NEDERIS\NDSCniNDIE

OUD &. NIEUW

DIR.: L. D. PETIT, TH. J.TAEN ERR TOUNG
REDACTIE: Prof. T. J. BEZEMER, ED. CUYPERS, Mr. J. G. HUYSER,
Prof. Dr. N. J. KROM, Ir. H MACLAINE PONT, NOTO SOEROTO
1921 6e JAARGANG, AFL. 3 JULI

K. A. R. BOSSCHA

Mn Nederland, generaliseerendgespro-
S ken, vormen stelsels de ruggegraat
5 van het maatschappelijk leven; in Indi
iffl*U.j doen personen het. Krachtige figuren
met onbaatzuchtige liefde voor hetland, rustelooze
werkers voor wie geen moeilijkheden blijvend kun-
nen bestaan, mannen van de daad, die efficiency"
in hun vaandel hebben geschreven, drukken op het
Indische sociale leven hun stempel, zoodanig dat
zonder hun gezegenden invloed de Indische maat-
schappij in haar ontwikkeling op een aanzienlijk
lager peil zou staan, dan op het oogenblik bemoe-
digend geconstateerd mag worden.
Tot die persoonlijkheden aan wie Indi, de blanke
bewoner en de bruine inboorling, onnoemelijk veel
te danken hebben, behoort de heer K. A. R. Bos-
scha. Hij is een dierkoloniale werkers, die met hun
arbeid een monument hebben opgebouwd, waar-
op een ver nageslacht het oog nog vele jaren lang
dankbaar gevestigd zal houden. Men heeft den
heer Bosccha den theekoning van den Preanger
genoemd en men heeft hem het eereburgerschap
van de stad Bandoeng aangeboden, maar daarin
ligt niet al de hulde en dank vervat waarop deze
stoere arbeider in den tropenhof recht mag laten
gelden. Voor zoover het den Indischen landbouw
betreft, is hij mr dan enkel theekoning van den
Preanger". Wat de grijze Ottolander voor Oost-
Java beteekent, is, in de planterswereld, de heer
Bosscha voor het westelijke deel van het eiland.
Zij zijn beiden even populair in de Indische land-
bouwkringen. Het is niet wel doenlijk na te gaan
al hetgene, dat door den heer Bosscha in het be-
lang der Indische grootcultures werd ondernomen.
Trouwens, hoezeer ook er naar strevend, in het
beknopte een meester te zijn, is het toch ook niet
mogelijk in een kort bestek een eenigszins volledig
overzicht te geven van den arbeid van dezen ruste-
loozen werker die het initiatief heeft genomen voor
de oprichting en betere organiseering van tal van
nuttige sociale en economische instellingen welke
Indi op het oogenblik rijk is. Het schrijven van
een dergelijk overzicht zou neer komen op het te
boek stellen van een belangrijke periode van Insu-
linde's geschiedenis der laatste twee decennia, om-
dat zoowel op het gebied der welvaart van ons
tropenland als op dat van het politieke leven in
Grooter Nederland, de naam van den heer Bosscha
aan tal van feiten van historisch belang verbon-
den is.
Een persoonlijkheid als die van den heer Bosscha
kan gemakkelijk begrepen worden door ieder die
oprechte liefde koestert voor ons Indi en die met
geestdrift voor zijn toekomst vervuld, aan de ont-
wikkeling van land en volk zijn beste krachten
wijdt. Want liefde voor het land en geestdrift voor
en vertrouwen in zijn toekomst, beheerschen de
daden van dezen kolonialen werker.

67
 Gezicht vanuit Bosscha's woning
Toen in de eerste maand van het jaar 1918 de uit-
slag bekend werd van de gehouden stemming voor
de verkiezing van negen Europeesche leden van
den Eersten Volksraad, was de heer Bosscha de
eerst gekozene. Het Weekblad voor Indi" gaf
in dien tijd een speciaal Volksraadnummer uit en
als leider van het blad had ik de Volksraadleden
verzocht mij in enkele woorden hun meening over
het nieuwe instituut kenbaar te maken. De heer
Bosscha schreef mij toen:
De dageraad is voor Indi aangebroken,
Thans alle handen aan den ploeg
Deze regels zijn karakteristiek voor deze zeer bij-
zondere persoonlijkheid. Hijzelf heeft het voor-
beeld gegeven, de ploeg bleef in het gebied van
zijn leven geen dag ongebruikt.
Zijn eigenlijke beroep ", zijn vak", is dat van
planter. Hij heeft thee geplant, vele jaren lang.
Maar hij heeft zich wetenschappelijk ontwikkeld
en zoo heeft hij de theecultuur in het algemeen
groote diensten kunnen bewijzen. Theeplanter, in
68
te Malabar
letterlijken zin dus, maar ook planter in overdrach-
telijke beteekenis. Want hij heeft de wijde velden,
waar hij geroepen werd te arbeiden, rusteloos be-
ploegd en verzorgd. Hij heeft zaadjes geplant en
ze tot ontwikkeling gebracht, zoodat zij nuttig voor
duizendenkonden worden, overal daar waar hij zag
dat het land dor bleef en onbebouwd. Hij was
planter op het gebied van het Onderwijs, van de
Industrie, van de Hygine ....
Hij heeft de laatste jaren den stoot gegeven aan
veel, dat thans voor goed het economisch leven
van Indi in den meest gunstigen zin beheerscht.
Als particulier, als volksraadlid, als commissaris
van vennootschappen en maatschappijen, heeft hij
nieuw leven gebracht op velerlei gebied, errichting
gegeven en vertrouwen gewekt. Wij herinneren
aan de tientallen landbouwondernemingen, die
haar ontstaan of bloei aan hem te danken hebben,
aan zijn arbeid als lid van de commissie voor de
Welvaart en van de Fabrieksnijverheid, aan zijn
arbeid in den Volksraad, den Gewestelijken Raad
van den Preanger, als bestuurslid van het Ned.
Indisch Landbouwsyndicaat, de Soekaboemische
Landbouwvereeniging, de Romanietfabriek, de
Caoutchoucfabriek en de Jaarbeurs te Bandoeng,
voorts aan zijn werken voor Indi Weerbaar",
de Technische Hoogeschool, de Sterrewacht en
meer speciaal voor Bandoeng, de HoogereBurger-
school, de Neutrale School en het Gemeentelijk
Ziekenhuis aldaar.
Op 15 Augustus a.s. zal het 25 jaar geleden zijn,
dat hij de bekende theeonderneming Malabar"
bij Pengalengan begon. Nog onlangs, toen hij om
gezondheidsredenen voor een jaar Java verliet,
werd in de Indische pers er op gewezen, dat deze
onderneming, men mag zeggen, bijna met een we-
reldnaam, dank zij zijne groote kunde als planter,
en dank zij zijn bijzondere organisatievermogen,
tot een bloei werd gebracht zonder voorbeeld in
de annalen van de theecultuur in Nederlandsch-
Indi. Den 15den Augustus echter, zal de heer Bos-
scha, die op het oogenblik in Den Haag vertoeft,
nog niet in Bandoeng teruggekeerd zijn. Toch zal
die dag hem tot een onvergetelijke worden ge-
maakt, althans de hulde, hem gebracht toen hij
Indi vaarwel zegde voor een kort verblijf in Ne-
derland, wijst daar ondubbelzinnig op. Toen im-
mers had een algemeene vergadering van de Soe-
kaboemische Landbouwvereeniging plaats welker
voorzitter hij is en waarop hem tevens werd aan-
geboden het eereburgerschap van Bandoeng, er-
kenning van zijn groote verdiensten voor den bloei
der Preanger-hoofdstad. Tevens werd hij op die
vergaderingdooralle maatschappijen, corporaties,
instellingen enz., in welke hij zitting heeft, gehul-
digd door de uitgave van een extra-nummer van
het Algemeen Landbouwweekblad voor Neder-
landsch-Indi", geheel aan hem gewijd.
Men verbeidt met ongeduld zijn terugkomst op de
mooie onderneming, bij het stillePangalengan. Er
is immers nog zooveel te doen, waarvoor men zijn
leiding en zijn adviezen noodig heeft. Terugge-
keerd, zal hij nog veel tot bloei kunnen brengen
door zijn kennis en doorzicht. En aan rusten denkt
deze stoere werker niet
Op politiek, economisch en intellectueel gebied
neemt deze energieke figuur een plaats in waarvan
de beteekenis voor een gezonde en snelle ontwik-
keling van tropisch Nederland niet hoog genoeg
geschat kan worden. Hij is een edel mensch, een
onbaatzuchtig staatsburger die zijn plichten kent,
mr dan zijn plicht doet en die rusteloos werkt,
met alle kracht, in het belang van de koloniale ge-
meenschap.
JOHAN KONING.
69
 Afb. 1. Een tempelpoort in de poera-poeseh of desa-tempel van de desa Tjanggi

70
 DE BOUWWERKEN VAN KEBO-JOEWA
Door P. DE KAT ANGELINO, Ctr. 8.8
de beroemde Hindoe-monumenten komen en zon slechts op een middel om zich van
op Bali vinden we over het heele eiland zijn eigen kind te ontdoen.
verspreid nog overblijfselen van poor- Op zekeren dag beval hij zijn zoon brandhout in
ten, tjandi's, beelden en pagodes, die in het bosch te gaan zoeken; toen naar berekening
bouw belangrijk afwijken van de werken uit den de jongeling midden in het bosch moest zijn, liet
nieuweren tijd, waarom de bevolking ze op naam de vader dit in brand steken, doch Kbo-joewa
stelt van eenkunstenaar, Kbo-joewageheeten, een trok heele rijen boomen uit, waardoor hij zich een
reus levende in den tijd van den heidenschen vorst vrij pad maakte, waarlangs hij ongedeerd het bran-
Beda Oeloe, die op Bali zou geregeerd hebben in dende bosch verliet.
de dagen dat Gadjah Mada in Modjapahit ppatih Een anderen keer liet de vader een grooten boom
was, waarvoor in het chronologisch overzicht der zoo doorzagen dat n ruk voldoende zou zijn om
Hindoe-Javaansche geschiedenis het jaartal 1253 den boom te laten vallen; op het oogenblik dat
wordt opgegeven, overeenkomende met het jaar- Kbo-joewa langs den boom wandelde, werd de
tal 1331 van onze tijdrekening. boom omgetrokken, die zeker Kbo-joewa zou
Mocht Kbo-joewa al niet de maker zijn van al de verpletterd hebben, als deze niet den vallenden
aan hem toegeschreven werken, vast staat dat al
de bestaande monumenten dezelfde bouwstijl too-
nen en daarom ongetwijfeld uit dezelfde periode
dateeren.
Volgens de overlevering is Kbo-joewa geboren
in de desa Bala-batoeh, een desa op drie paal af-
stand gelegen van de bestuursvestiging Gianjar;
zijn vader was ook uit die desa geboortig, terwijl
zijn moeder in de desa Blga, dicht bij Bala-batoeh
gelegen, het levenslicht zag.
Het huwelijk bleef lang kinderloos, waarom de
man de gelofte deed, dat wanneer hem een zoon
mocht geboren worden, het dezen aan niets zoude
ontbreken, omdat hij al diens wenschen wilde ver-
vullen.
Zijn verwachting werd vervuld; een flinke zoon
werd hun geboren, die evenwel op den eersten dag
zijns levens behalve de moedermelk een halven
ktoepat verorberde; den volgenden dag ging een
heele ktoepat door het kinderkeelgat heen; het
kind groeide als kool en at iederen dag meer, zoo-
dat de man en vader, zijn belofte willende houden,
zijn sawahs en tuinen moest verkoopen om den
gulzigen zoon te kunnen voeden.
De wenschen en verlangens van zoonlief vermeer- Afb. 2. Beeld in de poera Gadoeh van de desa Bala-batoeh
derden met den dag, de vader runeerde zich vol- (Gianjar) voorstellende het hoofd van Kbo-joewa

71
 Afb. 3. Drie nissen met uitgespaarde tempelfacade, uitgehouwen in den rotswand
van de vallei der Pkrisan-rivier in Gianjar nabij de desa Tampaksiring,

reus in zijn hand had gegrepen, om dezen daarna
als een kippenveer over zijn hoofd naar de om-
standers te werpen.
Hij verliet evenwel daarop het ouderlijk huis, om-
dat hij heel goed begreep dat onder die omstan-
digheden geen samenleven mogelijk was; toen
begonnen zijn ronddolingen over Bali.
Tijdens deze ronddolingen zou hij zijn brood ver-
diend hebben met het bouwen van verschillende
poorten, meroes en tjandi's, waarbij hij gebruik
maakte van zijn nagels om de versieringen in den
steen aan te brengen.
In een ouden lontar, eenmaal in het bezit van P-
danda Poetoe Pidada, priester van den Raad van
Krta's te Kloengkoeng, welke lontar hem evenwel
ontvreemd is in den tijd der expeditie in Kloeng-
koeng (1908) toen genoemde priester naar Karang-
asm gevlucht was, komt Kbo-joewa ook voor;
deze lontar was een Babad waarin zoowel Javaan-
sche als Balische vorsten voorkomen.
Het verhaal begon naar de herinnering van den
priester met de mededeeling dat op Java de vorst
Cri Kamcwara regeerde, die behoorde tot de Ik-
soeakoe.
Volgens het chronologisch overzicht was Kam-
gwarakoning van Kdiri in het jaar 1049 en wordt
hij genoemd de Raden Pandji derPandjiromans.
Een zijner zoons, zoo vertelt het verhaal verder,
was Qri Wira Ksari, die naar Bali gezonden werd
om aldaar als Vorst op te treden; deze vestigde
zich aan den voet van den Goenoeng Agoeng in
een dorp dat hij den naam Koeripan gaf, wellicht

72
Afb. 4. Nog eenige nissen gelegen aan de overzijde van de Pkrisan-rivier
naar de desa van denzelfden naam in zijn vader-
land Kdiri.
Deze nieuwe desa Koeripan zou dicht bij het tegen-
woordige Bsakih gelegen hebben; Cri Wira K-
sari begon onmiddellijk na het aanvaarden der
regeering met den bouw van tempels zooals hij
die in zijn vaderland gekend had.
Op zijn naam stelt men dan de tempels genaamd
de Sad Kahjangan, waaronder de tempel van B-
sakih hoort.
Cri Wira Ksari werd opgevolgd door Qri Djaja
Ksoenoe, die in de Oesana Bali ook genoemd
werd; als vorst heette hij Gri Adji Djaja Ksoe-
noe; hij herstelde de oude instellingen, zooals het
Galoengan- en Baja-kalafeest en gaf bevel dat in
iedere desa twee tempels zouden gebouwd worden
en wel de poera poeseh en de poera Dalem.
Over dezen vorst bestaat een afzonderlijke lontar,
genaamd Adji Djaja Koesoenoe, waarin o. a. de
instellingen van de galoenganfeesten ook voor-
komen.
Hij stierf zonder zoons na te laten.
In dien tijd gebeurde het dat een vreemde glans ge-
zien werd, welke doorhen die dit verschijnsel zagen
als een mensch werd aangezien en toegeschreven
werd aan Bgawan Kasijapan, een reus met gewel-
dige slagtanden, zeer gevreesd door de bevolking;
deze reus ging een huwelijk aan met een godin van
het Batoermeer, genaamd Dwi Danoe.
Uit dit huwelijk zou een zoon geboren zijn, die
weer als Vorst over Bali werd uitgeroepen en
zetelde nabij Bsakih in de desa Koeripan, terwijl
73
 Afb. 5. Beelden, voorstellende nijlpaarden of rhinocerossen, staande voor den ingang van den tempel Jang Tibah
hij een tweede paleis oprichtte in Bdaoeloe, waar
hij den naam van Maja-Danawa aannam, omdat
hij als reus (danawa) geboren werd uit een licht-
glans (tjahaja = maja).
Deze Maja-Danawa is een van de hoofdpersonen
in de Oesana Bali; hij vaardigde een bevel uit dat
zijn onderdanen geen hulde meer mochten bren-
gen aan de tempels en Hindoe-goden; alleen voor
hem mocht men zich neerbuigen.
Al wat men den vorst vroeg zou met behulp van
zijn wonderkracht ook geschonken worden; zoo
geschiedde het dat in dien tijd de vreemdste din-
gen op Bali gevonden werden; men zag daar
katoenboomen die reeds geweven kains als vrucht
voortbrachten en rijpende rijsthalmen waaraan
de ktoepats als korrels hingen.
74
Door 'dezejwonderkracht vreesden de menschen
hun vorst zeer en verwaarloosden de instellingen
van vroegere vorsten.
De Goden waren hierover zoo verbolgen, dat zij
hun zetel verlieten en vertrokken naar den berg
Maha-Mroe op Java, den zetel van Batara
Indra.
Dan volgt de strijd tusschen de Goden en Maja-
Danawa, eindigend met den dood van den reus-
vorst.
Na den val van Maja-Danawa zou op Bali weer
een koningloos tijdperk begonnen zijn.
In die dagen geschiedde het dat bij den tempel op
Batoe-Madg (zetel van Batara Koemawang) waar
een rechtopstaand beeldje stond, plots een Boed-
dha priester gezien werd, genaamd Empoe Koe-
Afb. 6
toeran, die naar de meening'van de menschen stel-
lig een zoon was van Batara Batoe-Madg.
Hij werd uitgeroepen tot vorst van Bali. Hij wist
alles over de werelden en de hemellichamen en
deed veel aan de sterrenwichelarij; al zijn onder-
danen beminden hem om het zeerst omdat hij wijs
was en het land rechtvaardig bestuurde.
Toen hij oud was geworden, begaf hij zich naar
Padang (de tegenwoordige haven van Karanga-
sm) toen nog Silajoekti geheeten, waar hij een
kluizenaarswoning bouwde.
Als heremiet bekommerde hij zich weinig om de
regeering, zoodat het land verwaarloosd werd,
wat
zoo vertelde de priester mij
gehoord
werd door Cri Adji Erlanggia, koning van Dehe
(Daha).
Ingang naar de kluizenaarscellen
Dit nu lijkt een jammerlijk anachronisme, aange-
zien Erlanggia reeds stierf in 1043, terwijl in dit
verhaal vier vorstengeslachten genoemd worden
die zouden geregeerd hebben nadat Qri Kame-
gwara vorst in Kdiri was, waarvoor het jaartal
1040 opgegegeven wordt.
Deze Erlanggha of Erlanggia zou dan een afge-
zant gezonden hebben, genaamd Empoe Pradah,
een zeer bekend persoon in de Balische verhalen;
in de lontar Tjalonarang wordt Empoe Pradah
ook genoemd als een vroom priester, wonende in
het land Lmah-Toelis (Kdiri) ten tijde van Pra-
boe Erlanggia.
Empoe Pradah zocht den heiligen kluizenaar op
in Sila-joekti, waar hij hem trachtte over te halen
om het rijk ter beschikking van Erlanggha te stel-
75
 Afb. 7. Een mroe (pagode) in de desa Bsan van het district Dawan, onderafdeeling Kloengkoeng

76

Afb. 8. Een groote steenen bank binnen
in de mroe van Besan gebouwd.
len ten behoeve van den jongeren broeder van
Cri Adji Djaja Baja, genaamd Cri Djaja Saba. Dit
verzoek wilde de kluizenaar niet toestaan, omdat
hij het rijk reeds had toegedacht aan een kind dat
op wonderbare wijze te Bsakih zou geboren
worden.
Korten tijd daarna stierf Empoe Koetoeran kin-
derloos te Sila-joekti, doch tegelijkertijd ontsproot
uit de klapperbloem (troktokan) van een boom,
staande op het erf van de poera Pnataran te B- Javaansche vrouw.
sakih een tweeling, een jongen en een meisje, met
name Cri Macoela en Cri Macoeli, zooals we dat
o. a. ook vinden opgeteekend in de lontar Sang-
koel poetih.
Deze Qri Macoela gelastte dat alle menschen,
wien een tweeling geboren werd (een jongen en
een meisje), gedurende 42 dagen buiten de desa
zouden moeten verbannen worden, omdat zij 's
vorsten geboorte durfden nabootsen.
Qri Macoela huwde met zijn zuster Macoeli, uit
welk huwelijk weer een tweeling geboren werd,
en zoo ging dit door tot in het derde geslacht; de
derde Cj:i Macoela huwde evenwel ook een bij-
vrouw, uit welk huwelijk een zoon geboren werd,
aan wien de naam Topa Oeloeng gegeven werd.
Deze Topa Oeloeng, die zeer bedreven was in de
zwarte kunst en daarop pochte door zijn hoofd af
te slaan en dit dan weer op den romp te bevesti-
gen, werd daarvoor gestraft door Batara Siwa,
die zijn hoofd ruilde tegen een varkenskop; sedert
heette hij Bda Oeloe of Bda Moeka.
De vorst beval toen dat niemand die voor hem
verscheen hem mocht aanzien; op overtreding
van dit bevel stond onherroepelijk de dood.
In dien tijd leefden in Bala-batoeh ook twee broe-
ders uit den stam van Karang Boentjing, genaamd
Pasoeng Grigis of Pasoeng Giri en Kbo Waroeng
Dangkal (Kbo Waroeja) of Kbo joewa.
Kbo joewa viel op door zijn geweldige lichaams-
kracht; tevens was hij een groot bouwkundige;
Pasoeng Grigis was bekend om zijn edelen aard
en waarheidszin; beiden werden ppatihs van den
vorst in Bda Oeloe; hun kunde was tot ver bui-
ten de landspalen bekend, zoodat ook de vorst
van Modjopahit hiervan hoorde die in dien tijd
Gadjah Mada als patih onder zichhad (volgens het
chronologisch overzicht moet ditongeveer in 1253
geweest zijn).
Daar de vorst van Modjopahit met afgunst den
bloei van Bali onder de regeering van Bda Oeloe
en twee zulke knappe patihs vernam, haalde hij
Kbo joewa over om naar Modjopahit te komen,
waar hij hem zou uithuwelijken aan een schoone
Aldaar aangekomen, verzocht de vorst hem om
eerst nog een proeve van zijn bouwkunst te geven
door een heel diepen put te bouwen; toen Kbo
joewa bezig was die put te bouwen en eenige tien-
Afb. 9. Opschrift op de meest noordelijk gelegen
tempelfacade op den linker oever.
77
 daarover in hevigen toorn en zou Gadjah Mada
zeker gedood hebben, als niet de Balische adat
verbood om een etend mensch te hinderen.
(Dit oude gebruik bestaat nog altijd; men kan een
Balir niet erger beleedigen of boos maken dan
door hem tijdens zijn maal te hinderen; nog geen
jaar geleden kreeg ik een moordzaak te berechten
waarbij bleek, dat een man zijn schoenmoeder het
hoofd had afgeslagen, omdat zij hem tijdens zijn
maaltijd had gesard en uitgescholden; in dolle
woede had hij toen een grasmes gegrepen dat vlak
naast hem lag en met n slag het hoofd van den
romp gescheiden. De priesters vroegen een zeer
lage straf, omdat het feit dat hij aan den maaltijd
&fb. 10. Gezicht op den binnenhof van boven gezien
zat een zeer verzachtende omstandigheid was).
tallen meters diep aan het graven was, werd op Daar Bda Moeka niet onmiddellijk den patih van
last van den vorst de put gesloten, zoodat de ver- Modjopahit had kunnen dooden, was hij zoo be-
maarde patih en beroemde tempelbouwer levend
begraven werd. ')
Eenigen tijd daarna begaf Gadjah Mada zich naar
Bali, waar hij voor den vorst Bda Moeka ver-
scheen, met zich nemende een pakje met rijst, ver-
mengd met varenkruiden.
Voor den vorst verschijnende, vroeg hij te mogen
eten, omdat hij zoo vermoeid en hongerig was; de
vergunning werd gegeven.
Toen Gadjah Mada begon te eten, moest hij zijn
hoofd achterover buigen om de lange varenstelen
zijn mond te kunnen laten inglijden, zoodat hij
recht in het gelaat van den vorst keek, daardoor
diens stellige gebod overtredende. -) Deze ontstak
') Deze list komt ook voor in de legende van de prinses Dja-
djawi (codex 2244 van de Leidsche liniversiteitsbibl.), die in
het Bangilsche op Java speelt. De prinses bedient zich ervan
om zich te ontdoen van den reuzenvorst Kbo Soewjoew,
die haar ten huwelijk gevraagd heeft. T. J. BEZEMER.
'-') Men vergelijke hiermede het verhaal uit de Hikajat Hang
Toewah, waarin verteld wordt dat Hang Toewah, als gezant
van den vorst van Malaka naar China gezonden, in tegen-
woordigheid van den Chineeschen vorst sajoer kangkoeng
eet, en deze zoover boven zijn hoofd brengt, dat hij, 't hoofd
opheffende, den vorst in den muil van den gouden draak ziet
zitten. (Dr G. K. Niemann. Bloemlezing uit Mal. Geschriften,
2de dl., p. 111 ;in gewijzigden vorm komt het verhaal ook
voor in de Sdjarah Mlajoe, waarvoor men zie Dr H. N. v. d. Afb. 11. Een z.g.n. taoelan, gevonden in een sawah
Tuuk, Mal. Leesboek, 2e dr., p. 52). T. J. BEZEMER. dijkje, nabij de nieuwe desa Slati (Bangli)

78
schaamd dat hij verdween om nooit meer terug te
keeren.
Van patih Pasoeng Grigis wordt dan nog ver-
haald dat hij krijg voerde op Soembawa en aldaar
met den vorst van Soembawa sneuvelde; aldus is
in het kort het oude vorstenverhaal, waarin Kbo
joewa ook werd opgenomen.
Nog vond ik een oude prsasti (een stamboom)
over de familie van Kbo-joewa, genaamdKarang-
Boentjing, die bewaard wordt in de desa Gamo-
ngan, een plaats gelegen op den berg Lampoejang
in Karangasm; in deze prsasti, die zou zijn op-
gemaakt na bekomen verlof van Batara Gni Djaja
die op den berg Lampoejang zetelt, wordt Karang-
Boentjing al dadelijk genoemd de heer van Bala-
batoeh, waar hij gesteld is over al het volk, de
pasar en het leger, alles naar de bevelen van Da-
lam Bda Moeka.
In zijn leger was een afdeeling van reuzen (Kbo-
Detia) waarom de vorst hem zeer begunstigde,
terwijl zijn leger daardoor den naam van Bala
Singi, of het onoverwinlijk leger kreeg.
Deze reuzen zouden indertijd als gevolg van Ba-
tara Gni Djaja zijn meegekomen van den berg
Lampoejang, toen deze Godheid voor een wijle
vertoefde in de poera Gadoeh (de tegenwoordige
tempel in Bala-Batoeh waar het hoofd van Kbo-
joewa vertoond wordt heet nog poera Gadoeh).
Afb. 12. De poera Jeh Gangga in Pran (Tabanan
De prsasti vertelt verder dat Karang-Boentjing
een zoon aannam, Pasoeng Grigis of Djaja Katon; diensten, aangezien de Goden het zoo geordineerd
hij zelf zou als zoon zijn aangenomen door pdan- hebben.
da Sidi Mantra; (in de lontar van Pamntjngah Mocht er een vorst zijn die deze instellingen niet
Ngoerah Sidman, uitgegeven door P. L. van in stand houdt, zoo zal onheil over het land ko-
Bloemen Waanders, wordt deze pdanda Sidi men, de vorst zal niet lang regeeren en het land
Mantra ook genoemd als de vader van Manik zal ledig achterblijven.
Kangkran en als de priester die door een hand- Vervolgens worden allerlei voorschriften gegeven
gebaar de eilanden Java en Bali scheidde; volgens voor den tempel, welke godenhuizen moeten wor-
sommigen zouden evenwel op Bali twee priesters den opgericht, welke offeranden moeten worden
van dien naam geweest zijn). aangeboden en op welken dag de odalan(jaardag)
Het verhaal zegt voorts dat de afstammelingen van den tempel zal behooren te worden gehouden.
van Karang-Boentjing nooit zullen mogen wor- In dit verhaal komt dan ook voor de wondere ge-
den veroordeeld tot de doodstraf; nooit zal de boorte van Magoela en Macoeli, waardoor de ge-
vorst hun goederen mogen naasten of hen mogen boorte van den toen levenden vorst Bda Moeka
dwingen tot het verrichten van vernederende wordt aangegeven; ook wordt de list van Gadjah

79
 Afb. 13. Steen langs den weg nabij de desa Bsan
Mada hier verhaald, die zoowel Kbo joewa als
Pasoeng Grigis uit den weg ruimt; in dit verhaal
sneuvelen beiden in den strijd tegen den vorst van
Soembawa, die hier Nata Dedela genoemd wordt.
In de desa Bala-Batoeh worden de nakomelingen
van Karang-Boentjing nog steeds geerd; hoewel
zij gerekend worden tot de soedra's, zijn zij vrij-
gesteld van heerendiensten; tot voor kort, toen de
pasar nog door de desa beheerd werd, kreeg die
familie een deel van de pasarvoordeelen, terwijl
zij ook de pasartempel of poera Mlanting onder-
hielden.
80
Groote ovale steen nabij de poera Mlanting. Afb. 14
In de Oesana Bali komt in het begin een opsom-
ming voor van soedra-families die een hooge
maatschappelijke positie bekleedden, waaronder
genoemd worden de Gadoehs en deKboans.
In het voorloopig verslag van het eiland Bali
(XXII e deel) zegt Friedrich op bldz. 21 onder het
hoofd Kastenverdeeling van de Ksatria's, dat
waarschijnlijk vanuit Indi slechts enkele Ksatria's
naar Java waren overgekomen en het rijk Kdiri
(Daha), het grootste Hindoerijk op Java, slechts
enkele Ksatria's bevatte, die daar Mahisa of Kbo
(ter aanduiding van hun kracht) of Rangga ge-
Mb. 15.
noemd werden; zoo noemt de Oesana Djawa =
Kbo Wilaloengan, Kbo Siloeman, Kbo Dje-
rang, Kbo Kanigara, Kbo Tjaloek, Kbo Teki,
Kbo Taloektak en Kbo Moendarang.
De naam van Kbo kan hier op Bali ook niets
anders bedoeld hebben dan een aanduiding van de
kracht van den persoon die dezen naam kreeg.
Verscheidene plaatsen op Bali herinneren nog aan
dien Kbo-joewa; helaas werden vele monumen-
ten door de aardbeving van het jaar 1917 vernield,
zooals de tempelpoorten in de desa Mas en van
den tempel Jang Tibah in de desa Sakah; andere
gebouwen, zooalsde geweldige bal's agoeng in de
desa's Bda (Tabanan) en Taroe (Gianjar), die als
slaapplaatsen van Kbo-joewa genoemd werden,
vielen in puin, werden wel opgebouwd, doch geven
Steen met opschrift bij de poera Balc-Agoeng van Pran,
den bijzonderen stijl van zijn tijd niet meer weer.
In Tabanan worden nog de plaatsen aangewezen
waar Kbo-joewa indertijd zijn keuken had en
waar hij zijn rijst in de rivier waschte; het water
ziet hier nog steeds wit, (zooals het rijstewater
pleegt te zien); in Karangasm toont men nog een
grooten steen in de rivier, waartegen de reus zijn
rug schurkte als hij zich in die rivier baadde.
Van de belangrijkste nog bestaande bouwwerken
liet ik foto's maken door den poenggawa van Oe-
boed, Tjokorda Gd Raka Soekwati, aan wien ik
daarvoor hierbij mijn dank betuig.
Indien dit artikel de belangstelling voor Bali en
hare bouwwerken nog kan vermeerderen, dan is
mijn doel volkomen bereikt.
Gianjar, Oktober 1920.
81
 TOELICHTING
BIJ DE AFBEELDINGEN
Afb. 1. We zien hier de massaliteit en het type van Oost-Ja-
vaansche Hindoestijl; gewezen wordt b. v. op denafhangenden
hoeksteen rechts boven, dien wij ook terugvinden aan den tempel
Jeh-Gangga te Pran (zie foto 12): de groote beesten voor de
poort droeg Kbo-joewa onder zijn arm naar den tempel, ter-
wijl vier sterke mannen thans de beelden niet zouden kunnen
optillen: de tjandi is niet geheel afgebouwd, omdat Kbo-joewa
als groente iederen dag de blaren van den ganggahan-boom
kreeg, wat heel vl leek, doch voor hem weinig voedsel be-
vatte.
Nog heden staat een ganggahan-boom (op een waringin ge-
lijkend) op het erf van dien tempel, waarom dezeook wel poera
ganggahan genoemd wordt.
Boven de deur ziet men een zware paras-balk, die tien mannen
niet tillen kunnen; op deze foto komt de merkwaardige bouw-
stijl nog beter tot zijn recht. Door de poort ziet men op den
achtergrond een tempelhuisje, dat gebouwd is op een grot-
opening die toegang zou geven tot een grotgang, welke uit-
komt in den tempel Jang Tibah in Sakah, op een afstand van
n paal daar vandaan gelegen.

Afb. 2. Het beeld (een echt Boeddhabeeld) toont aan den hals
een duidelijke breuk, waarom verondersteld mag worden dat
het beeld vroeger ten voeten uit is geweest. Kbo-joewa, die in
de desaBala-batoeh geboren werd, zou dit beeld aan den tem-
pel geschonken hebben; de bevolking noemt het de Oeloe Afb. 16. De poera Jeh Gangga in Pran (Tabanan
Kbo-joewa 'oeloe = hoofd). van de achterzijde genomen.

Afb. 3. Onder elk monument is een grafspelonk; in het geheel
zijn daar negen dier tjandi's, die allen opschriften gedragen
hebben; volgens de legende heeftKbo-joewa deze tjandi's met
zijn nagel in de rots uitgesneden.
De oudheidkundige dienst gaat zich juist bezig houden met
deze zeer merkwaardige monumenten uit het grijze verleden.
Afb. 4. Aan den linkeroever zijn vijf nissen en aan den rechter-
oever werden vier nissen gebouwd; de opschriften zijn aan den
linkeroever beter bewaard gebleven; op 500 Meter afstand is
nog een tiende nis gevonden, de Gria Pdanda genaamd.
Afb. 5. Vr de aardbeving van 1917 stond daar eenzelfde
poort als in den tempel van Tjanggi, welke beide tempels door
een onderaardschen gang zoudenverbonden zijn; op den voor-
grond tusschen de beide beelden staat een volledig stel pdanda
ipriesterj-attributen uit paras gesneden, welke in dien tempel
worden bewaard.
Aan den buitenkant van de tempelpoort staan nog twee van
dergelijke dierbeelden; deze vier zou Kbo-joewa naar den
tempel gedragen hebben en wel n op iedere hand en n
onder eiken arm; zoowel de poort als de dierbeelden worden
aan hem toegeschreven.
Afb. 6. Binnenin zijn een tiental kleine en groote cellen in de
rots uitgehouwen; de grootste cel heeft twee steenen tafels, een
kookplaats en een schoorsteen; de kleinere cellen bezitten al-
leen een steenen bank.
Afb. 7. Is gebouwd door Kbo-joewa; deze mroe wijkt in
zooverre af van de meer moderne soorten dat deze van onder
open is, terwijl de nieuwere mroe's van onder dicht gebouwd
zijn. Deze mroe lijkt, wat onderbouw betreft, meer op een
wantilan of hanenklopbaan. De beelden op den voorgrond zijn
van jongeren datum.
Afb. 8. Op deze bank daalt de Godheid neer; in geen enkele
mroe uit den nieuweren tijd komt een dergelijke bank voor.
De tempelwachter (pamangkoe) zit op den voorgrond.
Afb. 9. Voor deze tjandi komen zelfs Brahmanen bidden, ter-
wijl zij voor de andere tjandi's niet mogen bidden.

82
i Blijkens het artikel van Dr. N. J. Krom in dl. 76 (1920) derBijdr.
tot deT., L. en V. van Ned.-Indi, pag. 484, luidt de transscriptie
van het opschrift: Haji lumah ing Jalu", d. i.: de vorst, bij-
gezet te Jalu (Djaloe). Volgens Dr. Krom wijst de gebruikte
lettersoort op de elfde eeuw onzer jaartelling. T. J. Bezemer).
Afb. 10. Duidelijk ziet men de openingen van de cellen en de
deur, reeds bekend van afb. 6. Op den voorgrond, in het mid-
den, de uit steen gehouwen heuvel, de Goenoeng Kawi, waar-
naar het geheel heet de poera Goenoeng-Kawi.
Afb. 11. Het beeld is van een vrouw, wordt toegeschreven
aan Kbo-joewa; op de plaats waar de steen gevonden werd is
de poera taoelan gebouwd; kleinere, zeer geschonden taoelans
vond ik ook nog in de desa Angkling. dicht bij de desa Selati;
mij is verteld dat taoelans als in Slati gevonden vroeger
werden geplaatst op de sawahs die behoorden tot de tempel
goederen van de poera Batoer. gelegen aan het Batoer meer;
idergelijke sawahs heetten laba poera).
Afb. 12. Het beeldhouwwerk vertoont een merkwaardige
overeenkomst met de tjandi in Tjanggi (afb. 1); hier ook de
afhangende hoeksteen (rechts op den achtergrondi. Het werk
wordt toegeschreven aan Kbo-joewa. Ik veronderstel dat de
mroe van zeven verdiepingen van lateren datum is; deze
mroe is van onder weer open, zooals de mroe van Bsan.
Afb. 13. Deze steen stelt voor de grootte van den voet van
Kbo-joewa en zou dateeren uit den tijd toen Kbo-joewa
werkte aan de mroe van Bsan. Tegenwoordig offert de be-
volking op dien steen teneinde verlost te worden van booze
zweren; vandaar de naam van Batoe-Boesoel.
Afb. 14. Deze steen stelt voor de grootte van de hap rijst, die
Kbo-joewa in n keer in zijn mond stak.
Afb. 15. Op den steen staat een houten blok waarop dezelfde
afbeeldingen en letters voorkomen. De oudheidkundige dienst
zal de inscripties vertalen en publiceeren.
We zien afgebeeld een maanschijf, een oog, een Gansha (Ga-
na) en een Dwi; we hebben hier natuurlijk te doen met cijfer-
teekens uit de Tjandrasangkala, waar we voor de vier teekens
bovengenoemd de volgende cijfers vinden: Boelan = toeng-
gal = 1; het oog heeft de cijferwaarde 2; Gansha of Gana =
oeloeof 8; Dwi of Ong = 1, die dus het jaartal 1281 vormen.
De groote steen heeft vroeger hoogstwaarschijnlijk in de tem-
pelpoort van de poera Bal-Agoeng gezeten; dit is af te leiden
uit den vorm (zie ook de groote parassteen boven de poort in
den tempel van Tjanggi, afb. 2) maar ook uit het feit dat de
steen een jaartal draagt, welk jaartal bij tempels gewoonlijk
boven den ingang geschreven werd, zooals b.v. ook nog te
zien is boven de tempeldeur van de poera Pand in de desa
Djlantik in de onderafdeeling Kloengkoeng.
De bouw van den tempel wordt toegeschreven aan Kbo-
joewa; het jaartal van de oprichting van den tempel is 1281;
in den tekst deelden we mede dat Kbo-joewa leefde in den tijd
toen Gadjah Mada rijksbestuurder was, waarvoor het jaartal
1253 officieel wordt opgegeven, zoodat het jaartal 1281 daar
zeer wel bij aansluit.
Afb. 16. De aandacht wordt gevraagd voor het merkwaar-
dige slot op het steenen deurtje: het is een geheim slot dat
op zijde een sleuf bezit, waarin een platte sleutel past waar-
door een ronsel kan gedraaid worden in een zoodanigen stand
dat de beugels kunnen worden geopend.
83
 K\b. 1
DE LEGENDE VAN HET MEER VAN PANDJALOE (PNDJALOE)
door T. J. BEZEMER.
___J*\andjaloe is een district van de contrle-
X afdeeling en het regentschap Tjiamis,
afdeeling Tasikmalaja der residentie
-kot-Hi Preangerregentschappen. De hoofd-
plaats is thans Panoembangan, terwijl de desa
Pandjaloe, de vroegere hoofdplaats, thans nog
slechts de standplaats van een onderdistrictshoofd
is. In de nabijheid van deze desa ligt de Sitoe Lng-
kong, of het meer van Pandjaloe, een zeer fraai
meer in een buitengewoon bekoorlijke omgeving.
Op het zadel tusschen den Goenoeng Tjndana
en den Goenoeng Sawal ligt het op 716 M.
') Dit eilandje is opgenomen onder de beschermde ..natuur-
84
Het meer van Pandjaloe of Sitoe Lngkong. Foto Th. de Vletter 1917
boven den zeespiegel; 23 M. hooger ligt de pa-
sanggrahan, van welker achtergalerij men een ver-
rukkelijk uitzicht heeft op het meer met zijn om-
geving, en het eilandje') dat er in ligt, Noesa of
Noesa Gd, dat de graven bevat van de in vroe-
gere eeuwen geregeerd hebbende regenten van
Pandjaloe, waaronder een heilig graf van Aria
Kntjana, afstammeling van Borosngora.
Over het ontstaan van dit meer bestaat een legen-
de, die nog leeft bij verschillende inwoners van het
district. In het Jaarverslag van den Topographi-
schen Dienst in N.-I." over 1916 wordt deze le-
".
monumenten".
Afb. 2. Het meer van Pandjalo: (Sitoe Lngkong) 716 M. boven den zeespiegel. Foto Th. de Vletter
gende zeer beknopt en in eenigszins afwijkende
lezing meegedeeld door den Kapitein J. M.
Gils. ') De legende in zijn volledigen vorm ont-
ving ik van den heer Th. de Vletter, Voorzitter
van de Landbouw-Technische Vereeniging van
Suikergemployeerden te Cheribon. Genoemde
heer, kenner en beminnaar van het Indische land-
schap en het Inlandsche leven, ondernam alln
een aantal voetreizen over West- en Midden-Java,
o.a. van Tjiamis naar Cheribon, en van de Boro-
boedoer naar het Dieng-plateau, Batoer enWono-
sobo, om aldus in intieme aanraking met het leven
der Inlanders meer bekend te worden
een aar-
dig voorbeeld dat er ook wel suikermannen zijn
wien het niet alln om salaris en tantimes te doen
') Beschrijving van eenige meren en gevonden oudheden in de
"
is. Toen ik, schrijft hij, in 1917 voor het eerst
van te Pandjaloe kwam, toen voelde ik dadelijk dat
ik den voet gezet had in een land van sagen en le-
"
genden. Hij hoorde van den ouden Martawinata,
een der nazaten van het oude regentengeslacht van
Pandjaloe, de legende, en liet die door den Inland-
schen schrijver Kasasi noteeren. De oude Marta-
winata was er bijzonder op gesteld, dat de legende
z werd opgeschreven als hij ze in zijn hoofd
had.
Na veel moeite gelukte het den heer de Vletter
ook, een foto te mogen nemen van het inwendige
van het heilige huisje (boemi leutik") te Pandja-
loe; bovenin hangt de kist met de heilige voor-
werpen, die volgens de legende door Mohammed
residenties Preangerregentschappen en Cheribon.
85
 aan Borosngora, een der helden van de legende,
geschonken zouden zijn: o.a. een steekwapen en
een zwaard. Alleen bij Moeloed, het feest ter her-
denking van Mohammed's geboorte, mogen de
wapenen uit hun windsels worden gehaald; ze
worden dan gereinigd, en het hiervan afkomstige
water brengt den menschen, die van heinde en ver
komen, veel geluk en voordeel, wanneer het over
de sawahs gesprenkeld wordt. Een oude vrouw,
met de bewaking van het huisje belast, zorgt er
ook voor dat vr het huisje voortdurend een
stukje houtskool in een vaatje brandend wordt
gehouden. Ook het water in het meer wordt, naar
de mededeelingen van den heer van Gils, min of Afb. 3. Martawinata, een afstammeling van het eertijds
meer als heilig beschouwd, terwijl het ook verbo- bestaande vorstenhuis van Pandjaloe, die het
den is, wanneer men op het meer vaart, woorden verhaal van de sage deed. Foto Th. de Vletter.
uit te spreken, die met de zee in verband staan,
zooals zout, haai, enz. doe dititah ngala tjai ijeu wawadahna roepa 1
Hieronder wordt nu de Soendaneesche tekst ge- tjanting noe beunang koe adji-adji-an kaboedaan,
geven, zooals de heer de Vletter die uit den mond lamoen tatjan pinoeh koe tjai eta tjanting oelah
van Martawinata liet opschrijven; ik behield de meunang balik.
spelling van den Inlandschen schrijver, en verbe- Tidinja PraboeTjakradewa moelih ka kraton njan-
terde slechts enkele schrijffouten. Daar deze tekst dak eta tjanting, sarawoehna ladjeng njaoer poetra
veel uitgebreider is dan de legende, door den Kapi- noe n 1 nami Sanghijang Boros ngora sasoemping-
tein van Gils medegedeeld, heb ik er een zoo ge- na eta Sang Hijang Boros ngora ladjeng ditim-
trouw mogelijke vertaling bijgevoegd. balan ngala tjai, ngadawoehna kijeu: maneh Sang
BABAD SITOE LENGKONG DESSA PANDJALOE Hijang Boros ngora koedoe leumpang indit ti na-
ONDERDISTRICT PANDJALOE gara ngala tjai sapinoehna ijeu tjanting, lamoen
soewara noe
nagara,
ngora,
ditarima,
3 poetra
Dewa,
Djaman
Praboe
rani.
bawahan
ka n
Tjakradewa.
djaloe
radjaan
teukinten
Henteu
KABOEPATEN TJIAMIS.
tampa
pameget,
atawa
antara
2
gagahna
baheula
dessa roepa,
Lemboe
Eta tatapana
maehan
lila n
pedahandjeuna
mengkoe 1 tjeuk
Rindoewangi
djadi
tatapaMi
Praboe
dessa
maneh
ka sowara
eta
maksoednatatapamoemoedjanjoehoenkeun
Tjakradewa
pakarepan Sampoeloer,
karadjaan
melang
Pandjaloe
Tjakradewa
bapa.
kagoengan
namina ntatapa
Goenoeng poetra
Sanghijang
sijeun
dikaboel dewa,
kagoengan
Pandji
onderdistrict
anak
namina
waktoe
koe
3maneh n
bitoeng
dilindihdjadi
Praboe
maneh
Boros
Pan-aja
koe-
ba-
ka-
tatjan pinoeh oelah waka balik.
1

Djaman baheula dessa Pandjaloe waktoe djadi
nagara, noe mengkoe karadjaan namina Praboe
Tjakradewa. Eta Praboe Tjakradewa kagoengan
3 poetra pameget, n 1 namina Sanghijang Boros
ngora, n 2 Lemboe Sampoeloer, n 3 Pandji ba-
rani.
Praboe Tjakradewa tatapaMi Goenoeng bitoeng
bawahan dessa Rindoewangi onderdistrict Pan-
djaloemaksoednatatapamoemoedjanjoehoenkeun
ka Dewa, pedah andjeuna kagoengan poetra n 1
teukinten gagahna djadi melang sijeun dilindih ka-
radjaan atawa maehan ka bapa.
Henteu antara lila tatapana dikaboel koe dewa, aja
soewara tampa roepa, tjeuk sowara tatapa maneh
ditarima, pakarepan maneh eta anak maneh koe-
Toeloej Sang Hijang Borosngora hatoeran karama
oendjoek soemangga bari narima tjanting.
Tidinja Sang hijang Boros ngora mangkat ngadja-
djah nagara, saban manggih tjai eta tjanting henteu
bisa pinoeh, katjida soesaheunana Sang Hijang
Boros ngora lantaran geus meunang 32 poelo
tatjan bisa pinoeh kantoen noe teu atjan di ambah
teh 1 noesa Mekkah, toeloes eta Sang Hijang Boros
ngora mangkat ka poelo nagara Mekkah, bareng
doengkap ka nagara Mekkah pependak djeung
1 Sahabatna Kangdjeng nabi Moehammat rasoel
oellah, namina eta sahabat Sajidina Ali bin Ab-
doel Moettalib. Sajidina Ali mariksa ka Sang Hi-
jang Boros ngora: maneh oerang mana rek kamana
naon anoe disedja pangdatang ka dijeu ? Walon

86
Afb. 4
Sang Hijang Boros ngora: koering oerang Poelo
Djawa nagara Pandjaloe, maksoed koering pang-
datang ka dijeu nejangan tjai. Tjeuk Sajidina: tjai
teh tjai naon? kapan di Poelo Djawa oge loba tjai
tapi maneh datang ka dijeu. DjawabnaSang Hijang
Boros ngora: leres loba teja mah nanging ijeu tjan-
ting disijoekkeun teu bisa tjaian, djeung timba-
lanana rama koering: lamoen ijeu tjanting tatjan
eusijan tjai, maneh teu beunang balik. Dawoehna
Sajidina Ali: maneh toenggoe bae heula didijeu
kaoela rek hatoeran heula ka goesti Kangdjeng
nabi Moehamad. Ladjeng Sajidina Ali oendjoekan
ka Kangdjeng nabi Moehamad, hatoer oeninga di
loewar (latar) aja tatamoe ti Poelo Djawa mak-
soedna bade ngilari tjai. Ladjeng Kangdjeng nabi
loengsoer mendakan eta semah, doengkap ka loc-
Het heilig huisje te Pandjaloe. Foto Th. de Vletter,
war pependak djeung eta semah, ladjeng Kang-
djeng nabi mariksa, sakoemaha pariksaan Sajidina
Ali oge; djawabna Sanghijang Boros ngora saperti
tadi.
Ladjeng eta Sanghijang Boros ngora koe Kang-
djeng nabi ditjandak ka Soemoer Zamzam; toe-
loej eta tjanting disijoekeun kana tjai Zamzam. Eta
tjanting djadi pinoeh koe tjai, tras di tjandak ka
boemina Kangdjeng nabi; sasoemping ka Boemi
ladjeng Sang Hijang Boros ngora diwoeroek kali-
mah 2 (sahadat) masoep Agama Islam, tras moelih
ka Poelo Djawa, njampak ramana geus teu aja
diboemi (ngahijang); eta tjai noe dina tjanting netes
di goenoengTjipandjaloe, kaboektian ajeuna djadi
koelah panadranan, rag-rag deui satengahna di
sitoe Lengkong, ladjeng angkat deui ka goenoeng
87
 Sawal; eta tjai djeung tjantingna dipitjeun ka boek-
Pandjaloe bareng djeung Kijai Boemi Sakti; bareng
tian; ajeuna djadi koelah dina pontjelot Goenoeng kasampah masih keneh perang ladjeng koe Kijai
Sawal, djadi panadranan, toeloej Sang Hijang Goeroe Adji dipisah sareng omongan eta noe doe-
Boros ngora moelih ka kraton ngaganti djadiradja wa poetra kijeu dawoehna, noe eleh Arija Koening
di Pandjaloe ngagentos ramana. sabab taman kalapoet koe sitoe; noe mawi disebat-
Lami-lami Sang Hijang Boros ngora kagoengan keun taman kalapoet koe sitoe, eta Lengkong asal-
poetra 2 pameget, namina n 1 Arija Koening n 2 na leutik pendetanana asalna sirik (?) kampoeng
Arija Kantjana; saprantos ageung eta poetra la- Obol ka kidoel, bareng dipendetna koe Arija Kan-
djengkaradjaan dipasrahkeun ka poetra noe n 1, tjana di goenoeng, kampoeng Handjatan sahilireun
saparantos karadjaan ditampi koe poetra n 1 nja- pendetan tadi.
eta Arija Koening, ladjeng Sang Hijang Boros Arija Koening bade ditjandak koe Goeroe Adji
ngora pindah ka tanah Djampang afd. Tjiandjoer. ka Djampang, teu kersaeun aloek angkat sakersa
Njandak 1 poetra noe n 2 nami Arija Kantjani. andjeunna baeka kampoeng Maroejoeng afd.Soe-
Kotjapkeun enggalna tjarijos Sitoe Lengkong koe kapoera.
Radja Arija Koening dibedahkeun, lepat teu ha- Arija Kantjana djadi Ratoe (Bopati) di Pandjaloe
toeran heula ka ramana; keur dina tengah-tengah noeloejkeun rakana ngadamelna kraton di Poelo
ngabedahkeun toeloej emoet karama, toeloej Lengkong, noe dinamijanNoesa Gede;sampeajeu-
miwarang 1 ponggawa nami Kijai Boeni Sakti na eta Lengkong tatjan leungit; noe Kagoengan
oendjoekan ka rama di Djampang, enggalna bae Lengkong njaeta Arija Kantjana dikoeboerna di
ramana teu tijasa angkat ka Pandjaloe moeng ngoe- Noesa Gede.
toes 1 poetra noe n 2 teja nja-eta Arja Kantjana, Arija Kantjana poepoetra Dalem Tjilangloeng
ladjeng mangkat ka Pandjaloe. nami Arija Teko, poepoetra Dalem Sareupeun
Bareng soemping ka Pandjaloe eta sitoe Lengkong nami Arija Kadali, poepoetra Dalem Hoedjoeng-
keur dibedahkeun; sareng ningal rakana keurside- winangoen nama Mertabaja, poepoetra Dalem
jang ngabeberkeun tangan kana hawoe, dimanah Soemalah poepoetra Arija Satjanata.
koe Arija Kantjana saroewa pada diwaris ramo LEGENDE VAN HET MEER VAN LENGKONG IN DE
sapoeloh, djadi kahartosna ngadjak perang. DESA PANDJALOE, ONDERDISTRICT PANDJALOE.
Ladjeng Arija Kantjana henteu tata pasini deui, uw
op
genomen
kradewa.
Vorst
REGENTSCHAP TJIAMIS.
zoon
zou
vroeger
Uw
onderdistrict
oudste
de
dat
Niet
In den
wensch te
rijkshoofdstad
poeloer,
digheid
sprak:
Sanghijang
goden
hij
lang
Tjakradewa
vreesde
de
door
Deze
daarna
zal
derdewas,
bergBitoeng,
offeren
dat en
toen
Borosngora,
tijd,
buitengewoon
verdringen,
Pandjaloe;
vervuld
dehad
werd een
en
tot
kluizenaarschap
goden,
hij
Pandji
ging
heette
hem
drie
onder
de zonen;
zijn
het
of
de een aan
worden;
zijn te
zijn
barani.
desa
uit
hen uw
stoutmoedigzou
bidden,
koning
Pandjaloe was,
zoon
was
waar-
eersteaan-
koninklijkezoo-
aangenomen,aan
een
nogen
moet
stem
Rindoewangi,
kluizenaarsleven
de
tweede
kluizenaarsleven
de
doelis
desa
vader
onzichtbare
daarvan
deLmboe
Vorst
daar Tja-
zijn
dooden.
heette
leiden
Sam-

eta sitoe teh di pendet tina pangbedahanana, djadi In vroeger tijd, toen de desa Pandjaloe nog een
tjaina pinoeh deui. Arija Koening mariksa ka djal- rijkshoofdstad was, heette de koning Vorst Tja-
ma-djalma noe keur ngala laoek, naon sababna kradwa. Deze had drie zonen; de eerste heette
noe matak tjai djadi pinoeh deui? aja 1 djalma noe Sanghijang Borosngora, de tweede Lmboe Sam-
nerangkeun: dipendet koe toewang raji. Enggal- poeloer, de derde Pandji barani.
na tjarijos ladjeng Arija Koening sareng Arija Vorst Tjakradwa ging eenkluizenaarsleven leiden
Kantjana perang. op den berg Bitoeng, onder de desa Rindoewangi,
Keur dina tengah-tengah perang kaoeninga koe onderdistrict Pandjaloe; het doel daarvan was aan
kokolot dinja nami Kijai Boeni Sakti, ladjeng noe de goden te offeren en tot hen te bidden, daar zijn
perang disapih, nanging teukenging, ladjeng Kijai oudste zoon buitengewoon stoutmoedig was, zoo-
Boeni Sakti oendjoekan karamana ka Djampang dat hij vreesde dat hij hem uit zijn koninklijke waar-
njarijoskeun Arija Kantjana djeung Arija Koening digheid zou verdringen, of zijn vader zou dooden.
di Pandjaloe keur perang lantaran pareboet sitoe. Niet lang daarna werd zijn kluizenaarsleven aan-
Ladjeng ramana nimbalan 1 kokolot nami Kijai genomen door de goden, en een onzichtbare stem
Goeroe Adji njapih poetrana noe keur perang di sprak: Uw kluizenaarschap is aangenomen, en
Pandjaloe, ladjeng Kijai Goeroe Adji mangkat ka uw wensch zal vervuld worden; aan uw zoon moet

88
gij gelasten, water te gaan halen in deze tjanting,') Toen sprak Sajjidina Ali: Wacht hier maar even,
die verkregen is door Boeddhistische tooverfor- ikwil het aan denProfeet Moehammad gaan mede-
mules; zoo lang die tjanting niet vol is met water, deden."Vervolgens ging hij aan denProfeet Moe-
mag uw zoon niet terugkeeren." hammad kennis geven, dat er op het voorplein een
Toen keerde Vorst Tjakradewa naar zijn paleis gastwas van het eiland Java, wiens plan was, water
terug met die tjanting; na zijn aankomst ontbood te zoeken. Toen ging de Profeet dien gast opzoe-
hij zijn oudsten zoon, Sanghijang Boros ngora; na- ken ; buiten gekomen, ontmoette hij hem, en onder-
dat deze gekomen was, werd hem gelast water te vroeg hem op dezelfde wijze als Sajjidina Ali ge-
halen; zijn vader sprak aldus: Gij Sanghijang Bo- daan had; het antwoord van Sanghijang Boros
ros ngora moet uit de stad vertekken, en deze tjan- ngora was ook hetzelfde als bovenvermeld.
ting vol water halen; zoo lang die niet vol is, moogt Vervolgens werd die Sanghijang Boros ngora door
ge volstrekt niet terugkomen." -) den Profeet meegenomen naar de bron Zamzam;
Vervolgens bewees Sanghijang Boros ngora hulde hij schepte met de tjanting in het water van de bron
aan zijn vader, en sprak: Tot uw dienst"; tevens Zamzam, en de tjanting werd vol water. Toen nam
nam hij de tjanting in ontvangst. de Profeet Sanghijang Boros ngora mede naar zijn
Daarop vertrok hij om het land af te reizen; overal huis, en onderwees hem de twee woorden" (de
waar hij water vond, kon hij de tjanting nooit vol geloofsbelijdenis of het getuigenis"), zoodat hij
krijgen. Sanghijang Boros ngora was in groote tot den Islam overging. Terstond keerde hij nu
moeilijkheid, want reeds twee-en-dertig eilanden naar het eiland Java terug, maar hij vond zijn vader
had hij bezocht, en toch kon ze maar niet vol wor- niet meer thuis aanwezig (verdwenen). Toen drup-
den. Het eenige wat hij nog niet bezocht had, was pelde hij het water uit die tjanting op den berg
het eiland(!) Mekka, en dus vertrok hij ook naar Tjipandjaloe, met dit gevolg dat er een vijver ont-
Mekka. stond, die nog heden een voorwerp van vereering
Daar aangekomen, ontmoette hij een der vrien- is. Een deel van het water was in het meer Leng-
den" van den Profeet Moehammad, den gezant kong gevallen. Vervolgens vertrok hij naar den
van Allah. Deze volgeling heette Sajjidina(= Onze berg Sawal; dat water met de tjanting gooide hij
Heer) Ali, de zoon van Abdoel Moettalib. Sajji- weg, met het gevolg dat het nog heden aanwezige
dina Ali vroeg aan Sanghijang Boros ngora: Van- meer op den top van den Sawal ontstond, dat ook
waar komt gij, waarheen wilt gij, en wat is het doel een voorwerp van vereering is. Vervolgens keerde
van uw komst hierheen?" Sanghijan Boros ngora Sanghijang Boros ngora terug naar het paleis, en
antwoorde: Ik ben iemand van het eiland Java, volgde zijn vader op als vorst te Pandjaloe.
uit het rijk Pandjaloe; mijn plan met hierheen te Na verloop van tijd kreeg hij twee zoons, de eerste
komen is om water te zoeken." Sajjidina sprak :
geheeten Arija Koening, de tweede Arija Kantjana.
Water? Wat voor water? Op het eiland Java Nadat die zoons groot waren geworden, gaf hij de
is toch immers water genoeg; en toch kom je koninklijke waardigheid over aan den oudste. Na-
hierheen?" Sanghijang Boros ngora antwoordde: dat deze,ArijaKoening, de koninklijke waardigheid
Weliswaar is er veel water, maar deze tjanting ontvangen had, verhuisde Sanghijang Boros ngora
kan niet volgeschept worden, zelfs niet met een naar de Djampangstreek, afdeeling Tjiandoer, en
emmer; en mijn vader heeft gezegd: Zoolang deze nam zijn tweeden zoon, Arija Kantjana, mee.
tjanting niet gevuld is, mag je niet terugkeeren"." In het kort wordt nu verhaald, dat Radja Arija
') Een klein kopje of schepje van steen, blik of bamboe, met en hars op 't doek te brengen
steel, voor het meten of scheppen van olie enz. Bij het batikken -)Volgens de lezing bij Kap. van Gils gaf hij zijn zoon een
het roodkoperen bakje met tuitje van voren, dat, in een hand- gajoeng (waterschepper van klapperdop), met een bodem vol
vat van bamboe of glagah gestoken, dientom de gesmolten was gaten.

89
 Afb. 5. De kistmet reliquin van Boros ngora in het heilige huisje (..boemi leutik") te Pandjaloe.
Opname van een kwartier in het pikdonker. Rechts de vestaalsche maagd", die de heiligdommen
bewaakt en voor het eeuwige vuur "in het steenen potje op den voorgrond zorgt. Foto Th. de Vletter.

Koening het meer van Lengkong liet droogleggen
(den dijk er om heen doorbreken), waarbij hij ver-
gat, er eerst zijn vader kennis van te geven; eerst
toen hij al met het droogleggen bezig was, dacht
hij aan zijn vader. Toen beval hij een rijksgroote,
genaamd Kjai Boeni Sakti, om het aan zijn vader
in de Djampangs mee te deelen. Om kort te gaan,
zijn vader was niet in staat om naar Pandjaloe te
vertrekken, en stuurde slechts zijn tweeden zoon,
namelijk Arija Kantjana; deze vertrok vervolgens
naar Pandjaloe.
Toen hij in Pandjaloe was aangekomen, was men
juist het meer van Lengkong aan het droogleggen.
Toen Arija Kantjana zijn ouderen broeder zag,
warmde deze zich juist bij het vuur, en spreidde
daarbij zijn handen naar het vuur uit. Arija Kan-
tjana dacht: Ik heb even goed tien vingers ge-
rfd", zoodat hij meende, dat zijn broer hem uit-
daagde te vechten.
Vervolgens maakte Arija Kantjana zonder veel
complimenten de opening in den dijk om het meer
dicht, zoodat het weer vol water kwam. ArijaKoe-
ning vroeg aan menschen, die juist aan 't visschen
waren: Wat is de reden dat het weer vol water
is gekomen?" Een van hen gaf hem opheldering:
De dijk is weer gedicht door uw heer broeder".
Om kort te gaan, Arija Koening en Arija Kantjana
gingen aan het vechten.

90