Do czytania Pisma Świętego trzeba być przygotowanym...

(12)

Papirusy, pergaminy... A atrament?

Pisząc do kogoś list miło jest dołączyć na końcu słowa z Trzeciego Listu Św.
Jana Apostoła: Wiele mógłbym ci napisać, ale nie chcę użyć atramentu i pióra.
Mam bowiem nadzieję, że zobaczę cię wkrótce, a wtedy osobiście
porozmawiamy. Pokój niech będzie z Tobą! (13-15).

W starożytności do pisania na drewnianych tabliczkach, ostrace, papirusie

czy pergaminie służyło zwykle
pióro
Jednak nie ptasie. Pióro wykonywano z kawałka trzciny, ściętej skośnie na
końcu i lekko przeciętej, jak późniejsze gęsie pióra, prototyp naszych stalówek.
Do pisania używano
atramentu
Słowo «atrament»” jest pochodzenia łacińskiego. W wyrazie «atramentum»
spotkały się dwa inne łacińskie słowa: «attrahere» czyli «przyciągać do siebie»
(stąd «atrakcyjny») i «mens» (umysł, rozum, myślenie). Atrament jest więc
swoistym «magnesem» naszego umysłu.
Starożytne atramentum sporządzonego z pyłu węglowego lub sadzy,
zmieszanej z utartą żywicą. Ten czarny proszek przechowywano w specjalnych
woreczkach noszonych u pasa obok przybornika na pióra. Biblia tak to
wspomina: Wśród sześciu mężów znajdował się pewien człowiek, odziany w
lnianą szatę, z kałamarzem pisarskim u boku (Ez 9,2.3.11). Faktycznie był to nie
kałamarz, ale sakiewka z proszkiem. Bezpośrednio przed pisaniem „suchy”
atrament mieszano z wodą albo - dla większej trwałości - z winnym octem.
Atrament był przeważnie czarny lub czerwony (niezbyt przypominał naszą
czerwień; był brązowo-ceglasto-bury). Kolor czarny i czerwony spotykamy na
papirusach egipskich. Natomiast rabini żydowscy żądali, aby święte księgi
biblijne przepisywać na czarno.
Tzw. „List Arysteasza” opisujący powstanie Septuaginty (starożytny
przekład Pisma Świętego z języka hebrajskiego na grekę) podaje, że tłumaczenia
greckiego dokonano z egzemplarza Biblii, napisanego złotym atramentem.
Późniejsza tradycja żydowska kazała zawsze pisać złotym tuszem imię Boga
«JAHWE».
Pierwotnie księgi Starego i Nowego Testamentu miały kształt
zwojów
Kiedy Bóg polecił prorokowi Ezechielowi, aby zjadł świętą księgę biblijną,
powiedział: Zjedz ten zwój i idź przemawiać (Ez 3,1-3). Na określanie księgi jest
tutaj użyte hebrajskie słowo «megillah», które pochodzi od czasownika
«obracać, kręcić czymś». A zatem chodzi o księgę «kręconą» czyli w kształcie
zwoju. Miała ona postać długiej rolki papirusu lub pergaminu, której oba końce
przymocowywano do dwóch drewnianych wałków nazywanych «drzewami
życia» (bo na nich trzymały się «słowa życia dla ludzi») i nawijano na nie
wstęgę.
Takich ksiąg używał sam Chrystus. Czytamy w Ewangelii, że kiedy Jezus
przyszedł do synagogi w Nazarecie, podano Mu księgę proroka Izajasza.
Rozwinąwszy księgę przeczytał... a zwinąwszy księgę oddał słudze (Łk 4,17-20).
Tekst święty był pisany w kolumnach w poprzek taśmy, którą zwijano
pismem do środka. Rzadziej pisano po obu stronach zwoju.
Każda kolumna na zwoju składała się z takiej samej ilości linijek czyli
stychów, a w każdym stychu było dokładnie tyle samo liter. Aby tak mogło być,
wyrazy przenoszono do nowej linii w miejscach przypadkowych.
Najstarsze zwoje posiadały litery duże i wyraźne. W późniejszych czasach
litery stały się mniejsze, mniej dokładne, stawiane ciaśniej tak, że nawet zlewały
się ze sobą. Pergamin był drogi, a chciano zmieścić na nim jak najwięcej.
Św. Hieronim był największym badaczem ksiąg biblijnych w dziejach
Kościoła. Przetłumaczył całą Biblię na język łaciński (Wulgata), a także
napisał liczne komentarze do ksiąg biblijnych. Korzystał on w swojej
pracy z dobrych kopii ksiąg biblijnych, używanych do publicznego
czytania. A mimo to napisał, że z powodu małych literek nie może
odczytać zwojów wieczorem przy lampie, a nawet przy świetle dziennym
(Prol. ad Ezech. lib. VII).
Trudności w odczytywaniu tekstu brały się i stąd, że w starożytności nie
rozróżniano liter dużych i małych. Po grecku pisano tylko wielkimi literami,
tzw. «uncjałami». Nie robiono też przerw pomiędzy wyrazami, słowa
przenoszono do nowej linii w dowolnym miejscu, a dla oszczędności stosowano
liczne skróty. Spróbujmy sami pomęczyć się trochę i przeczytać coś takiego:
OJCZEWRĘCETWOJEPOWIER
ZAMDUCHAMEGOPOTYCHSŁO
WACHSKON
Dopiero później zaczęto oddzielać wyrazy pionową kreską (OJCZE|W|
RĘCE|TWOJE...). Puste miejsca pojawiły się jeszcze później.
Dla ilustracji: Jeden ze zwojów z tekstem Księgi Izajasza, odnaleziony w
Qumran nad Morzem Martwym, jest rolką szeroką 27 cm, a długą 7 m 15
cm. Sześćdziesiąt sześć rozdziałów, z których składa się Księga Izajasza,
umieszczono w 54 kolumnach obok siebie. Każda kolumna jest szeroka
12 cm i liczy po 29 linijek.
Księga w postaci zwoju była niewygodna w użyciu. Aby znaleźć właściwe
miejsce, należało przewijać wstęgę papirusową z jednego «drzewa życia» na
drugie, aż do natrafienia na szukane miejsce. To trochę tak, jak w wypadku
naszej taśmy magnetofonowej lub video. O wiele szybciej można coś odnaleźć
na płycie gramofonowej albo kompaktowej. Jeszcze szybszy czas dostępu mają
twarde dyski w komputerze.
I w dziedzinie ksiąg dokonano wynalazku, przyspieszającego czas dostępu
do treści. Pierwsze wzmianki o nowej, praktyczniejszej formie księgi pojawiają
się w I w. przed Chrystusem. Nowy rodzaj księgi otrzymał nazwę
kodeks
2
 Kodeks składał się z osobnych kart papirusu lub pergaminu, ułożonych jedna
na drugiej i zszytych rzemykiem skórzanym na krawędzi. Tekst pisano również
w kolumnach. Kodeks przypominał więc dzisiejszy zeszyt.
Kodeksy zastąpiły całkowicie księgi zwojowe w IV w. po Chrystusie, ale dla
celów liturgicznych Żydzi zachowali zwoje.
Wraz ze zmianą formy księgi zmieniła się też jej oprawa; przedtem
przechowywano zwoje w lnianym worku i dzbanie, a teraz kodeksy są
chronione okładkami z desek, bogato rzeźbionymi, inkrustowanymi, łączonymi
z metalem i malowanymi.

ks. Piotr Ostański

Zapamiętaj...
- Imię Boga pisano w starożytności złotym atramentem.
- Księgi biblijne zwijano, a od IV w. po Chrystusie kartkowano.
- Nasze «kartki» pochodzą od łacińskiego wyrazu «charta», oznaczającego
papier, pismo, dokument albo księgę.

Uprzejmie proszę, aby fragment felietonu:

OJCZEWRĘCETWOJEPOWIER
ZAMDUCHAMEGOPOTYCHSŁO
WACHSKON
wydrukować w miarę możliwości czcionką o stałej szerokości, aby uzyskać efekt równej
długości linii tekstu w kolumnie. Ja użyłem czcionki COURIER.

Proponuję dwie ilustracje czarno - białe:

- zwoje.jpg i podpis: Zwój pergaminowy
- kodex.jpg i podpis: Tzw. Kodeks Synaicki z IV wieku.

Dziękuję!!!