﻋَّﻠ َﻤﺎ ُﻩ َو‬
َ ‫ﻋ ْﻠﻤ ًﺎ ) َﻓ َﻌ ِﻤ َﻠﺎ ِﺑ ِﻪ َو‬
ِ ‫ن‬
َ ‫َو َﻟ َﻘ ْﺪ ﺁﺗ ْﻴﻨﺎ داو َد وﺳﻠﻴﻤﺎ‬

‫ﻋﺒﺎ ِدﻩ‬
ِ ‫ﻦ‬
ْ ‫ﻀ َﻠﻨﺎ ﻋﻠﻰ َآﺜﻴ ٍﺮ ِﻣ‬
ّ ‫ﺤ ْﻤ ُﺪﷲ اﻟﺬى َﻓ‬
َ ‫ﻀﻴ َﻠ ِﺔ( َوﻗﺎﻻ ا ْﻟ‬
ِ ‫اﻟ ِﻨ ْﻌ َﻤ ِﺔ ِﻓﻴ ِﻪ وا ْﻟ َﻔ‬

‫ﻦ‬
َ ‫ا ْﻟ ُﻤﺆﻣ ِﻨﻴ‬

‫ا ْذهَﺐ ﱢﺑ ِﻜﺘَﺎﺑِﻲ َهﺬَا َﻓ َﺄ ْﻟ ِﻘ ْﻪ‬ ‫ﻦ‬

َ ‫ﻦ ا ْﻟﻜَﺎ ِذﺑِﻴ‬
َ ‫ﺖ ِﻣ‬
َ ‫ﺖ َأ ْم آُﻨ‬
َ ‫ﺻ َﺪ ْﻗ‬
َ ‫ﻈ ُﺮ َأ‬
ُ ‫ﺳﻨَﻨ‬
َ ‫ﻗَﺎ َل‬

‫ﻲ‬
‫ﻲ ِإ َﻟ ﱠ‬
َ ‫ﺖ ﻳَﺎ َأ ﱡﻳﻬَﺎ اﻟ َﻤ َﻠُﺄ ِإﻧﱢﻲ ُأ ْﻟ ِﻘ‬
ْ ‫ن ﻗَﺎ َﻟ‬
َ ‫ﺟﻌُﻮ‬
ِ ‫ﻈ ْﺮ ﻣَﺎذَا َﻳ ْﺮ‬
ُ ‫ﻋ ْﻨ ُﻬ ْﻢ ﻓَﺎﻧ‬
َ ‫ِإ َﻟ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ُﺛﻢﱠ َﺗ َﻮ ﱠل‬

.‫ب َآﺮِﻳ ٌﻢ‬

ٌ ‫ِآﺘَﺎ‬

5.”(Süleyman Hüdhüd'e) dedi ki: Doğru mu söyledin, yoksa yalan-

cılardan mısın, bakacağız. Şu mektubumu götür, onu kendilerine ver, son-
ra onlardan biraz çekil de, ne sonuca varacaklarına bak. (Süleyman'ın
mektubunu alan Sebe' melikesi,) "Beyler, ulular! Bana çok önemli bir
mektup bırakıldı" dedi.”635 âyet-i kerîmesinde mahzûf cümleler vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:636

‫ﺐ ِﺑ ِﻜﺘﺎ ِﺑﻰ َهﺬا َﻓ َﺎ ْﻟ ِﻘ ِﻪ‬

ْ ‫ﻦ ِا ْذ َه‬
َ ‫ﻦ ا ْﻟ َﻜﺎ ِذﺑ ِﻴ‬
َ ‫ﺖ ِﻣ‬
َ ‫ﺖ َا ْم ُآ ْﻨ‬
َ ‫ﺻ َﺪ ْﻗ‬
َ ‫ﻈ ُﺮ َا‬
ُ ‫ﺳ َﻨ ْﻨ‬
َ ‫ﻗﺎ َل‬

‫ﺐ ﺑ ِﻪ‬
َ ‫ب َﻓ َﺬ َه‬
َ ‫ﺧ َﺬ ا ْﻟ ُﻬ ْﺪ ُه ْﺪ ا ْﻟ ِﻜ َﺘﺎ‬
َ ‫ﺟﻌﻮن ) َﻓ َﺎ‬
ِ ‫ﻈ ُﺮ ﻣﺎذا َﻳﺮ‬
ُ ‫ِا َﻟ ْﻴﻬ ْﻢ ُﺛ ّﻢ َﺗ َﻮ ّل ﻋ ْﻨﻬﻢ َﻓﺎ ْﻧ‬

                                                            
633
en-Neml sûresi, 27/15.
634
Sekkâkî, a.g.e., s. 134; Bâbertî, Şerhu’t-Telhîs, s. 439.
635
en-Neml sûresi, 27/27-29.
636
Atîk, İlmu’l-Meânî, s. 178; Saraç, DİA, XXI, 392.

142 
 
 ‫ب‬
ٌ ‫ﻰ ِآﺘﺎ‬
ّ ‫ﻰ ِاﻟ‬
َ ‫ﺖ َاﻳﻬﺎ اﻟ َْﻤ َﻠ ُﺆا ِاﻧّﻰ ُا ْﻟ ِﻘ‬
ْ ‫ﺲ َﻓ َﻠﻤّﺎ َا ْﻟ َﻘﺎ ُﻩ ِا َﻟ ْﻴ َﻬﺎ َو َﻗ َﺮَا ْﺗ ُﻪ( ﻗﺎ َﻟ‬
َ ‫ﻰ َﺑ ْﻠ ِﻘﻴ‬
َ ‫ِاﻟ‬

‫آﺮﻳ ٌﻢ‬

‫ﻦ‬
ْ ‫ﻲ ِﻣ‬
‫ﺖ ِإ َﻟ ﱠ‬
َ ‫ب ِإﻧﱢﻲ ِﻟﻤَﺎ أَﻧ َﺰ ْﻟ‬
‫ﻈ ﱢﻞ َﻓﻘَﺎ َل َر ﱢ‬
‫ﺴﻘَﻰ َﻟ ُﻬﻤَﺎ ُﺛﻢﱠ َﺗ َﻮﻟﱠﻰ ِإﻟَﻰ اﻟ ﱢ‬
َ ‫َﻓ‬

...‫ﺤﻴَﺎء‬
ْ ‫ﺳ ِﺘ‬
ْ ‫ﻋﻠَﻰ ا‬
َ ‫ﺣﺪَا ُهﻤَﺎ َﺗ ْﻤﺸِﻲ‬
ْ ‫ﺧ ْﻴ ٍﺮ َﻓﻘِﻴ ٌﺮ * َﻓﺠَﺎء ْﺗ ُﻪ ِإ‬
َ

6.“Bunun üzerine Musa, onların yerine (davarlarını) sulayıverdi.

Sonra gölgeye çekildi ve: Rabbim! Doğrusu bana indireceğin her hayra
(lütfuna) muhtâcım, dedi.637 Derken, o iki kadından biri utana utana yürü-
yerek ona geldi: …”638 âyet-i kerîmesinde mahzûf cümleler vardır.

Âyet-i kerîmenin takdîri şu şekildedir:639

‫ﻰ ِﻣﻦ‬
ّ ‫ﺖ ِاﻟ‬
َ ‫ﻈ ّﻞ َﻓﻘﺎل َرب ِاﻧّﻰ ِﻟ َﻤﺎ َا ْﻧ َﺰ ْﻟ‬
ِ ‫ﺴ َﻘﻰ َﻟ ُﻬﻤﺎ ُﺛ ّﻢ َﺗ َﻮﻟّﻰ ِاﻟﻰ اﻟ‬
َ ‫َﻓ‬

‫ﺳ َﻞ‬
َ ‫ﺳﻰ َﻓ َﺎ ْر‬
َ ‫ﻦ َا ْﻣ ِﺮ ُﻣﻮ‬
ْ ‫ن ِﻣ‬
َ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻪ َﻣﺎ َآﺎ‬
َ ‫ﺼﺘﺎ‬
‫ﺧ ْﻴ ٍﺮ َﻓﻘﻴ ٌﺮ ) َﻓ َﺬ َه َﺒ َﺘﺎ ِا َﻟﻰ َا ِﺑﻴ ِﻬ َﻤﺎ َو َﻗ ﱠ‬
َ

‫ﺤ َﻴﺎ ٍء‬
ْ ‫ﺳ ِﺘ‬
ْ ‫ﻋ َﻠﻰ ا‬
َ ‫ﺸﻰ‬
ِ ‫ﺣﺪا ُهﻤﺎ َﺗ ْﻤ‬
ْ ‫ِا َﻟ ْﻴ ِﻪ ( َﻓﺠﺎ َء ْﺗ ُﻪ ِا‬

                                                            
637
Hz. Musa, yedi gündür aç idi, ne verilse yiyecek haldeydi. Bu sözleriyle Rabbine herhangi bir
azık ihsan etmesi için yalvarıyordu. Ayetin son tarafına, “Doğrusu bana indirdiğin hayırdan dolayı
muhtacım” manası da verilmektedir. Bu manaya göre, Hz. Musa, kendisine verilen ulvi göreve ve
bu sebeple dünyada fakir düşüşüne işaret ediyordu. Zira o, Firavun’un yanında iken bolluk içinde
idi. Elbette bu sözler, şikayet için değil, şükür maksadıyladır. Bkz: Türkiye Diyânet Vakfı Kur’ân-ı
Kerîm Meâli, İlgili Âyetin Meâli.
638
el-Kasas Sûresi, 28/24-25.
639
Atîk, a.g.e., s. 178; Cârim-Emîn, el-Belâğatü’l-Vâzıha, s. 288; Bolelli, Belâğat, Arap Edebiyâtı,
s. 281.

143 
 
 SONUÇ

Îcâz, Arap Dili ve Belâğatında makâma uygunluk şartıyla takdîre

şâyan olan ve kimilerince belâğatın bizzat kendisiyle özdeş tutulan bir üs-
lûp şeklidir. Ancak bu üslûbun tercih edilmesinde; ele alınacak konu,
muhâtap kişi veyâ kitle ve mütekellimin dil melekesi ve edebî zevki etkili
olmaktadır. Yâni mevzû, özlü anlatıma müsâit olmalı, muhâtap, yeterli dil
birikimine ve kendisine sunulan üründeki yoğun mânâlara nüfûz edebile-
cek birikime sâhip olmalı, mütekellim ( hatîp, kâtip), kastettiği mânâyı
bozmadan, merâmını az ve öz bir tarz ile söyleme melekesini hâiz olmalı-
dır.

Kısar îcâzı; sözde hazife başvurmadan, bir kelâmın aynı mânâyı

barındıran benzer bir ifâdeye kıyasla daha az lâfza sâhip olması demektir.
Yâni, cümlenin öğelerinden herhangi bir unsurun hazfine gidilmeden az
lâfız ile pek çok mânâ anlatma çabasının adı îcâz-ı kısardır. Bu
münâsebetle denilebilir ki, kesif mânâlara sâhip bir metnin inceliklerine
inebilmek için îcâz üslûbuna âşinâ olmak gerekmektedir. Diğer bir deyiş-
le, îcâz-ı kısarda, ele alınan metnin (söz konusu hitâbın) yapısı, muhâtabın
zihnî ve dilsel–edebî birikimi nispetinde bir inkişâf sağlayacaktır.

Îcâz üslûbunun ikinci nevî olan îcâz-ı hazif türünde ise, asıl mesele
“hazfin mevcûdiyetini tespit etme” ve “mahzûf ibâreyi doğru bir şekilde
takdîr etme” meselesidir. Hazfi tesbit etmede gerekli olan karîne ise,
hazfin en baş şartıdır. Zîrâ, mahzûf unsur, ancak bu karîne ile fark edile-
bilmekte ve yine bu karînenin doğru anlaşılmasıyla mahzûf unsur doğru
takdîr edilebilmekte ve mânâ net olarak anlaşılabilmektedir. Öyle ki,
bâzen mahzûf unsurun varlığı fark edilemezse mânâ yanlış anlaşılabil-

144 
 
mekte hattâ ibâreden kastedilen mânânın tamâmen zıttı bir netîceye ulaşı-
labilmektedir.

Netîce olarak; îcâz üslûbu Arap dilinde çok geniş bir kullanım ala-
nına sahiptir ve bu üslûbu hâiz eserlere yönelik yapılan yorumlar -yorum
yapanların ilmî düzeylerinin farklılığı sebebiyle- çeşitlilik arzetmektedir.
Özellikle de en belîğ kelâm, Kur’ân-ı Kerîm’in ve Hadîs-i Şerîflerin sağ-
lıklı bir şekilde anlaşılıp-anlatılmasında îcâz üslûbunun konumu pek mü-
himdir. Yine edebî metinlerin rûhuna nüfûz edebilmek ve onlardaki sırları
keşfedebilmek de îcâz üslûbunun kişide bir meleke haline gelmesine bağ-
lıdır.

Konumuza örnek olarak verdiğimiz âyetlerdeki îcâz nüktelerinin

daha iyi anlaşılabilmesi için, tefsirlerden, özellikle de belâğî tefsirlerden
faydalanarak daha kapsamlı bir çalışma yapmak mümkündur. Yine tezi-
mizde îcâz örnekleri olarak sunduğmuz hadîs-i şeriflerin bir kısmının, -
edebiyat eserlerinde hadis olarak belirtilmesine rağmen- yapılan kaynak
taramalarında hadis olmadığı/olmadıkları tespit edilmiştir. Yeni bir çalış-
mada bu husus göz önünde bulundurulabilir. Bunların yanında, tezimizin
hacminin daha da artmaması için îcâza dâir nesir ve şiir örneklerine kısıtlı
sayıda yer verdik. Aslında bu müstakil bir araştırmanın konusu da olabilir.

Bu çalışmamızın, îcâz konusuna dâir örneklerin artırılmasını ve bu

örneklerdeki belâğat nüktelerinin şerh edilmesini hedefleyen daha kap-
samlı edebî sanatlar araştırmalarına müşevvik olması temennisiyle…

145 
 
 BİBLİYOGRAFYA

A) KİTAPLAR

Abdurrahmân Câmi’, el-Fevâidu’z-ziyâiyye, Tahkîk, Üsâme Tâhâ

er-Rifâî, İstanbul, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Tarihsiz.

Ahmed Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniyye, İstanbul, Mîmar Sinan

Üniversitesi, 1987.

el-Âkk, Şeyh Hâlit Abdurrahmân, Usûlü’t-Tefsîr ve Kavâiduhû, (2.

Baskı), Beyrut, Dâru’n-Nefâis, 1986.

Altuntaş, Halil, Şâhin, Muzaffer, Kur’ân-ı Kerîm Meâli, (18. Bas-

kı), Ankara, Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.

Akdemir, Hikmet, Belâğat Terimleri Ansiklopedisi, İzmir, Nil Ya-

yınları, 1999.

Âsım Efendi, Mütercim, Kâmûs Tercümesi, İstanbul, Cemâl Efen-

di Matbaası, 1304.

el-Askerî, Ebû Hilâl, Hasan b. Abdullah b. Sehl, Kitâbu’s-

Sınâateyn el-Kitâbeti ve’ş-Şi’ri, ( 2. Baskı), Tahkîk, Müfîd Muhammed
Kumeyhâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.

Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul, Yeni

Ufuklar Neşriyat, 1991.

Atîk, Abdulazîz, İlmu’l-Meânî, Beyrut, Dâru’n-Nehdati’l-

Arabiyye, 1985.

el-Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer, Hizânetü’l-Edeb, Tahkîk,

Abdüsselâm Muhammed Hârun, Kâhire, Mektebetü’l-Hancî, 1989.

146 
 
 Bekrî, Şeyh Emîn, el-Belâğatü’l-Arabiyye fî Sevbihâ’l-Cedîd, Bey-
rut, Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1982.

Besyûnî, Abdulfettâh Feyyûd, Min Belâğati’n-Nazmi’l-Kur’ânî,

Kâhire, Matbaatü’l-Hüseyin el-İslâmiyye, 1992.

Beyzâvî, Ebû Saîd, Nasîruddîn, Abdullah b. Ömer b. Muhammed,

Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, İstanbul, Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire,
1285.

Bilgegil, Mehmet Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri/Belâğat, (2.

Baskı), İstanbul, Enderun Kitabevi, 1989.

Bolelli, Nusreddîn, Belâğat, (Beyân, Meânî, Bedî’ İlimleri)/Arap

Edebiyâtı, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Yayınları,
2006.

el-Câhız, Ebû Osman, Amr b. Bahr b. Mahbûb, el-Kinânî, el-

Leysî, el-Beyân ve’t-Tebyîn, Beyrut, D’aru’l-Fikr, 1968.

Cârim, Ali- Emîn, Mustafa, el-Belâğatü’l-Vâzıha, (17. Baskı),

Kâhire, Dâru’l-Meârif, 1964.

Desûkî, Ebû Abdullah, Şemseddîn, Muhammed b. Ahmed b.

Arafe, Hâşiye alâ Muhtasaru’l-Meânî, Tahkîk, Halil İbrâhim Halil, Bey-
rut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.

Eren, Şâdi, Kur’an’da Teşbih ve Temsiller, İstanbul, Yeni Akade-

mi Yayınları, 2006.

Habenneke, Abdurrahmân, Hasan, el-Meydânî, el-Belâğatu’l-

Arabiyye, Üsüsühâ ve Ulûmuhâ ve Fühûnuhâ, Dımaşk, Dâru’l-Kalem,
1996.

Hacımüftüoğlu, Nasrullah, İ’câz ve Belâğat Deyimleri, Erzurum,

Kültür Eğitim Vakfı Yayınları, 2002.

el-Hafâcî, İbn-i Sinân, Ebû Muhammed, Abdullah b. Saîd, el-

Halebî, Sırru’l-Fesâha, Tahkîk, Dr. Dâvûd Ğatâşe eş-Şevâbike, Amman,
Dâru’l-Fikr, 2006.

147 
 
 Hâşimî, Ahmed, Cevâhiru’l-Belâğa fî’l-Meânî ve’l-Beyân ve’l-
Bedî’, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Târihsiz.

Hüseyin, Abdülkâdir, el-Muhtasar fî Târîhi’l-Belâğa, Beyrut,

Dâru’ş-Şurûk, 1982.

İbn-i Reşîk, Ebû Ali, Hasan, el-Ezdî, el-Kayrevânî, el-Umde fî

Mehâsini’ş-Şi’ri ve Âdâbihî, Tahkîk, Muhammed Muhyiddîn
Abdülhamîd, Kâhire, Matbaatü’l-Hicâzî, 1934.

İbn-i Manzûr, Ebu’l-Fazl, Muhammed b. Mükrem b. Ali, el-

Ensârî, Lisânü’l-Arab, Beyrut, Dâru’s-Sadr, Tarihsiz.

İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Feth, Ziyâeddîn, Nasrullah b. Muhammed b.

Muhammed eş-Şeybânî, el-Cezerî, el-Meselü’s-Sâir fî Edebi’l-Katibi ve’ş-
Şâir, (2. Baskı), Tahkîk, Ahmed Muhammed Havfî ve Bedevî Tabâne,
Riyâd, Dâru’-Rifâî, 1983.

Kaçar, Halil İbrâhim, Edebî Yönden Hazif Üslûbu/Eksiltili

İfâdeler, İstanbul, Ocak Yayınları, 2001.

Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs, Şehâbeddîn, Ahmed b. Ali b. Ahmed,

Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, (Ofset Baskı), el-Müessesetü’l-
Mısriyyetü’l-Âmme, 1963.

Karataş, Tûran, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, (2. Bas-

kı), Ankara, Akçağ Yayınları, 2004.

el-Kazvînî, el-Hatîb, Ebu’l-Meâlî, Celâleddin, Muhammed,

Kur’ân’ın Eşsiz Belâğatı Telhîs ve Tercümesi, Hazırlayanlar: M. Sâdi Çö-
ğenli, Mustafa Kılıçlı, Nevzat Yanık, İstanbul, Huzur Yayın Dağıtım,
1997.

Kocakaplan, Îsâ, Açıklamalı Edebî Sanatlar, Ankara, Millî Eğitim

Bakanlığı Yayınları, 1992.

Kumeyhâ, Câbir, Edebu’r-Resâil fî Sadri’l-İslâm, Kâhire, Dâru’l-

Fikri’l-Arabî, 1986.

Lâşîn, Abdülfettâh, Belâğatü’l-Kurân fî Âsâr-i Kadı Abdilcebbâr,

Kâhire, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1978.

148 
 
 Mahmud Ekrem, Recâizâde, Ta’lîm-i Edebiyyât, İstanbul, Mihran
Matbaası, 1882.

Matlûb, Ahmed, Mu’cemu’l-Mustalâhâtü’l-Arabiyye ve

Tetavvuruhâ, Beyrut, Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1986.

Mehmed Rıfat, Manastırlı, Mecâmiu’l-Edeb, İstanbul, Kasbar

Matbaası, 1891.

Merâğî, Ahmed Mustafa, Ulûmu’l-Belâğa el-Beyân ve’l-Meânî

ve’l-Bedî’, Beyrut, Dâru’l-Kalem, 1952.

Mısrî, Muhammed Abdülğanî, Nazariyyetü-l-Câhız fi’l-Belâğa,

Amman, Dâru’l-Adevî, 1983.

Mıtracî, İrfan, el-Câmi’ li-fünûni’Lûgati’l-Arabiyye ve’l-Arûz,

Beyrut, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.

Muallim Nâci, Ömer, Istılâhât-ı Edebiyye/Edebiyyât Bilgileri, Ha-

zırlayan, Mehmet Ali Yektâ Saraç, İstanbul, Risâle Basın-Yayın, 1996.

Özek, Ali; Karaman, Hatrettin; Dönmez, İbrâhim Kâfi; Çağrıcı,

Mustafa; Gümüş, Sadrettin; Turgut, Ali; Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı
Meâli, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Medîne-i Münevvere, 1992.

Râzî, Ebû Abdullah, Fahhreddîn, Muhammed b. Ömer, Nihâyetü’l-

Îcâz fî Dirâyeti’l-İ’câz, Tahkîk, İbrâhim Samerrâî, Amman, Dâru’l-Fikr,
1985.

Saraç, Mehmet Ali Yektâ, Klâsik Edebiyat Bilgisi/Belâğat, İstan-

bul, Risâle Yayınları, 2000.

Sebbâğ, Muhammed Ali Zeki, el-Belâğatü’ş-Şi’riyye fî’l-Beyân

ve’t-Tebyîn, Sayda, el-Mektebetü’l-Asriyye, 1998.

es-Sekkâkî, Ebû Yâkup, Sirâceddîn, Muhammed, Yusuf b. Ebî

Bekr, Miftâhu’l-Ulûm, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.

es-Suyûtî, Ebu’l-Fazl, Celâleddîn, Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-

İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (2. Baskı), Tahkîk, Muhammed Ebu’l-Fazl
İbrâhim, Kâhire, Dâru’t-Türâs, 1985.

149 
 
 Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lûgâti, Hazırlayan, Kemal Edip
Kürkçüoğlu, İstanbul, Enderu Kitabevi, 1973.

Teftâzânî, Sâdeddîn, Mesut b. Ömer b. Abdullah, el-Mutavvel alâ

Telhîsi’l-Meânî, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1891.

Üsâme b. Mürşid b. Ali b. Münkid, el-Bedî’ fî’l-Bedî’ fî Nakdi’ş-

Şi’r, Tahkîk, Ali Mühennâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.

Yıldırım, Mustafa, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, İzmir, Dokuz Ey-

lül Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Yayınları, 2001.

Yıldırım, Suat, Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân İlimlerine Giriş, İstan-

bul, Ensar Neşriyat, 1983.

ez-Zerkeşî, Ebû Abdullah, Bedreddîn, Muhammed b. Bahadır b.

Abdullah, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Tahkîk, Muhammed Ebu’l-Fazl
İbrâhim, Kâhire, Dâr-u İhyâ-i Kütübi’l-Arabiyye, 1957.

ez-Zevbeî, Tâlip Muhammed İsmâil, el-Belâğatü’l-Arabiyye,

İlmu’i-Meânî, Bingâzi, Câmiatü Karyunus, 1997.

B) MAKÂLELER

Ali, Muhammed Kürd, Îcâz, Dımeşk, Mecelle el-Mecmei’l-

İlmiyyi’l-Arabî, 1951.

Kara, Ömer, “Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-î-Îcâz (I)”,

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 1, Yıl.
2000.

Kara, Ömer, “Belâğat İlminde İki İfâde Biçimi: İtnâb-î-Îcâz (II)”,

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 3, Yıl.
2002.

Özdemir, Sevim, “Bir Belâğat Terimi Olarak Îcâz”, EKEV

Akedemi Dergisi, sy. 19, Yıl. Bahar 2004.

van GELDER, G. J. H., “Brevity: the long and the short of it in

classical Arabic literary theory”, Amsterdam, UEAI Proceedings, 1978.
150 
 
151