Professional Documents
Culture Documents
Saïghàñasåtra
Dharmaparyāya
(ःविःतः॥) नमः सवर्बद्ध
ु बोिधसत्त्वेभ्यः॥
<1> एवं मया ौुतमेकिःमन ् समये भगवान ् राजगृहे िवहरित ःम। गृद्ीकूटे पवर्ते महता
िभक्षुसघ
ं ेन साधर्ं ।
<2> द्वािवंशितिभिभर्क्षस
ु हॐैः तद्यथा आयुंमता चाज्ञातकौिण्डन्येन। आयुंमता च
महामौद्गल्यायेन। आयुंमता च शारद्वतीपुऽेण। आयुंमता च महाकाँयपेन। आयुंमता च
राहले
ु न। आयुंमता च बक्कुलेन। आयुंमता च भिवासेन। आयुंमता च भििौया।
आयुंमता च नन्दिौया। आयुंमता च जाङ्गुलेन। आयुंमता च सुभिू तना। आयुंमता च
रे वतेन। आयुंमता च नन्दसेनेन। आयुंमता चानन्दे न। एवंूमुखैद्वार्िवंशितिभिभर्क्षस
ु हॐैः।
<11> एवमुक्ते भगवान ् सवर्शूरं बोिधसत्त्वं महासत्त्वमेतदवोचत ् - साधु साधु सवेर्शूर साधु
खलु पुनःत्वं सवर्शूर यःत्वं तथागतमहर् न्तं सम्यक्संबुद्धमेतमथर्ं पिरूष्टव्यं मन्यसे। तेन िह
त्वं सवर्शूर शृणु साधु च सुष्ठु च मनिसकुरु................. ते।
<15> तित्कं मन्यसे सवर्शूर य इमं संघाटसूऽं धमर्पयार्यं ौोंयित। यथैकःय तथागतःय
<सत्कारं कृ त्वा> पुण्यःकन्धःतथा तावन्तं पुण्यःकन्धः स सत्त्व ूसिवंयतीित। नैवं
सवर्शूर िष्टव्यं।
<18> भगवान ् आह। शृणु कुलपुऽा; एकःय बुद्धःय पुण्यःकन्धःय ूमाणं तद्यथा महासमुिे
उदकिबन्दवः यावन्तो जंबुद्वीपे परमाणवः यथा गंगानदीबािलकासमाः सत्त्वाःते सवेर्
दशभूिमूितिष्ठता बोिधसत्त्वा भवेयुः यच्च तेषां बोिधसत्त्वानां पुण्यःकन्धमतो बहतरं
ु
पुण्यःकन्धमेकःय बुद्धःय (पुण्यःकन्धम ्)। अतश्च ते सवर्शूर सत्त्वा बहतरं
ु पुण्यःकन्धं
ूसिवंयिन्त य इमं संघाटं धमर्पयार्यं ौोंयिन्त। यावन्न शक्यं गणनायोगेन तःय
पुण्यःकन्धःय पयर्न्तमिधगन्तुं। यःय सवर्शूर तिःमन ् काले तिःमन ् समये एतद् वचनं
ौुत्वा महानुत्साहो भिवंयित स एवमूमेयं पुण्यःकन्धं ूसिवंयित।
<26> तेन खलु पुनः सवर्शूर कालेनाहं माणावको भूवन ् ये सत्त्वाः सांूतं मया बुद्धज्ञाने
ूितष्ठिपताःते सवेर् तेन कालेन तेन समयेन मृगा अभूवन ् तेन च कालेन तेन समयेनाहमेवं
ूिणधानमकाषीर्द् ये केिचन ् मृगाः सांूतं दःखे
ु न पिरपीिडताः एते सवेर् मम बुद्धक्षेऽ
उपपद्येरन ् सवार्ंश्च तानहं बुद्धज्ञाने ूितष्ठापयेयं ते च मृगाःतद्वचनं ौुत्वा एवं वाचमभाषन्त
- एवं भवतु; तेन सवर्शूर कुशलमूलेनैते सत्त्वा इहगत्वानुत्तरां
सम्यक्संबोिधमिभसंभोत्ःयन्ते॥
<31> भगवान ् आह - शृणु कुलपुऽ य इमं संघाटं सूऽं ौोंयित। तःय चतुरशीितः
कल्पसहॐाण्यायुंूमाणं भिवंयित। कः पुनवार्दो यः संघाटं सूऽं िलखापियंयित
वाचियंयित। स सवर्शूरः सत्त्वो बहतरं
ु पुण्यःकन्धं ूसिवंयित। यः सवर्शूर ूसन्निचत्तः
संघाटं सूऽमध्याशयेन नमःकिरंयित स पंचनवित कल्पां जातौ जाितःमरो भिवंयित।
षिष्ट कल्पसहॐािण राजा चबवतीर् भिवंयित। दृष्टेव धमेर् सवर्शूर सवेर्षां िूयो भिवंयित
मनापः न स सवर्शूर शस्तर्ेण कालं किरंयित। िूयो भिवंयित मनापः न स सवर्शूर शस्तर्ेण
कालं किरंयित। न िवषेण (नोदकेन नाग्नौ) कालं किरंयित। काखोदर्ं चाःय न
बिमंयित। मरणकालसमये चिरमिनरोधे वतर्माने नवित बुद्धाकोट्यः संमख
ु ं िआयित। ते च
सवर्शूर बुद्धा भगवन्त आश्वासयिन्त। मा भैः सत्पुरुष त्वया संघाटं सूऽं महाधमर्पयार्यं
सुभािषतं ौुतं ौुत्वा इयान ् पुण्यःकन्धः ूसूतः तेषां पंचनवित बुद्धकोट्यः पृथक् पृथग ्
लोकधातुषु बुद्धा भगवन्तो व्याकिरंयिन्त। कः पुनवार्दः सवर्शूर य इमं संघाटसूऽं
महाधमर्पयार्यं सकलसमाप्तं िवःतरे ण ौोंयित। (लेखियंयित वाचियंयित भावियंयित॥)
भगवान ् आह - साधु साधु सवर्शूर यःत्वं धमार्णां तृिप्तं न संजानािन। अहमिप सवर्शरू
धमार्णां तृिप्तं न संजानािम। कः पुनवार्दः सवर्शूर यद् बालपृथग्जनाःतृिप्तं ज्ञाःयिन्त।
तद्यथािप नाम सवर्शूर किश्चदे व पुरुषः कःयिचत ् सत्त्वःय शीषर्ंिच्छं द्याद् अथ स पुरुषः
केनिचद् भैषज्येन ूिलंपेन मािक्षकेन वा शकर्रया वा। गुडेन वा घृतेन वा तैलेन वा तं शीषर्ं
ूलेपयेत ् तित्कं मन्यसे सवर्शूर शक्यं स सत्त्वः पुनरप्युत्थापियतुं।
ु ।
(10) चतुंपदायां गाथायां वािचतायां तु यच्छभं
चतुरशीित गंगाया बािलका ःयुः समा िजनाः।।
<48> तेन खलु पुनः कालेन तेन समयेन चतुरशीितदेर् वपुऽकोिटशतसहॐािण येन तथागतो
येन च संघाटसूऽं धमर्पयार्यिनदेर् शं तेनांञ्जलयः ूणाम्य भगवन्तमेतदवोचन ् - साधु साधु
भगवन ् येन भगवता ईदृशं धमर्िनधानं जंबुद्वीपे ःथािपतं।
अथ ते िनमन्था अॐुमख
ु ा रुदिन्त तथागतं अपँयन्तश्च गाथां बभािषरे ।
<52> तेन खलु पुनः कालेन तेन समयेन तेऽष्टादश कोट्यो िनमन्थानां उत्थायायनेभ्यो
जानुद्वयं भूमौ िनपात्य शब्दमुदीरयिन्त घोषमनुौावयिन्त।
<57> तेन कालेन तेन समयेन तेषामन्यतीिथर्कानां िनमन्थानां (ौुत्वा) महासन्ऽासो भवदे वं
चाहःु न भूयो वयं भगवन्नुत्सहामहे जितदःखमनु
ु भिवतुं
<58> अिःमन ् खलु पुनः संघाटे धमर्पयार्ये भगवता भांयमाणे तेऽष्टादश कोट्यो िनमन्था
अन्यतीिथर्काः पिरिनंपन्ना अभूवन्ननुत्तरःयाः सम्यक्संबोधेः ःवकाये चाष्टादश
बोिधसत्त्वसहॐाः दशमहाभूिमूितिष्ठताः।
<75> सवर्शूरो बोिधसत्त्व आह। िकयन्तं भगवन ् िलखतः पुण्यं भवित य इमन ् धमर्पयार्यं
िलखयित।
भगवान ् आह। शृणु कुलपुऽ। तद्यथािप नाम कुलपुऽ किश्चदे व पुरुषो भवेद्
यिस्तर्साहॐमहासाहस्र्यां लोकधातौ तृणं वा काष्ठं वा तं सवर्मग
ं िु लमाऽंिच्छन्द्यात ्
<80> एवमुक्ते भगवान ् सवर्शूरं बोिधसत्त्वं महासत्त्वमेतदवोचत ् - तित्कं मन्यसे सवर्शूर ननु
दलर्
ु भःतथागतानमुत्पादः
आह। दलर्
ु भो भगवन ् दलर्
ु भः सुगत;
<84> स पूवः
र् यान ् िदिश द्वादश गंगानदीबािलकासमान ् बुद्धान ् भगवतः संमख
ु न ् िआयित।
दिक्षणःयां िदिश िवंशितबुद्ध
र् कोटी संमख
ु न ् िआयित। पिश्चमःयान ् िदिश
पंचिवंशितगर्ंगानदीबािलकासमान ् बुद्धान ् भगवतः संमख
ु ं िआयित। उत्तरःयान ् िदिश
िवंशितगर्ंगानदीबालुकासमान ् बुद्धां भगवतः संमख
ु ं िआयित। उध्वार्यां िदिश नवित
कोटीसहॐािण बुद्धानां भगवतां संमख
ु ं िआयित। अधःतािद्दिश कोटीशतं
गंगानदीबालुकासमान ् बुद्धान ् भगवतः संमख
ु न ् िआयित।
<87> (भगवान ्) आहालं भोः कुलपुऽ शृणु चतुंपिदकाया गाथाया (ौुतायाः) पुण्यं
वणर्यािम। तद्यथा कुलपुऽ ऽयोदश गंगानदीबािलकासमानां तथागतानां अहर् तां
<88> शृणु कुलपुऽ यश्चेमं संघाटं (नाम) सूऽं धमर्पयार्यं सकलसमाप्तं िवःतरे ण ौोंयित।
यश्च सवर्ःयां तृसाहॐमहासाहस्र्यां लोकधातौ ितलं वापयेद्यावन्तःते ितलफलकाःतावन्तो
राजानश्चबवितर्नो भवेयुरथ किश्चदे व पुरुषो भवेदाढ्यो महाधनो महाभोगः
अथ खलु स पुरुषःतेषां सवेर्षां राज्ञां चबवितर्नां यथाकािमकं दानन ् दद्यात ् तित्कं मन्यसे
सवर्शूरािप तु स पुरुषःततोिनदानं बहु पुण्यं ूसवेद्
ये िऽसाहॐमहासाहस्र्याम ् लोकधातौ सत्त्वाःते सवेर् सकृ दागािमनो भवेयुः तेषां सवेर्षां दानन ्
ददतो यः पुण्यःकन्धः अयन ् ततो बहतरं
ु पुण्यःकन्धं ूसवित। य एकःयानागािमनो
दानान ् दद्याद्
ये िऽसाहॐमहासाहस्र्यां लोकधातौ सत्त्वाःते सवेर् नागािमनो भवेयुः तेषां सवेर्षां दानन ् ददतो
यः पुण्यःकन्धं अयं ततो बहतरं
ु पुण्यःकन्धं ूसवित य एकःयाहर् तो दानन ् दद्याद्
ये िऽसाहॐमहासाहस्र्यां लोकधातौ सत्त्वाःते सवेर्ऽहर् न्तो भवेयुः तेषां सवेर्षां दानन ् ददतो यः
पुण्यःकन्धः अयं ततो बहतरं
ु पुण्यःकन्धं ूसवित। य एकःय ूत्येकबुद्धःय दानन ् दद्याद्
<92> (भगवान ्) आह। अिःत पुनः सवर्शूर किश्चत ् सत्त्वो य एकपािणतलेन समुिं क्षपयेद्
भगवान ् आह। यथा सवर्शूर नािःत स किश्चत ् सत्त्वो यः शक्नुयादे कपािणतलेन। महासमुिं
शोषियतुं। एवमेव सवर्शूर ये हीनािधमुिक्तकाः सत्त्वाः न शक्यं तैरयन ् धमर्पयार्यः ौोतुं यैः
सवर्शूराशीितगर्ंगानदीबालुकासमािन तथागतकोटीिनयुतशतसहॐािण न दृष्टािन। न तैः
शक्यमयं संघाटं धमर्पयार्यं िलिखतुं। यैनव
र् ित गंगानदीबािलकासमािन तथागतािन न दृष्टािन
न तैः शक्यमयन ् धमर्पयार्यः ौोतुम ्
<96> शृणु सवर्शूर। पुनरपरं गुणमामन्ऽयािम। तद्यथािप किश्चत ् सत्त्वो भवेद्यः ःतूपभेदं
कारयेत ् संघभेदं च। बोिधसत्त्वं समाधेरुच्चालयेत ् बुद्धज्ञानःयान्तरायं कुयार्त ् मातािपतरं
जीिवताद्व्यावरोपयेद्
तःय सवर्शूर सत्त्वःय सवर्सत्त्वाः पिरवजर्यिन्त जुगप्ु सिन्त (च)। दग्धो नष्ट एषा सत्त्व
लौिककलोकोत्तराद्धमर् नष्टोऽनेकािन कल्पािन यथा दग्धःथूण।ं
<97> एवमेवायं पुरुषः यथा सुिचऽं गृहं दग्धःथूणं न शोभते। एवमेवायं स पुरुष इह लोके
न शोभते। यऽ यऽ च गच्छित तऽ तऽ सत्त्वैः पिरभांयते ूहरिन्त च; क्षुित्पपासािदर् तोऽिप
न िकंिचल्लभते। ततो दःखां
ु वेदनां वेदयित।
आह च॥।।।
(21) अन्तगृह
र् े न शोभािम न शोभािम च बािहर।
(सवर्ऽैव न शोभािम पापकारी तथाःम्यहं ॥)
तं दे वता आहःु
ऋिषराह।
(34) भुश
ं ािह तं भोजनु यद्ददािम
दःखे
ु न च बन्दिस शोकपीिडतः।
स आह। न मे कदािचच्छर्ुतं।
ततोऽस राजा एवमाह। वरं मे जीिवतान्तरायो भवतु माच्चाहं पुऽं वधेयं। तत्कःमात ्
कदािचत ् कहर् िचल्लोके मनुंयोत्पादं लभ्यते। नाहं तथा किरंयािम। यिदमं मानुंयकं कायं
िवरागियंयािम।
<103> अथ स कुमारो वधर्ते यदन्य वषर्द्वयेन वधर्न्ते तदासावेकेन मासेन वधर्ते। जानाित
च स राजा िवमलचन्िो यं कुमारो मम कमोर्पचयेन वधर्ते। ततो राजा तःय कुमारःय
पट्टमाबन्ध्यैवमाह। तव राज्यं भवतु िवपुलं च कीितर्राज्यभोगैश्वयर्ं च कारय धमेर्ण मा
अधमेर्ण। ततःतःय राजा पट्टं बध्वा राजेित नामधेयमकरोत ् स च राजा िवमलचन्िो न
भूयः ःविवषये राज्यं कारयत्य ्
राजाह - बहन्यसं
ू ख्येयािन कल्पािन। यन्मया राज्यभोगैश्वयार्िधपत्यं कािरतं न च मे
कदािचद् िवषयेषु तृिप्तरासीत्तेन च कालेन तेन समयेन न िचरे ण कालान्तरे ण स पुऽःतं
मातािपतरं जीिवताद्व्यावरोपयित। तेन च तऽ पंचानन्तयार्िण कमार्न्युपिचतािन।
अथ स राज तं धमर्ं ौुत्वा तःय तािन पंचानन्तयार्िण कमार्िण िक्षूं िनरवशेषं पिरक्षयं
गतािन।
आह च।
आह - दंकरं
ु भगवं दंकरं
ु सुगत,
<112> तद्यथा अनवतप्तात ् (महासरसः) पंच महानद्यः ूवहिन्त। तासां पंचानां महानदीनां
ूवहतामुदकिवन्दन्न
ू शक्यं केनिचद्गणकेन वा गणकमहामाऽेन वा गणनया
पयर्न्तमिधगन्तुमेवमेवाःय धमर्पयार्यःय पुण्यःकन्धःय न शक्यं पयर्न्तमिधगन्तुम ्
भगवान ् आह - तद्यथा। गंगा सीता वक्षुः यमुनाश्चन्िभागा च। इमा सवर्शूर पंच महानद्यो
महासमुिे ूिवशिन्त। एकैका च महानदी पंचमहानदीशतपिरवाराः॥
वषर्धाराः ूपतिन्त। तदा उदकं जायते। जातं चोदकं सवर्क्षेऽारामािण संतपर्यित सुखं च
कारयित। तद्यथािप नाम सवर्शूर ूजापित सवर्जब
ं ूद्वीपे सुखं कारयित।
<116> यदा कल्याणिमऽं पँयित तदा तथागतो दृष्टो भवित। यदा तथागतं पँयित। तदा
(तःय) सवर्पापक्षयो भवित। यदा सवर्पापक्षयो भवित। तदा ूजापितजर्ंबूद्वीपे औत्सुक्यं
करोित। यदा ूजापितजर्ंबुद्वीपे औत्सुक्यं करोित। तदा जंबूद्वीपकनां सत्त्वानां सुखःय न
शक्यमुपमां कतुम
र् ेवमेवायं सवर्शूर संघाटो धमर्पयार्य जंबूद्वीपकानां सत्त्वानां बुद्धकृ त्यं
करोित। तदा न शक्यं तेषां सत्त्वानां पुण्यःकन्धःयोपमां कतुम
र् ्
<117> तद्यथािप नाम सवर्शूर यऽेमाः पंच महानद्यः संभेदं समवसरणं गच्छिन्त। तऽ न
शक्यमुदकःय ूमाणमुद्महीतुं। एतावददकक
ु ुं भा वा उदककुंभशतािन वा उदककुंभसहॐािण
वा उदककुंभशतसहॐािण वा। अिप तु बहत्वाददकःय
ु ु महान ् उदकःकन्ध इित संख्यां
गच्छित।
भगवान ् आह -
<125> अनुःमराम्यहं सवर्शूर षोडश बुद्धकोट्यो भूवन ् िवमलूभासनामान तथागता अहर् न्तः
सम्यक्संबुद्धाः तेन च कालेन तेन समयेनाहं गृहपितरभूवदाढ्यो महाधनो महाभोगः
सवर्ःवपिरत्यागी (महात्यागी।)।
पयुप
र् ािसता मे (ते) पंचनवितबुद्ध
र् कोट्यः शाक्यमुिननामधेयाःतथागताः गन्धेन माल्येन
िवलेपनेनाःतरणूवरणेन च्छऽध्वजपताकािभश्च। तऽैव च मे व्याकरणमनुत्तरायां
सम्यक्संबोधौ ूितलब्धम॥्
पयुप
र् ािसता मे ते तथागता यथा आनन्दै तिहर् ममोपःथायकौपःथानमुपितष्ठित। तादृशं च मे
ते तथागता उपिःथताः तऽैव च मे व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ ूितलब्धं न चाद्यािप
मे समयमभूद्व्याकरणाय।
पयुप
र् ािसता मे ते तथागता अहर् न्तः सम्यक्संबुद्धाः
आभरणूावरणेनाच्छादनगन्धमाल्यिवलेपनेन यथा तथागतोपःथानं तथा (मे) उपिःथता।
<132> यः पिश्चमको िवपिँय लोक उत्पन्नः स इमं संघाटं धमर्पयार्यं भािषतवान ् तमहं
ज्ञात्वा तिःमन ् समये जंबुद्वीपे सप्तरत्नवषर्ं ूवृष्टवान ् तदा ते जांबुद्वीपकाः सत्त्वा अदिरिा
संवत्त
ृ ाः तऽैव चाहं व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ ूितलब्धवान ् ततिश्चरे ण
कालसमयेनाद्यािप (च) मां न व्याकरोित (अनुत्पित्तकधमर्क्षािन्तव्याकरणेन।)
दे वरूपेण दे वलोके (दे वानां) धमर्न ् दे शयािम। नागभवणे नागरूपेण (नागानानं) धमर्न ्
दे शयािम। यक्षभवने यक्षरूपेन (यक्षानां) धमर्न ् दे शयािम। ूेतभवने ूेतरूपेण (ूेतानां)
धमर्न ् दे शयािम। मनुंयलोके मनुंयरूपेन (मनुंयाणां) धमर्न ् दे शयािम।
येन येन रूपेण सत्त्वा िवनयं गच्छिन्त तेन तेन रूपेणाहं सत्त्वानान ् धमर्न ् दे शयािम। एवं
बहूकारम
ु ् अहं सवर्शूर सत्त्वानान ् धमर्न ् दे शयािम।
<139> ये सत्त्वा मोहमूढाःत एवं वआयिन्त। न सिन्त धमार्ः न सिन्त धमार्नां पारगः स
ु
तेषां महाफलं कटकिवपाकमपाये षुपपत्ःयते। पुनः पुनश्च ते (मोहपुरुषा) अपायभूिमपरायणा
भिवंयिन्त।
<142> ये सवर्शूर सत्त्वा एवं वाग्भाषन्ते अिःत धमर्ः अिःत धमार्णां पारगः ते तेन
कुशलमूलेन िवंशाित कल्पाण्युत्तरकुरुषूपपत्ःयन्ते। पंचिवंशित कल्पसहॐािण ऽायिस्तर्ंशानान ्
दे वानां सहभाव्यतायामुपपत्ःयन्ते। ऽयिस्तर्ंशद्भ्यो दे वेभ्यश्च्यिवत्वा उत्तरकुरुषुपपत्ःयन्ते।
II. मैऽेयपिरपृच्छा।
<151> अथ खलु मैऽेयो बोिधसत्त्वो महासत्त्वो भगवतः पादौ िशरसा विन्दत्वा भगवन्तं
(तृष ्) ूदिक्षणीकृ त्वा तऽैवान्तिधर्ततः॥
<153> भगवान ् आह - शृणु सवर्शूर नदो नाम राजा सुनन्दो नाम राजा। उपनन्दो नाम
राजा। िजनषर्भो नाम राजा। ॄह्मसेनो नाम राजा। ॄह्मघोषो नाम राजा। सुदशर्नो नाम
राजा। जयसेनो नाम राजा। नन्दसेनो नाम राजा। िबंिबसारो नाम राजा। ूसेनिजन्नाम
राजा। िवरूढको नाम राजा। एवंूमुखािन पंचमाऽािण राजशतािन। एकैको राज
िवंशितकोटीसहॐपिरवारः ते सवेर्ऽनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ संूिःथताः ःथापियत्वा राजा
िवरूढकः
<154> पूवः
र् यान ् िदिश तृंशत्कोटीसहॐािन बोिधसत्त्वानामागच्छिन्त। (दिक्षणायां िदशायां
पंचाशत्कोटीसहॐािन बोिधसत्त्वानामागच्छिन्त; पिश्चमायान ् िदशायां षिष्ट कोटीसहॐािण
बोिधसत्त्वानामागच्छिन्त।)
अद्य तथागतो राजगृहे महानगरे धमर्न ् दे शयित। तद्यूयं सवेर् दशसु िदक्षु लोकधातुषु िःथता
अञ्जलीन ् ूणामयथ; अनुौाव्य च मुहू तर्माऽेण च पुनरे वागच्छ धमर्ौवणाय।
<159> अथ खलु सवर्शूरो बोिधसत्त्वो महासत्त्वो दशसु िदक्षु लोकधातुषु गत्वा सवर्बुद्धान ्
पयुप
र् ाःय बोिधसत्त्वानामारोचयित। तद्यथािप नाम बलवान ् पुरुषो च्छटासंघाटं कुयार्दऽान्तरे
सवर्शूरो बोिधसत्त्वो महासत्त्वो येन राजगृहं महानगरं येन च भगवांःतेनागत्य भगवतः पुरत
िःथतः तऽ च सवेर् ॄाह्मणान्यतीिथर्कचरकपिरॄाजकिनमन्था सिन्नपितताः बहवश्च
दे वनागमनुंयामनुंयाः पंचमाऽािण च राजशतािन सपिरवारािण सिन्नपिततािन।
ऽयिस्तर्ंशत्कोटीसहॐािण माराणां पापीयसां सपिरवाराः सिन्नपितता।
<160> अथ खलु पुनः तेन समयेन राजगृहं महानगरं ूकंिपतम ् अथ खलु दशसु िदक्षु
लोकधातुिष िदव्यं चन्दनचूणर्ं ूविषर्त।ं िदव्यं च पुंपवषर्ं ूविषर्तं। तद् भगवतो मूधस
र् न्धौ
कूटागारः संिःथतः तेन खलु पुनः समयेन तथागतःय पुरतः शबो दे वानािमन्िो वळं
पराहनत ्
<161> अथ खलु तिःमन ् समये चतुिदर् शं चत्वारो वातराजनः संक्षब्ु धाः ूवािन्त। येन च
राजगृहे महानगरे संकरा वा पंसवो वा बािलका वा तत्सवर्ं नगराद्बिहः ूिक्षपिन्त। दशसु
िदक्षु लोकधातुषु गन्धोदकवषर्ं ूवषर्िन्त। दशसु िदक्षु लोकधातुषूत्पलपद्मकुमुदपुण्डरीकािन
ूवषर्िन्त।
ततः स राजा रुष्टःतान ् पाषर्द्यानेवं वदे द् गच्छन्तु भवन्त एतं पुरुषं पवर्तिववरं नीत्वा
जीिवताद्व्यपरोपयथ; सवर्पिरवारं मातािपतृपुऽदिहतृ
ु दासीदासकमर्कराणां च व्यसनमापादयथ।
<165> तऽ ते बहन
ू ् धमर्ंच्छर्ुत्वािधमाने पतिन्त नानाूलापान ् ूलपिन्त।
अहं कारममकारे णािभभूताः (सत्त्वाः) ःवयमेव धमर्ं न शृण्विन्त न ूकाशयिन्त। यः किश्चत ्
सूऽं वा गाथां वान्तशो दृष्टान्तं वा तेषां आरोचयित। तत्ते न गृह्णिन्त न ौोऽमवदधिन्त। वयं
ःवयं जानीमह इित। तत्कःय हे तोयर्थापीदमिधमानत्वात्ते च बाहौु
ु त्येन ूमादमापद्यन्ते।
तत्कःय हे तोः कमर्ूकरणेन यूयं कुक्कुटयोन्या इवोत्पन्नाः न िचरे णायं कायो भेदनधमार्
मरणपयर्वसानो भिवंयित। मरणकालसमये िनराःवादनता पिरतःयनता च भिवंयित।
IV. भैषज्यसेनपिरपृच्छा।
<173> तद्यथािप नाम भैषज्यसेन किश्चदे व पुरुषः िशरं शोचयेत नवकािन च वस्तर्ािण
ूवृणय
ु ात ् स च गृहाद्बिहिनर्ंबमेत। तमेनं सत्त्वा आमन्ऽयिन्त। सुूावृतािन ते नवकािन
वस्तर्ाणीित। अथ किश्चदे वापरः सत्त्वो भवेत ् स िशरः शोचयेत पुराणकािन च वस्तर्ािण
(शोचियत्वा) ूावृणय
ु ात ् तािन च िशिथलकािन भविन्त न च शोभन्ते। स च पुरुषः
सुःनातिशरा भवित वस्तर्ं चाःय न शोभते। एवमेव भैषज्यसेन संित वृद्धा सत्त्वा ये जंबूद्वीपं
न शोभयिन्त। दहराःतु सत्त्वा उत्पादिनरोधं दशर्यिन्त।
<185> एवमेव भैषज्यसेन इमे सत्त्वाः पूवर्ं शुभं कमर् कृ त्वा पश्चात ् तेषां कमर्णां पिरक्षयात ्
पुनः पुनरिप पुण्यक्षेऽमेषन्ते कुशलमूलान्यवरोपयिन्त। कुशलमूलान्यवरोपियत्वा तऽ च
कुशलधमेर् ूितपत्य संपादयिन्त। ूितपित्तसंपन्ना सवर्धमार्न ् वधर्यिन्त। सवर्धमार्न ्
वधर्ियत्वा ूीितूामोद्यमुत्पादयिन्त। तेन च ूीितूामोद्यिचत्तेन भैषज्यसेनानेकािन
कल्पकोटीसहॐािण न नाँयन्ते। एवमेव भैषज्यसेन ूथमिचत्तोत्पािदको बोिधसत्त्वो न
कदािचद् िवनाशधमार् भवित। संिक्षप्तेन सवर्धमार्न ् ूजानाित।
आह - कतमं भगवन ्
<189> (भिवंयित) भैषज्यसेन पिश्चमे काले पिश्चमे समये यिद किश्चत ् सत्त्वो बोधौ िचत्तं
पिरणमियंयित। तेन महती पिरभाषणा िष्टव्या। पिरभूतवासश्च भिवंयित। तऽ (तेन)
भैषज्यसेन ूथमिचत्तोत्पािदकेन बोिधसत्त्वेन न पिरखेदिचत्तमुत्पादियतव्यं न व्यविसतव्यं।
<195> तद्यथािप नाम भैषज्यसेन किश्चदे व पुरुषो वािणजको भवेत ् स लाभहे तोगर्च्छन ्
परक्यःवकःय सुवणर्ःय पुरुषभारसहॐं गृहीत्वा गच्छे त ्
पुऽ आह -
माता आह -
पुऽ आह -
पुऽा आह -
ततःतौ मातािपतरौ ूीितूामोद्येन ःफुटावाहतुः वरं पुऽो जीवतु वयं दासा भिवंयामः
ततःतौ मातािपतरौ िनवत्यर् सुयष्टां दे वं कृ त्वा यावत ् ःवगृहं गत्वा तदा तं पुऽं कालगतं
पँयिन्त। ततःतौ मातािपतरौ महता दःखदौमर्
ु नःयेन शोकशल्येनािवद्धहृदयौ िनराशीभूतौ।
तऽैव कालगतौ।
भगवान ् आह। तद्यथािप नाम किश्चदे व भैषज्यसेन पुरुष वृक्षं वापयेत। वािपतःय वृक्षःय
तऽैव िदवसे अङ्कुरं िवरुह्येत। यऽैव िदवसे अङ्कुरं िवरुह्यन्त तऽैव िदवसे तदङ्कुरं
योजनमधःताद्गच्छे ते;
िद्वतीयश्च पुरुष एवमेव वृक्षं वापयेत; अथ तऽैविदवसे वातक्षोभेन तःय वृक्षःय नाङ्कुरािन
िवरुह्येरनथ स पुरुषःतःमात ् ःथानात ् तं वृक्षं उद्धरे तथान्यतरश्च पुरुषः
कलहभण्डनिवमहिववादं कुयार्त ् िकमथर्ं मे भूिमं खनसीित।
<207> तेन च कालेन तेन समयेन राजा अौौशीदे वं द्वौ पुरुषौ परःपरकलहभण्डनिवमहजातौ
िववदतः तेन च राज्ञा तयोदर् त
ू ः ूेिषतः गच्छ भोः पुरुष तौ द्वौ पुरुषावानय; एवं दे वेित स
पुरुषःतःय राज्ञः ूितौुत्य त्वरमाणरूपः ूधात्वा तौ पुरुषावेतदवोचत ् - राजा
युवयोरामन्ऽयित।
राजाह। क्व युंमािभ दृष्टं वा ौुतं वा यऽैव िदवसे वृक्षो वािपतःतऽैव िदवसेऽङ्कुरं िवरुह्यते।
पऽािण पुंपािन फलािन च जायन्ते। पक्वधर्-म ्-आमाधार्िन िनश्चयिमदं भविद्भः कतर्व्यं।
अथ खलु ते अमात्य उत्थायासनात ् तं राजानमेवमाहःु अःमाकं महाराज िनश्चयिमदं न
शोभते कतुर्ं न च शआयामोऽःय िनश्चयं वक्तुं। िवःमयिमदं महाराज एष एव
पुरुषःतावत्ूष्टव्यः वद भोः पुरुष िकं सत्यमेतमथर्ं यद्वदिस।
राजाह।
राजाह -
पिक्षण आहःु
राजाह -
पिक्षण आहःु
<214> अथ खलु तेन कालेन तेन समयेन तृंशत्कोट्य आमात्यानािममन ् धमर्पयार्यं ौुत्वा
सवेर् दशभूिमूितिष्ठता बोिधसत्त्वा अिभज्ञाूितलब्धाः संवत्त
ृ ाः स च राजा दशभूिमूितिष्ठतः
कुशलधमार्िभसमयमनुूाप्तः॥
<216> अथ खलु भैषज्यसेनो बोिधसत्त्वो महासत्त्वः उत्थायासनादे कांसं चीवरं ूावृत्य दिक्षणं
जानुमण्डलं पृिथव्यां ूितष्ठाप्य येन भगवांःतेनांजिलं ूणमय्य भगवन्तमेतदवोचत ् - को
भगवन ् हे तुः कः ूत्ययः िःमतःय ूादंकरणायः
ु नाहे तुकं नाूत्ययं तथागता अहर् न्तः
सम्यक्संबुद्धाः िःमतं ूादंक
ु ु वर्िन्त।
भगवान ् आह - अचेतनवृक्षसंभत
ू ािन सत्त्वािन।
आह। केन भगवन ् दृष्टं केन ौुतं यद् अचेतने वृक्षे मनुंया जायन्ते।
स च पुरुषश्चारकावरुद्धःतमिग्नरिँमं पँयेद्दंट्वा
ृ चाश्वःतो भवेद् उत्साहं च वधर्येत ् स
चािग्नः केनिचदे व हे तुना ूज्वलेत; तेन चािग्नन्ज्वालेन तद्गहंृ समन्ततः ूज्वलेत ् स च
पुरुषःतऽैव दह्येत ् तं च दग्धं राजा ौुत्वा िचन्तायासमापद्येत। तःयैवं भवेन्न भूयोऽहं
ःविवषये कंिचत ् सत्त्वं चारकावरोधं किरंयािम।
<235> अथ खलु भैषज्यसेनो बोिधसत्त्वो महासत्त्वो अन्तरीक्षःथ एवं वाग ् भाषते। येन
िऽसाहॐमहासाहॐो लोकधातुः शब्दे नापूरयित। द्वािऽंशन ् महानरकोपपन्नाः सत्त्वाःतं शब्दं
भगवान ् आह - शस्तर्कश्च नाम माषार्ः सूचकश्च नाम माषार्ः ष्ठीलकश्च नाम; ये शरीरं
िनघार्तयंित।
भगवान ् आह - आदीप्तकश्च नाम माषार् दहनवासकश्च नाम; मेिडकश्च नाम; शृंगािरकश्च नाम।
ँमशािनकश्च नाम; दबु
ु िर् द्धकश्च नाम। भारगुरुकश्च नाम; जाितपिरपीिडतश्च नाम;
जाितसंक्षिु भतश्च नाम; जीिवतपिरभािवकश्च नाम; मरणिूयिवूयोगकश्च नाम; इमे माषार्
उच्यन्ते शरीरनामानः
अथ मरणकालसमये उच्यते साधु पुरुषैः िकं त्वं भो पुरुष िवश्वासमापद्यसे। िकं त्वया
मनुंयलोके न िकंिचदादीनवं दृष्टं। न जात्या<द् आ>दीनवो दृष्टः न जरया न व्याधेरादीनवो
दृष्ट। न मरणादादीनवो दृष्ट।
िकं त्वया भोः पुरुष ौुत।ं पृिथव्यां गण्ड्यां आकोटनशब्दं । न च दृष्टा जांबुद्वीपका मनुंया
दानािन ददन्तः पुण्यािन च कुवर्न्तः उपवासमुपवसन्तः तथागतक्षेऽे
कुशलमूलबीजान्यवरोपयन्तः गन्धं वा माल्यं वा दीपं व न त्वया दृष्टं खादनीयभोजनीयं वा
दीयमानम ् न च ते दृष्टाःतथागतःय चतॐः पषर्दः सन्तप्यर्मानाः िभक्षुवार् िभक्षुणी वा
उपासको वा उपािसका वा इमांश्चतॐः पषर्दः शासनेऽिभिनवुःताः एवं तःय िहतािन
वदन्त्यालपिन्त च। न िह दे वकृ तं िकंिचत ् असाधुःत्वया भोः पुरुष कृ तम ् इिममं
जंबुद्वीपमागत्य;
<242> तःय मृतःय धमर्राजा तिःमन ् काले तं पुरुषं अनुशासन ् ता गाथा भाषते -
ु
महावीचौ च कटकामनु भिवंयािम वेदनां
भगवान ् आह - पृच्छ त्वं भैषज्यसेन यद्यदे वाकांक्षःयहं ते तःय तःयैव ूश्नःय व्याकरणेन
िचत्तमाराधियंयािम िनदेर् आयािम िवभिजंयािम। भैषज्यसेन यदतीतानागतूत्युत्पन्नेंवध्वसु
तत्सवर्ं दशर्ियंयािम।
(151) भूज
ं ध्वं भोजनं यूयं िपवध्वं रसमद्भतम
ु ्।
पश्चािद्वशारदा भूत्वा धमर्ं ौोंयथ िनभर्यं।।
त आहःु
(156) भक्तादच्चार
ु संभवित पानान ् मूऽं तथैव च।
शोिणतं च रसाद्भवित रक्तान ् मांसं च संभवेत ् ।।
त आहःु।
त आहःु
(197) दःखािदर्
ु तानामःमाकं कायुण्
र् यं कुरु सुॄत; ।
कायभारो महाभारःतीआणभारः सुदारुणः।।
(202) दःखान्तं
ु न िवजानामः ौमामोऽथ िनरथर्कं।
अःमाकमीदृशान ् दःखां
ु जात्यिवद्यािनदानतः।।
भैषज्यसेनो बोिधसत्त्व आह -
भैषजयसेन आह -
त आह -
भैषज्यसेन आह -
त आहःु
Colophon B:
Colophon D: