åQFHOHPH

ABD’nin Kabil’deki güçlü varlığı ve Rusya’nın sistematik siyaset izleyememesi, Moskova’nın Afganistan
politikasını olumsuz etkiliyor.

Avrasya’nın Büyük Güçlerinin Mevcut

Afganistan Politikaları:
Rusya, Çin, Hindistan ve İran
Current Afghan Politics of the Eurasian Great Powers:
Russia, China, India and Iran*
Alexander KNYAZEV
Sovyetolog, ORSAM Danışma Kurulu Üyesi
Çeviren: Sercan Doğan
ORSAM Ortadoğu Uzman Yardımcısı

Abstract
Among the Eurasian Powers, Iran’s policy in Afghanistan has turned especially towards strengthening its
influence on the western provinces, and also towards seeking for potential allies, with whom they could act
jointly against the U.S. and the West in this country. In addition to this, in case of a possible U.S. attack, they
have desire to create a buffer area on the borderline. On one hand, the military existence of the U.S. in Afg-
hanistan disturbs China’s western and southwestern borders. The Chinese government perceives the fact that
the Uyghur separatists and the Islamist groups in Afghanistan are in contact as a threat. On the other hand,
China is interested in Afghanistan as a market, investment area, and as an economic interest. A solution in
Afghanistan and this country’s inclusion in the regional processes is quite important for India. Because India
remained incapable in terms of getting into the Central Asian market. In Russian government and society,
there are two main outlooks on the Afghanistan problem. On one hand, the military existence of the U.S. in
Afghanistan and in the Central Asia is considered as a geopolitical threat. On the other hand, the existence
of the U.S. is perceived in a positive way. The lack of joint point of view towards the Afghanistan problem
prevents Moscow’s following an integrated and systematic policy.

74 
 

 åQFHOHPH






 -

!"#
$ 
!


% #   "    
 

& 
!
" %




-
""
Siz değerli meslektaşlarıma, ‘Büyük Oyun’u an-
latmanın gereği yok sanırı. Bunun yerine mevcut
ilişkilerin ve durumun analizini yapmak daha
faydalı olacaktır. İlk olarak İran’dan bahsedece-
ğim. Çünkü Saadi ve Ömer Hayyam’ın ülkesini
çok seviyorum. Öncelikle modern politikadan
bir örnekle başlayalım. Rusya İran’a ‘İskender’
adlı operasyonel ve taktiksel füze sistemleri, sü-
personik deniz roketleri, Su-27 ve Su-30 uçakla-
rı, Ka-50 ve Ka-52 helikopterleri, T-90 ve T-82U
tankları ve daha birçok silah vermiştir. Bunun
yanı sıra, Rusya İran-Afganistan sınırını toplam
7 milyar dolarlık elektronik uyarı sistemleri ve
denetim tesisleriyle donatmıştır. Vesaire… Bü-
tün bunlar son 5-6 yıl içerisinde gerçekleşmiştir.
Ne için?
İran silahlanıyor ve iki bin yıldan uzun süredir
oynamakta olduğu rolü oynamayı kabul ediyor.
Bu rol Yakın ve Orta Doğu arasında bir köprü
ve bölgede uzun vadeli istikrar sağlayıcı büyük
bölgesel güç rolüdür. Afganistan’a yakın oldu-
ğundan dolayı İran’ın saldırgan askeri planla-
rı yoktur. Avrasya’nın merkezinde, “kalpgah”ta
istikrarlı bir güvenlik sistemi yaratabilmek için
güçlü ve istikrarlı bir İran gerekmektedir.
Afganistan, İranlılar tarafından her zaman bir
ulusal çıkar sahası olarak değerlendirilmiştir. Bu
da doğaldır. 1990’larda Taliban’a karşı Kuzey İt-
tifakını desteklediği dönem de dahil olmak üze-
re modern tarihte bu faktör olumlu bir rol oy-
namıştır. Afganistan’da İran’ın politikası birkaç
faktör tarafından şekillendirilmektedir. Birincisi
İran’ın zorlu coğrafi konumudur. Bu noktada
esas mesele İran’ın nükleer programı sorunu ve
bunun sözde uluslararası toplum tarafından na-
sıl algılandığıdır. ‘Sözde’ kelimesini kullandım
çünkü uluslararası hukuk öldü, yeni bir uluslara-
rası hukuk henüz yok ve biz öz itibariyle yeni bir
uluslararası ilişkiler sisteminin doğumuna şahit
oluyoruz.
İran nükleer programı faktörü, ABD’nin İran’a
savaş açma riskini beraberinde getirmektedir. Bu
benim konum dışındadır.1 Benim raporum açı-
sından başka bir bağlam önemlidir. Afganistan’da
ve Orta Asya ülkelerindeki Amerikan askeri
varlığı İran hükümetinin askeri kavramlarını
değiştirmesine yol açmaktadır. Örneğin, Gü-
ney Horasan vilayetindeki Birdzhand şehrin-
de, avcı uçakları ve modern radar sistemleriyle
donatılmış ‘Guyom al-Muhammad’ hava üssü
bulunmaktadır. Buradaki esas husus İran’a yö-
nelik Amerika’nın askeri tehdididir ve bu tehdit
Afganistan’dan kaynaklanmaktadır.
İran’ın Afganistan’da nüfuz geliştirebilme-
sine yönelik pek çok imkânı vardır. İran, bu
imkânlardan ekonomik ve sosyal projeleri, özel-
likle Afganistan’ın batısında Herat ve benzeri
yerlerde gerçekleştirme olanağı bulmuştur. Af-
ganistan ve İran ilişkileri ekonomi, bilim, eğitim
ve özellikle uyuşturucu kaçakçılığı başta olmak
üzere sınır aşan suçlara karşı mücadele alanla-
rında gelişmektedir. ABD’nin İran karşıtı politi-
kaları olmasaydı bu ilişkilerin getirisi daha çok
olabilirdi. Kabil üzerinde Washington’un nüfuzu
İran-Afganistan işbirliğini kısıtlamaktadır. İran-
lılar stratejik görevlerini tam anlamıyla gerçek-
leştirememektedirler; dolayısıyla Afganistan’ı
jeopolitik nüfuz sahalarına dahil etme imkanları



75

åQFHOHPH
Afganistan’daki Şii Hazaralar üzerinde İran’ın büyük etkinliği var. Hazaralar, kendilerine karşı ayrımcılık yapıldığı için
Karzai yönetimine tepkililer.
bulunmuyor. Bu yüzden, İran’ın Afganistan poli-
tikası aşağıdaki hususlara yönelmiştir:
Birincisi, başta batı vilayetleri olmak üzere Afga-
nistan’daki İran nüfuzunu güçlendirmek. İkinci-
si, Afganistan’da ABD ve Batıya karşı birlikte ha-
reket edilebilecek potansiyel müttefikler aramak.
Üçüncüsü, Iran-Afgan sınırında, olası bir ABD
saldırısı durumunda güvenliği sağlamak üzere
bir tampon bölge oluşturmak. Bu amaçlara ulaş-
mak için, Tahran’daki Afganistan Özel Birimi çe-
şitli birimlerin eylemlerini koordine etmektedir.
ABD tarafından yönetilen bir Afganistan İran i-
çin tehlikelidir. ABD tarafından yönetilen bir Af-
ganistan, bölgesel değere sahip ekonomik proje-
lerin gerçekleştirilmesi açısından bir engel teşkil
etmektedir. Aynı zamanda, İran Afganistan’daki
durum üzerinde nüfuz imkanına sahiptir. İran’ın
nüfuzu iki kanalda ilerlemektedir:
76 
Birincisi, Afganistan’daki Şiilerdir. Afganis-
tan’daki Hazaralar ve bazı diğer etnik azınlıklar
Şii’dir. Afganistan’da yaklaşık 1,5 – 2 milyon arası
Şii bulunmaktadır. Bu rakam Afganistan’da çok
büyük bir oran ifade etmez. Fakat Şiiler ülkede
toplu bir şekilde yaşamaktadırlar. Hazaraların
çok büyük bir kesimi Bamyan vilayetinde yaşa-
maktadır. Bamyan ülkenin merkezindedir. Belh,
Baglan, Farok, Kandahar ve Kabil’de de büyük
Şii topluluklar yaşamaktadır. Afganistan Şiileri
dayanışmaları, örgütlülükleri ve disiplinleriyle
öne çıkmaktadır. Ayetullah’tan bir emir olması
durumunda düşmanlarına karşı mücadele için
çok kolay ve hızlı bir şekilde seferber olabilirler.
Asimetrik savaş koşullarında hareket kabiliyeti
yüksek ve etkili bir kuvvet teşkil ederler.
Afganistan’daki İran nüfuzunun bir başka kanalı
ise Taciklerdir. 1990’larda Taliban’a karşı savaş
esnasında, ABD ve Pakistan Taliban’a yardım e-




derken İran ve Rusya Kuzey İttifakı’nın arkasında
durmuştur. Öte yandan Tacik partilerinin lider-
leriyle İran devlet görevlileri arasında o dönem-
de oluşan siyasi bağlantılar bugün Afganistan’da-
ki durumda geçerliliğini korumaktadır. Şimdi
olduğu gibi sadece Peştunların değil de nüfusun
hemen hemen tümünün ABD’ye karşı savaşa
başlayacağı bir durumu hayal etmek zordur. Bu
yüzden ABD’nin İran’a karşı potansiyel bir askeri
saldırısı durumunda İran’ın ABD’nin halihazırda
zor durumda olduğu Afganistan’da Şiileri ayak-
landırması gibi bir sonuç ortaya çıkacaktır.
İran bağımsız ve fakir olmayan bir ülkedir. Fakat
bölgedeki durum İran’ı nüfuz sahasını genişlet-
meye zorlamaktadır. İran bölgesel politikasında
pek fazla siyasi destek görmemektedir. Bu sebep-
ten ötürü İran, Şangay İşbirliği Örgütü’ne tam
üye olmak istemektedir. Rusya, nükleer veya böl-
gesel konularda hareketleri öngörülebilir bir İran
ile çalışmayı tercih edecektir. İran uzmanı Meh-
di Sanai “İran, bölgede Rus liderliğinin sürmesi-
ni anlayışla karşılamakta ve güçlü bir Rusya’nın
Orta Asya’da farklı devletler arasındaki dengenin
garantörü olduğunu tanımaktadır” diyerek resmi
konumları ifade etmektedir.2 İran ve Çin’in çı-
karları birbirine yakındır. İstikrarlı bir İran, Çin
için enerji kaynakları arzı ve Körfez enerji güzer-
gahlarının kontrolü bakımından çok önemlidir.
Bu da tam Brzezinsky’nin Amerika’nın korkulu
rüyası olarak adlandırdığı duruma denk düş-
mektedir: Rusya, Çin ve İran’ın ittifakı. Bu ittifak
Afganistan’da gerçekleşebilir.
İran Afganistan sorununa net bir konumdan
yaklaşmaktadır. İki etken bu konumu belirler.
Bunlardan biri Afgan topraklarından kaynakla-
nan tehditler. Diğeri ise İran’ın Afganistan’dan
elde edebileceği potansiyel kazançlardır. Eğer
Afganistan’da çözümü başka ülkeler açısından
değerlendirirsek, İran için bu sorunun çözü-
münün ABD ve Avrupa için olduğundan daha
önemli olduğunu görebiliriz.
Gandhi ve Nehru’nun ülkesini de seviyorum. Bu
yüzden Hindistan ile devam edeceğim. Brze-
zinsky, Amerika’nın kabusları hakkındaki düşün-
celerine Hindistan’ı dahil etmemişti. Ünlü Rus
åQFHOHPH
siyasetçi ve bilim adamı Evgenie Primakov bir
kere Hindistan’a değinmiştir. Primakov, Mosko-
va, Delhi ve Pekin’den oluşan bir kutuptan bah-
setmekte ve SSCB’nin dağılışından sonra bunun
gerekli olduğunu ifade etmektedir.
Afganistan bağlamında Hindistan hakkında ko-
nuşmanın birtakım zorlukları bulunmaktadır.
Çünkü bana göre Hindistan’ın Afganistan’a yö-
nelik politikası isabetli bir şekilde değerlendiril-
memektedir. Hindistan 2001’deki Bonn anlaşma-
larını desteklemiştir; Hindistan Afganistan’daki
bazı ekonomik ve sosyal projelere katılmaktadır.
Benim analizime göre Hindistan’ın mevcut dış
politikası tek yönlü değildir. Fakat bugün dün-
yadaki rekabet herkesi çok-değişkenli politika
kavramını reddetmeye zorlamaktadır. Vektör
hareket demektir. Aynı anda hem güneye hem
kuzeye, hem doğuya hem de batıya hareket et-
mek mümkün değildir. Bana kalırsa, Hindistan’ın
ulusal çıkarlarına en iyi hizmet edecek strate-
ji Çin ve Pakistan ile olan sorunların çözülme-
si ve Hindistan’ın ŞİÖ’nün bir prototipi olduğu
bir Avrasya ittifakına katılması olacaktır. Güney
ve Orta Asya’nın uyumlu bir şekilde kalkınması
Hindistan olmadan mümkün değildir. Aynı za-
manda birçok alanda Avrasya’nın diğer güçleri
olan Çin, Rusya ve İran ile işbirliği yapmadan
Hindistan için de uyumlu bir kalkınma söz ko-
nusu olmayacaktır. Tarihsel gelişmenin döngüsel
karakteri göstermektedir ki yeni bir döngü başlı-
yor. Ayrıca, Orta Asya halklarının güzel bir ata-
sözü vardır: yakın bir komşu her zaman uzak bir
akrabadan iyidir.
Böyle bir durumda, İran Hindistan için ABD’den
daha önemli bir müttefiktir. Başka türlü oldu-
ğunda Hindistan Afganistan’da problemler yaşa-
yacaktır. Afganistan’da bir çözüm ve bu ülkenin
bölgesel süreçlere dahil edilmesi Hindistan açı-
sından çok önemlidir. Orta Asya pazarına gire-
bilmek bakımından Hindistan yetersiz kalmıştır.
Hindistan bu pazarda sadece Çin, Rusya, İran ve
Türkiye’nin değil aynı zamanda Pakistan, Endo-
nezya ve Arap ülkelerinin de gerisinde kalmıştır.
Bu Hindistan’ın potansiyelini yansıtmamaktadır.
Afganistan, Hindistan için bir enerji güvenliği
konusudur. Bugün Orta Asya’dan başlayan tüm



77

åQFHOHPH

 "!'($#)

$($-
"$$


-
*+
!'#



-
"
boru hatları kuzeye yönelmektedir. Rusya aracı-
lığıyla boru hatları Avrupa ve Çin’e ulaşmakta-
dır. Trans-Afgan boru hattı Hindistan açısından
enerji güvenliği konusunda bir garanti olacaktır.
Fakat bu henüz bir fanteziden ibarettir.
Dünya tarihi ve dünyanın geleceği Çin’den ayrı
düşünülemez. Çin bizim ortak geleceğimizdir.
Çin Afganistan’a yaklaşımında çok pragmatik
değildir. Afganistan sorunu Çin’i üç açıdan ilgi-
lendirir. Birinci husus hakkında Çin yetkilileri
çok açıkça konuşmazlar. Afganistan’daki durum
Amerika’ya Çin’in Batı ve Güneybatı sınırların-
da asker bulundurma olanağı vermektedir. Çin
askeri kavramlarını değiştirmek ve bu yönlerde
güvenliğini sağlamak durumunda kalmıştır.
İkincisi, Çin hükümeti, Xinjiang’daki Uygur ay-
rılıkçılar ile Afganistan’daki İslamcı grupların
irtibat kurmasını bir tehdit olarak algılamakta-
dır. Bu tür bir irtibat halihazırda mevcuttur ve
Amerikan gizli servisleri tarafından desteklen-
mektedir. Bu irtibat 1990’larda kurulmuştur ve
şu an Taliban bünyesinde önemli sayıda Uygur
bulunmaktadır. Bu kişiler Xinjiang’da tecrübeli
isyancılar olarak bulunabilirler. “Xinjiang-Uygur
sorunu” Çin için bölgenin güvenliğini de ilgilen-
diren ve aynı zamanda jeopolitik amaçlar için
üzeri kapalı olarak kullanılan, uzun vadeli, etnik
ve sosyo-politik bir sorundur.
Son olarak Afganistan Çin’i bir pazar, yatırım
alanı ve ekonomik çıkar olarak ilgilendirmekte-
dir. Afganistan’ın Loghar vilayetindeki Ainak’da
bulunan dünyanın en zengin bakır rezervleri
bir Çinli şirket tarafından işletilecektir. Ancak
78 
güvenlik sorunları yüzünden madenlerin yük-
sek derecede işletilmesi imkansızdır. Hindistan
gibi, Çin de mesela yol inşası gibi ayrı ayrı yerel
projeler yürütmektedir. Fakat bu projeler küçük
kapsamlıdır. Ne yazık ki Afganistan sorununun
çözümünde Çin pasif davranmaktadır. Çin, barış
olmadığında iş ve ekonomi olmayacağının far-
kında değildir.
Şimdi de hakkında net ve öngörülebilir olma-
nın zor olduğu Rusya’ya geçelim. Bir Rus şairi
Rusya’ya sadece güvenmenin mümkün olduğu-
nu, Rusya’yı anlamanın mümkün olmadığını ifa-
de eder. Deneyeceğiz.
Afganistan Rusya’nın eski bir ortağıdır. İlk Rus
elçisi Teğmen İvan Vitkevich’in Kabil’i ziyare-
ti ve Emir Dost Muhammed ile yakın ilişkileri
1837-1838 yıllarında yaşanan ilk İngiliz-Afgan
Savaşı’nın sebebidir. Şubat 1919’da ilerici Kabil
Emiri Emanullah Han’ın hükümeti Sovyet Rusya
ile diplomatik ilişki kuran ilk hükümet olmuştur.
1928-1929 yıllarında Rus birlikleri Emanullah
Han’ın siyasi muhaliflere ve ayrılıkçılara karşı
mücadelesinde destekçi olmuşlardır. Kabil Hü-
kümeti, 1943’de ülkedeki Sovyet karşıtı Alman,
İtalyan ve Japon odakların temizlenmesinden
sonra SSCB’nin yaklaşımını olumlu karşılamış-
tır. Bu tarihten 1979’a kadar çok verimli bir ikili
işbirliği ortamı oluşmuştur.3 1979-1989 arasında
Afganistan’a Sovyet askeri müdahalesi ilişkilerin
karakterini ciddi anlamda değiştirmiştir. Şu an
itibariyle Afganistan’da Rusya ile olumlu ilişkile-
rin tekrar canlandığını gözlemlemek mümkün-
dür. Rusya Afganistan’da beklenmektedir.




Şimdi iki ülke arasında ilişkileri yeniden canlan-
dırmanın zemini mevcuttur. Ancak iki etken bu-
nu engellemektedir. Birincisi, ABD Afganistan’da
özellikle hükümet ve siyasi elitler üzerindeki nü-
fuzu adeta tekeline almıştır. Fakat daha ciddi bir
faktör esasında Rusya ile ilgilidir.
Rus hükümeti ve toplumunda Afganistan soru-
nuna dair iki temel bakış açısı vardır. Birincisi
ABD’nin Afganistan ve Sovyet-sonrası Orta As-
ya’daki askeri varlığını kendi jeopolitik amaçları
doğrultusunda kullanmak niyetinde olduğunu
iddia etmektedir. Kalpgahın kontrolü amacıyla
istikrarsızlık eksenleri yaratma amacının bir par-
çasıdır. Afganistan’daki askeri operasyon bölge-
de askeri varlık bulundurmanın bir gerekçesidir.
8 yıllık askeri operasyonun ana getirisi şu olmuş-
tur: Afganistan’dan bölge ülkelerine yönelen teh-
ditler artmıştır. Afgan topraklarında Özbekistan
rejiminin silahlı muhalifleri (Özbekistan İslami
Hareketi), İran ve Pakistan’ı hedef alan Beluç
ayrılıkçılar (Cundullah, Beluç Birliği, Beluç İtti-
had), İran karşıtı diğer gruplar, (Halkın Müca-
hitleri örgütü, Halkın Fedaileri), ve Rusya’yı (Çe-
çenler), Çin’i (Uygurlar) ve Hindistan Keşmiri’ni
hedef alan örgütler bulunmaktadır. Bu örgütlerin
etkinliği Amerikan ve İngiliz gizli servislerince
ABD çıkarlarına göre belirlenen saldırgan dış
politikanın bir unsuru olarak kontrol edilip yö-
netilmektedir. Bunun en canlı örneği Irak’ın bö-
lünmesi ve bağımsız bir Kürdistan’ın kurulması-
na yönelik Amerikan projesidir. Bu projenin ger-
çekleşmesi çok kısa bir süre alabilir. Amerika’nı
jeopolitik şekillendirme girişimlerini halihazırda
eski Yugoslavya’da, Kosova’nın tanınması olarak
gördük. Benzer projeler Belucistan, Peştunistan,
Doğu Türkistan, Çeçen Cumhuriyeti, Tibet ve
Keşmir için söz konusudur.4
İkinci yaklaşım ise Amerika’nın Afganistan’da
ve Bağımsız Devletler Topluluğu’nun güneyin-
deki askeri varlığını olumlu karşılamaktadır. Bu
yaklaşıma göre Amerika “Taliban’ın kuzeye yö-
nelmesini” ve bununla ilgili olarak Rusya ve Orta
Asya’ya yönelen tehditleri etkisizleştirmektedir.
BDT ülkelerinden uzmanlar bu konuyla ilgilen-
diklerinde bunu bir argüman olarak dillendir-
åQFHOHPH
mektedirler. 5 Bu da Amerika’nın çıkarları doğ-
rultusunda bir siyasi propaganda olmaktadır.
Tehditlerin azalması çok zekice (!) belirtilmiştir:
uyuşturucu üretiminin artışı ve bağımlılığın ya-
yılması. Birleşmiş Milletler’in Uyuşturucu dai-
resinin verilerine göre, 2001’den 2008’e Afganis-
tan’daki afyon üretimi 42 katına çıkmış ve 7,7 bin
ton olarak gerçekleşmiştir. Bu da dünya afyon
üretiminin %94’üdür.
Afganistan probleminde ortak bir bakış açısının
eksikliği, Moskova’nın bu konuda bütüncül ve
sistematik bir politika izleyememesinin temel
nedenidir. 2007 yazında, Rusya Cumhurbaşkanı
Vladimir Putin Afganistan’ın ŞİÖ için bir öncelik
olması gerektiğini belirtmiştir.
***
Kabil hükümeti ve ABD/NATO kuvvetlerine
karşı mücadele eden elliden fazla örgütü analiz
etmek gerekirse, etkinliklerinin birtakım moti-
vasyonlarını incelemek gerekir. Hükümet karşıtı
grupların en önemli karakteristiklerini anlamak
için birkaçını analiz etmek gerekmektedir.
Birincisi, Afganistan’a başka ülkelerden gelen mi-
litanlardan oluşan uluslararası gruplardır. Bunlar
arasında Araplar, Pakistanlılar, Endonezyalılar,
Malezyalılar, Bangladeşliler, Çeçenler, Uygurlar,
Özbekler ve Tacikler bulunmaktadır. Bu örgüt-
leri yönetenler ve finanse edenler, Afganlar de-
ğil daha çok Suudi Arabistan, Pakistan kaynaklı
ulus-ötesi gruplardır. Bu gibi örgütlerin Dağlık
Karabağ, eski Yugoslavya, Kuzey Kafkasya, Keş-
mir, Irak ve bazı Afrika ülkelerinde savaş ve terör
deneyimi vardır. bu kategorideki örgütler çoğun-
lukla Pakistan, bazı Arap ülkeleri, ABD ve Büyük
Britanya gizli servisleri ile ilişkilidir.
İkincisi Peştun gruplardır. Bunlar orijin itibariyle
Afgan olmalarına rağmen yabancı ve uluslararası
örgütlerle bağlantılıdır ve finans kaynakları dışa-
rıdadır.
Üçüncüsü, Afganistan iç politikasıyla ilgili se-
beplerden ötürü mücadele eden ve Pakistan’daki
dini ve askeri çevreler ile gizli servis tarafından
finanse edilen gruplardır.



79

åQFHOHPH
Afganistan’a istikrar gelmesi halinde buradaki pazar büyük ölçüde Çin’in etkisine girebilir. Resimde Afganistan’daki
Çinli mühendisler görülüyor.
Dördüncüsü ise uyuşturucu kaçakçılığı gibi kay-
naklardan beslenen, Afganistan içi sebeplerden
dolayı çatışan ve yerel güç tabanına sahip örgüt-
lerdir.
Bu kategorizasyon aslında görecelidir. Motivas-
yonlardaki çeşitlilik Taliban dediğimiz olguyu
karmaşıklaştırmaktadır.
Bu dört kategoriden ilk ikisinin kitle tabanı yok-
ken üçüncü ve dördüncü kategorilerdeki grup-
ların bir hayli gelişkin bir kitle tabanları vardır.
Hatta bu gruplar sadece destek görmekle kalma-
yıp aynı zamanda kitlelerin temsilcilerini direniş
hareketine dahil etmektedirler. Bunda önemli bir
faktör, 1990’larda olduğu gibi nüfusun bir kesi-
minin Taliban’ı bir istikrar, bütünleşme ve adalet
aktörü olarak görmesidir. Aynı zamanda yaban-
cı kuvvetlerin yerel geleneklere ve örflere aykırı
80 
davranışları, askeri gücün orantısız kullanımı ve
silahlı suç örgütlerine göz yummaları, halkın on-
ları işgalci olarak değerlendirmesine yol açıyor.
Hamit Karzai yönetiminden duyulan hayal kırık-
lığı, yolsuzluklar ve artan suç da göz önünde bu-
lundurulduğunda Taliban etkinliğinin artışı için
uygun bir zemin oluşuyor. Esas itibariyle bugün
Afganistan’da yabancı kuvvetlerin hükümetin
yanında yer aldığı bir iç savaş yaşanmaktadır.6
***
ŞİÖ, Avrasya’da uluslararası ilişkilerin düzenlen-
mesinde yeni bir mekanizma olma şansına sa-
hiptir. Birleşmiş Milletler ve AGİT’in yaşamakta
olduğu kriz ŞİÖ’nün önemini artırmaktadır. Bu
kurumlar 1990’ların başlarında görevlerini yeri-
ne getirdiler, fakat değişen dünyada kendilerine
yer bulmayı başaramadılar. Avrasya’nın büyük
güçlerinin öncülüğünde ŞİÖ için önemli bir gö-



 åQFHOHPH

+   #    "   #   

%

#,

#(
 
 #-
,"

!.
#" 
-
set izlemesini engellemektedir.
rev, yeni jeopolitik koşullarda merkezi Avrasya i-
çin bölgesel güvenliğin sağlanmasına yönelik ku-
rallar belirlemek olacaktır. Putin’in girişimi hala
çok ağır ilerliyor. Bu yüzden Rusya’nın Afganis-
tan politikası Çin veya Hindistan’ın politikaları-
na benzemektedir. Çok sistematik olmamaları ve
kavramca geliştirilmemeleri bakımından birbir-
lerine benzerler. Dünya kalkınma paradigmasın-
da bir değişiklik olmasından dolayı kaygı duyu-
yor ve yeni uluslararası kuruluşlar talep ediyor.
Bugün uluslararası hukuk ölmüştür. ABD ve
İngiltere’nin Afganistan ve Irak müdahaleleri,
Yugoslavya’nın parçalanması ve Kosova’nın ta-
nınması bunu kanıtlamıştır. Güçlünün hukuku-
nun geçerli olduğu bir çağda yaşıyoruz.
Küreselleşmenin esas sonucu benzerliğe kar-
şı çeşitlilik amaçlı bir mücadelenin başlaması
olmuştur. Amerika’nın ve tüm Batı dünyasının
dünyada egemen olma girişimleri ve heveslerine
karşı tepkiler ortadadır. Ancak, tarihin yasaları-
na karşı gelmek de mümkün değildir. Ekonomi-
de, politikada, ideoloji ve kültürde Batı formla-
rının hakimiyeti döngüsü artık sona erecektir.
Yeni güç merkezleri dünyanın çeşitli yerlerinde
oluşuyor ve yeni bir ittifak ve blok kurma süreci
başladı. Bu yeni ittifaklar bölgesel anlamda ha-
kim olacaklar.
Tam egemenliğe sahip ulus devletler çağı sona
erdi. Geleceğin koşullarında politikalar üzerin-
deki rekabet büyük imparatorluklar ve güç mer-
kezleri tarafından belirlenecek. Küçük bir devle-
tin kaderi kendine bir himayeci bulmak olacaktır.
Bu Afganistan için de geçerlidir. Avrasya’da bu
şekilde sadece dört imparatorluk olabilir. Bun-
lar, Hindistan, İran, Rusya ve Çin’dir. Bu dört güç
birlikte Avrasya’da kalkınmanın zeminini oluştu-
rabilirler. Önceden dünya 3 fil üzerinde durdu,
şimdi ise 4 destek üzerinde durması gerekir.
Fukuyama, “Tarihin Sonu”ndan bahsederken
Gegel’in yanlış yorumunu kullanır. “Ex Oriente
lux”, modern tarih Doğu’da yeni devletler tara-
fından yazılacaktır. Küreselleşmenin esas sonucu
benzerliğe karşı çeşitlilik amaçlı bir mücadelenin
başlaması olmuştur. Amerika’nın ve tüm Batı
dünyasının dünyada egemen olma girişimleri ve
heveslerine karşı tepkiler ortadadır. Ancak, tari-
hin yasalarına karşı gelmek de mümkün değildir.
Ekonomide, politikada, ideoloji ve kültürde Batı
formlarının hakimiyeti döngüsü artık sona ere-
cektir. Yeni güç merkezleri dünyanın çeşitli yer-
lerinde oluşuyor ve yeni bir ittifak ve blok kurma
süreci başladı. Bu yeni ittifaklar bölgesel anlam-
da hakim olacaklar.
Tam egemenliğe sahip ulus devletler çağı sona
erdi. Geleceğin koşullarında politikalar üzerin-
deki rekabet büyük imparatorluklar ve güç mer-
kezleri tarafından belirlenecek. Küçük bir devle-
tin kaderi kendine bir himayeci bulmak olacaktır.
Bu Afganistan için de geçerlidir. Avrasya’da bu
şekilde sadece dört imparatorluk olabilir. Bunlar,
Hindistan, İran, Rusya ve Çin’dir.
Bahsedilen devletlerden ikisi ŞİÖ üyesidir. İki
devlet ŞİÖ’de gözlemci statüsündedir. Bu ülkele-
rin Afganistan sorununda aktif rol oynamaları ve
eylemlerini koordine etmeleri mantıklı olacaktır.



81

åQFHOHPH

Afganistan sorununa ŞİÖ’nün üst düzey bir
irtibat sağlamasının önündeki en önemli en-
gel örgütün Afganistan’a karşı koordine edil-
miş bir yaklaşımının bulunmaması ve ABD ve
NATO’nun Sovyet sonrası ittifakları reddetme-
sidir. Bu faktörlerin bir araya gelmesi ŞİÖ üyesi
Kazakistan’ın Afganistan’da ABD ve NATO ile
görüşmesiyle görülmektedir. Bununla ilgili esas
sorun ise ŞİÖ’yü Afganistan’a yönelten Rus hü-
kümetinin bu yönde bir eylem planı ve sistematik
bir vizyonunun olmayışıdır. Afganistan’da NA-
TO ile işbirliği pasif bir karakter gösterecektir.
Bu durum Batı koalisyonunun bazı ihtiyaçlarını
karşılayacaktır. Ancak ulusal güvenlik çıkarları
öz itibariyle başka yaklaşımlar gerektirecektir.
Afganistan’da yükselen Amerikan ve Batı karşıtı
tutum bağlamında, eski Sovyet ülkelerine karşı
kamuoyunda olumlu düşüncelerin yerleşmesi
dikkat çekicidir. Çin ile geleneksel olarak nötr
ilişkiler görülmektedir. Bu koşullar ŞİÖ üyelerine
ekonomi ve diplomasi alanında daha elverişli bir
atmosfer sunabilir. Bu da Batı ülkelerinde sürekli
temsilci bulundurmaktan daha uygun olur.
ŞİÖ’nün birbiriyle bağlantılı iki sorunu vardır.
Coğrafya açısından ŞİÖ bir bütünlük içinde değil
ayrıdır. Ayrıca ŞİÖ’nün çevresinde bazı devletler
bulunmaktadır. Bunlar Ermenistan, Azerbaycan,
Türkiye, Türkmenistan ve diğer devletlerdir. Bu
devletlerin esas müttefiklerini belirlemeleri ge-
rekmektedir. Bu da ŞİÖ’nün ikinci sorunuyla
bağlantılıdır. Bu örgütün küresel bir sorunudur.
ŞİÖ bir genişleme projesine sahip değildir. ŞİÖ
bir dünya düzeni projesi geliştirmelidir ve bu
proje Amerika’nın küresel egemenlik projeleri-
ne alternatif olmalıdır. ŞİÖ projesinin özünde
Avrasya’nın güvenlik sorunları olmalıdır. Kalpgah
ülkeleri için ŞİÖ BM, AGİT ve benzer kuruluşla-
ra bir alternatif teşkil etmelidir. ŞİÖ’nün bu ama-
ca yönelik uygun bir potansiyeli mevcuttur. Fakat
genişleme planları net değildir. Bir ŞİÖ projesi-
nin yokluğu, kuruluşu sağlam bir gelecekten ve
yeni dünya düzeninden yoksun bırakmaktadır.

DİPNOTLAR

* Bu çalışma ilk olarak, 14-15 Ekim 2009 tarihlerinde Yeni Delhi’de gerçekleşen “Central Asia, The New “Great Game”
Between the Emerging Powers of China and India” isimli forumda Alexander Knyazev tarafından tebliğ olarak
sunulmuştur. Çalışma daha sonra makale olarak yayınlanmış ve Ortadoğu Analiz için tercüme edilmiştir. (“The
Afghan Issue in the Politics of Eurasian Great Powers: Russia, China, India, Iran”, China and Eurasia Forum Quar-
terly, Cilt 8, No 1, Bahar 2010, ss. 11-15.)
1 Ancak, İran İslam Cumhuriyeti’nin (İİC) geleneksel askeri gücü İsrail ve ABD gibi potansiyel düşmanlara etkili bir
şekilde direnmesi için yeterli değildir. Bu sebeple Tahran nükleer silahlara yönelmiştir. İran bölgede güvenilir
müttefiklerin olmadığı bir durumda nükleer silahların caydırıcı bir faktör olacağını düşünmektedir. Fakat bana
göre, Afganistan’daki Hazaralar, Hürmüz Boğazı’nın kontrolü, Iraklı Şiiler üzerindeki nüfuzu gibi asimetrik araçlar
yoluyla İran Amerika ile olan krizi yönetmektedir.
2 Mehdi Sanai. Dialogue of Civilizations and Islamic Factor//Vestnik of Europe. – Moscow, 2002, No: 7-8.
3 Bazıları İslami direniş gruplarının Sovyet işgaline tepki olarak yükseldiğini söylemektedir. Bu bir yalandır. Silahlı
İslami gruplar 1973’de Pakistan’da CIA ve ISI tarafından Afganistan Başkanı Muhammed Davud’a karşı kurulmuş-
tur.
4 Bu sorunla ilgili olarak bkz: Alexander Knyazev. <<Multiorientation>> of foreign policy as attribute of a transition
period and as a political euphemism: natural limits during a geoeconomy epoch // foreign policy orientation
of the countries of Central Asia in the view of global transformation of world system of international relations
–Bishkek 2008- P. 34-44. Afghanistan, SCO, security and geopolitics of Central Eurasia/ by edition of Alexander
Knyazev. –Bishkek, 2008. Alexander Knyazev. New measurement of Russian foreign policy on post-Soviet terri-
tory and Central Asia // Central Asia Forum (3). –Urumqi: Institute of Central Asian Studies Xingjian Academy of
Social Sciences, 2009. The SCO as a factor of integration of Central Eurasia – potentialities of observer states and
neighboring states/ by edition of Alexander Knyazev and Aza Mihranyan – Bishkek 2009. Et cetera.
5 Victor Korgun. Islamic extremism at borders of the CIS \\ Asia and Africa Today. –Moscow, 1999. #1. –P. 13. Ayrıca
bakınız: Alexander Knyazev. The Afghani Crisis and safety of the Central Asia (XIX – the beginning of the XXI
century). –Dushanbe: Donish, 2004. –P.163.
6 ALexander Knyazev. The Taliban is Back // International Trends. –Moscow. –Volume 7. No 1(19). January-April,
2009.

82