LOCALE TECHNIEK

• INDISCH BOUWKUNDIG TIJDSCHRIFT •

TECHNISCH ORGAAN V/D VEREENIGING VOOR LOCALE BELANGEN
7e J A A R G A N G MAART-
NUMMER 2 REDACTIE: MEDEWERKERS: APRIL 1938
Ir. H. A, Breuning, R. Moeh. R. Abikoesno, I r . A. L. H. R.
Enoch, G. van Galen Last, I r . Gerla, I r . R. Heida, G. Hendriks,
Thomas Karsten, J . C. de Keyzer, Prof. Dr. Ir. C. P . Monn, I r . F.
J h r . I r . C. Ortt, I r . A. Polder- M. Razoux Schultz, Dr. F. J .
vaart, I r . R. E. Kerkhoven. J . van Rijn, I r . R. M. Sarsito,
A d r e s voor alle J. M. H. T i m m e r m a n s , I r . E. A. A d r e s voor adver-
brieven en stukken Voorneinan, I r . H. Westbroek. tenties :
betreffende Redactie Reclamebureau
en Administratie: Secretariaat* Correspondent in Nederland ,,K o l f f"
Bouxnanlaan 3, Boumanlaan 3, Bandoeng. Ir. J. A. Verhoef. Petjenongan 72,
Bandoeng-. Batavia-C.
UITGAVE: STICHTING ,,TECHNISCH T I J D S C H R I F T "
Het blad verschijnt tweemaandelijks; de leden der Vereeniging- voor Locale Belangen en van den Ned.-Indischen Architecten
Kring ontvangen het gratis.
Abonnement voor met-leden f 6.— p . ] . , losse numn:iers f 1.25 p . £t.
INHOUD: Opmerkingen (Onze Interlocale Hoofdwegen, Jeugdsportterreinen) — Semarang als Congresstad, door
Mr. H . E. Boissevain — Semarang m Vogelvlucht: I. Ter Inleiiing, door i r . H . Westbroek; I I . Semarang als Woonstad,
door M r . H . E . Boissevain; I I I . Semarang als Industriestad, door i r . H . T h . Baldinger; IV. De Waterleiding, door
B . J . Schuil; De Veeartsenijkundige Dienst, door d r . F . J . van Rijn; VI. De Semarangsche Brandweer, door i r .
H . Westbroek; VII. De Luchtbeschermingsdienst, door i r . H . Westbroek; VIII. Het Pasarw^ezen in S e m a r a n g , door i r .
H . T h . Baldinger — Twee Semarangsche Kantoorgebouviren, door i r . Thomas Karsten — Iets over de centrale P a s a r ,
door i r . Thomas Karsten — Openbare Reiniging van Bevolkmgscertra m Ned.-Indie, door i r . J a c . P . Thijsse J r . —
Mededeelingen — Berichten.

rip""!^''^"*"*'^''^'' Nederlandsch-Indische Spoorweg Maatschappij, aan Bodjong te Semarang. Dit gebouw is één van
tPrt^^h '"O'^e''"'^ "cantoren, die in Indiü werden opgericht. Het ontwerp is afkomstig van het Nederlandsche archi-
tectenbureau van wijlen Prof. Klinkkamer en üuéndaj^.
prrhiJ°t^''^^l'"^ \^" galerijen aan de buitenzijde is het gebouw voor het tropische klimaat zeer geschikt. De
inmiHHp r*" ^''^^gt een zeer verzorgd en voornaam karakter. Al zijn de opvattingen op het gebied der bouwkunst
noo vorm''^"^"'" S^^'J^'g^, zoo blijft dit gebouw toch in het Semarangsche Stadsbeeld een karakteristieke

I 25

OPMERKINGEN
Onze Interlocale Hoofdwegen.
De N. I. Weoenvereeni^iriii heeft op haar laatste
jaarvergadering, op 9 April te Bandoeng, een zeer
belangrijk onderwerp aan de orde gesteld: Ir. H. I.
Privé, van het Departement van V. & W., sprak
over de hoofdwegen op de Buitengewesten en hun
toekomstige ontwikkeling, Ir. J. J. Jonker, van den
Provincialen Waterstaat van West-Java, over die
van ons hoofdeiland.
Dat deze onderwerpen ook voor Indië van bij-
zonder groot belang zijn, behoeft nauwelijks be-
toog. De ontzaggelijke toename van het wegver-
keer over de geheele wereld heeft overal, en ook
hier te lande, de sociale beteekenis van de wegen-
stelsels enorm verhoogd, maar tevens de eischen
die eraan worden gesteld zeer verzwaard. Daar-
door zijn niet alleen de vraagstukken, die daarbij
thans moeten worden onderzocht en opgelost,
zeer veel gecompliceerder en omvangrijker ge-
worden, doch is tevens hun juiste behandeling,
tot een nationaal belang van hóóge orde gewor-
den. En moge Indië ook in dit opzicht niet zoo
ver zijn als het Westen, wie zich aan een ander
spiegelt, spiegelt zich zacht: de grootscheepsche
behandeling die elders het wegenvraagstuk
inderdaad vindt, moet ons toch een duidelijke
vingerwijzing wezen voor de mate en de kwaliteit
van aandacht, die het ook hier verdient; —: hier,
waar het moderne wegverkeer, hoezeer internatio-
naal gezien nog maar onbeteekenend, toch én op
Java én buiten een welhaast revolutioneerende
werking heeft op het ,,binnenland" en bezig is
voor een millioenenbevolking de wereld voor het
eerst te ontsluiten.
Juist om het belang en de verdienste dezer aan-
de-orde-stelling mag men zich nu niet verhelen
dat, hoe interessant beide lezingen ook op zich-
zelf waren, deze behandeling aan de beteekenis
der onderwerpen niet in alle opzichten recht liet
wedervaren. Misschien ligt dit voor een deel aan
den gebruikelijken gang van zaken op de N.I.W.V.-
jaarvergaderingen — zonder schriftelijke pread-
viezen, en met beperkten spreekt- en debattijd —;
wellicht ook aan de oriënteering der vereeniging
tot-nu-toe, die overwegend gericht was op de
wegenbouw-technische en minder op de sociale
en de verkeerskwesties.
Zeker was het beeld, dat ons van den wegaan-
leg in de Buitengewesten, vooral van Sumatra en
van de nog wachtende taak in Borneo, werd ont-
rold, grootsch, en kwam men ervan onder den in-
druk, hoe onder vaak moeilijke omstandigheden
ernstig en hard is gewerkt, ook in de malaise-
jaren, toen juist de ,,rubbergelden" een grooten
sprong vooruit mogelijk maakten. Toch miste men
bij de bespreking van die eilandwegennetten het
kennelijke en fundamenteele besef, dat ook zulk
een op zichzelf imponeerend wegenstelsel er slechts
is om andere groote maatschappelijke belangen en
ontwikkelingen te dienen of daarmee samen te
werken, en hoe het dus zooveel mogelijk moet
26
worden behandeld in duidelijk verband met die
andere belangen: niet slechts met de — wel ver-
melde — riviervaart, doch ook met de ontwikke-
ling van spoorwegen en havens, van de steden en
bestuurscentra, van de gebieden voor inheemschen
landbouw, kolonisatie, cultuurondernemingen en
boschbouw, van den mijnbouw, het toerisme enz.
Juist de typisch-verbindende functie der hoofd-
wegen mag en moet aanleiding zijn een eiland-
wegenplan niet te beschouwen als een stelsel op
zichzelf, doch als het aderenstelsel van een uit
tallooze andere organen op te bouwen lichaam,
waarvan de welbewuste coördineering zoo typisch
hoogste bestuurstaak is.
Dat in de Buitengewesten mét het hoofd-
wegenstelsel ook vele dier andere elementen nog
slechts in eerste of halfgevorderde ontwikkeling
verkeeren, verzwaart ongetwijfeld het leggen van
bedoeld verband, doch neemt de groote wensche-
lijkheid daarvan zeker niet weg, — integendeel:
juist in zulk een beginstadium ware een welover-
wogen algemeene „Landesplanung", eilandsge-
wijs, van zéér groot en vérstrekkend belang, ook
als grondslag van het hoofdwegennet.
De voordracht over Java's hoofdwegen schetste
in den aanvang een interessant perspectief, doch
keerde zich te spoedig naar details af. Belangrijk
was namelijk de uiteenzetting, dat onze sociale
en verkeerstoestanden het aanleggen, in afzienbare
toekomst en wellicht behoudens uitzonderingen, van
,,autosnelwegen" niet rechtvaardigen, noch dat van
een nieuw stelsel van betere algemééne nieuwe
wegen. Met dus als onmiddellijke conclusie: dat
onze bestaande hoofdwegen tot een voor het snel-
verkeer bruikbaarder stelsel zullen zijn uit te bou-
wen. Doch van dit leidende gezichtspunt werden de
consequenties, die van groot belang schijnen voor
de dagelijksche practijk van den aanleg en de
ontwikkeling dier bestaande wegen, die immers
thans als snelwegen deels volkomen ongeschikt
zijn, niet nader onderzocht. En zoo werden de
moeilijkheden, die de ook hier snel voortschrij-
dende lintbebouwing voor een juiste ontwikkeling
van dit wegenstelsel zal veroorzaken, in de lezing
zelfs niet genoemd, werd op het verband, dat ook
in andere opzichten moet worden gelegd tusschen
hoofdweg en bestemming der belendende gronden
(p.m.: recht van uitweg, profielwijzigingen in en
buiten bewoonde centra, gevel- en erfrooilijnen)
evenmin voor Indië ingegaan en was het debat
noodig om, als niet onverwacht doch interessant
slot, te vernemen, dat de spreker, wiens groote
verdiensten voor West-Java's wegennet zoo wel-
bekend zijn, de door die provincie vastgestelde
hoofdwegrooilijnen niet in overeenstemming acht-
te met hun door hem voorgestelde ontwikkeling.
Bij al welke vraagstukken niet slechts het alge-
meen belang en de provincies, doch ook de kleinere
locale ressorten rechtstreeks zijn betrokken.
Het was onder deze omstandigheden van groot
belang, dat de Voorzitter der N.I.W.V. in het de-
bat aanleiding vond de vergadering in kennis te
stellen met een op den vorigen dag in de be-
stuursvergadering der Wegenvereeniging genomen
besluit, om een verzoek tot behandeling dezer
materie in breeder verband ter bestemder plaatse
voor te brengen.
K.
Jeugdsportterreinen.
Op het rondschrijven van de Prinses Juliana
Jeugdstichting, waaruit wij elders in dit blr.d ^)
het voornaamste overnemen, en dat bedoelt de op-
richting van sport- en speelterreinen, speciaal be-
stemd voor de schooljeugd, te bevorderen, worde
in deze rubriek de aandacht gevestigd.
In de eerste en voornaamste plaats om dit lof-
felijk streven te ondersteunen. Sommige ouders
van zwaarbelast kroost betwijfelen misschien, of
de huidige schooltoestanden, vooral bij H.B.S. en
Mulo, den kinderen nog, anders dan toevallig, tijd
laten voor sport en spel. Dit neemt niet weg, dat
elke vermeerdering van goede en goed-ingerichte
gelegenheden tot hun beoefening van harte moet
worden toegejuicht, — reeds om hun onmiddellijke
waarde voor de jeugd voorzoover die er dan wé!
geregeld gebruik van kan maken, doch ook als een
teeken te meer van het groeiende besef, dat de
lichamelijke opvoeding in een juister verhouding
moet komen te staan tot de intellectueele, en een
grooter plaats in het leven onzer kinderen behoort
te gaan innemen.
Moet men dan ook hopen, dat de autoriteiten, op
welke de circulaire een beroep doet, daaraan zullen
weten te voldoen, zoo is het noodig in de tweede
plaats erop te wijzen, dat dit niet moet gaan ten
koste van andere open-Iuchtbelangen.
Het rondschrijven zelve merkt op, dat de ,,be-
1) Blz. 68.
SEMARANG ALS CONGRESSTAD.
Mr. H. E. Boissevain
Het Decentralisatie-Congres zal dan te Sema-
rang worden gehouden; deze door de crisis zoo
zwaar getroffen stad.
Een kuststad, typisch Indisch van sfeer, waar
in de jaren van bloei der suikerindustrie en -handel,
door een voortvarend Locaal Bestuur technische
staande velden" en de ,,overige vrije terreinen"
niet voldoende zijn om aan de ,,steeds grooter wor-
dende behoefte" te voldoen; en dat slaat kennelijk
niet alleen op de sportvelden in engeren zin, doch
op de stedelijke groene open ruimten in het
algemeen. Nu geleidelijk-aan de bevolking onzer
steden meer daarvan gebruik gaat maken, het
nut en het genoegen ook van echte parken hier
en daar — Buitenzorg, Bandoeng — leerde ken-
nen, en vooral ook de massa de gelukkige neiging
gaat vertoonen op vrije uren en dagen uit hare te
nauwe kampoengs naar frisscher omgeving te trek-
ken, — nu wordt het meer en meer duidelijk, dat
wij veel te wéinig groen in onze steden hebben:
te weinig vrij en openbaar gezon te weinig sta-
tions, speel- en oefenvelden, te weinig plantsoen, te
weinig parken.
Aan de door de P.J.J.S. met zoo juiste bedoe-
ling naar voren gebrachte behoefte zal dus niét
voldaan mogen worden ten koste van het andere,
reeds te schaarsche groen. Vooral zal men deze
afgesloten en omrasterde velden niet mogen afne-
men van de weinige voorhanden publieke plant-
soenen, en daarmede het allermeest noodige op-
offeren aan de jongere wenschen. Wij denken
daarbij bv. aan de aloen-'s, ten koste waarvan
reeds zoo menige behoefte werd bevredigd (hoe
vele zijn er niet verknoeid door tennisvelden,
stadstuinen, autobusstations, politieposten en dg.!),
dan wel aan andere naar nieuwere inzichten ge-
projecteerde openbare groene plekken.
Aan deze nieuwe behoefte behoort slechts te
worden voldaan door niéuwe terreinen voor re-
creatie te ontsluiten. Slechts aldus handelt men in
den geest, waarin ook de circulaire is opgesteld.
voorzieningen van hygiënischen en socialen aard
werden aangebracht in een tempo, dat voor deze
niet snel groeiende plaats te machtig bleek te zijn.
Waar helaas in de jaren 1934 t/m 1937 de fi-
nancieele nood dreef tot een volkomen stilstand
(die natuurlijk achteruitgang beteekent) in de ont-
wikkeling zelfs van de meest vitale punten der
publieke diensten.
Nieuws kan Semarang dus op technisch gebied
zeker niet aan de oudere habitue's onzer Congres-
sen bieden; slechts de centrale pasarbouw en het
nieuwe vliegveld aan de kust, welke beide nieuwe
werken, uiterlijk nog in een begin stadium verkee-
ren, zullen terzake ingewijden kunnen interessee-
ren.
Niettemin, hetgeen er te Semarang in betere
jaren tot stand gebracht is, kan nog steeds den
toets der critiek op stedelijk bestuursgebied door-
staan; als vergelijkingsobject en studiemateriaal
kan dit voor het Congres van groot nut zijn.
Moge dit nummer van Locale Techniek, waar-
voor aan alle medewerkers mijn oprechten dank
worde betuigd, daartoe een goede gids zijn.
De Burgemeester van Semarang,
Mr. H. E. Boissevain.
27
 SEMARANG IN VOGELVLUCHT
I. TER INLEIDING.
door
ir. H. WESTBROEK
Directeur Technische Diensten Semarang.
In 1882 schreef ,,of slecht geplaveide, maar uiterst drukke en
de Leidsche Hoog- „woelige straten zijn bij droog en warm weder
leeraar P. J. Veth ,,even ondragelijk door het stof, als bij regenweer
in zijn bekend boei< ,,onbegaanbaar door de modder".
„Java": „Op dat (Parade)plein bevindt zich een in 1841
„Samarang is „tot eene diepte van 71 meter geboorde artesische
„schier nog meer ,,put, die uitmuntend en overvloedig drinkwater
„onbewoonbaar ,,oplevert, dat niet alleen voor de bewoners der
„dan het oude ,,stad, maar ook voor de ter reede liggende sche-
„Batavia en wie „pen een ware weldaad is. Eene leiding voert het
„kan, ontvlucht ,,water naar een gemetseld reservoir bij de Bo-
„djongsche brug, dat een gemakkelijke gelegen-
„hare hitte, haar ,,heid biedt om de door prauwen derwaarts ge-
,,stof, haar stank „brachte ledige watervaten van de schepen te vul-
,,en hare muskie- „len".
,,ten in een der Sinds dit geschreven werd zijn 56 jaar verloo-
„beter bedeelde pen en de bevolking van Semarang is in dien tijd
,,buitenwijken en toegenomen van rond 50.000 tot rond 230.000
„bij voorkeur in zielen.
„Bodjong". Gelukkig is er in dien tijd veel ten goede in
„De oude Eu- Semarang veranderd.
„ropeesche stad, De oude stad herbergt thans de meeste han-
„die nog altijd als delshuizen en eenige werkplaatsen en neringen,
,,de kern van Samarang moet beschouwd worden, terwijl Semarang thans kan bogen op verscheidene
,,heeft geheel het aanzien van een Nederlandsch goede woonwijken, waar de fouten van de vroe-
,,landstadje. Ongeschikter bouwwijze, met het oog gere bouwwijzen — overigens een gevolg van de
„op het tropische klimaat, dan in dit gedeelte van omsluiting door wallen en grachten — zijn ver-
,,Samarang wordt aangetroffen is nauwelijks meden.
,,denkbaar". Van de technische voorzieningen, die het leven
„Huizen en vloeren geven overal bewijzen van in Semarang zooveel aangenamer hebben ge-
„de vochtigheid van den bodem, die in sommige maakt, wil dit nummer van Locale Techniek een
,,wijken in den regentijd onder water staat. De niet overzicht geven.

II. SEMARANG ALS WOONSTAD.

door
Mr. H. E. BoissEVAiN
Burgemeester van Semarang.
Wie zich zet tot een korte beschrijving van Se- Vond deze ongunstige faam een goede 25 jaar
marang als woonstad, is geneigd het dadelijk te geleden met recht zijn oorsprong in de frequentie
hebben over Tjandi, de in Indië unieke woon- van de beruchte infectie-ziekten, malaria, cholera,
wijken in de heuvelen der stad. dysenterie en typhus, thans is voor vrees hiervoor
Dit zou echter niet geheel juist zijn, daar toch te Semarang, geen reden meer aanwezig, althans
het overgroote deel der kotta in de vlakte is gele- niet meer dan in andere kustplaatsen van Indië.
gen, en in de eerste plaats een beschouwing waard Sinds de instelling der Gemeente in 1906, is,
is. mede door de stuwkracht van onderscheidene hy-
Het is dit Semarang, dat, na verplaatsing van giënisten, in samenwerking met het Land, zeer
oude nederzettingen in meer Oostelijke richting in veel voor de gezondmaking van Semarang ge-
verband met verandering der kustlijn, zich in het daan.
midden der 17de eeuw ontwikkelde tot het han- Door den aanleg van een drinkwaterleiding
delsverkeercentrum van Midden-Java en dat — waarvan het water, afkomstig uit bronnen op den
tot heden toe kan men zeggen — bij het groote Oengaranvoet gelegen tot op 18 km afstand, on-
publiek een slechte naam heeft op het gebied der gekookt gedronken kan worden; door een goede
gezondheid. stadsreiniging, door demping van moerassen.

23
schoonhouden van vischvijvers, toezicht op pias-
vorming in ravijnen door kampongverbetering,
voil<swoningbouw^ op ruime schaal en een inten-
sief bouwtoezicht niet het minst, is Semarang zeer
belangrijk vooruitgegaan in algemeenen gezond-
heidstoestand der stadsbevolking, ook en vooral in
de benedenstad.
De sterftecijfers wijzen dit uit:
25 jaar geleden thans
Europeanen 33, /oo ll,7 7oo
Chineezen 47, 87oo 18,9 7„o
Vreemde Ooster-
lingen 62,-%„ 26,1 »/„o
Inlanders meer dan 80,—"/„o 23,6 7oo
Zoo werd ook ruim een kwart eeuw geleden de
aanleg van de woonwijken in het heuvelterrein op
200 — 400 voet hoogte aan den Zuidelijken rand
der stad, door de Gemeente aangevat en geleid,
met het thans voor ieder zichtbare resultaat, dat
een villastadje op zich zelf is ontstaan, zoo riant
gelegen, voorzien van de mooiste vergezichten op
bergen en zee, als geen andere kustplaats in Indië
bezit.
Het klimaat is te Semarang het normale Java-
kustklimaat, met zijn uitgesproken regen- en dro-
gen tijd, beide zeer wel ook voor Noorderlingen
te doorleven, terwijl de kentering vooral in het
najaar eenige uitzonderlijk warme weken te door-
staan geeft, gelijk overal elders in de vlakten van
Java.
Het spreekt vanzelf dat het heuvelterrein hoe-
wel de temperatuur met de bendenstad slechts
weinig verschilt, toch belangrijk meer frischheid
biedt, doordat de verspreide ligging der woningen
op meestal ruime erven, veelal op toppen en rug-
gen der heuvels, aan elke bries toegang geeft
(afb. 1).
Aan onderwijsinrichtingen is, op hoogeronder-
wijs na, geen gebrek. De H.B.S.-A.M.S. herbergt
reeds circa 800 leerlingen en zal eerdaags in een
nieuw gebouw worden ondergebracht. Er is een
Technische school met 5-jarige cursus, een kweek-
school voor onderwijzeressen, 5 Europeesche en 1
Inlandsche Muloscholen, 3 Huishoudscholen, 2
Handelsscholen, I van Deventerschool, 1 Am-
bachtsschool + Ambachtsleergang, 20 Europee-
sche lagere scholen, 9 H.C.S.-en, 1 Chin. Eng.
school, 16 H.I.S.-en en 1 Amboneesche school, 1
Schakelschool, 1 Klein-Handelsschool, internaten,
en vele Inlandsche scholen, plaats biedende aan
zeker wel 20.000 leerlingen.
l ^f
l ^
amjT""^m
•4|
•tó-i •-
Afh. I. Een der wegen naar het heuvelterrein in Se-
marang.
Djalan di boekit- Tjandi dari kota Semarang.
Het geestelijke leven manifesteert zich te Sema-
rang in de vele kerken en andere gebouwen, ge-
wijd aan den eeredienst, van onderscheiden ge-
loof en gezindte.
De voornaamste zijn: 2 Prot. kerken in de Hee-
renstraat en Djomblang, 4 Katholieke kerken in
Gedangan, Randoesari, Kebon-Dalem en Karang
Panas, de Geref. kerk aan de Koningin-Emma-
laan, de Chin. Klentengs, de Zendingskerk Mlaten,
de Missigit op de Aloon-, de Moorsche kerk en de
Arabische Moskee. De Rotaryclub Semarang
houdt zijn wekelijksche bijeenkomsten op Maan-
dagmiddag 1 uur in de Sociëteit Harmonie.
De meest verschillende takken van sport worden
op min of meer hoog peil, beoefend. Naast vele
voetbal- en tennisclubs, die overal verspreid hunne
sportvelden hebben, wordt bij de haven de water-
sport beoefend, zoo ook op de Rawa-Pening op
zh 30 km afstand bij Ambarawa. Voorts golf op
het mooie terrein van de Tjandi-Sportclub op
Oud-Tjandi. Ook korfbal en badminton zijn popu-
lair, terwijl op het Stadion (afb. 2) wielrennen en
atlethiek bedreven wordt.
Voor de zwemsport is nog slechts één door de
Gemeente geëxploiteerd zwembad Tjandi (afb. 3)
op oud-Tjandi aanwezig, doch men zint op ver-
meerdering van de gelegenheid voor deze gezonde
volkssport.
De liefhebbers van paardensport kunnen in de
Manege Djangli terecht, waar voor buitenrijders
in de heuvels bij goed weer veel te genieten valt.
De Renvereeniging geeft op de race-baan achter
Pontjol eenige malen per jaar goede paardenwed-
strijden te zien, waaraan meestal genoeglijke
feesten verbonden zijn.
Ajb. 2, Stadion te Semarang.
V
Stadion, tempat oentoek sport.
Foto His<'en.
•^lèr*
 Als stad van vermaak
biedt Semarang wellicht
niet zooveel als de andere
grote plaatsen, doch 5
bioscopen, 2 schouwburgen
(1 Eur. en 1 Inl.), 2 Eur.
sociëteiten (Harmonie en
Stadstuin), de noodige
café-restaurants en hotels
op Bodjong (du Pavilion)
geven gelegenheid tot ver-
tier aan hen, die dit zoe-
ken.
Het vereenigingsleven
concentreert zich in de
twee evengenoemde socië-
teiten, de Kunstkring is
met de Harmonie samen-
gesmolten, terwijl de Stads-
tuin floreert met meer dan
1.500 leden.
Speciale vermelding ver-
dient de I.M.C. en de ver-
eeniging Stad en Omme- Afh. 3. Gemeentelijk Zwembad in Oost-Tjandi.
landen, die hun best doen Tempat mandi dan bernang di Tjandi jang dioeroes oleh üemeente.
het vreemdelingenverkeer te stimuleeren. Oudheden zijn er niet zoo zeer van groot belang
Hotels: de voornaamste zijn du Pavilion, Tjandi, (enkele oude Chineesche huizen zijn de moeite
Bellevue, Jansen, Zeezicht en Centraal. waard), doch oude graven en bedeplaatsen trek-
Pensions: aan Bodjong en in het Heuvelterrein ken op bepaalde dagen veel publiek.
zijn zeer goede, die voor een langer verblijf in Wanneer Semarang als woonstad de laatste
Semarang in aanmerking komen. jaren is stil blijven staan, zelfs achteruit gegaan in
Semarang heeft het voordeel dicht bij de ber-
gen van het achterland te zijn gelegen. Per auto algemeen aspect, dan is dit een gevolg van de zeer
is men in ruim een uur tijds reeds op 1.500 meter drukkende jaren der economische depressie, welke
hoogte b.v. Kopeng (afb. 4), waar een goed berg- Midden-Java's hoofdstad wel extra zwaar geteis-
klimaat velen Semarangers gezondheid brengt. terd heeft. Mogen de komende jaren ons in staat
Dichterbij liggen Bandoengan, Rawa-Pening, Sa- stellen het normale verzorgingspeil der stad we-
latiga, Tjolo (Moeria). derom te bereiken, tot voldoening van Semarangs
Bezienswaardigheden in de stad liggen veelal, burgerij en van de vele bezoekers onzer congres-
ook voor den doorsnee-Semaranger verborgen. sen.

SEMARANG SEBAGI KOTA OENTOEK BERDIAM.

Sedan abad ka 17 Semarang terdiri sebagi kota besar, Tjandi poen soeatoe tempat jang asri. Dari sini dapat
hoebaja-hoebaja oentoek perdagangan serta pernigaan pengliatan atas laoet dan sekitirnja. Hawa ada tjoekoep
lain-nja. Kerena disisir laoet letaknja, ta' diherankan dingin, sedang djalan- amat serasi adanja.
bahoea ini kota pada dahoeloenja misih mengandoeng Oentoek masing- keperloean kehidoepan seperti sport,
banjak berbagai-bagai penjakit. Akan tetapi sedjak taoen kesenian, sekolahan, agama, dan lain sebagainja tersedia
1906 (jalah sepandjang terdirinja Pemerentah üemeente), beberapa tempat.
di-ichtiarkan beberapa perbaikan, baik oentoek tempat Maka sebagi ihoe-kota daripada Tanah Djawa-Tengah
berdiaman pendoedoek, maoe- Semarang poen dapat dibilang tjoekoep hal keadaanja.
poen oentoek kdSL'hatan oe-
moem, — maka sekarang itoe
kota terhitoeng .sebagi kota
jang sera.si.
Adapoen ichtiar- jang di-
tsdbirkan oentoek kesehatan
oemoem jalah pemberian aer
leiding, penibersian kotoran
f-ampah, iliran- oentoek meng-
keringkan ravvas dan tanah-
jang bentjah dan lain sebagai-
iija.
Hoebaja-hoebajanja sedjak
di boekit Tjandi, sebelah Se-
latan dari kota terdiri soea-
toe pengloeasan kota, maka
Semarang mendjadi soeatoe Afb. 4, Zwembad te Kopeng. Foto Hisgen
kota jang amat indah. Tempat bernang di Kopeng.

30
 III. SEMARANG ALS INDUSTRÏE-STAD.
door
ir. H. TH. BALDINGER
Ingenieur üemeentewerken Semarana;.

Indien wij de voorwaarden voor de vestiging
van industrieën in de Stadsgemeente-Semarang
aan een besciiouwing onderwerpen, kunnen we
deze niet anders dan gunstig noemen, indien al-
thans de gunstige factoren, die aanwezig zijn ooi<
als zoodanig worden onderkend en aan de doel-
doorgaande reizigers en goederen moet hebben,
springt direct in het oog. Hoewel dit gebrek niet
door in Semarang gevestigde industrieën zal wor-
den gevoeld, zullen voor in de buurt van Sema-
rang gevestigde industrieën deze tekortkomingen
in groote mate gelden. Zoo zullen de sigaretten-

I stelling worden dienstbaar gemaakt.

Als eenige groote kustplaats, die van nature
aangewezen is om als in- en uitvoerhaven van een
groot achterland als Midden-Java te dienen, met
goede in alle richtingen uitvallende rij- en spoor-
en strootjesfabrieken in Koedoes voor het ver-
voer naar de plaatsen bewesten Semarang om die
reden gebruik moeten maken van vrachtauto's.
De producten der Inlandsche Nijverheid uit
Solo en omgeving bestemd voor de kuststreken
wegen, en overzeesche verbindingen, zou het ver- bewesten Semarang, worden op dezelfde wijze
keers-economisch inderdaad in zeer gunstige om- met te groote transportkosten belast. Dit zijn
standigheden verkeeren. indien van de diverse slechts enkele voorbeelden.
verkeersroutes zonder belemmeringen kon worden De aansluiting van Semarang op de nacht-
gebruik gemaakt. expres is zeer slecht te noemen, een omstandig-
Thans is dit in geenen deele het geval. heid, welke eveneens van invloed zal zijn op het
Een haven met de noodige aanlegsteigers, zakenleven in Semarang.
waardoor een directe overlading van wagon op Het ontbreken van een dagelijksche vliegver-
het schip en omgekeerd mogelijk wordt gemaakt binding met Batavia en Soerabaia is voor menig
ontbreekt ten eenen male. Thans zijn dubbele ndustrieel een ongemak, dat men niet gering moet
overlaadkosten noodig, omdat bij ontbreken van achten.
havenkaden de communicatie met de schepen op Zoo zijn er nog vele tekortkomingen, waarin
de reede moet geschieden met laadprauwen, ter- door een betere regeling en samenwerking der di-
wijl ook de kosten door het transport per laad- verse verkeersmaatschappijen ten bate van het
prauw onnoodig worden verhoogd. Indien hierbij algemeen belang, zou kunnen worden voorzien.
bovendien de mogelijkheid van blauwe-vlag-dagen, Niettegenstaande deze moeilijkheden heeft Se-
waarop geen communicatie met de mailschepen marang zooveel andere gunstige factoren, dat zeer
mogelijk is, onder het oog wordt gezien, en ook vele industrieën zoowel voor de buitenlandsche als
de kans, dat er geen voldoende prauwlaadruimte de binnenlandsche markt met succes kunnen blij-
aanwezig is, dan is het geen wonder, dat produ- ven werken. Om slechts enkele voorbeelden te
centen en importeurs in Midden-Java dikwijls den noemen.
omweg langs Priok of Soerabaia verkiezen, welke Groote constructie-werkplaatsen als De Vries
thans in vele gevallen goedkooper zal uitvallen Robbé — Lindeteves-Stokvis hebben hun hoofd-
dan het vervoer over Semarang. bedrijf op Semarang, waar goed geoutilleerde
Ook de spoorwegverbindingen voldoen maar werkplaatsen arbeid geven aan honderden arbei-
matig aan de eischen die
de industrie in het alge-
meen ter verruiming van
haar mogelijkheden stelt.
Vooreerst missen we nog
steeds de directe Oost-
West verbinding tusschen
het eindstation Pontjol
van de Semarang-Cheri-
bon lijn, met het station
Tawang voor de verbin-
dingen met Soerabaia en
%
Djocja. Bovendien is er
nog geen doorgaande
smalspoorbaan van Solo,
waardoor overlading van
N.l.S. op S.S. en omge-
keerd onnoodig de vrach-
ten ongunstig beïnvloedt.
Welke nadeelen dit
voor het vervoer van Maleische kamp. Foto Hisgen.

31
ders. Andere constructie- STADSeCMEENTt
werkplaatsen als de „Ar-' SKMARANG INDUSTRIE TECKEINEN.
beid" schijnen nog vol-
doende belangrijke orders
te hebben voor hun talrijke
machines.
Koffie-malerijen, rijst-
pellerijen, sandalen-fabrie-
ken, droge-batterijen-fa-
brieken, strootjesmakerijen,
zeepafbrieken, enz. enz.,
werken nog op volle
kracht.
Beschouwt men de tal-
rijke voordeelen, welke Se-
marang als industrie-cen-
trum biedt, dan is dit suc-
ces wel te verklaren.
Ie. De goedkoope ar-
beidskrachten, welke in
verhouding tot die in an-
dere groote centra uitzon-
derlijk laag worden be-
taald. Of deze omstandig-
heid in sociaal opzicht
gunstig is te noemen, zal
hier buiten beschouwing
blijven.
Een feit is het echter,
dat diverse industrieën INCtJSTme TERREIN REECSINft^BRlllKJi
loonen uitbetalen van 12 » » NCO BESCHmfe«iB- ? "
ct/dag voor 10 uur ge- f ' 1 VlIEGVELDEN.

presteerden arbeid voor " • " " HAVEKKANAAL. •!*•*"••*

normale arbeid (st)ers en - V - SPOORVEKBrnDINQCN MKTSIATICKS.

20 et. voor geroutineerde, • • * • tiREN& STADSGiEMEENTE.

laten wij zeggen geschool-

de arbeid(st)ers. Al mo-
gen de geleverde presta-
ties beneden die van goed-
koope en waarschijnlijk Afb. 1. Industrieterreinen van Semarang.
betere Japansche arbeid- Tanah- goena tempat pernigaan di Semarang.
(st)ers blijven, deze pres-
taties zijn echter nog voldoende om met 3e. Een goede behuizing der arbeiders kan
succes de concurrentie van den Japanschen im- worden verzekerd, doordat in de directe omgeving
port het hoofd te bieden. Sandalen-fabrieken, pa- der industrie-gebieden groote Inheemsche en Chi-
jongmakerijen, droge accu-fabrieken voeren op neesche wijken zijn gelegen, terwijl ook door de
deze wijze een succesvollen strijd. Ook toekangs overheid kleinwoningbouw-complexen in deze
in de werkplaatsen verdienen 'aanmerkelijk minder voor de industrie onmisbare wijken zijn opgezet.
dan op Batavia en Soerabaia, zonder minder te Alleen in het Mlaten-complex reeds staan den
presteeren; deze lagere loonen houden natuurlijk kleinen man een kleine 800 permanente woningen
nauw verband met lage pasarprijzen voor levens- van de overheid ter beschikking, terwijl op het-
middelen, en lage huishuren. - zelfde stuk grond honderden particuliere kleine
2e. De lage grondprijzen in de Gemeente vor- woningen zijn opgezet en nog voor vele andere
men voor de zich vestigende industrieën (afb. f) honderden plaats is.
een factor, welke aan beteekenis ,wint, doordat 4e. Industrie-water is volop aanwezig. Het
geen kapitalen behoeven te worden uitgegeven drinkwater dat aan hooge chemische eischen vol-
voor het bouwrijp maken van den grond, die ge- doet, wordt door de Stadsgemeente Semarang te-
reed is voor het gebruik. Zoowel Geipeente als an- gen redelijke tarieven t.b.v. de industrie verstrekt.
dere grond-exploitanten zien het,belang van de Voor die industrieën, welke veel water noodig
begunstiging der industrie in, en stellen groote hebben worden uitzonderlijk lage tarieven bere-
terreinen aan rij- en spoorwegen gelegen, be- kend. Het water is van zeer geringe hardheid, en
schikbaar voor weinig geld. " "'' 'bevat practisch geen zuren, zoodat geen bijzon-

32
dere behandeling van het water voor welke in-
dustrie ook noodig is. De temperatuur van het
water is constant, en vrij laag (25° C ) , terwijl
bacteriologisch het water aan de hoogste eischen
van zuiverheid voldoet. De druk in het waterlei-
dingnet is overal in de stad voldoende hoog. Het
water kan in elke gewenschte hoeveelheid worden
geleverd. Door een uitgebreid net van brandk-anen
en een goed functionneerende brandweer, is de
brandveiligheid in de heele Stadsgemeente verze-
kerd.
5e. De aanvoer van grondstoffen behoeft in
geen enkel geval stagnatie te ondervinden. Hoewel
het bezit van een haven tot de vrome wenschen van
de Semarangers behoort, functionneert het Sema-
rangsche Stoomboot- en Prauwenveer (afb. 2)
voldoende, om een vlotte aflevering van het over
zee aangevoerde ruwe product mogelijk te ma-
ken. Ook de Spoorweg Maatschappijen verzorgen
de verbinding van Semarang met andere plaatsen
op uitstekende wijze, terwijl het intercommunaal
verkeer ook door autobussen op goede wijze
wordt verzorgd.
6e. Een groot afzetgebied is voor binnen-
landsche markt-producten in de onmiddellijke
omgeving voorhanden.
Het prachtige achterland Midden-Java met een
bevolking van ca. 22 millioen zielen is voor deze
productie als aangewezen. Dat deze zeer groote
bevolking in normale omstandigheden aan indus-
trie-producten, als: geweven stoffen, sandalen,
zeep, pajongs, zout, trasi, ijs, tahoe, ketjap, kroe-
poek, rijwielen, sigaretten, strootjes, thee, koffie,
suiker, snoepgoed, olie, lampen, landbouw-werk-
tuigen, kranten, bouwmaterialen, enz., een massa
noodig heeft. Iaat zich gemakkelijk indenken.
Het groote aantal ondernemingen en industrieën
in Midden-Java eischt vele fabrieksgebouwen uit
steen, beton, hout en ijzer, waardoor de ijzer- en
hout- en verf-industrie in Semarang door de
groote vraag uit het achterland en uit den gan-
schen Archipel, gunstig wordt beïnvloed. Ook bui-
tenlandsche markten, z.a. Zuid-Afrika, Europa,
Amerika, China, Japan en Australië bestellen o.a.
afgewerkte en niet afgewerkte hout-producten als
dwarsliggers, bewandingen etc. uit Semarang.
7e. Aanwezigheid van grondstoffen.
Voor diverse industrieën, als rijst- en katjang-
pellerijen, koffiebranderijen en -malerijen, thee-
drogerijen, houtzagerijen, gaplekmalerijen, kapok-
fabrieken, tahoefabrieken, enz. zijn grondstoffen
afkomstig uit de onmiddellijke omgeving van Se-
marang aanwezig.
Het groote Midden-Java-sawah-areaal, de tal-
rijke koffie-ondernemingen op de hellingen van de
Oengaran, Merbaboe en de vele andere bergen in
Kedoe, de thee-plantages in Midden-Java's berg-
land, de groote djatihout-rijkdom der Midden-
Java hout-complexen, de uitgestrekte ketella-vel-
den, de zeer bekende kapok-centra in de buurt van
Weleri en op de goenoeng Moeria, de onafzien-
bare kedelé-aanplantingen aan de kuststreken,
kortom de zeer gunstige bodemgesteldheid en kli-
Afb. 2. Laadprauwen van het Seniarangschu Stoom-
boot en Prauwenveer in het nieuwe havenkanaal.
Prahoe- dan Semarangsche Stoomboot en Prauwen-
veer dl pelaboehan baroe.
matülogische omstandigheden in Midden-Java
garandeeren een grondstoffen-rijkdom voor zeer
vele industrieën, welke gunstig afsteekt bij die
van de industrie-centra in Oost- en West-Java.
Op grond van bovenstaande punten meen ik te
mogen concludeeren, dat Semarang, nog afgezien
van de besproken mogelijke verbeteringen in de
afscheep-outillage en de spoorwegverbindingen,
welke de Regeering volkomen in de hand heeft, bij
verhoogde koopkracht der M. Java bevolking bij
uitstek geschikt is voor de vestiging van nieuwe
industrieën.
Thans zijn in Semarang gevestigd: 3 asfalteer-
inrichtingen voor pijpen; 33 autoreparatie-ateliers;
3 blikfabrieken; 7 blikslagerijen; 28 brood- en
banket-bakkerijen; 2 batikkerijen; 10 constructie-
werkplaatsen; 1 chemicaliënfabriek; 4 ducospuit-
installaties; 3 datjin (weegwerktuigen)-fabrieken;
17 drukkerijen; 3 diamantslijperijen; 1 electrische
batterijenfabriek; 7 gaplekmalerijen; 5 glasslijpe-
rijen en polijstenjen; 1 glas-in-loodfabriek; 1
glasblazerij; 3 gambirfabrieken; 2 machinale
goud- en zilversmederijen; 30 houtzagerijen; 5
huidendrogerijen; 3 kroepoekkokerijen; 4 kwatji-
fabrieken; 8 koffie-branderijen; 1 katjangpellerij;
2 kapokpersinstallaties; 2 knoopenfabrieken; 48
meubel- en kistenmaktrijen; 7 mineraalwaterfa-
brieken; 1 maïs-droog en zuiveringsinstallatie;
6 mikokenjen; 7 obat-njamoek fabrieken; 4 olie-
fabrieken (klapper-, djarak-, katjang- en sesam-
olie); 1 parfumeriefabriek; 2 pepermuntfabrie-
ken; 2 penserijen; 68 van moffelovens voorziene
rijwiel reparatie-ateliers; 1 rijtuigfabriek; 3 roo-
kerijen; 3 rijstmeelfabrieken; 2 rijstpellerijen; 1
machinale sandalenfabriek; 1 machinale schoenen-
fabriek; 23 smederijen; 1 scheepstimmerwerf; 11
steenhouwerijen; 12 steen- en pannenbakkerijen;
1 slacht- en koelhuis; 4 suikerwerkfabrieken; 18
sojakokerijen; 10 stroopkokerijen; 12 strootjes-
sigaretten- en sigarenfabrieken; 19 tahoekokerijen;
12 theedrogerijen; 5 trasifabrieken; 1 vischkoke-
rij; 2 vernikkelinrichtingen; 2 verf fabrieken; 4
vulcaniseerinrichtingen; 4 weverijen; 6 ijsfabrie-
ken; 7 ijscreamfabrieken en 5 zeepziederijen.
33
 Hieiip zijn nog niet opuenomen de bediijven,
welke reeds voor 1926 bestonden, en inrichtingen,
welke cjeen H O vei^unnini? behoeven als kleer-
SEMARANG SEBAGI KOTA OENTOEK PERNIGAAN.
Semarang poen mengandoeng beberapa tjatjat oentoek
keboetoehanja pcrnigaan, akan tetapi djoega mengan-
doeng beberapa keadaan jang oetama oentoek kepen-
tingan itoe
Bertjatjatnja, ktrena oentoek transport barang- misih
koerang serasinja Misalnja, a pelaboean beloem begitoe
teratoer (kapal- ta bisa masoek disisir daratan), — b
beloem tersedia djaian spoor jang menjamboeng station
S C S sama N I S , — dan lain^ tjatjat poela
üleh kerena itoe maka ongkos- oentoek transport ba-
rang sangat mahal djatoelinja
Keadaan jang oetama oentoek pernigaan jalah a ong-
kos pembajaran oentoek koeli-' dan toekang- sangat
IV. DE WATERLEIDING
door
B J
Inspecteur 111 Algemeenen Dienst Gemeente Semarang
De Waterleiding van Semaiang werd in Octo-
ber 1913 in gebruik gesteld, hierdoor werd eenI
gedeelte van het odium dat op Semarang lUstte:
als te zijn ,,ongezond ' weggenomen Een andere'.
groote bijdrage tot de assaineeiing van Semarang;
was de aanleg van een geheel gespoeld leiding-
stelsel in de bebouwde kom De zeer intensieve!
muskietenbestrijding van den D V G , waarbij een1
doorloopend toezicht op de vischvijvers ten noor-
den van de stad werd ingesteld en moerassen wer-
den gedempt, verhoogde in belangrijke mate de;
gezondheistoestand in de kotta, zoodat thans Se-
marang „gezond" kan worden genoemd
Het drinkwater voor de stad Semaiang wordtt
onttrokken aan eenige bronnen gelegen op de;
noordelijke helling van de Oengaran Thans zijn1
m bedrijf de bionntn Moedal, Lawang, Antjai en1
Kalidoh, terwijl als leserve in de buurt van dei
bron Kalidoh nog de bron Kadjar aanwezig is
De bron Moedal, gelegen op een hoogte van1
plus 337 m, bestaat feitelijk uit twee afzonderlijke;
capteeiingen Groot- en Klein-Moedal Na de cap-
teenng in 1912 van bron Moedal bleek namelijkc
nog zooveel water buiten deze capteenng weg teï
stroomen, dat van deze verzameling van bronne-
tjes nog em aparte capteenng loonend was Ten-
einde echtei de watertoevoer naar de stad niet te;
onderbreken is het watei van Klein-Moedal niett
in de bronkamer gebracht, doch lechtstreeks naai1
de afvoeibuis van Groot-Moedal Beide capteeringen1
zijn door middel van draineerbmzen uitgevoeid enn
leveicn tezamen ongeveer 170 I water per seconde,:,
waarbij de geringste debiettn optreden in des
maanden November tot Maart. Dit water is zoo-
wel chemisch als bacteriologisch van goede kwali-
teit welke eigenschappen door de capteeringswijzee
en later aangebiachte voorzieningen tegen moge-
lijke infiltratie van oppeivlakte-water, als besten-
dig kunnen worden geacht
34
niakeiijen tegeltabiieken (6 st ) gewone niet ma
chinale schoenmakerijen iijwiel- en autorepaiatie-
bedrijven, enz
rendali adanja (rata- 12 tt sehari), — b bakal- oentoek
ptmbikman barang- gampang terüapatnja, — c tanah^
moerah harganja, — oentoek berdiaman koeli- tjoekoep
adanja, — L pendjoealan gampang didjalankanja
Maka Semaiang poen mengandotng beberapa perni-
gaan, seperti bnngkil-, pabrik- oentoek obat-, katja
limoen, obat njamoek, minjak-, permen, ijs, rokok, djo-
bm, saboen, tahoe, dan lam sebagainja Djoega ada
beberapa tempat oentoek pembikman kam batik, per-
kakas blek, kereta, sandal, dlsb Matjam- gilmgan kopi,
d]agüeng, padi, dlsb Dan lagi beberapa bnngkil-, pabrik-
jang ketjil, seperti tempat pembikman gtnteng dan batoe
merall, dlsb
SCHUII
De bron Lawang, die feitelijk tot het Moedal-
complex behoort en ook in de onmiddellijke nabij-
heid van deze bron gelegen is, werd in 1922 ge
capteerd en levert ongeveer 20 l/sec, terwijl de
bion Antjar — zie afb 1 — ongeveer 11/2 km ten
Zuidwesten van bron Moedal en op een hoogte
van 430 m gelegen, in 1924 werd gecapteerd en
ongeveer 17 l/sec levert Bij de laatste bron kwam
het water vrijwel rechthoekig uit den bergwand te
voorschijn en werd de bronkamer rond de opening
gebouwd, waardoor een zeer eenvoudige captee-
nng weid veikiegen Daar uit genomen proeven
bleek, dat bij deze bion nog verontreiniging door
oppeivlakte-water optrad, werd het boven de bron
gelegen talud over een groote oppervlakte en een
daarin gelegen tranche afvoerleiding geheel be-
metseld, hetwelk een afdoende verbetering gaf.
De bron Kalidoh — zie afb 2 — gelegen op
een hoogte van 420 m, werd in 1931 gecapteerd
en levert ongeveer 45 l/sec Van de omstandig-
held dat de buisleiding het water van deze bron
naar de stad Semarang voert, het best langs den
Oengaranweg kon worden gelegd, is tevens ge-
bruik gemaakt om de stad (iengaran en de langs
den weg gelegen perceelen van het zoo hoogst
noodige drinkwater te voorzien Het water voor de
kotta Oengaran wordt aan de Provincie Midden-
Java geleverd tot een hoeveelheid van 4 l/sec, ter-
wijl in ruil voor deze piestatie door de Piovincie
in de capteenngskosten van deze bron naar even-
redigheid is bijgedragen
BIJ de capteenng van deze bron, waarbij het
water op verschillende plaatsen uit de bodem op-
welt, IS een gewapende betonputnng toegepast,
welke op de haide padaslaag is gebouwd en later
met rolsteenen en steenslag werd opgevuld Met
de mogelijkheid van een latere aansluiting van de
nog te capteeren bron Kadjar werd in de inrich-
ting der bronkamer van Kalidoh reeds rekening
gehouden, zoodat bij een eventueele latere aan-
sluiting niet meer in de bronkainer behoeft te
worden gewerkt. Bovendien werd de aanvoerbuis
naar de stad zoo ruim genomen, dat het water van
bron Kadjar mede afgevoerd kan worden. Deze
bron Kadjar is op ongeveer 4 km afstand van Kah'-
doh gelegen op een hoogte van 560 m en levert
ongeveer 30 l/sec.
Nu de Gemeente Semarang nog over een zeer
ruime hoeveelheid water beschikt behoeft voorloo-
pig niet tot capteering van deze laatste bron te
worden overgegaan.
Zooals op afb. 3 is aangegeven, wordt het water
van de bronnen Moedal, Lawang, Antjar gezame-
lijk en van Kalidoh afzonderlijk naar het ontlast-
reservoir Gombel gevoerd. Vandaar wordt het
water in twee buizen naar het reservoir Kepoh,
gelegen op een hoogte van 152 m, geleid, welk
reservoir met de beide stadsreservoirs van Siranda
en Djomblang, beide gelegen op 55 m, de reserve
vormt voor de watervoorziening van de stad. Ze
hebben een inhoud van respectievelijk 2500 ms,
3750 m3 en 3750 m^, hetgeen plus-minus 100%
van het dagelijksch verbruik in Semarang verte-
genwoordigt en deze accumulator dus zeer ruim
bemeten is.
Uit het reservoir Kepoh wordt tevens het water
afgetapt voor de voorziening van Oud- en Nieuw-
Tjandi, terwijl de benedenstad water ontvangt uit
de reservoirs Siranda en Djomblang.
Zooals het lengteprofiel — zie afb. 4 — aan-
geeft, loopt de aanvoerleiding van het Moedalcom-
plex naar de Goinbel door zeer geaccidenteerd ter-
rein en niet langs den grooten weg naar Oengaran, Afb. 1. Brongebouw Antjar.
omdat dit in verband met de hoogte-ligging niet Tempat soember Antjar.
mogelijk was. Vanaf de bron Moedal heeft de
buisleiding, die uit Mannesmann materiaal is ge- buisdiameter door een niet onbelangrijke aan-
maakt, tot even voorbij bron Lawang over een groeiïng tot onvoldoende afmetingen werd gere-
lengte van 300 m een diameter van 300 mm; na duceerd.
de invoer van het water van Lawang over een Toen dan ook in 1922 een noodzakelijk verrui-
lengte van 5100 m een diameter van 500 mm, ter- ming ondernomen werd, is voor dit gedeelte een
wijl het overige gedeelte bestaat uit 1230 m lengte ander tracé gezocht en ligt de Mannesmann-buis-
van 400 mm en 3270 m van 300 mm diameter. In leiding nu gelijk op de teekening is aangegeven.
dit tracé komen 3 overbruggingen voor. Op regel- Moesten reeds op verschillende plaatsen van het
matige afstanden en meestal in de ravijnen wer- tracé, teneinde de regelmatige inspecties mogelijk
den afsluiters met spui-inrichtingen aangebracht te maken, trappen van aanzienlijke hoogte ge-
om ingeval van calamiteiten gedeelten van de buis- bouwd worden, bij dit nieuwe gedeelte bleek de
leiding te kunnen uitschakelen. Bovendien werden noodzakelijkheid twee betontrappen te bouwen,
op deze laagst gelegen punten zekerheidsventielen waarvan de eene niet minder dan 300-treden en de
met afvoeren van 100 mm aangebracht om het andere bijna 250-treden telt. Werd aanvankelijk
oploopen van den druk door eventueel dichtvallen gemeend, dat nu de moeilijkheden overwonnen
van een afsluiter of door andere oorzaken tegen te zouden zijn, al spoedig bleek dat ook in dit ge-
gaan. Verder werden op de hooggelegen punten deelte van het tracé op enkele plaatsen de grond
luchtventielen gemonteerd om de door een of an- zeer bewegelijk was, zoodat reeds eenige keeren
dere oorzaak ingetreden lucht weer normaal te la- door enkele opgetreden buisbreuken de aanvoer
ten ontsnappen. naar de stad eenige stagnatie ondervond. Op de
Het gedeelte A — B werd oorspronkelijk, om slechtste plekken is de buis thans zoo los mogelijk
kosten te besparen, langs een practisch horizontale van den grond gelegd en verder wordt door een
tranche gelegd en waar door het aanbrengen van nauwlettend toezicht en een uitgebreid drainage-
ontlastreservoirs de druk tot nul was terugge- stelsel getracht het optreden van calamiteiten te
bracht, uit betonbuizen gemaakt. Dit gedeelte gaf, voorkomen.
waar het bovendien in bewegelijken grond lag Deze hoofdaanvoerleidingen tot een totale leng-
voortdurend aanleiding tot lekkages en stagnatie te van 30 km zijn alle van Mannesmann-buizen
in de aanvoer van water naar de stad, terwijl de gemaakt, omdat deze in bergterrein wel het meest

35
 VMj/j/wj^Mj/y^M'ZfZ/^^j'^^^^^h^*'' >">••
WX'V'S II
A^b. 2. Brongebouw Kalidoh.
Tempat soemher Kalidoh.
geschikte materiaal zijn. Ten aanzien van gietijzer
heeft Mannesmann n.l. de volgende voordeelen:
Ie. lange buislengten en dus minder verbindingen,
2e. lange moffen, zoodat dus goede verbindingen
gemaakt kunnen worden,
3e. bij gelijke diameter ongeveer half zoo zwaar
als gietijzer, hetgeen vooral bij aanleg in berg-
terrein in verband met het transport vele voor-
deelen biedt,
4e. beter bestand tegen hooge drukken,
5e. niet bros en dus zeer geschikt in bewegelijke
gronden en voor lastig transport in bergter-
rein.
Voor hoofdleidingen van het stadsnet, welke in
totaal 236 km lang zijn, is daartegen in hoofd-
zaak gebruik gemaakt van gietijzeren buizen, om-
dat dit materiaal de volgende voordeelen biedt:
Ie. door de dikke wand der buizen is het mogelijk
hierin draad voor aansluitingen te tappen, ter-
wijl bij Mannesmann-buizen steeds beugel-
constructies moeten worden toegepast, het-
geen veel kostbaarder is,
2e. roest gietijzer niet spoedig en heeft daar de
wanden der buizen dikker zijn als bij Man-
nesmann-buizen, daardoor al reeds onder
overigens gelijke omstandigheden een lange-
36
L/E^MGTE. D O O R S M E DL .
APVQLR. B&TOHBH
OH BUI & OVaRLOOp
7////^////js=it^,-^A'/////A'Af/^/A
Ü .
^j^—iwu-4—t—t I I I -yl^—^ —
PUATTE GROMD.
ren levensduur, hetgeen vooral bij het leggen
van buizen in grondwater (in haventerrein
dikwijls zilt grondwater) van groot belang is.
Het aantal aansluitingen bedroeg einde 1937
totaal 18.825. Hierbij zijn echter inbegrepen een
groot aantal ongebruikte aansluitingen, dat in de
laatste jaren als gevolg van de economische de-
pressie sinds 1930 geleidelijk is toegenomen van
2000 tot een aantal van 5687, zoodat einde 1937
het aantal in gebruik zijnde aansluitingen bedroeg
13.138 stuks. Bij deze 13.138 aansluitingen wordt
in 12.157 gevallen het water over een watermeter
geleverd, terwijl de overige 981 door middel van
een vaste spuiter, waarbij in de leiding een wartel-
moer met doorboord koperen plaatje is aange-
bracht het water ontvangen. Deze wartelmoeren
mogen volgens de vigeerende verordening slechts
in huizen tot en met een huurwaarde van ƒ 10.—
worden aangelegd en leveren als doorloopende
spuiter per maand ca. 8 ms water tegen een ver-
goeding van ƒ 0,60, waarbij tevens de aan te leg-
gen dienst- en perceelleiding tot een lengte van ca.
10 m gratis worden verstrekt.
Mede door de economische omstandigheden zijn
ook de ontvangsten teruggeloopen van ƒ 699.300,—
in 1931 tot ƒ 477.300,— in 1936. De opleving in
 S3e
KAD]A(I * 5S7
5ÓO t^^Vt ^ ^ f^O^ "'^'^ btCA*>TleR.D
SHO KOOGTELISaiNG DER BRONNEN E N R E 5 E R V O I R 5
5«0

500

4ÖO

HbO

MtO

MZO

HOO

óao
itw
s*o
azo
300
ZBO

Z60

2KO

£eo
200
iBa
I60
110

LEGENDA.

C3 BROnmn

^/ö. 3. Hoogteligging der bronnen en reservoirs van de waterleiding te Semarang.

Oambar dimana terliat tingginja soember^ dan reservoir^.
1937 drukte zich ook uit in opbrengst der water- Uit deze staat blijkt tevens dat ook het percen-
leiding, die in dit jaar ƒ 489.500,— bedroeg. tage leeg staande woningen in 1937 heel wat hoo-
De terugloop der ontvangsten in de jaren 1931 ger was dan in 1931. Dat ook het verbruik door
tot 1936 werd in hoofdzaak veroorzaakt door de deze huur-verlagingen in die jaren verminderde is
omstandigheid, dat het in Semarang in gebruik vanzelfsprekend, aangezien de huizen met lagere
zijnde vastrecht-tarief gebaseerd is op de huur- huurwaarde een minder vastrecht hebben en de
waarde der woningen, terwijl ook voor het over- meeste abonné's in die jaren trachten dit vast-
verbruik de tarieven progressief zijn. Door de in- recht niet te overschrijden of het oververbruik
getreden huishuur-verlagingen werden aldus de binnen enge grenzen te houden. Zoo liep de hoe-
ontvangsten der waterleiding onmiddellijk beïn- veelheid van het afgenomen water van 3.250.700
vloed. Dat deze verlaging der huishuren niet on- m» in 1931 terug tot 2.509.500 ms in 1936. In
belangrijk is geweest blijkt uit onderstaande staat. 1937 werd in verband met de algemeene opleving
eenige vermeerdering van gebruik geconstateerd
Aantal bewoonde en werd in dat jaar 2.628.760 m^ water geleverd.
Aantal wonineen Opmerkelijk is ook het verbruik aan de open-
Huurwaarden won ngen
1937 1931 1937
bare badhuizen en hydranten, waar het water gra-
1931
tis wordt verstrekt, waarvan gedurende de jaren
0 —10 25.557 29.679 25.176 27.977
1930 tot 1937 het volgende verloop is te
10 — 20 5.908 5.462 5.718 4.961 zien:
20 — 30 1.803 1.955 1.750 1.713
30 — 40 978 702 925 585 1930 708.345 m»
40 — 50 576 511 550 443 1931 823.840 m3
50 — 60 385 392 352 335 1932 851.175 m3
60 — 75 437 372 414 292 1933 1107.835 m3
75 — 105 712 351 678 294
105 — 125 161 52 148 47 1934 1382.900 m3
125 — 150 218 41 213 32 1935 1367.630 m3
150 — 200 182 30 171 25 1936 1035.280 m3
200 en hooger 137 29 126 26 m3
1937 668.670
Totaal 37.054 39.576 36.221 36.730 Aldus een regelmatige vermeerdering gevende
tot 1934, in welk jaar werd begonnen met het af-

37
 badhu izen, waar het wa
ter gratis werd verstrekt
was als volgt:

1930 212 hydranten

72 badhuizen.
1931 207 hydranten
66 badhuizen.
1932 211 hydranten
63 badhuizen.
1933 212 hydranten
65 badhuizen.
1934 208 hydranten
65 badhuizen.
1935 175 hydranten
65 badhuizen.
1936 144 hydranten
65 badhuizen.
Afb. 4. Lengteprofiel Bron Moedal-Reservoir Gombel. 1937 71 hydranten
Gambar-profil dari Bron Moedal-Reservoir Gombel. 60 badhuizen

sluiten van eenige hydranten en het plaatsen van
waterwaroengs in verschillende kampongs, waar
het water per petroleumblik wordt geleverd tegen
het tarief van J^ cent per blik of ongeveer ƒ 0,25
per m3. Het aantal in gebruik zijnde hydranten en
terwijl het aantal waterwaroengs van 29 in 1935
toenam tot 53 in 1936 en 73 in 1937, en bovendien
4 badhuizen in 1937 zoodanig werden omge-
bouwd dat ook daar het water thans wordt ver-
kocht.

AER LEIDING.

Sedjak taoen 1913 kota Semarang soedah dapat pem-
berian aer-leiding. Bagi kesehatan oemoem ini sangat
goenanja. Aer ini asal dari soember- jang letak disisir
goenoeng Oengaran, jang tinggi di atas laoet kira'^ 377 m
sampai 430 m. Sekarang jang dipakai jalah soember
Moedal, Lawang, Antjar dan Kalidoh.
Oentoek dapatnja aer dari soember- terseboet jang
dipentingkanja jalah akan dapat bersihnja aer itoe,
hoebaja-hoebaja djangan sampai tertjampoernja dengan
aer jang asal dari loear, seperti aer kali, dlsb. Atoeran^
goena itoe dapat terliat di gambar- no. ! dan 2.
Aer dari soember^ dihilirkan dengan pipa, dan ter-
koemoel mendjadi satoe. Di Gombel tersedia soeatoe
„ontlastreservoir", jaitoe soeatoe tempat aer jang dapat
mengatoer agar mentekanja aer („druk") tiada kebesa-
ran, kerena djika ta' di ketjilkan mentekanja nanti pipa-
bisa petjah.
Aer laloe dihilirkan teroes dengan memakai pipa, jang
2 djalan adanja, sampai ditempat^ simpanan aer (,,reser-
voir"), di Kepoh jang tinggi ada 152 m di atas laoet;
ini tersamboeng dengan reservoirs lain, jalah ada 2 jang
lebih bawah (Djomblang dan Siranda, tinggi 55 m).
Dari doevi'a reservoir jang terbawah sendiri aer itoe di-
hilirkan dengan pipa tjabangs sampai masing^ tempat
(perceel^ dan lainja), hingga dapat digoenakan oentoek
keperloean pendoedoek dan oemoem. Banjaknja djoem-
blah aer jang dapat tersimpan di reservoir-' terseboet
jalah di Kepoh 3750 m'^ di Siranda 3750 m'' dan di Djom-
blang 3750 m-'' djoega, sedang djoemblah itoe terhitoeng
100% dari keperloean pemaké aer dari sekotah. Bagean
dari kota jang paling atas seperti Tjandi, mendapat aer
dari Kepoh, sedang bagean kota jang terbawah dapat
aer dari Djomblang dan Siranda.
Boeat leiding besar dari soember-' sampai reservoir-
(jang ada 30 km pandjangnja) digoenakan pipa Manes-
mann. Itoe kerena pipa Manesmann paling serasi hoebaja-
oentoek tempat jang amat berboekit-boekitnja, ta' sadja
kerena lebih koeat mentahanja druk dari aer, akan tetapi
iebih enteng ongkos transportnja.
Oentoek leiding- lainja, jaitoe jang bertjabang- di kota,
digoenakanja pipa dari bcsi-atjoeran, kerena lebih gam-
pang boeat membikinja lobang oentoek tjabang^. Djoega
besi-atoeran ta' bisa lekas roesak atau bertahi.
,,Aansluiting" dalam kota Semarang pada taoen 1937
djoemblah ada 18.825. Akan tetapi daripada djoemblah
ini hanja 13.138 jang minta pemberian aer. Dari djoem-
blah pemberian aer ini jalah 12.157 jang dengan atoeran
meteran biasa, sedang 981 dapat pemberian dengan
atoeran baroe (dengan pantjoeran dimana aer bisa teroes
keloear dengan lobang ketjil). Ini atoeran amat menoe-
loengnja bagi pendoedoek jang melarat, kerena dapat
kira- 8 m^ aer seboelan sedang bajarnja hanja ƒ 0.60
seboelan. Lain dari itoe dapat gratis pipa sampai 10 m
pandjangnja. Akan tetapi ini atoeran hanja oentoek
romah jang harga-sewanja ta' lebih dari ƒ 10.—.
Kerena keadaan malaise pendapatan dari aer leiding
di Semarang amat moendoernja. Pada penghabisan taoen
1937 hanja ƒ 489.500.—, sedang pada taoen 1931 terdapat
ƒ 699.300.—.
Terdapatnja sangat moendoernja itoe, djoega kerena
tarief dibersamboetkanja dengan harga-sewa dari ma-
sing- romah, jang amat tergantoengnja dari keadaan
malaise.
Goena tempat permandian oemoem dan pantjoeran^
di kampoeng^ dapat pemberian aer dengan gratis.

38
!

V, DE VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST
door
Dr. F . J. VAN RijN
Directeur van den Veeartsenijkundigen Dienst.

Dateert de instelling van de Stadsgemeente Se- Na jaren en jarenlangen strijd brak eindelijk de
marang reeds van 1 April 1906, eerst in de notulen zon der hygiëne door en kon op 15 Juli 1929 het
van de Raadsvergadering van 30 November 1908 nieuwe slachthuis zijn poorten openen.
vinden we vermeld ,, dat wanneer het abat- Dat thans na 9 jaren de toestand van het Se-
toir zal zijn opgericht, de Gemeente een veearts marangsche slachthuis nog vrijwel als ,,nieuw" is
zal benoemen ". te kwalificeeren, geeft wel heel duidelijk weer de
Maar zooals bij zoovele genomen besluiten het wijze waarop en onder welke ideale toestanden
geval is, zou men er spoedig op terugkomen en het groote gebouwencomplex dat inclusief de
werd op 10 Februari 1911 besloten tot oproeping grond ruim 1.000.000 gulden heeft gekost, is tot
van sollicitanten voor de betrekking van gemeente- stand gekomen. Gebouwd in jaren van ,,Hochcon-
veearts, wiens benoeming nog in hetzelfde jaar junctur", waarbij de financiëele offers een minder
geschiedde, waarna het 12 Maart 1912 zou wor- belangrijke rol speelden dan thans het geval is,
den voordat Semarang's eerste veearts zijn dienst kon het Semarangsche slachthuis als een model-
zou aanvaarden, welke datum als de geboortedag bedrijf worden opgezet.
van den veeartsenijkundigen dienst kan worden Alle materieel van de beste kwaliteit en stuk
beschouwd. voor stuk getest aan de hoogste eischen van deug-
Vanaf dezen datum konden de veterinair-hygië- delijkheid heeft het slachthuis gemaakt tot een ge-
nische maatregelen systematisch worden opge- heel waarvan het een genoegen is het beheer te
bouwd om eerst in 1929 te worden voltooid door voeren en waarvan een vrouwelijke Afgevaardigde
de in gebruik-stelling van het slachthuis. van den Volkenbond m een der Oost-Aziatische
engelsche dagbladen kon getuigen dat het ,,just
Komen we eerst tot een bespreking van de an artgallery" was.
maatregelen genomen voor de vleeschhygiëne en Het slachthuis-complex dan, bevmdt zich aan
alles wat daarmede verband houdt, dan mag wor- den weg Pandean-Lamper aan de grens van de
den begonnen met een korte beschrijving van den gemeente. Komende vanuit de stad wordt men op
toestand zooals die door mij in de eerste maanden een paar honderd meter voorbij het Oostelijk-
van het jaar 1929 werd aangetroffen. bandjirkanaal getroffen door een complex moder-
Er bestonden drie slachtplaatsen voor runderen ne woningen bestemd voor den directeur van den
en buffels, één varkensslachtplaats en één voor Veeartsenijkundigen Dienst, den hoofdkeurmees-
schapen en geiten. ter-opzichter en den machinist (afb. 2).
De dienst was dan ook uitsluitend een ambu- Dan komt men aan een pleintje waarop bloeien-
lante. De gemeenteveearts J. G. Buitenhuis met 2 de bouganvilles de sombere plaats waar de dood
keurmeesters waren onder leiding van den toen- heerscht a.h.w. maskeeren en ziet men het stijl-
maligen directeur Dr. J. Stapensea belast met de volle administratie gebouw (27 X 15 m) waarvan
keuring van slachtvee en vleesch. Hoe de toestan- de koele hall tot rustplaats noodt. In deze hall is
den toen waren wordt wel duidelijk gedemon- een gedenksteen voor den „bouwer", wijlen Dr.
streerd door bijgaande foto (afb. 1) door mij in J. Stapensea aangebracht, vertolkende den dank
Maart 1929 opgenomen. der gemeente aan den stoeren werker voor de tot-
Een steenen vloer met een overkapping, niet af- Istandkomintr van Semarang's slachthuis.
gesloten van de omringende kampongs, toeganke-
lijk voor alles wat in een slachtplaats niet ge-
wenscht is, als honden, katten, pluimvee, ratten,
e.a. ongedierte, vormden deze slachtplaatsen wel
de meest ideale broedplaatsen voor vliegen e.a.
insecten; de slechte afvoer van schrob- en spoel-
water in vrijwel droogstaande slokans en de aan-
I grenzende „stallen" en privaten completeerden het
geheel tot een juist beeld van hoe het niet moet
zijn. Om over de slachtplaats van varkens in de
kraal op Wotgandoel maar niet te spreken. Daar,
temidden van varkenshokken, tahoekokerijen en
vieze koelie-woningen werden de varkens ter
slachtbank gevoerd; kali-water was het voornaam-
ste hulpmiddel om de dieren te ,,reinigen".
I Dat het toezicht en de keuring zich vrijwel
moesten beperken tot het meest primitieve op dit Afb. 1. Een vroegere ,,slaclithal" in Semarang.
gebied is begrijpelijk. Tempat pemotongan di Semarang jang dahoeloe.

39
 •I'-.^J^H .-•WI^SrwV^T^; Aan de eerste poort
".•''•. . grenst de portiers-loge,
het domein van den wach-
ter van het slachthuis, die
belast is met de controle
van allen en alles wat in-
en uitgaat.
Buigen wij na deze toe-
gang links af dan koinen
we aan de z.g. keur-stal
waar alle dieren worden
gekeurd op ziekten, afwij-
kende gangen, enz. waar-
door aanwijzingen kunnen
worden verkregen voor
eventueel na de slachting
moeilijk te onderkennen
Afb. 2. Maquette van het .slachthu s te Semaranj; afwijkingen. Hier krijgen
Maquette dan romah pemotongan di Semarang de dieren met kalk een
nummer op de huid ge-
verfd teneinde ze steeds
te kunnen identificeeren.
Een groote stal biedt
den dieren een laatste kor-
te periode van rust waar-
na zij worden gevoerd
naar de groote slachthal
(40 X 12 m) (afb. 3).
In het voorste gedeelte
hebben de geitenslachtin-
gen plaats, waartoe een
'' 30-tal rijdbare slachtbur-
Afb. 3. üeziclit op de slachthal voor groot en kleinvee ries aanwezig is alsmede
Roepanja tempat pemotongan sapi dan kambing hakenrijen van roestvrij
metaal om de dieren na de
Daartegenover het loket waar de meest profane slacht op te hangen.
arbeid van betalen kan geschieden, want zoo er- De 18 slachtstanden voor groot-vee scharen zich
gens, dan is het wei het slachthuis waar het geld in twee rijen achter de ronde ijzeren kolommen.
een groote rol speelt. Waren de ,,keurloonen" in Een stroeve vloer van onverwoestbare Hongkong-
1907 ƒ 0,25 per rund en ƒ 0,10 per varken of geit, tegels die door hun ruwe oppervlakten het uitglij-
thans zijn de verschuldigde rechten voor keuren, den der dieren beletten, is wel een unicum op dit
slachten inclusief koelen: ƒ 7,50 voor een buffel, gebied. Hoewel deze vloer „duur" is wat ,,eerste
f 6,— voor een rund, ƒ 3 , — voor het varken en kosten" betreft, zoo is door mij nog geen beter
ƒ 0,40 voor de blatende kleine viervoeters. materiaal ontdekt kunnen worden, ondanks het
Betreden we het gebouw verder, dan valt in de groot aantal proefvakken dat reeds — ter beoor-
directeurskamer onmiddellijk de exceptioneele deeling op doelmatigheid — is aangelegd. Door
stijl van den ontwerper Ir. Thomas Karsten op, middel van zelfremmende wandlieren worden de
met de mooie kleurschakeeringen der wanden, dieren, wanneer de huid gedeeltelijk is losge-
welke kleuren echter dengene die belast is met het maakt, opgeheschen en komen na slacht en keu-
onderhoud bijna tot wanhoop brengt om ze ,,terug ring automatisch aan een der 100 loopkatten te
te vinden". Een kamer voor den Indisch-Veearts, hangen. De keurmerken (rood voor buffelvleesch
tevens privé-laboratorium en museum grenst, ge- en violet voor runderen) waarborgen door de
scheiden door een gang, aan het ruime welgeoutil- woorden goedgekeurd èn den datum, den consu-
leerde laboratorium voor melkonderzoek, bacte- ment goed en deugdelijk vleesch. Gaat het ge-
riologisch en microscopisch onderzoek van vleesch slachte dier via het luchtspoor naar de z.g. af-
en andere voedingsmiddelen. Aan de voorzijde het hangruimte, de buik-organen worden met een
ruime administratielokaal dat bij ruimschoots vol- handkarretje op gummiebanden naar de darmen-
doende licht toch een der koelste plekken van het wasscherij gevoerd om te worden gereinigd.
gebouw is. De uren waarop de slacht plaats heeft hebben
Aan beide zijden van het administratiegebouw zich in den loop der jaren aangepast aan de nieu-
een toegangsweg, de eerste voor groot- en klein- we omstandigheden; werd vroeger veelal 's mid-
vee, de tweede voor de varkens, onvoorwaardelijk dags en 's avonds geslacht thans is deze, door het
van elkaar gescheiden ingevolge de voorschriften openstellen van het slachthuis vanaf 6 uur 's mor-
van den Islamietischen godsdienst. gens, reeds om 10 tot 11 uur beëindigd. De ge-

40
slachte groote dieren hangen clan netjes op rijen
geschaard in de reeds genoemde afhan^^-nnnitc
(24 X 7 m). In deze, geheel afgesloten, lokaliteit
wordt de lucht geregeld ververscht door een snel-
draaiende ventilator die van 's ochtends vroeg tot
's middags 4 uur zorgt dat de het vleesch be-
schermende bindweefsellaag opdroogt en als zoo-
danig het vleesch a.h.vv. inhult in een voor bacte-
riën en vliegen moeilijk te doordringen mantel.
Om 4 uur 's middags wordt de voorraad vleesch
bestemd voor de consumptie van den volgenden
dag in afgesloten vleeschwai^cns naar de thans
talrijke slagerijen vervoerd.
Wat overblijft en dit is veelal méér dan een dag
consumptie verhuist naar het voorkoelhuls (12 X
6 m) alwaar door koele en droge luchtinsufflatie
een temperatuur heerscht van 5 — 1 0 ° C .
Na 24 uur wordt het vleesch, thans in ,,voeten"
verdeeld, naar het koelhuis (afb. 4) gebracht al-
waar in een 32-tal door ijzer traliewerk afgesloten
cellen het vleesch ruim 14 dagen kan worden be-
waard, zonder te bederven. De temperatuur is 1
lot maximaal 4°C, terwijl de vochtigheidstoestand
der lucht zoodanig wordt geregeld dat het vleesch
niet indroogt en ook niet vochtig wordt.
In de bovenvermelde darmenwasscherij worden
de ingewanden van de slachtdieren met een onge-
limiteerde hoeveelheid water gereinigd. Daartoe
zijn vele wand-tafels met kranen aanwezig. De
houten in ijzeren ramen gevatte tafeltjes zijn reeds
verouderd, zoodat voor onderzoek op deugdelijk-
heid voor Indische toestanden, eenige sanitaire- en Afh. 4. Küellniis in het abattoir.
roestvrije combinaties zijn aangebracht. Kaiiiar-diiiQin di roniali peniotonijan.
Alle schrob- en afval water, benevens alle maag-
en darminhoud vloeit af of wordt gestort in een De varkens, door de tweede poort naast het ad-
groote cementen bak, waardoor sedert enkele ja- ministratiegebouw, veelal per vrachtauto aange-
ren het reeds dienst gedaan hebbende koelwater voerd, worden uit de goedsluitende krandjangs
wordt geleid. De verdunning hierdoor verkregen verwijdert! en hervinden hun, lielaas slechts zeer
IS voldoende om zonder bezwaar al deze onge- tijdelijke, vrijheid in een verhoogde stal. Deze
rechtigheden via een open leiding af te voeren naar sluit onmiddellijk aan op de verhoogde bedwel-
het op ongeveer 600 meter verwijderde bandjir- mings- en steekplaats, die zij, als het uur van
kanaal. Een groot aantal kiekendieven, vergezeld scheiden uit de van voedsel zoo rijk voorziene
van de meer amechtige zwarte kraaien, pikken met varkens-wereld is aangebroken, via een lage dub-
klauw en snavel alle stukjes vleesch en vet uit het bele deur bereiken. Deze deurtjes passen tegen de
stroomende water weg, zoodat nog nimmer eenige z.g. varkens-val, waarvan de bodem ,,verzinkt"
klacht omtrent deze methode van vuilverwijdering zoodra het spekproduceerende slachtdier geheel
is binnengekomen. Jammer echter voor deze ge- door de val is opgesloten. In tegenstelling met de
vleugelde vrienden (die, tusschen twee haakjes, herkauwende slachtdieren is den varkens een hu-
een maandelijksche bezuiniging van ongeveer mane wijze van sterven toebedeeld. Met een ge-
ƒ 250.— hebben weten te bereiken, daar vroeger isoleerde electrische „knijptang" van groot for-
alle afval met behulp van een pompinstallatie en maat op de beide zijden van het hoofd geplaatst,
via een latilwagen naar zee moest worden ge- wordt door een snelle wisselstroom van slechts 50
bracht) is het slachthuis op zon- en vele feest- volt het bewegings- en het gevoelscentrum gedu-
dagen gesloten. Zij kunnen deze feestdagen van rende ongeveer 10 tot 15 seconden onder stroom
de menschen niet begrijpen en cirkelen en planee- gebracht. Dit is voldoende om hen zonder pijn te
ren luid krijschend en vechtend boven de alsdan l:irengen in een ,,electrische slaap", een narcose
voedsel-weigerende afvoerleiding en stillen hun waaruit zij echter niet meer zullen ontwaken, daar
wraak-gedachten tot den mensch èn hun leege een veel gesticuleerende en welluidende klanken
magen door roof van kuikentjes e.a. klein gedierte voortbrengende Chineesche slager met een mes
uit de omliggende kampongs. van een model dateerende uit de vèèr-Christelijke
Eenige lokalen als kookplaatsen met groote gas- jaartelling, deze electrische bedwelming door een
fornuizen, toiletten en mandikamers coinpleteeren handige manipulatie doet overgaan in de narcose
de runderafdeeling. veroorzaakt door plotseling veel bloedverlies. Is

41
 hangruimte met ventilator
naar een apart voor- en
gewoon koelhuis te ver-
dwijnen; den volgenden
dag naar Gang Baroe ge-
transporteerd om via de
handen van rondventers,
kokkie of huisvrouw zijn
weg te vinden naar de
braadpan.
Naast bovengenoemde
lokalen is er nog een korie-
oven waarin alle afgekeur-
de dieren en organen van
slachtdieren worden ver-
brand tot asch.
Een noodslachtplaats
voor de slacht van zieke
dieren vult de bovenom-
schreven lokaliteit aan tot
een volledig geoutilleerd
geheel het Semarangsche
Afh. 5. Koelmachines in het abattoir.
slachthuis.
Masin-masin oentoek keperloean kamar-dingin. Eenige korte opmerkin-
gen mogen hieraan wor-
den toegevoegd.
Alle personeel ontvangt
's morgens bij den aan-
vang van het bedrijf een
schoone blauwe „over-all",
de keurmeesters een schoo-
ne witte jas. Hierdoor
wordt op het gebied der
hygiëne den slagers een
voorbeeld gesteld en
kan men zijn eigen perso-
neel ten alle tijde herken-
nen opdat zij niet gaan
doezelen achter een gezel-
lig rookend strootje. Een
eigen wasscherij en strij-
kerij zorgt voor de dage-
lij ksche aanvoer van bo-
vengenoemde kleeren.
De koude voor het koel-
huis wordt opgewekt door
één tot drie in bedrijf zijn-
de compressoren (afb. 5)
met een capaciteit van elk
Afb. 6. Melkkamer van een melkerij. ruim 110.000 cal. per uur.
Kamar tempat mensimpan soesoe dari soeatoe melkerij.
De gelegenheid door het
verplichte koelen van de
de korte levensdraad van het varken hiermede koelhuizen geschonken, is aargegrepen cm eerst één
voorgoed doorgesneden, dan gaat het lichaam in en later nog een tweede ijsfabriek aan het slacht-
de broeikuip alwaar de talk in enkele minuten huis toe te voegen. Door het ijsbedrijf is gedu-
dunvloeibaar wordt, zoodat, wanneer het varken rende vele jaren de verliespost van het slacht-
op de ontharingstafel is getrokken, met eenige huis omgezet in niet onbelangrijke winstne-
rappe krab-bewegingen de blanke lichaamshuid ming die gedurende de 9 jaren dat de ijs-
te voorschijn komt. Na flink te zijn afgespoeld fabriek thans in bedrijf is op méér dan n/2 ton
wordt het varken opgetakeld aan één der 40 kan worden gesteld. De vèór de in bedrij fstelling
,,Spreizen" waaraan het dier verder wordt behan- van het slachthuis veelal geopperde vrees dat deze
deld om daarna, evenals bij de runderen, via af- nieuwe tak van dienst voor de gemeente Semarang

42
een „strop" zou worden is hierdoor wei zeer af-
doende geiogenstraft.
De verI<oop van iiet ijs is sedert de oprichting
in handen geweest van de N.V. Vereenigde Ys-
fabriel<en te Soerabaja. De maximale productie
vond plaats in 1934 toen ruim 15.500.000 halve
i<ilogrammen ijs werden afgeleverd, waarvoor een
bedrag van bijna ƒ 80.000.— werd ontvangen.
Een der lokaliteiten van het slachthuis is omge-
bouwd tot koelkamer voor diverse artikelen als
vleeschwaren, kaas, visch, appels, druiven enz.
Door verschillende toko's wordt hiervan gebruik
gemaakt om hun stock gedurende vele maanden
op te bergen. De opbrengst hiervan bedraagt ruini
ƒ 150.— per maand.
Een belangrijk deel van den dienst is de zorg
voor de financiën. De controle op de gelden dient
dan ook zoo scherp mogelijk te zijn ingesteld.
Hiertoe wordt in Semarang een vijfvoudige con-
trole op het aantal geslachte dieren uitgeoefend
en wel door den kassier, den portier, den stal-
mandoer, de beide hal-mandoers en den hoofd-
opzichter-keurmeester. De ingediende rapporten
moeten volledig met elkaar in overeenstemming
zijn en dient elke afwijking grondig onderzocht te
worden. Deze controle is in de thans afgeloopen
9 praktijk-jaren gebleken afdoende te zijn om
fraude te voorkomen. Door als basis het „Bireka-
systeem" te nemen wordt voldaan aan de hoogste
eischen welke men aan een effectieve controle kan
stellen. Wat de ontvangsten aan slacht-, keur- en
koelgelden betreft is het jaar 1931 een topjaar ge-
weest met een bedrag van ƒ 132.546.10, daarna
trad een vrijwel regelmatige daling in tot
ƒ 105.335.72 in 1936, waarop in 1937 weder een
toename van ruim ƒ 5.000.— volgde.
Naast het toezicht in het slachthuis is de con-
trole van het vervoer en de slagerijen een niet te
verwaarloozen onderdeel van de taak van den
veeartsen ij kundigen dienst. Wordt in het slacht-
huis alle zorg besteed aan de deugdelijkheid en
tie reinheid van het vleesch — vliegen en ander
ongedierte komen er niet voor —, ook het vervoer
dat voorheen wel het meest primitieve op dit ge-
bied was, eischt de volle aandacht. Zoo zijn thans
een 40-tal vleeschtransportwagens in gebruik, alle
voorzien van een bekleeding met zink en stofvrij
ingericht.
Het aantal slagerijen heeft zich sedert 1929 uit-
gebreid van een 10-tal tot 52 op ultimo 1937.
Hiervan worden er 7 beheerd door Europeanen, 36
tloor Inheemschen (afb. 7) en 9 door Chineezen.
Al deze bedrijven en bedrijfjes zijn ,,model" inge-
richt: steenen vloer, 2 meter hoog met witte tegels
omwand, eternieten plafonds met luchtkap en
voorzien van waterleiding en electrisch licht.
De controle op den fraiidiileuzen invoer van
vleesch geschiedt door één controleur en twee of
meer speurders. Mede echter door de in de omge-
ving van Semarang nog weinig tierende clandes-
tiene slacht en de in verhouding hooge vleesch-
prijzen in Semarang, is het bovenvermelde euvel
Afb. 7. Een hilaiidsche slagerij.
Pernigaan djagal dari boemipoetera.
nog niet binnen beperkte grenzen teruggebracht
kunnen worden hetgeen echter verklaar-
baar is daar het binnensmokkelen van één buffel
den slachter een voordeel oplevert van ƒ 4.50 aan
slachtbelasting plus ƒ 7.50 keur-, slacht- en koel-
geld nog afgezien van de bezwaren welke de van
gouvernementswege uitgeoefende keuring van het
voor de fokkerij geschikt vrouwelijk vee met zich
brengt.
Ook de vleeschrondventers (afb. 8 en 9) zijn
aan banden gelegd en moeten deze in het bezit
zijn van een vergunning èn van een behoorlijk
ingericht vleesch-vervoermiddel. Op ultimo 1937
waren 165 dergelijke vergunningen verleend,
waarvan 109 aan Inheemschen en 56 aan Chi-
neezen.
Als tweede taak van den veeartsenijkundigen
dienst is te noemen het toezicfit op de melkerijen,
het melkvee en de melk.
In een verslag van de werkzaamheden van den
veterinairen dienst over 1912 vinden we vermeld
dat er in 30 melkerijen 590 melkkoeien aanwezig
waren. Thans zijn er 42 bedrijven — met ruim
1100 productiedieren.
Waren in 1929 nog de meeste melkerijen gele-
gen binnen de bebouwde kom der gemeente, door
geleidelijk-aan de oudste bedrijven op te ruimen,
is hierin een belangrijke verbetering gekomen,
zoodat er thans nog slechts 19 van 42 melkerijen
zijn gelegen op plaatsen waar zij eigenlijk niet
thuis behooren. Vele nieuwe bedrijven zijn opge-
richt (afb. 6) en oudere melkerijen belangrijk ver-
beterd, zoodat thans met zekere trots kan worden
gezegd dat op dit gebied de toestand in Sema-
rang goed, zooal niet uitstekend is.
Alle runderen worden jaarlijks onderzocht op
tuberculose en komt deze ziekte sedert 1928 nog
slechts zeer sporadisch voor. In procenten uitge-
drukt is het aantal positieve reactoren van 14.29%
in 1922 gedaald tot minder dan 1% in 1937.
Ook wat betreft het resultaat van het melk-
onderzoek is dit in alle opzichten belangrijk ver-
beterd. Ware het niet dat door de thans geldende
zeer lage detail-prijs der melk, vele melk-rond-
brengers werden gedreven tot het vervalschen der
melk met water om daardoor meerdere inkomsten
43
 Afh (V Het vleesLhtranspürt voorheen. A^b. 9. Het vleeschtransport thans, in gesloten kaï-
Tjara niembawanja daE;in£i; pada dahoelüe ren.
Menibawanja daging pada sekarang dengan tjikar ter-
toetoep

te verwerven ten koste van de melkerijhouders, zoo Het aantal verhmirderijen binnen de stad gele-
kon de momenteele toestand als zeer gunstig wor- gen, dat in 1927 een maximum van 80 bereikte is
den aangemerkt. thans 48 waarvan er zich nog 16 bevinden binnen
Gedurende de laatste jaren worden ruim 1000 de bebouwde kom. De toestand van alle bedrijven
monsters onderzocht en is op de reinheid weinig is goed en komen klachten omtrent stankversprei-
meer aan te merken. Ter vergelijking mogen de ding e.d. vrijwel niet meer voor.
gegevens van 1913 gesteld worden tegenover die Was het aantal rijtuigen in 1922 nog 963 thans
van 1937. zijn er niet meer dan 550 voertuigen geregistreerd,
waaruit wel duidelijk de concurrentie van de mo-
Kwalificatie in procenten tortractie naar voren komt.
Jaar Aantal O) I O) Het aantal geregistreerde paarden dat vroeger
monsters •a ._-a
goed
Zeer

1 ^
O) ï<
o
• r O)
> o In 3
> in de duizenden beliep bedraagt thans nog slechts
o •a 1067.
o5 De gegevens van de wekelijksche paardenkeu-
1913 42 — — 9,8 4,9 46,3 34,1 4,9 ring leeren dat de toestand der dieren de laatste
jaren is verbeterd. Ernstige gevallen van dieren-
1937 1000 36,9 18,6 24,6 12,6 4,7 2,4 0,2 beulerij, kreupelheid en verwonding komen, door
een intensieve straat-controle, bijna niet meer
80,1 voor.
Alle in het melkbedrijf werkzame personen wor- Eerst in 1932 is een verordening tot stand ge-
den jaarlijks door den directeur van de C.B.Z. komen waarbij ook de grobakpaarden aan keuring
onderzocht op geschiktheid om in een melkerij werden onderworpen. De toestand was in dat jaar
werkzaam te zijn. Personen lijdende aan besmet- dan ook meer dan ergerlijk. Zeer kleine, veelal
telijke ziekten wordt onmiddellijk verdere toegang totaal versleten dieren werden gebruikt om zware
tot de melkerijen ontzegd. lasten te vervoeren. Aan deze wantoestand werd
binnen enkele jaien definitief een einde gemaakt.
Het toezicht op de tijtiügverhuurderijen, de Bij de eerste keuringen reeds moesten vele dieren
paarden en de rijtuigen was vroeger een der voor- worden afgekeurd en kon door een intensieve
naamste onderdeden van den veterinairen dienst. straatcontrole en vele processen-verbaal
Doordat eenerzijds deze controle reeds meer dan langzamerhand een betere toestand worden be-
25 jaar intensief is uitgeoefend en daarnaast het reikt, doch zou het 5 jaar duren voordat gezegd
rijtuigtransport in het moderne verkeer niet meer kon worden dat de toestand een meer normaal
die plaats inneemt als vooiheen, zoo is de be- aspect bereikte.
moeienis hiermede in belangrijke mate beperkt. Op einde 1937 waren 722 dieren geregistreerd,

44
waaruit moge blijken dat liet transport pei grobak
nog een belangrijke plaats inneemt temidden van
de vele vrachitauto's.
Het toezicht op de pleisterplaatsen Iiceft mo-
menteel slechts weinig beteekenis meer, daar liet
aantal dezer rust- en voederplaatsen is gedaald
tot vijf. Zulks wordt mede veroorzaakt doordat
het voederen der paarden langs den weg voorheen
verboden was, omdat de toenmaals nog ongeas-
phalteerde wegen daardoor veelal in modderpoe-
len werden herschapen.
Het toezicht op de bakkerijen en de controle op
het gewicht van het brood is sedert enkele jaren
aan den veeartsenijkundigen dienst opgedragen.
Er zijn thans in Semarang 29 bakkerijen die
dank zij het betere toezicht in goeden toestand
verkeeren.
Aan de voorschriften betreffende de vermelding
van het gewicht van het brood wordt streng de
hand gehouden om den consument een goed ge-
wicht te garandeeren en oneerlijke concurrentie
tegen te gaan.
De inning van de slachtbelasting geschiedt door
den directeur van den veeartsenijkundigen dienst.
Door de strenge controle op het aantal slachtdie-
ren, mogelijk gemaakt door de concentratie van
de slacht, zijn aan de inning dezer belasting geen
groote bezwaren verbonden.
De behandeling van den veestapel der gemeente
blijft, door afschaffing van de paardentractie voor
het ophalen van straatvuil, beperkt tot een 20-tal
paarden en trekstieren.
Ook de inning van de voertiiigenbelasting,
vroeger een kohierbelasting met alle rompslomp
daaraan verbonden, geschiedt thans door de amb-
tenaren belast met de straatcontróle op rijtuigen,
deeleman- en grobak-paarden. De opbrengst is
door de meer intensieve controle niet onbelangrijk'
toegenomen.
VEEARTSENIJKUNDIGE DIENST.
Sedjak taoen 1912 Gemeente Semarang mempoenja
Veeartsenijkundige Dienst jang mengoeroes beberapa
kepentingan oentoek kesehatan oemoem, seperti hal pe-
motongan chewan, pemeriksaan chewan, hal atoeran-
melkerij, kandang^ koeda dan Isb.
Oentoek pemotongan sapi, kerbau, kambing dan babi
tersedia soeatoe romah pemotongan di Pandean Lamper
dengan memake atoeran^ jang serasi serta modern. Ini
romah pemotongan dibangoenkan sedjak 9 tahoen jang
laloe, jalah dalam masa jang amat mahal: maka ongkos
VI. DE SEMARANGSCHE BRANDWEER
ir. H.
Directeur Technische Diensten Clemeente Semarang.
De brandweer te Semarang is een Gemeente-
lijke instelling. De Directeur van de Technische
Diensten is chef van de brandweer, terwijl het
hoofd van de afdeeling Waterleiding Adjunct-Chef
is.
Honden welke niet voorzien zijn van een belas-
tingpenning worden geiegeld opgevangen en on-
dergebracht in de daartoe gebouwde hokken op
het slachthuis. Na 3 dagen worden zij door middel
van een injectie gedood. Jaarlijks zijn van 1929 tot
1938 tusschen de 500 en 2200 honden op deze
wijze van een armzalig bestaan als zwerver, ver-
lost. Mede door deze maatregel is in den loop van
een periode van 12 jaren slechts éénmaal een ge-
val van hondsdolheid voorgekomen.
In een der lokalen van het slachthuis is de gaar-
keuken van Centrale Armenzorg ondergebracht
waar dagelijks ruim 200 porties worden toebereid.
Met het bovenstaande heb ik een overzicht ge-
geven van de werkzaamheden door den Veeartse-
nijkundigen Dienst in den loop van zijn bestaan
verricht en hetgeen bereikt is kunnen worden. Over
het algemeen heeft het dezen dienst niet aan be-
langstelling en medewerking ontbroken. Veel, heel
veel is bereikt doch ligt er nog een zeker even
belangrijke taak voor de toekomst open
het absoluut tuberculose-vrij-maken van den vee-
stapel; een meer aanpassen van de melkkeuring
aan de eischen van een economische bedrijfsvoe-
ring; de propaganda voor bedwelming van alle
slachtdieren; het oprichten van een centrale
,,saté-bereid-plaats" en het bereiken van een meer
hygiënische wijze van den saté-verkoop; de keu-
ring van gevogelte en van visch; het bouwen van
een vrieskamer; moderniseering der ijsfabriek
door het aanbrengen van een luchtinsufflatie-in-
stallatie; de organisatie, zoo mogelijk centralisatie
van den melkverkoop; de vleeschwarenkeuring;
het uitsluitend in den handel brengen van gepas-
teuriseerde melk; de koeling der melk; de stich-
ting van een slagers-vakschool; in
bonte rij alle even gewenscht als momenteel nog
onbereikbaar
pembangoenan itoe habis kira^ 1 joeta. Adapoen atoeran^
jang teroetama jalah: hal pemisahan antara pemotongan
babi, kerena demikian itoe bersamboetan dengan kepen-
tingan agama Islam; lain poela jang teroetama jalah
berbagai-bagai tempat oentoek memotongnja, oentoek
pembersian, dan oentoek mengkeringkan. Djoega tersedia
kamar-dingin boeat mensimpan daging: serta soeatoe la-
boratorium oentoek pemeriksaan. Oentoek keperloean
kamar-dingin itoe digoenakanja pabrik ijs sendiri. Kelebi-
hanja ijs didjoeal di loear.
door
WESTBROEK
De brandofficieren zijn technische Gemeente-
ambtenaren, die gekozen worden uit hen, die over
een transportmiddel beschikken.
Het eigenlijke brandweerpersoneel bestaat uit
een brandmeester en 84 brandweerlieden.
45
 De brandweerlieden zijn verdeeld in 2 groepen, ploegen van 3 brandweerlieden ondergebracht,
waarvan de eene van 6 uur — 18 uur en de an- die de beschikking hebben over een slangen-
dere van 18 uur — 6 uur dienst doet. wagentje, waarop 125 m slang, een standpijp met
De brandweer hangt ten nauwste samen niet de 2 slangkoppelingen, 2 straalpijpen, een snelblus-
waterleiding. scher, een bijl en nog eenig klein gereedschap
Overal waar waterleiding-buizen van 60 mni zijn aangebracht (atb. 1).
of grooter zijn aangelegd, zijn op 100 m ouder- Bij brandmelding rukt zoo'n ploeg direct uit
lingen afstand brandkranen aangebracht, waar- en begint met de voorhanden zijnde slangen te
van er thans in de stad 1342 aanwezig zijn. blusschen.
Uit die brandkranen kan te allen tijde water Op het üemeentehuis is een Chevrolet gereed-
onttrokken worden bij brand, omdat de druk in de schapswagen met als aanhangwagen een ,,kleine
leiding voldoende kan worden opgezet. vuuivreter" (atb. 2).
De waterleiding toch beschikt in de onmiddel-
lijke nabijheid van de benedenstad op een hoogte
van 59 m over een tweetal reservoir-complexen
elk met een inhoud van 3750 ni'", terwijl de boven-
stad water krijgt uit een reservoir van 2500 m'-'' op
159 m boven zee gelegen.
Voor de normale watervoorziening zijn de af-
sluiters van de hoofdtoevoerleidingen uit de eerst-
genoemde reservoirs niet geheel geopend, omdat
dan de bedrijfsdruk te hoog zou worden.
Wordt nu een brand gemeld, dan zet een der
brandofticieren, tevens opzichter van de water-
leiding, onmiddellijk de afsluiters geheel open,
waardoor de druk in de beneden-stad sterk toe-
neemt. Afh. 1. Slangenwagen bemand met 3 brandweerlie-
Hetzelfde heeft plaats in de bovenstad bij brand den. In liet kistje zit een bijl en klein gereedsehap; achter
het kistje een standpijp. De snelbltisscher staat op den
aldaar. grond.
De waterverstrekking wordt zoo geregeld, dat Kereta dengan perkakas oentoek mempadanikan keba-
de reservoirs des morgens steeds geheel gevuld karan. Boeat kepeiloean ini tjoekoep memake oiang .1
zijn.
Omdat overal voldoende waterlei- Hierbij zijn steeds 6 man aanwezig. Bij brand
ding-water onder voldoenden druk beschikbaar rukt deze wagen onmiddellijk uit. De brandweer-
is, IS het mogelijk de brandweer te decentrali- lieden van dezen wagen zijn uitgerust met hel-
seeren. men, ladders, brandhaken e.d.
In eit politieposthuizen, waar uiteraard een te- De kleine motorpomp wordt alleen in geval van
lefoon aanwezig is, en op een der pasars zijn een groote brand in werking gezet.
Verder is bij het Ge-
meentehuis een sproeiwa-
gen aanwezig, met een
tankinhoud van 3 m-', wel-
ke in geval van waterge-
brek kan dienst doen.
Deze wagen is te allen
tijde gevuld.
Bij brand in het haven-
terrein wordt ook door den
havendienst hulp verleend,
welke dienst over een
stoomboot-brandspuit de
beschikking heeft.
Tot nu toe is de boven
omschreven uitrusting vol-
doende gebleken voorko-
mende branden te bedwin-
gen.
Ten behoeve van den
luchtbeschemin g s d i e n s t
zal de Brandweer niet on-
Afh. 2 De geicedschaphwnijcn met de ,,kleine viiiirvr f,^j.,... belangrijk worden uitge-
Perkakas oentoek mempadanikan kebakaran jang terbi lang „viiinvietei". breid.

45
 NED, MIJ V NIJV. EN HANDEL KON. INST. V INGENIEURS
HOOFDCOMMISSIE VOOR DE NORMALISATIE IN NEDERLAND
RAAD VOOR DE NORMALISATIE IN N E D E R L A N D S C H -1 N D I É

VERANDERLIJKE (Z G. NUTTIGE) BELASTING

BELASTINGEN VAN BOUWCONSTRUCTIES DOOR PERSONEN EN VOORWERPEN

a Vloeren en trappen van woningen bij kleinwoningbouw*) en van alle ondergeschikte bergzoldertjes, doch
e e. a met voor winkel- en bedrijfsruhnten 125 kg/m2
b Vloeren en trappen van overige woningen . . 200
c Vloeren van leslokalen . . . . . . . 200
d Vloeren van lokalen, bestemd voor kantoor, winkel, restaurant en café 250
e Vloeren van gymnastieklokalen 400
f Trappen, trapbordessen en vloeren van portalen en gangen, behoorende bij lokalen genoemd onder c, d en e 300
g Vloeren en binnenbalcons van lokalen, bestemd voor bijeenkomsten, met begrepen onder a t/m f en h,
zooals kerken, concertzalen, schouwburgzalen, vergaderzalen bioscopen enz , zoomede van tribunes met
vaste zitplaatsen . . . . . 400
h Dansvloeren . . . . 500
o
z I. Tribunes met staanplaatsen en'of losse zitplaatsen 500
.''*k UI
o j Trappen, trapbordessen en vloeren van portalen en gangen, behoorende bij de lokalen en inrichtingen
o
z
< bedoeld onder g, h en i . 500
k Vloeren van nevenruimten bij lokalen en inrichtingen als genoemd onder c t/m i 250
o" I Belastingen van vloeren van bedrijfsruimten, opslagplaatsen en garages moeten voor elk geval afzonderlijk
<
CY.
worden bepaald, overeenkomstig de werkelijk te verwachten maximum belasting, doch mogen met minder
bedragen dan . . . . . . . . . 250
m Voor platte daken, waarbij blijkens de mate van toegankelijkheid kennelijk op verblijf van personen moet
< worden gerekend, gelden overeenkomstig de bestemming bovengenoemde belastingen met een minimum van 200
_J n. Voor vrij uitstekende gevelbalcons, resp. vrij uitstekende gedeelten van platte daken bedoeld onder m, wordt
< in rekening gebracht de belasting van den aansluitenden binnenvloer, resp dakvloer met een minimum van 300
o Overige platte daken met een helling van niet meer dan 1 op 2 0 en luifels . . . . 75
O
') Zie opmerl<ing achterzijde van dit blad

Q
OPMERKINGEN
< 1. In de cijfers van bovenstaande tabel is, behalve het gewicht van de menschen, ook dat van een gewonen inventaris, over-
> eenkomstig de bovenaangegeven bestemming, zoomede dat van lichte scheidingswanden, niet zwaarder dan 1 0 0 kg/m
begrepen , buitengewone belastingen, zooals b v veroorzaakt door archiefinrichtingen, bibliotheken bijzonder zware voor-
< werpen en goederen benevens grindlagen e d op platte daken enz , moeten afzonderlijk in rekening worden gebracht.
< 2 De in dit normaalblad genoemde belastingen gelden ook voor tijdelijke bouwwerken en inrichtingen.
< 3. De in dit normaalblad genoemde belastingscijfers behoeven niet te worden vermenigvuldigd met een schokcoefficient
LU 4. BIJ daken niet vallend onder m, n of o en bij plafonds behoeft met te worden gerekend op veranderlijke belasting, zooals
CY
die b v kan ontstaan door personen, die zich bij herstellingen, brand enz op het dak of plafond bevinden
U 5 Vloeren van ruimten en inrichtingen, van welke te verwachten is, dat zij voor verschillende bestemmingen gebruikt zullen
UJ
00 worden, moeten berekend worden op de hoogste, daarvoor aangegeven belasting
6 BIJ de berekening van constructiedeelen, welke de belastingen van meerdere vloeren dragen, zooals fundeeringen, kolommen
enz , worden van de nuttige belasting der vloeren en daken de navolgende percentages in rekening gebracht

eventueel plat dak 1 OO^/o

UI bovenste verdieping 100%
o
z op 1 na ,, „ 90o/o
I-
I op 2 na „ ,, 800/0
ü
J op 3 na „ „ 70»/o
2
Voor elke volgende verdieping wordt telkens een vermindering van 10^/o der oorspronkelijke belasting toegestaan tot een
resteerend minimum van 40''/o De begane grondvloer geldt mede als verdieping in den zin van deze opmerking Boven-
staande reducties mogen niet gelden voor opslagplaatsen, pakhuizen e d

Voor eigengewichten zie V 2006

Voor windbelasting zie V 2008
Dit blad gebruiken met V 2006, V 2008, V

V2007
TECHNISCHE GRONDSLAGEN VOOR
BOUWVOORSCHRIFTEN IN NED. - INDIË
BELASTINGEN
VERANDERLIJKE (Z G NUTTIGE) BELASTING
D.: 69
N A D R U K , I N VI'ELKEN V O R M OOK, V E R B O D E N

II
SAMENSTELLING Dit blad werd ontworpen door Studiecommissie F - N R : Technische G r o n d -
COMMISSIE slagen v o o r Bouwvoorschriften, waarin zitting hebben

F F Blok, Luitenant Kolonel dei Genie (Voorzitter) ,

R Groenewoud, Inspecteur van het Bouw en Woningtoezicht van de Stads-
gemeente Bandoeng
Ir Thomas Karsten, Architect en Stedebouwkundige ,
J C J Piso, Architect-Aannemer,
Ir J P Thijsse, Ingenieur bij de Stadsgemeente Bandoeng

OPMERKING Als ,,Kleinwoningbouw' wordt aangemerkt

1 indien in de ter plaatse geldende bouwverordening bepaalde soorten van ge-

bouwen als ,,kieinwoning(bouw)" en/of ,,kampong(bouw)" zijn aangeduid

a die gebouwen ,

b alle gebouwen van kennelijk overeenkomstigen o( meer eenvoudigen aard,

een en ander onafhankelijk van den verderen aard dier gebouwen (bv van
open of gesloten bouwwijze e n z ) ,

2 indien in de betr bouwverordening niet het onder 1 bedoelde onderscheid is

gemaakt, doch wel een op grond der meerdere of mindere permanentie van
de constructie

a alle semi-permanente of met-permanente gebouwen ,

b de permanente gebouwen welke voldoen aan de criteria gesteld in 3

indien in de betr bouwverordening niet de onder 1 of 2 bedoelde onder-

scheidingen zijn gemaakt

a de woningen, welke kennelijk of naar het spraakgebruik in kampoengs gelegen

zijn, dan wel aan niet voor rijverkeer gebezigde paden ,

b de woningen gebouwd in open bouwwijze (hoogstens paarsgewijze ge-

koppeld), met I e een totaal bebouwd oppervlak van max 125 m2 per
woning en 2e een gemiddelde gevelhoogte van het hoofdgebouw (ge-
meten langs den gevel van bovenkant erf tot bovenkant dakbedekking of
gevelafdekking) van max 3 75 m, dan wel een gemiddelde inwendige
verdiepingshoogte in het hoofdgebouw (gemeten van vloer tot plafond of
andere bovenafdekking der binnenruimte) van max 3,25 m,

c de woningen gebouwd m gesloten bouwwijze, dan wel m open, doch

met meer dan paaiswijze koppeling, met I e een totaal bebouwd opper-
vlak van max 75 m2 en 2e een gemiddelde hoogte dei met aange-
bouwde of met voor aanbouwen bestemde gevels van het hoofdgebouw
van max 4 m, dan wel een gemiddelde verdiepmgshoogte van het hoofd-
gebouw van max 3,5 m, beide gemeten als voren

Volledige catalogus van normaalbladen en ontwerpen verkrijgbaar bij het Centraal Normalisatie Bureau
(C N B j te 's-Gravenhage en bij den Normalisatieraad te Bandoeng, prijs f 0 , 5 0 het stuk.
Alle normaalbladen zijn verkrijgbaar bij den boekhandel in Nederland, bij het C N B en bij den
Normalisatieraad voor de prijs van f 0,1 5 het stuk, voor de prijs van normaalvoorschriften in boekvorm
en van bijzondere normaalvoorschriften zie de catalogus
Mappen voor het opbergen van normaalbladen voor de prijs van f 0 , 3 0 het stuk
Alle prijzen exclusief kosten van verzending
 BRANDWEER Dl SEMARANG.
Wdterleiding kota Semarang poen amat goena djoega
ot'titoek kepeiloean „brandweei' Keiena nitntekanja aei
(„druk") dalam pipa tjoekoep kerasnja, maka oentütk
menipadamkan ktbakaian tjoekoep dengan memboeka
„biaiidkiaan' saliadja, ta oesah mempakai pompa
VII. DE ORGANISATIE VAN DEN LUCHTBESCHERMINGSDIENST.
door
Il H WhSIBROHK
LucIübesLlieiininnsdienst
Het gedeelte van Seniaiang, waai mede bij de
oiganisatie van den luchtbescheinungsdienst in de
eeiste plaats lekening moet woiden gehouden, is
gelegen tusschen het Westei- en Ooster-Bandjii-
kanaal, welke kanalen op een ondeilingen atstand
van ± 4,5 km ongcveei Ziiid-Nooid loopen
Dit stadsgedeelte woidt op viij willekeuiige
Wijze doorsneden dooi de Semaiang-iiviei, die
aanvankelijk in Nooid-Oostelijke, latei in Nooid-
Westelijke iichtmg naai zee stioomt
Van Nooid naai Zuid is de stad te veidcclen in
a havenkwaitiei,
b benedenstad met stations, gouvemements- tn
paiticulieie kantoicn, ChuKesche- en Alalei-
selie kamp
( woonstad beneden, waaiin ook belangiiike
gebouwen als Raad vaii Justitie, (jouvLine-
neuiswoning, N I S , S J S en B P M kan-
toien.
(/ woonstad heuvelteiiein
Uit een oogpunt van brandgevaai veidienen de
eeiste twee gedeelten de meeste aandacht, met
alleen vanwege de dichte bebouwing, maai ook,
omdat daaiin belangiiike objecten gelegen zijn als
(jouvLineuiskantooi, dat van den Algemeenen Ont-
vangei, de Javasche Bank, de post-, telefoon- en
telegiaatkantoien, de havenbcdiiiven enz
De stad is veideeld in 4 scctoien, zooals op de
kaait IS aangegeven Daaibi] zipi de Kali Sema-
lang, en de voet van het heuveltciicm als natuui-
lijke gienzeii aangenomen
Deze vooi den luchtbescheimingsdienst aange-
nomen veideeling van de stad in sectoien, tevens
de politie-secties, is voor alle gemeentediensten
aangehouden Dit heeft het gioote vooideel, dat
het peisoneel, dat in een sectoi wei kt, met dien
sectoi volkomen veitiouwd is en daaiin ook, vooi
zoovel niet dienstplichtig, vooi den luchtbescher-
mingsdienst te werk gesteld kan woiden
De directe leiding van den luchtbescheimings-
dienst beiust bij het Hoofd Luchtbescheimings-
dienst, teiwijl boven hem een diiectoiium, be-
staande uit den Resident, den Buigemeestei en
den Regent, met de algemeene leiding belast zal
woideii
Aan het Hoofd van den Luchtbescheimings-
dienst is een staf toegevoegd bestaande uit
a een Plaatsvervangend Hoofd,
b een Hoofd Waaischuwings-, Alaimeermgs-
cn Veibindmgsdienst,
Dimana pipa-leidiiig paling sedikit ada bü iiini bcsai-
nja, saban antara diaoeh 100 ni tersedia soeatoe ,,bi and-
kraan Aer jang tersimpan di „reservon- ' tjoekoc|i
boeat pembenan otntoek keperkjean itoe
c Hoofd Oasbediijf,
d Hoofd Electiiciteitsbedi ijf,
e Hoofdconimissaiis van Politie met den
Adjunct Hoofdcommissaiis van Politie,
ƒ Hoofd Technische Dienst,
met een Hoofd Biandwcci,
,, ,, Opiuimingsdieiist,
,, ,, Watei leiding,
,, ,, üntsmettingsdienst,
'^ Hoofd Geneeskundige- en Reddingsdicnsf
met een Ondei hoofd,
/; Wedana kotta
met Wijkmeesteis dei Chincezen en de Kapi-
tein dei Aiabieien
Het kantooi van het Hoofd van den Luchtbc-
sehcimingstlienst met zijn staf is ondeigebiacht in
het telefoonkantooi Wel is waai zullen vijandelijke
vliegtuigen zeei zekei ook tiachten dat kantooi
aan te vallen, maai, omdat aldaai vele telefoon-
lijnen samenkomen, hetgeen vooi de beiichtgeving
en alaimeeiing van zeei gioot belang is, is het
de aangewezen plaats vooi het centiale punt van
de luchtbescheiniing Bovendien kan tei plaatse
ovei een scherf- en gasviije kluis beschikt woiden,
waai in ook de vei bindingen met de seetoien wol-
den tot stand gebiacht, zoodat bediening, tenzi]
bil ^'"-''i voltieftei, ongehmdeid kan plaats hebben
Alaimeeiing geschiedt van uit punten vei bui-
len Semaiaiig gelegen, dooi posten, welke dooi
de centiale legeermg woiden ingesteld
Het Hoofd van den Luchtbescheimingsdienst
staat in dn eet contact met de leideis van den lucht-
bescheimingsdienst in de sectoien, de z g Sectoi-
hoofden Deze beschikken ovei een of meei biand-
weei-, (>ntsinctfin<^s-, opinimin^s-, heistelUngs- en
leddingsploegen, welke alle met het vooi hun weik
noodige klein mateileel woiden uitgeiust
Het gioote mateiieel daaivooi blijft op een cen-
tiaal punt tei beschikking van het Hoofd van den
Luchtbeschermingsdienst
Deze ploegen zullen vooi een gioot deel uit viij-
willigeis bestaan, die van te voien teidege geoe-
fend moeten worden
Zoo kunnen bianden het best bestieden woiden,
zoolang zi] nog klem zijn, en dat moet door de
bevolking zelf gebeuren, die geoefend moet woi-
den in het behandelen van biandbommen, en van
het blusschen van nog kleine bianden
Reeds thans zijn dooi den Wedana kotta in
elke kampong daaivooi diensten geoigamseerd
ondei leiding van de loeiahs
47
 Het werk van de ont-
smettingsploegen bestaat
uit het onschadelijk ma-
ken van gassen; dat van
de opruimingsploegen uit
het ontruimen en weder
begaanbaar maken van
wegen en het geven van
hulp bij het opruimen van
bouwvallen, en dat van de
herstellingsploegen uit het
hei stellen van water-, gas-,
electrische- en telefoon-
leidingen, welke bij bom-
aanvallen beschadigd kun-
nen worden.
Verder zullen zooveel
mogelijk in elke sector,
niet te ver van de meest
bedreigde punten, genees-
kundige hulpposten wor-
den ingericht, waar ge-
wonden en eventueele gas-
patiënten voorloopig kun-
nen behandeld worden, in
afwachting van verder ver-
voer naar een der zieken-
inrichtingen.
Bij nachtelijke aanvallen
uit de lucht moet de stad
met de omgeving zoo goed
mogelijk verduisterd wor-
den. Daartoe zal in tijden
van oorlog de verlichting
moeten worden beperkt,
d.w.z. alle reclame-ver-
lichting moet gedoofd, de
straatverlichting moet tot HOOFD LBD EN RADIO ( O N T V A N G S T J .
SECTOR-HOOFD TEVENS POL:5ECTIE BUREAU
het hoog noodige worden ONTSMETTiriGS EN OPRUIMING5PLOEG.
POL POSTHUtS TEVENS OPRUIMINÖSPLOEG.
beperkt en uit woningen POLITIE P05THUIZEN.
en winkels mag geen licht OPRUIM1NG5PLOEG .
HER5TELLINGSPLOEG. O REDDINGSPLOEGEN
naar buiten schijnen. ZIEKENINRICHTIHQ MET OPERATIE KAMER.
POLIKLINIEK C Q.GENEESK.HULPP05T[t.METLI6eiNG]
Bij brandalarm moet HOOFD ONTSMETTINeS INRICHTINQ.
POLITIE 5ECTIE-TEVEN5 SECTOR-GRENS .
alle verlichting worden ge-
doofd of zóó afgeschermd, dat daarvan van bui- worden afgeschermd, opdat geen licht naar buiten
ten niets te zien is. uitstraalt.
Door oefeningen moet worden nagegaan, welke Een dergelijke oefening is eenigen tijd geleden
straatverlichting bij beperkte verduistering moet gehouden, waarbij omtrent de beperkte verduiste-
blijven branden, en hoe elke woning voor zich moet ring waardevolle gegevens zijn verzameld.

VIII. HET PASARWEZEN IN DE STADSGEMEENTE SEMARANG

door
ir. H. T H . BALDINGER
Ingenieur üemeentewerken Semarang.
De Verordening op het gebruik en het beheer in een fonds, hetwelk diende voor bestrijding der
van de pasarloodsen en andere pasarterreinen onderhoudskosten. Deze inkomsten bedroegen ca.
werd den 9den September 1910 vastgesteld en af- ƒ 14.400 per jaar.
gekondigd in de Javasche Courant van 18 October Na afkondiging der Verordening konden retri-
1910. buties voor het gebruik van verkoopplaatsen wor-
Te voren bestonden de inkomsten uitsluitend den geheven.
uit z.g. veeggeld (wang pesapon), dat door de De eischen, welke de hygiëne, de orde op de
veegkoelies op de pasars werd geïnd en gestort pasars en de exploitatie stelden, maakten een hef-

48
 e* 4n r rr n A •I •0 0 co
ten loods het opzetten van een permanenten pasar
0PBREN66T
tT> 9- O* «ft 01 0* Cf
0^
et (0
0» 0* 01
10 1»)
rechtvaardigden. Er stonden in de buurt boven-
dien particuliere, clandestien gehouden pasartjes,
t 1 50.000,- die meteen werden opgeruimd. Deze moderne pa-
ti(0 0 0 0 , -
sars kregen onderscheidenlijk capaciteiten van ±
/ 400 en 300 verkoopers en zijn voorzien van toko's
/ k\ aan den buitenrand, inrichtingen voor visch- en
/ ^
120.000,- L^ s/ vleeschverkoop, en andere voorzieningen, welke
/ \ / r aan de huidige pasartechnische eischen voldoen.
1 i 0.000,-

100.000,- / Gedurende de malaise-jaren stond dus de uit-

\ ï breiding van het pasarwezen niet stil. Immers
90.000,-
i bleek uit den nog steeds grooten straatverkoop
1
ftO.OOO,- en uit de zich hier en daar clandestien ontwikke-
/ lende pasartjes, dat de oprichting van meerdere
70.000,-

60.000,- Y•J^ i gemeentepasars op daartoe geëigende plaatsen

^ : wel reden van uitvoering had. Zoo ontstonden,
&0.000,- / behalve de beide bovengenoemde pasars, achter-
/\ i
>^o.ooo,- eenvolgens pasar Langgar (aan Karangtoeri),
3 0.000,- /
3,
pasar Seteran (op het land Peterongan) en pasar
f Darat, zoodat in 1936 het aantal geëxploiteerde
ao.ooo.-
pasars door de Stadsgemeente Semarang aan-
4/ft. / . Veiloop der pasarontvangsten 111 de Cjenieente
groeide tot 16.
Semarang. Thans worden in Semarang nog 2 particuliere
Menoendjoekan angka^ tentang pendapatan poengoe- pasars geëxploiteerd, die beide op particulier land
tan oewang pasar di Gemeente Semarang. staan, en door de eigenaren met vergunning van
fing van hoogere retributies dan het oorsproni<ehj- de Gemeente worden gehouden.
ke veeggeld noodzai<eiijl<. Deze inl<onisten zijn, Dit zijn de pasars Tjandi, gehouden door O. T.
van zuiver voor het onderhoud noodzai<ehjk:e kos- Bing, en de pasar Boeloe, eigendom van de erven
ten geleidelijk uitgegroeid tot overheidsgelden, Oei Tiong Ham. Met de laatste exploitanten is
waaruit, behalve de voor de exploitatie der pasars de Stadsgemeente thans tot een vergelijk geko-
noodige onkosten, ook andere, tot de overheids- men, aangaande de overname en verbetering van
taak behoorende diensten, werden bestreden. dezen pasar, zoodat in Juni a.s. nog slechts de
Bijgaand staatje (afb. 1) geeft het verloop aan kleine onbeteekenende pasar Tjandi in particu-
van de inkomsten der pasars in de Stadsgemeente liere handen zal zijn.
Semarang gedurende de laatste 27 jaar. De op- Reeds in 1929 werd de behoefte gevoeld om de
gaande lijn voor de intrede der financieele depres- centraal gelegen pasars Djohar, Pedamaran-Ior,
sie werd in groote mate beïnvloed door de uit- tengah en kidoel, Djoernatan, Pekodjan en Beteng
breiding, die in den loop der jaren aan de pasars te vervangen door één pasar, waardoor een einde
werd gegeven. In het jaar 1910 bedroeg het aantal zou worden gemaakt aan de zeer slechte hygiëni-
geëxploiteerde pasars slechts 8, n.l. de pasars sche toestanden die op de voornoemde verouderde
Pedamaranlor, — lengah en — kidoel, Djoerna- en onoverzichtelijke pasars heerschen en boven-
tan, Beteng, Ambengan, Karang-Bidara en Pete- dien op grond van de overweging, dat door het
rongan, terwijl door de Gemeente ook retributie opzetten van een nieuwen pasar ook aan stede-
geheven werd voor het gebruik van den bij haar bouwkundige eischen van aesthetica en verkeer
in beheer zijnden gouvernementsgrond, waarop kon worden tegemoetgekomen.
de particuliere pasar Djohar stond. De oorspron-
kelijke 240 tokohouders op dezen pasar, die ieder
ƒ 75,— bijdroegen tot den bouw van de door het
Gouvernement gebouwde loods, waren de ge-
zamenlijke eigenaren van den pasar.
In 1927 waren er reeds 11 in exploitatie, na-
dat bijgekomen waren de pasars Kagok (in Nw.
Tjandi), Srondol (aan Oengaranweg), die in 1920
door de Gemeente werd overgenomen en Peko-
djan (in de Chineesche kamp), welke einde 1917
van een particulier werd aangekocht.
De pasar Ambengan werd gesloopt en in de
plaats hiervan de groote pasar Boegangan ge-
bouwd. Ook de zeer onaanzienlijke pasar Pete-
rongan werd door een grooteren betonnen pasar
vervangen van 2500 m^ oppervlak (afb. 2).
In den loop van 1931 en '32 werden twee be- Afb. 2. Betondakplaten van pasar Peterongan; ge-
bouwd in 1916.
ton pasars op Djatingaleh en Randoesari bijge- Atap-heton dari pasar Peterongan jang dibangoenkan
bouwd, nadat ter plaatse een bamboe resp. hou- pada 1916.

49
 Het ontwerp van dezen Centralen pasar, welke
ais een gewapend-beton-nuishrooni-constriictie
zal worden uitgevoerd, en aan de uitvoering waar-
van de Hollandsche Beton Maatscliappij reeds be-
zig is, is elders in dit nummer door den Architect
Ir. Thomas Karsten besproken • ) .
Bij de gereedkoming van dezen pasar zal in de
evolutie van het pasarwezen in de Stadsgemeen-
te Semarang een nieuwen mijlpaal zijn bereikt.
De tegenwoordige pasars Langgar en Seteran
moeten als proefpasars worden beschouwd. Is
mettertijd het bestaansrecht van de pasars bewe-
zen, dan zullen ter plaatse meer definitieve con-
structies worden opgezet. De thans geplaatste
loodsen zijn van rondhout, afgedekt met punten,
terwijl niet overal vloeren zijn aangelegd. Alleen
op die plaatsen, waar met water wordt gemorst,
is de vloer van een betonlaag dik 4 cm voorzien
en verzorgt ter plaatse een goot de atvoer.
Resumeerend zal de (jemeente na de totstantl-
koming van den Centralen pasar, waarbij de pa-
sars Djohar, Pedaniaran-lor, -kidoel en -tengah.
pasar Djoernatan, pasar Beteng en pasar Peko-
djan zullen verdwijnen, in totaal 4 betonnen pasars
rijk zijn, t.w. de Centrale Pasar, pasar Peterongan.
pasar Djatingaleh en pasar Randoesari; verdei
5 houten pasars n.l. de pasars: Boegangan (afb.
3), Kagok, Darat, Karang-Bidara en Boeloe (na
de overname); / steenen pasar (Srondol); en 2
tijdelijl<e rondlioiiten pasars: Seteran en Langgar.
Opgemerkt zij, dat de zuidelijke helft van pasar
Boegangan, vanwege den ouderdom niet meer
voldoet aan de eischen van hygiëne, doordat de
vloeren en verhoogde zitplaatsen zwaar zijn aan-
getast.
Ook de vloeren en verhoogde standplaatsen der
tijdelijke pasars dienen t.z.t. alle te worden gebe-
tonneerd en de afwatering goed te worden ver-
zorgd.
Na deze voorzieningen zullen alle pasars in
de Stadsgemeente Semarang voldoen aan normale
Afb. 3. Houten kap met eterniet-plafond van Pasar
Boegangaii-Noord.
I^agangan kap dari kajoe meniake pjaii dari etcrnit;
Pasar Boengangan-Lor.
') Zie biz. 63.
50
algemeene pasar-technische eischen, welke ui
hoofdzaak de volgende zijn:
Ie. Voldoende toetreding van licht en lucht.
2e. Alles moet goed zijn schoon te maken en te
houden (vloeren, goten en wanden moeten
helder en gaaf zijn).
3e. Het publiek en de verkoop(st)ers moeten
beschut zijn tegen zon en regen.
4e. De gangpaden moeten voldoende breed zijn.
5e. De indeeling van het geheel moet overzich-
telijk zijn.
Slechts een gedeelte van één der pasars (Boe-
gangan) zal niet aan eisch No. 3 voldoen, om-
dat de overdekking bestaat uit afzonderlijk los
van elkaar staande daken, die echter door het
aanbrengen van luchtkapjes boven de tusschen-
openingen om te bouwen zijn.
Tarieven.
Oorspronkelijk bedroeg de wang pesapon 1 cent
per verkooper. Dit bedrag werd door de vegers
geëischt, die echter voor het geld, dat zij ont-
vingen onvoldoende werk gingen presteeren.
Later werd het geld afgedragen aan den Assis-
tent-Resident, voorzitter van den Gemeenteraad,
die een fonds beheerde tot onderhoud van de
pasars. Uit dit fonds ontvingen de vegers een vast
loon en werden onderworpen aan toezicht van
overheids-wege. Na de inwerkingtreding der
Pasar-verordening werden retributies vastgesteld,
die oorspronkelijk niet meer zullen bedragen heb-
ben dan 2 ct/m- voor overdekte verkoopplaatsen
en 1 ct/m- voor onoverdekte dito, prijzen welke
thans nog op enkele pasars gelden. Later werden
hoogere retributies geheven en bepaalde abonne-
menten voor toko's vastgesteld. Zelfs is in de
huidige verordening de mogelijkheid geschapen
om bepaalde plaatsen bij opbod uit te geven.
De tegenwoordige retributies bewegen zich
tusschen de volgende grenzen:
voor onoverdekte plaatsen 1 a 2 ct/m-/dag;
,, overdekte plaatsen 2 a ,5 ct/m^/dag;
,, vischtafels 6 ct/m-/dag;
,, vleeschtafels 12 ct'm-/dag;
,, open vakken, voor sa-
rongs, ijzerwaren, etc. 5 ct'm-/dag;
,, afsluitbare vakken toko's
o/d Centrale pasar 7 a 10 ct/m^/dag;
bij den inhuur van meerdere toko's met eenige re-
ductie.
Zooals men ziet, zijn de retributies eenigzins,
doch nog onvoldoende gedifferentieerd, zoodat
de diverse pasar-artikelen, wat de levensmiddelen
betreft, in verband met de meerdere en mindere
winsten op bepaalde artikelen, ongelijkmatig be-
last zijn.
Over het algemeen zijn de tarieven, vergeleken
bij die in andere groote en middelgroote gemeen-
ten, laag te noemen en benaderen ze de retributies,
welke op Regentschaps-passars geheven worden.
Bijgaand staatje geeft daarvan een beeld.
 PASARRETRIBUTIES.
(alleen voor overdag, met uitzondering van speciale verkooppiaatsen als
vleesch- en vischtafels).

niet overdekt Afsluitbare

terrein per Overdekt terrein Opmerking
per m^/dag. vakken (toko's)
mVdag. per m^/dag.

Semarang 1 * a 2 et. 2 a 5 et. 2 a 10 ct/m^ * op één pasar

Batavia 5 et. ca. 61/2 et. / 5 a / 200

(voorgesteld) 214 a 5 et. 21/2 a 5 et. p m /tok'

Soerabaia 3 * a 10 et. 5 ** a 15 et. * op één pasar 2 et. voor

aardewerk en KeuKergtrti.
** op een pasar 3 et. voor
aardewerk en keukei.gerti.

Malang 1/2 * a 4 et. 1 a 6 et. 6 et. 14 et. voor slechts enkele wa-
ren.
1
Probolinggo max. 3 et. max. 6 et. 1 max. 10 et.

max. 2'/2 et. max. 10 et.

1
Blitar

Pekalongan 21/2 et. 21/2 a 25 et. 2 et. p/stuk voor kippen.

per vak van
3 m^ of gedeelte
daarvan.

Madioen * 2 et. ** a 6 ct./m^ * 1 et. p/stuk voor kippen.

** 2 et. p/ituk voor kippen.

Tegal 3 a 10 et. 3 a 10 et. 1 ct./m^ voor aardewerk en

bladeren.
2 ct./m^ voor bloemen, djamoe,
speelgoed en vlechtwerk.
2 et./stuk voor kippen.

Kediri 1 a 5 et. 2 a 5 et. 14 et. p/stuk voor pluimvee.

Modjokerto 3 a 15 ct./m2 40 ct./m^ na de verlaging in 1933

Personeel. pongs. Het te Semarang gevolgde systeem met

Het pasarbedrijf wordt geleid door een admini-
strateur, die drie controleurs onder zicii heeft en
verder 40 marktmeesters en Iiulpmarl<tmeesters.
Voor de schoonmaak van de pasars wordt een
totaal van 40 man voldoende geacht.
Hoeveelheid vnl.
De hoeveelheid vuil van de pasars is in ver-
houding tot het totale geproduceerde vuil van de
heele Stadsgemeente groot te noemen. Op een
totaal verwerkte hoeveelheid vuil van ca. 570 ms/
dag voor de heele Stadsgemeente, wordt op de
pasars ongeveer 1/10 van deze hoeveelheid ge-
produceerd.
De reiniging van de pasars geschiedt op over-
eenkomstige wijze als op straat en in de kam-
fietsaanhangwagentjes maakt het n.l. mogelijk,
dat deze wagentjes overal in den pasar kunnen
worden gereden, zoodat het vuil op de plaats kan
worden opgehaald en nooit langer dan 10 minuten
op den pasar blijft liggen.
Pasarcrediet-wezen.
In Semarang is sinds 1936 het pasarcrediet-
wezen ingevoerd. In verband met den overgangs-
toestand, waarin het systeem verkeert, is het pas
over 4 pasars uitgestrekt, terwijl begin Februari
één der centrale pasars, n.l. Pedamaran-kidoel
met ca. 2500 verkoopers onder handen genomen is.
Aan vaste verkoopers wordt, onafhankelijk van
den duur der leening tegen een zeer lage rente
van 6% crediet verstrekt, wekelijks terug te beta-
len in maximum 11 weken.

51
 Ilct zoogenaamde „Groote
Huis" thans in gebruik als
(jouverneurskantoor (op de
foto links) is een van de
voornaamste klassieke oud-
Hollandsche koloniale bouw-
werken. Het munt uit door
een nrcliitectuur vnn /eer
edele verhoudiuneii.

()|T L'!i<cii pasar is een commissie ingesteld, be-
staande uit onbezoldigde verkoopers op den
pasar, die aangaande de crcdietverstrekking, de
iiilialing van achterstand, enz. van advies dienen,
f)e leiding berust bij de Afdeelingsbank, die
voor de crcdietverstrekking op de tegenwoordi-
ge 4 pasars slechts één schrijver heeft aangesteld,
die door de Stadsgemeente bezoldigd wordt en
een salaris van ƒ 15,—/mnd. geniet,
Maandelijks wordt een overzicht van de iiit-
staande credieten, de terugbetalingen, enz. over-
gelegd,
Bijgaand staatje laat zien, dat het systeem wel
voldoet. Veel achterstand is er doorgaans niet.

Opgave van statistische gegevens over de maand Januari 1938

No. 1051
(rondschriiven van de Centrale Kas dd. 10 April 1933 )
^ •' ' 174

T3 « X. 73 •a
u C C aj
„ ^ p
C 03 aj c
•a CU '• Fedrag van den Percentage van « 3J .E £ f o» P
Termijn der 15 c .H « t ^ E '"• 2 > O) T-i achterstand den achterstand ë^S'^p >
leeningen ü MP i j ; = 03 = M c ^ ~ « einde der maand j;-aü-S£^ M
oj « . QJ •
E-o 5 ^ ^^ ój £
~ O) O) « 03 ^ OJ 03*^ 1-. *-•
M > C <-a c i i Ox3 -^ zwart rood totaal zwart rood totaal P 03 03 P J 3 "O
~ P 03 •" u l '
1 9 I 10 11 12 13 P " 14M m 43
1 A

11 (10) weken 711.70 482 50 459 60 734.60 159* 3.03 6.65 26.00 32 65 0.90 3.54 4.44

22 (20) „

Tiitaal 711.70 482.50 459.60 734.60, 159 3.03 6.65 26.00 32.65 0.90 3.54 4.44

Aantal Pasarbanken: 5 kolom 2 711.70

Zwart 14
plus „ 3 482 50
Aantal debiteuren op ulto verslagmaand: 391, waarvan achterstallig:
Rood 13 1 194 ZU
# Het totaal aantal debiteuren bedraagt: 455 min. , 4 459.60
734.60
min. , 14
geeft , 5 / 734.60

52
 Het aantal geldschieters of „mindering" op de
bestreken pasars, is sinds de instelling van deze
zoo nuttige instelling merkbaar verminderd.
Het ligt dan ook in de bedoeling tot een spoe-
dige uitbreiding over te gaan, hetgeen echter niet
te snel doch omzichtig behoort te geschieden, wil
men geen groote risico's loopen.
PENGOEROESAN PASAR Dl GEMEENTE SEMARANG.
Pada sebloemnja Verordening 1910 tentang oeroesan
pasar ditadbirkan, Pemerentah lokal ta' dapat hak oen-
toek mempoengoet oewang pasar. Pada zaman itoe
hanja ada pengatoeran „oewang pesapon" jang dibajar-
kan pada koeli toekang sapoe sampah di pasar. Sekarang
oeroesan pasar dapat terbiiang sebagai soeatoe soember
oentoek pendapatan jang oleh masing-masing pemerentah
lokal digoenakan ta' sahadja oentoek ongkos exploitatie
dari pasar akan tetapi sebagai biaja oentoek keperloean
oemoem lain- djoega. Begitoe djoega di Gemeente Se-
marang. Pada taoen 1910 dalam ini kota hanja ada 8
pasar, pada taoen 1936 jang dioeroes oleh Gemeente
soedah ada 16. Lain dari itoe ada 2 pasar lagi jang di
tanganja particulier, kerena letak di tanah-particulier.
Kelak ini pasar particulier djoega akan di-oeroes oleh
Gemeente Semarang. Semarang maksoed akan menipei-
baikan pasar- jang misih djelek, jalah jang ta' teroetama
bagi kesehatan oemoem. Oentoek perbaikan itoe jang
dipentingkan jalah: Ie. hal tjoekoepnja hawa serta pene-
rangan jang dapat masoek dalam pasar, — 2e. hal gam-
pangnja pembersian, — 3e. hal menoetoepnja agar orang
pendjoeal dan pembeli ta' dapat soesah kerena hoedjan
atau matahari, — 4e. hal mengatoernja, agar orang
dengan gampang dapat djalan dalam pasar, — 5e. hal
serasinja bagean-bagean, misalnja gampang oentoek
memperiksanja.
Pasar- jang soedah tjoekoep oentoek perbaikanja jalah
MEDEDEELINGEN.
Architecten-organisatie.
In verband met het door Ir. P. J. Willekes
Macdonald ingezonden stuk, naar aanleiding van
de opmerking over ,,Architectenorganisatie" in
nummer 4 van de vorige jaargang van ons tijd-
schrift, heeft de redactie inmiddels uitvoering ge-
geven aan haar — in nummer 5 der vorige jaar-
gang aangekondigde, voornemen, om zich met
een aantal vragen terzake tot de NIAK-leden en
andere vooraanstaande mannen uit het bouwvak
te wenden, om hun opinie over deze belangrijke
kwestie te vernemen. Reeds werden van verschil-
lende zijden een achttal antwoorden ontvangen.
De redactie stelt zich voor in een volgend num-
Afb. 4. Gezicht op de omgaasde vleesch-afdeeling in
een beton-pasar te Semarang.
Pengliatan atas tempat dasar oentoek pendjoealan da-
ging di pasar jang dari beton.
pasar Djatingaleh dan pasar Randoesari, jang doea--nja
terbikin dari beton. Pada sekarang ini sedang dibikin
djoega soeatoe pasar besar (Pasar Central) jang dari
beton djoega.
Pasar Djatingaleh, pasar Randoesari dan pasar Central
terbagai dengan bagean-bagean tempat djoealan jang
berdjenis-djenis hal roepa dan besarnja, jalah mitoeroet
barang apa jang akan didjoeal. Begitoepoen ada tempat
boeat dasar barang toko, tempat boeat dasar ikan, idem
boeat daging, idem boeat sarong-, idem boeat klitikan,
dlsb.
Tarief dari sewaan masing-masing tempat berlainan
djoega: dari Ict/m^/sehari sampai lOct/m'-^/sehari. Djika
dibandingkan dengan kota lain'-'-nja tarief-pasar dari Se-
marang dapat rendah adanja.
Gemeente Semarang soedah mengichtiarkan djoega
pendirikan pasar jang goena pertjobakan sahadja, jalah
tempat jang dapat diharep memboetoehkan pasar itoe.
Djika di tempat- itoe soedah njata bahoea pendikan pasar
ada goenanja, kelak di itoe tempat^ dibangoenkan djoega
pasar jang boeat selamanja.
„Pasar pertjobaan" demikian itoe dibikin dari kajoe
sahadja serta dengan selasar dari tanah.
Gemeente Semarang djoega soedah mengadakan Pasar-
credietwezen, jang memberi crediet pada pendjoeal de-
ngan boenga 6% serta dengan bajar-angsoeran saban
minggoe sekali.
mer de vragen en antwoorden, waarvan het aan-
tal naar zij hoopt nog zal toenemen, te publiceeren.
Semarang-nummer.
Wegens overvloed van kopij voor dit speciale
.,Semarang-nummer" moesten verscheidene rubrie-
ken óf sterk bekort öf zelfs geheel vervallen en kon
ook het artikel van ir. H. Th. Baldinger over
,,Waterverstrekking aan den kleinen man" niet
meer opgenomen worden.
Honorarium-tarief voor „Locale Techniek".
Met ingang van No. 3 van dezen jaargang zal
het honorarium-tarief bedragen: ƒ 7.— voor de
1ste pag., ƒ 6.— voor de 2de pag., ƒ 5.— voor
de 3de pag. en ƒ 4.— voor de 4de en volgende
pagina's.
Foto's en teekeningen worden voor de bere-
kening van het honorarium meegeteld.
53
 ft, ''S' "^

Kanioarni'bouw Zustcrmaal.schap[iijcn Scmaraiig. Westgevel.

VoorgevL'l ami de v. d. Endtweij;. — Bij de voorspiong het vertrek van den Hüofdvertegenwoordiger, met
verbrede galerij en eigen opgang. — De ronde opening in het midden onder die galerij is de uitmonding van
een vloerventilatiekanaal voor de personeelzaal.
Moeka sebclah Barat. Terliat dari v. d. Endtweg. Faling nioeka bagean tempatnja Pembesar, dengan
niemake emperan lebar dan pintau sendiri. Lobang jang terliat ditengah bawah eniperan jalah lobang oentoek
peniberian liawa jang dibikin sehagai got dibawah lantai.

TWEE SEMARANGSE KANTOORGEBOUWEN. ^)

Kantoorgebouw Stoomvaart Mij. „Nederland". -)
Het kantoor der S.M.N, werd in '30 gebouwd
op het terrein van het oude, doch, overeenkomstig
de rooilijnen, niet prijsgeving van een belangrijk
gedeelte aan de voorzijde (zie de stippellijn op
de situatie, afb. 1). Deze grondafstand aan de
Gemeente geschiedde om niet, doch onder de
voorwaarde dat dit gedeelte der Westerwalsstraat
in Nederland-plein zou worden omgedoopt.
Wegens deze belangrijke verkleining van het
perceel werd het overblijvende tot het uiterste
benut.
Het bouwprogramma omvatte op de begane
grond een kantoor, in hootdzaak passagekantoor,
van de S.M.N., met de best-niogelijke standing
1) Spelling 1934.
-) Voor de beide in dit artikel bedoelde kantoorge-
bouwen, werden de ontwerpen opgedragen aan het bu-
reau Karsteii en Schouten te Semarang, dat in '30 werd
omgezet in het bureau Karsten en Schijfsnia, hetwelk
ook voor beide de directie voerde. In beide associaties
stammen de ontwerpen en details van schr.
doch waarvan het achterste gedeelte min of meer
zelfstandig gebruikt moest kunnen worden, zo-
mede verhuurbare kantoren ter verdieping. Het
toevoegen van een volledige twcde bovenverdie-
ping scheen niettegenstaande de perceelverkleining
niet geboden, o.ni. omdat daardoor bijzondere
funderingsmoeilijkheden zouden ontstaan.
De vn. eisen en de ligging op een hoek leidden
ertoe beneden het gehele front voor de S.M.N, te
reserveren, en de trap naar de verdieping in het
midden van de lange zijgevel te leggen, waardoor
beide verdiepingen in tweeën kunnen worden ge-
bruikt (afb. 3).
De toiletten voor de verhuurbare kantoren zijn
in een partiële 2e verdieping boven het trappen-
huis geplaatst; boven een garage voor 3 auto's
achter in de zijstraat werden de goedang voor
passagiersgoederen en de toiletten der S.M.N, in
een tussenverdieping ondergebracht.
Voor de dagverlichting van de achtergedeelten
der kantoren en van de nevenruimten werd aan de
aangebouwde lange zijde een langgerekte binnen-

54
 Afb. I. Kantoorgebouw S.M.N., Semarang Situatie.
De stippellijn f^eeft de grens van het oude perceel aan;
het vüürgedeelte werd t.b.v. vvegverbreding prijsgegeven,
doch voor een klein deel gekompenseerd door een ver-
breding langs de zijstraat.
Gambar-lctaknja. Batas lama dari perceel terganihai
dengan gans titik; bagean dimoeka digoenakan oentoek
djalan.

plaats ontworpen, reikende tot ca. 1,5 m onder
de verdiepingvloer, zomede een lichtschacht in de
uiterste hoek, reikende tot boven de garage.
De fundering kon op staal geschieden (0,45
kg/cm2) en wel door middel van gewapend-beton
stroken; daar de goede grond in dit deel van Se-
marang een betrekkelijk dunne laag vormt, werd
zij zohoog mogelijk aangelegd.
De aansluiting aan het vrij veel oudere neven-
pand der Factory wees wel op enige zakking van
het S.M.N.-gebouw na gereedkoming, doch deze
heeft gelijkmatig plaats gehad.
Boven de fundering ligt aan de gevels een hoog
plint van gebouchardeerd ongewapend beton (afb.
2 en 4). Doordat de uitvoering niet ononderbro-
ken is geschied, zijn er minder fraaie afschei-
dingen in te zien, terwijl de samenstelling (1 p.c,
3 zand en 3 gezeefd grind) dan wel de materiaal-
kwaliteit niet voldoende zijn gebleken om het
optreden van zwarte plekken te voorkomen.

Afb. 2. Kantoorgebouw
S.M.N., Semarang. Voor-
gevel.
De ligging op het W.
maakte boven- en beneden-
galerijen nodig. — Beneden,
hoofdingang Passagekan- rfÉRür-
toor der S.M.N.; boven: ver-
huurbaar kantoor. — De dak-
bedekking is van door de
S.M.N, in ballast uit Europa
aangevoerde gesmoorde Echt-
se pannen; in de ronding
onderaan het dak werden
zij door haakjes extra ver-
zekerd.
Moeka. Kerena mengadep
ka sebelah Barat, perloe
meniake enipcran oentoek
mendapat dinginja. Di ba-
gean jang bawah terliat
pintau besar. Di atas dise-
wakan oentoek kantor^ lain.
Atap kloearan dari negeri
Olanda.

55
 Afb. 3. Kantoori>ehouw
S.M.N., Semaranii;. Archi-
tekt: Ir. Thomas Karsten.
Plattegronden en Door-
snede, Schaal 1 : 400.
Het door grondafstand
sterk verkleinde perceel
TOILETTtn
werd beneden voor J007r
boven voor ca. 909r be-
bouwd. In de plattegrond
werd een assenstelsel van
ca. 3 X 3 m in acht geno-
men, geknikt overeenkom-
stig het beloop der aangren-
zende wegen.
Ganümr denah dan gam-
bar penampang. Perceel
soempit adanja kerena se-
TU35CHtN VERDIEPlNö. DOORiNEDt A - 2 * VERDIEPING. bagean dipake oentoek dja-
lan. Bangoenan besar ada
100% dari besar tanahnja
serta tertambah dengan 907r
diatas. Oekoeran berganda-
ganda dari 3 X 3 ni jang
djüeroesnja ditjotjokan de-
ngan keadaan djalan.

lï VLRDIE;PINQ I

1 HOOrOINGANÜ
\' 5 M N

IMfiAMü _
BEQANt-GROND BOVEtlVERDItPINQ

De opbouw geschiedde deels in gewapend be-
ton; o.a. werden alle vloeren en de halfronde trap
daarin uitgevoerd, evenals, ,,schoon uit de kist",
de ronde kolommen buiten en binnen, en de luifels
en kroonlijsten van de gevels, met gebouchar-
deerd paneel aan de onderzijde.
De grote gevelopeningen werden verdeeld door
traceringen van betonvormstukken; de vulling
daarvan bestaat voor een deel uit betonroosters,
open of met glas bezet en overigens uit stalen
ramen enz.
Enige tussenwandjes ter verdieping werden als
Pruess-wandjes gemaakt (1/4-steens, gewapend).
De vrij grote overspanningen in de kantoor-
ruimte maakte zware betonbalken nodig, die im-
mer ongunstig zijn voor de verlichting; daarom
werden vlakke plafonds toegepast, en wel van
steengaas, gepleisterd, met den eis ze streng vol-
gens fabrieksvoorschrift te behandelen. De erva-
ring hiermede is niet onverdeeld gunstig; het
bleek in de Indische omstandigheden moeilijk die
voorschriften inderdaad geheel korrekt uit te voe-
ren, fouten wreken zich direkt vrij ernstig, en ook
waar de uitvoering niet onjuist is geschied, is het
vlak toch niet feilloos.
De dakkonstruktie werd in staal uitgevoerd.
Het onderbrengen van de partiële bovenverdie-
ping en architektonische overwegingen leidden
ertoe een attiek toe te passen, zomede een betrek-
kelijk steil dak.

56
 Afh. 4. Kantoorgebouw
S M N., Semarang. Hoek en
Zijgevel.
Links de ingang der ver-
huurbare kantoren (afb. 5)
en aan het einde de garage.
— Het phnt, de verdieping-
vloerrand en de onderzijde
van luifels en kroünhjst van
beton gehüuchaideerd, de
ronde kolommen, luifel- en
kroonlijstranden enz van
gew. beton schoon uit de
kist. — Vlaggestok en wa-
penschild zijn die van het
Noorse konsulaat.
Sehelah podjok dan sisi.
Disebelah kin pintau ka
bagean- jang disewakan
oentoek kantor lain^nja. Pa-
ling belakang garage. Tem-
bok lis-ris dibawah dan lis-
lis dl atas dan beton jang
dipoekoel dengan martil ta-
djam.

Afb. 5. Kantoorgebouw
S M.N., Semarang. Ingang
voor de bovenkantorcn.
Plint van ongewapend be-
ton, gebouchardeerd. — üew
betonluifel schoon uit de
kist, met gebouchardeeid
onderpaneel. — Smeedijze-
ren opschriftplaat. — Trap
met gesmeedijzeien leuning,
verchroomde handrails en
treden van groene teirazzo-
platen. — Vloer grijze en
lichtgroene p.c. tegels.
Het werd ingedekt niet gesmoorde Echtse pan- Pintau ka bagean di atas Temtaok jang paling bawah
dari beton jang kelak dipoekoel dengan martil jang ta-
nen uit Europa, die door de „Nederland" in bal- djani. Tangga meniaké djobin daii terrazzo Lantai dan
last werden aangevoerd. djobin p.c. warna klawoe dan hidjo moeda.
De (extra verzekerde) dekking der pannen op
het ronde dakgedeelte heeft geen moeilijk-
heden opgeleverd en houdt zich v.z.v. bekend
goed.
Inwendig werd de ruimtebehandeling zo strak
mogelijk gehouden, met de ramen, de stalen tus-
senwandjes en een weinig kleur, ook in de tegels,
ais enige verfraaimg.
De vestibule van het passagekantoor (afb. 7)
kreeg een eenvoudige betegeling (p.c.-tegels, deels
z.g. gekristalliseerd).
Tegen de getinte witte wanden overheersen
hier, indachtig aan de zee-sfeer, lichte grijzen en
groenen, zowel bij het schilderwerk als bij glas
en tegels.
Bij de uitvoering waren o.m. betrokken de 0.1.
Aannemingsmaatschappij als hoofdaannemer,
voorts de Holl. Beton Mij. (betonwerken) en de
Vries Robbé (stalen kap).

57
 Afh. 6. Kantoorgebouw
S.M.N., Semarang. Gang
voor het publiek in het Pas-
sagekantoor.
Ronde kolommen van ge-
wapend beton schoon uit de
kist. —• Ramen met trace-
ringen en roosters van be-
tonvormstnkken, en stalen
ramen. — Loketten en ban-
ken betegeld.
Tempat djalan ocntoek
publik. Tiang dari beton.
Djendela memake perhiasaii
rooster dari beton. Ragangan
djendela dari besi. Loket-
dan bangkoe^ memake djo-
bin.

Afb. H. Kantoorgebouw Zustermaatschappijen, Semarang.

Plint: geboiicliardeerd beton, — kolommen: baksteenmetselwerk gepleisterd, — dak van de rand: gewapend
beton, — middendak: ijzerhouten sirappen, met ventilatiekapje, — stalen ramen enz.
Tembok-ris di bawah dari beton, jang dipoekoel dengan martii tadjam. Tiang^ dari batoe tembok. Atap
disisi dari beton, ditengah dari sirap. Paling atas ada atap pake lobang oentoek pemberian hawa. Djendela^
dan pintau2 dengan ragangan dari besi. ^ ^^^^ Hisgen.

58
 Afh. 7. KantooroL'houw
SM.N, Scmarang. Vestibule
van het Passagel<antoor.
Vloer, lambris en toon-
banken betegeld met gekris-
talliseerde p.c. tegels (Te-
gelfabriek Tegal) in lichte
gi ijzen en groenen. — Tus-
senwandjes in staal, met
lichtgekleurd glas. — Pla-
fonds gepleisterd op steen-
gaas.
Bagean oentoelc piiblik.
Lantai, pinggiran tembok
dan medja-loket dengan djo-
bin p.c. warna klawoe moe-
da dan hidjo. Ragangan
dari dinding^ terbikin dari
besi. Pjan dari kawat besi
jang di-plester.

Kantoorgebouw Zustermaatschappijen. Naar de suggestie van den toenmaligen Hootd-

Omstreeks '28 vertoonde het vroegere kantoor
der Zustermaatschappijen, een oud-Indisch ver-
diepinghuis, verschijnselen, die, vooral i.v.m. de
vrij zwaar door kantoormeubilair belaste verdie-
ping, een nieuw^bouw urgent maakten. Deze
kwam tot stand kort voordat de malaise deze
maatschappijen ernstig trot. T. b. der financiering
was evenwel reeds dadelijk het voorgedeelte van
het zeer grote voormalige terrein verkocht; hier
is voor kort het Semarangkantoor der B.P.M, ver-
rezen.
Tussen dit perceel en het oude kantoor werd
het nieuwe gebouwd, dat enige jaren vanaf Bo-
djong zichtbaar bleef, doch eigenlijk ligt aan de
v.d. Endtweg; wegens deze situatie (afb. 9) is het
erop berekend overhoeks, vanuit het N.O., te
worden overzien; hiertoe werd aan de N. zijde
een groot zijerf vrijgehouden, waaraan ook de
hoofdingang ligt (afb. 8 en 10).
Is thans de situatie aan de genoemde weg een
vrij ongustige, zo zal dit geheel veranderen na
zijn doortrekking als hoofdweg overeenkomstig
het stadsplan, tot aan de Sijthofflaan en verder tot
de nieuwe H.B.S.
vertegenwoordiger, Ir. Diephuis, werd in het plan
(afb. 11) een grote centrale ruimte bestemd voor
algemene personeelzaal, met archief en kluis in
het midden, en lage afscheidingen tussen de at-
delingen (zie afb. 13). Om deze grote hal loopt
een gang, waaraan de chefskantoren enz. gelegen
zijn; ook langs de buitenzijde bestaat daartussen
kontakt, via de buitengalerij (zie ook de door-
snede, afb. 12). Behalve bij het kantoor van den
H.V. en het Vergaderzaaltje daarnaast zijn de
tussenwandjes tussen deze kantoren gemakkelijk
veranderbaar (1/2-st. muurtjes).
De gehele plattegrond werd op een streng aan-
gehouden assenstelsel opgebouwd, en wel met
een travee van 2,42 m, zijnde dit: de maat van
12 tegels van 20 X 20 cm (inkl. voegen), en van
2 plafondplaten Celotex, de minimum hart-op-
hartmaat voor nevenvertrekken en een goede halve
maat voor gewone vertrekken.
Ook bij de opbouw werd van deze eenheids-
maat uitgegaan (dubbele deur- en raambreedte
1,22 m, kahhoogte 2,44 enz., onderkant gevelbalk
4,88 m enz.); voor onderdelen werd waar mo-
gelijk als modul 1,22: 4 of 30,5 cm aangehouden,

59

v.D ENDT-WEQ
Afb. 9. Kantflori^cbouw Zustermaatschappijen, Sema-
rang. Situatie.
De V. d. Endtweg, welke begint bij het I<riiispunt Bo-
djong-Cjenielaan-Depük (naast het nieuwe Semarang-
kantüüi- der B.P.M , rechts) loopt thans dood, doch wordt
later tot de Sijthofflaan en de nieuwe H.B.S. doorge-
trokken.
Gambar letaicnja. Djalan baroe v. d. Endtweg moelai
dari djalan simpang Bodjong-Cienielaan-Denok sekarang
ini niisih sebagai djalan mati. Akan tetapi kelak aka'n
diteroeskan sampai Sijthofflaan dan H.B.S. baroe
o.a. voor de verdeling der tussenwandjes, enz., —
ook wel 1,22: 3 of rond 41 cm, zijnde praktisch
11/2 steen.
Het geheel heett door deze systematische in-
deling in- en uitwendig het beoogde strenge ka-
rakter gekregen, terwijl ook bij de afwerking het
stroken van allerlei onderdelen esthetisch en
praktisch voordeel gaf.
Op een gewone fundering is het gebouw in bak-
steen opgetrokken. Ook hier werd een gebouchar-
deerd plint toegepast; het werd goed uitgevoerd,
en vertoont dan ook vrijwel geen naden, doch
de beton is wederom voldoende sterk geweest om
zwart worden geheel te voorkomen ( 1 : 3 : 5).
In enkele waterdicht opgetrokken kolonmien
werden t.b.v. de regenafvoer gietijzeren pijpen in-
gewerkt, wijd 20 cm.
De gehele rand en de omlopende gangen zijn
afgedekt met een vlak gew.-betondak met ver uit-
kragende luifel; boven de vertrekken werd een
isolatielaag van vulbeton aangebracht, waardoor
tevens de vereiste helling werd verkregen. Een
iets te zuinige wapening aan de hoeken der over-
stekken heeft een doorhangen daarvan tengevolge
gehad, dat later slechts gedeeltelijk geredresseerd
is kunnen worden.
De grote hal van ca. 22 X 31 m, zonder tussen-
steunpunten, kreeg een stalen kapkonstruktie en
een indekking van ijzerhouten sirappen.

Afb. 10 Kantoorgebouw Zustermaatschappijen, Semarang. Hoofdingang en Zijgevel.

In het uitwendige aanzicht speelt ook de vloer van de buitengalerij (terrazzotegels, gebroken rood en geel)
bepaaldelijk een rol, doordat hij het betonplint afdekt, en de plinttegel van de vierkante opgaande kolommen
als een basement werkt. In verband hiermede is aan deze kolommen liovenaan, bij de aansluiting aan de gew.-
betondakbalk, eveneens een tegel ingewerkt (liggend, met ronde kant). — Bij de zijgevel, rechts onderaan, de
uitloop van de waterafvoerkolom op de hoek.
Pintau besar dan sebelah sisi. Djobin^ dan terrazzo dengan warna merah-koening terliat sebagai loear-
biasa, kerena dapat menoetoep ris-ris dengan pantas djoega. Kaki dari tiang terboengkoes djoega dengan djobin
terrazzo.

60
 PLATTE6B0HD
Afb. 11. Kantoorgebouw Zustermaatschappijen, Seniarang. Arcliitt-'kt: Ir. Thomas Karsten.
Plattegrond, Schaal 1 : 400.
Plattegrond (en opbouw) zijn opgezet op een kubisch assensysteem met eenheidsafstand van 2,42 m
horizontaal (=: 12 tegels en 2 Celotexplaten) en 2,44 m vertikaal (grote-deurhoogte, halve vertrekhoogte
enz.). — Rondom de grote personeelszaal in het midden, zijn aan 3 zijden vertrekken gelegen. — (Jp het
terras aan de vierde zijde is thans een niet-passende tijdelijke uitbreiding verrezen.
Gambar denah. Rentjana dari denah diatoer agar semoea bagean^ dengan oekoeran^ jang tjotjok
dengan oekoeran^ dari djobin, dlsb. Maka semoea oekoeran^ dibawah ganda-berganda dari 2.42 m. Kamar
oentoek anggauta di paling tengah. Disisi ada beberapa kamar^ lagi, Di sebelah sisi jang kosong, seka-
rang dibangoenkan tambahan jang sajang ta' tjotjok dengan lainja.

Ajb. 12. Kantoor Zustermaatschappijen, Semarang.

Typische doorsnede A-B.
Rechts een deel van de grote personeelzaal, met sirap-
pen-dak op stalen kapkonstruktie, plafond- en dakventi-
latie, en hooggeplaatst zijlicht. — Daarnaast een gang,
toegang gevende tot de vertrekken voor het hogere per-
soneel, met vlak betondak en buitengalerij. — L: lei-
dingenkanaal.
Gambar-penampang. Di kamar-kamar oentoek ang-
gauta memake atap dari sirap dan ragangan-kap dari
besi. Penerangan dan hawa dapat dari atas. Di sini le-
taknja kamar^ oentoek pembesar^. Atap di bagean ini
dari beton.

61

^
 Afh. 13. Kantoorgebouw
Ziistcrmaat.schappijcn, Sc-
inaran^. Personcclzaal.
De hoge, rondom met
lichtbruin gekleurd gla.s ver-
lichte personeelzaal van ca.
20 X 30 m vormt het mid-
delpunt van het gebouw. —
Links en op de achtergrond
de daaromheen lopende gang
met vertrekken; tussen de
kolommen is liet houten lei-
dingenkanaal langs de gang
(op plafondhoogte der ver-
trekken) te zien — Rechts
het grote complex van ar-
chiefkasten, dat, met een
kluis als centrum, het mid-
den der zaal inneemt. —
Celote.xplafond in stalen om-
lijsting, met ventilatie in de
staande randen. — De be-
v/egingsinriehtinL; der stalen
bovenramen is uit het zicht
gewerkt, doch goed bereik-
baar. — Verlichting door
grote FH-armaturen.
Kamar ocntock a^jiaiita,
letaknja paling ditengah;
oekoeran 20 x 30 ni; dida-
De inwendige afwerl<ing werd in overeenstem- lam a nat loeas Di sebelah kiii dan belakang terliat
gang-gang. Disebelah kanan ada banjak lemari boeat
ming met de gehele opzet solide doch zeer sober mensimpan archief. Ditengah soeatoe kamarkUiis boeat
gehouden. iiiensimpan oewang dan barang berharga. Pjan dan
Voor de vloeren werden in het algemeen terraz- celote\ serta meniake lobang oentoek pemb^'rian hawa.
zotegels gebruikt; wanden en plafonds werden in
tint gewit, met spaarzame toepassing van steen-
verfwerk.
De grote hal kreeg een plafond van Celotex in
een in het zicht komend geraamte van profiel-
staal, en randen met plafondventilatie. De ver-
wachte enigszins geluiddempende werking — van
belang in een kantoorruimte met veel personeel,
al zitten de tikkers afgescheiden is niet uitge-
bleven, terwijl de naturelkleur nieuw zeer goed
was; het Celotex is evenwel langzamerhand zo
nagedonkerd, dat steenverven of i. dg. wel niet
zal kunnen uitblijven, en dan vermindert ook de
geluiddemping.
Veel zorg werd besteed aan de stalen ramen
en deuren, o.a. aan een geschikte konstruktie voor
de chassinetten, jaloezieën en bovenlichten (afb.
15), en aan de openzetinrichting der hoogge-
plaatste halramen.
Tussen de geheel open vestibule en de hal wer-
den grote hekken van inheems smeedwerk aan-
gebracht, met de initialen en de geboortejaren der
4 Zustermaatschappijen (afb. 14). In de hal wer-
den enige leidingkanalen aangebracht, zowel
onder de vloer als ter plafondhoogte van de rand-
vertrekken.
Het kleurschema werd opgebouwd op een mat- Aib. 14. Kantoorgebouw Znsterniaat.schappijen Senui-
te cremetint van het witwerk. In de terrazzo- rang. Vestibule. Foto Hisgen.
De entreevestibule is naar buiten geheel open, en van
vloeren werd mat geel, en licht gedekt rood ge- het gebouw (de peisoneelzaal) afgesloten met grote
bruikt; het verfwerk werd bruinrood, n.iet zeer ^nieedijzeren hekken (Karsidm, Semarang). In het mid-
lichtbruin voor de deurbekledingen van abc-plaal. denhek de monogrammen der 4 Zustermaatschappiien,
Voor de bovenlichten, o.a. die van de grote zaal, met de jaartallen van oprichting: S J S., 1881, - () J.S ,
1888, — S.CS, 1894, — S.D.S', 18!)o.
werd uit Europa met veel moeite naar een hier
Pintau be.sar. Fintau dan besi jang pake perhiasan
voorhanden staal een licht en zacht-bruinrood terbikin oleh toekang besi bangsa boemi-poetera (Karsi-
kathedraalglas verkregen. Hier en daar werden din) Perhiasan itoe dengan nama- S.J.S., dlsb.

62

-T
tegenkleuren toegepast, vooral wat groen en licht-
paars, o.a. in de letteropschriften, tegelvloer enz.
Ook de meubilering werd door schr. verzorgd;
Kantoor H.V. en Vergaderzaal kregen een lambris
van djatitriplex en enige verlevendiging door
steenverfwerk.
De uitvoering geschiedde door de Nedani, als
hoofdaannemer; de stalen kappen werden geleverd
door Lindeteves Stokvis, de stalen ramen door de
Vries Robbé, het smeedwerk door Karsidin, Se-
marang, en het gekleurde glas door W. J. Stokvis.

Karsten.

DOEWA BANGOENAN KANTOR' Dl

SEMARANG.

Kantor Stoomvaart Mij. „Nederland" dibangoenkan

pada toen '30 mitoeroet rentjana dari architect Ir. Tho-
mas Karsten & Schouten (kelak Ir. Thomas Karsten &
Schijfsma)
Kerena perceel oentoek pembangoenan ini amat soem-
pit adanja, maka dalam rentjana di-teristimewakan ba-
hoea seboleh-boleh bagean^ dihikin serasi dengan ta'
ada tempat jang terboewang.
Ini bangoenan niemake bagean loteng. Bagean di ba-
wah digoenakan oentoek kantor S.M.N., sedang bagean
jang lain dapat disewakan oentoek kantor lain^-nja.
Kantor S.J.S., S.C.S., dlsl)., djoega dibangoenkan mi-
toeroet rentjana dari architect- terseboet di atas. Letak-
nja sekarang beloem keliatan baik. Dapatnja terliat baik
kelak djika djalan baroe v. d. Endtweg soedah diteroes-
kan mitoeroet Stadsplan. Bangoenan ini terliat bagoes
dan iaras, waiaupoen ta' memakai banjak perhiasan.
Adapoen bagean--nja liatlah gambar^ serta keteranganja.
Afb. 15. Kantoorgeliouw Zustermaatschappijen, Sema-
rang. Stalen raam.
In samenwerking met de leverancier, de Vries
Robbé, zijn de stalen ramen en deuren zorgvuldig i.v.m.
de Indische behoefte ontworpen, dus o.a. met chassinet-
ten, jalouzieén, haakjes voor heel en half open zetten enz.
De jalouzieén zijn van hout, in een smalle houten lijst,
gevat in het stalen raam.
Djcndela dengan ragangan dari besi. Terbikin oleh
firma de Vries-Robbé. Modelnja amat serasi oentoek ke-
boetoehan di negeri sini. Dinding dari djendela terbikin
dari kajoe.

IETS OVER DE CENTRALE PASAR ').

Hoewel het de bedoeling is over de thans te
Semarang in aanbouw zijnde Centrale Pasar te
zijner tijd meer uitvoerige publikaties in dit tijd-
schrift te doen verschijnen, rechtvaardigen aard en
omvang van dit werk er in dit Semarang-nummer
reeds enige mededelingen over op te nemen, te
meer waar een bezoek van de technische kongres-
deelnemers aan het werk op het programma staat.
De nieuwe Centrale Pasar komt in de plaats
van een vijftal oude, merendeels bijzonder slechte
pasars in het stadscentrum, en wel Djohar, Peda-
niaran, Beteng, Djoernatan en Pekodjan. Zij
okkupeert het terrein van de beide eerst-
genoemde, vergroot met dat van de voormalige
Inlandse gevangenis, met een aantal aangekochte
Chineese-kamppercelen en een strook van Aioen-
en Regentserf.
De situatie in het midden der oude stad, o.i-
nu'ddelijk naast Aloen^ en Chinese kamp en vlak
nabij de Europese winkelbuurt (Bodjong) is in
1) Spelling 1934.
vele opzichten zeer gunstig, doch zij brengt wel
mee dat het uiterlijk aan zekere, zij het eenvou-
dige, welstandseisen moet voldoen.
Het thans in aanbouw zijnde pasartype is tij-
dens de voorbereiding van het werk deels op
grond van algemene gezichtspunten ontwikkeld.
Sedert, enige decenniën geleden, nieuwere
konstrukties — in hout, doch vooral in beton en
staal — in de pasarbouw hun intrede deden, zag
men bij de stadspasar, die meestal op kostbare
grond staat, een duidelijke tendenz naar de over-
dekking van het gehele pasarterrein, om dit vol-
ledig te kunnen benutten, wat echter slechts uit-
voerbaar is door, in het middengedeelte, licht-en-
luchttoevoer van boven.
Tevens deed zich bij bijzónder nijpend grond-
gebrek de vraag voor, of door toepassing van
een beperkte verdiepingbouw geen oppervlak kan
worden gewonnen.
Dan bleek de lijn, waarlangs pasar en omgeving
elkaar raken — dus de buitenzijde der pasar —
een zo gunstige situatie voor standplaatsen, dat

63
het onjuist leek hiervan niet zoveel nu)geHjl< ge-
bruik te maken.
De kombinatie der beide laatstgenoemde over-
wegingen leidde tot het ook i.e. toegepaste type,
waarbij, boven aan de straat gelegen afsluitbare
pasarstandplaatsen, waroengs enz. (,,buitenwin-
keltjes"), een verdiepingrand met gewone pasar-
plaatsen wordt gemaakt; deze verdiepingrand ligt
dan rondom, en kijkt uit op, de grote overdekte
binnenhal. Bij juiste keuze der niveau's kan men
dan bereiken dat verdieping en hal door verkoper
en pasarganger nog als één geheel worden ge-
voeld, en dat dus daardoor de verdieping wordt
aanvaard; natuurlijk moeten de trappen gemak-
kelijk, voldoende in aantal en juist gesitueerd zijn.
Bij de Pasar üede in Solo (1929) is dit loods-
type het eerst gebouwd en goed bruikbaar ge-
bleken (fig. 1); het werd na gezette overweging
ook te Semarang aanvaard. In beide gevallen
heeft het 't bijkomstige doch uit welstandsoogpunt
belangrijke voordeel ener vrij grote gevelhoogte.
Natuurlijk is dit loodstype nu op verschillende
wijzen te konstrueren.
Voor pasars is en blijft gewapend beton het
meest verkieselijke materiaal, vooral in de vorm
der zg. mushroomkonstruktie, door de volkomen
afwezigheid van donkere hoeken of holle ruimten,
de geheel vlakke onderzijde van daken en vloeren
en de (toevallige) overeenkomst tussen de meest
ekonomische kolomafstanden (ongeveer van 5 tot
7 m) met de normale pasartraveebreedte (pad met
standplaatsen aan weerszijden, eveneens normaal
5 a 6 m). Tenzij men genoegen zou nemen met
zeer kleine kolomafstanden, is deze konstruktie-
wijze bovendien niet duurder dan andere in gewa-
pend beton.
Ook mogelijk is echter de toepassing van staal-
of houtkonstrukties, eventueel in kombinatie met
gewapend béton voor kolommen enz. Daar echter
zowel de licht-en-luchttoevoer van boven als een
,,schoon" binnenaanzicht een vlakke en licht-
reflekterende bovenafsluiting der binnenruimte van
groot belang maken, wordt dan een plafond ge-
wenst, — met het nadeel, dat een niet of moeilijk
bereikbare holle ruimte ontstaat, die toevlucht
voor ratten en ongedierte kan worden; al kan men
door rattenvrije afsluiting en door te zorgen dat
het plafond van de pasarwaren door lange gladde
kolommen gescheiden is, dit nadeel tot accep-
tabele afmetingen reduceren.
Bij de toepassing dezer staal- of houtbouw-
wijzen kan men de voorkeur geven aan zeer grote,
middelbare of kleine overspanningen. De laatsten
hebben het voordeel zich zuiver aan te sluiten bij
de pasarplattegrond, immers bij de bovengenoem-
de typische breedte-eenheid van gang-met-plaat-
sen; daardoor krijgt men, tegelijk met de lOO'/r
overdekking, toch een natuurlijke indeling van de
ruimte, die voor de Inheemse, voor grote alme-
tingen wat huiverige gebruikers niet anders dan
aangenaam is, en dus beter is voor een juiste pa-
sarsfeer (fig. I en IV). Westers-technisch verdieni
echter soms de middelbare hal de voorkeur (fig. VI
en VII) of de grote (Medan).
64
Bij al deze oplossingen speelt ten slotte de
vraag, hóe men licht en lucht van boven toevoert
een grote rol. Hoofdeis is daarbij dat het licht
diffuus is, dus vrijwel zonvrij en nergens verblin-
dend; wordt goed aan deze eis voldaan, dan
behoeft de hoeveelheid licht niet bijzonder groot
te zijn, en is matigheid daarin zelfs een voordeel
voor de pasarsfeer.
Vermeldenswaard is nu de omweg, waarlangs
het in aanbouw zijnde loodstype der Centrale
pasar (fig. V) verwezenlijkt werd.
Toen in '29 twee buurt-pasars te Semarang
werden gebouwd (en gemeentelijk ontwerp Holle-
weg naar Djatingaleh, fig. II, naar ontwerp van
ondergetekende), is daarvoor de mushroom-
konstruktie gekozen, zowel om de algemene ver-
dienste daarvan als om ervaring op te doen voor
de grote pasarbouv/, die steeds meer nodig werd.
De verlichting van boven werd daarbij verkregen
door het middendak hoger te leggen dan het
randdak.
Het eerste (uitgewerkte) ontwerp voor de Cen-
trale Pasar (fig. Ill, 1933) vertoonde dan ook
hetzelfde type, doch gekombineerd met de ver-
diepingrand. Door de grote horizontale afme-
tingen van de loodsen werden echter twéé dak-
sprongen nodig; uitwendig zou zulk een bouw
zeker interessant en mooi kunnen worden, doch
binnen werd de middenruimte wel zeer hoog.
Waar het doorwerken der malaise ingrijpende
verlaging der kosten vereiste, werd, in '35, de
omvang van het werk gereduceerd door de uit-
breidingsmogelijkheid uit den bouw te schrappen
en te verleggen naar een vrij te houden terreinstuk
voor een derde loods, en tevens de konstruktie
opnieuw onder het oog gezien; daartoe werden
na een vooronderzoek van ook andere typen,
nieuwe voorontwerpen ingediend voor een staal-
konstruktie met lichtkapjes (fig. IV) en voor een
goedkoper mushroomkonstruktie zonder verhoog-
de daken, doch met achthoekige bovenlichten in
alle veklen (fig. V).
Toen echter het staalontwerp voor uitwerking
was aangewezen, doch na de guldensdepreciatie
de prijsverhoudingen zich snel wijzigden en uiterst
onstabiel werden, bleek het geboden bij de aan-
besteding in medio '37 ook aannemersontwerpen
uit te lokken, waarvoor aanwijzingen werden ge-
geven.
Merkwaardig en goedkoop (ruim 2,8 ton) was
een offerte voor een bouw volledig in djatihout,
niet slechts voor alle kolom- en draagkonstrukties
(met overspanningen van ca. 20 m) en voor de
dakvlakken, doch zelfs voor de verdiepingvloer
(nuttige belasting 500 kg/m- inkl. standplaatsen)
en zijn ondersteuning, en met veelvuldige toepas-
sing van dunne gewitte houten bekledingsplaten
voor de gladde afsluiting aller spantpoten,
onderzijden enz. (Ontwerp-Elenbaas, Tjepoe, fig.
VI). De lagere prijs woog evenwel niet op tegen
de nadelen der enorme, midden tussen de pasar-
waren uitkomende insektenruimten, tegen de
andere risiko's van dit grootscheepse experiment
in hout, en tegen de voor het stadsbeeld weinig
 p

1.1929 Doorsnedetypen van Pasarloodseti.

Schaal 1 : 400.
I. Pasar Gcde, Solo, 1929; met verdie-
pingrand. Verdiepingvloer en onderbouw:
gew. beton, balkenkonstiiktie, — boven-
bouw: staalkonstriiktie, — dakbedekking:
ijzerhouten sirappen, — plafonds: asbest-
l« cementplaat (abc-plaat zg. eternit).
II. Pasar Djatin<i,aU'h, Semaranu, 1930;
gew. beton, mushroomkonstruktie.
III. Centrale Pasar, Semarang, ontwerp-
1933, onuitgevoerd; gew. beton, mushroom-
kon.'^truktie.
IV. Idem, be.stekontwerp-I937, onuitge-
voerd. Onderbouw verdieping en boven-
bouw: staalskelet, — verdiepingvloer: gew.
beton, — dakbedekking: dakijzer, — pla-
fond: abe-plaat. Varianten: halkolomnien
van gew. beton, kapjes van staal of hout.
V. Idem, Voorontwerp 1936, .Aannemers-
ontwerp H.B.M, en Uitvoeringsontwerp
1937; in uitvoering; gew. beton, mushroom-
konstruktie; elk veld tussen 4 kolommen,
groot ca. 6 X 6 ni, krijgt een afzonderlijk
achthoekig bovenlicht.
VI. Idem, Aannemersontwerp-Elenbaas,
Tjepoe, 1937, onuitgevoerd; alles djatihout,
inkl. vloeren (zg. Elenbaasvloer), dakbedek-
king (djatisirappen) en bekledingen (dunne
samengestelde houtplaten),
VII. Pasar 16 Ilir, Palemhang; Aanne-
mersontwerp H.BM., in hoofdzaak kf. be-
stekontwerp; 1933-1937; in uitvoering; met
verdieping op rand en middenstrook. Ver-
diepingvloer en onderbouw: gew. beton,
balkenkonstruktie, — opgaande kolommen,
spanten boven de verdiepingen, zakgoten
enz.: gew. beton, — kapspanten boven hal-
len: staalkonstruktie, — gordingen enz.:
hout, — dakbedekking: dakijzer, — pla-
fonds: abc-plaat.
In alle doorsneden zijn de insektendicht
afgesloten holle ruimten kruis-gearceerd, de
overige holle ruimten gearceerd. Aangege-
ven zijn de gewone standplaatsen, hoog 70
a 80 cm, deels met berging (K = kist) bo-
ven de standplaatsen (bij I en II) of eronder
(bij de overige); voorts bij VII enkele rak-
ken en dg. achter en boven standplaatsen.
in Ontwerpen, waar niet anders vermeld,
van schr.
Pasar üede. Solo, 1929; dengan loteng
di-bagean jang di sisi djalan.
Pasar Djatingaleh, Semarang 1930: dari
beton model ,,mushroom".
Pasar Central, Semarang mitoeroet ren-
tjana-1933: dari beton model „mushroom".
Idem, rentjana-1937: ragangan bagean-
bawah dan loteng dari besi; selasar loteng
dari beton, atap dari senk; pjan dari eternit.
Idem, model dari H.B.M, jang dibangoen-
kan sekarang ini. Ini model mitoeroet ren-
tjana 1936 dari Ir. Thomas Karsten; djoega
„mushroom" dari beton.
Idem, rentjana-ElenlTaas Tjepoe, 1937,
jang ta'dipakai; semoea dari kajoe djati.
Pasar Ilir Palemhang: model H.B.-M. de-
ngan mitoeroet rentjana 1933-1937 dari Ir.
Thomas Karsten; sekarang sedang diba-
ngoenkan; djoega pake loteng; ragangan
dibawah dan selasar-loteng dari beton;
ragangan kap jang paling diloear dari be-
ton djoega. Ditengah raga-ngan kap dari
besi; atap dari senk; pjan dari eternit.

05

I
aanlokkelijke grote goedangachtige daken der
grote hallen. Te meer waar daarnaast werd aan-
geboden een mushroonikonstruktie praktisch gelijk
aan het mushroonivoorontwerp '36, welke dan
ook, met een bouwsom van ruim 3 ton, voor uit-
voering werd gekozen (Holl. Beton Maatschappij,
fig. V). Een variant, ook van de H.B.M., met be-
tonkolommen en houten kapjes, overigens gelijk
aan het staalontwerp (fig. IV) kostte praktisch
evenveel als het houtontwerp, doch verdween
geruisloos uit de diskussies; de staalontwerpen
op dat moment (medio '37) waren belangrijk
duurder (boven 3,7 ton).
In verband met het bezoek aan den bouw worde
hier verder slechts op twee punten kort ingegaan.
De funderingsgrond voor de pasar was bij
grondonderzoek niet geheel betrouwbaar geble-
ken, met name niet gelijkmatig (toegelaten grond-
druk normaal 0,25 kg/cm-).
Juist nu bij een ruimtelijke konstruktie als het
nuishroomsysteem kunnen ongelijke zettingen der
PASAR CENTRAL.
Pasar Central jang pada sekarang sedang dibangoen-
kan jalah gantinia pasar- üjohar, Pedamaran, Beteng,
Djoernatan dan Pekodjan. Letaknja ditempatnja pasar
Djohar dan Pedamaran jang soedah di-boengkar. Kerena
ini tempat koerang besar adanja, maka ditambah poela
dengan perceel- lain (bekas tempat romah boei, perceel-
bekas toko, bagean dari pekarangan kabopaten dan se-
bagean ketjil dari Aloen^). Letaknja pasar Central ini
serasi bawasanja, kerena ta' sahadja dipoesatnja kota,
akan tetapi djoega dekat Aloen-, toko- kampoeng Tjina
dan toko^ besar di Bodjong.
Adapoen bangoenan pasar ini dengan diteristimewaka-
nja beberapa pengertian jang baroe. Kerena bangoenan
pasar itoe biasa letak di tanah- jang mahal harganja (di
OPENBARE REINIGING VAN BEVOLKINGSCENTRA IN NED.-INDIE.
(Bespreking van het desbetreffend prae-advies, uitgebracht door ir. H. WESTBROEK).
De enquête, die voor de behandeling van boven-
genoemd onderwerp is ingesteld en waarvan de
vragenlijst in extenso in Locale Techniek No. 6,
Jaargang 1937 is afgedrukt, heeft een rijke oogst
gehad. Van niet minder dan 20 steden en 31 re-
gentschapsplaatsen werden antwoorden ontvangen.
Uiteraard waren niet alle antwoorden even uit-
voerig, doch op deze wijze is men thans toch in
het bezit gekomen van een groote hoeveelheid ver-
gelijkbare gegevens, waaruit ongetwijfeld belang-
rijke conclusies kunnen worden getrokken.
Ir. H. Westbroek, die betreffende dit onderwerp
op het Decentralisatie-Congres als prae-adviseur
optreedt, heeft de vele ontvangen gegevens in een
lijvig prae-advies ') verwerkt, waarbij hij de cij-
fers, die zich daartoe leenden, in een zeer duide-
lijke staat heeft gegroepeerd. Hierdoor kan reeds
na korte bestudeering een belangrijk beeld van de
omvang der Reinigingsdiensten in de verschillende
centra en de daaraan besteede kosten worden ge-
vormd.
^) Technische Mededeeling no. 11 van de Ver. v.
Loc. Bel.
66
kolommen gevaar opleveren; en zo had de H.B.M,
in haar ontwerp gerekend, niet slechts op een
grondverbetering door langdurig walsen en op
extra-walsen der slechte stukken, doch ook op
,,opvijzelvoegen" in de kolommen; deze zullen
het mogelijk maken te veel zakkende kolommen
later met verdiepingvloer, dak en al, wat op te
halen.
Konstruktief werden deze opvijzelvoegen pas
recht interessant, waar zij moesten worden aan-
gebracht in kolommen, waardoorheen water- of
vuilafvoer moet plaats hebben; de mushrooni-
konstruktie immers brengt min of meer vanzelf
mee, dat men deze door de kolommen leidt, die
dan natuurlijk waterdicht moeten worden uit-
gevoerd.
Een deel van deze kolonunen werd ter verhoging
van de weerstand tegen agressie getrild; andere
kregen extra voeringen van grèsbuis.
Karsten.
poesat kota) maka seboleh-boleh djangan sampai ada
tanah jang terboewang. Boeat serasinja misalnja pasar
diroepakan sebagai bangoenan jang memake loteng, se-
dang semoeanja tertoetoep. Dari atas bisa dapat hawa
dan penerangan dengan tjoekoep.
Mitoeroet pendapatan baroe pasar itoe teroetama di-
bikin dari beton, kerena dapat senantiasa bersih, tegoeh,
ta' takoet kebakaran serta ta' berat onderhoudnja.
Bagean jang loear sendiri digoenakan oentoek toko^;
diatasnja jalah itoe bagean pasar-loteng. Soedah dapat
dinjatakan bahoea pasar jang model demikian itoe (se-
perti pasar Gedé di Solo, liatlah gambar no. I) amat
serasinja.
Van de meer belangrijke centra gaf prae-advi-
seur voorts een meer uitgebreide beschrijving van
de gevolgde werkwijzen, terwijl hieraan belang-
rijke algemeene beschouwingen voorafgaan. Van
deze algemeene beschouwingen is een puntsgewijze
samenvatting gegeven, waardoor het geheel aan
overzichtelijkheid wint.
Het prae-advies is tenslotte nog verlucht met
bijna 40 foto's, die voornamelijk betrekking heb-
ben op het transporteeren van het vuil.
De nauwkeurigheid en de volledigheid, waar-
mee de stof behandeld is, maken dit prae-advies
tot een soort handboek op het gebied van de reini-
ging der Indische bevolkingscentra. Hieraan zal
dit boekje dan ook zeker een blijvende waarde
ontkenen.
Voor de behandeling van het onderwerp ten
congresse, zal het prae-advies ongetwijfeld in
hooge mate verhelderend werken, waardoor bij de
debatten aan kostbaren tijd zal worden gespaard.
De bij het prae-advies gevoegde staat is bij-
zonder leerzaam.
In de eerste plaats vinden we hier eenige alge-
meene gegevens, waarvan enkele zeker de moeite
waard zijn om hier even te vermelden. De bevol- Prae-adviseur heeft in zijn staat ook veel runn-
kingsdichtheid blijkt in de Kotta Mangkoenegaran te gewijd aan de kosten, die in de verschillende
het grootst te zijn (110 inw. per ha). Hierop centra voor de reiniging worden besteed.
volgen Temanggoeng, Banjoewangi en Bandoeng Onderdeelsgewijs zijn hier zeer belangrijke
met ruim 72, terwijl Batavia en Semarang nog conclusies uit te trekken: behandeling hiervan zou
fieneden 30 blijven. Het minimum blijkt Palem- in deze korte bespreking echter te ver voeren. Be-
bang te vertoonen met 4,15. perken we ons tot de totaalkosten, dan blijkt Ba-
Over de bebouwde kom gerekend geven de tavia jaarlijks meer dan 2,5 ton aan de reiniging
cijfers een heel ander beeld. te besteden, hierop volgt Soerabaja met bijna 1,8
Wel is hier weer de Kotta Mangkoenegaran het ton en als derde prijkt Medan met ruim / ton.
hoogste met 150; maar Bandoeng, met 100, wordt Semarang en Bandoeng blijven daar nog juist
gepasseerd door Menado (113,7), terwijl Palem- onder. Het laagste bedrag wordt opgegeven door
bang van 4,15 op ruim 95 springt. Hieruit blijkt Bandjarnegara (ƒ 137.—). Een juiste opgave
wel, dat de jas van deze laatste stad op de groei blijkt bij de Regentschapsplaatsen echter niet mo-
gemaakt is. gelijk omdat vele werkzaamheden door gevange-
nen worden verricht; we zouden ons anders ook
Gaan we verder de staat na, dan blijkt de niet kunnen voorstellen, dat Bandjarnegara voor
grootte van het gebied, dat bij de reinigingsdien- het genoemde bedrag de opgegeven hoeveelheid
sten in onderhoud is, bij de verschillende steden van 18900 m'^ vuil verwerkt.
ver uiteen te loopen. Batavia verzorgt verreweg Gaat men voor de verschillende plaatsen de
het grootste gebied (6466), maar dan volgt da- kosten per lia na, dan blijken de steden op de
delijk Bandoeng met 2050 ha, dat grooter is dan buitenbezittingen duur te werken, wat ongetwij-
hetgeen Soerabaja verzorgt. In verhouding tot de efld een gevolg is van ongunstiger omstandighe-
totale oppervlakte wint Bandoeng het verre van den en een hoogere loonstandaard; voor Menado
de andere groote steden (73% tegen Bat. 35%, zijn deze kosten ƒ 130.— en voor Medan ƒ 94.—.
Soer.: 25% en Sem.: 16%). Bij de twee steden Voor de steden op Java staat Cheribon aan de top
van de Vorstenlanden, die steeds een uitzonder- tezamen met Soerabaja (ƒ 88,50); een normaal
lijke positie innemen, wordt echter een nog groo- getal voor de andere groote steden blijkt ongeveer
ter gedeelte door de reinigingsdiensten verzorgd; ƒ 50.— te zijn. Het laagste getal vinden we bij
voor de Kotta Mangkoenegaran werkt de reini- Poerwakarta (Krawang) met ƒ 4,47. Nu kunnen
gingsdienst zelfs over de geheele oppervlakte. Een we moeilijk hieruit de conclusie trekken, dat er in
zelfde opgave geeft Tasikmalaja terwijl Pati de laatste plaats zeer economisch en in Soerabaja
slechts 6 ha niet verzorgt. Aan de andere kant zijn uiterst royaal gewerkt wordt; er zal toch in de
er ook zeer veel centra, die slechts een klein deel groote steden veel meer vuil per ha geproduceerd
van hun oppervlakte verzorgen; bij Pemalang is worden en bovendien zal men ook in de kleine
dat nog geen 2% en Palembang geeft het uiterste plaatsen niet de zelfde hooge eischen stellen (en
cijfer met nog geen /'/2%, "wat natuurlijk nauw hoeven te stellen), zoowel uit aesthetische als hy-
samenhangt met de wijde jas. giënische overwegingen, als in onze groote steden.
Nu doet zich uiteraard eveneens de vraag voor, Deze factoren zullen uiteraard van grooten' in-
in welke intensiteit de reiniging in de verschillende vloed zijn op de kosten per ha.
plaatsen geschiedt. Hiervoor gelden de cijfers voor De kosten per inwoner per jaar blijken bij de
de hoeveelheden verwerkt vuil per inwoner en per vier grootste steden alle beneden ƒ 0,50 te liggen;
jaar. Van de hierover geproduceerde cijfers wordt Semarang is hier het laagste, de drie anderen ge-
bij enkele Regentschappen de juistheid der opga- ven practisch gelijke cijfers met verschillen van
ven door den heer Westbroek in twijfel getrok- onderdeelen van één cent. Van de steden op Java
ken; de resultaten hiervan vallen ook inderdaad overschrijden Malang en de Kotta Mangkoenega-
wel wat ver van de normale. Laat men deze twij- ran dit bedrag met enkele centen, doch op de bui-
felachtigen buiten beschouwing, dan blijkt bij de tenbezittingen laat Medan, de stad met de hooge
goed georganiseerde diensten dit cijfer te liggen loonen, een veel hooger bedrag zien (ƒ 1.38). O.a.
tusschen 0,75 en 1,25 m^ te liggen. Cheribon blijkt is dit het gevolg van een zeer hooge post voor het
een goed georganiseerden dienst te hebben en te- onderhoud en de exploitatie van de mechanische
vens een rijkelijk vuil-produceerende stad te zijn; tractie.
hier wordt n.m.l. het record gehaald van 1,29 m^.
Als laatste gegeven komt op den staat voor:
Bij de vier groote steden varieert het cijfer tus- de kosten van onderhoud per m'^ verwerkt vuil.
schen 0,75 (Sem.) en 0,95 (Bat.). Het laagste Aangezien de taxatie van de hoeveelheden veelal
cijfer {0,03 m^) vertoonen de plaatsen Bandjaran afhankelijk zijn van persoonlijke waardeering mag
en Slawi (Tegal). men, volgens mijn meening, niet te veel waarde aan
Nu is de taxatie van de hoeveelheid vuil bijzon- deze gegevens hechten. Volledigheidshalve zij
der lastig en afhankelijk van de persoonlijke be- hiervan echter nog vermeld, dat, volgens de in de
oordeeling. Al te veel waarde kan dan ook aan staat voorkomende cijfers, wederom Medan het
deze cijfers niet gehecht worden, maar ze geven hoogste bedrag vertoont (ƒ 1,42). Voor Java is
toch wel eenigen kijk op de intensiteit, waarmee de Buitenzorg het duurst (ƒ 0,79), hierop volgt de
reinigingsdiensten werken. Kotta Mangkoenegaran (ƒ 0,72) terwijl Koedoes

67
bijna dit bediag bereikt Bij de groote steden
vaneeien deze kosten tusschen ƒ 0,62 (Soei ) en
ƒ 0,494 (Sem )
Piae-adviseur is van meening, dat men met be-
zuiniging op de Reinigingsdiensten, zoo al niet de
grens van het hygiënisch toelaatbare overschie-
den heeft, dan toch op die giens is gekomen Deze
meening kan dezerzijds ten volle onderschreven
worden, er mogen enkele centra zijn, waarbij men
de kosten op vuiltransport en vuilverwerking nog
niet op de meest economische wijze doet geschie-
den, bij de meeste grooteie Gemeenten is dit zeker
wel het geval.
Het door den heer Ii Westbroek samengestelde
prae-advies bevat zulk een schat van gegevens,
dat het alleszins aanbeveling verdient om de op-
laag zoo groot te doen zijn, dat het de ruime vei-
spreiding zal kunnen krijgen, die het verdient
// ]ac P Thijsse, Ji
BERICHTEN
Jeugdsportterreinen ^)
Door het bestuur van de Prinses Juliana ]LUgdstichting
(voorzitter Prof Dr R A H Djajadiningrat, lid Raad
V Indit, secretaris h H A Claessen, inspecteur Licha-
melijke opvoeding) is dd 10 Maart 11 aan de burge-
meestei en de hoofden van plaatselijk bestuur een rond-
schrijven gericht, waaruit wij het volgende ovei nemen
,,Het doel der stichting is bevordering van de licha-
melijke en zedelijke ontwikkeling der Nederlandsch-Indi-
sche schooljeugd, alsmede verschaffing van de daartoe
geëigende ontspanning De fondsen waarover de stich-
ting beschikt, zijn verkiegen uit het lestant van de in
Nederlandsch-lndic bijeengebrachte gelden voor het aan
de Prinses aangeboden huwelijksgeschenk
,,Het Bestuur dezer Stichting heeft zich beraden over
de midelen om het gestelde doel te bereiken en tevens
een blijvende herinnering te scheppen aan het huweliik
van H K H Prinses Juliana met Prins Bernhard
„Als eeiste en voornaamste is daaitoe gekozen htt
btvordeien van het tot stand komen \an jeugdsport-
terreinen op zooveel mogelijk plaatsen in Nedirlandsch-
Indie
„Het IS namelijk gebleken dat op alle groote, en op
de meeste kleinere plaatsen zeer groote behoefte bestaat
aan speelterreinen voor de schooljeugd, zoowel voor de
spoitlessen op de school, als vooi de ontspanning, het
jeugdwerk, in den vrijen tijd
,,De bestaande velden zijn meestal geheel noodig vooi
de voetbal- en andere sportvereenigingen, terwijl ook de
overige vrije terreinen als regel door de schoolvrije jeugd
in beslag genomen wolden, of niet voldoende m aantal
zijn om de steeds grootei woidende behoefte te dekken
,,Het IS uitgesloten, dat de Stichting voor bovenom-
schreven doel terreinen zou kunnen aankoopen, omdat
daartoe de fondsen verre van toereikend zouden zijn
„Het bestuur meent echter te mogen aannemen, dat
vele gemeenten en andere locale ressorten wel zullen
willen medewerken om aan het tekort aan speeltei leinen
tegemoet te komen en doet de volgende suggestie
„De gemeenten en de plaatselijke besturen stellen een
of meer terreinen beschikbaar
,,Als minimum afmeting van een terrein zou genomen
kunnen worden 40 bij 70 m Maximum maten behoeven
niet te worden vastgesteld, in het algemeen zijn grootere
dan de bovengenoemde beter
^) Zie de Opmerking onder denzelfden titel biz 27
68
,,De P J J S draagt bij in de kosten van egaliseeren
en omi asteren
„Het veld krijgt den naam „Sportterrein Prinses-
Juliana-Jeugdstichting"
,,Het sportterrein wordt uitsluitend bestemd voor de
schooljeugd
„Voor het beheer en het richtige gebruik wordt eer»
kleine plaatselijke commissie gevormd
,,Deze commissie is veiantwoordelijk tegenover de
PJJS
,,Bij opheffing der P J J S kan de zeggingsschap ovei
dergelijke teireinen worden overgedragen aan een an-
dere, daarvoor in aanmerking komende instantie, bv aan
een Centrale jeugdwerkcommissie, zoo die dan mocht
bestaan, of aan den Inspecteur voor de Lichamelijke
Opvoeding
De Eerste Aanlegkostenverordening.
Bij besluit van den G Ci is goedgekeuid de door den
(jemeenteraad van Palembang op 21/VII/37 vastgestelde
,,Veroidening op het heffen van bijdragen in de kosten
van Stadsaanleg en Stadsverbetering , oftewel de Pa-
lembangsche Aanlegheffingenverordening Behoudens en-
kele geheel bijkomstige wijzigingen en een andere groe-
peering der artikelen, komt zij overeen met de ,,Proeve
ener Aanlegkostenverordening", welke was opgenomen
in het artikel ,,De financiering der Stadsvorming', ver-
schenen in dit tijdschrift, 1937 no 4
BIJ de goedkeuring is op een ondergeschikt punt een
aanvulling voorgesteld, en is de wensch te kennen ge-
geven, dat de Gemeente ,,voorshands jaarlijks over de
werking van de onderwerpelijke vooiziening" aan den
Adviseur voor de Decentralisatie een rapport doet toe-
komen en in de vakpers een publicatie het licht doet zien
(waarbij in het bijzondei L T \s genoemd)
Naar verluidt, zijn in de beslissing over deze, inder-
daad nieuwe wegen gaande verordening ook hoogste in-
stanties gekend
Vergadering der Stadsvormingscommissie.
(Jp 2'J, 26 en 27 April kwam de Stadsvormingscommis-
sie in vergadering bijeen onder presidium van Prof
1 ogemann
Aan de orde was gesteld de behandeling van het dooi
de werkcommissie samengestelde ontwerp voor een
Stadsvormings-ordonnantie
De vergadering ging in hoofdzaak met dit ontweip
accoord, slechts het aanbrengen van enkele wijizigingen
bleek noodzakelijk Zoo weid, in afwijking van het vooi-
gestelde, niet de Adviseui voor de Decentralisatie doch
den Gouverneur-Generaal aangewezen om, bij in gebreke
blijven van de Gemeente-bestuien om tijdig hun stads-
plannen of detailplannen in te dienen den Burgemeestei
tot het uitvoeren van de noodzakelijke werkzaamheden
te bevelen
Het in de ontw^rp-oidonnantie uitgewerkte piineipe om
de kosten van de stadsvorming uitsluitend ten laste van
de diiecte belanghebbenden te brengen mocht bij alle
leden instemming vinden Evenzeer was dit het geval met
het gescheiden houden van de schadeloosstellingen, aan
legbijdrage en baatheffing
Ook het principe om bij bestaande bebouwing^ die de
rooilijn overschrijdt, uitsluitend ,,herstel toe te laten en
zulks slechts zoodanig, da*- alleen het vooitbestaan van
den ouden vorm en uitvoering mogelijk is, mocht viijwel
algemeene instemming verkrijgen, slechts de heer Tham
rin drong aan op een nog mildeie houding
Het ligt in de bedoeling van de Stadsvormingscommis-
sie der Regeering om toestemming te verzoeken, om het
door haar goedgekeurde concept in het openbaar te be-
handelen
Indien de Regeeung hiermee accoord gaat, meent de
Commissie, dat uitwisseling van gedachten betreffende
deze zeer belangrijke materie het best zal kunnen ge-
schieden dooi hiervoor een congres te doen plaats heb-
ben door de Vereeniging voor Locale Belangen, speciaal
voor dit eene onderwerp Deze „stedebouwkundige dag
heeft men zich gedacht in Octobei of November
(jehoopt wordt op een uitvoerige gedachtenwisseling