SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

siddhänta-darpaëaù
çré-baladeva-vidyäbhüñaëair viracitaù
çré-nanda-miçra-racita-öippaëyä samalaìkåtaù

—o)0(o—

Entered by Jagat, March 31, 2010, and revised by Demian Martins, April, 2014

The following editions were consulted:

ka) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, Haridäsa däsa, Navadvip, Gauräbda 457

(AD 1943).
kha) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, Gaura-Gopäla Gosvämé, Bengali
characters, undated.
ga) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at Sarvabhauma
Madhusüdana Library, Çré Rädhä-ramaëa Mandir, Våndävana, Saàvat 1892 (AD 1835).
gha) Siddhänta-darpaëaù, published by Sundaränanda Vidyävinoda, Bengali characters,
undated.
ìa) Siddhänta-darpaëaù, Bhaktisiddhänta-kåta-gauòéya-bhäñyopetaù, Sajjana-toñaëé, Gauräbda
441 (AD 1927), The Harmonist (reprint of 2006).
ca) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Krishnapur
Mutt, Udupi, undated.
cha) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Jaipur, transcribed by Gaëgä-sahäya, Saàvat 1944 (AD 1887).
ja) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Udaipur, transcribed by Rädhä-Kåñëa däsa, Saàvat 1889 (AD
1832).
jha) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Udaipur, transcribed by Hari-cayana Miçra, undated.
ïa) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Alwar, transcribed by Vihäré Läl Miçra, Saàvat 1880 (AD 1823).
öa) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Jodhpur, accession number 6561, undated.
öha) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Jodhpur, accession number 35076, undated.
òa) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Jodhpur, accession number 36224, Saàvat 1829 (AD 1772).
òha) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Rajasthan
Oriental Research Institute in Jodhpur, accession number 38210, undated.
ëa) Nanda-miçra-kåta-siddhänta-darpaëa-öippaëé, manuscript preserved at the Bhäratéya Kalä
Bhavan, Banaras Hindu University, undated.

1|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

ta) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Nimbärka

Sanskrit Mahävidyälaya in Våndävana, transcribed by Gaìgä Räma, Saàvat 1889 (AD 1832).
tha) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript in Bengali characters
preserved at Päöhabäòé, Kolkata, accession number 1273, transcribed by Änanda Näräyaëa,
Bengali year 1273 (AD 1867).
da) Siddhänta-darpaëaù, Nanda-miçra-öippaëé-sahitaù, manuscript preserved at the Bhandarkar
Oriental Research Institute in Pune, accession number 740/1884-87, undated.

Contents
prathamä prabhä : nästika-niräsaù…. 1
dvitéyä prabhä : itihäsädi-pauruñeyatva-väda-niräsaù… 11
tåtéyä prabhä : çré-bhägavatasyäñöädaçätiriktatva-väda-niräsaù 14
caturthé prabhä : devy-ädi-puräëa-bhägavatva-väda-niräsaç.. 18
païcamé prabhä : çré-bhägavatäprämäëyatva-väda-niräsaù… 21
ñañöhé prabhä : çrémad-bhägavatänarñatva-väda-niräsaù… 24
saptamé prabhä : pakña-çikhi-guëa-väda-niräsaù … 26
upasaàhäraù … … … … … … 30

2|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

çré-nityänandäya namaù

(1)

prathamä prabhä

nästika-niräsaù
pitä paräçaro yasya çukadevasya yaù pitä |
taà vyäsaà badaré-väsaà kåñëa-dvaipäyanaà bhaje ||1||

çyämo’pi yaù çruti-saroruha-bodha-raktaù çänto’pi yaù syati tamas-tatim antara-sthäm |

pratyak-padaà diçati yaù paramaà svagobhir vyäsaà tam adbhuta-ravià çaraëaà prapadye ||

vedaà tad-väcyaà ca pareçaà durdhiyo nästikä na manyante | kecic cästikäbhäsäù samäçrayanty

ardha-kukkuöéyam | tän etän durmukhän niräkartuà siddhänta-darpaëaà näma prakaraëaà
nibadhnan sva-präcä kåtäà çré-vyäsa-bhaktià tan-mukhe maìgalatvena likhati—piteti |

bhaje praëaty-ädibhir anukülayäméty arthaù | paräçara-pitåkatvenäsyeçvaratvaà vyajyate | kåñëa-

dvaipäyanaà vyäsaà viddhi näräyaëaà prabhum [vi.pu. 3.4.5] iti çré-vaiñëavät | çuka-pitåtvena
viçuddha-bhakti-samupadeçitvaà ca, tasya bhaktir bhajato väïchita-siddhi-karéti 1 ca ||1||

nityaà nivasatu hådaye caitanyätmä murärir naù |

niravadyo nirvåtimän gajapatir anukampayä yasya ||2||

svayaà maìgalam äcarati—nityam iti | atra kåñëaç caitanyo muräriç ceti trayo’rthä varëitäù | ädye
pakñe muräriù kåñëaù | caitanyätmä cid-vigrahaù | gajapatir gräha-kliñöo gajendraù | niravadyo
vigata-paçu-bhävaù | nirvåtimän präpta-pärñada-tanuù | dvitéye caitanyätmä caitanya-nämä ätmä
vigrahaù | muräriù saàsåtikutsä-vinäçé | gajapatir utkalädhéçaù | niravadyas tyakta-räjasaù |
nirvåtimän aväpta-premänandaù | tåtéye muräriù sva-pürva-caturthaù | caitanyätmä çacé-sutaika-
niñöhaù | gajapatir gopäla-däsäkhyaù kari-räjaù | niravadyas tyakta-hiàsaù | nirvåtimän sat-
sevänanditaù | aträdya-pakño väcyaù | antyau tu vyaìgyau ||2||

yad asmin veda-siddhäntäù prakäçante satäà priyäù |

tenäyaà bhaëyate grantho nämnä siddhänta-darpaëaù ||3||

prakåtaà granthaà stauti—yad iti | veda-siddhäntä vedasya nityatva-bhagavad-rüpatvetihäsa-

puräëa-rüpatva-rüpäù prakäçante samyak pratétä bhavantéty arthaù | satäà vaidikänäà hari-
bhaktänäm ||3||

ekam eva paraà tattvaà väcya-väcaka-bhäva-bhäk |

väcyaù sarveçvaro devo väcakaù praëavo bhavet ||4||
1
(ga) siddhià karoti ca.

3|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

grantham avatärayati ekam iti—etad vai satyakäma paraà cäparaà ca brahma yad oàkära [pra.u.
5.2] iti ñaö-praçnyäà väcya-väcakayor éçvaroàkärayor abhedo darçyate | evam anyatra ca ||4||

matsya-kürmädibhé rüpair yathä väcyo bahur bhavet |

väcako’pi tatha rg-ädi-bhäväd bahur udéryate ||5||

dvayor bahu-rüpatäm äha—matsyeti | väcyaù sarveço yathä matsyädi-rüpair bahu-mürtis tathä

väcako’pi praëava åg-yajuù-sämätharvetihäsa-puräëädi-rüpair bahu-rüpo bhavati | eko’pi san
bahudhä yo’vabhäti [go.tä.u. 1.20] iti çré-gopäla-täpanyäm | ekäneka-svarüpäya iti çré-vaiñëave
(1.2.3) ca väcyasya bahu-rüpatvam | sarve vedäù praëavädikä (1.3) ity ärabhya, tasya ha vai
praëavasya yä pürvä mäträ påthivy-akära (2.1) ity-ädinäkärokära-makärärdha-mäträs tasya
väcakasya kramäd åg-yajuù-sämätharväëi bhavantéti çré-nåsiàha-täpanyäm abhidhänät
praëavasya rg-ädi-rüpatvam | evaà vä are asya mahato bhütasya niùçvasitam etad åg-vedo yajur-
vedaù säma-vedo’tharväìgirasa itihäsaù puräëaà vidyä upaniñadaù çlokäù süträëy
anuvyäkhyänäni iti båhadäraëyakät (2.4.10) |

itihäsa-puräëasya vaktäraà samyag eva hi |

mäà caiva pratijagräha bhagavän éçvaraù prabhuù ||
eka äséd yajur vedas taà caturdhä vyakalpayat |
cäturhotram abhüt tasmiàs tena yajïam akalpayat ||
ädhvaryavaà yajurbhis tu ågbhir hotraà tathä muniù |
audgätraà sämabhiç cakre brahmatvaà cäpy atharvabhiù ||
äkhyänaiç cäpy upäkhyänair gäthäbhir dvija-sattamäù |
puräëa-saàhitäç cakre puräëärtha-viçäradaù ||
yac chiñöaà tu yajur-veda iti çästrärtha-nirëayaù ||2

iti väyu-puräëe sütokteç cetihäsa-puräëayor vedatvam ||5||

ädy-anta-rahitatvena dvayaà nityaà prakértyate |

ävirbhäva-tirobhävau syätäm asya yuge yuge ||6||

athobhayor nityatvam äha—ädy-anteti | ädir janma anto vinäçaù | tad-rahitatvena väcya-väcaka-

rüpaà vastu-dvayaà nityam ucyate | tam ädi-madhyänta-vihénam ekam iti kaivalyopaniñadi (6) |
jïäjïau dväv ajäv éçänéçav iti çvetäçvataropaniñadi (1.9) | tad eva çukraà tad brahma tad
evämåtam ucyate iti kaöha-vallyäm (2.6.1) |

avikäräya çuddhäya nityäya paramätmane |

sadaika-rüpa-rüpäya viñëave sarva-jiñëave |
apakñaya-vinäçäbhyäà pariëämarddhi-janmabhiù |
varjitaù çakyate vaktuà yaù sadästéti kevalam ||

2
These verses were quoted by Jéva Gosvämé in his Tattva-sandarbha, 14.1. A similar passage appears in the Viñëu
Puräëa from verse 3.4.11, in the Kurma Puräëa from verse 1.5.15, and in the Brahmäëòa Puräëa from verse 1.34.16.

4|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

iti çré-vaiñëave (1.2.1/1.2.11) ca väcyasya sarveçasya nityatvaà prakértyate

|
väcä virüpa nityayä iti çrutyä (Åg Veda,8.75.6)|
anädi-nidhanä nityä väg utsåñöä svayaàbhuvä |
ädau vedamayé divyä yataù sarväù pravåttayaù ||

iti småtyä (Mahäbhärata 12,224.55) ca väcakasya vedasya nityatvaà prakértyata ity arthaù |3

nanu brahma-viñëu-rudrendräs te sarve prasüyanta iti sarveçasya viñëor utpattiù çrutä

(Atharvaçikhä Upaniñad, 3) | deha-vinäçaç ca smaryate bhäratädiñu | vedasyäpi çabda-räçitväd
utpatti-vinäçau durvärau, tataù kathaà tayor nityatvam ? taträha—ävirbhäveti |
asyobhayätmakasya vastuno janma-näçau na staù | kintv ävirbhäva-tirobhävau bhavetäm |
brahmety-ädi-çrutau viñëor utpattis teñu tasya saìgatir eva, caureñv iva räjïaù | utpatti-
pratiñedhäd eva | deha-näço’pi prätétika evaindra-jälikasyeva bodhyaù | nityasya näçäsambhavät
| vedasyäpi nityatvät tau neti pratipädayiñyate ||6||

jagataù sapratékatvät käryatvaà sarva-sammatam ||7||

evam ästikän prati çruty-ädi-pramäëeneçvara-vedau nityau darçitau | atha vedävamantèn nästikän

pratyanumäna-pramäëena tau tathä darçyete | tatra jagat-kartåtayeçvaro’numeyaù | tad-arthaà
jagataù käryatvaà tävad äha—jagata iti | sa-pratékatvät sävayavatvät | aìgaà pratéko’vayavaù ity
amaraù (2.6.70) |

tad ayaà prayogaù—idaà jagat käryaà, sävayavatvät, ghaöavat | yan na sävayavaà na tat käryaà
paramäëuvad viyadvad veti sarveñäà bauddhädénäà tärkikäëäà cäbhimatam | etena na kadäcid
anédåçaà jagad iti tan-nityatva-vädinäà karma-jaòänäà matam apästam | te hy evam anuminvanti
—idaà jagat na käryaà manasäpy avibhävyamäna-racanatvät | na khalu bhü-dhara-sägarädikaà
dig-äkäçädikaà ca kenacit sumedhasä çakyaà manasäpi racayitum | ato’nädi-siddhaà nityam etat
| yaù kalpaù sa kalpa-pürva iti yukteç cänäditvam asya | édåçam api jagat satya-
saìkalpeneçvareëa sukaram iti tat-parihäro vyaktébhävé ||7||

saìghätaù paramäëünäà nästikair yaù prakalpyate |

sa tu sthirasya saàhantur asvékärän na sidhyati ||8||

jagad-rüpe kärye matäntaräëi niräkaroti—saìghäta iti | pärthivädayaç caturvidhäù paramäëavaù

påthivy-ädi-bhävena yugapat saìghätaà bhajanta iti bhäva-kñaëikatva-vädino bauddhäù | påthivy-
ädi-saìghäta-hetavaù paramäëavo na caturvidhäù, kià tv eka-svabhävä eva | pariëämät tu påthivy-
ädi-rüpo viçeña ity ärhatä syäd-vädinaù prähuù | taiù kalpito’yaà saìghäto na sambhavati
sthirasya saàhantuç cetanasya tair asvékåtatväd iti sütra-bhäñye’sya vistaraù ||8||

pradhänasya na kartåtvaà jaòatväd eva sämpratam ||9||

3
(ga) iti småtyä ca väcya-väcakasya nityatvaà prakértyate ity arthaù |

5|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

vibhu-puruña-cchäyayä sa-cetanaà pradhänaà jagat-kartå syäd iti säìkhyä manyyateyate, tän

nirasyati—pradhänasyeti | tad ayaà prayogaù—pradhänaà na jagat-kartå, jaòatvät, käñöhädivat |
jïänecchä-prayatnavataù kuläläder ghaöädi-kartåtvaà loke dåñöam | käñöhädi-tulye pradhäne
jïänädy-abhävän na tasya jagat-kartåtvam | puruña-cchäyayä labdha-caitanyaà tac cet tat-kartå
svékriyate, tarhi puruñasyaiva tattvam | na khalu taptäyaso dagdhåtvam ayo-nimittam api tu
vahni-nimittam eveti ||9||

édåçasya na kartä syäj jévaù çakter adarçanät ||10||

adåñöa-dvärä jévo jagat-karteti kecid ähus tän nirasyati—édåçasyeti | anekair mahédharaiù

sägaraiç cätyadbhutair upetasya caturdaça-bhuvanätmakasyänanta-kartå-bhoktå-
yuktasyäsaìkhyeyabhogya-bhoga-sthäna-ramyasyätarkya-racanasya jagata ity arthaù |

tad ayaà prayogaù—jévo’smad-ädir na jagat-kartä, tädåça-tan-nirmäëe tasya çakty-abhävät |

vyatireke éçvaravat | na cädåñöaà tasya çaktiù | édåçasyädåñöasyänupärjanät | na ca sarvädåñöaà
tatra dväram | sarvaiù sambhüya tädåg adåñöam upärjitam ity arthe çruty-ädi-pramäëäbhäväd iti
tuccham etat ||10||

ato jïänädibhir dharmair viçiñöas tribhir éçvaraù |

etasya jagataù kartä sa nityaù sad-akäraëaù4 ||11||

tarhi ko’sya jagataù karteti cet, taträha—ata iti | paramäëuñu saìghäta-kartåtäyäù pradhäne
pariëäma-kartåtäyäç cäsambhaväj jéve jagan-nirmäëa-çakter adarçanäc cety arthaù | éçvara eva
jagat-kartä bhavadbhir anumätavyo gale nipatita iti bhävaù |

tad ayaà prayogaù—idaà jagat sa-kartåkaà, sävayavatvät, ghaöädivat | yan naivaà tan naivam |
yathä paramäëur yathä cäkäçam iti | tat-kartä ceçvara eva tasyaiva sarvajïasya satyecchasya dvy-
aëuka-mahédhara-sägarädi-jagan-nirmäëe çaktatvät |

nanv anenänumänena tat-kartä siddho, na tu tat-kartåtva-nirvähakaà jïänecchädéti cet tad api

tenaiva dharmi-grähakeëa sidhyatéty äha—jïänädibhis tribhir viçiñöa iti | tenänumänena jagat-
kartåtattv siddhyan dharméçvaraù sva-kartåtva-nirvähakaà jïänecchä-prayatna-lakñaëaà dharma-
trayam ädäyaiva sidhyati, loke tadvataù kartåtva-darçanäd ity arthaù |

nanv astv éçvaro jagat-kartä kintv anityaù saù | jagat-kartåtväc caturmukhavad iti cet taträha—sa
iti | hetu-garbhaà viçeñaëam | tad ayaà prayogaù — éçvaro nityaù sattve saty akäraëakatvät |
éçvaro nityaù, asäntatve saty akäraëakatväd äkäçavat | vyatireke
yan naivaà tan naivaà yathä ghaöa-präg-abhävo yathä ca ghaöaù | ghaöa-präg-
abhävasyäkäraëatve’py asattvät | ghaöasya sattve’pi sakäraëakatvän na nityatvam | adhikaà tu sa
eva mülam ity atra vakñyate (1.19) | eteneçvaraù kñaëikaù sattväd yat sat tat kñaëikaà yathä
megha ity anumänaà nirastam | na ca sattväd iti sad-dhetuù, vyäpyatväsiddhatvät | tattvaà ca
vyäpti-grähaka-pramäëäbhävät | na ca sattvasya hetoù kñaëikatvena saha vyäptau pramäëaà
niçcitaà, sataù çailädeù kñaëikatvädarçanät | evam etad vede’pi nirastaà veditavyam ||11||

nirdoñeçvara-väkyatväd vedaù prämäëyam açnute ||12||

4
(gha),(ìa) sa tu käraëam.

6|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

evaà jïänädi-guëakam éçvaraà nityam äpädya tad-väkyatväd vedasya prämäëyaà grähayati—

nirdoñeti | bhramaù pramädo vipralipsä karaëäpäöavaà ceti vaktå-doñä bhavanti | tad-
rahiteneçvareëa vakträ prayukte veda-väkye doñavat-puruñäpraëétatvena prämäëyasya sahacärät
| tenaiva hetunä tasmin prämäëyaà siddham | doñavat puruña-praëétaà tu väkyam apramäëaà,
yathä käpilädi-tantram | ayam arthaù—chandäàsi jajïire tasmäd (Åg Veda,10.90.09) ity-ädi-
çruter éçvara-janyatvena yadyapi vedasyänityatvam asandehaà, tathäpi nirdoña-sarvajïa-kåtatvät
tasya prämäëyam abädham, yathärtha-jïäna-karaëatvät | kapilädes tu jévatvena bhramädi-doña-
sambhavät tad-väkyam apramäëam iti |

nanv åñabhasya buddhasya ceçvaratvät tad-väkyaà pramäëaà syät, maivam | tasya tasya
cänumiteçvaratayänaìgékärät | éçvaraù khalu nityaù sarvajïädi-nitya-guëako’numitaù, syäd-väde
kñaëika-vijïäna-väde ca küöastho bhävo nästéti na tayos tädåg éçvaratvam, atas tad-väkyam
apramäëam |

kià ca, na khalv arhat-siddhänta åñabhenopadiñöo na cärhatäpi sa dåñöaù | kintu mäyämayéà tac-
ceñöäà lokebhyaù çrutvä dur-adåñöa-bhäk sa täà dadhära, janän dur-adåñöän dharmäd
bhraàçayämäsa | sa ceçvaraù karmänusäri-phalam arpayan na viñama iti bhäñya-péöhake (1.66)
nirüpitam5 | buddhaç cäsurän yajïäd bhraàçayitum ahiàsä-vyapadeçena tathopadideça, na tu
tasminn upadeçe tasya tätparya-gandho’péti tattva-vidaù | tathä ca tad-vyämoha-
phalakäptatvävaraëa-pürvakatvät tad-upadeçasya na prämäëyam iti ||12||

dharmi-grähaka-mänena jïänecchä-kåtayo yathä |

bhaveyur éçvare siddhäs tathä dehendriyäsavaù ||13||

evaà nästikän prati nityo nitya-jïänädi-guëaka éçvaro jagat-kartåtayä sädhitaù | vedasya ca

sarvajïeçvara-praëétatvät prämäëyaà sädhitaà tärkika-mukhena | tatreçvarasya sa-vigrahatvaà
vedasya nityatvaà ca na siddham | tad idaà dvayaà sätvataika-deçi-matena sädhayitum äha—
dharméti | yathä loke jïänecchä-kåtimataù kartåtva-darçanät kartåtayänumite éçvare kartåtva-
nirvähakaà jïänädi dharmi-grähakeëa tenaivänumänena sädhyate | tathä loke dehädi-mataù
kartåtva-darçanät kartåtva-nirvähi dehädikam api sädhanéyam ity arthaù6 | kartåtvasya dehädi-
vyäpyatvät |

nanu kulälädénäà ceñöäà vinä kåti-mätreëa7 ghaöädi-karaëe’sämarthyäc ceñöäçraya-dehädi

bhavati sahakäri | éçvarasya tu kåti-mätreëa sarva-karaëe sämarthyän na dehäder apekñeti cet,
maivam etat kartåtva-nirvähe jïänädimattvasyeva dehädimattvasyäpy anvaya-vyatirekäbhyäà
siddheù | yatra kulälädiñu kartåtvaà, tatra dehädimattvaà dåñöam | yatra muktätmasu
dehädimattväbhävas tatra na kartåtvam iti | na ca sävayavatvena tad-dehasyäpy anityatvaà
tasyäkarma-janyatvenänityatväbhävät | itarathä jïänasyäpy anityatva-niyamena taj-
jïänasyänityatvaà syät |

5
präëi-karmänurüpa-phala-prado bhagavän näyaà deho deha-bhäjäm ity ädi-diçokty-upadiñöa-niñöhän çiñyän prati
parataù mürtitvenävagataù prayacchati tebhyas tad-abhéñöäni ity ädi ||
6
(ga) nirvähanéyam ity arthaù |
7
ätma-janyä bhaved icchä icchä-janä bhavet kåtiù |
kåti-janyä bhavec ceñöä taj-janyaiva kriyä bhavet || [vai.vi. 5.1.1]

7|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

nanu ceñöäà vinäpi prayatna-mätreëaiva kärya-karaëe sämarthyän neçvarasya ceñöäçraya-

dehädi-svékäryam iti cen, na, vinäpécchä-prayatnau jïäna-mätreëaiva tasmin sämarthyän na tad-
icchädikam api svékäryam ity api suvacatvät |

nanu dehasya paricchinnatva-niyamena yugapan nikhila-deça-gata-käryänupapattir iti cen, naitat

caturasram | nityasya tad-dehasyäcintya-çaktyä sarvatra yugapat sännidhyät | jätivat | yathä
gotvädi-jätiù prativyakti-paryäptäpi sarväsu vyaktiñv ekä, tathä pratikärya-paryäpto’pi tad-dehaù
sarvatraika eveti na kiïcic chinnam | yat tu mahattväd udbhüta-rüpatväc ca tad-dehasya
pratyakñatäpattir ity ucyate tac cäpäta-ramyaà devädi-dehavad antardhäna-çakti-yogena tasyäpy
apratyakñatvät | etena käryasya dehädimat kartå-pürvakatva-niyamo’ìkurädiñu dehädimataù
kartur anupalambhän nirasta iti pratyuktam | yat tu jévädåñöa-sampädita-dehädikam éçvaro
bhütäveça-nyäyenäviçya kåta-käryas tad-äveçaà tyajati na tu tasmin sväbhävikaà dehädy asti
jïänädi-trayätirikta-viçeña-dharmäbhäväd ity ähus tad idaà kubuddhi-vijåmbhitam eva | édåça-
kalpanäyäà pramäëäbhävän nitya-dehatve pramäëa-sattväc ca | tasmäd éçvare jïänädivad
dehädikam api dharmi-grähakeëaiva pramäëena siddham ||13||

yathä jïänädikaà nityam éçvarasya prakértyate |

tasya niçvasitaë vedas tathä nityaù prakértyatäm ||14||

nanu prakåte kim ägatam ? taträha—yatheti | yatheçvare kartåtä-nirvähakaà jïänädi-trayaà

dharmi-grähaka-mänena tärkikeëa svékåtam, nästikän prati yuktikaçayä tat svékäritaà,
tathäsmäbhis tärkikädén prati tayaiva tan-nirvähakaà dehädi svékäritam | yatheçvarasya
jïänädikam aiçvaratvän nityaà, tathä tan-niçvasita-rüpo vedo’py aiçvaratväd eva nitya ity
anicchadbhir api taiù svékäryam | etena cchandäàsi jajïire tasmäd iti janyatva-çravaëät vedasyäpy
anityatvaà yan manyante, tan nirastam | janeù prädurbhävärthakatvena vivakñita-vyäghätät | yac
ca, trayo vedasya kartäro muni-bhaëòa-niçäcarä8 iti saugatair vedasya muny-ädi-racitatvam
uktaà, tad api praty uktam | te hi päpa-väsanäbhyuditäd vidveñät tathä kalpayanti | yat tu
niçvasitasya väyu-rüpatvät tasyäkñara-räçi-rüpatvam asambhavéty ähus tad apéñad dhiñaëam |
avicintyatvena tat-sambhavät | na hy asmat-präëavat tat-präëo väyu-rüpaù, kintv aiçvaratvät tad-
vilakñaëa eveti kim anupapannam | api ca jalädeù kathaïcid agny-ädi-rüpatvaà syäd-väde
vijïänasya ghaöädy-arthäkäratvaà vijïäna-väde bahutva-saìkhyäyäù kärya-sthaulyärambhakatvam
ärambha-väde bruvantas te trayas tan-niçvasitasyätarkyasyäkñara-räçi-rüpatvaà vaktuà kathaà
trapante ||14||

vedasyäpauruñeyatvam evaà kecit pracakñate |

vedasyädhyayanaà sarvaà gurv-adhyayana-pürvakam |
vedädhyayana-sämänyäd adhunädhyayanaà yathä ||915||

atha vaidikaika-deçi-matena vedasyäpauruñeyatvaà tävad äha—nanu vedaù pauruñeyaù,

çästratvät småti-çästravat, käöhakädi-saàjïätaç ceti cet, taträha—vedasyeti | kecid iti asmad-ukta-
lakñaëaà vedam asvékurvantaù karma-jaòä ity arthaù | apauruñeyatve teñäm anumänaà darçayati
—vedasyeti | vedädhyayanaà sämänyaà pakñaà kåtvä gurv-adhyayana-pürvakatve sädhite
pariçiñöam apauruñeyatvaà sidhyed eveti bhävaù ||15||10

8
trayo vedasya kartäro bhaëòa-dhürta-niçäcaräù iti sarva-darçana-saìgrahe cärväka-darçanam ||
9
çloka-värtikasya vacanam idam.

8|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

tåtéya-kñaëa-vidhvaàso yaù çabdasyocyate paraiù |

sa tu bhramaù syän nityasya tirobhävas tu yujyate ||16||

vedänityatva-vädinas tärkikäàs tan-mukhena niräkaroti | nanu vedo nityo na, çabda-räçitvät |

çabdasya cotpannaù kho vinañöaù ka iti buddher anityatvam asandeham iti cet, taträha—tåtéyeti |
çabdasya tåtéya-kñaëa-dhvaàsa-pratiyogitvaà yat tad buddhy-udayät tärkikair ucyate, sa khalu
bhrama eva | tathä bruvantas te bhräntä ity arthaù | vastutas tu nityasya tasya tirobhäva eva yukta
ity äha—nityasyeti | tad ayaà prayogaù—çabdo nityaù, nityäkäça-guëatväd äkäça-niñöha-mahä-
parimäëavat | vyatireke ghaöädi-niñöha-hrasvatvädivat | anityatve çabda-guëam äkäçam iti
lakñaëäsiddhiù | väyu-preraëäpreraëäbhyäm çabdasya vyakty-avyakté syätäà na tu svarüpa-
vinäçätmä dhvaàsaù | na hi ghaöe gåhäntar-nihite tasya dhvaàsaù çakyate vaktum | vyakty-
avyakté ävirbhäva-tirobhävau | evaà ca çabda-mätrasya nityatvaà siddham ity äkäçe
nityatväçrayaëe tärkika-matenänumänam etat | tad anityatva-väde tv äpekñikaà tad amåtä devä
itivat ||16||

éçvaro vibhur vijïäna-sukhätmä çrutibhir mataù |

vijïäna-ghana-çabdäder mürtaù sa tu tathävidhaù ||17||

evaà tärkika-yuktyä nästikän pratéçvara-vedau jagat-kartå-pramäëa-bhütau nirüpya sätvataika-

deçi-yuktyä ca tärkikän prati tau sa-vigraha-nityau pradarçya teñu cärjavaà gateñu tayor
yäthätmyaà çruti-nayena svayaà vaktuà pravartate—éçvara ity ädibhiù | vibhu-vijïänänanda-rüpo
ya ätmä sa eveçvaro, na tu vidyopädhiù sattva-tanuù | vijïänam änandaà brahma, (Båhad-
äraëyakopaniñad, 3.9.28) mahäntaà vibhum ätmänam (Kaöhopaniñad 1.2.4) ity-ädi-çrutibhyaù |

sa ca tathä-bhüto mürta evety äha—vijïäneti | vijïäna-ghanänanda-ghanety-ädi-çruter evety

arthaù | mürto ghana iti bhagavän päëiniù | kaöhinye’rthe hanter ap ghanaç cädeça (Añöädhyäyé
3.3.77) iti süträrthaù | anyathä çrutir vyäkupyet | tasya mürtatvaà tv acintya-çakti-siddham |
acintya-çaktiù puruñaù puräëa11 ity ädi çruteù ||17||

viçeñäd dehi-bhävena guëitvena ca sa prabhuù |

sattästéty-ädivad bhäti viduñäm api sarvadä ||18||

sa nirbhinna eveçvaro viçeña-baläd deha-dehi-bhävena guëa-guëi-bhävena ca viduñäm api

bhäsate | sattä saté kälaù sarvadästéty ädau sattädeù sattädy-äçrayatvavat | na ca sattä satéty-ädi-
buddhir bhramaù | sat ghaöa ity-ädivad abädhät | na cäropaù | siàho devadatto netivat sattä saté
neti kadäpy avyavahärät | na ca sattädeù sattädy-antaräbhäve’pi svabhäväd eva satéty-ädi-
vyavahäraù | tasyaiveha tac-chabdenokteù | tasmän nirbhede’pi vastuni bheda-vyavahäro viçeñäd
eva | viçeñaç ca bheda-pratinidhir na bhedaù | sa cärthäpatti-siddho’vaçyam abhyupeyaù12 | taà
vinä viçeñaëa-viçeñya-bhävädikaà na sambhavet | sa ca vastv-abhinnaù, sva-nirvähakaç ceti
10
mémäàsä-nyäya-prakäça-öékäyäà—atra sarva-çabdena nikhila-çäkhä-sambandhi vedädhyayanaà gåhyate, na tu
nikhila-käla-våtti, ataç ca atéta-käla-våtti nikhila-çäkhädhyayanasya pakñatvaà bodhyam | evaà gurv-adhyayna-
pürvakatvaà sädhyaà, vedädhyayantvaà hetuù, ädhunikädhyayanasya dåñöäntateti vivekaù ||
11
This verse is quoted by Jéva Gosvämé in his Paramätmä Sandarbha, Anuccheda 58, as belonging to the
Çvetäçvatara Upaniñad.
12
anupapadyamänärtha-darçanenopapädakärthäntara-kalpanam arthäpattiù ||

9|Page
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

nänavasthä | tasya tädåçatvaà ca dharmi-grähaka-pramäëa-siddhaà jagat-kartur iva särvajïädéty-

adhikaà tu bhäñya-péöhaka (1.15-22)-syamantakeñu (2.23) vilokanéyam ||18||

sa mülaà kila sarvasya na mülaà tasya vidyate ||19||

nanu jagan-mülatattv kértyamänasyäpi viriïcäder näräyaëa-mülakatva-kértanän näräyaëasyäpi

kiïcin mülaà bhävéti cet, taträha—sa mülam iti | sa pareço näräyaëaù sarvasya käryasya mülam |
mülaà viñëur hi devänäm (Bhäg. 10.4.39) ity ädi-vacanebhyaù | na hi tasya mülam asti, müle
mülädarçanät | evam eväha kapilo müla-prakåtià nirüpayan—müle müläbhäväd amülaà mülam
(säàkhya-sütre 1.67) iti | sarveñäà vädinäà khalu müla-käraëaà kiïcid abhyupeyam |
anyathänavasthäpattir durvärä viriïcäder mülatvaà tu bhräntänuväda-rüpam ato na teñäà tattvam |
yat tvayä mülaà vaktavyaà tad asmäkaà näräyaëa iti ||19||

acintya-çakti-sambandhäd veda-rüpo vibhäty asau ||20||

evaà dharmiëam éçvaraà nityam äpädya vedaà nityam äpädayati—acintyeti | asau caturbhuja-
deväkäro näräyaëo yathäcintya-çaktyä tad-vilakñaëo haàsädis tathä niùçvasitäàçenäviñkåtäkñara-
räçir anädito vibhätéti nityatvaà vedasya siddham | evam evoktaà çrutau—etad vai satyakämety
ädinä (Praçnopaniñad 5.2) | tathaiva ñañöhe—vedo näräyaëaù säkñät svayambhür iti çuçruma
(Bhäg. 6.1.40) iti ||20||

yad asau väcako’bhyeti krameëaikena sarvadä |

ävirbhäva-matas tasya budhä nityatvam ücire ||21||

näräyaëa-rüpatvän nityatvaà vedasya çabdäd äpäditam | athänumänenäpi tad äha—yad iti | asau
väcako vedo yena krameëa yathä-svara-varëa-ghaöitayänupürvyä pürva-kalpe éçvaräd
ävirbabhüva | tenaiva krameëa para-kalpe’py ävirbhavaty atas tasya nityatvaà budhäù
sväyambhuvädaya ücire | tad ayaà prayogaù—vedo nityaù | ekänupürvikatattv pratikalpam
ävirbhävät | yathaika-svabhävatattv punaù punar ävirbhavan matsya-kürmädir éçvarävatäraù |
yan naivaà, tan naivaà, yathä muhur muhur utpadyamäno’smad-ädir jéva-deha iti ||21||

syän nityäkåti-väcitvät kartr-abhäväc ca nityatä |

käöhakädi-samäkhyä tu tad-uccäraëa-hetukä ||22||

anumänäntaram äha—syäd iti | vedo nitya indrädy-arthäkåti-väcitvät | gotvädi-väci-gavädi-

çabdavat | yan naivaà, tan naivaà, yathä yajïadattädi-çabdaù | yathä gotvädi-jätayo nityäs
tathendrädy-arthäkåtayaç ca | viçvakarma-nirmita-çästre etä äkåtayaù prasiddhäù | citra-karma-
prasiddhaye indraà vajra-hastaà varuëaà päça-hastaà yamaà daëòa-hastaà likhanti | indrädi-
vyakty-utpatteù pürvaà sthitäyäù småtvä viriïcis tat-tad-vyaktéù såñöavän, ato nityäs täù |

aparam anumänam äha—vedo nityaù, kartå-çünyatvät kälavat | yan naivaà, tan naivaà,
yathädhunika-kävyädiù | çabdänityatva-pakñe niyatänupürväbhäväd yajïadattädi-çabdänäm
ädhunika-kävyädénäà cänityatvaà bodhyam |

10 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

nanu nityaç ced vedaù kartå-çunyatvät tarhi käöhakädi-saàjïä tasya katham ? kaöhena proktaà
käöhakam ity ädi tad-vyutpatter iti cet, taträha—käöhakädéti kaöhena proktam uccäritaà, na tu
racitam | nityatva-çravaëa-vyäkopäd iti kaöhädénäà yad uccäraëaà tad dhetukety arthaù |

etad uktam bhavati—mahä-pralayävasäne sarveçvareëäkåti-vidä såñöo’dhyäpita-vedaç ca

brahmä vaidikaiù kaöhädi-çabdais tu tat-tad-äkåtér vicintya tat-tad-vyaktés tat-tac-chakti-yuktä
nirmäya tad-upädhéï jévän tat-tad-grantha-pravartane viniyuìkte | te’pi tat-tad-datta-jïäna-
çaktayaù pürva-pürva-kaöhädi-pravartitäàs tän svarato varëataç cäskhalitän adhétya
pravartayantéti nityatvaà vedasya siddham | evam äha çrutiù—yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo
hi vedäàç ca prahiëoti tasmai iti (Çvetäçvataropaniñad 6.18)| småtiç ca—

yathartäv åtu-liìgäni nänä-rüpäëi paryaye |

dåçyante täni täny eva tathä-bhävä yugädiñu |
yugänte’ntarhitän vedän setihäsän maharñayaù |
lebhire tapasä pürvam anujïätäù svayambhuvä || ity ädyä | (Mahäbhärata, Ädi-
parva, 1.37/ Çänti-parva, 203.17)

evaà puräëeñu märkaëòeyädi-saàjïäç ca bodhyäù ||22||

jéva-väkyeñu labhyante jéva-dharmä bhramädayaù |

vede tu naiva te santi sarvajïa-vacanoccaye ||23||

vedasya nirdoñatvaà vaktum äha – jéveti | bhramaù pramädo vipralipsä karaëäpäöavaà ceti
catväro jéveñu doñäù | taträtasmiàs tad-buddhir bhramaù | anavadhänatä pramädaù | svapratéta-
viparéta-pratyäyanaà vipralipsä | indriya-mändyaà karaëäpäöavam | jéväù khalu çuktikädiñu
rajatädéni pratiyanti | sväntike jäyamänaà gänam anyatra nihita-manaso na çåëvanti | jïäna-
khaläù svävagatän apy arthän çiñyeñu na prakäçayanti | nihita-manaso’pi karaëa-mändyäd
yathävad vastüni na gåhëantéti prasiddham | ta ete doñäs tad-väkyeñu saàkramante | ataù
kapilädi-siddhäntänäà parasparaà vyähatir dåñöä | na tv ete doñä vede santi tasya bhagavad-
rüpatvena sarva-jïatvät || 23 ||

sädhanaà yat phalaà cäha yathäyaà yad viçäradaù |

tathaiva sarvair nipuëair yathoktaà tat pralabhyate ||24||

nirdoñatve hetum äha—sädhanam iti | ayaà viçäradaù sarvajïo vedaù | yat sädhanaà käréryädi
yathäha tasya phalaà ca våñöy-ädi yadäha tat tathaiva sarvair nipuëair yathoktaà
pralabhyate’nubhüyate | käréryä våñöiù putreñöyä putraù | jyotiñöomena svargaù | jïänena
mokñaç cocyate vedena, tat sarvaà yathävad dåñöa-mato bhramädi-doña-çünyo vedaù ||24||

ato brahmädibhir devair vaçiñöhädyair maharñibhiù |

manvädyaiç cäpi vedo’yaà sarvärtheñüpajévyate ||25||

nipuëäù sarve te ke ity apekñäyäm äha—ata iti | yasmän nityo nirdoño vedaù, ato brahmädibhir
mahattamaiù sarvaiù sarveñu dharmärtha-käma-mokñeñu phaleñu nimitteñv eva veda upajévyate
äçréyate, tad uktäny anuñöhäya tat-phaläny aväpyanta ity arthaù ||25||

11 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

brahmädyair arcito’py eña yadi kaiçcin narädhamaiù |

ghükair iva ravir näbhivékñyate tasya kä kñatiù ||26||

nanu yad édåço vedas tarhy arhadädayaù kathaà tam avamanyante ? taträha—brahmädyair iti |
tair mahattamair idänéntanaiç ca mahadbhiù sarvair arcitaù samäçrito’py eña vedo yadi
saugatädibhiù kaiçcin manuñyäpasadair ulükair bhänur iva näbhivékñyate näìgékriyata ity arthaù
| tarhi asya käpüjyatä-lakñaëä kñatiù syät ? na käpéti | yathä deva-mänavädibhiù sarvaiù sat-
kriyamäëaù süryas taru-koöareñu nihnuvänair ghükair na vékñyate, naitävatä tasya prabhäva-
hänis tadvat | tathä ca pämaräëäà kä katheti ||26||

arhat-prabhåtayaù çästre svakéye yat phalaà jaguù |

tan naiva labhyate kväpi tatas tat kalpitaà bhavet ||27||

|| iti siddhänta-darpaëe nästika-niräsaù prathamä prabhä ||

arhad-ädi-çästrasya kalpitatvät tad-ukta-sädhanät sädhyaà nästéty äha—arhad iti | te hy evaà

kalpayanti | ätma-dharmädharma-pudgala-käläkäçäù ñaö-padärthäs teñäà syäd-astéty-ädi-rüpeëa
sapta-bhaìginä nyäyenästhairya-bhävanam | ghäty-aghäti-çabda-väcyena päpa-puëya-rüpeëa
karmäñöakena veñöitasya jévasya samyag-darçana-jïäna-cäritraiù sädhanair ävåtais tad-añöakät
païjarät kérasyeva vinirgatasya tasyälokäkäça-vartinyäm ativistérëäyäà çiläyäm äroho muktir iti |
na caitat kenäpi kuträpi pratétaà mälaté-mädhavädi-näöakärthavat prakalpanay nibaddhatvät | na
caitan-mata-sthänäà kiïcin mokña-cihnaà—pratyakña-närakitvenävagatatvät | evaà bauddhänäà
ca bhäva-kñaëika-vädinäà na käpy ästheti | kä kathä teñäm iti nästikä niräkåtäù ||27||

|| iti prathamä prabhä vyäkhyätä ||

12 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

(2)

dvitéyä prabhä

itihäsädi-pauruñeyatva-väda-niräsaù

itihäsa-puräëäkhyo bhägo yo väcakasya saù |13

kartå-varjita eväsya vyäsaù präkaöyakån mataù ||1||

athetihäsa-puräëeñu viñëu-bhakti-väkyäni vékñyätikhinnäàs täny aveda-rüpäëi vivakñün

mémäàsakaika-deçinaù käàçcin nästikäbhäsän niräkartuà pravartate—tathä hi, nanv itihäsa-
puräëayor na vedatvam |

añöädaça puräëäni kåtvä satyavaté-sutaù |

cakre bhäratam äkhyänaà vedärthair upabåàhitam ||

iti skände (7.1.2.94) mätsye (53.70) ca tayor vyäsa-kåtatväbhidhänäd iti cet, taträha—
itihäseti | kåtvä satyavaté-sutaç cakre ity atra täni prakaöayya tat prakaöayämbabhüvety
evärthaù | anyathä çruti-mukhyärtha-vyäkopäpattiù |

kià ca, yad brähmaëänétihäsa-puräëänéti brahma-yajïe vedädhyayane viniyogäc ca tayor

vedatvam | püraëät puräëam iti veda-pürakatvän niruktiù | na hi nyünasya svarëa-kaìkaëasya
trapuëä pürtir yujyate | evam abhipretyoktaà skände (7.1.2.93) —

yo veda caturo vedän säìgopaniñado dvijaù |

puräëaà naiva jänäti na tu sa syäd vicakñaëaù || iti ||1||

märkaëòeyädi-saàjïä tu käöhakädi-vad iñyatäm ||2||

nanu vedaç cet tad-bhägas tarhy anädau tasmin märkaëòeyädi-saàjïä katham ? taträha—
märkaëòeyädéti | märkaëòeyenoccäritaà märkaëòeyam ity evam ädi vidhyeä tad vyutpattiù
käöhakädivan mantavyä ||2||

vede’pi yetihäsädau çüdrasyäpy adhikäritä |

nideçäd ratha-käräder iva jïeyä kvacit tu sä ||3||

|| itétihäsädi-pauruñeyatva-väda-niräso dvitéyä prabhä ||2||

evaà cet tad-bhäge çüdrädhikäraù katham ? taträha—vede’péti | varñäsu rathakäro ’gninädadhéta

iti vidhi-rüpa-veda-nideçäd evädhäna-mätre’pekñitatvät, åbhüëäà tvä devänäà, vratapate
vratenädadhämi (Taittiréya Brähmaëa 1.34) ity ädhänäìga-bhüta-mantra-mätre ca rathakärasya
sudhanväpara-nämnaù saìkara-jäter advijasyädhikäraù, anyathä vidhi-vyäkopäpatteù | na tüttara-
13
(gha) itihäsädir apy evam anädir vedavad bhavet ||

13 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

karmaëi tad upayukte adhyayane vä, tatha tan-nideçäd eva tad-bhäge vede’pi tasyädhikäro, na tu
tad-anyasminn åg-ädäv iti | ädi-padän, niñäda-sthapatià yäjayed [maiträyaëéya-saàhitä, 2.2.4] iti
grähyam | atra niñädäbhinnasya sthaäter yäga-mätre tad-aìga-mantra-mätre cädhikäro na tu tad-
atirikte päöhe, tad-ukte karmaëi veti ||3||

|| iti dvitéyä prabhä vyäkhyätä ||2||

14 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

(3)

tåtéya-prabhä

çrémad-bhägavatasyäñöädaçätiriktatva-väda-niräsaù
nanv åg-ädi-puräëänto vedo nityo’stu kintv adaù |
samprati pracared bhümau çrémad-bhägavatäbhidham |
añöädaçätiriktatväd veda-rüpaà na sambhavet ||1||
evam avedatva-çaìkä-paìke durdhébhir arpite prakñälite kecid vedaà svékurvanto’pi çaivädayo
viñëu-päratamyaika-nirüpake çré-bhägavate vidveñiëaù çaìkante—nanv iti | åg-ädeù
puräëäntasya vedasyoktair hetubhir nityatvaà yat tvayoktaà, tan mayä svékåtam, kintu çuka-
parékñit-saàväditayä bhuvi samprati yat pracarati, tad idaà bhägavataà veda-rüpaà na bhavet |
yad idam añöädaçabhyo’tiriktaà pratéyate ||1||

añöädaçottaraà14 vyäso bhärataà kåtavän prabhuù |

bhäratottaram etat tu cakre bhägavataà muniù |
ity evam ukter etasya näñöädaçasu sambhavaù ||2||

etat upapädayati—añöädaçeti särdhakena | añöädaça-puräëäni kåtvety-ädinä mätsya-skändayor

väkyenäñöädaça-puräëa-präkaöyänantaraà bhärata-präkaöyam uktam | prathama-skandhe tu çré-
vyäsa-närada-saàväde bhärataà prakaöayyäpy aparituñöena vyäsena çré-näradopadeçät sva-
paritoña-karaà çré-bhägavataà çuka-parékñit-saàvädi prakaöayämbabhüvety uktam | kathä tu
tatraiva drañöavyä | tena jïäyate çrémad-bhägavatam etad añöädaçasu näntarbhavati, kintu viñëu-
dharmädivad atiriktam eväto na veda-rüpatvam | añöädaçäntar-bhütaà bhägavataà tv ito’nyad eva
syät, tat tu astu veda-rüpam iti bhävaù ||2||

maivaà lakñaëa-saàkhyäbhyäm idam eva hi tad bhavet ||3||

pariharati—maivam iti | añöädaçäntargatasya çré-bhägavatasya yal lakñaëaà yä ca saìkhyä

mätsyädau kathyate, täbhyäm etac chuka-bhäñitam eva tad-antargataà, nänyad ity arthaù | tatra
mätsye—

yaträdhikåtya gäyatréà varëyate dharma-vistaraù |

våträsura-vadhopetaà tad-bhägavatam iñyate ||
särasvatasya kalpasya madhye ye syur narämaräù |
tad-våttäntodbhavaà loke tad bhägavatam ucyate ||
añöädaça-sahasräëi puräëaà tat prakértitam |

14
(ka) añöädaçäntaram

15 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

likhitvä tac ca yo dadyäd dhema-siàha-samanvitam |

prauñöha-padyäà paurëamäsyäà sa yäti paramäà padam || [53.20-22] iti |

skände ca—

grantho’ñöädaça-sähasro dvädaça-skandha-sammitaù |
hayagréva-brahma-vidyä yatra våtra-vadhas tathä |
gäyatryä ca samärambhas tad vai bhägavataà viduù || iti |

çuka-bhäñitatvaà cäsyoktaà pädme—

ambaréña çuka-proktaà nityaà bhägavataà çåëu |

paöhasva sva-mukhenaiva yadécchasi bhava-kñayam || iti gautamena |15

värähe ca—

parékñitaù çäpa-kathana-prasaìge tattvam uktam |

taträjagmur mahä-bhägä munayaù saàçita-vratäù |
çukaç ca vyäsa-tanayo mahä-bhägavato muniù |
saàhitäà çrävayämäsa räjïe bhägavatéà muniù || ity-ädikaà çré-varäha-devena |

brahmäëòe ca—çuka-väg amåtäbdhéndur iti çré-çeña-devena |

lakñaëena hy asädhäraëa-dharma-vacanena vastu paricéyate, na tu vyutpatti-mätreëa | yathä

säsnädimattvena lakñaëena gauù paricéyate | anyathä bhagavat-proktaà bhagavad-devatäkaà vä
yat kiïcic chästraà bhägavataà syät | gacchatéti vyutpattyä mahiñoñörädiç ca gaur bhavet | tasmäl
lakñaëenaiva vastu pariceyam | yat tu mätsyädy-ukta-lakñaëaà vékñya kenacit sudhiyä kåtam
etad vyäsa-kåtaà tv anyad iti pämaräëäà çaìkäntaraà, tat khalüpari parihariñyämaù ||3||

brahma-çrépati-saàvädo yo’àço’ñöädaça-madhyagaù |
vyäsa-närada-saàvädas tatra yasmät praveçitaù |
ekasyaiva tad etasya çrémad-bhägavatasya tad |
añöädaçäntarvartitvaà paurvottaryaà ca sambhavet ||4||

nanv añöädaça-puräëottaraà bhärataà prakaöitam | bhäratottaraà tu çré-näradopadeçäd

bhägavatam ity etad bruvatä tvayä bhägavata-dvayam abhimatam | tena ca puräëäny ünaviàçatir
uktäni | kià ca, bhäratottarasya tasya lakñaëa-saìkhye mätsyädy-ukte pratéte, bhäratät pürvasya
ke te iti sva-vaktåtvaà prajïändha-preñöhaà prakäçitam iti cet, taträha—brahma-çréti dväbhyäm |

idaà bhagavatä pürvaà brahmaëe näbhi-paìkaje |

sthitäya bhava-bhétäya käruëyät samprakäçitam || [bhä.pu. 12.13.10]

iti dvädaça-skandha-väkyäd avagato brahma-näräyaëa-saàväda-rüpo yo bhägavatasya bhägo

bhäratät pürvam añöädaçasv ävirbhävitas tatränävirbhüto vyäsa-närada-saàväda-rüpas
15
Bhävärtha-dépikä, 1.1.1.

16 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

tasyaiväparo bhägas tatra yasmät praveçitaù | tat tato hetor ekasyaiva tasya tad ubhayaà
sambhavet | bhäga-dvaya-viçiñöasya satas tasya lakñaëa-saìkhye mätsyädäv ukte iti na ko’pi
sandeha-gandho’sti | evam evoktaà prathame sütena—

sa saàhitäà bhägavatéà kåtvänukramya cätma-jam |

çukam adhyäpayäm äsa nivåtti-nirataà muniù || [bhä.pu. 1.7.8] iti |

prathamataù svayaà brahma-çréça-saàväda-rüpaà saìkñepeëa kåtvä paçcän näradopadeçäd

anukramya vistärya cety arthaù | tathä ca tvad-uktaà sarvaà viyat-puñpäyamäëam abhüd ato
mürdhänaà gåhétvä rudihéti | bhäratopakrame’py evam asti—

prathamaà caturviàçati-sahasraà bhärataà kåtam äkhyänair vinä | tatas taiù sahitaà païcäçat
sahasra-rüpaà tad-anantaraà tato’dhikaà tato’py adhikam iti ||4||

vivakñä nästi kälasya sa ced atra vivakñyate |

märkaëòeyägneyayoù syäd bahir-bhävas tadänayoù ||5||

|| iti çrémad-bhägavatasyäñöädaçätiriktatva-väda-niräsas tåtéyä prabhä ||3||

anyäà saìgatim äha—vivakñeti | paurvottaryeëa bhäsamänasya kälasya vivakñä nästi | sa tädåçaù

kälaç ced atretihäsa-puräëa-nirüpaëe vaktum iñyate, tarhy anayoù samprati bhuvi pracarator
märkaëòeyägneyayor añöädaçabhyo bahir-bhävaù syät |

ayam arthaù—bhäratät pürveñv añöädaçasu yad bhägavataà tato’nyad idaà çuka-bhäñitaà yad
bhäratäd uttaram iti cet tava çaìkä, tarhi märkaëòeyädäv api evaà säbhyudeti | tathä hi
märkaëòeyärambhe [1.2; 1.12] —

bhagavan bhäratäkhyänaà vyäsenoktaà mahätmanä |

pürëam asty amalaiù çabdair nänä-çästra-samuccayaiù || ity ädi |

tad idaà bhäratäkhyänaà bahv-arthaà bahu-vistaram |

tattvato jïätu-kämo’haà bhagavaàs tväm upägataù ||

iti ca procya jaimininä kåtaiç caturbhiù praçnaiù puräëa-kathävatäritä | sä ca bhäratottara-

bhävitvaà vinä na saìgateti märkaëòeyasyäñöädaçabhyo bahir bhävaù | evam ägneyärambhe [1.3]
—süta tvaà püjito’smäbhiù särät säraà vadasva naù iti çaunakena påñöaù sütaù | särät särataraà hi
bhagavän viñëur avyaya éçvaraù16 ity ädikam uktvävatärya ca puräëaà tat-tad-vidyä-säraà bruvan
prasaìgäd granthäntar-gétä-säraà pravakñyäméti pratijïäya, daivé hy eñä guëa-mayé ity-ädéni
känicit padyäny avocat | artha-mätroktau yathävat täni na bruyäd ity ägneyasyäpi tebhyaù saù |
tasmät käla-vivakñätra nästéti bhägavatädénäà trayäëäm añöädaçäntarbhävaù siddhaù | itthaà
cetihäsa-puräëäni sarväëy anädi-siddhäny eva, vyäsät teñäà präkaöya-mätram ity uktam na
prasmartavyam ||5||

|| iti tåtéyä prabhä vyäkhyätä ||

16
särät säro hi bhagavän viñëuù sargädikåd vibhuù ||

17 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

(4)

caturthé prabhä

devy-ädi-puräëa-bhägavatva-väda-niräsaç
praëamya ca çiväà17 devéà çarvaà bhägavataà tathä |
puräëaà sampravakñyämi yathoktam åñibhiù purä ||
iti väkyät tu ye devé-puräëaà dveña-saìkuläù |
ücur bhägavataà te hi sva-mauòhyaà pravitanvate ||1||

evaà çuka-parékñit-saàväda-rüpaà çré-bhägavatam añöädaçäntar-gata-mahä-puräëam ity äpädya

tatra çäktaika-kåtäni çaìkäntaräëi niräkartuà pravartate | tathä hi, nanu praëamya cety-ädike devé-
puräëasya prathame padye tatra bhägavata-pada-prayogäd bhagavatyä idaà bhägavatam iti yogäc
ca devé-puräëam eva bhägavatam astu yal-lakñaëädikaà mätsye proktaà, na cedaà bhuvi çuka-
proktatvena pracarad iti cet, taträha—praëamya cety-ädi prakaöärtham ||1||

mätsyädau yad bhägavataà proktaà tac chuka-bhäñitam |

na tad devé-puräëaà syäl lakñaëädi-viparyayät ||2||

teñäà mauòhyaà prapaïcayati—mätsyädäv iti | mätsye skände ca yasya lakñaëaà gäyatré-

samärabdhatvaà kathitaà, yasya saìkhyä cäñöädaça-sahasré varëitä, tad dhi pädmädau çuka-
bhäñitatvenoktaà grähyam, na tu devé-puräëam | tatra mätsyädy-uktayor lakñaëa-saìkhyayor
abhävät | tad-viparétayos tayoù sattväc ca | tasya hi vijaya-trailokyäbhyudaya-çumbha-niçumbha-
mathanäkhya-päda-traya-viçiñöatvaà ca lakñaëam | lakñaà ca tasya saìkhyoktä | lakña-mätreëa
çlokasya vidyä devena bhäñitety-abhyudaya-päda-pürty-adhyäya-stha-väkyät | çuka-parékñit-
saàvädas tu tatra kväpi nästi |

kià cädhyäya-samäptau nibandheñu tad-udähåtau ca devé-puräëa-nämnaiva samäptir udähåtiç ca

dåçyate, na tu bhägavata-nämnety ato devé-puräëaà bhägavataà bruvantaù çuka-bhäñita-tad-
vidveñiëo vimüòhä eva viditäù | etena hema-siàha-samanvitam iti siàha-vähinétvena liìgena
devé-puräëatva-çaìkanaà kñaëa-jévanaà ca nirastam | na khalu tatra tat-tad-vähanopetäni
puräëäni deyäny ucyante | kintu jaladhenv-ädy-upetäny eva | tasmät siàha-çabdena siàhäsanaà
väcyaà pustakädhäratvena tasyäpekñyatväd bhémo bhémasena itivad eka-deçenäpi pürëa-
nämäbhyupagamäc ca | yasya caturñu pädeñu hemnäà siàhäù santéty eke ||2||

tatra bhägavatatvena çarvasyaiva viçeñaëät |

tatheti vyavadhänäc ca puräëaà na viçiñyate ||3||

praëamya cety-ädi-väkyäd devé-puräëe bhägavatatva-bhräntià nirasya tasya väkyasya

västavärthaà darçayati – tatreti | tatra padye bhägavata-çabdasya çarva-viçeñaëatvät tathä-

17
(ga) çubhäm.

18 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

çabdena vyavadhänäc ca puräëaà çré-bhägavatam iti na viçeñaëéyam iti | çarvasya

bhägavatatvaà18 tu—

bhasmoddhülita-dehas tu jaöä-maëòala-maëòitaù |
ahaà dhyäyämi taà viñëuà paramätmänam avyayam |
viñëor ärädhanärthaà me vrata-caryä pitämaha ||

iti gäruòe dvitéyädhyäye (2.12-13) tad-väkyät | na ca bhagavatyä idaà bhägavatam iti väcyam,
strébhyo òhag (Añöädhiyäyé 4.1.120) iti òhakäëo bädhät | tathätve tad-viñayakasya sarvasya
tattväpatteù | tasmäd bhagavat-proktatva-bhagavad-devatäkattvaikatara-rüpävayava-çaktyä
samudäya-çaktyä ca çuka-bhäñita-çästraà väcyaà bodhayann ayaà bhägavata-çabdaù paìkajädi-
çabdavad yoga-rüòho bodhyaù ||3||

yad idaà kälikäkhyaà ca mülaà bhägavataà småtam |

ity ukteù kälikäbhikhyaà yad bhägavatam ücire |
tac ca pramädäd vidveñäc ceti prähur vipaçcitaù ||4||

nanu yad idam ity-ädikät puräëa-däna-prasaìge kälé-puräëa-väkyät kälé-puräëaà bhägavatam astu

yad añöädaçasu gaëyate, na tv etat samprati bhägavatatvena bhuvi pracarad iti kecit kälé-bhaktäù
kalpayanti, tan nirasyäha—yad idam iti särddhakena|

pramädäd iti—mätsye yad bhägavataà lakñaëa-saìkhyäbhyäà varëitaà na tat-kälé-puräëam | tal-

lakñaëa-saìkhyayos taträbhävät | pädmädau çré-bhägavatasya çuka-bhäñitatvaà ca lakñaëaà tat
kälikä-puräëe nästy eva | tataù pramädät çré-bhägavate vidveñät tathä vadanto’timüòhäs te ity
arthaù ||4||

etasyopapuräëatvän mätsyoktatvaà vimüòhatä |

trayodaçatvädy-asiddher laiìgädénäà sumüòhatä ||5||

|| iti devy-ädi-puräëa-bhägavatva-väda-niräsaç caturthé prabhä ||4||

kià ca, mätsye lakñaëa-saìkhyäbhyäà puräëäni lakñayitvä teñäà däna-mähätmyäni coktäni | asya
kälé-puräëasyopapuräëa-madhye gaëitatvän mätsyoktaà çré-bhägavatam idam eveti bruvanto
vimüòhä bhavanti | api ca, tatraiva kälé-puräëe upapuräëäny añöädaçoktäni |

çaivaà yad väyunä proktaà vairiïcaà vaiñëavaà tathä |

yad idaà kälikäkhyaà ca mülaà bhägavataà småtam ||
sauraà ca näradéyaà ca märkaëòeyaà ca vahnijam |
bhaviñyaà brahma-vaivartaà laiìgaà caiva trayodaçam ||
vämanaà kaurmaà mätsyaà ca saptadaçaà ca gäruòam |
skändam añöädaçaà proktaà puräëaà ca na saàçayaù || iti |

yadi ca kälikäkhyaà puräëaà bhägavatam iti sambadhyate, tarhi laiìgädénäà trayodaçatvädy

anupapattir iti | tathä bruvantas te sumüòhä ity arthaù | tasmäd bhägavatäkhyam upapuräëam
18
çåëoti sakaläù prajäù saàharatéti çarvaù | viñëu-sahasra-näma-bhäñye çaìkaraù ||

19 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

idam anyad eva yat saura-puräëe—tato bhägavataà proktaà bhäga-dvaya-samanvitam [9.8] iti
kåtaà lakñaëam |

dadäsi sürya-bhaktäya yas tu bhägavataà dvijäù |

sarva-päpa-vinirmuktaù sarva-roga-vivarjitaù |
jéved varña-çataà sägraà vaivasvataà padam || [9.20-21]

iti yasya däna-phalaà proktam | kaurme ca prathamädhyäye upapuräëa-saìkhyaivam asti |

ädyaà sanatkumäroktaà närasiàhaà tataù param |

tåtéyaà skändam uddiñöaà kumäreëa tu bhäñitam |
caturthaà çiva-dharmäkhyaà säkñän nandéça-bhäñitam |
durväsasoktam äçcaryaà näradéyam ataù param |
käpilaà mänavaà caiva tathaivoçanaseritam |
brahmäëòaà väruëaà cätha kälikähvayam eva ca |
mäheçvaraà tathä sämbaà sauraà sarvärtha-saïcayam |
paräçaroktam aparaà märécaà bhärgavähvayam || iti |

tasmäd etäni çaivädéni puñkara-puräëa-çiva-rahasya-viñëu-dharmottarädivad upapuräëäny eva |

teñüktaà bhägavatam anyad eva yad vyudäsäya çrédhara-svämibhiù çaìkitaà bhägavataà
nämänyad iti na çaìkanéyam ||5||

|| iti caturthé prabhä vyäkhyätä ||

20 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

(5)

païcamé prabhä

çré-bhägavatäprämäëyatva-väda-niräsaù
çaìkä-paìka-viliptatväd aprämäëyaà yadéñyate |
vedädau cira-çaìkästi tasyäpi ca tad iñyatäm ||1||

nanu çrédhara-svämibhiù çaìkitatväd idaà sampracarad bhägavatam apramäëaà, na hi béjam

antarä çaìkodbhavati iti cet, taträha—çaìketi | tat-parihäro vedädäv iti | saugatair vedasya muni-
bhaëòädi-kåtatvam äçaìkyate | säìkhyaiç ca måd abravéd äpo’bruvann ity ädi-darçanäd
anäptatvaà tasya çaìkitam | jaimininä käöhakädi-saàjïä-darçanät tasya pauruñeyatvaà çaìkitam |
äcära-mädhave’pi småténäm aprämäëyaà çaìkitam | tathä veda-väcyeçasya kälasya ca säìkhyair
abhävaù samarthyate | nirguëaù paramätmeti kevalädvaitibhir upapädyate | säìkhyair eva veda-
väcyasya jyotiñöomäder hiàsä-doñeëänanuñöheyatvam ucyate | na caitävatä vedädénäm
aprämäëyädikaà syät, tad-aprämäëyädeù parihåtatvät | çaìkitaà vastu prakñälita-çaìkaà sat sthüëä-
nikhäta-nyäyena däròhyam äsédatéti na çäìkä-mätreëäprämäëyam | abädhitä khalu çaìkä
prämäëyam apanayati, na tu bädhitäpéti |

nanu märkaëòeyädau çaìkä-virahät tat-pramäëam eva | atra sampracarati çré-bhägavate çaìkä-

sattväd aprämäëyam ucyate iti cen, maivaà bhramitavyam | märkaëòeyädau tat-tat-kathä-
pradhänatattv tasmin durdhiyäà balavad-vidveñäbhävän na çaìkodayaù | çré-bhägavate tv asmin
çré-kåñëaika-bhakti-pratipädake tad-itara-dharma-niräsake teñäà balavad-vidveñät tad-dhetukä
çaìkä syäd eveti yat kiïcid etat | çaìkä-mätreëäprämäëye veda-kalpa-tarau kuöhäras tvayä
nikñiptyatäm ||1||

çrauta-karma-parityägän nibandheñv anudähåteù |

apramäëam idaà veda-viruddhaà pratibhäti naù ||2||
nanu kurvann eveha karmäëi jijéviñec chataà samäù (Éçopaniñad 2)| ahar-ahaù sandhyäm
upäséta | yävaj jévam agnihotraà juhoti | vérahä vä eña devänäà yo’gnim udväsayate ity ädi
çrutibhir yeñäà yävaj jévaà kartavyatoktä | yeñäà tyäge vérahä véra-ghätaù pratyaväyaù çrävitas
teñäà varëäçrama-karmaëäà bhägavatena tyägäbhidhänät tasya veda-viruddhatvam | yad uktaà
prathame—

tyaktvä sva-dharmaà caraëämbujaà harer

bhajann apakvo’tha patet tato yadi |
yatra kva väbhadram abhüd amuñya kià
ko värtha äpto’bhajatäà sva-dharmataù || [bhä.pu. 1.5.17] iti |

ekädaçe ca—

äjïäyaivaà guëän doñän mayädiñöän api svakän |

21 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajeta sa tu sattamaù || [bhä.pu. 11.11.32] iti |

evam anekatra ca tatra karma-tyägaù paöhyate | präcéneñu nibandheñv etad vacasäm

anudäharaëäc ca veda-viruddhaà çré-bhägavataà pramäëaà neti ||2||

maivaà karma-parityägo vedenäpy adhikäriëäm |

darçyate bhäratenäpi kià müòha na hi paçyasi ||3||

pariharati—maivam iti |

etad dha sma vai tad-vidväàsaù ähur åñayaù kävañeyäù kim-arthä vayam
adhyeñyämahe, kim-arthä vayaà yakñyämahe (Aitareyäraëyaka 3.6)
etad dha sma vai tat pürve vidväàso’gnihotraà na juhaväïcakrire || (Kauñétaki
Upaniñad 2.4)

etaà vai tam ätmänaà viditvä brähmaëäù putraiñaëäyäç ca vittaiñaëäyäç ca

lokaiñaëäyäç ca vyutthäyätha bhikñäcaryaà caranti || [bå.ä.u. 3.5.1]

na karmaëä na prajayä dhanena tyägenaike amåtatvam änaçuù || [ma.nä.u.

9.5]

ity-ädyä çrutiù pärivräjyädhikäre sati nitya-naimittika-karmaëäà tyägaà darçayati | evaà

bhärate’pi mokña-dharme pitä-putra-saàvädädiñu nivåttir upadiñöä pravåttis tyäjiteti sükñmädiñu
nirüpitam | tathä çuddha-bhakty-adhikäre sati karma tyäjayatä kim aparäddhaà çré-bhägavateneti
mauòhyäd eva te tathä bhaëitir iti jïätam ||3||

Saàvatsara-pradépädiñv ärña-väkyeñu vittamaiù |

väkyäny asya nibandheñu likhitäni purätanaiù ||
öékäç cäsya kåtäù sadbhir bahavo veda-vid-varaiù |
yasmän na vékñase tattvaà divändhaù parikértyase ||4||

|| iti çré-bhägavatäprämäëyatva-väda-niräsaù païcamé prabhä ||5||

präcéna-nibandheñv etad-vacanäbhäväd anärñatvaà yad uktaà tat pariharati—Saàvatsareti

dvayena prakaöärtham | präcéna-gauòa-kåte Saàvatsara-pradépa-nämni smärta-nibandhe gåhe
bhägavatäbhäve skända-vacanair doñaà pradarçya kali-doñataù pävitryäya katicic chré-
bhägavata-vacanäni lekhyänéti pratijïäya bahüni tad-väkyäni tatra likhitäni | çré-madhva-muninä
cätipräcä tad-väkyäni sva-bhäñye dhåtäni | hemädriëä ca präcä kali-dharma-nirëaye, kalià
sabhäjayanty äryäù [bhä.pu. 11.5.36] ity-ädéni tad vacäàsy udähåtäni | vopadevena ca muktä-
phala-hari-léläkhyau nibandhau paramahaàsa-priyäkhyä öékä cäsya kåtäù | sac-carita-
mémäàsäkhye smärta-nibandhe tat-karträ vidyänidhi-bhaööäcäryeëa ca, devarñi-bhütäpta-
[bhä.pu. 11.5.41] ity-ädéni tad-vacäàsy upättäni | lakñmédhareëa bhagavan-näma-kaumudyäm
ananta-devena mathurä-tértha-prakäçe, väcaspatinä bhakti-prakäçe, madhusüdanena ca bhakti-
rasäyane tad-vacanäni upanyastäni | viñëu-puré-nämnä yatéçena tad-väkyair eva bhakti-
ratnävalé-nibandho vyadhäyi | tathäpyaya-dékñitena çiva-tattva-viveke, karëau pidhäya niriyät

22 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

[bhä.pu. 4.4.17] ity-ädikaà tad-väkyam alekhi | nirëaya-sindhau ca vämana-jayanté-nirëaye,

çroëäyäà çravaëa-dvädaçyäm [bhä.pu. 8.18.5] ity ädi-tad-väkyaà pramäëitam | bhaööoji-
dékñitena ca caturviàçati-mata-vyäkhyäyäà tarpaëottare püjä-nirëaye, mürtyäbhimatayätmanaù
[bhä.pu. 11.3.48] ity ädi tad-väkyam alekhi | bhagavad-bhäskareëa çräddha-mayükhe, na dadyäd
ämiñaà çräddhe [bhä.pu. 7.15.7] ity ädikam ämiña-niñedhakam udähåtam | evaà
dinakaroddyotädiñv etad väkyäni uktäni drañöavyäni19 | öékä cäsya citsukhé-vijayadhvajé-
vidvatkämadhenu-sambandhokti-tattvadépikä-çukahådayä-sudarçané-munibhävaprakäçikä-
bhävärthadépikädyäù präcénäù | arväcénäç ca bahvyaù santi | etaiù sarva-vidvad-varaiù çata-
saìkhyäkair mahadbhir abhyarcitaà çrémad-bhägavatam asvékurvann ajïaù kuëòajo’si vijïätaù |
mädhava-sarasvaté-nämänaà yatià prati çrémad-bhägavata-m anärñaà bruvan kaçcit paëòitais
tena yatinä ca järajo’yam ity uktaiù paëòitaiù sa golaka20 eva niçcita iti käçyäà prasiddhiù ||4||

|| iti païcamé prabhä vyäkhyätä ||

19
Vide. Catalogus Catalogorum. dinakaroddyota-dharma-çästra. Commenced by Dinakara and finished by his son
Vishweshwar. Its parts are äcäroddyota, pürtoddyota, pratiñöhoddyota, präyaçcittoddyota, vratoddyota,
çudroddyota and saàskäroddyota.
20
måte bhartari järajaù santänaù golaka iti baëyate.

23 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

(6)

ñañöhé prabhä

çrémad-bhägavatänarñatva-väda-niräsaù
mätsyädau lakñaëädéni vilokyämita-buddhikaù |
vopadevaç cakäraitad vyäsa-nämnä dvijarñabhaù ||
etac ca dåòha-bandhatvät pada-lälityatas tathä |
ye’numinvanti te müòhä niçcitä väma-märgiëaù ||1||

etasmäd veda-särät sarva-mänyät bhägavatäd bhétä vämopäsakä räjïas trastäç cauräù parasvam
iva vidhaväù sva-garbham iva nija-dharmaà gopayanto vidveñäd evaà kalpayanti | mätsya-
skända-pädmädibhyo bhägavatasya lakñaëädéni jïätvätisükñma-mahä-buddhir vopadevaù
samprati pracarad idaà çrémad-bhägavataà vyäsa-nämnä nibabandha | vyäsa-kåtaà tv anyat |
etasya vyäsa-kåtatve gäòha-bandhaù pada-lälityaà ca na syän na hi pädmädiñu vyäsa-kåteñu
çrémad-bhägavatavad gäòha-bandhädikam asti, tasmän navénam etad iti tän niräkartuà tad-
bhäñaëaà tävad äha—mätsyädäv iti | prakaöärtham ||1||

sumahän dåòha-bandhas tu chändogyädiñu dåçyate |

vaiñëave pada-lälityaà dåòha-bandhaç ca vartate ||
asti sundara-käëòe’pi pada-lälitya-çälitä |
katham eñäà navénatvaà durbuddhe na hi bhäñase ||2||

dåòha-bandhädi-sattvena navénatvaà tävad vyabhicärayati—sumahän iti dväbhyäm |

chändogyädiñv ity ädi-padädaitareyädi grähyam | vaiñëave çré-viñëu-puräëe präyeëeti bodhyam |
evam agre’pi | evaà çré-gétäsu cobhayaà dåñöam | sphuöärtham anyat | tathä ca chändogyädivat
svataù-siddhaà çrémad-bhägavatasya dåòha-bandhädikam iti naitävatä tvac-chaìkä-viñayateti
bhävaù | kià ca, anyanämnä grantho dhanalobhät säkñän maitryä vä dåñöaù | tad ubhayaà ca
vyäsät tasya näsöiti na tan-nämnä tan-nirmitiù | api ca, sva-väkyäny ärñäëy uktvä lokän vaïcayan
mithyä-bhäñé svam äptatvät pätayet päpaà ca mahad äpnuyäd iti nedåk tädåçasya karma ||2||

vopadeva-kåtatve’tra vopadeva-purä-bhavaiù |
kathaà öékäù kåtäù saàsyur hanumac-citsukhädibhiù ||3||

vopadeva-kåtatvaà sarvathä nästéty äha—vopadeveti | yady etad bhägavataà vopadevena

vyaracéty ucyate, tarhi tasmät pürvaà jätair hanumad-ädibhis tasmin kåtäù öékäù kathaà
sambhaveyuù ? hanumän çré-räma-pärñadaç citsukhaç cäcäryaù çrémad-bhägavataà vyäcakhyau
| çré-madhva-muniù sva-bhäñye tad-väkyäny udäjahära | sa eva çré-bhägavata-tätparyaà ca
kåtavän | tätparyasyäpi prabodhiné öékästi | çrémad-bhägavata-mätra-varëite måd-bhakñaëa-
vastra-haraëe çré-govindäñöake varëayan çaìkaräcäryo’pi tad vyäkhyätavän eva | çré-madhva-
çaìkarau hi sama-kälau prasiddhau | çaìkaräcärya-samayäd uttare vatsara-çata-dvaye vyatéte

24 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

vopadevo’bhüd iti çré-rämäçramädibhir likhitam | yadaite hanumad-ädayas tasya vyäkhyänädi

cakrus tadä vopadevasya janmäpi näbhüd iti tasya tat-kartåtvaà kathayan bhränta-dhér eva ||3||

yänyä çaìkärpyate päpaiù säpy etenaiva naçyati ||4||

|| iti çrémad-bhägavatänarñatva-väda-niräsaù ñañöhé prabhä ||6||

yeti | vopadeväd atipürvais tair asya çrémad-bhägavatasya vyäkhyätatvän nedaà

tebhyo’rväcénena tena kåtam iti pratipädanena päpais tair väma-märgibhiù kåtänyäpi çaìkä
vinañöety arthaù | tathä hi—mätsyädy-uktaà lakñaëädikaà vékñya vopadevena kåtam idaà
çrémad-bhägavatam iti dåòha-bandhäd itaù pratéyate | tad-ukta-lakñaëädy-upetaà
märkaëòeyädivac chithila-bandhaà çré-vyäsa-kåtaà tat tv anyad eveti çaìkä tucchä |
ito’nyasyänupalabdheù | yadi syät tarhy upalabhyeta märkaëòeyädivad iti yogyänupalabdhyä
ito’nyasya nivåttäv idam eva samprati pracarat çré-vyäsa-kåtaà çrémad-bhägavatam
añöädaçäntar-gataà prasiddham | kià ca, evaà märkaëòeyädikam api mätsyädy-ukta-lakñaëädi-
dåñöyä kenacit sumedhasä kåtam iti tvayä çakyaà vaktuà durmukhena | tathä ca puräëa-mätraà
vyäpäditam iti mä gä viduñäm äptänäà häsa-pätratäm iti ||6||

|| iti ñañöhé prabhä vyäkhyätä ||6||

25 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

(7)

saptamé prabhä

pakña-çikhi-guëa-väda-niräsaù
nanv astv etad bhägavataà veda-rüpaà tvayoditam |
kintv adhyäya-trayaà tv asminn aghäsura-vadhädikam |
brahmaëo moha-kathanäd vivartasya ca varëanät |
saìgateù paridåñöatväd bälya-paugaëòa-lélayoù |
sücane’nuktitaç cäpi prakñiptam iva bhäti me ||1||
atra kecid evam ähuù—nanv ity ädi | etac chuka-bhäñitam eva çrémad-bhägavatam, kià tv asya
daçama-skandhéyam aghäsura-vadhädi-rüpakam adhyäya-trayaà prakñiptaà bhavati tatra
brahma-mohasya vivartasya ca varëanät | agha-vimokñaà sakhibhiù saha saàpåktäà bhuktià ca
vékñya tad-éçvaratve sandihäno brahmä mohaà präpeti tatra varëitam | tasya mohas tu na
sambhavati | bhavän kalpa-vikalpeñu na vimuhyati karhicit [bhä.pu. 2.9.36] iti taà prati
bhagavad-varät |

na bhäraté me’ìga måñopalakñyate

na vai kvacin me manaso måñä gatiù |
na me håñékäëi patanty asat-pathe
yan me hådautkaëöhyavatä dhåto hariù || [bhä.pu. 2.6.33] iti tad-väkyäc ca |

ätmänam evätmatayä’vijänatäà [bhä.pu. 10.14.25] ity ädau rajju-sarpa-nyäyena prapaïcasya

brahma-vivartatvaà tatra varëitam | tad-vädaç ca vaiñëava-siddhänta-virodhé |

evaà vihäraiù kaumäraiù kaumäraà jahatur vraje

niläyanaiù setu-bandhair markaöotplavanädibhiù || [bhä.pu. 10.11.59]

ity ekädaçänta-padyena kaumäréà léläà samäpya païcadaçädau, tataç ca paugaëòa-vayaù çritau

vraje babhüvatus tau paçupäla-sammatau [bhä.pu. 10.15.1] ity ädinä paugaëòa-lélä varëitä | evam
ubhayor lélayoù saìgater darçanäd ante çrémad-bhägavatärtha-sücane tad-adhyäyärthänukteç ca
tat prakñiptam iva me bhäti ||1||

maivaà vädér mahäbuddhe brahma-mohas tåtéyake |

ekädaçe vivartoktir vairägya-pratipädikä ||2||

pariharati—maivam ity ädinä | bhavän kalpeti yo varo bhagavatä brahmaëe dattaù, sa kila
kalpeñu ye vikalpäù sargäs teñu vaiñamyädi-doñeëa bhavän na vimuhyatéty arthako, na tu man-
mäyayäpi na muhyatéty arthakaç ca | tathä çré-bala-çivayos tad-abhyadhikayor api moha-
darçanät | ataù karhicid apéti noktam | evaà ca na bhäratéty-ädi ca vyäkhyätam | anyathä tåtéye,
éçvaratväbhimäna-parihära-phalakaà sarasvatyä tan-moha-varëanaà, chäyä pratyähvayäbhäsä
(Bhä. Pu. 11.28.5) ity ekädaçe vivarta-varëanaà ca prakñiptaà syät |

26 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

nanu bhavatäà vivarta-varëane kä saìgatiù ? taträha—vairägyeti | aviñaye bhramäsambhaväd

eveti bhävaù ||2||

yat samäpyäpi kaumäréà léläà täà småti-gäà muniù |

apürväà prärthitäà präkhyat tena kiïcin na düñaëam ||3||

nanv evam ity ädinaikädaçäntima-padyena tataç cety-ädinä païcadaçädima-padyena ca lélayoù

saìgati-läbhäd antarälikam adhyäya-trayaà prakñiptam ity äçaìkä baléyaséti cet, taträha—yd iti |
täà kaumärém eväghäsura-vadhädikäm | apürväà pürvam anuktäm äçcaryäà cety arthaù |
prärthitäà parékñitä väïchitäm | småti-gäà smaraëa-patham ärüòhäm | etad uktam bhavati—na
cäghäsura-vadhädyä léläträsaìgatä | kaumära-lélänantaratvät, paugaëòa-lélänukteç ca | na ca
punar uktatväd asaìgatä, präg-anukteù | na ca samäpyäpi tad-uktiù çaìkä-hetuù | çrotå-preñöhäyä
viciträyäù småtim ärüòhäyäs tasyäù kathane samäpyokti-doña-vyudäsät | çrotå-preñöhatvaà,
tvayänyad api kåñëasya tokäcaritam adbhutam [bhä.pu. 10.7.3] ity ädi tad-ukteù ||3||

gopé-gétädiñu spañöam agha-saàhåtir21 ékñyate |

äcärädi-kathänäà ca tathätve kñiptatä bhavet |
tasmäd atra syur adhyäyäù païcatriàçac-chata-trayam ||4||

iti adhyaya-traya-prakñiptatva-väda-niräsaù saptamé prabhä 22 ||7||

nanu dvädaça-skandhe çrémad-bhägavatärthänukramaëikäyäm etasyä léläyä asücanäd idaà

trayaà prakñiptaà syät ? taträha—gopéti | gopé-géte tävad viña-jaläpyayäd vyäla-räkñasät
[bhä.pu. 10.31.3] iti vyäla-räkñaso hy aghäsura eva nirdiñöaù | yan na vrajanty agha-bhido
racanänuvädäc chåëvanti ye’nya-viñayäù kukathä mati-ghnéù [bhä.pu. 3.15.23] iti
tåtéye’ghabhid iti tad-vadha-carita-nimittakaà çré-bhagavato nämoktam | brahmäëòe pädmottara-
khaëòe ceyaà lélä prasiddhä | sarpa-laya-caturmukhäkhye ca lélä-sthäne khyäte | tasmän naitat
trayaà prakñiptaà çakyaà vaktum | bhavad-anyaiù sarvaiù öékäkådbhir mülatvena vyäkhyätatväc
ceti | athäntime’sücana-mätreëa pürvoktänäà prakñiptatve saìgate saptamaikädaça-sthitänäà
varëäçramäcära-nimijäyanteyakathänäm asücanät prakñiptatäpattir mahän doñaù syät | evam
anyäsäà cäsücanaà mågyam | mahäbuddhe iti sopahäsaà sambodhanam | asädhäraëaà çré-
bhagavad-aiçvarya-vraja-tad-bhakta-mahima-nirbharaà ca nirüpayat prakñiptaà tad bruvan na
vicäritäbhidhäyé bhavän iti | vallabhäcäryo’pi sva-kåte puruñottama-sahasra-nämny etad-
adhyäya-trayärthair nämäni nibabandheti drañöavyam |
tasmäd ity agüòhärtham |

yat tu dvätriàçat triçataà ca yasya vilasac chäkhä iti svämibhir adhyäya-trayam ünitaà tad idam
eveti vadanti tad bhräntam eva na tan-mataà | na ca tat trayam anyatra kuträpi khaëòayitavyaà
sarvaträdhyäya-saìkhyä-çloka-sahita-taö-öékä-sad-bhävät tad-arthatve dvätriàçat triçatéty äpatteç

21
(gha) tat-tat-saàhåtir
22
See footnote 1.

27 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

ca | tasmäd dvätriàçac ca trayaç ca çatäni ceti dvandvaikyam eva tair abhimatam | bahutvaà ca
kapiïjalälambhana-nyäyena tritve paryavasyati23 | anyathänavasthänät ||4||24

|| iti saptamé prabhä vyäkhyätä ||

23
kapiïjaleñu tritvädyä aicchikäs tritvam eva vä |
ädyo bahutva-sämyän na tritvenaiva kåtatvataù || iti nyäya-mäla-vistare ||
24
(ga), (ja) na cäghäsura-muktià siddhänta-viruddhatvät tad ärñam iti çré-kåñëa-märiteñu sarveñu dåñöatvät

28 | P a g e
 SIDDHÄNTA-DARPAËAÙ

upasaàhäraù

karéndre bhräjamäne’pi stüyamäne supüruñaiù |

bukkanti särameyäç cet kä kñatis tasya jäyate ||1||

evaà durdhébhir arpitän çaìkäpaìkänapanéya vedaà tat-säraà çrémad-bhägavataà ca utkarñayati—

karéndra iti | särameyäù çvänaù bukkanti bhañaëaà kurvanti | bukk kukkura-bhañaëe |
sphuöärtham anyat ||1||

vede bhägavate cästi sandeho na hi kaçcana |

tathäpi tad-rucénäà syät saukhyäyaiña25 mama çramaù ||2||

sva-çramasya säphalyam äha—veda iti | tad-rucénäà vede çrémad-bhägavate ca prétimatäm

atroktäni yukti-pramäëäni aviduñäà durmukha-vibhäñäbhiù khidyamänänäm ity arthaù ||2||

nibaddho yuktibhiù präcäà çré-nätha-preraëodbhavaù |

çré-nätha-sevinäà bhüyät prétyai siddhänta-darpaëaù ||3||

pravartakaà prakäçayan granthasya sva-kapola-kalpitatvaà niräkaroti—nibaddha iti | çrénäthena

çré-viñëunä | pakñe çrénäthena viprarñiëä sva-mitreëa parama-bhägavatena yat preraëaà
pravartanaà tasmäd udbhavaù präkaöyaà yasya saù | sphuöam anyat ||3||

sad-yukti-bhüñaëa-vräte vidyäbhüñaëa-nirmite |
siddhänta-darpaëe väïchä satäm astu mud-arpaëe ||4||

|| iti çré-balabhadra-vidyäbhüñaëa-kåta-siddhänta-darpaëo granthaù samäptaù ||

granthasya sad-väïchanéyatvaà vadan sva-näma grantha-kåt prakäçayati—sad iti | mud-arpaëe

harña-präpake |

öippaëé nanda-miçreëa nanda-sünu-niñeviëä |

siddhänta-darpaëe’käri häriëy astu satäm iyam |

| iti çré-siddhänta-darpaëa-öippaëé samäptä ||

25
(gha) surakñäya

29 | P a g e