Overdruk uit „De Ingenieur in Indonesië", No, 3-If — 1950

% *
mmrk

KEBAJORAN
Een viertal artikelen

door

ir E. W . H . C 1 a s o n — O n t s t a a n en Groei.
Prof. ir Jac. P . T h ij s s e — S t e d e b o u w k u n d i g e Beschouwingen.
ir V . R. v a n Romondt — D e toekomstige Javaanse stad.
M. Soesilo — Naschrift.

DRUK
VORKINK BANDUNG
1950
Ot (^ C'h'' h'^%

k
 -Ata fttrf^tn p,.o^.J^

A»si€fJa»-ü.
0-5

7114 (922-121-201.4) 728.333 1.625 8:628.1/2

KEBAJORAN
Over het stadsplan Kebajoran verscheen in deze en de volgende aflevering van „De Ingenieur
m Indonesië" een viertal artikelen, namelijk :
Ie : „Ontstaan en groei van Kebajoran", door ir E. W. H. C 1 a s o n. Hoofd van het Regionaal
Opbouwbureau Java en Sumatra ;
2e ,,Stedebouwkundige beschouwingen over het te bouwen huisvestingscentrum bij Kebajoran",
door Prof. ir J a e. P. T h i j s s e ;
3e ,,De toekomstige Javaanse Stad naar aanleiding van het stadsplan voor Kebajoran", door
ir V. R. v a n R o m o n d t en
4e : „Naschrift", door R. S o e s i 1 o.

Ontstaan en groei van Kebfajoran

door
Ir E. W. H. C 1 a s o n.

Inleiding. soorten en voorts naar wasdom geclassificeerd in

drie groepen, werden stuk voor stuk naar waarde
Gevolg gevend aan de op mij uitgeoefende aan- getaxeerd. Voorts vond een waardebepaling plaats
drang om enige mededelingen te doen over de bouw
van 1668 opstallen, met name huizen, loodsen en
van de nieuwe stad Kebajoran nabij Djakarta (zie
stallen.
kaartje op blz. 15) zal ik trachten de verschillende
elementen van ontstaan en groei van deze nieuwe Dank zij een speciale organisatie werd bereikt,
woonkern tot een meer of minder vloeiend geheel dat reeds op 1 December 1948 een aanvang kon
samen te voegen. worden gemaakt met de eerste uitbetaling.
Alvorens hiertoe over te gaan meen ik ter Op 17 Januari 1949 was het gehele terrein ont-
illustratie van het tempo en de omstandigheden, eigend. In totaal werden aan 1894 verschillende
waaronder de conceptie tot werkelijkheid werd, rechthebbenden 3285 afzonderlijke uitbetalingen ge-
goed te doen onderstaande punten te memoreren. daan tot een totaal bedrag van rond ƒ 15.000.000,—.
Het uit nood geboren denkbeeld om een nieuwe Dank zij de persoonlijke bemoeienis van de Gou-
stad te gaan bouwen ontstond in Juli 1948. verneur van Djakarta, de heer R. A. A. Hilman
Op 19 Juli 1948 vond behandeling van het voor- Djajadiningrat, is deze afkoop geheel bij minnelijke
stel plaats in een vergadering van de Centrale schikking mogelijk gebleken.
Huisvestingsraad. Eerst na de beëindiging van deze afkoop kon een
Op 5 Augustus d.a.v. werd het plan bij de Rege- aanvang worden gemaakt met de technische werk-
ring voorgebracht in de vorm van een meer uit- zaamheden. Tot op dit moment had ik als gevolg
voerige nota. Tijdens deze voorbehandeling en ook van moeilijkheden op het gebied van personeels-
daarna werd grote steun en sympathie voor het voorziening de beschikking over 2 middelbaar ad-
denkbeeld gevonden bij Zijne Excellentie L. N e- ministratieve krachten, 1 architect en 2 middelbaar
h e r. technische ambtenaren, zomede 2 typistes, 3 schrij-
Aanvaarding van het plan vond plaats bij Rege- vers en 1 mantri-tekenaar en geen enkele opnemer.
ringsomslagvel van 21 September 1948. Op 11 Februari 1949 kwam in zijn voorlopige
In verband met de geheimhouding, welke ter eindvorm onder de door de omstandigheden afge-
voorkoming van grondenspeculatie betracht moest dwongen noodwendige restricties het sindsdien be-
worden, kon eerst daarna een aanvang worden ge- langrijk gewijzigde stadsplan gereed. Hierna kon
maakt met de voorbereidingen en opmetingen voor met de aanleg der wegen en het bouwrijp maken der
de afkoop der benodigde gronden, omvattende een gronden een systematisch begin worden gemaakt.
totaal oppervlak van 730 ha. Meer dan 700.000 In dezelfde maand vonden de eerste aanbestedingen
vruchtbomen, onderscheiden in 26 verschillepd*: —5TOi3a;:-dÊ bouw van woningen plaats.
:—5TOi3a;:.4ae Dou'

ö^ !^>'0^H
II. 14 DE INGENXEUR IN INDONESIË.
Op 3 Maart 1949 amveerde als eerste ingenieur
ir C. J. E. K1 e n c k e. Het werd November alvo-
rens nog twee jonge, waarvan een pas afgestudeerd,
werden toegevoegd.
Intussen was wel aan de met kort verlof naar
Nederland vertrokken middelbaar technisch ambte-
naar W. L. K w i n t opdracht verstrekt om perso-
neel aldaar aan te werven, doch het werd uit de
aard der zaak 1949 alvorens de eerste M.T.A.'s uit
Nederland arriveerden. Ingenieurs waren in Neder-
land niet aan te weiden en hier te lande niet be-
schikbaar voor dit omvangrijke werk.
Op 18 Maart 1949 vond de eerste steenlegging
plaats.
Hoewel als gevolg van het tekort aan hoger tech-
nisch personeel het uitgestippelde programma niet
kon worden voltooid, is niettemin bereikt, dat op
1 Maart 1950 onderstaande prestaties waren ge-
leverd :
150 ha. bouwterrein opengelegd
1.000.000 m^ aarden baan voor wegen gereedge-
maakt
42 km. wegen verhard en geasfalteerd
17 km. waterleiding aangelegd
9 st. artesische boringen gereedgekomen
2.700 woningen ontworpen, waarvan 2.050
in aanleg en ruim de helft reeds vol-
tooid of bewoond.
Na deze korte opsomming van feiten en data zal
thans worden overgegaan tot een meer gedetail-
leerde behandeling, waarbij allereerst de behoefte
aan woningen aan een beschouwing zal worden on-
derworpen.
Woningbehoefte in Djakarta.
Hoewel zulks de inwoners van Djakarta als een
bespotting in de oren zal klinken, moet voor de
goede gang van zaken dit artikel beginnen met de
beantwoording van de vraag, of de huidige woning-
situatie in deze stad dwingt tot nieuwbouw op korte
termijn en op grote schaal. Deze beantwoording
dient te geschieden in het besef, dat niets mag
worden nagelaten om elke twijfel aan de ernst van
de situatie en aan de onafwendbaarheid van de
bouw van nieuwe woningen in grote aantallen als
enige afdoende remedie op te heffen.
Volgens de cijfers van de volkstellingen bedroeg
het inwonertal van Djakarta rond 306.000 zielen in
1920, welk getal in 1930 was aangegroeid tot
533.000. In 1941 werd het aantal inwoners geschat
op 681.500, terwijl in het jaar 1948/1949 een aantal
benaderend wordt opgegeven van circa 1.500.000.
Grafisch voorgesteld, is het verloop van de to-
taalcijfers practisch rechtlijnig, met een geringe in-
zinking in de periode 1930—1941, vermoedelijk door
terugvloeiïng naar de landelijke sfeer c.q. geringer
geboorte-overschot in de in die periode vallende cri-
sisjaren. Trekt men deze lijn door, dan komt men
voor 1948 op een totaal zielental cijfer van ruim
800.000. Er is geen reden om aan te nemen, dat dit
cijfer onder normale omstandigheden niet zou zijn
bereikt. Door de abnormale na-oorlogse omstandig-
heden is de bevolkingssterkte evenwel aanzienlijk
hoger geworden.
Het momentele, feitelijke zielental is uiteraard
No. 3 — 1950
primair voor de bepaling van de omvang van de
onmiddellijke wonigbehoefte. Zo dadelijk zal blijken,
dat het tekort aan woningen voor het vermoedelijk
blijvende inwonertal reeds te groot is voor een on-
middellijke oplossing van het woningprobleem. Uit-
gaande van elders opgedane ervaringen, welke leren,
zoals in casu, dat wanneer een terugkeer naar de
vroegere woonsteden niet op relatief korte termijn
geschiedt, het grootste deel van de zgn. „displaced
persons" daarvan blijvend afziet, en voorts aanne-
mende, dat onder de nieuwe staatkundige verhou-
dingen oen versterkte groei van Djakarta te ver-
wachten zal zijn, is in de plannen verondersteld, dat
voor Djakarta een inwonertal van 1.000.000 op zijn
minst zal blijven gehandhaafd. Zeer waarschijnlijk
is dit getal echter aan de lage kant.
Welke aantallen en soort van woningen zijn nu
voor de huisvesting van dit inwonertal beschikbaar ?
Door de gemeente Djakarta werden onderstaande
gegevens verstrekt voor de jaren 1930 en 1941.
Bouwwijze 1930 1941
Permanente en semi-
permanente huizen 39.796 50.796
Tijdelijke huizen 18.111 23.311
Totaal : 57.907 74.107
Bovenstaande gegevens geven zowel voor 1930
als voor 1941 een bewoningsnorm aan van 9,2 per
huis. Ook op andere gronden is aannemelijk te ma-
ken, dat bedoelde norm van deze orde van grootte
moet zijn geweest. Hoewel hieromtrent geen zuivere
gegevens ter beschikking staan, mag voorts worden
aangenomen, dat in 1941 rond 30% der woningen
van permanente constructie was.
De ervaren stedebouwkundige, wijlen ir T h o m a s
K a r s t e n, kwam kort vóór de oorlog tot de con-
clusie, dat in de jaren 1939/1940 het tekort aan
volkswoningen in Djakarta alleen al op meer dan
25.000 stuks moest worden gesteld. De bouw van
dit aantal volkswoningen zou de gemiddelde bewo-
ningsdichtheid van 9,2 hebben teruggebracht tot
6,5, welk cijfer als een absoluut, nog juist aanvaard-
baar maximum moet worden beschouwd.
Omtrent het verloop van het woningbestand in
de bezettings- en na-oorlogse jaren zijn door de
praktijk-ingenieur S o e s i 1 o, gedurende de Japanse
bezetting directeur van Publieke Werken van de
gemeente Djakarta, enkele gegevens verstrekt. Als
gevolg van afbraak voor militaire doeleinden op
last van de bezetter, van kampongbranden in en
na de bezettingstijd en diverse andere oorzaken,
schat de heer S o e s i 1 o de achteruitgang van de
woningvoorraad op tenminste 2.000 woningen,
waarin dan reeds verdisconteerd is de geringe bij-
bouw, welke sedert 1941 plaats vond en welke
practisch uitsluitend in tijdelijk materiaal tot stand
kwam.
Laat men deze achteruitgang echter buiten be-
schouwing, dan kan met practische zekerheid wor-
den gesteld, dat voor de huisvesting van een be-
volking, die blijvend tenminste 1.000.000 zielen zal
bedragen, niet meer dan 74.000 woningen beschik-
baar zijn. waarvan 30% van permanente construc-
tie is.
Uitgaande van een door stedebouwkundigen nau-
No. 3 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË ÏI. 15
II. 16 DE INGENIEUR IN INDONESIË.
welijks aanvaardbare bewoningsdichtheid van max-
imum 6,5, zou op basis van bovenvermelde cijfers
de stad Djakarta een tekort van 80.000 woningen
hebben.
Het Kebajoranplan, dat naar verwachting
100.000 zielen zal kunnen huisvesten, vormt in het
licht der voornoemde cijfers bezien nog slechts een
bescheiden bijdrage in de voorziening van de on-
middellijke en toekomstige woningbehoefte van Dja-
karta.
Bouwgrond binnen de Gemeente.
Dikwijls wordt mij de vraag gesteld, waarom de
Centrale Stichting Wederopbouw niet op grotere
schaal bouwt binnen de grenzen van de gemeente
Djakarta.
Het antwoord op deze vraag is, dat reeds in het
begin van 1948 aangevangen onderhandelingen over
de bouw van 1.000 volkswoningen nimmer tot een
bevredigend resultaat hebben geleid, omdat in Dja-
karta geen bouwgrond beschikbaar kon worden ge-
steld. Evenmin bleek het mogelijk op korte termijn
voldoende grond bouwklaar te maken. Eind 1949
was van dit plan van 1.000 woningen hoogstens
20% gerealiseerd. Inclusief de voor deze bouw be-
stemde gronden was in 1948 aan particuliere en
aan gemeentelijke bouwrijpe grond in de gemeente
Djakarta aanwezig (echter reeds definitief dan wel
in optie toegewezen) 290.000 m-, voldoende voor
naar schatting 700 woningen.
Aan niet bouwrijpe grond was binnen de grens
voldoende voor 2.300 woningen. Op relatief korte
termijn zijn deze gronden evenwel niet bouwrijp te
maken, daar zij gedeeltelijk door de gemeente zijn
verhuurd, anderdeels tijdens de Japanse bezetting
en daarna zonder meer werden geoccupeerd. De
meeste occupanten hebben op deze gronden wonin-
gen van meer of minder permanent karakter opge-
richt en zijn niet bereid, de terreinen zonder meer
te ontruimen. Deze ongewenste occupatie van ge-
meentegronden is een voortdurende bron van zorg
voor de betrokken autoriteiten.
Aan nog niet toegankelijke bouwgrond binnen de
gemeentegrens is op de lange duur nog ruimte te
vinden voor circa 5.000 woningen. Om dezelfde re-
den van ongewenste occupatie is dit cijfer zeer du-
bieus. Een deel dezer terreinen is bovendien zeer
laag gelegen ; in de afwatering daarvan zal eerst
kunnen worden voorzien, in samenhang met een
nog in bewerking zijnd welvaarts- en gezondma-
kingsplan voor Djakarta. Het toegankelijk en bouw-
rijp maken van deze terreinen wordt daardoor naar
een verdere toekomst verschoven.
Resumerend kan worden gezegd, dat het niet
mogelijk is om in de naaste toekomst binnen het
bestaande stedelijk areaal van Djakarta een nieuw-
bouwplan op de gewenste schaal te realiseren, zo-
dat naar gronden buiten de gemeente moest wor-
den omgezien.
Conceptie van de nieuwe vestiging.
Uit het voorgaande blijkt, dat de gedachte aan
een nieuwe vestiging in eerste instantie geboren is
uit de onmacht om een z6ne-gewijze ontsluiting van
No. 3 — 1950
het nog niet uitgevoerde stadsplan van Djakarta
te bewerkstelligen.
Als het meest geschikte terrein voor de bouw
van een eerste nieuwe woonkern koos ik een com-
plex dunbevolkte gronden bezuiden Djakarta en be-
oosten het bestaande plaatsje Kebajoran. Het was
hetzelfde terrein, dat ik reeds eerder had verkend
uit een oogpunt van mechanisch groot-grondverzet
ten behoeve van plannen voor een wereldluchtha-
ven. Het pittoresque en fraai geaccidenteerde bouw-
terrein met hoogteverschillen tot 14 m. toe, wordt
begrensd door twee riviertjes ; de laterietgrondslag
is uitermate geschikt als bouwgrond ; de kern van
het 730 ha. grote gebied ligt op slechts 8 km. af-
stand van het hart van het Koningsplein, Djakarta,
en bleek daarmee te kunnen worden verbonden door
een autosnelweg ; langs de geprojecteerde woon-
kern loopt een spoorlijn, waardoor de aanvoer van
bouwmaterialen wordt vergemakkelijkt ; het terrein
bleek zo dunbevolkt, dat ten behoeve van de nieuw-
bouw slechts betrekkelijk weinig gezinnen hun be-
staande woningen behoefden prijs te geven; moge-
lijkheden op het gebied van drinkwatervoorziening,
electrisch licht en riolering waren aanwezig. Kor-
tom, het terrein voldeed aan alle eisen, welke moes-
ten worden gesteld aan een vestiging als werd be-
doeld in de eerste opzet.
Aan het Centraal Planologisch Bureau werd ver-
zocht een geraamteplan voor de nieuwe vestiging
te maken. Op basis van luchtfoto's en globale op-
metingen werd door de praktijk-ingenieur M. S o e-
s i 1 o van genoemd bureau met groot enthousiasme
de eerste opzet van een geraamte- en daarna bestem-
mingsplan opgemaakt. In deze periode ontstond de
betiteling Satellietstad Kebajoran. In feite is deze
betiteling onjuist, daar de z.g. satellietsteden als
regel op minstens 15 km. afstand van de moeder-
stad geprojecteerd worden. Hoewel Kebajoran door
een brede groenstrook gescheiden zal blijven van
Djakarta, zal het geheel van de omstandigheden en
het beleid van de toekomstige gemeentelijke bestu-
ren afhangen, of Kebajoran zich zal kunnen ont-
wikkelen als een zelfstandige eenheid, los van Dja-
karta. Bij het ontwerp en in een later stadium ook
bij de eerste bestuurlijke opzet is steeds van de
veronderstelling uitgegaan, dat Kebajoran een ge-
heel zelfstandige gemeente zal worden. Hoe vaag
en onzeker de grondslagen zijn, waarop deze ge-
dachte gebaseerd is, komt volledig tot uitdrukking
in de hierna volgende stedebouwkundige beschou-
wingen van het vm. Hoofd van het Planologisch
Bureau, Prof. ir J a c. P. T h i j s s e. Zeer terecht
is daarin de nadruk gelegd op het axioma, dat een
stadsplan niet star mag zijn en zich voortdurend
moet voegen naar de zich steeds wijzigende omstan-
digheden. De ervaringen, welke worden opgedaan bij
de verwezenlijking van het plan, vormen wel het
meest boeiende onderdeel van de opgedragen taak
om binnen de kortst mogelijke termijn een geheel
nieuwe stad te bouwen.
Zoals in de genoemde toeschouwingen tot uitdruk-
king gebracht wordt, heeft de planoloog bij het
ontwerp van het stadsplan in hoofdzaak gedacht
aan de financieel zwakken, daar hij in de toekomst
verwacht, dat de nieuwe vestiging een stad zal wor-
No. 3 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË.
den voor een merendeels weinig kapitaalkrachtige
bevolking en met een geprononceerd Indonesisch
karakter.
In afwijking van deze mening meen ik reeds nu
te kunnen stellen, dat zulks stellig niet het geval
zal zijn. De thans reeds opgedane ervaringen wijzen
uit, dat de meer intellectueel gevormde groep In-
donesiërs meer belangstelling toont voor de bewo-
ning van Kebajoran dan de minder bedeelden. De
minst bedeelden hebben in het geheel geen belang-
stelling, daar hun economie nu eenmaal niet is in-
gesteld op het leven in een stadswijk.
Ik ben het dan ook geheel eens met de mening
van de heer S o e s i 1 o, dat de te verwachten bevol-
king van Kebajoran economisch en cultureel een
reeds vergevordere westerse beïnvloeding zal heb-
ben ondergaan. De opschuiving van volkswoning-
bouw naar kleinwoningbouw en van de laatste naar
villabouw, wens van het koopgrage publiek, is zo
duidelijk en demonstratief, dat het bestemmingsplan
reeds nu uitermate belangrijke afwijkingen heeft
ondergaan en nog dagelijks ondergaat.
De ontwerper heeft, tussen het westerse idee en
de eisen, welke de sterk gemêleerde Indonesische
maatschappij stelt met haar diverse bevolkingsgroe-
pen, getracht toch het tegenwoordig zo populaire
wijkidee door te voeren. In de praktijk van het
bouwen in deze politiek en economisch zo onzekere
tijdsomstandigheden en rekening houdend met een
komende bevolking van Kebajoran, die voor het
overgrote deel niet uit vrije keuze komt, doch ge-
zonden wordt door de huisvestingsorganisatie, is
het niettemin een moeilijke opgave om het wijkidee
te realiseren in een vorm, welke voldoet zowel aan
de intieme traditionele samenleving als aan de
moderne wijkgedachte.
Dit wonderlijke technische avontuur, het bouwen
van een geheel nieuwe stad, met niet te onderschat-
ten moeilijkheden op allerlei gebied, geen tijd voor
deugdelijke voorbereiding, een chronisch tekort aan
deskundig personeel, het ontbreken van lectuur, er-
varing en kennis van zaken als even zovele handi-
caps, is er één van vallen en opstaan en aan de
herhaalde verzoeken om een publicatie van hetgeen
tot nu toe bereikt is, voldoe ik slechts aarzelend
in de wetenschap, dat van het gehele probleem
feitelijk zo weinig bijzonders te vertellen valt :
„Town Planning has been said to be the application
of common sense to the problems of Urban Devel-
opment" (De Ingenieur 1949, no. 9).
Uitvoering.
Het ligt niet in de bedoeling van deze nota om
over te gaan tot een beschrijving van de technische
details van de uitvoering, doch wel om een alge-
meen beeld te geven van de omvang en de bebou-
wing van de nieuwe stad in technisch-organisato-
rische zin.
In de inleiding werd in korte trekken reeds ge-
schetst de omvang van de onteigening en het wel
uitzonderlijk korte tijdsbestek, waarin het mocht
gelukken om geheel in minnelijke schikking de be-
nodigde 730 ha. af te kopen.
De eerste uitvoeringsdaden bestonden uit het
zoeken naar personeel, zowel hier te lande als in
II. 17
Nederland, het oprichten van een timmerfabriek
met een capaciteit van 6.000 m* hout per jaar, het
doen aanleggen van de nodige S.S.-zijsporen voor
de aanvoer van materialen en wel in het bijzonder
van zand en grind met als doelstelling het thans
bereikte stadium, waarop geheel op mechanische
wijze per jaar niet minder dan 100.000 m ' van deze
materialen tegen de laagst bereikbare prijs vanuit
een eigen zand- en grindwinning kan worden aange-
voerd, en tenslotte het opstellen en inrichten van
een ruim 5 ha. groot werkdorp met kantoren, ma-
gazijnen, werkplaats, garages en tijdelijke woningen
voor lager personeel.
Zowel ten gerieve van de toekomstige bewoners
als voor het vervoer van werklieden en materialen,
was het van belang de toegangsweg van Djakarta
naar Kebajoran zo spoedig mogelijk gereed te heb-
ben. Hiervoor was nodig het bouwen van een grote
gewapend betonbrug over het bandjirkanaal annex
dubbele spoorbaan en daarmee evenwijdig lopende
rijweg. Deze brug, bestaande uit een boogbrug van
30 m. spanning en daarbij aansluitend twee viaduc-
ten, heeft een totale lengte van 106 m. De rijweg
is 12 m. breed, terwijl zich aan weerszijden daarvan
bevinden een 2,50 m. breed rijwiel- en betjapad en
een 1,00 m. breed voetpad, zodat de totale breedte
van de brug 19 m. bedraagt.
De bij deze brug aansluitende hoofdverkeersweg
naar Kebajoran heeft een 42 m. brede aarden baan.
Er werden vier verkeersbanen ontworpen met een
tussenstrook, waar in een later stadium een dubbele
trambaan zal worden aangelegd. Er zijn twee lang-
zaam-verkeerstroken en twee autosnelbanen met
éénrichtingsverkeer.
Eén van deze autosnelbanen en de brug zelf zijn
intussen gereedgekomen en reeds voor het verkeer
opengesteld.
De brug is een zeer imposant bouwwerk en vormt
met de oprit en aansluitende autostrada een op-
merkelijke verfraaiing van het stadsbeeld van Dja-
karta. Ook in technisch opzicht is de brug zeer
belangwekkend; gehoopt wordt, dat de ontwerper
tijd zal kunnen vinden voor een technische beschrij-
ving. Het ontwerp is opgemaakt door het Hoofd
van het Constructiebureau ir G. M e e s t e r s . De
uitvoering vond plaats volgens een constructieve
variant-oplossing van de N.V. Kondor.
Het bouwrijp maken van de gronden op Keba-
joran en de aanleg van alle wegen geschiedt geheel
in eigen beheer. Nadat medio Februari 1949 het
voorlopige stadsplan gereedgekomen was, kon hier-
mede een systematisch begin worden gemaakt.
Daar in het aanvangsstadium nog niet kon worden
beschikt over voldoende opnemers, was dit plan
opgemaakt aan de hand van luchtfoto's, schaal
1 : 1250, welke weliswaar een uitstekende indruk
gaven van de bestaande wegen, kali's, bebouwingen
en beplantingen van het terrein, doch niet van de
accidentatie. Het benutten van deze foto's door de
planologische dienst voor het projecteren van weg-
tracé's en terreinverkavelingen heeft tot vele teleur-
stellingen geleid, daar verschillen tot 8% werden
geconstateerd. Daar de tijd drong, is de gevolgde
werkwijze in de aanvang veelal zo geweest, dat met
inachtname van het stadsplan de wegen werden uit-
11. 18 DE INGENIEUR IN INDONESIË.
gezet met bamboepiketten. Daarna werd de aarden
baan van het wegtracé zowel wat horizontaal als
verticaal alignement betreft op het oog aangelegd
met behulp van bulldozers en graders. Hierna vond
een hermeting van het terrein plaats en aan de
hand daarvan een herverkaveling. De eerste aanleg
vond dus meer of minder op het oog plaats en daar
de aanleg op mechanische wijze met grote snelheid
tot stand gebracht kan worden, ontstond er bij-
wijlen een wedloop tussen de z.g. bulldozerploeg en
het projectbureau. Door het op allerlei wijzen op-
voeren van het aantal opnemers is deze wedloop
tenslotte gewonnen door de ontwerpers. Daar tus-
sen beide overigens een goede samen- en wissel-
werking bestond, was het uiteindelijke resultaat
zeer bevredigend en alleen op deze wijze van werken
kon worden bereikt, dat in één jaar tijds een mil-
lioen m- aan aarden baan voor wegen kon worden
gereedgemaakt.
In hetzelfde tempo doorgaande, zal voor het einde
van het jaar 1950 het gehele 730 ha. grote terrein
zijn opengelegd. Binnen het stadsareaal zal dan de
aarden baan van de volgende wegen gereed ge-
maakt zijn :
23,— km. breed 5,— m.
27,- „ 9—
24,6 „ „ 13,50
11,6 „ „ 16,50
27,2 „ „ 20,—
3,25 „ „ 30,—
3,65 „ „ 40,—
Hand in hand met deze aanleg gaat het bouwrijp-
maken der gronden, waarvan wel het belangrijkste
onderdeel is de verzorging van de afwatering. In het
begin moesten nog dikwijls incidentele voorzienin-
gen worden getroffen, maar met het gereedkomen
der opnamen verdiepte zich het inzicht in de nood-
zakelijke afwateringsvoorzieningen en ook in dit
opzicht is thans gelukkig het stadium bereikt, dat
de projectanten de uitvoerders voor kunnen blijven,
hetgeen uiteraard het werk ten goede komt.
Tot het 'bouwrijp maken wordt ook nog gerekend
het aanbrengen van een grindverharding op de
tertiaire wegen, welke wordt ingewalst en daarna
afgepaint en afgezand. De verhardingsbreedte der
tertiaire wegen is overal 3,— m. Dit is de smalste
vorm van wegen, welke wordt toegepast. In de mo-
delkampongs komen derhalve nergens meer de
eertijds veelvuldig toegepaste voetpaden voor,
m.a.w. zelfs de kleinste volkswoning is per auto
bereikbaar.
Tenslotte wordt tot het bouwrijp maken ook nog
gerekend de aanleg van plantsoenen, begraafplaat-
sen e.d. tot een totale oppervlakte van niet minder
dan 118 ha. In de voorziening van plantmateriaal
wordt gezorgd door een speciale kweektuin, waar-
voor contact is onderhouden met 's Lands Planten-
tuin te Bogor.
Voor de verharding der hoofd-, primaire en
secundaire wegen wordt een uniforme verhardings-
wijze toegepast, welke geheel mechanisch wordt
aangebracht. Deze moderne methode van wegen-
aanleg, welke ik voor de oorlog bij wijze van proef
reeds in Djambi heb toegepast, doch overigens hier
No. 3 — 1950
te lande nog geen toepassing heeft gevonden, is in
het kort als volgt.
Met behulp van een motorgrader wordt in de op
profiel afgewerkte aarden baan een cunet gesneden,
ongeveer ter halver diepte van de gewenste ver-
hardingsdikte. De vrijkomende grond wordt aan
weerzijden van het cunet gedeponeerd. Daarna
wordt de ondergrond ingewalst, waarbij gemiddeld
g'erekend wordt op een capaciteit van 300 m- per
dag per wals. Hierna wordt met behulp van tippers
grind, sterk gegradueerd, in het cunet gedeponeerd
en daarna met behulp van motorgraders gemengd
met zand en de uit de ontgraving van het cunet
afkomstige laterietgrond. Onder toevoeging van
water wordt dit mengsel in twee lagen ingewalst,
waarvoor per wals een capaciteit gerekend wordt
van 200 m- per dag. Zodra deze onderlaag geheel
is afgewalst, wordt ze afgepaint met 1 liter asfalt
per m-. Hiervoor wordt gebruikt M.C. 2.
De mengverhouding van de onderlaag wordt em-
pirisch 'bepaald. In Kebajoran is de verhouding per
100 m-' gemiddeld gesteld op 15 m'' grind, 3 m'' zand
en 21/2 m'* grond.
De wegsloten worden mechanisch gegraven met
behulp van de motorgrader. Het geregeld onder-
houd geschiedt met behulp van koelies. "Ter voor-
koming van beschadiging door het verkeer wordt
het asfalthuidje licht afgezand.
Op de aldus tot stand gebrachte onderlaag wordt
wederom geheel mechanisch een asfaltbetonlaag
aangebracht met behulp van een Barber Greene
Finisher. Voor een beschrijving van deze machine
moge worden verwezen naar de daarover bestaande
brochures. De gang van zaken is als volgt.
Op een centrale plaats wordt het asfaltbeton
aangemaakt en vandaar met behulp van tippers
naar de Barber Greene getransporteerd. Deze ma-
chine heeft een laadbak, waarin de tipper al rij-
dende het asfaltmengsel lost. Bij een geregelde
aanvoer staat de Barber Greene derhalve niet stil
en laat al rijdende een licht aangestampte asfalt-
betonlaag op het wegdek achter zioh. Deze laag
wordt berekend op een dikte van 6 cm. en wordt
met licht nawalsen gecomprimeerd tot een dikte
van 5 cm.
Voor de praktijkanalyse is uit de tot nu toe op-
gedane ervaringen aangenomen, dat de machine
dagelijks 1.000 m. lengte kan leggen bij een breedte
van 3 m. of wel 3.000 m- bij een 8-urige werkdag
en uiteraard geregelde aanvoer van materiaal. Voor
de begroting van kosten is onderstaande voorlopige
analyse aangenomen.
Afschrijving of huur van de machine
8 X ƒ20,— ƒ 160,—
5 koelies ,, 12,50
1 voorman ,, 4,—
10 tippers a ƒ 6,40 per uur „ 520,—
onvoorzien voor discontinuiteit ,, 53,50
Totaal : ƒ 750,—
Dit komt dus neer op ƒ 25,— per 100 m^.
De eerste resultaten van deze wijze van wegaan-
leg laten zich zeer gunstig aanzien. Het wegdek
van asfaltbeton van het grove gesloten type is
stroef en zodra eenmaal de kinderziekten zijn over-
No. 3 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË n . 19

wonnen, kan een grote snelheid van aanleg worden hoofdingenieur bij het Rijksinstituut voor zuivering
bereikt. Voorzover thans te overzien valt, zal een van afvalwater, ir J. J. H o p m a n s , komt in een
aanvankelijk overwogen versterkte oppervlakte- artikel in het tijdschrift Bouw van 17 April 1948
behandeling van 150 liter asfalt en 0,5 cm. dikke tot de conclusie, dat zowel beerput als septictank
splitlaag op de asfaltbetonlaag niet nodig blijken op grove wijze tot bodem- en waterverontreiniging
te zijn. aanleiding geven. Wat de bodem betreft, doen ze
Volledigheidshalve volgt hieronder nog een com- ontstaan een stapelplaats van ziektekiemen, inge-
plete analyse van de kosten van de weg. huld en beschermd door slijkdeeltjes. Wat het wa-
ter betreft, vormen zij een centrum van versprei-
I. Voor het opbrengen, mengen en walsen van een ding van ziekte voor de mens en schade voor dieren
0,15 m. dikke grindlaag per 100 m- : en planten, welke in het water leven of daarmee in
15 m^' grind a ƒ 16,— ƒ 240,— contact kamen. Volgens hem zijn de principiële nade-
3 „ zand a ,, 16,— „ 48,— len van de septictank reeds lang door de deskundi-
2y2 „ grond a „ —,— —,— gen op dit gebied erkend.
mengen met behulp van een grader : Deze en andere overwegingen, zomede de adviezen
totaal 20 m- a ƒ 0,30 „ 6,— van het Departement van Gezondheid, hebben ertoe
walsen (walskosten gemiddeld per geleid, dat na herhaalde 'beschouwingen en bespre-
dag gesteld op ƒ 41,50 per wals) „ 20,75 kingen en ondanks de vele te overwinnen moeilijk-
lonen „ 33,25 heden besloten werd de nieuwe woonstad te voorzien
klein gereedschap en diversen ,, 2,— van een moderne riolering.
Totaal : ƒ 350,— Indonesië kent slechts weinig steden met een rio-
leringsstelsel en deskundigen op het gebied van
riolering waren niet te vinden. Daar de stedebouw-
II. Voor het opbrengen met een Barber Greene kundige opzet in verschillende opzichten de riole-
Finisher en het nawalsen van een asfaltbeton- ringsmogelijkheden bepaalt en orngekeerd de riole-
laag, dik 5 cm. per 100 m- : ring in een dergelijk geaccidenteerd kopjesterrein
6,— m-i steenslag a ƒ 20,— ƒ 120,— deze opzet niet onbelangrijk beïnvloedt, zou het
3,75 „ split a „ 25,— „ 93,75 ontwerp van het rioleringsplan dus feitelijk hand
0,45 „ zand a „ 13,50 „ 6,10 in hand moeten gaan met het ontwerpen van het
0,45 „ asfalt a „ 300,— „ 135,— stadsplan. Hiervan is evenwel niets gekomen. In de
mengloon 6m-' a ,, 5,— ,, 30,—• eerste plaats wegens personeelsgebrek op dit spe-
bediening, brandstof etc. ,, 6,— ciale terrein bij de planologische dienst, doch vooral
kosten Barber Greene, inch vervoer ook omdat voor een rioleringsplan meer uitgebreide
vanaf menginstallatie ,, 25,— en nauwkeurige opmetingen nodig zijn dan voor
kosten walsen ** „ 10,38 het stadsplanwerk. Wegens het aanvankelijke ge-
diversen ,, 3,77 brek aan opnemerspersoneel bleek de vervaardiging
Totaal : 7 430,— van goede en betrouwbare detailbladen een tijd-
rovende aangelegenheid. Toen deze geleidelijk aan
Voorzover thans bekend uit de verkavelingsplan- gereed kwamen, was het een gelukkige omstandig-
nen, zal in totaal op de wijze als hiervoren beschre- heid, dat het Hoofd van de Afdeling Irrigatie en
Assainering van het toenmalige Departement van
ven 492.000 m'-^ wegverharding moeten worden ge-
Waterstaat en Wederopbouw, ir H. K. v a n Z i j 11
maakt. Volgens het opgemaakte werkplan ligt het
d e J o n g , persoonlijk tijd en gelegenheid wist te
in de bedoeling in 1950 drie kwart van deze opper-
vinden om een definitief rioleringsplan op te maken.
vlakte gereed te maken. Het is 'hier wederom niet de plaats nader in te
gaan op de technische details van het plan. In
Kiolering. hoofdzaak komt het hier op neer, dat middels een
Een eerste eis van hygiëne is, dat men de vloei- watervang een hoeveelheid van 300 liter per se-
bare afvalstoffen van de menselijke samenleving zo conde spoelwater zal worden onttrokken aan de
snel mogelijk daaruit verwijdert en op een behoor- oostelijk aan het gebied grenzende kali Grogol. Met
lijke afstand van de bebouwing brengt. Uit de er- behulp van een pompstation zal dit water via een
varing en de omvangrijke literatuur, welke hierover gewapend beton-drukleiding tot op voldoende hoog
bekend is, valt te concluderen, dat het moderne niveau worden opgepompt en daarna worden inge-
standpunt ten aanzien van de behandeling van het laten. Om enig idee van de omvang van het werk
afvalwater is het tot stand brengen van de afvoer te geven, kan worden vermeld, dat niet minder dan
met behulp van een gecentraliseerd stelsel, d.i. met 9.500 m'* beton zal moeten worden verwerkt. In to-
een riolering, liefst onder gelijktijdige onschadelijk- taal zal 123 km. rioolbuis moeten worden gelegd,
making van het rioolvocht. variërend van 0 20/30 tot 0 60 cm., terwijl gere-
Bij stedebouw zal men eerst dan tot een gede- kend is op 3400 contróleputten.
centraliseerde behandeling van het afvalwater
overgaan, door toepassing van septictanks, infiltra- Op grond van de verwachting, welke tot voor
tiebedden en zinkputten, indien werkelijk geen kort bestond, dat mij enige ervaren ingenieurs ter
enkele andere practische mogelijkheid tot het ma- beschikking zouden worden gesteld, is reeds een
ken van een riolering aanwezig is. aanvang gemaakt met de aanleg van de riolering
Het oordeel van deskundigen over de doelmatig- in eigen beheerswerk. Het uitblijven van voor deze
heid van septictanks is merendeels ongunstig. De en andere werken geëigend hoger technisch persg-

II. 20 DE INGENIEUR IN INDONESIË
neel en het vertrek van de enige ter beschikking
staande ervaren ingenieur, heeft er evenwel toe ge-
leid, dat stagnatie in de uitvoering is ontstaan en
dat alsnog getracht moet worden het werk in aan-
neming te doen uitvoeren. Waar een werk van een
dergelijke omvang hoge eisen stelt op het gebied
van personeelsvoorziening en organisatie en de
tijdsomstandigheden niet gunstig zijn voor een aan-
besteding van een werk, waarvan de bouwtijd op
anderhalf tot twee jaar gesteld moet worden, is het
rioleringsvraagstuk een van de problemen, welke
nog moeten worden opgelost.
Watervoorziening.
Het probleem van de watervoorziening heeft
minder hoofdbrekens gekost. Hierbij is uitgegaan
van de gedachte, dat aan ieder huis in de nieuwe
stad uit een leidingnet water zal worden verstrekt.
Vanaf het begin heeft het in de bedoeling gelegen
het leidingnet aan te sluiten op dat van Djakarta.
Voorshands is zulks evenwel niet mogelijk,
daar Djakarta momenteel te kampen heeft met een
watertekort en de plannen tot opheffing van het
tekort het stadium van uitvoering nog niet hebben
bereikt. De snelste wijze om aan de grote waterbe-
hoefte van het verzorgingsgebied van Djakarta te-
gemoet te komen, zij het onvolledig, is gelegen in
het weder opnemen van het reeds in 1919 voorziene
en vlak voor de laatste wereldoorlog bijna ten uit-
voer gebrachte plan tot het capteren en aansluiten
van de bron Bantarkambing bezuiden Tjiawi, waar-
over de gemeente Djakarta waterrechten bezit. Om
verschillende redenen, waarvan er één is, dat deze
bron ten hoogste 160 liter per seconde zal kunnen
leveren in plaats van de oorspronkelijk gedachte
300 liter, is dit plan niet tot uitvoering gebracht
en is thans in studie een plan voor een rivierwater-
zuiveringsinstallatie uit de Tjisedane, nabij Karet.
In verband hiermede is het distributienet van de
waterleiding van Kebajoran ontworpen met de mo-
gelijkheid van een toekomstige aansluiting op de
installatie bij Karet. In afwachting daarvan moest
evenwel op andere wijze worden voorzien in de wa-
terbehoefte van de nieuwe stad en viel de keuze
voor deze overgangsperiode op artesisch water.
Voorlopig werden een negental artesische borin-
gen verricht, waarvan de eerste als standaardbo-
ring werd uitgevoerd door het Grondpeilwezen. Uit
het resultaat van deze boring werden de volgende
acht ontworpen en uitgevoerd door de N. V. Volker
Aanneming Maatschappij. Hiervan onttrekken twee
stuks het water uit de waterlagen op 210 m. bene-
den maaiveld, één uit die op 180 m., vier uit die
op 160 m. en één boring reikt tot op een diepte
van 110 m. Zoals uit gedane metingen gebleken is,
zullen deze boringen gezamenlijk ongeveer 900 liter
per minuut leveren, hetgeen voldoende geacht wordt
voor 15.000 consumenten. Voor het centraliseren
van de over het terrein verspreide waterproductie
is een laagreservoir van 400 m^ inhoud ontworpen.
Van hieruit zal een pompinstallatie het drinkwater
in het leidingnet onder de gewenste druk persen.
Een hoogreservoir zal hiervoor niet worden ge-
bouwd. Indien de gemeente Djakarta niet tijdig ge-
reed mocht komen met haar plannen tot verhoging
\
No. 3 — 1950
van de waterproductie, zal naar behoefte in de ko-
mende jaren kunnen worden overgegaan tot het ma-
ken van nog enige nieuwe artesische boringen.
Zodra aansluiting op het net van Djakarta plaats
vindt, zal wel gerekend moeten worden op de bouw
van een eigen hoogreservoir voor Kebajoran. Dit is
gedacht in het zuiden van de stad, waar het hoogst
gelegen terrein 28 m. boven zeeniveau gelegen is.
De aanvoerleiding naar dit hoogreservoir is, voor-
zover zij de stad doorkruist, reeds in het systeem
opgenomen. De hoofdleidingen, welke de verschil-
lende stadsdelen verzorgen, tappen hieruit af en
vertakken zich uiteindelijk in leidingen van kleinere
diameters. Door onderlinge verbinding der eind-
punten is gewaakt tegen het ontstaan van dode
einden. Het distributienet is berekend op een maxi-
mum uurverbruik van 180 liter per seconde.
Het stadsnet is geprojecteerd in buisdiameters,
variërend van 80 tot 350 mm., in geasfalteerde giet-
ijzeren uitvoering. Het is in het algemeen gelegen
in de bermen der primaire en secundaire wegen.
De dienstleidingen zijn geprojecteerd in gegalva-
niseerde leidingen van 2 en 11/2" en gelegen in de
achtergang (backlane) der huizenblokken.
De ervaring in Djakarta heeft geleerd, dat de
bedrijfswaardige levensduur van de gegalvaniseerde
pijpen belangrijk korter is dan die van gegoten
ijzeren buizen, mede doordat gebleken is, dat de
bodem op bepaalde plaatsen zeer sterk aantastend
werkt. De grondgesteldheid op Kebajoran is wat
dit betreft gunstiger. Bovendien zal worden getracht
in overleg met de I.G.E.M. de laatste bevindingen
ter voorkoming van een galvanische corrosie toe
te passen en wel door het buizennet met gelijkstroom
te polariseren.
De huisinstallaties, afhankelijk uiteraard van het
aantal tapkranen per woning, zijn ontworpen jn ge-
galvaniseerde pijpen van V2 en %".
In elke woning zal een watermeter worden aan-
gebracht ; voor de volkswoningbouw van het kam-
pongtype is gedacht aan waterverbruiksbegrenzers.
De aanleg van het waterleidingnet is vanzelf-
sprekend sterk afhankelijk van het binnenkomen
van de benodigde materialen. Reeds in November
1948 werden de eerste bestellingen geplaatst, met
als resultaat dat de eerste zendingen in de maan-
den Augustus t/m October 1949 werden ontvangen.
De aanleg is thans in volle gang en op verschillende
bouwblokken kon reeds worden overgegaan tot een
waterverstrekking van provisorische aard, d.w.z.
met aparte pompjes op diverse artesische boringen.
Electrificatie en Gas.
Zoals bekend verondersteld mag worden laat ook
de voorziening van electrische stroom van Djakarta
nog veel te wensen over. Ter gedeeltelijke opheffing
van het energietekort zijn momenteel bij Antjol en
bij Kebajoran z.g. noodcentrales in aanbouw. Ter
overbrugging van de periode tot het in bedrijf stel-
len van deze centrales, is een nood-hulpcentrale te
Kebajoran gebouwd, welke reeds nu stroom levert
aan de eerst gereedgekomen woningen van de nieu-
we stad. Hiermede is het uitermate grote voordeel
bereikt, dat de bewoners direct kunnen beschikken
over electrisch licht. De distributie van de energie
No. 3 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË
gebeurt door de I.E.G.M., waalrbij een voor Indone-
sië nieuw systeem zal worden gevolgd. De energie
zal n.l. onder een spanning van 3300 Volt over de
stad worden gedistribueerd via bovengrondse leidin-
gen. De masten zullen zoveel mogelijk in de back-
lanes worden geplaatst en worden voorzien van
masttransformatoren. Ten aanzien van de tarieven
werd overeengekomen, dat deze dezelfde zullen zijn
als die van Djakarta.
De voorziening van gas verkeert nog in een
stadium van studie en hoewel de Gasmaatschappij
grote belangstelling aan de dag gelegd heeft voor
het project, zijn er nog diverse factoren, onder
welke de voorziening van materialen, welke een
definitieve beslissing nog in de weg staan.
Woningbouw.
Wegens de schaarste aan bouwmaterialen, het
tekort aan geschoolde toekangs en uitvoerend per-
soneel en de hoge bouwkosten is het standpunt in-
genomen, dat het bebouwd oppervlak van de voor-
genomen woning-nieuwbouw aan grenzen gebonden
dient te zijn.
Hier staat tegenover, dat de bebouwing in eerste
aanleg een landelijk karakter zal krijgen door het
geven van ruimer erven dan bij een stedelijke be-
bouwing gebruikelijk is. Het idee van ruimte wordt
nog verhoogd door het maken van zeer brede wegen.
Uit een sociaal oogpunt brengt de toegrenzing van
de bouw het momentele voordeel mede, dat samen-
woning van meerdere gezinnen in één woning niet
meer nodig zal zijn. De landelijke bebouwing en de
toepassing van veel groen in het stadsplan geeft de
bewoners 'het evenzeer gewenste contact met de
natuur. Is in normale, bestaande verhoudingen van
steden hier te lande het percentage aan wegen,
plantsoenen e.d. ongeveer 30% van het totale stads-
areaal, in Kebajoran zal dit percentage bijna 50%
zijn.
Het eerste doel van de bouw van woningen van
overheidswege in deze nieuwe stad is niet alleen om
vele, doch ook om goede, menswaardige woningen
te bouwen binnen het raam van het financieel mo-
gelijke en in het eerste begin vooral aangepast aan
de werkelijke behoefte. Als gevolg van de momen-
tele, bijzondere omstandigheden in de stad Djakarta
is het percentage alleenwonenden als tijdelijk ver-
schijnsel aibnormaal hoog. Op basis van statistisch
cijfermateriaal is bij het ontwerpen van de eerste
2700 woningen zoveel mogelijk rekening gehouden
met de volgende, meer normale differentiatie :
Alleen- en samenwonenden 10%
Kleine gezinnen (1 of 2 kinderen) 30%
Gemiddelde gezinnen (3 of 4 kinderen) 30%
Grote gezinnen (5 of meer kinderen) 30%
Het probleem der huisvesting komt in feite neer
op het aantal bedden voor volwassenen (ouder dan
12 jaar). Alleenwonenden en echtparen zonder kin-
deren kunnen volstaan met 1 slaapkamer. Een klein
gezin heeft minstens 2 slaapkamers nodig enz. Bij
grotere gezinnen kan voor de oudere kinderen ge-
rekend worden op werk- en studeerruimte in één
of meer hunner slaapkamers. Bovengenoemde per-
centages en deze en andere overwegingen hebben
er toe geleid, dat de door het opbouwbureau gepro-
II. 21
jecteerde woningen zijn ingedeeld in woningen met
één, met twee en met drie slaapkamers. Voor de
grootste gezinnen is de oplossing gevonden in de
bouw van gekoppelde woningen, welke met elkaar
in verbinding staan. De praktijk van het ontwerp-
werk wijst uit, dat op deze wijze ook voor de klein-
ste woningen tal van aantrekkelijke plattegronden
mogelijk zijn.
Doel en streven blijft steeds om elk gezin een
eigen, apart op een erf staande woning te verschaf-
fen.
Het spreekt vanzelf, dat het particuliere initia-
tief, dat uit eigen middelen voor eigen bewoning
of voor belegging zal willen bouwen, niet star aan
deze normen gebonden zal zijn. Voor deze bouw
gelden uitsluitend de voorschriften van de speciaal
voor Kebajoran ontworpen bouwverordening. De
praktijk wijst overigens uit, dat ook de particuliere
bouwer vanzelf tot overeenkomstige plattegronden
en minimum-afmetingen komt als de opbouwdienst.
De aan de nieuwbouw te stellen technische eisen
zijn die van bewoonbaarheid, duurzaamheid en be-
perking van onderhoud. Wat de duurzaamheid be-
treft is bepaald, dat tijdelijke bouw niet wordt
toegestaan. Voor de kampongbouw is in het bijzon-
der ten behoeve van de autochtone bevolking, die
verplaatst moet worden, voorlopig een aantal van
600 woningen van semi-permanente bouw gebouwd.
Dit type woning is bestemd voor het minst draag-
krachtige deel der bevolking, zodat de bouwkosten
ervan zo laag mogelijk moeten zijn. Voor het
overige worden dus alle woningen uitgevoerd in
permanente constructie, dus van baksteen, beton,
bims'beton etc. Noodwoningen worden op Kebajoran
niet gebouwd.
Het aantal woningen, dat op dit ogenblik in daad-
werkelijke aanbouw verkeert, bedraagt ruim 2000
stuks. Hiervan is een duizendtal uitbesteed aan een
drietal aannemers. De resterende woningen worden
in eigen beheer uitgevoerd.
Bij het ontwerpen en bouwen in deze na-oorlogse
tijd moet er in zeer sterke mate rekening mee ge-
houden worden, dat men in het algemeen slechts
kan beschikken over tweederangs werkkrachten.
De arbeidsproductiviteit is belangrijk lager dan
vóór de oorlog. Middelen tot verhoging van de ar-
beidsprestatie als hoger loon, bijbrengen van vak-
kennis, ibijvoeding etc. hebben weinig direct effect
en kunnen slechts in beperkte mate met succes wor-
den toegepast, als men zich de tijdnood realiseert,
waarin de bouw moet plaats vinden. Alle bewerkin-
gen, welke nodig zijn voor de totstandkoming van
een woning, moeten dus óf machinaal óf zeer een-
voudig zijn met zo weinig mogelijk handgrepen. Het
te gebruiken gereedschap moet zo weinig mogelijk
verscheidenheid vertonen en de werkman moet niet
meer behoeven te denken dan waartoe hij in staat
is. Dit alles voert tot de conclusie, dat het werk,
d.i. de bouw van een woning in de meest letterlijke
betekenis van het woord, zichzelve moet bepalen.
Richting en dimensie eenmaal door de opzichter
vastgelegd zijnde, moet eenvoudige arbeid recht-
streeks naar de eindvorm leiden. Inkoop, aanmaak
en transport van bouwstoffen worden centraal ge-
regeld c:\ verzorgd door de opbouwdienst. Al het
II. 22 DE INGENIEUR IN INDONESIË
houtwerk van deuren, ramen en kozijnen, doch ook
van het kaphout, is bij de uitvoering in eigen be-
heer gestandariseerd en wordt in zo groot moge-
Ujke hoeveelheden aangemaakt in de eigen timmer-
fabriek te Kebajoran. Alle importmaterialen worden
centraal door de magazijnsdienst ontvangen en ge-
distribueerd. Bouwstoffen als dakpannen, bakste-
nen, bimsbetonstenen, rioolbuizen en alles wat zo
al meer voor de bouw van een woning benodigd is,
werden reeds geruime tijd verzameld, waardoor be-
reikt kon worden, dat de prijzen daarvan op enkele
uitzonderingen na vrij stabiel zijn gebleven.
Een en ander heeft ertoe geleid, dat voor de
bouw in eigen beheer voor de onder-aannemer
slechts o\erbleef het leveren van de arbeid. In feite
zijn dan ook rond duizend woningen aan totaal bijna
40 kleinere aannemers in loonarbeid uitgegeven.
Hierdoor ontstond een gezonde concurrentie. De
directie leverde alle benodigde materialen, waardoor
een mogelijkheid van wrijving tussen aannemers
over prijsopdrijving, bewaking tegen diefstal etc.
ten enenmale werd voorkomen.
Het spreekt wel haast vanzelf, dat een eerste
aanzet van de bouw van woningen op grote schaal
tot voordelen op 'bepaalde punten, doch ook tot
onverwachte tegenvallers op ander gebied heeft ge-
leid. Zo is het nog niet mogen gelukken de arbeids-
productiviteit in dit korte tijdsbestek in voldoende
mate op te voeren, waartegenover staat, dat op
verschillend gebied sprake is van een toename van
de vakbekwaamheid. Hierbij valt b.v. in de eerste
plaats te denken aan de timmerfabriek, waar thans
150 man te werk gesteld zijn, die practisch zonder
uitzondering zijn begonnen als ongeschoolde krach-
ten. Een andere indruk van de te overwinnen moei-
lijkheden geeft het waterleidingbedrijf, waar in het
allereerste begin een enkele toekang aanwezig was,
namelijk de opzichter zelve en thans reeds di-
verse ploegen bestaan van geroutineerde toekangs
en fitters. Hetzelfde verschijnsel deed zich voor bij
de meeste andere onderdelen, waar als vrij alge-
meen verschijnsel het feit zich voordeed, dat in het
begin de schakel ontbrak tussen de merendeels on-
geschoolde werklieden en de aanwezige middelbaar
technische krachten. Het zo belangrijke toezicht-
houdende, controlerende en uitvoerende lagere per-
soneel (werkbazen en mandoers) blijft evenwel nog
steeds in onvoldoende mate beschikbaar en er is
tijd voor nodig om dit manco door opleiding en
voorlichting aan te vullen.
Aanlegkosten en rentabiliteit.
In afgeronde cijfers kunnen de aanlegkosten
(zonder gebouwen) van Kebajoran in de volgende
hoofdposten worden samengevat :
Onteigening ƒ 16,— mill.
Bouwrijpmaken der
gronden „ 3,5 „
Primaire en secun-
daire wegen „ 6,25 „
Hoofdverbindingsweg ƒ 1,5 mill.
Kunstwerken in deze weg „ 1,2 „
Aanleg waterleiding „ 1,6 „
Aanleg riolering „ 4,8 „ Voorzover thans te overzien valt, is het totale
Totaal : ƒ 4,3mill."/'3()735milL
No. 3 — 1950
De investaties van 's Lands Waterkrachtbedrijven
en de Gasmaatschappij ten behoeve van de levering
van electrische energie, idem van de Bataviase Ver-
keersmaatschappij voor de aanleg van een eventuele
trambaan, doch ook de eigen investaties voor de
drinkwaterleiding kunnen in feite niet gerekend
worden tot de aanlegkosten van de nieuwe stad.
Deze nutsbedrijven behoren zich zelf geheel te be-
druipen, zij behoren in zich rendabel te zijn en wa-
ren dit in n,ormale omstandigheden ook als regel.
De kosten van onteigening, bouwrijp maken van
gronden incl. de aanleg van wegen, plantsoenen en
riolering, kortom de gehele stedebouwkundige uit-
rusting van een stad kan beschouwd worden als
een kapitaalsinvestatie in het grondbedrijf van de
gemeente. En bij een gezonde prijzenpolitiek van
bouwgrond komt op de duur ook dit geld terug.
Laten we de interstedelijke hoofdverbindingsweg
met de kunstwerken daarin buiten beschouwing,
dan kan dus gesteld worden, dat de bouw van Ke-
bajoran een in alle opzichten rendabel object kan
worden. Bij deze redenatie is uiteraard vooropge-
steld, dat de keuze van terrein en de wijze van open-
legging Kebajoran tot een gewild object maakt
voor de bouwers van woningen ca. Wat dit betreft,
kan thans reeds zonder enige reserve gezegd wor-
den, dat Kebajoran als nieuw wooncentrum een
succes zal worden. En dit leidt dus tot de conclusie,
dat het plan Kebajoran voor de Overheid behalve
een aantrekkelijke ook een door en door gezonde
kapitaalsinvestatie zal blijken te zijn.
Afgezien van de redenen, waarom de Overheid
vóórgaat in het bouwen van woningen, kan in dit
verband op deze plaats worden medegedeeld, dat
ook daarbij alleen sprake is van tijdelijke investa-
ties, daar deze woningen voor het volle pond worden
verkocht en wel zodanig, dat ook het renteverlies
in de verkoopprijs wordt verdisconteerd.
Grondbedrijf.
Het vaststellen van een prijzenpolitiek voor
bouwgrond voor een stad in aanbouw is een belang-
wekkende, doch uit de aard der zaak enigszins in-
gewikkelde en speculatieve studie.
De eerste moeilijkheid, welke zich hierbij voor-
deed, is te vinden in het voorlopige stadsplan, dat
feitelijk uitgangspunt behoort te zijn voor het
grondbedrijf. Hieruit zou moeten tolijken, hoe het
afgekochte terrein uiteindelijk zal worden ingedeeld.
En dit is in de praktijk helaas niet mogelijk. Stede-
bouwkunde is nu eenmaal geen exacte wetenschap
en een nieuwe stad of een belangrijke stadsuitbrei-
ding kan niet ongestraft in een planologisch keurs-
lijf gedrongen worden; integendeel, een stad in
aanleg is een levend organisme, dat alleen tot volle
bloei kan komen als de stedebouwer met dit feit
voortdurend rekening houdt. Het plan is bij voort-
during onderhevig aan tal van nieuwe inzichten en
invloeden, welke men niet zonder meer kan en mag
opzij zetten.
afgekochte gebied na de laatste wijzigingen als
volgt ingedeeld :
No. 3 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË
Volkswoningbouw 152,5 ha
Kleinwoningbouw 69,8 „
Villa's . 55,1 „
Bijzondere bebouwing 75,2 „
Flats 6,6 „
Toko's en winkels 17,— „
Industrie 20,9 „
Plantsoenen e.d. 118,4 „
Wegen 181,5 „
Randsawah's 33,— „
Totaal : 730,— ha.
Met de vordering der verdere detaillering en de
groei van het inzicht, in welke richting de stad zich
zal ontplooien, zullen bovenvermelde cijfers in de
komende jaren nog aan verschuivingen onderling
onderhevig zijn. Met inbegrip van de toewoningen in
verdiepingsflats, parkwoningen (bijzondere bebou-
wing), in of boven winkels en toko's en op industrie-
terreinen is het aantal gezinswoningen te stellen op
circa 12.500 stuks.
De aard van het bouwterrein bracht mee, dat er
vele en belangrijke wegen zijn ontworpen met
slechts éénzijdige bebouwing. Voor de toekomstige
bewoner is zulks zeer aantrekkelijk, doch het maakt
de bouwgrond uiteraard iets duurder. Voorts is er
veel stadsgroen ontworpen. Aan plantsoenen, we-
gen, sawahstroken e.d. wordt niet minder dan 46%
onttrokken aan de totaal beschikbare terreinopper-
vlakte. Met dit zeer hoge percentage komen de zui-
ver commerciële overwegingen in botsing met de
stedebouwkundige verlangens.
De kostprijs van bouwrijpe grond wordt, eenvou-
dig gesteld, bepaald door de volgende factoren :
1. Afkoopprijs van de grond, vermeerderd met
een percentage voor de uitgesplitste wegen,
plantsoenen etc. ;
2. De aan het Land te betalen koopsom, welke
gesteld werd op ƒ0,30 per vierkante meter
voor de in eigendom uit te geven percelen of
wel een vergoeding, berekend naar dit bedrag,
voor de met het recht van opstal uit te geven
grondstukken ;
3. De kosten van wegen, parken, plantsoenen,
riolering, enz. ;
4. De rente- en kostenopslag.
Bij redelijke benadering zijn de drie eerste facto-
ren bekend. Dit is evenwel niet het geval met de
laatste factor, daar het totale bedrag van rente- en
kostenopslag afhangt van de periode, dat de grond
onverkocht blijft. Deze kosten mogen niet worden
onderschat, daar zij de kostprijs van de bouwrijpe
grond opvoeren op basis van samengestelde in-
terest. Bij een percentage van 7% b.v. wordt deze
kostprijs in ruim 10 jaar verdubbeld. Het is dus
zaak grote voorzichtigheid te betrachten bij het
vasthouden van bouwpercelen. In normale omstan-
digheden is het in verband met de rente-opslag van
belang om de kapitaalsinvestering niet groter te
maken dan strikt noodzakelijk is, m.a.w. zij moet
ten nauwste verband houden met de jaarlijks te
verwachten grondverkopen.
In de zeer bijzondere omstandigheden, waaronder
de bouw van Kebajoran zich gaat voltrekken, is
II. 23
deze rente-opslag van uitermate groot belang en het
zal gewenst zijn, dat een en ander nauwgezet in het
oog gehouden wordt. Commercieel bezien is het ge-
wenst, dat de verkoop van gronden zo vlug moge-
lijk plaats vindt.
De praktische bedrijfspolitiek gaat uit van het
standpunt, dat de stadsaanleg zichzelf in zijn volle
omvang moet bekostigen; de stedebouwkundige uit-
rusting zal geheel worden verhaald op de bouw-
terreinen.
Nu is het duidelijk, dat de aanlegkosten van deze
uitrusting als regel ruimschoots kunnen worden
verhaald op reflectanten voor villabouw en voor
bouw ten behoeve van zakendoeleinden. Anders
wordt dit echter voor volkswoningbouw en voor
kleinwoningbouw. Ook in normale omstandigheden
zijn de winstmogelijkheden hier veelal onvoldoende,
zodat particulier initiatief niet verwacht kan wor-
den. Hetzelfde geldt voor terreinen voor openbare
doeleinden. Desondanks zijn de kosten voor het
bouwrijp maken van gronden voor diverse soorten
van bebouwingen niet zeer uiteenlopend.
Teneinde het uit sociale overwegingen te aan-
vaarden verlies op de goedkopere gronden te dek-
ken, zal men dus moeten komen tot een bepaalde
prijsdifferentiatie, waarbij winst gemaakt wordt op
de gronden voor de meer economisch draagkrach-
tigen. Een punt van overweging is nog of prijs-
reducties voor terreinen, bestemd voor de openbare,
sociale en godsdienstige gebouwen op het grond-
bedrijf moeten worden verhaald. Voorlopig is hier
wel op gerekend.
Voor de grondenexploitatie is uiteraard de be-
drijfsvorm gekozen. Op de wijze van administratie
en de gekozen tariefpolitiek zal te dezer plaatse
niet nader worden ingegaan.
In algemene zin kan worden gesteld, dat een
soepele verkooppolitiek vereist wordt en dat met
ruime blik tastenderwijs wordt aangevoeld, in welke
richting de ontwikkehng van Kebajoran zich zal
gaan voltrekken. Daar niet te voorzien is, in welke
richting de vraag naar gronden zich zal ontwikke-
len, zullen vaak commerciële overwegingen in bot-
sing komen met de stedebouwkundige en sociale
eisen en verlangens. Het is b.v. nog een open vraag,
of Kebajoran inderdaad zal voorzien in een behoefte
en vraag naar kamponggrond. De aanleg van ge-
heel nieuwe volkswoningcomplexen, welke niet aan-
leunen tegen reeds, bestaande kampongs, is een
experiment, hetgeen niet altijd gelukt is en tot grote
voorzichtigheid maant.
Wanneer men een stad bouwt ten behoeve van
een industrie, of wanneer men een forenzenstad
ontwerpt, dan is ten naaste bij bekend, hoe de sa-
menstelling en de financiële draagkracht der toe-
komstige bevolking zal zijn en ook al is dit dan
altijd nog tot op zekere hoogte speculatief, het
karakter van de nieuwe stad of van de uitbreiding
van een bestaande stad ligt in hoofdtrekken vast.
Dit nu is in feite met Kebajoran in het geheel niet
het geval. Planologisch is de stad gedacht als ,,self-
contained". De bevolking, die niet meer kan worden
opgenomen in de moederstad, moet in de satelliet-
stad haar woonplaats en uiteindelijk ook groten-
deels haar werkplaatsen vinden. De stad zal evenwel
II. 24 DE INGENIEUR IN INDONESIË
in de eerste tijd worden gebruikt als een woonkern,
waarvan de bewoners in hoofdzaak hun werk in
Djakarta vinden. Hoe lang deze eerste tijd zal du-
ren, valt niet te voorspellen. Evenmin is van te
voren te voorspellen, van welke economische draag-
kracht deze eerste bewoners zullen zijn. Mocht in
de praktijk van de uitvoering blijken, dat de minder
gesitueerden, om welke reden dan ook, niet in Ke-
bajoran wensen te wonen, dan zal ongetwijfeld de
natuurlijke groei meer in de richting van de betere
woningsoort gaan. Er zijn reeds nu tekenen in deze
richting.
Bij het aanvoelen van de richting, waarin de stad
zich zal gaan ontplooien, is een storende factor
aanwezig in de bijzondere tijdsomstandigheden. Ook
een onafwendbare eis, door de woontoestanden in
Djakarta opgedrongen, om grote aantallen wonin-
gen te blokkeren ten behoeve van de huisvestings-
organisatie, heeft men te aanvaarden met als ge-
No. 3 — 1950
volg, dat een organische groei wordt verstoord en
voor een deel onmogelijk gemaakt. In de grote aan-
tallen als volkswoningen te bouwen huiqjes zullen
de zich daarin niet blijvend thuis voelende beter
gesitueerden komen, aanvankelijk blij, omdat hun
de mogelijkheid tot gezinshereniging of apart wo-
nen geboden wordt, doch al spoedig ontevreden en
mokkend, omdat zij zich de bewoning anders hadden
gedacht. Hoewel over dit onderwerp nog veel meer
te zeggen zou zijn, wil ik volstaan met deze enkele
opmerkingen. Los van allerlei in dit opzicht storen-
de factoren, is het doel en de opzet van het voorstel
om een nieuwe stad te gaan bouwen niet geweest
het neerzetten zonder meer van een aantal huizen.
Naar mijn overtuiging is stedebouw ook ingenieurs-
werk en als zodanig bergt het in zich de verant-
woordelijkheid om het werk zo uit te stippelen en
te ontwerpen, dat het geheel harmonieus en effi-
ciënt is en dat het werk tot de uiterst bereikbare
grens economisch verantwoord is.

Ontstaan en groei van Kebajoran
(vervolg)
door
Ir E. W. H. C 1 a s o n.
Organisatie van de uitvoering.
Bij de opzet van het plan Kebajoran was men
er zich wel degelijk van bewust, dat de effectuering
van een plan van een dergelijke omvang in een
betrekkelijk gering aantal jaren slechts dan kans
van slagen heeft, wanneer daarvoor de gunstigst
mogelijke voorwaarden worden geschapen.
Nu liggen de te verwachten moeilijkheden bij
deze objecten in de eerste plaats en voor een be-
langrijk deel op organisatorisch terrein. In verband
daarmee werd gemeend, dat een zuiver ambtelijke
organisatie, welke gebonden is door allerlei voor
haar geldende bepalingen, niet zo soepel kan wer-
ken als voor een vlotte gang van zaken wel wen-
selijk is. Anderzijds diende evenwel de richtige
besteding van de gróte door het Land in het plan
te investeren bedragen te worden gewaarborgd.
Deze overwegingen hebben geleid tot de conclu-
sie, dat waar het Land in de Centrale Stichting
Wederopbouw beschikt over een orgaan, dat voldoet
aan beide gestelde criteria, het aangewezen is,
deze Stichting de uitvoering van het plan op te
dragen.
Een zeer belangrijke reden tot een dergelijke
opdracht was bovendien gelegen in de omstandig-
heid, dat het in de bedoeling lag om het overgrote
deel der nieuwe woningen af te stoten naar het
particuliere bezit, en wel op de voet van de sinds-
dien weer ingetrokken financieringsregelingen,
waarvan de toepassing plaats vindt onder de alge-
mene leiding van genoemde Stichting. Overigens
moet de uitvoeringsopdracht worden bezien tegen
de achtergrond van de te verwachten en te over-
winnen moeilijkheden op velerlei gebied, in ver-
711.4 (922-121-201.4) 728 : 333.1 : 625.8 : 628.1,2
band waarmee van de aanvang af aan de opdracht
een ruimere betekenis is toegekend, dan nodig zou
zijn geweest bij een beperking van de opdracht tot
de oplossing van zuiver bouw-technische vraag-
stukken.
Kebajoran wordt derhalve tot stand gebracht
door een stichting, welke volgens de regelen van
het privaatrecht is opgericht en bij haar optreden
overwegend die regels in acht moet nemen. Het
beleid wordt bepaald door het bestuur der stich-
ting.
De bouw van Kebajoran wordt mogelijk gemaakt
door de wijze, waarop de beschikking over de grond
werd verkregen van het Departement van Binnen-
landse Zaken. Voor een snelle afbouw is deze rege-
ling uitermate belangrijk en zelfs beslissend voor
het welslagen van het plan. Het gevolg is onder
meer, dat het stedebouwkundig aspect van de
nieuwe woonkern geheel aan de stichting ter re-
geling wordt overgelaten: geen gebruik van grond
voor industriële of andere zakelijke doeleinden dan
met toestemming van de stichting; geen bebouwing
of gebruik van de grond dan met instemming en
volgens voorwaarden van de stichting; rooilijnen,
bouw- en woningtoezicht van de stichting; kortom
de stichting als zodanig bouwt de gehele gemeen-
schap op en blijft haar beheersen door het mono-
polie over de grond.
Op de wijze, waarop de stichting de haar opge-
dragen taak tot nu toe vervult, is zij alleen naar
de vorm een privaatrechtelijke instelling; in wezen
is haar doel de behartiging van het openbaar be-
lang en om dit doel in het hoogst bereikbare tempo
in de kortst mogelijke tijd te bereiken, beschikt zij
II. 26 DE INGENIEUR IN INDONESIË
over betere middelen dan een eventueel stads-
bestuur.
Nu is het uitbreiden van een bestaande stad beter
en gemakkelijker tot stand te brengen dan het
bouwen van een geheel nieuwe stad, vooral bezien
uit een technisch oogpunt. Men kan immers op geen
enkele bestaande organisatie terugvallen en elk
onderdeel van het groeiend organisme moet telkens
opnieuw van de grond af worden opgebouwd. In
dit eerste begin van de opbouw is er uitsluitend
een zeer omvangrijke en moeilijke taak te verrich-
ten, welke, vooral wat de technische deskundigheid
en het organisatievermogen betreft, veel hogere ei-
sen stelt dan de zorg voor de uitbreiding en huis-
houding van een reeds gevestigde gemeente. Om
allerlei redenen is het dan ook onvermijdelijk, dat
juist in deze periode het zwaartepunt van het
bestuur berust bij de technische leiding en niet bij
een gekozen of aangewezen raad.
De eerste bouwperiode was gekenmerkt door een
opportunistisch aanpakken van alle problemen,
welke verband hielden met de wens om de nieuwe
stad in een zo snel mogelijk tempo tot stand te
brengen. In de gegeven omstandigheden was dit
de enig mogelijke methode van werken. Het werd
Maart 1949, alvorens voor dit omvangrijke werk de
eerste en enige ervaren ingenieur ter beschikking
kon worden gesteld. De taak werd nog belangrijk
verzwaard, doch anderzijds ook gestimuleerd, door-
dat in de aanvangsperiode der werkzaamheden een
uitgesproken ongeloof heerste in het welslagen
van het plan. Wanneer ik dan ook in mijn herin-
nering teruggrijp naar de zich steeds ophopende
problemen en moeilijkheden, welke in de in zoveel
opzichten verwarde tijdsomstandigheden van het
afgelopen jaar de bouw van een geheel nieuwe mo-
derne stad voor niet minder dan 100.000 inwoners
met zich heeft gebracht en nog brengt op het ge-
bied van planning, materiaalvoorziening, transport
en uitvoering, dan bekruipt mij een gevoel van hui-
vering bij de gedachte aan het ogenblik, dat ik de
euvele moed had een bouwprogramma voor 1949
te propageren, zonder enige positieve zekerheid te
hebben omtrent het kunnen beschikken over vol-
doende leidinggevend personeel op die momenten,
dat zulks het meest nodig zou blijken.
Wanneer thans erkend wordt, dat de realisatie
van de van te voren uitgestippelde plannen niet in
alle opzichten geslaagd is, dan blijft toch het po-
sitieve feit toestaan, dat zeer veel is bereikt en dat
het plan in grote lijnen heeft voldaan aan de ge-
stelde verwachtingen. Met als uitgangspunt de wil
om een werkelijke bijdrage te leveren voor de op-
lossing van het zo ernstige huisvestingsprobleem
van Djakarta en mij volkomen bewust van de ge-
varen en critiek, waaraan ik mij in verschillende
opzichten heb moeten blootstellen, ben ik bij de
volvoering van de plannen van het eerste bouwjaar
opzettelijk en welbewust uitgegaan van het in prin-
cipe uiteiaard onjuiste opportuniteitsbeginsel. Het
duurde tot het eind 1949, alvorens de personeels-
organisatie zover gegroeid was, dat hiervan gelei-
delijk aan kon worden afgestapt, zodat thans vast-
omlijnde en degelijk voorbereide plannen kunnen
worden opgemaakt.
No. 4 — 1950
Voor bijzonderheden betreffende het organisatie-
schema moge worden verwezen naar het hiertoij ge-
voegde overzicht, dat niet nader behoeft te worden
toegelicht.
In de aanvangsperiode viel bij de bouw van Ke-
bajoran het accent op de technische en financiële
zijde van het probleem volgens de opvattingen, zo-
als die bestonden bij het ontstaan van het plan tot
het bouwen van de nieuwe stad, m.a.w. wegen aan-
leggen, gronden bouwrijp maken, huizen houwen,
etc. De bestuurlijke zijde van het vraagstuk vond
niet dadelijk een bevredigende vorm. Weliswaar
werd reeds in Januari 1949 door de Gouverneur
van Djakarta de z.g. Kebajoran-Commissie geïn-
stalleerd, en wel ,,voor de coördinatie van de orga-
nisatie in het algemeen, die van het toestuur in het
bijzonder, de opzet, opbouw, inrichting als anders-
zins van de nieuwe stad Kebajoran, voorzover het
niet zuiver technische aangelegenheden betreft,
waarvoor de werkzaamheden zijn opgedragen aan
de Centrale Stichting Wederopbouw". Uit deze om-
schrijving blijkt, dat deze commissie uitsluitend een
coördinerende en adviserende taak heeft en der-
halve geen beslissingen kan nemen, niet zelfstandig
kan optreden. Hoewel deze commissie zeer nuttig
werk heeft verricht als contact-commissie, kan zij
bezwaarlijk als een bestuurscollege worden aange-
merkt, al heeft zij dan ook in vele opzichten het
werk van een dergelijk college verricht. Ook de
aanstelling van de heer J. Z w i e r , secretaris van
de Kebajoran-Commissie, tot uitsluitend voor Ke-
bajoran bedoelde Stedelijk Bestuursambtenaar, gaf
geen bevrediging, daar hem geen bestuursvoerende
taak was toebedeeld, doch uitsluitend een advise-
rende.
Ten aanzien van de staatsrechtelijke status van
de nieuwe stad is nog niets beslist. Officieel be-
hoort het areaal tot de Ommelanden van Djakarta.
Doordat de Residentie Ommelanden van Djakarta
werd ingesteld na afkoop van de gronden en na de
instelling van de Kebajoran-Commissie, heeft even-
wel de Resident Ommelanden in de praktijk weinig
of geen bemoeienis met de gang van zaken.
In technisch opzicht is bij wijze van spreken het
areaal van de nieuwe stad uit zijn omgeving ge-
licht, waarna het privaatrechtelijke karakter van
de Centrale Stichting Wederopbouw het mogelijk
maakte snelle beslissingen, snelle handelingen en
snelle resultaten te bereiken. Bij de bestuurlijke
organisatie is het niet mogelijk gebleken overeen-
komstige wegen te bewandelen en heeft de Keba-
joran-Commissie dank zij een uitstekende persoon-
lijke samenwerking met de Gouverneur van Dja-
karta en de plaatselijke bestuursambtenaren haar
coördinerende taak op dit terrein tot aan de uiter-
ste grenzen van haar bevoegdheden vervuld.
De stichting van een stad is niet het bouwen van
een aantal woningen, doch het vormen van een ge-
meenschap. De administratieve, sociale, culturele
en economische opbouw van deze gemeenschap zal
gelijke tred moeten houden met de stedebouwkun-
dige uitrusting en vormgeving. Wat het laatste
betreft, spreekt het vanzelf, dat een planmatige
stedebouwkundige opzet van de stad, zoals deze in
eerste aanleg is ontworpen door het Centraal Plano-
No. 4 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË
logisch Bureau, nodig is geweest. Doch het zal
evenzeer duidelijk zijn en zulks is in de praktijk
dan ook gebleken, dat een levende stad in opbouw,
waarvan onmogelijk alle groei-factoren zijn te voor-
zien, zich voortdurend zal moeten aanpassen aan
nieuwe technische, sociale en maatschappelijke ei-
sen. Wil de nieuwe stad tot een levende gemeen-
schap uitgroeien, dan kan dit alleen op vruchtdra-
gende wijze geschieden, indien de voorzieningen op
het punt van administratie, gemeentezorg en so-
ciale zorg in één organisatorisch verband worden
bekeken en uitgevoerd mét de voorzieningen van
de technische bouw.
Tot op dit ogenblik bestaat genoemd verband
hierin, dat de technische leiding van de bouw van
de stad èn het voorzitterschap van de Kebajoran-
Commissie bij steller dezes berust. In deze eerste
periode van de bouw heeft deze combinatie vooral
in technisch opzicht zeer bepaald een groot nuttig
effect gehad.
Nu men binnen een jaar tijds reeds zo ver ge-
vorderd is, dat de eerste gezinnen zich in Ke-
bajoran gevestigd hebben en de nieuwe stad in
versneld tempo een steeds toenemende bevolking
gaat krijgen, moet er van overheidswege gezorgd
worden voor de ontwikkeling en verzorging op
velerlei gebied van de nieuwe vestiging. Vanuit het
overbevolkte Djakarta zal men in het begin een
samenstromen van allerlei soort bevolking krijgen,
waarvan slechts een gedeelte blijvend zal zijn. Daar
er geen plaatselijke traditie is, zal het gemeen-
schapsleven slechts geleidelijk aan kunnen groeien,
doch men kan dit niet op haar beloop laten. Inte-
gendeel zal er juist in deze beginperiode in zeer
nauwe samenhang met het technisch-stedebouw-
kundig werk een omvangrijke en moeilijke schep-
pende taak te verrichten zijn om huizenblokken tot
levende wijkeenheden om te vormen, waar het goed
is om te wonen. De coördinerende Kebajoran-Com-
missie zal uit moeten groeien, of plaats moeten
maken voor een lichaam met uitvoerende bevoegd-
heden.
Bij het zoeken naar en de beoordeling van de
meest doelmatige organisatievorm voor de stich-
ting van een nieuwe stad is lering te trekken uit
elders opgedane ervaringen.
Bij de drooglegging en in cultuurbrenging van
de Wieringermeerpolder in Nederland werkten de
Directie van de polder, bij wie de technische uit-
voering berustte, en de vijf randgemeenten, welke
met de bestuurszorg waren belast, enige jaren
naast elkaar en dit bracht in de praktijk vele be-
zwaren mede. Men vond tenslotte de oplossing in
de instelling van een openbaar lichaam, „De Wierin-
germeer", waarin de verdere inpolderingsarbeid en
incultuurbrenging, beheer van staatseigendommen,
waterstaatszorg en bestuurszorg waren gecoördi-
neerd. Dit openbaar lichaam was bedoeld als een
overgangstoestand, welke zou eindigen, zodra een
normale gemeente en een normaal waterschap zou-
den kunnen worden ingesteld. In 1930 viel de polder
droog, op 1 Januari 1934 bedroeg het aantal in-
woners ca. 1800, in 1941 vond de instelling van de
gemeente Wieringermeer plaats.
II. 27
Een belangrijk experiment van na de oorlog is
de stichting van een nieuwe stad in Zuid-Afrika
,,Vanderbijl Park" door de South Africa Iron and
Steel Corporation (Iscor), een particulier concern
dus. Hier delegeerde de overheid het grootste deel
van de gemeentelijke taak aan de door de Iscor
ingestelde ,,Maatschappij tot Openbaar Nut", het
lichaam, dat verantwoordelijk was voor de stich-
ting van de stad van 250.000 inwoners. De verorde-
nende bevoegdheid bleef echter aan overheidsorga-
nen opgedragen.
De Engelse tuinsteden Letchworth en Welwyn
zijn tot stand gebracht door rechts-personen, die
volgens de regels van het privaatrecht zijn opge-
richt en bij hun optreden uitsluitend die regels in
acht hoefden te nemen. Hun beleid werd als bij
iedere N.V. bepaald door aandeelhouders, commis-
sarissen en directie.
Het oprichten van nieuwe steden op privaatrech-
telijke basis is in de toekomst van Engeland echter
niet meer te verwachten, nu in 1946 de New Towns
Act van kracht is geworden. Deze wet bepaalt, dat
voor elke nieuwe stad een ,,development corpor-
ation" (te vertalen als ,,openbaar lichaam") zal
worden opgericht. Een dergelijke ,,corporation"
krijgt verschillende bevoegdheden: het maken van
een plan voor de nieuwe stad, het kopen en ontei-
genen van de grond, het bouwen van woningen,
het uitvoeren van werken en het verschaffen van
water, gas en electriciteit. Verder bevat de wet
uitvoerige bepalingen over de opheffing van de
,,corporations" als hun taak: het stichten van een
nieuwe stad, in hoofdzaak vervuld is. Op deze wijze
wordt dus te kennen gegeven, dat men de afwijking
van de normale toestand zoveel mogelijk wil be-
perken door de aan de ,,corporations" toegekende
bevoegdheden terstond, als de nieuwe stad op gang
is gekomen, weer aan de gemeentebesturen terug
te geven.
Overal werden in de beginne dezelfde moeilijk-
heden ondervonden bij het onderbrengen van de
administratieve en sociale opbouw in één organisa-
torisch verband met de technische bouw_ en overal
werd de behoefte gevoeld aan één leiding, die vooral
in de aanvang uitgebreide bevoegdheden moest
hebben op alle gebied en die onder de gunstigste
voorwaarden kon werken.
Om aan deze ook bij de bouw van Kebajoran
ondervonden moeilijkheden het hoofd te bieden,
bleek het vormen van een hechtere organisatie
hoogst urgent. Er wordt thans teveel naast elkaar
gewerkt, aangezien de uitvoering van de door de
Regering opgedragen taak berust bij twee instan-
ties : de Centrale Stichting Wederopbouw, wat de
technische en financiële kant betreft, en Binnen-
landse Zaken, wat de administratieve en sociale
zijde aangaat.
Hoewel aan de persoonlijke samenwerking van
de diverse functionarissen niets ontbreekt, blijkt
het tooh niet mogelijk door coördinatie via de Ke-
bajoran-Commissie met haar beperkte taak-om-
schrijving de synthese van alle werkzaamheden,
welke voor de stichting van de stad verricht moe-
ten worden, te bewerkstelligen. Al het werk dient
 ir. 28 DE INGENIEUR IN INDONESIË No. 4 — 1950

in één organisatorisch verband te worden verriclit Slotbeschouwingen.

en zowel in de leiding als bij de uitvoering moet In voorgaande bladzijden heb ik enkele elementen
een strakkere organisatie een gunstig resultaat van ontstaan en groei van de nieuwe woonkern bij
hebben in de voortgang van de technische en ad- Djakarta aan een beschouwing onderworpen. Enige
ministratieve opzet en opbouw van de stad. ogenschijnlijk onbelangrijke onderwerpen werden
Deze organisatie zou gevonden kunnen worden meer uitvoerig, andere meer spectaculaire zaken
aoor de vorming van een zelfstandige gemeenschap meer vluchtig en vele elementen in het geheel niet
op de voet van artikel 123, lid 2 van de Indische behandeld. Weinig is vermeld over technische de-
Staatsregeling, bestuurd door een Raad, die in tails. Over beproefde dan wel in toepassing ge-
hoofdzaak bestaat uit deskundigen, die betrokken brachte prefabs is evenmin gerept als over zoveel
zijn bij de bouw en de organisatie van de stad. Op andere, bij de uitvoering van het project opgedane
deze wijze wordt in de Raad een nauwe coördinatie ervaringen. De behandeling van het onderwerp is
verkregen tussen de Stichting en het Bestuur, derhalve allerminst uitputtend geweest. In het voor-
waardoor de organisatie èn uitvoering van de plaat- gaande zijn genoegzaam naar voren gekomen de
selijke bestuurszorg, sociale zorg, culturele zorg, omstandigheden van tijdnood en personeelsgebrek,
enz., gelijke tred kan houden met de bouw van de
waaronder de poging gedaan is om alles wat alzo
stad en waardoor tevens rekening kan worden ge-
met de bouw van een stad te maken heeft, onder de
houden met de bijzondere eisen, welke een stad in
knie te krijgen. Mijn medewerkers en ik zijn er ons
aanbouw stelt.
van bewust, dat fouten werden gemaakt, welke
Bedoelde zelfstandige rechtsgemeenschap zou een voorkomen hadden kunnen worden, indien er meer
voorloopster zijn van de later te vormen stadsge- tijd geweest was om een zuiver en helder tot in
meente, in verband waarmee zoveel mogelijk aan- details uitgewerkt beeld te verkrijgen van de te
sluiting is te zoeken bij de bepalingen der Stads- bouwen nieuwe stad.
gemeente-ordonnantie. Zij zal verdwijnen, zodra de
stad gereed zal zijn om als een levende gemeenschap Wij zijn er evenwel nóg meer van overtuigd, dat
te functionneren. In afwachting daarvan berusten wanneer deze tijd ons gegeven had kunnen worden,
bij haar derhalve dezelfde bevoegdheden, bemoei- de stad vermoedelijk nimmer gebouwd zou zijn en
ingen en verrichtingen, welke krachtens de Stads- zeer zeker niet zoveel bereikt zou zijn als nu het
gemeente-ordonnantie of andere wettelijke voor- geval geweest is. In verschillende opzichten heb ik
schriften ook berusten bij reeds bestaande stads- m ern uitzonderlijke positie verkeerd en als gevolg
gemeenten en hunne organen. daarvan een hechte organisatie kunnen opbouwen.
Voor het bestuur van de stadsgemeenschap zullen Het noodlot van elke gouvernementele bemoeienis
drie organen kunnen worden ingesteld: de Raad, is evenwel, dat het een ambtenaar niet toegestaan
waaraan in verband met het feit, dat hij geen ver- is om fouten te maken, met het gevolg, dat op zeker
tegenwoordigend karakter draagt, de naam ,,Be- moment noodgedwongen de organisatie zodanig
stuursraad" is gegeven, het College van Dagelijks moot gaan werken, dat een ieder gedekt is en snel-
Bestuur en de Voorzitter. heid en onafhankelijkheid van handeling verloren
De Bestuursraad bestaat uit ten minste vijf en dreigt te gaan. Dan moeten hemel en aarde bewogen
ten hoogste negen leden. Een klein deskundig col- worden om b.v. een verantwoordelijke kassier enkele
lege is voor deze stad in aanbouw het meest aan- honderden guldens kwijt te schelden, welke op vrij
gewezen, opdat snel en efficiënt de nodige maat- duidelijke wijze door een derde werden ontvreemd.
regelen en beslissingen kunnen worden genomen. M.a.w. wordt de ambtelijke inmenging geleidelijk
Een zekere speling is genomen om de mogelijkheid aan zo groot, dat een vergelijking met een normaal
te openen mettertijd ook vertegenwoordigers van commercieel bedrijf niet meer mogelijk is.
de inwoners van Kebajoran in de Bestuursraad op De bouw van Kebajoran vindt plaats in een pe-
te nemen. riode, waarin Indonesië bezig is op allerlei gebied
Het College van Dagelijks Bestuur bestaat uit grote veranderingen te ondergaan. Eén van de za-
drie leden. De Voorzitter van de Bestuursraad is ken, welke bij de regeringsautoriteiten een zeer
lid, tevens Voorzitter van het College van Dage- grote belangstelling heeft, is het probleem van de
lijks Bestuur. De twee andere leden worden zo moge- „housing". Voor de oplossing van de ontzaggelijke
lijk aangewezen uit die leden van de Bestuursraad, problemen, waarvoor men zich in dit opzicht ge-
die een belangrijk deel van hun dagtaak aan de steld ziet, is Indonesië helaas onvoldoende uitgerust
arbeid in Kebajoran kunnen geven. De benoeming wat personeel betreft. Het experiment van de bouw
van de leden van beide colleges is in handen van van Kebajoran is leerzaam geweest en daar deze
de Regering gelegd op voordracht van de Secreta- bouw slechts een zeer bescheiden bijdrage levert
rissen van Staat voor Binnenlandse Zaken en voor tot de oplossing van het huisvestingsprobleem van
Waterstaat en Wederopbouw. Djakarta, hoop ik, dat voorgaande beschouwingen
De begroting voor het jaar 1950 van de in te van nut mogen zijn bij het entameren van nieuwe
stellen stadsgemeenschap Kebajoran is geheel projecten op het gebied van stedenbouw. En dan
voorbereid door de Kebajoran-Commissie. zal de conclusie moeten zijn, dat men in de gewij-
Het heeft in de bedoeling gelegen om ultimo 1949 zigde omstandigheden de wijze van het tot uitvoe-
een stadsgemeenschap als hierboven omschreven bij ring brengen van stedelijke projecten aan deze nog
ordonnantie in te stellen. Als gevolg van de sou- niet geheel overzichtelijke omstandigheden zal moe-
vereiniteitsoverdracht is het desbetreffende voorstel ten aanpassen.
evenwel niet meer in behandeling genomen
 N

1—
t/l

Begrotingen
z c
at c

Stadskaart
Kartering
LU

Mutaties
Q &^ 01
Z
LU
S ü >
z O cS
Is! z
CD

<

S
S S b
VI
S- a
, ^ «s o 1
» o

H
'S
o

p
^
tó
p c

n a 4J
c

^ \ ™ -5^ c
r
O)
C
c
0,

jwnjp
?"5 i

gena
0) c

ntsoe
c O)
o
en P Xi z 1- aj
M C
0) o
" ü Ê
0 4 : J? 3 o « Q.
è o
1— Cü > CL K. CD h^ o < t2 5 O

1^

<
< n
12; o
2
C5
H a
»; o z
»1< o - • ^ '
N
<
a / O
<
H
B ' z
^cc ' / . t^

H
\
'S
VI
MMER-
ABRIEK

'S 1- u-
«
o

53
05
a
o 13

;?;
bl
3
o S
• * *

m
n u
> Ml H
T!
o u
> ö
bJO

'S t c c H
s 'SOJ

3 m
o.
Hl dl O o
fl. 30 DE INGENIEUR IN INDONESIË
SlecIebouwKunaige beschouwingen over net te Louwen
huisvestingscentrum bij Kebajoran
door
Prof. ir J a c. P. T h i j s s e
Het grote woningtekort te Djakarta maakte een
aanvulling in de woningbehoefte op grote schaal
noodzakelijk. Binnen de gemeente was zulks
moeilijk te verwezenlijken, omdat men daar niet be-
schikte over aaneengesloten exploiteerbare bouw-
terreinen, die bouwerij in serie mogelijk zou maken,
waarbij bij uitstek het totstandkomen van woningen
op economische basis en in snel tempo realiseer-
baar is.
Noodgedwongen zocht men dus buiten de gemeen-
tegrens naar daarvoor geschikte terreinen, waarbij
men aan twee tegenstrijdige voorwaarden hoopte te
kunnen voldoen.
De eerste voorwaarde betreft een ligging niet te
ver van de stad, omdat althans in de eerste
tijd de nieuwe vestiging bestemd zal zijn voor wer-
kers in de moederstad.
Aan de andere kant wil men de nieuwe vestiging
in de toekomst liefst niet zien als een buitenwijk
van Djakarta, of als een voorstad, of zelfs als een
forenzenstad, doch wel als een zelfstandige eenheid,
met eigen sfeer, met eigen middelen van bestaan,
los van de moederstad, met eigen bestuur,
zoals men dit in andere landen bij de satellietsteden
aantreft.
Het feit, dat de eerste voorwaarde noopt tot een
ligging slechts op enkele km afstand van Djakarta,
zal in de toekomst zeker de tweede voorwaarde
bemoeilijken (normaal liggen de satellietsteden min-
stens 15 km van de moederstad verwijderd). Doch
men zal goed doen althans alles te doen, dat tot
deze onafhankelijkheid kan meewerken.
Zo zal het strikt nodig zijn, dat men de nieuwe
vestiging middels een zo breed mogelijke agrarische
strook blijft scheiden van het stedelijk areaal van
Djakarta. Voorts zal men moeten trachten aan in-
stellingen, die niet aan Djakarta gebonden zijn, een
plaats te geven in de nieuwe stad, zodat daarin
arbeidsmogelijkheden zoveel mogelijk worden uitge-
breid.
Of men er in de toekomst in slagen zal om de
nieuwe stad haar zelfstandig karakter te geven en
het dus een echte satellietstad te doen zijn, is af-
hankelijk van de toekomstige omstandigheden en
van het beleid der overheid.
Bij het maken van het stadsplan is men wèl van
deze veronderstelling uitgegaan en er is dus een
stad ontworpen, die in eigen behoeften volledig zal
kunnen (moeten) voorzien.
Welke deze behoeften precies zullen zijn is vaag
en onzeker, zoals dit eigenlijk bij elk stadsplanwerk,
dat op lange toekomsttermijnen gebaseerd is, zich
steeds voordoet. Zelfs zijn de onzekerheden in dit
geval in verband met de tijdsomstandigheden op
politiek en economisch gebied nog extra groot. Dit
leidt ertoe, dat men bij de geleidelijke totstandko-
ming van de nieuwe stad doorlopend een open oog
No. 4 — 1Ö50
heeft te houden voor eventueel wijzigen of consoli-
deren van de omstandigheden, wat wijziging van
het verdere gedeelte van het ontworpen stadsplan
tengevolge kan hebben, zodat het geheel steeds weer
opnieuw wordt aangepast aan de zich veranderende
omstandigheden.
Het axioma, dat een stadsplan niet star mag zijn
en zich (zonder de grote lijn te verliezen) moet
voegen naar gewijzigde omstandigheden, zal hier
zeker in grote duidelijkheid naar voren moeten ko-
men.
Zo zal de omvang van het aantal inwoners en
de samenstelling naar de aard ervan van invloed zijn
op de oppervlakten van de te reserveren bestuurs-
en kantorenkern, van de commerciële kern en van
wijken voor bedrijf. Ook zal die samenstelling van
de bevolking naar de aard van invloed zijn op de
verhouding tussen winkels en toko's, op de groot-
ten van passars en die van verschillende recreatie-
gebieden.
Overtuigd van deze vaagheid, heeft men getracht
in het stadsplan een grote mate van elasticiteit te
bereiken. Bij de duidelijke wijkverdeling heeft men
om de bestuurs-, kantoren- en commerciële wijk, die
alle reeds ruim zijn opgezet, als een ring een groen-
strook ontworpen, die het verschuiven van de grens
van de stadskern mogelijk zal maken.
Om deze groenstrook zijn de woonwijken ontwor-
pen, die volgens de principes van de wijkvorming
(wijkgedachte) als eenheden met een zekere zelf-
standigheid met eigen centrum zijn behandeld.
Deze wijken worden begrensd door de voornaam-
ste hoofdverkeerswegen en liggen hier dus tussen.
Het ligt in de bedoeling, dat deze wijken zodanig
zullen worden geoutilleerd (buurtpassars, eigen
scholen, wijk-toko's, poliklinieken, enz.), dat voor
de dagelijkse levensbehoeften de vrouwen en kinde-
ren niet gedwongen zijn deze wijken te verlaten.
Deze woonwijken zijn in een ring om de stadskern
gegroepeerd ; zij zijn alle voor meerdere en mindere
uitbreiding vatbaar. Eventueel zal in de toekomst
een tweede ring van wijken om de eerste kunnen
worden toegevoegd. Voor de woonwijken bestaat dus
evenzeer een grote elasticiteit. Hetzelfde geldt voor
de industrie, die men zich gedacht heeft Noord-
westelijk en Westelijk van het ontworpen gedeelte
aan de oostzijde van de bestaande spoorlijn.
Vereist is een vlotte verbinding van het nieuwe
vestigingscentrum met de stad Djakarta, althans
voor de eerste periode, waarbij het forenzenwezen
duidelijk zal spreken. Dit wordt bereikt door een
rijweg voor snel- en langzaam verkeer, die vanuit
de omsluiting van de stadskern langs een zeer kort
tracé naar Weltevreden is geprojecteerd, o.a. aan-
sluitend op Koningsplein West. Voorts heeft men
nog de mogelijkheden van het railvervoer, waartoe
de bestaande baan van de halte Kebajoran naar de
No. 4 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË II.

(Herhaling van de figuur uit het vorige nummer).

II. 32 DE INGENIEUR IN INDONESIË
ringbaan van Djakarta de eerste mogelijkheid biedt.
Verder zijn nadere plannen in studie voor verbete-
ring van deze treinverbinding, terwijl ook de moge-
lijkheid openstaat voor het maken van een tramlijn.
Een en ander moet nog bestudeerd worden.
Heeft men de vrijheid om de woonwijken naar
ontwikkeling van de omstandigheden uit te voeren,
zo zal men eveneens de inrichting van deze wijken
in overeenstemming met de te verwachten bevol-
king moeten ontwerpen. Hierbij is het weer zeer
ongewis, welke sociale groepen de stad in de toe-
komst zullen bevolken en hoe de verhouding in aan-
tal van deze groepen ten aanzien van elkaar zullen
staan.
Het is opvallend, dat vele buitenstaanders zich de
nieuwe vestiging denken bestemd in hoofdzaak voor
de financieel krachtige bevolkingsgroepen ; bij het
ontwerp heeft men juist integendeel gedacht aan in
hoofdzaak de financieel zwakken, aangezien het wo-
ningtekort in Djakarta en omstreken voor deze
groep het allernijpendst is.
Wel heeft men ook gronden voor villa- en flat-
bebouwing in het nieuwe plan gereserveerd, doch in
verhouding zijn deze slechts klein. In de eerste tijd
zal men ook niet veel activiteit betreffende de ruime
villabouw kunnen verwachten en het lijkt niet uitge-
sloten, dat men het voor de financieel krachtigen
gereserveerde areaal in de toekomst, afhankelijk van
de welvaartsomstandigheden van het land, nog zal
moeten verkleinen.
Toch zullen ongetwijfeld in de naaste toekomst,
zolang de stad nog het karakter van forenzenstad
zal dragen, ook de financieel krachtigen in de nieu-
we stad een onderkomen zoeken en vinden, zij het
dan ook in een behuizing, die in normale gevallen
voor hen te sober en te krap zou zijn.
Vergeleken bij de woontoestanden te Djakarta zal
het volledig ter eigen beschikking hebben van een
klein, eenvoudig huisje in de nieuwe stad bij velen
de prioriteit verkrijgen ; vooral wanneer men het
verblijf daarin als iets tijdelijks beschouwt.
Maar in de toekomst zal men toch moeten ver-
wachten, dat de nieuwe vestiging een stad zal wor-
den voor merendeels weinig kapitaalkrachtige be-
volking en in ieder geval een geprononceerd Indo-
nesische stad.
Nu heeft men zich af te vragen, welk karakter
zo'n Indonesische stad in deze tijd zal moeten ver-
krijgen. Dat men het daarover niet eens hoeft te
zijn, blijkt wel zeer duidelijk uit de tegengestelde
D e toekomstige Javaanse sta( naar aanleiding van liet
stadsplan voor Kebajoran
door
Ir V. R. v a n R ( m o n d t
Dit artikel is de omwerking van een vriendschap-
pelijke brief aan de heer S o e s i 1 o na de publicatie
van het ontwerp voor de satellietstad Kebajoran in
de Lukisan Mingguan van 20 Februari j.l. Al te
gedetailleerde en persoonlijke opmerkingen zijn weg-
No. 4 — 1950
opvattingen van de stedebouwkundige M. S o e s i 1 o,
die het ontwerp grotendeels behandelde en de bouw-
kundig inspecteur van de Oudheidkundige Dienst, Ir
V. R. v a n R o m o n d t . Het is opvallend, dat hier
niet het ras-criterium, doch de levensinstelling
maatgevend blijkt te zijn.
Het is hier de westerse technicus, die verlangt
naar de or,'.'!:; traditionele beslotenheid van de oud-
Javaanse stad, terwijl de Oosterling de eisen van
het moderne dynamische leven royaal tegemoet
treedt.
Do kaart toont duidelijk de verbindingsweg met
Djakarta, die in een lusvorm het Bestuurs- (kanto-
ren) en een deel van commerciële centrum omsluit.
Voorts is aangegeven het hoofdwegenstelsel,
waarbij men de uitvalswegen naar het westen (sta-
tion Kebajoran) en het oosten (Oude Buitenzorgse
weg) kan onderscheiden en tevens de verbindingen,
buiten de kern van de stad om, tussen Djakarta en
het gebied bezuiden de nieuwe stad en tussen Dja-
karta en het oude Kebajoran.
Verder blijkt, nuttig gebruikmakend van de ter-
reinformatie, een aantrekkelijke oppervlakte aan
groenstroken, parken en sportterreinen in het plan
te zijn ondergebracht ; belangrijk is hierbij het in-
voeren van speelterreinen in de woonwijken, ook in
die van de financieel-zwakken.
Voor bedrijven is van het afgebeelde gebied wei-
nig grond gereserveerd. Slechts in enkele zuidelijke
blokken heeft men aan kleine industrie gedacht.
Wel ligt het in de bedoeling om, hierboven vermeld,
in het gebied, gelegen tussen de ontworpen woon-
stad en de spoorlijn, terreinen voor industrie te
bestemmen. Uiteraard is huisindustrie, mits van
geringe omvang, ook in de woonwijken toegestaan
(batikindustrie).
Het is de vraag of de nieuwe bevolking van de
woonstad eventueel gedeeltelijk een arbeidsveld zal
kunnen vinden in de sterk geïntensiveerde batikin-
dustrie-gebieden van Kebajoran en van Karet, die
op zeer korte afstand van het woongebied zijn gele-
gen. Dit zal de toekomst moeten leren. Planologisch
zou men het eerste toejuichen en het tweede zoveel
mogelijk moeten vermijden, aangezien wèl met het
bestaande Kebajoran banden mogen worden gewe-
ven, teneinde tezamen tot een zelfstandig geheel te
groeien, terwijl de gewenste zelfstandigheid van de
nieuwe stad t.a.v. Djakarta zich juist verzet tegen
gemeenschapsbanden tussen een deel van de moeder-
stad en de nieuwe gemeenschap.
gelaten, terwijl veel door gezamenlijke besprekingen
werd verhelderd. Daarbij bleek het verschil in uit-
gangspunt van onze beschouwingen ook enige uit-
breiding hier en daar wenselijk te maken. Als niet-
stedebouwkundige kan ik mijn betoog niet baseren
No. 4 — 1950 DE INGENIEUR IN INDONESIË
op enige vorm van research noch verwijzen naar de
ontegenzeggehjk uitgebreide literatuur. Het zal blij-
ken, dat dit ill de lijn ligt van mijn beschouwing,
die minder stedebouwkundig dan wel cultuurhisto-
risch genoemd zou kunnen worden.
Het scheppen van een geheel nieuwe stad is een
unieke gelegenheid om deze een volmaakt eigen ka-
rakter te geven. Karakter, waarin zich niet alleen
de functionele zijde weerspiegelt, maar waar ook het
wezen van de bewoners in teruggevonden kan wor-
den. Voor een Indonesische stad zou dat betekenen,
dat de vorm zich aansluit aan de Indonesische
samenleving. Het beeld, dat deze samenleving ver-
toont, is echter nog zeer onduidelijk en maakt de
indruk van een maatschappij in overgang. De ver-
schillende bevolkingslagen ondergaan innerlijk, door
invloeden van buiten, kleinere of grotere verande-
ringen, er heeft een acculturatie-proces plaats van
oosterse en westerse levensvormen. De persoonlijke
visie op de afloop van dit proces bepaalt voor een
groot deel de opvattingen, welke men bezit ten aan-
zien van de toekomstige vorm, waarin de Indonesi-
sche cultuur zich zal uiten. Daarom leveren deze,
nog grotendeels ideële en min of meer speculatieve
veronderstellingen nog onvoldoende grond om nu
reeds een toekomstbeeld op te bouwen.
Er zijn bij zulk een ontmoeting van twee culturen
steeds twee polen te onderkennen, waartussen zich
de krachten bewegen, assimilatie en verwerping.
Momenteel zien we in de hogere, meer intellectueel
gevormde groepen Indonesiërs een merkbare ver-
westering optreden, terwijl de minder bedeelde klas-
sen nog weinig beïnvloed zijn. Zo mag men aanne-
men, dat de tegenwoordige gang van de Indonesi-
sche cultuur bewust naar het Westen is gericht, in
ieder geval op het buitenland aanstuurt. Men zoekt
daarbij naar een synthese tussen Oost en West, die
nog lang niet gevonden is en ook niet gevonden kan
worden, zolang de grote massa niet in de beweging
betrokken wordt. De grote m.assa, die in zijn logge
traagheid de stabiliserende werking van het vlieg-
wiel uitoefent op de rusteloze beweging van de
motorische intellectuelen.
Bij de moderne stedebouw is het nu logisch, dat
voor deze reeds min of meer westers georiënteerde
groep ook wijken worden geschapen, waar de stede-
bouwkundige ideeën uit het Westen in zijn verwerkt.
Maar dan zou het ook geheel in de lijn liggen om de
meer Indonesisch gebleven lagen te groeperen in
meer Indonesisch gedachte stadsgedeelten. Hierte-
gen nu verzet zich klaarblijkelijk de leidinggevende
groep, die met onmiskenbaar idealisme de massa be-
vrijden wil uit de ban, waarin deze gevangen schijnt.
Het komt me voor, dat hier, in deze houding ten op-
zichte van de ontwikkeling van de Indonesische cul-
tuur, het verschil ligt in de opvatting omtrent de
toekomstige Indonesische stad tussen mij en de ont-
werpers van Kebajoran. Hieronder zal dan het
beschouwen verlaten worden, om meer feitelijk de
stof te behandelen.
Reeds werd er op gewezen, dat de meer intellec-
tuele Indonesiërs zich veel van de westerse gewoon-
ten hebben eigen gemaakt, zodat het volkomen aan-
vaardbaar is om voor hen een levensmilieu te schep-
pen, dat bij deze visie aansluit. De overgrote meer-
II. 33
derheid van de bevolking, de arbeidende klasse,
daarentegen verkeert nog vrijwel geheel met zijn
gedachtensfeer binnen de landelijke grenzen van de,
zij.het dan vaak verproletariseerde, kampong. In
iedere Indonesische stad is dit landelijke de door-
slaggevende factor, waardoor die typische stem-
ming verkregen wordt, welke zo'n stadsgedeelte
onmiddelijk als iets eigens, iets nationaals doet ken-
nen. Er kan geen ogenblik sprake van zijn hierin
iets achterlijks te zien. In alle steden ter wereld
vinden we naast het internationale beeld der door
de welgestelden bewoonde buurten, juist in dfe wij-
ken der lagere bevolkingsgroepen het nationale
karakter het zuiverste uitgedrukt.
Het is deze sfeer, welke ik in het ontwerp voor
Kebajoran zo node mis. Wanneer we aannemen, dat
de noordelijke en westelijke sectoren voor meer
westers georiënteerde bewoners zijn bestemd, dan
had ik graag in de zuider- en oosterwijken een meer
aan de Javaanse steden ontleende vormgeving en
indeling gezien. De scherpe verdeling in voor deze
onderscheiden bevolkingsgroepen bestemde stads-
gedeelten houdt mede verband met hun uiteenlo-
pende levensgewoonten. Het door elkaar wonen van
volkomen anders gestemden veroorzaakt vooral in
een tropisch klimaat, waar een groot gedeelte van
het leven zich buitenshuis afspeelt, ongetwijfeld een
gevoel van onvrijheid, omdat men zich in zijn ge-
dragingen bekeken voelt, zich onbegrepen weet.
Wenden we nu onze blik naar de door de prak-
tijk gegroeide Javaanse stadsplattegronden. Men
krijgt daarbij de indruk, dat de steden eigenlijk uit
niets anders bestaan dan uit tegen elkaar aange-
legde, besloten wijken, die gegroepeerd zijn om een
centrale hoofdfiguur, waarmee ze door een regel-
matig wegenplan zijn verbonden. De kampongs zelf
worden niet door de wegen doorsneden, maar zijn
er door omvat. De erven binnen de wijken zijn smal
en diep en vaak helaas door economische omstan-
digheden volgebouwd met woningen voor familiele-
den of zelfs voor willekeurige medebewoners. Oor-
spronkelijk waren de erven door muren omgeven,
zoals nu nog op Bali te zien is en waarvan op enkele
plaatsen op Java nog duidelijke sporen zijn terug
te vinden. Alles wekt de indruk, dat men zich in
een intieme omgeving af wil zonderen, waar men
zich onder vertrouwde ogen vrijelijk kan bewegen.
Het is deze zelfde neiging, welke tot de zekere
beslotenheid van de kampong voerde. Wanneer we
iets dieper op de zaak ingaan, dan waren het twee
factoren, die tot wijkvorming aanleiding gaven. Het
zich scharen om een aanzienlijke figuur, waarmee
men zich door verwantschap of om andere reden
verbonden voelde, of het bezit van gemeenschappe-
lijke interessen door het uitoefenen van een zelfde
bedrijf of handel, waardoor men zich van gelijke
levenshouding wist.
De buiten het kader dezer collectiviteiten vallende
groepen vonden hun woonplaats langs de hoofd-
wegen, tenzij zij zich eveneens samentrokken in
eigen kamp (Chinese kampen). Zo trok de kampong
zich terug van de verkeerswegen, welke van buiten
naar het centrum voeren en die geflankeerd zijn
door winkels, warenhuizen en vermaakgelegenhe-
den, ook de passars sluiten er bij aan. Midden in
II. 34 DE INGENIEUR IN INDONESIË
de stad ligt de alun-alun, het grote veld, waar vorst
en volk elkaar ontmoeten, waar men tezamen-
stroomt bij feestelijke, zowel plechtige als verma-
kelijke gelegenheden, waaraan het bedehuis is
gelegen, waar in één woord het culturele leven van
het volk zijn meest directe uiting vindt.
Dit was de structuur van de oude Javaanse stad;
tegenwoordig zijn de twee bovenste groepen weg-
gevallen. Voor het éénhoofdige bestuur kwam de
Raad; kraton of kepatihan werden vervangen door
het kantoorgebouw en de alun-alun verloor zijn
r.antrekkelijkheid als contactplaats tussen top en
basis der feodale pyramide, verwerd tot een plein.
Aanzienlijken en gegoeden hebben Europese ge-
woonten aangenomen en wonen in westerse huizen
in een villapark. Hierdoor ging veel van het typisch
Indonesisch karakter van de steden verloren,
slechts de kampong heeft er veel van bewaard,
hoewel ook hier de dingen anders zijn komen te
liggen. De gemeenschappelijke binding vindt zijn
oorsprong niet meer in een gezamenlijke afhanke-
lijkheid aan een persoon of bedrijf, maar nog slechts
in het behoren tot een klasse, die van de mindere
man.
Wanneer ik nu een gedachte uit het modern ste-
debouwkundig denken van het Westen wil aanhalen,
dan is dat minder om de daaruit voortvloeiende
vormgeving, maar om de geestelijke instelling,
welke daaruit spreekt en die ook hier van kracht
blijft, al zal de realisering in tastbare vormen hier
een andere zijn. We nemen ons citaat uit hetzelfde
artikel als Prof. T h y s s e aanhaalde in „de In-
genieur in Indonesië" van Maart 1949, II, p. 15,
nl. „De ötreekstad", door ir S. J. v a n E m b d e n.
Daarin wordt het volgende naar voren gebracht:
,,Eerst in onze tijd wordt een poging ondernomen,
die in beginsel uitgaat van de 'behoeften en noden
van allen. De menselijke gemeenschap van vandaag
wordt verondersteld een ieder, zonder uitzondering
te bevatten, een ieder wordt voor zijn deel mede
verantwoordelijk gesteld voor het geheel". — ,,Dit
is een nieuwe opvatting, waarop de stedebouwer
zich voor zijn werk dient te baseren. Zijn held is
niet langer de Vorst, of de adel, of de rijkdom, of
de gezeten burgerij; zijn held is de man van alle
dag".
Voor Indonesië is dit een revolutionnaire gedach-
te, de bevolking was hier nimmer bijzonder in tel,
maar het is de verwerkelijking van de waarlijk de-
mocratische idee, die de inzet vormt van het heden-
daagse gebeuren. De stad niet langer bovenal een
schepping van verkeer en techniek met hun harde
eisen, maar in de eerste plaats een woonplaats,
waar men zich zelf kan zijn, in de grootte of de
kleinte, welke bij ieder past. Men kan bij het zoeken
naar een vorm voor de uitvoering van deze nieuwe
opvatting uitgaan van een geconstrueerde toekom-
stige levensinstelling van de ,,man van alle dag",
gebaseerd op een gehoopte en verwachte opheffing
van de massa in westerse zin. Doch men betreedt
hierbij, zoals reeds werd betoogd, een speculatief
pad en miskent de kracht en de waarde van het
eigen geestelijk leven der massa. Die krachtige, In-
donesische, in dit geval Javaanse, onderstroom, die
onbewust in allen leeft onder welke uitheemse vor-
No. 4 — 1950
men ook; die vroeger de Hindu-invloed heeft door-
broken en ook nu weer te voorschijn zal treden als
de binding met het Westen losser wordt. De wes-
terse cultuur bezit vele mooie en navolgenswaardige
elementen, maar zij is eigen aan het Westen; het
Oosten heeft zijn eigen waardevolle, Specifieke vor-
men. Juist in het aanvaarden van oneigenlijke
waarden ligt het gevaar van de verdeeldheid, de
verscheurdheid van een samenleving en speciaal do
grote massa kan dat niet verwerken.
Nu betekent dit alles, niet, dat ik een voorstan-
der zou zijn van een klakkeloos copiëren van de
traditionele vormen, maar wel van een levend hou-
den van die zo levende sfeer van gemeenschap in
eigen besloten milieu, waarin het verloren geraakte
centriun teruggevonden kan worden in een binnen
deze kampong gelegen veld of plein, waaraan de
voor de wijk belangrijke gebouwen zijn gelegen, als
bestuurskantoor, lagere school, polikliniek, moskee
of langgar enz. Men heeft er gelegenheid om samen
te komen en uitdrukking te geven aan dat commu-
nale gevoel, dat deze groepen eigen is. De wijk
wordt buiten het verkeer gehouden, niet alleen het
grote verkeer, dat naar buiten de stad voer, maar
ook van het stadsverkeer, zodat we echt stille
straten krijgen. Alle verkeer loopt langs de grote
wijkblokken, waar de meer geavanceerden wonen
kunnen, waar echter niet een strook van iets 'beter
bedeelden a.h.w. het gebrek aan welstand binnen
de kampong mag maskeren. Mindere welvaart is
geen schande en een stadsbeeld wordt niet ontsierd
door een eerlijk vertoon van alle facetten van het
stedelijk leven. Langs de hoofdverkeerswegen zul-
len als van zelf zich de neringdoenden scharen, de
toko's en de winkelhuizen, de passar's en de ver-
maakgelegenheden.
De nadruk werd hier gelegd op de arbeiderswij-
ken, omdat hier de grondslag leeft der samenleving.
Daarbij gingen we na hoe deze bevolkingsgroep het
daar ,,senang" zou hebben. Voor de beter gesitueer-
den dachten we aan meer westers gekleurde wijken,
terwijl het centrum, zoals ook de ontwerpers het
reeds schiepen, in twee delen uiteen valt, een be-
stuurscentrum en een centrum voor de detailhandel.
Grotere zaken met meer gesloten karakter omvatten
beide centra, waardoor een soort city gevormd
wordt. Op één ding wil ik nog wijzen, n.l. dat het
plein in het bestuurscentrmn nooit m.i. de alun-alun
zal kunnen vervangen, omdat de ideologie, welke er
achter staat, een andere is. Dit was één der redenen,
waarom ik de kampongs recreatievelden toedacht,
waar men zich verenigen kan als groep.
Het zal de indruk wekken, alsof ik alle vooruit-
gang wens tegen te houden uit gehechtheid aan het
verleden, dat ik de Indonesische cultuur wil plaat-
sen in de museumsfeer van de interessante beziens-
waardigheid. Niets is minder waar, maar ik begeer
deze diepgewortelde, waardevolle beschaving niet
overdonderd te laten worden door de spectaculaire
effecten van een uitheemse levensbeschouwing, die
hier niet eigen is. Ik wil de beschaving een kans
geven om zich rustig te bezinnen en in een eerlijke
krachtmeting zelf te bepalen wat men behouden en
wat men overnemen zal. Op het ogenblik bestaat
No. 4 — 1950 . DE INGENIEUR IN INDONESIË
het gevaar, dat men niet, zoals ik in liet Makas-
saarse „Boediaja" van Mei 1947 reeds uitdrukte,
„de stormloop (zal) kunnen weerstaan van de voor
de tropen toch eigenlijk minder passende bouw-
kunst (in dit geval stedebouw), die met een arsenaal
van reeds geijkte vormen en constructies de aan-
val al lang heeft ingezet". Want deze kans bestaat
er, dat een onvoldoende culturele weerstand gebo-
den kan worden tegen de reeds volledig doorge-
dachte stedebouw der westelijke landen., Om me-
zelf nog eens aan te halen wil ik eindigen met in
korte trekken weer te geven, wat ik in 1940
schreef in het supplement Triwindoe-boek voor
Z. H. M a n g k o e N e g o r o VII (p. 264, overge-
nomen in Locale Techniek, 10e jrg. — 1941 —, p.
113) toen ik de toekomst der Javaanse bouwkunst
besprak. Het wetenschappelijke doordenken der
technische problemen, met het daarbij behorende
vastleggen van vormen en constructies, heeft het
Westen een voorsprong gegeven boven die landen.
Naschrift
door
M. S o e s i 1 o.
In het bovenstaande artikel van de heer Ir V. R.
v a n R o m o n d t blijkt tot mijn genoegen, dat de
meeste punten van zijn oorspronkelijke kritiek,
v.z.v. •deze door gezamenlijke besprekingen reeds
verhelderd werden, achterwege zijn gelaten.
De heer v a n R o m o n d t is het tenslotte toch
met mij eens geworden, dat de Indonesische maat-
schappij zich thans richt naar een synthese tussen
Oost en West, hoewel deze synthese naar zijn me-
ning „nog lang niet gevonden is en ook niet gevon-
den kan worden zolang de grote massa niet in de
beweging betrokken wordt".
Hij ziet de Indonesische maatschappij voorlopig
nog gesplitst in twee groepen, namelijk de „ver-
westerde" intellectuelen en de grote massa, die min
of meer nog traditioneel is gebleven.
Hij stelt dan ook voor om in de nieuwe stad
Kebajoran een tweeledige voorziening te geven:
namelijk moderne wijken voor de meer westers ge-
oriënteerde groepen en voor de grote massa wijken,
naar de eigen traditie ingericht.
Dit is naar mijn mening bezwaarlijk. Een tradi-
tionele aanleg vereist uiteraard een ruimere be-
bouwing met grote erven. De ervaring met de grote
steden in Indonesië heeft ons geleerd, dat zodra
de oorspronkelijke traditionele sfeer doorbroken
wordt door een intensieve verstedelijking (gevolg
van een Westers georiënteerde samenleving), de
Indonesische bevolking ook economisch niet in
staat meer is om haar huisvesting naar haar oude
gewoonten in te richten.
De verstedelijking brengt met zich mee stijging
der grondprijzen boven de agrarische waarde en
gebiedt rationalisatie in het gebruik der gronden.
De grote massa in de stad kan wegens haar ge-
H. 35
waar nog volkomen traditionele Wegen worden be-
wandeld, en het een voorraad van gedachten en
materiaal verschaft, die met gulle hand aan de we-
reld ter beschikking wordt gesteld. Daarbij werden
moderne eisen gepropageerd, waaraan door de nog
niet voorbereide gemeenschappen niet zonder meer
kan worden voldaan, terwijl de westerse oplossingen
voor het grijpen liggen. Het gevolg hiervan is het
overnemen van oneigenlijke vormen en het prijsge-
ven zonder m.eer van het eigene. Eerst wanneer men
door een studie van het specifiek eigene, in dit ge-
val van de Javaanse stedebouw, de daaraan ten
grondslag liggende waarden heeft leren kennen en
doorgronden, is men bevoegd om hiertegenover de
westerse visie te plaatsen en zijn keuze te doen.
Reeds nu ten gunste van een van beiden te beslis-
sen, of een samenwerking te verwachten, waarbij
een van beiden een al te dominerende plaats zou
innemen, zou een gevoelig cultvmrverlies ten ge-
volge kunnen hebben.
ringe economische draagkracht geen grote erven
verwerven, evenmin een ruime woonruimte.
Het is m.i. niet juist, dat ,,in iedere Indonesische
stad het landelijke de doorslaggevende factor" zou
zijn. In de gebieden, waar een traditionele sfeer
zich nog voldoende kan handhaven, zijn er in de
kampongs inderdaad nog landelijke aspecten, doch
stellig is dit niet het geval bij de grote steden, zoals
Djakarta, Semarang, Surabaja enz.
In de traditionele sfeer is de maatschappelijke
structuur — zowel cultureel als economisch — we-
zenlijk anders dan in de grote steden, waar een
westers georiënteerde samenleving de boventoon
heeft. De collectieve gezindheid, welke zoveel eco-
nomische moeilijkheden in de Indonesische samen-
leving kan opvangen, is in de desa's en de kleine
steden in het regentschap nog niet geheel doorbro-
ken. Het is daar bijvoorbeeld nog mogelijk zijn wo-
ning te bouwen in „gotong rojong", d.i. coöperatief
tegen geringe betaling. Waar men niet bij mach-
te is een erf te kopen voor een woning, verleent
men gaarne hulp door hetzij voor niets, hetzij tegen
lage huur een plaats te geven op zijn erf. Dit en
het feit, dat de Indonesiërs zeer behoudend zijn wat
betreft het erfbezit — geneigd zijn dit bezit als een
,,pusaka" te beschouwen — vormen hoofdzakelijk
de redenen, waarom in die gebieden de erven nog
zo ruim kunnen zijn.
Een dergelijke traditionele samenleving bestaat
evenwel niet meer in een stad als Djakarta en in de
vestigingscentra in de omgeving van Djakarta, aan-
gezien de bevolking — en voor wat betreft de sa-
tellietstad Kebajoran de „te verwachten" bevol-
king — economisch en cultureel een reeds vergevor-
derde westerse beïnvloeding heeft ondergaan.
II. 36 DE INGENIEUR ÏN INDONESIË
De heer v a n R o m o n d t schijnt bevangen te
zijn door de vrees, dat de ontwerpers van Keba-
joran te veel naar westerse normen hebben gegre-
pen en te weinig waardering hebben getoond voor
de cultuur van het land. Wat hij gaarne zou willen,
is, dat deze cultuur ruime gelegenheid wordt gege-
ven om in elke Indonesische stadsaanleg tot uiting
te komen. Wat dit laatste betreft, zijn wij volkomen
aan de zijde van de heer v a n R o m o n d t , doch
de weg, die wij bij dit streven bewandelen, is schijn-
baar anders dan die door hem gevolgd.
In de beschouwing van de heer v a n R o m o n d t
prevaleert kennelijk de ideële voorstelling, alsof
de oud-Javaanse cultuurvormen, voor welk deel
van Java dan ook, nog altijd de juiste uitdrukking
zouden kunnen geven aan het maatschappelijke le-
ven van de betrokken bevolking. Wanneer de heer
v a n R o m o n d t met het geven ener beschrijving
van de oud-Javaanse stadsaanleg slechts bedoelt
een uitgangspunt te willen geven voor een moderni-
sering van de Javaanse stedebouw, dan zou daar-
aan nog slechts ontbreken een afdoende aanwijzing,
hoe dit stedebouwkundig volledig te verwerken in
het plan Kebajoran, zonder te kort te doen aan
alle andere belangen, welke voor de plaats over-
wegen.
Zijn suggestie voor een creatie van afzonderlijke
wijken met een ,,meer aan de Javaanse steden ont-
leende vormgeving en indeling" lijkt een eenvoudige
opgave, doch is zoals gezegd bezwaarlijk door te
voeren. Buitendien is dit m.i. in beginsel al niet
.•juist. Een stad behoort een eenheid te zijn, zowel
maatschappelijk (sociaal-economisch) als in de be-
tekenis van een culturele schepping. Zij behoort
geen gespleten karakter te vertonen.
Voor de verwerking van eigen culturele waarden
hebben wij dan ook de oplossing gezocht in een
synthese tussen Oost en West, voor alle onderdelen
van het stadsplan gelijkelijk en met inachtname van
No. 4 — 1950
alle stedebouwkundige factoren, zowel de principiële
als die, gegeven door de plaatselijke omstandig-
heden.
De geprojecteerde wijkcentra, bestaande uit een
speelveld met daaromheen gegroepeerd een school,
een kliniek, een woning en een kantoor voor de
wijkmeester en eventueel een buurtpassar, een toko
en een ,,langgar" voldoen m.i. aan de eisen van oud
en nieuw, voorzien in een intieme traditionele sa-
menleving evengoed als in de moderne „wijkge-
dachte". Deze details van het stadsplan heeft de
heer v a n R o m o n d t kennelijk over het hoofd
gezien. Dat wij bij de verkaveling der wijken en in
het wegensteisel vormen hebben gekregen, welke
enigszins afwijken van de traditionele — doch even-
min zuiver westers zijn —, is een logisch gevolg
van die synthesegedachte. Elke vernieuwing van
cultuur heeft twee gevaren te omzeilen: renaissance
enerzijds en halfslachtigheid anderzijds. Beide mis-
sen innerlijke waarde.
De ontwerpers van Kebajoran mogen misschien
niet geheel geslaagd zijn in het houden van de juiste
koers tussen die twee gevaren heen, doch dit is een
risico, dat elke ontwerper behoort te aanvaarden.
Wanneer wij inplaats van Kebajoran zouden heb-
ben moeten behandelen Djokja, Solo, Tjilatjap of
de een of andere plaats met een nog overwegende
traditionele sfeer, dan zouden wij in de synthese
het traditionele zeker meer hebben laten spreken,
doch daarbij in elk geval steeds voor ogen houden-
de, dat de Indonesische maatschappij bezig is zich
te hervormen tot een nieuwe maatschappelijke
structuur — gericht naar een meer internationale
maatstaf —, welk proces wordt verhaast door de
gebeurtenissen van de laatste 7 jaren.
De historie heeft ons geleerd, dat na elke revo-
lutie een tijd komt van culturele herleving en cul-
turele expansie.