Chv¬ng 9

Nguyªn lý thø hai nhiÖt ®éng

lùc häc
Bμi gi¶ng VËt lý ®¹i cv¬ng
Tác gi¶: PGS. TS §ő Ngäc UÊn
ViÖn VËt lý kü thuËt
Trvêng §H Bách khoa Hμ néi
 §1.Nh÷ng h¹n chÕ cña nguyên lý thø I N§LH
•Kh«ng xác ®Þnh chiÒu truyÒn tù nhiên cñanhiÖt:
NhiÖt truyÒn tù nhiên tõ vËt nóng h¬n sang vËt
l¹nh h¬n. Kh«ng có quá tr×nh tù nhiên ngvîc
l¹i.
•Kh«ng xác ®Þnh chiÒu chuyÓn hoá tù nhiên cña
n¨ng lvîng: ThÕ n¨ng tù nhiên biÕn thμnh ®éng
n¨ng råi thμnh nhiÖt to¶ ra,
Kh«ng có quá tr×nh tù nhiên ngvîc l¹i:
NhiÖt  §éng n¨ng ThÕ n¨ng.
. Tuy nhiên các quá tr×nh ngưîc l¹i trên ®Òu
tho¶ m·n nguyên lý thø nhÊt nhiÖt ®éng lùc
häc
• Kh«ng ®ánh giá ®vîc chÊt lvîng nhiÖt
• Kh«ng ph©n biÖt khác nhau gi÷a c«ng vμ nhiÖt.
 §2. Quá tr×nh thuËn nghÞch vμ quá tr×nh
kh«ng thuËn nghÞch
1. §Þnh nghÜa p A
a. Quá tr×nh A->B ->A lμ thuËn
nghÞch nÕu quá tr×nh ngvîc B ->A B
V
hÖ còng ®i
qua các tr¹ng thái trung gian nhv trong quá tr×nh
thuËn A ->B; Suy ra:
” HÖ chØ có thÓ trë vÒ tr¹ng thái c©n b»ng ->QT
thuËn nghÞch lμ QT c©n b»ng ->A’thuËn= AnghÞch,
Q = Q’ .
thuËn nghÞch
˛ HÖ trë vÒ tr¹ng thái ban ®Çu, m«i trưêng xung
quanh kh«ng biÕn ®æi.
b. QT kh«ng thuËn nghÞch: Sau khi thùc hiÖn
QT thuËn vμ QT nghÞch ®va hÖ vÒ tr¹ng thái
ban ®Çu th× m«i trưêng xung quanh bÞ biÕn
®æi.
2. ThÝ dô:
Quá tr×nh gi·n ®o¹n nhiÖt v« cïng chËm:
QTTN
•Dao ®éng cña con l¾c kh«ng ma sát có nhiÖt
®é b»ng nhiÖt ®é bên ngoμi: QTTN

B A
 Các quá tr×nh kh«ng thuËn nghÞch
•Các quá tr×nh có ma sát: Kh«ng TN
• TruyÒn nhiÖt tõ vËt nóng-> vËt l¹nh:
Kh«ng TN
•QT gi·n khÝ trong ch©n kh«ng: Kh«ng TN

A
B
 §3.Nguyên lý thø hai nhiÖt ®éng lùc häc
nguån l¹nh nguån
nóng

• M« t¶ hiÖn tvîng !
• Có mÊy nguån nhiÖt ?
• Có ph¶i lμ mét ®éng c¬ ?
• Khi nμo nó chÊm døt ho¹t ®éng ?
1. §éng c¬ nhiÖt: Máy
biÕn nhiÖt thμnh c«ng: §C Xilanh
Pit«ng
V2
V1
h¬i Q1 Q’2
T1 T2
nvíc, §C ®èt trong.
Nguån nóng Nguån l¹nh
Tác nh©n: chÊt vËn chuyÓn (h¬i B¬m
nvíc, khÝ...) biÕn nhiÖt thμnh   A'
c«ng: TuÇn hoμn
Q1
HiÖu suÊt cña ®éng c¬ nhiÖt:
Sau mét chu tr×nh: U=-A’+Q1-Q’2=0
-> A’= Q1-Q’2 A' Q  Q
,
Q2,
1
2
1
Q  Q1 Q1
1
 2. Phát biÓu nguyên lý thø hai nhiÖt ®éng
lùc häc
a. Phát biÓu cña Clausius: NhiÖt kh«ng thÓ tù
®éng truyÒn tõ vËt l¹nh h¬n sang vËt nãng h¬n.
b. Phát biÓu cña Thompson: Mét ®éng c¬ kh«ng
thÓ sinh c«ng, nÕu nã chØ trao ®æi nhiÖt víi mét
nguån nhiÖt duy nhÊt.
c. ý nghĩa: Kh«ng thÓ chÕ t¹o ®vîc ®éng c¬
vĩnh cöu lo¹i hai: lÊy nhiÖt chØ tõ 1 nguån
(T thÊp nhv nvíc biÓn) ®Ó sinh c«ng.
ChÊt lvîng nhiÖt: T cμng cao, chÊt lvîng cμng
cao
 §4. Chu tr×nh Carnot
1. Chu Tr×nh Carnot thuËn
nghÞch gåm 4 quá tr×nh TN: p p 1 T1 Q1
` Gi·n ®¼ng nhiÖt: T1 =const, pp12 2
4
p3 4
12, nhËn tõ nguån nóng. Q2T2 3
Q1
V1 V4
V2 V3 v
´ Gi·n ®o¹n nhiÖt:23, NhiÖt ®é gi¶m T1 T2
^ NÐn ®¼ng nhiÖt: T2 = const, 3  4,
th¶i Q2 (lμm nguéi)
˜ NÐn ®o¹n nhiÖt: 41, nhiÖt ®é t¨ng: T2 T1
Chu Tr×nh Carnot Chu Tr×nh trong
thuËn nghÞch ®éng c¬ h¬i nvíc

3 T1→T2
2 2
4 Q1,T1 43
1 11
T
→T Q’2,T2
2 1
- Trong chu tr×nh thuËn 12341 hÖ nhËn
nhiÖt Q1 tõ nguån nóng, sinh c«ng A’ vμ th¶i
nhiÖt Q2’vμo nguån l¹nh.  §éng c¬ nhiÖt.
. Trong chu tr×nh nghÞch 14321 hÖ nhËn c«ng
lÊy nhiÖt (lμm l¹nh) tõ nguån l¹nh vμ th¶i nhiÖt
vμo nguån nóng.  Máy lμm l¹nh.
b. HiÖu suÊt c trong chu tr×nh Carnot thuËn
nghÞch
,
c  1  Q 2 CÇn tÝnh vμ Q ’
Q 1
Q1 m 2 V
2
Q  RT ln
Gi·n ®¨ng nhiÖt 1  2 có: 1

1
V1
NÐn ®¼ng nhiÖt 3  4 có:
m V m V
Q'2  Q2  RT2 ln
 V
4
 Q' 2  RT 2 ln 3

V3 3  V4
T2 ln V
Trong QT ®o¹n nhiÖt 2 3
c  1  4
có: T V -1= V -1
V2 1 2T 2 3
-1 -1
T2 vμ 4 1 có T1V1 =T2 V
 c  1  1 V3 V2
T1 V4  V1
- HiÖu suÊt chu tr×nh Carnot TN víi tác nh©n
lμ
khÝ lý tvëng chØ phô thuéc vμo nhiÖt ®é nguån
nóng vμ nguån l¹nh.
 Q2 Q2 T2
0 HÖ sè    
lμm l¹nh: '
1 2
cN
T1  T2
§5. §Þnh lý Carnot, hiÖu suÊt cùc ®¹i cña
®éng c¬ nhiÖt
1. §Þnh lý Carnot
a. Phát biÓu: HiÖu suÊt ®éng c¬ nhiÖt thuËn
nghÞch ch¹y theo chu tr×nh Carnot víi cïng
nguån nãng vμ nguån l¹nh, ®Òu b»ng nhau
vμ kh«ng phô thuéc vμo tác nh©n còng như
cách chÕ t¹o máy: I = II
HiÖu suÊt cña ®éng c¬ kh«ng thuËn nghÞch nhá
h¬n hiÖu suÊt cña ®éng c¬ thuËn nghÞch.
KTN < TN
 b. Chøng minh I = II: T1nóng
, Q, I II
I  1 Q 2I A'I vμ A'II
1 2II
 Q
 Q1I  Q I   Q1II II
L¹nh T2
II
GhÐp hai ®éng c¬ víi nhau, ®éng c¬ II ch¹y theo chiÒu
ngvîc: nhËn c«ng A’II tõ ®éng c¬ I, nhËn nhiÖt tõ
nguån l¹nh T2 , th¶i nhiÖt vμo nguån nóng T1.
I    Q ,  Q ,2II  A'  A'
II 2I I II

Ta có:A’I-A’II=A’>0 => I+II = ®éng c¬ vĩnh cöu.

Cũng tv¬ng tù khi I < II . V« lý. VËy: I = II
c. Chøng minh KTN < TN :
Gi¶ sö II lμ KTN ngoμi
Q nhiÖtQ nh¶ cho nguån l¹nh cßn
 , ,
nhiÖt v« Ých
2II  2I  II  I

 2. HiÖu suÊt cùc ®¹i cña ®éng c¬ nhiÖt:
HiÖu suÊt cña ®éng c¬ thuËn nghÞch bÊt k× lu«n
nhá h¬n hiÖu suÊt cña ®éng c¬ ®ó ch¹y theo
chu tr×nh carnot thuËn nghÞch víi cïng 2 nguån
nhiÖt vμ tác nh©n: KTN < TN < TNCarnot
Q2  1  DÊu = øng víi chu
1'  T2 tr×nh Carnot thuËn
Q1 nghÞch.
T1
DÊu < øng víi chu tr×nh Carnot KTN

HiÖu suÊt cña ®éng c¬ ch¹y theo chu

 tr×nh Carnot thuËn nghÞch lμ hiÖu suÊt
cùc ®¹i.
3. KÕt luËn: T2

a. HiÖu suÊt cùc ®¹i lu«n nhá max  1  T  1
h¬n 1, v× T20K & T1<<. Víi T =293K1
2
T1K 373 673 1073 1273 2273
ηmax 0,21 0,56 0,73 0,77 0,81
b. NhiÖt kh«ng thÓ biÕn hoμn toμn thμnh c«ng:
A’max=max.Q1 => A’max<Q1.
c. Phv¬ng hvíng n©ng cao HS ®éng c¬ nhiÖt:
 T¨ng T (T1&T2); Gi¶m ma sát
d. ChÊt lvîng nguån nhiÖt: Nguån nhiÖt có nhiÖt
®é cao h¬n th× chÊt lvîng tèt h¬n.
 §6. BiÓu thøc ®Þnh lvîng (Toán häc)
cña nguyên lý thø hai nhiÖt ®éng lùc
häc
1. §èi víi chu tr×nh Carnot:
Q
T1,Q1
1'  2 1 Q2
T2 
' 
T2
Q1 Q
T1  Q2  T12 T T ,Q
1
Q1 T1 2 2

Q1 Q2
  0
T1 T2
DÊu = øng víi CT Carnot thuËn nghÞch
DÊu < øng víi CT Carnot Kh«ng TN
2. §èi víi chu tr×nh nhiÒu nguån nhiÖt Q1,
Q2,....Qn nhiÖt ®é T1, T2,...Tn (gåm các quá tr×nh
®¼ng nhiÖt vμ ®o¹n nhiÖt liên tiÕp nhau)
Qi
n
i1
Ti
0 Các quá tr×nh
rÊt ng¾n th×:
Q  0
T
§©y lμ biÓu thøc ®Þnh lưîng cña nguyên lý hai
N§LH ®ưîc gäi lμ BÊt ®¼ng thøc Clausius:
Q
TÝch ph©n Clausius  T ®èi víi mét chu tr×nh
kh«ng thÓ lín h¬n kh«ng.
 §7. Hμm entr«pi vμ nguyên lý t¨ng entr«pi
1. TÝCH PH©N CLAUSIUS tHEO QUÁ tR×NH
tHUËN NGHÞCH: a
Q 1
Q Q Q  0 Chu tr×nh
 T  1a2b1 T 0 hay 1a2 T 2b1 T b
2
QT Q  Q
thuËn 
1a 2
T  
1b2
T  0  
T
Q
  
T
Q
1a 2 1b2
nghÞch: Q

TÝch ph©n  Clausius theo các quá tr×nh thuËn

T
nghÞch tõ 1x2 tr¹ng thái 1 2 kh«ng phô thuéc
vμo quá tr×nh biÕn ®æi mμ chØ phô thuéc vμo
tr¹ng thái ®Çu vμ tr¹ng thái cuèi cña quá tr×nh.
2. HμM ENtR«PI: 
   S
Q
 T S2 S1
1x2

S1, S2 - giá trÞ tÝch ph©n Clausius t¹i các

tr¹ng thái 1, 2.
 S -Hμm entr«pi cña hÖ.
S lμ hμm tr¹ng thái
 vi ph©n toμn phÇn: S0 0K. Q
=0 dS S
T
t¹i 
  T
 S0 S
Q 
S0

• T/c céng cña entr«pi ShÖ=Tæng ScácphÇnhÖ

- §èi víi quá QS

Q
tr×nh kh«ng thuËn  T  T
1a 1b
nghÞch: 2 2
0 TÝch ph©n Clausius theo mét quá tr×nh kh«ng
thuËn nghÞch tõ tr¹ng thái 12 nhá h¬n ®é biÕn
thiên entr«pi cña hÖ trong quá tr×nh ®ó.
3. NGUYÊN Lý t¨NG ENtR«PI:
 
Quá tr×nh kh«ng thuËn nghÞch
 
Q T T
0  Q

 Q T
Q 
Q
T 0  T 0
1a2b1 1a2 2b1
1a 1b2
2
Nguyên lý t¨ng entr«pi:
Trong hÖ c« lËp Q  0
(2) DÊu = øng víi QT thuËn nghÞch


Q DÊu > øng víi QT kh«ng Th
S
T nghÞch

(1)  §©y lμ biÓu thøc ®Þnh lvîng NL hai
N§LH viÕt dvíi d¹ng hμm entropi
• Quá tr×nh Th nghÞch: S=0 (entr«pi kh«ng ®æi)
• Quá tr×nh kh«ng Th ngh: S>0 (entr«pi t¨ng)
• Trong thùc tÕ các quá tr×nh lμ kh«ng thuËn
nghÞch: Trong hÖ c« lËp các quá tr×nh nhiÖt
®éng lùc lu«n x¶y ra theo chiÒu entr«pi t¨ng
. HÖ c« lËp thùc kh«ng thÓ 2 lÇn qua cïng
mét tr¹ng thái. Quá tr×nh chÊm døt th× S ®¹t
cùc ®¹i vμ hÖ ë tr¹ng thái c©n b»ng
VÝ dô * HÖ gåm 2 vËt víi T1vμ T2:
Q2 -VËt 2 nhËn
Q1=-Q2<0 vËt 1 th¶i
dS 
dS1 2 Q2
d Q2  Q2

Q1  T  T
S 2 T1 2
T1
dS  1
1  )0
1 1
Q2 (   0
T1 T2 T2 T1
• VËt nhËn nhiÖt (2) ph¶i có nhiÖt T2 ®é thÊp
h¬n: T1>T2
. Nguyên lý t¨ng entr«pi tv¬ng ®v¬ng víi
nguyên lý 2 nhiÖt ®éng lùc häc
*HiÖu suÊt cùc ®¹i: Chu tr×nh TN S
2
 S1 
Q nh¶ tõ nguån nóng  Q1
S 1 Q2  0
1 
T2 T1
Q2 nguån l¹nh nhËn  S2 T2
 Q2  Q1
A' T T1
A'  Q1  Q2  max   1  2

Q1 T1
4. THUYÕt CHÕt NHIÖt vŨ tRô vμ SAI
LÇM CñA NÓ:
* Clausius coi vũ trô lμ hÖ c« lËp vμ áp dông
nguyên lý 2 cho toμn vũ trô: Khi S t¨ng ®Õn cùc
®¹i vũ trô ë tr¹ng thái c©n b»ng-> chÕt
- Sai lÇm cña Clausius:
a. Áp dông hÖ c« lËp trên trái ®Êt cho toμn vũ trô
v« h¹n
b. M©u thuȁn víi §L b¶o toμn biÕn hoá
n¨ng lvîng
c. Vũ trô biÕn ®æi kh«ng ngõng: Sao chÕt, sao
míi, vïng nhiÖt ®é cao biÕn ®æi entr«pi
gi¶m.
d. Nh÷ng th¨ng giáng lín trong vũ trô
(Boltzmann)
c. Kh«ng tÝnh ®Õn trvêng hÊp dȁn vũ trô. ThuyÕt
vô næ Big Bang: entr«pi t¨ng ®óng theo
nguyên lý 2.
5. §é bIÕN tHIÊN ENtR«PI CñA kHÝ Lý tƯëNG

T
Q
2
1(p1V1T1)->2(p2V2T2)->
S

a. Quá tr ®o¹n Q  0    0  S1  S2
1
nhiÖt: S
b. Quá tr×nh ®¼ng nhiÖt: 2
Q Q
T  const  S 
c. Quá tr×nh thuËn nghÞch bÊt kú: 1 T

T
Nguyên lý I: m
 dU  A dU  C V dT
Q

A  pdV   m dV
RT
 V
( 2) dT m dV

m
S   R )

(1)
( C V T  V

S  m T2 pV
ln  R ln T vμ
CV T  V1
 mR
1
R  C P  CV
m p V2 m
S  ln( ) (C  C ) ln V2
CV 2 V1
V

 
P V1

p1
 S  m m p Vm V
2
CV ln  C P ln
 p1  m
2V1 V
§èi víi quá tr×nh ®¼ng S CP ln 2
áp:   V1
§èi víi quá tr×nh ®¼ng 2
tÝch: S  m C ln p
V
 p1
 6. §å tHÞ ENtR«PI, tÝNH Q:
T §¼ng nhiÖt T 2 BÊt k×2 S2

1 2 Q   Q
Q=T.S
1

 TdS
1 S1

S1 S2 S S1 dS S2 S
7. ý NGHĨA CñA NGUYÊN Lý N§H II
Vμ ENtR«PI:
• NhiÖt kh«ng thÓ truyÒn tõ vËt l¹nh h¬n sang vËt
nóng h¬n. Khi T1=T2 hÖ c©n b»ng kh«ng thÓ trë
vÒ tr¹ng thái kh«ng c©n b»ng. HÖ kh«ng qua 1
tr¹ng thái 2 lÇn.
• Tr¹ng thái vĩ m« = tæng hîp các tr¹ng thái vi
m«  NhiÒu kh¶ n¨ng.
w-xác suÊt nhiÖt ®éng cña tr¹ng thái vĩ m«.
Theo Boltzmann S=k.lnw; k- h»ng sè
Boltzmann

• Entr«pi lμ mét hμm tr¹ng thái ®Æc trvng

cho møc ®é hőn lo¹n các ph©n tö.
• kh«ng ®o trùc tiÕp ®vîc entr«pi.
• T S : (R¾nlángkhÝ),
• NÕu T S : (KhÝláng r¾n).
•Trong hÖ c« lËp S  0. Khi S =0 hÖ ë tr¹ng
thái c©n b»ng
 7. §ÞNH Lý NERNSt
Khi nhiÖt ®é tuyÖt ®èi tiÕn tíi 0, entr«pi cña
bÊt cø vËt nμo còng tiÕn tíi lim S  0
0: T
Q T0
TÝnh S cña hÖ t¹i S  
T: 0
T S   c P (T)dT
T

Trong QT ®¼ng áp:

0
T
HÖ qu¶ cña §Þnh lý Nernst
T S =Q/T S=S +S +S +S =0
12 1 12 23 34 41
1 T1
S23 =S41=0 Kh«ng thÓ có QT 34
2
0 4 S Kh«ng thÓ ®¹t ®vîc 0K
3
S34=Q/0?
 §8. Các hμm thÕ nhiÖt ®éng
1. §Þnh nghĩa: Hμm nhiÖt ®éng lμ hμm tr¹ng
thái, mμ khi tr¹ng thái thay ®æi th× vi ph©n
cña nó lμ vi ph©n toμn chØnh.
a. Hμm néi n¨ng U(S,V) dU  Q    A'
A Q
Tõ Ng.lý dU  TdS pdV  U  U(S, V)
I: -
NÕu S=const, V=const th× U=const.
dU  U
U dS ( ) dV
() 
LÊy vi ph©n U S V V S
có
thÓ tÝnh ra các ®¹i U
lvîng khác:  T  ( U )V & p  ( )
S V S
b. Hμm n¨ng lvîng tù do (T,V):
T vμ V lμ biÕn ®éc   (T, V)  U  TS
lËp
d  SdT  pdV d  dU   SdT
TdS
NÕu T=const & V=const, th× d=0 -> =const:
Trong QT ®¼ng nhiÖt, ®¼ng tÝch thuËnnghÞch
n¨ng lvîng tù do kh«ng ®æi. Trong QT kh«ng
thuËn nghich d<0
c. ThÕ nhiÖt ®éng lùc Gibbs G(T,p):
T vμ p lμ biÕn ®éc G  G(T, p) U  TS  pV
lËp 
 dG  G G
SdT Vdp  ( dT  ( ) dp

)

S G G T p
p T
( )
 ( )p vμ
p T
T V
NÕu T=const & p=const, th× dG=0 -> G=const:
Trong QT ®¼ng nhiÖt, ®¼ng áp thuËn nghÞch G
kh«ng ®æi. Trong QT kh«ng TN dG<0
d. Hμm Entanpi H(S,p):
S vμ p lμ biÕn ®éc lËp H  H(S, p)  U  pV
dH  dU  pdV Vdp dH   ) dS 
H
( p H
( )Sdp
 
dH  S p
TdS Vdp

H p
T( S
)

vμ
 H  p S
V( )
(dH)p=(TdS)p=(Q)p
é Trong QT ®¼ng áp nhiÖt lưîng hÖ nhËn ®ưîc
b»ng ®é biÕn thiên cña Entanpi.
e. ThÕ hoá : Trong các ph¶n øng hoá häc,
liên kÕt thay ®æi lμm thay ®æi néi n¨ng -> Sù
thay
®æi sè ph©n tö cũng lμm thay ®æi néi n¨ng
=> Thêm phÇn thÕ hoá i cña lo¹i h¹t i:
dU  TdS - pdV    dn i i

d  SdT  pdV   dn
i ii i

dG  SdT  Vdp 
  dn
Vdp  
i i

dH  TdS
i
i dn i

i  i
G H
U )  )  ( )  ( ) Sp
(
 n SV  (n
TV n Tp n
i i i i
 §9. §iÒu kiÖn c©n b»ng nhiÖt ®éng lùc
* HÖ hai pha láng-khÝ (1-2) b·o hoμ khi:
C©n b»ng vÒ c¬ häc: p1=p2 vμ Trao ®æi n¨ng
lvîng gi÷a 2 pha b»ng nhau T1=T2 suy ra dG=0
do ®ó idni= 1dn1 + 2dn2=0
Khi c©n b»ng sè h¹t tõ 1->2 vμ 2->1 b»ng nhau:
dn1 = -dn2= dn -> 1 = 2
* HÖ có nhiÒu pha c©n b¨ng nhiÖt ®éng lùc khi:
p1=p2 =...=pi
T1=T2 =...=Ti
1 = 2=... = i