Κεφάλαιο τέταρτο: Περίοδος της κρίσης του Βυζαντίου (1025 – 1453)

Ι. Η εξασθένηση του Βυζαντίου και το σχίσμα με τη Δύση

1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11 ο αιώνα (1025 – 1081)
Η εσωτερική κρίση
 1025: το Βυζάντιο είχε καταφέρει να εξελιχθεί σε παγκόσμια δύναμη -> ψευδαίσθηση ότι
είχε εξασφαλιστεί αδιατάρακτη και διαρκής ειρήνη -> αποστρατικοποίηση: παραμέληση
στόλου, σταδιακή διάλυση θεμάτων και θεματικών στρατών, αντικατάσταση υποχρεωτικής
στρατιωτικής θητείας μ’ ένα φόρο που χρησιμοποιήθηκε για τη στρατολογία ξένων
μισθοφόρων.
 Εξεγέρσεις επαρχιακών αγροτικών πληθυσμών λόγω της επιβολής νέων φόρων.
 1060: πολιτική αστάθεια -> η αυτοκρατορία είχε περιέλθει σε γενικευμένη κρίση.

Οι στρατιωτικές επιτυχίες
 Αυτήν την περίοδο νέοι εχθροί αρχίζουν να απειλούν την εδαφική ακεραιότητα του κράτους
-> Σελτζούκοι Τούρκοι στην Ανατολή – μάχη του Ματζικέρτ: συντριπτική ήττα Βυζαντινών
(έλλειψη πειθαρχίας, οπλισμού και ηθικού). Οι Νορμανδοί στα δυτικά αφαίρεσαν από το
Βυζάντιο τις ιταλικές του κτήσεις. Τέλος, οι Ούγγροι και οι Σέρβοι στα βόρεια αποδείχτηκαν
επικίνδυνοι αντίπαλοι.
 Η κρίσιμη αυτή περίοδος συνεχίστηκε μέχρι την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των
Κομνηνών.

2. Οι Κομνηνοί και η μερική αναδιοργάνωση του κράτους

Κατάσταση της αυτοκρατορίας
 Όταν ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός (ιδρυτής της δυνατείας των Κομνηνών) ανέβηκε στο θρόνο το
Βυζάντιο δεχόταν επίθεση και κινδύνευε σε όλα τα μέτωπα.
Εσωτερική πολιτική
 Οι Κομνηνοί στηρίχτηκαν στους ευγενείς, εφαρμόζοντας τον θεσμό της Πρόνοιας ->
παραχωρούσαν στους ευγενείς αγροκτήματα και φορολογικά έσοδα, με αντάλλαγμα την
παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών -> προνοιάριοι ή στρατιώτες: έγιναν η άρχουσα τάξη, ενώ
οι απλοί αγρότες βυθίστηκαν στην αθλιότητα.
Εξωτερικές επιτυχίες
 Αλέξιος Α’ (1081 – 1118): εκμεταλλεύτηκε τις επιχειρήσεις των σταυροφόρων στη Μ. Ασία
και, βασισμένος σε συμφωνίες που υπέγραψε μαζί τους, πήρε στα χέρια του τη δυτική Μ.
Ασία. Στα Βαλκάνια κατάφερε να απαλλαγεί από τις επιδρομές των Πατζινακών και των
Κουμάνων.
 Ιωάννης Κομνηνός (1118 – 1143): κατέκτησε διάφορα ξένα κρατίδια στη Μ. Ασία και στα
Βαλκάνια επέβαλε την κυριαρχία του στους Σέρβους.
 Μανουήλ Α’ Κομνηνός (1143 – 1180): ακολούθησε φιλοδυτική εσωτερική πολιτική και
στηρίχτηκε στις υπηρεσίες των Λατίνων. Στην εξωτερική πολιτική έκανε ειρήνη με τους
Ούγγρους, κυριάρχησε στα βορειοδυτικά Βαλκάνιακαι ταπείνωσε τους Σέρβους. Δεν έπαψε
να εκστρατεύει εναντίον των Σελτζουκικών κτήσεων στη Μ. Ασία.
Η στρατιωτική κατάρρευση
 Ο σουλτάνος των Σελτζούκων ανανεώνει τις επιθέσεις του εναντίον του Βυζαντίου – ο
βυζαντινός στρατός δεν μπορεί να ανακόμψει τους Τούρκους και εξολοθρεύεται στο
Μυριοκέφαλο της Φρυγίας -> η νίκη αυτή παγίωσε τη θέση των Τούρκων και επηρέασε
καθοριστικά τη φυσιογνωμία της Μ. Ασίας. -> καταλήψεις πόλεων, σφαγές, φυγή χριστιανών
σε γειτονικές χώρες, πείνα, πανούκλα = όλ’ αυτά οδήγησαν στον εξισλαμισμό των
μικρασιατικών επαρχιών.

3. Η ενετική οικονομική διείσδυση και το σχίσμα των Εκκλησιών

Εμπορικά προνόμια στους Βενετούς
 Ο Αλέξιος Α’ για να αντιμετωπίσει τους Νορμανδούς που απειλούσαν την
Κωνσταντινούπολη, ζήτησε τη βοήθεια των Βενετών και έτσι αποτράπηκε ο κίνδυνος. Για να
ανταμείψει τους συμμάχους του ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός τους έδωσε, με το χρυσόβουλο του
1082, τα εξής προνόμια:
1. Παραχώρησε τίτλους και χρηματικές χορηγίες στους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς
άρχοντες της Βενετίας.
2. Παραχώρησε στους έμπορους της Βενετίας σκάλες (αποβάθρες) και εμπορικά
καταστήματα στην προκυμαία της πρωτεύουσας.
3. Επέτρεψε στους Βενετούς να εμπορεύονται ελεύθερα και χωρίς δασμούς σε όλα τα
σημαντικά βυζαντινά λιμάνια.
 Με τη συνθήκη αυτή το Βυζάντιο παραιτήθηκε εκούσια από τα φορολογικά, ναυτιλιακά και
οικονομικά δικαιώματά του, τα οποία τώρα δόθηκαν στους Βενετούς ως προνόμια ->
οικονομική διείσδυση Βενετών και ίδρυση μιας πανίσχυρης αποικιακής αυτοκρατορίας στην
Ανατολή.
Το σχίσμα των δύο Εκκλησιών
 Ρήξη δύο Εκκλησιών λόγω αντιπαράθεση Δύσης – Ανατολής για την κυριαρχία της
χριστιανικής οικουμένης. Οι σχέσεις μεταξύ των πατριαρχείων Ρώμης και
Κωνσταντινούπολης διακόπηκα πλήρως. Αυτό είναι το σχίσμα των δύο Εκλησιών.

ΙΙ. Οι Σταυροφορίες και οι συνέπειές τους για το Βυζάντιο

1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της πόλης

Ορισμός και παράγοντες
 Σταυροφορίες: μια κίνηση που εκδηλώθηκε στη Δύση τον 11 ο αιώνα, προήλθε από
πρωτοβουλία των παπών και απέβλεπεστην απελευθέρωση του Παναγίου Τάφου και των
Αγίων Τόπων που είχαν κατακτήσει οι Σελτζούκοι (1077).
 Αίτια σταυροφοριών: α) η φημολογία για τις ωμότητες Αράβων και Τούρκων κατά των
προσκυνητών, β) τα οικονομικά προβλήματα της Δύσης, γ) το κάλεσμα για βοήθεια που
απηύθυνε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός στους ηγεμόνες της.

Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες

 Πρώτη Σταυροφορία (1096 – 1099): κηρύχτηκε από τον πάπα Ουρβανό Β’ στην Κλερμόν της
Γαλλίας. Η σταυροφορία αυτή είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. Διακρίνεται σε σε μια
 λαϊκή και μια φεουδαρχική σταυροφορία -> προηγήθηκαν οι ανοργάνωτες λαϊκές μάζες,
αλλά εξολοθρεύτηκαν από τους Τούρκους. Ακολούθησε η εκστρατεία των φεουδαρχών που
νίκησαν τους Τούρκους -> παραχώρησαν στο Βυζάντιο, βάσει συμφωνίας τα εδάφη της Μ.
Ασίας.
 Οι φεουδάρχες ίδρυσαν μια σειρά από ηγεμονίες και αυτοτελή κρατίδια στη Συρία και την
Παλαιστίνη.
 Οι επόμενες δύο σταυροφορίες (12ος αι.) δεν στέφθηκαν από επιτυχία. Σημαντική για το
Βυζάντιο ήταν η απώλεια της Κύπρου (Ριχάρδος Λεοντόκαρδος – Φράγκος Λουζινιάν),
έμμεσα συνέπεια της Γ’ σταυροφορίας.

Η τέταρτη σταυροφορία
 Στην 2η και 3η σταυροφορία υποχώρησαν βαθμιαία τα θρησκευτικά και κυριάρχησαν τα
υλικά κίνητρα. Το αποκορύφωμα της εξέλιξης σημειώθηκε με την 4 η σταυροφορία, όπου οι
υποτιθέμενοι στρατιώτες του Χριστού, παρεξέκλιναν του αρχικού τους στόχου και κατέλαβαν
την Κωνσταντινούπολη (1204).

ΙΙ. Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωμανούς

1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες ανάσχεσής τους

Η αδυναμία του Βυζαντίου
 14ος αι.: οι εμφύλιοι πόλεμοι έφεραν γρήγορα την οικονομική και στρατιωτική κατάρρευση.
Το νόμισμα υποτιμήθηκε, ενώ η βαριά φορολογία και η εξαθλίωση προκάλεσαν
επαναστάσεις του λαού και της μεσαίας τάξης κατά των ευγενών στη Θεσσαλονίκη και την
Αδριανούπολη. Ο Ανδρόνικος Β’ μείωσε τη δύναμη του στρατού και του στόλου και οι ξένοι
μισθοφόροι κυριάρχησαν. -> η άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία έγινε τώρα μια αδύναμη
αυτοκρατορία των Στενών, που εύκολα καταλύθηκε από τους Οθωμανούς.
Οθωμανοί και οι κατακτήσεις τους
 Οθωμανοί: μια τουρκική φυλή διαφορετική από τους Σελτζούκους, ασιάτες νομάδες που
μετανάστευσαν σε μια περιοχή κοντά στην Προύσα. Οι Οθωμανοί οργανώθηκαν αρχικά από
τον Σουλτάνο Οσμάν ή Οθμάν, στον οποίο οφείλουν και το όνομά τους.
 Γαζήδες: αντίστοιχος θεσμός με τον θεσμό των ακριτών.
 Παιδομάζωμα: στρατολόγηση χριστιανοπαίδων για την ενίσχυση του Οθωμανικού στρατού
-> Γενίτσαροι: επίλεκτο τάγμα
 Μέσα 14ου αιώνα: οι Οθωμανοί περνούν στην Ευρώπη και σιγά σιγά καταλαμβάνουν
Ευρωπαϊκούς λαούς.
Προσπάθειες ανάσχεσης των Οθωμανών
 Αρχές 15ου αιώνα: ήττα Οθωμανών από Μογγόλους (μάχη Άγκυρας) -> κρίση στο Οθωμανικό
κράτος – παράταση ζωής στο ετοιμόρροπο Βυζάντιο.
 Βυζαντινοί αυτοκράτορες αναζητούν βοήθεια από τη Δύση -> ανανέωση συνόδου της
Φερράρας – Φλωρεντίας και υποταγή της Ορθόδοξης στη Ρωμαϊκή Εκκλησία -> η
υποχώρηση αυτή, που δεν έγινε δεκτή από το λαό, αποδείχτηκε μάταιη, αφού το Βυζάντιο
έμεινε απροστάτευτο στα κατακτητικά σχέδια των Οθωμανών.
2. Η Άλωση της Πόλης
Πολιορκία και άλωση της Πόλης
 Μετά την μάχη της Άγκυρας η Οθωμανική αυτοκρατορία βυθίστηκε στην αναρχία. -> ο
σουλτάνος Μουράτ Β’ επανέφερε την τάξη σ’ αυτήν και ανανέωσε την επιθετικότητά της:
καταλαμβάνει τα Γιάννενα και τη Θεσσαλονίκη, κατανικά έναν σταυροφορικό στρατό και
σιγά σιγά προετοιμάζει την πολιορκία της Πόλης -> Μωάμεθ Β’ Πορθητής: καταλαμβάνει
την Πόλη. Κτίζει φρούριο Ρούμελης για να εμποδίσει επισιτισμό Πόλης. Η πολιορκία
κράτησε 54 μέρες. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ’ διέθετε ελάχιστες δυνάμεις, σε
αντίθεση με τους Τούρκους που είχαν συντριπτική υπεροχή σε στρατιώτες και οπλισμό.
 29 Μαΐου 1453: γίνεται η τελική έφοδος – Άλωση Πόλης. Ο αυτοκράτορας έπεσε στο πεδίο
της μάχης.
 Θρησκευτικός νόμος: σύμφωνα με αυτόν το νόμο, η Πόλη έπρεπε να παροδοθεί στους
μαχητές. Οι σφαγές και η λεηλασία διήρκησαν τρεις ολόκληρες μέρες.

Οι συνέπειες
 Η Άλωση τραυμάτισε την περηφάνεια των Ελλήνων, οι οποίοι θρήνησαν τη μεγάλη
συμφορά. Σύντομα, όμως, άρχισε να διαμορφώνεται η ελπίδα της Ανάστασης του Γένους.
 Το πνεύμα του Βυζαντίου μεταφέρθηκε από τους λογίους του στη Δύση.
 Οι Οθωμανοί έκλεισαν τους δρόμους της Ανατολής, ωθώντας τους Ευρωπαίους στις
μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις.

Η Βυζαντινή πνευματική κληρονομιά

 Η βυζαντινή ιδεολογία επηρέσε έντονα την ιδεολογία του Μοσχοβίτικου Κράτους. -> Τον 16 ο
αιώνα οι Ρώσοι διατύπωσαν τη θεωρία ότι η Μόσχα ήταν η Τρίτη Ρώμη, η πόλη που έμελλε
να ανασυστήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
 Επίσης, οι Βαλκανικοί λαοί επηρεάστηκαν από τον βυζαντινό πολιτισμό, ενώ η Ορθοδοξία
συνέβαλε στη διατήρηση της πνευματικής τους ταυτότητας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
 Η Βυζαντινή αυτοκρατορία διέσωσε τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό από την απειλή των
αραβικών κατακτήσεων κατά τον 7ο και 8ο αιώνα. Ανέπτυξε μια μεγάλη και πρωτότυπη
τέχνη που επηρέασε Ανατολή και Δύση: ιταλική προαναγεννησιακή τέχνη, οθωμανική
αρχιτεκτονική.
 Το Βυζάντιο διαφύλαξε, καλλιέργησε και μετέδωσε στην Ευρώπη την κλασική κληρονομιά,
στην οποία ανήκει και η ρωμαϊκή νομική παράδοση. Ανέπτυξε νέα γραμματειακά είδη και
τις θετικές επιστήμες. Επίσης συνέβαλε στη διαμόρφωση της θρησκευτικής μουσικής, του
μοναστισμού, των ανθρωπιστικώνσπουδών κ.λ.π.