–

ÇİN TARİHİ

TARİH LİSANS PROGRAMI

PROF. DR. MUALLA UYDU YÜCEL

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

TARİH LİSANS PROGRAMI

ÇİN TARİHİ

Prof. Dr. Mualla Uydu Yücel

 ÖNSÖZ
Çin bugün dünyanın hem ekonomik hem kültürel hem de nüfus olarak en önemli
devletlerinden biri olma yolunda hızlı adımlarla ilerlemektedir. Bu ilerlemede derin ve köklü
bir geçmişe sahip olması en önemli etkendir. Bu derin ve köklü geçmişte Çinliler çok etkili ve
güçlü olmuşlardır dersek, onlarla karşılıklı ilişkiler kurmuş olan birçok kabile, hükümdarlık,
devlet ve millete haksızlık etmiş oluruz. Zira Çinlilerin bu milletlerle kurmuş oldukları
münasebetlerin neticesi bugünkü Çin’in oluşuma büyük katkı sağlamıştır. Bu milletlerin
başında Türkler ve Moğollar gelmektedir.

Kitabımızda Çinlilerin tarih sahnesine çıkışları, hanedanlıkların kuruluşları, diğer

milletlerle olan ilişkileri üzerinde durulacaktır. Ayrıca MÖ 200’lerde bozkırın güçlü
atlılarının Çin’in kuzeyinden girerek içlerine kadar ilerleyişleri, MSXIII. yüzyılda yaşanan
Moğol hâkimiyeti, Avrupalı seyyahların ve ardından Avrupalıların gelişleri, 1911’de
yaşananlar, 1989 yılında Tiananmen Meydanında yaşanan olaylar ile günümüz Çin tarihine
girilecektir. Yine kadim bir Türk yurdu ve coğrafyası olan Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu
Türkistan’ın tarihi ele alınarak bugün kanayan bir yaramız olan Uygur Türklerinin durumu
anlatılacaktır.

I
 İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ .................................................................................................................................. I
İÇİNDEKİLER ..................................................................................................................... II
KISALTMALAR ............................................................................................................... VII
YAZAR NOTU ................................................................................................................. VIII
1. ÇİN’İN COĞRAFİ YAPISI VE ESKİ ÇAĞ TARİHİ .........................................................1
1.1. Coğrafi ve İdarî Yapı ...................................................................................................7
1.1.1. Kuzey Çin .......................................................................................................11
1.1.2. Güney Çin .......................................................................................................13
1.2. Eski Çağ Tarihi ..........................................................................................................15
1.2.1. İlk Taş Devri ...................................................................................................15
1.2.2. Cilalı Taş Devri ............................................................................................... 16
1.3. Doğu Asya’nın En Önemli Tarih öncesi Kültürleri ..................................................... 16
1.3.1. İlk Tunguz Kültürü .......................................................................................... 17
1.3.2. İlk Moğol Kültürü (Kuzey Kültürü) ................................................................. 17
1.3.3. İlk Türk Kültürü (Kuzey-Batı Kültürü) ............................................................ 17
1.3.4. İlk Tibet Kültürü ............................................................................................. 17
1.3.5. Liao Kültürü (Güney Kültürü) .........................................................................17
1.3.6. Tai Kültürü (Güney Kültürü) ...........................................................................18
1.4. Şansi’de Tarih öncesi Dönemde Kurulan İlk Küçük Devletler .................................... 19
2. ÇİN’DE KURULAN İLK HANEDANLAR (SÜLALELER) ............................................ 27
2.1. Çin’de Kurulan Hanedanlara Genel Bakış ......................................................................33
2.2. Shang Sülalesi (MÖ 1450-1050) .................................................................................... 34
2.3. Chou Sülalesi (MÖ 1050-247) ....................................................................................... 36
2.4. Ch’in Sülalesi (MÖ 249-207) ......................................................................................... 40
3. HAN SÜLALESİ (MÖ 206- MS 220)............................................................................... 51
3.1. Han Sülalesi’nin İlk Düşmanı Hun Devleti’nin Kuruluşu ve Çin ile Mücadelesi ............ 57
3.2. Kanton Devleti ile İmparatoriçe Lü ve Sonrası ............................................................... 58
3.3. Wang Mang Dönemi ......................................................................................................63
3.4. Han Devrinin Sonu ........................................................................................................65

II
4.ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNİN (MS 220- 589) İLK YÜZYILI ........................... 75
4.1. Üç Devlet Dönemi .........................................................................................................81
4.1.1. Wu Devleti (221-280)...................................................................................... 83
4.1.2. Shu-Han Devleti (221-263) ............................................................................. 83
4.1.3. Wei Devleti (220-265)..................................................................................... 85
4.2. Batı Ch’in Sülalesi (265-317)......................................................................................... 86
4.2.1. T’o-pa (Tabgaç)ların İlk Devleti ..........................................................................87
4.2.2. Prenslerin İsyanı ..................................................................................................88
4.2.3. Hunların Çin Topraklarındaki İlk Devletleri ......................................................... 88
5. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN DEVLETLERİ VE TABGAÇ
HANEDANI DÖNEMİ ........................................................................................................99
5.1 Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm Süren Devletler (317-385) ...
................................................................................................................................ 105
5.1.1. İlk Chao Devleti (304-326) ................................................................................ 105
5.1.2. İlk Liang Sülalesi ............................................................................................... 105
5.1.3. Sonraki Chao Sülalesi ........................................................................................ 106
5.1.4. İlk Ch’in Sülalesi ve İlk Yen Sülalesi ................................................................. 107
5.1.5. Sonraki Yen Sülalesi ve Diğer Küçük Devletler ................................................. 108
5.2. Kuzey Çin’de Kurulan Tabgaç Devleti (385-550) ........................................................ 109
5.2.1 Budizm’in Devlet Dini Oluşu.............................................................................. 112
5.2.2 Tabgaç Devleti’nin Çöküşü ................................................................................. 113
6. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN’DE TABGAÇ HALEFİ
DEVLETLER VE SUİ SÜLALESİ .................................................................................... 122
6.1. Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefleri Olan Devletler (550-580)..................................... 128
6.1.1. Kuzey Ch’i Sülalesi ........................................................................................... 128
6.1.2. Sonraki Chou Sülalesi ........................................................................................ 129
6.2. IV.-VI. Yüzyıllarda Güney Çin Devletleri .................................................................... 129
6.2.1. Doğu Chin Sülalesi (317-419) ile Geri Güney Sülaleleri .................................... 129
6.2.2. Güney Ch’i, Liang ve Chen Sülaleleri ................................................................ 131
6.3. Sui Sülalesi (580-618).................................................................................................. 131
7. T’ANG SÜLALESİ (618-906)........................................................................................ 143
7.1. T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması .......................................................... 149
7.2. Göktürklerle Mücadeleler ............................................................................................ 150
III
7.3. T’anglar’ın En Parlak Devri ......................................................................................... 151
7.4. İmparatoriçe Wu Devri ve Sonrasında Göktürklerle Mücadeleler ................................. 152
7.5. Araplar’ın Gelişi ve Uygurlarla Münasebetler .............................................................. 155
7.5. T’ang Devri’nin Sonu .................................................................................................. 157
8. ÇİN’İN İKİNCİ PARÇALANMA DEVRİ (906-1280) VE MOĞOL DEVRİ (1280-1468)
........................................................................................................................................... 167
8.1. Çin’in İkinci Parçalanma Devri (906-1280) ................................................................. 173
8.1.1. Beş Sülale Devri (906-960) ................................................................................ 173
8.1.2. Kuzey Sung Sülalesi (960-1126) ........................................................................ 175
8.1.3. Kuzey’de Liao Sülalesi (907-1211) .................................................................... 177
8.1.4. Kuzeyde Hsia Devleti (1038-1227) .................................................................... 178
8.1.5. Güney Sung Sülalesi (1127-1279) ...................................................................... 179
8.1.6. Kuzeyde Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234) .................................................. 179
8.2. Moğol Devri: Yuan Hanedanı (1280 - 1368) ............................................................ 180
9. MİNG SÜLALESİ (1368- 1644) VE MANÇU SÜLALESİNİN (1644-1911) İLK
DÖNEMİ ........................................................................................................................... 195
9.1. Ming Sülalesi (1368-1644) .......................................................................................... 201
9.1.1. Avrupalıların Gelişleri ....................................................................................... 206
9.1.2. İsyanlar ve Mançularla Savaşlar .................................................................... 208
9.2. Mançu Sülalesi (1644-1911)’nin Yükseliş Dönemi ...................................................... 210
9.2.1. Çin Devleti’nin Genişlemesi (K’ang-hsi Devri) ............................................. 211
9.2.2. Mançu Döneminde Çin-Rus Münasebetlerinin Başlaması .............................. 212
10. MANÇU SÜLALESİ (1644-1911)’NİN ÇÖZÜLME DÖNEMİ ................................... 223
10.1. Türkistan Savaşları ve Çözülmenin Başlaması (Ch’ien-lung Devri) ........................... 229
10.2. Avrupa Tesirinin Başlaması ve Çin Üzerindeki Etkisi ................................................ 230
10.3. I. Afyon Savaşı ve Sonuçları ...................................................................................... 233
10.4. II. Afyon Savaşı ve Sonuçları ............................................................................... 234
10.5. Çin’de Yaşanan İç İsyanlar ........................................................................................ 235
10.6. XIX. Yüzyılda Çin’in Dış İlişkileri ....................................................................... 238
10.7. Japon –Çin Savaşı ...................................................................................................... 239
11. MANÇU DÖNEMİNİN SONU VE CUMHURİYET DÖNEMİ ................................... 250
11.1. Mançu Döneminin Sonu ............................................................................................ 256

IV
 11.1.1. Çin’de Reform İsteği ve 100 Günlük Yeni Anayasa Değişikliği Hareketi ......... 256
11.1.2. Boksörler İsyanı, Sekiz Devlet Koalisyonu ve Pekin Anlaşmaları .................... 257
11.1.3 . Mançu Dönemi ve Mançu (Qing) Hükümetinin Sonu .................................. 259
11.2. 4 Mayıs Vatansever Gençler Hareketi ................................................................... 262
11.3. Cumhuriyet Dönemi: Mao Zedong ve Çin Komünist Partisinin (ÇKP) Kuruluşu ....... 263
11.3.1. Çin Komünist Partisi’nin Kuruluşu ................................................................ 264
11.3.2. İkinci İç Savaş Dönemi ................................................................................. 265
11.3.3. Kızıl Ordunun Uzun Seferi ............................................................................ 266
11.3.4. Çin-Japon Savaşı ........................................................................................... 266
11.3.5. Çin Milliyetçi Parti ile Çin Komünist Partisi Arasındaki Anlaşmazlıklar ....... 267
11.3.6. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve İlk Dönemler .................................... 268
11.3.7. Çin’in Planlı Doğum Siyaseti ........................................................................ 269
11.3.8. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uluslararası Düzeydeki Temasları........................ 270
12. DOĞU TÜRKİSTAN UYGUR TARİHİ ....................................................................... 279
12.1. Yakın Çağ Çin ve Doğu Türkistan İlişkileri: Uygur Türkleri ...................................... 285
12.2. Çarlık Rusya’sının Türkistan Coğrafyasının Doğusundaki Faaliyetleri ....................... 286
12.3. XIX. Yüzyıl’da Uygurların Çin İstilasına Karşı Çıkarttıkları Bazı Önemli İsyanlar .... 286
12.4. Yakup Bey ve Kaşgar Devleti .................................................................................... 288
12.5. Minguo Dönemi ve Doğu Türkistan (Sincan)’ın Eyalet Olma Süreci.......................... 290
12.6. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Yıkılışı ....................................... 292
12.7. Doğu Türkistan Cumhuriyeti...................................................................................... 293
12.8. Baytak-Boğda Olayı ............................................................................................. 294
12.9. Kızıl Çin’in Gelişi ve Sincan Eyaleti’nin Kuruluşu ............................................... 295
12.9. Uygur Özerk Bölgesi ............................................................................................ 296
13. ÇİN KÜLTÜRÜ ........................................................................................................... 308
13.1. Çin Kültürünün Oluşumu ........................................................................................... 314
13.2. Shang Sülalesi Döneminde Kültür ........................................................................ 315
13.3. Chou Devleti’nde Kültür Hayatı................................................................................. 317
13.3.1. Konfüçyüs ve Felsefesi .................................................................................. 317
13.3.2. Lao-Tse ve Felsefesi (Taoizm) ...................................................................... 320
13.3.3. Kanuncular .................................................................................................... 321
13.3.4. Sosyal Hayat ................................................................................................. 321
V
14. ÇİN KÜLTÜRÜ (DEVAM) ......................................................................................... 332
14.1. Han Devleti Kültür Hayatı ......................................................................................... 338
14.2. Birinci Parçalanma Devri Kültür Hayatı ve Budizm’in Çin’de Gelişmesi.............. 339
14.3. T’ang ve Sung Devri Kültür Hayatı............................................................................ 341
14.4. Moğol ve Ming Devrinde Kültür Hayatı..................................................................... 346
14.5. Mançu Devrinde Kültür Hayatı .................................................................................. 349
KAYNAKÇA ..................................................................................................................... 358

VI
 KISALTMALAR
MÖ: Milattan Önce

MS: Milattan Sonra

VII
 YAZAR NOTU

Çin günümüzde küresel bir güç olarak dünya devletleri arasında önemli bir konumda
bulunmaktadır. Tarih boyunca biz Türkler ile yoğun bir siyasi ve kültürel ilişki yaşayan
Çinlilerin tarihini bir ayrıntılı bir şekilde olmasa da öğretmek bu dersin ana amacıdır. Sosyal
Bilimler de bilgilerin akılda kalabilmesi bu bilgilerin sürekli tekrarı ile mümkün olmaktadır.
Tekrar metodu en iyi metod olarak kabul edilmektedir. Sizlere tavsiyemiz bu metodu
uygulamanızdır.

VIII
1. ÇİN’İN COĞRAFİ YAPISI VE ESKİ ÇAĞ TARİHİ

1
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
1.1. Coğrafi ve İdari Yapı

1.2. Eski Çağ Tarihi

1.3. Doğu Asya’nın En Önemli Tarih öncesi Kültürleri

1.4. Şansi’de Tarih öncesi Dönemde Kurulan İlk Küçük Devletler

2
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Çin’in coğrafi ve idari yapısı nasıldır?

2) Çin’in Eski Çağ tarihi arkeolojik verilere göre ne zamana dayanmaktadır?

3) Çin’de tarih öncesi dönemde yaşayan ilk kavimler ve oluşturdukları kültürler

nelerdir?

3
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Çin’in coğrafi ve idari Çin’de tarihî süreç içinde
yapısı önemli rol oynayan coğrafi
unsurların ve bölgelerin
kavranması
Çin’in Eski Çağ Tarihi Çin’de ilk insan, Taş devri
ve Cilalı Taş devri
dönemlerine ait bilgiler
edinilmesi
Çin’in tarih öncesi ilk Çin’de farklı etnik
kültürleri kavimler tarafından
oluşturulan tarih öncesi
kültürlerin öğrenilmesi
Şansi’de tarih öncesi Çin’de hakkında efsanevi
dönemde kurulan ilk bilgilere sahip olunan ilk
küçük devletler devletler hakkında bilgi
edinilmesi

4
 Anahtar Kavramlar

 Kuzey Çin

 Güney Çin

 Huang-ho

 Yang-tse

 Pekin Adamı

 Hsia Sülalesi

5
 Giriş

Çin tarihine giriş için kavranması elzem olan coğrafi ve idari yapının tarihî süreç
içinde incelendiği bu bölümde, ayrıca Çin’in Eski Çağ tarihi, tarih öncesi dönemden itibaren
geçirilen evreler ve ilk tarihî hanedan olan Shang Sülalesi dönemine kadar yaşayan farklı
etnik kavimlerin oluşturduğu kültürler ele alınmıştır. Son olarak hakkında efsanevi bilgilere
sahip olduğumuz Şansi’de kurulan Shang öncesi küçük devletlerden kısaca bahsedilmiştir.

6
 1.1. Coğrafi ve İdarî Yapı
Bugün coğrafi olarak dünyanın üçüncü en geniş topraklarına sahip olan Çin’in toprak
genişliği tarih boyunca çok değişmiştir. Bu devlet bazen bütün Türkistan ve Moğolistan’ı
ihtiva etmiş bazen de Sarı Irmak bölgesinde küçük bir devlet olarak kalmıştır. Bugün ise Çin
doğuda Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, kuzeyde Moğolistan, kuzeybatıda Tacikistan,
Kırgızistan ve Kazakistan Cumhuriyetleri, kuzeydoğuda Rusya Federasyonu, güneyde
Vietnam, Laos ve Myanmar, batıda Pakistan ve Afganistan, güneybatıda Hindistan, Nepal,
Sikkim ve Bütan toprakları ile komşudur. Ülkenin doğusu Büyük Okyanus’un kenar
denizlerinden olan Sarı Deniz, Doğu Çin Denizi ve Güney Çin Denizi ile sınırlıdır ve doğu ve
güneydoğudaki denizler boyunca Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Japonya, Filipinler,
Brunei, Malezya ve Endonezya yer almaktadır. Kara sınırı 22.800 kilometre, genişliği doğu-
batı doğrultusunda 5000, kuzey-güney doğrultusunda ise 5500 kilometreyi bulmaktadır.
9.571.300 kilometrekarelik yüzölçümü ile yeryüzünün alan bakımından Rusya ve Kanada’dan
sonra üçüncü, 1.339.724.852 (2011 sayımına göre) nüfusu ile de en kalabalık ülkesidir.

Genellikle asıl Çin denilen bölge, kuzeyde Çin Seddi ile çevrilen, batıda Kansu
Eyaletini sınırları içerisine alıp Türkistan’ı dışarıda bırakan 18 eyalet bölgesidir. Aslında 18
eyalet veya İç Çin olarak adlandırılan terim, Mançu Sülalesi döneminde Çin’in çekirdek
bölgesini işgal edilen yeni bölgelerden ayırdetmek için Batılılar tarafından kullanılan tabirdir.
Bugün bu bölgede aynı dili konuşan (birbirlerinden çok farklı lehçeler bulunduğu hâlde), aynı
yazıyı yazan aynı kültüre sahip olan ve son 7 yüzyıl çoğunlukla aynı siyasi idare tarafından
yönetilen bir halk yaşamaktadır. Ancak şunu da belirtelim ki eskiden bu bölgede Çinlilerden
başka; bugün hâlâ bakiyeleri mevcut olan başka kavimler de yaşamışlardır. Bu yüzdendir ki
MÖ 2000’li yıllarda bugünkü anlamda “Çinli’’olmamış, sadece, zamanla birbirleriyle
karışarak bir birlik meydana getiren birçok kabileler ve boylar yer almışlardır. Bu yeni birlik
birbirleriyle uyuşarak bir kültürel birlik ortaya koymuşlar ve “Çinli’’ adını almışlardır.
Çinliler böylece çoğalmışlar ve nihayet “asıl Çin’in’’ bulunduğu bütün bölgeye, yani 18
eyalete yayılmışlardır. Günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti tarafından yönetilen Çin, 22 eyalet
(Anhui, Fuijan, Gansu, Guangdong, Guizhou, Hainan, Hebei, Heilongjiang, Henan, Hubei,
Hunan, Jiangsu, Jiangxi, Jilin, Liaoning, Qinghai, Shaanxi –Şensi-, Shandong, Shanxi –Şansi-
, Sichuan, Yunnan, Zhejinang), 5 özerk bölge (Sincan Uygur Özerk Bölgesi, İç Moğolistan,
Tibet, Guangxi ve Müslümanların –Hui- yaşadığı Ningxia), 4 doğrudan yönetilen belediye
(Pekin, Şangay, Tientsin ve Chongqing) ile 2 özel idari bölge (Hong Kong ve Makao)dan
oluşur. Çin Halk Cumhuriyeti, hiçbir zaman kontrolü altına alamadığı Tayvan'ı 23. eyaleti
olarak görmüştür. Tayvan adası ve Pescadores’den oluşan Tayvan Eyaleti’ni Çin Cumhuriyeti
yönetmektedir.

7
 Harita 1: Günümüzde Çin’in İdari Bölgeleri (tr.wikipedia.org)

Tarihî süreçte Çin’i coğrafi olarak ikiye ayırabiliriz: Kuzey ve Güney Çin. Bu
sınıflandırmaya paralel olarak Çin’in coğrafi yapısı ile bu yapının belirlediği yaşam biçimi ve
etnik kavimlere göre yapılmış diğer bir sınıflandırması ise İç ve Dış Çin’dir. Ming hanedanı
dönemi (1368-1644) dâhil olmak üzere İç Çin, tarihî Çin imparatorluğunun çekirdeğini
oluşturan, Han Çinlilerinin yerleştiği alçak tarım bölgesidir. Dış Çin ise seyrek nüfuslu, Türk,
Moğol ve Tibet gibi farklı etnik kavimlerin yaşadıkları, yüksek ve hayvancılığın yoğun olarak
yapıldığı coğrafi bölgedir. Dış Çin’in neredeyse hepsi günümüzde özerk bölgeler hâline
gelmiştir. Mançu döneminde birleştirilen bu iki bölge, Kuzey ve Güney Çin sınıflandırması
altında da incelenebilir. Ancak kuzeyde bulunan Mançurya bölgesi, son iki yüzyılda gelen
Han göçmenleri ve ormanlık alanların tarım alanlarına dönüştürülmesi ile daha ziyade İç Çin
bölgesine dâhil olmuştur. Tarihî süreç içinde güneydeki Çinlilerin kuzeydeki kavimlerle
mücadelelerinden sıklıkla bahsedileceği için aşağıda Kuzey ve Güney Çin sınıflandırması
tercih edilmiştir.

8
Harita 2: Çin’in farklı dönemlerdeki sınırları gösteren Dış ve İç Çin Bölgeleri (Çin, İletişim
Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)

9
Harita 3: Lös tabakalarıyla gösterilen Kuzey Çin ve Güney Çin (Çin, İletişim Atlaslı Büyük
Uygarlıklar Ans.)

10
 1.1.1. Kuzey Çin

Kuzey Çin, Türklerin anavatanlarının coğrafyasının devamlılığını gösteren, Türklerin

eski yurtlarından biri olması açısından Türk tarihi için büyük önem arz etmektedir. Kuzey ve
Güney Çin arasındaki coğrafi sınır Türkistan’daki büyük K’un-lun Dağları’nın doğudaki
devamı olan Qinling (Ch’in-ling-shan) Dağları ve Huai Nehri ile belirlenir. Qinling Dağları,
aynı zamanda bir iklim sınırıdır. Dağın kuzeyindeki arazi, karakteri itibariyle bize Anadolu
yaylasını hatırlatır. Küçük dağların üzerleri ve büyük dağların etekleri kalın bir “lös’’
tabakasıyla örtülüdür. Lös, ince bir toprak, yani çamurdur. Bu toprak ilkbaharda rüzgârlarla
birlikte İç Moğolistan’dan gelir. Özellikle fırtınalar bu tozdan oldukça fazla getirirler. Lös çok
verimli olduğundan tarlalar içinde bir nevi sunni gübre vazifesi görür ve bu durum, tarımın bu
bölgede erken ortaya çıkışını açıklar. Ancak lösün kurumasıyla boşlukların oluşması ve bu
boşluklara yağmur sularının dolması sebebiyle toprağın çökmesi, Kuzey Çin’in lös bölgesinde
yol inşaatını güç kılmaktadır.

Kuzey Çin’de kara iklimi hüküm sürmektedir. Kışları genelde güneşli ve oldukça
soğuk, yazları rüzgârlı ve sıcaktır. Temmuz-Ağustos’ta sıcaklık 40-42 dereceye kadar
yükselerek kuvvetli ve sürekli yağmur yağar. Ülkenin içlerine doğru yağmurlar azalır ve bu
bölgelerde sık sık kuraklık yaşanır.

Kuzeyin başlıca nehri Huang-ho (Altın Nehir veya Sarı Irmak)dur. Ona lös
bölgesinden geçerken beraberinde pek çok erimiş lös getirdiği için Sarı Irmak adı verilmiştir.
Bu lösün yığılması sebebiyle nehrin yatağı yükselip defalarca yer değiştirmiştir. Son büyük
yatak değiştirme 1852’de olmuştur.

Kuzey Çin’de, ülke için önemli olan bir diğer sıradağ ise Mançurya’nın kuzeyinden
güneye uzanan Ch’ang-pai-shan Dağı’nın devamı olan Batı Dağları’dır. Bu dağlar, Qinling’e
temas edinceye kadar güneye uzanır. Bu iki sıradağın arasında, batıdan doğuya doğru akan
Huang-ho sıkışıp kalır. Bu geçit, Çin’in en önemli ulaşım yollarından biridir. Bunun üzerinde
milattan önce ve sonra Çin’in başkenti olan Lo-yang (bazen Ho-nan-fu da denmiştir) şehri
bulunur.

Batı Dağları, Kuzey Çin’i iki kısma ayırır: Shandong (dağların doğusundaki bölge) ve
Şansi (dağların batısındaki bölge). Shangdong doğuya doğru uzanan yarımadanın bulunduğu
eyaletin adıdır. Eskiden Hunların yaşadıkları Şansi eyaletinin merkezi ise T’ai-yüan’dır; Fen
Nehri buradan güneyden batıya akmaya başlar. Fen Nehrinin kıyıları, bir zamanlar, Çin’in en
eski yüksek kültürlerinin merkezine ev sahipliği yapmıştır. Eyaletin en kuzeyinde, toprağın
bozkır ve çöle dönüştüğü yerde, zaman zaman Türk Tabgaçları’nın hükümet merkezi olmuş
olan Ta-t’ung (Da tunğ) Şehri bulunmaktadır.

Pekin’in etrafındaki bölge (kuzey başkenti Pekin, Moğollar döneminden son

zamanlara kadar hemen hemen daima hükümet merkezi olmuştur) ile T’ienchin (Tientsin),
önceden Hopei (Hebei) eyaletine ait iken doğrudan yönetilen belediye hâline getirilmişlerdir.

11
 Çin’in en kuzey batısında Kansu eyaleti bulunmaktadır. Kansu, Çin’den Türkistan’a
kadar uzanan ince, dar bir yerdedir; kuzeyde Gobi Çölü, güneyde ise Güney Tibet Dağları ile
sınırlanmıştır. Çölle dağların arasındaki dar bölgede bulunduğundan hem ziraat hem de
ulaşıma uygundur. Bu yol, Çin ile Batı Asya arasındaki büyük kervan yolunun başlangıcı
olduğundan bölge Çin için daima stratejik ve iktisadi öneme sahip olmuştur. Ayrıca siyasi
olarak da bu yol, Tibetliler ile Gobi’de yaşayan kavimleri (Türkler yahut Moğollar)
birbirlerinden ayırdığından bunların Çin’e karşı ittifak etmelerine engel olmuştur. Doğu
Kansu Eyaleti’ne bağlanan Şensi Eyaleti’nin doğu sınırı, kuzeyden güneye doğru akan San
Irmak’tır. Eyaletin kuzeyindeki bozkırlar Çinlilerin, Türklerin ve Moğolların sahip olmak için
savaştıkları, Hunların eski yurtlarından olan “Ordos Bölgesi” dir. Güneyde ise Sarı Irmağın
bir kolu olan Wei Nehri vardır ve Wei, Çin’in en eski kültür merkezlerinden biri olup aynı
adı taşıyan verimli bir ovadan geçmektedir. Aynı zamanda kervan yolu da Wei Nehri boyunca
doğuya gitmektedir. Yine Wei’nin aşağı kolu üzerinde, Orta Çağ’larda pek çok defa uzun süre
ile Çin’e başkentlik yapmış olan Ch’ang-an (Hsi-an-fu) şehri bulunmaktadır. Ch’ang-an da
Lo-yang gibi transit ticaretin başlıca merkezi olmuştur.

Çin’in ikinci, dünyanın ise altıncı en önemli ve en büyük nehirleri arasında yer alan
Sarı Irmağın uzunluğu 5.464 km olup Çin’in batısından Bohai Denizi’ne akmaktadır. Sarı
Irmak “Çin medeniyetinin beşiği” olarak da adlandırılmaktadır. Zira havzası en eski Çin
medeniyetlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ancak aşağı bölgelerinde löslerin getirdiği
çamurun tabanını doldurması sonucu sık sık seller yaşanmıştır. Mesela l870 yılında nehrin
taşması sonucu 1 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmiştir. Bu yüzden de nehre “Çin’in
kaderi” adı verilmiştir.

Sarı Irmağın kuzey-güney istikametinden batı-doğu istikametine akmaya başladığı

yerde Çin’in en önemli kalelerinden biri olan T’ung-kuan (Tongguan) kalesi yer almaktadır.
Bu kale tarih boyunca büyük bir rol oynamış ve ona sahip olan başkenti zapt etmiştir. Sarı
Irmak’ta gemiler T’ung-kuan’a kadar aşağıdan yukarı seyrüsefer edilebilir, daha yukarılarda
ise yalnız nehir aşağı gidilebilir, yukarı gidilemez Ancak aşağıda da nehir yalnız altı düz
gemilerin gitmesine elverişlidir, çünkü nehir beraberinde getirdiği balçık yüzünden birçok sığ
yerler ve kum setler oluşturmuştur. Wei Nehri de altı düz gemilerin geçmesi için elverişlidir.
Bu da bize başkent Ch’ang-an’ın, tıpkı daha doğuda bulunan başkent Lo-yang gibi, iaşesini
gemilerle temin edebildiğini göstermektedir. Bu, Çin tarihinin oluşmasında çok etkili
olmuştur. Pekin’in etrafındaki bu bölge, önemini arttırır arttırmaz ana nehrin kuzey kısmına
“imparator kanalı’’ denilen bir kanalla bağlanmıştır.

Kuzey Çin’de Tientsin ve Tsing-tao (Ch’ing-tao; Shantung yarımadasının güney

kıyısında)dan başka güvenli hemen hemen hiçbir liman yoktur. Bunlar, Çin’in Orta Çağ
tarihinde de önemli bir rol oynamamışlardır; çünkü Doğu Çin Denizi’nin ve bilhassa Sarı
Deniz’in korkunç fırtınalarına güvenilmemiştir. Eskiden Çin’de bütün suyolları nakliyatı
nehirlerde yapılmıştır.

12
 1.1.2. Güney Çin

Güney Çin’in iki büyük can damarı vardır: Kuzeyde Yang-tse Nehri ile güneydeki
Hsi-ho (İnci) Nehri. Her iki nehir ve kolları üzerinde gemiler yukarılara kadar kolayca
seyrüsefer edebilir. Tibet’ten gelen birçok dağ silsilesi doğudan Yang-tse ile Hsi-ho
arasındaki bölgeye uzanır. Güneyin coğrafi yapısının karmaşıklığı halkın kullandığı lehçenin
de farklılaşmasına sebep olmuştur. Bu yüzden de bir vadide oturan halkla başka bir vadide
oturan halk aralarında güçlükle anlaşabilmektedirler.

Yang-tse, Uzun Irmak anlamına gelmekte ve Çin ile Asya’nın en uzun ırmağı
özelliğini taşımaktadır. 6.300 kilometre ile dünyada uzunlukta üçüncü sırada yer almaktadır.
Derinlik olarak da 152-182 m ile dünyanın en derin ırmağı özelliğine sahiptir. Irmak Tibet
sınırındaki buzullarla kaplı dağlardan doğarak Çin’i baştanbaşa geçip Doğu Çin Denizine
dökülür ve kolları ile en verimli bölgeleri kaplar. Yüzyıllar boyunca Çin’in en önemli bir
ticaret ve ulaşım yolu olmuştur. Irmağın ağzında Çin’in en büyük şehri olan Şangay limanı
vardır. Güney Çin’in verimliliğini sağlamakla birlikte Yang-tse Nehri yazın yağan şiddetli
yağmurlar yüzünden taşar; mal ve can kaybına sebep olur.

Yang-tse Nehri’nin kuzeyinde, Qinling Dağları’nın güneyinde en uzak batıda Sih-

ch’uan (Sichuan) Eyaleti vardır. Bu eyaleti çevreleyen dağların yüksek olması, eyaletin
kendisini diğer Çin eyaletlerinden ayırmasına ve bağımsız bir devlet olarak yaşamasını
sağlamıştır. Gıda ve maden bakımından da zengindir. Eyaletin doğu komşusu olan savaş
başkenti Ch’ung-ch’ing (Chongqing) günümüzde doğrudan yönetilen bir belediye idaresine
sahiptir. Doğuda bu eyalete Hupi (Hubei) eyaleti bağlanmaktadır. Eyaletin güney sınırını, göl-
ler bölgesinden geçen Yang-tse teşkil etmektedir. Bu göller, Yang-tse’nın ilkbaharda
Tibet’ten getirdiği suların biriktiği bir nevi su ambarıdır. Bu yüzden bu memleket çok
verimlidir; aynı zamanda küçük kanallar ve nehirler şeklinde birçok ulaştırma yolları vücuda
getirmektedir. Han Nehri’nin Yang-tse’ye döküldüğü yerde Han-k’ou, Han-yang ve Wu-
ch’ang adlarında üç şehir bulunuyordu; günümüzde bu şehirler birleşerek Wu-han şehrini
oluşturmuşlardır. Bu şehirler ulaşım açısından gayet elverişli bir yerde bulunduklarından
büyük üretim merkezleri olmuşlar ve bu sayede Çin tarihi boyunca, birçok defalar bu
bölgelere hükmeden devletlere başkentlik yapmışlardır. Bugün Hubei Eyaleti’nde yer alan
Wu-han, İç Çin’in en büyük sanayi şehri olma özelliğini taşımaktadır.

Anhui ve sahilde yer alan Kiangsu (Jiangsu) eyaletleri Yang-tse’nın sularıyla beslenen
göller ve küçük nehirlere sahiptirler. Bu bölge pirinç ziraatının başlıca iki merkezinden
biridir. Güney Çin’de pirinç millî gıdadır, Kuzey Çin’de ise daha ziyade buğday ve darı ekilir.
Pirinç ise ancak yüksek halk tabakasının yediği bir yiyecek olarak görülmektedir.

Yang-tse’nin ağzında küçük bir şehir olarak yer alan Şangay, Avrupalıların özellikle
de İngilizlerin 19. yüzyıldaki yoğun yerleşimleri üzerine Çin’in en büyük ve en modern şehri
olmuştur. Eskiden, deniz aşırı ticaret bir rol oynamadan önce daha içerilerde bulunan Su-chou
(T’ai-hu-Gölü kenarında bulunur), Yang-chou ve Nanking (güney başkenti) şehirleri daha çok
önemli idiler. Bu şehirler Kuzey ile Güney Çin arasındaki iç ticaretin başlıca büyük ticaret
limanları olmuşlardır. Büyük pirinç nakliyatı, ipekliler ve güneyin bütün mahsulleri bu üç
13
şehirden geçmiştir. Su-chou, Çin’in en güzel şehirlerinden biridir ve “Doğunun Venedik’i”
sayılmaktadır; çünkü içinden birçok kanallar geçmektedir. Marco Polo bu şehri eserinde kesin
olarak tasvir etmiştir. Nanking çeşitli zamanlar boyunca Çin’e başkentlik yapmıştır.

Yang-tse’nin güneyinde yer alan eyaletler ise tamamen dağlıktır ve güç aşılabilen
geçitleri vardır. Başlıca ulaşım yollarından uzak bulunduklarından Çin’in geri kalmış
eyaletleridirler; aynı zamanda yerlilerin en uzun zaman kaldıkları ve kısmen bugüne kadar
tutunabildikleri bir bölgedir. Yine en uzak batıda, Doğu Himalaya’dan güneye doğru kıvrılan
ve dağların engeller teşkil ettikleri dağ zincirinin ortasında yer alan Yünnan Eyaleti
bulunmaktadır. Bu eyaletin başkenti 2000 metre yükseklikteki bir yaylanın üzerinde ve bir
gölün kenarında bulunan K’un-ming (eski ismiyle Yün-nan-fu) şehridir. Eyalet bilhassa
wolfram (tungsten), kalay, altın, bakır ve gümüş cevherleri bakımından zengindir. Hunan
Eyaleti’nin içinden geçen Huang Nehri çok önemli bir ulaşım yoludur. Yine doğuda, büyük
bir göl ve birçok nehirleriyle Kiangsi (Jiangxi) Eyaleti bulunmaktadır. Bu yüzden bu bölge
zaman zaman güney sahili ile kuzey arasındaki ticaret için bir geçit teşkil etmiştir.

1500 yılından itibaren Avrupa ile temaslar başladığında Batılı tüccarların yerleştikleri
2-3 büyük şehir dışında, sahil bölgelerinin halkı fakir kalmıştır. Hangchou koyunda başkenti
Hang-chou (Hangzhu) olan Chekiang (Zhejiang) Eyaleti bulunmaktadır. Günümüzde başkent
Pekin nasıl büyük bir ovanın kuzey köşesinde bulunuyorsa, Hang-chou da güney köşesinde
bulunmaktadır; burası sadece büyük bir ticaret merkezi değil, aynı zamanda büyük pirinç
istihsal eden bölgenin de merkezidir. Bunun güneyinde başkenti ve limanı Fu-chou (Fuzhou)
ve Orta Çağ’larda meşhur limanları Ch’üan-chou (Arap kaynaklarında Zayton denir) ve
Amoy olan Fukien (Fujian) Eyaleti bulunmaktadır. Chekiang ve Fukien’in, tarih bakımından,
kaderi çoğunlukla aynı olmuştur. Başkente karşı uzun zaman bağımsızlığını müdafaa edebilen
küçük devletlerin mevcudiyetleri pek nadir değildir. Bilhassa Fukien çok dağlıktır ve karadan
çok güç zapt edilebilir.

Güney Çin’in bir diğer önemli nehri olan Hsi-ho (İnci Nehir)’nun nehir bölgesinde iki
eyalet bulunmaktadır. Biri kaynak bölgesinde Kuang-hsi (Guangxi Zhuang), diğeri de nehrin
ağız bölgesindeki Kuang-tung (Guangdong)’dur. Nehrin hemen ağzında Kwang-chou
(Kanton) bulunmaktadır; bu şehir aynı zamanda Orta Çağ’ların başlangıcından beri Çin’in en
önemli ticaret şehirlerinden biri olmuş ve Kuang-tung Eyaleti’ne de başkentlik yapmıştır.
Nehrin denize döküldüğü yerde, koyun iki tarafında, karşı karşıya bir zamanlar iki Avrupa
sömürgesi olan günümüzde ise özel idari bölge olan Hongkong ve Makao bulunmaktadır; her
iki şehir de, Avrupalıların iskân etmeleriyle meydana gelmişler, ancak tarihî açıdan bir rol
oynamamışlardır. Kanton, Hsi-ho’nun ağzında bulunduğundan, nehir bölgesinde gerçekleşen
bütün üretimin sevk edildiği büyük ticaret limanı olmasını sağlamıştır. Kanton ayrıca
yabancıların Hindistan’da yahut Batı Asya’da ilk ulaştıkları ve mallarını boşalttıkları,
karşılığında da Çin mallarını ve bilhassa ipeklileri yükledikleri bir Çin limanı olma özelliğini
kazanmıştır. Avrupalılar sayesinde önem kazanan bir diğer liman ise Fukien Eyaletinin
sınırına yakın Swatow limanıdır.

14
 Çin’in en güney eyaleti olan Kuang-hsi, doğrudan doğruya nehirle sınırlanan kara
parçası hariç, az gelişmiştir. Burada özellikle kıymetli odunlar (Teak-tahtası ve başkaları)
üretilmektedir. Eyaletin uzak kısımlarında bugün bile hâlâ pek çok Çinli olmayan insanlar
yaşamaktadırlar.

Sahilin tam karşısında Çinliler, yerliler ve çok erken zamanlarda göç etmiş
Müslümanlar ile meskûn, odun üretim bölgesi olan büyük Hainan Adası bulunmaktadır. En
son yıllar müstesna, tarihî bakımdan hiçbir rol oynamamıştır. Daha doğuda bulunan ve
“Tayvan” olarak bilinen Formoza Adası, Japonlar tarafından gasp edilinceye kadar, uzun
zaman, Çinlilere aitti. Daha kuzeyde ise Liu-ch’iu Adaları (modern Japonca telaffuzu:
Okinawa) vardır. Bütün bu adalar, ancak yeniçağlarda yabancı düşmanlarla girişilen
çatışmalar sonucunda önem kazanmışlar, Çin tarihinde önemli bir rol oynamamışlardır.

1.2. Eski Çağ Tarihi

Çin’in tarih öncesi dönemini 1) Taş Devri; 2) Cilalı Taş Devri şeklinde ikiye
ayırabiliriz.

Doğu Asya’da ilk insan buluntuları, Pekin’in güneyindeki mağaralarda bulunan

Sinanthropos Pekinensis, yani Pekin Adamı’na aittir. Pekin Adamı’nın bir insan olduğu
fakat tip itibariyle bugünkü insandan çok farklı olduğu düşünülmektedir. Bu tipin Cava’da
bulunan Pithekan-thropos ile yakın akraba olan insan ırkının ayrı bir kolunu teşkil ettiği kabul
edilmektedir. Bu insandan sonraki insan ırklarının nasıl meydana geldiği bugün bile henüz
aydınlanamamıştır. Ancak antropologlar Pekin Adamı’nın özellikle Moğol ırklarında görülen
bazı hususiyetleri taşıdığını iddia etmektedirler. Pekin Adamı’nın gayet basit aletler kullanan,
ateş yakabilen avcı olduğu tahmin edilmektedir. Pekin Adamı soyunun orada ne kadar zaman
yaşadığı henüz belli değildir, ilk izleri MÖ 1 milyon yılına kadar gitmektedir; en parlak devri
de MÖ 500.000 yılıdır.

1.2.1. İlk Taş Devri

Bugün çorak bir bozkır özelliğine bürünen Ordos Bölgesi eskiden insanların
yaşamalarına elverişli küçük nehirler ve göllerle dolu idi. Burada pek çok hayvan, özellikle de
filler, su aygırları, zamanla kaybolmuş geyik ve sığır cinsleri ile tapirler yaşamakta idiler.
Yaklaşık MÖ 50.000 yıllarında bu göllerin kenarlarında bir insan ırktan, birçok taş ve pek az
kemikli aletler zamanımıza kadar ulaşmıştır. Bu aletler, tip itibariyle, Kabataş devrine ait olan
Avrupa’daki Mousterien tipi, biraz da Aurignacien veya Magdelenien tipi ile mukayese
edilmişlerdir. Ancak bu aletler, Avrupa’da bulunanlarla tamamen aynı özelliklere sahip
olmayıp kendilerine has bir karaktere sahiptirler. Günümüze kadar bu döneme ait tam bir
kemik bakiyesi bulunmadığı için bu kültürü taşıyan insanların nasıl göründükleri tespit
edilememiştir. Rüzgârın lösü süpürmesi taş aletlerin hepsinin toprağın yüzüne çıkarak
bulunmalarını sağlamıştır. Bu Taş Devri Kültürü galiba uzun süre devam etmiş ve yalnız
Kuzey Çin’de değil Moğolistan ve Mançurya’ya da yayılmıştır. Taş devrinin her yerde aynı
zamanda son bulduğu da kabul edilmektedir.

15
 Arkeolojik verilere göre, Mançurya’da ve Doğu Moğolistan’da henüz taş aletlerin
bulunduğu sırada Batı Moğolistan ve Kuzey Çin’de maden biliniyor ve kullanılıyordu. Ancak
yine de günümüze kadar Batı ve Güney Çin’de Kabataş Devrine ait aletlerin bulunmamış
olması da önemlidir. Herhâlde bu bölgelerde taş kültürü yerine tahta veya daha doğrusu
bugün bile Hindiçin’in iptidai kabilelerinde bulunan bambu kültürünün mevcut olduğunu
kabul etmek gerekir. Orada bütün aletler bambudan yapılmıştır ve bunları bugüne kadar
muhafaza etmek tabii mümkün olmamıştır.

Aşağı-yukarı MÖ 25.000’de Kuzey Çin’de Pekin’in güneyindeki mağaralarda yeni bir

insan ırkına ait kemikler bulunmuştur ve bunların bugün Kuzey Japonya’da oturan ve Moğol
olmayan Ainulara ait olabilecekleri düşünülmektedir. Bu insanların aletleri teknik bakımdan
daha gelişmiş olsa da Kabataş Devri’nde yaşamışlardır. Bu halk sonradan tekrar kaybolmuş
ve bakiyeleri Kuzey Kore’de açılmış mezarlarda bulunmuştur. Türkistan’da Moğol olmayan
birçok kabilenin içerisinde bu İlk-Ainuların eridiği kabul edilmektedir.

1.2.2. Cilalı Taş Devri

MÖ 4000’den itibaren arkeolojik bulgulara göre Doğu Asya’nın değişik bölgelerinde

bulunan neolitik aletler arasında hiçbir birlik yoktur. Kendilerine has bir hayat tarzı ortaya
koyan çeşitli kültürler vardır. Bunların arasında Çin’in kuzey batısında hem hayvan besleyen
hem de ziraatle meşgul olan bir kültür dikkati çekmektedir. Bu kültür dört köşeli ve bir tarafı
keskin bir balta kullanmasıyla diğer kültürlerden ayrılmaktadır. Bu kültürü yaşayan halkın
doğusunda güneye kadar uzanan coğrafyada silindir baltalar kullanan başka bir kültüre sahip
insanlar vardı. Bu sırada özellikle güney ve sahil bölgesinde, Kore ve Japonya sahillerine
kadar uzanan kültürde omuz baltaları bulunmakta idi. Bu üç kültürün her biri, ilk önceleri
birbirlerinden bağımsız olmuşlar, ancak daha sonra dört köşe balta yavaş yavaş Batı Çin’den
güneye geçerken omuz baltası kültürü Hindistan’ın doğusuna kadar yayılmıştır. Bu omuz
baltası kültürünü taşıyanlara, dil araştırıcıları, “Austroasiat” adını vermişlerdir. Bunlar
Avustralya halkının esasını teşkil etmişlerdir. Bunların ayrıca Hindistan’ın Munda,
Hindiçin’in Monkhmer kabileleri ile Endonezya ve bilhassa Malezya’da bakiyeleri kalmıştır.
Bu kabilelerin hepsi daha sonra Güney Çin’den göç etmişlerdir. Silindir balta kültürünü
taşıyanlar Malezya’daki Papua kabileleridir; bunlar galiba diğerlerinden çok daha önce Güney
Çin’den ayrılmışlardır. Her iki grup da eski Japon kültürüne çok etki etmiştir. Kuzeybatı
Çin’in dört köşeli balta kültürü de çok yayılmış, güneye gitmiş ve orada Ostronezya kabileleri
(bunlardan Malayenler meydana gelmiştir), balta kültürünü oldukça fazla kullanarak bu
kültürü Japonya’ya götürmüşlerdir. Böylece MÖ 4000 yıllarında bütün Doğu Asya’da ve
Kabataş Devrinde henüz mevcut olduğu zannedilmeyen Japonya’daki çeşitli kültürlerde
büyük bir karışma olmuştur.

1.3. Doğu Asya’nın En Önemli Tarih öncesi Kültürleri

Son yıllarda yapılan etnolojik ve arkeolojik araştırmalar sonucunda tahminen MÖ

2500‘li yıllardan itibaren Doğu-Asya’da yaşayan boy ve milletlere ait bilgilere ulaşılmıştır.

16
Bu bilgilere göre bu coğrafyada o dönemde kendi kendilerine gelişen birçok ayrı yerli
kültürler tespit edilmiştir. Bu kültürler şunlardır:

1.3.1. İlk Tunguz Kültürü

Merkezi bugünkü Hopei, Shandong ve Güney Mançurya eyaletlerinde görülen bu

kuzeydoğu kültürü, bugünkü Tunguzların ataları ile eski Sibirya kabileleri tarafından
meydana getirilmiştir. Bu kültürü ortaya koyan insanların özellikle avcı oldukları ve az da
olsa iptidai bir şekilde ziraatla meşgul oldukları düşünülmektedir. Ayrıca bazı esaslı şekiller
ihtiva eden kaba ve kalın çanak çömlekler de yapmışlardır. Bu şekiller (örneğin; üçayaklı
denilen şekil), sonraki Çin çanak-çömlekçiliğinde uzun zaman muhafaza edilmiştir Bu
kültürün bir diğer en belirgin özelliği de domuz beslemek olmuştur.

1.3.2. İlk Moğol Kültürü (Kuzey Kültürü)

Tunguz kültürünün batısında, bugün bir Çin eyaleti olan Şensi ile İç Moğolistan’daki
Jehol Eyaleti civarında bu kültürün izlerine rastlanmıştır. Bunlar başlangıçta avcı iken daha
sonraları çoban-göçebe kültürüne dâhil olarak özellikle sığır yetiştirmişlerdir. Bu kültürü
yaşayanlar ilk dönem Moğollarıdır. Antropolojik bakımdan Tunguzlar, Moğol ırkına
mensupturlar.

1.3.3. İlk Türk Kültürü (Kuzey-Batı Kültürü)

İlk Tunguz ve Moğol kültürünü meydana getirenlerin batısında bulunan ve kuzeybatı

kültürünü meydana getirenlerin sonraki Türklerin ataları olduklarına şüphe yoktur. Kuzeybatı
kültürü de menşei bakımından bir avcı kültürüdür ve sonradan çoban kültürüne dönüşmüştür.
Ayrıca azımsanmayacak bir ziraat kültürüne de (özellikle buğday ve darı) sahip olmuştur. En
önemli hayvanı ise attır. Çin kaynaklarından öğrendiğimize göre, bu kültürün merkezi bu-
günkü Şensi ve Kansu Eyaletleri’dir ve bu kültürü yaşatanlar, özellikle yüksek düzlük
yerlerde oturmuşlardır. Bu kültürü oluşturan Türklerin ataları MÖ 3. bin yılın ortalarında bu
bölgede yaşamışlardır. Ancak buradan Türklerin ilk vatanlarının Çin eyaletleri olan Şensi ve
Kansu olduğu iddiasına gidilmemelidir. Buraları ancak ilk Türklere ait bölgenin yalnız bir
parçası olabilirler. Maalesef bu döneme ait Çin kaynakları, Türk bölgesinin merkezini kesin
olarak tespit etmeye imkân vermemektedirler.

1.3.4. İlk Tibet Kültürü

Batıda, bugünkü Sichuan Eyaleti ile Kansu ve Şensi Eyaletleri’nin bütün dağınık
bölgelerinde yine ayrı bir kültür olarak günümüzdeki Tibet kabilelerinin ataları yaşamışlardır.
Tibetliler özellikle koyun beslemişler ve koyunları için dağlık yerleri tercih etmişlerdir.

1.3.5. Liao Kültürü (Güney Kültürü)

Güneyde yaşanan kültürler arasında ilk sırada Liao Kültürü gelmektedir. Bu kültürü
yaşatanlar yukarıda bahsettiğimiz Austroasiatlar’dır. Bunlar, hiçbir zaman yüksek bir kültür
17
ortaya koyamamışlar, iptidai avcılıktan çıkamamışlardır. Bunların daha doğusundaki Yao
Kültürü’nde de erken dönem Austronez kültürü yaşanmıştır. Bu kültürü yaşatanlar dağlarda
yaşamışlar ve kısmen toplayıcı ve avcı, kısmen de gayet basit ziraatle uğraşmışlardır. Bu iki
kültür de daha sonraları güneyin son büyük kültürü olan Tai kültürü ile karışmışlardır.

1.3.6. Tai Kültürü (Güney Kültürü)

Tai Kültürünün esası ziraat kültürüne dayanmaktadır. Ancak ziraat, çok iptidai bir
şekil olan yakma suretiyle yapılmıştır. Bu çeşit ziraatte dağların yamaçlarındaki ağaçlarla
çalılar yakılır ve elde edilen küle çeşitli bitkiler bilhassa da kökünde yumru bulunanlar
ekilmiştir. Bu yüzdendir ki halkı çok sulak vadilerde yaşamış ve pirinç ekmiştir. Pirinç
böylece büyük bir ihtimalle Güney Çin’den Hindistan’a, oradan da Batı ve Güney Asya’ya
gitmiştir. Bu kültürü meydana getirenler bugünkü Siyamlıların (Taylandlılar) büyük bir kısmı
ile yine günümüzdeki Çinlilerin en önemli atalarıdırlar. Yao ile Tai kültürlerinin
karışmasından güney-doğu Çin’de Yüeh kültürü meydana gelmiştir ve bu kültür ikinci bir ilk-
Austronez kültürünü oluşturmuştur. Bu kültür yüksek bir gemici kültürüdür. Yüenlerin
gemicileri sadece Güney Çin ile Hindiçin’in bütün sahillerinde değil, Japonya ve Kore
(Kora)de de sömürge kurmuşlardır. Diğer taraftan Hindiçin’e göç eden Yüenler zamanla
Hollanda Adaları’na yerleşerek Malayenler’i meydana getirmişlerdir. Yine bu kültür sonraları
Endonezya’nın büyük bir kısmına yayılarak yukarıda bahsettiğimiz dört köşeli balta kültürü
tipine örnek olmuştur.

Özetle söyleyebiliriz ki MÖ 3. bin yıllarında bugünkü Çin’in kuzeyinde birçok kültür

yaşamış ve bunların genel özellikleri hayvan beslemek olmuştur. Bunların arasından özellikle
Türkler hepsinden kuvvetli olmuş ve daha sonraki gelişmelerde çok önemli roller
oynamışlardır.

Güneyde ise daha ziyade zirai kültürler yaşamışlar ve bunların arasından Tai kültürü
en kuvvetlisi olmuştur. Bu kültürde tıpkı Türk kültürü gibi ilerideki gelişmelerde çok önemli
roller üstlenmiştir.

Yukarıda verdiğimiz hem kuzey hem de güneyde yaşatılan kültürler birbirleriyle iç içe
girmişlerdir. Arkeolojik verilere göre bu iç içe girme MÖ 2000’de haklarında daha fazla
bilgilere sahip olduğumuz birkaç yeni kültürün meydana gelmesine de sebep olmuştur ki bu
kültürlerin en önemlileri batıda Yang-shao kültürü ile doğuda Lung-shan kültürüdür.

Yang-shao kültürü genellikle dağlık bölgelerde özellikle de Kuzeybatı Çin, İç

Moğolistan, Mançurya (Orta-kuzey Çin) ile Çin’in en batısında yani Türkistan’da yaklaşık
MÖ 2000’de görülmüştür. Bu kültürün bulunduğu bölgelerde önce Tibet, daha sonraları Türk
ve Tai kültürü unsurları birbirleriyle karışmışlardır. Bu kültürün en önemli özelliği çok güzel
çanak-çömlek yapmasıdır. Bu çanak-çömlekler kırmızı, beyaz ve siyah renklere boyanmışlar
ve bazen de üzerlerine hayali resimler çizilmiştir.

Lung-shan kültürü ise yine MÖ 2000-1600’lerde Huang-ho’nun deltasına yerleşen Tai,

Yao ve Tunguzlar tarafından ortaya konulmuştur. Bu kültür bulunduğu yerin adı ile anılmıştır.
18
Bu kültür ziraatçi bir kültürdür ve iskân bakımından eski Anadolu yerlilerine benzemektedir.
Höyükler üzerine otururlar ve çamur ile kerpiçten ev yaparlardı. Köylerinin etrafını duvarlarla
düşmanları olan Yao ve Türk–Moğol kavimlerinden korumak için çevirirlerdi. Özelikle
Türkler ve Moğollar ile girişilen hem düşmanca hem de dostça ilişkiler zamanla yeni bir
kültürün ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Shang adını alan bu kültür, Doğu Asya’da MÖ
1500 ile 1050 yılları arasında yaşayan ilk yüksek kültür olma özelliğini taşımaktadır. Nitekim
bu kültür Doğu Asya’da ilk devleti kurmuştur ve bu devleti kuranların Türkler oldukları
düşünülmektedir.

1.4. Şansi’de Tarih öncesi Dönemde Kurulan İlk Küçük Devletler

Yang-shao ve Lung-Shan kültürleri dışında, özellikle kültürlerin temas ettikleri Şansi

ve Doğu Honan’da bulunan ve sonraki Çin rivayetlerinde aktarılan küçük kültürler de mevcut
idi. Yarı efsanevi birer kral olan Yao ve Shun’un her ikisinin de sırasıyla Güney Şansi ve
Doğu Honan’da küçük birer şehir devletine sahip olduğu düşünülmektedir. Bunlar
birbirleriyle savaşmışlar ve büyük bir ihtimalle Yao ortadan kaldırılmıştır.

Bunun dışında Çin kaynaklarında adı geçen devletlerden biri, Hsia sülalesi tarafından
Güney Şansi’de kurulduğu tahmin edilen devlettir. Hsia sülalesi muhtemelen iktidarda MÖ
1800-1500 yılları arasında kalmıştır. Bu kültürde yeni bir kültür unsuru olan ilk tunç
görülmüştür. Hsia sülalesinin kurulmasının sebebinin tunç’un ithali olduğu da ileri
sürülmektedir.

Çin’de ise tunç’un izlerine ilk önce Yang-shao kültürünün orta tabakalarında, yani
yaklaşık MÖ 1800 yıllarında rastlanmakta ve MÖ 1400’de çok fazla yayıldığı görülmektedir.
En eski silahların şekilleri Sibirya’daki silahların şekillerine benzediklerinden mitolojik ve
arkeolojik bazı delillerin hepsi tuncun Çin’e kuzeyden geldiğini ve Çin’de teşekkül
etmediğini göstermektedirler. Bronz, Türk boyları vasıtasıyla (veya Türk efsanelerinde geçtiği
gibi münferit madenci kabileler tarafından) Doğu Asya’ya getirilmiştir. Orada ilk zamanlara
ait silahların şekilleri muhafaza edilmiştir. Fakat MÖ 1450 yıllarında görülen bronz kaplar,
Asya’nın başka yerlerinde yapılanlardan tamamen farklıdırlar; bunlarda güney (galiba Tai
kültürü) tezyinatı görülmektedir ki bu tezyinat tahta kaplar ile kabaktan yapılan kaplar üzerine
yapılmışlardır. Daha sonra bronza tatbik edilmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere bronz
dökme sanatı ilk önce Türk boyları tarafından ithal edildiği Kuzey Çin’den, kendilerine has
bir bronz sanayisinin teşekkül ettiği Doğu ve Güney Çin’e yayılmıştır. Zaten Kuzey Çin’de az
bakır ve kalayın olması ve Güney Çin’de bunlardan bol miktarda bulunup kolay elde edilmesi
çok erken zamanlarda güneyden kuzeye tunç götürülmesine sebep olmuştur.

19
 Uygulamalar

1) Çin’de tarihî süreç içinde öne çıkan yerleşimleri buna yol açan coğrafi ve beşerî
unsurlara dayanarak belirtiniz.

20
 Uygulama Soruları

1) Çin’in tarihî gelişiminde Kuzey Çin ve Güney Çin’de coğrafya nasıl bir rol
oynamıştır?

2) Çin’in tarihî gelişiminde Kuzey Çin ve Güney Çin’de ortaya çıkan etnik kavimler,
kültürleri ve bu kültürlerin en belirgin özellikleri nelerdir?

21
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bugün coğrafi olarak dünyanın üçüncü en geniş topraklarına sahip olan Çin’in toprak
genişliği tarih boyunca çok değişmiştir. Bu devlet bazen bütün Türkistan ve Moğolistan’ı
ihtiva etmiş bazen de Sarı Irmak bölgesinde küçük bir devlet olarak kalmıştır. Günümüzde
dünyanın yüzölçümü açısından üçüncü, 1.339.724.852 (2011 sayımına göre) nüfusu ile de en
kalabalık ülkesidir. Çin Halk Cumhuriyeti tarafından yönetilen Çin, 22 eyalet, 5 özerk bölge,
4 belediye ve 2 özel idari bölgeden oluşmaktadır.
Tarihî süreçte Çin coğrafi olarak Kuzey ve Güney Çin veya (Dış ve İç Çin) olarak
ikiye ayrılmıştır. Kuzey Çin, Türklerin anavatanlarının coğrafyasının devamlılığını gösteren,
Türklerin eski yurtlarından biri olması açısından Türk tarihi için büyük önem arz etmektedir.
Kuzey ve Güney Çin arasındaki coğrafi sınır Türkistan’daki büyük K’un-lun Dağları’nın
doğudaki devamı olan Qinling (Ch’in-ling-shan) Dağları ve Huai Nehri ile belirlenir. Kuzey
Çin’de tarımı mümkün kılabilen, ancak yol yapımını zorlaştıran bir tür ince toprak olan kalın
bir “lös’’ tabakasıyla örtülü olmasıdır. Kuzey Çin’de kara iklimi hüküm sürmektedir. Kışları
genelde güneşli ve oldukça soğuk, yazları rüzgârlı ve sıcaktır. Ülkenin içlerine doğru
yağmurlar azalır ve bu bölgelerde sık sık kuraklık yaşanır. Kuzeyin başlıca nehri Huang-ho
(Altın Nehir veya Sarı Irmak)dur. Kuzey Çin’in diğer önemli coğrafi unsurları Batı
Dağları, Sarı Irmak’ın kolları olan Wei ve Fen Nehirleri’dir. Kuzey Çin’de Hunların
yaşadıkları yurtlarından olan Şansi, Kansu ve kuzeyinde Ordos Bölgesi bulunan Şensi
Eyaletleri tarihî açıdan önemli yerlerdir. Yine Kuzey Çin’de uzun yıllar Çin’e başkentlik
etmiş Lo-yang (Ho-nan-fu), Ch’ang-an (Hsi-an-fu), Pekin gibi önemli merkezler yer
almaktadır. Kuzey Çin’de buğday ve darı ekilir.
Güney Çin’in iki büyük can damarı vardır: Kuzeyde Yang-tse Nehri ile güneydeki
Hsi-ho (İnci) Nehri. Güneyin coğrafi yapısının karmaşıklığı halkın kullandığı lehçenin de
farklılaşmasına sebep olmuştur. Çin ile Asya’nın en uzun ırmağı özelliğini taşıyan Yang-tse,
yüzyıllar boyunca Çin’in en önemli bir ticaret ve ulaşım yolu olmuştur. Güney Çin’de
önceleri Çin tarihinde başkentlik etmiş önemli merkezler; Han Nehri’nin Yang-tse’ye
döküldüğü yerde bulunan Han-k’ou, Han-yang ve Wu-ch’ang adlarında üç şehir
(günümüzde İç Çin’in en büyük sanayi şehri olan Wu-han şehrini oluştururlar) ve güney
başkenti olarak tanınan Nanking (Nankin)’dir. Çin’de denizaşırı ticaretin ve Avrupalıların
yerleşmelerinin başlamasıyla Şangay, Kwang-chou (Kanton) gibi liman şehirleri önem
kazanmıştır. Güney Çin’de pirinç millî gıdadır. En önemli pirinç merkezleri Anhui ve
Kiangsu (Jiangsu) Eyaletleri’dir. Önceleri Çin’e bağlı olan adalar (özellikle Tayvan olarak
bilinen Formoza Adası) ve Hong Kong, Makao gibi liman şehirleri XX. yüzyılda Japonya
ve Avrupa ile yapılan savaşlarda önemli rol oynamıştır. Çin Halk Cumhuriyeti, hâlen Çin
Cumhuriyeti tarafından yönetilen Tayvan’ı 23. Eyaleti olarak görmektedir.
Çin’in tarih öncesi dönemi Taş Devri ve Cilalı Taş Devri olarak ikiye ayrılır. Doğu
Asya’da ilk insan buluntuları, Pekin’in güneyindeki mağaralarda bulunan Pekin Adamı’na
aittir. Bazı Mongoloid özellikler taşıyan Pekin Adamı’nın izleri MÖ 1 milyon yılına kadar
gitmektedir. Taş Devri kültürü, Moğolistan ve Mançurya’ya yayıldığı düşünülen Kuzey Çin
(özellikle Ordos Bölgesi)de MÖ 50.000’e giden Kabataş Devri’ne ait taş ve kemik aletlerle

22
tespit edilmiştir. Arkeolojik verilere göre, Mançurya’da ve Doğu Moğolistan’da henüz taş
aletlerin bulunduğu sırada Batı Moğolistan ve Kuzey Çin’de maden biliniyor ve
kullanılıyordu. Batı ve Güney Çin’de Kabataş Devri’ne ait aletlerin bulunmaması, aletlerin
burada tahta veya bambudan yapılmış ve korunamamış olması sebebiyle açıklanmaktadır.
Cilalı Taş Devri’nde ise Çin’in farklı bölgelerinde dört köşeli balta, silindir balta, omuz
baltası gibi farklı aletler kullanılmaktaydı.
Doğu Asya’nın en önemli tarih öncesi kültürleri; kuzeydoğuda, merkezi bugünkü
Hopei, Shandong ve Güney Mançurya eyaletlerinde görülen İlk Tunguz Kültürü, kuzeyde
Şensi ile İç Moğolistan’daki Jehol Eyaleti civarında görülen İlk Moğol Kültürü,
kuzeybatıda, merkezi bugünkü Şensi ve Kansu Eyaletleri olan İlk Türk Kültürü, batıda
Sichuan Eyaleti ile Kansu ve Şensi Eyaletleri’nin bütün dağınık bölgelerinde yine ayrı bir
kültür olarak görülen İlk Tibet Kültürü ve güneyde yaşayan Liao ve Tai Kültürleri’dir. MÖ
2000’de bu kültürlerin birbirine karışmasıyla en önemlileri batıda Yang-shao Kültürü ile
doğuda Lung-shan Kültürü olmak üzere yeni kültürler meydana gelmiştir. Bu kültürler
dışında, özellikle kültürlerin temas ettikleri Şansi ve Doğu Honan’da bulunan ve sonraki Çin
rivayetlerinde aktarılan küçük kültürler de bulunmaktadır. Yarı efsanevi birer kral olan Yao
ve Shun’un her ikisinin de sırasıyla Güney Şansi ve Doğu Honan’da küçük birer şehir
devletine sahip olduğu düşünülmektedir. Bunun dışında Çin kaynaklarında adı geçen
devletlerden biri, Hsia sülalesi (MÖ 1800-1500) muhtemelen tarafından Güney Şansi’de
kurulduğu tahmin edilen devlettir. Çin’de MÖ 1800 yıllarında görülen ve MÖ 1400’de
yaygınlaşan tunç ile bronzun kuzeydeki Türklerden geldiği bilinmektedir.

23
 Bölüm Soruları

1) Shan-tung Eyaletinde bulunan hangi dağlar bizim mukaddes kabul ettiğimiz

dağların adıdır?

a) T’ai- shan

b) Po-teng-li

c) Hoa-yan

d) Shansi

e) Huang-ho

2) Hangisi Yang-tse eyaletinin çoğu zaman Çin’den bağımsız kendini idare

etmesinin sebeplerinden değildir?

a) Etrafındaki dağların yüksekliklerinin fazla olmaması

b) Müdafaasının kolay olması

c) Maden bakımından zengin olması

d) Yeteri kadar yiyecek temin edebilmesi

e) Silah üretebilmesi

3) Yang-tse’de bulunan hangi şehir eskiden beri Avrupalıların ilgisini çektiği için
Çin’in en modern şehri olmuştur?

a) Tibet

b) Pekin

c) Shangai

d) Nanking

e) Yang-chou

4) Çin’in en güneyinde bulunan Kuang-hsi hangisi konusunda önemli bir istihsal

bölgesidir?

a) Maden

b) Tarım

c) Silah
24
 d) Odun

e) Yün

5) Çin’in tarihten önceki dönemleri kaç gruba ayrılır?

a) 4

b) 3

c) 2

d) 5

e) 1

6) Hangisi Doğu Asya’nın prehistorik kültürlerinden biri değildir?

a) İlk Tunguz Kültürü

b) İlk Moğol Kültürü

c) Liao Kültürü

d) İlk Türk Kültürü

e) Tibet Kültürü

7) Başlıca bölgeleri Kansu ve Shensi Eyaletleri olan ve atı en önemli hayvan

olarak gören prehistorik kültür hangisidir?

a) İlk Moğol Kültürü

b) İlk Türk Kültürü

c) İlk Tunguz Kültürü

d) Liao Kültürü

e) İlk Tibet Kültürü

25
 8) Aşağıdaki devletlerden hangisi bugün coğrafi olarak dünyanın üçüncü en geniş
topraklarına sahip olan Çin’in komşularından biri değildir?

a) Japonya

b) Rusya

c) Kazakistan

d) Pakistan

e) Özbekistan

9) Çin 9.571.300 kilometrekarelik yüzölçümü ile yeryüzünün alan bakımından

dünyanın kaçıncı büyük ülkesidir?

a) Birinci

b) Dördüncü

c) Üçüncü

d) İkinci

e) Yedinci

10) Kuzey Çin bölgesindeki küçük dağların üzerleri ile büyük dağların eteklerinde
gördüğümüz “lös’’ nedir?

a) İnce bir toprak yani çamur

b) Kar

c) Killi Toprak

d) Göl

e) Su Birikintisi

Cevaplar

1) a, 2) e, 3) c, 4) e, 5) c, 6) e, 7) b, 8) e, 9) c, 10) a

26
2. ÇİN’DE KURULAN İLK HANEDANLAR (SÜLALELER)

27
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

2.1. Çin’de Kurulan Hanedanlara Genel Bakış

2.2. Shang Sülalesi (MÖ 1450-1050)

2.3. Chou Sülalesi (MÖ 1050-247)

2.4. Ch’in Sülalesi (MÖ 249-207)

28
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Miladdan önceki dönemde Çin’deki yönetim şekli nasıldır?

2) Miladdan önceki dönemde Çin’in yönetici zümreleri ve halkın etnik kimlikleri

nasıldır?

3) Miladdan önceki dönemde Çin’i yöneten hanedanların etnik yapısı yaşam

biçimi ve kültür hayatını nasıl etkilemiştir?

29
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım
Çin hanedanları (sülaleler) Çin’i yöneten hanedanlar
ve birlik ile parçalanma
dönemleri hakkında ilk
bilgileri edinmek
Shang Devleti Çin’in ilk hanedanlığı olan
Shang Devleti’nin kuruluş,
gelişme ve çöküş
dönemleri hakkında genel
bilgi edinmek
Chou Devleti Çin’in ilk Türk kökenli
hanedanlık olan Chou
Devleti’nin kuruluş,
gelişme ve çöküş
dönemleri hakkında genel
bilgi edinmek
Ch’in Devleti Kısa ömürlü olmakla
birlikte Çin’in tümüne tek
başına hâkim olan ilk
sülale olan Ch’in
Devleti’nin kuruluş,
gelişme ve çöküş
dönemleri hakkında genel
bilgi edinmek
Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
2.10. Bölümlerde işlenen
Çin hanedanlarının
karşılaştırılmalı olarak
incelenmesi
2.10. Bölümlerde işlenen
Çin hanedanlarının
karşılaştırılmalı olarak
incelenmesi
2.10. Bölümlerde işlenen
Çin hanedanlarının
karşılaştırılmalı olarak
incelenmesi
2.10. Bölümlerde işlenen
Çin hanedanlarının
karşılaştırılmalı olarak
incelenmesi
30
 Anahtar Kavramlar

 Çin

 Hanedan

 Sülale

 Shang

 Chou

 Ch’in

 Hun

 Wu-wang

 Shih-huang-ti

 T’ouman

31
 Giriş

Bu bölümde öncelikle Çin’de kurulan hanedanlara genel bakış ile bunun alt
bölümünde Çin’de parçalanma ve birlik dönemlerinin hangi hanedan dönemlerine
rastladığından bahsedilmiştir. Ardından içinde Çinli olmayan etnik kavimlerin, özellikle
Türklerin oluşumunda yer aldıkları, hatta kurucu olduğu ilk iki büyük hanedan olan Shang ve
Chou Hanedanları dönemi incelenmiştir.

32
 2.1. Çin’de Kurulan Hanedanlara Genel Bakış

Çin’in uzun tarihi boyunca yirmiden fazla resmî (tarihçiler tarafından meşru sayılan
sülale) ve daha fazla da gayriresmî sülale görmüştür. Bunların arasında “üç devlet”, “onaltı
devlet”, “beş sülale” ve “on devlet” dönemleri yaşanmıştır. İmparatorluk üç birlik çağı, iki de
bölünme çağı yaşamıştır. Bu arada siyasal güçten yoksun bilinmeyen sülalelerin birbirini
izlediği kargaşa dönemleri de son derece önemlidir. Zira bireyler üstünde devlet baskısı
azaldığı için kültür ilerlemelerinin çoğu söz konusu dönemlerde gerçekleşmiştir. Uzun bir
yetkicilik geleneğine (nüfusun belli ilkeler çerçevesinde düzenlenmesi ve ekonominin
denetlenmesi) dayanan “Çin (Ch’in) Krallığı”, Çin’i birleştirmeyi başaran krallıktır ama
imparatorluk düzeninin başlangıcından çok feodal düzenin bitiş noktası olarak
düşünülmelidir. Han’ların yarattıkları siyasi model (memurlar sınıfı, imparator ailesi ve devlet
yüksek görevlileri arasındaki denge) ise, daha sonraki sülaleler için değişmez bir örnek
sayılmıştır. Bununla birlikte, T’ang ve Sung İmparatorluklarının başlıca özellikleri yaygın bir
yönetime dayanan hükümetin, olgunluğu ve karmaşıklığıdır. Bu model öylesine başarılı
olmuştur ki o dönemde Japonya ve Kore tarafından da benimsenmiştir. T’ang sülalesinin sona
ermesi ile Çin’i yalnızca kâğıt üstünde yönetmenin imkânsızlığı ortaya çıkmış, Çinliler
aradıkları çözümü silâhların ve otoritenin gücünü getiren Moğol sülalesinde bulmuşlardır.
Bunu unutmayan Ming ve Qing sülaleleri, bürokrasi kuruluşlarını devlet organlarının sıkı
denetimi altına almışlar ve imparatorun ağırlığını daha fazla duyurmaya başlamışlardır. Son
sülale olan Qing’in çöküşünün tek nedeni ise, yeni bir olgunun ortaya çıkmasıdır: Bu
doğrudan doğruya refahtan kaynaklanan çok hızlı bir nüfus artışının sonucudur (XVIII.
yüzyılın ikinci yarısında ülke nüfusu iki kat artmıştır).

33
 Tablo 1: Han döneminden itibaren Çin’in birlik ve parçalanma dönemlerini gösteren
tablo (Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)

2.2. Shang Sülalesi (MÖ 1450-1050)

Çin tarihinde iktidarın genetik olarak ilk geçtiği hanedan Hsia Sülalesi kabul edilse de
Shang Sülalesi hakkında bilinenler daha sağlam arkeolojik bulgulara dayanmaktadır.
Kronolojik olarak Shang Sülalesi dönemi MÖ 1700’lerde başlatılıp 1122’lerde bitirilse de bu
doğru bir kronoloji olarak kabul edilmez ve doğrusu MÖ 1450-1050 yılları arası olarak kabul
görür. Bu sülale büyük bir kültüre sahip olmuşsa da Çin kültürüne ait bazı önemli unsurları
eksik olduğundan (mesela sonradan Çinlilerde görülen baba egemenliği yerine anne
egemenliği vardı) ona Çin kültüründen önceki kültür adı verilmiştir. Shang Devleti içerisinde
Tunguz tesiri sezilse de esas itibarı ile Tai ve Yao kültürlerinden oluşmuştur.

34
 Hem kendileri hem de selefleri ilk merkezî otoriteyi kurmuşlar ve tunç madenîni
işlemişlerdir. Nitekim tunç MÖ 1400’lere gelindiğinde artık yaygın olarak silah ve süs eşyası
yapımında kullanılmaya başlanmıştır. Shanglar’ın bir diğer önemli özellikleri Çin kültüründe
öteden beri elzem olan ipeği geliştirerek yazıyı icat etmeleri olmuştur. Ancak dayanıksız Hint
kamışına (bambu) yazıldıkları için kayıtlarının nerede ise tamamı kaybolmuştur. Tunç ve
başka madenlere yazılı olanlardan günümüze ulaşanlar vardır. Bunlarda kelimeler,
anlamlarına benzer resimlerle temsil edilmişlerdir.

Shang Devleti’nin merkezi, Kuzeydoğu Honan’da, Shansi Dağı’nın kenarında

bulunuyor ve ovaya doğru yayılıyordu. Şehirlerini muhtemelen Sarı Nehir’in doğu yakasında
kurmuşlardı; topraklar böylece şehir devletlerine bölünmüş ve bir şehirden diğerine geçebilen
bir taht anlayışı ile yönetilmiştir. Bunların kültürleri hem zirai hem de bir şehir kültürü idi.
Şehirler surlarla çevrilmiş ve bu surların ilk örnekleri yaklaşık 10 metre yükseklikte ve 20
metre genişliğinde olmuşlardır. Evler ister sıradan halkın oturduğu evler, ister kral sarayları
olsun, kerpiçten veya sıkıştırılmış topraktan genellikle dört köşeli yapılmıştır. Bu şekil
sonraki Çin evlerinde de görülmüştür. Şehirde tunç aletler bilhassa da kaplar dökülmüştür.
Bronz silâhların şekilleri Sibirya’dakilere benzediği hâlde kapların şekilleri güneydekilere
benzemektedir. Bronz dökme tekniği çok yüksek bir seviyeye ulaşmıştır.

Gündelik için bronz kaplardan ziyade toprak kaplar kullanmışlardır. Bazı fiyat
raporlarında görüldüğü üzere bronz ve tunç birinci bin yılın ortalarında hâlâ çok pahalı
olmuştur. Bir husus vardır ki bunu bilmeden Çin’in tarihî ve kültürel gelişmesi anlaşılamaz:
Bu da Çin’in daima maden sıkıntısı çektiğidir. Bunun için Çin madenî sermaye olarak
biriktirmiş ve böylece fiyatları yükseltmiştir. Fiyatlar yeteri miktarda yükselince, bunları yine
piyasaya arz etmiş ve fiyatların yeniden düşmesini sağlamıştır. Daha sonraları madenî para
mevcut olduğu zaman, bu enflâsyon ve develüasyon olarak karşımıza çıkmıştır. Madenî
paranın hakikî kıymetiyle itibari kıymeti aynı olmuştur. Yani bir sikkede bulunan madenin
kıymeti, itibari kıymeti kadardı. Bunun için de bronz kaplar eritmek suretiyle para yapılmıştır.
Piyasada fazla para bulununca da paranın değeri düşmüştür. Bu sırada paradan madenî kaplar
yapılmıştır. Böylece, yine para azalmış ve kıymeti artmıştır. O zaman da tekrar kaplar
eritilerek para basılmıştır. Çin’de, bütün tarih boyunca, maden kıtlığından ve madenîn az
üretilmesinden dolayı daima maden mevcudu ile maden kıymeti arasında önemli bir
dalgalanma meydana gelmiştir. Bu yüzdendir ki bronz kaplar hiç bir zaman devamlı olarak
kullanılmamıştır. Fakat topraktan yapılan kaplar her zaman var olmuşlardır. Bu de porselenin
erken icat edilmesine sebep olmuştur. Porselen kap, metal kabın hem kalitesine sahip olmuş
hem de daha ucuza mal olmuştur.

Yukarıda ifade ettiğimiz gibi ipek kullanmışlardır. Çin’de ipekböcekçiliğinin icadı çok
eskidir. İpekböcekçiliğinin Güney Çin’den geldiğine şüphe yoktur. Bulunan ipekli kumaş
bakiyeleri, dokumacılık tekniğinde büyük bir gelişme yaşadıklarını göstermektedir. İpekten
başka, kendir gibi nebati lifler de kullanmışlardır. Buna karşılık henüz bilmedikleri için yünlü
kumaşları kullanmamışlardır.

35
 Shang Hanedanlığı döneminde insanların çoğu çiftçilikle uğraşmışlar, pirinç, buğday,
darı ve başka sebzeler ekerek büyükbaş hayvan ile domuz ve köpek beslemişlerdir. Atlarını
ise kuzeydeki atlı-göçebe kabilelerden temin etmişlerdir. Hükümdarlar, çiftçilerin işledikleri
topraklar üzerinde hak sahibi olmuşlar ve bunu, hububat vergisi, savaş hizmeti veya zorla
çalıştırma gibi yükümlülükler gibi gösterip almışlardır. Şu da bir gerçektir ki Neolitik
dönemlerden itibaren Çinli yönetici sınıflar, sur, set veya kanal gibi kamusal yapıların
inşasında çok yoğun olarak insan emeği kullanmışlar ve insanların bu sırada çektikleri eziyeti
görmezden gelmişlerdir.

Devletin başında “ti” denilen bir imparator bulunmuştur. Ancak bu fiilen güçlü bir
hükümdar olmaktan ziyade başpapaz olarak görülmüş ve ülkenin uzak bölgelerinde,
imparator sadece dinî bir şef olarak tanıyan beyler bulunmuştur. Devlet zaten çok küçüktü ve
bugünkü Hopei Eyaletinin güney kısmı, Orta ve Doğu Honan, Doğu Shensi ve Batı Shan-
tun’un sınırları içerisinnde bulunuyordu.

Shang Devleti çok tanrılı bir din anlayışına sahip olmuştur ve bu tanrıların çoğu
bereket tanrıları olup bunlara çok miktarda insan kurban edilmiştir ki kurban edilenlerin çoğu
da Tibet menşeinden gelen savaş esirleridir. Ancak Shang döneminin sonuna doğru bu
kültürde çok enteresan gelişmeler olmuş ve dine astral bir kült nüfuz etmiştir ki bu tesir
kuzeyden göçebe kültüre sahip olan Türklerden veya Moğollardan gelmiştir. Bundan sonra
daha fazla at beslemeye ve bununla birlikte savaş arabası da kullanmaya başlamışlardır. Savaş
arabası Türkler tarafından icat edilmiştir. Bu arabaların sahipleri Shang döneminde kısa
sürede imtiyazlı kişiler olmuşlar ve devletin şeklini derebeyliğe dönüştürmüştür. Shang
devletinde Türk tesirinin gittikçe artması içeride birçok isyanın çıkmasına sebep olmuş ve
nihayetinde bu isyanlardan biri MÖ 1050’de sülaleyi yıkmıştır.

2.3. Chou Sülalesi (MÖ 1050-247)

MÖ 1050’de başlayıp MÖ 247’de sona eren Choular (bazı kaynaklara göre de MÖ

1122-257 arası), Shang Sülalesi zamanında batıda küçük bir devlet kurarak önce Orta
Shensi’ye, daha sonrada Doğu Shensi’ye ilerlemek zorunda kalmışlardır. Bugünkü
bilgilerimize göre Choular, aslen bir Türk kabilesiydiler; küçük olan devletleri, özellikle
Türkler ile Tibetliler’den oluşuyordu. Kültürleri, yukarıda bahsedilen Yang-shao (boyalı
çanak çömlek) kültürüne çok yakındı ve zamanla daha da gelişmiştir. Bunların bronz silahları
ile bilhassa savaş arabaları vardı. Doğu Shensi’ye çekilmelerinin sebebi büyük bir ihtimalle
yine Türklere mensup başka boyların baskıları ile olmuştur. Böylece Shang kültürüyle bir
münasebet kurmuşlar ve onların kuvvetli etkileri altında kalmışlardır. Shanglar’ın hükümdar
ailesi ile Choular’ın hükümdar ailesi arasında evlenmeler gerçekleşmiş ve böylece Chou kül-
türü esas karakterini kaybederek, gittikçe Shang kültürüne benzemeye başlamıştır. Choulara
zamanla özel yetkiler verilmiş ve yönetim bir derebeylik şekline dönüşmüşse de yine de
Shang Devleti’ne bağlı kalmıştır. Bu şekilde Chou Devleti’nin kuvveti gittikçe artarken Shang
Devleti, derebeylerinin itaatsizlikleri yüzünden kuvvetini kaybetmeye başlamıştır. MÖ
1050’de Chou hükümdarı (muharip kral Wu-wang) doğuya karşı ayaklanmış, Orta Honan’a
kadar ilerleyerek Sarı Irmak’ı geçmiştir. Burada Shang ordusunu mağlup ederek imha etmiş

36
ve son Shang hükümdarını yakalayarak öldürmüştür. Böylece Chou Sülalesi kurulmuş ve asıl
Çin tarihi de başlamıştır. Wu-wang’ın komuta ettiği ordu, tıpkı sonraki bozkır orduları gibi
birçok münferit kabilelerden oluşmuştur. Bu kabilelerin birçoğu Tibet kabileleri idi. Böylece
Shang kültürünün içine, kuvvetli Türk unsurlarıyla birlikte, Tibet kültürü de girmiştir. Yeni
devlet ancak bundan sonra kendisine binlerce yıl devam etme kabiliyetini veren kuvveti
kazanmıştır. Chou hükümdarlarının ailelerine mensup olanlara ve müttefik kabilelerin
reislerine beylikler dağıtılmıştır. Yeterli derecede kuvvetleri olmadığı için tâbiyet altına
alınamayanlar ile zamanında tâbiyet altına girmiş olan kabile reislerine de derebeylikler
verilmiştir. Bu şekilde oldukça büyük bir devlet meydana getirilmiştir. Birleşmiş kabilelerin
reislerinin memnun etmek icap ettiğinden derebeylikler dağıtılmıştır. Ayrıca yolların
birbirlerine bağlanmada yeterli derecede müsait olmamaları ülkeyi başka şekilde idare
etmenin imkânsızlığına götürmüştür. Kuzey Çin’de, lös bulunan yerlerde, iyi yollar yapmak
çok zor olduğundan yeni kullanılmaya başlanan savaş arabaları için ulaşım yollarının
olmaması büyük bir mesele olmuştur. Nitekim bugün hâlâ Güney Çin’de bulunan küçük
patikalar göç yollarını birbirlerine bağlamaktadırlar.

Chou Devleti’nin bugünkü Hsi-an-fu’ya yakın, Shensi’de bir merkezî kuvveti

bulunuyordu; başlarında eski boy beyleri bulunan ekseriya küçük veya büyük garnizonlardan
oluşan sayısız (binden fazla) büyük ve küçük derebeylikleri vardı. Yönetimin derebeylik
şeklinde olmasının sebebi, istilacıların yabancı olmaları ile ülkenin çeşitli kısımlarında
bulunan garnizonların eski kabile reislerinin idaresi altında bulunması olmuştur. Fakat bu
garnizonların etrafında yine eski ahali otururken, kuzeyde eski Shang ahalisi ile daha doğu ve
güneyde ise daha başka halklar ile kültürler yaşamışlardır. Bu garnizonların büyük bir kısmı
dört köşeli ve etrafı duvarla çevrilmişti. İstilacıların garnizonlarında bir asilzade tabakası
teşekkül ettirilmiştir. Bu tabaka, garnizonlarının etrafında oturan yerlilerden tamamen ayrı
yaşamış ve bunlar halka ‘’kara saçlılar’’ kendilerine de “yüz aile’’ demişlerdir.

İstilacılar, saf bir gök dini olan ve içinde en mühimi güneş ve yıldız kültü bulunan
kendi dinlerini de beraberlerinde getirmişlerdi; bu din, Türk boylarının dinlerine çok yakındı,
daha doğrusu ondan kaynaklanmıştı. Eskiden çoban olan bu istilacılar, ziraatla meşgul olan
Shang’lardan savaş esirlerini daha iyi kullanmasını bildiklerinden, insan kurban etme âdetini
ortadan kaldırmışlardır. Choular’ın da ekonomileri ziraate dayandığından köleleri yeteri kadar
iyi değerlendirememişler ve onları asilzadelerin işlerini gördürmek için hem uşak olarak
evlerde hem de büyük çiftliklerde çift sürdürmek için kullanmışlardır. Çünkü Choular yeni bir
saban icat etmişlerdir.

Choular’da iki ahlâk sistemi görülmüştür. Biri, asilzadelerden müteşekkil yüksek

tabaka için diğeri de avam tabakası yani halk için. Aynı şekilde, iki din ve iki aile sistemi
kullanılmıştır.

Chou döneminin başlangıcında en önemli reform, imparator Wu-wang’un kardeşi

“Chou dükü’’ Chou-kung tarafından yapılmıştır. Wu-wang’ın ölümünden sonra henüz çocuk
olan oğluna naiplik eden Chou-kung, gereken reformları yapmak suretiyle, kendisinin Chou
devrinin başlarındaki en büyük şahsiyet olarak tanınmasını sağlamıştır. Fakat Shang

37
sülalesinin asilzade tabakası, bu sırada henüz tamamıyla bertaraf edilmediklerinden büyük bir
isyân çıkarmaya çalışmışlardır. Choular bu isyanı bastırarak Shanglar’ın eski hükümet
merkezlerinde yaşayan ahalinin büyük bir kısmını Lo-yang adındaki şehre sürmüşlerdir.
Orada onları ayrı ayrı yerleştirmişlerdir ki MS 5. yüzyılda bile burada Shanglar’ın
bakiyelerine tesadüf edilmiştir.

Choular’ın hükümet merkezleri, yukarıda da söylediğimiz gibi Hsi-an-fu civarı

olmuştur. Bu merkez bir çift şehir görünümündedir: Bir şehirde, imparatorla Choular’ın
yüksek tabakası yaşamışlar; diğer şehirde de tâbiyet altına alınmış olan halklar oturmuştur.
Choular daha sonra ikinci bir hükümet merkezi kurmuşlardır ki, burası bugünkü Honan
Eyaletindeki Lo-yang’dır. Lo-yang, yeni devletin tam ortasında bulunmuş ve gök dinine göre
dünyanın merkezi telâkki edilmiştir. İmparatorun da burada oturması icap etmiştir. Lo-yang
da bir çift şehir idi; birinde, orayı idare edenlerin resmî daireleri bulunmuş, diğerinde ise
büyük bir kısmı zanaatçı olan ve oraya yerleştirilmiş bulunan Shang hükümet merkezinden
getirilmiş olanlar oturmuşlardır. Herhâlde buldukları zanaatçıların hepsini almışlardır, zira ilk
Chou devrinin bronz kapları ile Shang devrininkiler hemen hemen aynıdırlar. Evlerin şekilleri
de eskisi gibi kalmıştır. Gerçi Choular, kültürlerinin malı olan çuha ve yünlü kumaşları da
beraberlerinde getirmişler ancak elbiselerini değiştirmemişlerdir. Sadece mezarların şekilleri
değişmiştir: Shang devrinde toprak altında ev şeklinde mezarlar yaparlarken; daha sonraları
büyük bozkır sâkinlerinin tercih ettikleri gibi, büyük tümülüs-mezarlar yapmışlardır.

Chou sülalesi, ilk yüzyıllardan itibaren gittikçe kudretini kaybetmiştir. Bu durum

daima savaşlarla uğraşmak zorunda kalan kudretli hükümdarların savaşlarda telef
olmalarından ve bunların yerlerine geçenlerin de ekseriyetle liyakatsiz prenslerden
oluşmalarından kaynaklanmıştır. Fakat en önemli sebep devletin çok büyük ve bu yüzden de
güç idare edilmiş olmasıdır. Derebeyleri ile asilzadeler kendi işleriyle meşgul olmuşlar; yani
kendi garnizonları etrafındaki köyleri tâbiyetleri altına alıp onlara hükmetmek isterlerken,
kendilerine çok uzak olan merkeze artık önem vermemeğe başlamışlardır. Durum, merkezde
bulunan yönetim için, daha doğuda bulunan derebeyliklerden daha kötü idi. Çünkü doğuda
garnizonların etrafında ziraatle uğraşan bir halk bulunuyordu, hâlbuki Choular’ın merkezi
olan Hsi-an-fu çevresinde yarı göçebe Tibetliler ve Türkler ile Moğollar’dan müteşekkil
göçebeler yaşıyorlardı. Choular’ın kendileri küçük bir boydan ibaret oldukları için kuvvetli
değillerdi; kuvvetlerini daha çok yardımcı kabileler oluşturuyordu. Ancak bunlar da şimdi
asilzade olarak, Choular’dan uzak, bütün ülkede dağınık bir hâlde yaşıyorlardı. Choular,
kendilerini, hükümet merkezine çok yakın oturan Türkler ve Moğollar ile tâbiyet altına giren
muharip kabilelerine karşı müdafaa etmek zorunda hissetmişlerdir. İlk yüzyıl boyunca durum
iyi idi, çünkü derebeylerinden yardımcı ordular geliyordu; fakat çok geçmeden bunlar
azalmaya başlamış ve derebeyleri kendi siyasetleriyle meşgul olmuşlardır. Böylece Choular,
her an ayaklanan, şehirlere hücum ederek yağma eden, tâbiyet altındaki muharip kabilelerle
savaşmak zorunda kalan bir görünüm çizmişlerdir. Oturdukları yer sınıra yakın olduğu için,
umumiyetle dışarıdan gelen düşmanlarla yalnız başlarına savaşmak zorunda kalmışlardır.

Choular, istila ettikleri her yerde garnizonlar kurduklarından ve bu garnizonların

etrafına zanaatçılar ve köylülerden oluşan göçmenler yerleştirdiklerinden, Türk ve Moğol

38
göçebelerin otlaklarının küçülmesine sebep olmuşlardır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi
kendileri de biraz ziraatle meşgul olmuşlardır. Ancak zamanla bu zirai mahsulleri mübadele
veya soygunculukla daha kolay elde edebileceklerini görünce bu işi yavaş yavaş bırakarak
yalnızca göçebe yaşamaya ve zirai mahsullerini komşularından temin etmeye başlamışlardır.
Fakat ziraatten vazgeçmekle zor bir duruma girmişlerdir. Zira Çinliler herhangi bir sebepten
mahsulleri teslim etmedikleri yahut çok yüksek bir bedel istedikleri zaman aç kalmışlardır. O
zaman da malları soygunculukla elde etmişlerdir. Garnizonların arasında yaşayan göçebeler,
kısmen büyüyen baskıdan kaçarak genellikle Choular’ın tesirlerinin az olduğu ve az
derebeyliğin bulunduğu Shansi Eyaleti’ne çekilmişler, geride kalanların bir kısmı ise savaşlar
sırasında imha edilmişlerdir. Chou dönemi MÖ 772 yılına kadar bu tür değişimlere şahitlik
etmiştir.

MÖ 771 yılında Shen adında bir derebeylik kuzey kavimlerinden Ch’üan-jung adlı bir
kabile ile ittifak kurup, batı hükümet merkezinde hükümdara hücum ederek öldürmüştür.
Ch’üan-junlar bir Tibet kabilesi idiler ama gelirlerken yanlarında başka pek çok kabileler ile
Türkleri de getirmişlerdi. Bu sırada sadık birkaç derebeyin yardımı ile Chou hanedanından bir
prens kurtarılarak doğuya ikinci hükümet merkezi olan Lo-yang’a götürülmüştür. Bu şehirde
o zamana kadar hiç hükümdar oturmamıştır. Kurtarmada görev alan derebeylerinden biri
“Küçük Ch’in” derebeyi idi ve bu derebeyliğin halkı sadece Çinlilerden oluşmamış, Tibetliler
ile Türkler de bu derebeylikte yaşamışlardır.

Bu sırada Lo-yang’da yönetimi elinde bulunduran İmparator P’ing-wang,

başlangıçtan beri iktidara sahip olamayan bir idareci portresi çizmiştir. Merkezinin ülkenin
ortasında bulunması düşmanların saldırılarından korunmasını sağlamıştır. Ayrıca idare ettiği
bölge de, şehrin etrafında bulunanlardan büyük değildi. Bu sırada düşmanlar saldırılarına
devam ederlerken; Chou şehirlerinde oturan halk da ülkenin ortasındaki şehirlere hücum
etmiştir. P’ing-wang, kuvvetli bir idarenin esasını teşkil edebilecek büyük topraklara malik
olmadığı ve derebeyleri tarafından tayin edildiği için onlara müteşekkir olduğundan iktidarını
derebeylerin şefi olarak kullanmamış, daha ziyade bir çeşit mukaddes “başkral” vazifesi
görmüştür. Bunu, ondan sonra gelen diğer krallar da yapmışlardır. Hükümdar, daha ziyade
iktidar sahibi olan bir sembol olarak görülmüştür.

Geçen yüzyıllar zarfında derebeyler arasındaki birlik bozulmuş, eskiden birbirleriyle

akraba olduklarını ve beraber savaştıklarını unutmuşlardır. Münferit derebeylerin, şehir-
lerinden uzakta bulunan toprakları ele geçirmeğe ve şehir devletlerinden mülkî-devletler
kurmağa başlamaları zamanla aralarında ihtilâflar çıkmasına sebep olmuştur. İktidar savaşları
esnasında küçük beyliklerin birçokları imha edilmiştir. Ancak MÖ 8-7. yüzyıllar zarfında eski
şehir garnizonlarından hakikî devletlerin meydana geldiğini söyleyebiliriz. Bu sırada
derebeylerinin birbirleriyle savaştıkları durumlarda küçük olayları yatıştıracak, daha büyük
hadiselerde de, ya başka derebeylerinin yardımını isteyecek yahut yeni durumu tasvip edecek
bir hakeme ihtiyaç duyulmuştur ki bu hakem MÖ 771’den itibaren bizzat hükümdarın kendisi
olmuş ve bu görevler onun asli vazifesi sayılmıştır.

39
 Merkezdeki hükümdar ailesi tamamen iktidarsız olduğundan ve derebeyleri de
bağımsız hükümdarlar olarak yalnız başlarına yönetimi ellerinde bulundurduklarından, bu
sırada Çin’in dış siyasetinden bahsetmemiz hemen hemen mümkün değildir. MÖ 481-256
yılları arasında Çin’de en çok iç savaşların olduğu ve sayısı bini bulan derebeylerinin gitgide
azaldığı dönem “Savaşan Devletler Dönemi” olarak adlandırılmıştır. Bu dönemde Çinli
tüccarlar ve çok geçmeden Çinli köylüler gittikçe daha fazla ovalara doğru gitmişler ve
buralara uymak zorunda kalmışlardır. Uymadıkları takdirde de ovalardan çıkarılmışlardır.
Buna mukabil kuzeyde Hun boyları ile devamlı savaşlar yaşanmaya başlanmıştır.
Kaynaklarda MÖ 300’den itibaren ilk defa Hun-yi (Hun) adı geçmektedir. Bu kuzey boyları
usta bir şekilde at sırtında savaşma tekniğine sahiptiler. Çinliler sonraları bu tekniği taklit
etmişlerse de, onlar kadar başarılı olamamışlardır. Gittikçe kuzeye giden Çinli köylüler,
efendileri tarafından kuzey kavimlerine karşı korunmak zorunda kalmışlardır. Fakat bunlar,
ordularını Çin’in iç isyanlarında ve savaşlarında kullanmak zorunda kaldıklarından, köylülere
karşı yapılan kuzey kavimlerinin süvari taarruzlarına mâni olmayı sağlamak için bir sınır
duvarı inşa etmişlerdir. Böylece “Büyük Çin Seddi”nin ilk şeklini meydana getirmişlerdir.
Bu şekilde ilk defa Çinlilerle Çinli olmayanlar arasında sabit bir sınır yapılmıştır. Bu
sınırlarda, tıpkı şehir duvarlarının yanında kurulan pazarlar gibi, büyük pazarlar kurulmuş ve
Çinli köylüler mahsullerini Çinli olmayan göçebelerle mübadele etmişlerdir. Bu şekilde
ticaret yapan her iki grup da buna çok alışmış ve her iki taraf için de bu çok faydalı olmuştur.
Bundan sonra göçebelerden at satın alıp Çin’in içlerinde satan birçok at tüccarına tesadüf
edilmiştir.

Chou hükümdarları MÖ 7. yüzyıldan itibaren artık tam bir diktatör gibi hareket eden
derebeyler tarafından yönetilmeye başlanmışlardır. Bunların arasında en kudretlisi Pa
olmuştur. Pa, bugünkü Shantung Eyaleti’nde kurulan Ch’i Devleti’nin derebeyi idi. Kuzey
Çin’den gelen bronz ve demirin topraklarından geçmesi ekonomik olarak gücünü
arttırdığından, o dönemdeki en yüksek kültürün temsilcisi olmuştur.

2.4. Ch’in Sülalesi (MÖ 249-207)

MÖ 256 yılında Chou Sülalesi’nin son imparatoru, Ch’in Derebeyliği’nin hükümdarı

lehine tahttan feragat ettiği için bazıları, Ch’in Sülalesi’nin başlangıcını MÖ 256, bazıları ise
MÖ 249 veya 221 yılından başlatmaktadırlar; çünkü 221’de bütün sülaleler bertaraf edilerek
Ch’in yalnız başına bütün Çin’e hâkim olmuştur. MÖ 207 yılı, genellikle sülalenin son
bulduğu yıl olarak kabul edilmiştir.

Ch’in Devleti’nin bulunduğu bugünkü Shensi ve Doğu Kansu, coğrafi bakımından,

geçit bölgeleridir. Güneyde yüksek ve hemen hemen geçilemeyecek dağlar, kuzeyde bozkır
ve çöl vardır. Yalnız ortada Wei (Shensi’de) ve T’ao (Kansu’da) Nehirleri boyunca ziraate
elverişli birkaç bölge vardır ki, bu aynı zamanda doğu ile batı arasındaki yegâne yoldur.
Türkistan’a gidip gelenler bu geçit bölgeden geçmek zorunda kalmışlardır. Türkistan’la ilk
münasebetler bu sıralarda kurulmaya başlanmış ve bu Ch’in Devleti’nin dış ticarette büyük
kazançlar temin etmesine sebep olmuştur. Bütün bu sebepler Ch’in’in MÖ 250’de çok güçlü
ve ekonomik bakımından da en üst seviyede bir devlet olmasına yardım etmiştir. İçişlerinde

40
derebeylik sistemi tamamıyla kaldırılmış, devlet yeni ekonomik ve sosyal durumdan en iyi
şekilde istifade edecek olan “hukuk mektebi’’ prensiplerine göre idare edilmiştir.

Ch’in hükümdarının gayri meşru oğlu, Chao Devletinde tutsak olarak bulunurken,
orada Lü Pu-wei adında bir büyük tüccarla tanışmıştır. Bu adam büyük bir siyasi rol
oynayarak, Ch’in hükümdarının bu gayri meşru çocuğunun veliaht olarak ilan edilmesini
sağlamış ve ona hanım olarak bir kız satmıştır. Bu evlenmeden meşhur İmparator Shih-
huang-ti dünyaya gelmiştir. Lü Pu-wei, hâmisi ile birlikte Ch’in’e gelerek başvekil;
imparator MÖ 247’de öldüğünde oğlu Shih-huang-ti daha reşit olmadan ona naip olmuştur.
İlk defa Çin tarihinde bir tüccar, yani asilzadelere mensup olmayan birisi bu kadar yüksek bir
mevki sahibi olmuştur. Lü Pu-wei’nin ne ticareti yaptığı kesin olarak bilinmiyorsa da, Chao
(Shansi’nin kuzeyinde) Devleti’nin başlıca ihracatı olan at ticareti yapmış olduğu
düşünülmektedir. O zamanki ordunun ata ihtiyacı olduğundan, at ticaretinin büyük siyasi
tesiri olduğu da kabul edilmektedir.

Shih-huang-ti iktidarı ele geçirdikten bir müddet sonra Lü Pu-wei’yi görevinden alarak
yerine “hukuk mektebi”ne mensup bir grup müşaviri iktidar mevkiine getirmiştir. Bunların
arasında en mühimi Li Sih’dir. Bunlar, Lü Pu-wei’nin başlatmış olduğu sakin siyaset yerine
faal bir istila politikasına başlamışlardır. MÖ 230 ile MÖ 222 yılları arasında savaşlar
birbirini tâkip etmiş ve nihayetinde bütün derebeylikleri zapt ve ilhak etmişlerdir.

MÖ 221’den MÖ 210’a kadar bütün Çin’e hâkim olan Shih-huang-ti hakkındaki

görüşler çeşitlidir. Konfüçyüs’e muhalif olması ve muahhar müelliflerin hepsinin de
Konfüçyanist olmaları onun resmî Çin tarihi tarafından tanınmamasına yol açmıştır. Batı
sinolojisi ise onu birçok defalar tarihin en büyük şahsiyetleri arasında sayarak övmüştür.
Günümüzde yapılan araştırmalar, Shih-huang-ti’nin vasatî bir adam olup, büyük kabiliyetlere
malik olmadığını, batıl itikatlara inandığını, mistik ve şamanistik fikirlere bağlandığını
göstermiştir. İdaresinin esas prensipleri, evvelce hukuk filozofları tarafından hazırlanmış;
sonra başvekil olan Li Sih tarafından tatbik edilmiştir. Aslında zamanının en önemli şahsiyeti
odur. Ancak düşünce üzerinde sıkı bir denetim uygulamış ve tasvip etmediği kitapları (ki
bunların çoğu Konfüçyüs’e aitti) yaktırmıştır.

Ülkede tekrar birlik sağlandıktan ve derebeylikler ortadan kaldırıldıktan sonra

hükümet, sınırlarını dışarıya karşı korumak vazifesini üstlenmiştir. Bu işi güneye karşı
yapması kolaydı; çünkü orada kültürleri aşağı olan kavimler yaşıyorlardı ki, bunlar Çinlilere
karşı büyük bir tehlike teşkil edemezlerdi. Kanton’a ve daha güneye kadar uzanan ticaret
kolonileri, il ve bucak şeklinde bulunan Çin idare merkezinin en önemli noktalarında
bulunduklarından korunmuşlardır. Her il ve bucağın kendisine göre küçük bir ordusu vardı ve
bu ordu tehlike anında onları koruyacak durumda idi. Bu güney için yeterli idi. Ancak
kuzeyde durum çok daha zordu. Ch’inler, Çin dâhilindeki istilalarıyla birlikte, kuzeyde de
sınırlarını genişletmişler ve göçebe kavimleri geri itmişlerdir. Bu yüzden bu kabileler, Ordos
bölgesindeki en iyi otlaklarını kaybetmişler ve ekonomik bakımından çok zor duruma
düşmüşlerdir. Üstelik kıtlık da baş gösterince, bu göçebe kavimler, kolaylıkla bir boy beyinin
idaresi altında toplanmak zorunda kalmışlardı ki; bu da onlara zorla yeni otlaklar elde ederek,

41
daha iyi hayat şartları temin etmelerine imkân sağlamıştır. Bu durum, ilk defa bu devirde
Çin’in kuzeyinde T’ou-man (Tuman, Teoman) adındaki şeflerinin idaresinde, bir Hun
Devleti kurmak için büyük bir boy birliği teşkil etmelerinin önünü açmıştır. Bu ilk Hun
Devleti henüz küçük olsa da muharip ve faal durumda olmasından dolayı, Ch’in için bir
tehlike teşkil etmiştir. Bu yüzden İmparator Shih-huang-ti kuzeyde devamlı olarak büyük bir
ordu bulundurmaya ve daha önce inşa ettikleri setleri yeniden tamir edip büyük bir sistem
kurmaya karar vermiştir. Böylece de MÖ 214’de büyük bir set meydana getirmişlerdir. Çin
Seddi’ni uzattırmış ama bu uzatma 300.000’ yakın insanın hayatına mal olmuştur.

Shih-huang-ti yaptığı bir seyahat sırasında hastalanarak ölmüş (MÖ 210), iktidarı
elden bırakmak istemeyen Li Sih ile baş harem ağası Chao Kao, daha kabiliyetli olan
ağabeyini bertaraf ederek küçük oğlunu tahta çıkarmışlardır. 20 yaşında olan yeni imparator
Erh-shih-huang-ti, tamamen kendi siyasetlerini devam ettiren nazırların tesirleri altında
kalmıştır. Fakat imparator Shih-huang-ti’nin ölümü, bir tepkinin de doğmasına vesile
olmuştur, illerde bulunan eski asilzadeler nüfuzlarını tamamen kaybettiklerini ileri sürerek
ayaklanmışlardır. Bazı generaller, merkezin tazyikinden ve denetleyiciler tarafından devamlı
olarak kontrol edilmelerinden hoşlanmadıkları için, münferit şahıslar da eskisinden fazla
mecburî hizmete tâbi olduklarından ve bu mükellefiyeti ülkelerinden uzaklarda yapmak
zorunda kaldıklarından ayaklanmışlardır. Birkaç ay zarfında muhtelif isyanlar çıkmıştır. Bu
sırada hem Ch’in’e hem de birbirlerine karşı savaşan 6 ayrı kral ortaya çıkmıştır. İmparatorun
yanında bulunanlardan Chao Kao ile Li Sih bunlarla savaşmışlar ancak bu savaşların birinde
Li Sih katledilmiştir. Bunun üzerine Chao Kao imparatoru öldürmüş ve yerine çıkan
imparatoru da öldürmek istemiştir. Ancak yeni imparator ondan önce davranarak onu
hançerlemiştir. MÖ 206’da asilerden biri olan Liu Pang, hükümet merkezine girerek
imparatoru tahttan indirmiştir. Liu Pang geri çekilmek ve hasmı ile savaşmak zorunda
kalmışsa da sonunda hasmına karşı koymaya ve bu yıllar zarfında Çin’de yeni teşekkül eden
diğer 18 devleti bertaraf etmeye muvaffak olmuştur.

42
 Uygulamalar
1) Milattan önceki dönemde ortaya çıkan Çin hanedanlarını karşılaştırınız.

43
 Uygulama Soruları

1) Bu bölümde anlatılan Milat öncesi dönemde kurulan ilk Çin hanedanlarının güçlü
ve zayıf yönlerini, ortaya çıkma ve sonlanma sebeplerini birbiri ile ilişkilendirip
karşılaştırınız.

44
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Efsanevi bilgilerin ötesinde, arkeolojik bulgulara göre Çin’in siyasi tarihi MÖ ikinci
bin yıl içinde ortaya çıkan Shang Devleti’ne dayanmaktadır. Çin, nerede ise XX. yüzyılda
halk cumhuriyetinin kurulmasına kadar dört bin yıla yakın bir dönem boyunca, tahta bir
hanedan ailesinden kral veya imparatorların geçtiği, bazen de hanedan değişiminin yaşandığı
bir idare sistemi ile yönetilmiştir.

Bu bölümde miladdan önceki dönemde devletler kuran Shang, Chou ve Ch’in

hanedanlıkları hakkında bilgiler verilmiştir. Kronolojik olarak Shang sülalesi dönemi MÖ
1450-1050 yılları arası olarak kabul görür. Bu sülale büyük bir kültüre sahip olmuşsa da Çin
kültürüne ait bazı önemli unsurları eksik olduğundan ona Çin kültüründen önceki kültür adı
verilmiştir. Shang devleti içerisinde Tunguz tesiri sezilse de esas itibarı ile Tai ve Yao
kültürlerinden oluşmuştur. Siyasi olarak ilk kez merkezî otoriteyi kuran Shang hanedanı,
kültür alanında da Çin’in önemli merhaleler katetmesine yol açmıştır. Tunç madenînin
işlenmesi, yüksek bronz döküm tekniğinin geliştirilmesi, ipeğin ve yazının icadı bunlar
arasında en önemlileridir. O dönemde bile pahalı olan tunç ve bronz madenleri, ekonomiyi
dengelemede bazen para, bazen madenî kap olarak kullanılmıştır. Bugünkü Hopei Eyaletinin
güney kısmı, Orta ve Doğu Honan, Doğu Shensi ve Batı Shan-tun’un sınırları içerinde
bulunan devletin merkezi, Kuzeydoğu Honan’da, Shansi Dağı’nın kenarında idi. Hem zirai
hem şehir kültürüne sahip Shang hanedanı döneminde surla çevrili şehirler mevcut idi. Çoğu
çiftçilikle uğraşan halk pirinç, buğday, darı ve başka sebzeler ekerek büyükbaş hayvan ile
domuz ve köpek beslemişlerdir. Shang Devleti’nin son zamanlarda dinlerine nüfuz eden astral
kült, at beslenmeye ve savaş arabası imaline başlanması Türklerin etkisini ispatlamaktadır. Bu
etkinin artması ile çıkan isyanlar sonucu MÖ 1050’de Shang Sülalesi yıkılmıştır.

Aslen Türk kabilesi olan Chou sülalesi (MÖ 1050-MÖ 247), Shang sülalesi zamanında
batıda küçük bir devlet kurarak önce Orta Shensi’ye, daha sonrada Doğu Shensi’ye
ilerlemiştir. Halkın çoğu Türk ve Tibetlilerden oluşmakta idi. Ancak Shanglar’ın hükümdar
ailesi ile Choular’ın hükümdar ailesi arasında evlenmeler gerçekleşmiş ve böylece Chou kül-
türü esas karakterini kaybederek, gittikçe Shang kültürüne benzemeye başlamıştır. MÖ
1050’de Chou hükümdarı Wu-wang son Shang hükümdarını yakalayarak öldürmüş, böylece
Chou sülalesi kurulmuştur. Chou hükümdarlarının ailelerine mensup olanlara ve müttefik
kabilelerin reislerine beylikler dağıtılmış ve merkezi Shensi’de bugünkü Hsi-an-fu’da bulunan
büyük bir devlet meydana getirilmiştir. Merkezde kurulan çift şehrin birinde imparatorla
Choular’ın yüksek tabakası; diğerinde ise tabiyet altına alınmış halklar yaşamakta idi. Bu çift
şehir anlayışı, ikinci hükümet merkezi olan Lo-yang’da da devam etmiş ve Lo-yang
Choular’ın içinde güneş ve yıldız kültü bulunan saf gök dinine göre dünyanın merkezi kabul
edilmiştir. Choular eski Türk kültürü doğrultusunda yünlü kumaşlar üretmişler ve tümülüs
mezarlar yapmışlardır. Derebeylerin gücünün artması, derebeyler arasında itilafın artması ve
merkezî otoritenin azalması ile birlikte zayıflamaya başlamıştır. Hunlarla savaşların başladığı
bu dönemde Büyük Çin Seddi’nin ilk şekli olan sınır duvarı ve sınırlarda bozkır göçebeleri ve
Çinlilerin ticaretine başlanmıştır. MÖ 481-256 yılları arasında Çin’de en çok iç savaşların

45
olduğu ve sayısı bini bulan derebeylerinin gitgide azaldığı dönem “Savaşan Devletler
Dönemi” olarak adlandırılmıştır.

Chou sülalesi MÖ 256 yılında sonlanınca yerine Ch’in Sülalesi (MÖ 249-MÖ 207)
geçmiştir. Shensi ve Doğu Kansu’da bulunan ve MÖ 221 yılında bütün Çin’e hâkim olan bu
sülale devleti döneminde Türkistan ile başlayan ticari münasebetler devleti ekonomik, sosyal
ve siyasi açıdan kalkındırmıştır. MÖ 221- MÖ 210 yılları arasında bütün Çin’e hâkim olan
Shih-huang-ti bu devletin en tanınan imparatorudur. Ch’in Devleti Hunları kuzeyde geriye
püskürtmüş ve bu durum Hunların boy birliği oluşturup T’ouman önderliğinde Hun Devleti
kurmalarının önünü açmıştır. Hun tehlikesi MÖ 214’te Çin Seddi büyük bir set olarak
yapılmıştır. Merkezî otoriteye karşı çıkan derebeylerin isyanları sonucunda yıkılan devletin
sonrasında MÖ 206’da Liu Pang Çin’de yeni teşekkül eden diğer 18 devleti bertaraf etmiştir.

46
 Bölüm Soruları

1) MÖ 1050 ile MÖ 247 arasında Türkler ve Tibetlilerden oluşan sülale

aşağıdakilerden hangisidir?

a) Chou sülalesi

b) Shang sülalesi

c) T’ang sülalesi

d) Han sülalesi

e) Liang sülalesi

2) Aşağıdakilerden hangisi Türk menşeinden gelen Chouların dinî yapıları için

söylenemez?

a) Gök dini vardı.

b) Güneş kültü vardı.

c) Yıldız kültü vardı.

d) Budizmin hükümlerini taşımaktaydı.

e) İstilâcılar tarafından getirilmişti

3) Chouların hükümet merkezi neresidir?

a) Honan

b) Tibet

c) Hsi-an-fu

d) Kansu

e) Shensi

47
 4) Hangisi Türkistan ile münasebetlerin başladığı ilk bölgelerden biridir?

a) Shensi

b) T’ang

c) Chou

d) Gobi

e) Tibet

5) Hangisi Çin tarihinde ilk defa asilzadelere mensup olmadığı hâlde yüksek bir
mevkiye sahip olmuştur?

a) Lao-tse

b) Lao-tsung

c) Wang-mang

d) Shih-huang-ti

e) C’hih

6) Çinlilerin Hun Devleti’nden korunmak üzere inşa ettikleri Çin Seddi kaç
yılında inşa edilmiştir?

a) MÖ 223

b) MÖ 234

c) MÖ 214

d) MÖ 215

e) MÖ 213

48
 7) Resmî Çin tarihinin Konfiçyüs’e muhalif olarak yorumladığı hükümdar
kimdir?

a) Shih-huang-ti

b) Liu Hsiu

c) Ch’eng-ti

d) A’i-ti

e) Wang-Mang

8) Ch’inler, Çin dâhilindeki istilalarıyla kuzeyli kavimler üzerinde nasıl bir

değişiklik yapmamışlardır?

a) Kuzeyde sınırlarını genişletmişler ve göçebe kavimleri geri itmişlerdir.

b) Bu kabileler, Ordos bölgesindeki en iyi otlaklarını kaybetmişlerdir

c) Ekonomik bakımından çok zor duruma düşmüşlerdir.

d) Kolaylıkla bir boy beyinin idaresi altında toplanmak zorunda kalmışlardır

e) Bu kavimleri Ch’in devletinin idaresi altına almışlardır.

9) Ch’in İmparatoru Shih-huang-ti’yi kuzeyde devamlı olarak büyük bir ordu

bulundurmaya ve daha önce inşa ettikleri setleri yeniden tamir edip büyük bir sistem kurmaya
iten sebep hangisidir?

a) Tunguz Tehlikesi

b) Chou Tehlikesi

c) Hsiung-nu (Hun) Tehlikesi

d) Hsia Tehlikesi

e) Shang Tehlikesi

49
 10) Çin’de tunç madenî ilk olarak hangi hanedan döneminde işlenmeye
başlamıştır?

a) Chou

b) Han

c) Chin

d) Shang

e) Liang

Cevaplar

1) a, 2) d, 3) c, 4) a, 5) d, 6) c, 7) a, 8) e, 9) c, 10) d

50
3. HAN SÜLALESİ (MÖ 206- MS 220)

51
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

3.1. Han Sülalesinin İlk Düşmanı Hun Devleti’nin Kuruluşu ve Çin ile Mücadelesi

3.2. Kanton Devleti ve İmparatoriçe Lü ile sonrası

3.3. Wang Mang Dönemi

3.4. Han Devrinin Sonu

52
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Han Sülalesi’nin Çin siyasi ve kültür tarihi için önemi nedir?

2) Han Sülalesi dönemi Türk tarihi açısından nasıl değerlendirilebilir?

3) Han ve Hun ilişkilerinin gelişimi nasıl olmuştur?

53
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Han Sülalesi Han Sülalesi döneminin
başlangıç, gelişim ve
sonlanma süreçleri
hakkında bilgi edinilmesi
Han Sülalesi döneminde Hunların yükseliş ve Hun tarihi hakkında ana
Hunlarla ilişkiler gerileme dönemlerine kaynakların araştırılıp
tekabül eden Han sülalesi incelenmesi
döneminde Türk-Çin
ilişkilerinin öğrenilmesi

54
 Anahtar Kavramlar

 Han

 Hun

 Liu Pang

 Kao-tsu

 Mao-tun

 Peiting

 Wen-ti

 Wang Mang

55
 Giriş

Bu bölümde Çin tarihinin en güçlü millî hanedanlarından olan Han Sülalesi tarihi
incelenecek Hun Devleti’nde ünlü Hun hakanı Mao-tun ve haleflerinin hüküm sürdüğü bu
dönem boyunca Han-Hun ilişkilerinden bahsedilecektir. Han Sülalesi dönemine, Çin’in orta
zamanlarının başlangıcı denebilir; zira Ch’in Sülalesi zamanı, eski zamanlarla orta zamanlar
arasındaki geçidi teşkil etmiştir.

56
 3.1. Han Sülalesi’nin İlk Düşmanı Hun Devleti’nin Kuruluşu ve Çin
ile Mücadelesi

Liu Pang, MÖ 206 yılında imparator olmuş ve Han Sülalesi’ne adını vermiştir.
Kendisine imparator adı olarak da Kao-tsu adı verilmiştir. Kao-tsu döneminde, Shih-huang-ti
zamanında yapılan istilalara devam edilmiş, Çin’in servet ve nüfusundaki artışın ve
imparatorluk çatısı altındaki birleşmenin dış ilişkileri çok daha önemli kıldığı bir dönem
başlamıştır. Yaklaşık iki yüz yirmi yıl sürecek olan bu dönem yabancılarla münasebetlerin
sürdürülme sürecinden çok, bir yayılma, genişleme ve gitgide büyüyen bir imparatorluğun
bünyesine daha fazla insanın ve toprağın ilhakı şeklinde gerçekleşmiştir.

Liu Pang’ın hükümdarlığı, özellikle Ch’in Sülalesi’nin son yıllarında bağımsızlıklarını

ellerine alan krallara karşı savaşmakla geçmiştir. Ona yardım edenler kendisinin yüksek
generaller ve yüksek mevki sahibi yaptığı eski hemşehrileri olmuştur. Kendisi Doğu Çinli’dir
ve büyük bir ihtimalle ailesi köylüdür. Başlıca düşmanı olan Hsiang Yü’yü yok ettikten sonra
diğer düşmanlarını imha etmek onun için nispeten kolay olmuştur.

Liu Pang, devletini kurmakta iken, kuzeyde Hunların başına T’ou-man (Tuman,
Teoman)’ın yerine Mao-tun (Mete) geçmiş ve muhtelif istilalarla devletini, henüz
birleşmemiş olan Çin’e kuvvet bakımından eşit olan büyük bir devlet hâline getirmiştir. Bu
sırada Kao-tsu’yu bertaraf etmek isteyen krallardan biri, Hunlar’la münasebet kurarak, Kao-
tsu’ya karşı kendini korumak için onların himayesine girmiştir. Zaten eldeki mevcut bütün
bilgilere göre, o zamanlar, Hunlar’la Kuzey Çinliler arasındaki münasebetler çok sıkı
olduğundan birçok Çinli Hunlar’ın tarafına geçmiştir. Hunlar’ın bu Çinlileri zanaatkâr, köylü
(bilhassa Mao-tun, Hun asaletine dayanarak görünüş itibariyle Çinlilerinkine benzeyen bir
devlet teşkilâtı kurmaya karar verdiği zaman) ve memur olarak kullandıkları sanılmaktadır.
Mao-tun ve ilk halefleri, muhakkak ki kendilerinden sonra gelen diğer Kuzey kavimlerinin
tasarladıkları ve birçoğunun da muvaffak olduğu gibi, bir gün Çin’e hâkim olmak
istemişlerdir. Bunun başlıca sebebi hâkimiyetleri altına mümkün olduğu kadar, fazla köylü
almak ve bu şekilde gıda meselesini her zaman için halletmekti. Böylece artık ticaret yapmaya
lüzum kalmaz ve kendilerine gerekli her şeyi daha düzenli ve daha iyi olarak temin
edebilirlerdi. Fakat Çin’e hâkim olabilmek için Hun hükümdarının göğün oğlu olarak
görünmesi ve Çin imparatoru gibi saray erkânına malik olması gerekiyordu. Hunlar bunu
şekil itibarı ile yapmışlar ve saf Hun cemiyetinin şartlarına uyan prensiplere dayanmışlardır.
Mao-tun feodal bir devlet kurmuştur, fakat bu Çin feodal devletine nazaran, daha
merkezîleştirilmiş zirai olmayıp yarı göçebe bir karakter çizmiştir. Kendi saray erkânı için
memurlar getirtmiş ve Çin saray memurlarına tekabül eden memuriyetler ihdas etmiştir. Bu
memuriyetlerin çoğu Çinliler tarafından işgal edilmiştir; çünkü kibar Hunlar, asıl harem
ağalarının gördükleri bu işleri yapmayı kabul etmemişlerdir. Bu dönemde Hunlar, bir tahrirat
(resmî mektup yazan) kurumu kurmuş ancak buradaki yazıcılar, Çinli oldukları için Çince
yazmışlardır. Çinliler askerî idareye de alınmışlar ve Çinlilere karşı yapılan muharebelerde
müşavir olarak kullanılmışlardır. Çünkü Çinlilerle yapılan savaşlar başka olmuş, göçebelerle
yapılan savaşlara benzememiştir.

57
 Mao-tun, Kao-tsu’nun karşısında alelâde bir göçebe boy beyi olarak değil, en tehlikeli
bir rakip olarak bulunmuştur. Kao-tsu’nun siyaseti, Hunların Kuzey Çin işlerine karışmalarına
ve bilhassa Hunlar’la Çinliler arasında ittifakların yapılmasına mani olmaktı. Süvari olan
Hunlar kendi başlarına kuzeyin müstahkem şehirlerini ve büyük seddi zapt edecek durumda
değillerdi. Fakat Çin’den yardım alarak bunu yapabilirlerdi. Böylece Mao-tun MÖ 200
yılında bir Çin kralı ile ittifak yaparak Kao-tsu’ya karşı bizzat kendisi harekete geçmiştir.
Ancak Kuzey Shansi’de Kao-tsu’yu kuşatan Mao-tun, ittifak yaptığı Çin kralının askerlerinin
gecikmesi üzerine onların Kao-tsu tarafına geçtiklerini ve hiç gelmeyeceklerini zannederek
muhasarayı kaldırıp geri çekilmiştir. Böylece Çin’in Hun hâkimiyeti altına girmesi
engellenmiştir.

Bundan sonra pek çok defa fırsat yakaladığı hâlde Mao-tun bir daha aynı şeyi
tekrarlamaya teşebbüs etmemiştir. Bu, sarayda emperyalist siyaset yerine millî bir siyasetin
izlenmesi ile açıklanabilir. MÖ 200 yılında Pai-teng Savaşı esnasında Mao-tun’un eşi bu
siyasetin yürütücüsü olmuştur. Hunların hizmetinde bulunan Chung-hang Yüeh adında bir
Çin’li, MÖ 174 yılında, bu siyasetten açıkça şu şekilde bahsetmektedir: “Eğer sen, Shan-yü
(Tanhu, Hun hükümdarının unvanı), Çin bölgelerini mağlûp etsen dahi yine oralarda
yaşayamazsın!” Çünkü Çin gibi nüfusu fazla olan bir memleket, ancak Çin’de bulunan bir
yerden idare edilebilirdi. Bu da Hunların kendi vatanlarını terk edip Çin’de yaşamaları yani
sürülerini terk etmeleri, bozkır yaşantısından vazgeçmeleri ve Çinli olmaları demekti. Eski
yaşayış tarzlarını muhafaza etmek noktasından hareket eden millî siyasetin diğer baş
temsilcileri ise boy beyleri olmuştur. Mao-tun onlar için o dönemde çok doğru olan bu
siyaseti gütmüştür. Hunlardan sonra birçok göçebe ve yarı-göçebe kavimler (Tabgaç, sonraki
Hun, Moğol ve Mançu), bizzat Çin’e yerleşip oradan yönetmeyi tercih etmişler bu da zamanla
millî kimliklerini kaybetmelerine sebep olmuştur.

İki taraf arasında Pai-teng Muhasarasından sonra daha pek çok savaşlar yapılmış,
ancak iki tarafta kesin netice elde edememiştir. Bu arada Kao-tsu, Hunların devam eden
hücumlarına engel olmak için, bu saldırılardan vazgeçtikleri takdirde arzu ettikleri gıda
maddelerini ve kumaşları kendilerine vermeğe hazır olduğunu bildirmiştir. Bu anlaşmayı,
Mao-tun’la bir Çin’li prensesi evlendirmek suretiyle de sağlamlaştırmıştır. Bu, Doğu Asya’da
bağımsız ve birbirlerine karşı eşit sayılan iki büyük devlet arasında akdedilen ilk uluslararası
anlaşmadır. Bu anlaşmaya her iki taraf asgari ölçüde sadık kalmışlar ve tahta çıkan her yeni
hükümdara yenilettirmişlerdir. Devlet büyüdükçe ve Hun sarayında lüks arttıkça, Hun
Devleti’nin ihtiyaçları da o nispette artmıştır. Buna karşılık Çinliler, mümkün olduğu kadar az
mal vermek istemişler ve bunun için Hunları her şekilde kandırmaya çalışmışlardır.

Çin kuvvetlenmeye devam ettiği için Çinli gönüllülerin Hun topraklarına akınları son
bulmuş, Hunlar da Çinlileri kaçırmaya başlamışlardır. Bu durum MÖ 2. yüzyılın sonuna
kadar Hunlar’la Çinliler arasındaki münasebetlerin esas hatlarını teşkil etmiştir.

3.2. Kanton Devleti ile İmparatoriçe Lü ve Sonrası

Bu dönemde Kao-tsu’nun güneyde Mao-tun’a benzeyen bir rakibi ortaya çıkmıştır.

Bu, intikal yıllarında güneyde, bugünkü Kanton dolaylarında bir devlet kuran Chao T’o
58
adında bir Çinli idi ve bu devletin esasını ticaret kolonileri oluşturuyordu. Ancak ekonominin
dayandığı temeller oldukça dardı. Yüeh kabileleri olan halk, kültürel bakımdan, o kadar aşağı
idi ki, onlarla Çin’e karşı koyacak bir devlet kurmak imkânsızdı. Kao-tsu önce Chao T’o’ya
bir elçilik heyeti göndererek hâkimiyeti altına girmesini teklif etmiştir (MÖ 196). Chao T’o
ciddî bir mukavemette bulunamayacağını ve o zamanki şartlar içerisinde bir nebzede olsa
bağımsız kalacağını bildiğinden bu teklifi kabul ederek teslim olmuştur.

MÖ 195 yılında Kao-tsu, isyan eden bir derebeyliğine karşı yaptığı savaşta ok ile
vurularak ölmüştür. Karısı İmparatoriçe Lü, yönetimi eline almış, önce oğlu imparator Hui-
ti’nin naipliğini yapmış, ancak onun çok geçmeden ölümü üzerine muhtelif çocuklarını tahta
çıkartmıştır. Bu arada kendisi de fiilen idareyi MÖ 179’a kadar elinden bırakmamıştır.
Saltanatı esnasında, mümkün olduğu kadar imparator ailesine mensup olanları bertaraf edip,
kendi ailesine mensup olanları ötekilerin yerine getirmeye çalışmıştır. Hâkimiyetinden emin
olmak için derebeylik sistemini yine en kuvvetli bir şekilde ihdas etmiştir. Buna rağmen
yüksek tabakaya mensup olan Sülale ve taraftarları, kısmen ona karşı şiddetle mukavemet
etmişlerdir. Derebeylik sisteminin büyümesiyle hem bunların durumu tehlikeye düşmüş hem
de bunların hepsi devleti kuvvetten düşürmüşlerdir. Bu durum Mao-tun’a imparatoriçeye çok
meşhur olan mektubunu yazma fırsatını vermiştir. Mao-tun bu mektubunda cesaretle
imparatoriçeye kendisiyle evlenmesini ve memleketi birlikte idare etmeleri teklifinde
bulunmuştur. Bu İmparatoriçe Lü’yü çok incitmiş ve iktidarsızlığını açıkça göstermiştir.

İmparatoriçe Lü’nün ölümünden sonra, Kao-tsu’nun halefi tarafından idare edilen bir
irtica hareketi başlamıştır. Lü ailesinin bütün azaları yok edilmiş ve bilahare imparator Wen-
ti adıyla tanınan Kao-tsu’nun oğlu idareyi ele almıştır (MÖ 179- 157). Bunun saltanatı
esnasında derebeyliklerin sayısının artması, imparator Kao-tsu’nun ölümünden az önce teklif
ettiği bir usulün tatbik edilmesini gerektirmiştir. Bu usule göre, yalnız imparator ailesine
mensup olanlara büyük derebeylikler verilmiş ve orada kendilerine kral dedirtmelerine izin
verilmiştir. Böylece bütün önemli derebeylikler imparator ailesinin eline geçmiştir. Fakat bu
durum aralarındaki mücadeleye son vermemiş, imparator, tam Mao-tun’a karşı bir sefer
hazırlığında iken akrabalarından biri olan Chi-pei kralı isyan etmiş ve böylece seferden
vazgeçmek zorunda kalmıştır. Derebeyler arasında meydana gelen mücadeleler dışında, Wen-
ti’nin saltanat sürdüğü devir oldukça sükûnet içinde geçmiştir.

Wen-ti’yi takip eden imparator Ching-ti zamanında (MÖ 157- 141), birkaç derebeyi
imparator aleyhine bir ittifak akdetmişler ve buna iştirak etmeleri için de Hunları teşvik
etmişlerdir. MÖ 154 yılı isyanının sebebi, derebeylerinin ellerinden iktidarı almak isteyen bir
hanedan temsilcisinin teşebbüsü olmuş ve isyan bastırılmıştır. Hunlar, savaşı kazanacaklarına
dair ümitleri olmadığı için bu isyana iştirak etmemişlerdir. Bu isyan bastırıldıktan sonra
derebeylerin haklarının birçoğu ellerinden alınmış ve bundan sonra derebeylerin sarayda bir
memuriyet almaları ve derebeyliklerini uzaktan yönetmeleri âdeti ortaya çıkmıştır. Bu durum
onların sarayda iktidar kazanmalarının yolunu açmıştır. Bundan sonra derebeyleri iki sınıfa
ayrılmışlardır: hükümet merkezinde bulunmaları tercih edilenler ile memleketlerinde kalmak
zorunda olanlar. Ancak burada da derebeylik idaresi resmî bir denetleyicinin, yani bir
memurun elinde bulunduğundan gerçekte iktidar onların elinde olmamıştır. Nihayetinde

59
derebeyleri gittikçe iktidarları olmayan ve devletten ücret alan memurlar konuma
gelmişlerdir.

Ching-ti zamanında Hunlar’la çarpışmalar yaşanmış, fakat büyük muharebeler

olmamıştır. Ancak imparator Wu-ti (MÖ 141- 89) zamanında siyasette bir değişiklik
olmuştur. İlk defa Çinliler Hunlar’a karşı faal bir siyaset takip etmişlerdir. Bu siyasetin
sebepleri ve hedefleri çoktur. Hunların Ordos Bölgesi’nden ve Kuzey Shansi’den yaptıkları
baskınlarla doğrudan doğruya hükümet merkezini ve etrafında bulunan çok önemli merkezleri
tehlikeye maruz bırakabilecekleri pek çok defalar görülmüştür. Kuzey Shansi çok dağlık
olduğu için süvarilerden müteşekkil büyük ordular, fark edilmeden kuzeyden içerilere kadar
girebilmişlerdir. Kuzey Shensi ve Ordos bölgesi bozkır olduğundan ve burada çok az Çinli
göçmen bulunduğundan süvariler büyük bir süratle buralara kadar ilerleyebilmişlerdir. Devlet
ve bilhassa merkez, Wen-ti’nin siyasetinden dolayı zengin olmuş, büyük bir debdebe hüküm
sürmüştür. Hükümet merkezine her taraftan nadide eşyalar gelmiştir. Bilhassa Türkistan
yoluyla gelen Ön Asya eşyaları yüzünden Türkistan ile ticaret artmıştır. Ticaret yolu Batı
Shensi ve Kansu’dan Doğu Türkistan’a gitmiştir. Bu ticaretten yalnız tüccarlar değil,
içlerinden geçtikleri il ve bucaklardaki memurlar da kazanmışlardır. Bu ticarete mani
olunmamasında onlar açısından büyük menfaatler vardı. Fakat bu sıralarda Hunlar,
Türkistan’a giden yollara hâkim olmuşlar ve ticaret yolunu değiştirebilecek veya kesebilecek
duruma gelmişlerdi. Böylece Batı Çin’deki memurlar, kervanların muntazam vasıl olmaları ve
yağma edilmemeleri için, ticaret yollarını doğrudan doğruya kendi kontrolleri altına almayı
tercih etmişlerdir. Aynı zamanda Hunlar’ın Kansu’da iktidar kazanmaları da siyasi bir tehlike
teşkil etmiş, bu suretle yine tehlikeli bir düşman olan Tibetliler’le birleşerek Çin’e hücum
etmelerinin önü açılmıştır. Bunun için Tibetliler’le Hunları birbirlerinden ayırmaya çalış-
mışlardır. Ayrıca Çin Devleti, anlaşma siyasetine başladıkları zamandan beri, çok
zenginleşmelerine ve kuvvetlenmelerine rağmen, hâlâ Hunlar’a hediyeler ve prensesler
vermek mecburiyetinde kalmalarını artık aşağılayıcı bulmaya başlamışlardı. Tan-hu (Shan-yü,
Tanhu, Kağan)’yü şahsen esir almaya teşebbüs etmekle faal harekâtı başlatmışlarsa da, Shan-
yü Chün-ch’en’in hileyi anlayarak geriye çekilmesi üzerine başarısız olmuşlardır (MÖ 133).
Bundan sonra MÖ 119’a kadar durmadan devam eden bir savaşlar dönemi yaşanmıştır.
Çinliler Li Kuang, Huo Ch’ü-ping ve Wei Ch’ing adlı generallerinin komutası altında, kısa
süren muvaffakiyetlerle neticelenen taarruzlarda bulunmuşlardır. Bu taaruzlara karşı Hunların
eski kuvvetlerinin kalmadığını, Tan-hu Chün-ch’en’in ölümünden sonra, birçok kargaşanın
meydana gelmesinden ve Tan-hu’nun oğlunun Çinlilere iltica etmesinden anlıyoruz (MÖ
127). Nihayet Çinliler MÖ 119’da kendileri de büyük kayıplara uğrasalar da Hunlar’a karşı
süvarilerden oluşan kuvvetli bir ordu ile hücuma geçerek onlara ağır kayıplar verdirmişlerdir.
Hunlar daha kuzeye çekildiklerinden Çinliler, Kansu’nun bu önemli bölgesine köylülerini
yerleştirmişlerdir.

Bu sırada MÖ 138 yılında Hunlara karşı Yüeçilerle bir ittifak yapmak üzere
gönderilen Chang Ch’ien MÖ 125 yılında siyasi olarak bir netice elde edememişse de
yazdığı raporda esir düştüğü Hunlar hakkında geniş bilgiler vermiştir ki bugün Hunlara ait
bilgilerin pek çoğunu bu rapordan öğreniyoruz.

60
 Wu-ti’nin faal siyaseti yalnız, Hunlar’a karşı uygulanmamış, ticarî menfaatler yü-
zünden, Güney Çin ve Kanton etrafındaki bölge ile birlikte güneydoğu sahili de ağır savaşlar
neticesinde Çin hâkimiyeti altına girmiştir. O zamanlar bile, Kanton’da ve başka sahil
şehirlerinde, Hindistan ve Ön Asya mallarıyla ticaret yapan yabancı tüccarların bulundukları
koloniler mevcut olmuştur. Bu tüccarlar herhâlde Soğdlar’dı. Güney savaşları sayesinde Wu-
ti, ticaretten elde edilenleri kendi eline almıştır. Karadan Hindistan’la bağlantı kurmak için
pek çok kez Yünnan’dan Hindistan’a yürümeye teşebbüs etmiş ancak bu teşebbüslerinde
başarılı olamamıştır. Buna rağmen yine de Güneybatı Çin’de Çin tesirinin artmasını
sağlamıştır. MÖ 108’de Kore’nin batı kısmı zaptedilmiştir. Kore, o zamanlarda Japonya ile
yapılan ticaret için önemli bir geçit bölgesi özelliğini taşımıştır. Böylece bu ticaret de, doğ-
rudan doğruya Çin hükümetinin etkisi altına girmiştir.

Kore’nin ele geçirilmesi Hunlar’ı sadece kuvvetten düşürmüş, yok edememiştir. Bu da

savaşların devam edeceği anlamına gelmiştir. Böylece Hunlar bundan sonra doğrudan
doğruya Çin’in baskısına maruz kalmışlardır. Ancak bu durum onların MÖ 104’de Çinlileri
hezimete uğratmalarına engel olamamış; imparatorun gözde odalıklarından birinin erkek
kardeşi olan General Li Gang-li geri püskürtmüşlerdir. MÖ 91’de tekrar Çinliler Hunlar’a
karşı vasıtalı ve vasıtasız bir siyaset tâkip etmeye başlamışlardır. Çinliler, Hunların eski
düşmanları olan ve Tarım Havzası’nın kuzeyine yerleştirilen Wu-sunlar’la da siyasi
münasebetler kurmuşlardır. Bu suretle Tarım Bölgesi’ni emniyet altına alarak, Hunlar’ın arka-
sına Wu-sunlar’ı yerleştirerek onların bir tehlike olmalarını sağlamışlardır. Kore’nin zaptı,
Hunların doğu bölgesi için bir tehlike olmuştur. Nihayet Çinliler, entrikaların bütün
vasıtalarını kullanıp, casusluk ve sabotaj gibi yöntemlerle Hunlar arasında hoşnutsuzluk
yaratmaya çalışmışlardır. Hunlar arasında bu devirde başlayan hoşnutsuzluklarda Çinlilerin ne
dereceye kadar suçlu oldukları Çin raporlarından tam olarak anlaşılamıyorsa da kısa bir
zaman zarfında birçok Tanhu’nun gelip gitmesi ve dâhilî kargaşaların raporlara yansıması bir
fikir sahibi olmamıza imkân vermektedir.

Wu-ti MÖ 141’de onaltı yaşında iken tahta çıkmış ve MÖ 86-87’deki ölümüne kadar
yarım yüzyıl tahta kalan bir imparator olarak Çin tarihine adını yazdırmıştır. Wu-ti
gravürlerde çift gerdanlı ve kat kat kuşaklı bir kişi olarak gösterilmiştir. Çin’in en büyük
imparatorlarından biri olarak kabul edilmiştir. Topraklarını genişletmek ve askerî faaliyetlere
girişmek konusunda seleflerinden daha çok iddialı olmuş ve adı “asker imparatora”
çıkmıştır. Muazzam harcamalarda bulunarak imparatorluk bütçesini oldukça zorlamıştır.
Ayrıca sırf bir devlet bürokrasisi oluşturmakla kalmamış, bundan da önemlisi, kalıcı bir
imparatorluk ideali ve yönetimi kurmuştur.

Wu-ti, ölümünden hemen önce büyük bir dava sırasında geride bırakacağı veliahtı
öldürüldüğü için, reşit bir varis bırakamadan ölmüştür. Bu dava çeşitli sihirbazlıklarla
imparatoru öldürmek isteyen büyük bir grup aleyhine açılmıştır. Gerçekte bu hadisenin
arkasında neyin saklı olduğunu bugün dahi iyi bilmiyoruz. Herhâlde asillerden müteşekkil bir
zümrenin (klik) başka bir zümre ile olan mücadelesinden kaynaklanmıştır. Küçük veliaht için
bir naiplik meclisi kurulmuştur ki bu mecliste bulunanlar arasında Hun boyuna mensup olan
Chin Jih-ti de yer almıştır. Wu-ti’den sonra savaşlar, halefi Chao-ti (MÖ 86- 73) zamanında

61
da devam etmiştir. Hunların kuvvetleri azalmaya başlayınca eskiden onlara tâbi olan ve
kuzeyde bulunan Ting-lingler ile doğudaki Wu-huan kabileleri de ayaklanmaya
başlamışlardır. Hunlar arasında da iç kargaşalar yavaş yavaş kendini göstermiştir.

Gerek Chao-ti (MÖ 86- 73)’nin saltanatı gerekse onun ölümünden sonra tahta geçen
Hsüan-ti ( MÖ 73-49 )’nin saltanatı zamanında ülke aslında General Huo Kuang ile ona
bağlı zümreler tarafından idare edilmiştir. Dış siyaset bakımından bu devirde birçok önemli
hadiseler olmuştur: MÖ 58’de uzun süren iç savaşlardan sonra nihayet hükümdar olup
birbirlerine karşı savaşan tanhular arasından Tanhu Hu-han-yeh idaresi altında Hun Devleti
parçalanmıştır. Bu tanhu, Çinlilere teslim olmak zorunda kalmış ve MÖ 51 yılında bizzat Çin
sarayına gitmiştir. Hunların bölünmelerine sebep, Çinlilere karşı yaptıkları devamlı zayiat
verici savaşlar ve bu savaşlarda Çinlilerin eline çok miktarda insan ve bilhassa hayvanın
geçmesi olmuştur. Bu durum Hunlar’da birçok ekonomik güçlükler doğurmuştur. Bunlara
hastalıklar ve çok sert ve soğuk geçen kışlar da eklenince ekonomi gittikçe zayıflamıştır.
Diğer taraftan bir düzene sokulmamış olan veraset meseleleriyle bazı iç problemler de bu
zayıflıkta etkili rol oynamışlardır. Böylece Çinliler, MÖ 58’den itibaren Hun tehlikesinden
kurtulmuş ve iktidarlarını Türkistan’da idâme ettirebilmişlerdir.

Çin tarihinde, Wu-ti’nin zamanında ilk defa olan ancak, bundan sonra her zaman
görülen bir gelenek başlamıştır: Aileler kendi aralarında ittifaklar akdetmişler, evlenmişler ve
böylece büyük bir zümre teşkil etmişlerdir. Bu zümreler, en mühim idari işleri ellerine almaya
çalışarak ülkeyi idare etmek istemişlerdir. Mesela Wu-ti zamanında bütün önemli generaller
muayyen bir zümreye mensup olmuşlardır. Bu zümre, Chao-ti ve Hsüan-ti zamanında
hükümranlığa devam etmiştir. Böyle bir grubun iktidarı eline geçirmesi için yapması gereken,
bu zümreye mensup bir kızı imparatora zevce olarak vermek ve imparatorun etrafındaki
harem ağalarının eskiden bu zümreye mensup adamlar olmasını temin etmekti. Harem ağaları
fakir halk tabakalarına mensuptular; büyük zümreye mensûp olanlar da ya saraya getirilirler,
ya da imparatora hediye edilirlerdi.

Bu zümrelerin arasında imparatorlar umumiyetle iktidarsız kuklalardı. Şahsen enerjik

olan imparatorlar çeşitli zümreleri birbirlerine karşı kışkırtırlar ve iktidarı elde ederlerken,
daha kuvvetsiz olanlar ise tamamen bu grupların elinde oyuncak olurlardı. Çin’de zümreler
tarafından bertaraf edilen imparatorların sayısı hiç de az değildi; bazı sülalelere de bu
zümreler tarafından son verilmiştir. Bunların arasında Han Sülalesi de vardır.

Bu son verme harekâtına, Wang ailesine mensup İmparator Yüan-ti’nin karısı

tarafından başlanmıştır. Bu kadın, ülkeyi fiilen 18 yaşındaki oğlu İmparator Ch’eng-ti (MÖ
32-7)’nin yerine idare etmiş ve bu devirde ağabeyleri ile bilhassa yeğeni en önemli idari
vazifeleri işgal etmişlerdir. Bunlar, diğer zümreleri bertaraf etmeye yahut kendilerine tâbi
kılmaya muvaffak olmuşlardır. Wang ailesine mensup imparatoriçenin yeğeni Wang Mang,
gittikçe yükselmiş ve kendi ailesine mensûp birkaç kişi ile birlikte, imparator ailesini bertaraf
etmek istemiştir. Yüan-ti çocuğu olmadan öldüğü için, Wang Mang onun bir yeğenini tahta
çıkartmıştır (Ai-ti, MÖ 6-1). Bu sıralarda Wanglar’ın ve müttefiklerinin kuvveti de gittikçe
artmıştır. Bütün hasımlar bertaraf edilmiş, imparator ailesinin de kuvveti azalmıştır. Ai-ti

62
adındaki genç ölünce, Wang Mang 8 yaşındaki çocuğu (P’ing- ti; MS 1-5) tahta çıkartarak
kendisini onun naibi yapmıştır. Ancak kısa bir süre sonra P’ing-ti de hastalanarak ölmüş
(bunda herhâlde Wang Mang’ın parmağı vardır), Wang Mang bir yaşında bir çocuk olan Ju-
tsı-ying (MS 6-8)i tahta çıkartmıştır. Daha sonra kendisini hükümdar yapma sırası geldiğini
ileri sürerek MS 8 yılında, güya göğün emriyle, çocuğu tahttan indirerek kendisini “Hsin”
Sülalesinin imparatoru ilan etmiştir. Eskiden beri kendisine taraftar olanlar müstesna,
imparator ailesine mensup olanların hepsini sade vatandaşlığa indirmiştir.

3.3. Wang Mang Dönemi

Wang Mang’ın Sülalesi, ancak MS 22’ye kadar devam etmiştir. Bu dönem Çin
tarihinin en karışık dönemlerinden biridir. Kendisinin ve yandaşlarının emniyetini sağlamak
için her türlü vasıtaya başvurmuştur. Çevirdiği entrikalar sayesinde tahta çıkar çıkmaz,
hükümet merkezinde bulunan eski imparator ailesine mensup olanların hepsini bertaraf etmiş;
yalnız taşrada ehemmiyetsiz vazifelerde bulunanlara dokunmamıştır. Hemen pek çok kanun
neşrettirmiştir. Bu kanunlara göre ona “Çin tahtında ilk sosyalist” adı verilmiştir. İlk bakışta
kanunları gerçekten de çok modern görünmüştür. Mesela özel şahısların köle olarak
kullanmaları yasak edilmiş, bütün köleler “devlet köleleri” olmuşlardır. Yine şahısların arazi
sahibi olmaları da yasak edilmiştir. Bütün arazi devletin sayılmış, toprak, toprağı çok
olanlardan alınarak toprağı olmayan köylülere verilmek suretiyle yeniden taksim edilmiştir.
Bundan başka şarap, tuz, demir aletler ve sikkeler devletin tekeli altına alınmış, “göller ve
dağlar”dan da yalnız devlet istifade edebilmiştir. Bununla, halkın yakacak odununu tedarik
ettiği, balık avladığı ve avlandığı araziler kastedilmiştir. Bütün para işleri yeniden
düzenlenerek yeni para çeşitleri tedavüle çıkarılmıştır. Devlet halka kredi açmış ve alınan faiz
de o zamana kadar hususî şahıslar tarafından alınan faizlerden daha düşük olmuştur. Nihayet
“istikraz büroları” açılmıştır. Bu bürolar, piyasada mal fazla olup fiyatları düşünce mal ve
bilhassa buğday satın almış; piyasada mallar azalıp fiyatlar yükselince de satmıştır.

Bu arada, halkın içerideki kötü durumu düşünmesine fırsat verilmeyerek Hunlar’a

karşı savaş ilan edilmesi kararlaştırılmıştır. Savaşa hazırlık olarak Hunlar’a bir elçi
gönderilmiş ve tahkir edici tekliflerde bulunulmuştur. Özellikle halkın ve tanhunun adını ağır
hareket içerecek şekilde değiştirmişlerdir. Bu durum Hunlar’ın ayaklanmalarına sebep
olmuştur. Wang Mang, bütün Hun ülkesini 15 Tanhu’nun idaresi altında paylaştırmayı teklif
etmiştir. Bundan sonra Hun ülkesi bir Çin vilayeti gibi muamele görecekti. Bu taksimde
başarılı olamadığı gibi, bilakis Hunlar’ı daha da çok kızdırmıştır. Wang Mang sınıra muazzam
ordular yığmış, Türkistan, Çin hâkimiyetinden çıkmıştır.

Wang Mang Hunlar’a karşı yürümeden önce iç kargaşaların gittikçe arttığını görmüş
ve MS 12 yılında bütün reform kanunlarını geri almak zorunda kalmıştır. Bunların
uygulanmasının mümkün olmadığı ve neticelerinin de eskisinden daha kötü sonuçlar
doğurduğu görülmüştür. Nihayet MS 18’de katliamlara sebebiyet veren küçük isyanlar
başlamış, ihtilâlciler, işaret olarak, kaşlarını kırmızıya boyayarak kendilerine “kırmızı
kaşlılar'” demişlerdir. Bu isyan, Wang Mang’ın almış olduğu yanlış tedbirlerden dolayı
köylülerin düştükleri müşkül duruma tahammül edemeyerek hakikî bir katliamın başlangıcı

63
olmuştur. Bu isyanın nüvesini gizli bir cemiyet teşkil etmiştir. Bunların önderleri bu sefer
taşradaki çiftlik sahipleri olmuşlardır. Barış zamanında, zararsız idiler, fakat isyanlar sırasında
köylüleri ayaklandırmakta çok başarılı oluyorlar sonra da durumu düzeltmek için köylüleri
teşkilâtlandırıyorlardı. Ancak daha önceleri de olduğu gibi, bu hareket büyüyerek asıl hedefini
aşmış ve bütün hükümdar tabakasına karşı çıkan bir isyan mahiyetini almıştır. Bu sefer de,
çok kısa bir zamanda, küçük gizli bir cemiyet tarafından hazırlanan isyan bir ihtilâl hâlini
almıştır. Köylülerden oluşan büyük halk kitlesi her yerde memurları ve ileri gelenleri
öldürerek hükümet merkezine doğru ilerlemişlerdir. Wang Mang tarafından bunlara karşı
gönderilen askerî kıtalar da, karşı tarafa geçmedikleri takdirde, kırmızı kaşlılardan farklı
hareket etmemişler; onlar da rastgele yağma ederek memurları öldürmüşlerdir. Katliam ve
çarpışmalar yüzünden Wang Mang’ın ordusu Hunlar’a hücum edeceği yerde takviye
alamadığından yağmalara başlayarak yolunu şaşırmıştır. Böylece ordu dağılarak ortadan yok
olmuştur. Çin’in şansına o zamanın tanhusu, barışsever olduğundan, bu fırsattan istifade
etmemiştir daha doğrusu Hun Devleti’nin iç vaziyetinin pek sağlam olmaması tanhuyu
barışsever olmaya zorlamıştır.

Kıyam başlar başlamaz azledilen Han Sülalesi’nin halefleri meydana çıkarak yüksek
tabakayı etraflarına toplamak istemişlerdir. Hem gaspçı Wang Mang’a karşı savaşmak hem de
ihtilâlci halka karşı eski sosyal nizamı müdafaa etmek için harekete geçmişlerdir. Fakat Han
prenslerinin etraflarına topladıkları orduların durumu da karşı taraftakilerden daha iyi değildi.
Bunlar da soygunculukla para ve servet elde etmek isteyen aç ve fakir köylülerden başka bir
şey değildiler ve savaşmaktan ziyade yağma yapıp her şeyi katletmişlerdi. Bütün bunlara
rağmen yine de prenslerden Liu Hsiu zorla da olsa başarılı olmuştur. Prensin taraftarları
hükümet merkezini zapt etmişler, Wang Mang, kendi kutsiyetine inanarak kaçmamış aksine
resmî elbiseler giyerek tahtın bulunduğu salonda eski kitapları okumaya devam etmiştir.
Söyleyeceği sözlerle hasmına tesir edeceğinden ve böylece her şeyi yoluna koyacağından
emin olduğundan böyle hareket etmiş, ancak bir askerin başını gövdesinden ayırmasına engel
olamamıştır (MS 22). Kesik başı 200 yıl imparatorun hazinesinde muhafaza edilmiştir.

Savaşlara devam edilmiş, prenslere ait parti hem kendi aralarında hem de kırmızı
kaşlılara karşı savaşmıştır. Bu yıllar boyunca milyonlarca insan ölmüştür. Nihayet (MS 24)
Liu Hsiu başarı kazanarak “İkinci Han Sülalesinin” (Doğu yahut Muahhar Sülale) ilk
imparatoru olarak tahta çıkmış ve imparator Kuang-wu-ti adını almıştır (MS 25-57).

Wang Mang zamanında Hunların Türkistan’daki nüfuzları yine artmıştır. Fakat

Yarkend kralı, Çinlilerle Hunları birbirleri aleyhine kışkırtmakla daha çok kuvvet kazanmış
ve çok geçmeden Hunlar’a karşı koyacak hâle gelmişti. Yalnız, küçük Türkistan devletleri,
kendilerine yakın bulunan ve hâkimiyetlerini daha çok gösterecek olan Yarkend veya
Hunların hâkimiyeti altına girmektense, kendilerinden uzak olan Çin hâkimiyeti altına gir-
meyi tercih etmişlerdir. Bunun için küçük devletler Çin’in müdahalesini istemişlerdir. Fakat
Kuang-wu, bunu tereddütsüz reddetmiş ve sebep olarak Çin’i daha yeni nizama soktuğunu ve
hemen Türkistan’a yürümek imkânını bulamadığını ileri sürmüştür. Bu şüphesiz ki, doğru bir
hareketti. Bu sayede Yarkend kralı Türkistan’ın mütebaki küçük devletlerine de hâkim
olabilmiştir. Çünkü Hunlar başka sebeplerden dolayı Türkistan’dan çekilmek zorunda

64
kalmışlardır. Kuang-wu-ti Hunlar’la müteaddit defalar sınırlarda çarpışmış, fakat hiçbirinde
başarı elde edememiştir. MS 45 yıllarında çok şiddetli bir kuraklık hüküm sürmüş ve buna
çekirge istilası da eklenmiştir. Bu yüzden Hunlar, hayvanlarının büyük bir kısmını kaybet-
mişlerdir. Artık batıda, Türkistan’da tutunacak, güneyde Çinlilerle savaşacak ve doğuda
Hsien-pi (Siyenpi) ve Wu-huanlar’la savaşa tutuşacak bir durumda olamamışlardır. Büyük
bir kısmının Moğol menşeinden geldikleri ve evvelce Hunların hâkimiyeti altında
bulundukları ihtimal dâhilinde olan bu iki kavim, Moğolistan ve Mançurya arasındaki hudut
bölgelerde ve Hun Devleti’nin doğu kenarlarına yerleşerek barış içinde yaşıyorlardı. Hunlar,
Shansi ve Shensi Eyaletlerinin kuzeyinde bulunan en iyi otlaklarını büyük siyasi hadiseler
yüzünden kaybettikleri hâlde, bunlar en iyi otlaklara sahip bulunduklarından,
kuvvetlenmişlerdi. Sonunda da MS 46 yılında Hunlar kuraklık ve savaşlar neticesinde Wu-
huanlar’la Hsien-piler’e karşı koyamamışlardır. Halk iki kısma ayrılmış, özellikle kuzey
taraflarına göç edenler, çok geçmeden Çinlilerin gözleri önünden kaybolmuşlardır.

Hunların güneyde kalan diğer kısımları ise, başka düşmanlara karşı kendilerini
emniyet altına almak için, Çinlilere tâbi olmak zorunda kalmışlardır. Böylece kuzeyde
Çinliler hiçbir şey yapmadan büyük bir başarı kazanmışlardır. Yüzyıllardan beri Çinlilerin en
tehlikeli düşmanı olan Hunlar, siyasi bir kuvvet olarak ortadan kalkmışlar, bunların yerine
Hsien-piler’le Wu-huanlar gelmişlerdir. Ancak bunlar ilk zamanlarında Hunlar kadar önemli
olamamışlardır.

3.4. Han Devrinin Sonu

MS 80’den itibaren Çin’in iç siyasetinde gittikçe bir kötüleşme hissedilmiştir. Bunun

sebebi, büyük arazi sahipçiliğinin eskisine nazaran, daha çabuk teşekkül etmesi, buna karşılık
arazi sahiplerinin adedinin eskisine nazaran daha az olmasıdır. Büyük arazi sahipleri kendi
aralarında zümreler meydana getirmişlerdir. Bunlar ilk önce saray entrikalarını kullanarak
birbirleriyle iktidar mücadelesi yapmışlardır. Bu iktidar mücadelelerinde yeni bir sınıf olarak
harem ağaları ortaya çıkmıştır. Ming-ti zamanında, ekonominin yükseldiği bir devirde ortaya
çıkan Han imparatorlarının saraylarında bir taraftan lüks diğer taraftan da saray mensupları
daha çok artmıştır. Sarayda bulunan yüzlerce zevce ve kuma için büyük bir harem ağası
ordusuna ihtiyaç duyulmuştur. Harem ağaları da, imparatorla özel olarak konuşup onu
etkileyebilecek bir konumda bulunduklarından belirli bir grup için önemli bir sebep
olmuşlardır. Esas mücadele zaman zaman harem ağaları grubuyla; yazarlar grubu arasında
cereyan etmiştir. Harem ağaları içlerinde imparatorun birkaç zevcesi de bulunan bir zümrenin
hizmetinde bulunurlarken: yazarlar, yani nazırlar ve nezaretlerde çalışanlar ile idare işlerinde
bulunanlar bir başka zümreye hizmet edenlerdir. Bu mücadeleler neticesinde MS II. yüzyılda
daha fazla kan dökülmüştür. Üstün olan zümre, diğer zümreye mensup olanların mümkünse
hepsini katletmiştir. Çok geçmeden taşrada yerleşmiş olan grup daha müsait bir durum
almıştır; çünkü o zaman sarayda hâkim olan grup, taşrada fazla tutunamamıştır. Böylece MS
150’den itibaren taşra kıtalarına komuta eden generaller başrolü oynarlarken, saraydaki
olaylar gittikçe önemini kaybetmiştir.

65
 İlk devrin en önemli generalleri, Ts’ao Ts’ao, Lu Pu, Yuan Shao ve Sun Ts’e’dir.
Bunları takiben bir müddet sonra da Liu Pei gelmiştir. Bunların hepsi, iktidarı ellerine almak
istemişler ve MS 180’den itibaren birbirleriyle savaşmışlardır. En önemli diğer bir hedefleri
ise, imparatoru kendi taraflarına çekmek olmuştur. İkinci Han sülalesinin son imparatoru
Hsien-ti (MS 190-220), bu amacı güden müteaddit generaller tarafından esir edilmiştir.
Başarı kazanan general, umumiyetle, hükümet merkezini elinde tutacak kadar kuvveti olma-
dığından imparatoru da beraberinde sürükler, nihayet bundan vazgeçmek zorunda kalınca,
onu başka bir generale terk ederdi. İmparatorun bu kadar arkasından koşmalarının sebebi, o
zamanki telâkkilere göre, yeni sülalenin ilk imparatorunun, eski sülalenin son imparatorundan
devlet mühürlerini almak zorunda olmasıdır. Son imparator bir nizam dâhilinde istifa
etmelidir.

MS 200 yılında yeni bir durum daha ortaya çıkmıştır. Bu dönemde sadece 3 büyük
parti kalmıştır. Bunların en kuvvetlisi kuzeye hâkim olan, imparatoru her zaman için elinde
tutan Ts’ao’un partisi idi. Batıda Sih-ch’uan’da Liu Pei ve güneydoğuda Sun Ts’e’nin kardeşi
yerleşmişti.

Generaller içinde Ts’ao Ts’ao yönetimi ele geçirme mücadelesinde hepsinden ileri
gitmiştir: Askerî yardımda bulunduklarından dolayı, ödül olarak MS 180-200 yılları arasında
bir Çin eyaleti olan Şansi’ye 19 Hun boyunu onun yerleştirdiği düşünülmektedir. Bu suretle
Ts’ao, Hunlar’ın yardımı ile iktidarı eline almış ve ölümünden hemen sonra oğlu Ts’ao P’i,
MS 220 yılında imparatora istifasını vermiş ve yeni bir sülale olan Wei Sülalesi’ni
kurabilmiştir. Buna karşılık, yüzlerce seneden beri Çinlilere ait olan bir kısım arazi Hunlar’a
geçmiştir. Tabiî Ts’ao bunun böyle olmasını istememiştir.

O, Hunlar’a Şansi’de bazı otlaklar vererek bunları etrafta bulunan ilçe ve bucak
memurlarına idare ettirmek istemiştir. Plan, Çinlilerin eskiden de birçok defa uyguladıkları
planın aynısı idi: Yabancılar gruplar hâlinde ülkeye alınır sonra etrafta bulunan idare
merkezlerinin nüfuzu onlar üzerinde gittikçe artar ve nihayet yabancılar tamamen kendi
hususiyetlerini kaybederek Çinlileşirlerdi. Fakat Hunlar’ın 19 boyu çok kalabalıktı. İllerin
idaresi de son harpler yüzünden çok zayıfladığından bu plan tatbik edilememiştir. Bu suretle
Çin dâhilinde birçok tanhunun idaresinde küçük bir Hun Devleti kurulmuştur. Bu olay,
bundan sonraki dört yüzyıl için büyük bir önem arz etmiştir.

Kısaca söylemek gerekirse Han Dönemi Çin tarihinde önemli gelişmelerin yaşandığı
bir devirdir. Bu dönemde Türkistan’a gönderilen General Ban Zhao, Doğu Türkistan’ı
yeniden ele geçirerek 70.000 kişilik bir ordu ile Tanrı Dağları’ndan aşarak Hazar Denizi’ne
kadar gitmeyi başarmıştır. Daha önce Çin hiç bu kadar batıya gitmemişti. Asker İmparator
Wu-ti muazzam harcamalar yaparak güneyi hedef alan seferlere girişmişti. Sonraki
imparatorlar Çin’in sınırlarını bugünkü Kanton ve Kvangsi’yi içine alacak ölçüde
genişletmekle kalmamışlar, bu kazanımlara Fujiyan’ı da katmışlardır. Ayrıca Haniyay
Adası’na kadar ilerledikleri gibi Vietnam’ın kuzey bölgelerine de yoğun bir şekilde
yerleşmişlerdir. Hatta Burma (Myanmar)’ya bir ticaret yolu açarak bugünkü Malezya ile
deniz üzerinden temaslar sağlamak için girişimlerinde bulunmuşlardır. Yine Kore’ye nüfuz

66
etmişler, MÖ 4. yüzyıl civarlarında Çin ile Kore sınırı arasındaki sınırı çizen Yalu Nehri
havzasında bazı savaşçı kabilelerle savaşmışlardır; fakat Kore’yi dize getirme konusunda ilk
ciddi gayreti gösteren Çinliler, orada sömürge kurmayı başaranlar ise Hanlar olmuştur. Bütün
bu istilaların arkasında yatan sebep elbette ki ticaret olmuştur.

Çin ile Avrupa arasında özellikle de Roma İmparatorluğu arasındaki ilişkiler bu

dönemde ticaret üzerinden başlamış ve İpek Yolu ve bunun üzerinde taşınan ürünler bu
temasları sağlamlaştırmıştır. Roma, Çin’den Çin ipeği ile Hind biberi alırken karşılığında cam
ve demir eşya ödemiştir.

İstilalar büyük işgal orduları kurulmasını elzem hâle getirmiş, bu da imparatorluk

hazinesine büyük bir yük yüklemiştir. Ayrıca seferlerin pahalı at sıkıntısına yol açması ve çok
sayıda köylünün askere alınması huzursuzluğu arttırmıştır. Yine haraç getiren elçilik
heyetlerinin payitahtta ağırlanmaları ve masraflarının karşılanması da oldukça büyük
masrafların yapılmasını gerektirmiştir. Vergiler yükseltilmiş, ancak bunlar tahsil memurları
tarafından merkeze ulaştırılmayarak kendilerinde bırakılmıştır. Bütün bu sebeplerle paranın
değeri düşürülmüştür. Bu arada imparatorlarla bürokratlar arasındaki çekişmeler ve
imparatorların saraylarındaki hadımağalarına bel bağlamaları, idarede baş gösteren bozukluk
ve zaafiyet sülalenin sonunun gelmesinin en önemli sebepleridir.

Han döneminin sona ermesiyle, Çin tarihinde yeni bir dönem kapanmıştır. Han devri,
asiller cemiyetinin nihai olgunlaşma ve sağlamlaşma devresi olmuştur. Bundan sonraki devir,
yani MS 618’e kadar olan zaman, Çinlilerle kuzey kavimleri arasındaki kültürel ve siyasi
çarpışmalarla geçmiştir.

67
 Uygulamalar

1) Han Sülalesi döneminin Çin tarihine katkılarını araştırınız

68
 Uygulama Soruları

1) Han Sülalesi yönetimini, ortaya çıkma ve sonlanma sebep ve sonuçlarını, önceki

hanedanlar dönemi ile karşılaştırarak nasıl değerlendirirsiniz?

69
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde Çin tarihinin ve günümüz Çinlilerinin esasını teşkil eden Han Sülalesinin
gelişme ve sonlanma dönemi anlatılmıştır. MÖ 206 yılında imparator olan Liu Pang,
kendisine imparator adı olarak Kao-tsu adını almıştır. Han Sülalesi dönemi, Çin’in orta
zamanlarının başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Kao-tsu döneminde, Çin’in servet ve
nüfusundaki artışın ve imparatorluk çatısı altındaki birleşmenin dış ilişkileri çok daha önemli
kıldığı bir dönem başlamıştır. Yaklaşık iki yüz yirmi yıl sürecek olan bu dönem gitgide
büyüyen bir imparatorluğun bünyesine daha fazla insanın ve toprağın ilhakı şeklinde
gerçekleşmiştir.

Bu dönem, Hun Türkleri’nin gittikçe kuvvetlendiği ve Çin için esaslı bir tehlike
oluşturmaya başladığı bir dönemdir. Liu Pang, devletini kurmakta iken Hunlar’ın başına
T’ou-man’ın yerine Mao-tun (Mete) geçmiş ve devletini, Çin’e kuvvet bakımından eşit olan
büyük bir devlet hâline getirmiştir. Kao-tsu’nun siyaseti, Hunlar’ın Kuzey Çin işlerine
karışmalarına ve bilhassa Hunlar’la Çinliler arasında ittifakların yapılmasına mani olmaktı.
Mao-tun MÖ 200 yılında bir Çin kralı ile ittifak yaparak Kao-tsu’ya karşı harekete geçmiş ve
Pai-teng Savaşı gerçekleşmiştir. Ancak Kuzey Shansi’de Kao-tsu’yu kuşatan Mao-tun, ittifak
yaptığı Çin kralının askerlerinin gecikmesi üzerine kuşatmayı kaldırıp geri çekilmiştir.
Böylece Çin’in Hun hâkimiyeti altına girmesi engellenmiştir. Mao-tun’un kuşatmayı
kaldırmasının bir diğer sebebi, Çin’in bozkırdan yönetilemeyeceği ve eğer Türkler Çin’e
yerleşirse millî kimliklerini kaybedeceğine dair millî siyasettir. Sonuç olarak Doğu Asya’da
bağımsız ve birbirlerine karşı eşit sayılan iki büyük devlet arasında akdedilen ilk uluslararası
anlaşma imzalanmıştır.

Ayrıca yine bu dönemde Güney Çin’de bulunan ve coğrafi olarak önemli bir konumda
yer alan Kanton Devleti ile yapılan savaşlar ile bu savaşlarda önemli rol oynayan ölen Kao-
tsu’nun eşi İmparatoriçe Lü hakkında bilgi verilmiştir. İmparator Wen-ti döneminde
derebeylikler artmış, ama bunlar sarayda memuriyet alarak derebeyliklerini uzaktan
yönettikleri için iktidar sahibi olmamışlardır. İmparator Wu-ti (MÖ 141-89) zamanında
Hunlar’a karşı faal bir dış siyaset uygulanmıştır. Bunun sebepleri güçlenen Çin’in artı
Hunlara hediyeler ve prensesler vermeyi aşağılayıcı bulmaları, kuzeyde Hun tehlikesinin
devam etmesi ve Hunların Türkistan hâkimiyetinin ve Kansu’da iktidar kazanmalarının batı
ticaretine engel olmasıdır. Shan-yü Chün-ch’en’in ölümüyle zayıflayan Hunlar, Kore’yi de
kaybetmiştir. Çin’in askerî başarılarının yanı sıra Hunlar’a karşı uyguladığı entrikalar,
casusluk ve sabotajların sonucunda birçok tanhunun gelip gittiği ve iç kargaşaların oluştuğunu
Çin kaynaklarından takip etmek mümkündür. Nihayet MÖ 58’de uzun süren iç savaşlardan
sonra Tanhu Hu-han-yeh idaresi altında Hun Devleti parçalanmıştır. Hu-han-yeh, MÖ 51
yılında bizzat Çin sarayına gelmiştir.

İmparator Yüan-ti’nin karısının yeğeni olan Wang Mang sarayda nüfuzu arttıktan
sonra MS 8’de kendisini imparator ilan etmiştir. Çin’in en karışık dönemlerinden olan onun
yönetim döneminde (MS 8-22) çıkardığı kanunlar “Çin tahtında ilk sosyalist” olarak
adlandırılmasına sebep olmuştur. Bu kanunlar iç isyanların ve “kırmızı kaşlılar” olarak anılan

70
ihtilalcilerin ortaya çıkmasına sebep olunca reformları geri almak zorunda kalmıştır. Nihayet
prens Liu Hsiu MS 22 Wang Mang’ı öldürmüş, MS 24’te de Kuang-wu-ti imparator adıyla
“İkinci Han Sülalesi” (Doğu yahut Muahhar Sülale, MS 25-57) nin kurucusu olarak tahta
çıkmıştır. Wang Mang’ın bütün Hun ülkesini 15 Tanhu’nun idaresi altında paylaştırmayı
teklif etmesi, Hunları kızdırmış ve Hunların Türkistan’daki nüfuzları yine artmıştır. Kuang-
wu-ti döneminde Türkistan’da Hunlar’la savaş devam etmiştir. Ancak MS 45 yılında başlayan
kuraklık ve çekirge istilası, Hunlar’ı zayıflatmış; güneyde Çinliler, doğuda Hsien-pi (Siyenpi)
ve Wu-huanlar’la savaşamayacak duruma getirmiştir. Sonunda MS 46’da Hun Devleti ikinci
kez Kuzey ve Güney olarak ikiye bölünmüşlerdir. Kuzey Hunları yurtlarını bu Moğol
kabileleri hâkimiyetine terk etmişler, Güney Hunları ise Çinlilere tabi olmak zorunda
kalmışlardır.

M.80’den itibaren Çin’in iç siyasetinde gittikçe bir kötüleşme hissedilmiştir. Bunun

sebebi, az sayıdaki büyük arazi sahiplerinin zümreler meydana getirmeleri ve sarayda sayıları
ve nüfuzları artan harem ağaları üzerinden iktidarı ele geçirmeye çalışmalarıdır. MS 150’de
ise taşra kıtalarına komuta eden generaller başrolü oynamışlar ve iktidar için mücadele
etmişlerdir. General Ts’ao, Hun boylarının yardımı ile iktidarı eline almış ve ölümünden
hemen sonra oğlu Ts’ao P’i, MS 220 yılında yeni bir sülale olan Wei Sülalesi’ni kurmuştur.

Sınırlarını batıda Hazar Denizi’ne, doğuda Kore, Fujiyan ve Vietnam’ın kuzeyine

kadar genişleten Han döneminde savaşlar, ekonomiye büyük yük getirmiştir. Han devri,
asiller cemiyetinin nihai olgunlaşma ve sağlamlaşma devresi olmuştur.

71
 Bölüm Soruları
1) Mao-tun zamanında Hun Devleti içinde hangisi Çinlilere verilen işlerden biri
değildir?

a) Muharebelerde müşavir olarak kullanılmışlardır.

b) Yazıcı olarak kullanılmışlardır.

c) Memuriyet yapmışlardır.

d) Orduda görev almışlardır.

e) Ticaret yapmışlardır.

2) Yaklaşık iki yüz yirmi yıl süren ve yabancılarla münasebetlerin sürdürülme

sürecinden çok, bir yayılma, genişleme ve gitgide büyüyen bir imparatorluğun bünyesine
daha fazla insanı ve toprağı ilhak etme şeklinde gerçekleşen dönem hangi sülale döneminde
yaşanmıştır?

a) Han Sülalesi

b) Ch’in Sülalesi

c) Chou Sülalesi

d) Sui Sülalesi

e) Tang Sülalesi

3) Kendisine imparator adı olarak Kao-tsu’yu veren Han sülalesinin kurucusu

aşağıdakilerden hangisidir?

a) Hsiang Yü

b) Chung-hang Yüeh

c) Chao T’o

d) Li Sih

e) Liu Pang

4) Devletini Han Sülalesi döneminde Çin’le eşit konuma getiren Türk hükümdarı
hangisidir?

a) Touman (Teoman)

b) Mao-tun (Mete)

72
 c) Bumin

d) Mukan

e) İşbara

5) Hunlar hükümdarlarına aşağıdaki unvanlardan hangisini vermişlerdir?

a) İlteber

b) Şad

c) Yabgu

d) Şanyü (Tanhu)

e) Subaşı

6) MÖ 200 yılında Han imparatoru Kao-tsu ile Hun hükümdarı Mo-tun arasında
yapılan Pai-teng Muharebesinden sonra iki taraf arasında savaşlar devam etmiş ve sonunda bir
anlaşma yapılmıştır. Bu anlaşma tarihe nasıl geçmiştir?

a) Hunlar ile Çinliler arasında yapılan ilk anlaşmadır.

b) Çinlilerin Hunlara ilk defa prenses verdikleri ilk anlaşmadır.

c) Doğu Asya’da bağımsız ve birbirlerine karşı eşit sayılan iki büyük devlet
arasında akdedilen ilk uluslararası anlaşmadır.

d) Hunların Çinlilere elçi gönderdikleri ilk anlaşmadır.

e) Han sülalesinin Çin’in dışında yaptığı ilk anlaşmadır.

7) Hun Hükümdarı Mo-tun’un evlenme teklif ettiği imparatoriçe aşağıdakilerden

hangisidir?

a) İmparatoriçe Lü

b) İmparatoriçe Wu

c) İmparatoriçe Ci’an

d) İmparatoriçe Yang

e) İmparatoriçe Sua

73
 8) İlk defa hangi sülale ve imparator zamanında Çinliler, Hunlar’a karşı faal bir
siyaset tâkip etmişlerdir?

a) Han Sülalesi-İmparator Wang Mang

b) Han Sülalesi-İmparator Wu-ti

c) Han Sülalesi-İmparator Kao-tsu

d) Ch’in Sülalesi-İmparator Shih-huang-ti

e) Ch’in Sülalesi-İmparator Erh-shih-huang-ti

9) Çin İmparatoru Wang Mang için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

a) Onun dönemi Çin tarihinin en karışık dönemlerinden biri olarak kabul

edilmiştir.

b) Kendisinin ve yandaşlarının emniyetini sağlamak için her türlü vasıtaya

başvurmuştur.

c) Çevirdiği entrikalar sayesinde, hükümet merkezinde bulunan eski imparator

ailesine mensûp olanların hepsini bertaraf etmiş; yalnız taşrada ehemmiyetsiz vazifelerde
bulunanlara dokunmamıştır.

d) Hemen pek çok kanun neşrettirmiştir. Bu kanunlara göre ona “Çin tahtında ilk
sosyalist” adı verilmiştir.

e) Halkı için yapılması gereken her şeyi yapmıştır.

10) Aşağıdakilerden hangisi Han Sülalesinin yıkılmasının sebeplerinden biri

değildir?

a) İmparatorlarla bürokratlar arasındaki çekişmeler

b) İmparatorların saraylarındaki hadımağalarına bel bağlamaları

c) İdarede baş gösteren bozukluk ve zaafiyet

d) Ekonomik durumun gittikçe kötüleşmesi

e) İmparator Wu-ti’nin gayretleri

Cevaplar

1) c, 2) a, 3) e, 4) b, 5) d, 6) c, 7) a, 8) b, 9) e, 10) e

74
4.ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNİN (MS 220- 589) İLK YÜZYILI

75
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

4.1. Üç Devlet Dönemi

4.1.1. Wu Devleti (221-280)

4.1.2. Shu-Han Devleti (221-263)

4.1.3. Wei Devleti (220-265)

4.2. Batı Ch’in Sülalesi (265-317)

4.2.1. T’o-pa (Tabgaç)lar’ın İlk Devleti

4.2.2. Prenslerin İsyanı

4.2.3. Hunların Çin Topraklarındaki İlk Devletleri

76
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Çin’in Han Sülalesi’nden sonraki yüzyılı hangi sülale ve kavimlerin hâkimiyet

leri altında geçmiştir?

2) Bu dönemi nasıl değerlendirirsiniz?

77
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Üç Devlet Dönemi MS 220-265 yılları
arasında Çin’in kuzeyinde
ve güneyinde kurulan üç
devletler hakkında ve bu
dönemin önemi hakkında
bilgi edinilmesi
Batı Ch’in Sülalesi MS 265-317 yılları
arasında Çin’de birliği
sağlayan Batı Ch’in
Sülalesi ve dönemin önemi
hakkında bilgi edinilmesi

78
 Anahtar Kavramlar

 Üç Devlet

 Wu

 Shu-Han

 Wei

 Batı Ch’in

 T’opa (Tabgaç)

 Liu Yüan

79
 Giriş

Bu bölümde Han Sülalesi’nden sonra, MS 220-265 yılları arasında Çin’in kuzeyinde

ve güneyinde kurulan üç devletler hakkında bilgi verilmiş, ardından MS 265-317 yılları
arasında Çin’de birliği sağlayan Batı Ch’in Sülalesi ve döneminin önemli olayları
anlatılmıştır.

80
 4.1. Üç Devlet Dönemi
Çinliler, Çin’in Orta Çağ’da ikiye ayrıldığını ve bu ayrılmanın 420 yılında
gerçekleştiğini ileri sürseler de ilim âlemi bu görüşü kabul etmemiştir. İlim âlemine göre Çin,
220’de kuzeyde büyükçe bir devlet, güneydoğu ile güneybatıda ise küçük iki devlet olmak
üzere toplam 3 devlete ayrılmış ve 265’te bütün Çin’e hâkim olmak isteyen Chin Sülalesi
kurulmuştur. Fakat bu kuzey ile güney arasındaki birlik, ancak bir geçit devri teşkil eden 280
(Üç devletin sonuncusunun ilhak edildiği zaman) ile 317 (Chin Sülalesi’nin güneye kaçmak
zorunda kaldığı ve kuzeyde bir başka sülalenin başladığı yıl) arasında meydana gelmiştir.

MS II. yüzyılda Kuzey Çin’e göç etmiş olan 19 Hun boyu, 220’de, ilk defa çok
kuvvetli olmasalar da, yeni bir siyasi birlik olarak sahneye çıkmışlardır. Hsiung-nu (Hun)
Şanyüleri’nin idaresi altındaki bu siyasi birlik, 589’a kadar Kuzey Çin’de hâkim olan, hakikî
sülaleler kuran, sonraki devirde daha fazla kuvvetlenen Kuzey Çin’deki Hunlar’la diğer Türk
devletlerinin nüvesini teşkil etmiştir. Bu dönem Çin’in yabancılar ve özellikle Türkler
tarafından idare edildiği bir devir olarak vasıflandırılmıştır. Bu yüzden de bu dönem, Çin
tarihinin en önemli ve ilginç devirleri arasında sayılmıştır.

Fikir bakımından ise bu dönem, Budizm’in iki yoldan Çin’e girmesiyle kendisini
göstermiştir. Aslında Budizm’in Çin’e girişi genellikle MS I. Yüzyılda Han Sülalesi
imparatoru Ming-ti dönemine tarihlendirilmektedir. Doğu Türkistan’da kuzeyde Kuça,
güneyde ise Dunhuang ve Hoten üzerinden yayılan ve Çin’de cemaat toplulukları oluşturan
Budizm’in misyonerleri, MS II. yüzyılın ikinci yarısına doğru Hint dillerindeki eserleri
Çince’ye tercüme etmeye başlamışlardır. Ancak bu din MS 220’den sonra önem kazanmaya
başlamıştır. Bu dönemin ardından ise Kuzey Çin’de Hunlar tarafından kurulan Kuzey Liang
Devleti ve Sonraki Chao Devleti, Budizm’i resmî din olarak kabul etmiş ve önemli Budist
metinlerin ilk kez Çinceye tercümesini yapan Budist rahiplerin hamileri olmuşlardır.
Türkistan üzerinden ilerleyen Budizm’in iki ana mezhebi olan Hinayana ve Mahayana
mezheplerinden Türkler daha ziyade metafizik nitelikler taşıyan, tanrı anlayışına yönelen ve
bireysel değil, tüm canlıların kurtuluşunu merhamet, fedakârlık gibi erdemleri ön plana
çıkararak hedefleyen Mahayana Budizm’ini benimsemişlerdir. Türkler arasında Güney
Hunları ile başlayan Budizm dini, en parlak devrini Turfan ve Kansu Uygurları döneminde
yaşamaya devam etmiştir.

Kuzey Çin’deki yabancı devletlerin, özellikle esas dinleri Gök Tanrı dini olan
Türklerin Budizm’i kabulünün ardında pek çok sebep yatmaktadır. Bunlardan ilkinin Çin
kültürü içinde erimemek için yabancı bir dini benimsemek olduğu düşünülebilir. Ayrıca
Kuzey Çin’in yabancıların hâkimiyetine girmesi ile Konfüçyen elit tabakanın çoğu Güney
Çin’e çekilmiş, kuzeyde kalanlar da yabancılara yardım etmek istememiştir. Yabancı
topraklarda kendilerine hem eğitimli bürokrat bir tabaka oluşturmak isteyen hem de ticaret ile
ilgilenen Türk hükümdarlar da aradıkları desteği Budist rahiplerde bulmuşlardır. Budizm
beraberinde birçok yeni kültür maddeleri ile ilimleri de getirmiştir. Eski Çin felsefesi ile ilmi,
bununla anlaşmak zorunda kalmıştır. Aynı zamanda Budizm’le birlikte ilk defa Çin’in
batısındaki büyük kültür devletleri hakkında doğrudan doğruya bilgi edinilmiştir. O zamana
kadar sadece Çin bir kültür ülkesi olarak gösterilmiş, diğer ülkelerin hepsi barbar sayılmıştır.
81
Kültür ülkesi denildiği zaman, şehir kültürü ve ziraatı olan ülkeler anlaşılmıştır. Bu da çok az
bir şehir kültürüne sahip olan, ziraatla fazla uğraşmayan Türk boylarını barbar telâkki
etmelerine sebep olmuştur. Fakat Çin ile Ön ve Güney Asya arasındaki münasebetler artınca,
Çinliler artık Çin’den başka kültür memleketlerinin de mevcut olduğunu kabul etmek zorunda
kalmışlardır. Kuzey Çin’de yabancı sülaleler hâkim olup yeni yüksek bir kültür meydana
gelince, bu hükümdarlara artık barbar denmemiş; hatta Çin imparatorunun göğün oğlu olduğu
ve dünyanın ortasındaki tahta oturduğu nazariyesi de geçerliliğini kaybetmiştir.

Ekonomi bakımından da bu dönem oldukça önemlidir. Çin açısından baktığımızda bu

dönem Kuzey Çin için Çin’in ziraati ile Türkistan’ın hayvan besleyiciliği arasında bir ayrılma
dönemini ifade etmektedir. Kuzey Çin hayvan beslemek için bir mera ülkesi mi olsun yoksa
zirai bir memleket olarak mı kalsın? Güney Çin’de büyük bir grup Çinli’nin kuru tarlalarda
buğday ekmekten yaş tarlalarda pirinç ekmeğe geçmesi, yani tarla ziraatînden bahçe ziraatîne
geçmesi söz konudur. Böylece bu dönem, kuzeyden gelen yüksek Çin kültürü ile güneyin
ekonomisinin ayrıştığı bir dönemdir.

82
 Harita 4: Üç Devlet Dönemindeki Wei, Shu ve Wu Devletleri (Çin, İletişim Atlaslı
Büyük Uygarlıklar Ans.)

4.1.1. Wu Devleti (221-280)

Han Sülalesi’nin son imparatoru, MS 220’de Ts’ao P’i’nin lehine tahttan feragat
etmek zorunda kaldığı ve bununla Wei Sülalesi (220-265) başladığı zaman; Çin, hiçbir
suretle bir birlik teşkil eden ülke konumunda olmamıştır. Çoktan beri bağımsızlıklarını
ellerine almış olan iki ordu komutanı, kendilerini derhâl imparator ilan etmişlerdir.

Batı Çin’de, bugünkü Sih-ch’uan Eyaletinde, 221’de Liu Pei kendini imparator ilan
ederken; Çin’in güneydoğusunda, bugünkü Nankin civarında, aynı yıl Sun Ch’üan, kendini
Wu kralı ilan etmiş ve Wu Sülalesi’ni (221-280) kurmuştur. Wu’nun hâkim olduğu bölge,
memurlardan, askerlerden ve tüccarlardan oluşan, bilhassa şehir ve idare merkezlerinin az
olduğu ve içinde Çinlilerin yüksek tabakasına ait insanların az bulunduğu yerler idi. Asıl
ahaliyi teşkil eden aşağı tabakanın büyük bir kısmı Çinli olmayanlardı. Buralarda en eski
zamanlardan kalma Yao-Yüeh ve Tai kabileleri yaşıyorlardı. Ülke, bataklık boş ovalardan
veya dağlık dar vadilerden müteşekkildi. Burada, Tai kavimleri eskiden beri pirinç
yetiştiriyorlar; dağlarda ise Yao’lar, kısmen avcılıkla, kısmen de yakma ziraâtiyle
uğraşıyorlardı. Güneye göç eden köylüler, buğdaylarıyla darılarının burada gelişmediğini
görünce, yavaş yavaş pirinç ekmeye alışmak zorunda kalmışlardı. Onlar, koyunlarından ve
sığırlarından da vazgeçip kendilerinden önce orada yaşayanlar gibi, domuz ve manda
beslemeye mecbur oldular. Bütün bunlardan, ülkenin fakir olduğu ve yegâne iktisadi kuvvetin
ticarete dayandığı anlaşılmaktadır. Bu ticaret, maden, kereste ve güneyin daha başka üretiği
maddelerden oluşuyordu, fakat çok geçmeden buna deniz aşırı ticaret de ilave edildi. Bu
suretle gittikçe daha fazla miktarda Hindistan ve Ön Asya’dan mallar getirildi ve bu mallar,
Wu’dan kuzeye satılınca, devlet için bir gelir kaynağı oldu. Üç devlet zamanında sürekli
yapılan savaşlarda, Wu daha faal bir rol oynamıştır: Wu, hiçbir zaman, bütün Çin’e hâkim
olmaya teşebbüs etmemiş, yalnız bu sarp bölgede tutunmaya, burada sağlam temelleri olan bir
devlet kurmağa çalışmıştır. 229’da Wu hükümdarı, imparator unvanını alarak bugünkü
Nankin’i hükümet merkezi yapmıştır. Wu Devleti’nin 232 yılında Güney Mançurya’yı
hâkimiyeti altına alan Yen hükümdarı ile ittifak yaparak Wei Devleti’ni saf dışı bırakmak
istediyse de Wei’nin Japonya’da bulunan Yamato Devleti ile ittifaka girmesi ve Yen
Devleti’ni yok etmesiyle bu plan suya düşmüştür.

4.1.2. Shu-Han Devleti (221-263)

Güneybatıda bulunan Shu-Han Devleti için durum bambaşka idi. Shu-Han, önce
sülalelerin meşruiyet meselesini ortaya atmış ve hükümdar Liu Pei, tahttan indirilmiş olan
Han Sülalesi’nin imparator ailesine mensup olduğunu ve bunun için Çin’in meşru hükümdarı
olmaya hak kazandığını iddia etmiştir. Ancak menşei biraz şüpheli idi. Buna karşılık kuzeyde
Wei’ler, Han Sülalesi’nin son imparatoruna ait devlet mührünün kendilerinde olduğunu,
bununla iktidar yetkisinin ellerine verildiğini ve böylece kendilerinin meşru olduklarını
söylemişlerdir.

83
 Shu-Han’ın kurulduğu coğrafya, Wu’nunkinden daha elverişli şartlara sahipti. Batıda
yüksek Tibet Dağları bulunuyordu ki, buradan büyük bir taarruz yapılamazdı. Kuzeyde
yükselen bir dağ silsilesi tarafından korunuyorlardı; doğuda da aşılması güç olan dağlar vardı.
Güney açıktı, fakat orada Çinliler değil, oldukça aşağı kültüre sahip yerliler oturuyorlardı.
Ülke, ancak iki köşeden taarruza uğrayabilirdi; güneybatı köşe ki, burada kuzeyde Ch’in-ling
Dağları’yla batıda Tibet Dağları arasında kolay aşılabilen dağlık bölge vardı. Buralarda aynı
zamanda oldukça yüksek bir kültüre sahip Tibet kabileleri oturuyorlardı. Bir de güneydoğu
köşesi ki, buraya Yangtse’den girilebilirdi. Bu iki tehlikeli köşede hemen hemen daima
savaşlar olmuştur.

Shu-Han’ın ekonomik durumu da fena değildi. Sih-ch’uan, çoktan beri Çin’in buğday
yetiştirme bölgesine dâhildi ve Ch’eng-tu ovasında oldukça fazla Çin köylüsü bulunuyordu.
Bundan başka burada, dağlarda yaşayan kavimlere buğday veren, buna mukabil çok para
getiren ilaçlar ve daha başka Tibet mamûlâtı satın alan zengin tüccarlar ile bugünkü Yünnan
Eyaletinden geçerek Hindistan’a giden ticaret yolları vardı.

Shu-Han’ın zayıf tarafı, Wei Devleti’ne karşı koyacak kadar nüfusunun fazla
olmaması ve kolay müdafaa edilebilen memleketinin bir tecavüz için gereken şartlara haiz
bulunmayışıdır. Bunun için Shu-Han’ın ilk hazırlığı, bugünkü Yünnan Eyaleti’ndeki
kabilelere karşı sefere çıkmak olmuştur. Bu şekilde önce orduya asker, sonra da ticaret için
köle tedarik edebilecekti, çünkü güneybatı birkaç yüzyıldan beri köle ticaretinin başlıca
kaynağı olmuştu. Daha sonra Hindistan ile yapılan ticareti kontrol etmeye çalıştı. Bütün bu
ihtiyat tedbirleri, Shu-Han’ın iç kuvvetini arttırdı. Diğer taraftan Shu-Han, Chu-ko Liang adlı
adamın planı doğrultusunda, para karşılığında Tibetlileri satın almaya ve onların yardımı ile
Weiler’e karşı bir taarruza girişmeye uğraştı. Hükümdar Liu Pei 226’da öldü, halefi bir çocuk
olduğundan, idarede faal bir vazife alamadı. Chu-ko Liang’un ölümünden sonra (234) Shu-
Han’ın düşüşü çabuk olmuştur. Böylece Wei, Shu-Han’a karşı birçok askerî başarılar
kazanmış ve nihayet onu 263’de mağlûp etmeğe muvaffak olmuştur.

Bu iki güney devletinde müşterek olan şey, her ikisinin de “Condottiere”, yani Güney
Çinli olmayan askerler tarafından kurulan devletler olmalarıdır. Bunlar yerli Çinli kesim
tarafından kabul görmemiş ve güçleri azalmıştır. Diğer taraftan bu dönemin olumlu yönleri de
olmuştur. Güney Çin’de, ilk defa bir imparator kendisine lâzım olan memur ve harem ağaları
ile dolu bir hükümet merkezine sahip olmuştur. Başkent, büyük bir erzak pazarı olmuştur. Bu
yüzden etrafta bulunan köyler eskisinden daha iyi satış yapabilmişlerdir. İktisadî bakımdan
kuvvetlenmeleri bölgenin genişleme meselesi ile ulaşım meselesini de ortaya çıkarmıştır.
İhtiyaç duyulan ve inşa edilmesi gereken yollar ve ulaşım vasıtaları (gemiler), hanlar veya
sülale sona erdiği zaman bile mevcudiyetlerini devam ettirmişlerdir. Bu arada özellikle
sarayın etrafında asil üyelerden oluşan bir aydınlar grubu meydana getirilmiştir. Güney
sülalelerinin hükümdarları beraberlerinde asilleri getirmemişler; yalnızca bilgisiz askerlerle
çok bilgisi olmayan birkaç generali getirmişlerdir. Buna karşılık iyi yönetim anlayışına sahip
olan aydınlar, etrafta bulunan bölgelerden yeni hükümet merkezine gelmişlerdir. Böylece
güneyde yeni kültür ve ticaret merkezleri meydana gelmiş, bu da Çin’in ilerideki
gelişmelerinde çok önemli bir rol oynamıştır.

84
 4.1.3. Wei Devleti (220-265)

Kuzeyde Wei Devleti’nin (220-265) de durumu pek parlak değildi. Han devrinin
sonundaki olaylardan ülkenin ekonomik bakımdan nasıl zarara uğradığından yukarıda
bahsetmiştik. Ne var ki Wei, Çin’in eskiden en önemli olan bölgelerine (Batı Shensi vadisi,
Lo-yang’dan itibaren doğudaki bütün ova) hâkimdi. En fazla nüfus da buralarda bulunuyordu.
Fakat bu bölgeler, devamlı savaşlar yüzünden, fakir düşmüştü. Şimdi Güney ve Güneybatı
Çin bağımsız olmuş, fakat buna karşılık, Türkistan Wei’ye bağlı kalmıştı. Ancak burası
ekonomik bakımdan faydalı olmaktan ziyade zarar veren bir durumda bulunuyordu; zira
sürekli masraf gerektiriyordu. Saray Han Sülalesi zamanında olduğu gibi israftan
kaçınmıyordu. Çünkü hükümetin bütün Çin’i temsil ettiği fikrinden vazgeçmek istemiyor ve
mutlaka Güney sülaleleri hükümdarlarından daha büyük görünmek istiyordu. Fakat şimdi çok
küçülmüş bir ülke olarak, böyle büyük bir sarayı idare etmek zorunda idi. Hükümet kuzeyde
bulunan Hunların 19 boyuna askerî yardımlarından dolayı toprak ve para vermek zorundaydı.
Bu, toplanan vergilerden bir kısmının elden çıkması demekti. Ayrıca askerleri de
silâhsızlandıramamış ve büyük orduların iaşelerini temin etmek zorunda kalmıştı. Bunun
sebebi, Güney devletleriyle devamlı olarak mücadele hâlinde olması idi. Aynı zamanda
münferit ordu komutanlarını itaâti altına alarak hükümet merkezine bağlanmayı da
başaramadı.

Sonraki Han devrinde gelişmiş olan büyük mülk sistemi hâlâ geçerliliğini koruyordu.
İmparator adı Wen-ti (Wın-di) olan Ts’ao P’i’nin ailesi olan Ts’ui, böyle büyük bir emlâk
sahibi grubuna mensuptu. Büyük mülk sahibi olan ve yönetimde önem kazanan diğer aileler
ise, Hsia-hu ve Sih-ma adındaki aileler idi. Sih-ma ailesi kabiliyetli olduğunu göstermiş ve
Wen-ti (ölümü 226)’nin saltanatının sonlarında kuvvetleri çok artmıştır. Bundan sonraki
imparatorlar Sih-ma ailesinin mensupları tarafından tayin edildiler. Hükümdar ailesi arasında
başlayan anlaşmazlıklar yüzünden aile azaları birbirlerini katlettiler. 264’de Sih-ma Chao
kendini “Chin kralı” yaptı ve öldüğü zaman yerine oğlu Sih-ma Yen geçti. Kısa bir süre sonra
Wei Sülalesi’nin tahttan feragat ettiğini bildirerek kendisini yeni Chin Sülalesi’nin (265) ilk
imparatoru ilan etti.

Sarayda durum böyle iken, taşrada anlattığımız gibi kötü bir ekonomik durum hâsıl
olmuş, iki güney devletle sürekli savaşa devam etmeleri bir dış siyasetten bahsedilmesini
imkânsız kılmıştır. Bu sırada Doğu Türkistan’ın bazı kısımları hâlâ Çin’e çok az bağlı idi.
Bunun da sebebi, o zamanlar daha kuvvetli bir rakibin bulunmamasıdır. Hunlar bu dönemde
yeni bir teşekkül içerisinde olduklarında henüz daha kendilerini toparlayamamışlardı. Zira
Çin’in kuzeyinde yaşayan ve orada askerlerini teşkilâtlandırmış göçebeler olarak birbirlerini
koruyan bu 19 boy, sayıca da büyük bir kuvvet teşkil etmiyordu. Ayrıca Weiler’e de sadık
idiler. Geride kalan Hun boyları yavaş yavaş Juan-juanlar ile yeni bir birlik teşkil ettiler. Fakat
bu sırada henüz bir faaliyette bulunmadılar. Bunların içinde Wu-huan kabileleri ile Doğu
Moğolistan’da Hunlar’ın bakiyeleri ile birleşerek pek çok sınır akınları yapan Hsien-pi
kabileleri en önemlileridir. Fakat bu Hsien-piler’in bu sırada henüz Doğu Türkistan üzerinde
bir tesirleri bulunmuyordu. Bu şekilde Türkistan az çok Weiler’e tâbi olduğundan bu sayede
ticaret kervanları serbestçe bu topraklardan geçebildiler. Yine bu dönemde Japonya ile elçilik
85
münasebetlerine devam ettirildi ve böylece Çin kültürüne ait pek çok unsur Japonya’ya
sokuldu. Böylece Çin’in çeşitli bölgelerinden Japonya’ya göç eden Çinliler sayesinde eski
iptidai neolitik Japon kültürü değişmiştir.

4.2. Batı Ch’in Sülalesi (265-317)

Sülalenin gelişmesi Çin’in iç tarihinde bir değişiklik yapmamış, imparator olarak Wu-
ti adını alan Sih-ma Yen (265-289) her tarafa yayılmış olan taraftarlarının yardımı ile iktidarı
ele geçirmiştir. Karşılığında da onlara mükâfat olarak memuriyetler ve vazifeler vermek
zorunda kalmıştır. Sarayda bu sefer, Wei Sülalesi zamanından farklı olarak, küçük ailelerden
oluşan hükümdar tabakasının yerine, imparator ailesine mensup olan prensler rol
oynamışlardır. Ayrı ayrı prensler “derebeyi” olarak bulundukları illerde ordular kurmuşlar,
kendi siyasetlerini gütmeye çalışmışlardır. Bu arada hükümdar ailesiyle müttefik olan aile
mensupları gittikçe daha fazla nüfuz toplamaya başlamışlardır. Böylece ilk imparator bile, hiç
nüfuz sahibi olmadan, menfaatler yüzünden oyuncak olmuş ve entrikalar gittikçe artmıştır. Bu
sülale Wei sülalesi taraftarlarını ortadan kaldırmakla birlikte yine de birçok kez prensler
tarafından idare edilen büyük ihtilâller çıkmasını engelleyememiştir.

Bu dönemde çok önemli bir askerî teşebbüs gerçekleşmiş, 280’de son Güney Devleti
olan Wu Devleti’ni yok etmeyi başararak devlette yine bir birlik kurulmasına öncülük
etmiştir. Wu’nun yok edilmesinden sonra artık tehlikeli olabilecek bir dış düşman
kalmamıştır. Malî durum çoktan beri kötü olduğundan ve sürekli devam eden savaşlar büyük
masraflara sebebiyet verdiğinden, 280’de umumî bir silâhsızlandırmaya gidilmiştir. Tabiî bu
silâhsızlandırma doğrudan doğruya sülalenin emrindeki kıtalar, yani saray ve hükümet
merkezi kıtalarıyla (bunlar daima iki ayrı bölümdür) illerdeki kıtalarda olmuştur. Buna karşı
prenslere verilen derebeyliklerde silâhsızlandırma prenslerin özel mahiyet askerlerine ihtiyaç-
ları olduğunu ileri sürmelerinden tatbik edilememiştir. Silâhsızlandırma ile beraber, silâhların
teslim edilmesine dair bir ferman neşredilmiştir. O zamanlar sikkeler çok az olduğu için
hükümet, silâh madenlerinden sikke bastırabilecekti. Para yerine maaşlar bazen buğday, bazen
de ipekli kumaş ile verilmiş, sikke olarak verildiğinde de Wei Sülalesi’nin eski paraları
kullanılmıştır. Ancak silâhların teslimi iyi netice vermemiş, terhis edilen askerler silâhları
teslim etmeyerek beraberlerinde götürüp satmışlardır. Bu silâhların büyük bir kısmı o
zamanlar Çin’in kuzeyindeki Hunlar ile öncü Moğol kavmi Hsien-piler tarafından satın
alınmıştır. Bunlar, herhâlde silâhlara karşılık onlara arazi vermişlerdir. Bu suretle gittikçe
daha fazla Çinli, Çin’in kuzey bölgelerindeki sınırların öbür tarafına köylü olarak
yerleşmişlerdir. Bunu memnuniyetle yapmışlardır; zira Hunlar ve Hsien-piler’de, Çinlilerde
olduğu kadar iyi teşekkül etmiş bürokratik bir idare mevcut olmadığından, vergi toplama
işleri de, Çinlilerde olduğu gibi, iyi işlemiyordu; lüzumundan fazla vergi alan büyük mal
sahipleri de yoktu. Hunlar’la Hsien-piler köylülerin bu akınından şikayetci değildiler, zira
ihtiyaçları olan zirai mahsulleri bu suretle tedarik ediyorlardı. Ayrıca dönemin en modern
silâhlarını da büyük miktarda bu şekilde elde edebilmişlerdri.

Bu silâhsızlandırma, şüphesiz, Batı Chin Sülalesi’nin gerçekleştirdiği en önemli

olaydır. Bu, bir tasarruf tedbiri olacak (askerlerin iaşe masrafları kalkacak, asker tekrar köylü

86
olarak çalışabilecek, böylece daha çok vergi toplanabilecekti) ve tedavüldeki paranın kıymeti
yükselecekti. Ancak böyle olmadı: Terhis edilen askerler, kendilerine toprak verilmediğinden
nereye gideceklerini bilemediler. Hükümet merkezi bütün askerî nüfuzunu kaybetti, buna
karşılık askerî kuvvet, içerideki tehlikeli prensler ile sınır kavimlerinde toplandı.

Wei devrinde sınır kavimlerinin hiçbiri Çin için ciddi bir tehlike teşkil etmiyordu.
Sadece Hsien-pi kabileleri ile birkaç küçük çarpışma yaşanmıştı. Bu çarpışmalar, kısmen
Hsien-piler için müsait bir şekilde neticelenmiş ve böylece Hsien-piler’in Kuzey Çin’e karşı
akınları gittikçe artmıştır. Bu çarpışmalar esnasında, o zamana kadar birbirlerine gevşek
bağlarla bağlı olan ayrı ayrı Hsien-pi kabileleri birleşerek sağlam birlikler meydana getirdiler;
bunların arasında özellikle Mi-jung-Hsien-pi grubu temayüz etti. 281’de yani silâhsızlanma
kanunundan bir yıl sonra, Mu-junglar güneye, asıl Çin’e girerek, Pekin dolaylarını işgal
ettiler. Hsien-piler için büyük kayıplara mal olan ağır savaşlar verildi. Nihayet 289’da Hsien-
piler, kendilerini Çinlilerin hâkimiyeti altına sokan bir anlaşmayı imzalamak zorunda kaldılar.
Mu-junglar’ın buna mecbur kalmalarının sebebi, en yakın akrabaları Yü-wen-Hsien-piler
tarafından devamlı olarak taarruza uğratılmalarıdır. Onlar, Çin’e karşı bu bağlılık dönemini,
Kuzey Çin’deki umumî durumlarını teşkilâtlandırmak için sarfetmişlerdir. Bunlar, birçok
Çinli ve bilhassa sanatkârları da kendi taraflarına çekmeyi başarmışlar ve sanatkârlar özellikle
silâh imali bakımından önemli roller oynamışlardır.

4.2.1. T’o-pa (Tabgaç)ların İlk Devleti

Silâhsızlandırma kanunundan yalnız Hsien-piler değil, üç grup daha faydalanmıştır.

Bunlardan biri, bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde, şimdiki Ta-t’ung-fu Şehri’nin
kuzeyinde yaşayan Tabgaçlar (T’o-palar)’dır. Son araştırmalara göre, Tabgaçları meydana
getiren asıl boy Türk’tür ve bu yüzden de devlet Türk devleti karakterini taşımıştır. Onlara en
çok Hunlar ile Hsien-piler karışmışlardır. Ayrıca bu devletin içerisinde birçok Türk boylarının
yanısıra Moğol, Tunguz ve belki henüz daha tahlil edilemeyen birçok başka kabileler de
karışmıştır. Moğol Devleti’nde yalnız Moğolca’nın konuşulmayıp Türkçe’nin de konuşulması
gibi bu kabilelerin muhtelif dillerle konuşmuş olmaları da muhtemeldir. Bunlar bir milletten
ziyade siyasi bir birlik, bir kabile ittifakı veya bir kabile birliği teşkil etmişlerdir.

Tabgaçlar, küçük bir devlet kurarak, bunu büyütmeye çalışmışlardır. Bunların

güneyinde, 287’de Liu Yüan’ın şef olduğu, Hunların 19 boyu bulunuyordu. Liu Yüan, bu
devrin en mühim şahsiyetlerinden biri olmuştur. Adı, has Çin adıdır. Fakat kendisi Hunlar’ın
tanhusundan, yani Mao-tun’un kabilesi ve ailesinden gelmektedir. Kabilesinin adı Tu-ku’dur
ve bu kelime “Türk” kelimesinin Çince transkripsiyonudur. Onun, Hunlar’ın bilinen en eski
asil kabilesi ile hükümdar ailesine mensup olmasının yanı sıra büyük bir teşkilâtçı kişiliğe
sahip olması itibarını arttırmıştır.

Bu yıllarda çok kuvvetlenen diğer iki grup ise Tibet kavimleri olan Tiler ve Ch’ianglar
(Tangutlar)’dır.

87
 4.2.2. Prenslerin İsyanı

Miladi IV. yüzyılın başları Çin’in iç mücadele ve isyanlar dönemi olarak karşımıza
çıkmaktadır. Özellikle imparatoriçe aileleri olan Yang Ailesi, Chia Ailesi gibi aileler Çin
sarayında en fazla nüfuz kazanan aileler olmuştur. Bu aileler, veliaht prensleri katlettirmek
suretiyle prenslerin isyanlarına sebep olmuşlardır. Zaten prensler silahsızlanmaya
uymamışlar, bu yüzden de kuvvetli kalmışlardır. Bu arada generaller de prensler gibi iktidar
savaşlarında yardımlarını sağlamak üzere sınır boylarındaki kavimlerle ittifaklar yapmışlardır.
Bunların içerisinde yardımcı kıtalar olarak en sevilenler doğudaki bir prens için savaşan
Hsien-piler’di. Tabgaçlar ise daima Hsien-piler’le savaştıkları için onların karşısında yer
almışlar ve görünüşte hükümete sadık genarallerin yanında bulunmuşlardır. Kendini
imparator ilan eden prensler de başka prensler tarafından öldürülmüş, bir türlü istikrar
sağlanamamıştır. Bu savaşlar sırasında en çok ıstırap çekenin Çin halkı olduğu da bir
gerçektir. Bu savaşların hepsi iktidarı hedeflediği için hükümet merkezine doğru yapılmıştır.
Bunun için kenar bölgeler nispeten tahrip edilmeden sağlam kalmış ve halkı da savaştan daha
az etkilenmiştir. Bu yüzden devletin merkezinden çevresine doğru Çinliler kütle hâlinde göç
etmeye başlamışlardır. Bu olay, sınır kavimlerinin yer değiştirmeleri ile birlikte dönemin en
önemli olaylarından biri olmuştur.

Çinlilerin büyük bir kısmı, Chang Kui adlı bir valinin iyi ve sakin siyaseti nedeniyle
bugünkü Kansu Eyaleti’ne göç etmiştir. Çinlilerin gittikçe artan göçleri ve Türkistan’la
ticaretin yapılması için müsait durumda bulunması, bu bölgenin tutunabilmesini sağlamış ve
genişleyerek refah içinde yaşayabilmesine yol açmıştır.

4.2.3. Hunların Çin Topraklarındaki İlk Devletleri

MS 304’te artık Kuzey Çin topraklarına yerleştirilmiş olan Güney Hunları harekete
geçmişlerdir. Asilzadeler meclisi Hunlar’ın Çinli generaller veya prensler için savaşmalarının
aleyhlerine olduğunu bildirmiştir. Onlar herhangi bir prense değil, sadece Çin imparatoruna
tâbi olduklarını bildirmişlerdi. Bu sırada Çin imparatorunun bir hiç olduğuna ve siyaset
oyununda hiçbir rol oynamadığına şüphe yoktur. Bu mücadelelerin generallerden veya
prenslerden birinin diğerini mağlup edip kendisini imparator yapıncaya kadar devam edeceği
biliniyordu. Neden Hunlar da aynı hakka sahip olmasınlardı? Neden yeni bir üye olarak Çin
tahtı için yapılan savaşa iştirak etmesinlerdi?

Bu düşüncelerinde tamamen haklı idiler. Fakat buna karşı bir şey vardı: Hunlar
“barbar (yani yabancı, kendilerinden olmayan)” dılar. Bir “barbar” Çin’e hâkim olabilir mi
idi? Çinlilerin yüzyıllardan beri “barbarlar” olarak baktıkları Hunlar, artık siyasi sahada
onlara eşittiler. Ayrıca Hunlar’da “meşruiyet” fikri çok sağlam olan bir asilzade tabakası var-
dı. Hunlar şöyle düşünmüşlerdi: “Biz yabancılar, hiçbir eski Çinli aileye mensup olmadığımız
hâlde, burada hükümdar olmaya hakkımız var mı? Sayıca onlara nispeten azız (Liu Yüan’ın
304’de yalnız 50000 askeri vardı ki, bu nüfusun en fazla 500000 olabileceğini gösterir),
“yabancı” ve “barbar” olarak aşağılansak Çin’e hâkim olabilir miyiz?”

88
 Liu Yüan ve yardımcıları buna iyi bir hâl çaresi buldular ve Liu Yüan’ın sülalesine
“Han” adını vererek, Çin sülalesinin en meşhurlarıyla birleştiler. Bunu yaparlarken de 500 yıl
önce Mao-tun’un Han sülalesinin ilk imparatoruyla akdetmiş olduğu bu iki devlete “kardeş”
adı veren antlaşmaya dayandılar. Bundan başka, Mao-tun ile halefleri Çin prensesleriyle
evlendikleri için, Hunların Çin hükümdar ailesiyle akraba olduklarını ileri sürdüler. Ayrıca
Liu Yüan’ın soyadı, Han Sülalesi’nin hükümdarının da soyadı idi. Böylece Çin tahtına
yabancı olarak değil, antlaşma ve akrabalığa dayanarak, Han Sülalesi’nin kanunî halefleri
olarak geçtiklerini bildirdiler. Bu Hunlar, artık Mao-tun’un devletini, yani bozkır Hunları’nın
devletini tekrar kurmak istemiyorlardı. Onlar, Çin hükümdarı ve Mao-tun’un halefi olarak Çin
imparatoru olmak ve bir ziraat ülkesini yönetmeyi istiyorlardı. Eski Hun Devleti ile bu
yenisinin arasındaki esas fark da burada yatmaktadır. Bu fark, sonraki yıllarda kendini
gösterecektir.

Liu Yüan kendini “Han sülalesi imparatoru” yaptıktan bir kaç ay sonra bir Tibetli de,
bugünkü Sih-ch’uan’da kendini imparator ilan etti ve “Ch’eng” sülalesinin bu imparatoru Liu
Yüan ile siyasi münasebetler kurdu.

Liu Yüan, birçok defalar yer değiştirdikten sonra, Güney Şansi’de bulunan P’ing-
ch’eng’de kurduğu hükümet merkezinde, Çin usulüne göre, yanına saray erkânı ile asillere
mensup Çinlileri gittikçe daha fazla topladı. Onlar bu biraz '”barbar”, fakat iyi teşki-
lâtlandırılmış saraya memnuniyetle geldiler. 309 yılında Çin hükümet merkezi olan Lo-yang’a
ilk taarruz yapıldı; 31l’de bu taarruz tekrarlandı, Lo-yang zaptedildi, o zamanki imparator
Huai-ti (307-312) esir edildi ve P’ing-ch’eng’e götürüldü. Orada, Hun Devleti’nde kendi
lehine bir suikast yaptığı anlaşılıncaya kadar normal bir muamele gördü, fakat sonra bütün
taraftarları ile öldürüldü (313).

Aynı yıl içerisinde, Liu Yüan’a ilhak etmiş olan Shih Lo adında bir kabile reisi bütün
Çin’i katederek güneye kadar ilerledi ve burada savaşta ölen prens için yapılan bir cenaze
töreni ile karşılaştı. Bu bölgede savaşarak yüz bin kişiden fazla insanı öldürdü. Bunların
arasında Chin Sülalesi’ne mensup 48 prens de vardı. Bu başarıdan dolayı Shih Lo’nın nüfuzu
çok arttı ve zaten gergin olan Liu Yüan ile münasebeti daha da gerginleşti. Shih Lo, Chieh
kabilesine mensuptu ve galiba bir Hun idi, fakat diğer Hunlar’la doğrudan doğruya
münasebeti yoktu. Liu Yüan, devletini gittikçe daha fazla Çinlileştirmeye ve bu suretle Çin’e
hâkim olabilmeye çalışırken; Shih Lo, daha ziyade bozkır ananesine bağlı kaldı. O, Orta ve
Güney Çin’de zaptettiği bölgeleri elinde tutmayı düşünmemiş, ileride daha sonraki akınlarına
temel teşkil etmeleri için geri çekilerek, sonraki yıllarda (314-315) Kuzey Çin’in daha büyük
bölgelerini ve özellikle Hsien-pi bölgesini doğrudan doğruya kendi hâkimiyeti altına almayı
hedeflemişti. Shih Lo, Çinliliği reddediyordu. Eskiden Çinli köle idi ve ancak firarından sonra
çalışarak bir kabilenin beyliğine yükselmişti. Liu Yüan’ın hâkimiyeti altında bulunan birçok
Hun’a, Shih Lo’nun bu tarzdaki hareketi cazip gelmiş ve bu hayat onlara Liu Yüan’ın kurmak
istediği memur devletten daha uygun görünmüştür. Böylece gerginlik gittikçe artmıştır.
Sonunda Shih Lo, Liu Yüan’ın tâbiyetinden ayrılmıştır.

89
 Prensler arasında taht kavgası devam ederken, ikinci hükümet merkezi Hsi-an’da acele
bir prens imparator yapıldı (Min-ti, 313-316). Hiç kimse kendi hükümet merkezinde bulunan
zavallı imparatorun mukadderatı ile ilgilenmedi. Takviye alamadığı için, Hunlar’ın 316’daki
ikinci taarruzlarına karşı hiç bir şey yapamadı ve teslim olmak zorunda kaldı. Şimdi Hunlar,
iki hükümet merkezini ve hemen hemen bütün Kuzey Çin’in batısını ellerinde tutuyorlardı.
Fakat doğu, Shih Lo’nun elinde idi. Geride kalan prensler ve generaller artık topraksız ve
vatansız kalmışlardı. Böylece Batı Chin Sülalesi de bu şekilde son buldu.

90
 Uygulamalar

1) Çin’in MS 220-317 yılları arasındaki siyasi tarihini önemli olayları ile birlikte
özetleyiniz.

91
 Uygulama Soruları

1) Çin’de Üç Devlet ve Batı Ch’in döneminde gelişen önemli iç ve dış siyasi

olaylar nelerdir?

2) Çin’de Üç Devlet ve Batı Ch’in döneminde Güney Hunları’nın rolü ne

olmuştur?

92
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Çin, 220’de kuzeyde büyük bir devlet, güneydoğu ile güneybatıda ise küçük iki devlet
olmak üzere toplam üç devlete ayrılmış ve bu devir 265’te bütün Çin’e hâkim olmak isteyen
Chin Sülalesi kuruluna kadar Üç Devlet Dönemi olarak adlandırılmıştır. Fakat bu kuzey ile
güney arasındaki birlik, ancak bir geçit devri teşkil eden 280 -317 yılları arasında meydana
gelmiştir. Bu dönem, ayrıca yabancılar ve özellikle Türkler tarafından idare edildiği bir devir
olması açısından önemlidir. Bu Türklerin çekirdeğini, MS II. yüzyılda Kuzey Çin’e göç eden
19 Hun boyu oluşturmuştur. Fikir bakımından ise bu dönem, daha önce Çin’e girmiş olan
Budizm’in MS 220’den sonra önem kazanması ve beraberinde yabancı kültür ve ilimleri
getirmesi açısından önemlidir. Ekonomik açıdan ise bu dönem, kuzeyden gelen yüksek Çin
kültürü ile güneyin ekonomisinin ayrıştığı bir dönemdir.

Han Sülalesi’nin sona ermesi ve Wei Devleti (220-265)’nin kurulması ile birlikte iki
ordu komutanı isyan etmiştir. Bunlardan Liu Pei kendini imparator ilan edip Batı Çin’de,
bugünkü Sih-ch’uan Eyaletinde, Shu-Han Devleti (221-263)’ni; Çin’in güneydoğusunda,
bugünkü Nankin civarında ise Sun Ch’üan, Wu Devleti’ni (221-280) kurmuştur. Wu
Devleti, güney Çin’de çoğunlukla en eski zamanlardan kalma Yao-Yüeh ve Tai kabileleri
yaşadıkları bataklık boş ovalardan veya dağlık dar vadilerden oluşan bir bölgede kurulmuştu.
Ekomomi sadece ticarete dayanıyordu. Wu Devleti, yalnız bu sarp bölgede tutunmaya, burada
sağlam temelleri olan bir devlet kurmağa çalışmıştır. Shu-Han Devleti’nin kurulduğu
coğrafya ise Wu’nunkinden daha elverişli şartlara sahipti ve ekonomisi daha iyiydi. Ancak
nüfusun az olması Wei Devleti’ne savaş için Tibetliler’i paralı asker yapmak istemesine
rağmen Liu Pei’nin ölümü sonrasında 263 yılında Wei tarafından mağlup edilmiştir. Bu iki
Güney Çin’e yabancı askerler tarafından kurulan devletler (condottiere) uzun ömürlü
olmamakla birlikte Güney Çin’de hükümet merkezini ve bunun çevresinde aydın kesimi
teşkilatlandırmaları ve ticaret ile ekonomiyi canlandırmaları açısından önem arz etmektedir.

Kuzeydeki Wei Devleti (220-265) ise Çin’in eskiden en önemli olan bölgelerine (Batı
Shensi vadisi, Lo-yang’dan itibaren doğudaki bütün ova) hâkim ve nüfus fazla olmakla
birlikte ekonomik açıdan iyi durumda değildi. Bu devirde imparatorlar ve yüksek saray
makamları büyük mülk sahibi ailelere mensup oldular. 264’de Sih-ma Chao kendini “Chin
kralı” yaptı ve öldüğü zaman yerine oğlu Sih-ma Yen geçti. Kısa bir süre sonra Wei
Sülalesi’nin tahttan feragat ettiğini bildirerek kendisini yeni Chin Sülalesi’nin (265) ilk
imparatoru ilan etti. Bu dönemde Çin’in dış ülkelerle ilişkilerine baktığımızda Hunlar zayıf
oldukları ve bahsedilen 19 boy, Weiler’e sadık olduğu için bir tehlike teşkil etmiyorlardı.
Buna karşın Wu-huan ve Hsien-pi kabileleri (özellikle Mu-jung-Hsien-pi grubu) Çin’e
akınlar yapmakta idi. bu dönemde Japonya ile elçilik münasebetlerine devam ettirildi ve
böylece Çin kültürüne ait pek çok unsur Japonya’ya sokuldu.

Sih-ma-Yen tarafından kurulan Batı Ch’in Sülalesi (265-317) döneminde sarayda bu

kez imparator ailesine mensup olan prensler rol oynamışlardır. Ayrı ayrı prensler “derebeyi”
olarak bulundukları illerde ordular kurmuşlar ve ihtilaller yapmışlardır. 280 yılında son güney
devleti olan Wu Devleti yok edilerek Çin’de birlik sağlanmış; hemen ardından

93
silahsızlandırma uygulamasına gidilmiştir. Batı Chin Sülalesi’nin gerçekleştirdiği en önemli
olay olan bu silahsızlandırma, sülalenin emrindeki kıtalarda gerçekleştirilmiş, prenslerin
derebeyliklerinde uygulanamamıştır. Asker iaşe masraflarından tasarruf edilmesi ve silahların
eritilerek sikke olarak kullanılması hedeflenirken silahlarını teslim etmeyen askerler bunları
arazi karşılığında Hunlar ve Moğollar’a satmışlar; köylü Çinliler de vergi teşkilatının pek iyi
idare edilmediği bu arazilerde yaşamaya başlamışlardır. Sonuç olarak hükümet merkezinin
bütün askerî gücü kaybolmuş ve bu güç tehlikeli prensler ile sınır kavimlerinde toplanmış
oldu.

Silâhsızlandırma kanunundan faydalananan gruplardan biri, bugünkü Şansi Eyaleti’nin

kuzeyinde, şimdiki Ta-t’ung-fu Şehri’nin kuzeyinde yaşayan Tabgaçlar (T’o-palar)’dır. Son
araştırmalara göre, Tabgaçları meydana getiren asıl boy Türk’tür ve bu yüzden de devlet Türk
devleti karakterini taşımıştır. Onlara en çok Hunlar ile Hsien-piler karışmışlardır. Tabgaçlar ın
güneyinde, 287’de Liu Yüan’ın şef olduğu, Hunlar’ın 19 boyu bulunuyordu. Bu yıllarda çok
kuvvetlenen diğer iki grup ise Tibet kavimleri olan Tiler ve Ch’ianglar (Tangutlar)’dır. Miladi
IV. yüzyılın başları Çin’in iç mücadele ve isyanlar dönemi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Özellikle imparatoriçe aileleri olan Yang Ailesi, Chia Ailesi gibi aileler Çin sarayında en fazla
nüfuz kazanan aileler olmuştur. Bu aileler, veliaht prensleri katlettirmek suretiyle prenslerin
isyanlarına sebep olmuşlardır. Generaller ve prenslerin Hsien-piler ve Tabgaçlar gibi sınır
kavimlerle ittifak yaparak birbirleriyle savaşmaları neticesinde devletin merkezinden
çevresine doğru Çinliler kütle hâlinde göç etmeye başlamışlardır.

Batı Ch’in Devleti döneminde, MS 304’te artık Kuzey Çin topraklarına yerleştirilmiş
olan Güney Hunları harekete geçmişlerdir. Çinlilerin “barbar” olarak gördükleri Hunlar
Çin’de hüküm sürmek istemişler, bunun de Liu Yüan kendisinin “Han” sülalesine mensubu
olduğunu ileri sürerek davalarına meşruiyet kazandırmıştır. Ancak Güney Hunları, yeniden
bozkır Hun devleti kurmak değil, Çin hükümdarı ve Mao-tun’un halefi olarak Çin imparatoru
olmak ve bir ziraat ülkesini yönetmeyi istiyorlardı.

Liu Yüan, Güney Şansi’de bulunan P’ing-ch’eng’de kurduğu hükümet merkezinde,

yanına saray erkânı ile asillere mensup Çinlileri gittikçe daha fazla topladı. 31l’de Lo-yang
zaptedildi, o zamanki imparator Huai-ti (307-312) esir edildi ve P’ing-ch’eng’e götürüldü.
Aynı yıl içerisinde, Liu Yüan’a ilhak etmiş olan ve muhtemelen bir Hun olan Shih Lo adında
bir kabile reisi, Orta ve Güney Çin’de zaferler kazandı, Chin Sülalesi’ne mensup 48 prensi de
öldürdü. Ancak Çinliliği reddettiği için Shih Lo, Liu Yüan’ın tâbiyetinden ayrıldı. Hunlar’ın
316’daki ikinci taarruzları sonunda Hunlar, iki hükümet merkezini ve hemen hemen bütün
Kuzey Çin’in batısını ellerinde tutmaya başladılar. Böylece Batı Chin Sülalesi bu şekilde son
buldu.

94
 Bölüm Soruları

1) Hangi sülale başladığı zaman Çin’in de MÖ 220 yılından sonra parçalanma

dönemi başlamıştır?

a) Wu

b) Han

c) T’ang

d) Liang

e) Wei

2) Wu sülalesi Wei üzerine sefer yapmaya karar vermişken hangi devlete elçi
göndererek ilişkileri kuvvetlendirmek istemiştir?

a) Hun

b) Japonya

c) Hindistan

d) İran

e) Moğol

3) Hangi devlet zamanında ilk defa bir devlet kendine lazım olan memurları
merkeze yerleştirmiştir?

a) Wu

b) Wei

c) Shu-han

d) Liang

e) Ming

95
 4) Batı C’hin sülalesinin en önemli sosyal olayı hangisidir?

a) Ticaret

b) Tarım

c) Kanunlar

d) Silahsızlandırma

e) Hayvancılık

5) Hangisinde Çin’in parçalanma dönemi içindeki üç devlet dönemine ait

devletler doğru verilmiştir?

a) Wu- Shu-Han- Wei

b) Wei-Liang-Han

c) Han-Wu-Chou

d) C’hin- T’ang- Wei

e) Wei Shu-Han-Han

6) Hangisi Tabgaçların asıl kabilesini teşkil etmektedir?

a) Moğol

b) Tunguz

c) Siyenpi

d) Hint

e) Türk

96
 7) Hangi sülale zamanında prensler derebeylik olarak şehirler kurmuşlar ve kendi
ordularını kurmuşlardır?

a) Wei

b) Batı Ch’in

c) Shu-han

d) Wei

e) T’ang

8) Hangi yüzyıl Çin’de iç mücadele ve isyanlar dönemi olarak bilinir?

a) III

b) V

c) IV

d) VII

e) II

9) Hunlar ne zaman Çin’e karşı harekete geçmişlerdir?

a) 402

b) 324

c) 314

d) 315

e) 304

10) Tarihte Çin’in parçalanma dönemi nasıl bir dönem olarak görülmüştür?

a) Çin’in ekonomik yönden geliştiği bir dönemdir

b) Çin’in yabancılar ve bilhassa Türkler tarafından idare edildiği bir dönemdir.

c) Kuzey Çin’in, Çin idaresinde kaldığı bir dönemdir

d) İmparatorların birbirleri ile anlaştıkları bir dönemdir

e) Harem ağalarının etkilerinin azaldığı bir dönemdir

97
Cevaplar

1) b, 2) e, 3) b, 4) d, 5) a, 6)e, 7)b, 8) c, 9) e, 10) b

98
5. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN DEVLETLERİ
VE TABGAÇ HANEDANI DÖNEMİ

99
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

5.1. Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm Süren

Devletler ( 317-385)

5.1.1. İlk Chao Devleti (304-326)

5.1.2. İlk Liang Sülalesi

5.1.3. Sonraki Chao Sülalesi

5.1.4. İlk Ch’in Sülalesi ve İlk Yen Sülalesi

5.1.5. Sonraki Yen Sülalesi ve Diğer Küçük Devletler

5.2. Kuzey Çin’de Kurulan Tabgaç Devleti (385-550)

100
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1) Çin’de Batı Ch’in ve Tabgaç Devletleri arasında nasıl bir siyasi dönem
yaşanmıştır?

2) Kuzey Çin’de hüküm süren Türk asıllı Tabgaç Sülalesi döneminin Çin siyasi
ve kültür tarihine katkıları nelerdir?

101
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Tabgaçların Ortaya Batı Ch’in ve Tabgaç
Çıkışına Kadar Kuzey Devleti arasında Kuzey
Çin’de Hüküm Süren Çin’de hüküm süren
Devletler devletler hakkında bilgi
edinilmesi
Kuzey Çin’de kurulan Kuzey Çin’de kurulan
Tabgaç Devleti Tabgaç Devleti siyasi ve
kültür tarihinin önemli
olaylarının kavranması

102
 Anahtar Kavramlar

 Tabgaç

 Chao

 Liang

 Ch’in

 Yen

 Juan-juan

 Budizm

103
 Giriş

Çin’de yaklaşık 50 sene boyunca siyasi birliği sağlayan Batı Ch’in Devleti’nin Hun
taarruzları ile yıkılmasından Kuzey Çin’de Türk asıllı Geç Wei veya Kuzey Wei Sülalesi
olarak da bilinen T’opa (Tabgaç)lar tarafından Tabgaç Devleti’nin kurulmasına kadar geçen
sürede Kuzey Çin’de kısa süreli ve Türkler, Hsien-piler, Tibetliler gibi yabancı kavimler
tarafından kurulan küçük devletler hâkim olmuştur. Bu bölümde öncelikle bu devletler kısaca
incelendikten sonra Tabgaç Devleti’nin kurulmasından son bulmasına kadar geçen önemli
siyasi olaylar ele alınmıştır.

104
 5.1 Tabgaçların Ortaya Çıkışına Kadar Kuzey Çin’de Hüküm
Süren Devletler (317-385)

Bu dönemde kurulan küçük devletler Çinli tarihçiler tarafından 16 devlet adı altında
anılırlar. Bu devletler sosyal bakımdan ise ikiye ayrılırlar. 1) Ticari devletler; 2) Askerî
devletler.

5.1.1. İlk Chao Devleti (304-326)

Hsi-an zaferinden (316) sonra, Hunlar’ın Han Sülalesi imparatoru, Şansi, Şensi ve
Honan’da bazı kısımlara, itibari olarak da Hopei (Hupei), Shantung, Anhui ve Kiangsu’da
bazı bölgelere sahip olsa da hakikatte buralarda bir nüfuzu olmayıp, bu bölgeler, Shih Lo’nun
idaresi altında bulunuyordu. Liu Yüan 310’da öldü ve bazı kargaşalıklardan sonra Liu
Ts’ung onun yerine geçti. Liu Ts’ung, görünürde de olsa Shih Lo’yu itaat altında tutamadı.
319 yılında yeni hükümdar Liu Yao, Han sülalesinin adını Chao Sülalesi (İlk Chao
Sülalesi)’ne çevirdi. Aynı zamanda gittikçe nüfuzu artan Shih Lo’nun yolundan kaçarak
hükümet merkezini daha batıda, Ch’ang-an (bugünkü Hsi-an)’da kurdu. Bu sülaleyi kuran
Liu Yüan bu dönemin en şahsiyetli hükümdarıdır. Bazı savaşlardan sonra, Shih Lo da aynı
sene kendini “Chao Kralı” ilan etti. Böylece ikinci Hun sülalesi olan Sonraki Chao
Sülalesi’ni kurdu. Hunlar boylar birliği şeklinde teşkilatlandıkları için hükümdarın değişmesi
durumun değişmesinde de büyük bir rol oynamakta idi. Çünkü farklı boyların reisleri, sabık
hükümdarın oğlunu ancak güçlü bir şahsiyet olduğu veya olmaya söz verdiği zaman kabul
ederler; aksi takdirde kuvvetli boy beylerinin idaresi altında bir bağımsızlık mücadelesine
başlarlardı. Liu Ts’ung yeni rütbesinden, sanki bütün Çin’i tâbiyeti altına almış gibi bir tavır
takınmıştır. Muazzam bir saray erkânı vardı, ama buna rağmen bütün Çin’i zaptetmeyi
düşünmedi. Bu durum boyların bir kısmının onu bırakarak, Shih Lo’nun tarafına geçmelerine
sebep oldu.

5.1.2. İlk Liang Sülalesi

Chin Sülalesi’nin imparatoru Huai-ti, Hunlar tarafından esir edildikten sonra, 313’de
Liang Valisi Chang Kui, bugünkü Kansu Eyaleti’nde, bağımsızlığını ilan etti ve 376 yılına
kadar devam eden İlk Liang Sülalesi’ni kurdu. Bu saf Çin Devleti pek büyük değildi, fakat
ekonomik bakımdan çok iyi bir durumdaydı. Böylece nüfuzunu Türkistan’a kadar yayabildi.
Bundan önceki kargaşalıklar zamanında, Türkistan fiilen hür olmuştu. Şimdi münasebetler
biraz daha sıkılaşmıştı. Özellikle pek çok tüccar gelip Liang’da ticari müessesseler kurdular.
Hükümet merkezinin birçok mahallesinde yalnızca Batı ve Doğu Türkistan’dan yahut
Hindistan’dan gelen yabancılar oturuyordu. Ticaretle Budizm arasındaki bağlar çok sıkı
olduğundan, tüccarlarla beraber Budist rahipler de geldiler. Pazar meydanlarının yanında
manastırlar açıldı. Bunlar herhangi bir taarruza karşı koruyabilecek, etrafı duvarlarla sıkı
çevrilmiş ev bloklarından ibaretti. Bunlar ayrıca paralarını buralarda depo eden (faizlerinden
manastırlarda istifade ettiler) tüccarlar için banka, malları için de ardiye vazifesi gördüler.
Bazen de manastırların etrafında bir ticaret merkezi oluşturuldu. Bu gibi durumlarda
manastırlar tüccarlar için bir otel vazifesi gördüler.
105
 Böylece Chang Kui ve haleflerinin bu devleti, İlk Liang da ziraâtle meşgul olduğu
hâlde, Doğu Asya ziraat devletlerinden ziyade, komisyonculuk yapan Türkistan şehir
devletlerine daha yakın olmuştur.

5.1.3. Sonraki Chao Sülalesi

Her ne kadar Shih Lo, 318’den beri İlk Chao Sülalesi’nin imparatorundan daha çok
nüfuzlu ise de henüz imparator unvanını almaya cesaret edememiş ve İlk Chao Sülalesi’nin
son meşru imparatorunu bertaraf edip, bütün topraklarını ilhak ettiği 328 yılına kadar “kral”
unvanını muhafaza etmiştir. Bunun sebebi, Hunların asalet görüşünden kaynaklanmaktadır.
Buna göre, ancak meşru Şanyü kabilesi olan Tu-ku kabilesinden gelen Şanyü (Tanhu yahut
Kağan) olabilirdi. Bu asil soydan değil de halktan gelmesi bilhassa sonraları, bütün Hun
sülalelerinin Shih Lo’dan uzaklaşmalarına ve onun aleyhinde olmalarına sebep olmuştur. Liu
Yao’nun imhasından sonra Shih Lo artık çekinmeyerek, eskiden köle olduğu ve Hunlar’ın asil
olmayan bir kabilesinden (Chieh kabilesi) geldiği hâlde, kendini Sonraki Chao Sülalesi’nin
(328-352) imparatoru ilan etmekte tereddüt etmemiştir (319-333). Bugünkü Kansu
eyaletindeki Liang’dan başka bütün Kuzey Çin’e hâkim olmuştur. Ne var ki Shih Lo büyük
bir askerdi, ama kurucu bir devlet adamı değildi. 328’den beri sahip olduğu devlet, büyüktü,
fakat içte sağlam değildi. Kendisi Hunların arasında ihtilâlci olduğundan, hiçbir zaman
kendini emniyette hissetmemişti. Eline geçirdiği eski Tanhu ailesi olan Liu ailesinin bütün
mensuplarını taht üzerindeki haklarını istemelerinin önüne geçmek için yok etmişti. Bunun
sebebi Hunların da sadakatine güvenememesidir. Bu sırada Hunlar’dan, küçük Tabgaç
Devleti’ne gidenlerin sayısı hiç de az değildi; başka Hun boyları da, siyasi işbirliğinden
kaçınarak, kabile göçebeleri olarak Şansi ve Ordos bölgelerinde yaşıyorlardı. Shih Lo, bütün
Çin’in imparatoru olmayı zaten arzu etmiyordu. Bütün bir bölgenin imparatoru olmak ona
yetiyordu. Ancak, köle olarak zengin bir Çinli’nin sürülerini otlattığı için, Çince bilgisi de
yoktu. Çinlilerden nefret ediyor ve Kuzey Çin’i göçebe Hun boyları için bir mera bölgesi
yapmak istiyordu.

Ölümünden (333) az sonra tekrar tahta büyük bir şahsiyet olan Shih Hu (334-349)
çıktı. Shih Hu hükümet merkezini, Wei Sülalesi hükümdarlarının hüküm sürdükleri Kuzey
Honan’dan, Yeh Şehri’ne nakletti. Yeh sarayının debdebe ve tantanası hakkında birçok rapor
vardır. Yabancılar, özellikle Budist rahipler orada büyük rol oynarlarken, Çinliler daha az
etkili olmuşlardır. Devletin temelleri ise gittikçe sarsılmıştır. Liu Yüan ve Shih Lo zamanında
Hunlar’la işbirliği yapmış olan Hsien-pi kabileleleri kuzeyde tekrar bağımsızlıklarını ellerine
almışlardır. Yine Mu-junglar’dan biri, Hsien-piler’in kabile birliğinin şefi olmuş ve 337’de
Yen Devleti’ni kurmuştur. Tarihte İlk Yen olarak anılan bu Mu-jung Devleti, bu sıralarda,
Güney Mançurya ve Kore’de Kao-li Devleti’nden bazı toprakları ele geçirmiştir. Bu devirde
Kore’ye, daha sonraları kendini hissettirecek olan bir Hsien-pi akını başlamıştır. Fakat Kore,
Japon pazarı olarak, hâlâ eski ehemmiyetini muhafaza etmiş ve bundan dolayı da çok zengin
olmuştur. Kore, önemini bir müddet sonra, Japonya’nın ticari münasebetleri doğrudan
doğruya Orta Çin’e döndüğü zaman kaybetmiştir. Böylece Kore’nin zaptı, Yen’in kuvvetini
çok arttırmıştır. 349’da Shih Hu ölünce, oğullarının arasında müthiş katliamlar yaşanmıştır;

106
nihayet bambaşka bir Hun ailesinden Jan Min, iktidarı kendi eline almış, fakat bu da Hsien-
piler tarafından yok edilmiştir. Sonraki Chao sülalesi böylece son bulmuştur.

Sonraki Chao Devleti’nin kurucusu Shih Lo’yu Budizm’e döndüren ve onun

himayesinde Hunlar arasında Budizm’i yayan kişi, muhtemelen Hint asıllı Budist rahip
Buddhosingha, Çin yıllığındaki ismiyle Fo-t’u-teng’dir. Chin Sülalesi (Batı Chin 265-316,
Doğu Chin 317-420)’nin resmî kaynağı olan Chin-Shu’da yer alan Fo-t’u-teng biyografisinde,
bu rahibin Hun hükümdarını yoga ve sihir yöntemleri ile olağanüstü güçler sergileyerek nasıl
etkilediği ve hayır işlerini vurgulayarak Budizm’e meyl ettirdiği detaylı olarak
anlatılmaktadır. Shih Lo’nun sarayında Buddhosingha’nın yetiştirdiği öğrencileriyle birlikte
başlayan Sanskirtçe Budist eserlerin Çinceye tercümesi faaliyetleri, devlet himayesinde
gelişen Kuzey Budizmi’nin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Hükümdar Shih Hu
zamanında ise bu Hun Devleti Budizm’i resmen kabul etmiştir. Sonraki Chao Devleti ile
birlikte Çin’e yerleşmeye başlayan Budizm, Chü-ch’ü Hunları tarafından kurulan Kuzey
Liang Devleti ve çoğunluğunu Hunların teşkil ettiği Kuzey Wei (Tabgaç) Devleti ile birlikte
kurumsallaşmaya başlamıştır.

5.1.4. İlk Ch’in Sülalesi ve İlk Yen Sülalesi

Mu-jung, Sonraki Chaolar’ın bütün devletini idaresi altına almayı başaramamış,

sadece doğu kısmını kendi topraklarına katabilmiştir. Çünkü bu sıralarda batıda, Şensi Eya-
letinde tehlikeli yeni bir rakip ortaya çıkmıştı. Bu arada Tibetliler de yine hükümdarlık
talepleri ile meydana çıkmışlardı.

Ailenin şefi Fu Chien, Tibetli yardımcı grubun başı olarak, Sonraki Chaolar’ın
iktidarında çalışarak yükselmiş ve gittikçe nüfuzunu daha fazla hissettirerek kendisine tâbi
olanların sayısını artmıştır. Sonraki Chao’da, Shih Hu’nun ölümü ile umumî bir parçalanma
başlamış, bunun üzerine batı bölgesi kendi bağımsızlığını ilan ederek, Tibetliler’i etrafına
toplanmıştır. Bundan sonra da Fu Chien kendisini 351’de İlk Ch’in Sülalesi (351-394)’nin
hükümdarı ilan etmiştir. Onun, özellikle Şensi’ye hâkim olduğu sırada doğuda Mu-junglar
hüküm sürüyorlardı. Bu sülale, resmen 352-370 arasında saltanat sürmüştür. Çünkü onlar
Sonraki Chaolar’ın devamı sayılmışlardır. Bunlara, sonradan teşekkül eden devletlerden
ayırmak için İlk Yen Sülalesi denilmiştir. Mu-jung sülalesinin şöhreti, Sonraki
Chao’nunkinden fazla değildir. Çinlilerle güneyde sonuçsuz savaşlar vermişlerdir. Bu sırada
bölgelerinde gittikçe kuvvetlenmekte olan Tabgaç Devleti, Tibetliler ve Fu Chien ile
komşuluk münasebeti kurmuştur. Devlet, dışta çok tehlikeli savaşlar vermiş, içte de Sonraki
Chaolar’ın ziraat aleyhtarı siyasetinden dolayı zayıflık emareleri görülmüştür. Böylece İlk
Yen, İlk Ch’in tarafından ilhak edilmiş ve Hsien-piler Tibetlilerin hâkimiyeti altına
girmişlerdir. Bölünüp asker (süvari) olarak muhtelif yerlerdeki garnizonlara dağıtılmışlardır.
İlk Ch’in hükümdarı Fu Chien, 355’de ölmüş ve yerine Fu Chien (357-385) geçmiştir. Bu kişi
IV. yüzyılın en meşhur simalarından biridir.

Tibet Devleti, Hun ve Hsien-pi Devletleri’nden bambaşka kurulmuştu. Hun ve Hsien-

pi kavimleri, yüzlerce senelik sıkı bir kabile teşkilâtına sahip olan devletlerdi. Devletin içinde
hem hür esirler vardı. Esirler asıl işleri görürler, hürler de savaş ve siyaset işlerine bakarlardı.
107
Bu esirler savaşlardan elde edilen tutsaklardı. Ayrıca Hun ve Hsien-piler’de her bir boyun ayrı
bir önemi vardı; bunların arasında en aşağı 500 yıldan beri siyasi şefler yetiştiren veya
yetiştirdiği söylenen asil bir boy da vardı. Askerî teşkilât o şekilde idi ki, her boy yalnız
kendisinden istenen asker miktarını veriyor, böylece her boy kendi bünyesini muhafaza etmiş
oluyordu. Fakat Tibetliler’de ilk dönemlerde hiç kabile teşkilâtı olmamış daha sonraları
özellikle savaşlarda bir grubun ünlü bir kişisini komutan seçerler, fakat savaş biter bitmez onu
derhâl işten çıkarırlardı. Bu yüzden Tibetliler, tarihte hiçbir zaman kuvvetli devletler
kuramamışlardır. Fakat Hun devletlerinde herkes asker idi. Hunlar, Tibetliler’den müteşekkil
ordu birlikleri kurmuşlardı, başlarında da iyi yetiştirilmiş şefler vardı. Teşkilâtları boy
esaslarına değil, askerî temellere dayanıyordu. Böyle bir teşkilâtın şefi, boy beylerine bağlı
olmadığı için onların sözlerini dinlemek zorunda değildi. Onun bambaşka şahsi bir nüfuzu
vardı, asilzade yahut da eski bir aileye mensup olması şart değildi. Fu Chien, hangi boya
mensup olduklarına ehemmiyet vermeden, bütün kıtalarını bu askerî sisteme göre
teşkilâtlandırdı. Onun idaresi altında Mu-jung- Hsien-piler’in Hsien-pi birlikleri ile Hunlar ve
Tibetliler bulunuyordu.

383’de Fu Chien, tam bir milyonluk ordu ile Güney hükümetine karşı büyük bir sefere
çıktı. Fakat Kuzey süvarileri, dağlık bölgelerde yaşayan kavimlerden alınan askerler, Yang-tse
bölgesinin rutubetine, yüzlerce ırmağın ve kanalın aktığı vadilerin tabiat ve iklimine alışık
değillerdi. Esas gücü oluşturan bu süvari kuvvetleri bu durumda kendilerini gösteremediler.
Bu kadar muazzam bir ordunun iaşesi de temin edilemedi. Bütün bu zorluklar daha önceden
kararlaştırılmış olan zamanda bütün ordu birliklerinin tayin edilen yerde toplanamamasına
sebep oldu. Gerek âdetçe çok az, gerek hiç bir şekilde iyi asker olmayan Güney hükümet
kuvvetleri, Hsieh Hsüan’ın başkumandanlığı altında, henüz toplanmamış olan münferit
kısımlara ansızın hücum ederek onları mağlup ettiler. Bazı askerleri para ile elde ederek,
onları yanlış haberler yaymaya memur ettiler. Neticede Fu Chien’in ordusunda büyük panik
baş gösterdi. Son sürat geri dönmek zorunda kaldı. Bu da, devletin dâhilen sağlam olmadığını
gösteriyordu. Çok kısa bir zaman zarfında devlet, ayrı ayrı kısımlara bölündü. Fakat Çinlilerin
bu parçalanmada tesirleri yoktu, çünkü zaferlerine rağmen, ilerleyebilecek kadar kuvvetli
değillerdi.

5.1.5. Sonraki Yen Sülalesi ve Diğer Küçük Devletler

İlk isyan eden, İlk Yen Sülalesi’nden hükümdar ailesi olan Mu-jung Ch’ui olmuştur.
Zaten savaşlar esnasında geri çekilerek kendi siyasetini gütmeye başlamıştır. Çoğunluğu
süvari olan Hsien-piler’i de yanına alarak, kuzeye, eski Hsien-pi bölgesine, Çin halkı ve diğer
generallere karşı sürekli savaşarak geri çekilmiş ve Orta Hopei (bugünkü Pekin’in
güneyinde)’de Sonraki Yen Sülalesi (384-409)‘ni kurmuştur. Yirmi beş sene süren bu sülale,
bu süre içerisinde sekiz hükümdar görmüştür; bu sülalenin az çok şahsiyet sahibi yegâne
hükümdarı Mu-jung Ch’ui olmuş, ancak o da 396’ya kadar hüküm sürmüştür. En son
hükümdarı bir başka aileye mensup olan bu sülalenin hüküm sürdüğü 25 yıl boyunca önemli
olaylar yaşanmamıştır.

108
 Diğer küçük devletler ise: Mu-junglar tarafından kurulan Batı Yen Sülalesi (384-395),
Tibetliler’den teşekkül eden Sonraki Ch’in Sülalesi (384-417), Hsien-piler’in kurdukları Batı
Ch’in Sülalesi (385-431), Fu Chien Devletinin yıkılmasıyla meydana gelen Sonraki Liang
(386-403); Hunların kurdukları Kuzey Liang (397-439), Çinlilerin Kansu’da oluşturdukları
Batı Liang (400-421) ile Hsien-piler’in Doğu Kansu’da Güney Liang (379-414)’dır.

Bu küçük devletler arasında Türklerin Budizm’i kabul eden ilk devletlerinden olması
sebebiyle Kansu’da Chü–ch’ü Hunları’ndan Meng-hsün tarafından kurulan Kuzey Liang Hun
Devleti kültür tarihmiz açısından oldukça büyük önem taşımaktadır. İyi bir Mahayana Budist
olan, hayırseverlik adına Ku-Tsang ve Tunhuang’da kayalara pek çok mağara tapınak inşa
ettirmiş, birçok Maitreya, bodisatva ve Budist rahip tasvirleri yaptırmıştır. Ayrıca himayesine
aldığı Kuçalı Budist rahip Dharmaksema (384-433)’ya en önemli Mahayana sutralarını
Çince’ye tercüme ettirmiştir. Bu bölgede yapılan incelemelerde IV. yüzyıl- X. Yüzyıl
arasında inşası devam eden UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alan
Dunhuang’daki Bin Buda Mağara Tapınakları (Ch’ien-fo-tung) ‘nın çoğu ve 280 kadar
Budist heykel Meng-hsün ve oğlu Mao-k’ien dönemine tarihlendirilmiştir.

5.2. Kuzey Çin’de Kurulan Tabgaç Devleti (385-550)

Fu Chien’nin devletinin yıkılması ile yeni bir devlet ortaya çıkmıştır. Bu devlet,
bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde bulunan Tabgaç Devleti’nden başkası değildir. Fu
Chien, eski Tabgaç Devleti’ni 376’da tamamen yok edemediğinden ülke parçalara ayrılmış ve
bunlardan bir tanesinin idaresi bir Hun’un eline geçmiştir. Bu durum Hunlar’la Tabgaçlar
arasındaki eski rekabetin tekrar alevleneceğine ve bir birliktelik meydana getiremeyeceğine
yorumlanmıştır. Fakat evlenmeler suretiyle akraba oldukları kabilelerin yardımları ile eski
hükümdar ailesinin haleflerinden birisi, tekrar iktidarı eline alarak yeni bir Tabgaç Devleti
kurmayı başarmıştır. Çok geçmeden buna, hâlâ kuzeyde yaşayan ve askerî birlikleri bulunan
birçok kabileler de katılmıştır. Bu kabileler arasında (sayıları en fazla 119’a kadar
çıkmaktadır) Şansi’deki birçok Hun ile Hsien-pi kabileleri de yer almıştır. Yukarıda da ifade
ettiğimiz gibi Tabgaçların kimler oldukları sorusu ilim âlemini uzun yıllar meşgul etmiş,
sonunda da Türk oldukları ortaya konmuştur. Tabgaçların hükümdar boyu Kuzey Moğolistan
ile Kuzey Mançurya arasındaki sınır bölgesindendir ve III. yüzyılda güneye göç etmiş ve
orada ilk Tai Devletine bağlı (338-476) ilk Tabgaç Prensliği’ni kurmuştur. Bunun hakkında
bilinenler çok azdır. 385’ten itibaren bu hükümdar boyunun etrafında toplanan boylar, hem
Türk hem de Moğol’dur. Tabgaç kültüründe hükümdar boyunun bizzat Türk olduğu, diğer
boyların da büyük bir kısmının Türk olduğu, yani Türk tesirinin, Moğol tesirinden daha fazla
olduğu bilinen bir gerçektir.

Kaynaklarda Geç Wei veya Kuzey Wei Sülalesi olarak geçen Tabgaçların kurdukları
devlet, askerî bir devlet olmayıp bir boy devleti idi. Fakat boylar, yüz yıl önce Liu Yüan’ın
zamanındakilerle aynı değildi. Nüfus itibariyle çok az idiler; 119 boy olmaktan ziyade 119
boyun bakiyeleri idiler. Boyların yalnız bir kısmı göçebe hayatı yaşarlarken, diğerleri Çin
köylüleri ile beraber onların efendileri olarak yaşıyorlardı. Fakat bu durum Tabgaçlar için zor
bir durumu ortaya çıkarmıştır. Fu Chien’nin devletinin her tarafından Şansi Eyaletinin

109
kuzeyine çekilen ve orada Tabgaç Devleti’ni kuran kuzeylilere Çin köylülerinin mahsulleri
yetişmemeye başlamıştı. Çünkü ülke kurak ve dağlık, zirai mahsuller azdı. Bundan başka Liu
Yüan’dan beri “imparator” unvanı taşınmak istenmiş, bununla başkaları üzerinde hâkimiyet
kurma gayesi güdülmüş ve böylece merkez ile saray erkânı arasında bir hükümet teşkilâtı
kurmak inancı ortaya çıkmıştı. Fakat böyle bir saray, devleti oldukça fazla masraf yapmak
mecburiyetinde bırakıyordu. Tabiatıyla Çinlilerden oluşan bütün nezaretlerdeki memurların,
esir ve harem ağalarının iaşeleri için buğdaya ihtiyaç duyuldu. Yeni hükümet merkezinin
etrafına daha fazla Çinli köle yerleştirmenin meseleyi halletmeyeceği anlaşılınca bereketli
toprakları ile Doğu Çin ovasını zaptetmek için, doğuya bir akın yapmaya karar verildi. Pek
çok kez yapılan meydan muharebelerinden sonra Sonraki Yen’in Hsien-pileri imha edilerek
Doğu Çin zaptedildi (409).

Fu Chien eski Tabgaç Devleti’ni böldüğü zaman, bir kısmının idaresini bir Hun’a
vermişti. Bu Hsiung-nu, Hunlar’ın hükümdar boyuna mensuptu ve Mao-tun ile Liu Yüan’ın
ailesinden geliyordu. 385’de Tabgaç hükümdarı kurnaz bir siyasetle Hunlar’ı yerlerinden
çıkarmayı başardı. Hunlar’ın bir kısmı, diğer Hun boyları gibi, Tabgaçların hâkimiyeti altına
girmedi, batıya Ordos Bölgesi’ne çekildi. Orada Ho-lien P’o-p’o, Hsia adını verdiği yeni bir
Hun devleti kurdu (407-431).

Ho-lien P’o-p’o, Mao-tun’un ailesine mensuptu, Liu Yüan gibi Çinlileşmiş “Liu”
soyadını almıştı. Fakat bunu “Ho-lien” şeklinde Hun adına değiştirdi. Bu da bize Hsia
Devleti’nin Çinliliği reddetmiş, millî bir Hun Devleti olduğunu göstermektedir. Böylece
Kuzey Çin’de iki devlet meydana gelmiş oldu. Bunlardan biri gittikçe daha fazla Çinlileşiyor,
diğeri ise gittikçe daha fazla eski Hun geleneklerine dönüyordu.

IV. yüzyılın sonlarına doğru Moğolistan’da yeni bir kabile birliği ortaya çıktı. Hun
boylarının bakiyeleri, Hsien-pi kabilelerinin bakiyeleri ve daha başkaları birleşerek Juan-
Juan adında yeni bir kavmi birlik kurdular. Tarihçiler arasında bunların Türk mü, yoksa
Moğol mu oldukları meselesi büyük bir tartışma konusu olmuştur. Batılı araştırıcılar, bazı dil
bakiyelerine dayanarak, bunları Moğol olarak kabul etmişlerdir. Birleşen kabileler
araştırıldığında, Juan-juanlar’ın arasında hem Türk Moğol kabilelerinin bulunduğu ortaya
çıkmış ama genel kanaat bunların çoğunluğunun Moğol kavmi olduğu yönünde tezahür
etmiştir. Juan-juanlar’a mensup kabilelerin bazıları evvelce de Liu Yüan veya Mu-jung
grubuna mensup Hsien-pi hükümdarlığı altında yaşamışlardır. Yine bunlardan başka kabileler
o zamana kadar daima kuzeyde veya batıda bulunmuşlar ve ilk defa Doğu Asya tarihinde
görünmeye başlamışlardır.

Bu Juan-juan’lar kuzeyde, Tabgaçların arkasından onları tehdit eder hale gelmişlerdir.

Bunlar, tıpkı Hunların zirai memleket olan Çin’e yaptıkları gibi Tabgaçlara karşı soygunculuk
akınları yapmaya başlamışlardır. Bu durumda Tabgaçların, güneye yığılmaya başlamadan
önce Juan-juan tehlikesini bertaraf etmeleri lâzımdı. Bu ise, çok güç ve her zaman başarı ile
neticelenmeyen savaşlara sebebiyet verdi. Tabgaçların Güney Çin ile olan savaşlara
karışmamalarının ve bu savaşlardan istifade edememelerinin sebebi budur. 429’dan sonra
nihayet Juan-juan tehlikesi bertaraf edilmiş ve bunu takip eden yıllarda batının bütün küçük

110
devletleri, birer birer Tabgaçlar tarafından imha edilmişlerdir. Bunlar yıkılırken
beraberlerinde Batı Ch’in ile Hsia Devleti (431) ve Kuzey Liang Devleti (439)’ni de sü-
rüklemişlerdi. Bu devletlerin ahalisinden Çinli olmayanlar kuzeye nakledildiler ve Tabgaçlara
askerlik ettiler. Aralarında Çinliler ve bilhassa bir Çin devleti olan “Batı Liang” halkının
büyük bir kısmı 420’de yok edildi, geride kalanlar esir edilerek kuzeye gönderildiler.
Tabgaçların, Kansu’ya yayılmaları demek, Türkistan’la yapılan ticarete hâkim olmaları
demekti. Kaynaklarımız sonraki yıllarda Tabgaçlara birçok kez haraç getiren heyetlerden
bahsetmektedirler. Bunların arasında Tabgaç sarayını ziyaret eden Hintliler de vardır. Doğuda
da Tabgaçlar yapılan birçok savaşlar sonunda Güney Çinlileri’ni, Honan Eyaleti’nin büyük
bir kısmı ile hükümet merkezi Lo-yang’ı terk etmek zorunda bıraktılar (430-431).

Böylece 440’de Tabgaçların, istisnasız bütün Kuzey Çin’e hâkim olarak, Doğu
Asya’nın en büyük devleti olduğu söylenebilir. “Tabgaç” sözü, Orhun Kitabelerinde
geçmektedir. Bu ad ile Kuzey Çin’e hâkim olan Tabgaçlar Devleti ve sonraki zamanlarda da
bütün Çin kastedilmiştir. Bütün Kuzey Çin’e hâkim olan Büyük Tabgaç Devleti, öyle bir
zaman geldi ki, artık Kuzey Şansi’den idare edilemedi. Nerede ise tamamı Çinlilerden oluşan
idare mekanizması o kadar büyüdü ki, artık buraya yeteri miktarda hububat taşınamadı.
Ayrıca hükümet merkezi gemiler için elverişli bir nehir kenarında bulunmadığı için, bütün
hububatı arabalar ile taşınmak zorunda kaldılar. Bu hem çok pahalı hem de güvenli değildi.
Çinli memurlar hükümet merkezini, hububat istihsal eden bölgelere, gemi ile nakliyatın
yapılabileceği elverişli bir nehrin kenarına nakletmeyi istediler.

Harita 5 Topa (Tabgaç) Wei Devleti sınır ve komşuları (Çin, İletişim Atlaslı Büyük
Uygarlıklar Ans.)

Bütün mülkî idare, yavaş yavaş Çinli memurların ellerine geçti. Tabgaçların kendileri
yalnız askerî idareyi ellerinde tuttular. Fakat burada da yavaş yavaş kaybolmaya başladılar.
Yukarıda zikredilen isyanlarda birçok aile imha edildi; birçokları meydan muharebelerinde
öldü. Bundan başka Güney savaşları için istihkâm ve piyade uzmanlarına ihtiyaç duyuldu ki,
bunlar içinde asker olarak yine Çinlileri kullandılar. Onlar, bu sahada gittikçe kuvvetlenerek
Tabgaçları geride bıraktılar.

111
 440’a kadar cereyan eden savaşlar, daha ziyade istila muharebeleri idi. Büyük ganimet
getiren süratli teşebbüslerle elde edilen hazineleri Tabgaçlar aldılar, debdebe ve tantana içinde
yaşamaya başladılar. Fakat bunu takip eden savaşlar, Güney Çin’e karşı yapılan savaşlar,
büyük ganimetler getirmedi. Düşman yavaş yavaş geri çekilerek her şeyi beraberinde götürdü.
Sürüleri azar azar kıymetten düştü; çünkü hayvan mahsulleri gittikçe daha az kullanıldı ve
güneye karşı yapılan seferlerde atlara da ihtiyaç kalmadı, kuzeyde hemen hemen artık hiç
savaşılmadı. Fakirleşen Tabgaçları’n yerini zenginleşen Çin soyluları aldı.

Bu suretle 440-490 yılları arasında hem ekonomik hem de sosyal alanda büyük
değişiklikler yaşandı. Tabgaçlar sayıca ve nüfuzca azaldılar. Birçok Tabgaçlı, zengin ve soylu
Çinli aileler ile evlenerek Çinlileşti. Nitekim çok geçmeden saray da tamamen Çinlileşmişti.

Tabgaç hükümdarı Wen-ti (471-499), artık kendini bir Tabgaç olarak değil, aldığı
terbiye icabı Çinli saymaya başladı. 490-499 yılları arasında, iç gelişmelenin icap ettirdiği
sebeplerden dolayı, Wen-ti kat’i kararlar almaya mecbur oldu. Bu kararlardan en önemlisi
bütün yabancılara resmî yerlerde kendi dillerinde konuşma yasağı getirerek resmî dilin Çince
olduğunu ilan etmesi oldu. Yine giyim ve âdetler de Çinlilerinki gibi oldu. Hükümet merkezi
Lo-yang’a nakledildi. Güney Çin Devleti’ne bir âsi devlet nazariyle bakıldığından buraya
hâkim olmak için istila edilmesine karar verildi. Her şey başarıldığı hâlde Güney Çin’e karşı
yapılan sefer başarısızlıkla sonuçlandı ve böylece istenilen sonuç alınamadı.

Hükümet merkezi Lo-yang’a gelince, Tabgaç asilzadelerinin durumu eskisinden daha

fazla kötüleşti. Sürüler artık kıymetlerini kaybettiler, çünkü hayvan mahsulleri çok uzak
yollara nakledilemedi. Tabgaç büyükleri, boylarından ayrı olarak Lo-yang’da alışmadıkları bir
iklimde, en önemli işler Çinliler tarafından yapıldığı için şurada burada oturarak zamanlarını
geçirdiler. Hükümet, onların kuzeye dönmelerine müsaade etmedi. Böylece gittikçe daha fazla
fakirleşerek Çinlileştiler.

5.2.1 Budizm’in Devlet Dini Oluşu

Budizm’in Tabgaçlardan önce de Türkler tarafından benimsendiğinden yukarıda

bahsedilmişti. Kuzey Wei Devleti’ni 386 yılında kuran T’ai-tsu zaten Budist inanca sahip bir
hükümdar idi. Ünlü Budist rahip Fa-kuo’yu 396-398 yılları arasında başrahip tayin ettirip
manastırlar üzerinde devlet kontrolünü temin etmiştir. Tabgaçlar, Kuzey Liang Devleti’ni
kuran Chü-Chü Hunları’nı yenip topraklarına sahip olunca onlardan aldıkları sanatkâr rahipler
vasıtasıyla Mahayana Budist inancını ve sanatını devam ettirmişlerdir. Kuzey Çin’de hüküm
süren ve Budizm’i himaye eden Tabgaçlardan kalan en önemli arkeolojik bakiyeler Kuzey
Shan-hsi’de P’ing-ch’eng yakınındaki Yün-kang, Lo-yang yakınındaki Lung-men ve
Dunhuang mağara tapınaklarıdır.

Doğu Asya Budizmi’nin ilk zamanlarında daima şu mesele tartışılmıştır: Budist rahibi,
imparatora karşı nasıl bir hâl takınacak, onun emrine itaat edecek mi, etmeyecek mi? Bunun
tabii ki, Doğu Asya zihniyetine göre, yabancıların yalnız bazı şartlar altında hükümdara itaat
etmeleri icap ettiği ve bu rahiplerin de çoğunun yabancı olmaları ile ilgisi vardı. Tabgaç
sarayındaki rahipler, imparatoru, Buda’nın bir tenasühü olarak tasavvur ederek emri altına
112
giriyorlardı. İmparator Budizm’in bir nevi hâmi hükümdarı ve bir nevi tanrısı oluyordu. Bu
hâl, imparatorun göğün oğlu olduğu nazariyesiyle tam denk düşmekte; sülalenin parlaklığını
ve itibarını arttırmaktadır.

Devletin ileri gelenlerinin siyasi ve ekonomik sebepleri göz önüne alarak kabul
ettikleri Budizm, halk arasında farklı bir veçhe almıştır. Onların Budizm’i, “Maitreya” inancı
ağırlıklıdır ve bu inanç, yeni bir Buda’nın meydana geleceğini ve ıstırabı bertaraf edip bir
altın devir yaşatacağını vaad etmektedir. Asiller tarafından soyulan Çin köylüleri, “Mesih
vaadi” ile onlara yeni ümitler veren rahiplere katılırlarken; hükümet merkezinde yaşayan ve
asilzadeleri tarafından terk edilen, kıymetini kaybeden sürüleri ile zavallı bir hâlde göçebe
hayatı süren boylar da bu rahiplere katılmışlardır. Bu dönemde Hun ve başka Tabgaç boyları
sebebi dinî gibi görünse de, aslında ekonomik nedenlerden oldukça fazla isyan çıkarmışlardır.

Çin soylularının nüfuzunun artmasıyla yine Konfüçyanizm yükselişe geçmiş, hükümet

merkezinin Lo-yang’a nakline karşı çıkmış ve Budizm’i “resmî din” olmaktan
uzaklaştırmıştır. Böylece Konfüçyanizm de resmî devlet dini olmuştur.

5.2.2 Tabgaç Devleti’nin Çöküşü

Tamamen Çinlileşmiş merkez ile özellikle Şansi ve Ordos Bölgesi’ndeki sürülerinin

yanında bulunan ve ümitsiz bir şekilde fakirleşen boyların bakiyeleri arasındaki tezat gittikçe
artmıştır. 530’dan itibaren ihtilâller daha tehlikeli olmaya başlamış, eski boyları ile
irtibatlarını devam ettiren birkaç asîl Tabgaçlı, yalnız bütün Şansi’yi değil, hükümet
merkezini de zaptederek âsilerin başına geçmişler ve Çinlilerle Çinlileşen Tabgaçlar arasında
büyük bir katliam yaşanmasına sebep olmuşlardır. Bu sıralarda Kao ailesine mensup biri
ortaya çıkmış ve bütün Çinliler ile Çinlileşmiş Tabgaçlar bunun etrafında toplanmışlardır.
Kao ailesinin aslen bir Hsien-pi yahut Çinli aile olması muhtemeldir. Onun esas memleketi,
Doğu Çin’de idi ve Tabgaç Devleti’ni idare eden Doğu Çin asillerine bağlı idi. 534’de bu
grup, tayin ettikleri iktidarsız imparatoru doğuya, Yeh şehrine götürdüler. 550’ye kadar onu
tahtta bıraktılarsa da sonradan indirdiler. Kao Kang kendini Ch’i Sülalesi’nin ilk imparatoru
ilan etti.

Millî Tabgaç grubu, imparator ailesine mensup başka birisini bularak onunla birlikte
batıya yerleşti. 556’da kukla olan bu adamı indirdi ve Yü-wen ailesine mensup birisinin
kendisini Muahhar Chou Sülalesi imparatoru yapmasına izin verdi. Yü-wen ailesi, Hunlar’a
çok yakın olan ve belki de aslen Türk olan bir Hsien-pi koludur. Hâlâ mevcut olan, fakat
henüz Çinlileşmeyen bütün Tabgaç boyunun bakiyeleri bu batı devletine gittiler.

Tabgaç Devleti’nin böyle iki devlete ayrılması, devletin kuruluşunda mevcut olan
siyasetin neticesidir. Tabgaçlar boy beylerini ve asilzadeleri, boylarından ayırıp askerî
bakımdan teşkilâtlandırdıktan sonra ikiye ayırarak ayrı ayrı sosyal hayat yaşamalarını
sağladılar. Bir kısmı (asilzadeler) Çinlilere karşı koyamadılar, kayboldular veya Çinlileştiler;
diğerleri (boy halkı) fakirleşerek isyân etmeye mecbur bırakıldılar. Buradan Tabgaçların, boy
teşkilâtlarını devam ettirmek ve aynı zamanda askerî teşkilâta geçme teşebbüslerini, kuzey
kavimleri için gerçekleştiremediklerini söyleyebiliriz.
113
 Uygulamalar

1) Türk asıllı Tabgaç Devleti döneminde Kuzey Çin’in kültürel ve siyasi tarihini
özetleyiniz.

114
 Uygulama Soruları

1) Tabgaçların ortaya çıkışı ve devlet kurması nasıl olmuştur?

2) Tabgaç Devleti’ni kuranların Türk olması din ve devlet teşkilatını, fikir

hayatını nasıl etkilemiştir?

3) Tabgaçların zayıflamaları ve ikiye bölünmelerinin sebepleri nelerdir?

115
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Çin’de yaklaşık 50 sene boyunca siyasi birliği sağlayan Batı Ch’in Devleti’nin Hun
taarruzları ile yıkılmasından Türk asıllı T’opa (Tabgaç) Sülalesi’nin kurulmasına kadar geçen
sürede Kuzey Çin’de kısa süreli ve Türkler, Hsien-piler, Tibetliler gibi yabancı kavimler
tarafından kurulan bir çok küçük devlet hüküm sürmüştür.
Bunların ilki aslında Liu Yüan tarafından kurulmuş olan ve 319 yılında adı yeni
hükümdar Liu Yao tarafından Chao Sülalesi (İlk Chao Sülalesi)’ne çevrilen İlk Chao
Devleti (304-326)’dir. Shih Lo da aynı sene kendini “Chao Kralı” ilan etti. Böylece ikinci
Hun sülalesi olan Sonraki Chao Sülalesi’ni kurdu. Üçüncü devlet ise, 313’de Kansu
Eyaleti’nde bağımsızlığını ilan eden Liang Valisi Chang Kui 376 yılına kadar devam eden
İlk Liang Sülalesi’ni kurdu. Bu devlet, Türkistan’la kurduğu yakın ticaret sayesinde
ekonomik olarak iyi durumda idi; ticaretle birlikte Budizm de yayıldı.
Bunlar dışında Şensi Eyaleti’nde Tibetli Fu Chien tarafından kurulan İlk Ch’in
Sülalesi (351-394), onun doğusunda Mujung Hsien-piler’i tarafından kurulan İlk Yen
Sülalesi (337-370), Orta Hopei (bugünkü Pekin’in güneyinde)’de yine Mujunglar tarafından
kullanılan Sonraki Yen Sülalesi (384-409) önemlidir. Diğer küçük devletler ise: Mu-junglar
tarafından kurulan Batı Yen Sülalesi (384-395), Tibetliler’den teşekkül eden Sonraki Ch’in
Sülalesi (384-417), Hsien-piler’in kurdukları Batı Ch’in Sülalesi (385-431), Fu Chien
Devleti’nin yıkılmasıyla meydana gelen Sonraki Liang (386-403); Hunlar’ın kurdukları
Kuzey Liang (397-439), Çinlilerin Kansu’da oluşturdukları Batı Liang (400-421) ile Hsien-
piler’in Doğu Kansu’da Güney Liang (379-414)’dır. Bu sayısız küçük devletler Çinli
tarihçiler tarafından 16 devlet adı altında anılırlar.
Fu Chien’nin devletinin yıkılması ile bugünkü Şansi Eyaleti’nin kuzeyinde Tabgaç
Devleti (385-550) ortaya çıkmıştır. Tabgaçların hükümdar boyu Kuzey Moğolistan ile Kuzey
Mançurya arasındaki sınır bölgesindendir ve III. yüzyılda güneye göç etmiş ve orada ilk Tai
Devletine bağlı (338-476) ilk Tabgaç Prensliği’ni kurmuştur. Tabgaç kültüründe hükümdar
boyunun bizzat Türk olduğu, diğer boyların da büyük bir kısmının Türk olduğu, yani Türk
tesirinin, Moğol tesirinden daha fazla olduğu bilinen bir gerçektir. 385’de Tabgaç hükümdarı
tarafından yerlerinden çıkarılan Hunlar’ın bir kısmı, batıya Ordos Bölgesi’ne çekildi ve orada
Ho-lien P’o-p’o, Hsia adını verdiği yeni bir Hun devleti kurdu (407-431). IV. yüzyılın
sonlarına doğru Moğolistan’da ortaya çıkan Hun boylarının bakiyeleri, Hsien-pi kabilelerinin
bakiyeleri ve daha başkalarının birleşmesinden oluşan Juan-Juanlar, kuzeyde, Tabgaçların
arkasından onları tehdit eder hâle gelmişlerdir. 429’dan sonra nihayet Juan-juan tehlikesi
bertaraf edilmiş ve bunu takip eden yıllarda batının bütün küçük devletleri, birer birer
Tabgaçlar tarafından imha edilmişlerdir. Bunlar yıkılırken beraberlerinde Batı Ch’in ile Hsia
Devleti (431) ve Kuzey Liang Devleti (439)’ni de sürüklemişlerdi.
440’de Tabgaçların, bütün Kuzey Çin’e hâkim olarak, Doğu Asya’nın en büyük
devleti olduğu söylenebilir. “Tabgaç” sözü, Orhun Kitabelerinde geçmektedir. Bu ad ile
Kuzey Çin’e hâkim olan Tabgaçlar Devleti ve sonraki zamanlarda da bütün Çin
kastedilmiştir. Bütün mülkî idare, yavaş yavaş Çinli memurların ellerine geçti. Tabgaçların
kendileri yalnız askerî idareyi ellerinde tuttular. Fakat burada da yavaş yavaş kaybolmaya

116
başladılar. 440-490 yılları arasında hem ekonomik hem de sosyal alanda büyük değişiklikler
yaşandı. Tabgaçlar sayıca ve nüfuzca azaldılar. Birçok Tabgaçlı, zengin ve soylu Çinli aileler
ile evlenerek Çinlileşti. Önceleri istila savaşlarından gelen ganimetler Güney Çin’e
düzenlenen savaşlardan gelmez oldu. Kendini Çinli gibi gören Tabgaç hükümdarı Wen-ti
(471-499), bütün yabancılara resmî yerlerde kendi dillerinde konuşma yasağı getirerek resmî
dilin Çince olduğunu ilan etti. Yine giyim ve âdetler de Çinlilerinki gibi oldu. Hükümet
merkezi Lo-yang’a nakledildi. Bundan sonra Tabgaç asilzadelerinin durumu eskisinden daha
fazla kötüleşti; zira sürüler artık hayvan mahsulleri çok uzak yollara nakledilemediği için
kıymetlerini kaybettiler.
Tabgaçlar da başlarda diğer Türk boyları gibi Gök-Tanrı dinine mensup olmuşlar, ama
devletin gittikçe büyümesi ve Çinli nüfusun artması ile Budizm’in ve etkisi altında kalmışlar
ve bu dini “resmî din” olarak kabul etmişlerdir. Tabgaç sarayındaki rahipler, imparatoru,
Buda’nın bir tenasühü olarak tasavvur ederek emri altına giriyorlardı. İmparator Budizm’in
bir nevi hâmi hükümdarı ve bir nevi tanrısı oluyordu. Kuzey Şansi’deki büyük meşhur Yün-
kang Budist mağara mabetleri bu zamana aittir ve Tabgaç imparatorlarının emri üzerine inşa
edilmişlerdir. Halk Budizmi ise “Maitreya Tarikatı”dır ve bu tarikat yeni bir Buda’nın
meydana geleceğini ve ıstırabı bertaraf edip bir altın devir yaşatacağını vaad etmektedir. Çin
soylularının nüfuzunun artmasıyla yine Konfüçyanizm yükselişe geçmiş, hükümet merkezinin
Lo-yang’a nakline karşı çıkmış ve Budizm’i “resmî din” olmaktan uzaklaştırmıştır. Böylece
Konfüçyanizm de resmî devlet dini olmuştur.
530’dan itibaren ihtilâller daha tehlikeli olmaya başlamış, bütün Çinliler ile
Çinlileşmiş Tabgaçlar Kao ailesine mensup biri olan Kao Kang etrafında toplanmışlardır. Bu
kişi kendini Ch’i Sülalesi’nin ilk imparatoru ilan etmiştir. Çinlileşmeyen Tabgaçlar ise batıya
yerleştiler ve 556’da Yü-wen ailesine mensup birisinin kendisini Muahhar Chou Sülalesi
imparatoru yapmasına izin verdiler. Tabgaç Devleti’nin böyle iki devlete ayrılması, devletin
kuruluşunda mevcut olan siyasetin neticesidir. Tabgaçlar boy beylerini ve asilzadeleri,
boylarından ayırıp askerî bakımdan teşkilâtlandırdıktan sonra ikiye ayırarak ayrı ayrı sosyal
hayat yaşamalarını sağladılar. Bir kısmı (asilzadeler) Çinlilere karşı koyamadılar, kayboldular
veya Çinlileştiler; diğerleri (boy halkı) fakirleşerek isyan etmeye mecbur bırakıldılar.

117
 Bölüm Soruları
1) Hangi Türk hükümdarı kendini aldığı terbiye icabı Çinli saymaya başlamıştır?

a) Tu-man

b) Mo-tun

c) Wen-ti

d) Bilge

e) Tonyukuk

2) İlk defa hangi inanç ile Çin dışındaki kültürler hakkında bilgi edinilmiştir?

a) Maniehizm

b) Budizm

c) Hristiyanlık

d) Hinduizm

e) Musevilik

3) Tabgaçların şefi olan Liu Yüan için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

a) Liu Yüan, devrinin en mühim şahsiyetlerinden biri olmuştur.

b) Hunların Tanhu ailesinden yani Mao-tun’un boyundan gelmektedir.

c) Tu-ku kabilesine aittir.

d) Büyük bir teşkilâtçı kişiliğe sahip olmuştur.

e) Yönetimde daima aile bireylerine görev vermiştir.

118
 4) Bugünkü Kansu Eyaletinde 313’de Liang Valisi Chang Kui’nin kurduğu ve
376 yılına kadar devam eden saf Çin devleti hangisidir?

a) T’o-pa Devleti

b) İlk Liang Sülalesi

c) Sonraki Chao Sülalesi

d) İlk Ch’in Sülalesi

e) İlk Yen Sülalesi

5) Güney Hun beyi Shih Lo’nun, İlk Chao sülalesinin son meşru imparatorunu
bertaraf edip, bütün topraklarını ilhak ettiği 328 yılına kadar “kral” unvanını muhafaza
etmesinin sebebi nedir?

a) Kendine güvenememiştir

b) Boy beyleri arasında kabul görmemiştir

c) Hunların asalet görüşünden kaynaklanmaktadır.

d) Askerlerinin desteğini alamamıştır

e) Fakir bir aileden gelmiştir

6) Sonraki Chao Sülalesi imparatorlarından Shih Hu, hükümet merkezini, Wei

sülalesi hükümdarlarının hükümran oldukları Kuzey Honan’dan, sarayının debdebe ve
tantanası ile meşhur olduğu hangi şehre nakletmiştir?

a) Shansi

b) Shensi

c) Liang

d) Shantung

e) Yen

119
 7) Aşağıdaki milletlerden hangisi ilk dönemlerinde hem kabile hem de askerî
teşkilata sahip olmamıştır?

a) Hunlar

b) Çinliler

c) Hsien-piler

d) Tibetliler

e) Mu-janlar

8) Sonraki Yen sülalesinden sonra 384-431 tarihleri arasında ortaya çıkan ve

sosyal bakımdan ticari ve askerî devletler olarak ayrılan bu devletler Çinli tarihçiler tarafından
kaç devlet adı ile anılırlar?

a) 15

b) 16

c) 17

d) 14

e) 13

9) İlk Tai Devletine bağlı (338-476) bir Prenslik olarak kurulan Tabgaç Prensliği
için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

a) Hükümdar boyu Moğollardan gelmektedir

b) Bu prensliğin hükümdar boyu, Kuzey Moğolistan ile Kuzey Mançurya

arasındaki hudut bölgesindendir

c) Bu boy III. yüzyılda güneye göç etmiştir

d) Hükümdar boyunun etrafında toplanan boylar, hem Türk hem de Moğol’dur.

e) Tabgaç kültüründe hükümdar boyunun bizzat Türk olduğu, diğer boylarında

büyük bir kısmının Türk olduğu, yani Türk tesirinin, Moğol tesirinden daha fazla olduğu
bilinen bir gerçektir.

10) Çin tarihinde Türk asıllı Tabgaç Devletinin, Kansu’ya yayılması ne anlama
gelmiştir?

a) Çin’in tamamen Tabgaç hâkimiyetine girmesi demekti

120
b) Tabgaçların kendilerini üstün görmeleri anlamına gelmiştir

c) Türkistan’la yapılan ticarete hâkim olmaları demekti

d) Bu bölgenin Çinlilerin elinden çıkması demekti

e) Kansu’nun öneminin artması demekti

Cevaplar

1) c, 2) b, 3) e, 4) b, 5) c, 6) e, 7) d, 8) b, 9) a, 10) c

121
6. ÇİN’İN PARÇALANMA DÖNEMİNDE KUZEY ÇİN’DE TABGAÇ
HALEFİ DEVLETLER VE SUİ SÜLALESİ

122
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

6.1. Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefi Olan Devletler (550-580)

6.1.1. Kuzey Ch’i Sülalesi

6.1.2. Sonraki Chou Sülalesi

6.2. IV.-VI. Yüzyılda Güney Çin Devletleri

6.2.1. Doğu Chin Sülalesi (317-419) ile Geri Güney Sülaleleri

6.2.2. Güney Ch’i, Liang ve Chen Sülaleleri

6.3. Sui Sülalesi (580-618)

123
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Kuzey Çin’de Tabgaç Devleti’nin sonlanmasından Sui Sülalesi’nin

kurulmasına kadar hangi önemli olaylar yaşanmıştır?

2) Tabgaç dönemi ve sonrasında Güney Çin’in yönetimi nasıldı?

3) Sui Sülalesi Çin siyasi ve kültür tarihine ne gibi katkılar sağlamıştır?

124
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Kuzey Çin’de Tabgaçların Tabgaç Devleti’nin
Halefi Olan Devletler zayıflaması ve sonlanması
ile Kuzey Çin’de Sui
Sülalesi dönemine kadar
geçen siyasi tarihin
kavranması
IV.-VI. Yüzyılda Güney Çin Tabgaç döneminde ve Sui
Devletleri Sülalesi dönemine kadar
geçen zaman içinde Güney
Çin siyasi tarihinin
kavranması
Sui Sülalesi (580-618) Çin’de yeniden birliği
sağlayan Sui Sülalesi
dönemi olaylarının
öğrenilmesi

125
 Anahtar Kavramlar

 Kuzey Ch’i

 Kuzey Chou

 Sung

 T’u-chüeh

 Doğu Chin

 Güney Ch’i

 Liang

 Ch’en

 Sui

126
 Giriş

Tabgaçların kurdukları Kuzey Wei Devleti’nin zayıflamasıyla iki Wei devleti ortaya
çıkmıştır: Batı Weiler (535-556) ve Doğu Weiler (534-550). Doğu Weiler Kuzey Ch’i (Ts’i)
Sülalesi (550-577) tarafından yok edilmiş, Batı Weiler ise kendilerini daha sonradan Kuzey
veya Sonraki Chou Sülalesi (557-581) olarak adlandırmışlar, ardından da Kuzey Ch’i
Sülalesi’ne son vermişlerdir.

Bu bölümde önce Kuzey Çin’de Tabgaçların bakiyeleri olan Kuzey Ch’i ve Sonraki
Chou Sülalesi dönemlerinden bahsedilmiş, ardından IV. –VI. Yüzyıl arası Tabgaç dönemi ve
sonrasında Güney Çin’de farklı sülaleler tarafından kurulan küçük devletler hakkında bigi
verilmiştir. Daha sonra Çin’de bu küçük devletleri ilhak ederek yeniden birliği sağlayan Sui
Sülalesi (580-618) dönemi iç ve dış siyasetine yer verilmiştir.

127
 6.1. Kuzey Çin’de Tabgaçların Halefleri Olan Devletler (550-580)

439’da Tabgaçlar, bir Hun Devleti olan Kuzey Liang Devleti’ni yok ettikten sonra
Chü-ch’ü Hunları olarak bilinen bu Türk halkının bir kısmı A-shih-na adındaki boy
beylerinin idaresi altında, başka boyların da yaptıkları gibi, Juan-juanlar’ın yanına
kaçmışlardır. Bu boy menşe’i itibariyle bir Hun boyudur ve T’u-chüeh (“Türkler”) adını
taşıyan Göktürklerin nüvesini teşkil etmiştir.

520’de Juan-juanlar parçalanmış ve bunların bir kısmı Tabgaçlara katılmıştır. Çok

geçmeden de bu Juan-juanlar, Tabgaç boyu ile birleşmişlerdir. Daha sonraları Tabgaç Devleti,
doğu ve batıya, sonra da Ch’i ve Kuzey Chou’ya ayrılınca, Juan-juanlar önce bir grupla, sonra
da diğer grupla anlamışlardır. Her iki devlet de Tabgaçların yardımını birbirlerine karşı
yaptıkları savaşlar için temin etmek istemişlerdir. Ancak bu sırada beklenmedik bir şekilde
T’u-chüeh’ler ortaya çıkmışlar, kuvvetlenerek hâkanları T’u-men (Bumin)’ın idaresi altında
kendi siyasetlerini gütmek üzere harekete geçmişlerdi.

T’u-chüehler, 546’da Batı Wei Devleti’ne bir elçi göndererek, ilk münasebetlerini tesis
ettiler. Böylece Batı W e i Türklerin müttefiki oldu. Bu yüzden Doğu Wei (veya 550’den beri
Ch’i) de Juan-juanlar’a bağlı kaldı. Türkler, 552’de Juan-juanlar’a yok edici bir darbe
indirdiler. Doğuda bulunan Juan-juanlar’ın bakiyeleri Ch’i Devleti’ne, diğerleri de arzuları
hilâfına Batı Weiler’e kaçtılar. Juan-juanlar’la Ch’i’ler arasında savaşlar yaşandı ve sonunda
Juan-juanlar 555’te yok edildiler. Türklerin baskısı üzerine Batı Weiler’in ellerinde bulunan
Juan-juanlar da iade edilerek öldürüldüler (555). Birkaç sene sonra Türkler, Juan-juanlar’la
müttefik olan Eftalitler (Akhunlar)’i de yok ettiler ve Türkistan’ın en büyük devleti oldular.
Bu şekilde Çin’in Kuzey devletleri açısından bakıldığında Juan-juan tehlikesi bertaraf edilmiş
oldu. Çin yıllıkları, Göktürklerin, bu dönemde birbirine rakip olan Kuzey Ch’i ve Kuzey
Chou ile sıkı ilişkiler kurduğundan ve bu iki devletin kaderinin Türklere bağlı olduğundan
bahsetmektedirler.

6.1.1. Kuzey Ch’i Sülalesi

Çin tarihi üzerinde çalışan tarihçiler, Ch’i Sülalesi’nin (550-577) iç siyaseti hakkında
söylenecek çok az iyi şeyler olduğunu ve bu sülalenin hükümdarlarının hiçbir müsbet eser
meydana getiremeyen şahsiyetler olduklarını ifade ederler. Bu sülale döneminde
Konfüçyanizm yine Çin Devleti’nin karakterine uygun olarak ihya edilmiş, Budistler,
özellikle de Taoistler çok zor durumda kalmışlardır. Ancak bu durum yine de 555’de büyük
Yün-kang mabedini örnek alarak yeni bir büyük bir Budist mağara mabedi inşa etmelerine
engel olamamıştır.

Bu devletin Batı Wei Devleti’yle olan mücadeleleri hiç son bulmamış, nadiren başarı
kazanmıştır. 563’te Batı Devleti, Türklerin yardım vaadini alarak Ch’iler’e kat’î bir darbe
indirmek için harekete geçmiş, ancak Türklerin yardımda bulunmaktan vazgeçmeleri üzerine
hezimet yaşamıştır. Ancak yılmamış, kısa bir süre sonra yalnız başına Ch’iler’e karşı
yürümüştür. 571’de Ch’i, batıda Choular’a karşı bazı başarılar kazanmış ve 576-577’de Batı
Devleti’nin büyük karşı taarruzlarına maruz kalmıştır. Fakat bu idare Tabgaçların parlak
128
döneminde olduğu kadar kuvvetli olamamıştır; zira bütün yaptığı seferlere Türkler de
katılmışlardır. Türkler bu sırada Kuzey Çin’in bazı kısımlarını ele geçirerek kuvvetlerini
doğuya doğru yaymaya çalışmışlardır.

6.1.2. Sonraki Chou Sülalesi

Doğu’da bir Çin Devleti olan Ch’i’ye karşılık batıda eski Tabgaç geleneklerine riayet
eden bir devlet hüküm sürüyordu; ama bu devlette de halk arasındaki ayrışma oldukça fazla
ilerlemişti. Mesela Gök-Tanrı inancından kalma bir âdet olan imparatorun tahta çıkarken bir
halının üzerine oturtularak kaldırılması yeniden uygulamaya konulmuş, zamanla Çinlileşmiş
aile adları değiştirilmeye, hatta Çinlilere Tabgaç adı bile verilmeye başlanmıştır. Bütün
bunlara rağmen yine de iç bağlar kopmuştur. Eski göçebe ve boy hayatına geri dönme, hemen
hemen 200 yıllık bir maziden sonra mümkün değildi. Aralarında çözülemeyen sıkı bağlar
tesis edilmişti. Bu yüzden esas itibariyle Tabgaçlarınkine benzeyen bir devlet kurmak zorunda
kalmışlardı. Ama sarayda bir entrikanın diğerini takip etmesi bu devletin sağlam temellere
dayanma şansını riske sokuyordu. Batı Wei hükümdarları, Tabgaçları bertaraf ettikten ve
Chou Sülalesi (veya Sonraki Chou Sülalesi -557-580-) kurulduktan sonra hükümdar tabakası
arasında karşılıklı katliamlar, tıpkı Tabgaç Devleti’nin sonlarında olduğu gibi devam etmiştir.
Dış siyasetleri, kendilerinden üstün müttefikleri olan Türklerle iyi geçinmek, siyasi
münasebetler ve entrikalarla komşu ülkelerde başarılar elde etmekten ibaret olmuştur.

Yaptıkları entrika ve siyaset semeresini verince Güney Çin’e karşı yapılan ihtilâflara
karışmayı başarmışlar ve taht üzerinde hakkı olduğunu iddia edenlerden birini derebeyi olarak
bugünkü Han-k’ou’ya tayin etmişlerdir. Burada Chou’ya tâbi Muahhar Liang Sülalesi (555-
586)’ni kurmuşlar ve bu sülaleyi Choular ilhak edilinceye kadar idare etmişlerdir. Böylece
Sonraki Choular hemen hiçbir şey yapmadan Çin’in en büyük kısmını zaptetmişlerdir.

Netice olarak Tabgaçlar, Çin’de hâkim unsur olarak birçok devlet kursalar da sonunda
Çinlileşmekten kaçamamışlar ve Çin’in etnik yapısına karışmışlardır.

6.2. IV.-VI. Yüzyıllarda Güney Çin Devletleri

6.2.1. Doğu Chin Sülalesi (317-419) ile Geri Güney Sülaleleri

Hunlar 317’de Chin Sülalesi’ni yok ettiklerinde Lang-ya prensi Shi-ma, güneyde
bugünkü Nankin’deki Chien-k’ang’da yeni bir hükümet merkezi kurduğu ve Doğu Chin
Sülalesi’nin ilk imparatoru Yan-ti adı ile imparator olduğu zaman, sayısız Çinli kuzeyden bu
güney devletine kaçmıştır. Böyle yapmalarının sebebi ise yabancı saraylarda rütbe ve nüfuz
kazanma ümitlerinin az olması, yabancıların tarlalarını alarak mera yapmaları korkusu ve
yabancıların memurlar ile âlimlerin geçimini teşkil eden ekonomik sistem ile para sistemini
değiştirmeleri endişesinden kaynaklanmıştır.

Bu sırada Güney Çin’de iki grup yaşıyordu: 1) Yao, Tai ve Yüehlerden oluşan
Çinlilerden önceki eski yerliler; 2) Özellikle Üç Devlet döneminde kuzeyden göç eden eski

129
Çinli göçmenler. Bu iki grup da birbirlerini küçük görmüşler ve sosyal bakımdan
ayrışmışlardır.

Kuzeyden göç edenler için güney bir sömürge ve medeniyet dışı bir ülke olarak
görülmüştür. Bu dönemde Güney Çin hükümdarlarının hiç biri önemli bir varlık ortaya
koyamamışlardır. Nüfuzları çok olmadığından ve yeni göç ettiklerinden güçlü bir temel
atamamışlar ve bu yüzden ilk imparatorları Yüan-ti, büyük bir isyanla karşı karşıya kalmıştır.
Batı Chin Sülalesi’nin ilk imparatorunun bir prensesle evlenmesi dolayısı ile uzun süre saraya
bağlı olan memur bir aileden gelen Wang T’un, bugünkü Han-k’ou da vali olmuş ve Güney
Çin’nin en önemli ticaret yollarını ele geçirdikten sonra isyan etmiştir. Han-k’ou’nun
bulunduğu coğrafya bu ticaret yollarının keşiştiği bir coğrafya olduğundan bundan sonra
burası vali olarak atananlar tarafından güney devletini ele geçirmek için yapılan isyanların
merkezi konumuna getirilmiştir. IV. yüzyıl Güney Çin’de bu tür isyan ve iç savaşlarla
geçmiştir.

Güney Çin’de tarihler 400’ü gösterdiğinde Liu Yü, Çin’in güneydoğu sahillerinde
büyük katliamlar yapmıştır. Lui Yü’nün yönetiminin sonlarına doğru idareyi III. yüzyıldan
beri varlıklarını gördüğümüz “sarı sarıklılar”ın doğrudan doğruya devamı olan gizli bir
cemiyet ele almıştır. Bu ayaklanmanın başarılı olması, Lui Yü’nin askerî kuvveti ile nüfuzunu
arttırmıştır. Huan Hsüan’ın en önemli taraftarlarını bertaraf ederek 404’de şehir merkezine
yürümüş ve sürgüne gönderilen imparatoru tekrar tahta çıkarmıştır. Ancak bu kişi sözde
imparator olmuş, hâkimiyet Lui Yü’da olmuştur. Lui kendisini tam kuvvetli hissedince önce
Sonraki Ch’in’ e daha sonra da Güney Yen’ e karşı iki büyük kuzey seferine çıkmıştır.

416-417’de Şensi’de kazandığı başarılardan sonra Chien-k’ang’a geri dönmüş ve

imparatoru öldürüp yerine 420’de bir kuklayı imparator yapmak istemiş, ama bu istek
kazandığı zaferin nüfuzunu kaybetmesine yol açmıştır. Sülalesine Sung Sülalesi (420-478)
adını vermiştir. Bu sülaleye daha sonraları önemli roller oynayacak olan diğer ünlü sülaleden
ayırmak için Lui Sung Sülalesi denmiştir.

Saraydaki kliklerin kavgaları ve entrikaları eski imparator ailesinin bir kısmının

mahiyeti ile beraber kaçarak kuzeydeki Tabgaçların yanına gitmelerine sebep olmuştur.
Bunlar orada Güney Çin’e karşı bir intikam ateşi ile yanmışlar ve böylece Lui Sung
sülalesinin başlangıcında uzun sürecek savaşların baş göstermesine sebep olmuşlardır. Ancak
420’lerde Tabgaçlar arasında yaşanan kriz savaşların son bulmasına ve Sunglar’ın güneye
dönerek Çin’in en güney bölgelerinde kuvvetlenmelerine yol açmıştır.

450’de Tabgaçlar hükümet merkezlerini Huang-ho Nehri bölgesine taşımak

istemişlerdir, ancak bunu yapabilmeleri için de güneye gitmeleri gerekmiştir. Bunun içinde
karşılarında Sunglar’ı bulmuşlar, ancak onları ağır bir mağlubiyete uğratarak onların kuzey
bölgelerinin bazı kısımılarını ellerine geçirmişlerdir. Bundan sonra bu sülalenin başına gelen
imparatorlar saraylarda zevk ve sefahat içinde yaşayan, dışarıda katliamlar yapan imparatorlar
olmuşlardır.

130
 6.2.2. Güney Ch’i, Liang ve Chen Sülaleleri

460’dan sonra bazılarını Tabgaçların çıkarttıkları prens isyanları yaşanmış ve bu

isyanlar uzun süre devam etmiştir. Nihayetinde Hsiao ailesine mensup Hsia Tao-ch’eng
479’de Güney Ch’i Sülalesi (479-501)’ni kurmuştur. Güneydeki savaşlar Tabgaçların
başarıya ulaşmaları ve hükümet merkezlerini Lo-yang’a taşımaları ile bir sükûnet devresine
girmiştir. 480-490 yılları arasında dahilde prensler daha çok vali tayin edilmişler ve böylece
klik ailelerin kuvvetlenmelerinin önüne geçilmiştir. 494 yılında bir prens, imparatora karşı
isyan ederek kendi kliki ile o sırada oldukça fazla önem kazanan Ch’en ailesinin yardımlarını
alarak kendisini imparator ilan etmiştir. Bu kişi hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz,
sadece Tabgaçlara karşı başarısızlıkla savaştığını ve kendisine karşı ailesinin
kullanılabileceğini düşünerek ailesini öldürttüğünü biliyoruz. Ölümünden sonra Hsiao Yen
iktidarı ele geçirmiş ve âdet olduğu üzere sülalenin adını değiştirerek 502’de Liang Sülalesi
(502-556)’ni kurmuştur. Liang Sülalesi de Tabgaçlarla mücadeleye devam etmiş, ancak zaferi
çoğu zaman Tabgaçlar kazanmıştır. Kervan yoluna sahip olmak isteyen Tabgaçlar Yukarı
Yang-tse Eyaletleri’ndeki yerliler arasında büyük isyanların yaşanmasını sağlayarak Liang
Sülalesi’ni güçsüz duruma düşürmeye çalışmışlardr.

Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru Wu-ti adını alarak tahta çıkmıştır (502-549). Bu kişi
batı kaynaklarında edebiyat ve Budizm’i sevmesi ile tanınmış, ancak tahta çıktıktan sonra
siyasetle çok ilgilenmemiştir. Sonraki Liang imparatoru bugünkü Han-K’ou’da yerleşirken,
doğuyu iki nüfuzlu generale bırakmıştır. Bunlardan biri yok edemediği Ch’en ailesine
mensuptu. Bu durum Liang Devleti’nin doğu ile batısı arasında bir gerginliğin doğmasına
sebep olmuştur. Bu ise bu sırada kuzeyde kurulmaya başlayan Chou Devleti’nin önderlerine
buralardan istifade etmek fırsatını vermiştir. Nitekim bunlar güney klikinin yardım ve teşviki
ile bugünkü Hupei eyaletine girmişler ve 555’de Liang imparatorunun sarayını ele
geçirmişlerdir. Kendi menfaatleri gereği sülaleden bir prensi kuzeyin bir derebeyi olarak
iktidara getirmişlerdir. Böylece bu prens 587’ye kadar bugünkü Han-k’ou’da yönetime sahip
olmuştur. Beyliğine “krallık”, sülalesine de Sonraki Liang adı verilmiştir. Liang
imparatoruna karşı girişilen harekâtta doğu generalleri de bağımsızlıklarını kazanmışlardır ki,
bunların arasında en önemlisi Ch’en Pa-hsien olmuştur. Bu general önce yönetime kukla bir
imparator tayin etmiş, daha sonra da onu istifa ettirerek kendisini imparator yapmış ve Ch’en
Sülalesi (557-588)’ni kurmuştur. Ancak bu sülale esaslı bir güç ortaya koyamamış ve dış
siyaset bakımından Kuzey Ch’i Sülalesi’ne yardım etmiştir. Bu sülale sırasında “Sui Sülalesi”
iktidar mevkiine geçmiş, ilk önce Sonraki Lianglar’ın derebeylerini tasfiye ve 588-589’da da
Ch’en Devleti’ni ilhak etmiştir. Bundan sonra bütün Çin tek bir siyasi idarenin altına
girmiştir.

6.3. Sui Sülalesi (580-618)

Kuzey Devleti’nde iktidar (Sonraki Chou), VI. Yüzyıl sonlarında Tabgaç menşeinden
gelen Yang ailesine geçmiştir. Chou imparatorunun karısının babası olan Yang Chien 580
yılında iktidar sahibi olduktan sonra bütün imparator ailesini katlettirmiş ve 581’de kendisini
imparator ilan ettirmiştir. Bu şekilde bütün Çin’e hâkim olacak olan Sui Sülalesi dönemi
131
başlamıştır. Yang Chien yağtığı seferlerle kuvvetsiz devletleri bertaraf etmiş ve Çin’in 350 yıl
geçen bir karışıklık döneminden sonra birleşmesini sağlamıştır. Gerçi 350 yıl boyunca
yaşanan bu sıkıntılar bir sülalenin değişmesiyle tamamen sona ermese de Çin tarihinde bütün
Sui devri, bir geçit veya yeniden teşekkül devri olarak kabul edilmiştir.

İmparator Wen-ti, eski bir asker ve Tabgaçlara uzun senelerden beri tâbi olduğundan,
teoriden pek anlamayıp eylem taraftarı idi. Kendisine bilgili memurlar temin etmediği için
Konfüçyanist terbiyesine muhalif olmuştu. Hasis bir imparator idi. Düzenli bir idare kurmak
imkânını aradı ve işe, vergilerin toplanıp toplanamayacağı, hükümet merkezine verilecek
vergilerin nakil işinin işleyip işlemeyeceğini araştırmadan geniş topraklar için bir bütçe
hazırlamak gerekliliğinden başladı. Bu siyasette tamamen haklı idi, fakat buna çok itiraz
edildi. Güney gibi doğu da, daha rahat bir yaşama tarzına alışıktı; şimdi her iki bölgenin
merkezi de daha tutumlu olacaktı. Bundan başka siyasi idareden de ayrılmışlardı. Eskiden
kuzeydoğuda Kuzey Ch’i Devleti ve güneyde Ch’en Devleti mevcutken sarayda, bütün
asillerin herhangi bir yerde yerleşmesi için binlerce vazife vardı. Şimdi merkez çok batıda idi
ve orada başkaları saltanat sürüyorlardı. Eskiden hükümet merkezi onlara yakındı, mahsulleri
orada kolay ve çok kârla satabiliyorlardı. Şimdi ise uzakta, batıda idi. Bu uzun yola ve büyük
tehlikeye mukabil az kâr sağlıyorlardı. Kuzeydoğu ve güneydeki bu bucaklar, prens Kuang’ın
himayesinde bulunuyordu. Bu prensle maiyeti, veliahtı bertaraf ederek imparatoru katletmeyi
başardılar. Böylece Kuang, Yang-ti adıyla 605’de tahta çıktı. İlk işi, hükümet merkezini
doğuya, Lo-yang’a nakletmek, yani hububat bölgelerine yaklaştırmak oldu.

İkinci işi büyük kanallar inşa ettirmek oldu. Bununla, hükümet merkezine yapılacak
hububat nakliyatı kolaylaşacak ve üreticilere kuzeydoğu ve güneyde iyi bir satış yeri temin
edilecekti. Böylece meşhur İmparator Kanalı’nın ilk şekli inşa edilmiş oldu. Bu, Yang-tse
ile Sarı Nehir bölgelerini birbirine bağlayacaktı. Aslında eskiden beri nehirleri birbirine
bağlayan küçük kanallar vardı ve gemilerle güneye kadar seyahat edilebiliyordu, fakat bunlar
büyük yük gemilerinin geçebileceği kadar geniş ve derin değillerdi. 500 hattâ 800 ton yük
alabilecek kadar mavnaların olduğu bilinmektedir. Bu, o zamanki batı için fevkalâde büyük
sayılmaktadır. Güneye giden elverişli bir kanaldan başka Yang-ti, hemen hemen bugünkü
Pekin’e kadar uzanan ve kuzeye akan bir kanal yaptırmıştır.

Bununla beraber Konfüçyanist okul ve sınav sistemi de yeniden teşkilâtlandırıldı;

zaten Konfüçyanizm’e karşı büyük bir temayül başlamıştı. Bunda kuzeydoğu ve güney
asillerinin tesiri kendisini göstermektedir.

Dış siyaset bakımından Sui Sülalesi için çok müsait bir durum hâsıl olmuştu: Kuzeyin
en kuvvetli halkı olan T’u-chüeh (Göktürkler), 581’de iki kısma ayrılmıştı. Dış siyâseti
önceden hazırlamışlardı. Birçok taarruzlarda bulunmuşlar, kuzeyin şu veya bu devletine
yardım etmişlerdi. Önce Türklerin her iki kısmı da Çinlilerle ittifak etmişti, fakat bu yeterli
gelmiyordu. Çünkü Hakan Sha-po-lio’(İşbara, 582-630)’nun yanında birçok Tabgaç
bulunuyordu. Bunlar imha edilmiş olan Sonraki Chou Devleti’nden kaçmışlar ve şimdi Kuzey
Çin’in tekrar zaptı için Türkleri kışkırtmaya başlamışlardı. Bu siyasetin başı, özellikle Sonraki
Chou hükümdar ailesinden bir prensti. Çinliler birçok defalar Türklerle savaştılar; fakat

132
bunların diplomatik elçileri bu savaşlardan daha çok etkili olmuşlardır. Bunlar Doğu
Türkleri’ni Batı Türkleri’ne, Batı Türkleri’ni de Doğu Türkleri’ne ve ayrıca Tabgaçlara karşı
kışkırtıyorlardı. Böylelikle daha çok başarı kazanıyorlardı. Nihayet Türklerin bir grubu hakan
Ch’i-man (K’i-min Kağan 600-609) ile Çin idaresi altına girdi. Bu da 600- 602 arasında başka
ağır savaşlara sebebiyet verdi ve bu savaşlar Çinlilerin lehine sonuçlandı. Bu başarı,
savaşlardan ziyade diplomatik münasebetler ile elde edildi. Bu suretle Töles boylarını Çin
tarafına çekmeyi başardılar ve Türkler arasında yeniden kargaşaların meydana gelmesine
sebep oldular. Mamafih Türkler, ne mağlup, ne de imha edildiler; bu savaşların ve entrikaların
neticesinde, Türkler bir müddet için tarafsız kaldılar.

Çin için bir problem daha vardı. Bu da Kore idi. Kore, Çin parçalandığında, Güney
Devleti’yle umumiyetle iyi geçinmiş ve böylece Kuzey Çin’in komşularına karşı sağlam bir
güvenin oluşmasını sağlamıştı. Fakat Çin tekrar birleşince bu anlayış sarsıldı. Çin’le yeni bir
dengenin sağlanması Kore’nin Türklerle birleşmesi gerekiyordu. Bunlarla zaten aralarında
münasebetler vardı: Ch’i-tan halkının bir kısmı Türklerden kaçarak Kore’ye gitmişti. Bunların
iade edilip edilmeyeceği hakkında görüşmeler yapıldı. Avrupa’da Kitan adiyle anılan bu Ch’i-
tan’lar, yeni yapılan araştırmalar neticesinde, çok fazla siyasi bir geçmiş ortaya koyamayan
Moğol idaresi altında bulunan bir kavimler birliğidir.

Türkler Koreliler’le birleşmiş olsaydılar, Çinliler, kendileri için kötü neticeler

verebilecek bir nevi kuşatmaya maruz kalacaklardı. Bu münasebetler, Kore’den ileri gidip
Japonya’ya kadar uzanabilirdi. Böylece Çinliler, Kore’ye karşı taarruza hazırlanırlarken
müzakereler için de önlem aldılar. Bütün Sui devri boyunca devam eden savaşlar teknik
bakımdan oldukça güçtü, çünkü taarruzlar hem karadan hem de denizden yapıldı; bu yüzden
de genellikle çok az başarı elde edildi.

Yang-ti zamanında dış siyaset, özellikle Kansu’da konaklayarak yabancı tüccarlar

hakkında malûmat veren ve batı memleketlerinden bahseden eserleriyle tanıdığımız P’ei Chü
tarafından idare edilmiştir. Bu dönem için Orta ve Batı Asya hakkında bildiklerimizi P’ei
Chü’nün eserine borçluyuz. Bundan başka P’ei Chü, Çin’in en büyük entrikacılarından biri
idi. O, Türklerin ayrı ayrı boylarını birbirlerine karşı ayaklandırmaya muvaffak olmuş ve bu
siyaseti devam ettirmiştir. Tölesler’i T’u-yü-hunlar’a hücum ettirdi, sonra kendisi de onlara
ansızın hücum ederek nüfuzlarını yıktı. T’u-yü-hunlar, Kuzey Tibet’te yaşayan ve
hükümdarları Hsien-piler menşeiden gelen ve halkının çoğu Tibetli olan bir kavimdir.

T’u-yü-hunlar mağlûp edilince, Türkistan’a giden geçit, emniyet altına alınacak ve bir
Türkistan siyaseti başlayacaktı. Fakat Türkler, büyük bir devlet kurarlarsa bu plan
gerçekleştirilemezdi. Bunun için Türkleri parçalayacak entrikalara devam edildi. Ancak
615’de Hakan Shih-pi (Şipi Kağan, 609-619) tarafından idare edilen Türk ordusunun
hücumuyla karşı karşıya kalındı. Hakan, imparatorla bütün mahiyetini Ordos Bölgesi’nde
ansızın yakalayıp çember içine almayı başardı. Durumu tıpkı, tam 800 yıl önce Mao-tun
tarafından kuşatılan Çin imparatorunun durumu gibi perişandı. Çinliler tekrar bir hile ile
kurtuldular. Genç kumandan Li Shih-min büyük takviye kıtaları geliyormuş gibi yaparken,

133
Türklerin yanında bulunan Çinli bir prenses de Türklere başka bir kabile tarafından taarruza
uğrayacaklarını söyleyince Shih-pi de muhasarayı kaldırdı.

Devamlı savaşlar çok pahalıya mal oldu, entrikalar da aynı derecede masraflı idi;
çünkü bunlar rüşvetle etkili bir hâle getirildi. Fakat bunların hepsinden daha masraflısı büyük
kanal inşaatı idi. Bundan başka imparator Yang-ti, babasına nazaran çok masraflı idi.
Muazzam saraylar inşa ettirdi, kalabalık mahiyetiyle beraber bütün ülkeyi dolaştı. Bunların
hepsi, Yang-ti’nin babasının kurduğu ve sağlamlaşması için uğraştığı genç devletin
ekonomisini sarstı. İmparator tarafından gerçekleştirilen seyahatler kısmen eğlence için
yapılmış olsa da genelde ülke dâhilinde çıkabilecek isyanlara engel olmak ve imparatorun
doğrudan doğruya her bölgeyi bizzat kontrol edebilmesi amacıyla yapıldı. Fakat ülke çok
genişti ve idareyi böyle seyahatlerle temin etmek imkânsızdı; imparatorun yanında bütün
başvekâlet vardı. İmparatorla hükümetin iaşesini imparatorun konakladığı yere nakletmek
lâzımdı. Bu, uygulanamadığı gibi karışıklığa neden oldu. Başlangıçta imparatoru koruyan ve
ona her istediğini yaptıran asil sınıf, ondan ayrıldı ve kendi saltanat davacılarını himaye etti.
Türkler tarafından hezimete uğrayınca, 615’ten itibaren her yerde isyanlar başladı. Sui
döneminin sonlarına doğru ortaya çıkan karışıklıklarda çok sayıda Çinli’nin Göktürklerin
hâkimiyetine girdikleri bilinmektedir. Bu dönemde Göktürkler, gittikçe güçlenmeye ve Çin’i
tehdit etmeye başladılar. İmparator, hükümeti daha emniyette bulduğu güneyde bırakmak
zorunda kaldı. Fakat orada, başlarlarında Yü-wen ailesi Tabgaçları’ndan olan suikastçılar
tarafından 618’de öldürüldü. Bu ölümden sonra artık her yerde ufak devletler teşekkül etmeye
başladı ve Çin sayısız küçük devletlere ayrıldı.

134
 Uygulamalar

1) Tabgaç Dönemi sonrasında ve Sui Sülalesi döneminde Çinliler ve Türkler

arasındaki ilişkileri değerlendiriniz.

135
 Uygulama Soruları

1) Türkler Türk asıllı Tabgaç Devleti’nden sonra Çin’de hâkimiyet lerine devam
ettiler mi?

2) Bu dönemde ortaya çıkan Göktürklerin kökeni ve Çin tarihi üzerindeki etkileri

nelerdir?

136
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Tabgaç döneminin sonlarına doğru Juan-juanlar ve T’u-chüeh (Türkler) adını
taşıyan Göktürkler sahneye çıkmıştır. T’u-chüehler, 439 yılında Tabgaçlar tarafından yok
edilen Kuzey Liang Hun Devleti halkından A-shih-na adındaki boy beylerinin idaresi altında
Juan-juan idaresi altına giren boydur. 520’de Juan-juanlar parçalanmış ve bunların bir kısmı
Tabgaçlara katılmıştır. Tabgaç Devleti, doğu ve batıya, sonra da Ch’i ve Kuzey Chou’ya
ayrılınca, Juan-juanlar önce bir grupla, sonra da diğer grupla anlaşmışlardır. Bu sırada T’u-
chüehler hakanları T’u-men (Bumin)’ın idaresi altında kuvvetlenerek ortaya çıkmışlardır.
Türkler, 546 yılında Batı Wei ile ittifak yaptılar; sonra da önce Juan-juanlar’ı; ardından
Akhunlar (Eftalitler)’ı da yok edip Türkistan’ın en büyük devleti oldular.
Kuzey Çin’de Tabgaçlardan sonra Kuzey Ch’i Sülalesi (550-577), Sonraki Chou
Sülalesi (557-580), Muahhar Liang Sülalesi (555-586) yönetiminde küçük devletler
kurulmuştur. IV.-VI. Yüzyıllar arasında Güney Çin’de ise birçok farklı sülale tarafından
kurulan ve genellikle birbirleriyle ve V. yüzyıldan itibaren Tabgaçlarla savaşan küçük
devletler var olmuştur.
Güney devletlerinden ilki, Hunlar’ın 317’de Chin Sülalesi’ni yok etmeleriyle birlikte
Lang-ya prensi Shi-ma (imparator unvanı Yan-ti) tarafından Nankin’deki Chien-k’ang’da
kurulan Doğu Chin Sülalesi’dir. Böylece sayısız Çinli yabancı saraylarda rütbe ve nüfuz
kazanma ümitlerinin az olması, yabancıların tarlalarını alarak mera yapmaları korkusu ve
yabancıların memurlar ile âlimlerin geçimini teşkil eden ekonomik sistem ile para sistemini
değiştirmeleri endişesi sebebiyle kuzeyden bu güney devletine kaçmıştır. IV. yüzyıl Güney
Çin’de, Han-k’ou valisi Wang T’un ile başlayan isyan ve iç savaşlarla geçmiştir.
Güney Çin’de ardından Liu Yü tarafından Sung Sülalesi (Liu Sung Sülalesi) (420-
478) ve Hsia Tao-ch’eng tarafından Güney Ch’i Sülalesi (479-501) kurulmuştur. Güneydeki
savaşlar Tabgaçların Sunglar’a karşı başarılar kazanmaları ve hükümet merkezlerini Lo-
yang’a taşımaları ile bir sükûnet devresine girmiştir. Ardından Hsiao Yen tarafından Liang
Sülalesi (502-556) , Sonraki Liang (555-587) ve Ch’en Pa-hsien tarafından Ch’en Sülalesi
(557-588) kurulmuştur.
Kuzeyde Sonraki Chou iktidarı, Tabgaç menşeinden gelen Yang Chien’e geçmiş ve
bu şekilde bütün Çin’e hâkim olacak olan Sui Sülalesi (580-618) dönemi başlamıştır. Yang
Chien seri seferlerle kuvvetsiz devletleri bertaraf etmiş ve Çin’in 350 yıl geçen bir karışıklık
döneminden sonra birleşmesini sağlamıştır. Gerçi 350 yıl boyunca yaşanan bu sıkıntılar bir
sülalenin değişmesiyle tamamen sona ermese de Çin tarihinde bütün Sui devri, bir geçit veya
yeniden teşekkül devri olarak kabul edilmiştir.
605’de tahta çıkan imparator Yang-ti’nin ilk işi, hükümet merkezini doğuya hububat
bölgelerinin bulunduğu Lo-yang’a nakletmek oldu. İkinci olarak ise, hükümet merkezine
yapılacak hububat nakliyatı kolaylaştıracak ve üreticilere kuzeydoğu ve güneyde iyi bir satış
yeri temin edecek büyük kanallar inşa ettirdi. Böylece Yang-tse ile Sarı Nehir bölgelerini
birbirine bağlayan meşhur İmparator Kanalı’nın ilk şekli inşa edilmiş oldu. Bununla beraber
Konfüçyanist okul ve sınav sistemi de yeniden teşkilâtlandırıldı.

137
 Dış siyasette ise kuzeyin en kuvvetli halkı olan T’u-chüeh (Göktürkler), 581’de iki
kısma ayrılmıştı. Çinliler birçok defalar Türklerle savaştılar; fakat bunların diplomatik elçileri
bu savaşlardan daha çok etkili olmuşlardır. Bunlar Doğu Türkleri’ni Batı Türkleri’ne, Batı
Türkleri’ni de Doğu Türkleri’ne ve ayrıca Tabgaçlara karşı kışkırtıyorlardı. Böylelikle daha
çok başarı kazanıyorlardı. Nihayet Türklerin bir grubu hakan Ch’i-man (Qimin Kağan 600-
609) ile Çin idaresi altına girdi. Suiler, Töles boylarını Çin tarafına çekmeyi başardılar ve
Türkler arasında yeniden kargaşaların meydana gelmesine sebep oldular. Çinliler Türkleri
entrikalarla bölme stratejilerine bu dönemde de devam etmişler ve bu entrikalar Yang-ti
zamanında batı memleketlerinden bahseden eserleriyle tanıdığımız P’ei Chü tarafından
planlanmıştır. Örneğin 619’da Ordos’ta imparator ve mahiyetini kuşatan Göktürk hakanı Şipi
Kağan’ın elinden yine hile ile kaçmışlardır. Bunun dışında Sui döneminde Türklerle
Koreliler’in birleşmesinden korkan Çinliler Kore’ye karşı denizden ve karadan taaruzlarda
bulundular; ancak fazla başarı elde edemediler.
Sui Devleti, sürekli yapılan savaşlar, rüşvetle dönen entrikalar, kanal inşaatı, saraylar
ve seyahatler için büyük harcamalarda bulunan imparator Yan-ti’nin tutumu neticesinde; bir
de Türkler tarafından yenilgeler eklenince zayıfladı. İmparatoru destekleyen asil sınıf ondan
ayrıldı ve isyanlar başladı. İmparator, hükümeti daha emniyette bulduğu güneyde bırakmak
zorunda kaldı. Fakat orada, başları Yü-wen ailesi Tabgaçları’ndan olan suikastçılar tarafından
618’de öldürüldü. Bu ölümden sonra artık her yerde ufak devletler teşekkül etmeye başladı ve
Çin sayısız küçük devletlere ayrıldı.

138
 Bölüm Soruları

1) Hangisi Tabgaçların bertaraf edildikten sonra onlarla beraber bertaraf edilen

devletlerden biridir?

a) Kuzey Liang

b) İlk Chao

c) Güney C’hin

d) Chou

e) Han

2) 429 yılından sonra Tabgaçlar arkalarından gelen hangi topluluğu bertaraf

etmişlerdir?

a) Siyenpiler

b) Moğollar

c) Tunguzlar

d) Hunlar

e) Juan-juanlar

3) Hangisi Çin’de 9. Yüzyıla kadar yaşayan Türk topluluklarından biri değildir?

a) Avar

b) Göktürk

c) Hun

d) Uygur

e) Tabgaç

139
 4) Çin tarihinde bütün bir geçit veya yeniden teşekkül devri olarak kabul edilen
dönem hangisidir?

a) Han Sülalesi

b) Chou Sülalesi

c) Sui Sülalesi

d) Liang Sülalesi

e) Chao Sülalesi

5) Tarihçiler arasında Türk veya Moğol boyu oldukları tartışma konusu olan
kavim aşağıdakilerden hangisidir?

a) Juan-juanlar

b) Hsien-piler

c) Tunguzlar

d) Hsiung-nular

e) Mu-janlar

6) 530’dan sonra hakanları T’u-men (Bumın)’ın idaresi altında kendi siyasetlerini

gütmek için harekete geçenler kimlerdir?

a) Ch’iler

b) Chou’lar

c) T’u-chüeh’ler

d) Hsiung-nular

e) Juan-juanlar

140
 7) Tarihçiler hangi sülale için, iç siyaseti hakkında söylenecek çok az iyi şeyler
olduğunu ve bu sülalenin hükümdarlarının hiçbir müspet eser meydana getiremeyen
şahsiyetler olduklarını söylemişlerdir?

a) Batı Wei

b) Ch’i Sülalesi

c) Doğu Wei

d) Kuzey Chou

e) Kuzey-Liang Devleti

8) Çin kaynaklarında Göktürklerin hükümdar ailesi nasıl geçmektedir?

a) Chao

b) Ch’in

c) Yen

d) T’u-cüeh

e) Tu-ku

9) Aşağıdakilerden hangisi Doğu Chin sülalesinin ilk imparatoru Yan-ti adı ile
imparator olduğu zaman, sayısız Çinlinin kuzeyden Güney devletine kaçış sebeplerinden biri
değildir?

a) Yabancı saraylarda rütbe ve nüfuz kazanma ümitlerinin az olması

b) Yabancıların tarlalarını alarak mera yapmaları korkusu

c) Yabancı memurların ekonomik sistem ile para sistemini değiştirmelerinden

endişe etmeleri

d) Alimlerin de bu değişime sessiz kalmalarından korkmaları

e) Güneyi daha güvenli bulmaları

141
 10) 450’de Tabgaçların hükümet merkezlerini Huang-ho Nehri bölgesine taşımak
istemeleri hangi tarafa gitmelerini gerektirmiştir?

a) Doğu’ya

b) Güney’e

c) Batı’ya

d) Kuzey’e

e) Güneydoğu’ya

Cevaplar

1) a, 2) e, 3) a, 4) c, 5) a, 6) c, 7) b, 8) e, 9) e, 10) b

142
7. T’ANG SÜLALESİ (618-906)

143
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

7.1. T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması

7.2 Göktürklerle Mücadeleler

7.3. T’anglar’ın En Parlak Devri

7.4. İmparatoriçe Wu Devri ve ve Sonrasında Göktürklerle Mücadeleler

7.5. Araplar’ın Gelişi ve Uygurlarla Münasebetler

7.6 T’ang Devri’nin Sonu

144
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) T’ang Sülalesi’nin Çin tarihindeki siyasi ve kültürel önemi nedir?

145
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu
T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu
ve Teşkilatlanması
Göktürklerle Mücadeleler
Uygurlarla Münasebetler
T’ang Dönemi’nin Sonu
Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
T’ang Sülalesi’nin kuruluşu
ve teşkilat oluşturması
hakkında temel bilgilerin
edinilmesi
T’ang döneminin kuruluş ve
gelişme dönemlerinde
Göktürklerle yapılan
mücadelelerin öğrenilmesi
T’ang Sülalesi’nin devamını
sağlayan Uygurlar ile
Çinlilerin münasebetleri
hakkında temel bilgilerin
edinilmesi
T’ang döneminin sonunu
hazırlayan sebepler ve
olayların öğrenilmesi
146
 Anahtar Kavramlar

 T’ang

 Kao-tsu

 T’ai-tsung

 Shih-pi Kağan

 Kao-tsung

 Kapgan Kağan

 Bögü Kağan

147
 Giriş

Bu bölümde, Çin’de kurulan en önemli ve en kudretli sülale olma özelliğine sahip olan
T’ang Sülalesi dönemi hadiseleri ele alınmış ve bu dönemde Çin’in dışarıda en fazla
mücadele etmek zorunda kaldığı Göktürk devleti ile olan münasebetlerine değinilmiştir. Bu
sülale dönemi hem Batı Türkistan’da hem de Doğu Türkistan’da önemli gelişmelerin
yaşandığı bir dönem olmuş ve Arap orduları Türkistan coğrafyasına kadar ilerlemişlerdir.
Göktürkleri yine bir Türk devleti olan Uygur Devleti takip etmiş ve Çin bu her iki Türk
devletine de vergi ödemek zorunda kalmıştır. Ayrıca generallerin ve prenslerin iktidarı ele
geçirme planlarının devletin sonunu nasıl getirdiğine de değinilmiştir.

148
 7.1. T’ang Sülalesi’nin Kuruluşu ve Teşkilatlanması

Çinlileri Şipi Kağan’ın kuşatmasından hile ile kurtaran genç komutan Li Shih-min
617’de Türklerle ittifak yaptı ve onlarla birlikte Suiler’in ilk hükümet merkezi olan Ch’ang-an
üzerine yürüdü. İsyandan sonra oraya yerleşen Yang-ti’nin torunu kukla bir imparator yapıldı.
618’de bu imparator tahttan indirildi. Li Shimin’in babası Li Yüan, kendisini T’ang
Sülalesinin imparatoru ilan etti ve Kao-tsu adıyla tahta oturdu. İç kargaşalar 623’e kadar
devam etti; ancak bundan sonra devlet, T’anglar’ın hâkimiyeti altına girdi.

624 yılında bir inkılâp yapılarak kalkınma başladı. Yeni bir toprak dağıtımı kanunu
kabul edildi. Bu kanunla bütün köylüye eşit miktarda toprak verilecek ve bu suretle büyük
mülk sahiplerinin teşekkülüne mâni olunacaktı. Bu kanun, köylünün topraklarını kay-
betmemesi için onları korumak amacıyla çıkarıldı. Ayrıca devletin sağlam bir temel üzerine
kurabilmesi için gerekli olan kuvvetli bir ekonominin alt yapısı meydana getirilmek istendi.

624’de de idare yeniden düzenlendi. Han devrinde bilindiği üzere iki türlü idare vardı:
Biri mülkî, diğeri askerî. Aynı bölge hem mülkî hem de askerî idare tarafından idare
olunuyordu. Bu, Tabgaç devrinde de böyle olmuş, ancak orada mülkî idare daima askerî
idareden daha kuvvetli olmuştu. T’anglar’da ise askerî idare daha kuvvetli idi.

T’ang devrinin idare sistemi, teknik bakımından da, büyük ilerlemeler gösterdi. Han
devrinde dokuz bakanlık –nazırlık- (chiu-ch’ing) vardı ve bunların arasında bir “Tarım” ve
bir de “Çalışma Bakanlığı” vardı. Fakat sistem incelenirse, bu bakanlıkların devlet idaresi ile
ilgisi olmadığı, yalnız sarayın iç idaresinden sorumlu olduğu görülür. Başka bir deyişle tarım
bakanı yalnız saraya ait tarlaların ve bahçelerin işleriyle meşgul olur ve sarayın iaşesini idare
ederdi. Çalışma bakanı ise yalnız sarayın yapı ve diğer işlerine bakardı. T’ang devrinde
teşkilât çok daha moderndi. İmparatorun yanında 6 müşavir vardı, fakat onlar hiçbir zaman
faal bir rol oynamadılar. En mühim işler başvekalet tarafından idare edildi. Başvekalet
(shang-shu-sheng)’de altı daire vardı: “Memur Dairesi” memurların sınavları ve terfilerine
bakardı; “Nüfus Dairesi”, nüfus istatistiği ve vergileri idare ederdi; “Merasimler Dairesi”,
devlet kültüne ait istatistikleri ve kült sistemi ele alırdı; “Savunma Dairesi” askerî sınavları ve
askerlerin terfilerini idare ederdi; “Ceza Dairesi”, kanunların hazırlanmasına ve malî işlere
bakardı; “Çalışma Dairesi” ise, nakliyat işleri ve askerî ziraat işlemelerini idare ederdi. Bütün
diğer bakanlıklar, başvekalete bağlı idiler. İkinci bakanlık, imparatorun hususî sekreterliğine,
üçüncüsü saray sekreterliğine ve dördüncüsü de devlet arşivine bakardı. İmparatorun hizmeti
ve haremi için de ayrıca iki büyük bakanlık vardı. Yedinci bakanlık “Sansör Bakanlığı” idi.
Bu bakanlığın en önemli işi, özellikle İçişleri Bakanlığı’na bağlı olan memurların
faaliyetlerinin kontrolü idi. Sekizinci bakanlık, “Devlet Kurbanları Bakanlığı”dır. Ayrıca
“İmparatorun Atalar Mabetleri Bakanlığı” da vardır. Diğer iki bakanlık, memurlara bayram
münasebetiyle verilen yemekler ve hediyeleri temin eder ve imparatorun misafirlerinin kabulü
ile meşgul olurdu. Bir bakanlık silâh depoların muhafazası ile mükellefti, bir başka bakanlık
ise imparatorun ahır ve meralarını idare ederdi. Daha sonraları bütün devlet için bir “Adalet
Bakanlığı”, bir “Ticaret Bakanlığı” ve bir “Tarım Bakanlığı” tesis edildi. İmparator ve
asilzade ailelerinin çocuklarının eğitimi, zanaatkârlar ve diğer işçileri ile yapı işleri, silâh

149
imali, askerî nakliyat için de daireler kuruldu. Veliaht sarayı için ayrı bir bakanlık tesis edildi.
Bütün askerî teşkilâtı idare eden ve eyaletlerin askerî işlerini idare eden müstakil büyük bir
“Millî Savunma Bakanlığı” teşkil edildi. Bunun yanında eyaletlerin sivil idaresini yapan bir
“İçişleri Bakanlığı” oluşturuldu. Bu idare sistemi aynı zamanda Avrupa’da mevcut olan
sistemlerden çok daha gelişmiş ve moderndi. Millî Savunma Bakanlığı’nın çerçevesinde
ayrıca 622’de “Tu-tu” (başkumandan) tayin edildi. Bunlar eskisi gibi bir ilçe büyüklüğünde
bir askerî bölgeyi değil, bütün ilçeleri idare ediyorlardı.

7.2. Göktürklerle Mücadeleler

Aşağı yukarı 690’a kadar uzanan T’ang devrinin ilk zamanları, esasında bir Türk ve
Türkistan siyaseti gütmüştür. Bu sırada aralarında kuvvetli bir rekabet bulunan iki Türk
devleti vardı. T’anglar, Doğu Göktürk Devleti’nin Hakanı Shih-pi’nin yardımı ile tahta
çıkmışlardı. Diğer taraftan Batı Göktürk Devleti’nin Hakanı Ch’u-lo (Chula Kağan 603-611),
T’anglar’ın sarayında yaşıyordu. O, Sui devrinde bile Ch’ang-an’da bulunmuştu. 619’da
Çinliler Ch’u-lo’yu, Shih-pi’nin ısrarı üzerine öldürdüler. Fakat Shih-pi de 619’da öldü ve
halefi İl Kağan (Hsieh-li, İlig Kağan 621-630) T’anglar’a karşı dönerek eski ittifakın
T’anglar’la olmayıp Suiler’le olduğunu söyledi ve Sui Sülalesi’nin mevcut olan saltanat
davacısının tarafınını tuttu. Burada yine bir Çinli prenses rol oynadı. Bunun için T’anglar, gü-
cendirdikleri Batı Göktürkleri’yle bir irtibat temin etmeye çalıştılar. Fakat bu, Doğu
Göktürkleri’yle Batı Göktürkleri’nin müzakereleri ve bütün Türklerin Çinlilerin aleyhinde
oldukları kanaatinden doğan itimatsızlıktan dolayı başarısızlıkla sonuçlandı.

Bunu 624’de, Türklerin hükümet merkezlerine yaklaşan, büyük taarruzları takip etti.
Fakat Çin kaynaklarının bildirmedikleri sebeplerden dolayı ansızın geri çekildiler ve T’anglar
barış yapmak zorunda kaldılar. Bu dönem Doğu Göktürk Devleti’nin en parlak devirlerini
teşkil ettiği dönemdir. Bundan kısa bir süre sonra Uygurlar ve Sır-Tarduşlar tarafından idare
edilen isyanlar başlayacaktır (627). Çinliler bu isyanlardan istifade ettiler ve büyük savaşta
(629-630) Doğu Göktürk Devleti’ni hâkimiyetleri altına almayı başardılar. İl Kağan, Ch’ang-
an’da imparatorun sarayında yaşamak zorunda kaldı. İmparator, kendini Türklerin “Gök
Hakanı’’ yaptı. Sonraki Han Sülalesi’nin iskân siyasetinin neticelerini işaret eden birçok
nazırların protestolarına rağmen, Doğu Göktürkleri, Yukarı Huang-ho dirseğinde
yerleştirildiler ve iki Tu-tu’nun himayesi altına girdiler. Şefleri Çin ordusuna alındı, asilzade-
lerin oğulları imparatorun sarayında yaşadılar. Böylece Türkleri de (bambaşka sebeplerden de
olsa), Tabgaçlarda olduğu gibi, Çinlileştirmek istediler. Burada bir milyondan fazla Türk
vardı. Bunların bazıları hakikaten sonraları Çinlileştiler ve önemli görevler aldılar.

Fakat Türklerin kuvveti hiç bir zaman azalmadı. Bizans’a kadar uzanan büyük Türk
Devleti bakî kaldı. Çin’in bu başarıdan tek kazancı sınırlarının doğrudan doğruya tehlikeye
maruz kalmasını önlemek oldu. Taraftarları Doğu Göktürkleri’nin yanında bulunan ve onlarda
ümidi olan Sui ve Tabgaç Sülaleleri’nin bütün reaksiyon tecrübeleri de neticesiz kaldı. Fakat
Batı Göktürkleri’nin kuvveti Tibetliler’le beraber yürümeyi başardıklarında, Çin için daimî
bir tehlike teşkil etmeye devam ettiler. T’u-yü-hun’un imhasından sonra Kuzey Tibet’te yeni
siyasi bir birlik olan T’u-fanlar teşekkül ettiler. Bunların yanında bir Türk-Moğol zadegân

150
tabakası ve Tibetliler’den müteşekkil bir avam tabakası da bulunuyordu. Tıpkı Han devrinde
olduğu gibi Çin siyasetinin gayesi, iki hasmın imhası olmuştur. Bu, Türkistan siyasetine önem
verilmesinin sebebi olacak ve buna bir de ticarî menfaatler eklenecektir

Türkistan savaşları, 639’da Kao-ch’ang’a yapılan bir taarruzla başladı. K’ao-ch’ang

zaten Tabgaç devrinden beri Kuzey Çin’le münasebetlerini azaltmış ve daima Türklerden ayrı
kalmaya muvaffak olmuştu. Fakat şimdi Kao-ch’ang gittikçe kuvvetlenmekte olan Batı
Türkleri’yle uyuşmak zorundaydı ve Çinliler bunu savaş için bir sebep gördüler.

640’a kadar bütün Türkistan havzası Çin himayesi altına girdi. Tüm bu seferler, esas
itibariyle Türkistan’ı tâbiyetleri altına almış olan Batı Göktürkleri’ne karşı yapılmıştı. Bu
sırada, vuku bulan iki isyan Türkleri sekteye uğramıştır ki, bunlar Çinlilerin çok işine
yaramıştır. Birincisi, Nu-shih-pi grubu boylarının ayaklanması (641), ikincisi Uygurlar (640-
650)’ın isyanları ve kalkınmalarıdır.

Çinliler Uygurlar’a güveniyorlardı. Tölesler de onlara başında asilzadelere mensup bir

Türk’ün bulunduğu bir ordu verdiler. Bununla 647-648’de tekrar Türkistan’a karşı yürüdüler
ve nihayet oradaki hâkimiyetlerini güvence altına aldılar.

7.3. T’anglar’ın En Parlak Devri

Asıl faal olan imparator Kao-tsu (618-626) olmayıp, oğlu Li Shih-min’dir. Fakat bu
en büyük oğul olmadığı için, veliaht da olamamıştır. Bu durum baba ile Li Shih-min ve diğer
kardeşler ile bilhassa veliaht arasında gerginliklerin yaşanmasına sebep oldu. Kardeşler Li
Shih-min’in taht üzerinde hak iddia ettiğini gördüklerinde ona bir suikast hazırladılar. 626’da
Batı Göktürkleri, seri bir taarruzla hükümet merkezini tehdit ettikleri sırada, kardeşler
arasında silâhlı bir çarpışma yaşandı ve isyan, Li Shih-min’in galibiyeti ile neticelendi.
Kardeşlerini aileleriyle beraber öldürdü, babasını ise çekilmek zorunda bıraktı ve Li Shih-min
T’ai-tsung (627-649) adı ile imparator oldu. Bunun tahta oturduğu dönem, T’ang’ın ve bütün
Çin kudretinin en yüksek zirvesine ulaştığı devirdir. İç savaşlar ve Çinlilerin Türkistan’a
doğru ilerlemeleri sonucu Türklerin kuvvetleri azaldı. İdarenin ve vergi usûlünün tanzim
edilmesi ile Suiler zamanında yeni inşa edilen ve askerî olduğundan sıkı bir kontrol altında
bulunan suyollarının (kanallar) ulaştırma üzerindeki güçlü etkisinden dolayı Çin, içte ve dışta
çok kuvvetli hâle geldi. T’ai-tsung’ın saltanatı zamanında İslâmiyet ve Araplar yayılmaya
başladılar.

Sasanî Hükümdarı III. Yezdigerd (632-642) bir elçilik heyetiyle (638) Araplar’a karşı
Çin’den yardım istedi. 651, 654 ve 661’de oğlu Firuz’dan daha başka elçilik heyetleri geldi.
Fakat Çinliler, yardım taahhüdüne girmeyerek Firuz’a yalnız bir unvan verdilerse de bunun
bir faydası olmadı. Arap istilası üzerine Firuz, 675’de Çin sarayına kaçtı.

İmparator T’ai-tsung’un saltanatının son yılları, büyük bir Kore savaşı ile geçti. Kore,
nihayet sağlam olarak Çin’in eline geçti. 661’lerde Kore savaşlarına yeniden başlandı ve bu
esnada ilk defa olarak (663) Kore’deki menfaatlerini koruyan Japonlar’la savaşıldı. Tam bu
sıralarda Japonya’da Çin’e karşı büyük bir hayranlık besleniyordu. Çin anayasası kopya edili-
151
yor, Budizm’den ve Çin kültüründen mümkün olduğu kadar ne alınması gerekiyorsa
alınıyordu. Bu, Çin’e Japonya ile ticarî münasebetlerin müsbet olduğunu, çok hasılât
getirdiğini ve Koreli komisyoncuların aradan çıkarılmaları gerektiğini gösterdi.

Li Shih-min’in oğlu Kao-tsung (650-683), kendinden önce başlayan icraatlare ve

ihtişama devam etti. Batı ve Orta Asya’dan Çin’e ticaret kervanları akın ederek çok miktarda
lüks eşya getirdiler. Bu suretle hükümet merkezinde büyük ticaret evleri açıldı ve bazı
yerlerde yabancılar kendi memleketlerinde olduğu gibi yaşadılar. Bunlar kendi yerli dinleri
olan Maniheizm’i, Mazdeizm’i ve Nasturiliği de beraberlerinde getirdiler. İlk Yahudiler,
kumaş tüccarı olarak buraya göç ettiler. İlk Müslümanlar da bu zamanlarda görüldüler.
Bunlar, Çin’den ipekli kumaş alıyorlar ve bulabildikleri bütün kıymetli eşyayı topluyorlardı.
Yabancıların bu akınları Çin için kültür bakımından faydalı idi. Fakat ekonomik bakımdan,
bundan önceki devirlerde olduğu gibi olumsuz etki etmiştir.

Bu devirde yabancıların kolonileri yalnız hükümet merkezinde değil, bütün büyük

mübadele limanlarında ve iç ticaret merkezinde bulunuyordu. Bütün ülkede bir ağ teşkil
ediyorlar, karadan gelen yabancılar denizden gelenlerle karşılaşıyorlardı. Hükümet
merkezinde ticaret yapan bu yabancılar Türklerle de buluşuyorlardı. Hükümet merkezinde,
gerek asker olarak gerekse sarayda çalışarak bulunan birçok Türk vardı. Yine ticaretle uğraşan
Türkler de vardı. Bunlar, özellikle Çinlilerin orduda kullandıkları atlar üzerinden ticaret
yapıyorlar ve büyük bir servet temin ediyorlardı. Birçok Çinli’nin bunlara borçları vardı.
Soğdlu, İranlı ve diğer tüccarların Türklerle ayrı ayrı ticari münasebetleri vardı.

Kao-tsung zamanında Kore ile son savaşlar yapıldı. Bu süre zarfında Batı
Göktürkleri’nin kuvveti çok azaldı, bundan başka Batı Göktürkleri’nin dikkati, kendileri için
yeni bir tehlike teşkil eden Arap yayılmasından dolayı batıya döndü. Buna karşın 650’den
itibaren Tibetliler’in kuvveti çok fazla arttı ve güneyde Tarım Havzası’na girmeye başladılar
ve 678’de Çinlileri ağır bir yenilgiye uğrattılar. 699’da Tibetliler’de iç bir ihtilâl çıkarıp
kuvvetlerinin parçalanmasını temin etmeleri, Çin’de yıllarca siyasi çekişmelerin yaşanmasına
sebep oldu. Kao-tsung’un son senesinde, 630’dan beri Çinlilerin himayesi altında bulunan
Kuzey Türkleri’nden Kutlug Kağan (İlteriş 682-691) ve başveziri Tonyukuk (A-shih-te
Yüan-chen)’un tekrar kurdukları İkinci Göktürk Devleti ortaya çıktı. Harekâta 682’de
başlandı, 686’da Türgişler tâbiyet altına alındı, 699’da Batı Göktürkleri’nin ülkesi işgal edildi.
Kutlug Kağan bağımsızlık savaşlarında birçok defalar Çinlilere karşı savaştı. Halefi Kapgan
Kağan (Mo-ch’o, 691-716), 690’dan itibaren Çinlilere, tâbiyetleri altına girdiği (696) Kitanlar
(Ch’i-tan)’a karşı savaşlara devam etti.

7.4. İmparatoriçe Wu Devri ve Sonrasında Göktürklerle Mücadeleler

Kao-tsun’un iktidara gelmesi ile Tang hâkimiyetinde hezimetler dönemi başlamıştır.

Tarih kitapları bunu sonraki İmparatoriçe Wu’ya atfetmektedirler. İmparatoriçe Wu, T’ai-
tsung’un kuması idi ve T'ai-tsung’un ölümünden sonra, o zamanlar âdet olduğu gibi, rahibe
olmuştu. Bu kadın, Kao-tsung ona âşık olup kuma olarak alıncaya kadar rahibe kalmıştır. Ona
karşı olan sevgisi, meşru imparatoriçenin yerine onu imparatoriçe yapmasını sağladı (665).
Nüfuzu gittikçe artınca, imparatoru hemen hemen hiçbir işe karıştırmadı, aynı hakka sahipmiş
152
gibi saltanat sürdü (674) ve meşru veliahdı bertaraf ederek (680) yerine kendi oğlunu geçirdi.
Kao-tsung ölünce (683), oğlunun yerine yine idareye devam etti. Fakat kısa süre sonra oğlunu
da tahttan indirerek yerine 22 yaşındaki kardeşini geçirdi. Kardeşinin de saltanatı uzun
sürmedi ve çok geçmeden bunu da indirerek yerine Chou Sülalesi (690-705)’nin
imparatoriçesi olarak kendisi çıktı. Böylece T’ang sülalesi resmen ortadan kalktı. Bu olaylar
göründükleri kadar kolay cereyan etmediler. Her şeye rağmen idareyi ellerinde tutanlar,
Türklere ve Tabgaç ailelerine mensup adamlara hükümet işlerinde ve bilhassa orduda önemli
mevkiler verildi. O zamanlar hiçbir askerî sefere, Türk halkının yardımı olmaksızın
çıkılamıyordu. İmparatoriçe Wu hükümetinin ilk işi, devlet merkezini Lo-yang’a, yani doğuya
naklettirmek oldu.

Bu devirde ilk defa kapitalizmin başlangıcının etkileri görülmeye başlandı. Budist

mabetlerinin içi bir nevi banka görevi gördüler. Dış ticaretin artmasıyla manastırların sermaye
toplama yeri olarak önemleri gittikçe arttı. Bu durum kendisini, manastırların daha fazla
toprak satın almaları ve ekonomik bakımdan daha fazla ehemmiyet kazanmalarıyla gösterdi.
Bunlar, bronz Buda heykelleri şeklinde birçok sikke madenîni toplayarak ekonomi üzerinde
kesin etki yaptılar. Diğer taraftan Budizm nüfuzunu, sayısız metinlerinin yeniden daha iyi
tercüme ettirmekle ve (meşhur Hsüan-tsang gibi) hacıların ticaret yolu boyunca (tüccarların
yardımıyla) Batı Asya’ya ve Hindistan’a gitmeleri ile gösterdi. Bu esnada Hintçe ve başka
dillerden Çince’ye tercümeler yapıldı, Çince’den meselâ Uygurca’ya ve başka Türk dillerine,
sonra Tibetçe’ye, Kore diline ve Japonca’ya da çevriler yapıldı.

İmparatoriçe Wu’ya ve sonra imparatoriçe Wei’ye yardım eden doğu asilleri, Türk
nüfuzuna ve Batı Çin asillerine muhaliftiler; diğer taraftan yabancı (Batı Asya) tüccar sınıfı
ile buna bağlı Budist dini birbiri ile çok yakından ilgili idi. Böylece İmparatoriçe Wu,
Budistlere yardım etmek için çok miktarda para verdi ve Budizm’i bir nevi devlet dini
yapmaya çalıştı. Bu devir nihayet bulur bulmaz manastırlara karşı derhâl harekete geçildi.

Göktürklerin hakanı Kapgan Kağan 698’de pek çok zaferlerden sonra iktidarının en
yüksek zirvesine eriştiği zaman, her zaman âdet olduğu üzere, oğluna bir prenses değil, kızına
bir prens istedi. Bunu bu prensin yardımı ile Çin’i zaptetmek, imparatoriçe Wu’yu bertaraf
etmek ve Türklerin hâkimiyeti altında T’ang Sülalesi’ni tekrar kurmak amacı ile yaptı. Fakat
imparatoriçe Wu kendi ailesine mensup birisini ona gönderince Kapgan Kağan bunu reddetti
ve tahttan indirilen T’ang imparatorunun tekrar tahta çıkarılmasını istedi (698). Bu talebi,
Çin’e karşı yaptığı büyük bir seferle destekledi. Fakat Kapgan Kağan bunu yaparken Çin’de
bulunan kuvvetli bir gruba güvendi. Onun saldırısı henüz bir tehlike teşkil etmeden
imparatoriçe Wu, çekilmiş olan imparatoru veliaht olarak tekrar çağırarak Kapgan Kağan’ın
arzusunu yerine getirdi. Kapgan Kağan yine Çin’e hücum ederek, 703’de tekrar bir Çinli
prens istedi. İmparatoriçe Wu’nun buna yine onay vermek zorunda kaldığı ve T’anglar’a bir
prensini gönderdiği zannedilmektedir. İmparatoriçe Wu’nun ölümünden sonra başa Hsüan
Tsung (713-755) geçmiştir.

710-715 arasında Kırgızlar, Türgişler, Bayırkular, Karluklar gibi Türk boyları Kapgan
Kağan’a karşı isyan ettiler ve buna 715’de Çinliler de iştirak ettiler. Çin İmparatoru Hsüan

153
Tsung, Kapgan Kağan’ı tamamen ortadan kaldırmak ya da ele geçirmek istiyordu. Bu
maksatla Göktürk ülkesinde üç ayrı bölgede bulunan ve Çin ile daha önce müttefik olan,
üstelik çeşitli Çin unvanları da alan Türk boylarının reislerine yeniden unvan ve hediyeler
sundu. Bu suretle bunlar yeniden ödüllendirilerek Kapgan’a saldırmak için tahrik edildiler.
Böylece Kapgan’a karşı ihanet cephesi tekrar harekete geçti. Çin müttefiki olan Oğuz boyu
Bayırkular isyan edince, Kapgan üzerlerine yürüdü. Tola Irmağı kenarında yapılan savaşta
Bayırkular çok ağır bir bozguna uğradılar. Ancak, Kapgan zafer kazanmanın verdiği
mağrurluğun içerisinde çok az sayıda askerle geri dönerken Söğüt Ormanı’nda Bayırkular’ın
reisi Chie-chih-lüe’nin ani hücumuna uğrayarak öldürüldü. Çin yıllıklarındaki ifadeden
anlaşıldığına göre casus olan Çinli Ho Ling-ch’üan, o sırada Bayırkular’ın yanında
bulunuyordu. Bu şahıs Kapgan’ın kesik başını alıp, Çin başkentine götürdü (716).

Kapgan’dan sonra Göktürk tahtına Bilge Kağan (716-734) geçti ve boy isyanlarını
bastırarak devleti tekrar güçlü duruma getirdi. Tecrübeli devlet adamı Tonyukuk’un da
tavsiyeleri ile Çin’e saldırmanın uzun vadede bir fayda getirmeyeceğini anladı. Çünkü Çin
aşırı kalabalık ve iklimi farklı, Türklerin yapısına uymayan bir ülke idi. Çin’i tamamen alsa
dahi orada tutunamayacağını bunun milletine bir yarar sağlamayacağını biliyordu.

727 yılında Bilge Kağan, büyük veziri Mei-lu-ch’o (Buyruk Çor)’yu Çin sarayına
gönderip, en güzel meşhur atlardan otuzunu sundu. Bu şekilde Çin ile iyi komşuluk
münasebetlerini devam ettirmek istediğini göstermek istiyordu. Zaten uzun süreden beri Çin
sınırlarında Göktürklerin askerî faaliyetleri yoktu. Tibetliler, T’ang İmparatorluğu’na
saldırmak arzusunda idiler. Ancak, tek başlarına hareket etmeye cesaret edememiş olmalılar
ki, Göktürklerle ittifak yapıp, birlikte hücuma etmeye karar verdiler. Bu maksatla Bilge
Kağan’a bir mektup yazarak aynı anda Çin’e sefer yapmayı teklif ettiler. Bilge, onların
teklifini olumlu karşılamadı. Çünkü T’ang Hanedanı ile dostluk ilişkilerini bozmak
istemiyordu. Kabul etmediği gibi Tibet hükümdarının mektubunu T'ang imparatoruna sundu.
Hsüan Tsung, onun bu hareketinden çok memnun oldu ve gönderdiği Buyruk Çor adlı elçiye
Tsu-chen sarayında büyük bir ziyafet verdi, Olağanüstü hürmet gösterilip çok sayıda hediye
verildi. Bundan başka Shuo-fang’daki Batı Shuo-chiang-ch’eng adlı yerde karşılıklı bir
pazarın kurulmasına ve ticaret yapılmasına karar verildi. Ayrıca her yıl ipekli kumaşlardan
yüzbinlerce topun Göktürklere gönderileceği vaadinde bulunuldu.

II. Göktürk Devleti uzun süre Çin’le barış içinde yaşadığından Bilge Kağan, yeniden
bir Çin prensesiyle evlenmek isteğini tekrarladı. İmparator Hsüan Tsung, kabul edebileceğini
bildirince Ko-chie-li-pi’yi gönderip teşekkür etti ve evlilik sürecinin başlanmasını teklif etti,
ama bundan sonra beklenmedik bir şekilde Buyruk Çor tarafından zehirlendi. Onun Bilge’yi
zehirleyiş sebebi hakkında kaynaklarda hiç bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Buyruk Çor bir
kaç defa Çin’e elçi olarak gitmişti. Orada Çinlilerden etkilenmiş olabilir. Bilge 25 Kasım 734
tarihinde vefat etti. Çin imparatoru, Bilge’nin cenaze törenine katılmak üzere ferman ile Li
Ch’üan’ı gönderdi.

154
 7.5. Araplar’ın Gelişi ve Uygurlarla Münasebetler

Türkistan’da bütün bu olaylar cereyan ederken batıda durum daha tehlikeli idi, çünkü
oldukça etkili bir düşman olan Araplar ortaya çıkmışlardı. Soğd Bölgesi’ne girerlerken 751’de
Talas’ta Araplar’la, bir Koreli’nin idaresinde olan Çinliler arasında şiddetli savaşlar yaşandı
ve bu ordu tamamıyla mağlup edildi. Orada esir edilen Çinliler, batıya birçok yeni zanaatlar
getirdiler ve bilhassa kâğıt yapmasını ve porseleni öğrettiler. Porselen, Çin’de yüz sene önce
icat edilmişti. Ne varki o zamanlar bugün en çok kullanılan beyaz porselen henüz yoktu, fakat
teknik bakımından olduğu gibi sanat bakımından da çok mükemmellerdi. Bunu takip eden
yıllarda porselen, Çin’in büyük bir ihraç maddesi hâline gelmiştir.

II. Göktürk devletinden sonra Ötüken’de Kutlug Bilge Kül (745) tarafından Orhun
Uygur Devleti kuruldu. Kutluk Bilge Kül Kağan 747’de öldü ve yerine oğlu Moyun Çor
(Mo-yen-ço, 747-759) geçti. Onun devrinde Uygur Devleti’nin sınırları kuzeyde Yenisey,
Orhun ve Selenge, batıda Sayan Dağları, doğuda Ordos ve Kansu, güneyde Kum Derya,
Hoten ve Kaşgar’a kadar genişledi.

Uygur Türkleri siyaset sahnesine çıkmaya başladıkları sırada Çin’de Tang Sülalesi
(618-906) gerilemeye başlamıştı. An Lu-shan isimli komutan ikiyüz bin kişilik ordusuyla Çin
İmparatoru Su-tsung’a karşı isyân etti. 755’de Lo-yang ve 757’de de Ch’ang-an Şehirlerini
işgal ederek kendisini imparator ilan etti. Çin İmparatoru Su-tsung, An Lu-shan isyânını
bastırmak için Halife Ebû Cafer ve Uygur Hakanı Moyun Çor (Mo-yen-ço)’dan yardım talep
etti.

Halife Ebû Cafer tarafından küçük bir Arap ordusu, Türkistan’dan küçük birlikler ve
Uygur süvarilerinden oldukça büyük kuvvetler meydana getirdi. 757’de hükümet merkezi
civarında büyük savaşlar yapıldı ve bu esnada An Lu-shan, Uygurlar tarafından mağlup
edildi. Uygurlar hükümet merkezi Lo-yang üzerine yürüdüler, An Lu-shan bir harem ağası
tarafından öldürüldü, taraftarları kaçtı. Lo-yang Uygurlar tarafından zapt ve üç gün boyunca
yağma edildi. An Lu-shan’ın generali Shih Sih-ming, An Lu-shan’ın yerine hâkimiyeti eline
aldı ve Doğu Çin’in o kadar büyük bir kısmına hâkim oldu ki, onu mağlup etmek için tekrar
Uygurlar’ın yardımlarıına ihtiyaç duyuldu. Shih Sih-ming’e karşı girişilen savaşta, önce yine
Kuo Tse-i, sonra Kitan generali ve üçüncü olarak, uzun zamandan beri Çin’de yaşamakta olan
bir Töles ailesinden P’u-ku Hai-en bulunuyorlardı (P’u-ku bir Türk unvanı olan “Buku”nun
Çince transkripsyonudur). Shih Sih-ming, önce başarı kazanarak Lo-yang’ı geri aldı, fakat
sonra kendi oğlu tarafından katledildi ve hükümet kıtaları, ancak bu sırada baş gösteren
kargaşalıklardan istifade ederek, tehlikeli isyanları bastırabildiler.

Tang Sülalesi, ancak Uygurlar’ın desteği ile tahtını koruyabilmişti. Uygurlar’a

mükâfat olarak 10,000 top ipek verildi, bundan başka yılda 20.000 top daha vermeyi vaad
ettiler. Ayrıca 758’de imparator tarihte ilk kez öz kızını Uygur kağanına verdi. Moyun Çor
759’da ölünce yerine oğlu Bögü Kağan (759-779) geçti. Bögü Kağan bütün dikkatini
karışıklıkların devam ettiği Çin’e çevirdi ve Çinlileri kendileriyle ticaret yapmaya zorladı. Bu
dönemde Uygur tüccarları Çin’de istedikleri gibi dolaşmışlar, mal almışlar ve diledikleri
fiyattan satmışlardır. Uygur kağanı Bögü Kağan’ın İran kökenli Maniheizm dinini kabul ettiği
155
tarih olarak, Shih Ch’ao-i isyanını bastırmak için Çin’deki seferinden döndüğü 762/763 yılı,
araştırmacılar tarafından genel kabul görmüştür. Çin kuvvetlerine katılan Uygurlar Lo-
yang’da yapılan savaşta Ch’ao-i’yi yendiler; Uygurlar ise ganimet için Lo-yang’ı birkaç gün
boyunca yağmaladılar. Ardından Bögü Han otağını Ho-yang’da kurdu ve askerleri bölgede
yağmaya devam ettiler. 762-763 yıllarında Uygurların Lo-yang’da yağma yaptıkları bu
dönem; isyanın bastırılmasına rağmen yağmanın boyutu sebebiyle Çin tarihinde dehşetle
anılırken Ho-yang ve Lo-yang’da Maniheist rahiplerle karşılaşan Bögü Han’ın bu dini kabul
etmesi sebebiyle Uygur tarihinde de önemli bir dönüm noktası olmuştur. Mani tarafından
ortaya konulan ve aslında Türk kültürü ile pek bağdaşmayan bu dininin hâmiliğini üstlenen
Uygurlar, yalnızca devletlerarası düzeyde bu dinin mensuplarını korumak ve gözetmek ile
kalmamış, bu dini özellikle Çin’de yaymak için de büyük çaba sarfetmişlerdir. Orhun Uygur
Devleti’nde VIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, siyasi ve ekonomik sebepler
doğrultusunda resmî din olarak kabul edilen Maniheizm, Uygurlar arasında X. yüzyıl sonu-
XI. Yüzyıl sonlarına kadar devam etmiş, yerini Doğu Türkistan’da hâkim din olan ve
Türklerin eskiden beri tanıdıkları Budizm’e bırakmıştır.

762’de Çin İmparatoru Su-tsung ölünce Çin’de yeniden karışıklıklar baş gösterdi.
Maniheist rahipler Bögü Kağan’a Çin’i almasını tavsiye ettiler. Bögü Kağan da bu fikri
benimsedi ve gerekli hazırlıklara başlandı; ancak bu sırada yeğeni olan Baga Tarkan
tarafından öldürüldü (779). Baga Tarkan, Çin’in hâkimiyet altına alınmasının mümkün
olduğuna inanmakla beraber bu geniş ve kalabalık ülkeyi idare etmenin çok zor olduğu
fikrindeydi. Ayrıca Türkler bu kalabalık nüfuslu memlekette kolayca asimile olabilirlerdi. İç
Asya Hunları ve Doğu Göktürkleri bu sebepten Çin’de asimile olmamışlar mıydı?

Eskiden beri Çin’e karşı ilgi duyan Tibetliler o sırada Beşbalık havalisinde bulunan
Şatolar’la anlaşarak, baskınlara başladılar. Çin’i korumayı, iktisadi sebeplerle gelenek hâline
getiren Uygurlar, kuvvet göndererek tecavüzleri önlemek istedilerse de başarıya ulaşamadılar.
Uygur Devleti’nde karışıklıklar çıktı. Fakat sevilen hükümdar Kutluk Kağan (795-805) ve
sonraki Külüg Bilge (805-808) zamanlarında huzur devri yeniden başladı. İktisadî faaliyet
gelişti. Fakat memlekette tekrar karışıklıklar başgösterdi ve sonunda devlet 840’da yıkıldı.
Uygurlar, esas kütle olarak Doğu Türkistan’da Turfan ve Kansu’ya göç edip devlet kurdular.
Turfan Uygur Devleti, XII. yüzyıl ortasındaki Kara Hitaylar (Batı Kitanları, Batı Liao
Sülalesi), ardından da XIII. yüzyıl başındaki Moğol hâkimiyetine kadar bağımsızlığını
korurken daha küçük bir devlet olan Kansu Uygur Devleti XII. yüzyılda Tangutlar’a yenilmek
suretiyle yıkıldı. Uygurlar’ın günümüze kadar süregelen tarihleri hakkında genel bilgi 12.
bölümde verilmiştir.

156
 Harita 6 VII. yüzyıl sonunda batıda en uç noktasına ulaşan Çin ve Çin’İn komşuları (Çin,
İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)

7.5. T’ang Devri’nin Sonu

874’de bugünkü Hopei Eyaletinin güneyinde, esas ziraat bölgesinde Wang Hsien-chih
adında bir köylünün idaresinde büyük bir isyan başladı. Wang Hsieh-chih ile Huang Cha’o
birleşerek köylüleri ayaklandırdılar. Askerî valiler bunlara karşı bir şey yapamadılar ve
böylece bunlar Doğu Çin’i ele geçirdiler. Endişelenen imparator halkın köylülere karşı
silahlanması için bir ferman çıkardı; ancak bu hükümetten ziyade köylülerin işine yaradı.
Hükümet Şatolar’ın gönderdikleri askerlerin yardımı ile Wang’ı mağlup ederek katletti (878).
Bunun üzerine Huang Cha’o güney-doğu ve güneye dönerek Kanton’u zapt ederek yaktı.
Daha sonra zengin ticaret şehirlerinin hazineleri ile kuzeye döndüğünde Şatolar tarafından
durduruldu. Bunun üzerine 880 sonlarında doğu hükümet merkezini zapt etti. İmparator
hükümet merkezi ilan edilen Ch’an-gan’dan Shih-ch’uan’a kaçınca Huang Cha’o burayı
kolaylıkla ele geçirdi. Bütün hükümdar ailesini katlederek kendisini Ch’i Sülalesi’nin
hükümdarı yaptı. O ana kadar hükümete sadık kalan Şatolar hükümet parçalanınca
ayaklandılar. Fakat bir Uygur Türkü’nün kumandasındaki Çin hükümetinin yabancılardan
oluşan ordusunun müdahalesi ile mağlup edildiler ve Tatarlar’ın yanına kaçtılar. Çinliler
tekrar Şatolar’la münasebet tesis etmeye çalıştılar, çünkü onlar olmadan Huang Ch’ao’nun
bertaraf edilmesi mümkün değildi. 881’de Li K’o-yung hükümet merkezine hücum etti;
müthiş bir muharebe oldu. Huang Ch’ao tutunabildi. Ancak bir başka taarruzda 883’de
mağlup edilerek püskürtüldü ve 884’de Şatolar tarafından öldürüldü. Yalnız Türkler
tarafından bastırılabilen bu ayaklanma, T’ang Sülalesi’nin son bulmasına yol açtı.

157
 Hükümet merkezinin içindeki isyanlar imparatoru şahsen tehdit ediyordu. Bunun için
kaçıp yegâne sadık tanıdığı Li K’o-yung’un himayesine girmek zorunda kaldı. Fakat çok
geçmeden Chu Ch’üan-chung’un eline düştü; bu da imparatorun bütün mahiyetini ve bilhassa
harem ağalarını imha etti. Bir müddet sonra da imparatoru öldürterek, âdet olduğu üzere,
907’de idareyi kendine teslim eden bir kukla imparatordan devraldı. Bu şekilde Chu Ch’üan-
chung, Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru oldu.

Böylece başlangıcından itibaren, Çin’de hiçbir zaman mevcut olmamış bir kudretle
yükselen T’ang Sülalesi sona ermiş oldu. Bu sonun sebebi, askerî valilerin kuvvetlerini
arttırmaları, hiç kimseye tâbi olmayan despot adamlar olmaları, kendi menfaatleri için halkı
soymaları ve aralarındaki devamlı çekişmelerin devlet ekonomisinin temellerini sarsmasından
ileri gelmiştir. Buna, önce devletin dış ticaretteki kuvvetinin azalması, sonra da dâhilî
durumdan dolayı yabancılara ve özellikle Türklere tâbi olmaları ile halkın gelirinin büyük bir
kısmının yabancı ülkelere akması ilave edilmelidir.

158
 Uygulamalar

1) T’ang Sülalesi’nin Çin tarihindeki önemini, Türklerle olan ilişkilerini de dâhil

ederek inceleyiniz.

159
 Uygulama Soruları
1) T’ang Sülalesi’nin kuruluş, gelişme ve sonlanma dönemlerinde Türkler nasıl
rol oynamışlardır?

2) T’ang döneminde Çin’in siyasi ve kültür tarihine nüfuz eden önemli unsurlar
nelerdir?

160
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
T’ang Sülalesi (618-906) Li Yüan ‘ın Kao-tsu adıyla kendini T’ang imparatoru ilan
etmesiyle kuruldu. Bu dönemde kökten yapılan inkılap ve teşkilatlandırma ile yapısal
değişikliklere imza atılmıştır. 624 yılında, bütün köylüye eşit miktarda toprağın verildiği ve
büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne engel olacak yeni bir toprak dağıtımı kanunu kabul
edildi. Aynı sene idare sistemi düzenlendi. Han devrinde düzenlenmiş olan dokuz bakanlık
(chiu-ch’ing) sistemi yenilendi. T’ang devrinde teşkilât çok daha modernleşti. En mühim işler
başvekalet tarafından idare edildi. Başvekalet (shang-shu-sheng)’de altı daire vardı; bütün
diğer bakanlıklar, başvekalete bağlı idiler. Daha sonraları bütün devlet için bir “Adalet
Bakanlığı”, bir “Ticaret Bakanlığı” ve bir “Tarım Bakanlığı” oluşturuldu. Bütün askerî
teşkilâtı idare eden ve eyaletlerin askerî işlerini idare eden bir “Millî Savunma Bakanlığı” ile
eyaletlerin sivil idaresini yapan bir “İçişleri Bakanlığı” oluşturuldu.
T’anglar, Doğu Göktürk Devleti’nin Hakanı Shih-pi’nin yardımı ile tahta çıkmışlardı.
Diğer taraftan Batı Göktürk Devleti’nin Hakanı Ch’u-lo (Chula Kağan 603-611), T’anglar’ın
sarayında yaşıyordu. 619’da Çinliler Ch’u-lo’yu, Shih-pi’nin ısrarı üzerine öldürdüler. Fakat
Shih-pi’nin ölümüyle halefi İl Kağan (Hsieh-li, İlig Kağan 621-630) T’anglar’la aralarındaki
ittifakı bitirdi. Doğu Göktürk Devleti’nin en parlak devirlerine denk gelen Önceleri Türk
taaruzlarına karşı koyamayan Çinliler Doğu Göktürklere karşı Uygurlar ve Sir-Tarduşlar
tarafından başlatılan isyanlardan istifade ettiler 629-630’da büyük bir savaşla Doğu Göktürk
Devleti’ni hâkimiyetleri altına almayı başardılar. Sayıları bir milyonu bulan Türkler, Yukarı
Huang-ho dirseğinde yerleştirildiler ve iki Tu-tu’nun himayesi altına girdiler ve başta sarayda
ve orduda görev alan şefleri ve komutanları olmak üzere Çinlileştirilmeye çalışıldılar.
Türkistan savaşları, 639’da Kao-ch’ang’a yapılan bir taarruzla başladı. 640’a kadar
bütün Türkistan havzası Çin himayesi altına girdi. Tüm bu seferler, esas itibariyle Türkistan’ı
tâbiyetleri altına almış olan Batı Göktürkleri’ne karşı yapılmıştı. T’ang Sülalesi’nin en parlak
dönemi ise babasını tahttan indiren Li Shih-min, imparator unvanı ile T’ai-tsung (627-649)
zamanında yaşandı. İç savaşlar ve Çinlilerin Türkistan’a doğru ilerlemeleri sonucu Türklerin
kuvvetleri azaldı. İdarenin ve vergi usûlünün tanzim edilmesi ile Suiler zamanında yeni inşa
edilen ve askerî olduğundan sıkı bir kontrol altında bulunan kanalların ulaştırma üzerindeki
güçlü etkisinden dolayı Çin, içte ve dışta çok kuvvetli hâle geldi. İmparator T’ai-tsung’un
saltanatının son yıllarında Kore zaptedildi ve Japonya ile savaşıldı.
Li Shih-min’in oğlu Kao-tsung (650-683), kendinden önce başlayan icraatlare ve
ihtişama devam etti. Yabancı tüccarlar kendi yerli dinleri olan Maniheizm’i, Mazdeizm’i ve
Nasturiliği de beraberlerinde getirdiler. Bu devirde yabancıların kolonileri yalnız hükümet
merkezinde değil, bütün büyük mübadele limanlarında ve iç ticaret merkezinde bulunuyordu.
Hükümet merkezinde at ticareti yapan zengin Türkler de bulunmaktaydı. Kao-tsung
zamanında Kore ile son savaşlar yapıldı. Bu süre zarfında Batı Göktürkleri’nin kuvveti çok
azaldı ve ilgileri Araplara çevrildi. Buna karşın kuvvetlenen Tibetliler güneyde Tarım
Havzası’na girdiler ve 678’de Çinlileri ağır bir yenilgiye uğrattılar. Kao-tsung’un son
senesinde, 630’dan beri Çinlilerin himayesi altında bulunan Kuzey Türkleri’nden Kutlug
Kağan (İlteriş 682-691) ve başveziri Tonyukuk (A-shih-te Yüan-chen)’un tekrar kurdukları
İkinci Göktürk Devleti ortaya çıktı.
161
 665 yılında Kao-tsung’un karısı olan İmparatoriçe Wu döneminde hezimetler başladı.
İmparatorun ölümüyle önce oimparatorun oğlunu, sonra kendi kardeşini tahta geçiren
imparatoriçe 690 yılında onu indirerek tahta çıktı ve T’ang Sülalesi’ne son verip Chou
Sülalesi (690-705) dönemini başlattı. Bu devirde hükümette ve orduda Türklere büyük yer
verildi. İlk defa kapitalizmin başlangıcının etkileri görülmeye başlandı. Gittikçe nüfuz
kazanan Budizm’in yaşatıldığı Budist mabetlerinin içi bir nevi banka görevi gördüler. Ayrıca
Hsüan-tsang gibi hacılar ticaret yolu boyunca Batı Asya’ya ve Hindistan’a gittiler.
Getirdikleri eserler Hintçe ve başka dillerden Çince’ye tercüme edildi. Göktürk hakanı
Kapgan Kağan’ın isteğiyle imparator veliahtı tekrar tahta çıkarıldı.
710-715 arasında Kırgızlar, Türgişler, Bayırkular, Karluklar gibi Türk boyları Kapgan
Kağan’a karşı isyan ettiler ve buna 715’de Çinliler de iştirak ettiler. Çinliler yeniden
düzenledikleri entrikalarla Kapgan Kağan’ın Bayırkular’ın reisi Chie-chih-lüe tarafından
öldürülmesini sağladılar. Kapgan’dan sonra Göktürk tahtına geçen Bilge Kağan (716-734),
Çin ile iyi ilişkilerde bulundu; ancak Çin’e gönderdiği elçisi Buyruk Çor tarafından
zehirlendi.
VIII. yüzyılın ikinci yarısının başında Tang Sülalesi dışta Araplar’la, içte isyanlarla
mücadele etti. İçteki mücadeleleri ancak o dönemde yeni devlet (Orhun Uygur Devleti, 745-
840) kurmuş olan Uygurlar yardımıyla bastırabildiler. İslamiyeti yaymaya çalışan Araplar,
Soğd Bölgesi’ne girerlerken 751’de yapılan Talas Savaşı’nda Çinlilerle savaştılar ve zafer
kazandılar. Orada esir edilen Çinliler, batıya birçok yeni zanaatlar getirdiler ve bilhassa kâğıt
yapmasını ve porseleni öğrettiler. İçte ise, An Lu-shan isimli komutan Çin İmparatoru Su-
tsung’a karşı isyân etti. 755’de Lo-yang ve 757’de de Ch’ang-an Şehirlerini işgal ederek
kendisini imparator ilan etti. Çin İmparatoru Su-tsung, An Lu-shan isyanını bastırmak için
Halife Ebû Cafer ve Uygur Hakanı Moyun Çor’dan yardım talep etti. Uygurlar Lo-yang’a
girerek önce An Lu-shan, sonra onun halefi Shih-Sihming isyanlarını bastırdılar.
Moyun Çor’un yerine geçen Uygur hakanı Bögü Kağan (759-779), Çinlileri
kendileriyle ticaret yapmaya zorladı. Bu dönemde Uygur tüccarları Çin’de istedikleri gibi
dolaşmışlar, mal almışlar ve diledikleri fiyâttan satmışlardır. Bögü Kağan’ın Çin’deki Soğdlu
rahipler sayesinde tanıdığı Mani dinini devletin resmî dini olarak kabul etmesi Türk kültür
tarihi açısından bakımından büyük sonuçlar doğurmuştur.
T’ang Devri’nin sonuna doğru 874’de bugünkü Hopei Eyaletinin güneyinde, Wang
Hsien-chih adında bir köylünün başlattığı isyan 884’te Şato Türkleri yardımıyla bastırıldı.
Ancak imparatorun eline düştüğü Chu Ch’üan-chung, 907 yılında Liang Sülalesi’nin ilk
imparatoru oldu. Sülalenin sonlanmasının temel sebebi, askerî valilerin kuvvetlerini
arttırmaları, kendi menfaatleri için halkı soymaları ve aralarındaki devamlı çekişmelerin
devlet ekonomisinin temellerini sarsmasıdır. Buna, önce devletin dış ticaretteki kuvvetinin
azalması, sonra iç durumdan dolayı yabancılara ve özellikle Türklere tâbi olmaları ile halkın
gelirinin büyük bir kısmının yabancı ülkelere akması ilave edilmelidir.

162
 Bölüm Soruları

1) Çin kaynaklarında A-shih-na sülalesi hangi Türk kabilesidir?

a) Hsiung-nu

b) Hsia

c) Eftalit

d) Uygur

e) T’u-chüeh

2) Çin’de 618- 906 yılları arasında hüküm süren ve Göktürk tarihi açısından son
derece önemli olan sülale hangisidir?

a) Han Sülalesi

b) Chou Sülalesi

c) T’ang Sülalesi

d) Liang Sülalesi

e) Chao Sülalesi

3) II. Göktürk Devletinde Buyruk Çor adındaki adamı tarafından zehirlenen

hükümdar kimdir?

a) İlteriş

b) Kapgan

c) Bilge

d) Kültegin

e) Bumin

163
 4) Çin tarihinde ilk defa kapitalizmin başlangıcının etkileri hangi hanedanlık
dönemde görülmeye başlanmıştır?

a) Sui Hanedanlığı

b) Sonraki Chou

c) Ch’in Sülalesi

d) Tang Sülalesi

e) Wei Sülelesi

5) Bugünkü Hopei Eyaletinin güneyinde, yani esas ziraat bölgesinde Wang Hsien-
chih adında bir köylünün yönetiminde başlayan ve T’ang dönemini sona erdiren isyan hangi
yılda olmuştur?

a) 875

b) 877

c) 873

d) 876

e) 874

6) Aşağıdakilerden hangisi T’ang Dönemindeki (618-906) yeni toprak dağıtımı

kanunun kabul edilmesinin sebeplerinden biri değildir?

a) Bütün köylüye eşit miktarda toprak verilmesi

b) Büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne mâni olunması

c) Köylünün topraklarını kaybetmemesi için onların korunması

d) Devletin sağlam bir temel üzerine kurabilmesi için gerekli olan kuvvetli bir
ekonomik alt yapının meydana getirilmesi

e) Generallerin köylünün toprakları üzerinde hak iddia etmelerini sağlamak

164
 7) T’ang döneminde, Çin’in Göktürkleri bölmesi ile elde ettiği kazanım
aşağıdakilerden hangisidir?

a) Sınırlarının doğrudan doğruya tehlikeye maruz kalmasını önlemiştir

b) Göktürk topraklarına sahip olmuştur

c) Çin’in rahatlamasını sağlamıştır

d) Göktürk tehlikesi önlenmiştir

e) Çin’deki isyanlar sona ermiştir

8) Türkistan savaşları, ne zaman nereye yapılan saldırı ile başlamıştır?

a) 635’de Nankin’e yapılan bir hücum ile başlamıştır

b) 639’da Hope’i’ye yapılan bir taaruz ile başlamıştır

c) 640’de Lo-yang’a yapılan bir hücum ile başlamıştır

d) 639’da Kao-ch’ang’a yapılan bir saldırı ile başlamıştır.

e) 639’da Shansi’ye yapılan bir taarruz ile başlamıştır

9) Aşağıdakilerden hangisi 640’a kadar bütün Türkistan Havzası’nın Çin

himayesi altına girmesini kolaylaştıran isyanlardan biridir?

a) Hsien-pi İsyanı

b) Nu-shih-pi İsyanı

c) Kıtan İsyanı

d) Juan-Juan İsyanı

e) Tibet İsyanı

165
 10) T’ang İmparatoru T’ai-tsung (627-649) zamanında aşağıdakilerden hangisi gelişen
ve Çin’de yayılan olaylardan birisidir?

a) Budizmin devlet dini olması ve Çin’de yayılması

b) Göktürklerin Çin’e hâkim olmaları

c) Yazının icat edilmesi

d) Köylü sınıfın topraklarını kendi adına ekip-biçmesi

e) Arapların Çin’e gelmeleri ve akabininde İslamiyetin yayılması

Cevaplar
1) a, 2) c, 3) c, 4) d, 5) e, 6) e, 7)b, 8) d, 9) b, 10) e

166
8. ÇİN’İN İKİNCİ PARÇALANMA DEVRİ (906-1280) VE MOĞOL
DEVRİ (1280-1468)

167
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
8.1. Çin’in İkinci Parçalanma Devri (906-1280)

8.1.1 Beş Sülale Devri (906-960)

8.1.1.1. Sonraki Liang Sülalesi

8.1.1.2. Türk Şatoların İlk Sülalesi

8.1.1.3. İkinci Şato Sülalesi

8.1.1.4. Üçüncü Şato Sülalesi

8.1.1.5. Sonraki Chou Sülalesi

8.1.2. Kuzey Sung Sülalesi (960-1126)

8.1.3. Kuzeyde Liao Sülalesi (907-1211)

8.1.4. Kuzeyde Hsia Devleti (1038-1227)

8.1.5. Güney Sung Sülalesi (1127-1279)

8.1.6. Kuzeyde Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234)

8.2. Moğol Devri: Yuan Hanedanı (1280- 1468)

168
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Çin’in ikinci parçalanma devrinde Çin tarih sahnesine çıkan kavimler ve

kurdukları devletler hangileridir?

2) Moğol Yuan Hanedanı’nın Çin tarihindeki yeri ve önemi nedir?

169
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Çin’in İkinci Parçalanma Çin’in ikinci parçalanma
Devri devrinde kurulan devletler
ve bunların birbirleriyle
ilişkilerinin kavranması
Moğol Yuan Hanedanı Çin’i birleştiren Moğol
Yuan Hanedanı dönemi
hakkında önemli bilgilerin
edinilmesi

170
 Anahtar Kavramlar

 Beş Sülale

 Şatolar

 Kitanlar

 Kuzey ve Güney Sung

 Hsia Devleti

 Ju-chenler

 Yuan

 Kubilay

171
 Giriş

Bu bölümde Çin’in ikinci parçalanma dönemi ele alınarak, bu dönemde ortaya çıkan
küçük devletler ile Çin tarihinin ve kültürünün değişmesine sebep olan Türk boylarının
kurmuş oldukları devletler anlatılmıştır. Ayrıca Çin’e büyük bir sömürü ve katliamlar
dönemini yaşatan Moğol hâkimiyeti üzerinde durulmuştur.

172
 8.1. Çin’in İkinci Parçalanma Devri (906-1280)

Çinli tarihçiler ikinci parçalanma dönemini T’ang Sülalesi ile Sung Sülalesi arasında
bir geçit dönemi olarak kabul etmektedirler. Aslında Çin’in Orta Çağ’ı üç kısma
ayrılmaktadır.

1. 220-580 Yılları arasında Çin iki kısma ayrılmış; bunlardan kuzey, özellikle Türkler
tarafından idare edilmiştir (360 yıl) ;

2. 580-900 Yılları arasında Çin, Çinliler tarafından idare edilmiş; Çin’in dışında kuzeyde
Çin’le sürekli savaşan ve Çinli olmayanlardan oluşan büyük bağımsız devletler bulunmuştur
(320 yıl);

3. 900-1280 Yılları arasında Çin, tekrar ikiye ayrılmış; Kuzey, yabancılar, özellikle
Moğol-Tunguzlara mensup kabileler tarafından idare edilmiştir (380 yıl).

8.1.1. Beş Sülale Devri (906-960)

Çinliler 906-960 yılları arasında kuzeyde hüküm süren beş sülaleye istinaden bu
döneme Beş Sülale Devri adını vermişlerdir. Bu dönemde güneyde haklarında çok fazla
bilginin olmadığı on sülaleyi meşru sayılmadıkları için dikkate almamışlardır. Ancak bu
sülaleler askerî valilerin kurdukları devletlerdi ve T’ang döneminde bile bağımsız olan bu
valiler, kendilerini kral veya imparator ilan ederek Çin’in ayrı ayrı küçük valileri üzerinde
hâkimiyet kurarak idareyi ellerine almışlardı. Bu sülalelerden en önemlileri bugünkü Sih-
Ch’uan ile Chekiang eyaletlerini yönetenlerdir. Kuzeyde hüküm süren beş sülale hakkında
aşağıda kısaca bilgi verilmiştir.

8.1.1.1. Sonraki Liang Sülalesi

Chu Ch’üan-chung, T’angların tarafına geçerek, askerî makamlarda yükselmiş ve 906

yılında Liang Sülalesi’nin ilk imparatoru olarak tahta çıkmıştır. Chu, hükümet merkezini
Çin’in Orta Çağ’larında pek çok kez hükümet merkezi olan Pien-liang’da kurmuştur. Burası
Büyük Doğu Çin ovasında bulunduğundan ulaşımı kolaydı, ancak askerî açıdan hiç bir
stratejik öneme sahip değildi. Bu sülalenin kurucusu Chu Ch’üan-chung’un iki düşmanı
olmuştur. Bunlardan ilki T’ang devrinin generallerinden olan ve o sırada kendi topraklarını
yöneten Türk kökenli (Şato) Li K’o-yung’tur. Chu, Li ile savaşmış ve mağlup olmuştur.
Üstelik Li, kuzeyi ele geçirerek, hâkimiyetini sağlamlaştırmıştır. Li K’o-yung 909’da ölmüş,
yerine geçen oğlu onun siyâsetini takip ederek Pekin bölgesini ele geçirmiştir. İkinci düşmanı
ise bu sırada kuzeyde gittikçe kuvvetlenen Kitanlar olmuştur. 916’da Kitanların şefi A-pao-
chi kendini imparator ilan etmiş ve böylece Kitan Sülalesi dönemi başlamıştır. Kitanlarda A-
pao-chi ile şeflik Yeh-lü ailesine geçmiş ve 937’den itibaren Sülalenin adı Liao olarak
değişmiştir. Kitanlar, 917’de Li K’o-yung’un oğluna saldırmışlar, ancak geri
püskürtülmüşlerdir. Bundan kısa bir süre sonra Şato Türkleri’nin Liang Sülalesi’ne karşı
saldırıları başlamıştır. Bu saldırılardan önce Chu Ch’üan-chung’un oğlu tarafından
öldürülmesi, kuvvetli olmayan Liang Devleti’nin çabuk yıkılmasını sağlamıştır.
173
 8.1.1.2. Türk Şatoların İlk Sülalesi

Bu sülale Li K’o-yung’ın oğlu tarafından kurulan bir sülaledir ve hükümdar ailesi,

Şato Türkleri’ndendir. T’anglar onlara aynı T’ang soyadını verdiklerinden kendi sülalelerine
Sonraki T’ang Sülalesi (923-936) adını vermişlerdir. Aslında bu sülale gerçek bir sülaleden
ziyade askerî bir birlikteliktir. Şatolar başarı kazanmalarını sağlayacak sayıya sahip
olamadıkları gibi, 925’te hükümdarlarının katledilmesini de önleyememişlerdir. Askerî
birlikler kendilerine hükümdar olarak yine bir Türk olan Li K’o-yung’un manevî evladını
seçmişlerdir. Fakat çok geçmeden bu Sülale de bu hükümdar zamanında Türk olan damadı
general Shih Ching-t’ang tarafından sona erdirilmiştir.

8.1.1.3. İkinci Şato Sülalesi

Shih Ching-t’ang, aslında Kitanlar’a karşı gönderilmiş; ancak sonradan onların

tarafına geçip, Kitanlar’ın vassalı olarak imparatora karşı yürümüştür. Sülaleyi ortadan
kaldırıp kendisini Sonraki Chin Sülalesi (937-946)’nin hükümdarı yapmıştır. Bu yüzden
Çinliler, Kuzey Çin’in büyük bir kısmını Kitanlar’a terk etmek zorunda kalmışlardır. Bu
sülale de Kitanlar’a karşı mücadele etmiş, ancak 946’da Kitanlar’ın hükümet merkezlerini
zaptetmelerine engel olamamıştır. Hükümdar esir edilerek götürülmüş, böylece İkinci Şato
Sülalesi dönemi sona ermiştir.

8.1.1.4. Üçüncü Şato Sülalesi

Chih-yüan adındaki Şato generali kendisini Sonraki Han Sülalesi (947-950)’nin

imparatoru ilan etmiş, ancak bir yıl sonra öldürülmüştür. Yerine geçen oğlu kendisinin yerine
ülkeyi yöneten naipleri bertaraf etmek isterken öldürülünce sülale de sona ermiştir.

8.1.1.5. Sonraki Chou Sülalesi

Bu sülale Chih-yüan’ı öldüren Doğu Çinli bir general tarafından Sonraki Chou
Sülalesi (951-960) adı ile kurulmuştur. Fakat çok geçmeden general ölmüş ve reşit olmayan
oğlu Çinli bir general olan Chao K’uang-yin tarafından ortadan kaldırılarak Sung Sülalesi
kurulmuştur.

Bu beş Sülalenin üçü Şato Türkleri tarafından, ikisi de Çinliler tarafından kurulmuştur.
Böylece askerî bakımdan çok yıpranan Şatolar’ın Doğu Asya’daki rolleri sona ermiştir.
Bundan sonra sülaleler sadece askerî diktatörlerin yönettikleri idareler olmuşlardır. Hem
kendi aralarında hem de kuzeyde bulunan Kitanlar’a karşı yaptıkları sürekli savaşlar zaten
T’ang döneminin sonlarında çok kötü bir durumda olan ülkeyi daha da kötü bir duruma
getirmiştir. Buna karşılık, Güney Çin bu süre içerisinde beş sülale yerine on sülale değiştirdiği
hâlde, kendisini biraz toparlayabilmiş ve bundan sonra Çin’in kuvvet merkezini güney teşkil
etmiştir. Kuzeybatı, yani eski hükümet merkezi Ch’ang-an’ın civarı önemini tamamen
kaybetmiş, bu dönemde güneyi ele geçirmek için ciddî teşebbüslere girişilmemiştir.

174
 8.1.2. Kuzey Sung Sülalesi (960-1126)

Pekin’in güneyinde Çinli bir asker ailesine mensup olan Chao K’uang-yin (954-960),
generallikten imparatorluğa yükselmiş ve kurduğu sülaleye Sung Sülalesi adını vermiştir.
Sung Sülalesi, Kuzey ve Güney Sung Sülalesi olarak ikiye ayrılmıştır. Kuzey Sung
Sülalesi’ni kuran Chao K’uang-yin (Tayizu), saray portrelerinde yuvarlak yüzlü, tıknaz ve
yakışıklı bir adam olarak resmedilir. Tayizu kargaşadan bıkmış bir imparatorlukta barışçıl
yollarla yeniden birliği sağlamak için toplumsal uzlaşma ve desteğe dayanarak işe başlamıştır.
Sunglar, sadece asıl Çin’i birleştirmek ve barışı esas alan bir yönetim kurmakla kalmamışlar,
başka milletlerin topraklarına da yayılma siyasetini terk etmişlerdir. Bu yüzdendir ki, kuzey
kavimlerine karşı, özellikle de Kitanlar’a karşı cephe alacakları yerde güneye dönmüşlerdir.
Güneyde teşekkül edilen küçük devletler, ekonomik ve kültürel bakımdan oldukça
gelişmelerine rağmen henüz askerî bakımdan çok zayıftılar. Chao K’uang-yin önce onlara
saldırmış, çoğu çok kısa sürede zayiat vermeden ele geçirilmiştir. Bu ele geçirilmede,
Sunglar’ın hâkimiyetleri altına giren hükümdarlarla mahiyetlerine çok iyi muamele etmeleri
de önemli bir rol oynamıştır.

Sung Devleti, ekonomik yönden ise daima güçlü olan Yang-tse ve Kanton’a bağlı
kalmış, buraları elde ettiğinde durumu düzelmiştir. Güneydeki küçük devletlerin ele
geçirilmeleri 980 yılına kadar devam etmiştir. Bunlar genişleme süreçleri sona ermeden
hâkim oldukları güneydeki bölgeden çıkarak, nüfuzlarını Annam’ın bazı kısımlarına kadar
yaymaya çalışmışlardır (973). Nüfuzları gittikçe genişleyerek Vietnam, hatta Endonezya’ya
kadar uzanmıştır.

Kuzeyde Kitanlar’a yıllık vergi vererek barış yapıp onlara karışmama siyâsetini de
devam ettirmişlerdir. Bu dönemde kuzeybatıda 990’da Şensi’nin kenarında Çinlileşmiş bir
Tabgaç ailesinden gelen bir adam Kitanlar’ın yardımı ile kendini kral ilan etmiştir. Bu kralla
1034’de şiddetli şavaşlar yapılmış ve 1038’de kralın kendisini Hsia Sülalesi’nin imparatoru
ilan etmesi ile bütün Kuzeybatı Çin tehdit altında kalmıştır. Bir taraftan Hsia Devleti’ne haraç
verilirken; diğer taraftan bu önemli eyaleti kurtarmak için onunla sürekli mücadele edilmiştir.
Bu mücadele 1068’e kadar Sung devrinin en önemli iç ve dış siyâseti olmuştur.

175
 XI. yüzyıl, dış siyaset bakımından hem çeşitli mücadelelerin yaşandığı hem de barış
için gayretlerin sarf edildiği bir yüzyıl olmuştur. Bu yüzyılda Sunglar sürekli Kitanlar ve
Hsialar’la savaşmışlar ve her ikisine de vergi vermişlerdir. Bu yüzden de Kitanlar’la Hsialar’ı
birbirlerine karşı kışkırtmışlardır. Ancak Kitanlar ve Hsialar da boş durmamışlar, çeşitli
entrikalarla buna cevaplar vermişlerdir. 1100’lerde Kitanlar’ın karşısına Ju-chen (Cücenler)
çıkmışlardır. Bunlar 1114’de bağımsızlıklarını kazanarak siyasi bir birlik meydana getirmişler
ve Kitanlar’a üstün gelmişlerdir. Kitan tehlikesini bertaraf eden Sunglar durumlarını biraz
düzeltmişlerdir. Ancak durum istedikleri gibi gelişmemiş; Ju-chenler 1122’de Pekin’i
zaptederek, 1125’de Kitan Devleti’ni yok etmişlerdir. Aynı yıl içerisinde Sunglar’a karşı da
yürüyerek 1126’da Sunglar’ın hükümet merkezini ele geçirmişlerdir. Kısa bir süre önce oğlu
yerine tahttan inen eski imparatorla yeni imparator esir edilmişler, böylece de Kuzey Sung
Sülalesi son bulmuştur.

Sung Sülalesi genelde barışçıl bir politika takip ettiği için orduyu ihmal etmiştir. Bu
ihmalin arkasında Konfüçyüs ilkelerine dayalı yönetiminde etkisi vardır. 1126’ya kadar başta
kalan bu Kuzey Sung Sülalesi, barışın daha fazla yiyecek üretmesine ve böylece nüfusun
çoğalmasına da ön ayak olmuştur. Bu devir kültür tarihi açısından özellikle de edebiyat,
tiyatro, seramik ve yağlıboya resimde ulaşılan düzey açısından en üst seviye olmuştur.

Sung Sülalesi ile Uygurlar arasındaki ilişkilere gelince; bu dönemde diplomatik

ilişkiler devam etmiş, Kansu ve Turfan Uygurlarından Çin’e birçok kere elçilik heyetleri
gitmiştir. Turfan Uygurları ile Çin arasında dış ilişkilerin askıya alındığı 965-981 yılları arası
176
duraklama döneminden sonra Turfan Uygurları’nın yeni hükümdarı olan Arslan Han’ın başa
geçmesiyle ilişkiler yeniden canlanmış ve ünlü Çin elçisi Wang Yen-Te 981 yılında
Uygurlara gittiğinde bu hükümdar tarafından karşılanmıştır.

Çin’in ikinci parçalanma dönemi boyunca Uygurlar, Çinliler dışında Kuzey Çin’de
Kitanlar tarafından kurulan Liao Devleti (907-1211), Cücenler tarafından kurulan Chin
Devleti (1115-1234) ve Tangutlar tarafından kurulan Hsia Devleti (1038-1227) ile de ilişkiler
de bulunmuş ve karşılıklı elçi heyetleri gidip gelmiştir. Bozkır kavimleri tarafından kurulan
bu devletlerin, özellikle de Liao ve Hsia’nın ortak özelliği, sosyal birleşmeyi, devlet kurmayı
ve devlet ideolojisini belirlemelerinde en büyük yardımı sağlayan Budizm’i benimsemiş
olmalarıdır. Böylelikle Budizm, Sung Çin’i, Liao, Hsia ve hatta Hexi koridorundaki Budist
Tibetli kavimler arasındaki diplomatik ilişkilerde kullanılmıştır.

8.1.3. Kuzey’de Liao Sülalesi (907-1211)

Moğol olduğu kabul edilen bir kabilenin idaresi altında kabileler birliği oluşturan
Kitanlar (Ch’i-tan), T’ang devrinde, Kuzeydoğu Moğolistan’da gittikçe kuvvetlenmişler,
Kore’nin ve Mançurya’nın birçok kabilesini de içlerine alarak 900’de kuzeyin en büyük
devleti olmuşlardır.

T’ang devrinin sonra ermesinden sonra Kitanlar da Çin tahtında hak iddia etmeye
başlamışlardır. Çin’de yönetime talip olan Şato Türkleri’nin güçlü olmaları Kitan Devleti’nin
yayılmasını engellemiştir. Aralarında pek çok kez savaşmışlar ve Kitanlar birçok defalar
püskürtülmüşlerdir. Bu sırada Kuzey Kore’de bir Tunguz tarafından idare edilen Po-hai
adındaki devlet, Kitanlar’ın en büyük düşmanı olarak ortaya çıkmıştır. Bu düşmana 919’da
bağımsızlığını ilan ederek Çin hâkimiyetinden ayrılan Kao-li adındaki yeni Kore Devleti de
eklenmiştir. 927’de Kitanlar’ın Po-hai’yi yenmeyi başarmaları üzerine birçok Tunguz kabilesi
ki, bunların arasında Nü-chenler de vardı, Kitanlar’ın tarafına geçerek, onların hâkimiyeti
altında Mançurya’da küçük bir devlet kurmuşlardır. Bundan sonra Kitanlar, artık Çin’deki
hâkimiyetlerine başlayabileceklerini düşünmüşler ve 937’de Sülalenin adını Liao Sülalesi
olarak değiştirmişlerdir. Bu Çin adı ile Çin’e hâkim olmak istediklerini açıkca
göstermişlerdir. Kuzey Çin’in büyük bir kısmı hemen Liaolar’ın hâkimiyeti altına girmiştir.
Ancak uyguladıkları plân, derebeyi Shih Ching-t’ang’ın bağımsızlığını elde etmeye çalışması
üzerine başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Nitekim Kuzey Çin, Liaolar’a karşı savaşmış ve çok
geçmeden de Şato Sülalesi’nin eline geçmiştir (947). Böylece Liaolar’ın bütün Çin’i ele
geçirme plânları sona ermiştir.

Çinliler 988’de Batı Hsia Devleti’nin hükümdarı ile diplomatik müzakerelere

başlayınca Kitanlar da 990’da bu devletle müzakerelere başlamışlardır. Bu üç devlet arasında
devamlı elçilik heyetleri gidip gelmiş ve buna bağlı olarak ticaret heyetleri oluşturulmuştur.
Çok geçmeden sınır meseleleri, askerî teçhizat, terhis ve muayyen bölgelerin askerden tecrit
edilmesi gibi hususlar üzerinde anlaşılmıştır.

Bundan sonra, kuzeyde askerî kabileler olarak kalan ve bu servetten hiç istifade
edemeyen, mal-mülk sahibi olmak için fırsat bulamayan kabilelerin isyanı başlamıştır.
177
Yönetimi 1114’de Aguda’nın idaresi altında Ju-chen kabilesi alarak, çok kısa bir sürede
Pekin’i zaptetmiş (1125) ve böylece Liao Sülalesi’ni ortadan kaldırmıştır.

Liaolar’dan küçük bir grup hükümdar ailesine mensup birisinin idaresi altında batıya
kaçarak kurtulmayı başarmıştır. Kuzey Türkistan dağlarında bir süre gezdikten sonra etrafına
birkaç kabile toplayarak Batı Türkistan’a saldırmıştır. Orada Balasagun’un merkezinde, Batı
Liao (Hsi-Liao) veya batı kaynaklarının yazdıkları gibi, Kara-Kıtay (Karahitay) Devleti’ni
kurmuştur. Bu devlete saf Kitan Devleti nazarıyla bakılmamalıdır. Kitanlar yalnız çok az bir
tabakasını teşkil etmişler; asıl nüfuz sahipleri Kitanlar’ın kısa bir zamanda kültür bakımından
da çok etkilendikleri yerli Türk boyları olmuştur. Kara-Kıtaylar’ın Doğu Asya ile münase-
betleri tamamen kesildiğinden bu devletin tarihi Batı Asya tarihi alanına girmiştir. Nihayet
devlet 1211’de tamamen ortadan kalkmıştır.

8.1.4. Kuzeyde Hsia Devleti (1038-1227)

Kuzey Çin’deki Tabgaç hâkimiyeti sona erdikten sonra (550), aralarında hâkim
kabileye mensup olanların da bulunduğu, Tibet ve Tangut kabileleri Tibet-Çin sınır bölgesine
çekilmişlerdir. T’ang Sülalesinin başlarında, Tabgaçların bu boyu T’anglar’a katılmıştır. Bunu
yaptığı için boy beyine onu ödüllendirmek üzere T’ang Sülalesi’nin adı olan “Li” adını
vermişlerdir. Fakat Çin’e tâbiyetleri uzun süre devam etmemiş, boy X. yüzyıl boyunca
gittikçe kuvvetlenmiş ve bağımsızlığını kazanmıştır. Eski boy geleneklerine göre, o zamanki
boy başbuğları, meşhur “Tu-ku” ailesinden (yani MÖ 200’den beri Hun Kağanları, sonra
bütün Türk hükümdar ailelerinin mensup olduğu hanedandan) bir hanım almışlardır. Kuzeyde
Kitanlar’ın, güneyde Tibet Devleti’nin bulunmasından dolayı bu boy, Çin’e yakınlaşıp
münasebet kurmayı daha uygun bulmuştur. 982’de gönderilen ilk elçilik heyeti Çin tarafından
iyi karşılanmış, boy beyine hediyeler verilmiş, düşmanlarına karşı yardım edilmiş ve daha da
ileri giderek o, Sunglar’ın derebeyi olarak kabul edilmiştir. Buna dayanarak da 988’de ona
Sung hükümdarlarının soyadı olan “Chao” adını takmışlardır. Bundan sonra Tabgaçlar,
Kitanlar’a hücum etmişler, Sunglar’ı yenmişler ve boy beyini “Hsia Kralı” olarak ilan
etmişlerdir. Bu küçük devlet zamanla büyümüş, 1031’de hükümdar eski Tabgaç
hükümdarlarının soyadı olan “Yüan” ismini alarak Tabgaç Devleti’ni devam ettirmek
istediğini açıkca göstermiştir. Bunlar 1034’de Sunglar’dan ayrılmışlar, 1038’de de boy beyi
kendisini Hsia Sülalesi’nin imparatoru ilan etmiştir. Bu ad da eski Hun ananelerine
uymaktadır. Devlet, kısa bir süre içerisinde hemen hemen bugünkü Kansu Eyaleti’ni, sınırdaş
olduğu Tibet topraklarının küçük parçaları ile Ordos Bölgesi’nin bazı kısımlarını topraklarına
katmıştır. Hücumlarını genelde Çinlilerin ve Liaolar’ın da önem verdikleri Şensi Eyaleti’ne
doğru yapmışlardır.

Ju-chenler (Cücenler), Liaolar’ı yok ettikleri zaman (1125) Hsialar’ın doğudaki

topraklarının bir kısmını ellerine geçirmekle kalmamışlar, yeni zaptettikleri Şensi Eyaleti’ni
de almışlardır. Ama buna rağmen yine de onları mahvedememişlerdir. Bu sırada Hsialar’ın
siyasi nüfuzları da Güney Çin’den ayrıldıkları ve onun müttefiki olarak önem arz
etmediklerinden azalmıştır. Daha sonra Moğollar döneminde biraz güç kazanmaya

178
başlamışlarsa da bu güç onların Moğolların ilk kurbanlarından biri olmasına sebep olmuştur.
1209’da zorla tabiiyet altına alınmışlar, 1227’de de tamamıyla yok edilmişlerdir.

8.1.5. Güney Sung Sülalesi (1127-1279)

Ju-chenler 1126 yılında Sunglar’ın hükümet merkezlerini zapt ederek Sung Devleti’ni
ortadan kaldırmışlardır. Bu sırada da imparator ailesini esir almışlardır. Ancak imparatorun
kardeşi kaçmayı başararak Nankin’de tahta çıkmış ve çok geçmeden de merkezi bugünkü
Hang-chou olan Güney Sung Sülalesi’ni kurmuştur. Ancak sülalenin etkili bir siyasi önem
kazanması uzun yıllar sonra olmuştur.

1204’de Sung Devleti’nde Han T’o-wei’in idaresi altında askerî parti iktidarı eline
almış ve kuzeye karşı faal bir siyâset takip etmeye başlamıştır. Hazırlık olmak üzere askerî bir
reform yapılmış, Ju-chenler’den af dilenmiş, hatta daha da ileri gidilerek Han T’o-wei
katledilerek başı Ju-chenler’e gönderilmiştir. Bu şekilde de tekrar barış yapılmıştır (1208).
Güney Sung Devleti ile Ju-chenler eski anlaşma gereğince münasebetlerine devam etmişlerse
de aralarındaki gerginlik bir türlü son bulmamıştır. Sunglar, Moğolların gittikçe kuvvetlen-
diklerini, önce Hsia Devleti’ni yok etmelerini, sonra da Ju-chenler’e ilk darbeyi nasıl
indirdiklerini memnuniyetle seyretmişler; hatta Moğollar’la birleşerek (1233) Ju-chenler’e
hücum edip, Ju-chen Devleti’nin imhasını kolaylaştırmışlardır. Bunu yapmakla aslında kendi
sonlarını da hazırlamışlardır; çünkü Moğollar için kendilerinden başka savaşacak bir devlet
kalmamıştı. Sunglar, askerî teçhizat bakımından güçlü değillerdi ve bu yüzden de 1273’den
itibaren Moğollar’la yaptıkları savaşlarda sürekli yenilmişlerdir. 1276’da Moğollar hükümet
merkezini zapt ederlerken, imparatoru da esir almışlardır. Sung imparatoru üç yıl sürgünde
yaşadıktan sonra intihar etmiştir.

Gerek Kuzey ve gerekse Güney Sung Devletleri’nin yıkılmasında görünüşte siyasi

sebepler yatıyorsa da gerçekte bu devletlerin yarattıkları barış ve refah ortamı nüfusün
artmasını sağlamıştır. Nüfus büyüdükçe büyümüş ve 1000 yılında muhtemelen 100 milyon,
iki yüzyıl sonra ise yaklaşık 120 milyon civarında olmuştur. Bu büyüme, saraydaki harem
ağalarının fazlaca güçlenmesi de dahil olmak üzere, bürokratik sorunlar doğurmuştur.
Yönetimin kamu harcamalarını karşılamak üzere daha fazla para basması enflasyonu
arttırmış, bu da özellikle fakir kesimleri daha fazla sıkıntıya sokmuştur. Üstelik güneydeki
büyük toprak sahipleri arasındaki vergi kaçakçılığı da artmış ve bu durum bütçe açığının
artmasına sebep olmuştur.

Sung’un zayıflamasının bir diğer önemli sebebi de belli bir etnik gruptaki aidiyet,
milliyetçilik ve devlete sadakat gibi duygulardaki aşınma olmuştur.

8.1.6. Kuzeyde Ju-chen (Cücen) Devleti (1115-1234)

Kore hâkimiyeti ile bir Tunguz Devleti olan Po-hai’nin idaresi altında yaşayan
kabilelerden oluşan küçük bir Tunguz kabile birliğinin devletine Ju-chen Devleti denilmiştir.
Ju-chenler, Po-hai Devleti’nin yıkılmasından sonra, Kitanlar’ın hâkimiyeti altına girmişlerdir.
Birliğin başındaki Agudai, Kitanlar’a karşı bağımsızlık mücadelesine girişmiş ve onlara karşı
179
kazandığı ilk başarıdan sonra (1114), kendisini imparator ilan etmiş (1115) ve sülalesine
“Chin” adını vermiştir. Ju-chenler başarılarına devam ederek, Sunglar’ın kendilerine karşı
Liaolar’a birleştiklerini görünce önce 1125’de Liao Devletini yok etmişler; hemen sonra da
Sunglar’a saldırmışlardır. 1126’da Sunglar’ın hükûmet merkezini ele geçirmişler ve akınlarını
güneye doğru devam ettirerek, 1130’da Yang-tse’ye kadar uzanmışlardır. Buna rağmen
devletin güçlenememesi elde ettikleri topraklarda kalıcı olamamalarına sebep olmuştur. Bu
yüzden Ju-chenler geri çekilmişler ve bu da Ju-chen Devleti’nin zayıflaması ile
sonuçlanmıştır.

Bu arada X.yüzyılda Şatolar sayıca çok azaldıklarından, Çin’deki yerlerini terk etmek
zorunda kalarak, Moğolistan’a gidip oradaki Tatarlar’a katılmışlardır. 1139’da bir Ju-chenli
isyan ederek Güney Çinlilerle birleşmiş ama kısa bir süre sonra öldürülmüştür. Bunun üzerine
oğulları Moğollar’ın hâkimiyeti altına girmişlerdir. Geride kalan Ju-chenler Moğollar’la
savaşmaya devam etmişlerse de başarı kazanamamışlardır. Aralarında anlaşarak Moğollara
her yıl et ve hububat ile 27 askerî üs vermeyi vaad edip, Moğollar’ın kabile reisine yüksek bir
rütbe vermişlerdir. Ancak Moğollar’ın reisi bütün bunları reddederek kendisini “Büyük
Moğol Devleti”nin imparatoru ilan etmiştir (1147). Bu hadise, Kuzey Çin’in en tehlikeli
düşmanı olan Moğol iktidarlarının başlangıcı kabul edilmiş ve 1189’da Cengiz Han onların
şefleri olup, Moğollar’ın Türkistan’ın en kuvvetli devleti hâline gelmesine kadar devam
etmiştir. Ju-chenler, 1147’den itibaren Moğollar’dan korkmaya başladıklarından Sunglar’a da
dokunmamışlardır. 1149’da Ju-chen hükümdarı, başvekili tarafından katledilmiş, ancak
başvekilin kendisi de 1161’de öldürülmüştür.

Moğollar Hsia Devleti’ni tâbiyetleri altına alır almaz, 1210’da Ju-chenler’e karşı
saldırlara başlamışlar ve 1215-1216’da ellerinden askerî kilit noktalarını almışlardır. Bundan
sonra Moğollar batıya yönelmişler ve Ju-chen devletine ciddî saldırı yapmamışlardır.
Sonunda gittikçe güçten düşen devlet 1234’de Moğolların eline geçmiştir.

Ju-chenler Moğol hâkimiyeti sırasında Mançurya’ya çekilmişler ve XVI. yüzyılda

“Mançu” adı altında tekrar ortaya çıkmışlardır.

8.2. Moğol Devri: Yuan Hanedanı (1280 - 1368)

Tarih boyunca bütün Çin’e sadece iki millet sahip olmuştur: Moğollar ve Tunguz-
Mançular. Moğollar’ın bütün Çin’e hâkim olmalarının sebebi, siyasi ittifaklarını diğer yabancı
kavimlerden daha kuvvetli kurmaları ile askerî teşkilâtlarının yine onlara göre daha gelişmiş
olmasıdır. Meselâ Moğollar, Güney Çin’de Sung Sülalesi’ne karşı yaptıkları savaşlarda
özellikle şehirlerin kuşatılmasında o dönemin en önemli silahı olan topu kullanmışlardır. Çin’i
zapteden Moğollar’ın sayıca ne kadar oldukları tam bilinmiyorsa da, Çin’de yaşayanların bir
milyondan fazla olduğu tahmin edilmektedir. Tabiî bunların hepsi hakikî Moğol değillerdi;
Moğol adı altında birçok Türk (özellikle Uygur), Tunguz ve daha farklı milletten insanlar da
vardı. Yine onlara yardımcı kavimler arasında Orta Asyalılar, Ön Asyalılar hatta Avrupalılar
bile bulunuyordu. Moğollar Çin’e saldırdıklarında Batı ve Orta Asya ile Avrupa’nın bütün
yeni teknik buluşları, sanatları ve diğer bütün kolaylıkları onların emri altında bulunuyordu.

180
 Bu şekilde de teknik bakımdan gelişmenin en yüksek zirvesine erişmişlerdir. 1165
veya 1167’de pek de önemli olmayan Moğol soylusu bir kabilenin çocuğu olarak dünyaya
gelen Cengiz Han’a Temuçin adı verilmiştir. Hayata çetin şartlar altında başlamıştır. Henüz
küçük bir çocukken babası öldürülmüş, ailesi fakir düşmüş, gençliğinin ilk yıllarından
itibaren, önce eski itibarını kazanmak, ardında da Moğol kabileleri arasında birlik sağlamak
ve onlardan silahlı bir millet yaratmak için uğraşmak zorunda kalmıştır. Temuçin hırslı,
sezgili, disiplinli ve kindar bir kişiydi; fakat aynı zamanda adil ve cömert bir önder ve
taraftarlarının sadakatini ödüllendirmeyi bilen bir kişi olarak da nam salmıştı. 1185’de han
olmuş, 1206’da topladığı kurultay ona “Cengiz Han: Cihan Hükümdarı” unvanını vermiş ve
bundan sonra Moğol-Türk boylarının tartışmasız önderi hâline gelmiştir. 1227’de öldüğünde
geride idaresi altında hayli büyük bir devlet bırakmış, oğulları bunu genişleterek dünyanın
görüp görebileceği en büyük imparatorluk hâline getirmişlerdir. Cengiz’in torunları büyük ve
kalıcı medeniyetler yaratan iki parlak ve görkemli imparatorluğa da hükmetmişlerdir: Çin ve
İran.

Cengiz Han, Çin’in içlerine girmek için harekete geçmiş ve bu harekette şeytani
planlar da uygulamıştır. XVII. yüzyıl bir Moğol tarihçisinin anlattığına göre Cengiz, at
sırtında ilk kez kalın surlarla çevrili bir Çin şehrinin kuşatmasında zorlandığında, bu şehrin
sakinlerine kendisine 1000 kedi ve 10.000 kırlangıç vermeleri karşılığında kuşatmayı
kaldırma vaadinde bulunmuş, isteği yerine getirildiğinde de, hayvanların kuyruklarına
paçavra bağlanmasını, sonra da bu paçavraların yakılmasını emretmiştir. Can havliyle geriye
şehre doğru kaçan kedilerle kırlangıçlar büyük ölçüde ahşaptan inşa edilmiş şehri ateşe
vermişler, çıkan kargaşa içerisinde Moğollar kasırga gibi şehre girmişlerdir.

1207’de Tibet, Cengiz’e boyun eğmiş ve onun ölümüne kadar yirmi yıl süreyle ona
vergi vermiştir. 1210’da Çin’in kuzeyine girerek yirmi yıl sürecek olan imparatorluğu ele
geçirme seferini başlatmıştır. Bu tarihte Çin’in askerî teşkilatı zaafiyet içerisinde idi,
gereğinden fazla askere karşılık yeteri kadar at yoktu. Ayrıca yabancı kuvvetler yönünden de
sıkıntıdaydı; çünkü bunlara onları mennun edecek ödeme yapılamıyordu. 1215’de Pekin
düştü; şehir yakılıp yıkılarak ahalisi kılıçtan geçirildi. Bugün Kansu ve Şansi’yi kapsayan ve
eski Çin’in kalbinin attığı toprakların nüfusunda sert bir düşüş meydana geldi ve sulama
kanalları yaşatılamadığı için kum yelleri tarım alanlarını hatta bazı şehir ve kasabaları yuttu.

Çin’in kuzeyindeki servetinin önemli bir bölümü daha önceki seferlerde yağmalanmış
veya içinde o tarihlerde artık Çinlilerin de bulunduğu ordular tarafından savaş ganimeti olarak
alınıp götürülmüştü. Kore hükümdarı ve Çin’in başka yöreleri de teslim olmuştu. Moğollar
bunun ardından Çin’in iç kısımlarına doğru hücuma geçtiler. Güney Sunglar’la ittifak yaptılar
ve 1233’de Ögeday, Ch’in başkentini kahramanca bir direnişten sonra, kendisine katılan
20.000’e yakın Sung askerinin yardımıyla aldı. Kurallara göre tüm halk kılıçtan geçirilecekti,
ama Çinli bir akıl hocası Ögeday’a şehir ahalisinin ve burada birikmiş servetin işlerine
yarayabileceklerini söylemesi bunlara kıyılmamasını sağlamış, ancak Ch’in Hanedanlığı’nın
tüm erkekleri katledilmiş, kadınları da Moğol sarayına götürülmüştür.

181
 Bütün bu olaylar Sunglar’ın güvenliğini tehlikeye sokmuş ve 1250’lerin başında
Mengü, “Hanlar Hanı” olduğunda Güney Sunglar’a karşı seferler başlamıştır. Mengü kardeşi
Kubilay’dan yardım alarak onu Çin’e vali tayin etmiştir.

Moğol döneminin en büyük komutanlarından Beyan, Nankin’i alarak şehirdeki bir

milyondan fazla insanı kılıçtan geçirmiştir. 1247’de Tibet tam anlamıyla Moğollar’a boyun
eğmiş, önde gelen adamlarından biri Moğollar’ın kral naib vekili olmuştur. Kubilay bugünkü
Yunnan’ı zaptetmiş, ardından Vietnam’a hücum ederek 1257’de Hanoyi’yi ele geçirmiştir.
Çin’in güneyinin istilası 1279’a kadar sürmüş; bu tarihte Kanton sahili açıklarında küçük
donanması ile kıstırılan son Sung hükümdarı, Moğollar’ın eline geçmemek için ailesi ve
mahiyeti ile birlikte kendisini denize atmıştır.

Mengü’den sonra başa geçen Kubilay 1260’dan 1294’e kadar Çin’e hükmetmiş ve
Çin’in yeni Moğol hanedanı Yuan Hanedanı’nın ilk imparatoru olmuştur. Bu hanedanın
saltanatı 1368 yılına kadar sürmüş ve Yuanlar öncekiler gibi bazı kısımların değil, Çin’in
tamamında hâkimiyet kurmuşlardır.

Kubilay birkaç yılını idari ve siyasi reformlarla geçirmiş, Doğu Asya’da ilk defa bir
çeşit “milliyet kanunları” hazırlamıştır. Bu milliyet kanunlarının gayesi, Moğollar’ı himaye
etmekti. Hâkimiyet altında bulunan Çin halkı dört gruba ayrılmıştır:

1) Yine dört tâli gruba ayrılan Moğollar: En eski Moğol kabileleri, Beyaz Tatarlar,
Siyah Tatarlar, Vahşi Tatarlar,

2) Türkistan yardımcı kavimleri (Naymanlar, Uygurlar, muhtelif Türk boyları,

Tunguzlar ve daha başkaları),

3) Kuzey Çinliler,

4) Güney Çinliler

Moğollar, imtiyazlı hükümdar tabakasını teşkil ediyorlardı. Askerî yönden

teşkilâtlandırıldılar; Çin’in bütün büyük şehirlerinde bulunan garnizonlarda oturdular ve asker
olarak devlet hesabına aldıkları yüksek ücretle yaşadılar. Tüm resmî işler onlar tarafından
yapıldı. Böylece memuriyetlerin en yükseklerini de ellerinde bulundurdular. Yardımcı
kavimler de hükümet işlerine alındılar; onların da imtiyazları vardı, fakat hepsi asker
değillerdi; bunların arasında birçok tüccar da vardı ve bunlar elde ettikleri imtiyazlar ile
ticaretten oldukça fazla istifade ettiler. Bu tüccarların çoğunu Uygurlar’la Müslümanlar teşkil
ediyorlardı.

XIII. yüzyılda Turfan Uygur Devleti’nin Moğol Devleti’ne ilhakı ile Uygurlar Moğol
kültürünün ve devlet teşkilatının şekillenmesinde hayati bir rol oynamışlardır. Uygur
“bahşılar”, Moğollar arasında Budizm’i ve kültür dili olarak Türkçeyi yaymışlar ve daha önce
Nayman ve Karahitay hanlarına danışmanlık yaptıkları gibi, Moğol yönetimince devlet
kademesinde danışman, yüksek mevkili memur, katip olarak görev almışlardır. Kendi

182
alfabeleri olmayan Moğollar Uygur alfabesini resmî olarak kabul ettikleri gibi Uygurlardan
tamga kullanmayı ve devlet tahriratını öğrenmişlerdir.

Güney Çinliler, neşredilen kanunlara göre, en aşağı olanlardı ve hemen hemen hiçbir
hakları yoktu. Başkalarıyla evlenmeleri menedilmişti, Çinlilerin silâh taşımaları da yasaktı.
Zaman zaman onlara Moğolca veya başka bir yabancı dil öğrenmeleri de yasak edildi. Bu,
bürolara girip memur olarak çalışmalarına ve böylece siyasi bir rol oynamalarına engel olmak
içindi. Bunların ticaret yapmaları da yasaktı; yabancı tüccarlar gibi Kuzey, Orta ve Batı
Asya’ya da gidemediler, çünkü oradaki dilleri öğrenmelerine izin verilmedi ve onlara her
türlü zorluk çıkarıldı; buna karşılık, yabancılar Çince öğrenerek Çin’in iç ticaretinde bir yer
edinebildiler.

Aslında başlangıçta Kubilay, Çin’i idare etmek için Çinlilere bazı imtiyazlar vermesi
gerektiğini anlamıştı. Onbinlerce Moğol’un etkili bir şekilde yönetemeyeceği kadar çok,
milyonlarca Çinli sözkonusu idi. Çinlilerin desteğini sağlamak için alışılmış Çinli bir
imparator gibi davranması gerekiyordu. Moğollar, at sırtında ülke istila edilebileceğini, fakat
Çin gibi, kocaman ve karmaşık bir toplumun aynı yolla yönetilemeyeceğini anlamışlardı.

Kubilay, Karakurum’u merkez olmaktan çıkararak Pekin’i başkent yaptı. Çin

Seddi’nin kuzeyinde bir yazlık saray kurdu. Yeni başkentine Hanbalık adını vererek onu
topraktan göğe doğru inşa ettirmeye koyuldu; bu süreci bir sonraki hanedan daha büyük bir
garabetle sürdürmüştür. Bu yıllarda artık Moğollar’ın gösteriş merakı da büyümüştü. Bir
yandan şahane ipeklere, brokarlara ve sırma iplikli kumaşlara düşkünlükleri, diğer yandan
Kubilay’ın yeni yeni saraylar yaptırıp, bunların bahçelerine sunni göletler, tepecikler ve
parklar kondurması dillere destan olmuştu.

Moğollar’ın siyasi merkezlerini Çin’e kaydırmaları hiç hesapta olmayan sonuçlar

doğurdu. Eski kafalı Moğollar için, bozkırdan Çin’in yoz ve kısır şehir ortamına geçiş, Moğol
mirasına karşı bir ihanetti. Diğer taraftan bu durum, önceleri Çinli olmayan istilacıların hep
yaptıkları gibi, imparatorluğun onbeş yüzyıldır geliştirdiği ekonomik ve kültürel usulleri er ya
da geç benimseyecekleri yolundaki görüşleri güçlendirdi. Ancak gerek merkezî gerekse yerel
birçok makam Moğollar’ın tekelindeydi. Bunun bir nedeni, Çin’de çok sayıda Moğol olması
idi: Türkler gibi müttefikler ve sair unsurlar da hesaba katıldığında sayıları muhtemelen
milyonları buluyordu. Diğer nedeni ise, Han Çinlileri’ni istihdam etmek istemeyişleri idi.
Ama bu isabetli bir siyaset değildi. Çünkü Çin’in idari ve dinî yönetimi konusunda deneyim
sahibi olan ve okuma-yazma bilen kesim, çoğunlukla Han Çinlileri’ydi. Sırf faydacı bir
yaklaşımla ve Çinliler arasında asayişi sağlama bakımından Moğollar, sonunda Konfüçyüs
tarzı yönetim ilkelerini yeniden hayata geçirdikleri gibi, sonraki yıllarda klasiklere dayalı
sınav sistemini de yeniden uygulamaya koydular.

Moğollar bir yandan Hanlar, diğer yandan Batı Asyalı ve Türkistanlı müttefikleri
arasındaki etnik ve kültürel ayırımı korumaya çalıştılar. Büyük şehirlere dağıtılmış
karargâhlarıyla, hiç şüphesiz hâkim sınıftılar; Çinlilerin konumu onlara göre daha düşüktü.
Başlangıçtaki vahşet bir yana, Moğol gücü, özellikle Kubilay tahta çıktıktan sonra, Çin’e
uzun yıllar sürecek bir barış ortamı getirmişti. Ayrıca her tarafta özellikle kuzey ve güney
183
arasında birlik sağlanmışt. Hatta Yunnan ve Tibet’i de Çin İmparatorluğu’na katmışlardı.
Kubilay, geleneksel Çin resmîni ve ressamlarını himayesi altına almış, Çin tiyatrosuna destek
vermişti.

Dış siyaset bakımından Moğol devri, Çin için bir sakinlik dönemidir; çünkü
Moğollar’ın büyük savaşları, Çinlilerin yardımı olmadan, Çin’den uzak yerlerde veriliyordu.
Yalnız Kubilay zamanında Doğu Asya’da bazı kat’î savaşlar yapılmıştı. Filo fırtınadan tahrip
edildiği için başarısızlıkla neticelenen Kubilay’ın Japonlar’a karşı yaptığı savaş bunlardan
biridir (1281). Bu seferlere Çinliler hem gemi hem de asker vermişlerdir. Çünkü Japonya’nın
hâkimiyet altına alınmasında Çinlilerin de menfaâtleri vardı; böylece onlara Sung devrinden
beri kapanmış olan bir satış bölgesi açılmış olacaktı. Bundan sonra Moğollar’ın güneydeki
savaşları başlamıştır. Bu seferlerin ilki, 1282’de Birmanya’ya karşı yapılmış, 1284’de
bugünkü Vietnam’daki Annam ile Kamboçya tâbiyet altına alınmış, 1299’da Cava’ya savaş
ilan edilmiştir. Cava değilse de, hemen bütün Hindiçini, Moğol hâkimiyeti altına girmiş; bu
da Çinlilerin işine yaramıştır, çünkü Hindiçini, Sung devrinde bile, gittikçe önemi artan
başlıca ticaret bölgesi idi. Bundan sonra savaşlar bitmiş, sadece bazı âsi kabilelere karşı
münferit savaşlar yapılmıştır.

1299’dan itibaren Moğol askerleri garnizonlarda oturmaya başlamışlar ve devletten

aldıkları para ile yaşayarak hiçbir şey yapmamışlardır. Yaşlı askerler ölünce yerlerine oğulları
asker olarak geçmişlerdir. Ancak bu genç Moğollar Çin’de doğmuşlardı ve hiç savaş
görmediklerinden, askerliği ya hiç öğrenememişler ya da çok kötü öğrenmişlerdi. Böylece
1320’den sonra acınacak hadiseler gerçekleşmiştir: Meselâ 1000 kişiden oluşan bir ordu, 50
kişi bile olmayan küçük bir çeteye karşı koyamamış; bu tür olaylar bu dönemde sürekli
tekrarlanmıştır.

Çinlilerin yüksek tabakası umumiyetle dinle çok fazla ilgilenmezken, Moğollar çok
dindar idiler. Bunlar ve onların yardımcı kavimleri, kısmen Budist, kısmen de hâlâ Şamanist
idiler. Çin Budistleri ile halk Taoizminin temsilcileri Moğollar’la diğer yabancıların ilgilerini
çekmek için Moğollar’a, yani yabancı Budist rahiplerine yanaşmışlardır. Çin’deki Moğollar
ya Budist olmuşlar, ya da halk Taoizmi’ne ilgi göstermişlerdir. Bu ilgi özellikle mabetlere ve
manastırlara hediyeler vermek şeklinde kendini göstermiştir. Bu mabetlere büyük tarlalar
hediye edilerek bunların işlenmesi için köylüler de verilmiş; bu köylüler böylece mabet
köylüleri olmuşlardır. Mâbede ait topraklar vergiden muaf tutulmuştur.

Moğol devrinde Çin’de, Avrupa’dan Pasifik’e kadar uzanan bir ticaret ağı
kurulmuştur. Fakat bu düşünülenin tam aksine, Çin’in fakirleşmesine sebebiyet vermiştir.
Bununla birlikte muazzam mabetler ve güzel binalar da inşa edilmiş, ama bu da Çin’in
ekonomik yönden zayıflamasını sağlamıştır. Bu sebepten Moğol devri, Çin’i devamlı ve
süratle fakirleştiren bir dönem olmuştur. Dışarıya karşı ise büyük bir ihtişam sergilenmiştir.

XIII. yüzyıl boyunca Çin’i ilginç ve maceraperest Avrupalılar ziyaret etmiştir. Ayrıca
Avrupalı rahipler ile papalıktan misyoner heyetleri gelmiş, bunlara karşılık Moğollar da
batıya temsilciler göndermişlerdir. Bunların arasında Plano Carpini, Niccolo ve Maffeo Polo
kardeşler ile Niccolo’nun oğlu Marco Polo ile Wilhem Rubruk en önde gelenleridir.
184
Moğollar’dan Avrupa’ya gönderilen misyoner heyetler içerisinde de en önemlisi Türk kökenli
Nasturi rahibi olan Rabban Soma’dır.

1351’de Sarı Irmağın sedleri yıkılmış, nehir yatağının düzenlenmesi ve sedlerin inşa
edilmesi gerekmiştir. Bunun için hükümet 170.000 kişi toplamıştır. Bu toplama büyük bir
isyan çıkmasına sebep olmuştur. Honan, Kiangsu ve Shantung gibi yerlerde, yani işçilerin
geldikleri yerlerde 100.000 civarında isyancı gruplar oluşmuştur. Bazılarında dinî bir mahiyet
varken, bazıları da Sung Sülalesi’nin imparatorunu tekrar tahta çıkarmak istemiştir. Kısa bir
süre içerisinde Orta Çin’in büyük bir bölümünde hükümet hâkimiyetini kaybetmiştir.

Hükümet çok geçmeden tehlikeyi anlayarak karşı tedbirler almıştır. Bunlardan biri
1352’de Güney Çinlilerin muayyen bazı memuriyetlere girmelerine müsaade edilmesi
olmuştur. Böylece, isyancıların yok edilmesinde kendisine yararlarının dokunabileceğine
inandığı zümreyi kazanmak istemiştir. Ancak diğer taraftan da ırkçığı attıran kanunları tekrar
uygulamaya koymuştur. Birkaç yıl zarfında, asilerin gayelerinin sadece zenginleri yok etmek
olmadığı, özellikle Moğollar’ı yok etmek istedikleri anlaşılmıştır. Asiler birçok şehri zapt
edince, bazı şehirler savaşmadan teslim olmak için asilerle görüşmelere başlamışlardır.

1352’de Güney Honan’da Kuo Tse-hsing adında biri isyan etmiş, büyük başarılar
kazanarak taraftarları ülkede muazzam bir bölgeye hâkim olmuşlardır. Moğollar, bu sırada
bütün Doğu Çin isyan ettiğinden onlara karşı hiç bir şey yapamamışlardır. 1353’de Chu
Yüan-chang adında köylü bir rahip Kuo’ya katılmıştır. O, da onu memnuniyetle kabul ederek
bir anlaşma yapmış ve dostluk nişanesi olarak da kızını vermiştir. Kuo 1355 yılında ölünce,
Chu onun birkaç bine yükselen ordusunun başına geçmiştir. Önce Orta Çin’in büyük merkezi
olan Nankin’e yürümüş, burayı kolayca ele geçirerek Yang-tse’ye geçmiş ve güneydoğunun
zengin eyaletlerini zapt etmiştir. Bütün zümreler ile gönüllü ordular onun yanında
toplanmışlardır. 1355’ten 1368’e kadar sürekli savaşlar neticesinde isyanlar güneyden sonra
kuzeye de sıçramıştır. 1368’de Chu Yüan-chang Pekin’i savaşmadan ele geçirmiş ve Moğol
hükümdarı da en yakın maiyetiyle beraber at üzerinde kuzeye, oradan da Moğolistan’a ata
yurduna kaçmıştır. Böylece de Çin’deki Moğol hâkimiyeti sona ermiştir.

Kısacası Çin’den batıda Latin dünyasının sınırlarına kadar uzanan geniş Moğol
İmparatorluğu’nda, Kubilay’ın ölümününden sonra Moğol hâkimiyeti düşüşe geçmiş, kırk yıl
içerisinde yedi imparator değişmiş ve bunların bazıları katledilmiştir. Kubilay’ın ölümünden
seksen yıl sonra son Hanlar Hanının burayı terk etmesinden çok önce aslında Çin’deki Moğol
hâkimiyeti sona ermiştir.

Çin’deki Moğol hâkimiyetinin yıkılmasının sebeplerini kısaca özetlersek:

1) Moğollar, Kubilay Han’ın istilalarından sonra elde ettikleri askerî kuvveti barış
zamanında devam ettirememişlerdir. Moğol askerleri yaşadıkları lüks hayattan dolayı
enerjilerini kaybetmişlerdir;

2) Çin Devleti’ni önce yalnız Moğolların, daha sonra da başka yabancıların idare
etmesi istenmiş ve bunun önüne geçilememiştir;

185
3) Çin soylularını tamamen hükümet işlerinden uzaklaştırma arzusu;

4) Devletin malî kaynaklarının yeterli derecede tanınmayan yabancılara, rahiplere

ve tüccarlara kullandırılmasının tercih edilmesi ve bu yüzünden meydana gelen
suistimaller sonucu başarısızlığın artması;

5) Bilhassa köylülerin fakirleşmesi ve isyana mecbur bırakılmaları;

6) Moğollar’ın istilalar sırasında uyguladıkları kıyamların imparatorluğu kırıp

geçirmesi, Sunglar’ın yaşadığı bölgelerde nüfusun nerede ise yarıya inmesi;

7) Çinlilerin bu yeni tarz idareye kuşku ile bakmaları: Çinliler hiyerarşi ve tahtın
veraset yolu ile geçmesine alışıktılar; oysa Moğollar önderlerini kabile reislerinden
oluşan bir kurultay aracılığı ile seçiyorlardı. Çin kanunları tek tipti; buna karşılık
Moğollarda her bireye kendi kabilesinin kanunları uygulanıyordu. Ahlâki ve hukuki
kuralları Çin gelenekleri ile aşırı uyumsuzdu.

8) Kırsal bölgelerde soylu olmayan varlıklı sınıfların sürekli sorun çıkarmaları;

9) Psikolojik sebepler.

186
 Uygulamalar

1) Çin tarihinin ilginç ve önemli dönemlerinden bir olan Moğol Yuan Hanedanı’nın
Çin siyasi ve kültür tarihine katkılarını tartışınız.

187
 Uygulama Soruları

1) Moğol döneminde Çin’de iç siyaset nasıldı?

2) Moğol döneminin Çin’in dış siyasetine katkıları neler olmuştur?

3) Moğol döneminin Çin kültür tarihine katkıları nelerdir?

188
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Çinli tarihçiler, Çin’in ikinci parçalanma dönemini T’ang Sülalesi ile Sung Sülalesi
arasında bir geçit dönemi olarak kabul etmektedirler. Aslında Çin’in Orta Çağ’ı üç kısma
ayrılmaktadır: 220-580 yılları arasında Çin iki kısma ayrılmış; bunlardan kuzey, özellikle
Türkler tarafından idare edilmiştir. 580-900 Yılları arasında Çin, Çinliler tarafından idare
edilmiş; Çin’in dışında kuzeyde Çin’le sürekli savaşan ve Çinli olmayanlardan oluşan büyük
bağımsız devletler bulunmuştur. Son olarak 900-1280 Yılları arasında Çin, tekrar ikiye
ayrılmış; Kuzey, yabancılar, özellikle Moğol-Tunguzlara mensup kabileler tarafından idare
edilmiştir.
Çinliler 906-960 yılları arasında kuzeyde hüküm süren beş sülaleye istinaden bu
döneme Beş Sülale Devri adını vermişlerdir. Bu dönemde güneyde haklarında çok fazla
bilginin olmadığı on sülaleyi meşru sayılmadıkları için dikkate almamışlardır. Kuzeyde
kurulan beş sülale ise 906 yılında Chu Ch’üan-chung tarafından kurulan Sonraki Liang
Sülalesi, Şato Türklerinin kurdukları ilk sülale olan Sonraki T’ang Sülalesi (923-936),
Şatolar’ın kurdukları ikinci sülale olan Sonraki Chin Sülalesi (937-946), Şatolar’ın
kurdukları üçüncü sülale olan Sonraki Han Sülalesi (947-950) ve Sonraki Chou Sülalesi
(951-960)’dir. Bu beş Sülalenin üçü Şato Türkleri tarafından, ikisi de Çinliler tarafından
kurulmuştur.
Çin’in parçalanma döneminin ikinci evresinde Çin’de Çinli Chao K’uang-yin
(Tayizu) tarafından kurulan Kuzey Sung Devleti (960-1126) hüküm sürmüştür. Ancak bütün
Çin’e hâkim olamamış ve kuzey kavimleri ile paylaşmak zorunda kalmıştır. Sunglar, sadece
asıl Çin’i birleştirmek ve barışı esas alan bir yönetim kurmakla kalmamışlar, başka milletlerin
topraklarına da yayılma siyasetini terk etmişlerdir. Bu yüzden kuzey kavimlerine karşı cephe
alacakları yerde güney devletlerini ele geçirme siyaseti gütmüşlerdir.
Bu dönemde kuzeyde Sunglar, Moğol Kitanların kurduğu Liao Devleti (907-1211) ve
Tabgaç hâkimiyeti sona erince aralarında hâkim kabileye mensup olan Türklerin, Tibet ve
Tangut kabilelerinin bulunduğu bir Tabgaç boyu tarafından kurulan Hsia Devleti (1038-1227)
ile Çin’de hâkimiyetiçin savaşmış ve ikisine de vergi vermişlerdir. Bunun dışında kuzeyde
bulunan yabancı devletlerden biri de, Tunguzlar tarafından kurulan Ju-chen (Cücen) Devleti
(1115-1234)dir. Ju-chenler 1122 yılında Pekin’e girerek Kitan Devleti’ne, 1126’da ise Kuzey
Sung Sülalesi’ne son vermişlerdir. Ju-chenler Moğol hâkimiyeti sırasında Mançurya’ya
çekilmişler ve XVI. yüzyılda “Mançu” adı altında tekrar ortaya çıkmışlardır.
Ju-chenler’den kaçan imparatorun kardeşi Güney Çin’de tahta çıkmış ve merkezi
bugünkü Hang-chou olan Güney Sung Sülalesi (1127-1279)ni kurmuştur. Güney Sungları,
önce Ju-chenleri yenen Moğollar tarafından ortadan kaldırılmışlardır. Beş Sülale Devri ve
Sung Sülalesi döneminde Çinliler Turfan ve Kansu Uygur Devletleri’nden gelen elçilerle
temasa geçmişler ve Uygurlar’a karşı barışçıl bir siyaset izlemişlerdir. Sung dönemindeki
hızlı nüfus artışı bürokratik ve ekonomik sorunlar doğurmuştur.
Tüm dünyayı etkileyen Moğol hâkimiyeti, 1185’de han olan 1206’da kurultay
tarafından “cihan hükümdarı” unvanını alan ve bundan sonra Moğol-Türk boylarının
tartışmasız önderi hâline gelen Cengiz Han (Temuçin) ile başlamıştır. Cengiz Han, 1210’da
189
Çin’in kuzeyine girerek yirmi yıl sürecek olan imparatorluğu ele geçirme seferini başlatmıştır.
1215’de Pekin düşmüş, 1233’de Cengiz Han’ın oğlu Ögeday Güney Sunglar’la ittifak yaparak
Ch’in başkentini ele geçirmiştir. 1250’lerin başında Mengü Han, “Hanlar Hanı” olduğunda
Güney Sunglar’a karşı seferler başlamıştır. Mengü kardeşi Kubilay’dan yardım alarak onu
Çin’e vali tayin etmiştir. Çin’in güneyinin istilası 1279’a kadar sürmüştür.
Mengü’den sonra başa geçen Kubilay, 1260’dan 1294’e kadar Çin’e hükmetmiş ve
Çin’in tamamında hâkimiyet kuran yeni Moğol hanedanı Yuan Hanedanı (1280-1368)’nın
ilk imparatoru olmuştur. Kubilay birkaç yılını idari ve siyasi reformlarla geçirmiş, Doğu
Asya’da ilk defa bir çeşit “milliyet kanunları” hazırlamıştır. Amacı Moğollar’ı himaye etmek
olan bu kanunlarda Çin halkı: Moğollar ile aralarında Türklerin de bulunduğu Türkistan
kavimleri, Kuzey Çinliler ve Güney Çinliler olmak üzere dört gruba ayrılmıştır. En yüksek
memuriyetler ve askerî işler yüksek maaşlarla Moğollara, hükümet işleri ve ticaret Türkistan
kavimlerine verilirken Çinlilerin silah taşımaları, yabancı dil öğrenmeleri ve ticaret yapmaları
yasaklandı. Moğol devrinde özellikle Budist Uygur aydınları, devlet teşkilatında ve bürolarda
yüksek memur ve kâtip olarak görevler aldılar. Kubilay, Karakurum’u merkez olmaktan
çıkararak Pekin’i başkent yaptı. Moğol imparatorları birçok saraylar yaptırıp ihtişam içinde
yaşamaya başladılar. Bu ihtişam, XIII. yüzyılda Çin’İ ziyaret eden Plano Carpini, Niccolo ve
Maffeo Polo kardeşler ile Niccolo’nun oğlu Marco Polo ile Wilhem Rubruk gibi
seyyahların eserlerinde anlatılmıştır.
Dış siyaset bakımından Moğol devri, Çin için bir sakinlik dönemidir; çünkü
Moğollar’ın büyük savaşları, Çinlilerin yardımı olmadan, Çin’den uzak yerlerde, özellikle
Doğu Asya’da verilmiştir. 1281’de Japonlarla deniz savaşı yapılmış, hemen hemen bütün
Hindiçini Moğol hâkimiyeti altına girmiştir. Bunun dışında Yunnan ve Tibet de
zaptedilmiştir.
1351 yılında Çin Seddi’ni tamir etmek için toplanan işçilerin başlattığı isyan yayılmış
ve Moğollar Orta Çin’in büyük bir bölümünde hâkimiyetlerini kaybetmişlerdir. 1352’de
Güney Çinlilerin bazı memuriyetlere girmelerine müsaade edilse de Güney Çin ve Doğu
Çin’de devam eden isyanlar, 1355’den 1368’e kadar güneyden kuzeye ilerlemiştir. 1368’de
Chu Yüan-chang Pekin’i savaşmadan ele geçirmiş ve Moğol hükümdarı Moğolistan’a
kaçmıştır. Böylece de Çin’deki Moğol hâkimiyeti sona ermiştir. Moğol hanedanının sona
ermesinin başlıca sebepleri, halk içinde yaratılan ayrım neticesinde milli duyguların
uyanması, sarayın ihtişamlı yaşamına karşı halkın fakirleşmesi, Moğolların askerî gücünü
barış zamanı devam ettirememesi, Moğol istilası sırasında halkın katledilip nüfusun azalması,
ahlâki ve hukuk kurallarının Çinlilerinki ile örtüşmemesi ve psikolojik sebeplerdir.

190
 Bölüm Soruları
1) Hangisi Çin’in ikinci parçalanma döneminde beş sülale devri denilen dönem
içinde yer alan sülalelerden değildir?

a) Sonraki Chou Sülalesi

b) İkinci Şato Sülalesi

c) Türk Şatoların İlk Sülalesi

d) Üçüncü Şato Sülalesi

e) Yen Sülalesi

2) Hangisi Çin’de 960- 1126 yılları arasında hüküm süren devlettir?

a) Hsia

b) Sonraki Chou

c) Kuzey Sung

d) Ju-chen

e) Güney Sung

3) 980’li ve 990’lı yıllarda hangi üç devlet arasında elçilik ilişkileri hızlanmıştır?

a) Batı Hsia- Hun- Çin

b) Hsia- Çin- Tunguz

c) Moğol- Çin- Kitan

d) Batı Hsia-Çin-Kitan

e) Kitan-Hun- Moğol

191
 4) 1125 yılında Pekin’i zapt eden devlet hangisidir?

a) Liao

b) Kao-li

c) Ju- chen

d) Hsia

e) Sung

5) Çin’in kuzeyinde hüküm süren Hsia Devleti Cengiz Han’ın da ölüm yılı olan
hangi yılda yıkılmıştır?

a) 1245

b) 1223

c) 1224

d) 1227

e) 1226

6) Çinli tarihçiler ikinci parçalanma dönemini T’ang sülalesi ile Sung sülalesi
arasında nasıl bir dönemi olarak kabul etmişlerdir ?

a) Duraklama

b) Geçit

c) Gerileme

d) Yükselme

e) Parçalanma

192
 7) Li K’o-yung’ın oğlu tarafından kurulan ve hükümdar ailesi, Şato (Sha-t’o)
Türkleri’nden olan “Sonraki T’ang Sülalesi” nasıl bir sülale olarak görülmüştür?

a) Siyasi bir sülale olarak görülmüştür

b) Şato Türklerinin yardımcı bir sülalesi olarak görülmüştür

c) Askerî bir birliktelik olarak görülmüştür

d) Çin’de hâkimiyet süren tek Türk menşeili sülale olarak görülmüştür

e) Çin’in en büyük sülalesi olarak görülmüştür

8) Çin’de Parçalanma döneminde kurulan 5 sülale kimle tarafından kurulmuştur?

a) İkisini Türkler, üçünü Çinliler kurmuştur

b) Hepsini Türkler kurmuşlardır

c) Birini Türkler, dördünü Çinliler kurmuşlardır

d) Üçünü Türkler, ikisini Çinliler kurmuşlardır

e) Birini Çinliler, dördünü Türkler kurmuşlardır

9) Pekin’in güneyinde Çinli bir asker ailesinden gelen ve generallikten

imparatorluğa yükselerek, saray portrelerinde yuvarlak yüzlü, tıknaz ve yakışıklı bir adam
olarak resmedilen Kuzey Sung Sülalesi imparatoru kimdir?

a) Chao K’uang-yin (Tayizu)

b) Chih-yüan

c) Shih Ching-t’ang

d) Li K’o-yung

e) Chu Ch’üan-chung

193
 10) Sung Sülalesinin genelde barışçıl bir politika takip etmesinin altında yatan
sebep aşağıdakilerden hangisidir?

a) Bu dönemde iç isyanların azalması

b) Prensler arasında dostluğun hâkim olması

c) Konfüçyüs ilkelerine dayalı yönetimin esas alınması

d) İmparatorların halka istediklerini verip, savaşa tahrik etmemeleri

e) Genaraller kendi adlarına yönetimde söz sahibi olmayı istememeleri

Cevaplar

1) e, 2) a, 3) d, 4) c, 5)d, 6) b, 7) c, 8) d, 9) a, 10) c

194
9. MİNG SÜLALESİ (1368- 1644) VE MANÇU SÜLALESİNİN (1644-
1911) İLK DÖNEMİ

195
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

9.1. Ming Sülalesi (1368-1644)

9.1.1. Avrupalılar’ın Gelişleri

9.1.2. İsyanlar ve Mançular’la Savaşlar

9.2. Mançu Sülalesi (1644-1911)’nin İlk Dönemi

9.2.1. Çin Devleti’nin Genişlemesi (K’ang-hsi Devri)

9.2.2. Mançu Döneminde Çin-Rus Münasebetlerinin Başlaması

196
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Çin’de Çinli ve yabancı hanedanlar nasıl iç siyaset uygulamışlar ve hangi

noktalarda başarı kazanmış veya başarısızlığa uğramışlardır?

2) Çinli ve yabancı hanedanları , Avrupalıların Çin’e gelişlerini nasıl karşılamış

ve onlara karşı nasıl bir siyaset izlemişlerdir?

3) Bu dönemde Çin’in denizlere açılma politikası nasıl olmuştur?

197
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Ming Sülalesi Ming Sülalesi döneminde
iç ve dış siyasetin önemli
olayları hakkında bilgi
sahibi olmak
Ming Sülalesi döneminde Avrupa’nın
Çin’e gelen Avrupalıların gerçekleştirdiği doğu
Avrupalılar’ın Çin’e gelişi faaliyetleri hakkında bilgi seferlerinin Batı
sahibi olmak kaynaklarından araştırılıp
incelenmesi
Mançu Sülalesi Mançular’ın Çin’de
hanedan kurmalarına yol
açan sebep ve olayların
öğrenilmesi
Mançu Sülalesi döneminde Mançu Sülalesi
Ruslarla münasebetler döneminde Çin’e gelen
Rusların faaliyetleri ve
yapılan anlaşmalar
hakkında bilgi sahibi
olmak

198
 Anahtar Kavramlar

 Ming

 Yung-lo

 Mançu

 Qing

 K’ang-hsi

199
 Giriş

Bu bölümde, ilk olarak Moğol dönemi ile Mançu hâkimiyeti arasında bir geçiş dönemi
olan Ming dönemi hakkında bilgi verilmiştir. Bilindiği üzere Ming Hanedanlığı Çinliler
tarafından kurulmuştur. Ayrıca bu dönemde başlayan Avrupalı Devletler ile Çin arasında
gerçekleşen ilk resmî ilişkilere değinilmiş ve 1911’e kadar Çin’i yöneten Mançu idaresinin ilk
dönemi hakkında bilgiler verilmiştir. Çin tarihinde Mançu Sülalesi’nin kurduğu bu hükümet
Qing Hükümeti olarak da adlandırılmıştır.

200
 9.1. Ming Sülalesi (1368-1644)

Gittikçe daha fazla nüfuz kazanan Chu Yüan-chang’ın isyanı, önceleri sadece sosyal
bir hareket olsa da daha sonraları bir isyan niteliği kazanmıştır. Chu, son derece yoksul bir
köylü ailesinden geliyordu. Onaltı yaşında yetim kalmış ve kimi zaman dilencilik, kimi zaman
Budist rahipliği, kimi zaman da asilik yaparak hayatını kazanmaya çalışmıştır. 1340’a kadar
vebanın kırıp geçirdiği bir köyün, küçük bir asi çetesinde adı sanı duyulmayan bir kişisi idi.
Çok geçmeden büyük ve bağımsız bir çetenin başına geçmiş, uyguladığı uzak görüşlü strateji
ile imparatoluğa yükselmiştir. Çin tarihinde yalnız üç defa köylü birisinin imparatorluğa
yükseldiği ve bir hanedan kurduğu görülmüştür. Birincisi Han sülalesi kurucusu; ikincisi Beş
Sülalenin ilkini kuran ve üçüncüsü de Chu’dur.

Chu, diğer isyancılar şehirleri yağmalayıp çapulculuk ederlerken önemli yerleri ele
geçirmeye çalışmış, 1356’da Nankin’i alarak, Çin Ming’inin başkenti ilan etmiştir.
Moğollarla savaşmak yerine önce güneydoğudaki düşmanlarını ortadan kaldırmıştır. On yıl
içerisinde bütün rakip isyancıların hepsini yok ederek tek başına asilerin reisi olmuştur. Doğu
Çin’i baştan sona ele geçirdikten sonra 1368’de Pekin’e ilerlemiş ve son Moğol imparatorunu
tahtından ederek, kendi hanedanını kurmuştur.

Mingler’in yayılması çabuk ve kolay olmuştur. Bu, Ming ordusunun üstün

kabiliyetinden değil, Moğol ordusunun askerî bakımdan gevşemesinden ve uzun uzun
savaşmak istemeyip sükûnet içinde bulunan ülkelerine dönmek istemelerinden
kaynaklanmıştır. Başarıyı kolay elde etmeleri Çinlilere üstünlük hissi vermiş ve bu
Moğolların aşağılatan ırk kanunlarına karşı ilk reaksiyon olarak millî hissin uyanmasına sebep
olmuştur. Ayrıca bütün Ming devrinin hükümet erkânı için tipik olan yabancılara karşı nefret
etmelerinin de önünü açmıştır. Çin kendini yabancılardan tecrit etmiş; yabancılara aşağı
kültürdeki insanlar, barışı bozanlar gözüyle bakmıştır.

Her ne kadar Moğollar siyasi olarak Çin’den çekilmişlerse de Çin’de yaşayan

Moğollar’ın Çin topraklarına saldırılarının ve Çin’i tehdit etmelerinin sonu gelmemiştir. Diğer
taraftan doğuda ve güneyde Japon korsanlarının saldırıları başlamıştır.

Chu Yüan-chang imparator olur olmaz hemen kanunlar neşretmiştir ki ilk neşrettiği
kanunlar zenginlere karşıdır. Birçok zengini zorla hükümet merkezine yerleştirerek bunların
ülkelerini ve nüfuzlarını kaybetmelerini sağlamıştır. Fakirlere toprak vermiş ve yeni tarlalar
dağıtmıştır; zenginlerin yaptıkları vergi kaçakçılığının önüne geçmek için kütük defterlerini
değiştirmiş, tembel tembel dolaşan rahiplerin sayısını azaltmış ve sayılarını kesin olarak tespit
ettirmiş; mabetlere ait emlâkları sınırlandırmış ve böylece o zamana kadar vergi ödemeyen
yerler de vergi vermeye mecbur bırakılmıştır. Chu, eskiden rahip olmasına rağmen bütün
bunları yapmakta bir sakınca görmemiştir. Bu kanunlar ile sosyal eşitliğin önünü açmış ve bir
nebze de olsa Moğol devrinin esas unsurunu bertaraf edebilmiştir. Ancak ilk yıllarda bu
tedbirler ve kanunlar tamamen sonradan da bazıları ya da hiçbiri uygulanamamıştır.

Chu Yüan-chang, 1368’de Çin hükümdarı olduktan sonra çözmesi gereken en önemli
mesele olarak karşısında yardımcıları meselesini bulmuştur. Chu, kendinden önce ve sonra
201
gelen birçok asi gibi, bu adamların kendisine mücadele yıllarında çok faydalı olduklarını fakat
şimdi bir işe yaramadıklarını görmüştü. Bu adamları birbirlerine karşı kışkırtmış ve böylece
birbirlerini öldürmelerini sağlayarak meseleyi hâlletmiştir. Ancak bunu yaparken çok tehlikeli
olan aydın zümresinin yeniden meydana gelmesini ve birbirleriyle mücadele etmelerini
önleyememiştir.

Bu aydın zümlerinden en tehlikelisi, Hu Wei-yung tarafından idare edileni olmuştur.

Hu, Chu’nun kendi memleketinden bir asilzade ve eski taraftarlarından biri idi. Nihayet
1380’de Chu, Hu ve zümresini katlederek imha etmeyi başarmıştır. Çok geçmeden yeni
zümreler teşekkül etmişler, ancak bunlar da imha edilmişlerdir.

Chu, hükümet merkezini Nankin’de bırakmıştır. Bununla, Yang-tse deltasındaki

zengin buğday üreticilerinin arzularını yerine getirmiştir. Diğer taraftan kuzey, hâlâ devletin
en tehlikeli bölgesi olduğundan Chu, oğullarından birini oraya kral tayin etmiştir.

Chu dönemi özellikle Moğollar’la yapılan savaşlarla geçmiştir. Moğollar, Çin’den

ayrıldıktan sonra, tekrar kuvvetlenerek saldırılarına başlamışlardır. Çinliler bu saldırılara
gereken cevabı veremedikleri için de Türkistan’da çok az bir nüfuz sahibi olmuşlardır.
Türkistan’da bu döneme kadar uzun süre devam eden irili-ufaklı birçok küçük devlet ortaya
çıkmış; Ming devrinde bunların arasında en önemlisi Hami olmuştur. Bu devletler duruma
göre, bazen Çin’e yaklaşp uzaklaşmışlardır. Bu devirde Çin için, Türkistan gerek askerî
gerekse de ekonomik bakımdan çok da önemli olmamıştır.

Japonlar’ın zengin Çin sahillerine saldırıları bu dönemde başlamıştır. 1374’de yapılan

birkaç saldırıdan sonra, Çinliler 1387’de doğu ve doğu’nun güneyindeki sahiller boyunca
istihkâmlar inşa etmişlerdir. Bu saldırılarda en zengin bölgeler yağmalandığından Çin
ekonomik yönden çok fazla zarar etmiştir. Bütün Ming dönemi boyunca alınan müdafaa
tedbirleri çok işe yaramamıştır; zira almaları gereken en önemli tedbir bütün sahili askerle
donatmaktı ki bunu gerçekleştirememişlerdir. Bunun üzerine sahildeki iskân yerlerini birer
birer iç tarafa naklederek Çin köylüsüyle Japonların işbirliği yapmalarının önüne geçmeye
çalışmışlardır. Bu sırada Japon korsanları da Çin Devleti’nin bir donanma oluşturmasını
engellemişlerdir.

Chu Yüan-chang’ın son yıllarında, sülalenin devamı noktasında güçlükler ortaya

çıkmıştır. Veliaht, imparatordan önce 1391’de ölmüş; hemen ardından da 1398’de imparator
Chu Yüan-chang’ın kendisi bir çözüm bulamadan ölünce, veliahtın oğlunu yani torununu
nüfuzlu partiler özellikle de güneye mensup olanlar destekleyerek imparator olarak (Hui-ti,
1399-1402) tahta çıkarmışlardır. Ancak Pekin’de bulunan ve imparator olacağını ümit eden
Chu Yüan-chang’ın diğer oğlu Yung-lo buna itiraz etmiş, ordusuyla güneye ilerleyerek 1402
yılında Nankin’i zapt etmiştir.

Genç imparatorun taraftarları arasında büyük bir katliam yaşanmış ve muzaffer prens
Yung-lo (1403-1424) “Ch’eng-tsu” namıyla imparator ilan edilmiştir. Pekin’de oturduğu için
hükümet merkezini Pekin’e nakletmiş ve bundan sonra Pekin bütün Ming dönemi boyunca
başkent olmuştur. Nankin ise ikinci hükümet merkezi konumunda kalmıştır. Hükümet
202
merkezinin kuzeye taşınması, gelişmede bir çeşit dengesizlik meydana getirmiştir: Kuzey,
askerî bakımdan önemli olsa da ülkenin iktisadi merkezi Yang-tse bölgesi idi ve oradaki
halkın menfaatleri ulaşım yüzünden zarara uğramaya başlamıştı. Özellikle Orta Çin’de
yaşayan orta tabaka halk devlet imtihanlarına girmek için uzak ve pahalı olan Pekin yolcu-
luğuna çıkmak zorunda kalmış ve bu durumdan da çok rahatsız olmuşlardır.

Yung-lo, tahta çıktıktan sonra eski imparatorun bütün adamlarını öldürüp stratejik
açıdan büyük önem taşıyan sınır bölgelerindeki prensleri Orta ve Güney Çin’deki tımarlara
yerleştirmiştir. Bu prenslerin ellerinden bütün yönetim işlerini alarak bunları devletin birer
memuru durumuna getirmiştir. İktidarını güvence altına almak amacı ile merkezî yönetim
görevlilerine, kendisine bağlı gençleri yetiştirip görev alanları saray çevresiyle sınırlı olan
harem ağalarına önemli görevler vermeye başlamıştır.

Yung-lo, Moğollar’la uzun süre savaşmış, tecrübeli bir askerdi. Moğollar’a karşı
Moğol müttefikleri ile savaşmayı sürdürmüş; Moğollar’ın Çin mallarına olan bağlılıklarından
yararlanarak, kendi ülkesinde hiç bir zaman yetiştirmeyi başaramadıkları at sürülerini
kuzeyden alabilecekleri hattı açık tutmak istemiştir. Moğolistan içlerine ve ötesine birçok
sefer düzenlemiştir. Sibirya’ya da elçilik heyetleri göndermiş, kuzeyde Amur ve Ussuri
nehirleri civarındaki yerleşik kabilelere haraç ödettirmiştir.

Yung-lo imparatorluğu sırasında tahta çıkışını duyurmak ve haraç toplamak üzere

özelikle denizcilikte gittileri ileri nokta sayesinde denizaşırı ülkelere çok sayıda elçiler
yollamıştır. Bunlar arasında Müslüman bir harem ağası olan Çeng-ho’nun 1405-1433 arasında
komuta ettiği yedi denizaşırı sefer önemli neticeler doğurmuştur. Bu sefer sırasında Basra
Körfezi ve Kızıl Deniz’den, Doğu Afrika Kıyılarına kadar uzanan geniş coğrafyada kırka
yakın ülke ziyaret edilmiş, bu ülkelerden Çin’e Yung-lo’nun hâkimiyetini tanıdıklarını ve
haraç vermeyi kabul ettilerini söyleyen elçiler gönderilmesi sağlanmıştır. Aynı amaçla Tibet,
Nepal, Afganistan ve Türkistan’a da elçiler gönderilmiştir. Yung-lo’nun döneminde Japonya
Çin’in üstünlüğünü kabul etmiş, ancak 1408’de Japonlar Şogunları Aşigaka Yoşimitsu’nun
ölümü üzerine Çin kıyılarına yeniden saldırmaya başlamışlardır.

Yung-lo, Çin elçilerinin öldürülmelerini gerekçe göstererek 1406’da Annam

Krallığına karşı bir cezalandırma seferine başlanmasını emretmiş, 1407’de Annam Çin’e
bağlanmıştır. Ancak, Annam’da Çin hâkimiyetine karşı duyulan hoşnutsuzluk birbiri ardına
isyanların çıkmasına ve 1428’de yeniden bağımsızlıklarını kazanmalarına sebep olmuştur.

Yung-lo döneminin başlarında 1405’lerde Semerkant’ta güçlü bir devlet kurmuş olan
Timur, Çin’i zapt etme düşüncesi ile hazırlıklarına başlamış ancak bunu uygulamaya
koyamadan ölmüştür. Yung-lo 1406 yılında Timur’un oğlu Şahruh’a bir elçi göndererek
babasının Çin’i istila etme isteğini unuttuğunu göstermek istemiş, Şahruh’da 1419’da buna
karşılık kendi elçisini göndermiştir. Aslında böyle yapmakla Çin ile Türkistan arasındaki İpek
yolu ticaretini güven altına almak istemiştir.

203
 Resim 1: Yung-lo (1360-1424) (tr.wikipedia.org)

Yung-lo, Yang-tse ve Sarı Nehir’i birbirine bağlayan Büyük Kanal’ı onarmış, 1412-
1420 arasında Pekin’i yeniden inşa ettirmiştir. Konfüçyüs ve yeni Konfüçyüs klasiklerinin
yeniden yayınlanmasını özendirmiş, 1403-1408 arasında o güne kadar yazılmış elyazmalarını
Yung-lo ta-tien (Yung-lo Çağının Büyük Yasası) adını taşıyan 12.000 ciltilk bir yapıtta bir
araya getirmiştir. Yung-lo devri Ming döneminin en görkemli devri olarak kabul edilmiştir.

Yung-lo’nun ardından halefi ölünce onun oğlu Hsüan-tsung (1426-1436) imparator

olmuştur. Bu imparator döneminde devlet memurluğu için sınav yapılmasına ve sınava
gireceklerin belli bir miktar para ödemelerine karar verilmiştir. Böyle bir kararın arkasında
yatan sebep; zamanla bütün aydın zümrenin Yang-tse bölgesinde yerleşmesini ve sınavlarda
yalnızca kendi adamlarının başarı sağlamlarını istemek olmuştur. Sınavlar hakkında verilen
bu gibi kararlar daha uzun zaman devam etmiş ve Çin genelinde birçok hoşnutsuzluğa ve
isyanın çıkmasına sebep olmuştur.

Hsüan-tsung öldüğü zaman devletin, sekiz yaşındaki oğluna kalması yönetimin

tamamen Yang ailesinin eline geçmesini sağlamışıtr. Bu sırada çok geçmeden sarayda harem
ağası Wang Chen tarafından idare edilen bir başka zümre daha gittikçe üstünlük kazanmaya
başlamıştır. Bu arada mücadelerine devam eden Moğollar, Shansi Eyaleti’ne saldırılar
düzenlediklerinde; Wang Chen bunlara karşı büyük bir sefere çıkılmasını teklif ederek
harekete geçmiş ve o sırada artık 21 yaşında (1449) olan imparatoru da beraberinde
götürmüştür. Daima sarayda yaşayan imparator ile harem ağası dışarıdaki dünyayı ve
savaşmayı bilmedikleri için 100.000 kişilik ordunun iaşesini sağlayamamışlar; kısa süren
savaşlardan sonra Moğol generali Yeh-hsien Çin ordusunu kuşatarak imparatoru esir almıştır.
Bu sırada harem ağası Wang Chen öldürülmüş, taraftarları da yok edilmiştir. Moğollar

204
imparatoru fidye almak gayesi ile esir almışlar, ancak bu gayelerine çok sonraları
ulaşmışlardır.

Wang’ın zümresi parçalandıktan sonra yine iki topluluk ortaya çıkmıştır. Bunlardan
General Yü, Moğolların Pekin’e yaptıkları bir hücumu kendi başına püskürttüğü için öne
çıkmıştır. Yü, esir düşen imparatorun henüz bebek olan oğlunun yerine kardeşini (imparator
Ching-tsung) yeni imparator tayin etmiş, ama Yang’ın taraftarları buna karşı çıkarak esir
düşen imparatorun oğlunun tahta geçmesini teklif etmişlerdir. Bu sırada Çin tahtında,
ellerindeki imparatorun çok da değerli olmadığını gören Moğollar, siyasi bir manevra yaparak
fidyeyi indirip eski imparatorun tekrar geri dönmesini ve Pekin’e gelmesiyle de siyasi
karışıklıkların yeniden başlamasını sağlamışlardır. İmparator Ching-tsung, 1456’da
hastalanınca Yü’ler, Ching-tsung’un oğlunu, Yang’lar da tahttan indirilen imparatorun oğlunu
başa geçirmek istemişlerdir. Anlaşma sağlanamamış ve Pekin’i savunan Shih Heng’in idaresi
altında üçüncü bir grup ortaya çıkmıştır. Bunlar, hile ile tahttan indirilen imparatoru yeniden
tahta çıkarmışlardır. Shih Heng, tamamen iktidarsız olan imparatorun (Ying-tsung 1436-1449
ve 1457-1464) hükümdarlığı sırasında kendisine bir Sülale kurabileceğini düşünmüş ve bunu
uygulamaya koymak için de imparatora bir suikast planlamıştır. Ama daima birbirlerine
ihanet eden rakipleriyle yola çıkması planının ortaya çıkmasına ve katledilmesine sebep
olmuştur (1460).

Dış siyaset bu dönemde içteki kadar sıkıntılı bir durum doğurmamıştır. 1467’de
Japonya’da çıkan karışıklar neticesinde Japon korsanlarının faaliyetleri oldukça azalmış,
Hindiçin’de Annam (1471) ile Kamboçya Devleti ortadan kaldırılmış, 1473’de Turfan Şehir
Devleti Hami’yi işgal etmiştir. Bu duruma Çinliler müdahale etmişler ve böylece Moğollar’la
savaşlar yeniden başlamıştır. Bu sırada Türkistan’ın çeşitli devletleri bazen Çin’in yanında
bazen de karşısında yer almışlardır.

1505’te devlet yönetiminde hiçbir tecrübesi olmayan ve kendisini yetiştiren harem

ağalarının tesirinde 15 yaşında bir çocuk olan Wu-tsung tahta çıkmıştır. Harem ağalarının
başı Liu Chin idi. Bunun arkasında aydınlarla orta tabakadan oluşan bir grup vardı. Liu Chin,
memuriyetinin daha ilk yıllarında sarayda başka zümrelere mensup harem ağalarını bertaraf
ederek, kendi nüfuzunu sağlamlaştırmıştır. İmparatordan resmen bütün emirleri kendi başına
neşretmek yetkisini de almıştır. İmparatorun tamamen kendisini eğlenceye vermesini ve olup
bitenlerden haberdar olmamasını da sağlamıştır. Bundan sonra icraatlarına başlamış ve ilk işi
eskiden kendisine karşı cephe almış olan zümrelerden 300’den fazla önemli memuru
görevlerinden azlederek cezalandırmak olmuştur. Bunların yerine de kendi adamlarını tayin
etmiştir.

Cezalandırılanlar arasında Yanglar’ın eski zümresine mensup olanlar ile yine

Yanglar’la akraba Wang ailesinden meşhur filozof Wang Yang-ming de bulunuyordu.
Yanglar 1510’da saraydaki harem ağalarından birini kendi taraflarına çekerek Liu Chin’in
plânlarını öğrenme fırsatını yakalamışlardır. Yine Batı Çin’de çıkan bir isyanı batırmak üzere
gönderilen ordunun başına kendi taraflarından olan harem ağasını başkumandan tayin
ettirmeyi başarmışlardır. Asiler, isyanı bastırmaya memur edilen ordu ile harem ağasının

205
uyuduğu bir sırada saraya hücum etmişler, Liu Chin ile bütün taraftarlarını esir almışlardır.
Böylece sarayda yeni bir grup iktidarı eline almıştır ki bunların arasında Wang Yang-ming de
vardı. Liu Chin’in taraftarlarının şahsî menfaatleri için oldukça fazla vergi toplamaları ülkeye
çok zarar vermiş, buna bir de genç imparatorun israfı eklenince maddi kayıp oldukça fazla
olmuştur. İmparatorun basiretsizliği ve kötü yönetimi önce Batı Çin’de Sih-ch’uan’da
başlayan, daha sonra doğuya da sirayet eden bir hareketin başlamasını sağlamıştır. Her zaman
olduğu gibi bu harekete, mevkiîni kaybetmiş birkaç âlim de iştirak etmiştir; bunlar, önce
aydınlara ve iktidarda bulunan hükümete karşı bu harekâtı teşkilâtlandırmakta yardım
etmişlerdir. Bu asiler herkesi değil sadece kendilerine katılmayanları öldürmüşlerdir. Ama
1513’te bir tayfun esnasında bütün donanmalarını kaybetmeleri isyanın sonunu getirmiştir.

9.1.1. Avrupalıların Gelişleri

Ming döneminin en önemli bir diğer gelişmesi Avrupalılarn Çin’e adım atmaları
olmuştur. Kore ve Çin kıyılarını yağmalayan Japon korsanların arasına Avrupa’dan çıkıp
gelen denizciler de katılmışlar ama ilk zamanlar imparatorluk idaresi bunları ne fark etmiş ne
de önemsemiştir; oysa bunlar Avrupa’da gerçekleşmiş ve etkileri Asya ile Çin
imparatorluğunun temellerini sarsacak bir ihtilâlden çıkıp gelmiş, dinî gayret göstermek
isteyen zenginlik arayan veya macera peşinde koşan kişilerdi. Bu sırada Avrupa’da da siyasi
değişimler söz konusu olmuş ve 1493 yılında Papalık İspanya ile Portekiz arasındaki keşif
anlaşmazlığını çözmek için belirli kurallar ortaya koymuş ve her iki ülke arasında yapılan
Tordesillas Antlaşması ile bu kuralları ayrıntıları ile belirlemişti. Buna göre henüz
keşfedilmemiş dünya iki krallık arasında bölünmüş, Portekiz Brezilya’yı ve doğu’da Hristiyan
olmayan bölgeleri alırken, İspanya Amerika’yı, Pasifik’i, Filipinler’i ve Malaku Adalarını
almıştır.

Bu dönemde ticaret, soygunculuk ve imparatorluğun gayretleri birbiyleriyle iç içe

girmişti. Alfonso d’Albuquerque, 1510’da Goya’yı bir yıl sonra da Malakka’yı zapt ederek
Portekiz’e kazandırmıştır. Sadık bir Çin tebası olan Malakka sultanı, Çin imparatoruna
başvurmuş ancak hiçbir yardım alamamıştır. Malakka’nın zaptı, d’Albuquerque’e baharat
adalarına giden geçitin kontrolünü kazandırmakla kalmamış, aynı zamanda Portekizliler’i
Çinli tacirlerle tanıştırmıştır. Bunlar zaten öteden beri ipeklerini, atlaslarını, incilerini,
porselenlerini buraya getirme ve karşılığında baharat, tütsü ve sırma iplik almaya alışıktılar.
Böylece d’Albuquerque, Portekiz İmparatorluğuna doğu’da zemin hazırladığı gibi
Portekizden doğu’da ta Japonya’ya kadar giden dünyanın ilk küresel ticaret ağını da
kurmuştur.

1513’de bir tekne dolusu Portekizli ilk kez hem İncil’in müjdesini vermek hem de
ticaret maksadı ile Sarı Nehrin ağzındaki Makao’ya çıkarak Çin topraklarına ayak
basmışlardır. Üç yıl sonra Rafael Perestrello, Avrupa yapımı gemi ile Çin’e yelken açmış ve
yaptığı ticaretle çok yüksek kazanç sağlamıştır. Bu, Çinlilerin “Güney Denizi Barbarları”
adını taktığı insanlar tarafından Çin’in güney limanlarına ara sıra yapılacak olan birçok
ziyaretin ilki idi. Ticaret o kadar cazip gelmişti ki bunu daha fazla geliştirmek imkânlarını
aramak üzere Portekiz Kralı I.Manuel, 1517’de İmparator Wu-tsung döneminde Tomé

206
Pires’in şahsında Ming sarayına ilk Portekiz elçisini yollamış, diğer taraftan da Goa valisi
Fernao de Andrade’yi Çin sahillerinde bir keşif gezisi yapmakla görevlendirmiştir. Bu iki kişi
sekiz gemilik küçük bir filo ile 1517’nin Eylül’ünde Kanton’a ulaşmışlardır. Ancak gerek
bölge halkının gerekse Çin’li yetkililerin bunlarla ilgili olumsuz raporları Ming sarayında
tesirini bulmuş, imparator Portekizliler’i derhâl Kanton’a geri göndererek ticaret yapmalarını
yasaklamış ve zindana attırıp işkence yaptırmıştır. Çinliler Portekizli mahkûmlara korsan
muamelesi yapmışlar ve bazılarını katletmişlerdir; aralarında kurtulanlar da olmuştur.

Portekizliler, Fujiyan sahillerinde bir süre el altından kaçakçılık yapmışlar ancak bu

durum 1549’da Çin resmî makamlarının daha şiddetli misilleme yapmasına yol açmıştır.
Bunların arasında iki Portekiz gemisine el konulması da vardır. 1553’de Galeote Pereira adlı
esir düşmüş bir Portekizli rüşvet vererek özgürlüğüne kavuşmuş, oradaki tecrübelerini ve Çin
yönetimi ile âdetlerini kayda geçirmiştir. Bu kayıtlar 1561’de Goa’daki Cizvit papaz okuluna
ulaşmş, burada hemen İngilizce ve İtalyanca’ya çevrilmişlerdir. Bu kayıtlar Marco Polo’dan
sonra dindar olmayan bir Batılı tarafından yazılmış ilk rapordur.

Portekizliler Makao’da kalıcı bir üs kurmak istemişler ama bu Çinliler tarafından hoş
karşılanmamışlardır. Portekizlilerin burada oturmak ve ticaret yapmak için rüşvet vererek
resmî izin çıkarmaları 1535 yılını bulmuştur. Kira ödemeye, gemiler ile alıp-sattıkları mallar
için gümrük vergisi vermeye ve Çin’in buradaki hâkimiyet hakkını korumaya razı
olmuşlardır. 1557’ye kadar bölgeyi korsanlardan arındırmak kaydıyla Makao Yarımadası’nı
da kiralamışlardır. Yirmi yıl içerisinde Çinliler Portekiz varlığına ve bölgenin dış ticareti
üzerinden Portekiz tekeline zımnen razı olmuşlardır.

Portekizliler 1570’de Babür hükümdarı Ekber zamanında Hindistan’ın kuzey

sahillerine gitmişler ve 1592’de de Japonya’ya kadar ulaşmışlar.

Diğer Avrupalılar da Portekizler’e meydan okumakta geçikmemişlerdir. Özellikle

İspanyollar, Filipin sahillerine geldiklerinde Çinli tüccarlar uzun zamandır burada ticaret
yapıyorlardı. Çin sahillerinde olduğu gibi burada da korsanlık çok ciddi bir sorundu.
İspanyollar 1574’de Lin Feng adlı bir korsanın isyan teşebbüsünü bastırmışlar, bu da Çin
imparatoru ile iyi ilişkiler kurmalarını sağlamıştır.

Portekizliler’in ve İspanyollar’ın gittikçe zenginleşmesi Hollandalılar’ı da harekete

geçirmiştir. Aslında onları harekete geçiren diğer sebepler para, Protestan ruhunun yarattığı
duygular, strateji ve 1581’de İspanya’ya karşı gerçekleştirdikleri başarılı isyanın yüreklerinde
uyandırdığı milliyetçi duyguları idi. Ayrca İspanya Kralı II. Felipe’nin bu isyana karşılık
onların doğu ile yaptıkları baharat ticaretinin merkezi olan Lizbon limanını kullanmalarını
engellemesi de ekonomik baskıyı getirmiştir. Bazı Hollandalı tacir grubu çareyi 1595’de
Amsterdam’da Doğu Hindistan Kumpanyası’nı kurmakta bulmuşlar ve bundan bir yıl sonra
Cornelius Houtman’u Hint Adaları’na ilk deniz yolculuğuna çıkartmışlardır. Kısa süre
içerisinde kumpanya Maluku’yu, Cava’yı ve Sumatra’yı Portekizlilerin elinden alarak
Japonya’da ticaret yapma imtiyazını kazanmış ve böylece 1604’de Çin’e ulaşmıştır.

207
 Çin’e bundan sonra Fransızlar, Ruslar, Hansa (Germen-Alman Tüccar Locası)’ya
mensup tacirler ile Prusyalılar da gelmişlerdir. Hind Adaları’ndaki baharat göz ardı
edilemeyecek kadar önemli idi ve İngilizler bu önemden geri duramazlardı. İngiliz Kraliçesi I.
Ezizabeth, Çin imparatoruna Latince bir mektup yazarken, “Doğu Hind Adaları valisine ve bu
yörenin ticaret erbabına” on yıllık bir ticaret beratı vermiş ve bu kuruluş, zaman içerisinde
Doğu Hindistan Kumpanyası olmuştur. Beş gemi ile Cava ve Sumatra’ya çıkan James
Lancaster ve John Davis, muhtemelen bölgeye gelen ilk İngilizlerdir. Ancak bu gibi
teşebbüsler Hollandalıların kanlı tepkisi ile karşılaşmış, İngilizler de gayretlerini Hindistan
üzerine yoğunlaştırmışlardır.

Avrupa ile yapılan erken dönem temasların en önemlileri ve uzun vadede Çin
İmparatorluğu üzerinde en büyük etkiye sahip olanları tacirler değil, Hristiyan misyonerler
gerçekleştirmişlerdir. Bu misyonerler arasında 1540’da asker kökenli Aziz Igunatius
Loyola’nın kurduğu Cizvit tarikatı olmuştur. 1573’de, Doğu Hint Adaları’na o güne kadar
gönderilmiş en önemli misyoner heyeti Alessandro Valignano başkanlığında yola
çıkarılmıştır. Valignano kırk bir Cizvitli ile 1577’de Makao’ya ayak basmıştır. Çin’i Katolik
öğretiye uydurmaya çabalamaktansa, bu misyonu Çin kültürüne uydurmaya çalışmıştır.
Heyettekilere Çin kültürüne uymalarını sıkıca tembih etmiştir ki bu tembihlere Kanton’un
batısında küçük bir kilise kuran Michele Ruggieri ile Matteo Ricci titizlikle uymuşlardır. Her
ikisi de Çinli gibi giyinmişler, Çin dili ile birlikte Çin âdetlerini ve Konfüçyüs’ü
öğrenmişlerdir. Bunların arasında Ricci ilmi çalışmalarından ötürü kendisine ayrı bir yer
edinmiştir. Ayrıca Çin kültürü ve toplumu ile Çin’deki Cizvit misyonerlerinin tarihi üzerine
iki büyük eser hazırlamıştır. Bunlar ölümünden sonra bulunarak 1616’da Avrupa’da
yayımlanmıştır.

9.1.2. İsyanlar ve Mançularla Savaşlar

İktidara tam anlamıyla hâkim olamayan Wu-tsung 1521’de halef bırakamadan ölmüş
ve saraydaki en etkili zümre 15 yaşında olan Shih-tsun’gu imparator seçmiştir. Bu
imparatorun 15 yıllık saltanatı klikler arasındaki entrikalar, isyanlar ve gittikçe artan kıtlık
içerisinde geçmiştir. Dışarıda ise Annam ile savaşlara devam edilmiş, Japonlar yağmalamayı
arttırmışlar ve özellikle Moğol prensi Yen-ta 1549’dan itibaren uzun yıllar sürecek
savaşlarına başlamıştır.

Kısa bir idareden sonra tahta 10 yaşında bir çocuk olan imparator Shen-tsung
çıkmıştır (Wan-li unvanı ile anılır 1573-1619). Bu da çeşitli zümreler ile özellikle hocası âlim
Chang Chü-cheng’in tesiri altında kalmıştır. Moğol hükümdarı Yen-ta öldüğü sıralarda
(1583), ilk defa olarak yeni bir kavimden bahsedilmeye başlanmıştır. 1581’de Güney
Mançurya’da kargaşalar baş göstermiş, Moğol Tümetler Çin’e hücum etmişler ve Çinlilerle
çarpışmışlardır. Güney ve Orta Mançurya’da Moğollar tarafından imha edilen Cürcenlerin
bakiyeleri, Moğollara tâbi olmuş, fakat Moğol hâkimiyetinin Çin’de sona ermesi ile bu
tâbiyetlik sözde kalmıştır. Cürcen kabilelerinin pek çoğu, soyları bir zamanlar kuzey Çin’de
Ch’in Sülalesi’ni kurmuş olan yarı göçebe kabilelere dayanan karışık bir topluluktu. Cücenler,
1581-1583 arasında birbiriyle savaşan birçok kabile birlikleri kurmuşlar, Çinliler bu savaşlara

208
onları yatıştırmak için girmişler ve her kabilenin ayrı ayrı sınır bölgesini tayin etmişlerdir. Bu
kabilelerin meydana getirdiği millî birliğin adına Tunguz denmiştir. Bu kabileler, Mançuların
kabile cemiyetini teşkil etmişler ve 300 yıl Çin’e hâkim olmuşlardır.

1592’de Japonlar, ilk defa karada tutunma girişiminde bulunarak Kore’ye

saldırmışlardır. Kore, Çin’e tâbi olduğundan hemen Çin’den yardım istemiştir. Çin ordusu
başlarda başarı kazanamamışsa da 1598’de Japonlar’ı Kore’yi terketmek zorunda bırakmıştır.
Bunun üzerine intikam almak isteyen Japonlar, Orta Çin sahillerine hücum etmişler,
şehirlerdeki ahaliyi katletmişler ve yağma ettikleri evleri de yakıp yıkmışlardır. Japonya-Çin
mücadelesi Mançular’ın işine yaramış ve gittikçe kuvvetlenmişlerdir.

Shen-tsung (Wan-li)’nun saltanatının sonlarına doğru Mançular -haklı olarak- Çin

memurlarının tecavüzlerinden şikâyet ederek isyan hareketine girişmişler ve Mançurya’daki
Çin şehirlerine doğru yürümüşlerdir. Bu sırada başlarında 1559 yılında doğan, belli başlı dört
Cücen kabilesini birleştirip Mançu birliğini kurmayı başaran Nurhaçı (Nurhacı)
bulunuyordu. Nurhacı aslında ilk zamanlar Mingler’le iyi ilişkiler kurmuş ve 1589’da
imparatordan hem unvan hem de rütbe almıştır. Tarihler 1595 gösterdiğinde Pekin onu
“Ejderin ve Kaplanın Generali” olarak atamıştır. Nurhacı, son derece iyi işleyen askerî ve
idari bir sistem kurmuş ve böylece 1616’da kendisini yeni bir hanedanın imparatoru ilan
etmiştir. Sülalesinin adı ise Tai-ch’ing (büyük, berak) olarak kabul edilmiştir. 1619’a kadar
Mançurya içinde ve civarında yerleşik diğer kabilelere karşı başarılı seferler düzenlemiş ve
Mançurya’nın büyük kısımlarını zapt etmiştir ki 1621’de hükümet merkezi o zamanlar
Mançurya’nın en büyük şehri olan Liao-yang idi.

1626’daki ölümünden sonra sekizinci oğlu ve tahtın varisi Abahai, (Abılay, Abahay
1626-1643) İç Moğolistan’daki kabilelerle yeni ittifaklar kurmuş, Moğollarla birleşerek
Kore’yi idaresi altına almış ve Ming kuvvetlerini bozguna uğratarak tüm Amur Nehri
havzasını egemenliği altına almıştır. Hatta 1629/30’da Mançular Büyük Çin Seddini aşarak
Çin’e girmişler ve aldıkları bir yığın savaş ganimeti ile geri dönmeden önce Pekin’e gözdağı
vermişlerdir.

Hükümdar Abılay’ın tam bu önemli dönemde ölmesi ve yine henüz altı yaşında olan
oğlu Fu-lin’in, prenslerin ve bilhassa Mançu Prensi Dorgon’un naipliği altında bulunması,
işleri sekteye uğratmıştır.

Bu tarihte Ming sarayı için Mançular, yegâne tehlike olmaktan çıkmışlardır.

Güneydoğu sahilinde bir korsan, bağımsızlığını eline almış, ailesiyle beraber Formoza’ya
hâkim olmuş ve oradaki Avrupalılar’la devamlı savaşmaya başlamıştır. Yine aynı dönemde
Batı Çin’de de büyük bir isyan başlamış ve bu kısmen yerlilere ve güney eyaletlerinin büyük
bir kısmına sirayet etmiştir. Bu isyanlar Mançular tarafından bastırılmış ancak, eskiden nüfus
kesafeti fazla olan Sih-ch’uan Eyaleti boşalmış ve yeniden iskân ettirilmek zorunda
kalınmıştır. Doğu’da Shantung Eyaletinde büyük ve kanlı bir başka isyan daha baş
göstermiştir. Bu, “Beyaz Lotus (Pai-lien)” gizli örgütünün isyanıdır.

209
 Hükümet merkezi ise klikler arası iktidar mücadelesine sahne olurken Shen-tsung
1619’da ölmüş yerine 16 yaşındaki oğlu geçmiştir. Ancak bu imparator da harem ağası Wehi
Chung-hsien’in etkisi altında kalmış ve bu kişi işe muhaliflerini ve diğer zümre mensuplarını
öldürerek başlamıştır. Daha sonra kendisinin özellikle aydınlardan oluşan zümresini kurmuş
ve bu birlikteliğe “Tung-lin Akademisi” denmiştir. Her yerde bu akademiye ait olanlar
göreve getirilmiş, bu da Çin genelinde isyanların çıkmasına sebep olmuştur. Bu isyanlarda iki
asi ön plana çıkmıştır: Li Tse-ch’en ve Chang Hsien-chung.

Li Tse-ch’eng, Pekin’e kadar ilerlemeyi başarmış ve 24 Nisan 1644’de Pekin’e sahip

olmuştur. Son Ming imparatoru intihar etmiş, bir prens imparator ilan edilmiştir. Bu prens
dirayetsiz olduğundan Birmanya’ya kaçmak zorunda bırakılmış (1659); ancak iade
edilmesinden kısa bir süre sonra 1662’de öldürülmüştür.

Bundan sonra Li Tse-ch’eng imparator olmuştur. Ancak o hemen bir hükümet

kuracağı ve âsilerle Mançulara karşı savaşacağı yerde hükümet merkezinde kalmayı tercih
etmiş, bu da sonunu getirmiştir. Böyle yapması tahta gözü olanlara bir fırsat vermiştir. Bu
fırsatı iyi değerlendirenlerden biri de Mançular’a karşı mücadelede öne çıkan General Wu
San-kui olmuş ve Mançu prensi Dorgon ile anlaşarak onunla birlikte 6 Haziran 1644’te
Pekin’e girmiştir. İmparator Li Tse-ch’eng şehri yağma ederek, yakabildiği her yeri yakmıştır.
Ancak kendisi de batıya kaçarken köylüler tarafından öldürülmüştür.

Mançu Prensi Dorgon askerleri ile birlikte iktidarı Wu San-kui’ye terk etmemiş,
Pekin’e yerleşmiş ve Wu San-kui’den yalnızca general olarak faydalanmıştır. Böylece Ming
Sülalesi devri kapanmıştır.

9.2. Mançu Sülalesi (1644-1911)’nin Yükseliş Dönemi

Ming dönemi, tüm ihtişam ve parlaklığına rağmen, aslında Çin üzerindeki iki yabancı
uzun egemenliğini birbirinden ayıran basit bir ara dönemdir. Mançular, Çin hâkimiyetini
askerî üstünlüklerinden ziyade iç siyaset yüzünden elde etmişlerdir. Mançuların karşısında
çözmeleri gereken üç mesele vardı: 1. Yeni hanedanın idaresini tüm hükümdarlıkta hâkim
kılıp sağlamlaştırmak; 2. Çinlilerin ürküten doğurganlıklarının sosyal, ekonomik sonuçlarla
baş etmek; 3. Dış güvenliği sağlamak.

Mançu ordusu aslında sayıca çok değildi; muhtemelen 150.000 askerden oluşuyordu.
Mançu generalleri hareketlerine devam ederek, önce Doğu Çin’den güneye inerek, 1645’te bir
Ming prensinin idare ettiği Nankin’e girmişlerdir. Bu sırada Wu San-kui batıya giderek Batı
Çin’i tabiiyeti altına almıştır. Fakat bunu Mançular için değil, kendisi için yapmıştır.
Mançular’a sadık kaldığı için ona önem vermemişlerdir. Bu sırada Nankin havalisi Çin’in
ekonomi merkezi konumuna yükselmiştir. Çok geçmeden Mançular daha güney eyaletlerine
giderek aydınların bulunduğu bütün bölgeyi ele geçirmişlerdir. Aydınların, XVII. yüzyılın
başlangıcındaki olaylardan sonra artık Ming hükümdarlarına itimatları kalmamıştı. Nankin’de
bulunan Ming prensinin etrafı, tıpkı kendisinden önceki imparatorlar gibi, iktidarsız ve kötü
bir zümre tarafından çevrilmişti. Asilzadeler ne onu himaye etmek ne de “barbar-yabancı”
olarak gördükleri Mançularla anlaşmak istemişlerdir. Bu arada birkaç bin memur, bilgin ve
210
büyük mülk sahibi intihar etmiştir. Günümüzde Çin’de yazılan birçok kitap, onların acıklı
hayatlarından bahseder. Bazıları köylülerle birlikte müstakil gruplar teşkil ederek dağlara
çıkmışlarsa da tutunamamışlardır. Aydınların büyük bir kısmı, iyi şartlar teklif ettikleri için
Mançular’la işbirliği yapmaya başlamışlardır. Diğer taraftan Mançular da Orta Çin’de
mülkiyet işlerine karışmayarak, mala mülke dokunmamışlardır. Mançular Çin’i zapt
ettiklerinde ilk ölen Chang Hsien-chung ile Li Tse-ch’eng olmuştur. Mançu hâkimiyetine
karşı direniş gösteren bazı direnişçiler olmuştur ki onların içerisinde en önemlisi Korsan
Coxinga (Koşinga) yıllarca güney sahilindeki Amoy’da tutunmayı başarmış, hatta 1658/
1659’da Nankin’e gözdağı vermek üzere, Yang-tse vadisine bir orduyla yürümüştür. Daha
sonra Formoza (1661)’ya gitmek zorunda kalmış, ama bu buranın Hollandalılar’dan
kurtulmasını sağlamıştır. Kendisi de burada 1662’de ölmüştür. Bütün bu süre içerisinde Batı
Çin’i zaptetmiş olan General Wu San-kui kendisi için durumun çok zor olduğunu görmüştür.

General Wu, Mançular için 1664’te Birmanyalılar’ın kendisine teslim ettikleri son
Ming prensini Mançular’a teslim ederek aslında Mançular’ın Çin’e girmelerinin önünü
açmıştır. Ancak 1673’de durum değişmiş ve kendisi Mançular’a karşı en son ve en büyük
isyanı gerçekleştirmiştir. İsyan Wu San-kui’nin ölümü ve halefi olan torunu Wu Shih-fan
1681’de mağlûp edilmesine kadar sürmüştür. Wu San-kui ve haleflerinin saltanatlarının sona
ermesiyle Çin’in millî hükümetlerinin de sonu gelmiş; Çin, bundan sonra tamamen
yabancıların hâkimiyeti altında kalmıştır.

Aydınlar Ming prenslerini reddetmişler; isyanları bastırdıkları ve topraklarına

dokunmadıkları için de Mançular’a, çok kötü gözle bakmamışlardır. Sonra Pekin’de, içinde
harem ağalarının ve zümre taraftarlarının bulunmadığı yepyeni bir hükümet kurulduğu zaman
şairler, yazarlar ve bilginler ile bilhassa Ming zamanında çok ihmal edilen akademi
mensupları kitleler hâlinde Pekin’e akın etmişlerdir. Genç imparator K’ang-hsi (1663-1722),
Çin kültürüne büyük ilgi duyarak, geri dönen bilginlere büyük ilgi göstererek iyi muamele
etmiştir. Böylece bir yükselme dönemi hissedilmeye başlanmıştır. Bu yükselme dönemi
XVIII. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiş ve bu yüzyılın sonlarından itibaren devamlı
olarak, başta yavaş yavaş, sonra da hızlı bir gerileme dönemine girmiştir. Batılı araştırıcılara
göre, bunun başlıca sebebi, XVIII. yüzyılda İmparator Ch’ien-lung’un dış ülkelerle yaptığı
savaşlar ile onun inşaat yaptırma hastalığıdır. XVIII. yüzyılda sarayda büyük bir ihtişam
hüküm sürmüş, sayısız saraylar ve daha başka lüks binalar inşa edilmiştir. Uzaklarda
savaşıldığı için de maliyet yüksek olmuştur. Ancak yine de Türkistan ve Tibet’e karşı
savaşlarda oldukça küçük ordular kullanılmıştır.

9.2.1. Çin Devleti’nin Genişlemesi (K’ang-hsi Devri)

Mançu Sülalesi’nin gerçek kalkınması, ikinci Mançu imparatoru olan Sheng-tsu

(K’ang-hsi) (1662-1722)’nun altmış yıllık saltanatı ile başlamıştır. K’ang-hsi’nin kendisi –
resimlerde haşin, ince yüzlü ve keskin bakışlı bir kişi olarak görülür- sade yaşayan, tutumlu,
pratik ve son derece çalışkan bir kişi idi. Selleri önleme, doğal kaynakları koruma, kanalların
onarımı gibi birçok mesele ile şahsen ilgilenmiştir. Cizvitlerle beraber ilmi çalışmalar
yürütmüş, kültür ve eğitimle yoğun bir şekilde ilgilenmiş, şahsen hat sanatı icra etmiş,

211
haritalar yaptırmış, okullara kütüphaneler kurdurmuş, büyük bir sözlük, bir şiir antolojisi ve
büyük bir ansiklopedi hazırlatmıştır. Diğer taraftan siyasi olarak da birçok başarılara imza
atmıştır. Bunlardan en önemlisi Ming Sülalesi’nin son taraftarlarıyla, Wu San-kui gibi kendi
bağımsızlıklarını ilan etmek isteyen generalleri bertaraf etmek olmuştur. Umumiyetle
güneybatı ve güney Çin’de ortaya çıkan isyanları bastırmış, yerli Çin halkına hemen hemen
hiç zarar vermeyen savaşlar yapmıştır. 1683’de Formoza’yı işgal etmiş ve böylece âsi ordu
şeflerinin sonuncusunu da bertaraf etmiştir. Bu âsi kumandanların arasında özellikle Moğol
prensi Galdan dikkatleri çekmiştir. 1660 civarında Cungar Moğollarından Galdan,
Moğollar’ı birleştirerek tarım ve imalatı geliştirmek istemiştir. Dalay Lama’nın yardımıyla
Çin’in İç Asya’nın sınırındaki birçok kabilelerle Müslümanlar birleşerek 1670’lerde Doğu
Türkistan’ı kontrol altına alıp asıl Moğolistan’ın iç bölgelerini ele geçirmiştir ve böylece
Mançu hâkimiyetinden kurtulmayı planlamıştır.

Mançular Çin’e saldırdıklarında Moğollar, Mançular’a yardım etmişlerdir. Ancak

Mançular’ın büyük bir süratle, onları saraylara çekerek memur yapan, Çin aydın tabakasının
tesiri altına girmeleri işleri değiştirmiştir. K’ang-hsi, kendi dillerini unutan Mançular için
Mançuca öğreten öğretmenler tayin etmiş, ama bu sonradan gelen imparatorların bile Mançu
dilini anlayamamalarını önleyememiştir. Moğollar böyle Çinlileşmiş Mançular’la beraber
çalışmak istemediklerinden, Galdan bağımsız bir Moğol devleti kurmak için harekete
geçmiştir. Ancak böyle bir devlet onların ülkesi Mançurya’yı tehdit edeceğinden buna müsa-
ade etmeyerek 1690 ile 1697 arasında imparatorun da katıldığı savaşlar yapmışlar ve Galdan’ı
mağlûp etmişlerdir. Fakat 1715’te Batı Moğolistan’da yeniden kargaşalar başlamış, Çinliler
tarafından Oyrat hâkanı tayin edilen Tsewang Rabdan Çinlilere karşı ayaklanmıştır.
Türkistan’ın içlerine kadar uzanan ve oradaki Türk halkıyla Cungarlar’ı da rahatsız eden
sürekli savaşlar, bütün Moğolistan’ın ve Doğu Türkistan’ın bazı kısımlarının Çinliler
tarafından zaptedilmesiyle neticelenmiştir. Tsewang Rabdan nüfuzunu Tibet’e kadar yaymaya
çalıştığından, Tibet’e kadar gidilmiş, Lhasa işgâl edilmiş ve en nüfuzlu adam olarak yeni bir
Dalay Lama tayin edilerek Tibet himaye altına alınmıştır. O zamandan bugüne kadar Tibet,
Çin’in bir çeşit tabiiyeti altındadır.

Mançu İmparatoru K’ang-hsi, Çin’i yeniden batı bilimine açmak ve ticari ilişkileri
canlandırmak istemiştir. Bu, kuzeyde yabancı kervanlara, güney ve doğuda ise, yabancı
özellikle de Avrupa çıkışlı gemilere izin vermek anlamına geliyordu. Bilindiği üzere
Portekizlı tüccarlar Mançular’dan çok önce Çin’e gelmişler, onları 1626’dan itibaren yavaş
yavaş İspanyollar, Hollandalılar ve 1699’da Kanton’a gelen İngilizler takip etmiştir.
Mançular, Minglerden farklı olarak bazı yabancı elçilik heyetlerinin Pekin’e gelmesine de izin
vermişlerdir.

9.2.2. Mançu Döneminde Çin-Rus Münasebetlerinin Başlaması

Çinlilerin Türkistan’a yayılmaları ile Rusların Asya’da yayılmaları hemen hemen aynı
tarihlerde başladığından bu yayılma Mançular’ı Ruslarla karşı karşıya getirmiştir. Rus Devleti
gittikçe güçlenerek XVII. yüzyılda etkili bir konuma gelmiştir. Ruslar bir taraftan stratejik
açıdan savunabilir sınırlara sahip olmak; diğer taraftan da Moğollar aracılığı ile öğrendikleri

212
Çin’le iyi ilişkiler kurup mallarına sahip olmak istemişlerdir. Ruslar, büyük bir ihtimalle
1617’de İvan Petlin’i Çin’e bilgi toplamak üzere göndermişlerdir. Çinliler, önce resmî olarak
gönderilmeyen bu kişinin haraç vermeye geldiğini sanmışlarsa da, durumu öğrendiklerinde
Ruslara bir elçilik heyeti ile ticari münasebet kurmayı teklif eden bir mektup göndermeyi de
ihmal etmemişlerdir. Rus Çarlığı bundan otuzbeş yıl (1656) sonra Feodor Baykov’u
göndermiş ama bu Çin açısından bir değer taşımamıştır. Zira bu sırada onlara göre Ruslar
kontrol altına alınmışlar ve Moğollar da rahat durmuşlardır.

XVII. yüzyılın ikinci yarısından sonra ekonomik sıkıntıların yanı sıra kıtlık Rusya’yı
başka arayışlara sevk etmiş ve bu arayışlarda Amur Nehri havzası yaşamaya son derece
elverişli ve müsait olması ile öne çıkmıştır. Rus Çarlığı ilk olarak 1643’de Yakut kentinin
voydovası Vasili Poyarkov’u 150 askerle buraya bakması, yerlileri haraca bağlaması ve Çin
hakkında bilgi toplaması için göndermiştir. Bunu 1650’de voyvodanın bizzat kendisinin
gönderdiği Yerofey Kabarov’un seferi takip etmiştir. Kabarov burada oldukça fazla katliamlar
yapmış, bir kale inşa etmiş ve böylece gelen Rus tehlikesinin de habercisi olmuştur. Mançular
1658’de Rusların Albazin kalesini yerle bir ederek, Rusları da “siyah ejder akıntısı” adını
verdikleri Amur Havzası’ndan sürmüşlerdir. Rusların gönderilmesinden sonra Mançu
İmparatoru K’ang-hsi, birliklerini Amur’dan çekmiştir. 1665’de Ruslar geri dönmüşler ve
1670’den itibaren Albazin çetelerin ve kanun kaçaklarının merkezi olmuştur. Burada öyle bir
dehşet yaratılmıştır ki yerli kabileler sırf canlarını kurtarmak amacı ile Moskova ile barış
antlaşması yapmışlardır. Mançular bu durumdan rahatsız olmuşlardır. Bu sırada yukarıda
bahsettiğimiz Cungar hükümdarı Galdan’ın Rus-Moğol sınırına doğru ilerlemesi ve diğer
Moğollara karşı başarı kazanması onbinlerce kişinin Çin’e gelmesine ve çok ciddi sorunların
ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu yüzden Mançular önce onunla anlaşma yoluna
gitmişlerdir.

Ruslar temkinli bir politika yürütmüşler, Sibirya’yı koruyarak, buraya herhangi bir
Moğol müdahalesinin olmasını önlemeye çalışarak Çinlilerle iyi ilişkiler kurmak
istemişlerdir. Bu gaye ile Pekin’e Mançuların yabancılara muamele tarzına uygun davranan
ve ticari bağlar kurmaya çalışan elçilik heyetleri göndermişlerdir. Bu yüzden de Galdan’ın
Mançulara karşı birlikte hareket etme teklifini reddetmişlerdir. Bu da Mançulara onların
gerçekten ticaret amacı güttüklerini ve Çin topraklarında gözleri olmadığı fikrini vermiştir.
Çin sarayı gelen bu elçilerin alelâde haydut çetesi mensupları olmayıp, arkalarında bir
devletin bulunduğunu ve Avrupalı olduklarını yavaş yavaş anlamaya başlamıştı. Dolayısı ile
1670’lere gelindiğinde Çinliler, Çar’a hediyeler göndermeye başlamışlar ve Albazin’de dâhil
Rus yerleşim yerlerinin boşaltılması karşılığında onlara bazı ticari imtiyazlar vereceklerini de
ima etmişlerdir. Rus Çarı bunun üzerine Nikolay Gavriloç Milesku adında ünlü bir
Moldavyalı bilgini yeni Rus elçisi olarak göndermiştir. Elçinin kendisini Çinlilerden üstün
görmesi istenilen neticeyi getirmemiştir.

Mançu İmparatoru K’ang-hsi, kendisini iyice toparladıktan sonra, 1683 Ekiminde,

Albazin’deki Rusları buradan çıkarmak üzere harekete geçmiş ve Rus Çarına bir mektup
göndererek, Rusların Çin sınırlarını ihlal ettiklerini belirtip çekilmelerini istemiştir. Bu
mektubu başka mektuplar takip etmiş ancak istediği cevabı alamayınca 1685’te üç bin Çin

213
Askeri ile Albazin’i kuşatmış, tam ele geçireceği sırada da Ruslar teslim olmuşlardır.
Buradaki Rusların Nerçinsk’e göç etmelerine izin vermişse de Ruslar, Albazin’e geçmek
istememişler ve geri dönmüşlerdir. Duruma canı çok sıkılan K’ang-hsi, derhâl harekete
geçerek bir hücum emri daha vermiş ve komutana eğer Ruslar barışçıl yollardan teslim
olurlarsa kabul etmesini aksi takdirde bu meseleyi kökünden çözmesini istemiştir. Kuşatma
altı ay sürmüş ve sonunda Ruslar elçi göndererek barış istemişlerdir. Bir buçuk yüzyıl boyuca
Rus-Çin ilişkilerini düzenleyecek olan 27 Ağustos 1689’da imzalanan Nerçinsk
Antlaşması’yla iki taraf da birbirini eşit görmüşlerdir. Bu antlaşma Çin’in bir Avrupa
devletiyle akdettiği ilk antlaşmadır. Müzakereler esnasında Cizvit misyonerleri tercüman
olarak büyük bir rol oynamışlardır. Antlaşma Cizvitli tercümanlar yüzünde Latince kaleme
alınmış, metinlerin suretleri Çince, Rusça ve Mançu dilinde çıkarılmıştır. Antlaşmaya göre:

1. Ruslar, Nerçinsk hariç, bütün Amur Havzası’nı boşaltacaklar,

2. Albazin ve vadideki diğer Rus kaleleri yıkılacak,

3. Rus yerleşimciler Rus topraklarına geri dönecekler,

4. Vadi Rus seyyah ve avcılara kapatılacak,

5. O tarihlerde tüm kaçaklar bulundukları yerlerde kalacaklar fakat gelecekte tüm

hainler ve kaçaklar iade edilerek, hırsızlık yapanlar ile cinayet işleyenler uygun
cezalara çarptırılacaklardı.

Bundan sonra karşılaşılan güçlük Çin-Rus ticaret meselesi olmuş, Ruslar her
geldiklerinde daha fazla tavizler istemişlerdir. Ruslar 1727’de Pekin’de Nerçinsk
Antlaşması’nın boşluklarını dolduran bir antlaşmayı Çinlilere imzalatmayı başarmışlardır. Çin
imparatoru Yung-cheng (1722-1736) müzakerelerin sınırda Kiachta, Kiyakta (Moğolistan)
Şehrinde yapılmasını istemiş ve uzun müzakerelerden sonra yeni bir antlaşma yapılmıştır.
Tarihe Kiyakta Antlaşması olarak geçen bu antlaşmaya göre, Ruslar, Pekin’de elçilik, ticaret
bürosu ve kilise açabileceklerdi ki böylece Çin tarihinde yabancı kapitülasyonlar dönemi
başlamıştır.

214
 Uygulamalar

1) Ming ve Mançu Sülalelerinin iç ve dış siyasetlerini birbirleriyle karşılaştırınız.

215
 Uygulama Soruları
1) Ming ve Mançu Sülaleleri’nin iç ve dış siyasetini belirleyen unsurların hanedanların
etnik kökenleriyle ilişkisi hakkında bilgi veriniz.

216
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Çin’de Moğol kökenli Yüan Hanedanı’nın sonlanması, millî hareketler ve isyanlar
sebebiyle meydana gelmiştir. Bunun sonucunda Çinli isyancı Chu Yüan-chang tarafından
kurulan ve yaklaşık üç yüz yıl sürecek bir Çinli hanedan olan Ming Sülalesi iktidara gelmiştir.
Moğolların ırkçı kanunlarına karşı çıkılan bu dönemde Çin kendini yabancılardan tecrit etmiş;
yabancılara aşağı kültürdeki insanlar, barışı bozanlar gözüyle bakmıştır. Moğollar siyasi
olarak Çin’den çekildilerse de Çin’e saldırmaya devam etmişlerdir. Bunun dışında Japon
korsanlarının doğuda ve güneydeki zengin Çin sahillerine saldırıları bu dönemde başlamıştır.
Bu saldırılar büyük ekonomik kayıplara yol açmıştır. Bu devirde Çin için Türkistan gerek
askerî gerekse de ekonomik bakımdan çok önemli olmamıştır. Türkistan devletçikleri içinde
en önemlisi Hami olmuştur. Bu dönemin en güçlü imparatoru “Ch’eng-tsu” namıyla tahta
çıkan Yung-lo (1403-1424)’dur. Yung-lo, hükümet merkezini Pekin’e nakletmiş ve bundan
sonra Pekin bütün Ming dönemi boyunca başkent olmuştur. İçte taht mücadelelerini
önleyecek tedbirler almış ve Moğollarla savaşmıştır. Yung-lo döneminde Çin denizaşırı
seferler ile diplomatik ilişkilerde bulunmuştur. Çin kültürünü en iyi yansıtan Konfüçyüs
eserleri ve yeni Konfüçyüs klasikleri yazdırılmıştır. Ming Sülalesi’nin görkemli devri
1436’dan sonra zümreler arası taht mücadeleleri sebebiyle kukla ve çocuk yaşta
imparatorların iktidara gelmeleri ile sona ermiştir. Kötü yönetim ve ağır vergiler, XVI. yüzyıl
başlarında içlerinde aydınların bulunduğu isyanlara yol açmıştır.
Ming Döneminin en önemli bir diğer gelişmesi Avrupalılar’ın Çin’e adım atmaları
olmuştur. İlk olarak 1510’da Portekizli Alfonso d’Albuquerque Goya’yı bir yıl sonra ise
Çin’e tabi olan Malakka’yı almıştır. 1513’te ise Portekizliler Sarı Nehrin ağzındaki Makao’ya
çıkarak Çin topraklarına ayak basmışlardır. Çin’in güney limanlarına yapılan arka arkaya
ziyaretler ticareti arttırmış, bunun üzerine Protekizliler, İmparator Wu-tsung döneminde Ming
sarayına ilk elçiyi ve keşif gezisi yapmak üzere Goa valisini göndermişlerdir. 1517’de
Kanton’a çıkan iki Portekizlinin ticaret yapması yasaklanmış ve zindana attırılıp işkence
görmüşlerdir. Portekizliler Makao’da kalıcı bir üs kurmak istemişler, ama bu Çinliler
tarafından hoş karşılanmamışlardır. Ancak Portekizliler Makao için kira ödemeye, gemiler ile
alıp sattıkları mallar için gümrük vergisi vermeye razı olunca yirmi yıl içerisinde Çinliler
Portekiz varlığına ve bölgenin dış ticareti üzerinden Portekiz tekeline zımnen razı olmuşlardır.
Ardından Hollandalılar tarafından kurulan Doğu Hindistan Kumpanyası 1604’te Çin’e
ulaşmıştır. Çin’e bundan sonra Fransızlar, Ruslar, Hansa (Germen-Alman Tüccar Locası)’ya
mensup tacirler ile Prusyalılar da gelmişlerdir. Avrupa ile yapılan erken dönem temasların en
önemlileri ve uzun vadede Çin İmparatorluğu üzerinde en büyük etkiye sahip olanları, Cizvit
tarikatından olan Hristiyan misyonerler gerçekleştirmişlerdir.
Zayıflayan Ming hanedanı, XVI. yüzyıl sonla birçok iç isyan ve dış saldırıya maruz
kalmıştır. 1581’de Güney Mançurya’da kargaşalar baş göstermiş ve Cürcenlerin bakiyelerine
ait kabileler Mançu Sülalesi’nin cemiyetini oluşturmuştur. 1595’te dört Cücen kabilesini
birleştirip Mançu birliğini kurmayı başaran Nurhaçı (Nurhacı)’nın Mançurya’nın zaptı ile
başlayan Mançuların zaferi, taht kavgalarında general Wu San-kui’ye yardım eden Mançu
prensi Dorgon’un kendini Çin imparatoru ilan etmesiyle Mançu sülalesini başlatmıştır.
Yaklaşık üç yüz yıl sürecek olan Mançu Sülalesi, en parlak dönemini Kang-hsi’nin altmış
217
yıllık iktidar döneminde yaşamıştır. Aydınlar Ming prenslerini reddetmişler; isyanları
bastırdıkları ve topraklarına dokunmadıkları için de Mançular’a, çok kötü gözle
bakmamışlardır. K’ang-hsi, Çin kültürüne büyük ilgi duyarak, geri dönen bilginlere büyük
ilgi göstererek iyi muamele etmiştir. İçte halkı kendi tarafına çekmeyi başaran Mançular dış
siyasette de başarılı seferleri gerçekleştirmişlerdir. Türkistan’ın içlerine kadar uzanan ve
oradaki Türk halkıyla Cungarlar’ı da rahatsız eden sürekli savaşlar, bütün Moğolistan’ın ve
Doğu Türkistan’ın bazı kısımlarının Çinliler tarafından zaptedilmesiyle neticelenmiştir; Tibet
himaye altına alınmıştır. Bu yükselme dönemi XVIII. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiş
ve ardından ekonomik sebeplerden kaynaklanan bir gerileme dönemine girmiştir.

Mançular Mingler’den farklı olarak dışa, batı ilmine açılmak ve Avrupalılarla ticari
ilişkilerini geliştirmek istemişlerdir. Kang-hsi döneminde XVII. yüzyılda devletlerini etkin
konuma getiren Ruslarla siyasi ve ticari münasebetler başlamıştır. Sonuç olarak Ruslarla
imzalanan Nerçinsk ve Kiyakta Antlaşmaları, Ruslara Çin topraklarında Pekin’de elçilik,
ticaret bürosu ve kilise açmak gibi bazı imtiyazlar sağlamış ve böylece Çin tarihinde yabancı
kapitülâsyonlar dönemi başlamıştır.

218
 Bölüm Soruları
1) Hangisi Çin’de 1644- 1911 yılları arasında hüküm sürmüş olan sülaledir?

a) Chou Sülalesi

b) Mançu Sülalesi

c) Chao Sülalesi

d) Liang Sülalesi

e) Han Sülalesi

2) Çin’de 1821 yılında başlayan ve 1911 yılına kadar devam eden kültürel ve
siyasi tesir hangisidir?

a) Amerika

b) Japonya

c) Kore

d) Türk

e) Avrupa

3) Mançu imparatorunun kurduğu hükümetin Çin tarihinde adı nedir?

a) Ming

b) Mang

c) Wang

d) Qing

e) Liang

219
 4) 27 Ağustos 1689’da imzalanan Nerçinsk Antlaşmasıyla Hangi Devletler
birbirlerini eşit görmüşlerdir?

a) Rusya-Çin

b) Japonya-Çin

c) İngiltere-Çin

d) Fransa-Çin

e) Almanya-Çin

5) Mançu Sülalesine hakikî kalkınmasını yaşatan, ikinci Mançu imparatoru

Sheng-tsu (K’ang-hsi) hangi tarihler arasında hüküm sürmüştür?

a) 1664-1690

b) 1668-1715

c) 1662-1722

d) 1650-1680

e) 1649-1705

6) Mingler’in çabuk yayılmalarının altında yatan en önemli sebep hangisidir?

a) Moğol ordusunun askerî bakımdan gevşemesi ve uzun uzun savaşmak isteme-

yip sükûnet içinde bulunan ülkelerine dönmek istemeleri

b) Gittikleri yerlerde barışçıl politikalar takip etmeleri

c) Moğollar arasında sürekli iç isyanların yaşanması

d) Mingler’in kendilerine olan güvenleri

e) Moğollar’ın, Mingler’i kendilerinden aşağı görmeleri

220
 7) Aşağıdakilerden hangisi Ming İmparatoru Chu Yüan-chang’ın yaptığı
faaliyetlerden biri değildir?

a) Kanunlar neşretmek

b) Birçok zengini zorla hükümet merkezine yerleştirerek bunların ülkelerini ve

nüfuzlarını kaybetmelerini sağlamak

c) Fakirlere toprak vererek yeni tarlalar dağıtmak

d) Tembel tembel dolaşan rahiplerin sayısını azaltmak

e) Mabetlere ait emlakları serbest bırakmak

8) Türkistan’da Ming dönemine kadar uzun süre devam eden irili-ufaklı birçok küçük
devlet ortaya çıkmıştır ki Ming devrinde bunların arasında en önemlisi hangisi olmuştur?

a) Kansu

b) Turfan

c) Kaşgar

d) Hami

e) Ordos

9) Japonların zengin Çin sahillerine saldırıları hangi dönemde başlamıştır?

a) T’ang Dönemi

b) Sung Dönemi

c) Ming Dönemi

d) Mançu Dönemi

e) Sui Dönemi

10) Aşağıdakilerden hangisi Ming Dönemine başkentlik yapmıştır?

a) Pekin

b) Lo-Yang

c) Nankin

d) Hopei

e) Yunnan

Cevaplar
221
1) b, 2) e, 3) d, 4) a, 5) c, 6) a, 7) e, 8) d, 9) c, 10) a

222
10. MANÇU SÜLALESİ (1644-1911)’NİN ÇÖZÜLME DÖNEMİ

223
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

10.1. Türkistan Savaşları ve Çözülmenin Başlaması (Ch’ien-lung Devri)

10.2. Avrupa Tesirinin Başlaması ve Çin Üzerindeki Etkisi

10.3. I. Afyon Savaşı ve Sonuçları

10.4. II. Afyon Savaşı ve Sonuçları

10.5. Çin’de Yaşanan İç İsyanlar

10.6. XIX. Yüzyılda Çin’in Dış İlişkileri

10.7. Japon –Çin Savaşı

224
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Mançu Sülalesi’nin çözülme dönemini başlatan iç ve dış siyasi olaylar

nelerdir?

225
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Mançu sülalesinin Mançu Sülalesi döneminde
Türkistan politikası Türkistan’da başlayan
mücadeleler, işgaller ve bu Türkistan’ın işgali ile ilgili
olayda rol oynayan Türk kaynaklarının
aktörler hakkında bilgi araştırılıp incelenmesi
edinmek
Mançu Sülalesi ile Avrupa Mançu Sülalesi döneminde
Devletleri ilişkilerin ilk Çin’i Avrupa Devletleri ile
dönemi yüz yüze getiren
diplomatik ve ticari
ilişkilerin kavranması
Afyon Savaşları ve XIX. yüzyılda Çin’i
Avrupa Devletleri ile sömürge hâline getirmek
yapılan antlaşmalar isteyen Avrupa Devletleri
ile yapılan savaşlar ve
antlaşmaların öğrenilmesi
XVIII. ve XIX.
yüzyıllarda Mançu
Mançu Sülalesi hükümetine karşı çıkan iç
Döneminde Çıkan İç isyanların sebep ve
İsyanlar sonuçlarının incelenmesi
XIX. yüzyılda Çin ve
Japonya arasında geçen
Japon-Çin Savaşı Askerî faaliyetlerin ve
neticelerinin öğrenilmesi

226
 Anahtar Kavramlar
 Ch’ien-lung

 Chia-ch’ing

 Hsüan-tsung (Dao Guang)

 Afyon Savaşı

227
 Giriş

Bu bölümde, Çin tarihine Qing Dönemi adı ile damga vuran Mançu dönemi olayları
ele alınarak Avrupalıların Çin’i istila etme ve sömürme politikalarına değinilerek,
Avrupalıların Çin’de Afyon tüketiminin had safhaya ulaşmasını sağlayarak çıkarttıkları I. ve
II. Afyon Savaşları anlatılmıştır. Ayrıca savaş sonunda imzalattırılan Nankin Antlaşması ile
Çin’in bağımsızlığını elinden alma süreci üzerinde durularak, yine bu dönemi kendi lehine
döndürmeye çalışan Japonya’nın çıkarttığı savaş da ele alınmıştır.

228
 10.1. Türkistan Savaşları ve Çözülmenin Başlaması (Ch’ien-lung
Devri)

Yung-cheng’in yerine geçen Ch’ien-lung (Kao-tsung)’un asıl imparator olarak

saltanat sürdüğü devir (1736-1796), Mançular’ın hem en parlak zamanları hem de içteki
gerileme dönemlerinin başlangıcı olmuştur.

Moğol Prensi Galdan (Galdan Buşuktu, 1671-1697) Çinliler tarafından mağlup

edildikten sonra Moğollar (daha doğrusu Kalmuklar), İli bölgesine gitmişler ve böylece
Kazaklar ile diğer başka Türk boylarının topraklarına girmişlerdir. Bu yüzden pek çok savaş
yaşanmış ve Kazaklar’ın bazıları Kalmuk hâkimiyetine girmişlerdir. Tsewang Rabdan (Şevan
Rabdan)’ın Çinlilerle yaptığı savaşlar sırasında Oyrat, Cungar ve Kalmuklar’ın Kazaklar
üzerindeki tesirleri artmıştır. Kalmukların düşmanı olan Kiçi-yüz (Küçük cüz)’ün Kazak hanı
Ebü’l Hayr Han, Kazakların yanında duramayarak, Ruslara ilhâk etmiştir (1734). Ruslar
onun topraklarında bulunan bugünkü Orenburg Şehrini kurmuşlardır (1735). Kalmuklarla
Çinlilerin mücadeleri bu bölgede devam etmiş ve nihayetinde Kalmuk hükümdarı Amursana
1754’de Çinlilerle barış yapmıştır. Ancak bu barış hücumları sona erdirememiş ve Çinliler, İli
bölgesine karşı büyük bir harekâta geçerek, 1755’te zaferi kazanmışlardır. İli bölgesine
muhtelif dillerde yazılmış bir de kitabe dikmişlerdir. Bu kitabede Kalmuklar’ın şefi (Çinliler
tarafından Dsungar adı verilir) Davaci’nin nasıl mağlûp edildiği ve esir olarak Pekin’e
getirildiği yazılmıştır. Amursana, hezimetten sonra Kazakların yanına kaçmış ve Orta-yüz
Kazakları’nın yardımı ile 1757’de tekrar hâkimiyetini elde etmeye çalışmıştır. Fakat o
zamanlar Kazaklar’ın hanı Abılay Han (Abilay), onu Çinlilere iade etmek istemişse de
başarılı olamamıştır. Bunun üzerine Ruslar’ın yanına kaçmış, esir edilince de hastalanarak
ölmüştür.

Abılay Han’ın Amursana’yı Çinlilere vermek istemesi, Abılay Han’ın 1755’ten

itibaren Çinlilerin tabiîyeti altına girmesinden kaynaklanmıştır. Çinliler, 1758’de büyük halk
kitlelerini katlettiklerinden, Kazak hanları Uvalı ile Nuralı Han’ın birleşip boşalan eski
Kalmuk bölgelerini işgâl edebileceklerinden korkmuşlardır. Bu korku ile Kalmuklar’a karşı
savaşan General Fu Te ile Chao Hui’nin Uc, Kaşgar ve Yarkend’e hücum ederek oradaki
Müslümanları mağlûp etmelerini ve bütün Türkistan’ı Çin hâkimiyeti altına almalarını
istemişlerdir. Bu savaşlar yüzünden Çin’in Avrupa devletleri ile arası açılmıştır. Çin
ordularının İli bölgelerinde savaştıkları yıllarda, Ruslar da o taraflara doğru uzanmışlardır. İli
bölgesi, Çin ile Rusya arasında, 1847’den 1881’de Rusya’ya geçinceye kadar bir kavga
vesilesi olmuştur. Rus-Çin münasebetlerinde bilhassa Kazaklar’la Kalmuklar büyük rol
oynamışlardır. 1714’de Çinliler Aşağı İdil’deki Batı Kalmukluları’na elçi göndermişler ve
bunlarla münasebetler kurmuşlardır. İdil bölgesi üzerinde baskı artmaya başlayınca Batı
Kalmukları (Çinliler bunlara “Turgut'” derler) doğuya, Çin topraklarına göç etmeye karar
vermişlerdir (1771). Düşman topraklarından geçen bu yol güzergâhı üzerinde Batı
Kalmukları’nın büyük bir kısmı mahvolmuşlar; sadece 70.000’e yakın insan, İli bölgesine
gelmiştir ki bunların da büyük bir kısmı yok edilen Doğu Kalmukları’nın yerlerine
yerleştirilmişlerdir. Bunların bakiyeleri bugün dahi bu bölgede bulunmaktadır.

229
 Çinliler güneyde de Avrupa devletleriyle doğrudan doğruya temasa geçmişler,
1757’de İngiltere Kalküta’yı, 1766’da da Bengal Eyaleti’ni işgal etmiştir. Doğu Türkistan
etrafındaki savaşlarda başarılar kazanan bir Mançu generali (Ming Jui), 1767’de Birmanya’ya
karşı yürümüş, 1769’da tabiîyeti altına almıştır. Nepalliler Tibet’e karşı iki defa saldırıda
bulunduklarından 1790-179l’de Çinliler Tibet’in güneyindeki Nepal’i zapt etmişlerdir.
Böylece İngiltere ve Çin’in siyasi menfaatleri karşı karşıya gelmiştir.

Ch’ien-lung’un 60 yıllık saltanatı süresince Orta ve Güneydoğu Asya kavimlerine

karşı kırkbeş yıl sürecek bir askerî harekât başlatmış, 1760’da güneyde Burma’ya karşı üç
Mançu seferi gerçekleştirmiştir. Bu seferlerin, hepsi sınır boylarında yaşayan kabileleri
denetim altına alınmak için yapılmıştır. Ama bunlardan istenilen sonuç sağlanamamış ve
1788/89’da yapılan Vietnam kuşatması da başarısızlıkla neticelenmiştir. Han göçmenleri
Güneydoğu Asya’ya doğru hareket etmeye başlamışlardır. İmparatorluğun öbür ucunda kurak
bölgelerden kaçan Çinliler kuzeydeki nehir boylarına veya Mançurya’ya doğru akmaya
başlamışlar, Mançular bu durumdan son derece rahatsız olmuşlardır. İşte bu şartlar içerisinde
1796‘da imparator istifa etmiş ve yerine Chia-ch’ing (Jen-tsung 1796-1821) imparator
olmuş, ancak saltanatı genelde isyanlarla uğraşarak geçmiştir. Nitekim 1795’te “Beyaz Lotus
Tarikatı'”nın isyanı başlamıştır. Uzun zamandan beri gizli bir teşkilât olarak Moğol
döneminden itibaren önemli bir rol oynayan bu tarikat, Liu Sung tarafından yeniden
teşkilâtlandırılmıştır. İsyan güçlükle bastırılmış, Liu Sung esir olarak angarya işlerde
çalıştırılmaya mahkûm edilmiştir. Fakat taraftarları tekrar gruplar hâlinde bilhassa Anhui
Eyaletinde teşkilâtlanmışlardır. Bu isyanlar her zamanki gibi hükümet veya idare eden
tabakanın halkı fazla ezmesinden dolayı ortaya çıkan isyanlardı. Aslında bu harekât bilhassa
şehirlerde oturup hiçbir şey yapmayan ve yalnız hükümetten para alıp efendiler gibi hareket
eden Mançular’a karşı başlamış, ama hükümet bunu millî bir hareket zannederek şiddetle
harekete geçmiştir. Hükümet birlikleri Beyaz Lotus isyanının önderini yakalamışlarsa da daha
sonra bu kişi kaçmayı başarmıştır. Bunun üzerine bu tarikatın yayıldığı bölgelerde
görülmemiş bir katliam yapılmış ve isyan ancak 1802’de çok büyük bir askerî harekâtla
bastırılabilmiştir.

Beyaz Lotus İsyanından sonra 1813 yılında kuzeyde başka bir gizli teşkilât olan “Gök
Kanununun Tarikatı”nın öncülük ettiği isyan başlamış, bu da zorda olsa bastırılabilmiştir.
Aynı anda taşrada bir başka isyân daha başlamıştır. Bu isyanların iki sebebi vardı:

1. Ekonomik durumun kötülüğü;

2. Orta tabakanın arasında, millî şuurla Mançular’a karşı duyulan büyük nefret.

Ama hükümet bu sebepleri anlamaktan çok uzak kalmıştır.

10.2. Avrupa Tesirinin Başlaması ve Çin Üzerindeki Etkisi

İmparator Hsüan-tsung (Dao-Guang) (1821-1850)’un tahta gelişi ile Çin tarihinde

1911’e kadar devam edecek olan yeni bir dönem başlamıştır. Dış siyaset bakımından bu devir,
batı devletlerinin, gittikçe Çin’i kendi sömürge yapmak gayesiyle, Çin üzerindeki nüfuzlarını
230
arttırdıkları bir dönem olmuştur. Kültür bakımından ise bu devir, Çin’e batı medeniyetinin
yavaş yavaş nüfuz ettiği devirdir; Avrupalı devletlerle temaslar Çin’e batıdan birçok şeylerin
öğrenilmesi gerekliliğini göstermiştir. İç siyaset bakımından bu devir bir çözülme, çökme
dönemi olmuştur. Dört iç savaş çıkmış, bunların biri sülalenin son bulmasına sebep olmuştur.

Çin tarihinde bu Mançu İmparatorunun kurduğu hükümete Qing Hükümeti

denilmektedir. İmparator Hsüan-tsung‘un tahtta kaldığı 1821-1850 yılları arası 30 yıllık
döneme de Dao Guang dönemi adı verilmiştir. Çin geleneğinde tüm imparatorlar yeni
imparator olarak tahta çıktıklarında kendi dönemlerini başlatıp, seleflerinin dönemini
kapatırlar ve böylece bu yeni döneme kendi adları verilirdi.

Avrupalılar XVIII. yüzyıl boyunca Çin’e pek çok elçilik heyetleri göndermişler ve bu
heyetlerin raporlarından Çin hakkında gereken bilgileri almışlardır. Ancak Çin’in bu elçilik
heyetlerinden bağımsız bir devletin temsilcileri olarak değil de Çin imparatorlarının birer
tebaları olarak davranmalarını istemeleri arada birçok hoş olmayan olayların yaşanmasına
sebep olmuş ve bu özellikle Büyük Britanya’da millî bir gurur hâline gelmiştir. Elçiler Çin
imparatorunun karşısında yerlere kadar eğilmedikleri için çoğu zaman ticari bir anlaşma
yapmadan elleri boş dönmüşlerdir. Ancak Çin hakkında yazdıkları da Avrupa’da Çin
devletine ve milletine karşı bir duruşun başlamasına sebep olmuştur.

İngiltere, Çin ile birçok defa daha iyi şartlarda ticarî münasebetler tesis etmeye
çalışmış, bu gaye ile 1788, 1791, 1793 ve 1816 yıllarında gönderdikleri elçiler başarı kaza-
namamışlardır. Aslında Britanya çok basit bir şekilde ifade edersek, Çin sahilinde birkaç
serbest ve bağımsız yerleşim yerleri kurmak istemiştir. Avrupalı devletler, Çin’de ticaret
yapabilmek için âdeta birbirleriyle yarışa girişmişlerdir. İngilizler 1802 ve 1808’de
Fransızlar’ın Makao’yu alacaklarından korkarak işgal etmişlerdir.

Amerikalılar, Portekizliler, Fransızlar, İspanyollar, Almanlar, Danimarkalılar ve

Ruslar bu yüzyıl boyunca hep elçiler göndererek, ticaret serbestliği istemişlerdir. Bu sırada
Avrupa’da Çin’den gelen ipek, porselen, gümüş, çay ve afyon çok değerli olmuş ve bunun
ticaretini yapanlar iki üç misli kazanç sağlamışlardır.

İngiliz tüccarları, tıpkı diğer Avrupalı tüccarlar gibi Kanton ve Makao civarında küçük
bir sahaya yerleşerek, burada ancak tekel tüccarlarının belirli bir grubu ile ticaret
yapabilmişlerdir. Elçilerin raporları doğrultusunda Londra önünde üç seçenek olduğunu
anlamıştır. Ya Çin’in kurallarına uyacak, ya Kanton’a yaptığı ticareti unutacak ya da Çin’i
kaba kuvvetle tehdit edecekti. Bunların arasındaki en son seçenek tercih edilmiştir. Bu arada
Kanton’da gerilim yükselmiş, Britanya adına iş yapan, ama Doğu Hindistan Kumpanyası’nın
adamı olmayan tüccarlar, iki şeyden şikâyet etmeye başlamışlardı: Çin’in binbir teferruat
içeren kuralları ve Doğu Hindistan Kumpanyası’nın güçlü tekeli. İngiltere 1834’de bu tekeli
kaldırarak Kanton ticaretini herkese açık hâle getirmiştir. Bu ise işleri değiştirmiş ve ağır
sonuçlar doğurmuştur. Zira o zamana kadar tüccarlar bir Doğu Hindistan Kumpanyası’nın
yetkilisi tarafından yönlendirilip gözetilmişlerdi; oysa şimdi bu iş için artık Londra’nın bir
hükümet yetkilisi ataması gerekmiştir. Fakat bu durum Çinliler tarafından hoş
karşılanmamıştır. İlk resmî “denetmen” Lord William John Napier olmuş ve Çin
231
kendisinden imparatora iletilmek üzere “dilekçe” yazmasını istemiştir; ancak o bu durumu
aşağılayıcı bularak reddetmiştir. Çinliler kendisine bundan sonra hem ağır baskılar
uygulamışlar hem de onur kırıcı hareketlerde bulunmuşlardır. Sonunda Napier hastalanarak
ölmüştür. Napier Olayı olarak tarihe geçen bu olay Çin ile İngiltere arasındaki ilişkinin
gittikçe silahlara bırakılmasında en etkili olaylardan biri olmuştur. Bir diğer olay ise afyon
ticaretidir.

Aslında Çin bu tarihlerde hem içte hem de dışta kapalı bir politika takip etmiştir.
Ekonomi millî bir anlayış içerisinde yürütülmeye çalışılmış ve elle üretim denilen bu modelin
ana fikri “kendin üret kendin tüket” amacına dayanmıştır. Oysa Batı’da sanayileşme dönemi
çoktan başlamıştı. Qing İmparatorluğu her ne kadar içe kapanık bir politika izlese de, Rusya,
Japonya, Britanya gibi yabancı ülkelerden gelen tüccarların güneydoğu deniz kıyısındaki
şehirlerinde faaliyet göstermelerinin önüne geçememiştir. İngilizler XVIII. yüzyılın
sonlarından itibaren Çin topraklarında afyon ticaretine başlamışlardır. Afyon, Çin’de öteden
beri ilaç niyetinde kullanılan bir madde olduğu kadar insanı rahatlatan yönü ile de gittikçe
dikkatleri çekmiştir. 1795-1799 yılları arasında İngilizlerin getirdiği afyonun yıllık miktarı
4.124 koliye; 1834 –1838 arası 21.885 koli’den 40.200 koliye çıkarılmıştır. Afyon kullananlar
arasında yerli zenginler, tüccarlar, yüksek dereceli devlet memurları ilk sırada gelmişlerdir.
Öyle ki bunlar arasında tüketim, %100’e, yükselirken; sıradan halk arasında bile afyon
tüketimi %30 kadar yükselmiştir. Bundan sonra memurlar kendi sorumluluklarını ihmal
etmeye, halk da üretimi gittikçe yavaşlatmaya ya da durdurmaya başlamıştır. Kolay yolla
daha çok para kazanabilmek ve afyon alabilmek için hırsızlık, soygunculuk gibi hukuk dışı
yöntemlere müracaat edilmiştir. Afyon tüketiminin artması çok miktarda gümüş paranın yurt
dışına çıkmasına sebep olmuştur. Yabancı ve Çinli tüccarların sattıkları afyonun karşılığında
aldıkları gümüşü Kanton’da İngiliz bankasına yatırmaları ülke ekonomisinin bir hayli
zayıflamasına yol açmıştır. Yıllık en az on milyon ser (1 ser = 20 kilo) gümüş para sadece
afyon ticareti sayesinde yurtdışına çıkmıştır.

Afyon kaçakçılığının artması karşısında Britanyalılar şunları söylemişlerdir:

1. Afyon ticareti Çin’den başka hiçbir ülkenin meselesi değildir,

2. Çin sahillerini ve ticaretini denetlemek Biritanyalıların değil, Çinlilerin işidir ve Çinli

yöneticiler bunun için hangi yolu uygun görüyorlarsa onu seçebilirler;

3.Afyon ticaretine konulan yasaklar daha sert bir şekilde mi uygulanmalı yoksa meşru
kılınarak bir takım düzenlemelere ve vergiye mi tabi tutulmalı idi?

Qing İmparatoru Dao Guang arz ve talep kanunlarına karşı savaş açmaya karar vermiş
ve 31 Aralık 1838 yılında, imparatorluk özel görevlisi Vezir Han Lin Zexu’yu olağanüstü
yetkilerle donatarak Kanton’daki afyon ticaretini yasaklamak üzere göndermiştir. Lin,
Britanyalılar üzerinde dozu yavaş yavaş artan psikolojik, siyasi hatta fiziksel baskı
uygulayarak ellerindeki yüklü miktarda değerli afyon stoklarını vermeye mecbur bırakmıştır.
Bunları yaparken de Çin bakışı ile Birlik bayrağına ve Kraliçe Victoria’nın temsilcisi denetçi
Charles Elliot’a pek saygı göstermemiştir. Daha da ileri giderek 1840 yılının başına kadar
232
Kanton’daki bütün İngiliz halkını gemilere bindirerek Hong Kong açıklarına gitmelerini
sağlamıştir. Böylece Britanyalılar’ın Çin’de ticaret yapmalarını yasaklamıştır. Ancak bu
yinede afyon kaçakçılığını durduramamış, Çinlilerin yasak koymadığı Amerikalı tacirler
Kanton’dan aldıkları çayı deniz üstünde Britanyalı tüccarlara satmışlardır.

Bu durum Britanya açısından afyon ticareti olmaktan çıkmış, Çinlilerin Britanya

bayrağını hiçe saymaları, devletlerarası eşitliği inkâr etmeleri, hukuki bir gerekçe olmadan
özel mülkiyete el koymaları ve hepsinden de önemlisi kadın ve çocukları tehdit etme meselesi
olmuştur.

10.3. I. Afyon Savaşı ve Sonuçları

1840 yılında Britanya İmparatoruluğu ile Qing Hanedanlığı arasında Meşhur I. Afyon
Savaşı başlamıştır. Aslında Britanya ilk başlarda, savaşmaktan çok görüşmekle zaman
harcamış, denetçi Charles Elliot ile Lin Zexu bir anlaşma sağlamaya çalışmışlarsa da bu hem
Çin imparatoru hem de Londra tarafından reddedilmiştir. Haziran ayında İngiliz filosu Kanton
sahillerine ulaşmışsa da Lin Zexu, orduyu ve halkı iyi organize ederek İngiliz filosunu kıyıya
yanaştırmamıştır. İngiliz filosu Xiamen (Şiyamen)’den girmeye çalışmış ancak orada da aynı
akıbete uğramıştır. Bunun üzerine Zhejiang Eyaleti’nde yeteri kadar güç olmadığını anlayınca
oradan Dingkou’a hücum ederek karaya çıkmayı başarmıştır. İngilizlerin tüfek ve toplarından
korkuya kapılan Mançu sarayı derhâl Lin Zexu’yu görevinden alarak, yerine Qishan’ı
Olağanüstü Vezir olarak göndermiştir. Ancak onun görevlendirilmesi de bir işe yaramamış,
1841 yılı içerisinde İngilizler teker teker Çin topraklarını ele geçirmişlerdir. Öyle ki Şubat
ayında Humen’i, Mayıs ayında Kanton’u, Ağustos ayında da Xiamen’i ele geçirerek, daha
sonra Kızıl Nehr’in aşağı akımı boyunca ilerlemişlerdir. 1842 yılında ileri harekâtlarına
devam etmişler, Haziran ayında Wusong, Temmuz ayında Zhenjiang’ı aşıp Nankin’i
almışlardır. Çin ordusu yenilgiyi kabul ederek ateşkes istemiş ve böylece Çin’in Yakın Çağ
tarihinde ilk defa tek taraflı ağır bir antlaşma imzalanmıştır.

29 Ağustos 1842 yılında İngiliz filosuna ait bir gemide imzalanan bu antlaşmaya tarihte
imzalandığı yerin adından dolayı “Nankin Antlaşması’’ veya ‘‘Jiangning Antlaşması’’
denmiştir . Jiangning bugünkü Nankin’in eski adıdır. 13 maddeden oluşan antlaşma
maddelerinden bazıları şunlardır:

1. Bir Çin toprağı olan Hongkong Britanya’ya verilecektir.

2. Çin tarafı Kanton, Xiamen, Fuzhou, Ningbo, Shang-hai gibi beş liman şehrinde
ticareti serbest bırakacak; bu şehirlerde İngilizler istedikleri gibi yerleşebilecekler ve
isterse Britanya hükümeti konsolosluk açabilecektir.

3. Çin Hükümeti, Britanya Hükümetine afyonların yakılması nedeniyle 6 milyon

ser, askerî giderler için 12 milyon ser, ticari borç için 3 milyon ser, toplamda 21 milyon
ser gümüş akçe tazminat ödeyecektir.

233
 4. Britanya’dan ihracat ve ithalat işlerinden dolayı alınacak vergi Britanya’ya
danıştıktan sonra alınacaktır.

5. İngiliz tüccarlar yukarıdaki liman şehirlerinde istedikleri gibi hareket etme,

yerli tüccarlarla irtibat kurma özgürlüğüne hiç kimsenin müdahalesi olmadan sahip
olacaklardır.

1843 yılında Britanya Hükümeti, Qing Hükümeti’ne zorla ‘‘Nankin Antlaşması’’nın

devamı sayılan ‘‘Humen Antlaşması’’nı imzalatmıştır. Bu antlaşmada Nankin Antlaşmasına
ilaveten Britanya kendi vatandaşına hukuki bir takım haklar sağlamıştır. Mesela bir Britanya
vatandaşı Çin’de suç işlerse, o Çin yasalarına göre değil, Britanya yasalarına göre
cezalandırılacak; Britanya Hükümeti hangi ayrıcalığa sahip ise, Britanya vatandaşı da aynı
ayrıcalığa sahip olacaktır gibi.

Nankin Antlaşması, Çin için bir son değil aslında bir başlangıçtır. Zira bu antlaşmadan
sonra 1844 yılında Amerika ve Fransa’da kendi haklarını koruyan antlaşmaları Qing
Hükümetine zorla imzalatmışlardır. Amerika Birleşik Devletleri ile ‘‘Wangxia Antlaşması’’;
Fransa ile ‘‘Huangpu Antlaşması’’ yapılmıştır. Daha sonra emperyalist her türlü bahaneyle
Qing Hükümeti’ne bir takım tek taraflı antlaşmalar imzalattırılmıştır. Nankin Antlaşması ile
Çin tam bağımsızlığını kaybetmiştir. Bu tarihten sonra emperyalist güçler Çin’e karşı askerî,
siyasi, ekonomik ve kültürel bakımlardan çeşitli saldırılarda bulunarak, onu kontrol etmeyi ve
yağmalamayı şiddetle arttırmışlardır. Çin’in 2000 senelik feodal geçmişine nokta konularak
yarı sömürge yarı feodal bir devlete dönüştürülmesi sağlanmıştır.

10.4. II. Afyon Savaşı ve Sonuçları

Çin bu yıllarda hem içte hem de dışta oldukça fazla isyanlarla ve sıkıntılarla karşı
karşıya kalmıştır. 1856 yılının Ekim ayında Britanya ve Fransa kasten çıkardıkları Arrow
Olayı’nı bahane ederek Anglo-French koalisyonu kurup Qing Hükümeti’ne savaş açmışlardır.
Arrow mürettebatı Çinli olan Çin yapımı bir tekne idi; fakat gönderine İngiliz bayrağı
çekilmişti. Çinli askerler korsan avına çıkmak için bu tekneye bindiklerinde bu bayrağı
indiriyorlardı. Bunu bekledikleri bahane olarak gören İngilizler, Kraliyet donanmasını göreve
çağırarak, 1857 yılının 29 Aralığında Anglo-French koalisyonunun Kanton’un bazı
bölgelerini top ateşine tutarak ele geçirmesini sağlamışlardır. Çinlilerin Amerikan bayrağı
taşıyan bir Birleşik Devletler korvetine Çin istihkâmlarından ateş açmaları sonucu
Amerikalılar da işe karıştırılmışlardır.

Bu savaşa İngilizler Arrow War ya da Second Anglo-Chinese War adını verirlerken;

Çin II. Afyon Savaşı olarak adlandırmıştır. Bu savaşta Çin’in asker sayısı 200 bin, koalisyon
devletlerinin ise 17.700 kişi idi. Savaşın sonunda koalisyon ordusu 405, Çin ordusu ise 21.500
kurban vermiştir. Anglo-French koalisyonunun Kanton Şehrini ele geçirmesini fırsat bilen
Rus Çarlığı, Kuzeydoğu Çin topraklarına karşı harekete geçmiştir. 28 Mayıs 1858 yılında Hei
Long Jiang Eyaletinin valisi Ruslar ile ‘‘Aihui Antlaşması’’ imzalayarak 600 bin km karelik
toprağı Rusya’ya vermiş, ancak bu antlaşma merkezi hükümet tarafından kabul edilmemiştir.
Aynı yıl Çin, Britanya, Fransa, Rusya ve ABD ile ‘‘Tianjin Antlaşması”nı imzalamıştır.
234
1860 yılında koalisyon ile Çin arasındaki savaş Çin’in yenilgisiyle sona ermiştir. Savaştan
sonra Çin, Britanya, Fransa, Rusya ile ayrı ayrı ‘‘Pekin Antlaşmaları’’nı imzalamıştır. Çin
Rusya ile imzaladığı ‘‘Pekin Antlaşması’’nın hemen sonrasında, kuzeydoğuda 1 milyon 500
km kareden fazla toprağı Rusya’ya vermek zorunda kalmıştır.

Bu olayların en uzun vadeli sonuçları toprak ve hazine kaybından çok, daha fazla sayıda
liman açılması ve dış ülkelere seyahatin daha serbest bir hâle gelmesi olmuştur. Ne kadar
önemli olursa olsun, zaman içinde en kritik konunun ticaret değil, Çin’in yabancılara, Batı
teknolojisine ve en önemlisi dış kaynaklı fikirlere karşı artık korumasının kalmadığının
anlaşılması olmuştur.

10.5. Çin’de Yaşanan İç İsyanlar

Antlaşmalar sonucu ödenecek paralar için halktan alınan vergilerin çeşidi ve miktarı
oldukça fazla arttırılmış, bunun üzerine Çin’in bütün bölgelerinde Qing Hükümeti’ne karşı
isyanlar çıkmıştır. Bunlardan en etkilisi 11 Ocak 1851 yılında Huang Xiuquan (Hung Hsiu-
ch’üan, Huang Şiyu Çuan) Guangxi’nin Jintian kentinde başlattığı isyan olmuştur. Huang
Xiuquan, etrafına fakirleşen köylüleri toplayan basit bir adamdı. Çin’de genellikle böyle bir
köylü isyanının nüvesini kendi şahsi dinini ortaya çıkaran gizli bir cemiyet oluştururdu ki; bu
sefer de öyle olmuş ve özel bir din ortaya çıkmıştır. Huang, misyonerler vasıtasıyla
Hristiyanlığı öğrenmiş, Hristiyan görüşleriyle eski Çin görüşlerini birleştirerek kendi
taraftarlarına dünyayı cennet yapacak olan yeni bir din yaymayı vadetmiştir. Kendisine
“İsa’nın küçük kardeşi” adını verirken, kurduğu devlete de “T’ai-p’ing (Taiping): en yüksek
sükûn” adını vermiştir. Aslında dinî bir mahiyette olmayıp bundan önceki hareketler gibi,
sosyal mahiyette olan bu harekât, fakirleşen köylüler arasında büyük bir ilgi uyandırmıştır.
Toprağı halka yeniden dağıtmış; memurları ve bilhassa yabancıları, yani Mançuları
kovmuştur. Avrupa ile yapılan ticaret, tesirini bilhassa Güney Çin’de hissettirdiğinden, o
zamana kadar büyük bir zaruret içinde yaşamış olan taraftarları, toprak ve şehirlerin ele
geçmesi ile servet temin etmeye başlamışlardır. Fakat savaştıkları memurların ve bilhassa
askerlerin çoğu Mançu olduğundan bu hareket, Moğol devrinin sonundaki hareket gibi, çok
çabuk millî bir mahiyet almıştır. Huang hızla ilerlemiş, 1852’de Han-k’ou’yu, 1853’te
doğunun en mühim merkezi Nankin’i ele geçirip, hükümet merkezi yapmıştır. O, Ming devri
başlangıcının eski ananelerine riayet ederek bununla hükümet merkezinin doğuda olmasını
isteyen Doğu Çin aydınlarıyla irtibat kurabileceğini düşünmüştür. Görünüşte de eski Çin
ananelerini uygulamış, taraftarları saç örgülerini keserek eskiden olduğu gibi saçlarını
kazıtmışlardır.

Huang, isyanın hemen sonrasında T’ai-p’ing Semavi Devleti’ni kurduğunu duyurarak

Eylül ayında kendisini han ilan etmiştir. Mart 1853’de Nankin Şehrinin adını Tianking (İlahi
Payitaht) olarak değiştirip T’ai-p’ing Semavi Devleti’nin payitahtı yapmıştır. Bundan sonra
“Kutsal Devletin Arsalar Kanunu’’nu çıkarmış, Nisan ayında kuzeye ve batıya doğru istilal
hareketini başlatmıştır. 1855 yılında kuzeydeki diğer isyancılarla anlaşarak onlarla müttefik
olmuştur. Ancak 1856 yılında T’ai-p’ing Devleti’nin üst düzey generalleri arasında yaşanan iç

235
savaş “Tianking Olayı”nın meydana gelmesine ve T’ai-p’ing Semavi Devleti’nin hızla
güçlendiği bir sırada aniden zayıflamasına neden olmuştur.

T’ai-p’ingler Hristiyan olduklarını belirtirlerken; misyonerler bütün Çin’i Hristiyan

yapma fırsatının şimdi yakalandığını söylüyorlardı. Avrupalılar uzun bir tereddütten sonra
menfaatleri gereği Mançular’ın tarafında olmayı tercih etmişlerdir. Zayıf Mançu hükümetini
kuvvetli T’ai’-p’ing hükümetine tercih ederlerken T’ai-p’ingler’in biraz komünist kokusu
bulunan tedbirlerini de tehlikeli görmüşlerdir. İlk zamanlar Çinliler, T’ai-p’ingler’le başa
çıkabilecek gibi görünmemiştir. İmparatorun orduları, Mançuların, Moğolların ve birkaç
Çinli’nin birliklerinden oluşmuştur. Bunlar uzun barış yıllarında eski savaşçı ruhlarını
kaybetmişler ve devletten aldıkları para ile yaşamaktan son derece memnun kalmışlardır. Bu
isyan hareketi sırasında üç şahıs öne çıkmıştır: Büyük şahsî kahramanlığı olan Seng-ko-lin-
hsin adında bir Moğol; iki Çinli olan Tseng Kuo-fan (1811-1892) ve Li Hung-chang. Bu
Moğol, Pekin’i T’ai-p’ingler’in zaptından kurtarmış, iki Çinli ise yaşadıkları Orta Çin’de
kısmen kendi hesaplarına, kısmen de valilik (Tseng) yetkilerinden istifade ederek bir nevi
halk hücum birlikleri, yani topraklarını korumak isteyen köylülerden oluşan ilk millî Çin
ordusunu kurmuşlardır. Böylece kötü durumda olan Orta Çin’in büyük köylüleri iki gruba
ayrılmışlardır: Bir kısmı T’ai-p’inglere katılırlarken diğerleri Tseng Kuo-fan’a ilhâk
etmişlerdir. Böylece hükümet birlikleri T’ai-p’ingler’i 1856’da Nankin’e ve bunun etrafında
bulunan bazı şehirlere kadar geri çekilmek zorunda bırakmışlardır.

Bütün bu isyanlar sırasında ne Britanya ne de Çin Nankin antlaşmasına riayet

etmemişler, İngilizler bazı Çin gemilerinin İngiliz bayrağı taşımalarına izin vermişlerdir. Bu
şekilde bu gemiler, İngiliz savaş gemileri tarafından ekonomik durumun güçlüğünden dolayı
güney sahillerinde bulunan korsanlara karşı korunmuşlardır. Çinliler, İngilizlere daima
müşkülat çıkarmışlardır. 1856 yılında Çinliler kaçakçılık yapan ve İngiliz bayrağı taşıyan bir
gemiyi durdurarak, mürettebatını esir etmişler ve bu İngilizlere bekledikleri fırsatı vermiştir.
İngiltere bunu bahane ederek 1857’de silaha sarılarak, Kanton ve Tietsin surlarını
bombalamıştır. Bu bombalamaya Fransızlar da katılmışlardır. Tarihte bu savaşa Lorcha
Savaşı denilmiştir. Çin ile müzerekelere başlanamaması, 1860’da 20.000 kişilik bir ordunun
gönderilmesine sebep olmuş, Tietsin’de sahile çıkan bu ordu Pekin’e doğru yürüyüşe geçmiş
ve imparator Jehol’e kaçarak, ölünceye kadar (1861) geri dönmemiştir. İngiltere ile Tietsin
Antlaşması 1860’da imzalanmış ve buna göre daha başka limanların Avrupalı tüccarlara
açılması, Hong-kong’un karşısında bulunan Chiu-lung (Kowloon) arazisinin boşaltılması,
Çin’de İngiltere maslahatgüzarlığının açılması, Yang-tse’de serbestçe seyrü sefer yapılması,
İngilizlerin Çin topraklarını satın alabilecekleri, İngilizlerin kendi mahkemeleri tarafından
yargılanıp Çin mahkemelerine tabi olmamaları ile her yerde misyonerliğe müsaade edilmesine
karar verilmiştir.

Çin dış siyasetinde 1856 savaşının (Lorcha Savaşı) sonunda böyle büyük bir darbe
yerken, içte de orta eyaletlerde T’ai-p’ing isyanı devam etmiş ve ülkenin başka bölgelerinde
de büyük ve çetin isyanlar yaşanmıştır. Önce merkez eyaletler, Honan ve Anhui’da Nien-
feiler isyan etmişlerdir. Bunun sebebi, 1855’te Sarı Irmağın akış yönünün değiştirilmesi

236
olmuştur. Bundan Honan ve Anhui bölgeleri çok zarar görmüştür. İsyan daha önce 1851’de
başlamış, 1855’ten sonra da büyük bir hızla devam ederek 1868’de son bulmuştur.

Qing Hükümeti döneminde içte yaşanan olaylar birbiri arkasına gelmiştir. 1861 yılında
Zeng Guofan, Ecnebiciler Fırkasını kurmuş ve batı taklidi silahlar yaparak, 1862 yılında
yabancıların desteği ile Tianking’i kuşatmıştır. T’ai-p’ing Semavi Devleti’nin payitahtını
1864 yılının Temmuz ayında ele geçirerek T’ai-p’ing Semavi Devleti’ni yıkmıştır.

Yine bu sıralarda adına “Müslüman İsyanları” denilen isyanlar başlamıştır. Bu

isyanlardan beş tanesi çok etkili olmuştur. Bunlar:

1- 1864-1865’te Kansu’daki Müslüman isyanı;

2- Shensi’deki Salarlar isyanı;

3- Yünnan’daki (1855-1873) Müslüman isyanı;

4- Türkistan’da (1866’dan itibaren) Yakup Bey’in isyanı;

5- 1895’te Kansu’daki isyan.

Çin kaynakları bu devirde yaşanan diğer isyanlar hakkında oldukça fazla bilgi
verirlerken, Müslüman isyanlarında suskun kalmışlardır. Resmî olmayan kaynaklarda, bu
isyanlar bastırılırken, pek çok zulüm ve katliam yapıldığı bildirilmektedir.

Kansu’da 1864’de başlayan isyan 1871’e kadar sürmüştür. Bu isyanın merkezi Doğu
Müslümanlarının Mekke’si olarak kabul edilen mukaddes Ho-chou Şehri olmuştur. Çinliler
Kansu isyanını oldukça çabuk bastırmışlardır.

Bu isyanlar arasından Yakup Bey isyanı tamamen başka bir mahiyette olmuş ve
kurduğu devlet hakkında Doğu Türkistan bölümünde bilgi verildiği için burada girilmemiştir.

1895 yılındaki Salarlar isyanı, Salarlar’la Çinliler arasındaki siyasi mücadele sonucunda
çıkmıştır. Yine bu yılda, bundan ayrı olarak Kansu’da büyük bir Müslüman isyanı çıkmıştır
(Han Wen-hsiao).

Bu isyanların sebepleri çeşitlidir. Çin’in fakirlik kıskacında olması en önemli sebeptir.

Buna memurların, köylüleri şimdiye kadar olduğundan daha çok soymaları ile Çinlilerin,
mesela Türklere mensup olan Salarlar gibi Çinli olmayanlara ve yabancı dinlere karşı
duydukları nefret ilave edilmelidir. Yine bütün bu isyanlarda iki özellik dikkat çekmektedir:
Birincisi bunların, umumî bir İslâm devleti teşkil etmek gibi, büyük siyasi hedeflerinin
olmaması; ikincisi de bu isyanların hepsinin Çin topraklarında cereyan etmiş ve Salarlar
isyanı hariç, tamamı Müslüman Çinliler tarafından idare edilmiş olmasıdır. Müslüman olan
Çinlilere Dunganlar denilmiştir. Tabiî bu Dunganlar artık saf Çinli değillerdi. Bunlar
Müslüman olduklarından, Müslüman ve Çinli olmayanlarla, yani Türk veya Moğollar’la
evlenmeyi tercih etmişlerdir.

237
 10.6. XIX. Yüzyılda Çin’in Dış İlişkileri

XVIII. yüzyıldan itibaren Fransa Çin’e elçi göndermeye başlamış ve XIX. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren de Güneydoğu Asya’da yayılmaya başlamıştır. Bu amaçla Çin’in
sınır boylarında bir sömürge üssü elde etmeye çalışmış ve 1862’de Cochinçin’i, 1864’de
Kamboçya’yı, 1874’te Tonkin (bugünkü Vietnam)’i alarak, 1882 yılının Mart ayında
Vietnam’a girmiştir. Aynı yılın 25 Ağustos’unda imzaladığı “Shunhua Antlaşması’’yla
Vietnam’ı tamamen işgal etmiş ve kendisini Vietnam’ın “Koruyucusu” olarak kabul
ettirmiştir. Fransa, Çin’i Vietnam’daki varlığı için büyük bir tehlike gördüğü ve bu toprakları
tek başına sahiplenmek istediği için güneydoğudaki sahillerini işgal ederek savaşa
sürüklemiştir. 1883’te Annam’ı alınca Aralık ayında Mançu (Qing) Hükümeti savaş ilan
etmeğe mecbur kalmıştır. Savaşta Çin üstünlüğü sağlamasına rağmen barış istemiş ve 4 Nisan
1885’te savaşa son verilmiştir. Savaş sonrası Çin-Fransa ‘‘Tientsin veya Vietnam
Antlaşması’’nı imzalamışlardır. Antlaşmanın maddeleri arasında Fransa’nın Vietnam’daki
otoritesi ve Koruyucu Ülke salahiyetinin Çin tarafından tanınması ve Çin-Vietnam kara
sınırlarında ticaretin serbest bırakılması da yer almıştır. Böylece Çin ordusu yenilmeden
mağlup, Fransa ise yenmeden galip gelmiştir.

Almanya da enerjisini kendisine Avrupa haricinde, “güneşi gören bir yer” bulma
arayışına yöneltmişti. 1849’da Prusya ilk defa elçisini göndererek Çin ile siyasi ve ticari
ilişkilerini başlatmak istemiş, ancak elçiyi getiren kaptanın Çin sularında üç Danimarka
gemisine saldırması Çin tarafından hoş karşılanmamış ve elçi imarator ile görüşebilmek için
iki yıl bekletilmiştir. Bundan sonra 1860’ta Prusya Çin’e gümrük birliği tarzında bir antlaşma
teklif etmiştir. Aynı yılın Eylül ayında, Çin, Prusya elçisinin o tarihte hâlâ bağımsız olan
Alman eyaletlerinin tümünü temsil etmesini onaylamış, Ayrıca Alman konsoloslarına Çin
limanlarına girme ve Alman tacirlerini hukuken denetleme iznini vermiştir. 1863’de Berlin’de
bir Çin elçiliği açılmış ve 1871’den itibaren Almanlar Çin’e askerî araç-gereç ile öğretmenler
göndermişlerdir

Çin’de ilk defa 1872 yılında Li Hongzhang adında biri Shanghai (Şangay)’da Gemici
Ticaretçiler Odası’nı kurmuştur ki bu yabancıların kurduğu ilk sivil teşebbüs olmuştur.

1871’in Eylül’ünde Japonya ile Çin arasında ilk antlaşma imzalanmış ve buna göre
devletlerarası eşitlik ilkesi kabul edilmiş, yabancı güçlerin tehdidi karşısında birbirleriyle fikir
teatisinde bulunma kararı alnmıştır. Ancak bundan üç yıl sonra 1874 yılında Japonya deniz
kazasına uğrayan elli Okinavalının katillerini cezalandırma amacıyla Tayvan’a saldırmış,
fakat Tayvan halkının güçlü direnişleriyle karşılaşan ordusu yenilgiye uğramıştır. Buna
rağmen Japonya, Çin’deki Mançu (Qing) Hükümetine zorla ‘‘Pekin Anlaşması’’nı
imzalattırmıştır.

Çin’in Büyük Okyanus kıyılarındaki liman şehirlerinin serbest ticarete açılmasını

sağlayan Britanya ve Fransa bununla yetinmeyip Çin’in ‘‘arka kapısı”’nı da açmayı
planlamışlardır. Britanyalılar, Myanmar ve Vietnam’dan Yunnan’a giriş için yol aramaya
devam ederek 1874 yılında Myanmar’a yol kontrolü için gidenleri karşılamak üzere
Britanya’nın Çin konsolosu olan tercüman Ma Jiali’yi göndermişlerdir. 1875 yılının Ocak
238
ayında İngilizler’le buluşan Ma Jiali onları Yunnan’a götürmek üzere yola çıkmıştır. 21
Şubat’ta Yunnan’ın Teng Yue bölgesinde yerli halkla arasında küçük bir çatışma çıkmış ve
yerli halk Ma Jiali ile yanındakileri yakalayıp öldürmüşlerdir. Bu olay tarihe ‘‘Ma Jiali
Olayı’’ olarak geçmiştir. Britanya bu olayı bahane ederek Çin’i yeni bir antlaşma yapmaya
zorlamış, antlaşmaya Yantai Şehrinde imzalandığı için “Yantai Antlaşması” adı verilmiştir.
13 Eylül 1876 yılında imzalanan antlaşma ile Britanya, Güney Çin’de ticaret özgürlüğü
kazanarak 150 bin ser gümüş akçe tazminat almıştır.

Kırım Savaşı’ndan sonra oldukça fazla kuvvetlenen Rusya yönünü Doğu Asya’ya
dönmüş ve Doğu Sibirya yüzünden Çin ile arasını açmıştır. Bu ara açılma 1858’de imzalanan
ve Çin’i Kuzey Mançurya’da bazı bölgeleri terk etmeğe mecbur bırakan “Aigun Antlaşması”
ile düzelmiştir. Bu şekilde Vladivostok’un kurulması mümkün olmuştur (1860). Bu arada
Ruslar, Rudyard Kipling’in “Büyük Oyun” adını verdiği İngilizler’le giriştikleri rekebet
sonucu Türkistan’da 1868’de Buhara ve Semerkant içlerine kadar girmişler ve Yakup Bey’in
isyanını bahane ederek İli bölgesini topraklarına katmak istemişlerdir (1871). Çin, bundan
sonra elçi göndererek İli bölgesinin iadesini istemiş ve tekrar masaya oturarak 24 Şubat 1881
tarihinde “Çin–Çarlık Rusyası İli Antlaşması” nı imzalamıştır ki, bu antlaşma aynı
zamanda “Sankt Petersburg Antlaşması” veya “Çin- Rus Antlaşmasının Revizesi” gibi
adlarla da anılmıştır. Antlaşma ile Çarlık Rusya’sından işgal ettiği toprakların bir kısmı geri
alınmışsa da Tarbağatay, İli ve Kaşgar’ın batısındaki 70 bin km karelik toprak Çarlık
Rusya’sına verilerek, 2 milyon 800 bin ser gümüş akçe tazminat ödenmiştir. Bu şekilde
Rusya’nın Türkistan üzerine yürümesi geçici olsa da durdurulmuştur. Çin 1882’de Çin’de
kendi içerisinde bir takım değişiklikler yapmış, Türkistan’ı “dış ülke” konumuna” getirerek
1884 yılında Doğu Türkistan’ın adını Şincan Eyaleti olarak değiştirmiştir. Eyalet merkezi
İli’den Dihua’ya, yani bugünkü Urumçi’ye taşınmıştır.

10.7. Japon –Çin Savaşı

Japonya tarihinde bu yıllarda “Meji” adını taşıyan imparatordan hareketle “Meji

Restorasyonu” denilen feodal yapının görünürde de olsa son bulup, tüm devlet ve toplum
yapısının değiştiği ve emperyalist siyasetin takip edildiği bir döneme girmiştir.

Japonya, Çin’e 1869’da dostane ilişkiler kurmak için elçi göndermiş, l871’de ilk ittifak
antlaşmasını imzalamış, l874 antlaşması ile büyük bir tazminat istemişse de l876’da savaş ilan
etmeden anlaşmayı bozmuş ve Liu-kiu Adalarını almıştır. 1876’dan itibaren Japonya, Kore’ye
nüfuz etmeğe başlamış ve 1885’de Kore’yi Çin ile kendisinin müşterek menfaat bölgesi ilan
edecek kadar da ileri gitmiştir; hâlbuki bu sırada Kore, Çin’in himaye devleti statüsünde
bulunuyordu.

1894’de Kore yüzünden Japon-Çin savaşı başlamıştır. Bunun sebebi, 1885’den beri
hâlledilemeyen durum yüzünden meydana gelen entrikalar ve kargaşalardır. Çin’in kendisini
çoktan beri tehdit eden savaşa karşı yegâne hazırlığı 1891’de Kuzey Çin’de bir donanma
vücuda getirmek olmuştur. Aslında Çin, modern bir ordu kurma ihmalinin ve imparatoriçe
Ts’ih- hsi’nin devlet hazinesindeki paraları çarçur edişinin bedelini ödemeye bu savaşla
başlamıştır. 1894 yılında Kore yarımadasında çıkan isyanı bahane eden Japonya, hemen asker
239
göndererek Seul’u işgal etmiştir. Temmuz ayında Çinli tüccarların yük gemişlerine saldırarak
Çin-Japon Savaşı’nı başlatmıştır. Japon General Yamagata, Çinlileri Pyongyang’da, bunun
yanı sıra donanması da düşmanını Sarı Deniz’de bozguna uğratmıştır. Ekim l894’de,
Yamagata, Yalu Nehrini aşarak Mançurya’ya girmiş ve Port Arthur’u almıştır. Ocak 1895’de
Japonlar, Şandong sahiline çıkarak Çin donanmasını koruyan bataryaları ve topları ele
geçirmişler ve liyakatli bir general olan Chih-li (Pekin’in bulunduğu eyalet) umumî valisi olan
Li Hung-chang savaşı kaybederek, Çin donanması teslim olmak zorunda kalmıştır. Bu tarihte
Çin’in Ulu İhtiyarı hâline gelmiş, Li Hung-chang, Avrupalı devletleri duruma müdahaleye
çağırmış, Japonların ilerlemesi karşısında telaşlanan Rusya, Tokyo’ya karşılıklı geri
çekilmeyi kabul etmesi için baskı yapmış; İngilizler de, Çin’in içeriden parçalanmasından
korkarak baskılarını arttırmışlardır. Nihayet Japonya ateşkese razı olmuş, fakat Prens İto,
Çinlilerin tam bir yenilgiyi kabul ederek masaya oturmasında ısrar etmiştir. Nisan 1895’de
“Shimonoseki veya Maguan Antlaşması” imzalanmıştır. Antlaşma ile Çin, Kore üzerindeki
himaye idaresini, Formoza Adalarını, Pekador Adalarını ve Port Arthur dâhil olmak üzere,
Kuzey Çin’in anahtarı sayılabilecek Liyaotung Yarımadası’nı kaybetmiştir. Ayrıca Çin
toprakları üstünde bağımsız bölgeler kurmasına izin verilen Japonlar’a savaş tazminatı
ödemeye de razı olmuştur. Bu arada Japonya’da Çin’den istediği Güney Mançurya’dan
vazgeçmek zorunda kalmıştır.

240
 Uygulamalar

1) Mançu Devleti’nin Avrupa Devletleri’ne karşı izlediği siyaseti değerlendiriniz.

241
 Uygulama Soruları

1) Mançu Devleti’nin Avrupalılara karşı izlediği başarız siyasetin sebeplerini ve

sonuçlarını belirtiniz.

Bu değerlendirme sonrasında Çin’in o dönemde nasıl bir siyaset uygulayarak yaşanan

talihsiz olayları lehine çevirebileceği konusunda fikirlerinizi bildiriniz.

242
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde Mançu Sülalesi’nin çözülme sürecini hazırlayan, özellikle dış siyaset
olaylarına yer verilmiştir. Avrupa Devletleri ile yoğun diplomatik, ticari ve askerî faaliyetlerin
yer aldığı bu dönem Çin hükümetinin kapalı politikasının ve batıyı takip edememesinin
doğurduğu acı tabloyu ortaya çıkarmıştır.
Ch’ien-lung (Kao-tsung) dönemi (1736-1796), Mançular’ın hem en parlak zamanları
hem de içteki gerileme dönemlerinin başlangıcı olmuştur. Çin-Moğol (Kalmuk) mücadeleleri,
Kalmuklar’ın yenilgi üzerine Kazaklar’ın yaşadıkları İli Bölgesi’ne girmeleri ve bazı
Kazakları hâkimiyetlerine almaları ile bu bölgede devam etmiştir. Kiçi-yüz (Küçük cüz)’ün
Kazak hanı Ebü’l Hayr Han’ın Ruslara ilhâk etmesiyle Ruslar bugünkü Orenburg Şehrini
kurmuşlardır (1735). Çinliler 1755’de harekete geçerek Kalmukları yenmişler, Orta-yüz
Kazakları’nın hanı Abılay Han da Çin tabîyeti altına girmiştir. Çinlilerin 1758’de büyük halk
kitlelerini katletmeleri ve Kalmuklar’dan boşalan yerleri Kazak Hanlarının işgal
edebileceklerinden korkmalarından dolayı sebebiyle, Çin bütün Türkistan’ı hâkimiyet altına
almak istemiştir.
Çin’in işgalci Türkistan politikası, Avrupa Devletleri, özellikle de Rusya ile arasını
açmıştır. Rus-Çin münasebetlerinde bilhassa Kazaklar’la Kalmuklar büyük rol oynamışlardır.
Güneyde ise 1769’da Birmanya’yı, 1790-1791’de Nepal’i işgal eden Çin ile İngiltere’nin
siyasi menfaatleri karşı karşıya gelmiştir.
Chia-ch’ing (Jen-tsung) dönemi (1796-1821), ekonomik durumun kötülüğü ve
özellikle halkın orta tabakasının arasında, millî şuurla Mançular’a karşı duyulan büyük nefret
sebebiyle başlayan isyanlarla uğraşarak geçmiştir. Bunlardan en önemlisi, Moğol döneminden
beri var olan Beyaz Lotus Tarikatı’nın isyanıdır.
İmparator Hsüan-tsung (Dao Guang) (1821-1850)’de Qing İmparatorluğu her ne
kadar içe kapanık bir politika izlese de, Rusya, Japonya, Britanya gibi yabancı ülkelerden
gelen tüccarların güneydoğu deniz kıyısındaki şehirlerinde faaliyet göstermelerinin önüne
geçememiştir. Avrupalılar XVIII. yüzyıl boyunca Çin’e, özellikle ticari münasebet kurmak
için pek çok elçilik heyetleri göndermişler; ancak önceleri Çin’in onlardan tebaları gibi
davranmalarını istemeleri sebebiyle eli boş dönmüşlerdir. Avrupa’da Çin’den gelen ipek,
porselen, gümüş, çay ve afyon çok değerli hale gelmesi, İngilizler’in ardından Amerikalılar,
Portekizliler, Fransızlar, İspanyollar, Almanlar, Danimarkalılar ve Ruslar da Çin’den ticaret
serbestliği istemişlerdir.
Kanton ve Makao’da ticaret yapmak üzere yerleşen İngilizlerin burada ticaret
yapanları denetlemek üzere İngiliz hükümeti tarafından atanan denetmen Lord William John
Napier, Çinlilerin kendine uyguladığı ağır baskılar ve onur kırıcı hareketler sebebiyle ölünce
bu olay, İngilizlerin Çin’e savaş açma sebeplerinden biri olan Napier olayı olarak tarihe
geçmiştir. Diğer sebep ise afyon ticareti sebebiyle çıkan savaşlardır. İngilizler XVIII. yüzyılın
sonlarından itibaren Çin topraklarında afyon ticaretine başlamışlardır. Çin’de afyon
kullananlar arasında yerli zenginler, tüccarlar, yüksek dereceli devlet memurları ilk sırada
gelmişlerdir. Bundan sonra memurlar kendi sorumluluklarını ihmal etmeye, halk da üretimi
gittikçe yavaşlatmaya ya da durdurmaya başlamıştır. Hırsızlık, soygunculuk gibi hukuk dışı
243
yöntemlere müracaat edilmiştir. Afyon tüketiminin artması çok miktarda gümüş paranın da
yurt dışına çıkmasına sebep olmuştur.
1840 yılında Britanya İmparatoruluğu ile Qing Hanedanlığı arasında I. Afyon Savaşı
başlamıştır. İngilizlerin teker teker Çin topraklarını ele geçirmesinin neticesinde 29 Ağustos
1842 yılında Çin’in Yakın Çağ tarihinde ilk defa tek taraflı ağır bir antlaşma olan “Nankin
Antlaşması’’ veya ‘‘Jiangning Antlaşması’’ imzalanmıştır. İngilizler bu antlaşma ile Hong
Kong’u almış, birçok şehirde ticaret serbestliği ve konsolosluk açma hakkı kazanmış, yakılan
afyonlar için Çin’den tazminat talep etmiştir. Bunun bir sene sonrasında ise Çin’de yaşayan
Britanya vatandaşlarına hukuki haklar kazandıran ‘‘Humen Antlaşması’’ imzalanmıştır.
Çin’in tam bağımsızlığını kaybetmesine yol açan Nankin Antlaşması’ndan sonra 1844 yılında
Amerika ve Fransa’da kendi haklarını koruyan antlaşmaları Qing Hükümetine zorla
imzalatmışlardır. Amerika Birleşik Devletleri ile ‘‘Wangxia Antlaşması’’; Fransa ile
‘‘Huangpu Antlaşması’’ yapılmıştır.
1856 yılının Ekim ayında Britanya ve Fransa kasten çıkardıkları Arrow Olayı’nı bahane
ederek Anglo-French koalisyonu kurup, Qing Hükümeti’ne savaş açmışlardır. Ardından
Amerikalılar da bu savaşa karışmışlardır. Bu savaşa İngilizler Arrow War ya da Second
Anglo-Chinese War adını verirlerken; Çin II. Afyon Savaşı olarak adlandırmıştır. Anglo-
French koalisyonunun Kanton Şehrini ele geçirmesini fırsat bilen Rus Çarlığı, Kuzeydoğu Çin
topraklarına karşı harekete geçmiştir. 1858’de Çin, Britanya, Fransa, Rusya ve ABD ile
‘‘Tianjin Antlaşması”nı imzalamıştır. 1860 yılında koalisyon ile Çin arasındaki savaş Çin’in
yenilgisiyle sona ermiştir. Savaştan sonra Çin, Britanya, Fransa, Rusya ile ayrı ayrı ‘‘Pekin
Antlaşmaları’’nı imzalamıştır.
Antlaşmalar sonucu ödenecek paralar için halktan alınan vergiler oldukça fazla
arttırılmış, bunun üzerine birçok isyanlar çıkmıştır. En önemlileri T’ai-p’ing Devleti’ni kuran
Huang Xiuquan’ın isyanı; Müslümanlar tarafından çıkarılan 1864-1865’te Kansu’daki
Müslüman isyanı, Shensi’deki Salarlar isyanı, Yünnan’daki (1855-1873) Müslüman isyanı,
Türkistan’da (1866’dan itibaren) Yakup Bey’in isyanı ve 1895’te Kansu’daki isyandır.
XIX. yüzyılda Çin’in dış ilişkileri, yine yenilgiler ve aleyhine yapılan antlaşmalarla
doludur. Fransa Vietnam’ı işgalinin ardından Çin ile 1882 yılında imzaladığı “Shunhua
Antlaşması’’ ve 1885’de ‘‘Tientsin veya Vietnam Antlaşması’’ ile kendisini Vietnam’ın
“Koruyucusu” olarak kabul ettirmiştir. Almanya Çin ile 1849 yılından itibaren diplomatik
ilişkilerde bulunmuştur. Tayvan’a saldıran Japonya, Çin’e zorla ‘‘Pekin Anlaşması’’nı
imzalattırmıştır. Britanya ise, tarihe Ma Jiali Olayı olarak geçen olay neticesinde “Yantai
Antlaşması” nı imzalatarak Güney Çin’de ticaret özgürlüğü ve tazminat kazanmıştır. Rusya
ile 1858’de imzalanan “Aigun Antlaşması” ile Çin Kuzey Mançurya’da bazı bölgeleri,
1881’de imzalanan “Çin–Çarlık Rusyası İli Antlaşması” ile ise Tarbagatay, İli ve Kaşgar’ın
batısındaki 70 bin km karelik toprak Çarlık Rusya’sına vermiştir. Çin 1882’de “dış ülke”
konumuna” getirmiş; 1884 yılında Doğu Türkistan’ın adını Şincan Eyaleti olarak
değiştirmiştir. 1894’de Japonların Kore’yi işgal etmeleri yüzünden Japon-Çin savaşı
başlamıştır. Avrupalıların baskılarıyla Japonların yaptığı ateşkes neticesinde 1895’de
“Shimonoseki veya Maguan Antlaşması” imzalanmıştır. Antlaşma ile Çin, Kore üzerindeki

244
himaye idaresini, Formoza Adalarını, Pekador Adalarını ve Port Arthur dahil olmak üzere,
Kuzey Çin’in anahtarı sayılabilecek Liyaotung Yarımadası’nı kaybetmiştir.

245
 Bölüm Soruları
1) 1840 yılında yaşanan I. Afyon Savaşı hangi devlet ile Çin arasında yapılmıştır?

a) Almanya

b) Britanya

c) Amerika

d) Japonya

e) İran

2) Hangisi I. Afyon Savaşı sonucunda Çin’in tarihinde ilk defa ağır şartları olan
Nankin Antlaşması’nın tarihidir?

a) 1876

b) 1854

c) 1843

d) 1842

e) 1853

3) Hangisi Nankin Antlaşması’nın şartlarından biri değildir?

a) Hong Kong Çin’de kalacaktır.

b) Çin beş liman şehrinde ticareti serbest bırakacaktır.

c) Çin toplamda 21 milyon ser tazminat ödeyecektir.

d) Britanya’dan alınacak vergi ancak Britanya’ya danıştıktan sonra alınacaktır.

e) İngiliz tüccarlar liman şehirlerinde istedikleri gibi hareket etme hakkına sahip
olacaklardır.

246
 4) Hangisi 1843 yılında Britanya tarafından Çin’e zorla imzalatılan antlaşmadır?

a) Nankin Antlaşması

b) Humen Antlaşması

c) Huangpu Antlaşması

d) Qing Antlaşması

e) Wangxia Antlaşması

5) Hangi antlaşma ile Ruslara Çin’den toprak verilmiştir?

a) Humen Antlaşması

b) Wangxia Antlaşması

c) Qing Antlaşması

d) Nankin Antlaşması

e) Aihui Antlaşması

6) Çinliler ileride kendilerine Doğu Türkistan’ın kapısını açacak olan İli bölgesine
hangi tarihte girmişlerdir?

a) 1754

b) 1755

c) 1753

d) 1751

e) 1756

247
 7) 1790-179l’de Çinliler nereyi zapt etmişlerdir ki İngiltere ile Çin’in siyasi
menfaatleri karşı karşıya gelmiştir?

a) Macao

b) Bengal

c) Nepal

d) Birmanya

e) Burma

8) Çin ile İngiltere arasındaki ilişkinin gittikçe silahlara bırakılmasında en etkili

olaylardan biri aşağıdakilerden hangisidir?

a) Napier Olayı

b) Çin’in İngiltere’ye özel haklar tanımaması

c) Çinlilerin kendilerini üstün görmeleri

d) Fransızların tahrikleri

e) Çinlilerin Rusya’ya güvenmeleri

9) I. Afyon Savaşı sırasında İngiliz güçleri aşağıdaki şehirlerden hangisine

girmemişlerdir?

a) Nankin

b) Humen

c) Kanton

d) Yunnan

e) Xiamen

248
 10) Avrupalıların Gelişi, I ve II. Afyon Savaşları ve bunların sonucunda imzalanan
antlaşmalarla, uzun vadede Çin aşağıdakilerden hangisine maruz kalmamıştır?

a) Toprak ve hazine kaybına sebep olmuştur.

b) Batılılar için daha fazla sayıda liman açılmıştır.

c) Dış ülkelere seyahat daha serbest bir hâle gelmiştir.

d) Çin’in yabancılara, Batı teknolojisine ve en önemlisi dış kaynaklı fikirlere karşı

koruması kalmamıştır.

e) Çin, imparatorları istedikleri gibi ülkeyi yönetmişlerdir.

Cevaplar

1) b, 2) d, 3) a, 4) b, 5) e, 6) b, 7) c, 8) a, 9) d, 10) e

249
11. MANÇU DÖNEMİNİN SONU VE CUMHURİYET DÖNEMİ

250
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
11.1. Mançu Döneminin Sonu

11.1.1. Çin’de Reform İsteği ve 100 Günlük Yeni Anayasa Değişikliği

Hareketi

11.1.2. Boksörler İsyanı, Sekiz Devlet Koalisyonu ve Pekin Anlaşmaları

11.1.3. Mançu Dönemi ve Mançu (Qing) Hükümetinin Sonu

11.2. 4 Mayıs Vatansever Gençler Hareketi

11.3. Cumhuriyet Dönemi

11.3.1. Mao Zedong ve Çin Komünist Partisi’nin Kuruluşu

11.3.2. İkinci İç Savaş Dönemi

11.3.3. Kızıl Ordu’nun Uzun Seferi

11.3.4. Çin-Japon Savaşı

11.3.5. Çin Milliyetçi Parti ile Çin Komünist Partisi Arasındaki Anlaşmazlıklar

11.3.6. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve İlk Dönemler

11.3.7. Çin’in Planlı Doğum Siyaseti

11.3.8. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uluslararası Düzeydeki Temasları

251
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) XX. yüzyılda Çin’de ne tür yönetim rejimleri geçerli olmuştur?

2) Çökmüş bir imparatorluktan Çin Halk Cumhuriyeti’ne geçişin evreleri, bu

evrelerin gerçekleşmesinin sebep ve sonuçları nelerdir?

252
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Mançu Sülalesinin Sonu İçte ve dış ilişkileri
hükümeti koruyan
mücadelelerle geçen Mançu
Sülalesi’nin son dönemi ve
Çin’i yeni rejimine
hazırlayan olaylar hakkında
bilgi edinme
Mao Zedong, Çin Komünist Çin’de yeni rejime geçişe
Partisi önderlik eden lider ve
olayların ve Çin Komünist
Parti’nin kuruluşunun
kavranması
Çin’de İç Savaş Dönemleri Çin’de Çin Milliyetçi Partisi
(Guomin Tang) ve Çin
Komünist Partisi arasındaki
anlaşmazlıklar, savaşlar ve
bu süreçte Avrupa
Devletlerinin rolünün
incelenmesi
Günümüzde Çin Çin’in yakın tarihinde geçen
önemli olaylar, ve
uluslararası ilişkileri
konusunda bilgi edinme

253
 Anahtar Kavramlar
 Çin Komünist Partisi

 Çin Milliyetçi Partisi (Guomin Tang)

 Mao Zedong

254
Giriş

Mançu Sülalesi’nin ve XIX. yüzyılın son yıllarında Avrupa Devletleri ile Japonya
karşısında mağlup olan Çin, yeniden yapılanmaya yönelik reform hareketleri arayışında
bulunmaya başlamışlardır. Ancak bu dönemde tahtta modernleşmeden çok uzak, muhafazakar
ve kurnaz bir kişi olan imparatoriçe Ts’ih-hsi’nin bulunuyor olması, bu ufak çaplı
hareketlerin başarılı olmasını engellemiş ve devrimci olayları geciktirmiştir.

Bu bölümde Mançu-Qingu Dönemin sona ermesi üzerinde durulmuş ve bu dönemi

sona erdiren isyanlarda ön plana çıkan Sun Yat-Sen hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Çin
Milliyetçi Partisi (Guomin Dang) ile Çin Komünist Partisi’nin kuruluşları, aralarındaki
rekabet ve anlaşmazlıklar ile XX. yüzyılın en büyük Çin lideri kabul edilen Mao Zedong’un
hayat hikâyesi verilmiş ve Çin Halk Cumhuriyeti dönemi üzerinde durulmuştur.

255
 11.1. Mançu Döneminin Sonu

11.1.1. Çin’de Reform İsteği ve 100 Günlük Yeni Anayasa Değişikliği

Hareketi

Çin tarihinde Qing imparatorlarından Wen-tsun (Hsien-feng)’un saltanat sürdüğü

dönem (1851-1861) T’ai-p’ing isyanları, daha başka kargaşalar ve Avrupalılar’la yapılan
savaşlarla geçtiği hâlde İmparator Mu-tsung (T’ung-chih, 1862-1875) dönemi büyük
Müslüman isyanları ile geçmiştir. Bu imparator beş yaşında tahta çıkmış ancak hiçbir zaman
idarede kendi başına görev alamamıştır. Ölümünden sonra Pekin saray muhiti naibliği, iki
gözdesinden biri olan T’sih- hsi’ye vermiştir. T’sih-hsi siyasette çok faal bir rol oynayarak,
uzun zamandır Çin’de hüküm süren imparatorlardan daha etkili konuma gelmiş ve sona
ermekte olan yüzyılın en kuvvetli şahsiyetlerinden biri olmuştur. T’sih-hsi, imparator Mu-
tsung’un çocuk bırakmadan ölmesi üzerine imparatorun amcazadesi olan üç yaşındaki Tsai-
t’ien (imparator adı Te-tsung’dur ama genelde hükümdar adı olarak Kuang-hsü ile
tanınmıştır)’i imparator yapmış, ancak idareyi kendi elinde tutmuştur.

Resim 2 İmparatoriçe T’sih-hsi saraylı hanımlar ve Başharem ağası ile birlikte (Çin, İletişim
Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ans.)

Çin askerî bakımdan hiçbir suretle modern bir ordu teçhiz edemediği için Japonya ile
yaptığı savaşı kaybetmiştir. Bu yüzyılda Çin’de hâkim tabaka modernleşmekten nefret etmiş
ve muhafazakârlığın merkezini de imparatorun dul eşi Ts’ih-hsi teşkil etmiştir. Ufak-tefek,
kurnaz, acımasız ve katil ruhlu bir kadın olarak kaynaklarda gösterilen Ts’ih-hsi, fevkalade
becerdiği saray entrikaları ve siyaseti dışında, dünyadan tamamen habersiz kalmıştır. Çin’in
değişen dünyaya ayak uydurması gerekirken, onun tek düşüncesi Mançu egemenliğini ve
kendi gücünü korumak ve arttırmak olmuştur. Ancak Çin’de yeniden yapılanmanın
gerektiğini hisseden akıllı insanlar da vardı ki bunlar arasında özellikle Li Hung-chang ön
256
plana çıkmıştır. Bu kişi 1896’da Moskova’ya bir heyetle giderek Avrupa’yı dolaşıp
dönmüştür.

Yenilikçiler veya devrimciler devletin yeniden yapılanması için fikir ayrılığına

düşmüşlerdir. Bir kısım yenilikçiler yabancı ülkelerden bazı teknik bilgilerin öğrenilerek,
yavaş yavaş yapılacak reform hareketi ile bunların devletin ve hükümetin yapısını bozmadan
uygulanmasını isterlerken; bir kısım yenilikçiler devlet esaslı reformlar yapılmasını ve
bunların yalnızca dışarıdan değil, içeriden de örnekler alınarak uygulanmasını
desteklemişlerdir.

Reform çabalarının bir parçası, 1895 ve 1898’deki “ilerici ıslahat” hareketi olmuştur.
Bu hareketin öncüsü, Konfüçyüs öğretisini güncelleme girişimi ile sarayın dikkatini çeken
K’ang Yo-wei adında bir bilgindir. İmparator Kuang-hsü’nün huzuruna çıkan K’ang Yo-wei
1895 ve 1898’de ona kanunlarda radikal bir değişim isteyen anayasa değişikliği önerisini
sunmuş ve 1895’de İmparator Kuang-hsü, anayasa değişikliğine ılımlı bakmışsa da siyasi
yetkileri tam olarak elinde bulundurmadığı için değişimi ertelemek zorunda kalmıştır. Ancak
K’ang Yo-wei yılmamış, 1898 yılının Haziran ayında yeni anayasa paketinin Kuang-hsü
tarafından açıklanmasını sağlamıştır. Bu anayasa paketinde eğitim, hukuk, ticaret ve askerlik
ile ilgili esaslı yeni bir teşkilat yapılanmasına gidilmesi sağlanmıştır. Ancak anayasada
değişiklik yapan emirnamelerin yayınlanması radikal muhafazakârlarla, en mutedil
yenilikçilerin nefretini celbetmiştir.

1898 Eylül ayında yönetimi elinde bulunduran imparatoriçe Ts’ih-hsi, duruma el

koyarak, yeni anayasanın uygulanmasını yasaklamıştır ki, 11 Haziran-21 Eylül tarihleri
arasında uygulanan ve 103 gün yürürlükte kalan yeni anayasa daha sonra “100 Günlük
Anayasa Değişikliği” adıyla anılmıştır. Bu olay daha çok Çin takvimine göre Wushui yılında
gerçekleştiği için “Wushui Yılındaki Anayasa Değişikliği” olarak da anılmıştır.

İmparatoriçe Ts’ih-hsi hemen harekete geçerek aldığı tedbirlerle inkılâpçıları kaçmak

zorunda bırakmış, geri kalanlar ya esir edilmişler ya da öldürülmüşlerdir. İmparatoriçe Ts’ih-
hsi, imparator Kuang-hsü’yü affetmemiş ve onu Pekin’de ev hapsinde tutmuştur. İmparator
1908 yılında 38 yaşında iken ev hapsinde vefat etmiştir.

11.1.2. Boksörler İsyanı, Sekiz Devlet Koalisyonu ve Pekin

Anlaşmaları

1898’den itibaren imparatoriçenin çok faal bir idaresi başlamıştır. Çin’in Batılı güçler
tarafından bölünüp paylaşılmasının an meselesi olduğu bu zamanda Mançu prensleri
Boksörler adı altında köylülerden oluşan gizli bir örgüte destek vermeye başlamışlardır. Bu
akımın kökleri büyük bir ihtimalle “Ak Nilüfer (Beyaz Lotus)” adlı eski gizli bir örgüte
dayanıyordu. Yerel yöneticilerin kendilerini yabancılara karşı koruyamayacaklarını anlayan
Şandong köylüleri, gizlice örgütlenmeye başlamışlardır. Boksörler adı verilen bu cemiyetin
felsefesi, kung fu boksu gibi dövüş sanatları ile trans altında nefis terbiyesini birleştirmek
olmuştur. Düsturları “imparatora destek, yabancılara ölümdü”. Boksörlerin düşünce ve
iddiaları, imparatoriçeyi ve sarayı emperyalistlerin zulmüne son verme konusunda bu örgütün
257
halk desteğine sahip olduğuna ikna etmiştir. Mayıs 1900’de Boksörler, Pekin’e doğru
ilerleyerek, yolları üzerindeki demir yollarını ele geçirmişler, yabancı işçileri sürmüşler ve
kiliseleri yakmışlardır. Haziran ortasında Tientsin ve Pekin’e girmişler, bu şehirleri
yağmalayarak, Hristiyanları gaddarca öldürmüşlerdir. İmparatoriçe bu olup bitenlere göz
yummakla kalmamış, teşvik dahi etmiştir. Hatta yabancı güçlere karşı 19 Haziran’da bir
bildiri yayınlayarak yabancı elçi ve misyonerlerin derhâl Pekin’i terk etmelerini emretmiştir.
Ertesi gün Alman elçisi öldürülürken, yabancı temsilciliklerin bulunduğu bölgenin tamamı
Çin askerî birlikleri ve Boksörler tarafından kuşatma altına alınarak 14 Ağustos’ta dışarı ile
bağlantıları kesilmiştir. Bu arada Rusya, Boksörlerin Mançurya’daki Rusların hayatlarını ve
mallarını da tehdit eder hâle geldiğini düşünmeye başlamıştır. Almanya, elçisinin
öldürülmesini sebep göstererek, Çin’e karşı müttefik arayışına girmiş ve sonunda Rusya ile
Japonya’yı yanında bulmuştur.

Çin’de dış destekli iç isyanlar hiç durmamış, 1899 yılında Shandong Eyaleti’nin
Pingyuan ilçesinde, Yihe Tuancılar Çin İmparatorluğu’na karşı silahlı isyan çıkarmışlardır.
Çok zor durumda kalan Çin’in bu durumundan Amerika Birleşik Devletleri istifade ederek,
Çin devletini “kapılarını dışarıya açmaya” zorlamıştır.

1900 yılının yaz aylarında Yihe Tuan isyanının başarıya ulaşmasından ilham alanlar
başka isyanlar çıkartmışlardır. Bu suretle meydana gelen olaylar Çin’e karşı uluslararası bir
ordunun gönderilmesine yol açmıştır. Bu ordu elçilikleri kurtarmak ve hükümeti
cezalandırmak için 15 Ağustos’ta Tientsin’den Pekin’e yürümüştür. Britanya, Rusya,
Japonya, Fransa, Almanya, ABD, İtalya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğundan oluşan
sekiz ülke koalisyonuna ait küçük fakat yeterince işin ehli müttefik kuvvet, temsilcilikler
bölgesindeki kuşatmayı kaldırmış, Pekin ve Tientsin’i zaptetmiştir. 8 ülke koalisyonu Yasak
Şehir (Pekin’deki Qing İmparatoru’nun sarayına)’e kadar girerek, imparatorluk tahtını
ayaklar altına almış, imparatoriçe ile hapsedilmiş olan imparator kaçmak zorunda
kalmışlardır. Saraylar tamamen yağma edilmiştir.

Çin, Li Hung-chang’ı müttefiklerle başmüzakereci olarak tayin etmiş ve nihayet Eylül

başında bir protokol imzalanmıştır. Bu protokolde Çinliler sefilane bir şekilde özür dilemişler,
olayın faillerini ölümle cezalandırma sözü vermişler ve Pekin’deki misyoneler için daha geniş
ve emniyetli bir semt kurmayı vaad etmişlerdir. Ayrıca otuzdokuz yılda tamamlanmak üzere,
450 milyon ser gümüş akçe gibi muazzam bir tazminatı ödemeyi de kabul etmişlerdir. 8
ülkenin yanı sıra İspanya, Hollanda ve Belçika’nın da aralarında bulunduğu 11 devletle ayrı
ayrı imzalanan bu anlaşmalara “Xinchou (Şinço) Antlaşması” adı verilmiştir. Bu arada
müttefikler başka alanlarda imtiyazlar elde etmek uğruna birbirlerine düşmüşlerdir. Eylül
sonunda yabancı kuvvetler Çin’den çekilmişler, yalnızca Ruslar, sahip olmak istedikleri
yerlerden özellikle de Port Arthur’dan çıkmamışlar, Kore’de bazı ekonomik imtiyazlar talep
etmişlerdir. Bu durumdan endişe duyan Japonlar, Britanya ile anlaşma yoluna gitmişler ve
1905’de Rusları yenerek, istediklerini almışlardır.

Çin tarihi açısından değerlendirdiğimizde Çin’in yaptığı bütün anlaşmalar ile Çin:

1. “Nankin Antlaşmas” ile tam egemenlik ve bağımsızlığını kaybetmiştir.

258
 2. “Maguang Antlaşması” ile Tayvan ve Güneydoğu Denizindeki otoritesini
kaybetmiştir.

3. “Xinchou (Şinço) Antlaşması” ile yarı sömürge yarı feodal devlet yapısına
bürünmüştür.

11.1.3 . Mançu Dönemi ve Mançu (Qing) Hükümetinin Sonu

1902’de Pekin’e dönen imparatoriçe ile Pekin’deki Mançular, nihayet ıslahatın zorunlu
olduğunu anlamışlardır. Bu arada sınır boylarında yaşanan isyan ve kargaşalar, eyaletlerin
giderek Pekin’deki merkezî idarenin kontrolünden çıktığını gösteriyordu. Bundan da önemlisi
yalnız devrimci değil, Qing alehtarlığı fikirleri daha yüksek sesle dile getirilir hâle gelmişti.
Hoşnutsuzluğu gidermek üzere 1904’den itiabaren yurtdışına hukuki idare tarzını inceleyecek
heyetler gönderilmiştir. Ancak modern temsili sistemin Konfüçyüs ilkeri ile bağdaşmayacağı
da bilinen bir gerçekti. İmparatoriçe sonunda Mançularla Çinlilerin evlenmesine müsaade
etmiş, modern tarzda bazı bakanlıklar kurmuştur. Hatta eski sınav usulü kaldırılmış, eğitim
daha pratik ihtiyaçlara cevap verir hâle getirilmiştir. Ancak tüm bu yapılanlar Qing
İmparatorluğu için hem çok azdı hem de çok geç kalınmıştı. Sadece içeride bir tesir uyan-
dırmışlar ve bilhassa Güney Çin’de gittikçe artan yenilik taraftarlarını bir süre de olsa
susturmuşlardır. Buna rağmen Güney Çin, Mançu düşmanlığının hâkim olduğu yer olarak
kalmıştır. K’ang Yo-wei 1898’deki başarısızlığından sonra Avrupa ile Türkiye’ye seyahat
etmiş, fakat artık eskisi kadar büyük bir rol oynamamamıştır. Çok geçmeden onun yerini
yabancı ülkelerde yaşayan genç doktor Sun Yat-sen almıştır.

1908’de 74 yaşında olan İmparatoriçe Ts’ih-hsi hastalanmış ve ölümün yaklaştığını

hissedince de evde hapsettirmiş olduğu Kuang-hsü’yü öldürtmüştür. Kuang-hsü’nün kendi
çocuğu olmadığından, 2 yaşındaki prens P’u-i (Hsüan-t’ung, 1909-1911)’yi de imparator
tayin etmiş ve iki gün sonra da ölmüştür.

Yine bir çocuğun saltanat sürmek zorunda kalması, yeni bir naipler meclisinin
kurulmasına ve dıştaki ve içteki siyâsetin güçlüğü ihtilâlci yeni bir partinin kurulmasına yol
açmıştır. Hükümet, ancak modern teçhiz edilmiş ordunun kumandanı olan Yüan Shih-k’ai’nin
iktidarı eline almasına müsaade edildiği takdirde tutunabileceğini zannetmişse de onun
1909’da azledilmesini önleyememiştir. Bunun üzerine Yüan bizzat ihtilâlcilerle münasebetler
kurmuştur. Bu ihtilâlcilerin merkezi Kanton’da olup başlarında Sun Yat-sen bulunuyordu.

Sun, öteden beri huzursuzluğun ve yabancıların hiç eksik olmadığı Kvandong’da

doğmuş, onüç yaşında ağabeyinin yanında kalmak ve okula gitmek üzere Honolulu’ya
gitmiştir. Daha sonra Hong Kong’da tıp okumuş ve 1884’de Katolik bir misyoner tarafından
vaftiz edilmiştir. Lenin hayranı olarak, Asya’yı beyazların emperyalizminden kurtarma
hayalleri kurarak büyümüştür. Sun Yat-sen de ıslahatçılar gibi kökten değişim istemiştir. Bu
amaçla Tokyo’ya gitmiş, Paris ve Hanoyi’deki Fransızlarla bağlantılar kurmuştur. Çin’de
devrim yapma planı, tümüyle denizaşırı yolculuklara çıkarak çeşitli şekillerde yabancılardan
yardım alma tarzında başlamıştır. 1903-1905’de ABD’de ve Avrupa’da, ardından iki yıl

259
Japonya’da kalmıştır. İlk düşüncesi Güney Çin’de Pekin’in baskısından uzak bir üs
sağlayacak ayrılıkçı bir Han devleti kurmak olmuştur.

Sun Yat-sen hareketine en büyük destek Japonya’dan gelmiş ve 1900’lerden sonra

Japonya’da oldukça fazla geniş bir Çin öğrenci kitlesi oluşmuştur. Bunlardan bazıları
Japonlar’ın yardımları ile Sun’un başkanı olduğu ve 1905 yılında Tokyo’da kurduğu
Müttefikler Cemiyeti’ne katılmışlar ve “devrimci birlik”i meydana getirmişlerdir. Bunlar
ayrıca ‘‘Millet Gazetesi’’ni de kurarak, halkı devrim yapmaya kışkırtmışlardır.

1906 yılında ihtilâlciler Pingxiang, Liling, Liuyang şehirlerinde isyan çıkarmışlardır ki,
bu isyanlara Anyuan’lı 6 bin maden işçisi de katılmış; ancak isyan güçlükle de olsa
bastırılmıştır.

Bu sırada Japonya’nın yayılma siyâsetiyle Rusya’nın Doğu Asya politikası karşı karşıya
gelmiş; Rusya, Güney Mançurya’yı almaya çalışarak, Pasifik’te siyasi bir rol oynamak
istemiştir; Japonya ise Kore’den sonra Mançurya’yı almaya girişmiştir. Rusya savaşı kay-
betmiş ve Porthmouth Barışı (1905) ile Japonya’ya Mançurya’dan geçen demir yoluyla
etrafındaki toprakları vermiştir. Böylece Mançurya Japonya’nın hâkimiyeti altına girmiş ve
1932’de Mançurya’yı Çin’den tamamen ayırarak, Japon himayesinde bulunan bir “Mançu-
kuo İmparatorluğu”nu geçici de olsa (1945’e kadar) kurmayı başarmıştır.

1910’da hükümet temsilcileri naipler tarafından tayin edilmiş avam kitlesinden olan bir
“Ön Parlamento” toplamıştır. Yine bu yıl Hunan Eyaletinde, doğrudan doğruya Sülaleye karşı
cephe alan ilk hareket başlamıştır. Aslında büyük ölçüde demiryollarının inşaatı ve işletilmesi
meselesinden çıkan bu isyan hareketi kısa zamanda çığ gibi büyümüş ve 1 Ocak 1912’de
Nankin’de, bizzat Sun’un başkanı olduğu bir Çin Cumhuriyeti’nin kurulmasına yol açmıştır.
Sun Yat-sen Nankin’de Devlet Başkanlığı koltuğuna oturduktan sonra Zhonghua
Minguo’nun resmen kurulduğunu ilan ederek ‘‘Zhonghua Mingo’nun Geçici Anayasasını’’
açıklamıştır.

Mançu-Qing Hükümeti başlarda bu harekâtın önemini anlayamamış; onlarla mücadele

etmek için ordunun başına Yüan Shih-k’ai’yi getirmiştir. Yüan Shih-k’ai, ihtilalcilerle
müzakereye girişmişse de başarı kazanmak istememiş ve tercihini onlardan yana kullanarak,
ihtilalcilerin tarafına geçmiştir. Bu sırada pek çok ihtilalci Çinli esaslı bir tabanın bulunmayışı
ve öğrenciler ile denizaşırı ülkelerin desteğinin hiçbir zaman kendileri için yeterli
olmayacağını anlayarak yeni hükümeti en iyi idare edecek kişinin, yeni Çin ordusunun baş
eğitmeni ıslahat yanlısı ve kurnaz Yüan Shih-k’ai olduğunu düşünmüşlerdir.

12 Şubat 1912’de Mançu-Qing Hükümeti’nin, Çin tahtından vazgeçtiğini ve

cumhuriyeti kabul ettiğini bildiren bir ferman neşretmesinden bir ay sonra 12 Mart 1908’de
sonuncu Qing İmparatoru Hsüan-t’ung tahtından indirilmiştir. Bu imparator Japon himaye
devleti olan Mançu-kuo’ya imparator tayin edilmiştir. Böylece Çin’de Mançu sülalesi dönemi
sona ermiştir.

260
 İhtilalciler ve Sun Yat-sen’in teklifi ile eski general Yüan Shih-k’ai cumhurbaşkanı
olmuş ve yeni Çin cumhuriyetinde köklü değişiklikler yaşanmaya başlanmıştır. Eyaletler daha
önemli hâle gelerek, valiler güçlenmişler, özellikle asker desteği ile varlıklı orta sınıf erimiş
ve böylece yerel yönetim zayıflamıştır. Bu arada Moğolistan’da ciddi bir bağımsızlık hareketi
başlamıştır. Song Jiaoren ve diğer kabine üyeleri Yüan Shih-k’ai’in yetkilerine sınır koyarak,
Müttefikler Cemiyeti’ni Guomin Dang (Vatan ve Millet Partisi, Çin Milliyetçi Partisi,
ÇMP) partisine dönüştürmüşlerdir. Seçimle işbaşına gelmiş idari meclisleri eski yerel seçkin
zümreler pahasına gelişip güçlenmişlerse de yeni başkan Yüan Shih-k’ai, tek başlı merkezî
idareye dönmekte geçikmemiştir. Millet meclisi feshedilmiş, kuruluşuna önderlik eden bazı
kişiler öldürülmüştür. Yüan Shih-k’ai’yi yönetiminin önemli bir eksikliği etkili bir
vergilendirmeden ve dengeli bir bütçeden yoksun olması olmuş, bu da onu beş yabancı
devletin oluşturduğu birlikten borç almak zorunda bırakmıştır. Ancak bu Çin’de hakaret ve
emperyalist bir baskı olarak görülmüş ve kendisine karşı başını Sun-Yat-Sen’in çektiği
Temmuz 1913’de bir ayaklanma ile karşı karşıya kalmasına yol açmıştır. Ancak kaybeden
taraf Sun Yat- Sen olmuş ve Japonya’ya sürgüne gönderilmiştir.

Bu arada dışarıda özellikle Çin-Rus sınırında hareketlilik ve sızmalar yaşanmış, Amur

Körfezi kıyılarında “Çin Mahalleleri” oluştuğundan Rusya bundan son derece rahatsız
olmuştur. Diğer taraftan Japonya gittikçe güçlenmiş ve 1914’de Uzakdoğu’da Almanya’ya ait
yerlerin pek çoğunu ele geçirmiştir. Bu durum Almanya’yı rahatsız ettiği gibi Britanyalıları
da bölgedeki deniz üstü iletişim hatlarının geleceği açısından endişeye sevk etmiş ve
Japonya’nın Çin’deki Alman üstlerine karşı harekete geçmelerini desteklemelerine sebep
olmuştur. Japonlar Kasım 1914’de, Çingdao’daki Alman üssünü ele geçirmişler ve daha fazla
ilerlemeden önce Ocak 1918’de Çin’in önüne yirmi maddelik bir talep listesi koymuşlardır.
Bu maddeler arasında: Japonya’nın Mançurya ve İç Moğolistan’daki haklarının tanınması ile
Çinlilerin Japonya’dan siyasi ve askerî danışman kabul etmeleri de yer almıştır. Bu istekler
bir anlamda Japonya’nın Çin’in idaresini ele geçirmesi anlamına gelmiştir. Ancak şu da bir
gerçek ki Japonya, bu taleplerle Çin’deki reform hareketlerine öncülük etme şansını da
kaybetmiştir. Japonya’nın bu kazanımlarına 1916 yılına kadar İngiltere, Fransa ve Rusya göz
yummuşlardır.

1915 yılının Aralık ayında Yüan Shih-k’ai, cumhuriyet rejimini yıkıp tekrar Çin
İmparatorluğu adında feodal bir devlet kurmuş ve kendisini imparator ilan etmiştir. Bu arada
müttefik kuvvetlerinde yardımı almaya çalışmış ve Avrupa’nın hizmetine Çin askerî vermeyi
bile teklif etmiştir. Ona karşı Saie adında biri Yunnan’da isyan çıkarıp, bir ordu kurmuş ve
savaş açmıştır. Ancak Yüan shih-k’ai’i 1916’da ölmüş ve yerine Li Yuanhong devlet başkanı
olmuştur.

Yine bu yıllarda Chen Duxiu ‘‘Gençlik Dergisi’’ni kurarak, derginin ilk sayısında
“Gençliğe Hitap” adında bir yazı yayımlamıştır. Yazıda halkı demokrasi ve ilim almağa
çağırarak hemen akabinde Yeni Medeniyet Hareketi’ni başlatmıştır.

Li Yuanhong’un devlet başkanı olduğunu gören Fransa boş durmamış ve bundan

istifade etmek için Tianjin Şehrindeki Loşiko bölgesini ele geçirmek için silahlı harekete

261
geçmiştir. Ama halkın direnişiyle karşılaşarak başarısız olmuştur. Yine aynı yılı Li Dazhao da
‘‘Gençler’’ adlı makalesini yayınlayarak, gençleri gelişime açık olmağa, Çin ve dünya
gençliği için cesaretli olmağa çağırmıştır.

Dış dünya ile bağlarını koparmak istemeyen Çin, 1917 yılının Ağustos ayı ortalarında
Almanya’ya savaş ilan ederek, Avrupa’ya 300.000 asker göndermeyi teklif etmiştir.

I.Dünya Savaşı devam ederken, 1917’de Rusya’da gerçekleşen Bolşevik ihtilalinden

yayılan dalgalar Çin’de hemen kendini göstermiştir. Aslında 1900’lerden itibaren Anarşizm
ve Marksizm öğrenciler ve aydınlar arasında giderek yayılmış ve 1917’de Bolşeviklerin parti
örgütleri kanalı ile Çin’e ulaşmıştır. Devrimi esas alan fikirler geleneksel Konfüçyüs
öğretisindeki bireyin devlete destek olması kavramıyla da bağdaşmıştır. Mart 1920’de
Sovyetler, Rusya’nın daha önce Çinlilerle yaptığı mevcud tek taraflı ve haksız antlaşmalarını
feshedeceğini duyurmuş, bu da Çin-Sovyet yakınlaşmasını gittikçe kuvvetlenmiştir. Sovyet
Kominist Partisi’nin belirlerdiği Komintern’in yardımı ile 1 Temmuz 1921’de Shang-hai’da
Çin Komünist Partisi kurulmuş, 1924’lerde de Kaşgar’da Sovyet konsolosları, Rusya’nın
Türkistanı’nda Çin konsolosları bulunur hâle gelmiştir.

11.2. 4 Mayıs Vatansever Gençler Hareketi

28 Temmuz 1914 yılında başlayan I. Dünya Savaşı 11 Kasım 1918’de Almanya başta
olmak üzere İttifak Devletlerinin yenilgisiyle sona ermiştir. İtilaf Devletleri 18 Ocak 1919
yılında “Paris Barış Konferansı”na çağırılmışlardır. Konferansa galip devlet sıfatıyla Çin’den
Pekin Hükümeti ve Kanton Askerî Hükümetinin iş birliğiyle oluşturulan bir heyet
gönderilmiştir. Çin heyeti Almanya’nın Çin’deki tüm yetkilerinin Çin’e iadesini, Japonya ile
Yüan Shih-k’ai hükümeti arasında imzalanan “21 Madde”nin kaldırılmasını, savaş sırasında
Japonya’nın Almanya’dan devraldığı tüm yetki ve ayrıcalıklarının Çin’e iade edilmesini talep
etmiştir. Konferans, emperyalist devletlerin istediği şekilde yürütülmüş ve Çin heyetinin
talepleri kabul edilmemiş, sadece barış antlaşmasına Almanya’nın Çin’in Shandong
Eyaletindeki tüm yetkilerinin olduğu gibi Japonya’ya devri kararı çıkmıştır. Buna rağmen
Pekin Hükümeti antlaşmayı imzalamayı kabul etmiş, bu da Çin halkının oldukça sert karşılık
vermesine neden olmuştur.

4 Mayıs günü öğleden sonra, Pekin’deki çeşitli üniversitelerde okuyan yaklaşık 3000’i
aşkın öğrenci polislerin engellemelerine aldırmadan Tiananmen Meydanı’nda kitle gösterileri
düzenlemişlerdir. Pekin’deki bu öğrenci hareketi kısa zamanda her tarafa dağılmış ve başta
Tianjin, Shang-hai, Changsha, Kanton olmak üzere ülkenin pek çok yerinde birçok protesto
yürüyüşlerine dönüşmüştür. Yurtdışında okuyan Çinli öğrenciler ile muhacirler de vatansever
gençler hareketini desteklemişlerdir. Sun Yat-sen o sıralar bulunduğu Shang-hai’da hareketi
takdirle desteklemiştir. Pekin hükümeti, 7 Mayıs günü gözaltına alınan öğrencileri halk
baskısıyla serbest bıraksa da öğrencilerin protesto hareketlerini bastırma harekâtına devam
etmiştir. 3 ve 4 Haziran’da Pekin’deki öğrenciler sokaklara dökülmüşler, iki gün içinde
binlerce öğrenci gözaltına alınmıştır. Bu da hükümete karşı halkın nefretini daha fazla
arttırmıştır. Pekin’deki öğrenci hareketini desteklemek için 5 Haziran’da Shang-hai, Nankin,
Tianjin, Hangzhou gibi büyük şehirlerde yüz binlerce öğrenci, işçi, tüccar greve gitmiş ve
262
hükümeti protesto etmişlerdir. Olayların hiç beklenmedik bir şekilde olabildiğince hızlı bir
gelişme kaydettiğini gören Pekin hükümeti 6 Haziran’da tutukladığı bütün öğrencileri serbest
bırakmıştır. 10 Haziran’da üç devlet adamının Sao, Zhang ve Lou’nun istifa ettikleri ilan
edilmiştir. 28 Haziran günü Çin heyeti Paris Barış Konferansı’nda düzenlenen anlaşmaya
imza atmayı reddetmiştir. Böylece 4 Mayıs Vatanseverler Hareketi galibiyetle sona ermiştir.

4 Mayıs Hareketi aynı zamanda Yeni Medeniyet Hareketi’nin de bir devamı olmuştur.
1915 yılında Chen Duxiu’nun çıkardığı “Gençlik’ Dergisi”nin adı ertesi yıl “Yeni Gençlik”
olarak değiştirilmiştir. Demokrasi, İlim ve Fen yayılmaya çalışılmış, feodal ve geride kalmış
kültür şiddetle kınanmış ve modern kültürü yaymak amaç edinilmiştir. Yine klasik edebiyat
bir tarafa bırakılıp yeni edebiyata, halk diline yakın edebiyata geçmeye ve “Edebiyat
Devrimi”ni oluşturmaya gayret gösterilmiştir.

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi 1917 yılında Rusya’da Ekim devriminin kazanması
Çin’de çok büyük bir yankı yapmıştır. Çin’deki aydınlar Proletarya’nın evrensel bakış açısını
devletin geleceğinin bakış açısı olarak kabul etmeye başlamışlardır. Kasım 1918 yılında Li
Dazhao, “Avamın Galebesi” ve “Bolşevizm’in Galebesi” başlıklı tezlerini yayımlayıp, Çinli
entellektüellerin uyanışını aksettirmiştir. Yeni Medeniyet Hareketi sadece 4 Mayıs hareketinin
düşünce yapısını oluşturmamış, ayni zamanda bu hareketi daha da derinleştirmiştir. Sosyalist
düşüncenin yavaş yavaş kapitalizmin yerini alıp halkın ana düşüncesini oluşturması, fikir ve
adam yetiştirme açısından bakışı değiştirmesi Çin Komünist Partisi (ÇKP)’nin kurulmasının
en önemli sebeplerinden olmuştur.

4 Mayıs Hareketi Eski Demokrasi Devriminin son bulup, Yeni Demokrasi Devriminin
başlangıç noktası olmuş, Çin Devrimi bundan sonra yeni bir tarihî döneme girmiştir. Çin
Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra Merkezî hükümet Aralık 1949’da 4 Mayıs Hareketini
resmî Çin Gençlik Bayramı ilan etmiştir.

11.3. Cumhuriyet Dönemi: Mao Zedong ve Çin Komünist Partisinin

(ÇKP) Kuruluşu

4 Mayıs Vatanseverler Hareketinin Hun’an eyaletindeki eylemcilerinden biri

olan Mao Zedong, 26 Aralık 1893 yılında Hu’nan Eyaletinin Xiangtan ilçesinde zengin bir
çiftçi ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Yarım yamalak bir tahsil görmesine rağmen,
hırsı, azmi ve kararlılığı ile yükselmesini bilmiştir. Lakâbı Zi Ren’dir. 4 Mayıs Vatanseverler
hareketinden sonra Alman Felsefesi okumaya yani “küresel düşünüp yerel hareket etmeye”
karar vermiş ve 1920’de Sovyet meseleleri üzerine bir çalışma grubu oluşturmuş ve ertesi yıl
1921’de Çin Komünist Partisi’nin kuruluş toplantısında yer almıştır. 1924-1949 arası Çin iç
savaşında ÇKP’nin liderliğini yapmış ve 1949’da kurulan Çin Halk Cumhuriyeti’nin
kurucuları arasında yer almıştır. 1966-76 arası Çin için hem maddi hem de manevi kayıplara
sebep olan Çin Kültür Devrimi’ni yapmış ve 9 Eylül 1976’da Pekin’de ölmüştür. Henüz 14
yaşındayken ilk evliliğini yapmış, 3 kez evlenmiş ve 10 çocuğu olmuştur. Mezarı Pekin’deki
Mao Zedong Anıt Kabrinde bulunmaktadır.

263
 Resim 3 Mao Zedong (tr.wikipedia.org)

11.3.1. Çin Komünist Partisi’nin Kuruluşu

Mao Zedong ve arkadaşları 1 Temmuz 1921 yılında Shang-hai’da I. Milli Halk

Kongresi’ni toplayarak Çin Partisi’ni resmen kurmuşlardır. 15 maddelik ‘‘ÇKP’nın
Programı’’ oy birliği ile kabul edilerek, Partinin adı, programı ve amacı belirlenmiştir. Ayrıca
III. İnternasyonel ile bağlantı kurulması kararı alınmıştır. ÇKP II. Millî Halk Kongresi 1
Temmuz 1922’de Shang-hai’da toplanmış ve “ÇKP’nın Nizamnamesi” oy birliğiyle kabul
edilmiştir. Nizamnamede partinin ilk önceliği ilk defa açık bir şekilde emperyalizm ve
feodalizme karşı savaşmak olarak belirlenmiştir.

Çin’de bir taraftan Guomin Dag hükümeti (Milliyetçi Çin hükümeti diye de
anılmaktadır), diğer taraftan Çin Komünist Partisi arasındaki rekabet gittikçe fazlalaşmış ve
bu durum uluslararası arenada iyi kullanılmıştır. Bu durumdan en fazla kendi adına menfaat
sağlayan da kuşkusuz Sovyetler olmuştur. Ruslar çok ince ayarlı bir oyun oynamışlar, bir
yandan ÇKP’ne yardım ederlerken, diğer taraftan Guomin Dag hükümeti ile pazarlık
yapmışlardır.

1922’de Sun artık en güçlü milliyetçi lider hâline gelmiş ve Komünistlerin Çin
Milliyetçi Partisi’ne girmesi konusunda Sovyetler’le anlaşarak, parti kadrolarının
Sovyetler’de eğitim almasını sağlamıştır. Sun, Kanton’da hükümetini kurduğunda Sovyet
yardımını almış ve vekili Jiang Jieshi (Chang kai shi)’yi Kızıl Ordu’nun durumunu
araştırmak üzere 1923’de Moskova’ya göndermiştir. Rus örneğinden hareketle de Vampao
Harp Akademisi’ni kurmuştur.

Haziran 1923’te ÇKP III. Millî Halk Kongresi toplanarak, nizamnameyi revize
etmiştir. Ocak 1924’te Guomin Dang I. Millî Halk Kongresi toplanarak, tüm ÇKP üyelerini
doğrudan Guomin Dang üyeliğine atamış ve böylece I. Guomin Tang- ÇKP Devrimci Birleşik
Cephesi resmen kurulmuştur. Ertesi yıl, 12 Mart 1925’te Sun Yat-sen vefat etmiş, Guomin
Dang parti genel başkanı olarak Jiang Jieshi (Chang Kai Shi) getirilmiştir.

1925’de Sun’un ölümünden sonra Çin’de tekrar yabancı karşıtı millî duygularda bir
patlama meydana gelmiştir. Sun’un yerine geçen Chang Kai Shi, ÇMP’yi Çin’in millî
264
hükümeti ilan ederek, Çin’i yeniden birleştirmeye ve yabancılardan arındırmaya çalışmıştır.
1925’de Vampao Akademisi mezunlarının komuta ettiği, Sovyet top ve tüfekleri ile
donatılmış Chang Kai Shi kuvvetleri, bir “Kuzey Seferi” başlatarak savaş tacirlerine karşı bir
dizi zafer kazanmışlar ve silahlarını ele geçirmişlerdir. Chang Kai Shi, 1926’nın ortalarında
Kanton’dan kuzeye yönelerek, Yang-tse vadisini de ÇMP hâkimiyeti altına alarak Shang-
hai’ye doğru bastırarak Çin’in yarısını ele geçirmiştir. Askerleri kullandıkları her şeyin
parasını ödedikleri için halkın gözüne girmeyi başarmışlardır. Bundan sonra ÇKP ile ÇMP
arasında anlaşmazlıklar daha belirgin bir hâle gelmiş ve Chag Kai Shi, 1926 yılında Sovyet
danışmanlarının görevine son vererek, Komünistlerin Kantonu’u terk etmelerini sağlamıştır.
Daha sonra ileri harekâta devam ederek Shang-hai’ye girmiş ve Komünistleri saf dışı ederek,
ÇKP’yi bastırmıştır. Sovyetleri “Kızıl Emperyalist” ilan ederek kınamış, anti-komünist bir
hükümet kurarak Nankin’i başkent ilan etmiş ve Milliyetçi Çin tek partili bir devlet hâline
gelmiştir.

1927 yılında I. Guomin Dang-Çin Komünist Parti işbirliği bozulmuş ve ikinci iç savaş
dönemi başlamıştır. Birinci iç savaş dönemi ile Çin tarihinde 1926-28 arası Guomin Dang
Merkezî Hükümeti ile Kanton Askerî Hükümeti’nin birlikte Kuzey Militaristlerine karşı
savaştığı dönem kastedilmektedir.

11.3.2. İkinci İç Savaş Dönemi

İkinci iç savaş dönemi 1927-1937 yılları arasında Guomin Dang ile Çin Komünist
Partisi arasında yaşanmış ve bu döneme kaynaklarda, “On Senelik İç Savaş” veya “Arsa
Devrimi” de denmiştir.

1927 yılında Chang kai shi ve Wang Jingwei acımasız bir şekilde ÇKP üyeleri ile
koministleri öldürmüşler, bunun üzerine 1 Ağustos’ta Zhou Enlai, Nanchang’da parti
arkadaşlarıyla birlikte bir isyan çıkarmıştır. Bu isyan ÇKP’nin tek başına çıkardığı ilk isyan
olmuş ve bugün ileride Çin Ulusal Kurtuluş Ordusu Günü olarak ilan edilmiştir.

7 Ağustos 1927’de ÇKP olağanüstü toplanmış ve Chen Duxiu’nun sağcı teslimci

görüşünün yanlışını düzelterek, arazi devrimi yapma ve silahlanıp Guomin Dang yönetimine
karşı savaşma kararı almıştır.

1928 yılına gelindiğinde Chang Kai Shi, kuzey seferini tamamlayıp Pekin’i işgal etmiş
ve böylece Çin seddinin güneyindeki tüm Çin topraklarının kontrolünü ele geçirmiştir. Her ne
kadar Chang Kai Shi’in idaresi fazlaca otoriter ve yolsuzluklarla dolu olsa da en azından onun
zamanında Çin, az da olsa barışa ve huzura kavuşmuştur.

Bu arada Japonya, Mançurya’nın hiçbir bölgesinin Çin’in denetimine girmesini

istememiş, buna karşılık Amerika kendisini Pasifik’teki çıkarları için Çin’in haklarının ve
eğemenliğinin savunucusu olarak görmüştür.

265
 11.3.3. Kızıl Ordunun Uzun Seferi

1927-1933 arası, Guomin Dang ile ÇKP arasındaki mücadele iyice alevlenmiş, 1928
yılında Mao “Kızıl Dördüncü Ordu”yu kurmuştur.

Milliyetçilerin kovuşturmasından kaçmak için Komünistler, 1934 yılının Ekim ayında

“15.000 km’lik uzun sefer”e çıkmak zorunda kalmışlardır. 1935 yılının Aralık ayında
Zunyi’ye varan ÇKP birlikleri olağanüstü toplantı yaparak partiyi Mao taraftarlarının
yönetmesi kararını almışlardır. Bu uzun yürüyüş bir efsaneye dönüşmüş, 100 bin Komünist
asker, Guomin Dang ordusundan kaçarak 1936 yılının Ekim ayında Pekin’in yaklaşık 800 km
güneybatısında bulunan Yunnan bölgesindeki Kuzey Shansi Eyaletinin Wuqi Nahiyesi’nde bu
yürüyüşü bitirmişlerdir. Böylece bu yürüyüş ile “Kızıl Ordunun Uzun Seferi” sona ermiştir.
Günümüze kadar, bu yürüyüş daima olağanüstü bir yiğitlik ve fedakârlık destanı olarak
anılmıştır. Uzun seferin başarıyla sona ermesiyle Çin devrimi yeni bir tarihî döneme girmiş,
“yenilmez” olduklarını ispat eden Kızıl Ordu halkın güvenini kazanmıştır. Mao’da bu yürüyüş
ile ÇKP’de bir numaralı lider konumuna yükselmiştir.

1935 yılında Mançurya’daki Milliyetçi Kuvvetler generallerinden biri Chang Kai Shi’yi
yakalamayı başarmış, ancak bu Guomin Dang hükümetini rahatsız ettiği gibi Moskova’yı da
rahatsız etmiş ve sonunda serbest bırakılmıştır.

11.3.4. Çin-Japon Savaşı

Çin Milliyetçileri, Japonya’ya Mançurya’da kazandıkları haklar konusunda baskı

yapmaya başlamışlar ve Çin’deki Japon ordusuna (Japonlar’ın Güney Mançurya’daki Kanton
sömürgesini korumak amacıyla konuşlandırılmış olan ve Kvandong Ordusu olarak bilinen
özel bir askerî birim) karşı rahat durmamışlardır.

XIX. yüzyılın orta ve sonlarından itibaren Çin’in birçok yerini işgal altına alan
Japonlar, 18 Eylül 1931’de Kvandong Ordusu Komutanlığı, Japonlar’ın işlettiği Güney
Mançurya Demiryolları üzerinde bir bomba eylemi düzenlemiş ve bu halk arasında infiale
sebep olmuştur. Japon ordusu harekete geçmiş ve 1932’de “Mançurya Bağımsızlık
Hareketine” destek vererek, Japon askerî koruması altında Mançu-kuo adlı bağımsız bir
devlet kurulmasına yardım etmiştir. Bundan sonra Japonlar Shang-hai’yi ele geçirmişler ve
böylece bu tarihten itibaren Japon işgalı başlamış ve 1935 yılında bu işgal hareketleri
arttırılmıştır.

Savaş, 1937 yılının Haziran ayında Pekin yakınlarındaki Marco Polo Köprüsü’nde
daha önceki antlaşmalar uyarınca tatbikatlar yapan bazı Japon askerlerine ateş açılması
üzerine çıkmış, Japon komutanlar bunu Çin askerlerinin yaptığını düşünerek ateşe karşılık
vermişlerdir. Tokyo hükümeti savaş istemediği için olaylar üzerinde fazla durmamış, ancak
Japon kamuoyu bu durumu Çinlilerin meydan okuduğu ve Japonlar’ın geri çekildiği şeklinde
yorumlamıştır. Pekin’de taraflar arasında yerel bir anlaşma sağlanmış ise de, Chang Kai Shi
hükümeti uluslararası arenada Japonya’nın yalnızlaştığını ve buna karşılık Çin’in
güçlendiğine inanarak bu antlaşmayı reddetmiştir. Ancak Çin ordusu Şhanghai saldırılarında
266
başarısızlığa uğramış ve Chang kai shi seçkin askerlerinin %60’ını kaybetmiştir. Chang Kai
Shi, Alman büyükelçisi Oskar Trautman’dan Japon-Çin itilafına arabuluculuk etmesini rica
etmişse de bir sonuç alamamıştır. Bu arada Japonlar Çin’e on beş yeni tümen göndererek
büyük bir hücum başlatmışlardır. Chang Kai Shi, Nankin’e çekilmeye mecbur kalmış,
Britanya ve Fransa Çin’e yardım gönderirlerken, Sovyetler Chang Kai Shi’i tanımış, ABD ise
sert bir dille Japonları uyarmış ve Milliyetçi Çinlilere çok yüklü miktarda kredi açmıştır.

Bu arada Çin’deki iki cephe ÇMP ve ÇKP birleşerek, Devrimci Birleşik Cephesi’ni
kurmuşlar ancak bu cephenin ömrü aralarındaki sürtüşmeler nedeni ile 1941yılına kadar
olmuştur.

1941’de Çinli Komünistler, kuzeyde Japonlar’a karşı kendi hücumlarını başlatmışlarsa

da, Japonlar’ın çok şiddetli karşı koymaları sonucu hiçbir şey yapamamışlardır. Bu arada
1941-1945 yılları arasında Japonya’ya karşı yapılan askerî operasyonlar, Çin’i Japon
saldırılarına karşı güvenlik altına almıştır.

II. Dünya Savaşı’nın mağlupları arasında yer alan Japon İmparatoru Hirohito 15
Ağustos 1945’te yaptığı ünlü radyo konuşmasında “kayıtsız, şartsız teslim olduğunu” ilan
etmiş ancak silahlı kuvvetler yine de silah bırakmamışlardır. Savaş, 2 Eylül 1945’te Japonya
Dışişleri Bakanı Shigemitsu’nun Amerikan filosuna ait Missouri adlı gemide kayıtsız şartsız
teslim olduklarını, askerlerinin silahlarını bırakacaklarını dair teslim sözleşmesini
imzalamasından sonra resmen bitmiştir. 9 Eylül’de silahlar, Ekim’de de Tayvan geri
alınmıştır.

Çin-Japon savaşı Çin’de “Japonlar’a Karşı Kurtuluş Savaşı”, “Sekiz Senelik Savaş”
(1937-1945) adıyla anılmaktadır. Dünya tarihinde ise “14 Senelik Savaş” (1931-1945) olarak
adlandırılmaktadır.

11.3.5. Çin Milliyetçi Parti ile Çin Komünist Partisi Arasındaki

Anlaşmazlıklar

ÇMP ile ÇKP ortak cephesi çok çabuk aşınmış, Komünistlerle Milliyetçiler arasında
büyük itilaflar, hatta çarpışmalar baş göstermiştir. Ocak 1941’de güneyde biraz fazla ilerlere
sokulan bir Komünist Askerî Birlik milliyetçiler tarafından pusuya düşürülerek ortadan
kaldırılmış ve böylece ortak cephe fiili olarak son bulmuştur.

1946 yılının Ağustos ayında Amerika’nın desteğiyle Guomin Dang, III. Çin İç
Savaşı’nı başlatmıştır. Buna Çin Halk Cumhuriyeti’nde III. Çin Devrimi ya da Kurtuluş
Savaşı da denilmektedir. Aslında iki parti arasındaki ayrılık ve sürtüşmelerin en belirgin hâle
gelmesi 1945 yılında Kırım’da gerçekleşen Yalta Konferansı’nda alınan kararlar ile
başlamıştır. 11 Şubat’ta Yalta Konferansında İngiltere, Amerika ve SSCB’nin Uzak Doğu ile
ilgili aldığı kararlar icabı Çin Hükümeti Moğolistan’ın bağımsızlığını tanımak şartıyla
kuzeydoğunun kendisine geri verilmesini, Dalian’de Sovyetlere ayrıcalık tanınmasını, Lushun
Limanı’nın Sovyetler Birliği’ne askerî üs olarak kullandırılmasını kabul etmiştir. Ancak bu
hükümler, Çin’in bağımsızlığına karşı oynanan oyunlara evet diyen Guomin Dang ile
267
tarafları, ÇKP’ce kınanmış ve Eylül 1949’a kadar iç savaş yaşanmıştır. 1949’un yazında
Chang Kai Shi, 300 milyon dolarlık serveti ve yanındaki önemli generalleri ile beraber
Tayvan’a kaçmak zorunda kalmış ve buranın ilk devlet başkanı olmuştur. Chang Kai Shi’yi
Çin tarihinde önemli kılan sadece kendisi olmamış, Çin’in en zengin adamlarından birinin
kızı olan ve güzelliği ve cazibesi ile dikkatleri çeken Soong Mei-ling ile evlenmesi olmuştur.
Soong Mei-ling, Chang Kai Shi’nin hem şahsi danışmanı hem de büyükelçisi sıfatı ile büyük
başarılara imza atmıştır. Chang 1975 yılında vefat etmiş, hanımı ise Amerika’da 2003 yılnda
ölmüştür. Beyin takımını kaybeden Guomin Dang birlikleri kısa zaman içerisinde yok
edilmişler ve böylece 1 Ekim 1949 tarihinde Çin Halk Cumhuriyeti resmen kurulmuştur.

Bu arada ABD Yalta Konferansı’nda, Sovyetler Birliğinin Kuzeydoğu Asya’daki

pozisyonunu kullanarak hâkimiyetini Pasifik’e ve Türkistan içlerine yaymasını önlemek için
Çin’i “dört büyükler” arasına koyarak startejisini geliştirmiş ve bu strateji Çin’e uluslararası
arenada büyük bir güç ve önem kazandırmıştır. XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
Amerika, Britanya, Almanya ve Fransa hem Sovyetler’in hem de Japonlar’ın Pasifik’te
güçlenmelerini Çin’i yanlarına alarak önlemeye çalışmışlardır. Mao döneminin ilk yıllarında
Çin’in, Sovyetler’e yönelmesi bu stratejinin gerçekleşmesini önlemişse de gerek Mao’nun son
yıllarında, gerekse ondan sonra bu plan işe yaramış ve hem Batı hem de Çin bundan oldukça
fazla faydalanmışlardır.

11.3.6. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu ve İlk Dönemler

Çin Komünist Partisi ve Mao, 1 Ekim 1949, Pekin’deki Tiananmen Meydanı’nda Çin
Halk Cumhuriyetinin kurulduğunu ilan ederek, azınlıklara özerklik tanıma ve Tayvan’ı geri
alma kararı almışlardır.

Ekim 1950’ye kadar SSCB başta olmak üzere 17 devlet Çin Halk Cumhuriyetini
tanıyarak diplomatik ilişkiler kurmuşlardır. 1950 yılında Güney Kore ile Kuzey Kore arasında
başlayan ve daha sonra Amerika Birleşik Devletleri ile müttefiklerinin dahil olduğu Kore
savaşı sırasında ABD’nin 7. Filosu Tayvan Boğazı’na gönderilmiş ve böylece Çin’in
Tayvan’ı geri alması engellenmiştir.

1950’de yıl Çin Halk Cumhuriyetinde “Arsa Islahat Kararı” ilan edilmiş ve bu karar
ile yeni hükümet arsaları zenginlerden alıp fakirlere vermiş, 1952 yılında ıslahat
tamamlanarak, Feodalizm’e son verilmiştir.

1954 yılında I. Millî Kurultay çağırılarak, Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası yapılmış,
devlet kapitalist ticaret ve endüstriyi sosyalizme uygun şekle getirip, umum ve bireyin
ortaklığını geliştirme kararı almıştır.

1955 yılında, Çin Halk Cumhuriyeti’nin bütün topraklarında tarımda kooperatifleşme

başlatılmış ve yıl içerisinde bu hat safhaya ulaşmıştır.

1 Ekim 1955’te Doğu Türkistan’da Şincan Uygur Özerk Bölgesi kurulmuştur.

268
 1956 yılında ÇKP 8. Millî Kongresi’nde Sosyalizm kurma kararı alarak, 1958’de
Sosyalizm’in yol haritasını çizmiş ve Halk Komünleri (Kolhoz) kurulmuştur. Büyük
ilerlemenin getirdiği yanlışlıklardan dolayı Yeni Çin ilk defa büyük ekonomik kriz yaşamış ve
1961 yılında millî ekonomi yeniden düzenlenmiştir.

Çin 1964 yılında orta ve yakın mesafeli bomba yapmayı başarmış ve 16 Ekim’de ilk
atom bombasını atmıştır. Test merkezi Doğu Türkistan’daki Tanrı Dağların’ın güneyinde,
Taklamakan Çölü’nün kuzey doğu kesimindeki Lopnor Gölü civarı olmuştur. Yine 1966
yılında aynı bölgede yapılan orta ve yakın mesafede nükleer bomba testi de başarılı olmuştur.

Mayıs 1966’da Çin’de “Proletaryanın Büyük Kültür Devrimi” ya da kısaca “Çin

Kültür Devrimi”ni başlatma kararı alınmıştır. Mao, kültür devrimine ait düşüncelerini
“Küçük Kırmızı Kitap” ta toplayarak, yayınlamış ve kısa sürede milyonlarca kopyası
çıkartılarak halka dağıtılmıştır. Bu kitapta kapitalist yolu seçen herkese sosyalizm
savunuculuğu yapılmıştır. Çin Kültür Devrimi, 16 Mayıs 1966 – 6 Ekim 1976 arasında 10 yıl
sürmüştür. Mao’nun yaşlandığı ve hâkimiyet korkusu sardığı dönemde, Lin Biao ve Mao’ın
eşi Jiang Qing yandaşları ile iki örgüt kurarak, eski ihtilâlcilere karşı cephe almışlardır. Bir
beyin yıkama ve kültür yıkma hareketini başlatmışlardır. Daha önce SSCB’de Stalin’e karşı
halkı kasıtlı olarak bireye tapmaya sürükleyen dar kafalar bütün halkı her konuda Maoizm’e
inanmaya sürüklemiştir. “Her şeyin tek ve en doğrusunu Mao biliyordu”. Her yerde Maoizm
kitapları dışındaki kitaplar yasaklanmış, Kur’an ve diğer bütün ilahi kitaplar inanç
ayırmaksızın yakılmış, Cami, kilise ve diğer inançların mabetleri ya yıkılmış ya da ahıra
dönüştürülmüştür. Okuma yazmağı bilen insanlar yurtdışıyla bağlantısı oldukları gerekçesi ile
Mao’ya karşı iş birlikçi sayıldıklarından ya hapse atılmışlar, ya da idam edilmişlerdir.
Devrimci önder Liu Xiao-qi, Mareşal Peng De-huai gibi komünizme gerçekten inanarak
devrim yapan, dürüstlüğü şiar edinmiş insanlar, Mao’ya karşı örgüt kurmakla suçlanarak
öldürülmüşlerdir. Bu sırada Mao’nun eşi ile üç taraftarı tutuklanmış ve böylece Çin Komünist
Partisi içerisinde radikaller olarak bilinenler mücadeleyi kaybetmişlerdir.

1978 yılında 11. Millî Halk Kongresi 3. genel toplantısında tekrar düşünce özgürlüğü,
gerçeği aramak gibi ideolojik gidiş yönü belirlenerek, ekonomiyi hızlandırma, reform yapma
ve dışa açılmaya karar verilmiştir. Parti merkez liderler kadrosunun oluşturulması sağlanmış,
değişime önce köylerden başlanarak, ailelere sözleşmeli üretim sistemi uygulanmış ve
böylece halkın sosyal hayatında büyük değişimler meydana gelmiştir. Yine 1980’lı yılların
başında Çin Kültür Devrimi sırasında haksızlığa uğrayanların davaları düşerek itibarları iade
edilmiştir.

11.3.7. Çin’in Planlı Doğum Siyaseti

1950-1970 arasında Çin’de çok çocuk yapma planı teşvik edilmiş, nüfus 600
milyondan 800 milyona kadar yükselmiştir. 1971-1981 arasında ise “daha geç ve aralıklı az
çocuk yapma” teşvik edilmeye başlanmıştır. 27 Ekim 1982 yılında üçüncü kez ülke genelinde
yapılan nüfus sayımı verilerine göre Çin’in nüfusu 1 milyar 31 milyonu aşmıştır. Nüfusun
hızla çoğalması ve sosyal ihtiyaçların artması Aralık 1980’de Çin Halk Cumhuriyeti
Anayasası’na: “Devlet planlı çocuk yapma siyasetini uygulayacak, Çin’in ekonomik ve sosyal
269
gelişimine uygunlaştıracak” içeriğindeki kanun maddesini ekleyerek yasal olarak Planlı
Çocuk Yapma Siyasetini uygulanmaya başlamıştır. Bu uygulamadan azınlıklar muaf
tutulmuştur. Nitekim bu durum kanunla da garanti altına alınmıştır: “Azınlık toplulukların
yaşadığı bölgelerin haricinde, her aile sadece bir tek çocuk yapabilir, nüfusun hızla büyümesi
kontrol edilmelidir”. Bundan sonra 2002 yılında “Çin Halk Cumhuriyeti Nüfus ve Planlı
Doğum Kanunu” yürürlüğe konmuştur.

11.3.8. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Uluslararası Düzeydeki Temasları

Çin içeride Milliyetçi ve Komünist Çinliler arasında yaşanan rekabete ve siyasi

üstünlük kurma savaşına şahitlik ederken, dışarı da uluslararası konjonktörü iyi yakalamış ve
buradan menfaatleri doğrultusunda kazanımlar elde etmiştir.

Komünist ve Milliyetçi Çinliler fikir yapılarını Sovyetler’e dayamışlar ve genç

kadroların yetişmesini Ruslar’a teslim etmişlerdir. Sovyetler başlangıçta, Çin ile yakın ilişki
kurmuş, ancak Mao döneminde yaşayan sıkıntılar, komünizmin Çin için iyi bir rejim olmadığı
gerçeğini ortaya koymuştur. Bu sırada dış siyasette Çin açısından eksen kayması gerçekleşmiş
ve Sovyetler’in yerini Amerika almıştır.

II. Dünya Savaşı sırasında fikir babalığını Amerika Başkanı Franklin D. Roosevelt’in
yaptığı Birleşmiş Milletler’in kurulması düşünülmüş ve 1945’de bu cemiyet kurularak, beş
daimi üyesinden biri de Çin olmuştur.

Kore Savaşının bitmesinden sonra 26 Nisan-21 Temmuz 1954 arası, SSCB, ABD,
İngiltere, Fransa ve ÇHC’nin aralarında bulunduğu 5 devlet İsviçre’nin Cenevre Şehrinde
yapılan konferansa katılmışlardır. Konferansta Kore meselesi ve Hindiçin’de barış meselesi
gündeme getirilmiş ve ayrı ayrı “Vietnam’da, Laosta’da ve Kamboçya’da Düşmanlıkların
Durdurulması Antlaşmaları” imzalanmıştır.

1960’lı yılların başında (Tibet kaynaklarına göre 1050’lerde) ÇKP topraklarında hak
iddia ettiği Tibet’e girmeye başlayarak, oradaki feodal otoriteyi yıkıp yerine sosyalizmi
yerleştirmeye çalışmıştır.

1971 yılında ABD Cumhurbaşkanı R.M.Nixon’un Ulusal Güvenlik Danışmanı H.

Kissinger, Çin’i ziyaret ederken; Çin Halk Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında
diplomatik ilişkiler başlamış ve karşılıklı büyükelçilikler açılmıştır.

1972 yılında ise Amerika Birleşik Devletleri Başkanı, R.M Nixon, Çin’i ziyaret
ederek, Çin’i ziyaret eden ilk ABD Cumhurbaşkanı olmuştur. Yine bu yıl Japonya Baş veziri
Kakuei Tanaka da Çin ziyaretinde bulunmuştur. Böylece Çin-Japon diplomatik ilişkileri
başlamıştır. Bu yıldan itibaren Çin Halk Cumhuriyeti uluslararasında resmen tanınmıştır.
Ondan önce uluslaraarası konuşmalarda ve Birleşmiş Milletler’de Çin adına konuşmaları
Tayvan’daki Guomin Dang Hükümeti yapmıştır.

1979 yılında ABD-Çin resmî diplomatik ilişkilere başlamışlar, ABD, Çin’i bölünmez
ve tek olarak kabul ettiğini, Tayvan’ı Çin Halk Cumhuriyeti’nin bir parçası olarak gördüğünü
270
açıklamıştır. Böylece, 20 yıldan fazla süren ABD ile Çin arasındaki anlaşmazlıklara son
verilmiştir.

1984 yılında Başbakan Deng Xiao-peng ve İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher,

Hong Kong’un Çin’e geri verilmesi ile ilgili anlaşmayı karşılıklı olarak imzalamışlardır.
İngiltere “Tek devlette çifte rejim” düşüncesinden hareketle Çin’de sosyalizm, Hong
Kong’da ise eskisi gibi kapitalizmin devam etmesi ve Hong Kong’da Çin-Hong Kong Özel
İktisadi Bölgesinin kurulması vaadiyle 1 Temmuz 1997’de Çin’e iade edilmesini kabul
etmiştir.

1989 yılının 15 Nisan ile 4 Haziran arasında, Pekin’deki üniversite öğrencilerinin

Çin’de demokrasi talebiyle yaptıkları yürüyüş, protesto ve grevler; 3 Haziran gecesi ile 4
Haziran sabahı Çin Kurtuluş Ordusunun protestocu öğrencilere ateş açması ile son bulmuştur.
Sokaklara dökülen en az 3000 öğrenci ile yüz binlerce halkın demokrasi, adalet ve eşitlilik
arayışı çok fazla sayıda kan dökülmesi ile durdurulmuştur. Bu olay Pekin’deki Tiananmen
Meydanı yaşandığı için tarihe Tianenman Katliamı olarak geçmiştir

1990’lı yıllarda Tayvan ile Çin arasındaki ilişkiler artmış, karşılıklı iktisadi, bilimsel
ve kültürel alanda çalışmalar yapılmıştır.

26 Nisan 1996 yılında Çin, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan

Devletlerinin liderleri Shanghai’da toplanmışlar ve “Sınır Bölgelerinde Askerî Güvenin
Derinleştirilmesi Antlaşma”nı imzalamışlardır. Bu şekilde Shanghai İşbirliği kurulmuştur.
2001 yılının 14-15 Haziran’ın da Shanghai Birliği’ne Özbekistan’ın katılımıyla birliğin adı
Shanghai İşbirliği Örgütü (SCO – Shanghai Cooperation Organization) olarak
değiştirilmiştir.

8-24 Ağustos 2008 yılında Pekin 29. Uluslararası Olimpiyat Oyunlarına ev sahipliği
yapmıştır.

Çin-Türkiye münasebetleri ise cumhurbaşkanları nezdinde ilk defa 1982’de Kenan

Evren’in ziyareti ile başlamış, akabininde 1985’te Turgut Özal ve 2009’da da Abdullah Gül
ziyarette bulunmuşlardır. A.Gül ayrıca Uygur Özerk Bölgesinin Başkenti Urumçi’yi de
ziyaret etmiştir. Bunu 2012 yılında 8-11 Nisan tarihlerinde Başbakan Recep Tayyip
Erdoğan’ın ziyareti takip etmiştir. Erdoğan ilk defa Uygur Özerk Bölgesinin başkenti Urumçi
Şehri’nden bu ziyaretine başlamıştır.

1 Kasım 2010 yılında altıncı kez ülke çapında nüfus sayımı başlatılmış ve sonuçları 28
Nisan 2011’de açıklanmıştır. Buna göre Çin nüfusu 1.339.724.852 kişi olmuştur. Çin
nüfusunda yaşlanma oranı artmıştır. Şehir nüfusu 49.68%, köy nüfusu ise 50.32%’dir. Hong
Kong, Makao, Tayvan’ın da nüfusu ilave edilirse toplam nüfus 1.370.536.875’ni bulmuştur.

2011 yılında Çin Komünist Partisi’nin kuruluşunun 90. yıl dönümü, Qing
İmparatorluğu’na karşı “Şinhai” devriminin zaferinin 100’ü yıl dönümü olarak kutlanmıştır.

271
 Uygulamalar
1) Çin Halk Cumhuriyeti’nin ortaya çıkış sebep ve sonuçlarını inceleyiniz.

272
 Uygulama Soruları

1) Çin Halk Cumhuriyeti hangi nedenlerle kurulmuştur?

2) Çin Halk Cumhuriyeti’nin gelişiminde hangi önemli olaylar rol oynamıştır?

273
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde ilk olarak ele aldığımız Mançu Sülalesi’nin son döneminin büyük bölümü,
modernleşme düşüncesinden son derece uzak olan muhafazakâr, kurnaz ve entrikacı olan,
ölen imparatorun dul eşi İmparatoriçe Ts’ih-hsi’nin aktif idaresi altında geçmiştir. Oysa ki, bu
dönemde Çin’in en büyük problemi çağdaş devletlerin gerisinde kalmış olmaktır. Yine de
ufak ufak başlayan, devletin yeniden yapılanmasını sağlayacak reform ve ıslahat hareketleri
konusunda Li Hung-chang gibi bazı aydınlar yurtdışında incelemelerde bulunmuşlardır.
Reform çabalarının bir parçası, 1895 ve 1898’deki “ilerici ıslahat” hareketi olmuştur. Bu
hareketin öncüsü, Konfüçyüs öğretisini güncel şekilde sunan K’ang Yo-wei adında bir
bilgindir. K’ang Yo-wei 1898 yılının Haziran ayında, eğitim, hukuk, ticaret ve askerlik ile
ilgili esaslı yeni bir teşkilat yapılanmasına gidilen yeni anayasa paketinin gölge imparator
Kuang-hsü tarafından açıklanmasını sağlamıştır. Ancak Ts’ih-hsi’nin müdahalesiyle yalnızca
11 Haziran-21 Eylül tarihleri arasında uygulanan ve 103 gün yürürlükte kalan yeni anayasa
daha sonra “100 Günlük Anayasa Değişikliği” adıyla anılmıştır.
Bu dönemde Mançu hükümeti tarafından desteklenen ve kökenleri eski beyaz Lotus
Tarikatı’na dayanan Boksörler İsyanı ile yabancılar Çin’den çıkarılmaya çalışılmış, özellikle
Hristiyanların katli, özellikle Rusya, Almanya ve Japonya tarafından ittifak kurulması ile
sonuçlanmıştır. Bir yandan Yihe Tuancılar gibi dış destekli isyanlar artmış, diğer yandan
1900’de Çin’e Britanya, Rusya, Japonya, Fransa, Almanya, ABD, İtalya ve Avusturya-
Macaristan İmparatorluğundan oluşan sekiz ülke koalisyonuna ait müttefik kuvvet
gönderilmiştir. Bu kuvvet, Pekin’deki Qing İmparatoru’nun sarayının yer aldığı Yasak şehir’e
kadar girerek, imparatorluk tahtını ayaklar altına almış, imparatoriçe ile hapsedilmiş olan
imparator kaçmak zorunda kalmışlardır. Sekiz ülkenin yanı sıra İspanya, Hollanda ve
Belçika’nın da aralarında bulunduğu 11 devletle ayrı ayrı “Xinchou (Şinço) Antlaşması”
imzalanmış ve Çin bu antlaşmalar ile yarı sömürge yarı feodal devlet yapısına bürünmüştür.
1902’de Pekin’e dönen imparatoriçe ile Pekin’deki Mançular, nihayet ıslahatın zorunlu
olduğunu anlamışlardır. Yapılan ufak çaplı değişiklikler bile Güney Çin’deki Mançu
düşmanlarını bir süre susturmayı başarmıştır. İhtilalci Sun-Yat Sen’in devlet başkanı olduğu
Çin Cumhuriyeti 1 Ocak 1912’de Nankin’de kurulmuştur. Hükümetin mücadele etmek için
ordunun başında görevlendirdiği Yüan Shih-k’ai, ihtilalcilerin tarafına geçince 12 Şubat
1912’de Mançu-Qing Hükümeti’nin, Çin tahtından vazgeçtiğini ve cumhuriyeti kabul ettiğini
bildiren bir ferman neşretmesinden bir ay sonra 12 Mart 1908’de sonuncu Qing İmparatoru
Hsüan-t’ung tahtından indirilmiştir. Böylece Çin’de Mançu sülalesi dönemi sona ermiştir.
Eski general Yüan Shih-k’ai cumhurbaşkanı olduktan sonra bazı kabine üyeleri onun
yetkilerine sınır koyarak, Müttefikler Cemiyeti’ni Guomin Dang (Vatan ve Millet Partisi,
Çin Milliyetçi Partisi, ÇMP) partisine dönüştürmüşlerdir. Ancak 1915 yılında Yüan Shih-
k’ai, cumhuriyet rejimini yıkıp tekrar Çin İmparatorluğu adında feodal bir devlet kurmuş ve
kendisini imparator ilan etmiştir. Yüan shih-k’ai’nin 1916’da ölümüyle yerine Li Yuanhong
devlet başkanı olmuştur.
I.Dünya Savaşı devam ederken, 1917’de Rusya’da gerçekleşen Bolşevik ihtilalinden
yayılan dalgalar, Çin’de Komünizm anlayışının yerleşmesini ve Çin-Sovyet yakınlaşmasını
274
sağlamıştır. Sovyet Kominist Partisi’nin belirlerdiği Komintern’in yardımı ile 1 Temmuz
1921’de Shang-hai’da Çin Komünist Partisi (ÇKP) kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı
sonunda Çin’in de içinde bulunduğu İtilaf Devletleri Paris Barış Konferansı’na çağrılmıştır.
Burada Çin, Almanya’nın Çin’in Shandong Eyaletindeki tüm yetkilerinin olduğu gibi
Japonya’ya devri kararına imza atınca Çin’de öğrencilerin başı çektiği 4 Mayıs
Vatanseverler Hareketi ile Çin Devrimi yeni bir tarihî döneme girmiştir.
Çin’in cumhuriyet dönemi tarihî şahsiyetlerinden en önemlisi Mao Zedong’dur. 1924-
1949 arası Çin iç savaşında ÇKP’nin liderliğini yapmış ve 1949’da kurulan Çin Halk
Cumhuriyeti’nin kurucuları arasında yer almıştır. 1966-76 arası ise Çin için hem maddi hem
de manevi kayıplara sebep olan Çin Kültür Devrimi’ni yapmıştır. Ocak 1924’te Guomin
Dang I. Millî Halk Kongresi toplanarak, tüm ÇKP üyelerini doğrudan Guomin Dang
üyeliğine atamış ve böylece I. Guomin Tang- ÇKP Devrimci Birleşik Cephesi resmen
kurulmuştur. 1925’te Sun Yat-sen ‘in ölümüyle vefat etmiş, Guomin Dang parti genel başkanı
olarak Jiang Jieshi (Chang kai shi) getirilmiştir. Ardından Chang kai shi anti-komünist bir
hükümet kurarak Nankin’i başkent ilan etmiş ve Milliyetçi Çin tek partili bir devlet hâline
gelmiştir. 1927 yılında I. Guomin Dang-Çin Komünist Parti işbirliği bozulmuş ve ikinci iç
savaş dönemi (“On Senelik İç Savaş” veya “Arsa Devrimi”, 1927-1937) başlamıştır. Birinci
iç savaş dönemi ile Çin tarihinde 1926-28 arası Guomin Dang Merkezî Hükümeti ile Kanton
Askerî Hükümeti’nin birlikte Kuzey Militaristlerine karşı savaştığı dönem kastedilmektedir.
1946 yılında Amerika’nın desteğiyle Guomin Dang, III. Çin İç Savaşı’nı başlatmıştır. Buna
Çin Halk Cumhuriyeti’nde III. Çin Devrimi ya da Kurtuluş Savaşı da denmektedir. XX.
yüzyılın ikinci yarısından itibaren Amerika, Britanya, Almaya ve Fransa hem Sovyetler’in
hem de Japonlar’ın Pasifik’te güçlenmelerini Çin’i yanlarına alarak önlemeye çalışmışlardır.
Çin Halk Cumhuriyeti, Çin Komünist Partisi ve Mao tarafından 1 Ekim 1949’da
kurulmuştur. Mao döneminde yaşanan sıkıntılar, komünizmin Çin için iyi bir rejim olmadığı
gerçeğini ortaya koymuştur. Bu sırada dış siyasette Çin açısından eksen kayması gerçekleşmiş
ve Sovyetler’in yerini Amerika almıştır.

275
 Bölüm Soruları
1) “100 Günlük Anayasa değişikliği” Çin’de hangi yıl gerçekleşmiştir?

a) 1897

b) 1899

c) 1878

d) 1898

e) 1879

2) “Vatanseverler Hareketi” hangi tarihte başlamıştır?

a) 4 Mayıs 1919

b) 2 Mayıs 1919

c) 3 Mayıs1919

d) 8 Mayıs1919

e) 1 Mayıs 1919

3) Hangisi Çin Komünist Partisi’nin kuruluş yılıdır?

a) 1922

b) 1923

c) 1921

d) 1920

e) 1924

4) Çin Komünist Partisini kim kurmuştur?

a) Lao-tse

b) Ping-li

c) Mao-tse

d) Mao Zedong

e) Yang-tse

5) Çin’de 1927- 1937 yılları arasına ne ad verilir?

a) İç savaş dönemi

276
 b) Kargaşalık dönemi

c) Karanlık dönem

d) Parlak devir

e) On senelik iç savaş

6) Çin tarihinde Ufak-tefek, kurnaz, acımasız ve katil ruhlu bir kadın olarak gösterilen
Qing imparatoriçesi aşağıdakilerden hangisidir?

a) İmparatoriçe Ts’ih-hsi

b) İmparatoriçe Yang

c) İmparatoriçe Wu

d) İmparatoriçe Lu

e) İmpaıratoriçe Sun

7) Qing döneminin ünlü reformcularından K’ang Yo-wei’nin, 1898 yılının Haziran

ayında İmparator Kuang-hsü’ye açıklattığı yeni anayasa paketinde aşağıdaki alanlardan
hangisi ile ilgili yenilikler yoktur?

a) Eğitim

b) Hukuk

c) Ticaret

d) Askerlik

e) Sağlık

277
 8) Boksörler adı altında köylülerden oluşan gizli örgütün düsturu aşağıdakilerden
hangisidir?

a) Tüm köylülere adalet

b) Generallere ölüm

c) İmparatora destek yabancılara ölüm

d) İmparatora ölüm

e) Çin bağımsızdır

9) Çin tarihi açısından değerlendirdiğimizde Çin’in yaptığı anlaşmalardan hangisi

ile Çin yarı sömürge yarı feodal devlet yapısına bürünmüştür?

a) Xinchou (Şinço) Antlaşması

b) Nankin Antlaşmas

c) Maguang Antlaşması

d) Jiangning Antlaşması

e) Humen Antlaşması

10) Reformcu yenilikçilerin liderliğini üstlenen Sun Yat-sen’in ilk düşüncesi ne

olmuştur?

a) Çin’i Tam bağımsız bir devlet konumuna getirmek

b) Güney Çin’de Pekin’in baskısından uzak bir üs sağlayacak ayrılıkçı bir Han
devleti kurmak

c) İmparatorluğun yetkilerini azaltmak

d) Japonya’dan yenilikler için yardım almak

e) Halkın yenilikçiler lehine desteğini sağlama

Cevaplar

1) d, 2) a, 3) c, 4) d, 5) e, 6) a, 7) e, 8) c, 9) a, 10) b

278
12. DOĞU TÜRKİSTAN UYGUR TARİHİ

279
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
12.1. Yakınçağ Çin ve Doğu Türkistan İlişkileri: Uygur Türkleri

12.2. Çarlık Rusya’sının Türkistan Coğrafyasının Doğusundaki Faaliyetleri

12.3. XIX. Yüzyıl’da Uygurların Çin İstilasına Karşı Çıkarttıkları Bazı Önemli
İsyanlar

12.4. Yakup Bey ve Kaşgar Devleti

12.5. Minguo Dönemi ve Doğu Türkistan (Sincan)’ın Eyalet Olma Süreci

12.6. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Yıkılışı

12.7. Doğu Türkistan Cumhuriyeti

12.8. Baytak-Boğda Olayı

12.9. Kızıl Çin’in Gelişi ve Sincan Eyaleti’nin Kuruluşu

12.10. Uygur Özerk Bölgesi

280
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

Uygur Türkleri’nin tarih ve kültürleri hakkında neler biliyorsunuz?

281
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu
Uygur Türklerinin tarihi ve
Doğu Türkistan’daki
varlıkları
Uygurların Doğu
Türkistan’da kurdukları
devletler
Uygur Özerk Bölgesi ve
Uygurlar hakkında güncel
bilgiler
Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Uygurların Doğu
Türkistan’daki
mevcudiyetlerinin tarihi
temellendirilmesi hakkında
bilgi edinme
Turfan Uygur Devleti’nden
sonra Doğu Türkistan’da
kurulan başka devletlere tabi
ve bağımsız devletlerin
kuruluş ve sonlanma sebep
ve sonuçlarının incelenmesi
Uygur Özerk Bölgesi’de
yaşayan Uygurların yakın
geçmiş ve günümüzde
yaşadıkları konusunda bir
bakış açısının kazanılması
282
 Anahtar Kavramlar
 Saidiye Devleti

 Hocalar Devri

 Yakup Han

 Sincan (Şincan, Sinkiang)

 Doğu Türkistan Cumhuriyeti

283
 Giriş

Bu bölümde günümüzde Türk tarihinin en hazin hadiselerinin yaşandığı, Çin’in idaresi

altında bulunan ve çeşitli katliamlara tabi tutulan Uygur Türklerinin anavatanlarının nasıl bir
işgal süreci yaşadıklarına dair olan tarihlerine kısaca değinilmiştir.

284
 12.1. Yakın Çağ Çin ve Doğu Türkistan İlişkileri: Uygur Türkleri

840 yılında Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Uygurlar, Orhun coğrafyasında

kalmayarak batıya göç etmek zorunda kalmışlardır. Göç 4 kola bölünerek Orhun
bozkırlarından başlamıştır. Bu kollar dışında az sayıda kendi topraklarında kalanlar ise Kırgız
hâkimiyeti altında, bugünkü Tuva, Altay, Hakas, Şor vb. Sibir Türklerinin temelini oluşturan
boylara karışmışlardır.

Dört koldan biri Doğu Çin’in kuzey sınırlarına giderek muhtemelen Çinlilerle
karışmışlardır. İkinci kol bugünkü Çin’in batısı, Doğu Türkistan’ın doğusu, Kansu Eyaleti ile
Shazhou bölgesine yerleşmiş ve 850 senesinde kurdukları Kansu Uygur Devleti’ni XI.
yüzyılda Tangutlar gelinceye kadar devam ettirmişlerdir.

Üçüncü kol bugünkü Doğu Türkistan’ın Turfan Vilayeti civarına gelmiş ve oradaki
Türk boylarıyla karışarak, 850 civarında İdi-Kut (Turfan) Uygur Devleti’ni kurmuştur. XII.
yüzyılda Kara Kıtaylar gelinceye kadar bağımsızlıklarını sürdürmüşlerdir. En kalabalık kol
olan dördüncü kol ise bugünkü Kaşgar’a gelerek orada Karahanlı Devleti’nin kurulmasına
öncülük etmiştir. Karahanlı Devleti’nin, halkını oluşturan esas kitlenin Uygur Devleti’nin
yıkılmasıyla bu bölgeye göç eden Uygurlar değil; aynı dönemde Karluklar önderliğinde
toplanan Çiğil, Yağma ve Argu Türkleri ile onlara katılan Müslüman Uygurlar tarafından
kurulduğuna dair başka bir tez de bulunmaktadır.

1206 yılında kurulan Moğol Devleti’ne, özellikle de Cengiz’in batı seferlerinde

Uygurlar’ın çok büyük katkısı olmuştur. Kültür bakımından da, Moğollar için Uygur alfabesi
esas alınarak yeni bir alfabe oluşturulmuştur. (1784’te bu alfabeyi temel alarak Mançu
alfabesi ve daha sonra Şibe alfabesi oluşturulmuştur. Günümüzde Çin Moğolları, Mançuca
kaynaklar, çağdaş Şibe edebiyatı bu alfabe ile yazılmaktadır). Cengiz Han’den sonra Büyük
Moğol İmparatorluğu dörde bölünmüş ve Uygurlar, Çağatay Devleti hâkimiyetine
verilmişlerdir.

XIV. yüzyıl sonlarında Çağatay Hanlığı’nın yıkılması ile Doğu Türkistan Timur
Devleti’nin hâkimiyetine girmiştir. Ancak Çağatay ailesinden gelen idareciler XVII. yüzyıla
kadar varlıklarını korumuşlardır. Altışehir’de son Çağatay hanlığı olan Saidiye Devleti, 1514
yılında Yarkend’te Seyit Han (1484-1533) tarafından kurulmuş ve Doğu Türkistan’ın Moğol
lideri Galdan tarafından 1679 yılında işgal edildiği zamana kadar devam etmiştir. Bu
dönemde yönetim, Kalmuklar’ın kuklası olan ve sürekli birbirleriyle çekişen hocalar
tarafından sağlanmıştır. Mançu hükümetinin Doğu Türkistan’ı işgal ettiği 1757 yılına kadar
süren ve bu talihsiz sonuca zemin hazırlayan bu devir “Hocalar Devri” olarak bilinmektedir.
Hem Doğu Türkistan’da İslamiyet’i hâkim din kılmak hem de halkın birlik ve beraberliğini
sağlamak amacıyla Batı Türkistan’dan din alimlerinin çağrılmasıyla başlayan bu dönem, daha
sonra dini vasıftan ziyade, siyasi vasıf kazanmış; birlikten ziyade Doğu Türkistan’ın
parçalanmasına sebep olmuştur.

Çin, Moğolları yendikten sonra Moğolistan Genel Valisi yaptıkları Oyrat lideri
Tsewang Rabdan, önce Doğu Türkistan’ı kendine bağlamış; ardından Tibet’i hâkimiyet altına
285
almıştır. Yeni bir Moğol kuvvetinin ortaya çıkmasından korkan Çin, General Fu-Te ve
General Chao Hui komutasında gönderdikleri ordu ile 1757 yılında Doğu Türkistan’ı, bir sene
sonra da Tibet’i işgal etmişlerdir. 1759 yılında Burhaneddin ve Cihan Hocalar tarafından
başlatılan Büyük-Küçük Hocalar isyanı Çinliler tarafından bastırılmış; 1762’de ise Çin
Doğu Türkistan’da İli Generali Valiliği’ni kurmuş ve Doğu Türkistan’ı vergiye bağlamıştır.
Çin hükümetinin gönderdiği memurlar, merkezî hükümete (en az 6 aylık mesafe) uzak
bulunmalarını fırsat bilerek kendi menfaatleri için çalışıp, halka istedikleri kadar vergi
koymuşlardır. Mezalimliklerinin sonu bir türlü gelmemiş ve zulüm had safhaya ulaşmıştır.
Bunun üzerine 1820 yılında Büyük Hoca Burhaneddin’in torunu Cihangir Hoca isyan etmiş
ve kısa sürede Yarkend ve Kaşgar’daki Çin memur ve askerlerini kovmaya başarmıştır. 1826
yılında Çin asker gönderip, 1828 yılında Cihangir Hoca’yı ortadan kaldırdığı gibi, isyandan
yana olan halkın çoğunu kılıçtan geçirip, kalanları da aşırı vergiye bağlamıştır.

12.2. Çarlık Rusya’sının Türkistan Coğrafyasının Doğusundaki

Faaliyetleri

1847’de Çarlık Rusyası Çin’deki Mançu-Qing Hükümeti’nden kendisine İli,

Tarbagatay ve Kaşgar’da serbest ticaret yapması için izin vermesini istemiş ve 1851 yılında
Çin’e zorla “İli, Tarbagatay Ticaret Anlaşması”nı imzalattırarak, serbest ticaret imtiyazına
sahip olmuştur. 1852’de İli (Merkez Gulca şehrinde) ve Tarbagatay (Merkez Çöçek
şehrinde)’da konsolosluk açmış, aynı yıl Toğçibek ve Yar bölgesini işgal etmiştir. 1858
yılında II. Afyon Savaşının sona ermesi üzerine imzalanan “Çin-Rus Pekin Antlaşması” ile
Pişpek (Kırgızistan Başkenti Bişkek şehrinin eski adı) ve Tokmak şehirleri Rus Çarlığına
bırakılmıştır.

1881 yılında Çarlık Rusya’sı, Çin ile “İli Antlaşması”nı imzalamış ve bu antlaşma ile
Yedisu bölgesindeki binlerce Uygur aile zorla göçe tabi tutulmuştur. En ağır şartlar altında
çekmedikleri zulüm kalmamıştır. Bu zulüm Uygurların “Nazukum”, “Sadir Palwan” “Emek
Türküsü”, “Göç-göç” gibi destan, şiir ve türkülerinde kendisini hissettirmiş ve burada
çektikleri acıları anlatarak gelecek nesillere miras olarak bırakmışlardır. Meselâ:

Göç – göç deyince bilmezler,

Hiç göç etmeyen eller.

Anayurt gibi olur mu?

Gidip görmedik yerler.

12.3. XIX. Yüzyıl’da Uygurların Çin İstilasına Karşı Çıkarttıkları

Bazı Önemli İsyanlar

1847 yılında Yedi Hoca İsyanı çıkmış ve bu isyan acımasız bir şekilde bastırılmıştır.
Bundan sonra şu isyanlar yaşanmıştır:

286
 1854 Kaşgar’da Han’erik Ayaklanması;

1857 Velihan Hoca İsyanı;

1858 Yarkend Halk Ayaklanması;

1864 İli İsyanı;

1864 Altışehir İsyanı;

1905-1907 Komul Torpak İsyanı;

1912 Komul Tömür Kalfa İsyanı.

Bu isyanlardan en önemlisi İli İsyanı’dır. Bu isyana ve isyan sonucunda kurulan İli

Hanlığı’na değinecek olursak: 1850-60’lı yıllarda halkın Mançu-Qing Hükümetine ödediği
vergi her aile başına 4 Ho (256 kg) buğday iken; 1863 başlarında bu 32’ye (2048 kg)
çıkarılmıştır. Bu ödenmesi imkânsız ağır vergiye karşı Mart ayında Bayanday’da Dunganlar
bir isyan çıkartmışlar, ancak isyan Qing askerleri tarafından acımasız bir şekilde bastırılmıştır.
Bunun üzerine hayatta kalan bazı isyancılar İli’ye gizlice adam göndererek Uygurlar ile iş
birliği yapmışlar ve Abduresol Şağibey liderliğinde 13 Ekim 1864’te Gulca Şehrinde isyan
başlatmışlardır. 9 Şubat 1865’te Bayanday, isyancılar tarafından fethedilmiş, arkasından Küre
ve Süydöng ele geçirilmiştir. Tarbagatay’dan takviye edilen Çin ordusu isyancılara yenilmiş,
bu arada Yıldız’daki Turgut Moğolları’nın yardım için gönderdiği askerî birlik de isyancılara
yenilmiştir. Bunun üzerine Çapçal’daki Çin ordusu hemen tarafsızlığını ilan etmiştir. Ocak
1866’da Bayanday’ın kuzeyindeki Shandong Kurganı’nı, Mart ayında ise Küre Kalesi’ni ele
geçirmişlerdir. Mançu-Qing Hükümeti’nin Şincan’daki en üst düzey memuru, İli Generali
Mengrui intihar etmiş, pek çok memur da hapse atılmıştır. Mayıs ayında Süydöng’deki
askerler silahlarını bırakıp teslim olmuşlardır. Bir buçuk yıldan fazla süren kanlı savaşlar
sonucunda Qing hâkimiyetinden kurtulan isyancılar, ağır vergi ve mecburi çalışma şartlarını
iptal ederek, zengin toprak sahiplerinin ellerinden topraklarını alıp halkla paylaştırmışlardır.

1864 Yılında Uygur olan İli Hâkimi Mezemzat Hekim’i ekstra vergileri zamanında
toplayamadığı gerekçesiyle hapse atan Çin’in İli Generali Mengrui, isyan sırasında onu
hapisten çıkararak isyancılara maddî-manevî iltifatlarda bulunmuş ve isyancıları içten bertaraf
etmesi için göndermiştir. Ancak umduğunu bulamamış ve Mezemzat Hekim isyancıların
durumu ve maksatlarını anlayınca onların tarafına geçmiştir. Bayanday kuşatması sırasında
isyanın liderler kadrosu oluşturulmuş ve Mezemzat Hekim, Abduresol Şağbeg Emir, Nasrettin
E’lem Kadı bu kadronun içerisinde yer almışlardır. Böylece İli Sultanlığı kurulmuştur.
Sultanlık kurulduktan bir müddet sonra üst düzey memurlar arasında maalesef mezhep
savaşları çıkmıştır. 1865 yılında Batı Türkistan’dan gelen Mohammed Poçi, Mezemzat
Hekim’i öldürüp tahtı ele geçirmiş ve hâkimiyetini sağlamlaştırmak için, halkın tüm beyleri
öldürmesi fermanını yayınlamıştır. Ortalığı oldukça fazla karıştıran Mohammed Poçi, de
sultanlık tahtında fazla kalamamış ve 36. Şemsettin Kalfa tarafından öldürülmüştür.

287
 Muhammed Poçi öldürüldükten sonra Gulca’da bir kurultay yapılmış ve Molla Şevket
Sultanlık makamına oturmuştur. Molla Şevket, başarısız bir sultanlık icra edince 1870 yılında
halk tarafından tahttan indirilmiş ve yerine Ebu’l Elahan çıkarılmıştır; ancak Ebu’l Elahan da
çok yakınında onun güvenini kazanan tercümanı Şibeler’den Fuşan’ın ihaneti sonucunda,
Rusya’nın İli’ye girmesinin önüne geçememiştir. Elahan, 1871 yılında teslim olarak ailesi ile
birlikte Rusya’ya götürülmüş ve böylece Uygur İli Sultanlığı da yıkılmıştır. 3 yıl Rusya’da
kaldıktan sonra Çar’ın izniyle ülkesine dönen Elahan 1874 yılında Gulca’da vefat etmiştir.

12.4. Yakup Bey ve Kaşgar Devleti

Kaşgar’da Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni kuran Yakup Bey’in doğum tarihi
net olarak bilinmemekle beraber genelde l820 yılında Taşkent yakınlarındaki Pişkent’te
doğduğu kabul edilmektedir. Ancak doğum tarihini 1826-27 olarak kabul edenler de vardır.
Yakup Bey’e “Muhammed Yakup Bey” de denilmektedir. İyi bir eğitim almış, eniştesi
Taşkent valisi Nur Muhammed’in himaye ve yardımlarıyla Hokand askerî kuvvetlerine
girerek yükselmiştir. Kısa zaman içinde gösterdiği kabiliyet neticesinde 1845 yılında Hokand
Hanı Hüdayar Han’ın dış ilişkiler memuru olmuş ve aynı yıl koş-beyi (kumandan) rütbesiyle
Ak-Mescid (Kızıl Orda)’in savunmasını üstlenmiştir. Burada Yuelik’ten olan bir Kıpçak
kızıyla evlenmiş ve iki oğlu olmuştur.

Resim 4: Yakup Bey (tr.wikipedia.org)

1849 yılında binbaşı iken Ak-Mescid hâkimliğine tayin edilmiş ve kendisine Ak-
Mescid’in komutası verilmiştir. Rus Çarlığı’nın 1853 yılında Ak-Mescid’i 26 gün süren
kuşatmasına büyük bir başarı ile karşı koymuş, ancak sonunda Ruslar’a teslim etmek zorunda
kalmıştır. 1864’de Çimkent’in savunmasını yürüttüğü esnada tekrar Taşkent’e yönelmeye
mecbur kalmış ve o sırada Hokand’ın fiili hâkimi olan Alimkul’a katılmıştır. Bu dönemde
Kaşgar hükümdarı olan Gasıp Sıdık Bey, Kaşgar ve Yenihisar kalelerindeki Çin birliğine
karşı koyamayacağını anlayınca Hokand Hanlığı’ndan yardım istemiştir. Hokand Hanlığı’nın
askerî komutanı Alimkul, Ocak 1865’te Çin’in gücünü zayıflatmak amacıyla Yakup Bey’i,
Cihangir Hoca’nın tek oğlu olan Buzuruk (Büzürük) Han Töre ve 50 adamı ile birlikte 1000
kişilik bir ordunun başında Kaşgar’a göndermiştir. Yakup Bey, amacına ulaşmak için büyük
288
bir gayret göstermiş ve kısa bir savaştan sonra da Kaşgar halkının desteğini sağlamıştır. Gasıp
Sıdık Bey ondan yönetimini tanımasını istemişse de kısa bir süre sonra öldürülmüştür.
Buzuruk Han Töre hanlık tahtına oturarak han ilan edilmiştir. Buzuruk Han Töre, hemen
Hokand hâkimine tabiliğini bildirerek Yakup Bey’i koş-beyi olarak atamıştır. Yakup Bey,
1865 yılında Hokand göçmenlerini de yanına alarak Kaşgar’ı kuşatan Çinlilere karşı
mücadele etmiştir. Buzuruk Han Töre, Kaşgar’da idareyi ele alınca Yakup Bey’e önemli
vazifeler vermiştir. O da Buzuruk Han Töre’nin idare etmedeki beceriksizliğini kullanarak
askerî ve mülkî kadrolara hâkim olmuştur. Askerî faaliyetlerini arttırarak yeni bir ordu
kurmuştur. 1866 yılında Buzuruk Hanı devre dışı bırakarak Yenihisar, Yenişehir, Yarkent ve
Hoten’i ele geçirmiştir. Güney’deki bu dört şehri ele geçirdikten sonra 1867’de Aksu, Kuçar
ve Karaşehir’i de alarak topraklarını genişletmiştir. Yakup Bey, aynı yıl yani 1867’de hacca
gönderilme bahanesi ile iktidardan uzaklaştırdığı Buzuruk Han Töre’nin iktidarına son vermiş
ve kendisine “Atalik Gazi” “Ba-devlet” (Mesut Hükümdar) unvanını vererek Kaşgar’ın yeni
hâkimi olmuştur. 1869’da Korla’yı, 1871’de de Turfan’ı ele geçirmiştir. Yakup Bey, Doğu
Türkistan’ı birleştirerek Aksu’yu devletinin başkenti yapmıştır. Bundan sonra Çinliler ve
Dunganlar’la mücadele ederek onları Urumçi’den kovmuştur. Bu galibiyetin ardından aynı yıl
Ruslar tarafından işgal edilen İli vadisi dışında tüm Doğu Türkistan’a hâkim olmuştur.
Böylece devletinin sınırlarını doğuda Barköl, Urumçi ve Kumul’a, batı’da Pamir ve Issıkgöl
civarına, kuzeyde Balkaş Gölü ve Altay Dağları’na, güneyde Karanlık Dağ ile Karakurum
Dağları’na kadar genişletmiştir.

Yakup Bey’in, Doğu Türkistan’da bağımsızlığını ilan ettikten sonraki hedefi

uluslararası arenada müttefik ve destek aramak olmuş ve bu gaye ile diplomatik münasebetler
kurmuştur. Bu yüzden de özellikle çok kuvvetli siyasi ve diplomatik bir şahsiyete sahip
olmakla ün kazanmıştır. İngiltere, Hindistan, Osmanlı Devleti ve Rusya ile ilişkiler kurmuş,
askerî eğitmenlerini Osmanlı Devleti’nden, silahlarını İngiltere’den ve ticari mallarını da
Rusya’dan getirtmiştir. Yakup Bey, ülkede istikrarı sağladıktan sonra 1872 yılında tarihî ve
kültürel bağlarla bağlı olduğu ve İslâm dünyasının hamisi konumunda bulunan Osmanlı
Devleti’ne ve Sultan Abdülaziz Han (1861-1876)’a yeğeni Seyip Yakup Han Töre
başkanlığında bir heyet göndererek, Sultan’dan yardım ve himaye talebinde bulunmuştur:
Ayrıca devletini Osmanlı Devleti’nin bir parçası olarak kabul etmesini dileyerek, kendisine
biat ettiğini bildirmiş ve yardım ve desteğin yanısıra askerî malzeme ile askerleri eğitmek
üzere uzman subaylar istemiştir. İstekleri kabul edilmiş ve Sultan’ın emri üzerine Albay
Kazım Bey komutasında 5 muvazzaf ve 3 emekli subaydan oluşan bir askerî eğitmen grubu
1200 piyade tüfeği, 6 sahra topu ve cephane yapımında kullanılan barut ve malzemeler ile
birlikte Hindistan üzerinden Doğu Türkistan’a gönderilmiştir. Heyet Kaşgar’da büyük bir
coşku ve sevinç ile karşılanmıştır. Yakup Bey, İstanbul’dan gelen subayların ve öğretmenlerin
yardımıyla 80.000 kişilik bir ordu kurarak ordusunu yetiştirmeye başlamıştır. Bu arada Yakup
Bey’e “Emîrü’l Müslimîn” unvanı verilmiş ve o da Sultan Abdülaziz Han adına hutbe
okutarak, bastırdığı altın ve gümüş paralara Osmanlı Sultanının ve halifesinin adını
yazdırmıştır.

Yakup Bey, Rus Çarlığı ile 8 Haziran 1872’de beş maddelik bir ticaret antlaşması
imzalarken; Hindistan’da bulunan İngiliz koloni idaresiyle de 2 Şubat 1874’te on iki maddelik
289
bir antlaşma imzalamıştır. Böylece onun kurmuş olduğu devlet İngiltere, Rusya ve Osmanlı
Devleti tarafından resmen tanınmıştır. Yakup Bey’in içte ve dışta kuvvetlenmesi, doğu
komşusu olan Çin’i çok telaşlandırmış ve tedbirler almaya sevk etmiştir. 1876-1877 yıllarında
Çinliler ona karşı büyük bir hücuma geçerek, Mançu-Qing hükümeti, 1877 baharında General
Zuo Zon-tang (Tso Tsung-tang) ve General Liu Cin-tang kumandasında büyük bir ordu
göndermiştir. Çinliler, doğuda Kumul ve Urumçi’yi 1877 Nisan’ında işgal edip, Kaşgar’a
doğru ilerlemeye başlamışlardır. Yakup Bey savunmaya geçmek zorunda kalmış, Aksu
etrafındaki Davançıng Geçidi’nde şiddetli çarpışmalar yaşanmıştır. Yakup Bey savaşta sayıca
üstün olan düşman karşısında savaşı kaybederek geri çekilmiş ve Mançu hükümetiyle
antlaşma yapmak istemiştir. General Tso Tsung-t’ang’a bir elçilik heyeti gönderip, antlaşma
isteğini bildirmiştir. Bu sırada Çinliler 16 Mayıs 1877 de Turfan’ı ele geçirmişlerdir. Fakat
Yakup Bey, teklifinin kabul edilip edilmediğini öğrenemeden 29 Mayıs 1877 günü vefat
etmiştir. Bazı kaynaklarda Yakup Bey’in bir suikasta kurban gittiği de rivayet edilmektedir.
Rivayete göre Hoten hâkimi Niyaz Hâkim Beyle yardımcısı Aşur Bey, Yakup Bey’i ortadan
kaldırmayı planlamışlar ve Yakup Bey’in yaverine çok miktarda para vererek
zehirletmişlerdir. Yakup Bey’in 1877’de ölmesiyle Çin istilası tüm Türkistan’da devam
etmiştir. Oğulları arasındaki taht kavgaları, beylerin hem kendilerini hükümdar hem de
eyaletlerinde bağımsızlıklarını ilan etmeleri Doğu Türkistan İslam Devleti’nin çöküşüne
zemin hazırlamıştır. Oğlu Beg Kuli Beg kısa süren bir iç çarpışmanın ardından yasal varis
olmuş; ancak Şubat 1878’de Hokand’a giderek, 1881 yılına kadar tekrar Kaşgar’a girmek için
mücadele etmiştir. Çinliler 16 Aralık 1877’de Kaşgar’ı, 16 Mayıs 1878’de de Doğu
Türkistan’ın tamamını işgal etmişlerdir. Yakup Bey’in canı pahasına da olsa büyük
güçlüklerle kurduğu, koruduğu ve kendisine birleşik bağımsız bir devlet düzeni verdiği hür
Doğu Türkistan devletinin bağımsızlığı böylece sona ermiştir.

Yakup Bey, zeki, çalışkan ve faal bir şahsiyete sahipti. Ülkesini ittifak sistemiyle
kuvvetlendirip, kültür ve imar faaliyetlerini de arttırmıştır. Adına altın ve gümüş sikke
bastırmış ve 1872’de de Kaşgar’daki İdgâh Camii’ni yaptırmıştır. Çağdaşları Yakup Bey’e
devlet kurma ve yönetme kudretine sahip bir kişiliğe sahip olduğu ve büyük başarılar elde
ettiği için hayranlık duymuşlardır. Onun gözü kara atılganlığı bir yana, çağdaşlarının gözünde
Yakup Bey, Türkistan’da ilk defa görülen yarı modern bir devletin kurucusudur; şeriat
esaslarına dayanan oldukça güçlü bir ordu ve sivil yönetim kurmuş ve gücünü tamamıyla
Hokand’lı akrabalarından almıştır.

12.5. Minguo Dönemi ve Doğu Türkistan (Sincan)’ın Eyalet Olma

Süreci

1878 yılında Yakup Bey’in ölümünden sonra “Yedişehir” tekrar Çin’in işgaline maruz
kalmıştır. 1878-80 arası iki yıl boyunca Mançu Hükümeti Rusya’ya elçi göndererek İli’yi geri
almak istemiş ve sonuçta 24 Şubat 1881 yılında “İli Antlaşması” imzalanmıştır. Antlaşmaya
göre İli Çin’e, Korgas’ın güneyi Rusya’ya verilmiş ve Mançu Hükümeti Rusya’ya 9 milyon
ruble tazminat ödemeyi kabul etmiştir. Bundan üç yıl sonra yani 1884 yılında Mançu
Hükümeti “Yedişehir” ve Tanrı Dağları’nın kuzeyini içine alan bölgeyi “yeni toprak”
anlamına gelen Sincan (Şincan) ya da Sinkiang Eyaleti olarak ilan etmiştir.
290
 1912 yılında Mançu Hükümeti devrildikten sonra Minguo (Millî Çin) dönemi başlamış
ve Minguo, Şincan’daki yerel beylikler ile feodal düzeni devam ettirmiştir. Mançu döneminde
Urumçi’de Doğu Türkistan Valisi olan Yuan Da-hua ile halk arasında çatışmalar başlamış ve
onun yerine kısa bir süre sonra Yang Zeng-xin getirilmiştir. O, kasıtlı olarak bölge halkını
fakir ve geri bırakmış, ancak Uygurlar, özgürlük ve kurtuluş mücadelelerine kendi imkânları
ölçüsünde devam etmişlerdir. Bölgenin her yerinden yönetime karşı isyanların ardı arkası
kesilmemiş, ancak hepsi de acımasızca bastırılmıştır.

Yang Zeng-xin, merkezden uzak olmasının sağladığı avantajları iyi kullanmış ve kendi
adına Ruslar ve İngilizler ile görüşerek anlaşmalar yapmıştır. Bölgenin kalkınmasından çok,
bulunduğu mevkii elde tutmak istemiş ve bu uğurda her şeyi feda etmiştir.

1913 yılının Mart ayında Kumul’u yöneten Şah Maksut’un mezalimliklerine karşı
Tömür Kalfa liderliğinde bir halk ayaklanması gerçekleşmiş, ancak isyan Yang Zeng-xin’in
Şah Maksut’a verdiği taktik sayesinde hüsranla neticelenmiştir. Bu taktiğe göre asilerin
yanına giden ve Çinli bir Müslüman olan Ma Fu-xing, Şah Maksut adına Kur’an’a el basarak
kefil olmuş, Tömür Kalfa ve arkadaşları da ona din kardeşliği adına güvenerek isyana son
vermişlerdir. Ancak kısa bir süre sonra tutuklanarak, ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır.

Yang Zeng-xin 1928 yılına kadar 17 yıl Sincan’ı yönetmiş, halkın okuma-yazma
öğrenmemesi için her türlü tedbirleri alarak, cahil kalmalarını sağlamıştır. Çinli Müslüman
Ma Fu-xing’i kullanıp Dungan Ordusu’nu kurdurmuş ve bu orduyu yerli Müslüman halkın
üstüne saldırtmıştır. Her türlü hileye başvurması neticesini vermiş ve 1 Temmuz 1928 yılında
Şincan Eyalet Başkanlığı’na getirilmiştir. Ancak yaptıkları yanına kâr kalmamış, 7 Temmuz
günü Dışişler direktörü Fan Yao-nan’un yaptığı darbe sırasında vurularak ölmüştür. Bu sırada
Jin Shu-ren darbeyi bertaraf ederek Fan Yao-nan ve diğer darbecileri tutuklatmış ve Şincan
Eyalet Başkanlığı’na getirilmiştir.

1931 yılının başında Kumul Beyi Şah Maksut kendi idaresindeki topraklarda bazı
değişiklikler yapmış, yaşanan haksızlıklar halkın nefretini arttırmıştır. Şubat ayında Kumul
halkı Şah Maksut’un sarayının koruyucubaşı olan Hoca Niyaz Hacı’ın liderliğinde
ayaklanmıştır. Bunun üzerine Şah Maksut’un eski beylerinden Yolbars, Kansu’daki General
Ma Zhong-ying’den yardım istemiş ve o da Şincan’a girmiştir. Ma Zhong-ying ilk olarak
Kumul şehrini ele geçirmiştir. Sincan Eyalet Başkanı olan Jin Shu-ren’in birlikleri Yedikuyu
ve Liaodun arasında Ma Zhong-ying birliklerini püskürtmeyi başararak, Kansu’ya kadar takip
etmişlerdir. Bu sırada Hoca Niyaz Hacı Moğolistan sınırına çekilmiştir. 1932 yılında Kumul
ayaklanmasından ilham alan Turfan halkı da isyan etmiş ve böylece Doğu Şincan’da büyük
bir ayaklanma dönemine girilmiştir. Kumul ve Lukçün’ün feodal beyleri sindirilmiş ve bu
ayaklanma tarihte “Hacı Ayaklanması” adıyla anılmıştır.

291
 1932 yılında Sheng Shi-cai doğu cephesi başkomutanı olarak tayin edilmiş ve
karargâhını Kumul’da kurmuştur. Ağustos ayında Ma Zhong-ying tekrar Şincan’a asker
göndermiş ve savaş güneydeki Kuçar, Bügür, Bay, Aksu’lara kadar yayılmıştır.1933 yılında
bu bölgedeki isyanlar ile bunlara karşı alınan önlemlere devam edilmiştir.

Resim 5 Hoca Niyaz Hacı

12.6. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Yıkılışı

12 Haziran’da Doğu cephesi komutanı Sheng Shi-cai, Ma Sheng tarafından yenilerek

Turfan ve Piçan’a çekilmeye mecbur bırakılmıştır. Sheng Shi-cai, 26 Haziran’da Urumçi’de
olağanüstü toplantı yapılması
çağırısında bulunmuş ve Eyalet
Hükümetini devirme, siyasi reform
yapma gibi suçları gerekçesiyle darbeci
Tao, Chen ve Li’yi tutuklatmıştır.
Merkezî hükümetin gönderdiği Huang
Mu-song’u da hapse atmıştır. 21
Temmuz’da Huang, Nankin’e dönmüş,
1 Ağustos Minguo Merkezî Hükümeti
Liu Wen-long’u Şincan Eyalet
Başkalığı’na, Sheng Shi-cai’yı Emniyet
ve Eyalet Dış Müdafaa Bakanlığı’na
atamıştır. 16 Ağustos 1933’de Merkezî
Hükümet, Luo Wen-gan’ı göndererek
Urumçi’deki Sheng, İli’deki Zhang Pei-
yuan Resim 6 Doğu Türkistan Bayrağı ve doğudaki Ma ile arasında alabulucuk
yapmasını istemiş, ama başarılı
292
olamamıştır. Haziran’da Ma birlikleri Sheng birliklerini yenerek Karaşehir, Korla ve Mori
Nehri’ni ele geçirmişlerdir. Ekim ayında bir kere daha Sheng birliklerini püskürterek
Urumçi’yi kuşatmışlardır. Sheng, SSCB’den destek istemiş, Kasım ayında Zhang ve Ma
birlikte Urumçi’ye hücum etmeye hazırlanmışlardır. Hoca Niyaz Hacı isyanı neticesinde
güneyde bulunan Minguo askerleri buradan çıkartılmış ve 12 Kasım 1933’de Hoca Niyaz
Hacı, Kaşgar’da Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Böylece resmî olarak
ilk kez Doğu Türkistan adı kayıtlara geçmiştir. Hoten’deki Müslüman Uygurlar da
Muhammed Emin Buğra liderliğinde Dunganlara karşı isyan ederek, İslâm Hükümeti
kurduklarını ilan etmişlerdir. Aralık ayında Sheng’e yardıma gelen Sovyet Kızıl ordusunun
bir tugayı İli’ye girerek, kıyafet değiştirip Tarbağatay Ordusu olarak teşkilâtlandırılmışlardır.
Yine Aralık 1934’te Kızıl Sovyet ordusunun ikinci bir tugayı kıyafet değiştirerek
Tarbagatay’a girmiş ve Altay Ordu Birliği olarak teşkil edilmiştir.

Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti çok kısa bir zaman içerisinde devlet teşkilâtını
tamamlamış ve ay yıldızlı gök bayrağı kabul etmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin
Cumhurbaşkanı Kumullu Hoca Niyaz Hacı olurken, Başbakan olarak da Hotanlı Sabit
Damulla Abdulbaki seçilmiştir. Ancak bu cumhuriyetin ömrü çok kısa sürmüş, Kızıl Ordudan
kaçan Ma Zhong-ying birliklerinden bir kısmını yöneten Ma Hu-shan komutasındaki birlikler
Hoten’i alarak bu İslâm devletini yıkmışlardır.

1937 yılında Guomin Dang’ın 5. kuşatmalı soykırımından kaçan Çin Kızıl ordusundan
geride kalan bir tugay Doğu Türkistan’a girmiş ve Urumçi’ye “Yeni Garnizon”’a yerleşmiştir.
Eylül ayında da Doğu Türkistan’dan Çin’e, Çin-Japon savaşına destek olmak üzere asker
gönderilmiştir.

12.7. Doğu Türkistan Cumhuriyeti

1943 yılının başlarında, Altay’daki Kazak Millî Uyanış Komitesi Urumçi deryasına
hücum ederek isyan başlatmış ve karargâhdaki askerlerin hepsini öldürmüştür. Nisan ayında
Çingil, Fukang, Guchung, Fuyuan, Sanci gibi bölgeleri ele geçirmiştir. 1944 yılında Sheng,
Doğu Türkistan’daki Guomin Dang güçlerini imha etmiş, ardından da Sovyet lideri Stalin’e
telgraf çekerek Sovyetler’e teslim olacağını, Jiang Jieshi (Chang Kai Shi)’ye karşı
savaşacağını bildirmiştir. Ancak Stalin telgrafı Jiang Jieshi’ye göndermiştir. Mart ayında Çin-
Japon savaşına destek amaçlı Doğu Türkistan’dan 10 bin at toplama emri verilmiş, Ağustos
ayında Sheng Shi cai merkeze çağırılarak, yerine Wu Zhong-xin Şincan Eyalet Başkanı olarak
atanmıştır. Eylül’de Nilka ilçesindeki Uygur-Kazak Türkleri askere at toplama emrine karşı
ayaklanarak ilçe merkezini ele geçirmişlerdir. Kasım başlarında Gulca’da da ayaklanma
çıkmış ve şehir ele geçirilmiştir. 12 Kasım 1944’te tekrar Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan
edilmiştir. Yine Ay yıldızlı gök bayrak cumhuriyetin bayrağı olarak kabul edilmiştir. Doğu
Türkistan Millî Ordusu kurularak Minguo Hükümeti ile ilişkiler kesilmiştir. Alihan Töre
Cumhurbaşkanı, Ahmetcan Kâsimî Başbakan seçilerek Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin
Anayasası kabul edilmiştir.

1945 yılında SSCB’nın da destekleriyle Millî Ordu üç koldan Minguo Devlet

Ordusu’nun karargâhına hücum etmiş ve böylece Doğu Türkistan Millî Ordusu, Altay’daki
293
Kazak Türkleri birlikleri ile Altay, İli, Tarbagatay vilayetlerini kurtararak 300.000 bin km² bir
toprağa sahip olmuştur.

1945 yılında SSCB ve ABD’nin Urumçi konsoloslukları bağımsız Doğu Türkistan

Hareketine karşı Guomin Dang merkezî hükümeti ile bilgi alışverişinde bulunarak, siyasi
entrika planları yapmıştır. Merkezî Hükümet Doğu Türkistan Cumhuriyetini kabul etmese de
bölgedeki karışıklıklar yüzünden Doğu Türkistan Cumhuriyeti ile barışçıl politikasını
sürdürmek zorunda kalmıştır. Cumhurbaşkanı Alihan Töre, Başbakan Ahmetcan Kâsimî
(1914-1949) ve General Sabir Hacı, Doğu Türkistan vekili olarak Urumçi’ye gelip, 17 Ekim
1945’te barış görüşmelerine başlamışlardır.

1946 yılının başında Minguo Hükümeti Doğu

Türkistan meselesi ile ilgili yoğun çalışmalar
yapmıştır. Haziran ayında Cumhurbaşkanı Alihan
Töre SSCB konsolosluğu’na davet edilmiş, oradan da
özel bir arabaya bindirilerek zorla SSCB’ye
götürülmüştür. Cumhurbaşkanı Alihan Töre, 1885
yılında Kırgızıstan’ın Tokmak Şehrinde doğmuş ve
1976 yılına kadar ev hapsinde tutulmuştur.
Siyasetçiliğinin yanı sıra âlim, şair ve tarihçiliği ile de
ünlenmiştir. “Türkistan Kaygısı”, “Tarih-i
Muhammedi” vb çok sayıda nasihat şiirleri vardır.

1 Temmuz 1946 yılında Birleşik Hükümet

kurulmuş, 15’i yerli Türk, 10’u Çinli memurlardan
müteşekkil bir yönetim kadrosu oluşturulmuştur.
Kasım ayında Ahmetcan Kâsimî ve Abdukerim
Abbasov, Minguo Merkezî yönetimine “Doğu
Türkistan’a Alî Muhtariyet” tanınması talebinde
bulunmuşlar, ancak kabul edilmemiştir. Aralık ayında
Abbasov, Çin Komünist Partisi üyesi Dong Bei-wu ile
görüşterek, Doğu Türkistan’da Komünizm ittifakı kurmak için yanındaki 11 kişi ile birlikte
partiye üye olmuştur. Bu arada SSCB’ye kaçırılan Alihan Töre’nin yerine Ahmetcan Kâsimî
Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

12.8. Baytak-Boğda Olayı

3 Şubat 1947’de, Urumçi’de Demokratik Devrimci Partisi (DDP) kurulmuş ve bir

Kırgız Türk’ü olan Abdukerim Abbasov Parti başkanı seçilmiştir. 20 Şubat’ta Urumçi’de
Uygur Açıkalan Kongresi toplanmış ve Han Çinlilerinin yönetimden uzaklaştırılması ile
Minguo Devlet Ordusu’nun Doğu Türkistan’ı terk etmesi kararlarını almıştır. 21 Şubat’ta
Doğu Türkistan Uygur Kongresi 5000 kişinin katıldığı bir yürüyüşü organize ederek
hükümetten kısa süre içerisinde sorularına cevap verilmesini istemiştir. 25 Şubat’ta
Cumhurbaşkanı Ahmetcan Kâsimî yürüyenlerin vekilleri ile makamında görüşmüştür. Şehrin
batı kapısında 6000 Uygur Türk’ü hükümete karşı toplanınca, hükümet binasına karşı tehlike
294
hisseden silahlı kuvvetler şehrin güney kapısını kapatmışlardır. Şehir’deki Halk Meydanında
protestocularla asker arasında bir sürtüşme yaşanmış ve bin Uygur Türk’ü öldürülmüştür. Bu
olay tarihte “25 Şubat Katliamı” olarak adlandırılmıştır. 29 Mart’ta DDP Urumçi’yi terk
edince, 20 Mayıs’ta Eyalet hükümeti tekrar teşkil edilerek, Mesût Sâbirî, Eyalet Başkanı
olarak atanmıştır. 28 Mayıs’ta törenle göreve başladığı gün Doğu Türkistan’ın büyük bir
kısmında protesto yürüyüşleri yapılmış ve Turfan, Piçan, Toksun ilçelerinde isyanlar
çıkmıştır. Komutan Song Xi-jian bu üç ilçeyi kana bulamış, isyancılardan hayatta kalan 100
kişi Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin başkenti olan Gulca’ya kaçmak zorunda
kalmışlardır. Ağustos’ta hâlâ SSCB’nın engellemesi yüzünden Manas’ta bekleyen Doğu
Türkistan Millî Ordusu Gulca’ya dönmüştür. Bu yıl Osman Batur ve Canımkan, Doğu
Türkistan’daki Köktokay, Burultokay ve Çingil’de Cumhuriyete karşı isyanlar çıkarmışlar ve
Moğolistan, Doğu Türkistan ya da Minguo ortasında kalan Baytak-Boğda Olayı’nda yer
almışlardır.

SSCB, 1944’te Bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruluşunda Uygur-Kazak

Türkleri’ne destek vermiş, 1946 yılında ise Moğolistan’dan Doğu Türkistan’ın kuzeyine
girmeye niyetlenmiştir. 1947 yılında Moğolistan Ordusu Baytak Boğda’daki Çin askerlerini
kovmak, Baytak-Boğda’yı geri almak ve sınırları korumak üzere hazırlıklar yapmış ve 2
Haziran’da Guomin Dang askerlerine 48 saat içerisinde Baytak-Boğda’yı terk etmelerini
söylemiştir. Guomin Dang askerleri burası Çin Toprağı diyerek terk etmek istememişlerdir. 5
Haziran’da gün doğarken Moğol ordusu Çin askerlerini kovmak üzere harekete geçtiğinde 5
Kırmızı yıldızlı uçak savaş meydanını bombalamıştır. Orada bulunan Osman Batur’un
kontrolündeki bölgede savaş alanı içerisinde kalmış ve bunun üzerine Osman Batur da
Moğollara karşı ateş açmıştır. Moğollar yenilerek geri çekilmişlerdir. Guomin Dang ordu
komutanı Ma Xi-zhen Urumçi’ye haber göndererek, SSCB uçağının yardıma geldiğini ve
onlara ateş açtığını bildirmiştir. 7 Haziran’da tekrar gelen Moğolistan ordusuna karşı Osman
Batur’un atlı askerleri savaşarak püskürtmeyi başarmışlardır. 15, 17, 20 Haziran günleri
küçük çapta çatışmalar devam etmiş, 26, 27 Haziran’da Moğol askerleri tekrar büyük çapta
saldırı başlatmışlarsa da başarılı olamamışlardır. 3 Temmuz’da yeniden saldırıya geçmişlerse
de başarısızlıkla geri dönmüşlerdir. Eylül 1948’de çatışmalara son verilmiş ve Moğolistan
Çin’den tazminat istemişse de kabul ettirememiştir.

12.9. Kızıl Çin’in Gelişi ve Sincan Eyaleti’nin Kuruluşu

1948 Baharında Doğu Türkistan Millî Ordusu Osman Batur’u püskürtmüş,

Temmuz’da DDP dağılmış ve yerine 1 Ağustos’ta Doğu Türkistan’ı Koruma ve Siviller
İttifakı (DTKSİ) kurulmuştur. Ahmetcan Kâsimî başkan olarak seçilirken, Aralık 1948’de
Mesût Sâbirî görevden alınıp yerine Burhan Şehidi Eyalet başkanı atanmıştır.

Ağustos 1949’da Deng Li-qun SSCB’den Gulca’ya geçerek Doğu Türkistan liderleri
ile görüşmüştür. 18 Ağustos’ta Mao, Doğu Türkistan liderlerine telgraf çekerek Pekin’e davet
etmiştir. 23 Ağustos’ta, Ahmetcan ve diğer üst düzey devlet adamları İli’den SSCB’ye, sonra
da Pekin’e gitmek üzere yola çıkmışlar, ancak uçak 27 Ağustos’ta Balkaş Gölünün üzerinden

295
geçerken düşmüş ve hiç kimse kurtulamamıştır. Böylece Doğu Türkistan Cumhuriyeti liderler
kadrosu kaza süsüyle yok edilmiştir.

Eylül’ün son haftası Doğu Türkistan Millî Eğitim Bakanı, Şincan Eyalet Millî Eğitim
Müdürü Seyfettin Azizî ve iki üst düzey komutan Pekin’e “Ortak Programı” imzalamak ve
Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluş törenine katılmak için gitmişlerdir. Seyfettin Azizî, Mao
ile görüşerek, ÇKP’ye üyelik başvurusu yapmıştır. Mao onun üyelik başvurusunu hemen
onaylayıp imzalamıştır. Bundan sonra 13 Ekim l949’da SSCB’nin yardımını alan Çin
Kurtuluş Ordusu Kumul’a, 20 Ekim’de Urumçi’ye girmiş, Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ne
son verilip, Şincan Eyaleti kurulmuştur. 17 Aralık’ta Şincan Eyalet Hükümeti teşkil edilmiş,
22 Aralık’ta güneydoğu Türkistan’a, 20 Ocak 1950’de de kuzeydoğu Türkistan’a Komünist
Çin Kurtuluş ordusu yerleştirilmiştir.

12.9. Uygur Özerk Bölgesi

1 Ekim 1955 yılında Çin Merkezî Hükümeti, Doğu Türkistan’a muhtariyet tanıyarak
Çin’deki 5 Özerk bölgeden biri olarak kabul etmiş ve Şincan Uygur Özerk Bölgesi’ni
kurmuştur. Ama Uygur Türkleri bu ismi kabul etmeyerek ülkelerine Doğu Türkistan,
Uyguristan ya da sadece Uygur Özerk Bölgesi demeye devam etmişlerdir. Başkenti Urumçi
şehridir. Uygur Özerk Bölgesi Başkanlığı’na Seyfettin Aziz, ÇKP Parti birinci kol
sekreterliğine de Wang En-mao atanmıştır. 1953-1957 yılları arasında Uygur Özerk
Bölgesi’nde sosyalizm güçlükle uygulanmaya çalışılarak, 1958 yılında bu bölgenin
geliştirilmesine karar verilmiştir.

1960’lı yıllarda Çin’de izlenen ilerleme siyaseti sonucu büyük bir kıtlık yaşanmış,
sabık Doğu Türkistan’ın başkenti Gulca’da Uygurlar ayaklanarak, Gulca Büyükşehir
Belediyesini işgal etmişlerdir. Bu harekete SSCB de destek vermiştir. Olaydan hemen sonra
SSCB ayaklanan Uygurlara Sovyet sınırlarını açmış, çok sayıda Uygur, Kazak SSC’nın
Almatı, Yarkent bölgelerine sığınmışlardır.

16 Mayıs 1966 yılında “Çin Kültür Devrimi” Uygur Özerk Bölgesi’nde de başlatılmış
ve Mayıs 1966 yılında ÇKP Uygur Özerk Bölgesi hükümeti, 1965-1980 yılları için sosyalist
toplum kurmanın uzun programını ilan etmiştir.

1969 yılının Şubat’ında Uygur Özerk Bölgesi’ndeki 2000’e yakın genç aydın, Çin
başkanı Mao’a mektup yollayarak, ondan “Aydınları orta ve kötü durumdaki köylere
yetiştirme“ programına dahil edilmelerini istemişler ve bu istekleri olumlu karşılanmıştır.
Böylece Uygur Özerk Bölgesi’nde çok sayıda genç aydın diğer köylere giderlerken, Pekin ve
İç Çin’in diğer büyük şehirlerinden pek çok genç aydın da Uygur Özerk Bölgesi’ne gelip
“köylerde yetişmeye” başlamışlardır. Bu arada Çin’de “Kültür Devrimi” yıllarında
teşkilâtlanma ve silahlanma serbest bırakılmıştır. 1978 yılında Devrimci Doğu Türkistan Halk
Partisi kurulmuştur.

1984 yılında Hu Yao-Bang Yumuşak Vasıta ile Kabul Ettirme taktiği’ni

uygulayarak, camilerin açılmasını sağlamış ve 30 aileye bir cami inşa ettirme izni verilmiştir.
296
Bu da 1979’daki camii sayısının 6 katına çıkmasını sağlamıştır. Bu arada halkın kendi dilinde
dergi ve gazete yayınlamasına, dinî okullar açmasına da izin verilmiştir. Bu dönemde Uygur
Özerk Bölgesi’ndeki yerli halk ile Han Çinleri arasında ılımlı bir dönem yaşanmıştır.

4 Haziran Pekin Olayları’ndan sonra Yumuşak Vasıta ile Kabul Ettirme taktiğine olan
güvenleri sarsılan Uygur Türkleri teşkilatlanarak vatanın bağımsızlığı için mücadeleye
başlamışlardır. 1990 yılında Barin kasabasında ayaklanma çıkmış, ama bu ayaklanma
sonunda Doğu Türkistan Bağımsızlık Hareketi üyeleri Afganistan ve Türkiye’ye sığınmak
zorunda kalmışlardır.

Türkiye’deki Uygur Türkleri 1992 yılında İstanbul’da Rıza Bekin Paşa’nın organize
ettiği “Doğu Türkistan Millî Kongresi” yapmışlardır.

5 Şubat 1997’de Gulca’da sabah saat 9 sularında 100’den fazla genç Uygur Türk’ü
ellerinde Kelime-i şehadet yazılmış afişlerle tekbir getirerek protesto yürüyüşü yapmışlar,
ancak öğle saatlerinde ayaklanmaya katılanların sayısı bini geçmiştir. Güvenlik güçleri kış
mevsimi olmasına rağmen önce protestocuların üzerlerine soğuk su püskürtmüş sonrada
silahla ateş açarak 92 Uygur Türk’ünü şehit etmişlerdir.

13 Ağustos 1999’da Doğu Türkistan davasının önde gelenlerinden Rabia Kadiri,

Urumçi’de ABD Parlamenterler ekibiyle görüştü diye “yurtdışındaki yasal olmayan örgütlere
devlet istihbaratı temin ettiği” gerekçesi ile 8 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır.

Ocak 2002’de Çin Merkezî Hükümeti “Doğu Türkistan Terör Güçleri Suçlarından
Kaçamazlar” adlı beyaz kitabı neşrettirmiş ve terörizme karşı bilinçlendirme kursları ile
Uygur halkını Çin yönetimini kabul etmeye ve bağımsızlık hareketlerine katılmamaları
konusunda uyarmıştır.

16 Nisan 2004’te “Doğu Türkistan Millî Kongresi” , “Dünya Uygur Genç Vekiller
Kongresi” ve “Dünya Uygur Kongresi” yapılmıştır. 14 Eylül 2004’te Amerika Birleşik
Devletlerinde Doğu Türkistan’ın Sürgündeki Hükümeti kurulmuş, 14 Mart 2005’te de Rabia
Kadiri hapis cezasını çekerken “Yurtdışında gözaltında tedavi görmek” üzere ABD’ye
gitmiştir. Eylül 2006’da da Nobel Barış Ödülüne aday gösterilmiş, ancak Çin Hükümeti
“Yurtdışındaki Doğu Türkistan Bölücü terörist güçlerle işbirliği yaptığı” için itiraz etmiştir.
29 Mayıs 2006’da ABD’de Dünya Uygur Cemiyeti’nin Başkanı ve 26 Kasım’da
Almanya’da da Dünya Uygur Kongresi’nin ikinci Başkanı seçilmiştir.

Mart 2008 yılında Doğu Türkistan Bağımsızlık hareketini destekleyen Uygur Türkleri
hükümete karşı protesto yürüyüşü düzenlemişlerdir. 2 Nisan’da Merkezî Hükümet yürüyüşü
yasal olmayan yürüyüş olarak kabul edip, derhâl müdahele edilmesi emrini vermiştir.

26 Haziran 2009’da Guangdong Eyaleti Shaoguan şehrinde Gangzi Oyuncak

Fabrikası’nda 500 kadar Çinli fabrikada çalışan Uygur işçilerinin odalarına saldırarak resmî
bilgilere göre 2 kişiyi öldürmüşlerdir. Ama halkın iddasına göre 52 genç kız öldürülmüş ve
cenazeleri memleketleri Kaşgar’ın Eskişehir ilçesine getirilmiş, ancak cenaze namazlarının

297
kıldırılmasına bile izin verilmeden gömülmüşlerdir. Ölüler için yas tutma ve hayırlarına
yemek dağıtma gibi dinî gelenekler de yasaklanmıştır.

26 Haziran’da Guangdong Shaoguan’da yaşanan olaylara sebebiyet verenler hakkında

bir soruşturma açılmaması ve bu olayla ilgili herhangi bir bilgi verilmemesi Urumçi’deki
Uygur öğrenciler ile sivillerin hükümeti protesto etmelerine sebep olmuştur. Yürüyüş
yapanları emniyet güçlerinin zorla dağıtmaya kalkışması arbede yaşanmasına neden olmuş ve
hakkını savunan Uygur Türkleri uğradıkları zorbalık ve haksızlıklara karşı ayaklanmışlardır. 7
Temmuz günü polis ve jandarma kuvvetleri olayı yatıştırmışlar, ancak Çinli siviller ile sivil
polisler sokağa dökülerek önlerine gelen Uygur Türk’ünü şiddet kullanarak öldürüp, binlerce
genci de tutuklamışlardır. Bu arada sivillere de ateş açmışlardır. Devlet ölü sayısını 192
olarak açıklasa da gerçek sayının ne kadar olduğu bilinmemektedir. Tutuklananlardan bazıları
idam edilmiş, bazıları da aylar sonra hapisten çıkarılmıştır. Hapisten çıktıklarında
bedenlerinde birer yara izi ya da morluk olmamasına rağmen iç organlarındaki ağır yaralardan
dolayı hepsi hastaneye kaldırılmışlardır. Çin hükümeti kendisine karşı yapılan masum bir
protesto yürüyüşünü bile kanla bastırarak, dünyanın sesini çıkarmadığı kaliamlarına bir
yenisini daha eklemiştir.

Yine 18 Temmuz 2011’de Hoten Şehrinde eline siyah renk bayrak alan Uygurlar
ayaklanmışlar, ama bu 14 Uygur Türk’ünün şehit edilmesi ile neticelenmiştir.

Uygur Özerk Bölgesi kurulduğunda burada Uygur, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar gibi
Türk boyları, Moğol, Mançur, Şibe, Dağur gibi Altay toplulukları, Han (Hıtay), Hui (
Müslüman Çinliler – Dunganlar) gibi Çin asıllı topluluklar ile Tacik, Rus gibi Hint-Avrupa
asıllı topluluklar yaşamaktaydılar. Son zamanlarda Çin’de etnik milletlerden en az 47’si resmî
kayıtlara göre Uygur Özerk Bölgesi’ne yerleştirilmiştir.

Uygur Özerk Bölgesi’nde Uygurlar başta olmak üzere saydığımız Türk boyları ile
Tacikler ve Dunganlar İslam dininin Sünni mezhebine bağlıdırlar.

Uygur Özerk Bölgesi’nin kendine özgü anayasası vardır. Uygur Özerk Bölgesi’nin
resmî dili Uygurca ve Çince’dir. Resmî yazışmalar bu iki dille yapılmakta, Uygurca, Kazakça,
Kırgızca, Moğolca ve Çince eğitim verilmektedir.

Bugün Uygur Özerk Bölgesi’nin yüz ölçümü 1.848.000 km²’dir. Doğuda Çin’in
Köknur (Qinghai), Kansu (Gansu) Eyaletleri, kuzeydoğu ve kuzeyde Moğolistan, kuzeyde
Dostluk Zirvesi’nin karşısında Rusya Federasyonu, Kuzey batı ve batıda Kazakistan, yine
batıda Kırgızistan, Tacikistan, güneybatıda Afganistan ve Kaşmir bölgesi, güneyde Tibet
Özerk Bölgesi ile sınırdaştır. Kara sınırı 5600 km’yi aşmaktadır. Denize sınırı yoktur.

Türklüğün ana vatanı olan bu bölge en kuzeyde Altay Dağları, ortada Tanrı Dağları,
güneyde Karanlık Dağları ile Altın Dağ dizisi ile bu üç büyük karlı dağın ortalarında bulunan
kuzeydeki Kurban Tungut Çölü ve güneydeki dünyanın ikinci büyük sahrası Taklamakan
Çölü’nü içine alır. Tanrı Dağları’nın doğu başlangıcında bulunan Turfan Havzası’nın en alçak

298
noktası Aydın Gölü deniz seviyesinden 154,8 metre daha aşağıdadır. Yazın aşırı sıcak, kışın
da çok soğuk bir iklimi vardır.

Karlı dağların erimesi ile İli, Tarım, Zerefşan, Merkit, Keriye gibi tatlı su nehirleri
oluşur. Nehirlerden başka Lopnur, Bağraş, Sayram, Kanas gibi büyük gölleri vardır.
Turfan’da çok eskiden yapılmış karızlar, yani tarım yapmak için inşa edilmiş kanallar vardır.
Doğu Türkistan çok verimli bir toprağa sahip olduğundan burada her türlü sebze-meyve
yetişmektedir. Örneğin, Kumul’un kavunu, Turfan’ın üzüm ve kavun-karpuzu, Korla’nın
armudu, İli’nin elması, Aksu’nun pirinci ve elması, Kuçar’ın kayısısı, Atuş (Artış)’ın inciri,
Kaşgar’ın nar ve üzümü, Hoten’in ceviz ve bademi çok meşhurdur. Ayrıca Hoten yeşimi
öteden beri Çin’de ve günümüzde dünyada çok ünlüdür. Bu bölge yer altı maden, petrol ve
doğal gaz yatakları bakımından da çok zengindir.

Köklü Türk kültürünün kalıntılarını, Dunhuang, Turfan Bezeklik, Kuçar Kızıl

Mağaraları, Komul ve Kuçar’daki Tarhan Sarayları’nda, Turfan Tarhan Sarayından kalma
Tepe’de; İdi-kut, Yargöl, Kroran Antik şehirlerinde; Astane, Zağunluk Mezarlıklarında,
Kaşgarlı Mahmut, Yusuf Has Hacib, Afak Hoca, Meşhet Sultan, Satuk Buğrahan, Toğluk
Temurhan Türbelerinde; Heytgah Camii, Şehzade Sulayman Camii ve Minaresinde, İli
Camii’nde ve Turfan Kadı Camii’nde bulabiliriz.

Görüldüğü üzere Çin’in zulmüne karşı ebedi bir Türk yurdu olan Doğu Türkistan
Türkleri’nin bağımsızlık mücadeleleri günümüze kadar hep devam etmiştir. Bağımsız
oluncaya kadar da devam edecektir.

299
 Uygulamalar

1) Doğu Türkistan’da Uygurlar’ın Çinlilerle olan mücadelesi hakkında bilgi veriniz.

300
 Uygulama Soruları

1) Uygurların XIII. yüzyıldan sonraki siyasi tarihinin hangi dönemlerinde Çin

devreye girmiştir?

2) Bu durumu hazırlayan iç ve dış unsurlar nelerdir?

3) Uygurların Çinlilerle olan mücadelelerinde yüzyılı aşan isyanlar dönemi niçin

olumlu sonuç vermemiştir?

301
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde Uygur Türklerinin tarihi hakkında kısa bilgiler verilmiştir. 840 yılında
Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Uygurlar, Orhun coğrafyasında kalmayarak dört kol hâlinde
batıya göç etmek zorunda kalmışlardır. Bunlardan bir kısmının 850 senesinde kurdukları
Kansu Uygur Devleti XI. yüzyılda Tangutlar gelinceye kadar var olmuştur. Diğer bir göç
kolu ise Doğu Türkistan’ın Turfan Vilayeti civarına gelerek 850 civarında İdi-Kut (Turfan)
Uygur Devleti’ni kurmuştur. Bu devlet, XII. yüzyılda Kara-Hıtaylar (Kara Kitan) gelinceye
kadar bağımsızlıklarını sürdürmüştür. 1209’da Moğol İmparatorluğu tabiyetine giren
Uygurlar, gerek askerî ve idari açıdan, gerekse başta alfabe olmak üzere kültür alanında
Moğollara çok büyük katkılar sağlamışlardır. Cengiz’den sonra Büyük Moğol İmparatorluğu
dörde bölünmüş ve Uygurlar, Çağatay Devleti hâkimiyetine verilmişlerdir.
XIV. yüzyıl sonlarında Çağatay Hanlığı’nın yıkılması ile Doğu Türkistan Timur
Devleti’nin hâkimiyetine girmiştir. Altışehir’de son Çağatay hanlığı olan Saidiye Devleti,
1514 yılında Yarkend’te Seyit Han (1484-1533) tarafından kurulmuş ve Doğu Türkistan’ın
Moğol lideri Galdan tarafından 1679 yılında işgal edildiği zamana kadar devam etmiştir. Bu
dönemde yönetim, Kalmuklar’ın kuklası olan ve sürekli birbirleriyle çekişen hocalar
tarafından sağlanmıştır. Mançu hükümetinin Doğu Türkistan’ı işgal ettiği 1757 yılına kadar
süren ve bu talihsiz sonuca zemin hazırlayan bu devir “Hocalar Devri” olarak bilinmektedir.
1757 yılında Doğu Türkistan’ı işgal eden Çin’e karşı Uygurlar bağımsızlıklarını kazanmak
için başta Büyük-Küçük Hocalar İsyanları (1759) ile başlamak üzere 150 yılı aşkın bir süre
gerçekleştirdikleri birçok millî hareket sonuçsuz kalmıştır. XIX. yüzyıllardan en önemlisi İli
İsyanı (1854)dır. Bu isyan neticesinde Uygur İli yöneticisi Mezemzat Hekim liderliğinde kısa
ömürlü İli Sultanlığı (1864- 1871) kurulmuştur. 1881 yılında Çarlık Rusya’sı, Çin ile “İli
Antlaşması”nı imzalamış ve bu antlaşma ile Yedisu bölgesindeki binlerce Uygur aile zorla
göçe tabi tutulmuştur.
XIX. yüzyılda Uygurların en önemli bağımsız devleti Yakup Bey’in Kaşgar’da
kurduğu Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (1867-1878)’dir. Hokand hanlığı askerî
kuvvetine giren Yakup Bey, 1865’te komutanı Alimkul tarafından Cihangir Hoca’nın tek oğlu
olan Buzuruk (Büzürük) Han Töre ve 50 adamı ile birlikte 1000 kişilik bir ordunun başında
Kaşgar’a gönderilmiştir. Buzuruk Han Töre hanlık tahtına oturarak han ilan edilmiş ve hemen
Hokand hâkimine tabiliğini bildirerek Yakup Bey’i koş-beyi olarak atamıştır. 1866 yılında
Buzuruk Hanı devre dışı bırakarak Yenihisar, Yenişehir, Yarkent ve Hoten’i; 1867’de Aksu,
Kuçar ve Karaşehir’i alarak topraklarını genişletmiştir. Yakup Bey, aynı yıl Buzuruk Han
Töre’nin iktidarına son vermiş ve Kaşgar’ın yeni hâkimi olmuştur. 1869’da Korla’yı, 1871’de
de Turfan’ı ele geçirmiştir. Sonunda Ruslar tarafından işgal edilen İli vadisi dışında tüm Doğu
Türkistan’a hâkim olmuştur. Yakup Bey’in, Doğu Türkistan’da bağımsızlığını ilan ettikten
sonraki hedefi uluslararası arenada müttefik ve destek aramak olmuş ve bu gaye ile İngiltere,
Hindistan, Osmanlı Devleti ve Rusya diplomatik münasebetler kurmuştur. Kurduğu devlet
İngiltere, Rusya ve Osmanlı Devleti tarafından resmen tanınmıştır. Yakup Bey’in içte ve dışta
kuvvetlenmesi sebebiyle Çinliler Yakup Bey’e karşı 1876-1877 yılında harekete geçmişler,
1878’de de Doğu Türkistan’ın tamamını işgal ederek Yakup Bey’in devletine son
vermişlerdir.
302
 1884 yılında Mançu Hükümeti “Yedişehir” ve Tanrı Dağları’nın kuzeyini içine alan
bölgeyi “yeni toprak” Sincan (Şincan) ya da Sinkiang Eyaleti olarak ilan etmiştir. 1912
yılında Mançu Hükümeti devrildikten sonra başlayan Minguo döneminde Şincan’daki yerel
beylikler ile feodal düzeni devam ettirmiştir. Kumul’da 1913 yılında yönetici Şah Maksut’un
mezalimliklerine karşı Tömür Kalfa tarafından başlatılan halk ayaklanması 1931 yılında Hoca
Niyaz Hacı’ın liderliğindeki ayaklanma ile devam etmiştir. Ardından Turfan halkı da isyan
etmiş ve böylece Doğu Şincan’da tarihte “Hacı Ayaklanması” adıyla anılan büyük bir
ayaklanma dönemine girilmiştir. 12 Kasım 1933’de Hoca Niyaz Hacı, Kaşgar’da Doğu
Türkistan İslâm Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Böylece resmî olarak ilk kez Doğu Türkistan
adı kayıtlara geçmiştir. Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti çok kısa bir zaman içerisinde
devlet teşkilâtını tamamlamış ve ay yıldızlı gök bayrağı kabul etmiştir. Ancak bu
cumhuriyetin ömrü çok kısa sürmüş, Kızıl Ordudan kaçan Ma Zhong-ying birliklerinden bir
kısmını yöneten Ma Hu-shan komutasındaki birlikler Hoten’i alarak bu İslâm devletini
yıkmışlardır.
12 Kasım 1944’te tekrar Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Alihan Töre
Cumhurbaşkanı, Ahmetcan Kâsimî Başbakan seçilerek Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin
Anayasası kabul edilmiştir. 1945 yılında SSCB ve ABD’nin Urumçi konsoloslukları,
bağımsız Doğu Türkistan Hareketine karşı Guomin Dang merkezî hükümeti ile bilgi
alışverişinde bulunarak, siyasi entrika planları yapmıştır. SSCB’ye kaçırılan Alihan Töre’nin
yerine Ahmetcan Kâsimî Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 3 Şubat 1947’de, Urumçi’de
Demokratik Devrimci Partisi (DDP) kurulmuş ve bir Kırgız Türk’ü olan Abdukerim
Abbasov Parti başkanı seçilmiştir. Han Çinlileri’nin yönetimden uzaklaştırılması ile Minguo
Devlet Ordusu’nun Doğu Türkistan’ı terk etmesi amacıyla Çin hükümetine karşı toplanılması
üzerine bin Uygur öldürülmüş ve bu olay tarihe “25 Şubat Katliamı” olarak geçmiştir. 29
Mart’ta DDP Urumçi’yi terk edince, 20 Mayıs’ta Eyalet hükümeti tekrar teşkil edilerek,
Mesût Sâbirî, Eyalet Başkanı olarak atanmıştır.
1948 Temmuz’unda DDP dağılmış ve yerine 1 Ağustos’ta Doğu Türkistan’ı Koruma
ve Siviller İttifakı (DTKSİ) kurulmuştur. Ahmetcan Kâsimî başkan olarak seçilirken, Aralık
1948’de Mesût Sâbirî görevden alınıp yerine Burhan Şehidi Eyalet başkanı atanmıştır. 18
Ağustos’ta Mao, Doğu Türkistan liderlerine telgraf çekerek Pekin’e davet etmiştir. 23
Ağustos’ta, Ahmetcan ve diğer üst düzey devlet adamları İli’den SSCB’ye, sonra da Pekin’e
gitmek üzere yola çıkmışlar, ancak uçak 27 Ağustos’ta Balkaş Gölünün üzerinden geçerken
düşmüş ve hiç kimse kurtulamamıştır. Böylece Doğu Türkistan Cumhuriyeti liderler kadrosu
kaza süsüyle yok edilmiştir. 13 Ekim l949’da SSCB’nin yardımını alan Çin Kurtuluş Ordusu
Kumul’a, 20 Ekim’de Urumçi’ye girmiş, Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ne son verilip, Şincan
Eyaleti kurulmuştur. 1 Ekim 1955 yılında Çin Merkezî Hükümeti, Doğu Türkistan’a
muhtariyet tanıyarak Çin’deki 5 Özerk bölgeden biri olarak kabul etmiş ve Şincan Uygur
Özerk Bölgesi’ni kurmuştur.

303
 Bölüm Soruları
1) Uygurların yıkıldıktan sonraki göç yollarından hangisi yanlıştır?

a) Üçüncü kol bugünkü Doğu Türkistan’ın Turfan vilayeti civarına geldi.

b) Dördüncü kol Kaşgar’a geldi.

c) İkinci kol Kansu bölgesine yerleşti.

d) Birinci kol Çinlilerle karıştı.

e) Birinci kol bağımsız devlet kurdu.

2) Saidiye Devleti kaç yılında kurulmuştur?

a) 1534

b) 1563

c) 1514

d) 1523

e) 1521

3) Hangisi 1759’da Çinlilerin Doğu Türkistan’a girmelerinden sonra yaptıklarından

biri değildir?

a) Genel valilik kurması

b) Doğu Türkistan’ı resmî vergiye bağlaması

c) Memurlarını Doğu Türkistan için çalıştırması

d) Halka istedikleri kadar vergi koymaları

e) Zulmün hat safhaya ulaşması.

304
4) Hangisi XIX. Yüzyılda Uygurların ayaklanmalarından biri değildir?

a) Velihan Hoca İsyanı

b) Yünnan İsyanı

c) Komul Tömür Kalfa İsyanı

d) İli İsyanı

e) Altışehir İsyanı

5) Uygurların İli İsyanının sebebi hangisidir?

a) Çin şehirlerini ele geçirmek istemeleri

b) Çin ordusunda görev almak istemeleri

c) Memuriyete gelmek istemeleri

d) Vergilerin ağırlığından usanmaları

e) Bölgeyi terk etmek istemeleri

6) Çin Hükümeti ne zaman Doğu Türkistan’a muhtariyet vermiştir?

a) 1 Ekim 1955

b) 3 Eylül 1955

c) 4 Ekim 1955

d) 5 Ekim 1955

e) 2 Eylül 1955

305
 7) Aşağıdaki devletlerden hangisi Uygurların kurdukları devletlerden biri değildir?

a) Orhun Uygur Devleti

b) Ordos Uygur Devleti

c) Kansu Uygur Devleti

d) Turfan Uygur Devleti

e) İdikut Uygur Devleti

8) Çin resmî olarak Doğu Türkistan’da İli Generali Valiliğini ne zaman kurarak
vergiye bağlamıştır?

a) 1762

b) 1760

c) 1761

d) 1763

e) 1759

9) XIX. yüzyıl ile XX. Yüzyılın başlarına kadar Uygur Türklerinin bağımsız olmak
için çıkarttıkları isyanların en önemlisi hangisidir?

a) Yedi Hoca İsyanı

b) Han’erik Ayaklanması

c) Velihan Hoca İsyanı

d) Yarkend Halk Ayaklanması

e) İli İsyanı

306
10) Uygur Özerk Bölgesinde “Çin Kültür Devrimi” hangi tarihte başlatılmıştır?

a) 16 Mayıs 1966

b) 16 Mayıs l967

c) 16 Mayıs 1965

d) 16 Mayıs l968

e) 16 Mayıs l964

Cevaplar

1) e, 2) c, 3) c, 4) b, 5) d, 6) a, 7) b, 8) a, 9) e, 10) e

307
13. ÇİN KÜLTÜRÜ

308
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

13.1. Çin Kültürünün Oluşumu

13.2. Shang Sülalesi Döneminde Kültür

13.3. Chou Devleti’nde Kültür Hayatı

13.3.1. Konfüçyüs ve Felsefesi

13.3.2. Lao-Tse ve Felsefesi

13.3.3. Kanuncular

13.3.4. Sosyal Hayat

309
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Çin milleti ve kültürünün oluşumu ne zaman, nasıl olmuştur?

2) Çin’deki ilk hanedanların kültürleri nasıldı?

310
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Çin milleti ve kültürünün Çin milleti ve kültürünün ilk
oluşumu olarak nerede, nasıl ve ne
zaman oluştuğu sorularına
cevap bulunması
Shang Sülalesi Döneminde Shang Sülalesi döneminde
Kültür kültür hayatının en önemli
unsurlarının öğrenilmesi

Chou Sülalesi Döneminde Chou Sülalesi döneminde

Kültür kültür hayatının en önemli
unsurlarının öğrenilmesi

311
 Anahtar Kavramlar

 Shang

 Chou

 Konfüçyüs

 Lao-Tse

 I-ching

312
 Giriş

Çin milleti ve kültürü, farklı etnik kavimlerin birbiri ile kaynaştığı yaşam şartlarının,
özellikle tarımın olgunlaştığı bölgelerde başlayan ve binlerce yıl süren bir sürecin sonunda
ortaya çıkmıştır. Hâlen Çin kültürüne ait unsurlardan kuzey kavimlerine ait olanları çekip
çıkarmak zordur; zira atalar kültü, gök dinî gibi bu unsurlar daha henüz ilk kültür merhaleleri
katedilirken oluşumda yer alan temel taşlardır. Öyle ki, bu temel kavramları ünlü Chou
dönemi filozofu Konfüçyüs oluşturduğu ahlâk öğretisinde kullanarak asırlar boyu geçerli
kılmıştır. Shang ve Türk asıllı Chou sülalelerinin kültürlerini inceleyeceğimiz bu bölümde her
iki dönemde de gelişmiş bir şehircilik anlayışı, özellikle Türklerden alınan at, saban ve savaş
arabası gibi yeniliklerin kültür hayatına katkıları ve yüksek bir sanat anlayışı ortaya koyan
bronz eşyaları ve düşünce sistemleri gibi kültür unsurları ele alınmıştır.

313
 13.1. Çin Kültürünün Oluşumu

Çin’in doğuşu, dünya tarihinin en karmaşık ve çalkantılı fasıllarından biridir. Sarı

Nehir’in vadisinde yaşayan bir yığın kabileye dayanan ve çok da açıklığa kavuşmamış bir
birlikteliğin ürünü olarak MÖ 6500’lerde Çin milleti olarak ortaya çıkmışlardır. Yiyecek
nerede ise yerleşim orada olmuş, nüfus orada çoğalmıştır. Kuzeydeki yaylalarda akdarı ve
Hint darısı tarımı yapılırken, güneyde pirinç yetiştirilmiştir. Pirinç, Çin’de her zaman ayrı bir
yere sahip olmuş ve zamanla Çinlilerin temel gıda maddesi durumuna gelmiştir. Böylece
birçok bölgenin halk kültüründe, yaradılış efsanesinde kendine yer bulmuştur. Öyle ki hem
Hindu hem de Budistlerin kutsal kitaplarında pirincin bahsi çok geçmiş ve her ikisi de
tanrılara sunulan başlıca adak olma özelliği taşımıştır. Bugün bile Çin geleneğinde, “en
kıymetli madde inci veya yeşim taşı değil, beş hububattır” ve pirinç bunlardan birincisidir.

Hint darısı ve özellikle pirinç, etnik ve kültürel toplulukların yavaş yavaş bir araya
toplanıp kaynaşmasına temel teşkil etmişler ve bu kaynaşma en az birkaç bin yıl sürmüştür.
Bu topluluklar en erken MÖ ilk bin yıla kadar kendini “Çinli” olarak görmemiştir. Burada
şunu ifade etmek gerekir ki, modern anlamda bir “Çin Devleti” doğmadan ve hatta birbiri ile
kaynaşmış bir Çin milleti ortaya çıkmadan önce bile “bir imparatorluk” oluşturulmuştur.
Tarım ilkel yöntemlerle yapılmış, köyler yiyecek üretimi, avcılık veya savunma amaçlı
kurulduğu için toprak verimini kaybetmeye başladığından başka yerlere kaydırılmıştır. Evler,
kurutulmuş veya sıkıştırılmış çamur kalıplarından veya kuzeyde olduğu gibi kurumuş nehir
yataklarının yamaçlarındaki yumuşak killi kayalıklara oyulmuş sıcak ve rahat mağaralardan
oluşmuştur. Buğday ve arpa, milattan önceki iki bin yılda muhtemelen Batı Asya’dan
gelmişti. Köylüler etlerinden faydalanmak üzere domuz ve köpek yetiştirmişler, zamanla “biç
ve yak” usulü tarımı bırakarak, çanak-çömlek fırınlamayı ve mahsul depolamayı
öğrenmişlerdir. Buralarda toplumsal tabakalara ayrılma olgusu gerçekleşmiştir. Bazı aileler
toprak sahibi olurlarken, kimileri küçük çiftçi olarak kalmışlar, diğerleri ise köleleşmişlerdir.
Bu köylerin ahalisi, cilalanmış taştan ve yeşimden yapılmış yüzük ve balta dahil olmak üzere,
alet ve süs eşyası kullanmasını öğrenmişler ve bunlar bir kabile reisinin gücünün ve ilahlarla
olan bağlantısının simgesi hâline gelmişlerdir.

Yerleşim merkezleri yavaş yavaş büyümüş ve hayat ile çalışma alanları birbirinden
ayrılmıştır. Önceleri, Çin’deki ilk şehrin MÖ 2000 civarında, bugünkü Şantung Eyaleti’nde
kurulduğu düşünülürken, 2002 yılnda Çinli arkeologların Anhuy eyaletinde yaptıkları kazılar
sonucunda MÖ 5500 yılına kadar giden ve karmaşık yapıda evler, bazı büyük binalar,
çepeçevre bir hendek, atölyeler, çanak-çömlek ve süs eşyası ihtiva eden bir şehrin
kalıntılarının ortaya çıkması ile bu düşünce değişmiştir. Ancak çoğu yerde, köylülerin kalıcı
yerleşim bölgelerinde oturmaya ve toplulukların Mançurya’ya, Orta ve güney Çin’e girmeye
başlamaları, muhtemelen MÖ 2500’lerden itibaren gerçekleşmiştir. Bu tarihlere gelindiğinde
atalara tapınma olgusu başlamış, insanlar böylece gündelik yaşamlarında aralarında
gezindiklerine inandıkları tanrılarla baş etmenin yolunu bulmuşlardır.

314
 13.2. Shang Sülalesi Döneminde Kültür

Shang Hanedanı’nın mensupları büyük bir ihtimalle ilk merkezî otoriteyi kurmuşlar ve
tunç madenîni işlemişlerdir. Nitekim tunç, MÖ 1400 civarına gelindiğinde artık yaygın olarak
silah ve süs yapımında kullanılmıştır. Shanglar, Çin kültüründe çok büyük bir yere sahip olan
ipeği üreterek yazıyı icat etmişlerdir. Yazı, bugünkü Çin yazısının ilk şeklini göstermektedir
ve bu yazı birçok fonetik işaretleri olan bir resim yazısıdır. Yalnız eskiden mevcut olup, şimdi
bulunmayan ve eskiden noksan olup şimdi mevcut olan pek çok işaret vardır. O zamanlar bile
2000’den fazla yazı işareti icat etmişlerdir (bugün literatürde eski işaretler de dâhil olmak
üzere, tam 50.000 işaret vardır). Günümüze ulaşan yazı bakiyeleri, kaplumbağa kabukları,
tunç veya kemikler üzerinde bulunmuştur. Geç devirlerde uzun yazıtları ihtiva eden bronzlar
da vardır.

Kemiklerin üzerindeki yazıtlar faldır. Kemik ile fala bakmışlardır. İlk zamanlarda bu
fala bakmak için her kemik kullanılsa da sonraları bilhassa kürek kemikleri tercih edilmiştir.
Daha sonraları da yalnızca kaplumbağa kabuğu kullanılmıştır. An-yang’da on binlerce böyle
fal yazıtları bulunmuştur. Bu yazıtlardan, Shanglar’ın birçok tanrıları olan bir dinleri olduğu,
tanrıların çoğunun bereket tanrıları olup bunlara çok miktarda insan kurban edildiği
anlaşılmaktadır. Kurban edilenlerin çoğu Tibet menşeinden olan savaş esirleridir. En büyük
tanrılarının adı Şanğ-di olup insan şeklinde tasavvur edilen bir neşvönema-tanrısı idi.

Devletin başında “ti” (di; en büyük tanrının adında geçen di’nin aynısı), yani
imparator bulunuyordu. Ülkenin merkeze uzak bölgelerinde, imparatoru yalnızca dinî şef
olarak tanıyan bağımsız beyler yönetiyorlardı. Burada derebeylik sisteminin en eski şeklinden
bahsedilebilir. Devlet oldukça küçüktü ve bugünkü Hopei Eyaletinin güney kısmı ile Doğu ve
Orta Honan, Doğu Shansi ve Shan-tung (Doğu Shan-tung müstesna)’u ihtiva ediyordu.
Şehirlerini muhtemelen Sarı Nehir’in doğu yakasında kurmuşlardı ve topraklar böylece şehir
devletine bölünmüştü. Bu şehirler bir şehirden diğerine geçen payitaht anlayışı ile
yönetilmişler ve surlarla çevrilmişlerdir.

Halk, pirinç, buğday, darı ve başka sebzeler eken, sulama işlerinden anlayan, sığır,
manda, koyun, domuz, köpek ve biraz da at besleyen köylülerden oluşmuştu. Çıkan
malzemelerden henüz sabanı bilmedikleri, kazma ve bir çekmebel kullandıkları
anlaşılmaktadır. Shang devrinin ortalarına doğru dine bir astral kült nüfuz etmiş ve din
gittikçe “gök dini” mahiyetine bürünmüştür. Bu tesirin kuzeyden, göçebe kültüre sahip olan
kavimlerden yani ya Türklerden ya da Moğollar’dan geldiği ispat edilmiştir. Bilâhare bu
kavim daha fazla at beslemiştir. Bunların kuzeyden, Türk boylarından gelmiş olmaları
kuvvetle muhtemeldir. At besleme ile beraber savaş arabası şeklindeki araba da gelmiştir. İlim
âlemi, arabanın bir Çin icadı olmayıp, büyük bir ihtimalle kuzeyden, Türk boylarından gelmiş
olduğu fikrindedir. Araba sahipleri, kısa bir zaman içerisinde Shang Devleti’nde imtiyazlı
zadegân tabakasını teşkil ederek, bir çeşit asilzade olmuşlar ve böylece devletin şekli daha
ziyade bir derebeylik şekline benzemiştir. Hükümdar ailesi de (şecerelerin verdikleri bilgilere
göre damarlarında yabancı kan bulunuyordu) arabayı ve bununla daha büyük istilalara müsait
olan yeni bir savaş tekniğini kabul etmiştir.

315
 Shanglar’ın dinî anlayışında güneş ve ayın yanında ayrıca rüzgâr ve yağmur gibi doğa
güçlerini temsil eden daha küçük tanrıların üstünde olan “Semaların Efendisi” diye
adlandırılan tanrıya tapmak âdeti de vardı. Ayrıca ataya tapınma olgusu da gittikçe
gelişmiştir. Buna göre atalar öldükten sonra göğe çekilirler ve aileleri ile ilgilenmeye devam
ederlerdi. Bu atalar geride kalan aile bireyleri lehine tanrılarla aracılık etmeye en uygun
kişilerdi. Bu inanç kurbanla da desteklenmiştir. İnsan kurban etmek âdetti. Bir tapınağın açılış
töreni sırasında veya bir hükümdar öldüğünde yüzlerce köle ve mahkûm kurban edilirdi.
Ayrıca her yıl güzel bir kız seçilir, giydirilip takılarla süslenerek Sarı Nehir’e kurban verilirdi.
Eşlerin hatta iyi arkadaşların ölümünde hükümdarlara refakat etmeleri ile hükümdar
mezarlarına gömülmelerine sık rastlanırdı.

Shang Döneminin bir diğer önemli özelliği de aynı şekiller ve tezyinatın bulunduğu
bronz yapı sanatının gelişmiş olmasıdır.

Resim 7: Shang ve Chou Dönemi bronzlarında sıkça görülen tao-tieh motifi (Çin, İletişim
Atlaslı Uygarlık Ansik.)

Shang Devleti, zamanla kuzeyden gelen (Türk yahut Moğol) tesiri ile değişip,
genişlemeye başlamıştır. Shansi Eyaleti’nin güney kısmı üzerinden Shensi Eyaleti’ne, yani
eski çağlardan beri Tibet kabileleri ile Türk boylarının yaşadığı bölgelere doğru uzanmıştır.
Fakat bu genişleme zamanla isyanların çıkıp, sülalenin son bulmasına sebep olmuştur.

Shang medeniyeti, arkeologlar tarafından genellikle Erken Shang Dönemi (MÖ 16-13.
yüzyıl) ve Geç Shang dönemi (MÖ 1200-1051/1041) olarak ikiye ayrılır. Erken Shang
Dönemi, Honan’da bulunan Chengchow şehri yakınındaki Erh-li-kang siti bronz buluntularına
göre Alt Erh-li-kang evresi ve Üst Erh-li-kang evresi olarak ikiye ayrılırken; Geç Shang
dönemi Anyang yakınlarındaki “Yin harabeleri” anlamındaki Yin-hsü bronz buluntularına
göre Yin-hsü II,III ve IV evrelerine ayrılır. Bronz kapların üzerindeki yazıtlardan hangi
evrenin hangi hükümdar dönemine tekabül ettiği bellidir. Bronz döküm yerlerine gelince
çıkan malzemeye oranla az sayıda, sonradan Chou döneminde de kullanılmış olduğu
düşünülen, Chengchow’da iki ve Anyang’da iki dökümhane tespit edilmiştir. Çoğunlukla
mezarlardan çıkarılan bronz kaplar, tören amaçlı kullanılmakta olup içindeki kalıntılardan

316
yemek veya şarap için kullanıldıkları; yazıtlardan da kabın şekline göre Çince isim aldığı
tespit edilmiştir.

13.3. Chou Devleti’nde Kültür Hayatı

Aslında bütün Çin felsefesinin ve sosyal düzeninin esası MÖ 550-280 yılları

arasındaki devirde kurulmuştur ki, bu dönem Türk asıllı Chou sülalesinin hüküm sürdüğü
dönemdir.

Shang Sülalesi’ne MÖ 1050’lerde son veren Choular idareyi ele aldıktan sonra da
Shang döneminin hayat tarzına ve idari yapısının birçok unsuruna bağlı kalmışlardır. Nitekim
tıpkı Shang’da olduğu gibi yalnızca kendi soylularının oturduğu, surlarla örülü yeni şehirler
kurmuşlar, yerli halkı ise bu surların ardında yaşatmışlardır. Yönetim, şehir devletleri aracılığı
ile yürütülmüş, bu şehir devletlerinin başındaki kişiler ya akrabalar ya da müttefikler
arasından seçilmiştir.

Bu dönemde hükümdarlar halkı güçlerinin meşruiyetine ikna edebilmek için

“Göklerin Vekili” diye bir fikir icat etmişlerdir ki, bu fikir Çin’de XXI. yüzyıla kadar devam
etmiştir. Bu vekillik kavramı ve hükümdarın gökle yer arasında bir bağlantı kurduğu
yolundaki inanç, bazı düşüncelere, üzerine bina edecekleri bir çeşit zemin hazırlamıştır.
Bunlardan ikisi, özellikle Çin’in –ve dünyanın- ufuk sahibi iki düşünürü Konfüçyüs (MÖ
551-479) ve onun müridi Mençisyüs (MÖ 372-289)’dür. Choular dönemin önemli düşünce
akımlarına kısaca değinelim:

13.3.1. Konfüçyüs ve Felsefesi

MÖ 771 yılından sonra, hükümdarlar siyasi nüfuzlarını kaybedip sadece dinî iktidarı
ellerinde tutmuşlar, bu da âlimlerin önemini arttırmıştır. Bu kişiler âdetler, kurbanlar ve bütün
merasimlerin uzmanları olarak görülmüşlerdir. Chou sarayında gittikçe artan din törenlerinde
böyle adamlara ihtiyaç çoğalmış, derebeyleri, bu tür âlimleri yanlarına alarak çocuklarına
dersler verdirmiş, kurban ve diğer merasimleri idare ettirmişlerdir.

Çin’in en önemli filozofu olan Konfüçyüs (K’ung-tze) de bunlardan birisidir. 551

yılında Shantung Eyaleti’nde, Lu Derebeyliği’nde Shang Sülalesi’nin papazlarından olan bir
ailenin oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Âlimlerin bilmeleri gereken bilgileri öğrendikten sonra,
âsil ailelerin çocuklarına dersler vermeye başlamıştır. Pek çok kez yüksek vazifelere girmeye
çalışmış, ancak elde ettiği hizmetlerde başarı gösteremediği için kısa bir süre sonra işten
uzaklaştırılmıştır. Böylece bütün ömrü boyunca, aynı mesleğe intisap etmek isteyen âlimlere
mensup birkaç gencin refakatiyle sürekli derebeylikler arasında dolaşmıştır. En sonunda bu
dolaşmaya doğduğu yer olan Lu’ya giderek son vermiş ve burada MÖ 479 yılındaki ölümüne
kadar ders vermiştir. Düşmanları, onun çok müthiş bir siyasi entrikacı olduğunu, bir
derebeylikten diğerine gittiği zaman derebeyleri birbirlerine düşürdüğünü ve bunu iktidar
sahibi olmak için yaptığını iddia etmişlerdir. Bunların bir kısmının doğru olması muhtemeldir.

317
 Resim 8: Konfüçyüs (http://www.philosophers.co.uk/confucius.html)

Konfüçyüs’ün önemi, hiçbirisi kendisi tarafından hazırlanmamış olan akideleri

(ilkeleri) öğrencilerine öğretmesindedir. Bu akideler, sonradan öğrencileri tarafından
“Seçmeler” adlı bir kitapta kayıt altına alınmış ve Çin’in yüksek tabakası için ahlâk kanunları
kitabı olmuştur. Bu kitapta Konfüçyüs’ün kendisini, varlığı derebeyi tabakasının varlığına
bağlı bir toplumun üyesi olarak kabul ettiği çok açık bir şekilde görülmektedir. Derebeyleri
tabakası kaybolduğu zaman “âlimler” tabakasına da lüzum yoktur, zira kendisini, avam
tabakasını teşkil eden halktan çok yüksek tutmuştur. Onun ahlâk akidesi asiller içindir.
Bundan dolayı yalnız eski gök dinin unsurlarını, yani kuzey kavimlerinden gelen ananeleri
içermiştir. Ona göre: “Gök, keyfî olarak idare eden ilâhî bir müstebit (despot, hükümdar)
değil, kanuniyetin tecessümüdür. Gök kendi başına hareket etmez, Tao denilen dünya
kanununa göre hareket eder. Nasıl gökyüzünde güneş, ay ve yıldızlar kanunlara göre hareket
ediyorlarsa, insan da dünyada bu dünya kanununun çerçevesi için hareket etmeli, dünya
kanuna aykırı hareket etmemelidir. Hükümdar fiilî olarak gündelik siyâsete karışmamalı, gök
gibi örnek olup tesir etmelidir; ayrıca merasimlere göre hareket etmeli, bütün kurbanları
ritlere göre vermelidir. İşte o zaman dünya yüzünde her şey yolunda gidecektir. Fertler de
hayatlarını ritlere, merasimlere göre uydurmalıdır, o zaman dünyada her şey doğru olacaktır”.
Bu durum, tabiî ki yalnızca asiller ve derebeyleri için geçerli olmuş, halk için olmamıştır. Bu
fikir, küçük değişikliklerle en son zamanlara kadar devam etmiş, hatta son yüzyıllarda garip
olaylara da sebebiyet vermiştir. Meselâ Şang-hai’de ilk şimendifer inşa edildiği zaman, halk
büyük bir dehşet içinde kalmıştır. Zira demiryolunun inşası toprağa zorla müdahale etmek
demek olduğundan bu da, her şeyin kanunî cereyanına, yani Tao’ya karşı çıkmak olarak
yorumlanmıştır. Böyle bir müdahale korkunç neticeler verebilir, ihlâl edilen dünya nizamı,
kuraklık, sel, taşkın veyahut da başka şeylerde tezahür edebilirdi. Bunun için halk, yeni inşa
edilen demiryollarını sökmüştür.

Konfüçyüs’ün ikinci bir fikri de, yine Chou müstevlilerinin, yani kuzey kavimlerinin
eski fikirlerinden gelmektedir. Bu patriarkal bir fikirdir ki, buna göre aile, cemiyetin bir
hücresidir ve ailenin başında en yaşlı erkek üye bir çeşit reis olarak bulunmaktadır. Devlet,
yalnız ailenin genişlemiş bir şeklinden ibarettir (Burada devletle, tabiî olarak, yine derebeyler
tabakası kastedilmiştir). Aile nasıl düzenlenmişse, tanrılar âlemi de öyle düzenlenmiştir. Aile
içinde tek taraflı birçok bağ vardır: Baba ile oğul arasında (Buna göre oğul, babasına kayıtsız
şartsız itaate mecburdur ve kendi hakları yoktur); karı ile koca arasında (Kadının kendi hakları
318
yoktur); ağabey ile kardeş arasında, bunun daha geniş şekli arkadaşlar arasındadır (Bu ağabey
ile kardeş arasındaki bağlar gibi telâkki edilmektedir). Bunların en sonuncusu ailenin dışına
çıkarak devletle aileyi bağlayan hükümdarla tebaası arasındadır ki, bu baba ile oğul arasındaki
bağ gibi telâkki edilmektedir. Hükümdarla gök arasındaki bağ da, baba ile oğulda olduğu
gibidir. Böylece Konfüçyanizm’de, gök dini, aile sistemi ve devlet sistemi bir birlik hâline
gelmiştir. Bu sistemin ihtilâfsız olarak işlemesinin sebebi, herkesin emredilen ritlere göre
hareket etmesidir. Zaten umumiyetle 100 kişiye kadar varan büyük ailelerde devamlı
geçimsizliklerin önüne geçebilmek için fertlerin birbirlerine karşı muameleleri bir nizam
dahilinde tesbit edilmelidir. “Rit” denilen bu nizamın ehemmiyetini Konfüçyüs çok iyi an-
lamıştı. Çünkü kendisi bu merasimleri idare eden ve onlar hakkında bilgisi olan “Julara”,
yani” âlimlere” mensuptu.

Konfüçyüs’e ait Ch’un-ch’iu adındaki kitap, ondan kalan yegâne kitaptır. Bu eser,
elde bulunan eski vesikalara göre, doğduğu yer olan Lu’nan tarihinden ibaret çok kuru bir
vakayinâmedir. Metinde bazı tenkitler ve metihler gibi bazı küçük bilgiler de bulunmaktadır;
bunlarla kendisine göre, bir hükümdarın nasıl hareket etmesi veya etmemesi icap ettiğini
göstermiştir. Bugün ispat edebildiğimiz gibi bu hususta tarihte tahrifler yapmaktan da
çekinmemiştir. Mesela anlattığına göre, bir defa bir hükümdar, bir derebeyinden kaçmak
zorunda kaldığı zaman, Konfüçyüs bunu “hükümdar ava çıktı” şeklinde tahrif etmiştir, zira
onun anlayışına göre imparatorun firarı ayıp bir harekettir. Başka yerlerde güneşin
tutulduğunu iddia eder, ancak gerçekte o gün güneş tutulmamıştır. Aslında güneş
tutulmasından bahsetmekle, hükümdarın idaresini tenkid etmek istemiştir; çünkü güneş
hükümdarı temsil eder ve kararması da hükümdarın aydın bir kişi olmadığını gösterirdi.
Ch’un- ch’iu’nun bu tarzda tefsir edilmesinin gerektiği ancak son yıllarda anlaşılmıştır. Bu
yüzden eski sinologlar tarafından çok kuru ve mânâsız olarak vasıflandırılan bu kitaba
gereğinden fazla önem verilmiştir. Bundan başka diğer tarih kitaplarının çoğu da, Ch’un-
ch’iu’dan örnek alınarak yazılmışlar ve kasten tahrif edilmiş şeylerden bahsetmişlerdir.

Konfüçyüs’de bazı ihtilâlci-yenilikçi fikirlerin bulunduğu da bir gerçektir. Bunlardan

biri de, hükümdar sülalesinin iktidarsız olduğu ve yerine bir başkasının getirilmesi gerektiği
fikri idi. Diğer fikirler, yalnız bir cemiyet akidesiyle ahlâk akidesinden ibaretti. Metafizik,
mantık, bilgi nazariyesi, yani batıda büyük bir rol oynayan felsefe kolları, onu hiç alâkadar
etmemiştir. Ona bir din kurucusu da denemez, çünkü onun bahsettiği ve şart koştuğu gök dini,
ondan önce de aynı şekilde mevcuttu. O, bu fikirleri ilk defa sistemleştirendir. Hayatta iken
hiçbir başarı kazanmamış ve takdir edilmemiştir. Hatta kendi öğrencileri ve öğrencilerinin
öğrencileri de onu pek fazla takdir etmemişlerdir. Akidesi, ancak çok sonra önem kazanmıştır.

Aile, toplum ve devlet için en uygun örgütlenmenin, yurt içindeki düzenin ve dış
ilişkilerin ilkelerini tespit eden bu seçme fikirler, yirmi yüzyıldan fazla bir süreyle Çin
siyasetinin, hatta dış politikasının temelini teşkil etmiştir.

Konfüçyüs’ün seçmeler kitabından bazı sözler şu şekildedir:

“Allahım senden başka hiçbir şeyi olmayan ben, senden başka her şeyi olanlara
acırım”
319
 “Düşünmeden öğrenmek faydasızdır, öğrenmeden düşünmekse tehlikelidir.”

“Derin olan kuyu değil, kısa olan iptir”.

13.3.2. Lao-Tse ve Felsefesi (Taoizm)

Çin’de hâkim olan görüşe göre Lao-tse, Konfüçyüs’ün yaşlı bir çağdaşıdır; ancak
günümüzde Çinli ve Batılı araştırıcılar bunu reddererek, Lao-tse’nın MÖ 4. yüzyılın
başlarında yaşadığını iddia etmektedirler. Hayatı hakkında bilinenler, yalnızca hükümdarın
sarayında memur olarak bulunduğu, bir gün bu hayattan bıkıp şehirden uzaklaşarak çiftliğine
çekildiği ve orada yaşlı bir adam olarak ölünceye kadar yaşadığıdır.

Lao-tse’nın akidesi Tao-te-ching adlı küçük bir kitapta toplanmıştır. Bu kitap, Çin
literatüründe en çok tercüme edilen kitaptır. Metin itibariyle çok basittir ama kelimelerin çok
çeşitli mânaları verilmiştir. Felsefe bakımından hepsi doğru olan, fakat birbirlerinden çok
farklı sayısız tercümelerden meydana gelmiştir. Bu kadar çok mânalı olması kasten
yapılmıştır. Lao-tse’nın akidesi, prensip itibarı ile Konfüçyüs’ünkinden farklı değildir; bu da
yalnız yüksek tabakaya mahsus bir akidedir. Bu akide, hayatta hayalkırıklığına uğrayarak
inzivaya çekilenlerin telâkkisidir.

Lao-tse’nın akidesine de din denilemez. Bu da, bir çeşit toplum felsefesidir. Bunun
için bir adamın hem Konfüçyanist hem de Taoist olması mümkün olduğu gibi, emsali de
vardır. Memuriyet hayatında bir memur ve aile reisi olarak, bir Konfüçyanist gibi düşünebilir;
özel hayatında da şehirden uzak, çiftliğine çekilerek yaşayabilir.

Lao-tse’nın akidesi hiçbir zaman umumî cemiyet nizamının esasını teşkil edemeyen,
ferdiyetçi-anarşist bir akide olarak vasıflandırılmıştır. Bunun için bütün tarih boyunca, hatta
bugüne kadar, Taoizm, yalnız yüksek tabakaya mensup münferit şahısların felsefî bir akidesi
olmuş, hiçbir zaman umumileşmemiştir.

Resim 9 Lao-Tse (http://history.cultural-china.com)

320
 13.3.3. Kanuncular

Bu dönemdeki üçüncü düşünce ekolü ise “Kanuncular”dır. Bunlar, bireylerin yalnızca

acı çekme korkusu ya da tam tersi haz duyma arzusu ile hareket ettiklerini savunuyorlardı.
Dolayısı ile toplum düzeni, çok açık bir ödül-ceza sistemine dayalı, güçlü kanunlar üzerine
kurulmalı idi. Topluma, yalnızca hükümdar veya onun sorumlu bir memuru önderlik
etmelidir. Bunların altındaki halkın bir tek görevi olacaktı: Hükümdar için yaşayıp, hükümdar
için çalışmak ve onun emirlerini yerine getirmek. Hükümdarı talepleri dışında, herhangi bir
kimsenin “hakkından, hukukundan” bahsedilmeyecekti. Davranışları yönlendiren, mevcut
zamanla ilgisi olmayan bir geçmiş değil, içinde yaşanılan zaman olmalıydı. Hükümdar
yetkisini hiçbir ahlâki emsalden değil, işgal ettiği makamdan almalı idi. Bu arada sermaye de
kamulaştırılmalıdır.

13.3.4. Sosyal Hayat

Chou Hanedanı uzun dönem hüküm sürmüş, ancak bir barış ve huzur dönemini
getirmemiştir. Toplumsal tabakalar arasındaki son derece grift hiyerarşisi ve toprak
imtiyazları yüzünden mülkün siyasi yapısı giderek daha az bir üniter hal almış, yerel
yöneticiler kendi topraklarında başlarına buyruk davranmışlar, bu da siyasi anlamda büyük
kopmaların yaşanmasına sebep olmuştur.

Bu dönemde kamu idaresi yeniden örgütlenip, merkezîleştirme sürecinde, nereden

gelirse gelsin yetenekli kişiler istihdam edilmiştir. Ancak kurallar sert, cezalar ağırdı. İhanet
ve isyanın cezası, bir kazanda kaynatılmak, hareket hâlindeki arabalara bağlanıp paramparça
edilmek ve belden ikiye bölünmekti. Daha hafif suçların cezası ise suç işleyenin bir uzvunu
kesip sakat bırakmaktı.

Haberleşme ve iletişimde çok büyük ilerlemeler kaydedilmiş, yalnızca bir kanal ağıyla
kalınmayıp, imparatorluk 6.800 kilometrelik bir yol ağıyla örülmüştür. Bu dönemin sonlarına
doğru kerpiçten yapılmış “Çin Seddi”nin surları uzatılmıştır.

Chou döneminde bir zirai din anlayışı gelişmiş ve tabiattaki bütün varlıkları tanrı
yerine koymuşlardır. Bu arada Türk boylarından gelen Gök dini de gittikçe kabul edilirken,
totemcilik de gelişmiştir.

Bu arada demir işleme, tarım ve nüfus oldukça artmış, şehirler büyümüş ve birer
kültür ve lüks merkezi hâline gelerek, buralara göç cazip hâle gelmiştir. Yine Chou
döneminde maden gittikçe önem kazanmış ve para ticarette kullanılır hâle gelmiştir. Bu da
ticaretin gelişmesinin yolunu açmıştır.

Demir kullanımı çok yayılmış ve ziraat aletleri mükemmelleşerek bu dönemde

hayvanlar tarafından çekilen ve özellikle kuzeyde büyük bir önem arz eden saban icat edilmiş
ve böylece buğday ekimi çoğalmıştır.

Çinlilerdeki anlayışa göre sanat eserleri belirli bir maksat için değil, yapanın özel
zevki ya da arkadaşının zevki için yapılırdı. Chou döneminde plastiğin (resim, heykel gibi
321
güzel sanatlar) Shang dönemine nazaran çok fazla gelişmediğini görüyoruz. Bunun sebebi bu
dönemde Çin’in çektiği maden darlığı yüzünden bu plastiklerin eritilmiş veya taştan
yapılanların da inşaat malzemesi olarak kullanılmış olmalarıdır.

Bronz dökme sanatı ve tezyinatı bu dönemde daha da sadeleşerek devam etmiştir. Zira
bronz tezyinatında görülen hayvan üslubu Hunlar’dan alınmıştır. Chou dönemi medeniyeti,
arkeologlar tarafından, Choular’ın başkentine denk gelen, Shensi Eyaleti’nde Sian’ın
dışındaki Feng Nehri (Feng-hsi) batısındaki bronz buluntulara göre Feng-hsi II (Erken dönem,
MÖ 11.-10. yüzyıl), Feng-hsi III (Orta dönem, MÖ 10.-9. Yüzyıl) ve Feng-hsi IV (Geç
dönem, MÖ 9.yüzyıl - MÖ 771) olmak üzere dört evreye ayrılır. Yine hangi dönemin hangi
hükümdar dönemine denk geldiği kapların üzerindeki yazıtlardan ve az sayıdaki özgün
metinlere dayanarak tespit edilmiştir. Chou mezarlarından en çok çıkan bronz kaplar, Shang
mezarlarından çıkanlardan farklıdır; mezardaki kapların sayısı sosyal sınıf kriterine göre
düzenlenirdi. Geç dönem Chou metinlerinde mezarda defnedilen kişinin kullanması için
gereken eşyaları tanımlamada kullanılan bir terim ming-ch’i (“ruh eşyaları” anlamında)
dir.Gerçek hayatta kullanılan mücevher veya lamba gibi eşyalar ming-chi sayılmaz iken,
mezara konan, bronz gibi değerli madenlerden yapılmış olan küçük insan ve hayvan figürleri,
bina ve alet modelleri, eşya replikaları ming-chi olarak gözükmektedir.

Resim 10: Chou dönemi bronz tören kabı “gui” (http://www.theepochtimes.com/)

Chou hükümdarlarının mezarları Türkistan’dakilerin şekillerine çok benzeyen büyük

tepeler hâlinde yapılmışlar ve mimarileri genellikle tahta mimarisi olduğu için çok az
muhafaza edilmişlerdir.

Çin’de yazı, yaklaşık MÖ 1500’lerde icat edilmiştir. En eski yazılı belgeler yukarıda
da belirttiğimiz gibi, Shang sülalesinin (takriben MÖ 1450-1050) “Fal yazıtları”dır. Chou
döneminde buna devam edilmiş ve yazıtlar çok kısa bir şekilde önce kaplumbağa kabuğu
veya sığır kemikleri üzerine yazılmıştır. Daha sonra dar tahta yahut bambu levhalar üzerine
yazılarak, bunların içine yazı işaretleri oyulmuştur. Yazı tahta levhalar üzerine yazıldığı
devirden sonra ipek üzerine yazılmaya başlanmıştır. Bu da, çok harcanamayan ve herkesin
kullanamayacağı bir malzeme idi. Kâğıt, takriben MÖ 200’de ortaya çıkmıştır.

322
 Bu dönemde düşünce alanında değişiklikler ve krizler esnasında yeni bir yol bulmaya
çalışan filozoflar ortaya çıkmıştır. Bunların en önemlileri Meng-tse (MÖ 372-289) ve Hsün-
tse (MÖ 298-238)’dir.

Chou döneminde Çin edebiyatı da büyük bir gelişme göstermiş ve çeşitli eserler ortaya
konmuştur ki belli başlıları şunlardır: Beş Klasik Kitap: Wu-ching; Şarkılar Kitabı (Shih-
ching); Belgeler Kitabı (Shu-ching); Değişiklikler Kitabı (I-ching); Âdetler Kitabı (Li-chi);
Vakayınâmeler Kitabı (Ch’un-ch’iu).

323
 Uygulamalar

1) Shang dönemindeki Çin kültürünün Chou döneminde nasıl geliştiğini anlatınız.

324
 Uygulama Soruları
1) Shang ve Chou dönemlerinin şehircilik, din ve devlet anlayışı, düşünce sistemleri
ve sanat eserleri nasıldı?

325
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Çin milleti, oluşumu hâlâ tam net bir şekilde açıklanamayan bir topluluk olarak MÖ
6500’de Sarı Nehir’in vadisinde ortaya çıkmış; ancak en erken MÖ ilk bin yıla kadar kendini
“Çinli” olarak görmemiştir. Yerleşim ve nüfus yiyeceğin bulunduğu yerlerde artmış;
kuzeydeki yaylalarda akdarı ve Hint darısı tarımı yapılırken, güneyde ise Çin’in temel gıdası
olan pirinç yetiştirilmiştir. Modern anlamda bir “Çin Devleti” doğmadan ve bir Çin milleti
ortaya çıkmadan önce bile “bir imparatorluk” oluşturulmuştur. Tarım ilkel yöntemlerle
yapılmış, toprak verimini kaybedince başka yerlere kaydırılmıştır. Köylüler et tüketimi için
domuz ve köpek yetiştirmişler, zamanla çanak-çömlek fırınlamayı ve mahsul depolamayı
öğrenmişlerdir ve toplumsal tabakalara ayrılma olgusu gerçekleşmiştir. Bazı aileler toprak
sahibi olurlarken, kimileri küçük çiftçi olarak kalmışlar, diğerleri ise köleleşmişlerdir.
Çin’deki ilk şehrin MÖ 5500 yıllarında Anhuy’da kurulmuştur.
Shang Hanedanı, büyük bir ihtimalle ilk merkezî otoriteyi kurmuş ve tunç madenîni
işlemiştir. Shanglar, Çin kültüründe çok büyük bir yere sahip olan ipeği üreterek yazıyı icat
etmişlerdir. Günümüze ulaşan yazı bakiyeleri, kaplumbağa kabukları, tunç veya kemikler
üzerinde bulunmuştur. Kemiklerin üzerindeki yazıtlar faldır. Geç devirlerde uzun yazıtları
ihtiva eden bronzlar da vardır. Bu yazıtlardan, Shanglar’ın birçok tanrıları olan bir dinleri
olduğu, tanrıların çoğunun bereket tanrıları olup bunlara çok miktarda insan kurban edildiği
anlaşılmaktadır. En büyük tanrılarının adı Şanğ-di’yi ülkeyi yöneten bağımsız beylerin dinî
şef olarak kabul ettikleri “ti” denilen imparatora ismini vermiştir. Shang devrinin ortalarına
doğru dine bir astral kült nüfuz etmiş ve din gittikçe “gök dini” mahiyetine bürünmüştür. Bu
tesirin kuzeyden, göçebe kültüre sahip olan kavimlerden, daha ziyade Türklerden gelmiş
olması kuvvetle muhtemeldir. Zira bundan sonra at besleyiciliği artması ve savaş arabası
kullanımının başlaması bunu ispatlamaktadır. Shang döneminde tanrılarla aile bireyleri
arasında aracılık eden atalara tapma olgusu da gittikçe gelişmiştir. Shang Dönemi sanatının
önemli bir özelliği, özellikle tören kapları dökümünde kullanılan bronz yapı sanatının
gelişmiş olmasıdır.
Bütün Çin felsefesinin ve sosyal düzeninin esası MÖ 550-280 yılları arasındaki Chou
sülalesinin hüküm sürdüğü dönemde kurulmuştur. Shang Sülalesi’ne MÖ 1050’lerde son
veren Choular idareyi ele aldıktan sonra da Shang döneminin hayat tarzına ve idari yapısının
birçok unsuruna bağlı kalmışlardır. Bu dönemde hükümdarlar halkı güçlerinin meşruiyetine
ikna edebilmek için Çin’de XXI. yüzyıla kadar devam eden “Göklerin Vekili” diye bir fikir
icat etmişlerdir. MÖ 771 yılından sonra, hükümdarlar siyasi nüfuzlarını kaybedip sadece dinî
iktidarı ellerinde tutmuşlar, kurbanlar ve bütün merasimlerin uzmanları olarak alimlerin
değeri artmıştır. Çin’in en önemli filozofu olan Konfüçyüs (K’ung-tze, MÖ 551-479) de
bunlardan biridir. Konfüçyüs’ün önemi, hiçbirisi kendisi tarafından hazırlanmamış olan
akideleri (ilkeleri) öğrencilerine öğretmesindedir. Bu akideler, sonradan öğrencileri tarafından
“Seçmeler” adlı bir kitapta kayıt altına alınmış ve Çin’in yüksek tabakası için ahlâk kanunları
kitabı olmuştur. Halk için geçerli olmayan düşüncelerinin çoğunu ve ailenin cemiyet içindeki
yeri fikrini, temelini eski gök dinin unsurları, yani kuzey kavimlerinden gelen ananelerden
almıştır. Konfüçyüs’e ait Ch’un-ch’iu adındaki kitap, ondan kalan yegâne kitaptır.
Kimilerine göre bir din, kimilerine göre ise sadece bir toplum felsefesi olan Taoizm ise,
326
Konfüçyüs zamanında veya MÖ 4. yüzyılda yaşadığı düşünülen Lao-Tse’nin ortaya attığı
akidedir. Temel prensipleri Çin’de en çok tercüme edilen eser olan Tao-te-ching adlı küçük
bir kitapta toplanmıştır. Bu dönemin üçüncü düşünce akımı ise, halkın tek görevinin
hükümdar için yaşayıp çalışmak ve onun emirlerini yerine getirmek olduğunu savunan
Kanuncular’a aittir.
Özellikle son dönemlerinde toprağın üniter yapısını kaybettiği Choular’da, haberleşme
ve iletişim (dev yol ağı), demir işleme, tarım (sabanın kullanımı), ticaret (paranın kullanımı),
şehircilik alanlarında önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bronz dökme sanatı ve tezyinatı bu
dönemde daha da sadeleşerek devam etmiştir. Chou hükümdarlarının mezarları tümülüs
şeklinde ve tahta mimarisi kullanılarak yapılmıştır. Yazı, sırasıyla kaplumbağa kabuğu, sığır
kemiği, dar tahta veya bambu levhalar ve ipek üzerine yazılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan
en önemli filozoflar Meng-tse (MÖ 372-289) ve Hsün-tse (MÖ 298-238)’dir. Chou
döneminde Çin edebiyatı da büyük bir gelişme göstermiş, büyük eserler ortaya konmuştur:
Beş Klasik Kitap: Wu-ching; Şarkılar Kitabı (Shih-ching); Belgeler Kitabı (Shu-ching);
Değişiklikler Kitabı (I-ching); Âdetler Kitabı (Li-chi); Vakayınâmeler Kitabı (Ch’un-
ch’iu).

327
 Bölüm Soruları

1) Çin’de yazı hangi sülale devrinde icat edilmiştir?

a) T’ang

b) Han

c) Liao

d) Chou

e) Shang

2) Shang devrinde devletin başındaki imparatora ne ad verilirdi?

a) Li

b) Gi

c) Ti

d) Ci

e) Ki

3) Shang devrinde devletin yönetilme biçimine bakacak olursak hangisinin en

eski şeklinden bahsedilebilir?

a) Demokrasi

b) Oligarşi

c) Monarşi

d) Derebeylik

e) Komünizm

328
 4) Shang Devleti’nin değişmesine neden olan kültür etkisi hangi iki devletten
gelmiş olabilir?

a) Türk-Moğol

b) Moğol-Tunguz

c) Moğol-Kalmuk

d) Hint-Türk

e) İran-Türk

5) Birleşik bir Çin milletinin ortaya çıkışı aşağı-yukarı hangi tarihlerde

gerçekleşmiştir?

a) MÖ 6450

b) MÖ 6500

c) MÖ 6600

d) MÖ 6700

e) MÖ 6400

6) Çin kültüründe önemli bir yere sahip olan Shanglar döneminde aşağıdakilerden
hangisi yapılmamıştır?

a) Shang hanedanının mensupları büyük bir ihtimalle ilk merkezî otoriteyi

kurmuşlardır.

b) Yerleşik hayata geçilmiştir

c) Tunç madenîni işlemişlerdir

d) Çin kültüründe çok büyük bir yere sahip olan ipeği üretmişlerdir

e) Yazıyı icat etmişlerdir.

329
 7) Shang Sülalesi’ne MÖ 1050’lerde son veren Chou’lar idareyi ele aldıktan sonra
nasıl bir yönetim anlayışı içerisinde olmuşlardır?

a) Akrabalarına öncelik tanımışlardır

b) Halk temsilcilerini yönetime almışlardır

c) Harem ağalarına öncelik vermişlerdir

d) Şehir devletlerini merkezî idareye bağlamışlardır

e) Generalleri merkezî otoritenin temsilcisi olarak kabul etmişlerdir

8) Aşağıdakilerden hangisi Chou döneminin en önemli düşünürlerinden Konfüçyüs’ün

ihtilâlci-yenilikçi fikirlerinden biridir?

a) Hükümdar sülalesinin iktidarsız olduğu ve yerine bir başkasının getirilmesi

gerektiği

b) Hükümdar Göklerin Vekilidir

c) Devlet, yalnız ailenin genişlemiş bir şeklinden ibarettir

d) Her şeye sadece aristokratlar sahip olabilirler

e) Halk devlet için yaşamalıdır

9) Konfüçyüs’ün muadillerinden olan Lao-Tse (Taoizm)’nin akidesi için

aşağıdakilerden hangi söylenemez?

a) Din değildir

b) Mezhep değildir

c) Tarikat değildir

d) Felsefe değildir

e) İnanç değildir

330
10) Çin’de hangi dönemde tümülüs tipi mezarlar yapılmaya başlanmıştır?

a) Shang

b) Han

c) Chou

d) T’ang

e) Ming

Cevaplar

1) e, 2) c, 3) d, 4)a, 5) b, 6) b, 7) d, 8) a, 9) d, 10) c

331
14. ÇİN KÜLTÜRÜ (DEVAM)

332
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

14.1. Han Devleti Kültür Hayatı

14.2. Birinci Parçalanma Devri Kültür Hayatı ve Budizm’in Çin’de Gelişmesi

14.3. T’ang ve Sung Devri Kültür Hayatı

14.4. Moğol ve Ming Devrinde Kültür Hayatı

14.5. Mançu Devrinde Kültür Hayatı

333
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Han Sülalesi’nden Mançu Sülalesi’ne uzanan dönemde Çin kültürüne yapılan

katkılar neledir?

2) Budizm hangi dönemde ve ne şekilde Çin kültürünü etkilemiştir?

3) Edebiyatın Çin kültüründe gelişimi nasıl olmuştur?

4) Sanatın, özellikle resim ve seramiğin Çin kültüründe gelişimi nasıl olmuştur?

334
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Han Devri Kültür Hayatı Han Devri kültür hayatının
ana unsurlarının ve
gelişiminin öğrenilmesi
Birinci Parçalanma Devri ve Çin’in birinci parçalanma
Budizm devrinde Budizm’in Çin
kültürü üzerindeki etkisinin
öğrenilmesi
T’ang ve Sung Devri Kültür T’ang ve Sung Devri kültür
Hayatı hayatının ana unsurlarının ve
gelişiminin öğrenilmesi
Moğol ve Ming Devri Kültür Moğol ve Ming Devri kültür
Hayatı hayatının ana unsurlarının ve
gelişiminin öğrenilmesi
Mançu Devri Kültür Hayatı Mançu Devri kültür
hayatının ana unsurlarının ve
gelişiminin öğrenilmesi

335
 Anahtar Kavramlar
 Han

 Shih-Chi

 Budizm

 T’ang

 Sung

 Moğol

 Ming

 Mançu

 T’u-shu-chi-ch’eng

336
Giriş

Çin kültürü, Han dönemi ile yükselmeye devam etmiş; Çin’in birinci parçalanma
döneminde ise kültür hayatına damgasını yabancı sülalelerin resmî din olarak benimsedikleri
Budizm vurmuştur. Çin’e kültür tarihinin doruk noktasını, özellikle edebiyat ve sanat
alanlarında yaşatanlar hiç şüphesiz T’ang sülalesidir. Sung sülalesi dönemi de pek çok şiir ve
resim okullarının açılması, yeni felsefe sistemlerinin geliştirilmesi açısından oldukça parlak
geçmiştir. Moğol döneminde Çin kültürü devamlılık göstermekle birlikte tiyatro (opera) ve
halıcılık gibi sanat dalları ön plana çıkmıştır. Ming dönemi ise seramikleri ile dünyanın
ilgisini çekmiş ve Çin seramiklerini her tarafa yaymıştır. Tercüme, edebiyat ve resim alanında
batı tesirinin görüldüğü Mançu kültürü ise porselen ve halı sanatı örnekleri ile dikkat
çekmiştir.

337
 14.1. Han Devleti Kültür Hayatı

Han döneminin en önemli siyasi kültür olaylarından biri klik denilen ailelerin kendi
aralarında anlaşarak oluşturdukları birliklerin ortaya çıkmasıdır. Bu klikler en önemli
makamları ele geçirerek, ülkeyi yönetmek istemişlerdir.

Han döneminin imparatorları daima Konfüçyüs ilkelerine bağlı kalmışlardır. Bürokrasi

güçlendirilmiş, kamu görevi yapmak üzere yetiştirilecek adaylar belirlenmiş ve bu işle bizzat
imparatorlar ilgilenmişlerdir. “Memurluk Sınavları” düzenlenmiş ve herkesin en yüksek
makamlara çıkmalarının önü açılmıştır. Ancak bu sınav zamanla sadece kâğıt üzerinde
kalmış, makamlar da kliklerin ve bu sayede saraya giren harem ağalarının ellerine geçmiştir.

Han devri, sanat ve dinî ayinin yanı sıra özellikle edebiyat sahasında büyük
gelişmelerin yaşandığı dönem olmuştur. Bugünkü edebî sanat şekillerinin pek çoğu o zaman
meydana getirilmiştir.

Han devrinde, ilk defa olarak, modern manada “hakikî kitaplar” ortaya çıkmıştır.
Bundan önceki devrin felsefî eserleri, ihtiva ettikleri bilgiler açısından düzenlenmeden, ayrı
ayrı fikirlerin bir araya toplanmasından meydana gelmişlerdi. Tarih kitapları da, yıllık olarak,
baştan kronolojik olarak sıralanmadan, ayrı ayrı tarihî raporları ihtiva eden külliyatlar
şeklinde yazılmışlardır. Han devrinde, yeni asiller cemiyetinin kurulmasıyla ilk “ansiklope-
diler” meydana gelmiştir. Ansiklopediler, bütün bilgileri kolay anlaşılan ve gözden
geçirilebilen bir tarzda vermişlerdir. Bu çeşit ilk ansiklopedi, MÖ 3. yüzyılda yazılan “Lü-
shih ch’un-ch’iu” (Lü Pu-wei’in İlkbahar ve Sonbaharı)’dır. Bu kitap, umumî bilgiyi
takviye için, merasimler, görenekler gibi tarihî ve daha başka şeyler hakkında da genel bilgiler
vermektedir. Bundan kısa bir süre sonra, başka ansiklopediler de meydana getirilmiştir ki
bunlardan biri de bir komisyon tarafından hazırlanan Huai-nan-tse’ Ansiklopedisi’dir.
Yaklaşık MÖ 140’larda yazılan bu eser, kozmoloji, Taoizm, devlet idaresi, tabiat bilgisi,
coğrafya vs.’ye dair bilinenler hakkındaki her şeyi çok kısa olarak içermiştir.

Eski Çin ile Asya Hunları’nın en eski tarihleri için başlıca kaynak olan Shih-chi de bu
anlamda, ilk modern kaynak olup, sonraki bütün resmî tarih kitaplarına örnek teşkil etmiştir.
Yazar Sih-ma Ch’ien ve babası, eserlerinde devlet arşivindeki mevcut belgeleri, özel
belgeleri, felsefî, tarihî ve daha başka eski kitaplar ile yazıtları ve kendi seyahatlerinden elde
ettikleri bilgileri kullanmışlardır. Shih-chi (ve sonraki bütün tarih kitapları)’nin ilk kısmı yıllık
şeklinde, Ch’un-ch’iu’nun tarzında yazılmıştır. Shih-chi ve sonraki tarih kitaplarının bir başka
kısmı da “monografiler”dir; bunlar, müzik, takvim, astronomi, uğursuzluk getiren alâmetler,
ekonomi, saray elbiseleri gibi muayyen sahalardan bahsetmektedirler.

En büyük yenilikler, şiir sahasında olmuştur. Han sülalesinin yeni sarayındaki debdebe
ve zarafet, imparatoru ve sarayı yücelten ve bu suretle iş ve şeref temin eden kasideci şairleri
celbetmiştir. Bu yüceltici eserler ve büyük kasideler, “Ts’ih-şiiri”olarak adlandırılmışlardır.
Genellikle köle olarak Güney Çin’den gelmiş olan şarkıcı ve rakkaseler tarafından sarayda
Güney Çin şarkı ve şiirleri okunmuş; çok geçmeden bunlar şairler tarafından kaydedilmiş ve
geliştirilmiştir. Önce doğu-güney Çin’den gelmiş olan “beşler şiiri” (her satırı 5 işaretten, yani
338
kelimeden ibarettir) ortaya çıkmıştır. Yine bununla aynı zamanda çıkan raks şarkısı (“musiki-
kanun-şark” da denir) da doğu-güney Çin’den gelmiştir. Bunda satırların uzunluğu nağmeye
tâbidir ve genellikle 5 işaretten ibarettir. Her iki şiir çeşidi de, Çin şiirinin en güzel
örnekleridirler. MS II. yüzyılda güneybatı Çin’den gelen “yediler şiiri” de (her satırda 7 yazı
işareti vardır) oluşmuştur; fakat bu en parlak devrine biraz daha sonra ulaşmıştır.

Bu dönemde dağlar oyularak kabirler yapılmaya başlanmış, çoğu ölümsüzlüğü

gösteren duvar resimleri ve toprak çanak-çömleklerle donatılmıştır. Vernikleme ve yağlı boya
işlerinde çok ileri düzeye ulaşılmış, astronomi ve büyü gelişerek, aritmetik ve tıp üzerine ders
kitapları yazılmıştır.

İmparatorlar Çincenin yaygınlaşması için gayret göstermişler ve Çin yazısı başka

bölgelerde kullanılır veya en azından Doğu Asya’nın bir ucundan öbür ucuna, okur-yazarlar
tarafından anlaşılır hâle gelmiştir.

Han devrinde, ilk defa olarak, Çinlilerin “sanat” dedikleri ressamlık ortaya çıkmıştır.
Han sülalesinin hâkimiyeti, ipliğin çok üretildiği Güney Çin’e de yayıldığı için, ipek üretimi
(ipekten üretilmiş bez kâğıt dâhil) ucuzlamış; bu süre içerisinde kâğıt da (genellikle kabul
olunduğu gibi MS 100 yıllarında değil, MÖ 2. yüzyılda) icat olunmuştur. Böylece başka ve
daha ucuz yazı malzemesi elde edilmiştir. Fırça ile çini mürekkebi zaten uzun süredir
kullanılıyordu. Han devrinin zengin, kibar asilleri şarkı ve raks temsillerinden, arkadaş
çevrelerindeki felsefî konuşmalardan, vakit geçirmek gayesi ile müşterek şiir yazmaktan
başka, resim yaparak da vakit geçirmişlerdir. Resim, para kazanmak için değil, eğlenmek için
yapılmıştır. Resim figürlerinde felsefi fikirler veya istekler ifade edilmiş, hayalen arzu edilen
manzaraları gösteren resimler de yapılmıştır. Ayrıca aydınların hayatlarını ve çevrelerini
gösteren resimler de çizilmiştir.

Bu arada Çin’de ondalık sistem bulunmuş, Türklerden aldıkları at arabalarının koşum

takımlarını iyice kullanmaya başlamışlardır. Yine kan dolaşımı iyice anlaşılmış, Çang Heng
adında bir bilgin ve matematikçi sismografı geliştirmiştir.

14.2. Birinci Parçalanma Devri Kültür Hayatı ve Budizm’in Çin’de

Gelişmesi

Bu dönem içeride oldukça fazla mücadelenin verildiği ve bir parçalanmanın yaşandığı

bir devir olduğu için kültürde de bir ilerleme kaydedilmemiştir. Nitekim Çin kaynaklarına
göre, bu devirde kültür alanında önemli gelişmeler sadece güneyde olmuştur; zira büyük
Konfüçyanistler yetişmemiştir. Konfüçyanizm, Han devrinden itibaren asiller cemiyeti ile çok
yakından ilgili olmuş, ama bu devirde bu asiller siyasi idareden uzaklaştırıldıkları için
Konfüçyanistler yetiştirilememişlerdir. Bu arada Han devrinden itibaren asillere bağlanan
Taoistler’in de varlıkları son derece azdı. Bu dönemde Çin’e gelen yabancılar, Çince yazı
yazmasını bilmedikleri ve savaşçı oldukları için pek az vesika bırakmışlardır. Bunlardan
yalnızca kendi dillerinden Çinceye tercüme edilmiş şarkılar ve şiirler kalmıştır. Bu şarkılar, at
sırtında söylenen muharip ve asker türküleri ile savaştan ve ıstıraplardan bahseden şarkılardı.

339
 Bu dönemde eski edebiyat ve felsefe de Budist özelliği taşımaya başlamıştır. Budizm
ilk Han devrinde (yani bilhassa MS I. yüzyılda) karadan ve denizden Çin’e gelmiştir. Bazı
Çinli bilginler Budizm’le dinî veya felsefî yönünden ziyade, Budizm’le beraber Çin’e gelen
ilimler bakımından ilgilenmişlerdir. Yabancı tüccarlarla gelen yabancı rahiplere Çinli asiller,
ikinci derece insanlar, yani aşağı tabakaya ait oldukları için iyi gözle bakmamışlardır. Bu
rahipler bu yüzden Çinlilerin orta ve aşağı tabakalarına hitap etmek zorunda kalmışlardır.
Bunlar arasında da derin felsefî fikirleriyle değil, ahiret hakkındaki akideleri ile rağbet
görmüşlerdir. Bu akide, bazı hususlarda, ihtilâlci idi. Bu din, halka çok haksızlık eden, halkı
soyan yüksek memurlarla büyüklerin tekrar dünyaya geldiklerinde fena eşkâlde doğacaklarını
yahut fena bir vazifede bulunacaklarını, yaptıkları bütün kötülüklerin cezasını çekeceklerini
söylerken; haksızlık gören fakirlerin bir daha dünyaya geldiklerinde yüksek vazifelere
getirileceklerini ve iyi bir hayat süreceklerini vadediyordu. Bu akide, “Sonraki Han”
devrinden beri (MS II. yüzyıl) çok ıstırap çeken köylü halka bir işaret, bir vaat gelmiş ve
müteakip yıllardan IV. yüzyıla kadar böyle devam etmiştir. Yabancılar tarafından idare edilen
Çin halkı böylece Budist olmuştur.

Tüccarlar, Budist manastırlarını hem banka ve borsa hem de depo olarak kullan-
mışlardır. Bu yüzden Budizm’e temayül bir tutum sergileyerek mabet yapmak için para
toplamışlar ve toprak bağışlamışlardır. Bu topraklara mabet kiracısı olarak da fakir köylüler
yerleştirilmişlerdir. Bu ise, Budizm’e karşı ilgiyi arttırmıştır.

Dışarıdan gelen Hintli, Soğdlu, Türkistanlı rahipler, yabancılara karşı millî bakımdan
kötü hisler beslemedikleri için yabancı hükümdarlar tarafından memnuniyetle
görevlendirilmişlerdir. Bu gelen yabancılar, bilgili olduklarından onların bilmedikleri faydalı
bilgileri onlara öğretmişlerdir. Bu dönemde aydın Çinli hemen hemen hiç yetişmemiştir.
Asiller, köyde çiftliklerine çekilmişler ve böylece mümkün olduğu kadar yabancı
hükümdarların tahakkümünden korunmaya çalışmışlardır. Memur veya âlim olarak yalnız
askerlikten ve ticaretten anlayan ve Konfüçyanizm’den ve bunu koruyan tabakadan
anlamayan yabancıların hizmetine girmeye de temayül gösterememişlerdir. Bu da yabancı
hükümdarların saraylarında aydınlara ihtiyaç duyulduğunda, Budistlerin tayin edilmelerinin
önünü açmıştır.

Budistler bütün önemli Budist eserlerini Çinceye tercüme etmişler ve böylece dinî
propaganda için saraydaki tüm nüfuzlarını kullanmışlardır. Bütün eserlerin Hintçeden tercüme
edildiğini zannedilmemelidir. Bunlar, Türkistan, Soğd bölgesi, hatta Çin’de bile yeni yazılan
ve Çinceye tercüme edilen eserlerdir. Bu yüzden büyük tercüme büroları açılmıştır.

Çin’de Budizm’in yanında bilhassa köylerde, eskiden beri, yukarıda bahsettiğimiz bir
çeşit şamanistik din ile kısmen de bereket dini yaşamıştır. Yabancı hükümdarların esas dini,
bir çeşit Gök dini ve Şamanizm idi. Gök dini resmî din, “temsilî” din idi; şamanizm gündelik
hayatın dinî yani “özel” din idi. Bunun için yabancı hükümdarlar Çinli şamanlara ve “taoist
dini”ne büyük ilgi göstermişlerdir. Fakat Budizm, Türkistan’a giderken yolda çok değişmiş ve
oradaki Şamanizm’den kendi bünyesine birçok şeyler katmıştır. Budist rahipleri de
Şamanizm’in pratikleri ile idare etmişlerdir. Yabancı Sülale hükümdarları, bu iki dinin

340
rahiplerinden bazen birini, bazen diğerini tercih etmişlerdir. Aralarında fevkalâde iyi büyü
yapan ve fala bakan rahipleri elde etmek için ekseriya kavga etmişlerdir. Bu da bize
yabancıların “hususî” dini, Şamanizm, Budizm ve şamanistik “halk taoizmi” ile çok iyi
uyuştuğunu göstermektedir.

Bu dönemin sonlarına doğru Budizm devletin resmî dini olmuştur.

14.3. T’ang ve Sung Devri Kültür Hayatı

İlk dönem T’ang İmparatorları halkın refahını arttırarak, tarımın gelişmesi ile çorak
toprakların ıslah edilmesini sağlamışlardır. İmparatorluğun ağırlık merkezinin güneye
kaydırılmasına devam edilmiş, güneyde pirinç ekimi yılda iki kez ürün alınması esasına göre
düzenlenmiştir. Buna karşılık kuzeyde, Sarı Nehir vadisinde, yılda üç kez Hint darısı hasatı
olağanlaştırılmıştır. Vergiler düzenlenmiş ve toprak sahibi olan herkes:

1. Tahıl cinsinden vergi;

2. Tekstil ürünü cinsinden vergi;

3. Emek ve askerlik hizmeti cinsinden olmak üzere üç çeşit vergi ödemiştir.

Demir-tesviye, dokumacılık, çömlekçilik ve benzeri imalatlar teşvik görmüştür.

Dokuma sanayi teşvik edilmiş, Honan ve Anhuy’un ipekleri üstün kalitede üretilmiştir. Bu
arada pamuk da üretilmiş ve bunların nakliyesi için Büyük Kanal daha da uzatılmış; yollar
iyileştirilmiştir. Güneydoğu Asya’dan, hatta Afrika’dan gelen baharat ve mücevherat yüklü
gemiler, karşılığında ipek ve porselen almak üzere Çin’e gelmişlerdir.

Edebiyat ve sanat en parlak dönemini T’ang döneminde yaşamıştır. Bu dönemim

kökleri önceki döneme yani III-VI. yüzyıla kadar gitmektedir. Bu devirde pek az büyük kitap
yazılmasına karşılık, şiir ve deneme sahasında mükemmel ve güzel eserler vücuda
getirilmiştir. Saf Çinlilerden oluşan Güney Çin ile bilhassa Türkleri’n hâkimiyeti altında
bulunan kuzey arasındaki ayrı siyasi gelişme, edebiyatın da ayrı şekillerde gelişmesine yol
açmıştır. Kuzeyde, bu devirde yerli Türk şarkılarını taklit ederek, halk dilinde yazılmış ve
özellikle hislerindeki ve ifadelerindeki kuvvetle şöhret kazanmış kısa, basit şarkılar
derlenmiştir. Buna karşılık güneyin resmî edebiyatı (bazı raporların, dilekçelerin,
emirnamelerin üslûbu) eski klâsik Çin üslûbuna dönmüştür. Her ikisi de verimli olarak T’ang
devrine tesir etmiştir. T’ang devri denemelerinin nesir üslûbu bu açık klâsik üslûbu almış ve
geliştirmiştir.

Han Yü (768-825), Liu Tsung-yüan (747-796) gibi T’ang devrinin büyük nesircileri,
Tabgaç devri üslûbunun tesiri altında kalmışlardır. Bundan başka Budist tercüme edebiyatı,
T’ang edebiyatı üzerine de etki yapmıştır. Tabgaç döneminde, daha önce Sanskritçe,
Prakritçe, Soğdca ve daha başka Orta Asya dillerinden Çince’ye tercüme edilen sayısız Budist
metinleri, geniş bir halk tabakasının ve bilhassa orta tabakanın (tüccarlar) anlayabilmesi için
halk diline yakın bir üslûpta yazılmıştır. Böylece T’ang devrindeki (bilhassa rahip Hsüan-

341
tsang ve l-ching tarafından yapılan birçok tercümelerde) saf Çin nesrinde yeni cümle şekilleri
belirirken, Hintçe’den gelen yeni tasvirler ve mukayeseler de kullanılmaya başlanmıştır.

T’ang döneminin şiiri özellikle güney nazmının tesiri altında kalmıştır. Kalıplar, bil-
hassa tarihçi olarak da tanılan Shen Yüeh (441-513) tarafından tespit edilmiştir. T’ang
devrinin büyük şairleri bu kaideleri kabul ederek, onları kuzey şiirlerinin tesirleri altında
gerçek hislerle doldurmuşlardır. Şiirin bu yeni tahavvülünü ilk gösteren T’ang şairlerinden
Ch’en Tse-ang (657-698)’tır. Bundan ve daha başka pek çok şairlerden sonra T’ang devrinin
parlak çağı gelmiş ve bu devri Ts’en Ts’an açmıştır. Onun şiirlerinde, bir kere görmüş olduğu
Türkistan’a ait birçok hatırası vardır. O, ayrıca bu dönemde çok sevilen kısa şiirin (5 yahut 7
işaretten müteşekkil 4 satırlık şiir ) üstadıdır. T’ang devrinin hemen hemen bütün şairleri,
Türk boylarıyla yapılan savaşlardan bahsettikleri gibi, onları methetmişlerdir.

Günümüze T’ang devrine ait taştan ve bronzdan güzel plâstikler kalmıştır; ayrıca
teknik bakımdan da fevkalâde güzel kumaşlar, en ince lâkeler, güzel inşaat bakiyeleri
ulaşmıştır. Fakat bunların hiçbiri, Çin telâkkisine göre yapılan sanatlar değildir. Bu sanat
eşyaları aslında Japon özelliği taşımaktadırlar. Bu eşyaları eskiden Japonya’ya ihraç edilen ve
Nara’da imparatorun hazinesinde bulunup Çin’in T’ang devrinden kalan binlerce parça eşyası
arasında görmekteyiz. Bu devrin Japon mabetleri de Çin mabetlerinin kopyalarıdır.

Sanat sahasında, T’ang devri ile birlikte yegâne sanat olarak ressamlık üstün bir rol
oynamaya başlamış, ancak bu dönemde önceki dönem ressamlığının etkisi altında kalmıştır.
Nazımda olduğu gibi, ressamlık için de ressam Hsieh Ho tarafından kaideler tespit edilmiştir:
Bunlar ressamlığın 6 esas kaideleridir. Bu kaidelerin, Hint örneklerinin tesiri altında kaldıkları
tahmin edilmektedir. Batılı araştırıcılar ressamlık sahasında Batı ve bilhassa Türkistan
tesirinin ne kadar büyük olduğunu görüp hayret etmememin mümkün olamayacağı
görüşündedirler.

342
Resim 11: Ünlü Tang dönemi ressamı Yan Liban tarafından yapılan Kuzey Chou imparatoru
Wu portresi (Çin, İletişim Atlaslı Uygarlıklar Ansik.)

İlk porselenler de T’ang devrinde ortaya çıkmışlardır; uzmanlara göre bunlar, henüz
porselen olmayıp daha ziyade Majolika (yahut çini mamulâtı), yani hakikî porselen kadar
yüksek hararette pişirilmedikleri için içleri beyaz olmayan kurşunî-sarı renkte kaplardır. Fakat
sırları çok mükemmeldir. İlk sırlar geç Han devrinde bile görülmektedir. Porselenler
umumiyetle yalnız resmî imalâthanelerde, saray ve sarayda yaşayan büyük rütbe sahipleri için
yapılmıştır. Bu yüzden T’ang devrinin porselenleri ancak birkaç yüz parçadan oluşmaktadır.
Bunlar sonraları kıymetli antikalar olmuşlardır. Halkın ihtiyacı için ise sonraları porselen
yapmaya başlamışlardır. Porselen yapımı, başka hiçbir yerde rastlanmayan bir
mükemmeliyete erişmiştir. Özellikle açık yeşilden zeytin yeşiline kadar çeşitlilik gösteren
sırlı porselenler eşsizdir. Tang döneminin mavi, kahverengi, beyaz, sarı ve yeşilden oluşan
açık renkli porselenleri meşhurdur.

Tang Hanedanı hoşgörüsü ve entelektüel merakı ile dikkatleri çekmiş, Konfüçyüslüğe

tekrar önem kazandırmış, Budizm’e de kucak açmıştır. Dil konusundaki güçlüklere rağmen
Budizm ilerleme kaydetmiş, Rahip Hsüen Tsang VII. yüzyılın başlarında Hindistan’da onyedi
yıl süren bir hac gezisine çıkmış ve dönüşünde ciltler dolusu Budist metin getirerek, altı yıl
boyunca bunları Çince’ye tercüme etmiştir.
343
 Bu dönemde Konfüçyüst klasiklerine duyulan ilgi artmış, geç dönemde bunların etkisi
ile Çu Zi, XII. yüzyılda Konfüçyüst düşüncesi ile Budist ve Taocu fikirlerden bir sentez
yapmıştır. Bu sentez Song döneminin sonu ile XIX. yüzyılın sonu arasındaki Çin’in resmî
ideolojisi olmuştur. Bu ideoloji, özellikle evladın babaya, karının kocaya ve tâbi tebanın
hükümdara itaatini zorunlu kılmıştır.

T’ang devrinin sonuna doğru tahta kalıplarla kitap basımı yayılmaya başlamıştır. Tıpkı
Avrupa’da olduğu gibi Doğu Asya’da da bu birçok sonuçlar doğurmuştur. Her biri ayrı ayrı
kopya edilmek mecburiyetinde olduğundan çok pahalı olan kitaplar şimdi ucuz ve toplu
neşredilebilmişlerdir. Böylece ilmin, bilhassa okuma ve yazmanın daha geniş bir halk
kitlesine yayılması; birkaç değil, birçok metnin okunup mukayese edebilmesi, özel
kütüphanelerin eskisi gibi yalnız saraylarda bulunmaması, neşriyatın artması, hususî ve klasik
eserler gibi, fazla ciddî ve siyaset bakımından önemli olmayan kitapların basılması ile yeni
edebiyat ürünlerinin ortaya çıkması bu sayede gerçekleşmiştir. Kitap basımının bütün
neticeleri hemen ortaya çıkmamış, birçokları Sung devrinde görülmüştür.

Bir diğer önemli yenilik, kâğıt paranın ilk şekillerinin kullanılmasıdır. Çin bakır
paraları zaten ağırlıklarından dolayı bir yerden başka bir yere güç (veya pahalı) naklediliyor;
bu da ticarette ve ekonomi de deflasyona sebep oluyordu. Bu yüzden de, 800 yıllarında bazı
eyaletler bakır paranın eyalet dışına çıkmasına mâni olmuşlardır. Eyaletler askerî valilerin
elinde bulunduğundan, merkez fiilî olarak onlara karşı bir şey yapamamıştır. Ancak bu tedbir,
otomatik olarak uzaklara yapılan bütün ticareti engellemiştir.

Bu durumu çözmek için tüccarlar depozit pusulaları vererek, bir çeşit havale sistemini
uygulamaya başlamışlardır. Çok geçmeden, bu depozit makbuzları tedavülde bir çeşit ödeme
vasıtası olarak kullanılmışlardır. Bu da, yavaş yavaş bir banka sisteminin ve buna bağlı olarak
toptan ticaretin gelişmesine sebep olmuştur. Böylece daha büyük ticarethanelerin açılması
mümkün olmuştur. Hatta T’ang devrinin sonlarında hükümet buna müdahale ederek, bizzat
kendisi depozit makbuzları dağıtmıştır ki bunlar, Sung devrinden itibaren kullanılmaya
başlanan kâğıt paranın ilk şekilleridir.

Porselen üretimi artarak, ilk defa açık renkli porselenler yapılmıştır. Porselen, iç
ticarette olduğu kadar dış ticarette de mühim bir ticaret vasıtası olmuş, Hindiçini ve
Endonezya’ya olduğu gibi, Ön Asya ve Japonya’ya da ulaşmıştır. Porselen imalinde büyük
tezgâhlara ve oldukça fazla sermayeye ihtiyaç duyulmuş, bu da sanayinin başlamasına sebep
olmuştur.

Değişikliklerle dolu olan Beş Sülale devri (907-960), pek az edebiyat ve sanat eseri
yaratmıştır. Bu devrin en güzel eserleri, “ts’ih” şiirleridir. Bu tür şiir yazan şairlerin
günümüze ulaşan isimlerine bakıldığında bunların büyük bir kısmının Şato Türkü olduğu
görülmektedir. Yine sonraki T’ang sülalesinin imparatoru Mirig-tsu (926-933), meşhur bir
ts’ih şairidir. Manevî babası (imparator Chuang-tsung) gibi bu Türk de, Çin kültür ve
bilgisine tamamen vakıf olmuştur. Onun ts’ihları bu devrin en güzel ts’ihları arasında
gösterilmektedir. Ayrıca o dönemin meşhur ts’ih şairleri arasında güney imparatorları da

344
bulunmuştur. Bunların en meşhurları, küçük bir Güney Çin sülalesi olan Güney T’ang sülalesi
imparatoru Hou-chu’dur (936-997).

Çinliler, Sung devrine (960-1278) Çin edebiyatının ve sanatının en şaşalı devri

gözüyle bakmışlardır. Bu devirde çok az yeni şekiller meydana getirilirken, mevcut olan sanat
şekilleri daha mükemmelleşmiş, genişlettirilmiş ve kısmen de yeni bir hayat tarzıyla
doldurulmuştur. XI. yüzyıl, kültür bakımından Çin’in en parlak devridir. Bu dönemde, Chou
Tun-i (1017-1073), Ch’eng Hao (1032-1085), Shao Jung (1011-1077), Ch’eng İ (1033-1107)
gibi filozoflar, Sih-ma Kuang gibi tarihçiler, Su Tung-p’o (1036-1101) ve babası gibi şairler
yaşamış; sanat umulmadık bir tarzda gelişmiştir. Ülkenin her tarafında alimler için cemiyetler
kurulmuş, özel alim okulları açılmıştır.

Siyaset bakımından “Neo-Konfüçyanizm” (Yeni Konfüçyanizm) yahut “Sung

mektebi” dedikleri yeni felsefe, bilhassa göze çarpmaktadır. Bu devirde, ilk defa olarak,
Konfüçyanizm ile Budizm birleştirilmiştir. Konfüçyanizm’e eskiden noksan olan metafizik
girmiş ve bu Konfüçyanizm’in halka daha çok tesir etmesine yaramıştır.

Yeni Konfüçyanistler, bugün bile geçerli olan ve bütün tarihi kendi fikirlerine göre
tefsir eden büyük analitik tarih eserleri ve ansiklopediler telîf ederek; bütün bu klâsiklere
kendi fikirlerini açıklayan şerhler koymuşlardır. Şerh etmek noktasında öne çıkan meşhur
bilgin Chu Hsi (1131-1200)’dir; kendisi, aynı zamanda en önemli tarih kitaplarından birini de
telîf etmiştir.

XI. yüzyılın bütün yeni Konfüçyanistleri, Wang An-shih’in hasmı ve tekel

sermayesinin mümessili idiler. Kendi felsefesini kurmaya çalışan ve kendi klâsik şerhini
neşreden Wang An-shih bunlara karşı duramamıştır. Bu istikamet daha devletçi ve sosyal bir
karakter göstermekte ve küçük asilzadelerin menfaatlerini korumaktadır. Siyaset bakımından
mutlakiyeti temsil eden (Lu Hsiang-shan; 1140- 1192) ve sırf idealistik bir karaktere haiz olan
üçüncü bir istikamet, özel cemiyetlerde başlamış ve 1500’de daha büyük bir önem kazanmayı
başarmıştır.

Sung devrinin başlamasıyla, yine birçok ansiklopedilerin yazıldığı bir dönem

başlamıştır ki; en meşhurları “T’ai-p’ing yü-lan” ve “T’ai-p’ing kuang-chi”dir. Bunlar
(1000 ve 500 bahislik) muazzam eserlerdir ve şimdi kaybolmuş pek çok eserlerin tam
kaynaklarını verdiklerinden paha biçilmez kıymettedirler. Bunlardan sonra daha umumî olan
başka ansiklopediler, tamamlayıcı şerhler, araştırmalar, eski tarih kitaplarının malzemelerine
göre ve bunların kullanılmalarını kolaylaştırmak için sistematik tasnif edilmiş eserler
gelmektedir. Ansiklopediler arasında Çin tıbbının başarılarını özetleyerek gösteren bir tıp
ansiklopedisi de bulunmaktadır. Bu kitap, Moğol imparatorları vasıtasıyla Farsça’ya tercüme
edilip orada muhafaza edilmiş (Tansuknâme) olmasından dolayı ilgi çekmiştir. Zaten tıp, bu
devirde büyük ilerlemeler kaydetmiş; 1145’te ilk defa bir Güney Çinli’nin cesedinin
anatomisi çıkarılmıştır.

Sung döneminde bilginin yayılmaya başlamasıyla, bilginler siyaset hayatından

çekilmişlerdir. Ancak bir araya gelip açtıkları kulüplerde siyasi yönlerini belirleyerek, düzenli
345
toplantılar yapıp şiirler yazmışlardır. Böylece ilk şair okulları açılmıştır. Her okul muayyen
bir üslûp geliştirmiştir.

Tıpkı edebiyatta olduğu gibi, Sung devrinde sanat sahasında da ressamlığın tek taraflı
hâkim olduğu, çeşitli okullar açılmıştır. Kaynaklarda bir kuzey, bir güney okulundan
bahsedildiği hâlde, kuzey okulunun ressamları daima kuzeyden gelmemişlerdir. Bilâhare,
kendisi de ressam olan imparator Hui-t’sung (1085-1135) tarafından ressam akademisi
kurulmuş ve buradan akademik üslûp denilen üslûp ortaya çıkmıştır. Akademik üslûp bilhassa
renklerin tesiriyle teferruatın zarafetine önem vermiş; akademik olmayan üslûp, yani güney
üslûbu ise, tesirlerin ifadesi lehine renk tesirinden (siyah çini mürekkebinin tercihi) ve tefer-
ruatın gösterilmesinden vazgeçmiştir. Bu çeşit resimlerde bir manzara bir iki çizgi ile
gösterilir, diğer bütün teferruatı seyirci tahayyül etmek zorunda kalırdı. Seyirci resme dalarak
onu doldurmaya, onu tahayyül etmeye çalışmalıdır. Bu çeşit resimleriyle en meşhur Li Lung-
mien (Doğumu: 1106)’dir. Ma Yüan ile biraderi ve oğlu, Hsia Kui ve Mu-hsi de renklerin
tesirinden vazgeçerek yalnız siyah-beyaz resim yapmışlardır. Bu istikamet o zamanki
Meditasyon Budizmi’ne ve ferdiyetçi düşünmeye bağlı kalmıştır.

Çin’in kuzeyinde Kitan ve Cürcen (Ju-chen) devletlerinde, bu devirde özellikle zikre

değer önemli edebiyat ve sanat eserleri yaratılmamıştır. Genellikle güneydekine benzer bir
gelişme olmuştur. Belki en büyük fark, kuzeyde plâstiğe, güneye nazaran, daha çok önem
verilmiş olmasıdır. Türk olan Şato sülalesinin imparatorları hemen her yıl Lung-men’in (Lo-
yang civarında) meşhur mağara mabetlerini ziyaret ederek, orada kurban kesmişlerdir.
Bunların ve Kitanların sanatkârları, Tabgaç devri geleneklerine riayet etmişler, bu suretle
Kuzey Çin’de Pekin’in güneyinde, en meşhur üstadı Liu Yüan olan bir okul açmışlardır. Bu
üstadın Pekin’de bir mabette bulunan plâstikleri XIX. yüzyılda bir yangın esnasında harap
olmuştur. Cürcen devrinde kuzeyin bir başka meşhur plâstikçisi de Ma T’ien-lai’dir.

Sung devrinde ilk defa pusula görülmüş veya ilk defa edebiyatta tarif edilmiştir.
Bundan kısa bir zaman sonra da gemilerde kullanılmaya başlanmıştır. Fakat pusuladaki
mıknatısın daha önce keşfedilmiş olduğu kabul edilmektedir. Ancak Arapların pusulayı
Çinlilerden mi öğrendikleri, yoksa kendilerinin mi icat ettikleri meselesi henüz hâlledilmiş
değildir.

14.4. Moğol ve Ming Devrinde Kültür Hayatı

Moğol döneminde Çin’i ziyaret eden Marco Polo’nun verdiği bilgilerden Moğol
sarayının büyük bir ihtişama sahip olduğunu, toprakların zengin ürünler verdiğini,
imparatorluk posta sisteminin mükemmel olduğunu, sıcak sulu hamam ve şehir hamamlarının
olduğunu, kömür yaktıklarını ve kâğıt para kullandıklarını öğreniyoruz.

Moğol istilası Çin’de başlangıçta büyük bir katliama sebep olsa da daha sonra
Kubilay’ın başa geçmesi ile barış ortamı gelmiştir. Ancak Çinliler yabancılar tarafından
yönetilmeye hiç alışamamışlardır.

346
 Moğollar döneminde, Çin bilginlerinin büyük bir kısmı resmî hayattan uzaklaşarak,
inzivaya çekilmişler ve arkadaşlarıyla beraber yaşamışlardır. Onlar özellikle Sung devrinde
daha mükemmelleşmiş olan nazım sahasında gelişmeye devam ederek büyük başarılar elde
etmişlerdir. Bu şairlerin şiirleri, ayrı ayrı okulların belirledikleri kaidelere göre
yazıldıklarından; gerçek ilham mahsulü olmayıp, teknik çalışmalarla yazılan eserlerden ibaret
olmuşlardır. Nesir sahasında en iyi başarılar, Pi-chi’ler, yani bilginlerin notlarının
külliyatıdır. Bu devirde eserlerini Çince yazan yabancılar olmuşsa da bunlar Çin’in edebiyat
tarihçileri tarafından iyi karşılanmamışlardır. Bunlar arasında bilhassa Moğolların hizmetinde
çalışan ve bir Kitan olan devlet adamı Yeh-lü Ch’u-ts’ai ve Moğol T’o-t’o (Tokto)
önemlidirler. Yeh-lü Ch’u-ts’ai, Cengiz Han’a büyük Türkistan seferinde refakat etmiş ve çok
enteresan bir seyahatname ile Semerkant ve Türkistan hakkında yazılmış birçok şiirler
bırakmıştır. Diğer eserleri bilhassa arkadaşlarına yazdığı mektuplar ile şiirleridir. Bunlar,
üslûp bakımından o zamanın Çin edebî eserlerinden hiçbir suretle ayrılmamaktadırlar.
Onlardan ne aşağıda ne de yüksektirler. Bunda da, birçok çağdaş eserlerde olduğu gibi, Taoist
fikirlerin kuvvetli tesiri hissedilmektedir. Bilindiği üzere Cengiz Han’ın Taoizm’e karşı bir
sempatisi olmuş ve karargâhına bir Taoist rahibi getirmiştir (1221-1224). Bunun da
seyahatnameleri muhafaza edilmiş ve bu devirde Türkistan hakkında yazılmış pek çok
Avrupa raporuyla beraber önemli bir kaynak olmuştur. Moğol olan Tokto, Sung sülalesi
yıllıkları, Kitan ve Chin Sülaleleri yıllıklarını yayınlayan komisyonun başkanıdır. Sung
sülalesinin yıllıkları, yıllıkların en büyüğü olup, kısa yazıldıkları ve üslûp bakımından iyi
olmadıkları için, birçok Çinli araştırıcı tarafından şiddetle eleştirilmiş ve Moğol sülalesi
yıllıklarıyla beraber en kötü yıllıklar arasında sayılmışlardır. Bu yıllıktaki eksiklik Tokto’ya
acele ettirilmesinden, hemen hemen gözden geçirilemeyecek kadar çok olan malzemeyi
yeterince tasnif edecek vakit verilmemesinden kaynaklanmaktadır.

Moğol devrinde vücuda getirilen en büyük edebî başarılar, şüphesiz ki, tiyatro, daha
doğrusu opera sahasında olmuştur. İmparatorlar tiyatroya çok önem vermişler, zengin aileler
de ona çok ilgi göstermişlerdir. Böylece bilginler de yavaş yavaş opera metinleri yazmaya
başlamışlardır. Ancak metinleri yazanlar takma isim kullanmayı tercih ettiklerinden gerçek
isimleri öğrenilememiştir. Vaktiyle dramları güney dramı ve kuzey dramı olmak üzere iki
üslûba ayırmışlardır; her ikisi de birbirinden müzikal yapı bakımından farklıdırlar. Genellikle
kuzey piyesleri daha kahramanca, güneyinkiler ise daha hisli olmuşlardır. Moğol döneminin
en meşhur kuzey piyesleri “P’i-p’a-chi” (Bir lâvta’nın hikâyesi; yazarının Kao Ming olması
muhtemeldir, takriben 1356’da yazılmıştır) ve “Chao-shih ku-erh-ch” (Chao yetiminin
hikâyesidir; bu piyes Voltaire’i sarmış ve bundan ilham alıp şiir yazmasına vesile olmuştur.
Yazarı yalnız bu eseriyle tanıyoruz; adı Chi Chün-hsiang’dır)’dur. Güney dramlarının en
meşhurlarından biri “Batı Odasının Hikâyesi” (Hsi-hsiang-chi) dir ve Wang Shih-fu ve Kuan
Han-ch’ing tarafından yazılmıştır. Kuan, Cürcenlerin yanında doktor olarak bulunmuş, sonra
da Moğollar’la beraber yaşamıştır. Aralarında çok meşhurlarının da bulunduğu 58 dram
yazmıştır.

Dramın gelişmesi, Ming devrinde de devam etmiş, aslında en güzel Çin dramlarının
birçoğu Ming döneminde yazılmıştır. Ming devrinde, klâsik Çin romanı gelişmiş ve bu
devirde en güzel eserler yazılarak zirveye ulaşılmıştır. Bugün bile her Çinli Shui-hu-chuân
347
(Nehir Sahilinin Hikâyesi)’i bilmekte ve heyecanla okumaktadır; bu, şerefli bir haydut
hakkında yazılan bir haydutluk romanıdır. Yazarı: Wang Tao-k’un (1550’lerde
yaşamıştır)dur. Yine her Çinli büyük tarihî ve kahramanlık romanı olan San-kuo-yen-i (3
Devlet Hakkındaki Hikâye)’yi bilir, bu roman bugün bile pek çok temsillere örnek
olmaktadır; yazarı Lo Kuan-chung’dur. Tanınmış bir dram yazarı olan Feng Meng-lung
(16’ıncı yüzyılın sonlarında) büyük efsanevî ve aynı zamanda şehvetperest bir roman olan
Hsi-yo-chi’yı (Batıya Seyahat) yazmıştır (Sonraki basını Wu Ch’eng-an’ındır, 1500 -1582).
Bu roman, Hindistan ve Türkistan’a giden hacı Hsüan-chang’ın seyahatinin şairane bir
yansımasıdır. Romanda tarihî olaylardan hiçbir alıntı kalmadığı gibi inanılmayacak kadar çok
hayaller eklenmiştir. Bu roman bizim için de ilginçtir; zira Çin’de olduğu gibi Türkiye’de de
yaşatılan bir grup halk masallarıyla benzerlik göstermektedir.

Bu devirde mimarîde Hint-Tibet tesiri hissedilmektedir. Bilhassa şimdiye kadar

bilinen Mançu şekillerinden başka Tibet pagodası (birbirleri üzerine konulmuş saçaklı
katlardan meydana gelen mabed) da görülmektedir. Bu pagodalar (diğer Hint ve Çin
pagodalarına nazaran) katlara ayrılmazlar ve alt kısımları daha kalın ve genellikle yuvarlaktır.
Pagoda, Hintlilere aittir ve esas itibariyle Buda’nın veya öğrencilerinin kemiklerini muhafaza
etmeye yaramaktadır. Budizm’in Çin’e yayılmasıyla beraber pagodalar da Çin’e gelmeye
başlamışlar, ancak orada tipik Çin şeklini almışlardır.

Ressamlık ise, mabetler için zanatkârlar tarafından yapılan tablolar hariç, yabancı
tesirlerden etkilenmiştir. Moğol devrinin en meşhur ressamı olan Chao Meng-fu (Chao
Chung-mu da denir, 1254-1322), Sung sülalesi imparatorunun akrabası olup akademik okul
üslûbunda resim yapmıştır. En meşhurları Ni Tsan (1301-1374) olan diğer grup ise “edipler
üslûbu” adı verilen üslûbu geliştirmişlerdir. Bu güney üslûbunun gelişmiş şeklidir. Bu üslûp,
bilhassa Ming devrinde gelişmesine devam etmiştir.

Moğollar sayesinde halı dokumacılığı -bugün bile yalnız Kuzey Çin’de kuzey tesirinin
yayıldığı yerlerde- Çin’de yayılmıştır. Eskiden de halı vardı fakat bunlar bilhassa çuhadan
yapılmış halılardı. Hâlbuki bu dönemde hakikî dokumacılar meydana çıkmışlar ve imparatora
ait imalâthanelerde, Moğolların ihtiyacı olan halıları dokumuşlardır. Aynı zamanda batı
tesiriyle Çin’de bu dönemde “Cloisonné” tekniği de gelişmiştir.

Moğol devrinde ressamların çoğu Orta Çin’de yaşamışlardır. Bu durum Ming devrinde
de devam etmiş ve yeni zamanlara kadar Çin’in gerçek kültür merkezi Orta Çin olmuştur.
Çin’de çok takdir edilen ve bu devirde çok fazla eser veren ressamlar arasından özellikle
Ch’iu Ying (1525’lerde), T’ang Yin (1470-1523) ve Tung Ch’i-ch’ang (1555-1639)’ın
isimleri zikredilebilir. Ch’iu Ying akademik üslûpta resim yapmış, en ince detaya kadar
vermiş ve bilhassa firuze mavisi renk tonunu tercih etmiştir. T’ang Yin zarif kadınların
ressamı idi, Tung aynı zamanda hüsnü hat ve resim sanatı nazariyatçısı olarak da meşhur
olmuştur. Onun resim sanatı hakkında bir de ders kitabı vardır.

Ming devrinin yarattığı en büyük sanat eserleri, büyük yapılardır. Bunlar, zamanla
çoktan yıkılmış olan meşhur Çin seddinin tâmiri, Pekin’in büyük suru ve Moğol devrinde
inşasına başlanan Pekin saraylarının büyük bir kısmıdır. Çin binalarından bahsettiğimiz
348
zaman, hâlâ bugün önümüzde gördüklerimiz o zamanlar gelişmeye başlamıştır. Bu üslûp
bugün bile, her yerde beton inşaatı yapılmasına rağmen, hissedilmektedir.

Avrupalılarla erken dönemlerde başlayan temaslar Hristiyan misyonerler, özellikle de

Cizvit papazlarının Çin’de büyük etkiler uyandırmalarına sebep olmuştur. Astronomi,
haritacılık, coğrafya ile diğer teknik alanlardaki ilerlemelerde Cizvitler’in büyük katkısı
olmuştur.

Askerî alanda da Mingler, Cizvitler sayesinde barutu kullanmışlar ve top dökmesini

öğrenmişlerdir.

Bu dönemin bir diğer en önemli özelliği de Sung döneminde üstün ve eşsiz nitelik
kazanmaya başlayan Çin seramiğindeki sanat ve zanaat inceliğinin doruğa ulaşmasıdır. Bu
dönemde seramiklerin ünleri Avrupa’ya kadar gitmiştir.

Resim 12: Ming Dönemi Porselenleri (https://www.britishmuseum.org)

14.5. Mançu Devrinde Kültür Hayatı

Ku Yen-wu’nun (1613-1682) büyük coğrafya ansiklopedisi ile başlayan bu devrin

büyük ansiklopedileri, en yüksek zirvelerine büyük “T’u-shu-chi-ch’eng” (XVIII. yüzyıl) ile
varmışlardır. Bu eser, ihtiva ettiği bilgi bakımından karşısındaki bütün eserleri gölgede
bıraktığı gibi doğru kaynakları vermekte ve bu yüzden de ilim bakımından tartışılmamaktadır.

Mançu döneminde XVIII. yüzyılda, bilhassa Tai Tung-yüan (1723-1777) ile başlayan
“Arkeolojik” okulun başlangıcı yaşanmıştır. Bu akım sahip olduğu fikirden ayrılmaya
çalışarak, arkeolojik malzeme ile yazıtları ele alıp klâsikleri yeniden incelemiş ve daha yeni
ve daha iyi bilgi edinilmesine çalışmıştır. Bir bakıma bugünkü ilmî-sosyolojik cereyanın
öncüsü olmuştur diyebiliriz.

Bu devirde imparatorlar drama çok önem verdikleri için oldukça fazla gelişmiştir.
1781’de hazırlanan bir katalogda 1013 drama yer verilmiştir. Bunların arasında hiç
349
duyulmamış uzun piyesler de vardır. Bu piyeslerin birisi 240 perdelikti ve 26 bölüm
oynanıyordu. Temsilleri 2 yıldan fazla süren bir zaman alıyordu. Mançu devrinin en güzel
piyesleri Li Yü (Doğumu: 1611)’nün’e aittir. Li Yü, aynı zamanda Çin’in ilk tiyatro
eleştirmenidir. Tiyatro sanatı hakkındaki düşünceleri, umumî estetik hakkındaki makaleleri
gibi, bugün bile okunmaya değer eserlerdir.

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Avrupa’nın tesiri gittikçe daha fazla hissedilmiştir.
Tercüme işi Yen Fu (1853-1921) ile başlamıştır. Yen, ilk felsefî, ilmî ve sosyal kitapları
tercüme ederek vatandaşlarına batı düşüncesini tanıtmıştır. Lin Shu (1852-1924) aynı
zamanlarda ilk batı hikâye ve romanlarını tercüme etmiştir. Bununla beraber yeni bir cereyan
başlamıştır. Bu çok geçmeden Sun Yat-sen’in mesaî arkadaşı olan Liang Ch’i-ch’ao (1873-
1929) ve başkaları tarafından geliştirilmiş ve nihayet 1919’da “edebî ihtilâl” ile son
bulmuştur. Tercümelere günümüzde de devam edilmektedir.

Resim alanında da Avrupa tesiri kendini daha erken göstermektedir. En meşhurları

Lang Shih-ming olmuştur. Bu, bir İtalyan misyonerdi (Asıl adı: Giuseppe Castiglione, 1688-
1766) ve 1715’ten itibaren Çin’de etkili olmuştur. Lang, Çin resim yapma usûlünü öğrenmiş,
buna birçok Avrupa ressamlığının teknik hilelerini de ilave etmiştir. Dilletantlar’ın, yani
inzivaya çekilerek yaşayan bilginlerin resimleri, bu tesirlerden âri kalmıştır. Hollandalılar’ın
çiçek ressamlığı XVIII. yüzyılda Çin’de etkili olmuştur.

Mançu devrinde porselen sahasında çok güzel eserler ortaya konmuştur. 1680’de
Kiangsi eyaletinde içinde porselenlerin pişirildikleri ve dünyanın en güzel porselenlerinin
yapıldığı meşhur fırınlar açılmıştır. Yeni renklerden bilhassa yeşil, siyah ve sarı renklerinin
kompozisyonları ortaya çıkmıştır. Tek renkli porselenler de gelişmeye devam etmişlerdir. Çok
güzel lâcivert, parlak kırmızı ve beyaz renkte olanları vardır. XVIII. yüzyılda belirli bir
gerileme dönemi yaşanmıştır.

Bundan başka halı sanatında da sanatkârane eserler yaratılmıştır; bu, sanat

malzemenin kalitesi yahut düğümlerinin inceliği ile değil, örneklerin güzelliği ile ölçülmüştür.

350
 Uygulamalar

1) Han Sülalesi’nden Mançu Sülalesi’ne kadar Çin kültür tarihinde görülen önemli
gelişmeleri özetleyiniz.

351
 Uygulama Soruları

1) Han Sülalesi’nden Mançu Sülalesi’ne kadar Çin kültür tarihi hangi alanlarda, ne tür
yenilikler göstermiştir? Bu süreci önceki hanedanlar dönemi ile ilişkilendirerek açıklayınız.

352
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Han döneminde imparatorlar, önceki dönemlerin Çin kültüründen, özellikle
Konfüçyüs öğretilerinden oldukça yararlanmışlardır. Bürokrasi güçlendirilmiş, kamu görevi
yapmak üzere yetiştirilecek adaylar “Memurluk Sınavları” düzenlenerek belirlenmeye
çalışılmıştır. Buna rağmen bu dönemde ortaya çıkan ve klik denilen güçlü aileler ve harem
ağaları, en yüksek makamları ellerine geçirmişlerdir.
Han devri, sanat ve dinî ayinin yanı sıra özellikle edebiyat sahasında büyük
gelişmelerin yaşandığı dönem olmuştur. Han devrinde, ilk ansiklopediler (Lü-shih ch’un-
ch’iu (Lü Pu-wei’in İlkbahar ve Sonbaharı), MÖ 3. yüzyıl; Huai-nan-tse’ Ansiklopedisi,
MÖ 140) ve ilk Çin resmî tarihi olan Sih-ma Ch’ien tarafından yazılan Shih-Chi adlı eserler
ortaya konmuştur. Bunun dışında şiir dalında büyük gelişmeler olmuş; Ts’ih-şiiri (saray
kasideleri), beşler şiiri, raks şarkısı, yediler şiiri gibi edebi şekiller ortaya çıkmıştır. Çince ve
Çin yazısı Doğu Asya’nın bir ucundan öbür ucuna anlaşılır hâle gelmiştir. Han devrinde, ilk
defa olarak, Çinlilerin “sanat” dedikleri ressamlık ortaya çıkmıştır. Ucuzlayan ipeğin yanı sıra
MÖ 2. yüzyılda kâğıt da Çinliler tarafından bulunmuştur.
Birinci Parçalanma Devri’nde kültür hayatına Çin’e giren Budizm dini damgasını
vurmuştur. Zira yabancı sülalelerin hükümdarları, Çinli asil ve Konfüçyanistler yerine aydın
tabaka olarak Budist rahipleri tercih etmiş ve Türkistan’da özellikle gök dini ile meczolan
Budizm’i resmî din olarak benimsemişlerdir. Halk arasında Budizm’in ahiret inancı
popülerlik kazanırken, tüccarlar para toplayıp bağış yaptıkları Budist tapınak ve manastırları
banka, borsa ve depo olarak kullanmışlardır.
Tang döneminde tarım, dokumacılık (ipek, pamuk), çömlekçilik gibi alanlarda teşvik
sağlanmış ve vergiler düzenlenmiştir. Edebiyat ve sanat en parlak dönemini T’ang döneminde
yaşamıştır. Bu devirde pek az büyük kitap yazılmasına karşılık, şiir ve deneme sahasında
kuzeyde halk şarkıları, güneyde ise resmî edebiyat alanında ve Shen Yüeh (441-513)
tarafından belirlenen şiir kalıpları ile mükemmel ve güzel eserler vücuda getirilmiştir. Başta
Ts’en Ts’an olmak üzere T’ang devrinin hemen hemen bütün şairleri, Türk boylarıyla yapılan
savaşlardan bahsettikleri gibi, onları methetmişlerdir. Nesirde Tabgaç üslubu tesirleri ve
Budist tercüme edebiyatı devam etmiştir. T’ang devrinin sonuna doğru tahta kalıplarla kitap
basımı yayılmaya başlamıştır. Bu dönemde sanat alanında Türkistan tesirinin görüldüğü resim
ön plana geçmiştir. İlk porselenler de T’ang devrinde ortaya çıkmışlardır; Tang döneminin
mavi, kahverengi, beyaz, sarı ve yeşilden oluşan açık renkli porselenleri meşhurdur. Bir diğer
önemli yenilik, kâğıt paranın ilk şekillerinin kullanılmasıdır.
Değişikliklerle dolu olan Beş Sülale devri (907-960), pek az edebiyat ve sanat eseri
yaratmıştır. Bu devrin en güzel eserleri, “ts’ih” şiirleridir. Bu tür şiir yazan şairlerin
günümüze ulaşan isimlerine bakıldığında bunların büyük bir kısmının Şato Türkü olduğu
görülmektedir. Türk olan Şato sülalesinin imparatorları hemen her yıl Lung-men’in (Lo-yang
civarında) meşhur mağara mabetlerini ziyaret ederek, orada kurban kesmişlerdir. Bunların ve
Kitanların sanatkârları, Tabgaç devri geleneklerine riayet etmişler ve daha çok mabetlerde
görsel sanatlar alanında eserler vermişlerdir.

353
 Sung döneminde, özellikle XI. yüzyıl, kültür bakımından Çin’in en parlak devridir. Bu
dönemde, felsefe, tarih, edebiyat (özellikle “T’ai-p’ing yü-lan” ve “T’ai-p’ing kuang-chi” gibi
ünlü ansiklopediler) ve sanat alanında önemli gelişmeler kaydedilmiştir; şair ve ressam
okulları açılmıştır. Siyaset bakımından “Neo-Konfüçyanizm” (Yeni Konfüçyanizm) yahut
“Sung mektebi” dedikleri yeni felsefe, bilhassa göze çarpmaktadır. Bu devirde, ilk defa
olarak, Konfüçyanizm ile Budizm’in birleşmesiyle Konfüçyanizm’e eskiden noksan olan
metafizik girmiş ve bu Konfüçyanizm’in halka daha çok tesir etmesine yaramıştır.
Moğol döneminde imparatorluğun görkemli tablosunu yansıtan en önemli kaynak
Marco Polo’nun seyahatnamesidir. Kubilay’ın başa geçmesi ile barış ortamı gelmiş olsa da
Çinliler tarafından benimsenmemişlerdir. Resmî hayattan uzaklaşan Çin âlimleri nazım
sahasında gelişmeye devam ederek büyük başarılar elde etmişlerdir. Nesir sahasında en iyi
başarılar, Pi-chi’ler, yani bilginlerin notlarının külliyatıdır. Moğolların hizmetinde çalışan ve
bir Kitan olan devlet adamı olan ve Cengiz Han’a Büyük Türkistan seferinde eşlik eden Yeh-
lü Ch’u-ts’ai ile Moğol T’o-t’o (Tokto) önemli eserler bırakmışlardır. Moğol devrinde vücuda
getirilen en büyük edebî başarılar, şüphesiz ki, tiyatro, daha doğrusu opera sahasında
olmuştur. Genellikle kuzey piyesleri daha kahramanca, güneyinkiler ise daha hisli
olmuşlardır. Bu devirde mimarîde, özellikle Budist pagodalarda Hint-Tibet tesiri
hissedilmektedir. Ressamlık ise, mabetler için zanatkârlar tarafından yapılan tablolar hariç,
yabancı tesirlerden etkilenmiştir. Halı dokumacılığı Çin’de gelişmiştir.
Ming devrinde, en güzel Çin dramları yazılmış; klâsik Çin romanı gelişmiş ve bu
devirde en güzel eserler yazılarak zirveye ulaşılmıştır. Ming döneminde de resmîn merkezi
Moğol devrinde olduğu gibi Orta Çin olmuştur. Ming devrinin yarattığı en büyük sanat
eserleri, büyük yapılar (Çin seddinin tâmiri, Pekin’in büyük suru ve Moğol devrinde inşasına
başlanan Pekin saraylarının büyük bir kısmı)dır. Bu dönemde Sung döneminde üstün ve eşsiz
nitelik kazanmaya başlayan Çin seramiği zirveye ulaşmış ve eserler Avrupa’ya yayılmıştır.
Mançu devrinin en önemli edebi eserleri, Ku Yen-wu’nun (1613-1682) büyük
coğrafya ansiklopedisi ile çok önemli bir başvuru kaynağı olan “T’u-shu-chi-ch’eng”
Ansiklopedisi (XVIII. yüzyıl)’dir. Mançu döneminde XVIII. yüzyılda, bilhassa Tai Tung-
yüan (1723-1777) ile başlayan “Arkeolojik” okulun başlangıcı yaşanmıştır. Bu devirde
imparatorlar drama çok önem verdikleri için oldukça fazla gelişmiştir. Bu dönemde batı tesiri,
kendisini tercüme edebiyatta ve resim alanında göstermiştir. Mançu devrinde porselen
sahasında ve halı sanaında çok güzel eserler ortaya konmuştur.

354
 Bölüm Soruları

1) Moğol döneminde Kubilay’ın tahta oturduğu sırada Çin’i ziyaret eden seyyah
hangisidir?

a) Plano Caprini

b) Wilhem Rubruk

c) Marco Polo

d) İbni Batuta

e) Ruy Gonzales De Clavijo

2) Moğollar döneminde üretimi yayılan eşya hangisidir?

a) Kilim

b) Halı

c) İpek

d) Seramik

e) Bakır

3) Cengiz Han’a büyük Türkistan seferinde refakat eden ve çok enteresan bir
seyahatnâme ile Semerkant ve Türkistan hakkında yazılmış birçok şiirler bırakan şair
aşağıdakilerden hangisidir?

a) T’o-t’o

b) Lang-Song

c) Gao-Çang

d) Yeh-lü Ch’u-ts’ai

e) Lin- Shu

355
 4) Eski Çin ile Asya Hunlarının en eski tarihleri için başlıca kaynak olan Shih-chi’nin
yazarı aşağıdakilerden hangisidir?

a) Sih-ma Ch’ien

b) Lang Shih-ming

c) Li Yü

d) Ch’iu Ying

e) Tung Ch’i-ch’ang

5) Kültür bakımından, Çin’in en parlak devrini kaçıncı yüzyılda yaşamıştır?

a) XII.yy

b) IX.yy

c) X.yy

d) XIII.yy

e) XI.yy

6) Han döneminde kültür alanındaki en büyük yenilik aşağıdakilerden hangisidir?

a) Yazı icat edilmiştir

b) İpekten elbiseler yapılmıştır

c) Ansiklopediler yazılmıştır

d) Seramik üretilmiştir

e) Taoizm din olarak kabul edilmiştir

7) Birinci Parçalanma dönemi sırasında aşağıdakilerden hangisi en çok Çin kültürüne

etki etmiştir?

a) Büyük Konfüçyüstlerin yetişmemesi

b) Budizm’in devletin resmî dini olması

c) Taoizm’in etkisini kaybetmesi

d) Dışarıdan pek çok yabancı rahip gelmesi

e) Yabancıların kendi dillerini getirmeleri

356
 8) İlk porselen T’ang devrinde ortaya çıkmış ve yapımı, başka hiçbir yerde
rastlanmayan bir mükemmeliyete erişmiştir. Bu porselenler arasında özellikle sırlı porselenler
olarak adlandırılan eşsiz porselenler hangi renktedir?

a) Mavi

b) Kahverengi

c) Beyaz

d) Açık yeşil

e) Sarı

9) Moğol devrinde vücuda getirilen en büyük edebî başarılar hangi alanda olmuştur?

a) Roman

b) Tiyatro

c) Müzik

d) Resim

e) Kitap

10) Mimarîde Hint-Tibet tesirinin hissedilip, Tibet pagodunun görüldüğü dönem

aşağıdakilerden hangisidir?

a) Han

b) Sui

c) Tang

d) Ming

e) Mançu

Cevaplar

1) c, 2) b, 3) b, 4) a, 5) e, 6) c, 7) b, 8) d, 9) b, 10) d

357
 KAYNAKÇA
3 Vilayet İnkılabı Kronolojisi, (1997).

3 Vilayet İnkılabı Tarihi, (1992).

Almas, T. (2010), Uygurlar.

Blunden, C., Elvin, M. (1989), Çin, İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar -Ansiklopedisi.

Çandarlıoğlu, G. (2004), Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü (Çin Kaynakları ve Uygur

Kitabelerine Göre).

Çin Halk Cumhuriyeti Tarihinden Özet. (2001).

Eberhard, W. (1942). Çin’in Şimal Komşuları.

---------------- (1945). “Sülaleler Nasıl Kurulurdu?”, ADTCF Dergisi.

---------------- (2007). Çin Tarihi.

Esin, E. (1978), İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâma Giriş.

Gelber, G.H. (2010). MÖ 1100’den Günümüze Çin ve Dünya.

Günay, Ü.- Güngör, H. (2009), Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî

Tarihi

Hu Qiao-mu, Tian Jia-ying (1946). “Kuzeydoğu Meselesinin Tarihi Gerçekleri”, Kurtuluş

Gazetesi.

İzgi, Ö. (1989), Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi.

------------------, “Sung Devrine Kao’ch’ang’dan Çin’e Giden Elçiler”, İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi.

Mackerras, C. (1973), The Uighur Empire According to T’ang Histories. A Study in Sino-
Uighur Relations, 744-840.

Mau-Tsai, L. (2006), Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri.

Saguni, Töre, A.H. (2005). Türkistan Kaygısı.

Saray, M., (1998). Doğu Türkistan Türkleri Tarihi (Başlangıçtan 1878’e Kadar).

Taşağıl, A. (2012). Göktürkler I-II-III.

358
Tezcan, M. (2005), “Eski Türklerde Budizm Örneğine Göre Din-Devlet İlişkileri (IV.-V.
yylarda Kuzey Çin’deki “Yabancılar”)”, XIV. Türk Tarih Kongresi Ankara: 9-13 Eylül 2002,
Kongreye Sunulan Bildiriler.

The Metropolitan Museum of Art (1982). Spirit and Ritual. The Morse Collection of Ancient
Chinese Art.

Yakınçağ Çin Tarihi. (2009).

Yıldırım, K. (2012). “Erken Tabgaç (T’o-p’a) Tarihinin Ana Hatları”, Turkish Studies

359