Lêi giíi thiÖu dµnh cho gi¸o viªn

Trong suèt 20 n¨m ®i häc, kho¸ häc g©y Ên t­îng nhÊt ®èi víi t«i lµ kho¸ häc vÒ nh÷ng nguyªn
lý cña kinh tÕ häc kÐo dµi hai kú trong n¨m ®Çu tiªn ë tr­êng ®¹i häc. Kh«ng hÒ qu¸ lêi khi nãi r»ng,
kho¸ häc Êy ®· lµm thay ®æi cuéc ®êi t«i.
T«i lín lªn trong mét gia ®×nh mµ nh÷ng ®Ò tµi chÝnh trÞ th­êng ®­îc ®­a ra bµn luËn trong b÷a
¨n. Nh÷ng cuéc tranh luËn diÔn ra s«i næi quanh viÖc ñng hé hay ph¶n ®èi c¸c gi¶i ph¸p ®èi víi c¸c vÊn ®Ò
x· héi. Tuy nhiªn, ë tr­êng t«i bÞ cuèn hót bëi khoa häc. Tr¸i víi chÝnh trÞ, c¸i cã vÎ nh­ m¬ hå, kh«ng
m¹ch l¹c vµ mang tÝnh chñ quan, th× khoa häc cã tÝnh ph©n tÝch, hÖ thèng, vµ kh¸ch quan. C¸c cuéc tranh
luËn chÝnh trÞ th× kh«ng bao giê ng· ngò, trong khi ®ã khoa häc lu«n ph¸t triÓn.
Kho¸ häc trong n¨m thø nhÊt ®¹i häc vÒ c¸c nguyªn lý cña kinh tÕ häc ®· khiÕn t«i më réng
tÇm nh×n vµ gióp t«i cã c¸ch t­ duy míi. Kinh tÕ häc ®· kÕt hîp ®­îc nh÷ng ­u ®iÓm cña chÝnh trÞ vµ
khoa häc. Nã thùc sù lµ mét khoa häc x· héi. §èi t­îng nghiªn cøu cña nã lµ x· héi - con ng­êi lùa
chän c¸ch sèng nh­ thÕ nµo vµ t­¬ng t¸c víi nhau ra sao. Tuy nhiªn, nã l¹i tiÕp cËn ®èi t­îng víi sù v«
t­ cña khoa häc. B»ng c¸ch ¸p dông c¸c ph­¬ng ph¸p khoa häc vµo c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ, kinh tÕ häc cè
g¾ng gi¶i quyÕt nh÷ng th¸ch thøc mµ mäi x· héi ph¶i ®èi mÆt.
T«i viÕt cuèn s¸ch nµy víi hy väng cã thÓ truyÒn t¶i phÇn nµo sù hÊp dÉn cña kinh tÕ häc mµ t«i
®· c¶m nhËn ®­îc khi cßn lµ mét sinh viªn trong kho¸ häc ®Çu tiªn vÒ kinh tÕ. Kinh tÕ häc lµ mét m«n
häc trong ®ã rÊt Ýt tri thøc tån t¹i m·i víi thêi gian (Chóng ta kh«ng thÓ nãi nh­ vËy ®èi víi c¸c m«n häc
kh¸c vÝ dô nh­ VËt lý hai TiÕng NhËt). C¸c nhµ kinh tÕ sö dông mét ph­¬ng ph¸p riªng ®Ó nh×n nhËn thÕ
giíi. Môc ®Ých cña t«i trong cuèn s¸ch nµy lµ truyÒn t¶i lèi t­ duy n µy ®Õn mét sè l­îng ®éc gi¶ lín nhÊt
cã thÓ vµ lµm cho qu¶ng ®¹i ®éc gi¶ tin r»ng nã cã thÓ lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò trong thÕ giíi quanh hä.
T«i tin t­ëng s©u s¾c r»ng mäi ng­êi ®Òu nªn nghiªn cøu nh÷ng ý t­ëng c¬ b¶n mµ kinh tÕ häc ®·
®­a ra. Mét trong nh÷ng môc tiªu cña gi¸o dôc lµ gióp con ng­êi nhËn thøc thÕ giíi vµ do vËy lµm cho hä
trë thµnh nh÷ng c«ng d©n tèt h¬n. Nghiªn cøu kinh tÕ häc, còng nh­ c¸c m«n häc kh¸c, cã thÓ ®¸p øng
®­îc môc tiªu nµy. Do vËy, viÖc viÕt mét cuèn s¸ch kinh tÕ häc lµ mét v inh dù lín vµ mét tr¸ch nhiÖm lín.
§ã lµ mét trong nh÷ng c¸ch mµ c¸c nhµ kinh tÕ cã thÓ gióp cho chÝnh phñ hµnh xö tè h¬n vµ ®i tíi mét
t­¬ng lai phån vinh h¬n. Nhµ kinh tÕ vÜ ®¹i Paul Samuelson ®· tõng nãi, "NÕu nh­ t«i cã thÓ viÕt gi¸o tr×nh
kinh tÕ häc cho quèc gia, ®iÒu ®ã cßn vinh dù h¬n c¶ viÖc so¹n th¶o c¸c ®iÒu luËt cña mét quèc gia, hay
so¹n th¶o c¸c hiÖp ­íc tiÕn bé."
Cuèn s¸ch nµy ®­îc viÕt cho ai?
Khi viÕt s¸ch, mét nhµ kinh tÕ chuyªn nghiÖp rÊt dÔ bÞ l«i cuèn vµo viÖc ®Ò cËp ®Õn c¸c quan
®iÓm kinh tÕ cña c¸c nhµ kinh tÕ kh¸c vµ tËp trung qu¸ s©u vµo c¸c chñ ®Ò lµm mª hoÆc «ng ta vµ c¸c
nhµ kinh tÕ kh¸c. T«i ®· cè g¾ng mét c¸ch tèi ®a ®Ó tr¸nh ®iÒu nµy. T«i ®· cè g¾ng ®Æt m×nh vµo vÞ trÝ
cña ng­êi míi nhËp m«n. Môc ®Ých cña t«i lµ tËp trung vµo n h÷ng vÊn ®Ò mµ c¸c sinh viªn thÊy hÊp dÉn
trong viÖc nghiªn cøu nÒn kinh tÕ.
ChÝnh v× vËy cuèn s¸ch nµy ng¾n gän h¬n so víi nhiÒu cuèn s¸ch dïng ®Ó giíi thiÖu cho c¸c
sinh viªn vÒ kinh tÕ häc. Khi cßn lµ sinh viªn (vµ thËt kh«ng may lµ b©y giê vÉn vËy) t«i lµ mét ng­êi
®äc rÊt chËm. T«i th­êng ca th¸n mçi khi mét gi¸o s­ ®­a cho líp mét tËp s¸ch dµy hµng ngµn trang ®Ó
®äc. TÊt nhiªn, ph¶n øng cña t«i kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt. Nhµ th¬ Hy L¹p Callimachus ®· nãi mét c¸ch
c« ®äng r»ng: "Cuèn s¸ch dµy, mét sù nhµm ch¸n lín." Callimachus nhËn xÐt nh­ vËy tõ 250 n¨m tr­íc
C«ng nguyªn, nªn cã lÏ «ng ch­a bao giê ®äc mét cuèn gi¸o tr×nh kinh tÕ häc nµo. Tuy nhiªn, ngµy nay
c©u nãi cña «ng ®· ®­îc thèt lªn trong mäi kho¸ häc trªn thÕ giíi khi c¸c sinh viªn lÇn ®Çu tiªn tiÕp xóc
víi c¸c bµi tËp kinh tÕ häc. Môc ®Ých cña t«i trong cuèn s¸ch nµy lµ tr¸nh nh÷ng ph¶n øng ®ã b»ng c¸ch

3
lo¹i bá nh÷ng tiÕng chu«ng, tiÕng huýt s¸o vµ c¸c chi tiÕt kh«ng cÇn thiÕt cã thÓ lµm cho c¸c sinh viªn
sao nh·ng khái c¸c bµi häc chÝnh.
Còng theo ®Þnh h­íng ®ã cuèn s¸ch nµy tr×nh bµy c¸c øng dông vµ chÝnh s¸ch nhiÒu h¬n - vµ lý
thuyÕt kinh tÕ chÝnh thèng Ýt h¬n - so víi nhiÒu cuèn s¸ch kh¸c ®­îc viÕt cho kho¸ häc ë møc nguyªn lý.
Xuyªn suèt cuèn s¸ch, t«i lu«n cè g¾ng ®­a ra mét c¸ch tèi ®a c¸c vÝ dô øng dông vµ c¸c vÊn ®Ò chÝnh
s¸ch. HÇu hÕt c¸c ch­¬ng ®Òu cã bµi nghiªn cøu t×nh huèng nh»m gióp lµm s¸ng tá viÖc øng dông c¸c
nguyªn lý kinh tÕ. Sau khi c¸c sinh viªn kÕt thóc kho¸ häc ®Çu tiªn cña hä vÒ kinh tÕ häc, hä sÏ nh×n nhËn
nh÷ng c©u chuyÖn tõ c¸c b¶n tin theo mét c¸ch t­ duy míi s©u s¾c h¬n.
CÊu tróc cña cuèn s¸ch nµy nh­ thÕ nµo?
§Ó viÕt mét cuèn s¸ch sóc tÝch vµ gÇn gòi víi sinh viªn, t«i ph¶i c©n nh¾c nh÷ng ph­¬ng ph¸p tæ
chøc tµi liÖu míi. TiÕp theo chóng ta sÏ ®iÓm qua néi dung cña cu èn s¸ch. T«i hy väng viÖc lµm nµy sÏ
gióp c¸c gi¶ng viªn thÊy ®­îc c¸c phÇn cña cuèn s¸ch ®­îc g¾n kÕt víi nhau ra sao.
PhÇn giíi thiÖu
Ch­¬ng 1, "M­êi Nguyªn lý cña Kinh tÕ häc", giíi thiÖu cho sinh viªn c¸ch nh×n nhËn thÕ giíi
cña nhµ kinh tÕ. Nã sÏ mµo ®Çu cho mét sè ý t­ëng lín ®­îc ®Ò cËp liªn tôc trong kinh tÕ häc, vÝ dô nh­
chi phÝ c¬ héi, viÖc ra quyÕt ®Þnh dùa trªn kh¸i niÖm biªn, vai trß cña c¸c biÖn ph¸p khuyÕn khÝch, mèi
lîi tõ th­¬ng m¹i, vµ hiÖu qu¶ cña viÖc ph©n bæ theo thÞ tr­êng. Trong suèt cuèn s¸ch, t«i th­êng xuyªn
®Ò cËp ®Õn m­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1 ®Ó nh¾c nhë sinh viªn r»ng nh÷ng nguyªn lý
nµy lµ nÒn t¶ng cho hÇu hÕt c¸c ph©n tÝch kinh tÕ.
Ch­¬ng 2, "T­ duy nh­ mét nhµ kinh tÕ", xÐt xem c¸c nhµ kinh tÕ tiÕp cËn lÜn h vùc nghiªn cøu
cña hä nh­ thÕ nµo. Ch­¬ng nµy bµn vÒ vai trß cña c¸c gi¶ ®Þnh trong viÖc ph¸t triÓn mét lý thuyÕt vµ
giíi thiÖu kh¸i niÖm m« h×nh kinh tÕ. Ch­¬ng nµy còng th¶o luËn vai trß cña c¸c nhµ kinh tÕ trong qu¸
tr×nh ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch. PhÇn p hô lôc cña ch­¬ng «n l¹i c¸ch sö dông c¸c ®å thÞ vµ c¶nh b¸o chóng
cã thÓ bÞ l¹m dông nh­ thÕ nµo.
Ch­¬ng 3, "Sù phô thuéc lÉn nhau vµ c¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i", tr×nh bµy lý thuyÕt vÒ lîi thÕ so
s¸nh. Lý thuyÕt nµy gi¶i thÝch t¹i sao c¸c c¸ nh©n l¹i tiÕn hµnh trao ®æi hµng ho¸ víi nh÷ng ng­êi xung
quanh, còng nh­ t¹i sao c¸c quèc gia l¹i tiÕn hµnh trao ®æi hµng ho¸ víi c¸c quèc gia kh¸c. PhÇn lín kinh
tÕ häc xem xÐt xem c¸c lùc l­îng thÞ tr­êng phèi hîp rÊt nhiÒu c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ tiªu dïng riªng
lÎ nh­ thÕ nµo. Víi vai trß lµ ®iÓm khëi ®Çu cho ph©n tÝch nµy, c¸c sinh viªn sÏ thÊy ®­îc lý do t¹i sao viÖc
chuyªn m«n ho¸, sù phô thuéc lÉn nhau vµ th­¬ng m¹i cã thÓ ®em l¹i lîi Ých cho tÊt c¶ mäi ng­êi.
C¸c c«ng cô c¬ b¶n cña cung vµ cÇu
Ba ch­¬ng tiÕp theo giíi thiÖu c¸c c«ng cô c¬ b¶n cña cung vµ cÇu. Ch­¬ng 4, "C¸c lùc l­îng
cung cÇu thÞ tr­êng", ph¸t triÓn ®­êng cung, ®­êng cÇu, vµ kh¸i niÖm c©n b»ng thÞ tr­êng. Ch­¬ng 5,
"HÖ sè co gi·n vµ øng dông", giíi thiÖu kh¸i niÖm vÒ hÖ sè co d·n vµ dïng nã ®Ó ph©n tÝch c¸c sù kiÖn
trªn ba thÞ tr­êng kh¸c nhau. Ch­¬ng 6, "Cung, cÇu vµ c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ", sö dông c¸c c«ng
cô nµy ®Ó xem xÐt c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸ c¶, vÝ dô nh­ biÖn ph¸p kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ, luËt tiÒn
l­¬ng tèi thiÓu, vµ g¸nh nÆng thuÕ kho¸.
Ch­¬ng 7, "Ng­êi tiªu dïng, ng­êi s¶n xuÊt, vµ hiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng", më réng phÇn tÝch
cung vµ cÇu th«ng qua viÖc sö dông c¸c kh¸i niÖm thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt. Nã b¾t ®Çu
b»ng c¸ch ph¸t triÓn mèi liªn kÕt gi÷a sù s½n s µng chi tr¶ cña ng­êi tiªu dïng vµ ®­êng cÇu, vµ mèi liªn
kÕt gi÷a chi phÝ s¶n xuÊt cña nhµ s¶n xuÊt vµ ®­êng cung. Sau ®ã nã chØ ra r»ng c©n b»ng thÞ tr­êng tèi
®a ho¸ tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Do vËy, c¸c sinh viªn ®­îc häc rÊt sím vÒ tÝnh hiÖ u qu¶ cña
sù ph©n bè theo thÞ tr­êng.

4
 Hai ch­¬ng tiÕp theo øng dông c¸c kh¸i niÖm vÒ thÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng ®Ó gi¶i
quyÕt c¸c vÊn ®Ò chÝnh s¸ch. Ch­¬ng 8, " øng dông: chi phã cña viÖc ®¸nh thuÕ", chØ ra t¹i sao thuÕ l¹i
g©y ra kho¶n mÊt kh«ng vµ ®iÒu g× quyÕt ®Þnh quy m« cña nh÷ng kho¶n tæn thÊt ®ã. Ch­¬ng 9, "VËn
dông th­¬ng m¹i quèc tÕ", xem xÐt ai ®­îc lîi vµ ai bÞ tæn h¹i tõ th­¬ng m¹i quèc tÕ vµ tr×nh bµy cuéc
tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch b¶o hé th­¬ng m¹i.
TiÕp tôc bµn vÒ Kinh tÕ vi m«
Sau khi ®· xem xÐt lý do t¹i sao viÖc ph©n bè theo thÞ tr­êng lµ ®iÒu ®¸ng mong muèn, cuèn
s¸ch sÏ tiÕp tôc xÐt xem chÝnh phñ ®«i khi cã thÓ c¶i thiÖn nh÷ng ph©n bæ nh­ thÕ nµo. Ch­¬ng 10, "¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn", lý gi¶i v× sao c¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn, vÝ dô nh­ sù « nhiÔm, cã thÓ lµm cho c¸c kÕt
côc thÞ tr­êng trë nªn kh«ng hiÖu qu¶ vµ th¶o luËn c¸c gi¶i ph¸p cã thÓ cã cña nhµ n­íc vµ t­ nh©n ®èi
víi sù kh«ng hiÖu qu¶ nµy. Ch­¬ng 11, "Hµng ho¸ c«ng céng vµ nguån lùc céng ®ång", xem xÐt c¸c vÊn
®Ò n¶y sinh khi c¸c hµng ho¸, vÝ dô nh­ quèc phßng, kh«ng cã gi¸ c¶ thÞ tr­êng. Ch­¬ng 12, "ThiÕt kÕ
hÖ thèng thuÕ", tr×nh bµy c¸ch t¹o nguån thu cÇn thiÕt cña chÝnh phñ nh»m chi tr¶ cho c¸c hµng ho¸
c«ng céng. Nã ®Ò cËp ®Õn mét sè nÐt c¬ b¶n vÒ hÖ thèng thuÕ cña Mü vµ sau ®ã th¶o luËn xem nh÷ng
môc tiªu vÒ tÝnh hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng cã thÓ ph¸t huy nh­ thÕ nµo khi thiÕt kÕ mét hÕ thèng thuÕ.
N¨m ch­¬ng tiÕp theo xem xÐt hµnh vi cña doanh nghiÖp vµ tæ chøc ngµnh. Ch­¬ng 13, "Chi phÝ
s¶n xuÊt", th¶o luËn xem nh÷ng g× n»m trong chi phÝ cña mét doanh nghiÖp vµ giíi thiÖu c¸c ®­êng chi phÝ.
Ch­¬ng 14, "Doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh", ph©n tÝch hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp chÊp nhËn
gi¸ vµ x©y dùng ®­êng cung thÞ tr­êng. Ch­¬ng 15, "§éc quyÒn", th¶o luËn hµnh vi cña mét doanh nghiÖp
®ãng vai trß lµ ng­êi b¸n duy nhÊt trªn thÞ tr­êng. Ch­¬ng nµy th¶o luËn tÝnh kh«ng hiÖu qu¶ cña viÖc ®Þnh
gi¸ ®éc quyÒn, c¸c ph¶n øng chÝnh s¸ch cã thÓ, vµ nh÷ng nç lùc cña c¸c doanh nghiÖp ®éc quyÒn nh»m
ph©n biÖt gi¸. Ch­¬ng 16, "§éc quyÒn nhãm", bµn vÒ c¸c thÞ tr­êng trong ®ã chØ cã mét vµi ng­êi b¸n, sö
dông vÝ dô vÒ bµi to¸n l­ìng nan cña ng­êi tï víi vai trß lµ mét m« h×nh xem xÐt sù t­¬ng t¸c mang tÝnh
chiÕn l­îc. Ch­¬ng 17, "C¹nh tranh ®éc quyÒn", xem xÐt hµnh vi trªn mét thÞ tr­ê ng cã nhiÒu ng­êi b¸n
nh÷ng s¶n phÈm t­¬ng tù nh­ng cã c¸c ®Æc tÝnh kh¸c biÖt. Ch­¬ng nµy còng th¶o luËn nh÷ng hiÖu øng cña
ho¹t ®éng qu¶ng c¸o.
Ba ch­¬ng tiÕp theo tr×nh bµy c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn thÞ tr­êng lao ®éng. Ch­¬ng 18, "ThÞ
tr­êng c¸c nh©n tè s¶n xuÊt", tËp trung vµo mèi quan hÖ gi÷a gi¸ nh©n tè vµ n¨ng suÊt cËn biªn. Ch­¬ng
19, "Thu nhËp vµ sù ph©n biÖt ®èi xö", th¶o luËn c¸c nh©n tè x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng c©n b»ng, bao gåm sù
ph©n biÖt mang tÝnh ®Òn bï, vèn nh©n lùc, vµ sù ph©n biÖt ®èi xö. Ch­¬ ng 20, "Sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu
nhËp vµ t×nh tr¹ng nghÌo khæ", xem xÐt møc ®é bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi Mü, c¸c quan ®iÓm kh¸c
nhau vÒ vai trß cña chÝnh phñ trong viÖc thay ®æi ph©n phèi thu nhËp, vµ c¸c chÝnh s¸ch kh¸c nhau nh»m
trî gióp nh÷ng ng­êi nghÌo nhÊt trong x· héi.
Hai ch­¬ng tiÕp theo mang tÝnh lùa chän. Ch­¬ng 21, "Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu
dïng", ph©n tÝch c¸ch ra quyÕt ®Þnh cña c¸c c¸ nh©n sö dông c¸c rµng buéc ng©n s¸ch vµ c¸c ®­êng
bµng quan. Ch­¬ng 22, "Nh÷ng ph¸t triÓn míi n hÊt cña kinh tÕ häc vÜ m«", giíi thiÖu c¸c chñ ®Ò vÒ
th«ng tin kh«ng c©n xøng, kinh tÕ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ häc hµnh vi. NhiÒu gi¸o viªn cã thÓ bá qua c¸c
ch­¬ng nµy, tïy thuéc vµo môc tiªu cña kho¸ häc vµ sù quan t©m cña sinh viªn. Mét sè gi¸o viªn cã thÓ
muèn gi¶ng ch­¬ng nµy sím h¬n, vµ t«i ®· viÕt ch­¬ng nµy sao cho nã cã thÓ ®­îc tr×nh bµy bÊt kú lóc
nµo sau khi nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ cung vµ cÇu ®· ®­îc giíi thiÖu.
Kinh tÕ vÜ m«
Ph­¬ng ph¸p gi¶ng kinh tÕ vÜ m« cña t«i lµ kh¶o s¸t nÒn kinh tÕ trong dµi h¹n (khi gi¸ c¶ linh
ho¹t) tr­íc khi xem xÐt nÒn kinh tÕ trong ng¾n h¹n (khi gi¸ c¶ cøng nh¾c). T«i tin r»ng c¸ch tæ chøc nµy
sÏ lµm ®¬n gi¶n ho¸ viÖc häc kinh tÕ vÜ m« v× nhiÒu lý do. Thø nhÊt, gi¶ thiÕt cña c¸c nhµ kinh tÕ cæ ®iÓn

5
vÒ gi¸ c¶ linh ho¹t cã liªn quan chÆt chÏ h¬n víi c¸c bµi häc c¬ b¶n vÒ cung vµ cÇu mµ sinh viªn ®· n¾m
v÷ng. Thø hai, sù ph©n ®«i cæ ®iÓn cho phÐp chia nhá viÖc nghiªn cøu trong dµi h¹n thµnh nhiÒu phÇn dÔ
tiÕp thu h¬n. Thø ba, do chu kú kinh doanh thÓ hiÖn sai lÖch t¹m thêi k hái xu h­íng t¨ng tr­ëng dµi h¹n
cña nÒn kinh tÕ, nªn viÖc nghiªn cøu nh÷ng sai lÖch t¹m thêi nµy sÏ hîp lý h¬n sau khi chóng ta ®· hiÓu
®­îc tr¹ng th¸i c©n b»ng trong dµi h¹n. Thø t­, lý thuyÕt kinh tÕ vÜ m« trong ng¾n h¹n th­êng g©y nhiÒu
tranh c·i gi÷a c¸c nhµ kinh tÕ h¬n so víi lý thuyÕt kinh tÕ vÜ m« trong dµi h¹n. V× nh÷ng lý do nµy, hÇu
hÕt c¸c kho¸ häc kinh tÕ vÜ m« ë tr×nh ®é cao th­êng sö dông c¸ch tiÕp cËn dµi h¹n tr­íc ng¾n h¹n; môc
®Ých cña t«i lµ ®em l¹i cho c¸c sinh viªn nh÷ng lîi thÕ ®ã.
Trë l¹i cÊu tróc chi tiÕt, t«i b¾t ®Çu néi dung cña kinh tÕ vÜ m« víi c¸c vÊn ®Ò ®o l­êng. Ch­¬ng
23, "§o l­êng thu nhËp cña mét quèc gia", th¶o luËn ý nghÜa cña tæng s¶n phÈm trong n­íc vµ c¸c chØ
tiªu thèng kª liªn quan tõ c¸c tµi kho¶n thu nhËp quèc d©n. Ch­¬ng 24, "§o l­êng chi phÝ sinh ho¹t",
th¶o luËn viÖc ®ã l­êng vµ sö dông chØ sè gi¸ tiªu dïng.
Bèn ch­¬ng tiÕp theo m« t¶ hµnh vi cña nÒn kinh tÕ thùc trong dµi h¹n. Ch­¬ng 25, "S¶n xuÊt vµ
t¨ng tr­ëng", xem xÐt c¸c nh©n tè quyÕt ®Þnh sù kh¸c biÖt vÒ mø c sèng theo thêi gian vµ gi÷a c¸c quèc
gia. Ch­¬ng 26, "TiÕt kiÖm, ®Çu t­ vµ hÖ thèng tµi chÝnh", th¶o luËn c¸c thiÕt chÕ tµi chÝnh trong nÒn
kinh tÕ vµ xem xÐt vai trß cña chóng trong viÖc ph©n bæ nguån lùc. Ch­¬ng 27, "C¸c c«ng cô c¬ b¶n cña
tµi chÝnh", giíi thiÖu gi¸ trÞ hiÖn t¹i, qu¶n lý rñi ro vµ ®Þnh gi¸ tµi s¶n. Ch­¬ng 28, "ThÊt nghiÖp vµ tû lÖ
thÊt nghiÖp tù nhiªn", xem xÐt c¸c nh©n tè quyÕt ®Þnh tû lÖ thÊt nghiÖp trong dµi h¹n, bao gåm qu¸ tr×nh
t×m viÖc, c¸c ®iÒu luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu, søc m¹nh thÞ tr­êng cña c¸c tæ chøc c«ng ®oµn, vµ tiÒn
l­¬ng hiÖu qu¶.
Sau khi ®· bµn ®Õn hµnh vi cña nÒn kinh tÕ thùc trong dµi h¹n, cuèn s¸ch sÏ bµn ®Õn hµnh vi cña
tiÒn vµ gi¸ c¶ trong dµi h¹n. Ch­¬ng 29, "HÖ thèng tiÒn tÖ", giíi thiÖu c¸c kh¸i niÖm vÒ tiÒn cña c¸c nhµ
kinh tÕ vµ vai trß cña ng©n hµng trung ­¬ng trong viÖc kiÓm so¸t l­îng tiÒn. Ch­¬ng 30, "Tèc ®é t¨ng
tiÒn vµ l¹m ph¸t", ph¸t triÓn lý thuyÕt cæ ®iÓn vÒ l¹m ph¸t vµ th¶o luËn nh÷ng chi phÝ mµ l¹m ph¸t g©y ra
cho x· héi.
Hai ch­¬ng tiÕp theo tr×nh bµy kinh tÕ vÜ m« cña nÒn kinh tÕ më vµ tiÕp tôc duy tr× c¸c gi¶ thiÕt
vÒ gi¸ c¶ linh ho¹t vµ toµn dông nh©n c«ng trong dµi h¹n. Ch­¬ng 31, "Kinh tÕ vÜ m« cña nÒn kinh tÕ më:
Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n", gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷a tiÕt kiÖm, ®Çu t­, vµ c¸n c©n th­¬ng m¹i, sù ph©n
biÖt gi÷a tû gi¸ hèi ®o¸i danh nghÜa vµ tû gi¸ hèi ®o¸i thùc tÕ, vµ lý thuyÕt ngang b»ng søc mua. Ch­¬ng
32, "Lý thuyÕt kinh tÕ vÜ m« vÒ nÒn kinh tÕ më", tr×nh bµy m« h×nh cæ ®iÓn vÒ sù chu chuyÓn quèc tÕ cña
hµng ho¸ vµ vèn. M« h×nh lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c nhau, bao gåm mèi liªn hÖ gi÷a th©m hôt ng©n
s¸ch vµ th©m hôt th­¬ng m¹i vµ c¸c hiÖu øng kinh tÕ vÜ m« cña c¸c chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i. Do c¸c gi¸o
viªn cã môc tiªu kh¸c nhau ®èi víi phÇn tµi liÖu nµy, nªn nh÷ng ch­¬ng nµy ®­ îc viÕt sao cho chóng cã
thÓ ®­îc sö dông theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Mét sè ng­êi cã thÓ lùa chän gi¶ng ch­¬ng 31 nh­ng kh«ng
gi¶ng ch­¬ng 32 mét sè kh¸c l¹i cã thÓ bá qua hai ch­¬ng nµy; vµ mét sè kh¸c n÷a cã thÓ giíi thiÖu hai
ch­¬ng nµy vµo cuèi kho¸ hä c.
Sau khi ph¸t triÓn ®Çy ®ñ lý thuyÕt vÒ nÒn kinh tÕ trong dµi h¹n tõ Ch­¬ng 25 ®Õn 32, cuèn s¸ch
chuyÓn sang gi¶i thÝch c¸c dao ®éng trong ng¾n h¹n xung quanh xu h­íng dµi h¹n. C¸ch tæ chøc nµy
®¬n gi¶n ho¸ viÖc gi¶ng d¹y lý thuyÕt vÒ sù biÕn ®éng ng¾n h ¹n bëi v×, vµo thêi ®iÓm nµy cña kho¸ häc
c¸c sinh viªn ®· cã ®­îc mét kiÕn thøc kh¸ tèt vÒ c¸c kh¸i niÖm kinh tÕ vÜ m« c¬ b¶n. Ch­¬ng 33, "Tæng
cÇu vµ tæng cung", b¾t ®Çu víi c¸c sù kiÖn vÒ chu kú kinh doanh vµ sau ®ã giíi thiÖu m« h×nh tæng cung
vµ tæng cÇu. Ch­¬ng 34, "¶nh h­ëng cña chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ tµi kho¸ ®Õn tæng cÇu", gi¶i thÝch xem c¸c
nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ sö dông c¸c c«ng cô s½n cã ®Ó lµm dÞch chuyÓn ®­êng tæng cÇu nh­ thÕ
nµo. Ch­¬ng 35, "Sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹n gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊ t nghiÖp", gi¶i thÝch lý do t¹i sao c¸c nhµ
ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tæng cÇu l¹i ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp.

6
Ch­¬ng nµy xem xÐt t¹i sao sù ®¸nh ®æi trªn chØ tån t¹i trong ng¾n h¹n, t¹i sao nã thay ®æi theo thêi gian,
vµ t¹i sao nã l¹i kh«ng tån t¹i trong dµi h¹n.
Cuèn s¸ch kÕt thóc víi Ch­¬ng 36, "N¨m cuéc tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ vÜ m«". Ch­¬ng
cuèi cïng nµy tr×nh bµy n¨m vÊn ®Ò g©y tranh c·i mµ c¸c nhµ lµm chÝnh s¸ch ®ang ph¶i ®èi mÆt: møc ®é
can thiÖp hîp lý cña chÝnh s¸ch chñ ®éng nh»m ph¶n øng víi chu kú kinh doanh; sù lùa chän gi÷a quy
t¾c vµ sù tù do trong viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch tiÒn tÖ; mong muèn ®¹t ®­îc møc l¹m ph¸t b»ng 0; tÇm
quan träng cña c©n b»ng ng©n s¸ch chÝnh phñ; vµ sù cÇn thiÕt ph¶i c¶i c¸ ch thuÕ nh»m khuyÕn khÝch tiÕt
kiÖm. §èi víi mçi vÊn ®Ò, ch­¬ng nµy sÏ tr×nh bµy c¶ hai quan ®iÓm trong tranh luËn vµ khuyÕn khÝch
c¸c sinh viªn ®­a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ cña riªng hä.
C¸c c«ng cô häc tËp
Môc tiªu cña cuèn s¸ch nµy lµ nh»m trî gióp c¸c sinh vi ªn tiÕp thu nh÷ng bµi häc c¬ b¶n vÒ kinh
tÕ häc vµ chØ ra nh÷ng bµi häc ®ã cã thÓ ®­îc ¸p dông ra sao trong thÕ giíi mµ chóng ta ®ang sèng. Víi
môc tiªu ®ã, t«i ®· sö dông nhiÒu c«ng cô häc tËp kh¸c nhau trong toµn bé cuèn s¸ch nµy.
 Nghiªn cøu t×nh huèng. Lý thuyÕt kinh tÕ trë nªn h÷u Ých vµ hÊp dÉn chØ khi nã cã thÓ ®­îc øng dông
nh»m hiÓu ®­îc c¸c sù kiÖn vµ chÝnh s¸ch trong thùc tÕ. Do vËy, cuèn s¸ch nµy tr×nh bµy rÊt nhiÒu c¸c
nghiªn cøu t×nh huèng øng dông lý thuyÕt võa ®­îc ph¸t triÓn.
 Hép "Tµi liÖu ®äc thªm". C¸c hép "Tµi liÖu ®äc thªm" cung cÊp thªm tµi liÖu "cho th«ng tin cña b¹n".
Mét sè hép ®iÓm quan lÞch sö c¸c t­ t­ëng kinh tÕ. Mét sè kh¸c lµm râ c¸c vÊn ®Ò chuyªn m«n. Mét
sè kh¸c n÷a th¶o luËn c¸c chñ ®Ò bæ sung mµ c¸c gi¸o viªn cã thÓ lù a chän th¶o luËn hoÆc bá qua
trong c¸c bµi gi¶ng cña m×nh.
 KiÓm tra nhanh. Sau mçi phÇn chÝnh, c¸c sinh viªn sÏ cã mét c©u hái "kiÓm tra nhanh" nh»m kiÓm tra
sù hiÓu biÕt cña hä vÒ nh÷ng g× hä võa häc. NÕu c¸c sinh viªn kh«ng tr¶ lêi ngay ®­îc nh÷ng c©u hái
nµy, hä nªn dõng vµ ®äc l¹i tµi liÖu tr­íc khi tiÕp tôc.
 Tãm t¾t ch­¬ng. Mçi ch­¬ng kÕt thóc víi phÇn tãm t¾t ng¾n gän nh»m gióp sinh viªn nhí l¹i nh÷ng bµi
häc quan träng nhÊt mµ hä võa häc. VÒ sau, nã cßn gióp sinh viªn «n thi mét c¸ch hiÖu qu¶.
 Danh môc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n. Mét danh môc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n ë cuèi mçi ch­¬ng gióp sinh
viªn cã thÓ kiÓm tra nhËn thøc cña b¶n th©n vÒ nh÷ng thuËt ng÷ míi võa ®­îc giíi thiÖu.
 C©u hái «n tËp. PhÇn cuèi mçi ch­¬ng lµ c¸c c©u hái «n tËp vÒ nh÷ ng néi dung chÝnh trong ch­¬ng. Sinh
viªn cã thÓ sö dông nh÷ng c©u hái nµy ®Ó kiÓm tra nhËn thøc cña m×nh vµ chuÈn bÞ cho c¸c kú thi.
 Bµi tËp vµ vËn dông. Mçi ch­¬ng còng giíi thiÖu mét lo¹t c¸c bµi tËp vµ øng dông nh»m yªu cÇu sinh
viªn vËn dông c¸c kiÕn thøc mµ hä võa thu nhËn. Mét sè gi¶ng viªn cã thÓ lÊy nh÷ng c©u hái nµy lµm
bµi tËp vÒ nhµ. Nh÷ng ng­êi kh¸c cã thÓ sö dông chóng ®Ó th¶o luËn t¹i líp.

7
Lêi giíi thiÖu dµnh cho sinh viªn
"Kinh tÕ häc lµ m«n häc nghiªn cøu vÒ loµi ng­êi trong cuéc sèng t h­êng nhËt cña hä". Alfred
Marshal, nhµ kinh tÕ vÜ ®¹i cña thÕ kû 19, ®· viÕt nh­ thÕ trong cuèn Nh÷ng nguyªn lý cña kinh tÕ häc .
MÆc dï tõ thêi cña Marshal ®Õn nay chóng ta ®· häc ®­îc nhiÒu ®iÒu vÒ nÒn kinh tÕ, nh­ng hiÖn nay
®Þnh nghÜa nµy vÒ kinh tÕ hä c vÉn ®óng nh­ vµo n¨m 1890, khi cuèn s¸ch cña «ng ®­îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu
tiªn.
T¹i sao b¹n - mét sinh viªn trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû 21 - l¹i tèn c«ng søc nghiªn cøu
kinh tÕ häc? Cã ba lý do khiÕn b¹n ph¶i lµm ®iÒu ®ã.
Lý do thø nhÊt ®Ó häc kinh tÕ häc lµ nã gióp b¹n hiÓu ®­îc thÕ giíi mµ b¹n ®ang sèng. Cã nhiÒu
vÊn ®Ò kinh tÕ cã thÓ kÝch thÝch trÝ tß mß cña b¹n. T¹i sao ë New York l¹i khã thuª ®­îc mét c¨n hé ®Õn
vËy? T¹i sao c¸c h·ng hµng kh«ng tÝnh gi¸ vÐ khø håi thÊp h¬n cho nh÷ng hµnh kh¸ch nghØ l ¹i qua ngµy
thø b¶y? T¹i sao Robin Williams l¹i tr¶ cho c¸c ng«i sao ®iÖn ¶nh nhiÒu ®Õn vËy? T¹i sao møc sèng ë
nhiÒu n­íc ch©u Phi l¹i nghÌo nµn ®Õn thÕ? T¹i sao mét sè n­íc cã l¹m ph¸t cao, trong khi c¸c n­íc kh¸c
cã gi¸ c¶ æn ®Þnh? T¹i sao cã nh÷ng n¨m t×m viÖc lµm dÔ vµ cã nh÷ng n¨m l¹i rÊt khã. §©y chØ lµ mét vµi
c©u hái mµ mét kho¸ häc vÒ kinh tÕ häc sÏ gióp b¹n t×m ra c©u tr¶ lêi.
Lý do thø hai ®Ó nghiªn cøu kinh tÕ häc l µ nã lµm cho b¹n trë nªn kh«n khÐ o h¬n trong nÒn kinh tÕ.
Trªn ®­êng ®êi cña m×nh, b¹n ph¶i ®­a ra rÊt nhiÒu quyÕt ®Þnh kinh tÕ. Khi cßn lµ sinh viªn, b¹n ph¶i quyÕt
®Þnh häc thªm bao nhiÒu n¨m n÷a. Khi ®i lµm, b¹n ph¶i quyÕt ®Þnh chi tiªu bao nhiªu thu nhËp kiÕm ®­îc,
tiÕt kiÖm bao nhiªu, vµ ®Çu t­ sè tiÒn tiÕt kiÖm Êy nh­ thÕ nµo. M ét ngµy nµo ®ã, b¹n cã thÓ ®iÒu hµnh mét
doanh nghiÖp nhá hoÆc mét c«ng ty lín, vµ b¹n ph¶i quyÕt ®Þnh gi¸ b¸n s¶n phÈm. Néi dung cña c¸c
ch­¬ng tiÕp theo trong cuèn gi¸o tr×nh nµy sÏ trang bÞ cho b¹n mét tÇm nh×n míi vÒ c¸ch thøc ra nh÷ng
quyÕt ®Þnh nµy. ViÖc nghiªn cøu kinh tÕ häc tù nã kh«ng lµm cho b¹n trë nªn giµu cã, nh­ng nã cung cÊp
cho b¹n mét sè c«ng cô gióp b¹n ®¹t tíi môc tiªu ®ã.
Lý do thø ba ®Ó nghiªn cøu kinh tÕ häc lµ nã gióp b¹n hiÓu râ h¬n kh¶ n¨ng vµ nh÷ng giíi h¹n cña
mét chÝnh s¸ch kinh tÕ. Lµ mét cö tri, b¹n gãp phÇn lùa chän nh÷ng chÝnh s¸ch ®Þnh h­íng cña qu¸ tr×nh
ph©n bæ c¸c nguån lùc x· héi. Khi quyÕt ®Þnh ñng hé chÝnh s¸ch nµo, b¹n cã thÓ tù ®Æt ra nhiÒu c©u hái
kh¸c nhau vÒ kinh tÕ häc. Ai lµ ng­êi chÞu g¸nh nÆng tõ c¸c h×nh thøc ®¸nh thuÕ kh¸c nhau? Th­¬ng
m¹i tù do víi c¸c quèc gia kh¸c g©y ra nh÷ng hiÖu øng g×? C¸ch tèt nhÊt ®Ó b¶o vÖ m«i tr­êng lµ g× ?
Th©m hôt ng©n s¸ch chÝnh phñ t¸c ®éng ®Õn nÒn kinh tÕ nh­ thÕ nµo? Nh÷ng c©u hái nµy vµ nhiÒu c©u
hái kh¸c lu«n th­êng trùc tro ng ®Çu cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh s¸ch lµm viÖc trong c¸c v¨n phßng thÞ
tr­ëng, thèng ®èc bang, vµ Nhµ Tr¾ng.
Bëi vËy, b¹n cã thÓ vËn dông c¸c nguyªn lý cña kinh tÕ häc tr×nh bµy trong cuèn s¸ch nµy vµo
nhiÒu t×nh huèng cña cuéc sèng. Trong t­¬ng l ai, khi b¹n ngåi ®äc b¸o, hoÆc ®iÒu hµnh mét doanh
nghiÖp, hay lµm viÖc trong v¨n phßng Tæng thèng, th× b¹n sÏ thÊy h¹nh phóc v× ®· tõng nghiªn cøu kinh
tÕ häc.
N. Gregory Mankiw

8
 PhÇn I

Giíi thiÖu

9
 Ch­¬ng I

M­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc

ThuËt ng÷ nÒn kinh tÕ (economy) b¾t nguån tõ tiÕng Hy L¹p cã nghÜa lµ "ng­êi qu¶n lý gia
®×nh". Tho¹t nh×n, nguån gèc nµy cã vÎ l¹ lïng. Nh­ng trªn thùc tÕ, c¸c hé gia ®×nh vµ nÒn kinh tÕ cã rÊt
nhiÒu ®iÓm chung.
Còng gièng nh­ mét gia ®×nh, x· héi ph¶i ®èi mÆt víi n hiÒu quyÕt ®Þnh. Mét x· héi ph¶i quyÕt
®Þnh c¸i g× cÇn ph¶i lµm vµ ai sÏ lµm viÖc ®ã. CÇn ph¶i cã mét sè ng­êi s¶n xuÊt thùc phÈm, mét ng­êi
kh¸c s¶n xuÊt quÇn ¸o vµ còng cÇn cã mét sè ng­êi thiÕt kÕ c¸c phÇn mÒm m¸y tÝnh n÷a. Mét khi x· héi ®·
ph©n bæ ®­îc mäi ng­êi (vµ ®Êt ®ai, nhµ x­ëng, m¸y mãc) vµo nh÷ng ngµnh nghÒ kh¸c nhau, nã còng ph¶i
ph©n bè s¶n l­îng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ hä ®· s¶n xuÊt ra. Nã ph¶i quyÕt ®Þnh ai sÏ ¨n trøng c¸, ¨n thÞt
vµ ai sÏ ¨n rau. Nã ph¶i quyÕt ®Þnh ai sÏ ®i xe con vµ ai sÏ ®i xe buýt.
ViÖc qu¶n lý nguån lùc cña x· héi cã ý nghÜa quan träng v× nguån lùc cã tÝnh khan hiÕm. Khan
hiÕm cã nghÜa lµ x· héi cã c¸c nguån lùc h¹n chÕ vµ v× thÕ kh«ng thÓ s¶n xuÊt mäi hµng ho¸ vµ dÞch vô
mµ mäi ng­êi mong muèn. Gièng nh­ mét hé gia ®×n h kh«ng thÓ ®¸p øng mäi mong muèn cña tÊt c¶
mäi ng­êi, x· héi còng kh«ng thÓ lµm cho mçi c¸ nh©n cã ®­îc møc sèng cao nhÊt nh­ hä khao kh¸t.
Kinh tÕ häc lµ m«n häc nghiªn cøu x· héi qu¶n lý nguån lùc khan hiÕm cña m×nh nh­ thÕ nµo.
Trong hÇu hÕt c¸c x· héi, nguån lùc ®­îc ph©n bæ kh«ng ph¶i bëi mét nhµ lµm kÕ ho¹ch duy nhÊt ë
trung ­¬ng, mµ th«ng qua sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hµng triÖu hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp. Do ®ã, c¸c
nhµ kinh tÕ nghiªn cøu con ng­êi ra quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo: hä lµm viÖc bao nhiªu, mua c¸i g×, tiÕt kiÖm
bao nhiªu vµ ®Çu t­ kho¶n tiÕt kiÖm Êy ra sao. C¸c nhµ kinh tÕ còng nghiªn cøu xem con ng­êi mua vµ
b¸n mét mÆt hµng l¹i cã thÓ cïng nhau x¸c ®Þnh gi¸ c¶ vµ l­îng hµng b¸n ra. Cuèi cïng, nhµ kinh tÕ
ph©n tÝch c¸c lùc l­îng vµ xu thÕ t¸c ®éng ®Õn nÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch mét tæng thÓ, bao gåm t¨ng
tr­ëng vµ thu nhËp b×nh qu©n, mét bé phËn d©n c­ kh«ng thÓ t×m ®­îc viÖc vµ tû lÖ t¨ng gi¸.
MÆc dï kinh tÕ häc nghiªn cøu nÒn kinh tÕ d­íi nhiÒu gi¸c ®é kh¸c nhau, nh­ng m«n häc nµy
thèng nhÊt víi nhau ë mét sè ý t­ëng c¬ b¶n. Trong phÇn cßn l¹i cña ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ xem xÐt
m­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc. §õng lo ng¹i nÕu nh­ b¹n ch­a hiÓu ngay tÊt c¶ c¸c nguyªn lý ®ã, hoÆc
nÕu nh­ b¹n thÊy c¸c nguyªn lý ®ã ch­a hoµn toµn thuyÕt phôc. Tr ong c¸c ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta sÏ
kh¶o s¸t ®Çy ®ñ h¬n c¸c ý t­ëng nµy. M­êi nguyªn lý ®­îc giíi thiÖu ë ®©y chØ nh»m gióp ®éc gi¶ cã mét
c¸i nh×n tæng quan vÒ kinh tÕ häc. B¹n cã thÓ coi ch­¬ng nµy lµ "sù b¸o tr­íc nh÷ng ®iÒu hÊp dÉn s¾p tíi".

Con ng­êi ra quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo?

"NÒn kinh tÕ" lµ g× kh«ng hÒ cã sù huyÒn bÝ nµo c¶. Dï chóng ta ®ang nãi vÒ nÒn kinh tÕ cña
Los Angeles, cña Mü, hay cña toµn thÕ giíi, th× nÒn kinh tÕ còng chØ lµ mét nhãm ng­êi t¸c ®éng qua l¹i
víi nhau trong qu¸ tr×nh sinh t ån cña hä. Bëi v× ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ ph¶n ¸nh hµnh vi cña c¸c c¸
nh©n t¹o thµnh nÒn kinh tÕ, nªn chóng ta khëi ®Çu nghiªn cøu kinh tÕ häc b»ng bèn nguyªn lý vÒ c¸ch
thøc ra quyÕt ®Þnh c¸ nh©n.

Nguyªn lý 1: Con ng­êi ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi

Bµi häc ®Çu tiªn vÒ ra quyÕt ®Þnh ®­îc tãm t¾t trong c©u ng¹n ng÷ sau: "Ch¼ng cã g× lµ cho
kh«ng c¶". §Ó cã ®­îc mét thø ­a thÝch, chóng ta th­êng ph¶i tõ bá mét thø kh¸c mµ m×nh thÝch. Ra
quyÕt ®Þnh ®ßi hái ph¶i ®¸nh ®æi môc tiªu nµy ®Ó ®¹t ®­îc mét môc tiªu kh¸c.
Chóng ta h·y xem xÐt t×nh huèng mét c« sinh viªn ph¶i quyÕt ®Þnh ph©n bæ nguån lùc quý b¸u
nhÊt cña m×nh: ®ã lµ thêi gian cña c«. C« cã thÓ dïng toµn bé thêi gian ®Ó nghiªn cøu kinh tÕ häc, dïng

10
toµn bé thêi gian ®Ó nghiªn cøu t©m lý häc, hoÆc ph©n chia t hêi gian gi÷a hai m«n häc ®ã. §èi víi mçi
giê häc m«n nµy, c« ph¶i tõ bá mét giê häc m«n kia. §èi víi mçi giê häc, c« ph¶i tõ bá mét giê mµ lÏ
ra c« cã thÓ ngñ tr­a, ®¹p xe, xem TV hoÆc ®i lµm thªm.
HoÆc h·y xem xÐt c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh chi tiªu thu nhË p cña gia ®×nh cña c¸c bËc cha mÑ.
Hä cã thÓ mua thùc phÈm, quÇn ¸o hay quyÕt ®Þnh ®­a c¶ nhµ ®i nghØ. Hä còng cã thÓ tiÕt kiÖm mét
phÇn thu nhËp cho lóc vÒ giµ hay cho con c¸i vµo häc ®¹i häc. Khi quyÕt ®Þnh chi tiªu thªm mét ®« la
cho mét trong nh÷ng hµng ho¸ trªn, hä cã Ýt ®i mét ®« la ®Ó chi cho c¸c hµng ho¸ kh¸c.
Khi con ng­êi tËp hîp nhau l¹i thµnh x· héi, hä ®èi mÆt víi nhiÒu lo¹i ®¸nh ®æi. VÝ dô kinh
®iÓn lµ sù ®¸nh ®æi gi÷a "sóng vµ b¬". Chi tiªu cho quèc phßng cµng nhiÒu ®Ó b¶o vÖ bê câi khái giÆc
ngo¹i x©m (sóng), chóng ta cã thÓ chi tiªu cµng Ýt cho hµng tiªu dïng ®Ó n©ng cao møc sèng trong n­íc
(b¬). Sù ®¸nh ®æi quan träng trong x· héi hiÖn ®¹i lµ gi÷a m«i tr­êng trong s¹ch vµ møc thu nhËp cao.
C¸c ®¹o luËt yªu cÇu doanh nghiÖp ph¶i c¾t gi¶m l­î ng « nhiÔm ®Èy chi phÝ s¶n xuÊt lªn cao. Do chi phÝ
cao h¬n, nªn cuèi cïng c¸c doanh nghiÖp nµy kiÕm ®­îc Ýt lîi nhuËn h¬n, tr¶ l­¬ng thÊp h¬n, ®Þnh gi¸
cao h¬n hoÆc t¹o ra mét kÕt hîp nµo ®ã cña c¶ ba yÕu tè nµy. Nh­ vËy, mÆc dï c¸c quy ®Þnh vÒ chèng «
nhiÔm ®em l¹i Ých lîi cho chóng ta ë chç lµm cho m«i tr­êng trong s¹ch h¬n vµ nhê ®ã søc khoÎ cña
chóng ta tèt h¬n, nh­ng chóng ta ph¶i chÊp nhËn tæn thÊt lµ thu nhËp cña chñ doanh nghiÖp, c«ng nh©n
hoÆc ng­êi tiªu dïng bÞ gi¶m.
Mét sù ®¸nh ®æi kh¸c mµ x· hé i ®èi mÆt lµ gi÷a c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶. HiÖu qu¶ cã nghÜa lµ x·
héi thu nhËn kÕt qu¶ cao nhÊt tõ c¸c nguån lùc khan hiÕm cña m×nh. C«ng b»ng hµm ý Ých lîi thu ®­îc
tõ c¸c nguån lùc khan hiÕm ®ã ®­îc ph©n phèi c«ng b»ng gi÷a c¸c thµnh viªn cña x· héi. Nãi c¸ch
kh¸c, hiÖu qu¶ ¸m chØ quy m« cña chiÕc b¸nh kinh tÕ, cßn c«ng b»ng nãi lªn chiÕc b¸nh ®ã ®­îc ph©n
chia nh­ thÕ nµo. Th­êng th× khi thiÕt kÕ c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ, ng­êi ta nhËn thÊy hai môc tiªu
nµy xung ®ét víi nhau.
Ch¼ng h¹n chóng ta h·y xem xÐt c¸c chÝnh s¸ch nh»m ®¹t ®­îc sù ph©n phèi phóc lîi kinh tÕ
mét c¸ch c«ng b»ng h¬n. Mét sè trong nh÷ng chÝnh s¸ch nµy, vÝ dô hÖ thèng phóc lîi x· héi hoÆc b¶o
hiÓm thÊt nghiÖp, t×m c¸ch trî gióp cho nh÷ng thµnh viªn cña x· héi cÇn ®Õn sù cøu tÕ nhiÒu nhÊt. C¸c
chÝnh s¸ch kh¸c, vÝ dô thuÕ thu nhËp c¸ nh©n, yªu cÇu nh÷ng ng­êi thµnh c«ng vÒ mÆt tµi chÝnh ph¶i
®ãng gãp nhiÒu h¬n ng­êi kh¸c trong viÖc hç trî cho ho¹t ®éng cña chÝnh phñ. MÆc dï c¸c chÝnh s¸ch
nµy cã lîi lµ ®¹t ®­îc sù c«ng b»ng cao h¬n, nh­ ng chóng g©y ra tæn thÊt nÕu xÐt tõ khÝa c¹nh hiÖu qu¶.
Khi chÝnh phñ t¸i ph©n phèi thu nhËp tõ ng­êi giµu sang ng­êi nghÌo, nã lµm gi¶m phÇn th­ëng tr¶ cho
sù cÇn cï, ch¨m chØ vµ kÕt qu¶ lµ mäi ng­êi lµm viÖc Ýt h¬n vµ s¶n xuÊt ra Ýt hµng ho¸ vµ dÞch vô h ¬n.
Nãi c¸ch kh¸c, khi chÝnh phñ cè g¾ng c¾t chiÕc b¸nh kinh tÕ thµnh nh÷ng phÇn ®Òu nhau h¬n, th× chiÕc
b¸nh nhá l¹i.
CÇn ph¶i ý thøc ®­îc r»ng riªng viÖc con ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi kh«ng cho chóng
ta biÕt hä sÏ hoÆc cÇn ra nh÷ng quyÕt ®Þnh nµ o. Mét sinh viªn kh«ng nªn tõ bá m«n t©m lý häc chØ ®Ó
t¨ng thêi gian cho viÖc nghiªn cøu m«n kinh tÕ häc. X· héi kh«ng nªn ngõng b¶o vÖ m«i tr­êng chØ v×
c¸c quy ®Þnh vÒ m«i tr­êng lµm gi¶m møc sèng vËt chÊt cña chóng ta. Ng­êi nghÌo kh«ng thÓ bÞ lµm
ng¬ chØ v× viÖc trî gióp hä lµm bãp mÐo c¸c kÝch thÝch lµm viÖc. MÆc dï vËy, viÖc nhËn thøc ®­îc nh÷ng
sù ®¸nh ®æi trong cuéc sèng cã ý nghÜa quan träng, bëi v× con ng­êi cã thÓ ra quyÕt ®Þnh tèt khi hä hiÓu
râ nh÷ng ph­¬ng ¸n lùa chän mµ hä ®ang cã.

Nguyªn lý 2: Chi phÝ cña mét thø lµ c¸i mµ b¹n tõ bá ®Ó cã ®­îc nã

V× con ng­êi ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi, nªn ra quyÕt ®Þnh ®ßi hái ph¶i so s¸nh chi phÝ vµ Ých lîi
cña c¸c ®­êng lèi hµnh ®éng kh¸c nhau. Song trong nhiÒu tr­êng hîp, chi phÝ cña mét hµnh ®éng nµo ®ã
kh«ng ph¶i lóc nµo còng râ rµng nh­ biÓu hiÖn ban ®Çu cña chóng.

11
 Ch¼ng h¹n, chóng ta xem xÐt quyÕt ®Þnh liÖu cã nªn ®i häc ®¹i häc. Ých lîi lµ lµm giµu thªm kiÕn
thøc vµ cã ®­îc nh÷ng c¬ héi lµm viÖc tèt h¬n trong c¶ cuéc ®êi. Nh­ng chi phÝ cña nã lµ g×? §Ó tr¶ lêi c©u
hái nµy, b¹n cã thÓ bÞ thuyÕt phôc céng sè tiÒn chi tiªu cho häc phÝ, s¸ch vë, nhµ ë l¹i víi nhau. Nh­ng
tæng sè tiÒn nµy kh«ng thùc sù biÓu hiÖn nh÷ng g× b¹n tõ bá ®Ó theo häc mét n¨m ë tr­êng ®¹i häc.
C©u tr¶ lêi trªn cã vÊn ®Ò v× nã bao gåm c¶ mét sè thø kh«ng thùc sù lµ chi phÝ cña viÖc häc ®¹i
häc. Ngay c¶ khi kh«ng häc ®¹i häc, b¹n vÉn cÇn mét chç ®Ó ngñ vµ thùc phÈm ®Ó ¨n. TiÒn ¨n ë t¹i
tr­êng ®¹i häc chØ lµ chi phÝ cña viÖc häc ®¹i häc khi cã ®¾t h¬n nh÷ng n¬i kh¸c. DÜ nhiªn, tiÒn ¨n ë t¹i
tr­êng ®¹i häc còng cã thÓ rÎ h¬n tiÒn thuª nhµ mµ tiÒn ¨n mµ b¹n tù lo liÖu. Trong tr­êng hîp nµy, c¸c
kho¶n tiÕt kiÖm vÒ ¨n ë lµ lîi Ých cña viÖc ®i häc ®¹i häc
C¸ch tÝnh to¸n chi phÝ nh­ trªn cã mét khiÕm khuyÕt kh¸c n÷a lµ nã bá qua kho¶n chi phÝ l ín nhÊt
cña viÖc häc ®¹i häc - ®ã lµ thêi gian cña b¹n. Khi dµnh mét n¨m ®Ó nghe gi¶ng, ®äc gi¸o tr×nh vµ viÕt tiÓu
luËn, b¹n kh«ng thÓ sö dông kho¶ng thêi gian nµy ®Ó lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã. §èi víi nhiÒu sinh viªn,
kho¶n tiÒn l­¬ng ph¶i tõ bá ®Ó ®i häc ®¹i häc lµ kho¶n chi phÝ lín nhÊt cho viÖc häc ®¹i häc cña hä.
Chi phÝ c¬ héi cña mét thø lµ c¸i mµ b¹n tõ bá ®Ó cã ®­îc nã. Khi ®­a ra bÊt kú quyÕt ®Þnh nµo,
ch¼ng h¹n nh­ viÖc liÖu cã nªn ®i häc ®¹i häc, ng­êi ra quyÕt ®Þnh ph¶i nhËn thøc ®­îc nh÷ng chi phÝ c¬
héi g¾n víi mçi hµnh ®éng cã thÓ. Trªn thùc tÕ, hä th­êng ý thøc ®­îc. Nh÷ng vËn ®éng viªn ë løa tuæi
häc ®¹i häc - nh÷ng ng­êi cã thÓ kiÕm b¹c triÖu nÕu hä bá häc vµ ch¬i c¸c m«n thÓ thao nhµ nghÒ - hiÓu
râ r»ng ®èi víi hä, chi phÝ c¬ héi cña viÖc ngåi trªn gi¶ng ®­êng lµ rÊt cao. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn
khi hä th­êng cho r»ng Ých lîi cña viÖc häc ®¹i häc lµ kh«ng xøng ®¸ng víi chi phÝ bá ra.

Nguyªn lý 3: Con ng­êi duy lý suy nghÜ t¹i ®iÓm cËn biªn
C¸c quyÕt ®Þnh trong cuéc sèng hiÕm khi minh b ¹ch, mµ th­êng ë tr¹ng th¸i mï mê. Khi ®Õn
giê ¨n tèi, vÊn ®Ò b¹n ph¶i ®èi mÆt kh«ng ph¶i lµ sÏ "thùc nh­ hæ" hay "thùc nh­ miªu", mµ lµ cã nªn ¨n
thªm mét chót khoai t©y nghiÒn hay kh«ng. Khi kú thi ®Õn, vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ bá mÆc bµi vë hoÆc häc
24 giê mét ngµy, mµ lµ nªn häc thªm mét giê n÷a hay dõng l¹i xem ti vi. C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt
ng÷ nh÷ng thay ®æi cËn biªn ®Ó chØ nh÷ng ®iÒu chØnh gia t¨ng nhá so víi kÕ ho¹ch hµnh ®éng hiÖn t¹i.
B¹n h·y lu«n lu«n nhí r»ng "cËn biªn" cã nghÜa lµ "bªn c¹nh" vµ bëi vËy thay ®æi cËn biªn lµ nh÷ng
®iÒu chØnh ë vïng l©n cËn cña c¸i mµ b¹n ®ang lµm.
Trong nhiÒu t×nh huèng, mäi ng­êi ®­a ra ®­îc quyÕt ®Þnh tèt nhÊt nhê suy nghÜ t¹i ®iÓm cËn
biªn. Gi¶ sö b¹n muèn mét ng­êi b¹n ®­a ra lêi khuyªn vÒ viÖc nªn häc bao nhiªu n¨m ë tr­êng. NÕu
anh ta ph¶i so s¸nh cho b¹n c¸ch sèng cña mét ng­êi cã b»ng tiÕn sÜ víi mét ng­êi ch­a häc hÕt phæ
th«ng, b¹n cã thÓ sÏ phµn nµn r»ng sù so s¸nh nh­ thÕ ch¼ng gióp g× cho quyÕt ®Þnh cña b¹n c¶. B¹n ®·
cã mét sè tr×nh ®é nhÊt ®Þnh nµ y vµ b¹n ®ang cÇn quyÕt ®Þnh liÖu cã nªn häc thªm mét ha y hai n¨m n÷a
®Ó ra ®­îc quyÕt ®Þnh nµyb¹n cÇn biÕt lîi Ých t¨ng thªm nhê häc thªm mét n¨m n÷a (tiÒn l­¬ng cao h¬n
trong suèt cuéc ®êi, niÒm vui ®­îc chuyªn t©m häc hµnh) vµ biÕt chi phÝ t¨ng thªm mµ b¹n sÏ ph¶i chÞu
häc (häc phÝ vµ tiÒn l­¬ng mÊt ®i trong bÆn vÉn häc ë tr­êng). B»ng c¸ch so s¸nh Ých lîi cËn biªn vµ chi
phÝ cËn biªn, b¹n cã thÓ ®i ®Õn kÕt luËn r»ng viÖc häc thªm mét n¨m cã ®¸ng gi¸ hay kh«ng.
Chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô kh¸c. Mét h· ng hµng kh«ng ®ang c©n nh¾c nªn tÝnh gi¸ vÐ bao
nhiªu cho c¸c hµnh kh¸ch bay dù phßng. Gi¶ sö mét chuyÕn bay víi 200 chç tõ ®«ng sang t©y lµm cho
nã tèn mÊt 100.000 ®« la. Trong t×nh huèng nµy, chi phÝ b×nh qu©n cho mçi chç ngåi lµ 100.000 ® «
la/200, tøc 500 ®« la. Ng­êi ta cã thÓ dÔ dµng ®i ®Õn kÕt luËn r»ng h·ng hµng kh«ng nµy sÏ kh«ng bao
gê nªn b¸n vÐ víi gi¸ thÊp h¬n 500 ®« la. Song trªn thùc tÕ, nã cã thÓ t¨ng lîi nhuËn nhê suy nghÜ ë
®iÓm cËn biªn. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng m¸y bay s¾p söa cÊt c¸nh trong khi vÉn cßn 10 ghÕ bá
trèng vµ cã mét hµnh kh¸ch dù phßng ®ang ®îi ë cöa s½n sµng tr¶ 300 ®« la cho mét ghÕ. H·ng hµng
kh«ng nµy cã nªn b¸n vÐ cho anh ta kh«ng? DÜ nhiªn lµ nªn. NÕu m¸y bay vÉn cßn ghÕ trèng, chi phÝ

12
cña viÖc bæ sung thªm mét hµnh kh¸ch lµ kh«ng ®¸ng kÓ. MÆc dï chi phÝ b×nh qu©n cho mçi hµng kh¸ch
trªn chuyÕn bay lµ 500 ®« la, chi phÝ cËn biªn chØ b»ng gi¸ cña gãi l¹c vµ hép n­íc s« ®a mµ hµnh kh¸ch
t¨ng thªm nµy sÏ tiªu dïng. Chõng nµo mµ ng­êi hµnh kh¸ch dù phßng nµy cßn tr¶ cao h¬n chi phÝ cËn
biªn, th× viÖc b¸n vÐ cho anh ta cßn cã lîi.
Nh÷ng vÝ dô trªn cho thÊy r»ng c¸c c¸ nh©n vµ doanh nghiÖp cã thÓ ®­a ra quyÕt ®Þnh tèt h¬n
nhê c¸ch suy nghÜ ë ®iÓm cËn biªn. Ng­êi ra quyÕt ®Þnh duy lý hµnh ®éng chØ khi Ých lîi cËn biªn v­ ît
qu¸ chi phÝ cËn biªn.

Nguyªn lý 4: Con ng­êi ph¶n øng víi c¸c kÝch thÝch

V× mäi ng­êi ra quyÕt ®Þnh dùa trªn sù so s¸nh chi phÝ vµ Ých lîi, nªn hµnh vi cña hä cã thÓ thay
®æi khi Ých lîi hoÆc chi phÝ thay ®æi. NghÜa lµ mäi ng­êi ph¶n øng ®èi víi c¸c kÝc h thÝch. VÝ dô khi gi¸
t¸o t¨ng, mäi ng­êi quyÕt ®Þnh ¨n nhiÒu lª h¬n vµ Ýt t¸o h¬n, v× chi phÝ cña viÖc mua t¸o cao h¬n. §ång
thêi, ng­êi trång t¸o quyÕt ®Þnh thuª thªm c«ng nh©n vµ thu ho¹ch nhiÒu t¸o h¬n v× lîi nhuËn thu ®­îc
tõ viÖc b¸n t¸o còng cao h¬n. Nh­ chóng ta sÏ thÊy, t¸c ®éng cña gi¸ c¶ lªn hµnh vi cña ng­êi mua vµ
ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng - trong tr­êng hîp nµy lµ thÞ tr­êng t¸o - cã ý nghÜa quan träng trong viÖc t×m
hiÓu ph­¬ng thøc vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ.
C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch c«n g céng kh«ng bao giê ®­îc quªn c¸c kÝch thÝch, v× nhiÒu
chÝnh s¸ch lµm thay ®æi Ých lîi hoÆc chi phÝ mµ mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt vµ bëi vËy lµm thay ®æi hµnh vi
cña hä. VÝ dô viÖc ®¸nh thuÕ x¨ng khuyÕn khÝch mäi ng­êi sö dông « t« nhá h¬n, tiÕt kiÖm nhiªn li Öu
h¬n. Nã còng khuyÕn khÝch mäi ng­êi sö dông ph­¬ng tiÖn giao th«ng c«ng céng chø kh«ng ®i xe riªng
vµ sèng ë gÇn n¬i lµm viÖc h¬n. NÕu thuÕ x¨ng cao ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh, mäi ng­êi cã thÓ sÏ b¾t
®Çu sö dông « t« ch¹y ®iÖn.
Khi c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝ nh s¸ch kh«ng tÝnh ®Õn ¶nh h­ëng cña c¸c chÝnh s¸ch mµ hä thùc
hiÖn ®èi víi c¸c kÝch thÝch, hä cã thÓ nhËn ®­îc nh÷ng kÕt qu¶ kh«ng ®Þnh tr­íc. Ch¼ng h¹n, chóng ta
h·y xem xÐt chÝnh s¸ch vÒ an toµn ®èi víi « t«. Ngµy nay, tÊt c¶ « t« ®Òu ®­îc trang bÞ d©y an toµn,
nh­ng 40 n¨m tr­íc ®©y kh«ng ph¶i nh­ vËy. Cuèn s¸ch Nguy hiÓm ë mäi tèc ®é cña Ralph Nader ®·
lµm c«ng chóng ph¶i rÊt lo l¾ng vÒ vÊn ®Ò an toµn khi ®i « t«. Quèc héi ®· ph¶n øng b»ng c¸ch ban hµnh
c¸c ®¹o luËt yªu cÇu c¸c nhµ s¶n xuÊt « t« ph¶i t rang bÞ nhiÒu thiÕt bÞ an toµn, trong ®ã cã d©y an toµn vµ
c¸c thiÕt bÞ tiªu chuÈn kh¸c trªn tÊt c¶ nh÷ng « t« míi s¶n xuÊt.
LuËt vÒ d©y an toµn t¸c ®éng tíi sù an toµn khi l¸i « t« nh­ thÕ nµo? ¶nh h­ëng trùc tiÕp lµ râ
rµng. Khi cã d©y th¾t an toµn trong tÊt c¶ « t«, nhiÒu ng­êi th¾t an toµn h¬n vµ kh¶ n¨ng sèng sãt trong
c¸c vô tai n¹n « t« nghiªm träng t¨ng lªn. Theo nghÜa nµy, d©y an toµn ®· cøu sèng con ng­êi. Nh­ng
vÊn ®Ò kh«ng dõng ë ®ã. §Ó hiÓu ®Çy ®ñ t¸c ®éng cña ®¹o luËt nµy, chóng ta ph¶i nhËn t høc ®­îc r»ng
mäi ng­êi thay ®æi hµnh vi khi cã kÝch thÝch míi. Hµnh vi ®¸ng chó ý ë ®©y lµ tèc ®é vµ sù cÈn träng
cña ng­êi l¸i xe. ViÖc l¸i xe chËm vµ cÈn thËn lµ tèn kÐm v× mÊt nhiÒu thêi gian vµ tèn nhiÒu nhiªn liÖu.
Khi ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc cÇn l¸i x e an toµn ®Õn møc nµo, ng­êi l¸i xe duy lý so s¸nh Ých lîi cËn biªn tõ
viÖc l¸i xe an toµn víi chi phÝ cËn biªn. Hä l¸i xe chËm h¬n vµ cÈn thËn h¬n nÕu Ých lîi cña sù cÈn träng
cao. §iÒu nµy lý gi¶i v× sao mäi ng­êi l¸i xe chËm vµ cÈn thËn khi ®­êng ®ãng b ¨ng h¬n nÕu so víi
tr­êng hîp ®­êng th«ng tho¸ng.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt ®¹o luËt vÒ d©y an toµn lµm thay ®æi tÝnh to¸n Ých lîi - chi phÝ cña
ng­êi l¸i xe nh­ thÕ nµo. D©y an toµn lµm cho c¸c vô tai n¹n Ýt tèn kÐm h¬n ®èi víi ng­êi l¸i xe v× nã
lµm gi¶m kh¶ n¨ng bÞ th­¬ng hoÆc tö vong. Nh­ vËy, d©y an toµn lµm gi¶m Ých lîi cña viÖc l¸u xe chËm
vµ cÈn thËn. Mäi ng­êi ph¶n øng ®èi víi viÖc th¾t d©y an toµn còng t­¬ng tù nh­ víi viÖc n¨ng cÊp
®­êng s¸ - hä sÏ l¸i xe nhanh vµ Ýt thËn träng h¬n. Do ®ã, kÕt qu¶ cuèi cïng cña luËt nµy lµ sè vô tai n¹n

13
x¶y ra nhiÒu h¬n. Sù gi¶m sót ®é an toµn khi l¸i xe cã t¸c ®éng bÊt lîi râ rµng ®èi víi kh¸ch bé hµnh. Hä
c¶m thÊy sÏ bÞ tai n¹n h¬n.
Nh×n qua, cuéc bµn luËn nµy vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c kÝch thÝch vµ d©y an toµn t­ëng nh­ chØ lµ
sù suy ®o¸n vu v¬. Song trong mét nghiªn cøu vµo n¨m 1975, nhµ kinh tÕ Sam Pelzman ®· chØ ra r»ng
trªn thùc tÕ ®¹o luËt vÒ an toµn « t« ®· lµm n¶y sinh nhiÒu hËu qu¶ thuéc lo¹i nµy. Theo nh÷ng b»ng
chøng mµ Pelzman ®­a ra, ®¹o luËt nµy võ a lµm gi¶m sè tr­êng hîp tö vong trong mçi vô tai n¹n, võa l¹i
lµm t¨ng sè vô tai n¹n. KÕt qu¶ cuèi cïng lµ sè l¸i xe thiÖt m¹ng thay ®æi kh«ng nhiÒu, nh­ng sè kh¸ch
bé hµnh thiÖt m¹ng t¨ng lªn.
Ph©n tÝch cña Pelzman vÒ ®¹o luËt an toµn « t« lµ vÝ dô minh ho¹ cho mét nguyªn lý chung lµ
con ng­êi ph¶n øng l¹i c¸c kÝch thÝch. NhiÒu kÝch thÝch mµ c¸c nhµ kinh tÕ häc nghiªn cøu dÔ hiÓu h¬n
so víi trong tr­êng hîp ®¹o luËt vÒ an toµn « t«. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi ë Ch©u ¢u (n¬i thuÕ
x¨ng cao), ng­êi ta sö dông lo¹i « t« c¸c nh©n nhá h¬n so víi ë Mü (n¬i cã thuÕ x¨ng thÊp). Song nh­ vÝ
dô vÒ an toµn « t« cho thÊy, c¸c chÝnh s¸ch cã thÓ g©y ra nh÷ng hËu qu¶ kh«ng l­êng tr­íc ®­îc. Khi
ph©n tÝch bÊt kú chÝnh s¸ch nµo, kh«ng nh÷ng chóng ta xem xÐt ¶nh h­ëng t rùc tiÕp, mµ cßn ph¶i chó ý
tíi c¸c t¸c ®éng gi¸n tiÕp do c¸c kÝch thÝch t¹o ra. NÕu chÝnh s¸ch lµm thay ®æi c¸ch kÝch thÝch, nã sÏ
lµm cho con ng­êi thay ®æi hµnh vi cña hä.
KiÓm tra nhanh: H·y liÖt kª vµ gi¶i thÝch ng¾n gän bèn nguyªn lý liªn quan ®Õn ra quyÕt ®Þnh
c¸ nh©n.

Con ng­êi t­¬ng t¸c víi nhau nh­ thÕ nµo?

Bèn nguyªn lý ®Çu tiªn bµn vÒ c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh c¸ nh©n. Nh­ng trong cuéc sèng hµng
ngµy, nhiÒu quyÕt ®Þnh cña chóng ta kh«ng chØ ¶nh h­ëng ®Õn b¶n th©n chóng ta, mµ cßn t¸c ®éng ®Õn
nh÷ng ng­êi xung quanh. Ba nguyªn lý tiÕp theo liªn quan ®Õn c¸ch thøc mµ con ng­êi t­¬ng t¸c víi nhau.

Nguyªn lý 5: Th­¬ng m¹i cã thÓ lµm cho mäi ng­êi ®Òu ®­îc lîi
Cã lÏ b¹n ®· nghe trªn b¶n tin thêi sù r»ng ng­êi NhËt lµ nh÷ng ®èi thñ c¹nh tranh cña chóng t a
trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi. XÐt trªn mét vµi khÝa c¹nh, ®iÒu nµy lµ ®óng v× c¸c c«ng ty NhËt vµ Mü s¶n
xuÊt nhiÒu mÆt hµng gièng nhau. H·ng Ford vµ h·ng Toyota c¹nh tr¹nh ®Ó thu hót cïng mét nhãm
kh¸ch hµng trªn thÞ tr­êng « t«. Compaq còng c¹nh tranh ví i Toshiba trªn thÞ tr­êng m¸y tÝnh c¸ nh©n
®Ó thu hót cïng mét nhãm kh¸ch hµng.
V× vËy, ng­êi ta rÊt dÔ m¾c sai lÇm khi nghÜ vÒ sù c¹nh tranh gi÷a c¸c n­íc. Th­¬ng m¹i gi÷a
NhËt vµ Mü kh«ng gièng nh­ mét cuéc thi ®Êu thÓ thao, trong ®ã lu«n cã kÎ th¾ng, ng ­êi thua. Sù thËt
th× ®iÒu ng­îc l¹i míi ®óng: Th­¬ng m¹i gi÷a hai n­íc cã thÓ lµm c¶ hai bªn cïng ®­îc lîi.
§Ó lý gi¶i t¹i sao, h·y xem xÐt th­¬ng m¹i t¸c ®éng nh­ thÕ nµo tíi gia ®×nh b¹n. Khi mét thµnh
viªn trong gia ®×nh b¹n ®i t×m viÖc, anh ta ph¶i c¹ nh tranh víi nh÷ng thµnh viªn cña c¸c gia ®×nh kh¸c
còng ®ang t×m viÖc. C¸c gia ®×nh c¹nh tranh nhau khi ®i mua hµng v× gia ®×nh nµo còng muèn mua hµng
chÊt l­îng tèt nhÊt víi gi¸ thÊp nhÊt. V× vËy theo mét nghÜa nµo ®ã, mçi gia ®×nh ®Òu ®ang c¹nh tranh
víi tÊt c¶ c¸c gia ®×nh kh¸c.
Cho dï cã sù c¹nh tranh nµy, gia ®×nh b¹n còng kh«ng thÓ cã lîi h¬n nÕu tù c« lËp víi tÊt c¶ c¸c
gia ®×nh kh¸c. NÕu lµm nh­ vËy, gia ®×nh b¹n sÏ ph¶i tù trång trät, ch¨n nu«i, may quÇn ¸o vµ x©y dùng
nhµ ë cho m×nh. Râ rµng gia ®×nh b¹n thu lîi nhiÒu tõ kh¶ n¨ng tham gia trao ®æi víi c¸c gia ®×nh kh¸c.
Th­¬ng m¹i cho phÐp mçi ng­êi chuyªn m«n ho¸ vµo mét lÜnh vùc mµ m×nh lµm tèt nhÊt, cho dï ®ã lµ
trång trät, may mÆc hay x©y nhµ. Th«ng qua ho¹t ®éng th­¬ng m¹i víi nh÷ng ng­êi kh¸ c, con ng­êi cã thÓ
mua ®­îc nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô ®a d¹ng h¬n víi chi phÝ thÊp h¬n.

14
 Còng nh­ c¸c gia ®×nh, c¸c n­íc ®­îc lîi tõ kh¶ n¨ng trao ®æi víi c¸c n­íc kh¸c. Th­¬ng m¹i
cho phÐp c¸c n­íc chuyªn m«n ho¸ vµo lÜnh vùc mµ hä lµm tèt nhÊt vµ th­ëng thøc nhiÒu hµng ho¸ vµ
dÞch vô phong phó h¬n. Ng­êi NhËt, còng nh­ ng­êi Ph¸p, ng­êi ai CËp vµ ng­êi Brazil lµ nh÷ng b¹n
hµng cña chóng ta trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi, nh­ng còng lµ ®èi thñ c¹nh tranh cña chóng ta.

Nguyªn lý 6: ThÞ tr­êng lµ mét ph­¬ng thøc tèt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ
Sù sôp ®æ cña chñ nghÜa céng s¶n ë Liªn X« vµ §«ng ¢u cã lÏ lµ thay ®æi quan träng nhÊt trªn
thÕ giíi trong nöa thÕ kû qua. C¸c n­íc céng s¶n ho¹t ®éng dùa trªn tiÒn ®Ò lµ c¸c nhµ lµm kÕ ho¹ch
trong chÝnh phñ trung ­¬ng cã thÓ ®Þnh h­íng ho¹t ®éng kinh tÕ mét c¸ch tèt nhÊt. C¸c nhµ lµm kÕ
ho¹ch ®ã quyÕt ®Þnh x· héi s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô nµo, s¶n xuÊt bao nhiªu, ai lµ ng­êi s¶n xuÊt vµ
ai ®­îc phÐp tiªu dïng chóng. Lý thuyÕt hËu thuÉn cho qu¸ tr×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp tr ung lµ chØ cã chÝnh
phñ míi tæ chøc ®­îc c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ theo ph­¬ng thøc cho phÐp n©ng cao phóc lîi kinh tÕ cña
®Êt n­íc víi t­ c¸ch mét tæng thÓ.
Ngµy nay, hÇu hÕt c¸c n­íc tõng cã nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung ®Òu ®· tõ bá hÖ thèng nµy
vµ ®ang nç lùc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, quyÕt ®Þnh cña c¸c nhµ lµm
kÕ ho¹ch trung ­¬ng ®­îc thay thÕ b»ng quyÕt ®Þnh cña hµng triÖu doanh nghiÖp vµ hé gia ®×nh. C¸c doanh
nghiÖp quyÕt ®Þnh thuª ai vµ s¶n xuÊt c¸i g×. C¸c h é gia ®×nh quyÕt ®Þnh lµm viÖc cho doanh nghiÖp nµo vµ
mua c¸i g× b»ng thu nhËp cña m×nh. C¸c doanh nghiÖp vµ hé gia ®×nh t­¬ng t¸c víi nhau trªn thÞ tr­êng,
n¬i mµ gi¸ c¶ vµ Ých lîi riªng ®Þnh h­íng cho c¸c quyÕt ®Þnh cña hä.
Míi nh×n qua th× thµnh c«ng c ña c¸c nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng thËt khã hiÓu. XÐt cho cïng th× trong
nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, kh«ng ai phông sù cho phóc lîi cña toµn x· héi. ThÞ tr­êng tù do bao gåm nhiÒu
ng­êi mua vµ ng­êi b¸n v« sè hµng ho¸ vµ dÞch vô kh¸c nhau, vµ tÊt c¶ mäi ng­êi quan t©m tr­íc hÕt
®Õn phóc lîi riªng cña hä. Song cho dï ra quyÕt ®Þnh cã tÝnh chÊt ph©n t¸n vµ nh÷ng ng­êi quyÕt ®Þnh
chØ quan t©m tíi Ých lîi riªng cña m×nh, nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®· chøng tá thµnh c«ng l¹ th­êng trong
viÖc tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ theo h­ íng thóc ®Èy phóc lîi kinh tÕ chung.
Trong cuèn Bµn vÒ vÒ b¶n chÊt vµ nguån gèc cña c¶i cña c¸c d©n téc viÕt n¨m 1776, nhµ kinh
tÕ Adam Smith ®· nªu ra nhËn ®Þnh næi tiÕng h¬n bÊt cø mét nhËn ®Þnh nµo trong kinh tÕ häc: khi t¸c
®éng qua l¹i víi nhau trªn t hÞ tr­êng, c¸c hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp hµnh ®éng nh­ thÓ hä ®­îc dÉn
d¾ bëi mét "bµn tay v« h×nh", ®­a hä tíi nh÷ng kÕt côc thÞ tr­êng ®¸ng mong muèn. Mét trong c¸c môc
tiªu cña chóng ta trong cuèn s¸ch nµy lµ t×m hiÓu xem bµn tay v« h×nh thùc hiÖn phÐ p mµu cña nã ra sao.
Khi nghiªn cøu kinh tÕ häc, b¹n sÏ thÊy gi¸ c¶ lµ c«ng cô mµ nhê ®ã bµn tay v« h×nh ®iÒu khiÓn c¸c ho¹t
®éng kinh tÕ. Gi¸ c¶ ph¶n ¸nh c¶ gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ ®èi víi x· héi vµ chi phÝ mµ x· héi bá ra ®Ó
s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. V× hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp nh×n vµo gi¸ c¶ khi ®­a ra quyÕt ®Þnh mua vµ b¸n
c¸i g×, nªn v« t×nh hä tÝnh ®Õn c¸c lîi Ých vµ chi phÝ x· héi cña c¸c hµnh ®éng cña hä. KÕt qu¶ lµ gi¸ c¶
h­íng dÉn c¸c c¸ nh©n ®­a ra quyÕt ®Þnh mµ trong nhiÒu tr­êng hîp cho phÐ p tèi ®a ho¸ Ých lîi x· héi.
Cã mét hÖ qu¶ quan träng tõ kü n¨ng cña bµn tay v« h×nh trong viÖc ®Þnh h­íng ho¹t ®éng kinh
tÕ: Khi ng¨n kh«ng cho gi¸ c¶ ®iÒu chØnh mét c¸ch tù nhiªn theo cung vµ cÇu, chÝnh phñ còng ®ång thêi
c¶n trë kh¶ n¨ng cña bµn tay v« h×nh trong viÖc phèi hîp hµng triÖu hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp - nh÷ng
®¬n vÞ cÊu thµnh nÒn kinh tÕ. HÖ qu¶ nµy lý gi¶i t¹i sao thuÕ t¸c ®éng bÊt lîi tíi qu¸ tr×nh ph©n bæ nguån
lùc: thuÕ lµm bãp mÐo gi¸ c¶ vµ do vËy lµm bãp mÐo quyÕt ®Þnh cña doanh nghiÖ p vµ hé gia ®×nh. Nã
còng lý gi¶i t¸c h¹i thËm chÝ cßn lín h¬n do c¸c chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ trùc tiÕp g©y ra, ch¼ng h¹n nh­
chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ. Vµ nã còng lý gi¶i sù thÊt b¹i cña m« h×nh kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung.
Trong m« h×nh nµy, gi¸ c¶ kh«ng do thÞ tr­êng x¸c ®Þnh, mµ do c¸c nhµ lµm kÕ ho¹ch ë trung ­¬ng ®Æt
ra. C¸c nhµ lµm kÕ ho¹ch nµy thiÕu th«ng tin ®­îc ph¶n ¸nh trong gi¸ c¶ khi gi¸ c¶ tù do ®¸p l¹i c¸c lùc

15
l­îng thÞ tr­êng. C¸c nhµ lµm kÕ ho¹ch ë trung ­¬ng hÊt b¹i v× hä t×m c¸ch vË n hµnh nÒn kinh tÕ víi mét
bµn tay bÞ trãi sau l­ng - ®ã lµ bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng.

PhÇn ®äc thªm: Adam smith vµ bµn tay v« h×nh

Cã lÏ chØ lµ sù trïng hîp ngÉu nhiªn khi t¸c phÈm vÜ ® ¹i Bµn vÒ b¶n chÊt vµ nguån gèc cña c¶i
cña c¸c d©n téc cña Adam Smith ra ®êi vµo n¨m 1776, ®óng vµo n¨m c¸c nhµ c¸ch m¹ng Mü ký b¶n
Tuyªn ng«n ®éc lËp. Song c¶ hai v¨n b¶n nµy ®Òu chia sÎ cïng mét quan ®iÓm rÊt thÞnh hµnh thêi bÊy
giê - ®ã lµ th­êng tèt h¬n nÕu ®Ó mÆc cho c¸c c¸ nh©n tù xoay së mµ kh«ng cÇn ®Õn bµn tay th« b¹o cña
chÝnh phñ chØ ®¹o hµnh ®éng cña hä. TriÕt lý chÝnh trÞ nµy t¹o ra c¬ së t­ t­ëng cho nÒn kinh tÕ thÞ
tr­êng vµ nãi réng h¬n lµ cho mét x· héi tù do.
T¹i sao nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng l¹i vËn hµnh tèt nh­ vËy? Ph¶i ch¨ng lµ v× con ng­êi ch¾c ch ¾n sÏ
®èi xö víi nhau b»ng t×nh yªu vµ lßng nh©n tõ? Hoµn toµn kh«ng ph¶i nh­ vËy. Nh÷ng dßng d­íi ®©y lµ
lêi cña Adam Smith bµn vÒ c¸ch thøc con ng­êi t¸c ®éng qua l¹i trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng:
"Con ng­êi hÇu nh­ th­êng xuyªn cÇn tíi sù gióp ®ì cña an h em vµ b¹n bÌ, vµ sÏ lµ phÝ hoµi
c«ng søc nÕu anh ta chØ tr«ng chê vµo lßng nh©n tõ cña hä. Cã lÏ anh ta sÏ giµnh ®­îc nhiÒu lîi thÕ cho
m×nh h¬n khi thu hót ®­îc niÒm ®a mª cña b¶n th©n hä vµ lµm cho hä tin r»ng viÖc lµm theo yªu cÇu cña
anh ta cã lîi cho chÝnh b¶n th©n hä… Kh«ng ph¶i nhê lßng nh©n tõ cña nh÷ng ng­êi b¸n thÞt, chñ cöa
hµng r­îu hay ng­êi b¸n b¸nh m× mµ chóng ta cã ®­îc b÷a tèi, mµ chÝnh lµ nhê lîi Ých riªng cña hä …
Mçi c¸ nh©n th­êng kh«ng cã ý ®Þnh phông sù lîi Ých cña céng ®ång, vµ anh ta còng kh«ng hÒ
biÕt m×nh ®ang cèng hiÕn cho nã bao nhiªu. Anh ta chØ muèn giµnh ®­îc mèi lîi cho b¶n th©n m×nh, vµ
trong khi lµm nh­ vËy, còng nh­ trong nhiÒu tr­êng hîp kh¸c, anh ta ®­îc dÉn d½n bëi mét bµn tay v«
h×nh h­íng tíi viÖc phông sù cho mét mô c ®Ých n»m ngoµi dù ®Þnh cña anh ta. Song kh«ng ph¶i lóc nµo
còng lµ tåi tÖ ®èi víi x· héi nÕu ®iÒu ®ã n»m ngoµi dù ®Þnh cña anh ta. Khi theo ®uæi Ých lîi riªng cña
m×nh, anh ta th­êng phông sù cho Ých lîi x· héi mét c¸ch cã hiÖu qu¶ h¬n lµ tr­êng hîp anh ta thùc sù
dù ®Þnh lµm nh­ vËy".
Khi viÕt nh÷ng c©u trªn ®©y, Smith muèn nhÊn m¹nh r»ng nh÷ng ng­êi tham gia vµo nÒn kinh
tÕ thÞ tr­êng bÞ thóc ®Èy bëi Ých lîi riªng vµ r»ng "bµn tay v« h×nh" cña thÞ tr­êng h­íng Ých lîi nµy vµo
viÖc phông sù cho phóc lîi kinh tÕ chung.
RÊt nhiÒu nhËn thøc cña Smith vÉn ®ãng vai trß trung t©m cña kinh tÕ häc hiÖn ®¹i. Ph©n tÝch
cña chóng ta trong c¸c ch­¬ng tíi sÏ cho phÐp chóng ta diÔn gi¶i nh÷ng kÕt luËn cña Smith mét c¸ch
chÝnh x¸c h¬n vµ ph©n tÝch ®Çy ®ñ nh÷ng ®iÓm m¹n h vµ ®iÓm yÕu trong bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng.

Nguyªn lý 7: §«i khi chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖn ®­îc kÕt côc thÞ tr­êng
NÕu nh­ bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng kú diÖu ®Õn vËy, th× t¹i sao chóng ta l¹i cÇn chÝnh phñ?
Mét lý do lµ bµn tay v« h×nh cÇn ®­î c chÝnh phñ b¶o vÖ. ThÞ tr­êng chØ ho¹t ®éng nÕu nh­ quyÒn së h÷u
®­îc t«n träng. Mét n«ng d©n sÏ kh«ng tr«ng lóa nÕu nh­ anh ta nghÜ r»ng mïa mµng sÏ bÞ ®¸nh c¾p,
mét nhµ hµng sÏ kh«ng phôc vô trõ khi ®­îc ®¶m b¶o r»ng kh¸ch hµng sÏ tr¶ tiÒn tr­íc khi rêi qu¸n. TÊt
c¶ chóng ta ®Òu dùa vµo c«ng an vµ toµ ¸n do chÝnh phñ cung cÊp ®Ó thùc thi quyÒn cña chóng ta ®èi víi
nh÷ng thø do chóng ta t¹o ra.
Mét lý do kh¸c cÇn ®Õn chÝnh phñ lµ mÆc dï thÞ tr­êng th­êng lµ mét ph­¬ng thøc tèt ®Ó tæ
chøc ho¹t ®éng kinh tÕ, nh­ng quy t¾c còng cã vµi ngo¹i lÖ quan träng. Cã hai nguyªn nh©n chñ yÕu ®Ó
chÝnh phñ can thiÖp vµo nÒn kinh tÕ lµ: thóc ®Èy hiÖu qu¶ vµ sù c«ng b»ng. NghÜa lµ hÇu hÕt c¸c chÝnh
s¸ch ®Òu hoÆc nh»m vµo môc tiªu lµm cho chiÕc b¸nh kinh tÕ lín lªn, hoÆc lµ m thay ®æi c¸ch thøc ph©n
chia chiÕc b¸nh ®ã.

16
 Bµn tay v« h×nh th­êng dÉn d¾ t thÞ tr­êng ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Song v× c¸c
nguyªn nh©n kh¸c nhau, ®«i khi bµn tay v« h×nh kh«ng ho¹t ®éng. C¸c nhµ kinh tÕ häc sö dông thuËt
ng÷ thÊt b¹i thÞ tr­êng ®Ó chØ t×nh huèng mµ thÞ tr­êng tù nã thÊt b¹i trong viÖc ph©n bæ nguån lùc cã
hiÖu qu¶.
Mét nguyªn nh©n cã kh¶ n¨ng lµm cho thÞ tr­êng thÊt b¹i lµ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn lµ ¶nh h­ëng do hµnh ®éng cña mét ng­êi t¹o ra ®èi víi phóc lîi cña ng­êi ngoµi cuéc. VÝ dô
kinh ®iÓn vÒ chi phÝ ra bªn ngoµi lµ « nhiÔm. Mét nguyªn nh©n n÷a cã thÓ g©y ra thÊt b¹i thÞ tr­êng lµ
søc m¹nh thÞ tr­êng. Søc m¹nh thÞ tr­êng chØ kh¶ n¨ng cña mét ng­êi duy nhÊt (hay nhãm ng­êi) cã
¶nh h­ëng ®¸ng kÓ lªn gi¸ c¶ thÞ tr­êng. VÝ dô, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh tÊt c¶, mäi ng­êi trong mét thÞ
trÊn ®Òu cÇn n­íc, nh­ng l¹i chØ cã mét c¸i giÕng, ng­êi chñ giÕng kh«ng ph¶i tu©n theo sù c¹nh tranh
khèc liÖt mµ cã nã, bµn tay v« h×nh kiÓm so¸t Ých lîi c¸ nh©n. B¹n ®äc sÏ t hÊy r»ng trong tr­êng hîp
nµy, viÖc ®iÒu tiÕt gi¸ mµ nhµ ®éc quyÒn quy ®Þnh cã thÓ c¶i thiÖn hiÖu qu¶ kinh tÕ.
Bµn tay v« h×nh thËm chÝ cã Ýt kh¶ n¨ng h¬n trong viÖc ®¶m b¶o r»ng sù thÞnh v­îng kinh tÕ
®­îc ph©n phèi mét c¸ch c«ng b»ng. NÒn kinh tÕ thÞ tr­ êng th­ëng c«ng cho mäi ng­êi dùa trªn n¨ng
lùc cña hä trong viÖc s¶n xuÊt ra nh÷ng thø mµ ng­êi kh¸c s½n sµng tr¶ gi¸. VËn ®éng viªn bãng ræ giái
nhÊt thÕ giíi kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n kiÖn t­íng cê vua thÕ giíi v× ng­êi ta s½n sµng tr¶ nhiÒu tiÒn ®Ó
xem bãng ræ h¬n lµ xem cê vua. Bµn tay v« h×nh kh«ng ®¶m b¶o r»ng tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu cã l­¬ng
thùc ®Çy ®ñ, quÇn ¸o tèt vµ sù ch¨m sãc y tÕ thÝch hîp. Mét môc tiªu cña nhiÒu chÝnh s¸ch c«ng céng,
ch¼ng h¹n chÝnh s¸ch thuÕ thu nhËp vµ hÖ thèng phóc lîi x· héi, lµ ®¹t ®­îc sù ph©n phèi c¸c phóc lîi
kinh tÕ mét c¸ch c«ng b»ng h¬n.
ViÖc nãi r»ng trong mét sè tr­êng hîp, chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖn t×nh h×nh thÞ tr­êng kh«ng cã
nghÜa lµ nã sÏ lu«n lu«n lµm ®­îc nh­ vËy. C¸c chÝnh s¸ch c«ng céng kh«ng ph¶i do thÇn th ¸nh t¹o ra,
mµ lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh chÝnh trÞ cßn l©u míi hoµn h¶o. §«i khi c¸c chÝnh s¸ch ®­îc ho¹ch ®Þnh
chØ ®¬n gi¶n nh»m th­ëng c«ng cho nh÷ng quyÒn lùc chÝnh trÞ. §«i khi chóng ®­îc ho¹ch ®Þnh bëi
nh÷ng nhµ l·nh ®¹o cã thiÖn chÝ, nh­ng kh«ng ® ñ th«ng tin. Mét môc tiªu cña viÖc nghiªn cøu kinh tÕ
häc lµ gióp b¹n ®¸nh gi¸ xem khi nµo mét chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ thÝch hîp ®Ó thóc ®Èy hiÖu qu¶ hoÆc
c«ng b»ng, cßn khi nµo th× nã kh«ng thÝch hîp.
KiÓm tra nhanh: H·y liÖt kª vµ gi¶i thÝch ng¾n gän ba nguyªn lý liªn quan ®Õn nh÷ng t­¬ng
t¸c vÒ mÆt kinh tÕ.

NÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch mét tæng thÓ vËn hµnh nh­ thÕ nµo?
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng viÖc th¶o luËn vÒ c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh c¸ nh©n, sau ®ã xem xÐt
ph­¬ng thøc con ng­êi t­¬ng t¸c víi nhau. TÊt c¶ c¸c quyÕt ®Þnh vµ sù t­¬ng t¸c nµy t¹o thµnh "nÒn kinh
tÕ". Ba nguyªn lý cuèi cïng liªn quan ®Õn sù vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ nãi chung.

Nguyªn lý 8: Møc sèng cña mét n­íc phô thuéc vµo n¨ng lùc s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch
vô cña n­íc ®ã.
Sù chªnh lÖch møc sèng trªn thÕ giíi rÊt ®¸ng kinh ng¹c. Vµo n¨m 1997, b×nh qu©n mét ng­êi
Mü cã thu nhËp lµ 29.000 ®« la. Còng trong n¨m ®ã, mét ng­êi Mª -hi-c« cã thu nhËp b×nh qu©n lµ 8000
®« la vµ mét ng­êi Ni-giª-ria b×nh qu©n cã thu nhËp lµ 900 ®« la. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi sù
kh¸c biÖt trong thu nhËp b×nh qu©n ®­îc ph¶n ¸nh ë c¸c chØ tiªu kh¸c nhau vÒ chÊt l­îng cuéc sèng.
C«ng d©n cña c¸c n­íc thu nhËp cao cã nhiÒu ti vi h¬n, nhiÒu « t« h¬n, chÕ ®é dinh d­ìng tèt h¬n, dÞch
vô y tÕ tèt h¬n vµ tuæi thä cao h¬n ng­êi d©n ë c¸c n­íc thu nhËp thÊp.

17
 Nh÷ng thay ®æi møc sèng theo thêi gian còng rÊt lín. Trong lÞch sö, thu nhËp ë Mü t¨ng kho¶ng
2% mét n¨m (sau khi ®· lo¹i trõ nh÷ng thay ®æi trong gi¸ sinh ho¹t). Víi tèc ®é t¨ng tr­ëng nµy, cø 35
n¨m thu nhËp b×nh qu©n l¹i r ¨ng gÊp ®«i. Trong thÕ kû qua, thu nhËp b×nh qu©n ®· t¨ng gÊp t¸m lÇn.
§©u lµ nguyªn nh©n cña sù kh¸c biÖt to lín vÒ møc sèng gi÷a c¸c quèc gia vµ theo thêi gian?
C©u tr¶ lêi ®¬n gi¶n ®Õn møc ®¸ng ng¹c nhiªn. HÇu hÕt sù kh¸c biÖt vÒ møc sèng cã nguyªn nh©n ë sù
kh¸c nhau vÒ n¨ng suÊt lao ®éng cña c¸c quèc gia - tøc sè l­îng hµng ho¸ ®­îc lµm ra trong mét giê lao
®éng cña mét c«ng nh©n. ë nh÷ng quèc gia ng­êi lao ®éng s¶n xuÊt ®­îc h­ëng l­îng hµng ho¸ vµ dÞch
vô lín h¬n trong mét ®¬n vÞ thêi gian, hÇu hÕt n g­êi d©n ®­îc h­ëng møc sèng cao; cßn ë c¸c quèc gia
cã n¨ng suÊt kÐm h¬n, hÇu hÕt ng­êi d©n ph¶i chÞu cuéc sèng ®¹m b¹c. T­¬ng tù, tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt
cña mét quèc gia quyÕt ®Þnh tèc ®é t¨ng thu nhËp b×nh qu©n cña quèc gia ®ã.
Mèi quan hÖ c¬ b¶n gi÷a n¨ ng suÊt vµ møc sèng kh¸ ®¬n gi¶n, nh­ng cã nh÷ng hµm ý s©u réng.
NÕu n¨ng suÊt lµ nh©n tè thiÕt yÕu quyÕt ®Þnh møc sèng, th× nh÷ng lý do kh¸c ph¶i ®ãng vai trß
thøc yÕu. Ch¼ng h¹n, ng­êi ta cã thÓ c¶m nhËn r»ng nghiÖp ®oµn hoÆc luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cã
®ãng gãp lµm t¨ng møc sèng cña c«ng nh©n Mü trong thÕ kû qua. Song ng­êi anh hïng thËt sù cña c«ng
nh©n Mü lµ n¨ng suÊt lao ®éng ngµy cµng t¨ng lªn cña hä. Mét vÝ dô kh¸c lµ mét sè nhµ b×nh luËn cho
r»ng sù c¹nh tranh t¨ng lªn tõ NhËt vµ c¸c n­íc kh¸c lµ nguyªn nh©n dÉn tíi møc t¨ng tr­ëng chËm
trong thu nhËp quèc d©n cña Mü suèt 30 n¨m qua. Nh­ng tªn téi ph¹m thùc sù kh«ng ph¶i lµ sù c¹nh
tranh tõ n­íc ngoµi, mµ chÝnh lµ sù t¨ng tr­ëng chËm cña n¨ng suÊt ë Mü.
Mèi liªn hÖ gi÷a n¨ng suÊt vµ møc sèng cßn cã hµm ý s©u s¾c ®èi víi chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc.
Khi suy nghÜ xem chÝnh s¸ch bÊt kú sÏ t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn møc sèng, vÊn ®Ò then chèt lµ nã sÏ t¸c
®éng tíi n¨ng lùc s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô nh­ thÕ nµo. §Ó n©ng cao møc sèng, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh
chÝnh s¸ch cÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng b»ng c¸ch ®¶m b¶o cho c«ng nh©n ®­îc ®µo t¹o tèt, cã ®ñ c¸c
c«ng cô cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô vµ ®­îc tiÕp cËn nh÷ng c«ng nghÖ tèt nhÊt hiÖn cã.

Nguyªn lý 9: Gi¸ c¶ t¨ng khi chÝnh phñ in qu¸ nhiÒu t iÒn

Vµo th¸ng 1 n¨m 1921, gi¸ mét tê nhËt b¸o ë §øc lµ 0,3 m¸c. Ch­a ®Çy hai n¨m sau, vµo th¸ng
11 n¨m 1922 còng tê b¸o Êy gi¸ 70.000.000 m¸c. Gi¸ cña tÊt c¶ c¸c mÆt hµng kh¸c trong nÒn kinh tÕ
còng t¨ng víi tèc ®é t­¬ng tù. §©y lµ mét trong nh÷ng vÝ dô ng o¹n môc nhÊt lÞch sö vÒ l¹m ph¸t - tøc sù
gia t¨ng cña møc gi¸ chung trong nÒn kinh tÕ.
MÆc dï n­íc Mü ch­a tõng tr¶i qua cuéc l¹m ph¸t nµo t­¬ng tù nh­ ë §øc vµo nh÷ng n¨m
1920, nh­ng ®«i khi l¹m ph¸t còng lµ mét vÊn ®Ò kinh tÕ. VÝ dô trong nh÷ng n¨m 1970 , møc gi¸ chung
t¨ng gÊp h¬n hai lÇn vµ tæng thèng Gerald Ford ®· gäi l¹m ph¸t lµ "kÎ thï sè mét cña c«ng chóng".
Ng­îc l¹i, l¹m ph¸t trong nh÷ng n¨m 1990 chØ kho¶ng 3% mét n¨m; víi tû lÖ nµy, gi¸ c¶ ph¶i mÊt h¬n
hai m­¬i n¨m ®Ó t¨ng gÊp ®«i. V× l¹m ph¸t c ao g©y nhiÒu tæn thÊt cho x· héi, nªn gi÷ cho l¹m ph¸t ë
møc thÊp lµ mét môc tiªu cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kinh tÕ trªn toµn thÕ giíi.
Nguyªn nh©n g©y ra l¹m ph¸t lµ g×? Trong hÇu hÕt c¸c tr­êng hîp l¹m ph¸t trÇm träng kÐo dµi,
d­êng nh­ ®Òu cã chung mét thñ ph¹m - sù gia t¨ng cña l­îng tiÒn. Khi chÝnh phñ t¹o ra mét l­îng lín
tiÒn, gi¸ trÞ cña tiÒn gi¶m. Vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1920, khi gi¸ c¶ ë §øc t¨ng gÊp 3 lÇn mçi th¸ng, l­îng tiÒn
còng t¨ng gÊp 3 lÇn mçi th¸ng. Dï Ýt nghiªm träng h¬n, nh­ng lÞch s ö kinh tÕ Mü còng ®· ®­a chóng ta
®Õn mét kÕt luËn t­¬ng tù: l¹m ph¸t cao trong nh÷ng n¨m 1970 ®i liÒn víi sù gia t¨ng nhanh chãng cña
l­îng tiÒn vµ l¹m ph¸t thÊp trong nh÷ng n¨m 1990 ®i liÒn víi sù gia t¨ng chËm cña l­îng tiÒn.

Nguyªn lý 10: X· héi ®èi mÆ t víi sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹n gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp
NÕu dÔ dµng lý gi¶i l¹m ph¸t nh­ vËy, th× t¹i sao ®«i khi c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vÉn gÆp r¾c
rèi trong viÖc chÌo l¸i con thuyÒn nÒn kinh tÕ. Mét lý do lµ ng­êi nghÜ r»ng viÖc c¾t gi¶m l¹m ph¸t th­êng
g©y ra t×nh tr¹ng gia t¨ng t¹m thêi cña thÊt nghiÖp. §­êng minh ho¹ cho sù ®¸nh ®æi gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt
nghiÖp ®­îc gäi lµ ®­êng Phillips, ®Ó ghi c«ng tªn nhµ kinh tÕ ®Çu tiªn nghiªn cøu mèi quan hÖ nµy.
§­êng Phillips vÉn cßn lµ mét ®Ò tµi g©y tr anh c·i gi÷a c¸c nhµ kinh tÕ, nh­ng hiÖn nay hÇu hÕt
c¸c nhµ kinh tÕ ®Òu chÊp nhËn ý kiÕn cho r»ng cã sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹n gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp.

18
§iÒu ®ã chØ hµm ý r»ng trong kho¶ng thêi gian mét hay hai n¨m, nhiÒu chÝnh s¸ch kinh tÕ ®Èy l¹m ph¸t
vµ thÊt nghiÖp ®i theo nh÷ng h­íng tr¸i ng­îc nhau. BÊt kÓ thÊt nghiÖp vµ l¹m ph¸t ban ®Çu ë møc cao
(nh­ ®Çu nh÷ng n¨m 1980) hay thÊp (nh­ cuèi thËp kû 1990) hay n»m ë ®©u ®ã gi÷a hai th¸i cùc ®ã, th×
c¸c nhµ chÝnh s¸ch vÉn ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi nµy.
T¹i sao chóng ta l¹i ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹n nªu trªn? Theo c¸ch lý gi¶i phæ biÕn,
vÊn ®Ò ph¸t sinh tõ viÖc mét sè lo¹i gi¸ c¶ thay ®æi chËm ch¹p. VÝ dô, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng chÝnh
phñ c¾t gi¶m l­îng tiÒn trong nÒn kinh tÕ. Trong dµi h ¹n, kÕt qu¶ cña chÝnh s¸ch nµy lµ møc gi¸ chung
gi¶m. Song kh«ng ph¶i tÊt c¶ gi¸ c¶ ®Òu thay ®æi ngay lËp tøc. Ph¶i mÊt nhiÒu n¨m ®Ó tÊt c¶ doanh
nghiÖp ®­a ra c¸c b¶n chµo hµng míi, ®Ó tÊt c¶ c¸c c«ng ®oµn chÊp nhËn nh­îng bé vÒ tiÒn l­¬ng vµ tÊt
c¶ c¸c nhµ hµng in thùc ®¬n míi. §iÒu nµy hµm ý gi¸ c¶ ®­îc coi lµ cøng nh¾c trong ng¾n h¹n.
V× gi¸ c¶ cøng nh¾c, nªn ¶nh h­ëng trong ng¾n h¹n cña c¸c chÝnh s¸ch mµ chÝnh phñ vËn dông
kh¸c víi ¶nh h­ëng cña chóng trong dµi h¹n. Ch¼ng h¹n khi chÝnh phñ c¾t gi¶m l­î ng tiÒn, nã lµm gi¶m
sè tiÒn mµ mäi ng­êi chi tiªu. Khi gi¸ c¶ bÞ m¾c ë møc cao, møc chi tiªu sÏ gi¶m vµ ®iÒu nµy lµm gi¶m
l­îng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ c¸c doanh nghiÖp b¸n ra. Møc b¸n ra thÊp h¬n ®Õn l­ît nã buéc c¸c
doanh nghiÖp ph¶i sa th¶i c«ng nh©n. N h­ vËy, biÖn ph¸p c¾t gi¶m l­îng tiÒn t¹m thêi lµm t¨ng thÊt
nghiÖp cho ®Õn khi gi¸ c¶ hoµn toµn thÝch øng víi sù thay ®æi.
Sù ®¸nh ®æi gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp chØ cã tÝnh t¹m thêi, nh­ng nã cã thÓ kÐo dµi trong
mét vµi n¨m. V× vËy, ®­êng Phillips cã ý nghÜa rÊt quan träng trong viÖc t×m hiÓu c¸c xu thÕ ph¸t triÓn
cña nÒn kinh tÕ. §Æc biÖt, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ khai th¸c sù ®¸nh ®æi nµy b»ng c¸ch vËn
dông c¸c c«ng cô chÝnh s¸ch kh¸c nhau. Th«ng qua viÖc thay ®æi møc chi tiªu cña chÝnh p hñ, thuÕ vµ
l­îng tiÒn in ra, trong ng¾n h¹n c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ t¸c ®éng vµo hçn hîp gi÷a l¹m
ph¸t vµ thÊt nghiÖp mµ nÒn kinh tÕ ph¶i ®èi mÆt. V× c¸c c«ng cô nµy cña chÝnh s¸ch tµi kho¸ vµ tiÒn tÖ cã
søc m¹nh tiÒm tµng nh­ vËy, nªn viÖc c ¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch sö dông nh÷ng c«ng cô nµy nh­
thÕ nµo ®Ó qu¶n lý nÒn kinh tÕ vÉn cßn lµ mét ®Ò tµi tranh c·i.
KiÓm tra nhanh: H·y liÖt kª vµ gi¶i thÝch ng¾n gän ba nguyªn lý m« t¶ ph­¬ng thøc vËn hµnh
cña nÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch mét tæng thÓ.
KÕt luËn
Giê ®©y b¹n ®· biÕt ®«i chót vÒ kinh tÕ häc. Trong nh÷ng ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta sÏ t×m hiÓu
thªm nhiÒu ®iÒu s©u s¾c h¬n vÒ con ng­êi, thÞ tr­êng vµ nÒn kinh tÕ. §Ó n¾m ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò nµy,
chóng ta cÇn ph¶i nç lùc mét chót, nh­ng chóng ta sÏ lµm ®­îc. Kinh tÕ häc dùa trªn mét sè Ýt ý t­ëng
c¨n b¶n ®Ó tõ ®ã cã thÓ ¸p dông cho nhiÒu t×nh huèng kh¸c nhau.
Xuyªn suèt cuèn s¸ch nµy, chóng ta sÏ cßn quay l¹i víi M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc ®·
®­îc lµm s¸ng tá trong ch­¬ng nµy vµ tãm t¾t trong b¶ ng B¹n h·y nhí r»ng, ngay c¶ nh÷ng ph©n tÝch
kinh tÕ phøc t¹p nhÊt còng ®­îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña m­êi nguyªn lý nµy.
B¶ng 1. M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc
1 Con ng­êi ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi
Con ng­êi ra quyÕt ®Þnh 2 Chi phÝ cña mét thø lµ c¸i mµ b¹n tõ bá ®Ó cã ®­îc nã
nh­ thÕ nµo 3 Con ng­êi duy lý duy nghÜ t¹i ®iÓm cËn biªn
4 Con ng­êi ph¶n øng víi c¸c kÝch thÝch
Con ng­êi t­¬ng t¸c víi 5 Th­¬ng m¹i cã thÓ lµm cho mäi ng­êi ®Òu ®­îc lîi
nhau nh­ thÕ nµo 6 ThÞ tr­êng th­êng lµ mét ph­¬ ng thøc tèt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng
kinh tÕ
7 §«i khi chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖn ®­îc k Õt côc thÞ tr­êng
NÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch 8 Møc sèng cña mét n­íc phô thuéc vµo n¨ng lùc s¶n xuÊt hµng ho¸
mét tæng thÓ vËn hµnh vµ dÞch vô cña n­íc ®ã
nh­ thÕ nµo 9 Gi¸ c¶ t¨ng khi chÝnh phñ in qu¸ nhiÒu tiÒn
10 X· héi ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹n gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp

19
 Tãm t¾t
 Nh÷ng bµi häc c¨n b¶n vÒ ra quyÕt ®Þnh c¸ nh©n lµ: con ng­êi ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi gi÷a c¸c
môc tiªu kh¸c nhau, chi phÝ cña bÊt kú hµnh ®éng nµo còng ®­îc tÝnh b»ng nh÷ng c¬ héi bÞ bá qua, con
ng­êi duy lý ®­a ra quyÕt ®Þnh dùa trªn sù so s¸nh gi÷a chi phÝ vµ Ých lîi cËn biªn, vµ cuèi cïng lµ con
ng­êi thay ®æi hµnh vi dùa trªn sù so s¸nh gi÷a chi phÝ vµ Ých lîi cËn biªn, vµ c uèi cïng lµ con ng­êi thay
®æi hµnh vi ®Ó ®¸p l¹i c¸c kÝch thÝch mµ hä ph¶i ®èi mÆt.
 Nh÷ng bµi häc c¨n b¶n vÒ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng­êi víi nhau lµ: th­¬ng m¹i (tøc
trao ®æi) cã thÓ ®em l¹i lîi Ých cho c¶ hai bªn, thÞ tr­êng th­êng lµ c¸ch thøc tèt phèi hîp trao ®æi bu«n
b¸n gi÷a mäi ng­êi, vµ chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖn c¸c kÕt côc thÞ tr­êng khi mét thÊt b¹i thÞ tr­êng nµo
®ã tån t¹i hay khi kÕt côc thÞ tr­êng kh«ng c«ng b»ng.
 Nh÷ng bµi häc c¨n b¶n vÒ nÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch mét tæng thÓ lµ: n ¨ng suÊt lµ nguån gèc
cuèi cïng cña møc sèng, sù gia t¨ng l­îng tiÒn lµ nguyªn nh©n cuèi cïng cña l¹m ph¸t vµ x· héi ®èi mÆt
víi sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹nh gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn Externality

C«ng b»ng Equity
Chi phÝ c¬ héi Opportunity cost
§­êng Phillips Phillips curve
HiÖu qu¶ Efficiency
Kinh tÕ häc Economics
L¹m ph¸t Inflation
N¨ng suÊt Productivity
Nh÷ng thay ®æi cËn biªn Marginal changes
NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng Market economy
Søc m¹nh thÞ tr­êng Market power
Sù khan hiÕm Scarcity
ThÊt b¹i thÞ tr­êng Market failures

C©u hái «n tËp

1. H·y nªu ba vÝ dô vÒ sù ®¸nh ®æi quan träng mµ b¹n ph¶i ®èi mÆt trong cuéc ®êi.
2. Chi phÝ c¬ héi cña viÖc ®i xem mét bé phim lµ g×?
3. N­íc rÊt cÇn thiÕt cho cuéc sèng. Ých lîi cËn biªn cña mét cèc n­íc lín hay nhá?
4. T¹i sao c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch nªn quan t©m ®Õn biÖn ph¸p kÝch thÝch?
5. T¹i sao th­¬ng m¹i kh«ng ph¶i lµ mét trß ch¬i cã kÎ th¾ng ng­êi thua?
6. "Bµn tay v« h×nh" cña thÞ tr­êng lµm g×?
7. H·y gi¶i thÝch hai nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn thÊt b¹i thÞ tr­êng. H·y ®­a ra mét vÝ dô cho
mçi nguyªn nh©n.
8. T¹i sao n¨ng suÊt l¹i cã ý nghÜa quan träng?
9. L¹m ph¸t lµ g×, vµ nguyªn nh©n cña l¹m ph¸t?
10. L¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo trong ng¾n h¹n?

Bµi tËp vµ vËn dông

1. H·y tr×nh bµy vµi sù ®¸nh ®æi mµ c¸c t¸c nh©n sau ®©y ph¶i ®èi mÆt:
a. Mét gia ®×nh cÇn ®­a ra quyÕt ®Þnh cã nªn mua mét chiÕc « t« míi hay kh«ng.

20
 b. Mét ®¹i biÓu quèc héi cÇn quyÕt ®Þnh c hi tiªu bao nhiªu cho c¸c c«ng viªn quèc gia.
c. Mét gi¸m ®èc c«ng ty ®ang c©n nh¾c xem cã nªn khai tr­¬ng mét nhµ m¸y míi hay kh«ng.
d. Mét gi¸o s­ cÇn quyÕt ®Þnh sö dông bao nhiªu thêi gian ®Ó chuÈn bÞ bµi gi¶ng.
2. B¹n ®ang suy nghÜ ®Ó ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc cã nªn ®i nghØ m¸t hay kh«ng. HÇu hÕt chi phÝ
cña kú nghØ (vÐ m¸y bay, kh¸ch s¹n, tiÒn l­¬ng ph¶i tõ bá) ®­îc tÝnh b»ng ®« la, nh­ng Ých lîi cña kú
nghØ l¹i cã tÝnh chÊt t©m lý. B¹n so s¸nh Ých lîi vµ chi phÝ nµy nh­ thÕ nµo?
3. B¹n ®ang dù ®Þnh sö dông ngµy thø b¶y ®Ó lµm ngoµi giê, nh­ng mét ng­êi b¹n rñ b¹n ®i
tr­ît tuyÕt. Chi phÝ thùc sù cña viÖc ®i tr­ît tuyÕt lµ g×? B©y giê gi¶ sö b¹n ®· cã kÕ ho¹ch häc c¶ ngµy
trong th­ viÖn. Trong tr­êng hîp nµy, chi phÝ c¬ héi cña viÖc ®i tr­ît tuyÕt lµ g×? H· y gi¶i thÝch.
4. B¹n th¾ng 100 ®« la trong trß ch¬i c¸ c­îc bãng ræ. B¹n cã thÓ chän c¸ch tiªu tiÒn ngay hoÆc
®Ó dµnh mét n¨m trong tµi kho¶n ng©n hµng víi l·i suÊt 5%. Chi phÝ c¬ héi cña viÖc tiªu ngay 100 ®« la
lµ g×?
5. C«ng ty mµ b¹n qu¶n lý ®Çu t­ 5 t riÖu ®« la ®Ó triÓn khai mét s¶n phÈm míi, nh­ng qu¸ tr×nh
triÓn khai nµy ch­a hoµn tÊt. Trong mét cuéc häp gÇn ®©y, nh©n viªn b¸n hµng cña b¹n b¸o c¸o r»ng
viÖc xuÊt hiÖn c¸c s¶n phÈm c¹nh tranh ®· lµm gi¶m doanh sè b¸n dù kiÕn cña s¶n phÈm míi xuèng cßn
3 triÖu ®« la. NÕu chi phÝ ®Ó hoµn tÊt qu¸ tr×nh triÓn khai vµ chÕ t¹o s¶n phÈm lµ 1 triÖu ®« la, b¹n cã tiÕp
tôc ph¸t triÓn s¶n phÈm n÷a kh«ng? Møc chi phÝ cao nhÊt mµ b¹n nªn tr¶ ®Ó hoµn tÊt qu¸ tr×nh triÓn khai
lµ bao nhiªu?
6. Ba nhµ qu¶n lý cña C«ng ty Thuèc uèng ThÇn diÖu ®ang bµn vÒ kh¶ n¨ng t¨ng møc s¶n xuÊt.
Mçi ng­êi ®Ò xuÊt mét c¸ch ra quyÕt ®Þnh.
HARRY: Chóng ta nªn kiÓm tra xem n¨ng suÊt cña c«ng ty chóng ta - tøc sè thïng thuèc trªn
mçi c«ng nh©n - t¨ng hay gi¶m.
RON: Chóng ta nªn kiÓm tra xem chi phÝ b×nh qu©n cña chóng ta - tøc chi phÝ trªn mçi c«ng
nh©n - t¨ng hay gi¶m.
HERMINO: Chóng ta nªn kiÓm tra xem doanh thu t¨ng thªm tõ viÖc b¸n thªm mçi ®¬n vÞ thuèc
uèng lín h¬n hay nhá h¬n møc chi phÝ t¨ng thªm.
Theo b¹n th× ai ®óng? T¹i sao?
7. HÖ thèng b¶o hiÓm x· héi cÊp l­¬ng h­u cho nh÷ng ng­êi trªn 65 tuæi. NÕu mét ng­êi ®­îc
h­ëng phóc lîi tõ hÖ thèng nµy quyÕt ®Þnh lµm viÖc vµ kiÕm ®­îc mét kho¶n thu nhËp nµo ®ã, th× nh×n
chung sè tiÒn ng­êi ®ã nhËn ®­îc tõ b¶o hiÓm x· héi bÞ c¾t gi¶m.
a. ChÕ ®é tr¶ b¶o hiÓm x· héi nµy t¸c ®éng ®Õn ®éng c¬ tiÕt kiÖm khi ®ang lµm viÖc cña con
ng­êi nh­ thÕ nµo?
b. ViÖc c¾t gi¶m trî cÊp h­u trÝ khi thu nhËp cao h¬n ¶nh h­ëng tíi ®éng c¬ lao ®éng cña nh÷ng
ng­êi trªn 65 tuæi nh­ thÕ nµo?
8. Mét dù luËt c¶i c¸ch ch­¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo cña chÝnh phñ dù kiÕn gi¶m thêi gian
h­ëng trî cÊp x· héi cña nhiÒu ®èi t­îng xuèng chØ cßn hai n¨m.
a. Sù thay ®æi nµy ¶nh h­ëng tíi ®éng c¬ lao ®éng nh­ thÕ nµo?
b. Sù thay ®æi nµy biÓu thÞ mét sù ®¸nh ®æi gi÷a tÝnh c«ng b» ng vµ tÝnh hiÖu qu¶ nh­ thÕ nµo?
9. Mét ng­êi b¹n cïng phßng nÊu n­íng giái h¬n b¹n, nh­ng b¹n lau dän nhanh h¬n ng­êi b¹n
kia. NÕu b¹n cïng phßng cña b¹n lµm toµn bé c«ng viÖc nÊu n­íng, cßn b¹n ®¶m nhiÖm hÕt viÖc lau
dän, c«ng viÖc cña hai b¹n sÏ mÊt Ýt hay nhiÒu thêi gian h¬n so víi khi chia ®Òu c«ng viÖc cho mçi
ng­êi? H·y ®­a ra mét vÝ dô t­¬ng tù ®Ó minh ho¹ cho Ých lîi mµ sù chuyªn m«n ho¸ vµ th­¬ng m¹i
gi÷a hai quèc gia cã thÓ mang l¹i.
10. Gi¶ sö Mü ¸p dông m« h×nh kÕ ho¹ch tËp trung cho nÒn kinh t Õ vµ b¹n trë thµnh chñ nhiÖm
uû ban kÕ ho¹ch. Trong sè hµng ngµn quyÕt ®Þnh cÇn ®­a ra cho n¨m tíi, b¹n ph¶i quyÕt ®Þnh vÒ l­îng
®Üa CD cÇn s¶n xuÊt, ca sÜ cÇn ghi ©m vµ ng­êi cÇn nhËn ®­îc ®Ü a.

21
 a. §Ó ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh nµy mét c¸ch s¸ng suèt, b¹n cÇn n h÷ng th«ng tin g× vÒ ngµnh s¶n
xuÊt ®Üa h¸t? B¹n cÇn th«ng tin vÒ g× vÒ mçi ng­êi d©n ë Mü?
b. Nh÷ng quyÕt ®Þnh vÒ ®Üa CD ¶nh h­ëng tíi mét sè quyÕt ®Þnh kh¸c cña b¹n nh­ thÕ nµo,
ch¼ng h¹n nh­ sè m¸y nghe CD vµ m¸y ghi ©m cÇn s¶n xuÊt. Mét sè quyÕt ®Þnh c ña b¹n vÒ nÒn kinh tÕ
cã thÓ lµm thay ®æi quan ®iÓm cña b¹n vÒ ®Üa CD nh­ thÕ nµo?
11. H·y kiÓm tra xem mçi hµnh ®éng d­íi ®©y cña chÝnh phñ ®­îc thóc ®Èy bëi mèi quan t©m
vÒ c«ng b»ng hay mèi quan t©m vÒ hiÖu qu¶. Trong tr­êng hîp hiÖu qu¶, h·y bµn vÒ d¹n g thÊt b¹i thÞ
tr­êng liªn quan.
a. KiÓm so¸t c­íc truyÒn h×nh c¸p.
b. CÊp cho mét sè ng­êi nghÌo phiÕu mua hµng ®Ó hä mua thùc phÈm.
c. CÊm hót thuèc ë nh÷ng n¬i c«ng céng.
d. Chia c«ng ty Standard Oil (tõng chiÕm h÷u 90% sè nhµ m¸y ho¸ dÇu) thµnh nhiÒu c «ng ty
nhá h¬n.
e. Quy ®Þnh thuÕ s¶n xuÊt thu nhËp c¸ nh©n cao h¬n ®èi víi nh÷ng ng­êi cã thu nhËp cao.
f. Ban hµnh luËt cÊm l¸i xe khi uèng r­îu.
12. H·y bµn vÒ c¸c nhËn ®Þnh sau tõ ph­¬ng diÖn c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶.
a. "Mäi ng­êi trong x· héi cÇn ®­îc ®¶ m b¶o sù ch¨m sãc y tÕ tèt nhÊt".
b. "Khi c«ng nh©n bÞ sa th¶i, hä nªn ®­îc nhËn trî cÊp thÊt nghiÖp cho ®Õn khi t×m ®­îc viÖc
lµm míi".
13. Møc sèng cña b¹n b©y giê kh¸c møc sèng cña «ng bµ, cha mÑ b¹n khi hä b»ng tuæi b¹n nh­
thÕ nµo? T¹i sao nh÷ng thay ®æi ®ã l¹i x¶y ra?
14. Gi¶ sö ng­êi Mü quyÕt ®Þnh tiÕt kiÖm nhiÒu h¬n. NÕu c¸c ng©n hµng cho c¸c nhµ kinh
doanh vay sè vèn nµy ®Ó x©y nhµ m¸y míi, th× ®iÒu nµy cã thÓ dÉn ®Õn sù gia t¨ng n¨ng suÊt nhanh h¬n
nh­ thÕ nµo? X· héi cã ®­îc lîi mµ kh«ng ph¶i tr¶ gi¸ kh«ng?
15. Gi¶ sö r»ng khi tØnh dËy vµo s¸ng h«m sau, mäi ng­êi nhËn ra r»ng chÝnh phñ ®· tÆng cho
hä mét kho¶n tiÒn ®óng b»ng sè tiÒn hä ®· cã. H·y gi¶i thÝch t¸c ®éng cña sù t¨ng gÊp ®«i cung tiÒn nµy
®èi víi c¸c ®¹i l­îng sau:
a. Tæng l­îng chi tiªu cho hµng ho¸ vµ dÞch vô.
b. L­îng hµng ho¸ vµ dÞch vô ®­îc mua nÕu gi¸ cøng nh¾c.
c. Gi¸ hµng ho¸, dÞch vô nÕu gi¸ c¶ cã thÓ ®iÒu chØnh.
16. H·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n lµ mét nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®ang t×m c¸ch ®­a ra quyÕt
®Þnh vÒ viÖc cã nªn c¾t g i¶m tû lÖ l¹m ph¸t kh«ng. §Ó cã mét quyÕt ®Þnh s¸ng suèt, b¹n cÇn biÕt g× vÒ
l¹m ph¸t, thÊt nghiÖp, vµ mèi quan hÖ ®¸nh ®æi gi÷a chóng?

22
 ch­¬ng 2

t­ duy nh­ mét nhµ kinh tÕ

Mçi lÜnh vùc nghiªn cøu ®Òu cã ng«n ng÷ vµ c¸ch t­ duy riªng cña nã. C¸c nhµ to¸n h äc nãi vÒ
c¸c tiªn ®Ò, tÝch ph©n, kh«ng gian vÐc t¬. C¸c nhµ t©m lý häc nãi vÒ b¶n ng ·, v« thøc vµ sù bÊt hoµ. C¸c
luËt s­ nãi vÒ ph©n khu, h×nh sù vµ tuyªn thÖ.
C¸c nhµ kinh tÕ còng lµm nh­ vËy. Nh÷ng thuËt ng÷ nh­ cung, cÇu, sù co gi·n, lîi thÕ so s¸nh,
thÆng d­ tiªu dïng, kho¶n mÊt kh«ng lµ bé phËn cÊu thµnh ng«n ng÷ cña c¸c nhµ kinh tÕ. Trong c¸c
ch­¬ng tiÕp theo, b¹n sÏ gÆp nhiÒu thuËt ng÷ míi vµ mét sè tõ quen thuéc, nh­ng ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ
sö dông theo mét nghÜa nhÊt ®Þnh. Nh×n qua, ng«n ng÷ míi n µy cã vÎ bÝ hiÓm. Nh­ng nh­ c¸c b¹n sÏ
thÊy, gi¸ trÞ cña chóng lµ ë chç chóng ®em l¹i cho b¹n mét c¸ch t­ duy míi vµ h÷u Ých vÒ thÕ giíi mµ
b¹n ®ang sèng.
Môc tiªu cao nhÊt cña cuèn s¸ch nµy lµ gióp b¹n häc c¸ch t­ duy cña c¸c nhµ kinh tÕ. DÜ nhiªn,
nÕu kh«ng thÓ trë thµnh nhµ to¸n häc, nhµ t©m lý häc hoÆc luËt gia trong ngµy mét ngµy hai, th× b¹n
còng mÊt kh¸ nhiÒu thêi gian ®Ó häc c¸ch t­ duy nh­ mét nhµ kinh tÕ. Nh­ng nhê viÖc kÕt hîp hµi hoµ
lý thuyÕt víi c¸c nghiªn cøu t×nh huèng vµ vÝ dô vÒ kinh tÕ hä c rót ra tõ c¸c b¶n tin thêi sù, cuèn s¸ch
nµy më ra cho b¹n mét c¬ héi tuyÖt vêi ®Ó ph¸t triÓn vµ thùc hµnh kü n¨ng ®ã.
Tr­íc khi ®i s©u vµo chñ ®Ò chÝnh vµ c¸c chi tiÕt cña kinh tÕ häc, cã lÏ chóng ta nªn ®iÓm qua
ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn cña c¸c nhµ kinh tÕ khi hä nghiªn cøu thÕ giíi. V× vËy, ch­¬ng nµy sÏ tËp trung
tr×nh bµy ph­¬ng ph¸p luËn cña kinh tÕ häc. §©u lµ ®iÓm ®¸ng chó ý trong c¸ch xö lý vÊn ®Ò cña nhµ
kinh tÕ? C©u: "t­ duy nh­ mét nhµ kinh tÕ" cã hµm ý g×?

Nhµ kinh tÕ víi t­ c¸ch mét nhµ khoa häc

C¸c nhµ kinh tÕ cè g¾ng nghiªn cøu ®èi t­îng cña m×nh víi tÝnh kh¸ch quan cña mét nhµ khoa
häc. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nÒn kinh tÕ cña hä vÒ c¬ b¶n gièng nh­ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu vËt chÊt
cña nhµ vËt lý, ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu c¬ thÓ sèng cña nhµ sinh h äc: hä nghÜ ra c¸c lý thuyÕt, thu thËp
sè liÖu vµ sau ®ã ph©n tÝch chóng ®Ó kh¼ng ®Þnh hay b¸c bá lý thuyÕt cña m×nh.
§èi víi nh÷ng ng­êi míi häc, th× viÖc coi kinh tÕ häc lµ mét m«n khoa häc cã vÎ kú l¹. XÐt cho
cïng th× c¸c nhµ kinh tÕ kh«ng sö dông èng nghiÖm hoÆc kÝnh thiªn v¨n. Nh­ng b¶n chÊt cña khoa häc
lµ ph­¬ng ph¸p khoa häc - nghÜa lµ ph¶i ph¸t triÓn vµ kiÓm ®Þnh c¸c lý thuyÕt vÒ ph­¬ng thøc vËn hµnh
cña thÕ giíi mét c¸ch v« t­. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu nµy cã thÓ sö dông ®Ó nghiªn cøu nÒn kinh tÕ q uèc
d©n, gièng nh­ nã ®· ®­îc sö dông ®Ó nghiªn cøu lùc hÊp dÉn cña tr¸i ®Êt hoÆc sù tiÕn ho¸ cña c¸c loµi.
ChÝnh Anhxtanh còng ®· tõng nãi: "Khoa häc ch¼ng quan chØ lµ sù ch¾t läc c¸c t­ t­ëng th­êng nhËt".
MÆc dï nhËn ®Þnh cña Anhxtanh ®óng c¶ víi c¸c ng µnh khoa häc x· héi nh­ kinh tÕ häc vµ c¸c
ngµnh khoa häc tù nhiªn nh­ vËt lý, nh­ng mäi ng­êi kh«ng quen quan s¸t x· héi b»ng con m¾t cña nhµ
khoa häc. V× vËy, chóng ta h·y cïng nhau t×m hiÓu xem c¸c nhµ kinh tÕ vËn dông l« gÝch cña khoa häc
nh­ thÕ nµo ®Ó nghiªn cøu ph­¬ng thøc vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ.
Ph­¬ng ph¸p khoa häc: Quan s¸t, lý thuyÕt vµ tiÕp tôc quan s¸t
Theo mét giai ®o¹n th× Is¾c Niut¬n, nhµ khoa häc vµ to¸n häc næi tiÕng cña thÕ kû 17, ®· rÊt
ng¹c nhiªn khi nh×n thÊy mét qu¶ t¸o r¬i tõ trªn c©y xuèng. KÕt qu¶ quan s¸t nµy ®· khÝch lÖ «ng x©y
dùng lý thuyÕt vÒ sù hËp dÉn vµ lý thuyÕt nµy kh«ng nh÷ng ¸p dông cho qu¶ t¸o r¬i xuèng ®Êt, mµ cßn
cã thÓ ¸p dông cho bÊt kú hai vËt thÓ nµo trong vò trô. ViÖc kiÓm ®Þnh lý thuyÕt cña Niut¬n sau ®ã ®·
cho thÊy r»ng nã ®óng trong nhiÒu t×nh huèng (mÆc dï sau nµy Anhxtanh nhÊn m¹nh r»ng nã kh«ng

23
®óng trong mäi t×nh huèng). V× lý thuyÕt cña Niut¬n thµnh c«ng ®Õn nh­ vËy trong viÖc lý gi¶i c¸c kÕt
qu¶ quan s¸t, nªn hiÖn nay nã vÉn cßn ®­îc gi¶ng d¹y trong chu yªn ngµnh vËt lý ë c¸c tr­êng ®¹i häc
trªn thÕ giíi.
T¸c ®éng qua l¹i gi÷a lý thuyÕt vµ quan s¸t còng x¶y ra trong lÜnh vùc kinh tÕ häc. Nhµ kinh tÕ
cã thÓ sèng ë mét n­íc ®ang tr¶i qua giai ®o¹n gi¸ c¶ t¨ng nhanh vµ cè g¾ng ph¸t triÓn mét lý thuyÕt vÒ
l¹m ph¸t do bÞ th«i thóc bëi kÕt qu¶ quan s¸t nµy. Lý thuyÕt ®ã cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng l¹m ph¸t cao x¶y
ra khi chÝnh phñ in ra qu¸ nhiÒu tiÒn. (Cã thÓ, b¹n vÉn cßn nhí ®©y lµ mét trong M­êi Nguyªn lý cña
kinh tÕ häc ë ch­¬ng 1). §Ó kiÓm ®Þnh lý thuyÕt nµy, nh µ kinh tÕ thu thËp vµ ph©n tÝch sè liÖu vÒ gi¸ c¶
vµ tiÒn tÖ tõ nhiÒu n­íc kh¸c nhau. NÕu tèc ®é t¨ng cña l­îng tiÒn kh«ng cã mèi liªn hÖ g× víi tèc ®é
t¨ng gi¸, nhµ kinh tÕ sÏ b¾t ®Çu nghi ngê tÝnh chÊt ®óng ®¾n cña lý thuyÕt vÒ l¹m ph¸t mµ m×nh ®· ®­a
ra. NÕu sè liÖu quèc tÕ cho thÊy tèc ®é t¨ng tiÒn vµ l¹m ph¸t cã mèi liªn hÖ t­¬ng q uan chÆt chÏ víi
nhau (vµ trªn thùc tÕ ®óng lµ nh­ vËy), th× nhµ kinh tÕ tin t­ëng h¬n vµo lý thuyÕt cña m×nh.
MÆc dï c¸c nhµ kinh tÕ sö dông lý thuyÕt vµ quan s¸t nh­ c¸c nh µ khoa häc kh¸c, nh­ng hä vÊp
ph¶i mét trë ng¹i lµm cho nhiÖm vô cña hä trë nªn ®Æc biÖt khã kh¨n: c¸c thùc nghiÖm th­êng khã thùc
hiÖn trong kinh tÕ häc. C¸c nhµ vËt lý nghiªn cøu lùc hÊp dÉn cã thÓ th¶ nhiÒu vËt r¬i trong phßng thÝ
nghiÖm ®Ó thu thËp sè liÖu phôc vô cho viÖc kiÓm ®Þnh lý thuyÕt cña m×nh. Nh­ng c¸c nhµ kinh tÕ
nghiªn cøu l¹m ph¸t kh«ng ®­îc phÐp thay ®æi chÝnh s¸ch tiÒn tÖ quèc gia chØ ®Ó t¹o ra c¸c sè liÖu cÇn
thiÕt. Gièng nh­ nhµ thiªn v¨n vµ nhµ sinh häc nghiªn cøu qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, n hµ kinh tÕ th­êng ph¶i
b»ng lßng víi nh÷ng sè liÖu mµ thÕ giíi ngÉu nhiªn trao cho hä.
§Ó t×m thø thay thÕ cho thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm, c¸c nhµ kinh tÕ theo s¸t c¸c thùc
nghiÖm tù nhiªn do lÞch sö ®em l¹i. Ch¼ng h¹n, khi cuéc chiÕn ë Trung §«ng lµm gi¸n ®o¹n nguån cung
vÒ dÇu má, gi¸ dÇu trªn toµn thÕ giíi t¨ng vät. §èi víi ng­êi tiªu dïng dÇu má vµ s¶n phÈm dÇu má, sù
kiÖn nµy lµm gi¶m møc sèng. §èi víi c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kinh tÕ, nã lµm cho hä bèi rèi
trong viÖc chän c¸ch ph¶n øng tè t nhÊt. Nh­ng ®èi víi c¸c nhµ khoa häc kinh tÕ, nã lµ mét c¬ héi ®Ó
nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña mét lo¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn then chèt ®èi víi c¸c nÒn kinh tÕ trªn thÕ giíi
vµ c¬ héi nµy kÐo dµi cho ®Õn khi sù gia t¨ng gi¸ dÇu trong cuéc chiÕn kÕt thóc. Bë i vËy trong cuèn s¸ch
nµy, chóng ta sÏ xem xÐt nhiÒu biÕn cè lÞch sö. C¸c biÕn cè ®ã rÊt quý b¸u ®èi víi c«ng t¸c nghiªn cøu
v× chóng cho phÐp chóng ta hiÓu s©u h¬n vÒ nÒn kinh tÕ trong qu¸ khø, vµ quan träng h¬n lµ v× chung
cho phÐp chóng ta minh ho¹ vµ ® ¸nh gi¸ c¸c lý thuyÕt kinh tÕ hiÖn t¹i.
Vai trß cña c¸c gi¶ ®Þnh
NÕu b¹n hái mét nhµ vËt lý r»ng viªn ®¸ cÇn bao nhiªu thêi gian ®Ó r¬i tõ mét toµ nhµ 10 tÇng
xuèng ®Êt, anh ta sÏ tr¶ lêi c©u hái nµy b»ng c¸ch gi¶ ®Þnh r»ng viªn ®¸ r¬i trong ch©n kh«ng. DÜ nhiªn
gi¶ ®Þnh nµy sai. Trong thùc tÕ, toµ nhµ ®­îc bao bäc bëi kh«ng khÝ vµ nã t¹o ra ma s¸t, lµm cho viªn ®¸
r¬i chËm h¬n. Nh­ng nhµ vËt lý cã lý khi nãi r»ng ma s¸t c¶n trê hßn ®¸ nhá ®Õn møc cã thÓ bá qua ¶nh
h­ëng cña nã. ViÖc gi¶ ®Þnh hßn ®¸ r¬i tro ng ch©n kh«ng lµm cho vÊn ®Ò trë nªn ®¬n gi¶n h¬n rÊt nhiÒu
mµ kh«ng g©y ra ¶nh h­ëng ®¸ng kÓ ®èi víi c©u tr¶ lêi cña nhµ vËt lý.
Nhµ kinh tÕ còng nªu ra nh÷ng gi¶ ®Þnh v× lý do t­¬ng tù: gi¶ ®Þnh lµm cho thÐ giíi trë nªn dÔ
hiÓu h¬n. Ch¼ng h¹n ®Ó nghiªn c øu t¸c ®éng cña th­¬ng m¹i quèc tÕ, chóng ta cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng thÕ
giíi chØ bao gåm 2 n­íc vµ mçi n­íc chØ s¶n xuÊt 2 hµng ho¸. DÜ nhiªn trong thùc tÕ, thÕ giíi bao gåm
nhiÒu n­íc, mçi n­íc s¶n xuÊt hµng ngh×n lo¹i hµng ho¸ kh¸c nhau. Nh­ng gi¶ ®Þnh hai n­íc vµ hai
hµng ho¸ gióp chóng ta tËp trung t­ duy cña m×nh. Sau khi ®· hiÓu ®­îc th­¬ng m¹i quèc tÕ trong thÕ
giíi t­ëng t­îng, chóng ta ë vµo vÞ thÕ tèt h¬n ®Ó hiÓu th­¬ng m¹i quèc tÕ trong thÕ giíi phøc t¹p h¬n
mµ chóng ta ®ang sèng.
NghÖ thuËt trong t­ duy khoa häc - cho dï ®ã lµ vËt lý, sinh häc hay kinh tÕ - lµ quyÕt ®Þnh ®­a
ra nh÷ng gi¶ ®Þnh nµo. Gi¶ sö chóng ta th¶ qu¶ bãng, chø kh«ng ph¶i viªn ®¸ tõ nãc mét toµ nhµ. Nhµ

24
vËt lý cña chóng ta hiÓu r»ng trong tr­êng hîp nµy gi¶ ®Þnh kh«ng cã ma s¸t rÊt kh«ng chÝnh x¸c, ma s¸t
t¸c ®éng vµo qu¶ bãng mét lùc lín h¬n nhiÒu so víi viªn ®¸. Gi¶ ®Þnh r»ng lùc hÊp dÉn ph¸t huy t¸c
dông trong ch©n kh«ng tá ra hîp lý ®èi víi viÖc nghiªn cøu tr­êng hîp hßn ®¸ r¬i, nh­ng kh«ng hîp lý
®èi víi viÖc nghiªn cøu tr­ê ng hîp qu¶ bãng r¬i.
T­¬ng tù nh­ vËy, c¸c nhµ kinh tÕ sö dông nh÷ng gi¶ ®Þnh kh¸c nhau ®Ó lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò kh¸c
nhau. Gi¶ sö chóng ta muèn nghiªn cøu xem ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi nÒn kinh tÕ khi chÝnh phñ thay ®æi
l­îng tiÒn mÆt trong l­u th«ng. Khi ng hiªn cøu, chóng ta thÊy r»ng mét vÊn ®Ò quan träng trong ph©n
tÝch nµy lµ c¸ch thøc ph¶n øng cña gi¸ c¶. NhiÒu lo¹i gi¸ c¶ trong nÒn kinh tÕ thay ®æi kh«ng th­êng
xuyªn; ch¼ng h¹n gi¸ b¸n lÎ cña c¸c t¹p chÝ chØ thay ®æi sau mét vµi n¨m. ViÖc n¾m ®­îc thùc tÕ nµy cã
thÓ ®­a chóng ta tíi nh÷ng gi¶ ®Þnh kh¸c nhau khi nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña sù thay ®æi chÝnh s¸ch
trong c¸c kho¶ng thêi gian kh¸c nhau. §Ó nghiªn cøu nh÷ng ¶nh h­ëng ng¾n h¹n cña sù thay ®æi chÝnh
s¸ch, chóng ta cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng gi¸ c¶ kh«ng thay ®æi ®¸ng kÓ. ThËm chÝ, chóng ta cã thÓ nªu ra gi¶
®Þnh cùc ®oan vµ gi¶ t¹o r»ng gi¸ c¶ hoµn toµn kh«ng thay ®æi. Nh­ng ®Ó nghiªn cøu nh÷ng ¶nh h­ëng
dµi h¹n cña chÝnh s¸ch, chóng ta cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng tÊt c¶ c¸c lo¹i gi¸ c¶ ®Òu hoµn toµn linh ho¹t.
T­¬ng tù nh­ nhµ vËt lý sö dông c¸c gi¶ ®Þnh kh¸c nhau khi nghiªn cøu tr¹ng th¸i r¬i cña hßn ®¸ vµ qu¶
bãng, nhµ kinh tÕ sö dông c¸c gi¶ ®Þnh kh¸c nhau khi nghiªn cøu ¶nh h­ëng ng¾n h¹n vµ dµi h¹nh cña
sù thay ®æi trong khèi l­îng tiÒn tÖ.
C¸c m« h×nh kinh tÕ
C¸c thÇy gi¸o d¹y sinh vËt ë tr­êng cao ®¼ng sö dông b¶n sao c¬ thÓ con ng­êi lµm b»ng chÊt
dÎo ®Ó gi¶ng phÇn ®¹i c­¬ng vÒ gi¶i phÉu. M« h×nh nµy cã ®ñ c¸c c¬ quan chñ yÕu - tim, gan, thËn vµ
v.v… Nã cho phÐp thÇy gi¸o chØ cho sinh viªn thÊy c¸ch thøc ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó c¸c bé phËn quan träng
cña cña c¬ thÓ g¾n kÕt víi nhau. DÜ nhiªn, m« h×nh b»ng chÊt dÎo nµy kh«ng ph¶i c¬ thÓ con ng­êi thùc
sù vµ kh«ng ai nhÇm lÉn gi÷a m« h×nh vµ mét con ng­êi thËt sù. C¸c m« h×nh ®­îc s¶n xuÊt theo mét
mÉu nhÊt ®Þnh vµ chóng bá qua nhiÒu chi tiÕt. Nh­ng cho dï thiÕu thùc tÕ - vµ dÜ nhiªn còng chÝnh v×
thiÕu thùc tÕ - viÖc nghiªn cøu m« h×nh nµy rÊt h÷u Ých khi chóng ta muèn t×m hiÓu ph­¬ng thøc ho¹t
®éng cña c¬ thÓ ng­êi.
C¸c nhµ kinh tÕ còng sö dông c¸c m« h×nh ®Ó t×m hiÓu thÕ giíi, nh­ng thay cho viÖc sö dông
chÊt dÎo, chóng th­êng ®­îc cÊu thµnh bëi c¸c ®å thÞ vµ ph­¬ng tr×nh. Gièng nh­ m« h×nh b»ng chÊt
dÎo cña thÇy gi¸o d¹y sinh vËt, c¸c m« h×nh kinh tÕ bá qua nhiÒu chi tiÕt ®Ó chóng ta nhËn thøc ®­îc c¸i
thùc sù quan träng. Còng gièng nh­ m« h×nh cña hÇy gi¸o d¹y sinh vËt kh«ng bao gåm c¸c sî c¬ vµ mao
m¹ch cña c¬ thÓ, m« h×nh cña c¸c nhµ kinh tÕ kh«ng bao gåm mäi thuéc tÝnh cña nÒn kinh tÕ.
Khi sö dông c¸c m« h×nh ®Ó ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ kh¸c nhau trong suè t cuèn s¸ch nµy,
chóng ta sÏ thÊy r»ng tÊt c¶ c¸c m« h×nh ®Òu ®­îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c gi¶ ®Þnh. Còng gièng nh­ nhµ
vËt lý b¾t ®Çu ph©n tÝch tr¹ng th¸i r¬i cña hßn ®¸ b»ng c¸ch gi¶ ®Þnh kh«ng tån t¹i ma s¸t, c¸c nhµ kinh tÕ
gi¶ ®Þnh kh«ng tån t¹i nhiÒu chi tiÕt cña nÒn kinh tÕ kh«ng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh nghiªn
cøu vÊn ®Ò mµ hä quan t©m. TÊt c¶ c¸c m« h×nh - cho dï trong lÜnh vùc vËt lý, sinh häc hay kinh tÕ - ®Òu
®¬n gi¶n ho¸ hiÖn thùc ®Ó c¶i thiÖn hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ nã.
M« h×nh ®Çu tiªn cña chóng ta: BiÓu ®å vßng chu chuyÓn
NÒn kinh tÕ bao gåm hµng triÖu con ng­êi tham gia vµo rÊt nhiÒu ho¹t ®éng nh­ mua, b¸n, lao
®éng, thuª c«ng nh©n, s¶n xuÊt vµ v.v … §Ó hiÓu ®­îc nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng nh­ thÕ nµo, chóng ta ph¶i
t×m ra mét c¸ch nµo ®ã ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ t­ duy cña m×nh vÒ nh÷ng ho¹t ®éng nµy. Nãi c¸ch kh¸c, chóng ta
cÇn mét m« h×nh ®Ó lý gi¶i d­íi h×nh thøc tæng qu¸t c¸ch thøc tæ chøc cña nÒn kinh tÕ vµ ph­¬ng thøc t¸c
®éng qua l¹i gi÷a nh÷ng ng­êi tham gia vµo nÒn kinh tÕ.

25
 H×nh 1 tr×nh bµy mét m« h×nh b»ng h×nh ¶nh vÒ nÒn kinh tÕ, th­êng ®­îc gäi lµ biÓu ®å vßng
chu chuyÓn. Trong m« h×nh nµy, nÒn kinh tÕ cã hai nhãm ng­êi ra quyÕt ®Þnh lµ c¸c hé gia ®×nh vµ c¸c
doanh nghiÖp. C¸c doanh nghiÖp sö dông nh÷ng ®Çu vµo nh­ lao ®éng, ®Êt ®ai vµ t­ b¶n (nhµ x­ëng,
m¸y mãc) ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch vô. Nh÷ng ®Çu vµo nµy ®­îc gäi lµ nh©n tè s¶n xuÊt. C¸c hé
gia ®×nh së h÷u nh÷ng nh©n tè s¶n xuÊt nµy vµ tiªu dïng toµn bé hµng ho¸ vµ dÞch vô do c¸c doanh
nghiÖp s¶n xuÊt ra.
C¸c hé gia ®×nh vµ c¸c doanh nghiÖp t­¬ng t¸c víi nhau trªn hai lo¹i thÞ tr­êng. Trªn thÞ tr­êng
hµng ho¸ vµ dÞch vô, c¸c hé gia ®×nh lµ ng­êi mua, cßn c¸c doanh nghiÖp lµ ng­êi b¸n. Cô thÓ, c¸c hé
gia ®×nh mua s¶n l­îng hµng ho¸ vµ dÞch vô do c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊ t ra. Trªn thÞ tr­êng nh©n tè
s¶n xuÊt, c¸c hé gia ®×nh lµ ng­êi b¸n, cßn c¸c doanh nghiÖp lµ ng­êi mua. Trªn c¸c thÞ tr­êng nµy, c¸c
hé gia ®×nh cung cÊp cho doanh nghiÖp nh÷ng ®Çu vµo mµ hä sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ c¸c
dÞch vô. BiÓu ®å vßng ch u chuyÓn ®em l¹i mét c¸ch ®¬n gi¶n ®Ó tæ chøc c¸c giao dÞch kinh tÕ diÔn ra
gi÷a hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ.

Doanh thu thÞ tr­êng hµng ho¸ vµ Chi tiªu

dÞch vô
Hµng ho¸  C¸c doanh nghiÖp b¸n Hµng ho¸
vµ dÞch vô  C¸c hé gia ®×nh mua vµ dÞch vô

c¸c doanh nghiÖp c¸c hé gia ®×nh

1. S¶n xuÊt vµ b¸n hµng ho¸ vµ 1. Mua vµ tiªu dïng hµng ho¸ vµ
dÞch vô dÞch vô
2. Thuª vµ sö dông c¸c nh©n tè 2. Së h÷u vµ cho thuª c¸c nh©n
s¶n xuÊt tè s¶n xuÊt

§Çu vµo cho thÞ tr­êng nh©n tè Lao ®éng,

s¶n xuÊt ®Êt ®ai, t­ b¶n
s¶n xuÊt
 C¸c hé gia ®×nh b¸n
TiÒn l­¬ng, tiÒn  C¸c doanh nghiÖp mua
thuª vµ lîi nhuËn Thu nhËp

Luång ®Çu vµo

vµ ®Çu ra
H×nh 1. Vßng chu chuyÓn. BiÓu ®å nµy lµ h×nh thøc tr×nh bµy b»ng h×nh ¶nh tæ chøc cña nÒn
kinh tÕ. C¸c quyÕt ®Þnh do hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp ®­a ra. C¸c hé gia ®×nh vµ c¸c doanh nghiÖp
t­¬ng t¸c víi nhau trªn thÞ tr­êng hµng ho¸ vµ dÞch vô (trong ®ã c¸c hé gia ®×nh lµ ng­êi mua, cßn
doanh nghiÖp lµ ng­êi b¸n), còng nh­ trªn thÞ tr­êng nh©n tè (trong ®ã hé gia ®×nh lµ ng­êi b¸n, cßn
c¸c doanh nghiÖp lµ ng­êi mua). C¸c mòi tªn ë vßng ngoµi biÓu thÞ luång tiÒn, cßn c¸c mòi tªn ë vßng
trong chØ ra luång hµng ho¸ vµ dÞch vô t­¬ng øng.
Vßng trong cña biÓu ®å vßng chu chuyÓn biÓu thÞ luång hµng ho¸ vµ dÞch vô gi÷ a c¸c hé gia
®×nh vµ c¸c doanh nghiÖp. C¸c hé gia ®×nh b¸n quyÒn sö dông lao ®éng, ®Êt ®ai vµ t­ b¶n cña m×nh cho
c¸c doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng nh©n tè s¶n xuÊt. Sau ®ã c¸c doanh nghiÖp sö dông nh÷ng nh©n tè nµy

26
®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch vô nh»m m ôc ®Ých b¸n cho c¸c hé gia ®×nh trªn thÞ tr­êng hµng ho¸ vµ
dÞch vô. Bëi vËy, c¸c nh©n tè s¶n xuÊt ch¶y tõ hé gia ®×nh sang c¸c doanh nghiÖp, cßn hµng ho¸ vµ dÞch
vô ch¶y tõ c¸c doanh nghiÖp sang c¸c hé gia ®×nh.
Vßng ngoµi cña biÓu ®å vßng chu chuyÓn biÓu thÞ c¸c luång tiÒn t­¬ng øng. C¸c hé gia ®×nh chi
tiªu tiÒn ®Ó mua hµng ho¸ vµ dÞch vô cña c¸c doanh nghiÖp. C¸c doanh nghiÖp sö dông mét phÇn doanh
thu b¸n hµng nµy ®Ó thanh to¸n cho c¸c nh©n tè s¶n xuÊt, ch¼ng h¹n nh­ tiÒn l­¬ng tr¶ cho c«ng nh©n
cña hä. PhÇn cßn l¹i lµ lîi nhuËn cña ng­êi chñ doanh nghiÖp, ng­êi mµ ®ång thêi còng lµ thµnh viªn
cña hé gia ®×nh. V× vËy, luång chi tiªu ®Ó mua hµng ho¸ vµ dÞch vô ch¶y tõ hé gia ®×nh sang doanh nghiÖp,
cßn thu nhËp d­íi d¹ng tiÒn l­¬ng, tiÒn thuª vµ lîi nhuË n ch¶y tõ doanh nghiÖp sang hé gia ®×nh.
Chóng ta h·y lÇn theo mét vßng chu chuyÓn b»ng c¸ch dâi theo mét ®ång ®« la khi nã ®­îc
chuyÓn tõ c¸ nh©n nµy sang c¸ nh©n kh¸c trong nÒn kinh tÕ. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng ®ång ®«
la nµy b¾t ®Çu tõ mét hé gi a ®×nh, ch¼ng h¹n tõ chiÕc vÝ trong tói cña b¹n. nÕu muèn mua mét cèc cµ
phª, b¹n sÏ ®­a ®ång ®« la ®Õn mét trong c¸c thÞ tr­êng hµng ho¸ vµ dÞch vô cña nÒn kinh tÕ, ch¼ng h¹n
qu¸n cµ phª Starbucks ë gÇn nhµ b¹n. T¹i ®©y, b¹n chi tiªu nã ®Ó mua cèc n­íc gi ¶i kh¸t mµ b¹n ­a
thÝch. Khi ®ång ®« la ®­îc chuyÓn cho quÇy thu tiÒn cña Starbucks, nã trë thµnh doanh thu cña doanh
nghiÖp nµy. Tuy nhiªn, nã kh«ng n»m l©u ë Starbucks, v× doanh nghiÖp nµy sö dông nã ®Ó mua ®Çu vµo
trªn c¸c thÞ tr­êng nh©n tè s¶n xuÊt. C h¼ng h¹n, Starbucks sö dông ®ång ®« la nµy ®Ó tr¶ tiÒn thuª nhµ
cho ng­êi chñ nhµ, hoÆc thanh to¸n tiÒn l­¬ng cho nh©n viªn cña m×nh. Dï trong tr­êng hîp nµo, ®ång
®« la còng chuyÓn thµnh thu nhËp cña mét hé gia ®×nh nµo ®ã vµ mét lÇn n÷a, nã l¹i ®­îc cÊt vµo chiÕc
vÝ cña ai ®ã.T¹i ®iÓm nµy, c©u chuyÖn vÒ vßng chu chuyÓn cña nÒn kinh tÕ l¹i b¾t ®Çu. BiÓu ®å vßng chu
chuyÓn trong H×nh 1 lµ mét mo h×nh ®¬n gi¶n vÒ nÒn kinh tÕ. Nã bá qua nhiÒu chi tiÕt mµ ®èi víi c¸c
môc ®Ých kh¸c cã thÓ quan träng. Ch¼ng h¹n , m« h×nh phøc t¹p h¬n vµ thùc tÕ h¬n vÒ vßng chu chuyÓn
bao gåm c¶ vai trß cña chÝnh phñ vµ th­¬ng m¹i quèc tÕ. Song nh÷ng chi tiÕt nµy kh«ng cÇn thiÕt ®Ó hiÓu
kh¸i qu¸t vÒ c¸ch thøc tæ chøc cña nÒn kinh tÕ. Nhê tÝnh chÊt ®¬n gi¶n cña nã, chóng ta cã thÓ nhí biÓu
®å vßng chu chuyÓn nµy khi t­ duy vÒ c¸ch thøc g¾n kÕt c¸c bé phËn cña nÒn kinh tÕ víi nhau.
M« h×nh thø hai cña chóng ta: §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt
Kh¸c víi biÓu ®å vßng chu chuyÓn, hÇu hÕt c¸c m« h×nh kinh tÕ ®Òu ®­îc thiÕt lËp trªn c¬ s ë sö
dông c¸c c«ng cô to¸n häc. Trong phÇn nµy chóng ta xem xÐt mét trong c¸c m« h×nh ®¬n gi¶n nhÊt
thuéc lo¹i nµy. Nã cã tªn lµ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt. Chóng ta sÏ sö dông nã ®Ó minh ho¹ cho
mét sè t­ t­ëng kinh tÕ c¬ b¶n.

L­îng m¸y tÝnh

®­îc s¶n xuÊt
D

3000 C
2200  A
2000
 §­êng giíi h¹n n¨ng
B lùc s¶n xuÊt
1000 

300 600 700 1000 L­îng « t« ®­îc

s¶n xuÊt

27
 H×nh 2. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt chØ ra c¸c kÕt
hîp s¶n l­îng - trong t×nh huèng cña chóng ta lµ « t« vµ m¸y tÝnh - mµ nÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n xuÊt ra.
NÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n xuÊt bÊt kú kÕt hîp s¶n l­îng nµo n»m trªn hoÆ c trong ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc
s¶n xuÊt. Víi nh÷ng nguån lùc cho tr­íc, nh÷ng ®iÓm n»m ngoµi ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt lµ
kh«ng kh¶ thi.
MÆc dï nÒn kinh tÕ trong thùc tÕ s¶n xuÊt hµng ngh×n hµng ho¸ vµ dÞch vô, nh­ng chóng ta h·y
thö t­ëng t­îng ra mét nÒn kinh tÕ chØ s¶n xuÊt hai hµng ho¸ lµ « t« vµ m¸y tÝnh. Hai ngµnh nµy sö dông
toµn bé nh©n tè s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt lµ mét ®­êng chØ ra c¸c kÕt
hîp s¶n l­îng kh¸c nhau - trong tr­êng hîp cña chóng ta lµ « t« vµ m¸y tÝnh - mµ nÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n
xuÊt ra b»ng c¸c nh©n tè vµ c«ng nghÖ s¶n xuÊt hiÖn cã. ë ®©y chóng ta hiÓu c«ng nghÖ lµ c¸i mµ doanh
nghiÖp sö dông ®Ó chuyÓn c¸c nh©n tè s¶n xuÊt thµnh s¶n l­îng.
H×nh 2 lµ mét vÝ dô vÒ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊ t. Trong nÒn kinh tÕ nµy, nÕu toµn bé
nguån lùc ®­îc sö dông trong ngµnh s¶n xuÊt « t«, nÒn kinh tÕ sÏ s¶n xuÊt 1000 chiÕc « t« vµ kh«ng cã
chiÕc m¸y tÝnh nµo ®­îc s¶n xuÊt. NÕu tÊt c¶ nguån lùc ®Òu ®­îc sö dông trong ngµnh s¶n xuÊt m¸y
tÝnh, nÒn kinh tÕ sÏ s¶n xuÊt 3000 chiÕc m¸y tÝnh vµ kh«ng cã chiÕ « t« nµo ®­îc s¶n xuÊt. Hai ®iÓm
cuèi trªn ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt biÓu thÞ c¸c tr­êng hîp cùc ®oan nµy. NÕu nÒn kinh tÕ ph¶i
ph©n bæ nguån lùc cña m×nh cho c¶ hai ngµnh, th× nã cã thÓ s¶n xuÊt 700 c hiÕc « t« vµ 2000 chiÕc m¸y
tÝnh, nh­ ®­îc minh ho¹ b»ng ®iÓm A trong H×nh 2. Ng­îc l¹i, kÕt côc t¹i ®iÓm D kh«ng thÓ x¶y ra v×
nguån lùc cã tÝnh chÊt khan hiÕm: nÒn kinh tÕ kh«ng cã ®ñ nh©n tè s¶n xuÊt ®Ó s¶n xuÊt ra møc s¶n l­îng
®ã. Nãi c¸ch kh¸c, nÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n xuÊt t¹i bÊt kú ®iÓm nµo n»m trªn hoÆc n»m trong ®­êng giíi h¹n
n¨ng lùc s¶n xuÊt, nh­ng nã kh«ng thÓ s¶n xuÊt ë c¸c ®iÓm n»m ngoµi ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt .
Mét kÕt côc ®­îc coi lµ cã hiÖu qu¶ nÕu nÒn kinh tÕ ®¹t ®­îc kÕt qu¶ cao nhÊt tõ c¸c nguån lùc
khan hiÕm mµ nã hiÖn cã. C¸c ®iÓm n»m trªn (chø kh«ng ph¶i n»m trong) ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n
xuÊt biÓu thÞ c¸c møc s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶. Khi nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt t¹i nh÷ng ®iÓm nh­ thÕ, ch¼ng h¹n
®iÓm A, nã kh«ng thÓ t¨ng quy m« s¶n xuÊt cña mét hµng ho¸ mµ kh«ng gi¶m quy m« s¶n xuÊt cña
hµng ho¸ kia. §iÓm B biÓu thÞ mét kÕt côc kh«ng cã hiÖu qu¶. V× lý do nµo ®ã, ch¼ng h¹n do t×nh tr¹ng
thÊt nghiÖp trµn lan, nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt ë møc thÊp h¬n n ¨ng lùc cña m×nh tõ nh÷ng nguån lù c hiÖn cã:
nã chØ s¶n xuÊt 300 chiÕc « t« vµ 1000 chiÕc m¸y tÝnh. NÕu lo¹i trõ ®­îc nguån gèc g©y ra t×nh tr¹ng
kh«ng cã hiÖu qu¶, nÒn kinh tÕ cã thÓ chuyÓn tõ B tíi A, lµm t¨ng c¶ s¶n l­îng « t« (lªn700) vµ s¶n
l­îng m¸y tÝnh (lªn 2000).
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc tr×nh bµy trong ch­¬ng 1 lµ mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt
víi sù ®¸nh ®æi. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt chØ ra mét sù ®¸nh ®æi mµ x· héi ph¶i ®èi mÆt. Mét
khi chóng ta ®· ®¹t ®­îc ®iÓm cã hiÖu qu¶ trªn ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt, th× c¸ch duy nhÊt ®Ó
t¨ng quy m« s¶n xuÊt mét hµng ho¸ lµ ph¶i gi¶m quy m« s¶n xuÊt hµng ho¸ kh¸c. Ch¼ng h¹n, khi nÒn
kinh tÕ chuyÓn tõ ®iÓm A tíi C, x· héi s¶n xuÊt nhiÒu m¸y tÝnh h¬n, nh­ng ph¶i tr¶ gi¸ b»ng viÖc s¶n
xuÊt Ýt « t« h¬n.
Mét nguyªn lý kh¸c trong M­êi Nguyªn lý cña Kinh tÕ häc lµ chi phÝ cña mét thø g× ®ã lµ thø
mµ b¹n ph¶i tõ bá ®Ó nhËn ®­îc nã. §©y lµ c¸i ®­îc gäi lµ chi phÝ c¬ héi. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n
xuÊt biÓu thÞ chi phÝ c¬ héi cña mét hµng ho¸ b»ng l­îng cña hµng ho¸ kh¸c. Khi x· héi t¸i ph©n bæ
nguån lùc b»ng c¸ch chuyÓn mét sè nh©n tè s¶n xuÊt tõ ngµnh « t« sang cho ngµnh m¸y tÝnh vµ di
chuyÓn tõ ®iÓm A sang ®iÓm C, nã ph¶i tõ bá 100 chiÕc « t« ®Ó nhËn thªm 200 chiÕc m¸y tÝnh. Nãi c¸ch
kh¸c, khi nÒn kinh tÕ n»m t¹i ®iÓm A, chi phÝ c¬ héi cña 200 chiÕc m¸y tÝnh lµ 100 chiÕc « t«.
H·y chó ý r»ng ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt trong H×nh 2 cong ra phÝa ngoµi. §iÒu nµy hµm
ý chi phÝ c¬ héi cña « t« tÝnh b»ng m¸y tÝnh phô thuéc vµo l­îng cña mçi hµng ho¸ mµ nÒn kinh tÕ ®ang
s¶n xuÊt ra. Khi nÒn kinh tÕ sö dông hÇu hÕt nguån lùc cña m×nh ®Ó s¶n xuÊt « t«, ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc

28
s¶n xuÊt kh¸ dèc. V× ngay c¶ nh÷ng c«ng nh©n vµ m¸y mãc thÝch hîp nhÊt ®èi víi viÖc s¶n xuÊt m¸y tÝnh
còng ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt « t«, nªn nÒn kinh tÕ s Ï t¨ng ®­îc l­îng m¸y tÝnh kh¸ nhiÒu khi tõ bá mét
chiÕc « t«. Ng­îc l¹i, khi nÒn kinh tÕ sö dông hÇu hÕt nguån lùc cña m×nh ®Ó s¶n xuÊt m¸y tÝnh, ®­êng giíi
h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt rÊt Ýt dèc. Trong t×nh huèng nµy, nh÷ng nguån lùc thÝch hîp nhÊt víi viÖc s¶ n xuÊt
m¸y tÝnh ®· n»m trong ngµnh m¸y tÝnh vµ mçi chiÕc « t« mµ nÒn kinh tÕ tõ bá sÏ chØ ®em l¹i mét møc tang
nhá trong sè l­îng m¸y tÝnh.
L­îng m¸y tÝnh ®­îc
s¶n xuÊt ra
4000

3000
2100 E
2000 A 

700 750 1000 L­îng « t« ®­îc s¶n

xuÊt ra

H×nh 3. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt. TiÕn bé kinh tÕ trong ngµnh
m¸y tÝnh ®Èy ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt ra phÝa ngoµi, qua ®ã lµm t¨ng sè l­îng « t« vµ m¸y tÝnh
mµ nÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n xuÊt ra.
§­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt chØ ra sù ®¸nh ®æi gi÷a viÖc s¶n xuÊt c¸c hµng ho¸ kh¸c nhau
t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh, nh­ng s ù ®¸nh ®æi cã thÓ thay ®æi theo thêi gian. Ch¼ng h¹n, nÕu tiÕn bé
c«ng nghÖ trong ngµnh m¸y tÝnh lµm t¨ng sè l­îng m¸y tÝnh mµ mét c«ng nh©n s¶n xuÊt ra trong mét
tuÇn, nÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n xuÊt nhiÒu m¸y tÝnh h¬n t¹i mäi møc s¶n xuÊt « t«. KÕt qu¶ lµ ®­ êng giíi h¹n
n¨ng lùc s¶n xuÊt dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi, nh­ ®­îc minh ho¹ trong H×nh 3. Do sù t¨ng tr­ëng kinh tÕ
nµy, x· héi cã thÓ chuyÓn tõ ®iÓm A tíi ®iÓm E, nghÜa lµ ®­îc h­ëng thô nhiÒu m¸y tÝnh vµ « t« h¬n.
§­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt ®¬n gi¶ n ho¸ nÒn kinh tÕ phøc t¹p ®Ó lµm s¸ng tá mét sè t­
t­ëng c¬ b¶n. Chóng ta ®· sö dông nã ®Ó minh ho¹ cho mét sè kh¸i niÖm ®· nh¾c ®Õn trong ch­¬ng 1:
sù khan hiÕm, hiÖu qu¶, chi phÝ c¬ héi vµ t¨ng tr­ëng kinh tÕ. Khi nghiªn cøu kinh tÕ häc, b¹n sÏ thÊy
nh÷ng kh¸i niÖm nµy xuÊt hiÖn trë l¹i nhiÒu lÇn d­íi c¸c d¹ng kh¸c nhau. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n
xuÊt lµ mét c¸ch ®¬n gi¶n ®Ó t­ duy vÒ chóng.
Kinh tÕ vi m« vµ kinh tÕ vÜ m«
NhiÒu m«n häc ®­îc nghiªn cøu ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n m«n sinh häc. Nhµ sinh
häc ph©n tö nghiªn cøu c¸c hîp chÊt ho¸ häc t¹o thµnh c¬ thÓ sèng. Nhµ sinh häc tÕ bµo nghiªn cøu tÕ
bµo, nh÷ng thø ®­îc cÊu thµnh bëi c¸c hîp chÊt ho¸ häc vµ ®ång thêi b¶n th©n chóng lµ c¸c bé phËn cÊu
thµnh c¬ thÓ sèng. Nhµ sinh häc tiÕn ho¸ nghiªn cøu nhiÒu chñng lo¹i ®éng vËt vµ thùc vËt, còng nh­ sù
thay ®æi tõ tõ cña mçi loµi qua c¸c thÕ kû.
Kinh tÕ häc còng nghiªn cøu ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau. Chóng ta cã thÓ nghiªn cøu c¸c quyÕt
®Þnh cña tõng hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp. HoÆc chóng ta cã thÓ ngh iªn cøu sù t­¬ng t¸c gi÷a c¸c hé
gia ®×nh vµ doanh nghiÖp trªn c¸c thÞ tr­êng hµng ho¸ vµ dÞch vô. HoÆc chóng ta cã thÓ nghiªn cøu ho¹t
®éng cña nÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch mét tæng thÓ - c¸i ch¼ng qua chØ lµ tæng c¸c ho¹t ®éng cña tÊt c¶ nh÷ng
nhµ ra quyÕt ®Þnh nµy trªn tÊt c¶ c¸c thÞ tr­êng.

29
 Theo truyÒn thèng, lÜnh vùc kinh tÕ häc ®­îc chia thµnh hai bé phËn lín. Kinh tÕ vi m« lµ m«n
häc nghiªn cøu c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh cña hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp còng nh­ sù t­¬ng t¸c gi÷a hä
trªn c¸c thÞ tr­êng cô thÓ. Kinh tÕ vÜ m« lµ m«n häc nghiªn cøu c¸c hiÖn t­îng cña toµn bé nÒn kinh tÕ.
Kinh tÕ vi m« cã thÓ nghiªn cøu hËu qu¶ cña biÖn ph¸p kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ ®èi víi nhµ ë t¹i thµnh
phè Niu Oãc, ¶nh h­ëng cña sù c¹nh tranh n­íc ngoµi ®èi víi ngµnh « t« cña M ü, hoÆc ¶nh h­ëng cña
chÝnh s¸ch gi¸o dôc b¾t buéc ®èi víi thu nhËp cña c«ng nh©n. C¸c nhµ kinh tÕ vÜ m« cã thÓ nghiªn cøu
nh÷ng ¶nh h­ëng do ho¹t ®éng vay nî cña chÝnh phñ liªn bang g©y ra, nh÷ng thay ®æi theo thêi gian cña
tû lÖ thÊt nghiÖp trong nÒn kin h tÕ, hoÆc c¸c chÝnh s¸ch kh¸c nhau ®Ó lµm t¨ng møc sèng cña ®Êt n­íc.
Kinh tÕ vÜ m« vµ kinh tÕ vi m« cã mèi quan hÖ g¾n bã chÆt chÏ víi nhau. V× nh÷ng thay ®æi
trong toµn bé nÒn kinh tÕ ph¸t sinh tõ c¸c quyÕt ®Þnh cña hµng triÖu c¸ nh©n, nªn chóng ta kh«n g thÓ
hiÓu ®­îc c¸c hiÖn t­îng kinh tÕ vÜ m« nÕu kh«ng tÝnh ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh kinh tÕ vi m« liªn quan.
Ch¼ng h¹n, mét nhµ kinh tÕ vÜ m« cã thÓ nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña biÖn ph¸p c¾t gi¶m thuÕ thu nhËp
liªn bang ®èi víi quy m« s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô cña nÒn kinh tÕ. §Ó ph©n tÝch vÊn ®Ò nµy, anh ta
ph¶i xem xÐt ¶nh h­ëng cña biÖn ph¸p c¾t gi¶m thuÕ ®èi víi quyÕt ®Þnh chi tiªu ®Ó mua hµng ho¸ vµ
dÞch vô cña c¸c hé gia ®×nh.
MÆc dï cã mèi liªn hÖ g¾n bã gi÷a kinh tÕ vÜ m« vµ kinh tÕ vi m«, nh­ng hai lÜnh vùc nghiªn
cøu nµy vÉn cã sù kh¸c biÖt. Còng gièng nh­ trong ngµnh sinh häc, ®iÒu cã vÎ rÊt tù nhiªn nÕu trong
kinh tÕ häc ng­êi ta b¾t ®Çu tõ ®¬n vÞ nhá nhÊt vµ x©y dùng lªn c¶ toµ nhµ khoa häc. Nh­ng viÖc lµm
nh­ vËy võa kh«ng cÇn thiÕt, võa kh«ng ph¶i c¸ch tèt nhÊt ®Ó tiÕn lªn. Theo mét nghÜa nµo ®ã, ngµnh
sinh häc tiÕn ho¸ ®­îc x©y dùng trªn c¬ së ngµnh sinh häc ph©n tö, v× tÊt c¶ c¸c loµi ®Òu cÊu t¹o tõ c¸c
ph©n tö. Nh­ng sinh häc ph©n tö vµ sinh häc tiÕn ho¸ lµ c¸c ngµnh t¸ch rêi nhau, mçi ngµnh cã n h÷ng
vÊn ®Ò riªng vµ ph­¬ng ph¸p riªng. T­¬ng tù nh­ vËy, kinh tÕ vi m« vµ kinh tÕ vÜ m« xö lý c¸c vÊn ®Ò
kh¸c nhau, ®«i khi hä sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn hoµn toµn kh¸c nhau vµ th­êng ®­îc gi¶ng
d¹y thµnh hai m«n häc riªng trong c¸c kho¸ häc.
§o¸n nhanh: HiÓu theo nghÜa nµo th× kinh tÕ häc gièng mét m«n khoa häc? H·y vÏ ®­êng giíi
h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cho mét x· héi s¶n xuÊt thùc phÈm vµ quÇn ¸o. H·y chØ ra mét ®iÓm cã hiÖu qu¶,
mét ®iÓm kh«ng cã hiÖu qu¶ vµ mét ®iÓm kh«ng kh¶ thi. H·y nhËn ®Þnh v Ò ¶nh h­ëng cña t×nh tr¹ng h¹n
h¸n. H·y ®Þnh nghÜa kinh tÕ vÜ m« vµ kinh tÕ vi m«.

Nhµ kinh tÕ víi t­ c¸ch nhµ t­ vÊn chÝnh s¸ch

Th«ng th­êng c¸c nhµ kinh tÕ ®­îc yªu cÇu lý gi¶i nguyªn nh©n g©y ra c¸c hiÖn t­îng kinh tÕ.
Ch¼ng h¹n, hä ph¶i lý gi¶i t¹i sa o tû lÖ thÊt nghiÖp cña thanh niªn l¹i cao h¬n nh÷ng c«ng nh©n lín tuæi
h¬n. §«i khi c¸c nhµ kinh tÕ ®­îc mêi nªu ra nh÷ng khuyÕn nghÞ chÝnh s¸ch ®Ó c¶i thiÖn c¸c kÕt côc
kinh tÕ. ch¼ng h¹n, hä ph¶i khuyÕn nghÞ chÝnh phñ cÇn lµm g× ®Ó c¶i thiÖn phóc lîi ki nh tÕ cña thanh
niªn. Khi c¸c nhµ kinh tÕ t×m c¸ch lý gi¶i thÕ giíi, hä lµ c¸c nhµ khoa häc. Khi hä t×m c¸ch gãp phÇn c¶i
thiÖn nã, hä lµ nhµ t­ vÊn chÝnh s¸ch.
Ph©n tÝch thùc chøng vµ chuÈn t¾c
§Ó lµm râ hai vai trß cña nhµ kinh tÕ, chóng ta h·y xem xÐt c ¸ch sö dông ng«n ng÷. V× nhµ khoa
häc vµ nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã môc tiªu kh¸c nhau, nªn hä sö dông ng«n ng÷ theo c¸ch kh¸c nhau.
Ch¼ng h¹n cã hai ng­êi ®ang bµn vÒ luËt tiÒn l­¬ng tèi thiÓu. B¹n cã thÓ nghe thÊy hä nãi
nh÷ng lêi sau ®©y:
POLLY: LuËt tiÒn l­¬ng tèi thiÓu g©y ra thÊt nghiÖp.
NORMA: ChÝnh phñ cÇn t¨ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu.
T¹m thêi chóng ta ch­a bµn ®Õn viÖc b¹n cã ®ång ý víi c¸c nhËn ®Þnh trªn hay kh«ng, mµ h·y
chó ý r»ng Polly vµ Norma kh¸c nhau ë ®iÒu mµ hä t×m c¸ch lµm. Polly ®ang nã i nh­ mét nhµ khoa häc:

30
anh ta ®ang kh¼ng ®Þnh ph­¬ng thøc vËn hµnh cña thÕ giíi. Norma ®ang nãi nh­ mét nhµ t­ vÊn chÝnh
s¸ch: anh ta kh¼ng ®Þnh ®iÒu mµ anh ta muèn lµm ®Ó thay ®æi thÕ giíi.
Nh×n chung c¸c nhËn ®Þnh vÒ thÕ giíi bao gåm hai lo¹i. Mét lo¹i cã tÝnh thùc chøng nh­ nhËn
®Þnh cña Polly. C¸c nhËn ®Þnh thùc chøng mang tÝnh chÊt m« t¶. Chóng kh¼ng ®Þnh r»ng thÕ giíi lµ nh­
thÕ nµo. Lo¹i thø hai cã tÝnh chuÈn t¾c nh­ kh¼ng ®Þnh cña Norma. C¸c nhËn ®Þnh chuÈn t¾c cã tÝnh chÊt
khuyÕn nghÞ. Chóng kh¼ng ®Þnh r»ng thÕ giíi cÇn ph¶i nh­ thÕ nµo.
Sù kh¸c biÖt then chèt gi÷a nhËn ®Þnh thùc chøng vµ nhËn ®Þnh chuÈn t¾c lµ ë chç chóng ta ®¸nh
gi¸ tÝnh ch©n thùc cña nã nh­ thÕ nµo. VÒ nguyªn t¾c, chóng ta cã thÓ x¸c nhËn hoÆc b¸c bá nhËn ®Þnh
thùc chøng b»ng c¸ch xem xÐt b»ng chøng thùc tÕ. Mét nhµ kinh tÕ cã thÓ ®¸nh gi¸ nhËn ®Þnh cña Polly
b»ng c¸ch ph©n tÝch sè liÖu vÒ nh÷ng thay ®æi trong tiÒn l­¬ng thùc tÕ vµ nh÷ng thay ®æi theo thêi gian
cña thÊt nghiÖp. Ng­îc l¹i, viÖc ®¸nh gi¸ nhËn ®Þnh chuÈn t¾c liªn qu an ®Õn c¶ c¸c gi¸ trÞ vµ thùc tÕ.
Kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ nhËn ®Þnh cña Norma chØ b»ng c¸ch sö dông sè liÖu. ViÖc quyÕt ®Þnh xem chÝnh
s¸ch nµo tèt vµ chÝnh s¸ch nµo tåi kh«ng ph¶i mét vÊn ®Ò thuÇn tuý khoa häc. Nã cßn g¾n víi quan ®iÓm
cña chóng ta vÒ ®¹o ®øc, t«n gi¸o vµ triÕt lý chÝnh trÞ.
DÜ nhiªn, nhËn ®Þnh thùc chøng vµ chuÈn t¾c cã mèi quan hÖ víi nhau. Quan ®iÓm thùc chøng
cña chóng ta vÒ ph­¬ng thøc vËn hµnh cña thÕ giíi ¶nh h­ëng tíi quan ®iÓm chuÈn t¾c cña chóng ta vÒ
viÖc nh÷ng chÝnh s¸ch nµo lµ ®¸ng mongmuèn. NÕu nhËn ®Þnh cña Polly r»ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu g©y ra
thÊt nghiÖp ®óng, nã cã thÓ dÉn chóng ta ®Õn viÖc tõ bá kÕt luËn cña Norma lµ chÝnh phñ nªn t¨ng tiÒn
l­¬ng tèi thiÓu. Song c¸c kÕt luËn chuÈn t¾c cña chóng ta kh«ng ph¶i chØ ®­îc rót ra t õ ph©n tÝch thùc
chøng. Nã cÇn tíi c¶ sù ph©n tÝch thùc chøng vµ c¸c ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ.
Khi nghiªn cøu kinh tÕ häc, b¹n ph¶i lu«n lu«n nhí tíi sù ph©n biÖt gi÷a c¸c nhËn ®Þnh thùc
chøng vµ chuÈn t¾c. NhiÒu néi dung cña kinh tÕ häc chØ nh»m lý gi¶i c¸ch thøc vËn hµnh cña nÒn kinh
tÕ. Nh­ng môc tiªu cña kinh tÕ häc th­êng lµ c¶i thiÖn ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ. Khi nghe thÊy c¸c nhµ
kinh tÕ nªu ra nhËn ®Þnh chuÈn t¾c, b¹n biÕt r»ng hä ®· v­ît qua ranh giíi cña khoa häc vµ b­íc vµo
v­¬ng quèc cña nhµ t­ vÊn chÝ nh s¸ch.
C¸c nhµ kinh tÕ ë Oasinht¬n
Mét lÇn tæng thèng Harry Truman ®· nãi r»ng «ng muèn t×m ra mét nhµ kinh tÕ cã chÝnh kiÕn.
Khi «ng yªu cÇu c¸c nhµ kinh tÕ cña m×nh t­ vÊn, hä lu«n lu«n nãi "Mét mÆt … MÆt kh¸c…".
Truman cã lý khi nhËn thÊy r»ng lêi khuy ªn cña c¸c nhµ kinh tÕ kh«ng ph¶i lóc nµo còng râ
rµng. Xu thÕ nµy cã céi nguån ë mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1: Con ng­êi
ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi. C¸c nhµ kinh tÕ ý thøc ®­îc r»ng sù ®¸nh ®æi cã liªn quan ®Õn hÇu hÕt c¸c
quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch. Mét chÝnh s¸ch cã thÓ lµm t¨ng hiÖu qu¶ víi c¸i gi¸ ph¶i tr¶ lµ sù mÊt c«ng b»ng.
Nã cã thÓ gióp cho thÕ hÖ t­¬ng lai, nh­ng l¹i lµm tæn h¹i thÕ hÖ hiÖn t¹i. NÕu nhµ kinh tÕ nµo ®ã nãi
r»ng tÊt c¶ c¸c quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch ®Òu dÔ dµng, th× anh ta kh«ng ph¶i lµ nhµ kinh tÕ ®¸ng tin cËy.
Truman kh«ng ph¶i lµ vÞ tæng thèng duy nhÊt tr«ng cËy vµo sù t­ vÊn cña nhµ kinh tÕ. Tõ n¨m 1946,
c¸c tæng thèng Mü ®· nhËn ®­îc sù trî gióp cña mét Héi ®ång T­ vÊn Kinh tÕ bao gåm ba thµnh viªn vµ mét
biªn chÕ bao gåm hµng t¸ c¸c nhµ kinh tÕ. Héi ®ång cã trô së chØ c¸ch Nhµ tr¾ng vµi b­íc nµy kh«ng cã
nhiÖm vô nµo kh¸c h¬n lµ t­ vÊn cho tæng thèng vµ viÕt B¸o c¸o Kinh tÕ hµng n¨m cña Tæng thèng.
Tæng thèng còng nhËn ®­îc sù t­ vÊn tõ c¸c nhµ kinh tÕ c«ng t ¸c ë nhiÒu bé kh¸c nhau. C¸c
nhµ kinh tÕ ë Bé Tµi chÝnh Mü hç trî cho viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch thuÕ. C¸c nhµ kinh tÕ ë Bé Lao
®éng ph©n tÝch sè liÖu vÒ c«ng nh©n vµ nh÷ng ng­êi ®ang t×m viÖc lµm ®Ó hç trî cho viÖc so¹n th¶o c¸c
chÝnh s¸ch ®èi víi thÞ tr­ êng lao ®éng. C¸c nhµ kinh tÕ ë Bé T­ ph¸p gãp phÇn thùc thi c¸c ®¹o luËt
chèng tê rít cña ®Êt n­íc.
C¸c nhµ kinh tÕ cßn ho¹t ®éng ë bªn ngoµi c¬ quan hµnh chÝnh cña chÝnh phñ. §Ó nhËn ®­îc sù
®¸nh gi¸ ®éc lËp vÒ c¸c khuyÕn nghÞ chÝnh s¸ch, Quèc héi tr«ng cËy vµo sù t­ vÊn cña V¨n phßng Ng©n

31
s¸ch Quèc héi mµ nh©n viªn cña nã lµ c¸c nhµ kinh tÕ. Quü Dù tr÷ Liªn bang, mét tæ chøc nöa chÝnh
phñ cã nhiÖm vô ®Þnh ra chÝnh s¸ch tiÒn tÖ cña ®Êt n­íc, sö dông hµng tr¨m nhµ kinh tÕ ®Ó ph©n tÝch t×nh
h×nh kinh tÕ Mü vµ trªn toµn thÕ giíi. B¶ng 1 ghi tªn trang Web cña mét vµi c¬ quan nµy.
Bé Th­¬ng m¹i www.doc.gov
V¨n phßng Thèng kª Lao ®éng www.bls.gov
V¨n phßng Ng©n s¸ch Quèc héi www.cbo.gov
Héi ®ång Dù tr÷ Liªn bang www.federalreserve.gov

B¶ng 1. Trang Web. §©y lµ trang Web cña mét vµi c¬ quan chÝnh phñ cã tr¸ch nhiÖm thu thËp
sè liÖu kinh tÕ vµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kinh tÕ.
¶nh h­ëng cña c¸c nhµ kinh tÕ ®èi víi chÝnh s¸ch kh«ng chØ dõng l¹i ë vai trß cña hä víi t­
c¸ch lµ nhµ t­ vÊn: c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ bµi viÕt cña hä t¸c ®éng gi¸n tiÕp tíi chÝnh s¸ch. Nhµ
kinh tÕ John Maynard Keynes ®· tõng viÕt:
T­ t­ëng cña c¸c nhµ kinh tÕ vµ triÕt gia chÝnh trÞ, c¶ khi nã ®óng vµ khi nã sai lÇm, ®Òu m¹nh
mÏ h¬n nhiÒu so víi chóng ta t­ëng. DÜ nhiªn, thÕ giíi cßn bÞ c hi phèi bëi mét vµi thø kh¸c n÷a. Nh÷ng
ng­êi lµm c«ng t¸c thùc tiÔn tin r»ng hä hoµn toµn kh«ng chÞu ¶nh h­ëng cña giíi trÝ thøc th× th­êng l¹i
lµ n« lÖ cña mét nhµ kinh tÕ tÇm phµo nµo ®ã. Nh÷ng kÎ khao kh¸t quyÒn lùc nghe ®­îc c¶ lêi ph¸n
truyÒn cña chóa l¹i chÝnh lµ nh÷ng ng­êi nuèt tõng lêi mµ mét häc gi¶ h¹ng hai nµo ®ã ®· viÕt vµi n¨m
vÒ tr­íc.
MÆc dï nh÷ng lêi trªn ®­îc viÕt vµo n¨m 1935, nh­ng ®Õn nay nã vÉn ®óng. DÜ nhiªn, vÞ "häc
gi¶ h¹ng hai" hiÖn ®ang t¸c ®éng tíi chÝnh s¸ch cña Nhµ n­íc th­êng l¹i chÝnh lµ Keynes.
§o¸n nhanh: H·y nªu ra mét vÝ dô vÒ nhËn ®Þnh thùc chøng vµ mét vÝ dô vÒ nhËn ®Þnh chuÈn
t¾c. H·y nªu ra 3 bé phËn cña chÝnh phñ th­êng xuyªn ph¶i dùa vµo sù t­ vÊn cña c¸c nhµ kinh tÕ.
T¹i sao c¸c nhµ kinh tÕ l¹i bÊt ®ång víi nhau?
Nh÷ng kh¸c biÖt trong ®¸nh gi¸ khoa häc
NhiÒu thÕ kû tr­íc, c¸c nhµ thiªn v¨n tranh luËn vÒ viÖc tr¸i ®Êt hay mÆt trêi n»m ë trung t©m
cña hÖ mÆt trêi. Ngay míi gÇn ®©y th«i, c¸c nhµ khÝ t­îng tranh luËn vÒ viÖc tr¸i ®Êt cã ®ang r¬i vµo t×nh
tr¹ng "nãng lªn toµn cÇu" hay kh«ng vµ nÕu ®óng nh­ vËy th× t¹i sao. Khoa häc lµ mét cuéc t×m kiÕm ®Ó
cã thªm hiÓu biÕt vÒ thÕ giíi quanh ta. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn r»ng khi cuéc t×m kiÕm nµy tiÕp
diÔn, c¸c nhµ khoa häc cã thÓ bÊt ®ång víi nhau vÒ viÖc ch©n lý n»m ë h­íng nµo.
C¸c nhµ kinh tÕ th­êng bÊt ®ång v× lý do t­¬ng tù. Kinh tÕ häc lµ mét bé m«n khoa häc non trÎ
vµ cßn ph¶i häc hái nhiÒu. §«i khi c¸c nhµ kinh tÕ kh«ng nhÊt trÝ víi nhau v× hä cã nhËn thøc kh¸c nhau
vÒ tÝnh ch©n thùc cña c¸c lý thuyÕt kh¸c nhau vÒ quy m« cña c¸c tham sè quan träng.
Ch¼ng h¹n, c¸c nhµ kinh tÕ bÊt ®ång vÒ viÖc chÝnh phñ nªn ®¸nh thuÕ c¨n cø vµo thu nhËp cña
c¸c hé gia ®×nh hay c¨n cø vµo tiªu dïng (tøc chi tiªu) cña hä. Nh÷ng ng­êi biÖn hé cho viÖc chuyÓn tõ
thuÕ thu nhËp hiÖn hµnh sang thuÕ tiªu dïng tin r»ng sù thay ®æi nµy khuyÕn khÝch c¸c hé gia ®×nh tiÕt
kiÖm nhiÒu h¬n, v× phÇn thu nhËp tiÕt kiÖm kh«ng bÞ ®¸nh thuÕ. Møc tiÕt kiÖm cao h¬n ®Õn l­ît nã l¹i
lµm cho n¨ng suÊt vµ møc sèng t¨ng víi nhÞp ®é nhanh h¬n. Nh÷ng ng­êi biÖ n hé cho thuÕ thu nhËp
hiÖn hµnh tin r»ng tiÕt kiÖm cña c¸c hé gia ®×nh kh«ng ph¶n øng m¹nh ®èi víi nh÷ng thay ®æi trong luËt
thuÕ. Hai nhãm nhµ kinh tÕ nµy cã quan ®iÓm chuÈn t¾c kh¸c nau vÒ hÖ thèng thuÕ, v× hä cã quan ®iÓm
thùc chøng kh¸c nhau vÒ ph¶n ø ng cña tiÕt kiÖm ®èi víi c¸c kÝch thÝch tõ thuÕ.
Nh÷ng kh¸c biÖt trong gi¸ trÞ
Gi¶ sö c¶ Peter vµ Paul ®Òu lÊy mét l­îng n­íc nh­ nhau tõ c¸i giÕng cña mét thÞ trÊn. §Ó cã
tiÒn b¶o d­ìng c¸i giÕng, thÞ trÊn ®¸nh thuÕ vµo c­ d©n cña nã. Peter cã thu nhËp l µ 50.000 ®« la vµ bÞ

32
®¸nh thuÕ 5.000 ®« la hay 10 phÇn tr¨m thu nhËp cña anh ta. Paul cã thu nhËp lµ 10.000 ®« la vµ bÞ ®¸nh
thuÕ 2.000 ®« la hay 20 phÇn tr¨m thu nhËp cña anh ta.
ChÝnh s¸ch nµy cã c«ng b»ng kh«ng? NÕu kh«ng, th× ai nép thuÕ qu¸ nhiÒu vµ a i nép thuÕ qu¸
Ýt? LiÖu chóng ta cã cÇn l­u ý tíi viÖc møc thu nhËp thÊp cña Paul lµ do anh ta bÞ tËt nguyÒn hay do anh
ta muèn lµm diÔn viªn hay kh«ng? LiÖu chóng ta cã cÇn l­u ý tíi viÖc møc thu nhËp cao cña Peter lµ do
anh ta ®­îc thõa kÕ nhiÒu cña c¶i hay do anh ta s½n sµng lµm c«ng viÖc bÈn thØu trong mét thêi gian dµi
hay kh«ng?
§©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò khã mµ cã nhiÒu kh¶ n¨ng mäi ng­êi sÏ bÊt ®ång ý kiÕn. NÕu thÞ trÊn thuª
hai chuyªn gia ®Ó nghiªn cøu xem nªn ®¸nh thuÕ c­ d©n cña m×nh nh­ thÕ nµo ®Ó b¶o d­ìng chiÕc
giÕng, chóng ta sÏ kh«ng ng¹c nhiªn nÕu hä ®­a ra nh÷ng lêi t­ vÊn kh¸c nhau.
VÝ dô ®¬n gi¶n trªn cho thÊy t¹i sao ®«i khi c¸c nhµ kinh tÕ bÊt ®ång víi nhau vÒ chÝnh s¸ch
c«ng céng. Nh­ chóng ta ®· biÕt trong phÇn bµn vÒ ph©n tÝch thùc chøng vµ chuÈn t¾c, chÝnh s¸ch kh«ng
thÓ ®¸nh gi¸ thuÇn tuý trªn c¬ së khoa häc. C¸c nhµ kinh tÕ ®­a ra nh÷ng lêi khuyªn m©u thuÉn ®«i khi
lµ v× hä cã nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c nhau. ViÖc hoµn thiÖn khoa häc kinh tÕ kh«ng cho chóng ta biÕt Peter hay
Paul ®ãng thuÕ qu¸ nhiÒu.
Sù c¶m nhËn vµ hiÖn thùc
Do cã nh÷ng kh¸c biÖt trong ®¸nh gi¸ khoa häc vµ gi¸ trÞ, nªn sù bÊt ®ång nhÊt ®Þnh gi÷a c¸c
nhµ kinh tÕ lµ kh«ng tr¸nh khái. Tuy nhiªn, chóng ta kh«ng nªn phãng ®¹i møc ®é bÊt ®ång ý kiÕn.
Trong nhiÒu t×nh huèng, c¸c nhµ kin h tÕ cã quan ®iÓm thèng nhÊt.
B¶ng 2 ghi m­êi quan ®iÓm vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ. Trong mét cuéc pháng vÊn c¸c nhµ kinh tÕ
lµm viÖc ë doanh nghiÖp, chÝnh phñ, tr­êng ®¹i häc vµ viÖn nghiªn cøu, ng­êi ta thÊy tuyÖt ®¹i ®a sè c¸c
nhµ kinh tÕ ®­îc hái nhÊt trÝ v íi nh÷ng quan ®iÓm nµy. CÇn l­u ý r»ng nÕu ®­îc tr­ng cÇu ý kiÕn, cã lÏ
c«ng chóng sÏ kh«ng ®¹t ®­îc sù nhÊt trÝ t­¬ng tù vÒ hÇu hÕt c¸c quan ®iÓm ®ã.
C¸c quan ®iÓm (vµ tû lÖ c¸c nhµ kinh tÕ nhÊt trÝ)
1. ViÖc ®Þnh ra gi¸ trÇn cho tiÒn thuª nhµ lµm gi¶m sè l­îng vµ chÊt l­îng nhµ ë hiÖn cã (93%)
ThuÕ quan vµ h¹n ng¹ch th­êng lµm gi¶m phóc lîi kinh tÕ nãi chung (93%)
2. Tû gi¸ hèi ®o¸i linh ho¹t vµ th¶ næi t¹o ra c¬ chÕ tiÒn tÖ quèc tÕ cã hiÖu qu¶ (90%)
3. ChÝnh s¸ch tµi chÝnh (ch¼ng h¹n chÝnh phñ c¾t gi¶m thuÕ hoÆc t¨ng chi tiªu) cã t¸c ®éng kÝch
4. thÝch m¹nh mÏ ®èi víi nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng ë d­íi m­c toµn dông (90%)
NÕu cÇn ph¶i c©n b»ng ng©n s¸ch liªn bang, th× ng­êi ta cÇn lµm viÖc ®ã cho c¶ chu kú kinh
5. doanh, chø kh«ng nªn lµm hµng n¨m (85%)
Trî cÊp b»ng tiÒn lµm t¨ng phôc lîi cña ng­êi ®­îc h­ëng nhiÒu h¬n m­c trî cÊp hiÖn vËt cã
6. gi¸ trÞ b»ng tiÒn t­¬ng ®­¬ng (84%).
Møc th©m hôt ng©n s¸ch liªn bang lín cã t¸c ®éng tiªu cùc tíi nÒn kinh tÕ (83%)
7. LuËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lµm t¨ng tû lÖ thÊt nghiÖp cña thanh niªn vµ nh÷ng c«ng nh©n kh«ng
8. lµnh nghÒ (79%).
ChÝnh phñ cÇn c¬ cÊu l¹i hÖ thèng phóc lîi b»ng c¸ch ¸p dông luËt "thuÕ thu nhËp ©m" (79%).
9. ThuÕ chÊt th¶i vµ giÊy phÐp « nhiÔm m«i tr­êng trao ®æi ®­îc lµ c¸ch tiÕp cËn tèt h¬ n ®èi víi
viÖc kiÓm so¸t « nhiÔm nÕu so víi viÖc quy ®Þnh møc « nhiÔm trÇn (78%).
10.
Nguån: Richard.M. Alston, J.R. Keari vµ Michael B. Vayghn. "Cã sù nhÊt trÝ gi÷a c¸c nhµ kinh
tÕ trong nh÷ng n¨m 1990 kh«ng" §¨ng trªn tê American Economic Review (th¸ng 5 -1992): 203-209.
B¶ng 2. Nh÷ng quan ®iÓm mµ c¸c nhµ kinh tÕ nhÊt trÝ.
Quan ®iÓm thø nhÊt trong b¶ng lµ quan ®iÓm vÒ biÖn ph¸p kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ. V× nh÷ng lý
do mµ chóng ta sÏ tr×nh bµy trong ch­¬ng 6, hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ tin r»ng viÖc kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ

33
t¸c ®éng tiªu cùc tíi sè l­îng vµ chÊt l­îng nhµ ë. Nã lµ c¸ch rÊt tèn kÐm ®Ó gióp ®ì c¸c thµnh viªn
trong x· héi gÆp khã kh¨n vÒ nhµ ë. Nh­ng dï sao ®i n÷a, th× chÝnh quyÒn ë nhiÒu thµnh phè còng bá
ngoµi tai lêi khuyªn cña c¸c nhµ kinh tÕ vµ ®Þ nh ra møc trÇn cho tiÒn thuª nhµ mµ chñ nhµ ®­îc quyÒn
thu cña nh÷ng ng­êi thuª nhµ.
Quan ®iÓm thø hai trong b¶ng trªn liªn quan ®Õn thuÕ quan vµ h¹n ng¹ch nhËp khÈu. V× nh÷ng
lý do sÏ ®­îc tr×nh bµy trong ch­¬ng 3 vµ tr×nh bµy ®Çy ®ñ h¬n trong ch­¬ng 9, h Çu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ
®Òu chèng l¹i nh÷ng hµng rµo nh­ vËy ®èi víi th­¬ng m¹i tù do. Song trong nhiÒu n¨m, Tæng thèng vµ
Quèc héi ®· chän c¸ch h¹n chÕ nhËp khÈu mét sè hµng ho¸ nhÊt ®Þnh. Vµo n¨m 1993, HiÖp ®Þnh
Th­¬ng m¹i Tù do B¾c Mü (NAFTA), mét hiÖp ® Þnh lµm gi¶m hµng rµo th­¬ng m¹i gi÷a Mü, Canada vµ
Mªhic«, ®· ®­îc Quèc héi th«ng qua, nh­ng chØ ®­îc ¸p dông trong ph¹m vi hÑp, mÆc dï nã nhËn ®­îc
sù ñng hé cña phÇn lín c¸c nhµ kinh tÕ. Trong t×nh huèng nµy, c¸c nhµ kinh tÕ ®­a ra khuyÕn nghÞ thèng
nhÊt, nh­ng nhiÒu thµnh viªn cña Quèc héi ®· chän c¸ch bá ngoµi tai lêi khuyªn ®ã.
T¹i sao c¸c chÝnh s¸ch nh­ viÖc kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ vµ h¹n ng¹ch nhËp khÈu l¹i tån t¹i l©u
dµi khi c¸c chuyªn gia cã quan ®iÓm thèng nhÊt? Lý do cã thÓ lµ ë chç c¸c nhµ kin h tÕ kh«ng thuyÕt
phôc ®­îc c«ng chóng tin r»ng nh÷ng chÝnh s¸ch ®ã lµ kh«ng cã lîi. Môc ®Ých cña cuèn s¸ch nµy lµ lµm
cho b¹n hiÓu quan ®iÓm cña c¸c nhµ kinh tÕ vÒ nh÷ng chñ ®Ò nµy vµ nhiÒu chñ ®Ò kh¸c, vµ cã thÓ nã sÏ
lµm cho b¹n tin r»ng ®ã lµ quan ®iÓm ®óng.
KiÓm tra nhanh: T¹i sao c¸c nhµ t­ vÊn kinh tÕ cña Tæng thèng l¹i bÊt ®ång víi nhau vÒ c¸c
vÊn ®Ò chÝnh s¸ch?
Chóng ta h·y tiÕp tôc
Hai ch­¬ng ®Çu cña cuèn s¸ch nµy ®· giíi thiÖu víi b¹n c¸c ý t­ëng vµ ph­¬ng ph¸p cña kinh tÕ
häc. B©y giê chóng ta ®· s½n sµng ®Ó b­íc vµo c«ng viÖc. Trong ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta b¾t ®Çu
nghiªn cøu chi tiÕt h¬n c¸c nguyªn lý chi phèi hµnh vi kinh tÕ vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ.
Khi ®äc cuèn s¸ch nµy, b¹n sÏ ph¶i ®éng n·o rÊt nhiÒu ®Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái ®­îc ®Æt ra. Khi
ph¶i lµm nh­ vËy, b¹n nªn nhí tíi mét vµi lêi khuyªn cña nhµ kinh tÕ vÜ ®¹i John Maynard Keynes:
Cã vÎ nh­ viÖc nghiªn cøu kinh tÕ häc kh«ng cÇn tíi mét tµi n¨ng ®Æc biÖt nµo c¶. Ch¼ng lÏ nã
kh«ng ph¶i lµ… mét m«n häc rÊt dÔ so víi c¸c chuyªn ngµnh cao cÊp h¬n cña triÕt häc vµ khoa häc
thuÇn tuý sao? Mét m«n häc dÔ, nh­ng chØ cã rÊt Ýt ng­êi næi tréi! Cã lÏ chóng ta nªn lý gi¶i nghÞch lý
nµy b»ng c¸ch nhÊn m¹nh r»ng nhµ kinh tÕ sµnh sái cÇn cã mét kÕt hîp hiÕm cã c¸c tµi n¨ng. Anh ta
ph¶i lµ nhµ to¸n häc, nhµ lÞch sö, chÝnh kh¸ch vµ triÕt gia - ë mét møc ®é nµo ®ã. Anh ta ph¶i hiÓu c¸c
ký hiÖu vµ nãi b»ng ng«n ng÷ th«ng th­êng. Anh ta ph¶i dù liÖu ®­îc c¸i cô thÓ b»ng nh÷ng c¸i chung,
ph¶i c¶m nhËn ®­îc c¸i trõu t­îng vµ c¸i cô thÓ trong cïng mét dßng t­ t­ën g. Anh ta ph¶i nghiªn cøu c¸i
hiÖn t¹i d­íi ¸nh s¸ng cña qu¸ khø ®Ó nhËn biÕt t­¬ng lai. Kh«ng cã bé phËn nµo trong b¶n chÊt cña con
ng­êi hoÆc c¸i thÓ chÕ cña nã hoµn toµn n»m ngoµi tÇm nh×n cña anh ta. Anh ta võa ph¶i h÷u ý, võa ph¶i
thê ¬; ph¶i döng d­ng vµ c­¬ng nghÞ nh­ mét nghÖ sÜ, nh­ng ®«i khi l¹i rÊt thùc tÕ nh­ mét chÝnh kh¸ch.
§©y lµ mét viÖc khã. Nh­ng nÕu thùc hµnh nhiÒu, b¹n sÏ ngµy cµng trë nªn quen thuéc víi c¸ch
t­ duy nh­ mét nhµ kinh tÕ.
Tãm t¾t
 C¸c nhµ kinh tÕ t×m c¸ch nghiªn cøu ®èi t­îng cña m×nh víi tÝnh kh¸ch quan cña mét nhµ
khoa häc. Gièng nh­ c¸c nhµ khoa häc, hä ®­a ra c¸c gi¶ ®Þnh thÝch hîp vµ thiÕt lËp c¸c m« h×nh ®¬n
gi¶n ®Ó t×m hiÓu thÕ giíi xung quanh hä. Hai m« h×nh kinh tÕ ®¬n gi¶n lµ biÓu ®å vßng chu chuyÓn vµ
®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt.
 LÜnh vùc kinh tÕ häc ®­îc chia thµnh hai ngµnh: kinh tÕ vi m« vµ kinh tÕ vÜ m«. Kinh tÕ vi
m« nghiªn cøu qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh cña c¸c hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp, còng nh­ sù t­¬ng t¸c gi÷a
hé gia ®×nh vµ doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng. Kinh tÕ vÜ m« nghiªn cøu c¸c lùc l­îng vµ xu thÕ t¸c ®éng
tíi nÒn kinh tÕ víi t­ c¸ch mét tæng thÓ.

34
  NhËn ®Þnh thùc chøng lµ sù kh¼ng ®Þnh vÒ viÖc thÕ giíi lµ nh­ thÕ nµo. NhËn ®Þnh chuÈn t¾c
lµ sù kh¼ng ®Þnh vÒ viÖc thÕ giíi cÇn ph¶i nh­ thÕ nµo. Khi c¸c nhµ kinh tÕ ®­a ra nhËn ®Þnh chuÈn t¾c,
hä hµnh ®éng gièng nhµ t­ vÊn chÝnh s¸ch h¬n mét nhµ khoa häc.
 Nhµ kinh tÕ t­ vÊn cho c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch th­êng ®­a ra nh÷ng lêi khuyªn m©u
thuÉn nhau do cã sù kh¸c biÖt trong c¸c ®¸nh gi¸ khoa häc hoÆc do cã sù kh¸c biÖt trong gi¸ trÞ. MÆc
kh¸c, c¸c nhµ kinh tÕ cã thÓ thèng nhÊt quan ®iÓm khi t­ vÊn, nh­ng c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch
chän c¸ch bá ngoµi tai lêi khuyªn cña hä.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

BiÓu ®å vßng chu chuyÓn Circular-flow diagram
§­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt Production possibilities frontier
Kinh tÕ vi m« Microeconomics
Kinh tÕ vÜ m« Macroeconomics
NhËn ®Þnh thùc chøng Positive statement
NhËn ®Þnh chuÈn t¾c Normative statement

C©u hái «n tËp

1. Kinh tÕ häc gièng mét m«n khoa häc ë ®iÓm nµo?
2. T¹i sao nhµ kinh tÕ nªu ra c¸c gi¶ ®Þnh?
3. M« h×nh cã cÇn m« t¶ hiÖn thùc mét c¸ch chÝnh x¸c kh«ng?
4. H·y vÏ vµ gi¶i thÝch ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cho mét nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt s÷a vµ
b¸nh quy. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi ®­êng nµy nÕu mét trËn dÞch giÕt chÕt nöa sè bß s÷a cña
nÒn kinh tÕ?
5. H·y sö dông ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt ®Ó m« t¶ kh¸i niÖm "hiÖu qu¶".
6. Kinh tÕ häc chia thµnh hai ph©n ngµnh g×? H·y cho biÕt mçi ph©n ngµnh nghiªn cøu vÊn
®Ò g×!
7. Sù kh¸c nhau gi÷a nhËn ®Þnh t hùc chøng vµ nhËn ®Þnh chuÈn t¾c lµ g×? H·y nªu vÝ dô cho
mçi lo¹i nhËn ®Þnh.
8. Héi ®ång Cè vÊn Kinh tÕ lµ g×?
9. T¹i sao ®«i khi c¸c nhµ kinh tÕ ®­a ra lêi t­ vÊn m©u thuÉn nhau cho c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh
chÝnh s¸ch?

Bµi tËp vËn dông

1. H·y nªu ra mét sè thuËt ng÷ kh¸c th­êng cña mét trong c¸c lÜnh vùc mµ b¹n ®ang nghiªn
cøu. T¹i sao nh÷ng thuËt ng÷ ®Æc biÖt nµy l¹i h÷u Ých?
2. Mét trong c¸c gi¶ ®Þnh phæ biÕn trong kinh tÕ häc lµ s¶n phÈm cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c
nhau trong cïng mét ngµnh hoµn toµn gièng nhau. H·y cho biÕt ®èi víi mçi ngµnh sau ®©y, gi¶ ®Þnh nµy
cã hîp lý kh«ng?
a. ThÐp
b. TiÓu thuyÕt
c. Lóa mú
d. §å ¨n nhanh.
3. H·y vÏ mét biÓu ®å vßng chu chuyÓn. H·y x¸c ®Þnh c¸c bé phËn cña m« h×nh t­¬ng øng víi
luång hµng ho¸ vµ dÞch vô, còng nh­ luång tiÒn cho mçi ho¹t ®éng sau ®©y:
a. Sam tr¶ cho ng­êi b¸n hµng 1 ®« la ®Ó lÊy mét chai s÷a.
b. Sally kiÕm ®­îc 4,5 ®« la mçi giê lao ®éng t¹i mét nhµ hµng b¸n thøc ¨n nhanh.
c. Serena chi 7 ®« la ®Ó xem mét bé phim.
d. Stuart kiÕm ®­îc 10.000 ®« la tõ viÖc së h÷u 1 0 phÇn tr¨m H·ng Acme.

35
 4. H·y t­ëng t­îng ra mét x· héi s¶n xuÊt hµng quèc phßng vµ hµng tiªu dïng mµ chóng ta gäi
lµ "sóng ®¹n" vµ "b¬".
a. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cho sóng ®¹n vµ b¬. H·y gi¶i thÝch t¹i sao trong hÇu
hÕt c¸c tr­êng hîp, nã l¹i cã d¹ng cong ra phÝa ngoµi.
b. H·y chØ ra mét ®iÓm mµ nÒn kinh tÕ kh«ng thÓ ®¹t tíi. H·y chØ ra mét ®iÓm kh¶ thi, nh­ng
kh«ng cã hiÖu qu¶.
c. H·y t­ëng t­îng ra mét x· héi cã hai chÝnh ®¶ng gäi lµ ®¶ng DiÒu h©u (muèn cã lùc l­îng
qu©n sù m¹nh) vµ ®¶ng Bå c©u (muèn cã lùc l­îng qu©n sù nhá h¬n). H·y chØ ra mét ®iÓm mµ ®¶ng
DiÒu h©u vµ mét ®iÓm mµ ®¶ng Bå c©u cã thÓ chän trªn ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt.
d. H·y t­ëng t­îng ra r»ng mét n­íc l¸ng giÒng hiÕu chiÕn c¾t gi¶m lùc l­îng qu©n sù. KÕt qu¶
lµ c¶ ®¶ng DiÒu h©u vµ ®¶ng Bå c©u ®Òu muèn c¾t gi¶m møc s¶n xuÊt sóng ®¹n ë møc nh­ nhau. §¶ng
nµo ®­îc ®¸nh gi¸ lµ "®ãng gãp cho hoµ b×nh" nhiÒu h¬n nÕu tÝnh b»ng møc t¨ng quy m« s¶n xuÊt b¬?
H·y lý gi¶i!
5. Nguyªn lý ®Çu tiªn cña kinh tÕ häc ®­îc th¶o luË n trong ch­¬ng 1 lµ mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt
víi sù ®¸nh ®æi. H·y sö dông ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt ®Ó minh h äa cho sù ®¸nh ®æi x· héi gi÷a
m«i tr­êng s¹ch vµ thu nhËp cao. Theo b¹n ®iÒu g× quyÕt ®Þnh h×nh d¹ng vµ vÞ trÝ cña ®­êng giíi h¹n
n¨ng lùc s¶n xuÊt? H·y cho biÕt ®iÒu g× x¶y ra víi nã nÕu c¸c kü s­ ph¸t triÓn ®­îc mét ®éng c¬ « t«
hÇu nh­ kh«ng cã chÊt th¶i.
6. Chñ ®Ò nµo trong c¸c chñ ®Ò sau ®©y thuéc vÒ kinh tÕ vÜ m« hoÆc kinh tÕ vi m«?
a. QuyÕt ®Þnh cña mét hé gia ®×nh vÒ viÖc tiÕt kiÖm bao nhiªu thu nhËp.
b. ¶nh h­ëng cña c¸c quy ®Þnh mµ chÝnh phñ ¸p dông cho khÝ th¶i cña « t«.
c. ¶nh h­ëng cña møc tiÕt kiÖm quèc gia cao h¬n ®èi víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ.
d. QuyÕt ®Þnh cña mét doanh nghiÖp vÒ viÖc thuª bao nhiªu c«ng nh©n.
e. Mèi quan hÖ gi÷a tû lÖ l¹m ph¸t vµ nh÷ng thay ®æi trong cung øng tiÒn tÖ.
7. H·y ph©n lo¹i c¸c nhËn ®Þnh sau ®©y thµnh nhËn ®Þnh thùc chøng vµ nhËn ®Þnh chuÈn t¾c.
H·y gi¶i thÝch.
a. X· héi ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi ng¾n h¹n gi÷a l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp.
b. ViÖc c¾t gi¶m tû lÖ t¨ng tiÒn sÏ lµm gi¶m tû lÖ l¹m ph¸t.
c. Quü Dù tr÷ Liªn bang cÇn c¾t gi¶m tû lÖ t¨ng tiÒn.
d. X· héi cÇn yªu cÇu ng­êi nhËn phóc lîi x· héi t×m viÖc lµm.
e. Møc thuÕ thÊp h¬n khuyÕn khÝch mäi ng­êi lµm viÖc nhiÒu h¬n vµ tiÕt kiÖm nhiÒu h¬n.
8. H·y ph©n lo¹i c¸c nhËn ®Þnh trong b¶ng 2 thµnh nhËn ®Þnh thùc chøng, chuÈn t¾c vµ kh«ng râ
rµng. H·y gi¶i thÝch.
9. NÕu lµ tæng thèng, b¹n sÏ quan t©m h¬n ®Õn quan ®iÓm thùc chøng hay quan ®iÓm chuÈn t¾c
mµ c¸c cè vÊn kinh tÕ cña b¹n ®­a ra? T¹i sao?
10. B¶n B¸o c¸o Kinh tÕ cña Tæng thèng cã c¸c th«ng tin thèng kª vÒ nÒn kinh tÕ còng nh­
ph©n tÝch cña Héi ®ång Cè vÊn kinh tÕ vÒ c¸c vÊn ®Ò chÝnh s¸ch hiÖn t¹i. H·y t×m mét b¶n sao b¶n b¸o
c¸o hµng n¨m nµy ë th­ viÖn vµ ®äc ch­¬ng bµn vÒ vÊn ®Ò mµ b¹n quan t©m. H ·y tãm t¾t vÊn ®Ò kinh tÕ
trong ®ã vµ tr×nh bµy chÝnh s¸ch do héi ®ång khuyÕn nghÞ.
11. Ai lµ Chñ tÞch ®­¬ng nhiÖm cña Quü Dù tr÷ Liªn bang? Ai lµ Chñ tÞch ®­¬ng nhiÖm cña
Héi ®ång Cè vÊn Kinh tÕ? Ai lµ Quèc vô khanh ®­¬ng nhiÖm phô tr¸ch Bé Tµi chÝnh?
12. H·y xem mét trong c¸c trang Web ghi trong b¶ng 1. Trong ®ã ng­êi ta ®Ò cËp tíi c¸c xu thÕ
vµ vÊn ®Ò kinh tÕ hiÖn t¹i nµo?
13. B¹n cã nghÜ r»ng theo thêi gian, c¸c nhµ kinh tÕ sÏ Ýt bÊt ®ång víi nhau vÒ chÝnh s¸ch c«ng
céng kh«ng? T¹i sao cã vµ t¹i sao kh« ng? Nh÷ng kh¸c biÖt trong quan ®iÓm cña hä cã biÕn mÊt hoµn
toµn kh«ng? T¹i sao cã vµ t¹i sao kh«ng?

36
 Phô lôc
®å thÞ: tr×nh bµy tãm t¾t

NhiÒu kh¸i niÖm mµ c¸c nhµ kinh tÕ nghiªn cøu cã thÓ biÓu thÞ b»ng c¸c con sè - nh­ gi¸ chuèi,
l­îng chuèi b¸n ra, chi phÝ tr«ng chuèi vµ v.v… Nh÷ng biÕn sè kinh tÕ nµy th­êng cã quan hÖ víi nhau.
Khi gi¸ chuèi t¨ng, mäi ng­êi mua Ýt chuèi h¬n. Mét c¸ch ®Ó biÓu thÞ c¸c mèi quan hÖ nµy gi÷a c¸c biÕn
sè lµ sö dông ®å thÞ.
§å thÞ phôc vô cho hai môc ®Ých. Tr­íc hÕt, khi ph¸t triÓn lý thuyÕt kinh tÕ, ®å thÞ lµ mét c¸ch
®Ó biÓu thÞ c¸c ý t­ëng d­íi h×nh thøc trùc quan, mµ nÕu m« t¶ b»ng lêi hoÆc c¸c ph­¬ng tr×nh th× chóng
cã thÓ Ýt râ rµng h¬n. Hai lµ, khi ph©n tÝch c¸c sè liÖu kinh tÕ, ®å thÞ lµ mét c¸ch ®Ó x¸c ®Þnh xem c¸c
biÕn sè cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo trong thùc tÕ. Cho dï sö dông lý thuyÕt hay sè liÖu, ®å thÞ vÉn
®ãng vai trß nh­ mét thÊu kÝnh cho phÐp chóng ta nh×n thÊu mét khu rõng cã thÓ nhËn biÕt ®­îc, nh­ng
rËm r¹p, bao gåm nhiÒu lo¹i c©y cèi kh¸c nhau.
Th«ng tin b»ng sè cã thÓ biÓu thÞ d­íi d¹ng ®å thÞ theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau còng nh­ chóng ta
cã thÓ biÓu thÞ t­ t­ëng b»ng tõ ng÷ theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Mét t¸c gi¶ giái sÏ lùa chän tõ ng÷ sao cho
luËn ®iÓm mµ anh ta ®­a ra trë nªn râ rµng, mét ®o¹n v¨n miª u t¶ trë nªn dÔ chÞu hoÆc mét c¶nh trë nªn
giµu kÞch tÝnh. Mét nhµ kinh tÕ sµnh sái lùa chän lo¹i ®å thÞ thÝch hîp nhÊt ®èi víi môc ®Ých cña anh ta.
Trong phÇn phô lôc nµy, chóng ta sÏ th¶o luËn vÊn ®Ò c¸c nhµ kinh tÕ sö dông ®å thÞ nh­ thÕ nµo
®Ó nghiªn cøu c¸c mèi quan hÖ to¸n häc gi÷a c¸c biÕn sè. Chóng ta còng sÏ th¶o luËn mét sè c¹m bÉy cã
thÓ n¶y sinh trong qu¸ tr×nh sö dông ph­¬ng ph¸p ®å thÞ.
§å thÞ cña mét biÕn sè duy nhÊt
Ba ®å thÞ th«ng dông ®­îc vÏ trong H×nh A -1. BiÓu ®å h×nh qu¹t trong phÇn (a) chØ ra c¸ch ph©n
phèi tæng thu nhËp ë Mü theo nguån gèc thu nhËp, trong ®ã cã tiÒn thï lao tr¶ cho ng­êi lao ®éng, lîi
nhuËn c«ng ty vµ v.v… Mçi l¸t c¾t cña h×nh qu¹t biÓu thÞ mét nguån thu nhËp trong tæng sè thu nhËp.
BiÓu ®å h×nh cét trong phÇn (b) so s¸nh chØ tiªu thu nhËp b×nh qu©n, ®­îc gäi lµ GDP ®Çu ng­êi, cña
bèn n­íc. ChiÒu cao cña mçi cét biÓu thÞ thu nhËp b×nh qu©n cña mçi n­íc. §å thÞ d·y sè thêi gian
trong phÇn (c) theo dâi sù gia t¨ng n¨ng suÊt cña khu vùc doanh nghiÖp Mü theo thêi gian. Ch iÒu cao
cña ®­êng nµy biÓu thÞ s¶n l­îng/ giê c«ng trong tõng n¨m. Cã lÏ b¹n ®· nh×n thÊy nh÷ng ®å thÞ t­¬ng
tù trªn c¸c b¸o vµ t¹p chÝ.
Productivit
Income per United
Person in2000 State y Index
35,000 $34,100
Corporate profits Propnetor incom 115
United
12% 8% 30,000
Interes income Kingdom
6%
25,000 $23,550 95
Retal incom
2% 20,000 75
15,000 Mexico
$8,790
55
Compensation of
10,000
India
employees $2,340 35
72%
5,000
1950 1960 1970 1980 1990 2000
0

H×nh A.1. C¸c d¹ng ®å thÞ. BiÓu ®å h×nh qu¹t trong phÇn (a) chØ ra c¸ch ph©n phèi tæng thu
nhËp ë Mü theo nguån gèc thu nhËp. BiÓu ®å h×nh cét trong phÇn (b) so s¸nh thu nhËp b×nh qu©n cña
bèn n­íc. §å thÞ d·y sè thêi gian trong phÇn (c) chØ ra sù gia t¨ng n¨ng suÊt cña khu vùc doanh nghiÖp
Mü tõ n¨m 1950 ®Õn n¨m 2000.

37
 C¸c ®å thÞ víi hai biÕn sè: HÖ trôc to¹ ®é
MÆc dï 3 ®å thÞ trong h×nh A.1 rÊt h÷u Ých trong viÖc chØ ra sù thay ®æi cña c¸c biÕn sè theo
thêi gian vµ gi÷a c¸c c¸ nh©n, nh­ng nh÷ng ®å thÞ nh­ vËy l¹i cho chóng ta l­îng th«ng tin rÊt h¹n chÕ.
Chóng chØ tr×nh bµy th«ng tin vÒ mét biÕn sè duy nhÊt. C¸ c nhµ kinh tÕ th­êng quan t©m ®Õn mèi quan
hÖ gi÷a c¸c biÕn sè. Bëi vËy, hä cÇn tr×nh bµy hai biÕn sè trªn mét ®å thÞ duy nhÊt. HÖ trôc to¹ ®é gióp
hä lµm ®iÒu nµy.
Gi¶ sö b¹n muèn xem xÐt mèi liªn hÖ gi÷a thêi gian häc tËp vµ ®iÓm trung b×nh. §èi víi mçi
sinh viªn trong líp b¹n, b¹n ghi l¹i mét cÆp sè: sè giê häc mçi tuÇn vµ ®iÓm trung b×nh. Sau ®ã, nh÷ng
cÆp sè xÕp theo thø tù ®­îc ®Æt vµo trong ngoÆc vµ xuÊt hiÖn víi t­ c¸ch mét ®iÓm duy nhÊt trªn ®å thÞ.
Ch¼ng h¹n, Albert E ®­îc biÓu thÞ b»ng cÆp sè xÕp theo thø tù lµ (25 giê/ tuÇn, 3,5 ®iÓm GPA), trong khi
anh b¹n "®iÒu g× x¶y ra víi t«i?" cïng líp Alfred E ®­îc biÓu thÞ b»ng cÆp sè xÕp theo thø tù (5 giê/
tuÇn, 2,0 ®iÓm GPA).
Chóng ta cã thÓ vÏ ®å thÞ cña c¸c cÆp sè nµy trªn hÖ trôc hai chiÒu. Sè thø n hÊt trong mçi cÆp sè
xÕp theo thø tù ®­îc gäi lµ trôc x: nã cho chóng ta biÕt vÞ trÝ theo ph­¬ng n»m ngang cña ®iÓm nµy. Sè
thø hai ®­îc gäi lµ trôc y: nã cho chóng ta biÕt vÞ trÝ theo ph­¬ng th¼ng ®øng cña ®iÓm nµy. §iÓm cã
trôc x vµ trôc y b»ng 0 ®­îc gä i lµ gèc to¹ ®é. CÆp sè xÕp theo thø tù trªn hai trôc cho chóng ta biÕt vÞ trÝ
cña ®iÓm so víi gèc to¹ ®é: x ®¬n vÞ ë phÝa ph¶i so víi gèc to¹ ®é vµ y ®¬n vÞ ë phÝa trªn nã.
H×nh A-2 vÏ ®å thÞ ®iÓm b×nh qu©n trong mèi liªn hÖ víi thêi gian häc tËp cña Alb ert E, Alfred
E vµ c¸c b¹n cïng líp cña hä. D¹ng ®å thÞ nµy ®­îc gäi lµ biÓu ®å ph©n t¸n v× nã bao gåm c¸c ®iÓm
c¸ch xa nhau. Khi nh×n vµo ®å thÞ nµy, chóng ta nhËn thÊy ngay r»ng c¸c ®iÓm n»m ë phÝa xa h¬n vÒ bªn
ph¶i (chØ ra thêi gian häc tËp nhiÒu h¬n) cã xu h­íng cao h¬n (®iÓm b×nh qu©n cao h¬n). V× thêi gian
häc tËp vµ ®iÓm b×nh qu©n nh×n chung di chuyÓn theo cïng mét h­íng, nªn chóng ta nãi hai biÕn sè nµy
cã mèi liªn hÖ t­¬ng quan thuËn. Ng­îc l¹i, nÕu vÏ ®å thÞ cña thêi gian dµnh cho vui ch¬i vµ ®iÓ m sè,
chóng ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng thêi gian dµnh cho vui ch¬i dµi h¬n sÏ g¾n víi ®iÓm sè thÊp h¬n; v× hai
biÕn sè nµy nh×n chung di chuyÓn theo h­íng ng­îc nhau, nªn chóng ta nãi chóng cã mèi quan hÖ t­¬ng
quan nghÞch. Trong c¶ hai tr­êng hîp, hÖ trôc t o¹ ®é ®Òu lµm cho chóng ta dÔ dµng nhËn biÕt mèi liªn
hÖ t­¬ng quan gi÷a hai biÕn sè h¬n.
Grade
Ponit

. .
Average

. . .
. . .. . .
40
Albert E
35 (25.35)
30
25
20
15
. Alfed E
(5..20)

10
5

0 5 10 15 20 25 30 35 40 Study
Time
5 ( Hours per week)

H×nh A.2 Sö dông hÖ trôc to¹ ®é. §iÓm trung b×nh ®­îc ghi trªn trôc tung vµ thêi gian häc
tËp ®­îc ghi trªn trôc hoµnh. Albert E, Alfred E vµ c¸c b¹n cïng líp ®­îc biÓu thÞ b»ng c¸c ®iÓm kh¸c
nhau. Tõ ®å thÞ nµy chóng ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng ng­êi häc tËp nhiÒu h¬n cã xu h­íng nhËn ®­îc
®iÓm sè cao h¬n.

38
 C¸c ®­êng trong hÖ trôc to¹ ®é.
Nh÷ng sinh viªn häc tËp nhiÒu h¬n cã xu h­íng nhËn ®­îc ®iÓm cao h¬n, nh­ng c¸c yÕu tè
kh¸c còng t¸c ®éng tíi ®iÓm cña sinh viªn. Ch¼ng h¹n, sù chuÈn bÞ tr­íc lµ mét yÕu tè quan träng, ngoµi
ra cßn cã sù th«ng minh, sù chó ý cña thÇy gi¸o vµ ngay c¶ viÖc ¨n no trong b÷a s¸ng. BiÓu ®å ph©n t¸n
nh­ trong h×nh A.2 kh«ng t×m c¸ch t¸ch c¸c ¶nh h­ëng cña viÖc häc tËp nªu trªn ®èi víi ®iÓm sè ra khái
t¸c ®éng cña c¸c biÕn sè kh¸c. Tuy nhiªn, c¸c nhµ kinh tÕ th­êng thÝch nghiªn cøu t¸c ®éng cña mét
biÕn sè ®èi víi mét biÕn sè kh¸c trong khi gi÷ cho mäi yªu tè kh¸c kh«ng thay ®æi.
§Ó hiÓu ®­îc ng­êi ta lµm ®iÒu nµy nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y xem xÐt mét trong c¸c ®å thÞ
quan träng nhÊt trong kinh tÕ häc lµ ®­êng cÇu. §­êng cÇu theo dâi ¶nh h­ëng cña gi¸ hµng ho¸ víi
l­îng hµng mµ ng­êi tiªu dïng muèn mua. Tuy nhiªn, tr­íc khi chØ ra ®­êng cÇu, chóng ta h·y xem
b¶ng A.1 - mét b¶ng cho biÕt r»ng sè tiÓu thuyÕt mµ Emma muèn mua phô thuéc vµo thu nhËp cña c« vµ
gi¸ tiÓu thuyÕt. Khi tiÓu thuyÕt rÎ, Emma mua chóng víi sè l­îng lín. K hi chóng trë nªn ®¾t h¬n, c«
m­în s¸ch tõ th­ viÖn chø kh«ng mua hoÆc chän c¸ch ®i xem phim thay v× ®äc s¸ch. T­¬ng tù, t¹i mäi
møc gi¸ cho tr­íc, Emma mua nhiÒu tiÓu thuyÕt h¬n khi c« cã thu nhËp cao h¬n. NghÜa lµ khi thu nhËp
cña c« t¨ng, c« chi tiªu mét phÇn thu nhËp t¨ng thªm ®Ó mua tiÓu thuyÕt vµ mét phÇn ®Ó mua c¸c hµng
ho¸ kh¸c.
B©y giê chóng ta cã ba biÕn sè - gi¸ tiÓu thuyÕt, thu nhËp vµ sè tiÓu thuyÕt ®­îc mua - nhiÒu
h¬n sè biÕn sè mµ chóng ta cã thÓ biÓu thÞ trong kh«ng gian hai chiÒu. §Ó biÓu t hÞ th«ng tin trong b¶ng
A.1 d­íi d¹ng ®å thÞ, chóng ta cÇn gi÷ cho mét trong ba biÕn sè kh«ng thay ®æi vµ theo dâi mèi quan hÖ
gi÷a hai biÕn sè cßn l¹i. V× ®­êng cÇu biÓu thÞ mèi quan hÖ gi÷a gi¸ c¶ vµ l­îng cÇu, nªn chóng ta gi÷
cho thu nhËp cña Emma kh«n g thay ®æi vµ chØ ra c¸ch thøc thay ®æi cña sè tiÓu thuyÕt mµ c« mua khi
gi¸ c¶ thay ®æi.
Thu nhËp
Gi¸ c¶ 20.000 ®« la 30.000 ®« la 40.000 ®« la
10 ®« la 2 tiÓu thuyÕt 5 tiÓu thuyÕt 8 tiÓu thuyÕt
9 6 9 12
8 10 13 16
7 14 17 20
6 18 21 24
5 22 25 28
§­êng cÇu D3 §­êng cÇu D1 §­êng cÇu D2
B¶ng A.1. Sè tiÓu thuyÕt mµ Emma mua. B¶ng nµy chØ ra sè l­îng tiÓu thuyÕt mµ Emma mua
t¹i c¸c møc thu nhËp vµ gi¸ c¶ kh¸c nhau. T¹i mäi møc thu nhËp cho tr­íc, sè liÖu vÒ gi¸ c¶ vµ l­îng cÇu
trªn cã thÓ ®­îc sö dông ®Ó vÏ ra ®­êng cÇu cña Emma vÒ tiÓu thuyÕt nh­ trong H×nh A.3
Gi¶ sö thu nhËp cña Emma lµ 30.000 ®« la mçi n¨m. NÕu ®Æt sè tiÓu thuyÕt mµ Emma mua trªn
trôc x vµ gi¸ mçi cuèn tiÓu thuyÕt trªn trôc y, chóng ta cã thÓ tr×nh bµy b»ng ®å thÞ cét gi÷a cña b¶ng
A.1. Khi c¸c ®iÓm biÓu thÞ nh÷ng môc nµy trong b¶ng - (5 tiÓu thuyÕt, 10 ®« la), (9 tiÓu thuyÕt, 9 ®« la) -
®­îc nèi víi nhau, chóng t¹o ra mét ®­êng th¼ng. §­êng nµy - nh­ ®­îc vÏ trong H×nh A.3 - næi tiÕng
víi c¸i tªn lµ ®­êng cÇu vÒ tiÓu thuyÕt; nã cho chón g ta biÕt Emma mua bao nhiªu cuèn tiÓu thuyÕt t¹i
mét møc gi¸ cho tr­íc nµo ®ã. §­êng cÇu dèc xuèng chØ ra r»ng møc gi¸ cao h¬n lµm gi¶m l­îng cÇu
vÒ tiÓu thuyÕt. V× l­îng cÇu vÒ tiÓu thuyÕt vµ gi¸ c¶ thay ®æi theo h­íng ng­îc nhau, nªn chóng ta nãi
hai biÕn sè nµy cã mèi quan hÖ nghÞch. (Ng­îc l¹i, khi hai biÕn sè thay ®æi theo cïng mét h­íng, ®­êng
g¾n víi chóng sÏ dèc lªn vµ chóng ta nãi hai biÕn sè nµy cã mèi quan hÖ thuËn).

39
 Price
$ 11 of
Novels
10 5, $10
9 10, $9
8 15, $8
7 17, $7
6 21, $6
5 25, $5
4 Demand D 1
3
2
1
0
5

10

15

20

25

30

Perchased
of Novels
Quantity
H×nh A.3. §­êng cÇu. §­êng cÇu D 1 cho thÊy møc mua tiÓu thuyÕt cña Emma phô thuéc vµo
gi¸ tiÓu thuyÕt nh­ thÕ nµo khi thu nhËp cña c« ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi. V× gi¸ c¶ vµ l­îng cÇu cã
mèi liªn hÖ t­¬ng quan nghÞch, nªn ®­êng cÇu dèc xuèng.
B©y giê chóng ta gi¶ ®Þnh thu nhËp cña Emma t¨ng lªn 40. 000 ®« la mçi n¨m. Emma mua
nhiÒu tiÓu thuyÕt h¬n so víi møc thu nhËp cò. Còng nh­ tr­íc ®©y, chóng ta ®· vÏ ®­êng cÇu cña Emma
vÒ tiÓu thuyÕt dùa trªn sè liÖu lÊy tõ cét gi÷a cña b¶ng A.1. B©y giê chóng ta vÏ ®­êng cÇu míi b»ng
c¸ch sö dông sè liÖu trong cét bªn ph¶i cña b¶ng nµy. §­êng cÇu míi (D2) ®­îc vÏ bªn c¹nh ®­êng cÇu
cò (D1) trong h×nh A.4; ®­êng cÇu míi lµ mét ®­êng gièng nh­ tr­íc ®©y, nh­ng ®­îc vÏ xa h¬n vÒ phÝa
bªn ph¶i. Bëi vËy, chóng ta nãi ®­êng cÇu cña Emma vÒ tiÓu thuyÕt ®· dÞch chuyÓn sang ph¶i khi thu
nhËp cña c« t¨ng lªn. T­¬ng tù nh­ vËy, khi thu nhËp cña Emma gi¶m xuèng chØ cßn 20.000 ®« la mçi
n¨m, c« mua Ýt tiÓu thuyÕt h¬n t¹i mäi møc gi¸ cho tr­íc vµ ®­êng cÇu cña c« dÞch chuyÓn sang tr¸i (D3)

Gi¸ tiÓu
thuyÕt
10   
   Khi thu nhËp t¨ng ®­êng cÇu dÞch sang ph¶i
8   
  
6
   D2 thu nhËp =
40.000)
Khi thu nhËp gi¶m ®­êng cÇu   
D thu nhËp = D thu nhËp =
4 dÞch sang tr¸i 3 1
20.000) 30.000)

0
5 10 15 20 25 30

L­îng tiÓu thuyÕt ®­îc mua

40
 H×nh A.4. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu. VÞ trÝ ®­êng cÇu cña Emma vÒ tiÓu thuyÕt phô
thuéc vµo l­îng thu nhËp mµ c« kiÕm ®­îc. Thu nhËp mµ c« kiÕm ®­îc cµng nhiÒu, c« cµng mua nhiÒu
tiÓu thuyÕt t¹i mäi møc gi¸ vµ ®­êng cÇu cña c« sÏ n»m ë phÝa xa bªn ph¶i . §­êng D 1 biÓu thÞ ®­êng
cÇu ban ®Çu khi thu nhËp cña c« b»ng 30.000 ®« la mçi n¨m. NÕu thu nhËp cña c« t¨ng lªn 40.000 ®«
la mçi n¨m, ®­êng cÇu cña c« sÏ dÞch chuyÓn tíi D 2. NÕu thu nhËp cña c« gi¶m xuèng chØ cßn 20.000
®« la mçi n¨m, ®­êng cÇu cña c« s Ï dÞch chuyÓn tíi D 3.
Trong kinh tÕ häc, ®iÒu quan träng lµ ph¶i hiÓu ®­îc nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a sù di chuyÓn däc
theo mét ®­êng vµ dù dÞch chuyÓn cña mét ®­êng. Nh­ chóng ta ®· thÊy trong h×nh A.3, nÕu Emma cã
thu nhËp 30.000 ®« la mçi n¨m vµ mçi cuèn tiÓu thuyÕt cã gi¸ lµ 8 ®« la, c« sÏ mua 13 cuèn mçi n¨m.
NÕu gi¸ tiÓu thuyÕt gi¶m xuèng chØ cßn 7 ®« la, c« sÏ mua 17 cuèn mçi n¨m. Tuy nhiªn, ®­êng cÇu vÉn
ë vÞ trÝ cò. Emma vÉn mua l­îng tiÓu thuyÕt nh­ cò t¹i mçi møc gi¸. Ng­îc l¹i, nÕu gi¸ tiÓu thuyÕt cè
®Þnh ë møc 8 ®« la, nh­ng thu nhËp cña c« t¨ng lªn 40 ngh×n ®« la, Emma t¨ng møc mua tiÓu thuyÕt cña
c« tõ 13 lªn 16 cuèn mçi n¨m. V× Emma mua nhiÒu tiÓu thuyÕt h¬n t¹i mçi møc gi¸, nªn ®­êng cÇu cña
c« dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi nh­ ®­îc chØ ra trong H×nh A.4.
Cã mét c¸ch ®¬n gi¶n ®Ó nãi khi nµo cÇn dÞch chuyÓn mét ®­êng. Mét ®­êng dÞch chuyÓn khi
c¸c biÕn sè kh«ng ghi trªn c¸c trôc thay ®æi. Do thu nhËp kh«ng ghi trªn trôc hoµnh vµ trôc tung, nªn
khi thu nhËp cña Emma thay ®æi, ®­êng cÇu cña c« ph¶i dÞch c huyÓn. Ngoµi sù thay ®æi cña gi¸ c¶, th×
bÊt kú sù thay ®æi nµo t¸c ®éng tíi tËp qu¸n mua hµng cña Emma còng dÉn tíi sù dÞch chuyÓn ®­êng
cÇu cña c«. Ch¼ng h¹n nÕu c¸c th­ viÖn c«ng céng ®ãng cöa, vµ Emma ph¶i mua toµn bé sè s¸ch mµ c«
muèn ®äc, c« sÏ cã nhu cÇu vÒ tiÓu thuyÕt cao h¬n t¹i mäi møc gi¸ vµ ®­êng cÇu cña c« dÞch chuyÓn vÒ
bªn ph¶i. HoÆc nÕu gi¸ vÐ xem phim gi¶m vµ Emma sö dông nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó xem phim, Ýt thêi
gian ®Ó ®äc, c« sÏ cã Ýt nhu cÇu h¬n vÒ tiÓu thuyÕt t¹i mäi møc gi¸ vµ ®­êng c Çu cña c« dÞch chuyÓn vÒ
bªn tr¸i. Ng­îc l¹i, khi biÕn sè ghi trªn c¸c trôc thay ®æi, ®­êng cÇu kh«ng dÞch chuyÓn. Chóng ta ®äc
®­îc sù thay ®æi khi di chuyÓn däc theo mét ®­êng.
§é dèc
Mét c©u hái mµ chóng ta muèn ®Æt ra lµ tËp qu¸n mua hµng cña c« ph¶n ø ng m¹nh ®Õn møc nµo
®èi víi gi¸ c¶. Chóng ta h·y nh×n vµo ®­êng cÇu trong H×nh A.5. NÕu ®­êng nµy rÊt dèc, Emma sÏ mua
l­îng tiÓu thuyÕt gÇn nh­ cò cho dï ®¾t hay rÎ. NÕu ®­êng nµy ph¼ng h¬n nhiÒu (tøc Ýt dèc h¬n nhiÒu),
Emma sÏ mua l­îng tiÓu thuyÕt Ýt h¬ n nhiÒu khi gi¸ c¶ t¨ng. §Ó tr¶ lêi c©u hái vÒ viÖc mét biÕn sè ph¶n
øng nh­ thÕ nµo ®èi víi sù thay ®æi cña biÕn sè kia, chóng ta sö dông kh¸i niÖm ®é dèc.
§é dèc cña mét ®­êng lµ tû lÖ cña ®o¹n th¼ng ®øng chia cho ®o¹n n»m ngang khi chóng ta di
chuyÓn däc theo mét ®­êng. §Þnh nghÜa nµy th­êng ®­îc viÕt d­íi d¹ng ký hiÖu to¸n häc nh­ sau:
y
§é dèc =
x
trong ®ã ch÷ c¸i Hy l¹p  (delta) ®­îc dïng ®Ó chØ sù thay ®æi cña mét biÕn sè. Nãi c¸ch kh¸c,
®é dèc cña mét ®­êng b»ng "tung" (sù thay ®æi cña y) chia cho "hoµnh" (sù thay ®æi cña x). §é dèc lµ
mét sè d­¬ng nhá cho mét ®­êng dèc lªn t­¬ng ®èi ph¼ng, mét sè d­¬ng lín cho mét ®­êng dèc lªn rÊt
nhiÒu vµ mét sè ©m cho mét ®­êng dèc xuèng. §­êng n»m ngang cã ®é dèc b»ng 0 v× trong tr­êng hîp
nµy y kh«ng hÒ thay ®æi; ®­êng th¼ng ®øng ®­îc ®Þnh nghÜa lµ cã ®é dèc v« h¹n v× biÕn sè y cã thÓ nhËn
bÊt kú gi¸ trÞ nµo trong khi kh«ng hÒ cã sù thay ®æi cña biÕn sè x.

41
 12

10 
 13,8
Gi¸ tiÓu thuyÕt

8 
6-8=-2 
21,6
6 
21-13=8
4 
CÇu D1
2

0
5 10 15 20 25 30
L­îng tiÓu thuyÕt ®­îc mua
H×nh A.5. TÝnh ®é dèc cña mét ®­êng. §Ó tÝnh ®é dèc cña ®­êng cÇu, chóng ta cã thÓ xem xÐt
sù thay ®æi trong trôc x vµ trôc y khi di chuyÓn tõ ®iÓm (21 tiÓu thuyÕt, 6 ®« la) tíi ®iÓm (13 tiÓu thuyÕt,
8 ®« la). §é dèc cña mét ®­êng lµ tû lÖ cña møc thay ®æi trong trôc y ( -2) chia cho møc thay ®æi trong
trôc x (+8) vµ b»ng -1/4.
§é dèc cña ®­êng cÇu vÒ tiÓu thuyÕt cña Emma lµ bao nhiªu? Tr­íc hÕt, chóng ta biÕt nã cã ®é
dèc ©m v× ®­êng nµy dèc xuèng. §Ó tÝnh to¸n gi¸ trÞ b»ng sè cña ®é dèc, chóng ta ph¶i chän 2 ®iÓm trªn
®­êng nµy. Víi møc thu nhËp b»ng 30.000 ®« la, c« sÏ mua 21 cuèn tiÓu thuyÕt t¹i møc gi¸ 6 ®« la hoÆc
13 cuèn tiÓu thuyÕt t¹i møc gi¸ 8 ®« la. Khi ¸p dông c«ng thøc tÝnh ®é dèc, chóng ta quan t©m tíi sù
thay ®æi gi÷a hai ®iÓm nµy; nãi c¸ch kh¸c, chóng ta quan t©m tíi møc chªnh lÖch gi÷a chóng. Nã cho
chóng ta biÕt r»ng cÇn ph¶i lÊy mét tËp hîp gi¸ trÞ trõ ®i tËp hîp gi¸ trÞ kia nh­ sau:
y To¹ ®é thø nhÊt cña y - To¹ ®é thø hai cña y
§é dèc = =
x To¹ ®é thø nhÊt cña x - To¹ ®é thø hai cña x
6-8 -2 -1
= = =
21 - 13 8 4
H×nh A.5 biÓu thÞ b»ng h×nh ¶nh c¸ch tÝnh to¸n nµy. B¹n h·y t×m c¸ch tÝnh ®é dèc ®­êng cÇu
cña Emma b»ng c¸ch sö dông hai ®iÓm kh¸c. Ch¾c ch¾n kÕt qu¶ vÉn ®óng nh­ thÕ, tøc b»ng -1/4. Mét
trong c¸c tÝnh chÊt cña ®­êng th¼ng lµ cã ®é dèc nh­ nhau t¹i mäi ®iÓm. §iÒu nµy kh«ng ®óng víi c¸c
®­êng cã d¹ng kh¸c - tøc nh÷ng ®­êng cã chç dèc h¬n c¸c chç kh¸c.
§é dèc ®­êng cÇu cña Emma cho chóng ta biÕt vÒ ph¶n øng cña c« ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña
gi¸ c¶. §é dèc nhá (mét sè gÇn b»ng 0) hµm ý ®­êng cÇu cña Emma t­¬ng ®èi ph ¼ng; trong tr­êng hîp
nµy, c« ®iÒu chØnh sè tiÓu thuyÕt mµ c« mua ®¸ng kÓ ®Ó ph¶n øng l¹i sù thay ®æi cña gi¸ c¶. §é dèc lín
h¬n (mét sè c¸ch xa sè 0) hµm ý ®­êng cÇu cña Emma t­¬ng ®èi dèc; trong tr­êng hîp nµy, c« ®iÒu
chØnh sè tiÓu thuyÕt mµ c« mua rÊt Ýt ®Ó ph¶n øng l¹i sù thay ®æi cña gi¸ c¶.
Nguyªn nh©n vµ hËu qu¶
C¸c nhµ kinh tÕ th­êng sö dông ®å thÞ ®Ó suy luËn vÒ ph­¬ng thøc vËn hµnh cña nÒn kinh tÕ.
Nãi c¸ch kh¸c, hä sö dông ®å thÞ ®Ó suy luËn vÒ c¸ch thøc mµ mét tËp hîp c¸c biÕn cè g©y ra mét tËp
hîp c¸c biÕn cè kh¸c. Víi mét ®å thÞ nh­ ®­êng cÇu, chóng ta kh«ng nghi ngê g× vÒ nguyªn nh©n vµ hËu
qu¶. V× chØ thay ®æi gi¸ c¶ trong khi gi÷ cho c¸c biÕn sè kh¸c kh«ng thay ®æi, nªn chóng ta biÕt r»ng
nh÷ng thay ®æi cña gi¸ tiÓu thuyÕt lµ nguyªn nh©n g ©y ra nh÷ng thay ®æi trong l­îng cÇu cña Emma.
Tuy nhiªn, h·y nhí l¹i r»ng ®­êng cÇu cña chóng ta ®­îc vÏ tõ mét vÝ dô gi¶ ®Þnh. Khi vÏ ®å thÞ b»ng sè
liÖu thùc tÕ, ng­êi ta th­êng gÆp nhiÒu khã kh¨n h¬n trong viÖc x¸c ®Þnh xem mét biÕn sè t¸c ®éng tíi
biÕn sè kh¸c nh­ thÕ nµo.

42
 VÊn ®Ò ®Çu tiªn lµ ng­êi ta khã gi÷ cho mäi thø kh¸c kh«ng thay ®æi khi tÝnh to¸n ¶nh h­ëng
cña mét biÕn sè tíi biÕn sè kh¸c. NÕu kh«ng thÓ gi÷ cho c¸c biÕn sè kh¸c kh«ng thay ®æi, chóng ta cã
thÓ kÕt luËn r»ng mét biÕn sè trªn ®å th Þ cña chóng ta g©y ra nh÷ng thay ®æi trong biÕn sè kia, trong khi
trªn thùc tÕ nh÷ng thay ®æi ®ã lµ do biÕn sè thø ba bÞ bá sãt, tøc kh«ng hiÖn ra trªn ®å thÞ, g©y ra. Ngay
c¶ khi x¸c ®Þnh ®óng hai biÕn sè cÇn xem xÐt, chóng ta vÉn cã thÓ vÊp ph¶i vÊn ®Ò t hø hai lµ x¸c ®Þnh sai
chiÒu cña mèi quan hÖ nh©n qu¶. Nãi c¸ch kh¸c, chóng ta cã thÓ nghÜ r»ng A g©y ra B khi trong thùc tÕ
B g©y ra A. BiÕn sè bÞ bá sãt vµ c¹m bÉy trong viÖc x¸c ®Þnh sai chiÒu cña mèi quan hÖ ®ßi hái chóng ta
ph¶i thËn träng khi sö dông ®å thÞ ®Ó rót ra kÕt luËn vÒ nguyªn nh©n vµ hËu qu¶.
C¸c biÕn sè bÞ bá sãt. §Ó hiÓu ®­îc mét biÕn sè bÞ bá sãt cã thÓ dÉn ®Õn ®å thÞ sai lÇm nh­ thÕ
nµo, chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng do bÞ ¶nh h­ëng bëi nçi lo cña
c«ng chóng vÒ sè l­îng lín ng­êi chÕt v× c¨n bÖnh ung th­. ChÝnh phñ ®· uû nhiÖm cho Phßng Thèng
kª thuéc C«ng ty Big Brother thùc hiÖn mét c«ng tr×nh nghiªn cøu toµn diÖn ®Ó kh¶o s¸t xem nh÷ng mÆt
hµng t×m thÊy trong c¸c hé gia ®×nh cã liªn quan g× tíi rui rr o vÒ ung th­ kh«ng. B¸o c¸o cña Big Brother
cho thÊy cã mét liªn hÖ râ rµng gi÷a hai biÕn sè: sè bËt löa hót thuèc mµ c¸c hé gia ®×nh së h÷u vµ kh¶
n¨ng mét ng­êi nµo ®ã trong hé gia ®×nh m¾c bÖnh ung th­. H×nh A.6 chØ ra mèi liªn hÖ nµy.
Chóng ta cã thÓ lµm g× víi kÕt qu¶ ®ã? Big Brother cho r»ng chÝnh phñ nªn nhanh chãng thùc thi
mét chÝnh s¸ch. Nã khuyÕn nghÞ r»ng chÝnh phñ nªn ng¨n c¶n mäi ng­êi së h÷u bËt löa b»ng c¸ch ®¸nh
thuÕ vµo viÖc b¸n bËt löa. Nã còng khuyÕn nghÞ r»ng chÝnh phñ nªn yªu cÇu d¸n n h·n c¶nh b¸o: "Big
Brother ®· x¸c ®Þnh ®­îc r»ng lo¹i bËt löa nµy nguy hiÓm cho søc khoÎ cña b¹n".
Nguy c¬ bÞ
bÖnh ung th­

0 Sè bËt löa cã trong nhµ

H×nh A.6. §å thÞ víi biÕn sè bÞ bá sãt. §­êng dèc lªn chØ ra r»ng sè hé gia ®×nh së h÷u nhiÒu
bËt löa h¬n cã nhiÒu kh¶ n¨ng m¾c bÖnh ung th­ h¬n. S ong chóng ta kh«ng nªn kÕt luËn r»ng viÖc së
h÷u bËt löa g©y ra ung th­ v× ®å thÞ nµy kh«ng tÝnh ®Õn sè ®iÕu thuèc l¸ ®· hót.
Khi ®¸nh gi¸ tÝnh ®óng ®¾n cña ph©n tÝch do Big Brother thùc hiÖn, chóng ta thÊy næi lªn mét
vÊn ®Ò lín: Big Brother cã gi÷ cho tÊ t c¶ c¸c biÕn sè liªn quan kh«ng ®æi trõ biÕn sè quan s¸t kh«ng?
NÕu c©u tr¶ lêi lµ kh«ng, chóng ta ph¶i nghi ngê kÕt qu¶ nµy. C¸ch gi¶i thÝch dÔ dµng cho H×nh A.6 lµ
nh÷ng ng­êi së h÷u bËt löa nhiÒu h¬n còng cã kh¶ n¨ng hót nhiÒu thuèc h¬n vµ chÝnh thuèc l¸, chø
kh«ng ph¶i bËt löa g©y ra ung th­. NÕu H×nh A.6 kh«ng gi÷ cho l­îng thuèc hót kh«ng ®æi, th× nã kh«ng
cho chóng ta biÕt ¶nh h­ëng thùc sù cña viÖc së h÷u bËt löa.
C©u chuyÖn nµy minh ho¹ cho mét nguyªn t¾c quan träng: khi b¹n nh×n thÊy mét ®å thÞ ® ­îc sö
dông ®Ó hç trî cho mét lËp luËn vÒ nguyªn nh©n vµ hËu qu¶, th× vÊn ®Ò quan träng lµ ph¶i ®Æt ra c©u hái
r»ng sù thay ®æi cña c¸c biÕn sè bÞ bá sãt cã lý gi¶i ®­îc kÕt qu¶ mµ b¹n nh×n thÊy kh«ng.
X¸c ®Þnh sai chiÒu cña mèi quan hÖ nh©n qu¶. C¸c nhµ kinh tÕ còng cã thÓ m¾c sai lÇm khi
x¸c ®Þnh mèi quan hÖ nh©n qu¶. §Ó hiÓu ®­îc lý do t¹i sao ®iÒu nµy cã thÓ x¶y ra, chóng ta h·y gi¶ sö
r»ng HiÖp héi c¸c nhµ V« chÝnh phñ Mü ®· uû nhiÖm cho mét nhãm ng­êi nghiªn cøu t×nh tr¹ng téi
ph¹m ë Mü vµ ®i ®Õn kÕt qu¶ nh­ trong H×nh A.7 - h×nh ghi sè vô träng ¸n trªn 1.000 ng­êi d©n ë c¸c
thµnh phè lín vµ sè l­îng c¶nh s¸t trªn 1.000 ngh×n d©n. Nh÷ng ng­êi v« chÝnh phñ nhËn thÊy ®å thÞ cã

43
h­íng dèc lªn vµ suy luËn r»ng v× c¶nh s¸t lµm t¨ng, chø kh«ng ph¶i lµm gi¶m sè l­îng téi ph¹m ë
thµnh phè, nªn cÇn b·i bá lùc l­îng thi hµnh luËt nµy.

Sè téi ph¹m
(trªn 1000 d©n)

0 Sè c¶nh s¸t (trªn 1000 d©n)

H×nh A.7. §å thÞ chØ ra viÖc x¸c ®Þnh sai chiÒu cña mèi quan hÖ nh©n qu¶. §­êng dèc lªn
cho thÊy r»ng c¸c thµnh phè cã møc ®é tËp trung c¶nh s¸t cao h¬n th­êng nguy hiÓ m h¬n. Song ®å thÞ
kh«ng cho chóng ta biÕt cã ph¶i c¶nh s¸t g©y ra téi ph¹m kh«ng hay c¸c thµnh phè cã nhiÒu téi ph¹m
thuª nhiÒu c¶nh s¸t h¬n.
NÕu tiÕn hµnh ®­îc mét thùc nghiÖm cã kiÓm so¸t, chóng ta cã thÓ tr¸nh nguy c¬ x¸c ®Þnh sai
chiÒu cña mèi quan hÖ nh©n qu¶. §Ó tiÕn hµnh thùc nghiÖm, chóng ta x¸c ®Þnh sè l­îng c¶nh s¸t ë c¸c
thµnh phè kh¸c nhau mét c¸ch ngÉu nhiªn vµ sau ®ã kh¶o s¸t mèi quan hÖ t­¬ng quan gi÷a c¶nh s¸t vµ
téi ph¹m. Song H×nh A.7 kh«ng dùa trªn mét thùc nghiÖm nh­ vËy. Chóng ta chØ q uan s¸t thÊy r»ng ë
c¸c thµnh phè nguy hiÓm h¬n cã nhiÒu c¶nh s¸t h¬n. C¸ch gi¶i thÝch cho hiÖn t­îng nµy cã thÓ lµ nh÷ng
thµnh phè nguy hiÓm h¬n thuª nhiÒu c¶nh s¸t h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, kh«ng ph¶i c¶nh s¸t g©y ra téi ph¹m,
mµ téi ph¹m cã thÓ g©y ra c¶nh s¸ t. Kh«ng cã g× trªn ®å thÞ tù nã cho phÐp chóng ta x¸c ®Þnh h­íng cña
mèi quan hÖ nh©n qu¶.
Nh×n qua ng­êi ta cã thÓ kÕt luËn r»ng c¸ch dÔ dµng ®Ó x¸c ®Þnh h­íng cña mèi quan hÖ nh©n
qu¶ lµ kh¶o s¸t xem biÕn sè nµo thay ®æi tr­íc. NÕu thÊy cã sù gia t¨ng t éi ph¹m vµ sau ®ã lùc l­îng
c¶nh s¸t ®­îc t¨ng c­êng, chóng ta cã thÓ rót ra mét kÕt luËn. NÕu thÊy lùc l­îng c¶nh s¸t ®­îc t¨ng
c­êng vµ sau ®ã cã sù gia t¨ng téi ph¹m, chóng ta co thÓ rót ra mét kÕt luËn kh¸c. Nh­ng còng cã mét
c¹m bÉy khi tiÕp cËn vÊn ® Ò theo c¸ch nµy: mäi ng­êi th­êng thay ®æi hµnh vi cña m×nh kh«ng ph¶i ®Ó
®¸p l¹i nh÷ng thay ®æi trong ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i, mµ lµ ®Ó ®¸p l¹i sù thay ®æi trong kú väng cña hä vÒ
t­¬ng lai. Ch¼ng h¹n mét thµnh phè dù kiÕn sÏ xuÊt hiÖn lµn sãng téi ph¹m còng c ã thÓ thuª nhiÒu c¶nh
s¸t h¬n trong hiÖn t¹i. §iÒu nµy cßn dÔ nhËn thÊy h¬n trong tr­êng hîp trÎ s¬ sinh vµ xe ®Èy. C¸c cÆp vî
chång th­êng mua xe ®Èy khi hä dù kiÕn sÏ sinh con. Nh­ vËy xe ®Èy xuÊt hiÖn tr­íc trÎ em, nh­ng
chóng ta kh«ng muèn kÕt luËn r»n g viÖc b¸n xe ®Èy g©y ra t×nh tr¹ng gia t¨ng d©n sè!
Kh«ng cã mét danh môc hoµn chØnh c¸c quy t¾c cho biÕt khi nµo cã thÓ rót ra c¸c kÕt luËn
mang tÝnh nh©n qu¶ tõ ®å thÞ. Nh­ng viÖc nhí r»ng bËt löa hót thuèc kh«ng g©y ra ung th­ (biÕn sè bÞ bá
sãt) vµ xe ®Èy kh«ng g©y ra c¸c gia ®×nh cã nhiÒu con h¬n (x¸c ®Þnh sai h­íng cña mèi quan hÖ nh©n
qu¶) gióp b¹n tr¸nh ®­îc nhiÒu suy luËn sai lÇm trong kinh tÕ.

44
 Ch­¬ng 3

Sù phô thuéc lÉn nhau vµ c¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i

B¹n h·y nghÜ ®Õn mét ngµy ®iÓn h×nh c ña m×nh. B¹n thøc dËy vµo buæi s¸ng vµ rãt cho m×nh cèc
n­íc cam ®­îc v¾t tõ nh÷ng qu¶ cam trång ë Florida hoÆc cèc cµ phª cã nguån gèc tõ nh÷ng h¹t cµ phª
trång ë Braxin. Trong khi ¨n s¸ng, b¹n xem ch­¬ng tr×nh thêi sù ®­îc ph¸t tõ Niu Oãc trªn chiÕc ti v i ®­îc
s¶n xuÊt ë NhËt. B¹n mÆc bé quÇn ¸o ®­îc lµm tõ b«ng trång ë Georgia vµ may ë c¸c nhµ m¸y cña Th¸i
Lan. B¹n ®i ®Õn líp häc b»ng chiÕc « t« lµm b»ng c¸c linh kiÖn ®­îc s¶n xuÊt ë hµng chôc n­íc trªn thÕ
giíi. Sau ®ã b¹n më cuèn kinh tÕ häc ®­îc mét t ¸c gi¶ sèng ë Massachusetts viÕt, ®­îc mét c«ng ty cã trô
së ë bang Taxas xuÊt b¶n vµ ®­îc in b»ng giÊy lµm b»ng nh÷ng c©y gç trång ë Oregon.
Hµng ngµy, b¹n dùa vµo nhiÒu ng­êi sèng ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi. B¹n hÇu nh­ kh«ng quen
biÕt hä, mÆc dï hä cung ø ng cho b¹n nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ b¹n h­ëng thô. Sù phô thuéc lÉn
nhau nh­ vËy x¶y ra v× mäi ng­êi trao ®æi víi nhau. Nh÷ng ng­êi cung øng hµng ho¸ vµ dÞch vô cho b¹n
lµm nh­ vËy kh«ng ph¶i v× hä lµ nh÷ng ng­êi réng r·i hay quan t©m tíi phóc lîi cña b¹n. Còng kh«ng cã
mét c¬ quan chÝnh phñ nµo chØ ®¹o hä lµm ra nh÷ng thø mµ b¹n muèn vµ trao nã cho b¹n. Trªn thùc tÕ,
mäi ng­êi cung øng cho b¹n vµ ng­êi tiªu dïng kh¸c nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ hä s¶n xuÊt ra v× hä
®­îc nhËn l¹i mét c¸i g× ®ã.
Trong c¸c ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta sÏ nghiªn cøu xem nÒn kinh tÕ cña chóng ta phèi hîp ho¹t
®éng cña hµng triÖu con ng­êi cã n¨ng lùc vµ thÞ hiÕu kh¸c nhau nh­ thÕ nµo. §Ó t¹o ra ®iÓm xuÊt ph¸t
cho qu¸ tr×nh ph©n tÝch nµy, b©y giê chóng ta h·y xem xÐt c¸c nguyª n nh©n g©y ra sù phô thuéc lÉn
nhau vÒ kinh tÕ. Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc nªu ra trong ch­¬ng 1 lµ th­¬ng m¹i (hay
trao ®æi, bu«n b¸n) lµm cho mäi ng­êi ®Òu cã lîi. Nguyªn lý nµy lý gi¶i t¹i sao mäi ng­êi l¹i trao ®æi
víi ng­êi l¸ng giÒng cña m×nh vµ t¹i sao c¸c quèc gia l¹i bu«n b¸n víi c¸c quèc gia kh¸c. Trong ch­¬ng
nµy chóng ta nghiªn cøu nguyªn lý trªn cÆn kÏ h¬n. Mäi ng­êi thu ®­îc mèi lîi cô thÓ g× khi hä trao ®æi
víi nhau? T¹i sao mäi ng­êi l¹i chän c¸ch trë nªn phô thuéc vµo nhau?

C©u chuyÖn ngô ng«n vÒ nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i

§Ó hiÓu t¹i sao mäi ng­êi l¹i chän c¸ch phô thuéc vµo ng­êi kh¸c trong viÖc cung øng hµng ho¸
vµ dÞch vô, còng nh­ sù lùa chän nµy c¶i thiÖn cuéc sèng cña hä nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y quan s¸t mét
nÒn kinh tÕ ®¬n gi¶n. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng trªn thÕ giíi chØ cã hai hµng ho¸ lµ thÞt vµ khoai
t©y. Vµ còng chØ cã hai ng­êi sèng trªn thÕ giíi nµy - mét ng­êi ch¨n nu«i vµ mét ng­êi trång khoai t©y
- mçi ng­êi thÝch ¨n c¶ thÞt vµ khoai t©y.
Mèi lîi tõ th­¬ng m¹i biÓu hiÖn râ nhÊt nÕu ng­êi ch¨n nu«i chØ cÇn s¶n xuÊt thÞt vµ ng­êi
trång trät chØ cÇn s¶n xuÊt khoai t©y. Trong kÞch b¶n nµy, ng­êi ch¨n nu«i vµ ng­êi trång trät cã thÓ
chän c¸ch sèng ®éc lËp víi nhau. Nh­ng sau mét vµi th¸ng ¨n toµn mãn thÞt bß n­íng, luéc, r¸n vµ qu¹t
ch¶,ng­êi ch¨n nu«i cã thÓ nhËn thÊy r»ng sù tù tóc lµm cho anh ta kiÖt søc. Ng­êi trång trät ¨n khoai
t©y nghiÒn, r¸n, n­íng vµ nÊu cã lÏ còng nghÜ nh­ vËy. Chóng ta rÊt dÔ dµng nhËn thÊy r»ng sù trao ®æi
sÏ lµm cho hä h­ëng thô nhiÒu l o¹i hµng ho¸ h¬n: khi ®ã c¶ hai ®Òu cã thÓ ¨n mãn hamburger víi khoai
t©y chiªn.
MÆc dï kÞch b¶n nªu trªn lµ c¸ch minh ho¹ ®¬n gi¶n nhÊt cho nh÷ng mèi lîi mµ mäi ng­êi cã
thÓ nhËn ®­îc khi trao ®æi, nh­ng ng­êi ch¨n nu«i vµ ng­êi trång trät còng sÏ thu ®­î c c¸c mèi lîi
t­¬ng tù nÕu hä cã thÓ s¶n xuÊt c¶ hai hµng ho¸, cho dï chi phÝ cao h¬n. Ch¼ng h¹n, ng­êi trång trät cã
thÓ nu«i gia sóc vµ s¶n xuÊt thÞt, nh­ng anh ta kh«ng thµnh th¹o l¾m. T­¬ng tù, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh
ng­êi ch¨n nu«i gia sóc cã thÓ trång khoai t©y, nh­ng ®Êt ®ai cña anh ta kh«ng phï hîp l¾m víi viÖc

45
trång khoai t©y. Trong t×nh huèng nµy, chóng ta dÔ dµng nhËn thÊy r»ng c¶ ng­êi trång trät vµ ng­êi
ch¨n nu«i ®Òu ®­îc lîi tõ viÖc chuyªn m«n ho¸ vµo c¸i mµ hä lµm tèt nhÊt, sau ®ã trao ®æi ví i nhau.
Tuy nhiªn, c¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i trë nªn khã nhËn biÕt h¬n khi mét ng­êi s¶n xuÊt giái h¬n
ë mäi hµng ho¸. Ch¼ng h¹n, ng­êi ch¨n nu«i cã thÓ ch¨n nu«i gia sóc vµ trång khoai t©y giái h¬n ng­êi
trång trät. Trong t×nh huèng nµy, ng­êi ch¨n nu«i v µ ng­êi trång trät cã nªn chän c¸ch tiÕp tôc tù tóc
kh«ng? Hay vÉn cßn lý do ®Ó hä trao ®æi víi nhau? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta cÇn xem xÐt kü
l­ìng h¬n c¸c yÕu tè t¸c ®éng tíi mét quyÕt ®Þnh nh­ thÕ.
§­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt
Gi¶ sö ng­êi ch¨n nu«i vµ ng­êi trång trät lµm viÖc 40 giê mét tuÇn vµ cã thÓ sö dông sè thêi
gian nµy vµo viÖc trång khoai t©y, ch¨n nu«i gia sóc hoÆc c¶ hai. B¶ng 3 -1 ghi thêi gian cÇn thiÕt ®Ó mçi
ng­êi s¶n xuÊt mét c©n hµng ho¸. Ng­êi trång trät cã thÓ s¶n xuÊt mét kg khoai t©y trong 10 giê vµ mét
kg thÞt trong 20 giê. Ng­êi ch¨n nu«i cã n¨ng suÊt cao h¬n ë c¶ hai ho¹t ®éng nµy, nªn cã thÓ s¶n xuÊt
mét kg khoai t©y trong 8 giê vµ mét kg thÞt trong 1 giê.
Sè giê cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt 1 c©n L­îng hµng s¶n xuÊt trong 40 giê
ThÞt Khoai t©y ThÞt Khoai t©y
Ng­êi trång trät 20 giê/ c©n 10 giê/ c©n 2 c©n 4 c©n
Ng­êi ch¨n nu«i 1 giê/ c©n 8 giê/ c©n 40 c©n 5 c©n
B¶ng 1. C¸c c¬ héi s¶n xuÊt cña ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i
PhÇn (a) cña h×nh 1 minh ho¹ cho l­îng thÞt vµ khoai t©y mµ ng­êi trång trä t cã thÓ s¶n xuÊt ra.
NÕu ng­êi trång trät sö dông toµn bé 40 giê lµm viÖc cña m×nh cho viÖc s¶n xuÊt khoai t©y, anh ta s¶n
xuÊt ®­îc 4 kg khoai t©y vµ 0 kg thÞt. NÕu sö dông toµn bé thêi gian cho viÖc s¶n xuÊt thÞt, anh ta s ¶n
xuÊt ®­îc 2 kg thÞt vµ 0 kg khoai t©y. NÕu ng­êi trång trät chia ®Òu thêi gian lµm viÖc cña m×nh cho c¶
hai ho¹t ®éng vµ sö dông 20 giê c«ng cho mçi ho¹t ®éng, anh ta s¶n xuÊt ®­îc 2 kg khoai tay vµ 1 kg
thÞt. H×nh 1 chØ ra ba kÕt côc cã thÓ x¶y ra vµ t Êt c¶ c¸c kÕt côc kh¸c n»m gi÷a chóng.
§å thÞ trong h×nh nµy lµ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cña ng­êi trång trät. Nh­ chóng ta ®·
th¶o luËn trong ch­¬ng 2, ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt biÓu thÞ c¸c c¬ cÊu s¶n l­îng kh¸c nhau mµ
mét nÒn kinh tÕ cã thÓ s¶n xuÊt ra. Nã minh ho¹ cho mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong
ch­¬ng 1 lµ: con ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi. ë ®©y, ng­êi trång trät ph¶i ®¸nh ®æi gi÷a viÖc s¶n
xuÊt thÞt vµ s¶n xuÊt khoai t©y. Ch¾c c¸c b¹n cßn nhí r»ng ®­êng giíi h ¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt trong
ch­¬ng 2 ®­îc vÏ cong ra phÝa ngoµi; trong tr­êng hîp nµy, sù ®¸nh ®æi gi÷a hai hµng ho¸ phô thuéc vµ
l­îng hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt ra. Song ë ®©y, c«ng nghÖ cña ng­êi trång trät trong viÖc s¶n xuÊt thÞt vµ
khoai t©y (nh­ ®­îc tãm t¾t trong b¶ng 1) cho phÐp anh ta chuyÓn ®æi gi÷a hµng ho¸ nµy vµ hµng ho¸
kh¸c víi tû lÖ kh«ng ®æi. Do vËy, ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt lµ mét ®­êng th¼ng.
PhÇn (b) cña h×nh 1 vÏ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cña ng­êi ch¨n nu«i. NÕu ng­êi ch¨n
nu«i sö dông toµn bé 40 giê lµm viÖc cña m×nh cho viÖc s¶n xuÊt khoai t ©y, anh ta s¶n xuÊt ®­îc 5 kg
khoai t©y vµ 0 kg thÞt. NÕu sö dông toµn bé thêi gian cho viÖc s¶n xuÊt thÞt, anh ta s¶n xuÊt ®­îc 40 kg
thÞt vµ 0 kg khoai t©y. NÕu ng­êi trång trät chia ® Òu thêi gian lµm viÖc cña m×nh cho c¶ hai ho¹t ®éng vµ
sö dông 20 giê c«ng cho mçi ho¹t ®éng, anh ta s¶n xuÊt ®­îc 2,5 kg khoai t©y vµ 20 kg thÞt. Mét lÇn
n÷a, ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt l¹i chØ ra tÊt c¶ c¸c kÕt côc cã thÓ x¶y ra.
NÕu ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i chän c¸ch tù cÊp tù tóc, chø kh«ng trao ®æi víi nhau,
th× mçi ng­êi sÏ tiªu dïng ®óng nh÷ng thø mµ anh ta s¶n xuÊt ra. Trong t×nh huèng nµy, ®­êng giíi h¹n
n¨ng lùc s¶n xuÊt còng lµ ®­êng giíi h¹n kh¶ n¨ng tiªu dïng. NghÜa lµ nÕu kh«n g cã th­¬ng m¹i, th×
h×nh 1 chØ ra tÊt c¶ c¸c kÕt hîp thÞt vµ khoai t©y mµ ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i cã thÓ tiªu dïng.

46
 (a) §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cña ng­êi trång trät.

ThÞt (c©n)

2

A
1 

0 2 4 Khoai t©y (c©n)

(b) §­êng giíi h¹n n¨ng lùc cña ng­êi ch¨n nu«i
ThÞt (c©n)
40

B
20 

0 2,5 54 Khoai t©y (c©n)

H×nh 1. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt. PhÇn (a) chØ ra c¸c kÕt hîp thÞt vµ khoai t©y mµ
ng­êi trång trät cã thÓ s¶n xuÊt. PhÇn (b) chØ ra c¸c kÕt hîp thÞt vµ khoai t©y mµ ng­êi ch¨n nu«i cã thÓ
s¶n xuÊt. C¶ hai ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt ®Òu ®­îc vÏ dùa vµo sè liÖu ghi trong b¶ng 2 vµ gi¶
®Þnh r»ng c¶ ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i ®Òu cã sè giê lµm viÖc lµ 40 giê mçi tuÇn.
MÆc dï nh÷ng ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt nµy h÷u Ých trong viÖc chØ ra sù ®¸nh ®æi mµ
ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨ n nu«i ph¶i ®èi mÆt, nh­ng chóng kh«ng cho chóng biÕt ng­êi trång trät vµ
ng­êi ch¨n nu«i thùc sù chän c¸ch lµm nµo. §Ó x¸c ®Þnh sù lùa chän cña hä, chóng ta cÇn biÕt thÞ hiÕu
cña ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i. Chóng ta h·y gi¶ ®Þnh hä chän c¸c kÕt h îp hµng ho¸ ®­îc x¸c
®Þnh b»ng ®iÓm A vµ ®iÓm B trong h×nh 1: ng­êi trång trät s¶n xuÊt vµ tiªu dïng 2kg khoai t©y vµ 1 kg
thÞt trong khi ng­êi ch¨n nu«i s¶n xuÊt vµ tiªu dïng 2,5 kg khoai t©y vµ 20 kg thÞt.
Chuyªn m«n ho¸ vµ trao ®æi
Sau nhiÒu n¨m ¨n c¬ cÊu hµng ho¸ B, ng­êi ch¨n nu«i n¶y ra mét ý t­ëng vµ ®Õn nãi víi ng­êi
trång trät:
Ng­êi ch¨n nu«i: Anh b¹n trång trät cña t«i ¬i, t«i muèn tiÕn hµnh mét giao dÞch víi anh! T«i
biÕt c¸ch lµm cho cuéc sèng cña c¶ hai chóng ta trë nªn sung tóc h¬n. T«i nghÜ anh kh«ng cÇn s¶n xuÊt
thÞt n÷a, mµ dµnh toµn bé thêi gian cña m×nh vµo viÖc s¶n xuÊt khoai t©y. Theo tÝnh to¸n cña t«i, nÕu
mçi tuÇn trång khoai t©y trong 40 giê, anh sÏ s¶n xuÊt ®­îc 4 kg khoai t©y. NÕu anh ®­a cho t«i 1 trong
4 kg khoai t©y nµy, t«i sÏ ®æi l¹i cho anh 3kg thÞt. Nh­ vËy, anh sÏ ®­îc ¨n 3 kg khoai t©y vµ 3 kg thÞt
mçi tuÇn thay v× 2 kg khoai t©y vµ 1 kg thÞt nh­ hiÖn nay. NÕu nhÊt trÝ víi kÕ ho¹ch cña t«i, anh sÏ cã c¶
hai lo¹i thùc phÈm nhiÒu h¬n. [§Ó minh ho¹ cho quan ®iÓm cña m×nh, ng­ êi ch¨n nu«i ®­a cho ng­êi
trång trät xem phÇn (a) cña h×nh 2].

47
 (a) Trao ®æi lµm t¨ng tiªu dïng cña ng­êi n«ng d©n
ThÞt (c©n) Tiªu dïng cña n«ng d©n
khi cã th­¬ng m¹i
A*
3 
2  Tiªu dïng cña n«ng d©n khi
kh«ng cã th­¬ng m¹i
1 A

0 2 3 4 Khoai t©y (c©n)

(b) Trao ®æi lµm t¨ng tiªu dïng cña ng­êi ch¨n nu«i.
ThÞt (c©n)
40 Tiªu dïng cña ng­êi ch¨n
nu«i khi cã th­¬ng m¹ i
B*

B
20 Tiªu dïng cña ng­êi ch¨n
nu«i khi cã th­¬ng m¹i

0 Khoai t©y (c©n)

2,5 3 5
H×nh 2. Trao ®æi lµm t¨ng tËp hîp c¬ héi tiªu dïng nh­ thÕ nµo. Sù trao ®æi dù kiÕn gi÷a
ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i t¹o cho mçi ng­êi c¬ héi cã ®­îc kÕt hîp thÞt vµ khoai t©y mµ lÏ ra
hä kh«ng thÓ cã trong tr­êng hîp kh«ng cã trao ®æi. Trong phÇn (a), ng­êi trång trät cã thÓ tiªu dïng
t¹i ®iÓm A* chø kh«ng ph¶ i t¹i ®iÓm A. Trong phÇn (b), ng­êi ch¨n nu«i cã thÓ tiªu dïng t¹i ®iÓm B*
chø kh«ng ph¶i t¹i ®iÓm B. Trao ®æi cho phÐp mçi ng­êi tiªu dïng nhiÒu thÞt vµ khoai t©y h¬n.
Ng­êi trång trät: (nãi víi vÎ bi quan) §iÒu ®ã cã vÓ lµ mét giao dÞch tèt ®èi víi t«i. Nh­ng t«i
kh«ng hiÓu t¹i sao anh l¹i lµm nh­ vËy. NÕu giao dÞch nµy cã lîi nh­ vËy ®èi víi t«i, th× nã kh«ng thÓ cã
lîi cho anh.
Ng­êi ch¨n nu«i: å, nh­ng t«i còng cã lîi! Nµy nhÐ, nÕu sö dông 24 giê mét tuÇn ®Ó ch¨n
nu«i vµ 16 giê ®Ó trång khoai t©y, t«i sÏ s¶n xuÊt 24 kg thÞt vµ 2 kg khoai t©y. Sau khi t«i ®­a cho anh 3
kg thÞt ®Ó ®æi lÊy 1 kg khoai t©y, t«i cã 21 kg thÞt vµ 3 kg khoai t©y. XÐt cho cïng, t«i còng sÏ cã c¶ hai
lo¹i thùc phÈm nhiÒu h¬n hiÖn nay. [Anh ta chØ vµo phÇn (b) cña h×nh 3 -2].
Ng­êi trång trät: T«i kh«ng hiÓu… ®iÒu anh nãi nghe hay biÕt bao nÕu ®óng lµ sù thËt.
Ng­êi ch¨n nu«i: Thùc ra nã kh«ng phøc t¹p nh­ míi nh×n qua. §©y anh xem - t«i ®· tãm t¾t ®Ò nghÞ
cña m×nh trong mét b¶ng rÊt ®¬n gi¶n. [Ng­êi ch¨n nu«i ®­a cho ng­êi trång tr ät mét b¶n copy b¶ng 3-2]
KÕt côc khi kh«ng cã trao ®æi KÕt côc khi cã trao ®æi Mèi lîi tõ trao
®æi
C¸i hä s¶n xuÊt vµ tiªu dïng C¸i hä tiªu C¸i hä trao C¸i hä tiªu Møc t¨ng trong
dïng ®æi dïng tiªu dïng
Ng tr trät: 1 kg thÞt 0 kg thÞt ®æi 1 kg khoai 3kg thÞt 2 kg thÞt
2 kg khoai t©y 4 kg khoai t©y t©y lÊy 3kg thÞt 3kg khoai t©y 1 kg khoai t©y
(®iÓm A) (A*-A)
Ng ch. nu«i: 20 kg thÞt 24 kg thÞt ®æi 3 kg thÞt 21 kg thÞt 1 kg thÞt
2,5 kg khoai t©y 2kg khoai t©y lÊy 1 kg khoai 3 kg khoai 0,5 kg khoai t©y
(®iÓm B) t©y t©y

48
 B¶ng 2. Nh÷ng mèi lîi tõ trao ®æi: b¶ng tãm t¾t
Ng­êi trång trät: (sau khi ®· nghiªn cøu b¶ng nµy mét lóc) . Nh÷ng tÝnh to¸n nµy cã vÎ ®óng,
nh­ng t«i kh«ng hiÓu. Lµm thÕ nµo mµ hîp ®ång nµy l ¹i lµm cho c¶ hai chóng ta ®­îc lîi?
Ng­êi ch¨n nu«i: C¶ hai chóng ta ®Òu lîi v× sù trao ®æi cho phÐp mçi chóng ta chuyªn m«n
ho¸ vµo c«ng viÖc mµ chóng ta lµm tèt nhÊt. Anh sö dông nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó trång khoai t©y vµ Ýt
thêi gian h¬n ®Ó ch¨n nu«i. T«i sö dông nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó ch¨n nu«i vµ Ýt thêi gian h¬n ®Ó trång
khoai t©y. Nhê cã chuyªn m«n ho¸ vµ trao ®æ i, mçi chóng ta cã thÓ tiªu dïng nhiÒu thÞt vµ khoai t©y h¬n
mµ kh«ng cÇn ph¶i lµm thªm giê.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cho Robinson Crusoe - mét thñy
thñ bÞ ®¾m tµu ®· sö dông thêi gian cña m×nh ®Ó nhÆt dõa vµ b¾t c¸. §­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt
nµy cã h¹n chÕ møc tiªu dïng dõa vµ c¸ cña Crusoe kh«ng nÕu anh ta sèng mét m×nh? Anh ta cã ®èi mÆt
víi nh÷ng giíi h¹n nh­ thÕ kh«ng nÕu anh ta trao ®æi víi thæ d©n trªn ®¶o?

Nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh

C¸ch lý gi¶i cña ng­êi ch¨n nu«i vÒ nh÷ng mèi lîi thu ®­îc tõ trao ®æi (hay th­¬ng m¹i) mÆc
dï chÝnh x¸c, nh­ng vÉn cßn mét dÊu hái: NÕu ng­êi ch¨n nu«i lµm tèt h¬n c¶ trong viÖc ch¨n nu«i lÉn
trång khoai t©y, th× lµm thÕ nµo ng­êi trång trät cã thÓ chuyªn m«n ho¸ vµo viÖc mµ anh ta lµm tèt nhÊt?
Cã vÎ nh­ ng­êi trång trät kh«ng lµm ®­îc viÖc g× tèt nhÊt c¶. §Ó tr¶ lêi cho c©u hái nµy, chóng ta cÇn
xem xÐt nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh.
Trong b­íc ®Çu tiªn nh»m ph¸t tri Ón nguyªn t¾c nµy, chóng ta h·y xem xÐt c©u hái sau ®©y:
Trong vÝ dô cña chóng ta, ai cã thÓ s¶n xuÊt khoai t©y víi chi phÝ thÊp h¬n - ng­êi trång trät hay ng­êi
ch¨n nu«i? Cã hai c¸ch tr¶ lêi c©u hái nµy, c¶ hai c¸ch ®Òu hµm chøa lêi gi¶i ®¸p cho c©u hái hãc bóa
cña chóng ta vµ chóng ta lµ ch×a kho¸ ®Ó hiÓu ®­îc nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i.
Lîi thÕ tuyÖt ®èi
Mét c¸ch ®Ó tr¶ lêi cho c©u hái vÒ chi phÝ s¶n xuÊt khoai t©y lµ so s¸nh c¸c ®Çu vµo cÇn thiÕt mµ
hai ng­êi s¶n xuÊt sö dông. Ng­êi ch¨n nu«i chØ cÇn 8 giê lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt mét kg khoai t©y trong
khi ng­êi trång trät cÇn 10 giê. Dùa vµo th«ng tin nµy, ng­êi ta cã thÓ kÕt luËn r»ng ng­êi ch¨n nu«i cã
chi phÝ s¶n xuÊt khoai t©y thÊp h¬n.
C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ lîi thÕ tuyÖt ®èi khi so s¸nh n¨ng suÊt cña mét c¸ nh©n, doanh
nghiÖp hay quèc gia víi n¨ng suÊt cña c¸ nh©n, doanh nghiÖp hay quèc gia kh¸c. Ng­êi s¶n xuÊt cÇn l ­îng
®Çu vµo nhá h¬n ®Ó s¶n xuÊt ra mét hµng ho¸ ®­îc coi lµ cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt ra hµng
ho¸ ®ã. Trong vÝ dô cña chóng ta, ng­êi ch¨n nu«i cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt c¶ khoai t©y vµ
thÞt, v× anh ta cÇn Ýt thêi gian h¬n ng­êi trång trät ®Ó s¶n xuÊt ra mét ®¬n vÞ cña c¶ hai hµng ho¸.
Chi phÝ c¬ héi vµ lîi thÕ so s¸nh
Nh­ng cßn mét c¸ch kh¸c ®Ó x em xÐt chi phÝ s¶n xuÊt khoai t©y. Thay cho viÖc so s¸nh c¸c ®Çu
vµo cÇn thiÕt, chóng ta cã thÓ so s¸nh chi phÝ c¬ héi. H·y nhí l¹i r»ng trong ch­¬ng 1 chóng ta ®· nãi
r»ng chi phÝ c¬ héi cña mét hµng ho¸ lµ thø mµ chóng ta ph¶i tõ bá ®Ó cã ®­îc hµng ho¸ ® ã. Trong vÝ dô
cña m×nh, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i ®Òu lµm viÖc 40 giê mét tuÇn. Bëi
vËy, thêi gian ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt khoai t©y ph¶i lµm gi¶m thêi gian cßn l¹i ®Ó s¶n xuÊt thÞt. Khi
ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu« i thay ®æi c¬ cÊu ph©n bæ thêi gian cho viÖc s¶n xuÊt hai hµng ho¸, hä
di chuyÓn däc theo ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cña m×nh. Theo mét nghÜa nµo ®ã, chóng ta cã thÓ
nãi hä sö dông hµng ho¸ nµy ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ kia. Chi phÝ c¬ héi ph¶n ¸nh sù ®¸nh ®æi mµ mçi
ng­êi ph¶i ®èi mÆt.

49
 Tr­íc hÕt chóng ta h·y xem xÐt chi phÝ c¬ héi cña ng­êi ch¨n nu«i. ViÖc s¶n xuÊt mét kg khoai
t©y lµm cho anh ta mÊt 8 giê lao ®éng. Khi ng­êi ch¨n nu«i sö dông 8 giê ®Ó s¶n xuÊt khoai t©y, anh ta
thêi gian s¶n xuÊt thÞt cña anh ta gi¶m 8 giê. V× ng­êi ch¨n nu«i chØ cÇn mét giê ®Ó s¶n xuÊt mét kg thÞt,
nªn 8 giê lµm viÖc sÏ ®em l¹i 8 kg thÞt. Bëi vËy, chi phÝ c¬ héi cña ng­êi ch¨n nu«i cho viÖc s¶n xuÊt 1
kg khoai t©y vµ 8 kg thÞt.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt chi phÝ c¬ héi cña ng­êi trång trät. Khi s¶n xuÊt 1 kg khoai t©y,
anh ta mÊt 10 giê. V× anh ta cÇn 20 giê ®Ó s¶n xuÊt mét kg thÞt, nªn 10 giê ®em l¹i cho anh ta 0,5 kg thÞt.
Cho nªn, chi phÝ c¬ héi cña ng­êi trång trät trong viÖc s¶n xuÊt mét kg khoai t©y lµ 0,5 kg t hÞt.
B¶ng 3 ghi chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt thÞt vµ khoai t©y cña hai ng­êi s¶n xuÊt. H·y chó ý
r»ng chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt thÞt lµ ®¹i l­îng nghÞch ®¶o cña chi phÝ c¬ héi trong viÖc s¶n xuÊt
khoai t©y. Do mét kg khoai t©y lµm cho ng­êi ch¨n nu«i mÊt 8 kg thÞt, nªn mét kg thÞt lµm cho ng­êi
ch¨n nu«i mÊt 0,125 kg khoai t©y. T­¬ng tù nh­ vËy, chi phÝ cña ng­êi trång trät cho viÖc s¶n xuÊt mét
kg thÞt lµ 2 kg khoai t©y v× 1 kg khoai t©y lµm cho ng­êi trång trät mÊt 0,5 kg thÞt.
C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ lîi thÕ so s¸nh ®Ó m« t¶ chi phÝ c¬ héi cña hai nhµ s¶n xuÊt.
Nhµ s¶n xuÊt cã chi phÝ c¬ héi nhá h¬n ®Ó s¶n xuÊt ra m ét hµng ho¸ - tøc anh ta ph¶i tõ bá mét l­îng
hµng ho¸ kh¸c Ýt h¬n ®Ó s¶n xuÊt ra nã - ®­îc gäi lµ cã lîi thÕ so s¸nh tro ng viÖc s¶n xuÊt ra hµng ho¸
®ã. Trong vÝ dô cña chóng ta, ng­êi trång trät cã chi phÝ c¬ héi thÊp h¬n so víi ng­êi ch¨n nu«i (0,5 kg thÞt
so víi 8 kg thÞt) trong viÖc s¶n xuÊt khoai t©y. Ng­êi ch¨n nu«i cã chi phÝ c¬ héi thÊp h¬n ng­êi trång trät
(0,125 kg khoai t©y so víi 2 kg khoai t©y) trong viÖc s¶n xuÊt thÞt. Nh­ vËy, ng­êi trång trät cã lîi thÕ so
s¸nh trong viÖc trång khoai t©y, cßn ng­êi ch¨n nu«i cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt thÞt.
B¶ng 3
Chi phÝ c¬ héi cña
1 kg thÞt 1 kg khoai t©y
Ng­êi trång trät 2 kg khoai t©y 0,5 kg thÞt
Ng­êi ch¨n nu«i 0,125 kg khoai t©y 8 kg thÞt
H·y chó ý r»ng mét ng­êi kh«ng thÓ ®ång thêi cã lîi thÕ so s¸nh ë c¶ hai hµng ho¸. V× chi phÝ
c¬ héi cho mét hµng ho¸ b»ng ®¹i l­îng nghÞch ®¶o cña chi phÝ c¬ héi cho hµ ng ho¸ kia, nªn nÕu mét
ng­êi cã chi phÝ c¬ héi cho mét hµng ho¸ t­¬ng ®è cao, th× chi phÝ c¬ héi cho hµng ho¸ kh¸c ph¶i t­¬ng
®èi thÊp. Nh­ vËy, mét ng­êi cã lîi thÕ so s¸nh vÒ hµng ho¸ nµy vµ ng­êi kh¸c cã lîi thÕ so s¸nh vÒ
hµng ho¸ kh¸c, nÕu nh­ hä kh« ng cã chi phÝ c¬ héi ®óng b»ng nhau.
Lîi thÕ so s¸nh vµ th­¬ng m¹i
Nh÷ng kh¸c biÖt trong chi phÝ c¬ héi vµ lîi thÕ so s¸nh t¹o ra c¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i. Khi
mçi ng­êi chuyªn m«n ho¸ vµo viÖc s¶n xuÊt lo¹i hµng mµ m×nh cã lîi thÕ so s¸nh, tæng s¶n l­îng trong
nÒn kinh tÕ sÏ t¨ng vµ quy m« lín h¬n cña chiÕc b¸nh kinh tÕ nµy cã thÓ ®­îc sö dông ®Ó lµm cho mäi
ng­êi cã møc sèng cao h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, trong chõng mùc mµ hai ng­êi cßn cã chi phÝ c¬ héi kh¸c
nhau, mçi ng­êi sÏ ®­îc lîi tõ th­¬ng m¹i nhê nhËn ®­îc mét hµng ho¸ víi gi¸ thÊp h¬n chi phÝ c¬ héi
cña anh ta cho hµng ho¸ ®ã.

PhÇn ®äc thªm di s¶n cña adam smith vµ ric¸c®«

Tõ l©u c¸c nhµ kinh tÕ ®· hiÓu ®­îc nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh. Trong phÇn ®äc thªm nµy chóng
ta t×m hiÓu xem nhµ kinh tÕ vÜ ®¹i Adam Smith ®· lËp luËn nh­ thÕ nµo:
Ch©m ng«n cña mäi ng­êi chñ gia ®×nh thËn träng lµ kh«ng bao giê t×m c¸ch tù s¶n xuÊt nh÷ng
c¸i lµm cho anh ta tèn kÐm h¬n lµ mua nã. Ng­êi thî may kh«ng t×m c¸ch s¶n xuÊt giµy cho m×nh, mµ
mua cña ng­êi thî giµy. Ng­êi thî giµy kh«ng t×m c¸ch tù may quÇn ¸o cho m×nh mµ mua cña ng­êi thî
may. Ng­êi n«ng d©n kh«ng t×m c¸ch lµm hai thø nµy, mµ thuª nh÷ng ng­êi thî thñ c«ng ®ã. TÊt c¶

50
nh÷ng ng­êi nµy ®Òu c¶m thÊy cã lîi khi sö dông toµn bé sù cÇn mÉn cña m×nh theo c¸ch mµ hä cã mét
lîi thÕ nµo ®ã so víi ng­êi l¸ng giÒng vµ mua b»ng mét phÇn s¶n phÈm cña m×nh, hay nãi c¸ch kh¸c,
b»ng gi¸ cña phÇn s¶n phÈm ®ã mçi khi hä cã c¬ héi lµm ®iÒu nµy.
§o¹n v¨n trªn ®©y ®­îc trÝch ra tõ cuèn s¸ch cña Adam Smith xuÊt b¶n n¨m 1776: Bµn vÒ B¶n
chÊt vµ Nguån gèc Cña c¶i cña c¸c D©n téc, mét cuèn s¸ch ®¸nh dÊu b­íc ngoÆt trong ph©n tÝch
th­¬ng m¹i vµ sù phô thuéc kinh tÕ.
Cuèn s¸ch cña Smith ®· th«i thóc Ric¸c®«, mét nhµ bu«n chøng kho¸n giµu cã, trë thµnh nhµ
kinh tÕ. Trong cuèn s¸ch cña «ng xuÊt b¶n n¨m 1817, cuèn Nh÷ng Nguyªn lý cña Kinh tÕ ChÝnh trÞ vµ
ThuÕ kho¸, Ric¸c®« ®· ph¸t triÓn nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh nh­ hiÖn nay chóng ta biÕt. Sù biÖn minh
cho nÒn th­¬ng m¹i tù do cña «ng kh«ng ph¶i lµ mét ho¹t ®éng cã tÝnh chÊt häc thuËt thuÇn tuý. ¤ng ®·
tuyªn truyÒn cho niÒm tin kinh tÕ cña m×nh víi t­ c¸ch lµ nghÞ sÜ trong NghÞ viÖn Anh khi «ng chèng l¹i
§¹o luËt Lóa m×, mét ®¹o luËt h¹n chÕ nhËp khÈu lóa m×.
Nh÷ng kÕt luËn cña Adam Smith vµ Ric¸c®« vÒ mèi lîi tõ th­¬ng m¹i ®· ®­îc thö th¸ch theo thêi
gian. MÆc dï c¸c nhµ kinh tÕ th­êng bÊt ®ång vÒ nhiÒu vÊn ®Ò chÝnh s¸ch, nh­ng hä thèng nhÊt víi nhau
trong nç lùc ñng hé nÒn th­¬ng m¹i tù do. H¬n thÕ n÷a, luËn ®iÓm trung t©m ñng hé chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i
kh«ng thay ®æi nhiÒu l¾m trong suèt hai thÕ kû qua. MÆc dï lÜnh vùc kinh tÕ häc ®· më réng vÒ quy m« vµ
c¸c lý thuyÕt trë nªn s©u s¾c h¬n nÕu tÝnh tõ thêi ®¹i cña Adam Smith vµ Ric¸c®«, nh­ng sù chèng ®èi cña
c¸c nhµ kinh tÕ ®èi víi sù h¹n chÕ th­¬ng m¹i phÇn lín vÉn dùa trªn nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh.

B©y giê chóng ta h·y quay l¹i xem xÐt b¶n hîp ®ång tõ gi¸c ®é cña ng­êi trång trät. Ng­êi
trång trät nhËn ®­îc 3 kg thÞt khi ®æi 1 kg khoai t©y. Nãi c¸ch kh¸c, ng­êi trång trät mua mçi kg thÞt víi
gi¸ b»ng 1/3 kg khoai t©y. Møc gi¸ thÞt nµy thÊ p h¬n chi phÝ c¬ héi cña anh ta cho 1 kg thÞt (b»ng 2 kg
khoai t©y). Nh­ vËy, ng­êi trång trät ®­îc lîi tõ hîp ®ång trao ®æi v× anh ta mua ®­îc thÞt víi gi¸ cã lîi.
TiÕp ®Õn chóng ta xem xÐt b¶n hîp ®ång tõ gi¸c ®é cña ng­êi ch¨n nu«i. Ng­êi ch¨n nu«i mua
1 kg khoai t©y víi gi¸ b»ng 3 kg thÞt. Møc gi¸ khoai t©y nµy thÊp h¬n chi phÝ c¬ héi cña anh ta cho 1 kg
thÞt (b»ng 8 kg thÞt). Nh­ vËy, ng­êi ch¨n nu«i ®­îc lîi tõ hîp ®ång trao ®æi v× anh ta mua ®­îc khoai
t©y víi gi¸ cã lîi.
Nh÷ng mèi lîi nµy cã ®­îc lµ nhê viÖc mçi ng­êi tËp trung vµo ho¹t ®éng mµ anh ta cã chi phÝ
c¬ héi thÊp h¬n: ng­êi trång trät sö dông nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó trång khoai t©y, cßn ng­êi ch¨n nu«i sö
dông nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó s¶n xuÊt thÞt. Do c¸ch lµm nµy, c¶ tæng s¶n l­îng khoai t© y vµ tæng s¶n
l­îng thÞt ®Òu t¨ng vµ hai ng­êi chia nh÷ng mèi lîi thu ®­îc tõ sù gia t¨ng s¶n l­îng ®ã. B¶n chÊt cña
c©u chuyÖn gi÷a ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i giê ®©y ®· râ: Trao ®æi cã lîi cho mäi ng­êi trong
x· héi v× nã cho phÐp mäi ng­êi chuy ªn m«n ho¸ vµo c¸c ho¹t ®éng mµ hä cã lîi thÕ so s¸nh.
KiÓm tra nhanh: Robinson Crusoe cã thÓ h¸i ®­îc 10 qu¶ dõa hoÆc b¾t ®­îc mét con c¸ mçi
giê. Anh b¹n Thø S¸u cña anh ta cã thÓ h¸i ®­îc 30 qu¶ dõa hoÆc b¾t 2 con c¸ mçi giê. Chi phÝ c¬ héi
cña Crusoe trong viÖc b¾t mét con c¸ lµ bao nhiªu? ThÕ cßn chi phÝ c¬ héi cña Crusoe? Ai cã lîi thÕ
tuyÖt ®èi trong viÖc b¾t c¸? Ai cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc b¾t c¸?

C¸c øng dông cña lîi thÕ so s¸nh

Nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh lý gi¶i sù phô thuéc lÉn nhau vµ c¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i. V× sù phô
thuéc lÉn nhau mang tÝnh phæ biÕn trong thÕ giíi hiÖn ®¹i, nªn nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh cã nhiÒu øng
dông. Sau ®©y lµ hai vÝ dô, mét cã tÝnh chÊt l·ng m¹n vµ mét cã tÇm quan träng lín lao vÒ mÆt thùc hµnh.
Tiger Woods cã nªn c¾t th¶m cá riªng cña anh ta kh«ng?
Tiger Woods sö dông rÊt nhiÒu thêi gian ®i l¹i trªn b·i cá. Lµ mét tay ch¬i g«n tµi n¨ng nhÊt
cña mäi thêi ®¹i, anh ta cã thÓ ®¸nh qu¶ bãng vµ ®­a nhÑ vµo lç dÔ dµng ®Õn møc mµ c¸c tay ch¬i g«n

51
kh¸c h»ng mong ­íc. Ngoµi ra, anh ta cßn cã n¨ng khiÕu ë nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c n÷a. Ch¼ng h¹n,
Woods cã thÓ c¾t cá nhanh h¬n tÊt c¶ mäi ng­êi. Nh­ng cã ph¶i v× anh ta cã thÓ c¾t cá nhanh, mµ anh ta
nªn c¾t cá hay kh«ng?
§Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta cã thÓ sö dông kh¸i niÖm c hi phÝ c¬ héi vµ lîi thÕ so s¸nh. VÝ
dô, Woods cã thÓ c¾t xong b·i cá cña anh ta trong 2 giê. Trong 2 giê ®ã anh ta cã thÓ quay mét bé phim
truyÒn h×nh th­¬ng m¹i cho Nike vµ kiÕm ®­îc 10.000 ®« la. Ng­îc l¹i, cËu hµng xãm Forresst Gump
cã thÓ c¾t xong b·i cá cña Woods trong 4 giê. Trong cïng thêi gian ®ã, anh ta cã thÓ lµm viÖc cho h·ng
McDonald vµ kiÕm ®­îc 20 ®« la.
Trong vÝ dô nµy, chi phÝ c¬ héi cña Woods cho viÖc c¾t cá lµ 10.000 ®« lµ vµ chi phÝ c¬ héi cña
Forrest lµ 20 ®« la. Woods cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc c¾t cá v× anh ta cã thÓ lµm viÖc nµy trong thêi
gian ng¾n h¬n. Nh­ng Forrest cã lîi thÕ trong c¾t cá v× anh ta cã chi phÝ c¬ héi thÊp h¬n.
Nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i trong vÝ dô nµy rÊt lín. Thay v× c¾t th¶m cá cña m×nh, Woods nªn
tham gia vµo ho¹t ®éng th­¬ng m¹i vµ thuª Forrest c¾t cá cho m×nh. Khi Woods cßn chÊp nhËn tr¶ cho
Forrest sè tiÒn lín h¬n 20 ®« la vµ nhá h¬n 10.000 ®« la, th× c¶ hai ®Òu cã møc sèng cao h¬n.
N­íc Mü cã nªn trao ®æi víi c¸c n­íc kh¸c kh«ng?
Nh©n d©n ë c¸c n­íc kh¸c nhau còng cã thÓ ®­îc lîi nh­ c¸c c¸ nh©n ®­îc lîi tõ viÖc chuyªn
m«n ho¸ vµ trao ®æi víi nhau trong vÝ dô vÒ ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i. NhiÒu hµng ho¸ mµ
ng­êi Mü h­ëng thô ®­îc s¶n xuÊt ë n­íc ngoµi vµ nhiÒu hµng ho¸ s¶n xuÊt ë Mü ®­îc b¸n ë n­íc
ngoµi. Hµng ho¸ s¶n xuÊt ë n­íc ngoµi vµ ®­îc b¸n ë trong n­íc gäi lµ hµng nhËp khÈu. Hµng ho¸ s¶n
xuÊt trong n­íc vµ b¸n ®­îc ë n­íc ngoµi gäi lµ hµng xuÊt khÈu.
§Ó hiÓu ®­îc t¹i sao c¸c n­íc l¹i ®­îc lîi tõ th­¬ng m¹i, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh chØ cã h ai n­íc
lµ Mü vµ NhËt, vµ hai hµng ho¸ lµ thùc phÈm vµ « t«. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng c¶ hai n­íc ®Òu
s¶n xuÊt « t« giái nh­ nhau: mçi c«ng nh©n Mü vµ mçi c«ng nh©n NhËt s¶n xuÊt ®­îc 1 chiÕc « t« trong
mét th¸ng. Nh­ng Mü cã ®Êt ®ai mµu mì h¬n nªn nã s¶n xuÊt thùc phÈm giái h¬n: mét c«ng nh©n Mü
s¶n xuÊt ®­îc 2 tÊn thùc phÈm trong mét th¸ng, cßn mét c«ng nh©n NhËt chØ s¶n xuÊt ®­îc 1 tÊn thùc
phÈm mçi th¸ng.
Nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh nãi r»ng hµng ho¸ cÇn ®­îc n­íc cã chi phÝ c¬ héi nhá h¬n cho vi Öc
s¶n xuÊt ra nã s¶n xuÊt ra. V× chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt « t« ë Mü b»ng 2 tÊn thùc phÈm, nh­ng ë
NhËt chØ b»ng 1 tÊn thùc phÈm, nªn NhËt cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt « t«. NhËt b¶n nªn s¶n
xuÊt nhiÒu « t« h¬n møc mµ nã muèn s¶n xuÊt cho riªng m×nh vµ xuÊt khÈu mét sè sang Mü. T­¬ng tù,
v× chi phÝ c¬ héi cña 1 tÊn thùc phÈm ë Mü b»ng 1 chiÕc « t« ë NhËt, nh­ng chØ b»ng 0,5 chiÕc « t« ë
Mü, nªn Mü cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt thùc phÈm. Mü nªn s¶n xuÊt nhiÒu thùc phÈm h¬n
møc mµ nã muèn tiªu dïng vµ xuÊt khÈu mét phÇn sang NhËt. Th«ng qua qu¸ tr×nh chuyªn m«n ho¸ vµ
trao ®æi, c¶ hai n­íc cã nhiÒu thùc phÈm vµ « t« h¬n.
DÜ nhiªn trong thùc tÕ, nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn th­¬ng m¹i gi÷a c¸c n­íc phøc t¹p h¬n vÝ dô
nµy chØ ra, nh÷ng chóng ta sÏ thÊy trong ch­¬ng 9. §iÒu quan träng nhÊt trong c¸c vÊn ®Ò nµy lµ mçi
n­íc cã nhiÒu c«ng d©n víi c¸c lîi Ých kh¸c nhau. Th­¬ng m¹i quèc tÕ cã thÓ lµm cho mét sè ng­êi bÞ
thiÖt, mÆc dï nã lµm cho c¶ ®Êt n­íc ®­îc lîi. Khi n­íc Mü xuÊt khÈu l­¬ng thùc vµ nhËp khÈu « t«,
¶nh h­ëng cña c¸ch lµm nµy ®èi víi c«ng nh©n s¶n xuÊt « t« vµ n«ng d©n ë Mü kh«ng gièng nhau.
Nh­ng ng­îc víi c¸c quan ®iÓm mµ ®«i khi c¸c chÝnh kh¸ch vµ nhµ b×nh luËn chÝnh trÞ nªu ra, th­¬ng m¹i
quèc tÕ kh«ng gièng mét cuéc chiÕn tranh mµ trong ®ã cã n­íc th¾n trËn vµ n­íc b¹i trËn. Th­¬ng m¹i
quèc tÕ cho phÐp tÊt c¶ c¸c n­íc ®¹t ®­îc sù thÞnh v­îng lín h¬n .
KiÓm tra nhanh: Gi¶ sö ng­êi ®¸nh m¸y nhanh nhÊt thÕ giíi ngÉu nhiªn tr­íc ®©y còng ®·
®­îc ®µo t¹o vÒ phÉu thuËt n·o. Anh t a nªn tù ®¸nh m¸y cho m×nh hay thuª mét th­ ký? H·y gi¶i thÝch
c©u tr¶ lêi cña b¹n.

52
 KÕt luËn
Nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh chØ ra r»ng th­¬ng m¹i cã thÓ lµm cho mäi ng­êi n©ng cao ®­îc møc
sèng. B©y giê b¹n ®· hiÓu toµn diÖn h¬n nh÷ng mèi lîi mµ b¹n thu ®­îc khi sèng trong mét nÒn kinh tÕ
phô thuéc lÉn nhau. Nh­ng sau khi ®· hiÓu t¹i sao sù phô thuéc lÉn nhau l¹i ®¸ng mong muèn, th× ®iÒu
tù nhiªn lµ b¹n cã thÓ ®Æt ra c©u hái lµ lµm thÕ nµo nã cã thÓ x¶y ra. C¸c x· héi tù do lµm thÕ nµo ®Ó
phèi hîp c¸c hµnh ®éng rÊt kh¸c nhau cña tÊt c¶ mäi ng­êi tham gia vµo nÒn kinh tÕ? §iÒu g× ®¶m b¶o
r»ng x· héi nhËn ®­îc hµng ho¸ vµ dÞch vô tõ nh÷ng ng­êi cÇn s¶n xuÊt ra chóng vµ chuyÓn cho nh÷ng
ng­êi sö dông chóng?
Trong thÕ giíi chØ cã hai ng­êi, ch¼ng h¹n ng­êi ch¨n nu« i vµ ng­êi trång trät, th× c©u tr¶ lêi rÊt
®¬n gi¶n: hai ng­êi nµy cã thÓ th­¬ng l­îng trùc tiÕp vµ ph©n báo nguån lùc gi÷a hä víi nhau. Trong thÕ
giíi hiÖn thùc bao gåm hµng triÖu con ng­êi, c©u tr¶ lêi Ýt râ rµng h¬n. Chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò
nµy trong ch­¬ng sau khi nhËn thÊy r»ng c¸c x· héi tù do ph©n bæ nguån lùc th«ng qua c¸c lùc l­îng
cung cÇu trªn thÞ tr­êng.

Tãm t¾t
 Mçi ng­êi tiªu dïng hµng ho¸ vµ dÞch vô do nhiÒu ng­êi kh¸c trong n­íc vµ sèng ë kh¾p n¬i trªn
thÕ giíi s¶n xuÊt ra. Sù phô thu éc lÉn nhau vµ th­¬ng m¹i lµ ®iÒu ®¸ng mong muèn v× chóng cho phÐp
mäi ng­êi h­ëng thô nhiÒu hµng ho¸ vµ dÞch vô h¬n, mÆt hµng ®a d¹ng h¬n.
 Cã hai c¸ch ®Ó so s¸nh n¨ng lùc cña hai ng­êi trong s¶n xuÊt mét hµng ho¸. Ng­êi cã thÓ s¶n
xuÊt mét hµng ho¸ víi l­îng ®Çu vµo nhá h¬n ®­îc coi lµ cã lîi thÕ tuyÖt ®è trong viÖc s¶n xuÊt ra hµng
ho¸ ®ã. Ng­êi cã thÓ s¶n xuÊt mét hµng ho¸ víi chi phÝ c¬ héi nhá h¬n ®­îc coi lµ cã lîi thÕ so s¸nh.
C¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i dùa trªn lîi thÕ so s¸nh chø kh«ng ph¶i lîi th Õ tuyÖt ®èi.
 Th­¬ng m¹i lµm cho mäi ng­êi cã møc sèng cao h¬n v× nã cho phÐp mäi ng­êi chuyªn m«n ho¸
vµo nh÷ng ho¹t ®éng mµ hä cã lîi thÕ so s¸nh.
 Nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh ¸p dông cho c¶ c¸ nh©n vµ c¸c quèc gia. C¸c nhµ kinh tÕ sö dông
nguyªn t¾c lîi thÕ so s¸nh ®Ó biÖn minh cho nÒn th­¬ng m¹i tù do gi÷a c¸c n­íc.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

Lîi thÕ tuyÖt ®èi Absolute advantages
Chi phÝ c¬ héi Opportunity cost
Lîi thÕ so s¸nh Comparative advantages
XuÊt khÈu Exports
NhËp khÈu Imports

C©u hái «n tËp

1. H·y lý gi¶i t¹i sao lîi thÕ tuyÖt ®èi vµ lîi thÕ so s¸nh l¹i kh¸c nhau.
2. H·y nªu ra mét vÝ dô trong ®ã mét ng­êi cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc lµm mét c¸i g×
®ã, nh­ng ng­êi kh¸c l¹i cã lîi thÕ so s¸nh.
3. Lîi thÕ tuyÖt ®èi hay lîi thÕ so s¸nh quan trän g h¬n ®èi víi th­¬ng m¹i? H·y gi¶i thÝch
lËp luËn cña b¹n b»ng c¸ch sö dông vÝ dô trong c©u tr¶ lêi c©u hái 2 cña b¹n.
4. Mét n­íc cã xu thÕ xuÊt khÈu hay nhËp khÈu nh÷ng hµng ho¸ mµ nã cã lîi thÕ so s¸nh?
V× sao?
5. T¹i sao c¸c nhµ kinh tÕ chèng l¹i c¸c chÝnh s ¸ch h¹n chÕ th­¬ng m¹i gi÷a c¸c n­íc?

53
 Bµi tËp vËn dông
1. H·y xem xÐt ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i trong vÝ dô cña chóng ta ë ch­¬ng nµy. H·y lý
gi¶i t¹i sao chi phÝ c¬ héi cña ng­êi trång trät cho viÖc s¶n xuÊt 1 kg thÞt lµ 8kg khoai t©y. H·y lý g i¶i t¹i
sao chi phÝ c¬ héi cña ng­êi ch¨n nu«i cho viÖc s¶n xuÊt 1 kg thÞt lµ 1/8 kg khoai t©y.
2. Maria cã thÓ ®äc 20 trang kinh tÕ häc trong mét giê. C« còng cã thÓ ®äc 50 trang x· héi häc
trong mét giê. C« sö dông 5 giê trong mét ngµy ®Ó nghiªn cøu.
a. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cho viÖc ®äc kinh tÕ häc vµ x· héi häc.
b. Chi phÝ c¬ héi cña Maria cho viÖc ®äc 100 trang x· héi häc lµ g×?
3. Mçi c«ng nh©n Mü vµ c«ng nh©n NhËt cã thÓ s¶n xuÊt 4 chiÕc « t« mét n¨m. Mét c«ng nh©n
Mü cã thÓ s¶n xuÊt 10 tÊn lóa m× mét n¨m, trong khi mét c«ng nh©n NhËt cã thÓ s¶n xuÊt 5 tÊn lóa m× mét
n¨m. §Ó ®¬n gi¶n ho¸ vÊn ®Ò, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh lµ mçi n­íc cã 100 triÖu c«ng nh©n.
a. H·y thiÕt lËp mét b¶ng t­¬ng tù b¶ng 1 cho t×nh huèng nµy.
b. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cho nÒn kinh tÕ Mü vµ nÒn kinh tÕ NhËt.
c. §èi víi n­íc Mü, chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt mét chiÕc « t« lµ g×? Cña lóa m× lµ g×? §èi
víi n­íc NhËt, chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt mét chiÕc « t« lµ g×? Cña lóa m× lµ g×? H·y ®­a c¸c th«ng
tin nµy vµo mét b¶ng t­¬ng tù b¶ng 3.
d. N­íc nµo cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt « t«? Trong s¶n xuÊt lóa m×?
e. N­íc nµo cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt « t«? Trong s¶n xuÊt lóa m×?
f. Khi kh«ng cã th­¬ng m¹i, mét nöa c«ng nh©n s¶n xuÊt « t«, mét nöa s¶n xuÊt lóa m×. Mçi
n­íc sÏ s¶n xuÊt ra bao nhiªu « t« vµ bao nhiªu lóa m×?
g. NÕu b¾t ®Çu tõ tr¹ng th¸i kh«ng cã th­¬ng m¹i, h·y nªu ra mét vÝ dô trong ®ã th­¬ng m¹i
lµm cho c¶ hai n­íc ®Òu ®­îc lîi.
4. Pat vµ Kris lµ b¹n cïng phßn g. Hä sö dông phÇn lín thêi gian ®Ó häc tËp (®­¬ng nhiªn lµ nh­
vËy), nh­ng hä còng dµnh mét phÇn thêi gian cho c¸c ho¹t ®éng ­a thÝch. Pat cÇn 4 giê ®Ó lµm mét
thïng bia vµ 2 giê ®Ó lµm mét c¸i b¸nh pizza. Kris cÇn 6 giê ®Ó lµm mét thïng bia vµ 4 giê ®Ó l µm mét
c¸i b¸nh pizza.
a. Chi phÝ c¬ héi cña ®«i b¹n cïng phßng trong viÖc lµm b¸nh pizza lµ g×? Ai cã lîi thÕ tuyÖt ®èi
trong viÖc lµm b¸nh pizza? Ai cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc lµm b¸nh pizza?
b. NÕu Pat vµ Kris trao ®æi thùc phÈm víi nhau, ai sÏ ®æi b ¸nh pizza ®Ó lÊy bia?
c. Gi¸ cña b¸nh pizza cã thÓ biÓu thÞ b»ng sè thïng bia. Gi¸ cao nhÊt mµ t¹i ®ã b¸nh pizza cã
thÓ trao ®æi lµ bao nhiªu nÕu nã lµm cho c¶ hai b¹n cïng phßng ®Òu ®­îc lî i? Gi¸ thÊp nhÊt lµ bao
nhiªu? H·y gi¶i thÝch.
5. Gi¶ sö ë Canada cã 100 triÖu c«ng nh©n vµ mçi c«ng nh©n cã thÓ s¶n xuÊt 2 « t« vµ 30 gi¹ lóa
m× trong mét n¨m.
a. Chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt mét chiÕc « t« ë Cana®a lµ g×? Chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt
mét gi¹ lóa m× ë Cana®a lµ g×? H·y gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷ a chi phÝ c¬ héi cña hai hµng ho¸.
b. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt cña Cana®a. NÕu Cana®a chän c¸ch tiªu dïng 10
triÖu « t«, th× nã cã thÓ tiªu dïng bao nhiªu lóa m× nÕu kh«ng cã th­¬ng m¹i? H·y ®¸nh dÊu ®iÓm nµy
trªn ®­êng giíi h¹n n¨ng lùc s¶n xuÊt.
c. B©y giê gi¶ sö Mü s½n sµng mua 10 triÖu « t« cña Cana®a vµ tr¶ b»ng 20 gi¹ lóa m× cho mét
chiÕc « t«. NÕu Cana®a tiÕp tôc tiªu dïng 10 triÖu « t«, th× giao dÞch nµy cho phÐp Cana®a tiªu dïng bao
nhiªu lóa m×? H·y ®¸nh dÊu ®iÓm nµy trªn biÓu ®å cñ a b¹n. Cana®a cã nªn chÊp nhËn giao dÞch nµy
kh«ng?

54
 6. H·y xem xÐt mét gi¸o s­ ®ang viÕt mét cuèn s¸ch. VÞ gi¸o s­ nµy cã thÓ võa viÕt c¸c ch­¬ng,
võa thu thËp sè liÖu cÇn thiÕt nhanh h¬n mäi ng­êi kh¸c trong tr­êng cña «ng. MÆc dï vËy, «ng vÉn tr¶
tiÒn ®Ó mét sinh viªn thu thËp sè liÖu t¹i th­ viÖn. C¸ch lµm nµy cã hîp lý kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
7. C¶ n­íc Anh vµ Scètlen ®Òu s¶n xuÊt kÑo vµ bÝch quy. Gi¶ sö c«ng nh©n Anh cã thÓ s¶n xuÊt
50 gãi bÝch quy hoÆc 1 gãi kÑo trong mét giê. Gi¶ sö c«ng nh©n Scètlen cã thÓ s¶n xuÊt 40 gãi bÝch quy
hoÆc 2 gãi kÑo mét giê.
a. N­íc nµo cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt mçi hµng ho¸? N­íc nµo cã lîi thÕ so s¸nh?
b. NÕu Anh vµ Scètlen quyÕt ®Þnh trao ®æi, Scètlen b¸n hµng ho¸ nµo sang n­íc Anh? H·y gi¶i
thÝch.
c. NÕu c«ng nh©n Scètlen cã thÓ s¶n xuÊt 1 gãi kÑo mét giê, Scètlen cßn ®­îc lîi tõ th­¬ng m¹i
kh«ng? N­íc Anh cßn ®­îc lîi tõ th­¬ng m¹i kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
8. Mét lÇn n÷a, h·y xem xÐt cuéc th¶o luËn gi÷a ng­êi trång trät vµ ng­êi ch¨n nu«i trong
ch­¬ng nµy.
a. Gi¶ sö tiÕn bé c«ng nghÖ lµm cho ng­êi c«ng nh©n s¶n xuÊt thÞt giái h¬n, cho nªn giê ®©y
anh ta chØ cÇn 2 giê ®Ó s¶n xuÊt mét kg thÞt. Chi phÝ c¬ héi cña viÖc s¶n xuÊt thÞt vµ khoai t©y b©y giê lµ
g×? §iÒu nµy cã lµm thay ®æi lîi thÕ so s¸nh cña anh t a kh«ng?
9. B¶ng sau ®©y m« t¶ n¨ng lùc s¶n xuÊt cña hai thµnh phè ë n­íc Baseballia:
Sè ®«i tÊt ®á mçi c«ng nh©n s¶n xuÊt Sè ®«i tÊt tr¾ng mçi c«ng nh©n s¶n xuÊt
trong mét giê trong mét giê
Boston 3 3
Chicago 2 1

a. Khi kh«ng cã th­¬ng m¹i, gi¸ cña tÊ t tr¾ng (tÝnh b»ng tÊt ®á) ë Boston lµ bao nhiªu? Gi¸ ë
Chicago lµ bao nhiªu?
b. Thµnh phè nµo cã lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt tÊt mçi mµu? Thµnh phè nµo cã lîi thÕ
so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt tÊt mçi mµu?
c. NÕu c¸c thµnh phè trao ®æi víi nhau, l o¹i tÊt mÇu nµo sÏ ®­îc mçi thµnh phè xuÊt khÈu?
d. Kho¶ng biÕn thiªn cña gi¸ c¶ lµm c¬ së cho trao ®æi lµ g×?
10. Gi¶ sö ë §øc tÊt c¶ hµng ho¸ ®Òu ®­îc s¶n xuÊt víi sè giê c«ng thÊp h¬n ë Ph¸p.
a. Theo nghÜa nµo, chi phÝ s¶n xuÊt cña tÊt c¶ hµng ho¸ ë §øc ®Òu thÊp h¬n á Ph¸p?
b. Theo nghÜa nµo, chi phÝ s¶n xuÊt cña mét sè hµng ho¸ ë Ph¸p thÊp h¬n ë §øc?
c. NÕu §øc vµ Ph¸p trao ®æi víi nhau, c¶ hai n­íc cã ®­îc lîi tõ th­¬ng m¹i kh«ng? H·y gi¶i
thÝch trong ph¹m vi c©u tr¶ lêi cña b¹n ë phÇn (a) vµ (b).
11. Nh÷ng nhËn ®Þnh sau ®©y ®óng hay sai? H·y gi¶i thÝch trong mçi t×nh huèng.
a. Hai n­íc cã thÓ thu ®­îc nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i ngay c¶ khi mét trong hai n­íc cã lîi
thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt tÊt c¶ c¸c hµng ho¸.
b. Ch¾c ch¾n nh÷ng ng­êi rÊt tµi n¨ng cã lîi thÕ so s¸nh trong mäi c«ng viÖc mµ hä lµm.
c. NÕu mét ho¹t ®éng th­¬ng m¹i nhÊt ®Þnh cã lîi cho mét ng­êi, th× nã kh«ng thÓ cã lîi cho
ng­êi kh¸c.

55
 PhÇn II

Cung vµ cÇu I: thÞ tr­êng

ho¹t ®éng nh­ thÕ nµo

56
 ch­¬ng 4

c¸c lùc l­îng cung cÇu thÞ tr­êng

Khi mét ®ît gi¸ l¹nh ®æ vµo bang Floria, gi¸ n­íc cam t¨ng trong c¸c siªu thÞ trªn toµn quèc. Mçi
khi thêi tiÕt vµo hÌ Êm lªn ë bang New England, gi¸ thuª phßng kh¸ch s¹n ë vïng Ca ri bª lËp tøc suy
gi¶m. Khi mét cuéc chiÕn tranh bïng næ ë Trung §«ng, gi¸ x¨ng ë Mü t¨ng vµ gi¸ xe Cadillac cò gi¶m
xuèng. Nh÷ng biÕn cè nµy cã ®iÓm g× chung? TÊt c¶ chóng ®Òu cho thÊy sù vËn hµnh cña cung vµ cÇu.
Cung vµ cÇu lµ hai tõ mµ c¸c nhµ kinh tÕ sö dông th­êng xuyªn nhÊt - vµ v× nguyªn nh©n rÊt hîp lý.
Cung vµ cÇu lµ nh÷ng lùc l­îng lµm cho nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ho¹t ®éng. Chóng quyÕt ®Þnh l­îng cña mçi
hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt ra vµ gi¸ mµ nã ®­îc b¸n. NÕu muèn biÕt mét biÕn cè hoÆc chÝnh s¸ch ¶nh h­ëng tíi
nÒn kinh tÕ nh­ thÕ nµo, th× tr­íc hÕt b¹n ph¶i nghÜ xem nã ¶nh h­ëng tíi cung vµ cÇu nh­ thÕ nµo.
Ch­¬ng nµy giíi thiÖu lý thuyÕt vÒ cung vµ cÇu. Nã nghiªn cøu hµnh vi cña ng­êi b¸n vµ ng­êi
mua, còng nh­ sù t­¬ng t¸c gi÷a hä víi nhau. Nã chØ ra c¸ch thøc quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ cña cu ng vµ cÇu
trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, còng nh­ gi¸ c¶ ®Õn l­ît nã l¹i ph©n bæ c¸c nguån lùc khan hiÕm cña x· héi
nh­ thÕ nµo.

ThÞ tr­êng vµ c¹nh tranh

Kh¸i niÖm cung vµ cÇu ®­îc dïng ®Ó chØ hµnh vi cña con ng­êi khi hä t­¬ng t¸c víi nhau trªn
thÞ tr­êng. ThÞ tr­êng lµ mét nhãm ng­êi b¸n vµ ng­êi mua mét hµng ho¸ hoÆc dÞch vô nhÊt ®Þnh. Víi
t­ c¸ch lµ mét nhãm,ng­êi mua quyÕt ®Þnh cÇu vÒ s¶n phÈm vµ víi t­ c¸ch mét nhãm, ng­êi b¸n quyÕt
®Þnh cung vÒ s¶n phÈm. Tr­íc khi th¶o luËn vÒ hµnh vi cña ng­êi b¸n v µ ng­êi mua, chóng ta h·y xem
xÐt kü l­ìng h¬n kh¸i niÖm "thÞ tr­êng" vµ c¸c d¹ng thÞ tr­êng kh¸c nhau mµ chóng ta quan s¸t thÊy
trong nÒn kinh tÕ.
ThÞ tr­êng c¹nh tranh
ThÞ tr­êng cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. §«i khi thÞ tr­êng cã tæ chøc rÊt cao, ch¼ng h¹n t hÞ tr­êng cña
nhiÒu lo¹i n«ng s¶n. Trong nh÷ng thÞ tr­êng nµy, ng­êi mua vµ ng­êi b¸n gÆp nhau vµo mét thêi gian vµ t¹i
®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh mµ t¹i ®ã, ng­êi x­íng gi¸ gãp phÇn ®Þnh gi¸ vµ tæ chøc b¸n hµng.
Nh­ng hÇu hÕt c¸c thÞ tr­êng ®­îc tæ chøc ë møc thÊ p h¬n. Ch¼ng h¹n, chóng ta h·y quan s¸t
thÞ tr­êng kem trong mét khu phè nhÊt ®Þnh. Ng­êi mua kem kh«ng hÒ tËp hîp nhau l¹i vµo bÊt kú thêi
®iÓm nµo. Ng­êi b¸n kem n»m ë c¸c ®Þa ®iÓm kh¸c nhau vµ b¸n c¸c s¶n phÈm kh¸c nhau ®«i chót. ë
®©y kh«ng cã ng­êi x­íng gi¸ ®Ó c«ng bè gi¸ kem. Tõng ng­êi b¸n tù ghi gi¸ cho mçi chiÕc kem vµ
tõng ng­êi mua quyÕt ®Þnh mua bao nhiªu kem t¹i mçi cöa hµng.
MÆc dï kh«ng ®­îc tæ chøc, nh­ng nhãm ng­êi mua vµ ng­êi b¸n kem h×nh thµnh mét thÞ
tr­êng. Ng­êi mua biÕt r»ng cã nhi Òu ng­êi b¸n ®Ó anh ta lùa chän vµ ng­êi b¸n ý thøc ®­îc r»ng cã
ng­êi kh¸c b¸n s¶n phÈm t­¬ng tù s¶n phÈm cña anh ta. Gi¸ vµ l­îng kem b¸n ra kh«ng ph¶i do mét
ng­êi b¸n hay ng­êi mua nµo quyÕt ®Þnh. Trªn thùc tÕ, gi¸ vµ l­îng lµ do tÊt c¶ ng­êi b¸n vµ ng ­êi mua
quyÕt ®Þnh khi hä t­¬ng t¸c víi nhau trªn thÞ tr­êng.
Gièng nh­ hÇu hÕt c¸c thÞ tr­êng trong nÒn kinh tÕ, thÞ tr­êng kem cã tÝnh c¹nh tranh cao. ThÞ
tr­êng c¹nh tranh lµ mét thÞ tr­êng trong ®ã cã nhiÒu ng­êi b¸n vµ ng­êi mua ®Õn møc mçi ng­êi chØ
cã ¶nh h­ëng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn gi¸ thÞ tr­êng. Mçi ng­êi b¸n kem chØ cã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t h¹n chÕ
®èi víi gi¸ c¶ v× nh÷ng ng­êi b¸n kh¸c ®ang chµo b¸n c¸c s¶n phÈm t­¬ng tù. Ng­êi b¸n cã Ýt lý do ®Ó
b¸n víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ phæ biÕn trªn thÞ tr­êng, vµ nÕ u anh ta b¸n víi gi¸ cao h¬n, ng­êi mua sÏ mua
hµng ë n¬i kh¸c. T­¬ng tù, kh«ng mét ng­êi mua c¸ biÖ nµo cã thÓ t¸c ®éng tíi gi¸ kem v× mçi ng­êi
chØ mua mét l­îng nhá.

57
 Trong ch­¬ng nµy chóng ta sÏ t×m hiÓu ng­êi mua vµ ng­êi b¸n t­¬ng t¸c víi nhau nh­ thÕ nµo
trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. Chóng ta sÏ nghiªn cøu xem c¸c lùc l­îng cung cÇu quyÕt ®Þnh l­îng hµng
ho¸ b¸n ra vµ gi¸ cña nã nh­ thÕ nµo.
Sù c¹nh tranh: hoµn h¶o vµ kh«ng hoµn h¶o
Trong ch­¬ng nµy chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng c¸c thÞ tr­êng cã tÝnh c¹nh tranh hoµn h¶o. ThÞ
tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o ®­îc ®Þnh nghÜa lµ nh÷ng thÞ tr­êng cã hai ®Æc tÝnh quan träng nhÊt: (1) tÊt
c¶ hµng ho¸ ®­îc chµo b¸n lµ nh÷ng hµng ho¸ nh­ nhau, vµ (2) ng­êi mua vµ ng­êi b¸n nhiÒu ®Õn møc
kh«ng cã ng­êi b¸n hoÆc ng­êi mua c¸ biÖt nµo cã thÓ t¸c ®éng tíi gi¸ thÞ tr­êng. V× ng­êi b¸n vµ ng­êi
mua trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o ph¶i chÊp nhËn gi¸ do thÞ tr­êng quyÕt ®Þnh, cho nªn hä ®­îc
coi lµ ng­êi nhËn gi¸.
Cã mét sè thÞ tr­êng trong ®ã gi¶ ®Þnh vÒ sù c¹nh tranh hoµn h¶o hoµn toµn ®óng. Ch¼ng h¹n
trªn thÞ tr­êng lóa m× cã hµng ngµn n«ng d©n b¸n lóa m× vµ hµng triÖu ng­êi tiªu dïng sö dông lóa m× vµ
s¶n phÈm lµm tõ lóa m×. V× kh«ng cã ng­êi b¸n vµ ng­êi mua c¸ biÖt nµo t¸c ®éng ®­îc tíi gi¸ lóa m×,
nªn mäi ng­êi ®Òu coi gi¸ lóa m× lµ cho tr­íc.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i mäi hµng ho¸ vµ dÞch vô ®Òu ®­îc b¸n trªn c¸c thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn
h¶o. Mét sè thÞ tr­êng chØ cã mét ng­êi b¸n vµ ng­êi b¸n nµy quy ®Þnh gi¸ c¶. Ng­êi b¸n nµy ®­îc gäi lµ
nhµ ®éc quyÒn. Ch¼ng h¹n, c«ng ty truyÒn h×nh c¸p trong thÞ trÊn cña b¹n cã thÓ lµ mét nhµ ®éc quyÒn.
Ng­êi d©n trong thÞ trÊn cña b¹n cã thÓ chØ cã mét c«ng ty truyÒn h×nh c¸p ®Ó hä mua dÞch vô nµy.
Mét sè thÞ tr­êng n»m gi÷a hai tr­êng hîp cùc ®oan lµ c¹nh tranh hoµn h¶o vµ ®éc quyÒn. Mét
d¹ng thÞ tr­êng trong sè ®ã, c¸i ®­îc gäi lµ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm, chØ cã mét Ýt ng­êi b¸n kh«ng
ph¶i lóc nµo còng c¹nh tranh m¹nh mÏ víi nhau. C¸c tuyÕn bay lµ mét vÝ dô. NÕu mçi tuyÕn bay gi÷a
hai thµnh phè chØ ®­îc hai hay ba h·ng hµng kh«ng phôc vô, c¸c h·ng nµy cã thÓ tr¸nh c¹nh tranh qu¸
khèc liÖt ®Ó gi÷ cho gi¸ c¶ ë møc cao. Mét d¹ng kh¸c cña thÞ tr­êng lµ c¹nh tranh ®éc quyÒn: nã bao
gåm nhiÒu ng­êi b¸n, mçi ng­êi chµo b¸n mét s¶n phÈm h¬i kh¸c so víi s¶n phÈm cña ng­êi kh¸c. V×
s¶n phÈm kh«ng hoµn toµn gièng nhau,nªn mçi ng­êi b¸n cã mét kh¶ n¨ng nµo ®ã trong viÖc ®Þnh gi¸ cho
s¶n phÈm cña m×nh. Mét vÝ dô lµ ngµnh phÇn mÒm m¸y tÝnh. NhiÒu ch­¬ng tr×nh so¹n th¶o v¨n b¶n c¹nh
tranh víi nhau, nh­ng kh«ng cã ch­¬ng tr×nh nµo hoµn toµn gièng nhau v µ v× vËy chóng cã gi¸ riªng.
MÆc dï thÞ tr­êng mµ chóng ta quan s¸t ®­îc trªn thÕ giíi rÊt ®a d¹ng, nh­ng chóng ta b¾t ®Çu
b»ng viÖc nghiªn cøu thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o. ThÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o lµ d¹ng thÞ tr­êng
dÔ ph©n tÝch nhÊt. H¬n n÷a, v× trªn hÇu hÕt c¸c thÞ tr­êng ®Òu cã mét møc ®é c¹nh tranh nµo ®ã, nªn
nhiÒu bµi häc mµ chóng ta häc ®­îc khi nghiªn cøu cung vµ cÇu trong ®iÒu kiÖn c¹nh tranh hoµn h¶o cã
thÓ vËn dông vµo c¸c thÞ tr­êng phøc t¹p h¬n.
KiÓm tra nhanh: ThÞ tr­êng lµ g×? Kh¸i niÖm thÞ tr­êng c¹nh tranh hµm ý g×?

CÇu
Chóng ta b¾t ®Çu c«ng tr×nh nghiªn cøu thÞ tr­êng cña m×nh b»ng c¸ch xem xÐt hµnh vi cña
ng­êi mua. Trong phÇn nµy, chóng ta sÏ xem xÐt c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸ nµo
®ã, tøc l­îng hµng ho¸ mµ n g­êi tiªu dïng s½n sµng vµ cã kh¶ n¨ng mua. §Ó tËp trung suy nghÜ cña
m×nh, chóng ta h·y lu«n lu«n nhí tíi mét hµng ho¸ cô thÓ lµ kem.
YÕu tè nµo quyÕt ®Þnh l­îng cÇu cña mét c¸ nh©n?
Chóng ta h·y xem xÐt nhu cÇu cña m×nh vÒ kem. B¹n lµm thÕ nµo ®Ó quyÕt ® Þnh mua bao nhiªu
kem mçi th¸ng, vµ nh÷ng yÕu tè nµo ¶nh h­ëng tíi quyÕt ®Þnh cña b¹n? Sau ®©y lµ mét sè c©u tr¶ lêi mµ
b¹n cã thÓ ®­a ra.
Gi¸ c¶. NÕu gi¸ kem t¨ng so víi møc gi¸ ban ®Çu lµ 20 xu mét cèc, b¹n sÏ mua kem Ýt h¬n.
Thay vµo ®ã, b¹n cã thÓ mua mãn s÷a chua ®«ng l¹nh. NÕu gi¸ kem gi¶m so víi gi¸ 20 xu mét cèc, b¹n

58
sÏ mua nhiÒu h¬n. V× l­îng cÇu vÒ kem gi¶m khi gi¸ t¨ng vµ t¨ng khi gi¸ gi¶m, nªn chóng ta nãi l­îng
cÇu cã quan hÖ nghÞch víi gi¸ c¶. Mèi quan hÖ nµy gi÷a gi¸ c¶ vµ l­îng cÇu ®óng víi hÇu hÕt hµng ho¸
trong nÒn kinh tÕ. Trªn thùc tÕ, nã cã t¸c dông réng r·i ®Õn møc c¸c nhµ kinh tÕ gäi nã lµ luËt cÇu: nÕu
c¸c yÕu tè kh¸c kh«ng thay ®æi, th× khi gi¸ mét hµng ho¸ t¨ng, l­îng cÇu vÒ hµng ho¸ ®ã sÏ gi¶m.
Thu nhËp. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi nhu cÇu vÒ kem cña b¹n nÕu b¹n mÊt viÖc lµm trong mïa hÌ?
Kh¶ n¨ng cao nhÊt lµ nã sÏ gi¶m. Møc thu nhËp thÊp h¬n hµm ý b¹n cã tæng møc chi tiªu thÊp h¬n vµ v×
vËy b¹n chi tiªu Ýt h¬n ®Ó mua mét sè hµng ho¸ - vµ cã lÏ lµ hÇu hÕt c¸c hµng ho¸. NÕu nhu cÇu vÒ mét
hµng ho¸ gi¶m khi thu nhËp gi¶m, th× hµng ho¸ nµy ®­îc gäi lµ hµng th«ng th­êng.
Kh«ng ph¶i mäi hµng ho¸ ®Òu lµ hµng th«ng th­êng. NÕu cÇu vÒ mét hµng ho¸ t¨ng khi thu
nhËp gi¶m, th× hµng ho¸ nµy ®­îc gäi lµ hµng cÊp thÊp. ViÖc ®i xe buýt lµ mét vÝ dô vÒ hµng cÊp thÊp.
Khi thu nhËp cña b¹n gi¶m, cã Ýt kh¶ n¨ng b¹n sÏ mua mét chiÕc « t« hay ®i t¾c xi, mµ cã nhiÒu kh¶
n¨ng b¹n sÏ ®i xe buýt.
Gi¸ c¸c hµng ho¸ liªn quan. Chóng ta h·y gi¶ sö gi¸ mãn s÷a chua ®«ng l¹nh gi¶m. LuËt cÇu
nãi r»ng b¹n sÏ mua nhiÒu s÷ a chua ®«ng l¹nh h¬n. §ång thêi, cã thÓ b¹n sÏ mua Ýt kem h¬n. V× kem vµ
s÷a chua ®«ng l¹nh lµ hai mãng tr¸ng miÖng l¹nh, ngät vµ bÐo, nªn chóng tho¶ m·n ®­îc nh÷ng nguyÖn
väng t­¬ng tù nhau. Khi sù gi¶m gi¸ cña mét hµng ho¸ lµm gi¶m l­îng cÇu vÒ hµng ho¸ kh¸c, chóng ta gäi
hai hµng ho¸ nµy lµ hµng thay thÕ. Hµng thay thÕ th­êng lµ mét cÆp hµng ho¸ ®­îc sö dông thay thÕ cho
nhau, ch¼ng h¹n xóc xÝch nãng vµ b¸nh mú kÑp thÞt, ¸o thun vµ ¸o s¬ mi, vÐ xem phim vµ tiÒn thuª vi®i«.
B©y giê chóng ta h·y gi¶ sö gi¸ mãn kÑo mÒm nãng gi¶m. Theo luËt cÇu, b¹n sÏ mua nhiÒu kÑo
mÒm nãng h¬n. Nh­ng trong tr­êng hîp nµy b¹n sÏ mua kem nhiÒu h¬n, v× kem vµ kÑo mÒm nãng
th­êng ®­îc ¨n kÌm víi nhau. Khi sù gi¶m sót gi¸ cña mét hµng ho¸ lµm t¨ng nhu cÇu vÒ hµng ho¸
kh¸c, hai hµng ho¸ ®­îc gäi lµ hµng bæ sung cho nhau. Hµng bæ sung th­êng lµ mét cÆp hµng ho¸ ®­îc
sö dông cïng nhau nh­ x¨ng vµ « t«, m¸y tÝnh vµ phÇn mÒm, bµn tr­ît tuyÕt vµ vÐ vµo khu tr­ît tuyÕt.
ThÞ hiÕu. YÕu tè râ rµng nhÊt quyÕt ®Þnh nhu cÇu cña b¹n lµ thÞ hiÕ u cña b¹n. NÕu b¹n thÝch
kem, b¹n mua nã nhiÒu h¬n. C¸c nhµ kinh tÕ kh«ng t×m c¸ch lý gi¶i thÞ hiÕu cña con ng­êi v× nã h×nh
thµnh tõ c¸c yÕu tè lÞch sö vµ t©m lý n»m ngoµi v­¬ng quèc cña kinh tÕ häc. Tuy nhiªn, c¸c nhµ kinh tÕ
chó ý ph©n tÝch xem ®iÒu g× x¶y ra khi thÞ hiÕu thay ®æi.
Kú väng. Kú väng cña b¹n vÒ t­¬ng lai cã thÓ t¸c ®éng tíi nhu cÇu hiÖn t¹i cña b¹n vÒ hµng ho¸
vµ dÞch vô. Ch¼ng h¹n, nÕu dù kiÕn kiÕm ®­îc nhiÒu thu nhËp h¬n trong th¸ng tíi, b¹n cã thÓ s½n sµng
h¬n trong viÖc chi tiªu mét ph Çn tiÒn tiÕt kiÖm hiÖn t¹i ®Ó mua kem. VÝ dô kh¸c lµ nÕu dù kiÕn gi¸ kem
ngµy mai sÏ gi¶m, b¹n cã thÓ kh«ng s½n sµng mua mét cèc kem víi gi¸ hiÖn t¹i.
BiÓu cÇu vµ ®­êng cÇu
Chóng ta ®· nhËn thÊy r»ng nhiÒu biÕn sè quyÕt ®Þnh l­îng kem mµ mét c¸ nh©n cã nhu cÇu.
H·y t­ëng t­îng ra r»ng chóng ta gi÷ cho tÊt c¶ c¸c biÕn sè nµy kh«ng ®æi trõ mét biÕn sè lµ gi¸ c¶.
Chóng ta h·y xÐt xem gi¸ c¶ t¸c ®éng tíi l­îng cÇu vÒ kem nh­ thÕ nµo.
Gi¸ mét cèc kem L­îng cÇu vÒ kem
0,00 ®« la 12
0,50 10
1,00 8
1,50 6
2,00 4
2,50 2
3,00 0
B¶ng 1. BiÓu cÇu cña Catherine. BiÓu cÇu chØ ra l­îng cÇu t¹i mçi møc gi¸.

59
 B¶ng 1 cho biÕt sè cèc kem mµ Catherine mua mçi th¸ng t¹i c¸c møc gi¸ kem kh¸c nhau. NÕu
kem ®­îc cung cÊp miÔn phÝ, Catherine sÏ ¨n 12 cèc. Víi gi¸ 0,50 ®« la mét cèc, Catherine mua 10 cèc.
Khi gi¸ tiÕp tôc t¨ng lªn, c« mua ngµy cµng Ýt kem h¬n. Khi møc gi¸ b»ng 3 ®« la, Catherine kh«ng mua
mét cèc kem nµo c¶. B¶ng 1 lµ mét biÓu cÇu, tøc mét b¶ng chØ ra mèi quan hÖ gi÷a gi¸ cña mét hµng
ho¸ vµ l­îng cÇu. (C¸c nhµ kinh t Õ sö dông tõ biÓu v× b¶ng nµy cã c¸c cét con sè song song víi nhau
nh­ mét biÓu ghi giê tµu ch¹y).
Gi¸ kem

3.00

2.50

2.00

1.50

1.00

0.50

0.00
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 L­îng kem
H×nh 1. §­êng cÇu cña Catherine. §­êng cÇu nµy lµ ®å thÞ ®­îc vÏ b»ng sè liÖu cña b¶ng 1.
Nã cho biÕt l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸ thay ®æi nh­ thÕ nµo khi gi¸ cña nã thay ®æi. V× gi¸ thÊp h¬n
lµm t¨ng l­îng cÇu, nªn ®­êng cÇu dèc xuèng.
Cateris Paribus - Nh÷ng c¸i kh¸c kh«ng thay ®æi
Mçi khi nh×n thÊy ®­êng cÇu, b¹n cÇn nhí r»ng nã ®­îc vÏ cho tr­êng hîp nhiÒu biÕn sè kh¸c
kh«ng thay ®æi. §­êng cÇu cña Catherine trong h×nh 1 cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi l­îng kem mµ
Catherine muèn mua khi chØ cã gi¸ kem thay ®æi. §­êng cÇu ®­îc vÏ víi gi¶ ®Þnh r»ng thu nhËp cña
Catherine, thÞ hiÕu, kú väng vµ gi¸ c¶ c¸c hµng ho¸ cã liªn quan kh «ng thay ®æi.
C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ ceteris paribus ®Ó nhÊn m¹nh r»ng tÊt c¶ c¸c biÕn sè cã liªn
quan, trõ c¸c biÕn sè ®­îc nghiªn cøu vµo thêi ®iÓm ®ã, ®Òu ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi. Thµnh ng÷ la
tinh nµy cã nghÜa ®en lµ "nh÷ng c¸i kh¸c kh«n g thay ®æi". §­êng cÇu dèc xuèng v×, nÕu nh÷ng c¸i kh¸c
kh«ng thay ®æi, gi¸ c¶ thÊp h¬n hµm ý l­îng cÇu cao h¬n.
MÆc dÇu thuËt ng÷ nh÷ng c¸i kh¸c kh«ng thay ®æi ®­îc ¸p dông cho mét t×nh huèng gi¶ ®Þnh,
trong ®ã mét sè biÕn sè ®­îc gi¶ ®Þnh lµ kh«ng thay ® æi, nh­ng trong thùc tÕ, nhiÒu sù vËt ®ång thêi
thay ®æi. V× lý do nµy, khi sö dông c¸c c«ng cô cung cÇu ®Ó ph©n tÝch c¸c biÕn cè hoÆc chÝnh s¸ch, vÊn
®Ò quan träng lµ ph¶i nhí r»ng nh÷ng c¸i g× ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi, cßn c¸i g× th× kh«ng.
CÇu thÞ tr­êng vµ cÇu c¸ nh©n
Cho ®Õn giê chóng ta chØ nãi vÒ nhu cÇu cña mét c¸ nh©n vÒ hµng ho¸. §Ó ph©n tÝch ph­¬ng
thøc vËn hµnh cña thÞ tr­êng, chóng ta cÇn x¸c ®Þnh cÇu thÞ tr­êng, tøc tæng c¸c nhu cÇu c¸ nh©n vÒ mét
hµng ho¸ hay mét dÞch vô cô thÓ.
B¶ng 2 lµ biÓu cÇu vÒ kem cña hai c¸ nh©n lµ Catherine vµ Nicholas. BiÓu cÇu cña Catherine cho
chóng ta biÕt l­îng kem mµ c« muèn mua vµ biÓu cÇu cña Nicholas cho chóng ta biÕt l­îng kem mµ anh
muèn mua. CÇu thÞ tr­êng lµ tæng nhu cÇu cña hai c¸ nh©n.
V× cÇu thÞ tr­êng h×nh thµnh tõ c¸c nhu cÇu c¸ nh©n, nªn nã phô thuéc vµo tÊt c¶ c¸c yÕu tè
quyÕt ®Þnh nhu cÇu cña nh÷ng ng­êi mua c¸ biÖt. Cho nªn, nhu cÇu thÞ tr­êng phô thuéc vµo thu nhËp
cña ng­êi mua, thÞ hiÕu, kú väng vµ gi¸ c¶ cña c¸c hµng ho¸ liªn quan. Ngoµi ra , nã cßn phô thuéc vµo
sè ng­êi mua. (NÕu cã thªm ng­êi tiªu dïng kh¸c lµ Peter cïng ¨n kem víi Catherine vµ Nicholas,

60
l­îng cÇu thÞ tr­êng sÏ cao h¬n t¹i mäi møc gi¸). BiÓu cÇu trong b¶ng 2 cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi
l­îng cÇu khi gi¸ c¶ thay ®æi, tr ong khi tÊt c¶ c¸c biÕn sè kh¸c quyÕt ®Þnh l­îng cÇu ®Òu ®­îc gi÷ cho
kh«ng thay ®æi.
Gi¸ mét cèc kem Catherine Nicholas L­îng cÇu thÞ tr­êng
0,00 ®« la 12 + 7 = 19
0,50 10 6 16
1,00 8 5 13
1,50 6 4 10
2,00 4 3 7
2,50 2 2 4
3,00 0 1 1
B¶ng 2. BiÓu cÇu c¸ nh©n vµ biÓu cÇu thÞ tr­êng. L­îng cÇu trªn mét thÞ tr­êng lµ tæng
l­îng cÇu cña mäi ng­êi mua.
H×nh 2 vÏ c¸c ®­êng cÇu t­¬ng øng víi nh÷ng biÓu cÇu nµy. H·y chó ý r»ng chóng ta céng c¸c
®­êng cÇu c¸ nh©n theo ph­¬ng n»m ngang ®Ó cã ®­êng cÇu thÞ tr­êng. NghÜa lµ ®Ó x¸c ®Þnh tæng l­îng
cÇu t¹i bÊt kú møc gi¸ nµo, chóng ta còng céng l­îng cÇu cña c¸c c¸ nh©n x¸c ®Þnh ®­îc trªn trôc hoµnh
cña ®­êng cÇu c¸ nh©n. V× quan t©m tíi viÖc ph©n tÝch ph­¬ng thøc vËn hµnh cña thÞ tr­êng, nª n chóng
ta th­êng sö dông ®­êng cÇu thÞ tr­êng. §­êng cÇu thÞ tr­êng cho thÊy tæng l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸
thay ®æi nh­ thÕ nµo khi gi¸ c¶ thay ®æi.
CÇu cña Catherine CÇu cña Nicholas

Gi¸ kem Gi¸ kem

3.00
3.00
2.50
2.50
2.00
2.00  
1.50
1.50
1.00
1.00
0.50
0.50
0.00
0.00 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 L­îng kem

Nhu cÇu thÞ tr­êng

Gi¸ kem
3 .0 0

2 .5 0

2 .0 0

1 .5 0

1 .0 0

0 .5 0

0 .0 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 L­îng kem

61
 H×nh 2. CÇu thÞ tr­êng lµ tæng cÇu cña c¸c c¸ nh©n. §­êng cÇu cña mét thÞ tr­êng ®­îc x¸c
®Þnh b»ng c¸ch céng theo ph­¬ng n»m ngang tÊt c¶ c¸c ®­êng cÇu c¸ nh©n. T¹i møc gi¸ b»ng 2 ®« la,
Catherine muèn mua 4 cèc kem vµ Nicholas muèn mua 3 cèc kem. L­îng cÇu trªn thÞ tr­êng t¹i møc
gi¸ nµy b»ng 7 cèc kem.
Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu
Gi¶ sö HiÖp héi Y tÕ Mü ®ét nhiªn c«ng bè mét ph¸t minh míi: nh÷ng ng­êi ¨n kem th­êng
xuyªn sèng l©u h¬n, cã søc khoÎ tèt h¬n. C«ng bè nµy ¶nh h­ëng tíi thÞ tr­êng kem nh­ thÕ nµo? Ph¸t
minh trªn ®· lµm thay ®æi thÞ hiÕu cña mäi ng­êi vµ lµm t¨ng nhu cÇu vÒ kem. T¹i mäi møc gi¸, b©y giê
ng­êi mua muèn mua l­îng kem lín h¬n vµ ®­êng cÇu vÒ kem dÞch chuyÓn sang ph¶i.

Gi¸ kem

Sù gia
t¨ng nhu cÇu

§­êng cÇu D 2
Sù gi¶m sót
nhu cÇu §­êng cÇu D 1

§­êng cÇu D 3
0 L­îng kem

H×nh 3. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu. BÊt kú sù thay ®æi nµo lµm t¨n g l­îng hµng mµ ng­êi
mua muèn mua t¹i mét møc gi¸ nhÊt ®Þnh còng lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu sang ph¶i. BÊt kú sù thay ®æi
nµo lµm gi¶m l­îng hµng mµ ng­êi mua muèn mua t¹i mét møc gi¸ nhÊt ®Þnh còng lµm dÞch chuyÓn
®­êng cÇu sang tr¸i.
Mçi khi mét yÕu tè quyÕt ®Þnh nhu cÇu nµo ®ã thay ®æi, trõ gi¸ hµng ho¸, ®­êng cÇu ®Òu dÞch
chuyÓn. H×nh 3 chØ ra r»ng bÊt kú sù thay ®æi nµo lµm t¨ng l­îng cÇu t¹i mäi møc gi¸ còng lµm dÞch
chuyÓn ®­êng cÇu sang ph¶i. T­¬ng tù, bÊt kú sù thay ®æi nµo lµm gi¶m l­îng cÇu t¹i m äi møc gi¸ còng
lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu sang tr¸i.
B¶ng 3 ghi c¸c biÕn sè quyÕt ®Þnh l­îng cÇu trªn thÞ tr­êng vµ sù thay ®æi trong mét biÕn sè t¸c
®éng tíi ®­êng cÇu nh­ thÕ nµo. H·y chó ý r»ng gi¸ c¶ ®ãng mét vµi trß ®Æc biÖt trong b¶ng nµy. V× gi¸
c¶ n»m trªn trôc tung khi chóng ta vÏ ®­êng cÇu, nªn sù thay ®æi cña gi¸ c¶ kh«ng lµm dÞch chuyÓn
®­êng cÇu, mµ chØ biÓu thÞ sù di chuyÓn däc theo nã. Ng­îc l¹i khi cã sù thay ®æi trong thu nhËp, gi¸
cña c¸c hµng ho¸ liªn quan, thÞ hiÕu, kú väng hay sè ng­êi mua,l­îng cÇu thay ®æi t¹i mäi møc gi¸; ®iÒu
nµy ®­îc biÓu thÞ b»ng sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu.
C¸c biÕn sè t¸c ®éng tíi l­îng cÇu Sù thay ®æi trong biÕn sè nµy
Gi¸ c¶ Di chuyÓn däc theo ®­êng cÇu
Thu nhËp Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu
Gi¸ cña c¸c hµng ho¸ liªn quan Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu
ThÞ hiÕu Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu
Kú väng Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu
Sè ng­êi mua Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu
Tãm l¹i, ®­êng cÇu cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra víi l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸ khi gi¸ c¶ cña nã
thay ®æi vµ tÊt c¶ c¸c yÕu tè kh¸c quyÕt ®Þnh l­îng cÇu ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi. Khi mét trong c¸c
yÕu tè kh¸c nµy thay ®æi, ®­êng cÇu sÏ dÞch chuyÓn.

62
 Nghiªn cøu t×nh huèng: hai c¸ch ®Ó c¾t gi¶m l­îng cÇu vÒ thuèc l¸
C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch th­êng muèn gi¶m bít s è ng­êi hót thuèc. Cã hai c¸ch mµ
chÝnh s¸ch cã thÓ sö dông ®Ó ®¹t ®­îc môc tiªu nµy.
Mét c¸ch ®Ó gi¶m bít ng­êi hót thuèc lµ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu vÒ thuèc l¸ vµ c¸c s¶n
phÈm thuèc l¸ kh¸c. C¸c th«ng b¸o cña Nhµ n­íc, c¶nh b¸o b¾t buéc vÒ t¸c h¹i ®èi víi søc khoÎ trªn
bao thuèc l¸ vµ cÊm qu¶ng c¸o thuèc l¸ trªn ti vi lµ nh÷ng chÝnh s¸ch nh»m c¾t gi¶m l­îng cÇu vÒ thuèc
l¸ t¹i mäi møc gi¸. NÕu thµnh c«ng, c¸c chÝnh s¸ch nµy lµm dÞch ®­êng cÇu vÒ thuèc l¸ sang tr¸i, nh­
trong phÇn (a) cña h×nh 4.
Mét c¸ch kh¸c lµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ lµm t¨ng gi¸ thuèc l¸. Ch¼ng h¹n, nÕu
chÝnh s¸ch ®¸nh thuÕ vµo viÖc s¶n xuÊt thuèc l¸ vµ c¸c c«ng ty thuèc l¸ t×m c¸ch chuyÓn phÇn lín kho¶n
thuÕ nµy cho ng­êi tiªu dïng d­íi d¹ng gi¸ c¶ cao h¬n. Gi¸ cao h¬n k huyÕn khÝch mäi ng­êi c¾t gi¶m
sè ®iÕu thuèc l¸ mµ hä hót. Trong t×nh huèng nµy, l­îng thuèc l¸ gi¶m ®i kh«ng biÓu thÞ sù dÞch chuyÓn
cña ®­êng cÇu. Thay vµo ®ã, nã biÓu thÞ sù di chuyÓn däc theo ®­êng cÇu cò tíi mét ®iÓm cã gi¸ cao
h¬n vµ l­îng thÊp h¬n nh­ trong phÇn (b) cña h×nh 4.
L­îng hót thuèc ph¶n øng nh­ thÕ nµo ®èi víi nh÷ng thay ®æi trong gi¸ thuèc l¸? C¸c nhµ kinh
tÕ ®· t×m c¸ch tr¶ lêi c©u hái nµy b»ng c¸ch nghiªn cøu xem ®iÒu g× x¶y ra khi thuÕ thuèc l¸ thay ®æi.
Hä ph¸t hiÖn ra r»ng gi¸ thuèc l¸ t¨ng 10 phÇn tr¨m, l­îng cÇu vÒ thuèc l¸ gi¶m 4 phÇn tr¨m. Thanh
thiÕu niªn ®Æc biÖt nh¹y c¶m víi gi¸ thuèc l¸: 10 phÇn tr¨m t¨ng gi¸ lµm cho l­îng hót thuèc cña thanh
thiÕu niªn gi¶m 12 phÇn tr¨m.
(a) Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu
Gi¸ thuèc l¸

ChÝnh s¸ch c¶n trë sù hót thuèc

lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu sang
tr¸i

B
2  A
D2 D1
0 10 20 L­îng thuèc l¸

(b) Sù di chuyÓn däc theo ®­êng cÇu

Gi¸ thuèc l¸

ThuÕ lµm t¨ng gi¸ thuèc l¸ g©y

ra sù di chuyÓn däc theo ®­êng
C cÇu
4 

A
2 
D1
0 10 20 L­îng thuèc l¸

63
 H×nh 4. Sù dÞch chuyÓn vµ di chuyÓn cña ®­êng cÇu. NÕu nh÷ng lêi c¶nh b¸o trªn bao thuèc
l¸ thuyÕt phôc ®­îc nh÷ng ng­êi hót thuèc hót Ýt h¬n, ®­êng cÇu vÒ thuèc l¸ sÏ dÞch chuyÓn sang tr¸i.
Trong phÇn (a), ®­êng cÇ u dÞch chuyÓn tõ D 1 sang D 2. T¹i møc gi¸ b»ng 2 ®« la mét bao, l­îng cÇu
gi¶m tõ 20 xuèng cßn 10 ®iÕu thuèc l¸ mçi ngµy. Ng­îc l¹i, nÕu mét kho¶n thuÕ lµm t¨ng gi¸ thèc l¸,
®­êng cÇu kh«ng dÞch chuyÓn. Thay vµo ®ã, chóng ta quan s¸t thÊy sù di chuyÓn ®Õn m ét ®iÓm kh¸c trªn
®­êng cÇu. Trong phÇn (b), khi gi¸ t¨ng tõ 2 lªn 4 ®« la, l­îng cÇu gi¶m tõ 20 xuèng cßn 10 ®iÕu thuèc
l¸ mçi ngµy nh­ ®­îc biÓu thÞ b»ng sù di chuyÓn tõ ®iÓm A tíi ®iÓm C.
Mét c©u hái cã liªn quan lµ gi¸ thuèc l¸ t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®èi víi nhu cÇu vÒ mét lo¹i thuèc
hót bÞ cÊm. Nh÷ng ng­êi chèng l¹i thuÕ thèc l¸ th­êng lËp luËn r»ng thuèc l¸ vµ thuèc hÝt lµ nh÷ng hµng
ho¸ thay thÕ cho nhau, cho nªn thuÕ thuèc l¸ cao lµm cho mäi ng­êi sö dông thuèc hÝt nhiÒu h¬n. Ng­îc
l¹i, nhiÒu chuyªn gia vÒ sù l¹m dông ma tuý coi thuèc l¸ lµ lo¹i "ma tuý ®Çu tiªn" dÉn thanh niªn tíi viÖc
thö c¸c lo¹i ma tuý ®éc h¹i kh¸c. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu sè liÖu phï hîp víi quan ®iÓm nµy:
chóng chØ ra r»ng thuèc l¸ th Êp cã liªn quan ®Õn viÖc sö dông nhi Òu thuèc hÝt h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, thuèc
l¸ vµ thuèc hÝt cã vÎ lµ nh÷ng hµng ho¸ bæ sung, chø kh«ng ph¶i thay thÕ cho nhau.

KiÓm tra nhanh: H·y nªu ra c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh l­îng b¸nh pizza mµ b¹n cã nhu cÇu. H·y
®­a ra mét vÝ dô vÒ biÓu cÇu b¸nh pizza vµ vÏ ®­êng cÇu ngÇm ®Þnh. H·y nªu ra mét vÝ dô vÒ yÕu tè nµo
®ã cã thÓ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu. Sù thay ®æi trong gi¸ b¸nh Pizza cã lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu
nµy kh«ng?
Cung
B©y giê chóng ta chuyÓn sang mÆt kh¸c cña thÞ tr­êng vµ xem xÐt hµnh vi cña ng­êi b¸n. L­îng
cung cña bÊt kú hµng ho¸ hay dÞch vô nµo còng lµ l­îng mµ ng­êi b¸n s½n sµng vµ cã kh¶ n¨ng b¸n.
Mét lÇn n÷a, ®Ó tËp trung t­ duy cña b¹n, chóng ta h·y xem xÐt thÞ tr­êng kem vµ ph©n tÝch c¸c yÕu tè
quyÕt ®Þnh l­îng cung.
§iÒu g× quyÕt ®Þnh l­îng hµng mµ mét c¸ nh©n cung øng?
B¹n h·y t­ëng t­îng m×nh ®ang qu¶n lý mét cöa hµng B¸nh kÑo Sinh viªn - mét c«ng ty chuyªn
viªn s¶n xuÊt vµ b¸n kem. YÕu tè nµo quyÕt ®Þnh l­îng kem mµ b¹n s½n sµng s¶n xuÊt vµ chµo b¸n? Sau
®©y lµ mét vµi c©u tr¶ lêi mµ b¹n cã thÓ ®­a ra.
Gi¸ c¶. Gi¸ kem lµ mét yÕu tè quyÕt ®Þnh l­îng cung. Khi gi¸ kem cao, viÖc b¸n kem cã l·i vµ
v× vËy l­îng cung lín. Lµ ng­êi b¸n kem, b¹n lµm viÖc l©u h¬n, mua nhiÒu m¸y lµm kem vµ thuª nhiÒu
c«ng nh©n h¬n. Ng­îc l¹i khi gi¸ kem thÊp, c«ng viÖc kinh doanh cña b¹n cã lîi nhuËn kÐm h¬n vµ b¹n
s¶n xuÊt Ýt kem h¬n. Khi gi¸ c¶ thÊp h¬n n÷a, b¹n cã thÓ quyÕt ®Þnh ngõng kinh doanh hoµn toµn vµ
l­îng cung cña b¹n gi¶m xuèng tíi kh«ng.
V× l­îng cung t¨ng khi gi¸ c¶ t¨ng vµ gi¶m khi gi¸ c¶ gi¶m, nªn c hóng ta nãi l­îng cung cã mèi
quan hÖ thuËn víi gi¸ hµng ho¸. Mèi quan hÖ nµy gi÷a gi¸ c¶ vµ l­îng cung ®­îc gäi lµ luËt cung. NÕu
nh÷ng c¸i kh¸c kh«ng thay ®æi, th× khi gi¸ mét hµng ho¸ t¨ng, l­îng cung vÒ hµng ho¸ ®ã còng t¨ng.
Gi¸ c¸c ®Çu vµo. §Ó s¶n xuÊt kem, c«ng ty B¸nh kÑo Sinh viªn sö dông nhiÒu ®Çu vµo kh¸c
nhau nh­ bét kem, ®­êng, h­¬ng liÖu, m¸y lµm kem, nhµ x­ëng vµ lao ®éng cña ng­êi c«ng nh©n ®Ó
trén c¸c chÊt víi nhau vµ vËn hµnh m¸y mãc. Khi gi¸ cña mét trong c¸c ®Çu vµo nµy t¨ng, viÖc s¶n xu Êt
kem trë nªn Ýt cã l·i h¬n vµ doanh nghiÖp cña b¹n cung øng Ýt kem h¬n. NÕu gi¸ c¸c ®Çu vµo t¨ng m¹nh,
b¹n cã thÓ quyÕt ®Þnh ®ãng cöa doanh nghiÖp vµ kh«ng cung øng mét cèc kem nµo. Nh­ vËy, cung vÒ
mét hµng ho¸ cã mèi quan hÖ nghÞch víi gi¸ c¸c ®Çu vµo ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã.
C«ng nghÖ. C«ng nghÖ ®Ó chuyÓn c¸c ®Çu vµo thµnh kem lµ mét yÕu tè kh¸c quyÕt ®Þnh cung.
Ch¼ng h¹n viÖc s¸ng chÕ ra m¸y lµm kem ®­îc c¬ khÝ ho¸ ®· lµm gi¶m ®¸ng kÓ l­îng lao ®éng cÇn thiÕt

64
®Ó s¶n xuÊt kem. Nhê c¾t gi¶m chi phÝ cña doanh nghiÖp, tiÕn bé c«ng nghÖ lµm t¨ng l­îng cung vÒ
kem.
Kú väng. L­îng kem b¹n cung øng h«m nay cã thÓ phô thuéc vµo kú väng cña b¹n vÒ t­¬ng
lai. Ch¼ng h¹n, nÕu dù kiÕn gi¸ kem sÏ t¨ng trong t­¬ng lai, b¹n sÏ chuyÓn mét phÇn s¶n l­îng vµo kho
vµ h«m nay b¹n cung øng Ýt h¬n ra thÞ tr­êng.
BiÓu cung vµ ®­êng cung
Chóng ta h·y ph©n tÝch xem l­îng cung thay ®æi cïng víi gi¸ c¶ nh­ thÕ nµo khi gi÷ cho gi¸ ®Çu
vµo, c«ng nghÖ vµ kú väng kh«ng thay ®æi. B¶ng 4 chØ ra l­îng cung do Ben, mét ng­ê i b¸n kem, cung
øng t¹i c¸c møc gi¸ kem kh¸c nhau. Víi møc gi¸ d­íi 1 ®« la, Ben kh«ng cung øng mét cèc kem nµo c¶.
Khi gi¸ c¶ t¨ng lªn, anh ta cung cÊp l­îng kem ngµy cµng lín h¬n. B¶ng nµy ®­îc gäi lµ biÓu cung.
Gi¸ mét cèc kem L­îng cung vÒ kem (cèc)
0,00 ®« la 0
0,50 0
1,00 1
1,50 2
2,00 3
2,50 4
3,00 5
B¶ng 4. BiÓu cung cña Ben. BiÓu cung chØ ra l­îng cung t¹i mçi møc gi¸.
BiÓu cung lµ mét b¶ng chØ ra mèi quan hÖ gi÷a gi¸ cña mét hµng ho¸ vµ l­îng cung.
H×nh 5 vÏ ®å thÞ m« t¶ mèi quan hÖ gi÷a l­îng c ung vÒ kem vµ gi¸ c¶. §­êng g¾n gi¸ c¶ víi
l­îng cung ®­îc gäi lµ ®­êng cung. §­êng cung dèc lªn v×, nÕu c¸c yÕu tè kh¸c kh«ng thay ®æi, gi¸ c¶
cao h¬n hµm ý l­îng cung lín h¬n.
Gi¸ kem
$ 3.00 
2.50

2.00 
1.50 
1.00 
0.50 
0.00
1 2 3 4 5 6 7 8 9 L­îng kem

H×nh 5. §­êng cung cña Ben. §­êng cung nµy - mét ®­êng ®­îc vÏ dùa vµo biÓu cung trong
b¶ng 4 - chØ ra r»ng l­îng cung vÒ mét hµng ho¸ thay ®æi khi gi¸ c¶ cña nã thay ®æi. V× gi¸ cao h¬n lµm
t¨ng l­îng cung, nªn ®­êng cung dèc lªn.
§­êng cung c¸ nh©n vµ ®­êng cung thÞ tr­êng
Còng nh­ cÇu thÞ tr­êng lµ tæng c¸c nhu c Çu cña tÊt c¶ ng­êi mua, cung thÞ tr­êng lµ tæng c¸c
l­îng cung cña tÊt c¶ ng­êi b¸n. B¶ng 5 lµ biÓu cung cña hai nhµ s¶n xuÊt kem lµ Ben vµ Jerry. T¹i bÊt
kú møc gi¸ nµo, biÓu cung cña Ben còng cho chóng ta biÕt l­îng kem mµ anh ta muèn cung øng vµ biÓu

65
cung cña Jerry cho chóng ta biÕt l­îng kem mµ c« ta muèn cung øng. Cung thÞ tr­êng lµ tæng møc cung
cña hai c¸ nh©n.
Cung thÞ tr­êng phô thuéc vµo tÊt c¶ c¸c yÕu tè t¸c ®éng vµo møc cung cña nh÷ng ng­êi b¸n c¸
biÖt nh­ gi¸ c¸c ®Çu vµo ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸, c«ng nghÖ hiÖn cã vµ kú väng. Ngoµi ra,
nã cßn phô thuéc vµo sè ng­êi b¸n. (NÕu Ben vµ Jerry th«i kh«ng b¸n kem n÷a, l­îng cung cña thÞ
tr­êng sÏ gi¶m xuèng tíi 0). BiÓu cung trong b¶ng 5 cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi l­îng cung khi gi ¸
c¶ thay ®æi trong khi tÊt c¶ c¸c biÕn sè kh¸c quyÕt ®Þnh l­îng cung ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi.
Gi¸ mét cèc kem Ben Jerry ThÞ tr­êng
0,00 ®« la 0 + 0 =0
0,50 0 0 0
1,00 1 0 1
1,50 2 2 4
2,00 3 4 7
2,50 4 6 10
3,00 5 8 13

B¶ng 5. BiÓu cung c¸ nh©n vµ biÓu cung thÞ tr­êng. L­îng cung trªn mét thÞ tr­êng lµ tæng
l­îng cung cña tÊt c¶ ng­êi b¸n.
H×nh 6 vÏ c¸c ®­êng cung t­¬ng øng víi nh÷ng biÓu cung trong b¶ng. Còng nh­ ®· lµm víi c¸c
®­êng cÇu,chóng ta céng c¸c ®­êng cung c¸ nh©n theo p h­¬ng n»m ngang ®Ó cã ®­êng cung cña thÞ
tr­êng. NghÜa lµ ®Ó x¸c ®Þnh tæng l­îng cung t¹i bÊt kú møc gi¸ nµo, chóng ta còng céng l­îng cung
cña c¸c c¸ nh©n x¸c ®Þnh ®­îc trªn trôc hoµnh cña ®­êng cung c¸ nh©n. §­êng cung cña thÞ tr­êng cho
thÊy tæng l­îng cung vÒ mét hµng ho¸ thay ®æi nh­ thÕ nµo khi gi¸ c¶ thay ®æi.
Cung cña Ben Cung cña Jerry
Gi¸ kem Gi¸ kem
3 .0 0

3.00 2 .5 0
2.50 2 .0 0
2.00  1 .5 0
1.50
1 .0 0
1.00
0 .5 0
0.50
0.00 0 .0 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 L­îng kem 1 2 3 4 5 6 7 L­îng kem

Cung thÞ tr­êng

Gi¸ kem
3 .0 0

2 .5 0

2 .0 0

1 .5 0

1 .0 0

0 .5 0

0 .0 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 L­îng kem

66
 H×nh 6. Cung cña thÞ tr­êng lµ tæng c¸c møc cung c¸ nh©n. §­êng cung cña mét thÞ tr­êng
®­îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch céng the o ph­¬ng n»m ngang tÊt c¶ c¸c ®­êng cung c¸ nh©n. T¹i møc gi¸
b»ng 2 ®« la, Ben cung 3 cèc kem vµ Jerry cung 4 cèc kem. L­îng cung trªn thÞ tr­êng t¹i møc gi¸ nµy
b»ng 7 cèc kem.
Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung
Gi¶ sö gi¸ ®­êng gi¶m. Sù thay ®æi nµy ¶nh h­ën g tíi cung vÒ kem nh­ thÕ nµo? V× ®­êng lµ
mét ®Çu vµo cho viÖc s¶n xuÊt kem, nªn sù gi¶m gi¸ cña nã lµm cho viÖc b¸n mét l­îng kem lín cã l·i.
§iÒu nµy lµm cho cung vÒ kem t¨ng lªn: t¹i bÊt kú møc gi¸ nµo, giê ®©y ng­êi b¸n còng s½n sµng s¶n
xuÊt l­îng kem lín h¬n. Bëi vËy, ®­êng cung vÒ kem dÞch chuyÓn sang ph¶i.
Khi cã sù thay ®æi trong bÊt kú yÕu tão quyÕt ®Þnh cung nµo ngoµi gi¸ hµng ho¸, ®­êng cung
®Òu dÞch chuyÓn. Nh­ h×nh 7 cho thÊy, bÊt kú sù thay ®æi nµo lµm t¨ng l­îng cung t¹i mäi møc gi¸ còng
lµm cho ®­êng cung dÞch sang ph¶i. T­¬ng tù, bÊt kú sù thay ®æi nµo lµm gi¶m l­îng cung t¹i mäi møc
gi¸ còng lµm cho ®­êng cung dÞch sang tr¸i.
Gi¸ kem
S1 S2
S3

Sù gia t¨ng cña

cung

Sù suy gi¶m
cña cung

0 L­îng kem
H×nh7. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung. BÊt kú sù thay ®æi nµo lµm t¨ng l­îng hµng mµ
ng­êi b¸n muèn s¶n xuÊt t¹i mét møc gi¸ nhÊt ®Þnh còng lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung sang ph¶i. BÊt kú
sù thay ®æi nµo lµm gi¶m l­îng hµng mµ ng­êi b¸n muèn s¶n xuÊt t¹i mét møc gi¸ nhÊt ®Þnh còng lµm
dÞch chuyÓn ®­êng cung sang tr¸i.
B¶ng 6 ghi c¸c biÕn sè quyÕt ®Þnh l­îng cun g trªn mét thÞ tr­êng vµ c¸ch thøc ph¸t huy ¶nh
h­ëng cña sù thay ®æi trong mét biÕn sè tíi ®­êng cung. Mét lÇn n÷a, gi¸ c¶ l¹i ®ãng vai trß ®Æc biÖt
trong b¶ng nµy. V× gi¸ c¶ ®­îc ghi trªn trôc tung khi chóng ta vÏ ®­êng cung, nªn sù thay ®æi cña gi¸ c¶
kh«ng lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung, mµ chØ biÓu thÞ sù di chuyÓn däc theo nã. Ng­îc l¹i, khi cã sù thay
®æi trong gi¸ ®Çu vµo, c«ng nghÖ, kú väng hay sè ng­êi b¸n, l­îng cung t¹i mäi møc gi¸ ®Òu thay ®æi;
®iÒu nµy ®­îc biÓu thÞ b»ng sù dÞch chuyÓn cña ®­êng c ung.
C¸c biÕn sè t¸c ®éng tíi l­îng Sù thay ®æi trong biÕn sè nµy…
cung
Gi¸ c¶ BiÓu thÞ sù di chuyÓn däc theo ®­êng cung
Gi¸ ®Çu vµo Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung
C«ng nghÖ Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung
Kú väng Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung
Sè ng­êi mua Lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung
B¶ng 6. C¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh l­îng cung. B¶ng nµy ghi c¸c biÕn sè cã thÓ t¸c ®éng tíi l­îng
cung trªn mét thÞ tr­êng. H·y chó ý tíi vai trß ®Æc biÖt cña gi¸ c¶: sù thay ®æi cña gi¸ c¶ biÓu thÞ sù di chuyÓn
däc theo ®­êng cung, cßn sù thay ®æi cña mét trong c¸c biÕn sè cßn l¹i lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung.

67
 Tãm l¹i, ®­êng cung cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra víi l­îng cung vÒ mét hµng ho¸ khi gi¸ cña nã
thay ®æi nÕu c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh l­îng cung kh¸c ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi. Khi mét trong c¸c yÕu
tè kh¸c nµy thay ®æi, ®­êng cung sÏ dÞch chuyÓn.
KiÓm tra nhanh: H·y nªu ra c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh l­îng cung b¸nh pizza. H·y thiÕt lËp mét biÓu
cung gi¶ ®Þnh cho b¸nh pizza vµ vÏ ra ®­êng cung t­¬ng øng. H·y nªu ra mét vÝ dô vÒ mét yÕu tè nµo ®ã
lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung. Sù thay ®æi gi¸ b¸nh pizza cã lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung nµy kh«ng?

KÕt hîp ®­êng cung vµ ®­êng cÇu víi nhau

Sau khi ®· ph©n tÝch cung vµ cÇu biÖt lËp víi nhau, b©y giê chóng ta kÕt hîp chóng l¹i ®Ó t×m
hiÓu xem chóng quyÕt ®Þnh l­îng hµng b¸n ra vµ gi¸ c¶ trªn mét thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo.
Tr¹ng th¸i c©n b»ng
H×nh 8 vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu cña thÞ tr­êng trªn cïng mét hÖ trôc to¹ ®é. H·y chó ý r»ng
cã mét ®iÓm mµ t¹i ®ã ®­êng cung vµ ®­êng cÇu c¾t nhau; ®iÓm nµy ®­îc gäi lµ tr¹ng th¸i c©n b»ng cña
thÞ tr­êng. Møc gi¸ mµ t¹i ®ã hai ®­êng nµy c¾t nhau ®­îc gäi lµ gi¸ c©n b»ng vµ l­îng ®­îc gäi lµ
l­îng c©n b»ng. Trong h×nh 8, gi¸ c©n b»ng lµ 2 ®« la mét cèc kem vµ l­îng c©n b»ng lµ 7 cèc kem.
Gi¸ kem
Cung

Gi¸ c©n b»ng

2.00 Tr¹ng th¸i c©n b»ng

L­îng c©n b»ng CÇu

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 L­îng kem
H×nh 8. Tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu. Tr¹ng th¸i c©n b»ng ®­îc x¸c ®Þnh khi ®­êng cung vµ
®­êng cÇu c¾t nhau. T¹i møc gi¸ c©n b»ng, l­îng cung b»ng l­îng cÇu. Trong tr­êng hîp cña chóng ta,
gi¸ c©n b»ng lµ 2 ®« la: t¹i møc gi¸ nµy, 7 cèc kem ®­îc cung øng vµ 7 cèc kem cã nhu cÇu
Trong tõ ®iÓn, tõ tr¹ng th¸i c©n b»ng ®­îc ®Þnh nghÜa lµ mét t×nh huèng trong ®ã c¸c lùc l­îng
kh¸c nhau c©n b»ng víi nhau - vµ tõ nµy còng ®­îc dïng ®Ó m« t¶ tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng.
T¹i møc gi¸ c©n b»ng, l­îng hµng ho¸ mµ ng­êi mua s½n sµng vµ cã kh¶ n¨ng mua ®óng b»ng l­îng
hµng ho¸ mµ ng­êi b¸n s½n sµng vµ cã kh¶ n¨ng b¸n. Gi¸ c©n b»ng ®«i khi cßn ®­îc gäi lµ gi¸ lµm c©n
b»ng cung cÇu, v× t¹i møc gi¸ nµy, mäi ng­êi trªn thÞ tr­êng ®Òu tho¶ m·n: ng­êi mua ®· mua ®­îc tÊt
c¶ nh÷ng thø hä muèn mua, cßn ng­êi b¸n ®· b¸n ®­îc tÊt c¶ nh÷ng thø mµ hä muèn b¸n.
Hµnh ®éng cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n ®­¬ng nhiªn lµm cho thÞ tr­êng chuyÓn tíi tr¹ng th¸i
c©n b»ng cung cÇu. §Ó hiÓu t¹i sao, chóng ta h·y xem xÐt ®iÒu g× x¶y ra khi gi¸ thÞ tr­êng kh«ng b»ng
gi¸ c©n b»ng.
Tr­íc hÕt chóng ta h·y gi¶ sö gi¸ thÞ tr­êng n»m trªn gi¸ c©n b»ng nh­ trong phÇn (a) cña h×nh
T¹i møc gi¸ 2,5 ®« la mét cèc kem, l­îng hµng ho¸ ®­îc cung øng (10 cèc kem) v­ît qu¸ l­îng cÇu (4 cèc
kem). ThÞ tr­êng cã sù thÆng d­ vÒ hµng ho¸: c¸c nhµ cung cÊp kh«ng thÓ b¸n hÕt l­îng hµng mµ hä muèn
t¹i møc gi¸ hiÖn hµnh. Khi cã sù thÆng d­ kem trªn thÞ tr­êng kem, ch¼ng h¹n ng­êi b¸n thÊy tñ l¹nh cña
m×nh ngµy cµng chÊt ®Çy kem, hä muèn b¸n, nh­ng kh«ng thÓ b¸n ®­îc. Hä ph¶n øng ®èi víi sù thÆng d­
b»ng c¸ch c¾t gi¶m gi¸ b¸n cña hä. Gi¸ tiÕp tôc gi¶m cho tíi khi thÞ tr­êng ®¹t tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng.

68
 B©y giê gi¶ sö gi¸ thÞ tr­êng n»m d­íi gi¸ c©n b»ng nh­ trong phÇn (b) cña h×nh 9. Trong t×nh
huèng nµy, gi¸ kem b»ng 1,5 ®« lµ mét cèc vµ l­îng cÇu v­ît qu¸ l­îng cung. ThÞ tr­êng cã sù thiÕu hôt
hµng ho¸: nh÷ng ng­êi cã nhu cÇu kh«ng thÓ mua ®­îc toµn bé l­îng hµng mµ hä muèn t¹i møc gi¸
hiÖn hµnh. Khi t×nh tr¹ng thiÕu hôt xuÊt hiÖn trªn thÞ tr­êng kem, ch¼ng h¹n ng­êi mua ®· xÕp hµng
rång r¾n ®Ó mua mét vµi cèc kem hiÖn cã. Do cã qu¸ nhiÒu ng­êi mua t×m mua mét l­îng hµng ho¸ qu¸
Ýt, ng­êi b¸n ph¶n øng ®èi víi sù thiÕu hôt b»ng c¸ch t¨ng gi¸ b¸n cña hä mµ kh«ng bÞ mÊt doanh thu.
Khi gi¸ c¶ t¨ng, thÞ tr­êng l¹i chuyÓn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng.
Nh­ vËy, ho¹t ®éng cña nhiÒu ng­êi b¸n vµ ng­êi mua tù ®éng ®Èy gi¸ thÞ tr­êng tíi møc gi¸
c©n b»ng. Khi thÞ tr­êng ®¹t tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng cña m×nh, tÊt c¶ ng­êi b¸n vµ ng­êi mua ®Òu tho¶
m·n, kh«ng cã ¸p lùc ®Èy gi¸ c¶ t¨ng lªn hoÆc gi¶m xuèng. ViÖc tr¹ng th¸i c© n b»ng ®¹t ®­îc nhanh ®Õn
møc nµo thay ®æi theo tõng thÞ tr­êng, tuú thuéc vµo chç gi¸ c¶ ®iÒu chØnh nhanh hay chËm. Tuy nhiªn, trong
hÇu hÕt c¸c thÞ tr­êng tù do, sù thÆng d­ hay thiÕu hôt chØ mang tÝnh chÊt t¹m thêi v× gi¸ c¶ cã thÓ chuyÓn tíi
møc c©n b»ng cña nã. DÜ nhiªn, hiÖn t­îng nµy phæ biÕn ®Õn møc ®«i khi nã ®­îc gäi lµ quy luËt cung cÇu:
gi¸ c¶ cña bÊt kú hµng ho¸ nµo còng ®iÒu chØnh ®Ó lµm cho cung vµ cÇu vÒ nã c©n b»ng nhau.
(a) D­ cung
Gi¸ kem
Cung
ThÆng d­
2.50  
2.00 

CÇu

0 4 7 10 L­îng kem

L­îng cÇu L­îng cung

(b) D­ cÇu
Gi¸ kem
Cung

2.00 
1.50  
ThiÕu hôt CÇu

0 4 7 10 L­îng kem
L­îng cung L­îng cÇu
H×nh 9. ThÞ tr­êng kh«ng n»m trong tr¹ng th¸i c©n b»ng. Trong phÇn (a), thÞ tr­êng cã sù
thÆng d­. V× gi¸ thÞ tr­êng 2,5 ®« la n»m ë trªn møc gi¸ c©n b»ng, nªn l­îng cung (10 cèc kem) v­ît
qu¸ l­îng cÇu (4 cèc kem). C¸c nhµ cung cÊp t×m c¸ch t¨ng møc b¸n ra b»ng c¸ch c¾t gi¶m gi ¸ kem vµ
®iÒu nµy lµm cho gi¸ chuyÓn tíi møc c©n b»ng. Trong phÇn (b), thÞ tr­êng cã sù thiÕu hôt. V× gi¸ thÞ
tr­êng 1,5 ®« la n»m ë d­íi møc gi¸ c©n b»ng, nªn l­îng cÇu (10 cèc kem) v­ît qu¸ l­îng cung (4 cèc
kem). V× cã qu¸ nhiÒu ng­êi mua t×m mua l­îng hµng qu¸ Ýt, nªn c¸c nhµ cung cÊp lîi dông t×nh tr¹ng

69
thiÕu hôt ®Ó t¨ng gi¸. Bëi vËy trong c¶ hai tr­êng hîp, sù ®iÒu chØnh cña gi¸ c¶ ®Òu chuyÓn thÞ tr­êng
tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu.

Ba b­íc ®Ó ph©n tÝch nh÷ng thay ®æi trong tr¹ng th¸i c©n b»ng
Cho ®Õn nay chóng ta ®· nhËn thÊy cung vµ cÇu cïng nhau quyÕt ®Þnh tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ
tr­êng nh­ thÕ nµo vµ ®Õn l­ît nã, tr¹ng th¸i c©n b»ng nµy l¹i quyÕt ®Þnh gi¸ vµ l­îng hµng ho¸ mµ
ng­êi mua muèn mua vµ ng­êi b¸n muèn s¶n xuÊt ra. DÜ nhiªn, gi¸ vµ l­ îng c©n b»ng phô thuéc vµo vÞ
trÝ cña ®­êng cung vµ ®­êng cÇu. Khi mét biÕn cè nµo ®ã lµm dÞch chuyÓn mét trong hai ®­êng nµy,
tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­êng sÏ thay ®æi. ViÖc ph©n tÝch sù thay ®æi nh­ vËy ®­îc gäi lµ ph­¬ng
ph¸p so s¸nh tÜnh v× nã liªn quan ®Õn viÖc so s¸nh hai tr¹ng th¸i tÜnh - tr¹ng th¸i c©n b»ng cò vµ tr¹ng
th¸i c©n b»ng míi.

1. X¸c ®Þnh xem sù kiÖn x¶y ra t¸c ®éng tíi ®­êng cung, ®­êng cÇu (hoÆc cã thÓ c¶ hai)
2. X¸c ®Þnh h­íng dÞch chuyÓn cña c¸c ®­êng
3. Sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó x¸c ®Þnh xem sù dÞch chuyÓn t¸c ®éng tíi tr¹ng th¸i c©n
b»ng nh­ thÕ nµo.

B¶ng 7. Ch­¬ng tr×nh ba b­íc trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch nh÷ng thay ®æi cña tr¹ng th¸i
c©n b»ng.
Khi ph©n tÝch c¸ch thøc t¸c ®éng cña mét sù kiÖn nµo ® ã tíi thÞ tr­êng, chóng ta tiÕn hµnh theo
ba b­íc. Thø nhÊt, chóng ta x¸c ®Þnh xem sù kiÖn x¶y ra t¸c ®éng tíi ®­êng cung, ®­êng cÇu hoÆc c¶
hai (trong mét sè t×nh huèng). Thø hai, chóng ta x¸c ®Þnh xem c¸c ®­êng nµy dÞch chuyÓn sang ph¶i hay
sang tr¸i. Thø ba, chóng ta sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó kiÓm tra xem sù dÞch chuyÓn t¸c ®éng tíi gi¸ vµ
l­îng c©n b»ng nh­ thÕ nµo. B¶ng 7 tãm t¾t c¸c b­íc nµy. ®Ó hiÓu c¸ch sö dông b¶n "thùc ®¬n" nµy,
chóng ta h·y xem xÐt c¸c sù kiÖn kh¸c nhau cã thÓ t¸c ®éng tíi thÞ t r­êng kem.
VÝ dô: Sù thay ®æi cña nhu cÇu. Gi¶ sö vµo mét mïa hÌ thêi tiÕt rÊt oi bøc. Sù kiÖn nµy ¶nh
h­ëng tíi thÞ tr­êng kem nh­ thÕ nµo? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta h·y tiÕn hµnh theo ba b­íc ®· nãi
ë trªn.
1. Thêi tiÕt oi bøc ¶nh h­ëng tíi ®­êng cÇu b»ng c¸ch lµm thay ®æi thÞ hiÕu vÒ kem. NghÜa lµ
thêi tiÕt lµm thay ®æi l­îng kem mµ mäi ng­êi muèn mua t¹i mäi møc gi¸. §­êng cung kh«ng thay ®æi
v× thêi tiÕt kh«ng trùc tiÕp t¸c ®éng tíi c¸c doanh nghiÖp b¸n kem.
2. V× thêi tiÕt lµm cho mäi ng­êi muè n ¨n kem nhiÒu h¬n, nªn ®­êng cÇu dÞch chuyÓn vÒ bªn
ph¶i. H×nh 10 biÓu thÞ sù gia t¨ng trong nhu cÇu nµy d­íi d¹ng sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu tõ D 1 ®Õn
D2. Sù dÞch chuyÓn nµy chØ ra r»ng l­îng cÇu vÒ kem cao h¬n t¹i mäi møc gi¸.
3. Nh­ h×nh 10 cho thÊy, sù gia t¨ng nhu cÇu lµm t¨ng gi¸ c©n b»ng tõ 2 lªn 2,5 ®« lµ vµ l­îng
c©n b»ng tõ 7 lªn 10. Nãi c¸ch kh¸c, thêi tiÕt nãng lµm t¨ng gi¸ kem vµ l­îng kem b¸n ra.
Sù dÞch chuyÓn cña mét ®­êng vµ sù di chuyÓn däc theo mét ®­êng. H·y chó ý r»ng khi
thêi tiÕt oi bøc ®Èy gi¸ kem lªn, l­îng kem mµ c¸c doanh nghiÖp cung øng t¨ng, cho dï ®­êng cung vÉn
ë vÞ trÝ cò. Trong mét sè t×nh huèng, c¸c nhµ kinh tÕ nãi r»ng cã sù gia t¨ng cña "l­îng cung" nh­ng
kh«ng cã sù thay ®æi cña "cung".

70
 1. Thêi tiÕt nãng
lµm t¨ng nhu cÇu
Gi¸ kem vÒ kem
Cung

Tr¹ng th¸i c©n

2.50 b»ng míi
2.00
Tr¹ng th¸i c©n D2
2. G©y ra møc gi¸
cao h¬n b»ng ban ®Çu
D1
CÇu

0 7 10 L­îng kem
3. …vµ l­îng kem b¸n ra cao h¬n

H×nh 10. Sù gia t¨ng cña nhu cÇu ¶nh h­ëng ®Õn tr¹ng th¸i c©n b»ng nh­ thÕ nµo. Mét
biÕn cè lµm t¨ng l­îng cÇu t¹i mäi møc gi¸ sÏ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu sang ph¶i. C¶ gi¸ vµ l­îng
c©n b»ng ®Òu t¨ng. Trong vÝ dô cña chóng ta, mïa hÌ oi bøc bÊt th­êng lµm cho ng­êi mua cã nhu cÇu
cao h¬n vÒ kem. §­êng cÇu dÞch chuyÓn tõ D 1 tíi D2, lµm cho gi¸ c©n b»ng tõ 2 lªn 2,5 ®« la vµ l­îng
c©n b»ng t¨ng tõ 7 cèc kem lªn 10 cèc kem.
Tõ "cung" trong tr­êng hîp nµy ®­îc dïng ®Ó ¸m chØ vÞ trÝ cña ®­êng cung, cßn tõ "l­îng
cung" ®­îc dïng ®Ó chØ l­îng hµng mµ c¸c nhµ cung cÊp muèn b¸n ra. Trong vÝ dô cña chóng ta, cung
kh«ng thay ®æi v× thêi tiÕt kh«ng lµm thay ®æi sù s½n sµng b¸n kem t¹i bÊt kú møc gi¸ cho tr­íc nµo.
Thay vµo ®ã, thêi tiÕt oi bøc lµm thay ®æi nguyÖn väng mua kem cñ a ng­êi tiªu dïng t¹i bÊt kú møc gi¸
cho tr­íc nµo vµ bëi vËy nã lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu. Sù gia t¨ng nhu cÇu lµm cho gi¸ c©n b»ng t¨ng.
Khi gi¸ t¨ng, l­îng cung t¨ng. Sù gia t¨ng cña l­îng cung nµy ®­îc biÓu thÞ b»ng sù di chuyÓn däc theo
®­êng cung.
Tãm l¹i, sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung ®­îc gäi lµ "sù thay ®æi cña cung", cßn sù dÞch chuyÓn
cña ®­êng cÇu ®­îc gäi lµ "sù thay ®æi cña cÇu". Sù di chuyÓn däc theo mét ®­êng cung cè ®Þnh ®­îc
gäi lµ "sù thay ®æi cña l­îng cung", cßn sù di chuyÓn däc theo mét ®­êng cÇu cè ®Þnh ®­îc gäi lµ "sù
thay ®æi cña l­îng cÇu".
VÝ dô: sù thay ®æi cña cung. Gi¶ sö trong mét mïa hÌ kh¸c, mét trËn ®éng ®Êt ph¸ huû nhiÒu
nhµ m¸y kem. Sù kiÖn nµy t¸c ®éng tíi thÞ tr­êng kem nh­ thÕ nµo? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, mét lÇn n÷a
chóng ta tu©n thñ ba b­íc.
1. TrËn ®éng ®Êt ¶nh h­ëng tíi ®­êng cung. B»ng c¸ch lµm gi¶m sè ng­êi b¸n, trËn ®éng ®Êt
lµm thay ®æi l­îng kem mµ c¸c doanh nghiÖp muèn s¶n xuÊt vµ b¸n ra t¹i mäi møc gi¸. §­êng cÇu
kh«ng thay ®æi v× trËn ®éng ®Êt kh«ng trùc tiÕp lµm thay ®æi l­îng kem mµ mäi ng­êi muèn mua.
2. §­êng cung dÞch chuyÓn vÒ bªn tr¸i v× tæng sè kem mµ c¸c doanh nghiÖp mong muèn vµ cã
kh¶ n¨ng b¸n ra gi¶m t¹i mäi møc gi¸. H×nh 11 biÓu thÞ sù suy gi¶m cña cung nµy d­íi d¹ng sù dÞch
chuyÓn cña ®­êng cung tõ S1 ®Õn S2.
3. Nh­ h×nh 11 cho thÊy, sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung lµm t¨ng gi¸ c©n b»ng tõ 2 lªn 2,5 ®«
la vµ lµm gi¶m l­îng c©n b»ng tõ 7 xuèng chØ cßn 4 cèc kem. Do trËn ®éng ®Êt, gi¸ kem t¨ng vµ l­îng
kem b¸n ra gi¶m.

71
 1. Mét trËn ®éng ®Êt lµm
gi¶m cung vÒ kem
Tr¹ng th¸i c©n
Gi¸ kem
b»ng míi S2
S1

2.50
Tr¹ng th¸i c©n b»ng
2.00 ban ®Çu
2. G©y ra møc gi¸
cao h¬n CÇu

0 4 7 L­îng kem
3. Vµ l­îng hµng b¸n ra
thÊp h¬n

H×nh 11. Sù suy gi¶m cña cung ¶nh h­ëng ®Õn tr¹ng th¸i c©n b»ng nh­ thÕ nµo. Mét biÕn
cè lµm gi¶m l­îng cung t¹i mäi møc gi¸ sÏ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung sang tr¸i. Gi¸ c©n b»ng t¨ng
trong khi l­îng c©n b»ng gi¶m. Trong vÝ dô cña chóng ta, vô ®éng ®Êt lµm cho ng­êi b¸n cung Ýt kem
h¬n. §­êng cung dÞch chuyÓn tõ S 1 tíi S2, lµm cho gi¸ c©n b»ng t¨ng tõ 2 lªn 2,5 ®« lµ vµ l­îng c©n
b»ng gi¶m tõ 7 cèc kem xuèng chØ cßn 4 cèc kem.
VÝ dô: Sù thay ®æi cña c¶ cung vµ cÇu. B©y giê chóng ta gi¶ sö thêi tiÕt oi bøc vµ trËn ®éng
®Êt ®ång thêi x¶y ra. §Ó ph©n tÝch t¸c ®éng tæng hîp cña c¶ hai sù kiÖn nµy, chóng ta vÉn tu©n thñ quy
t¾c ba b­íc cña m×nh.
1. Chóng ta nhËn ®Þnh r»ng c¶ hai ®­êng ®Òu dÞch chuyÓn. Thêi tiÕt oi bøc t¸c ®éng tíi ®­êng
cÇu v× nã lµm thay ®æi l­îng kem mµ c¸c hé gia ®×nh muèn mua t¹i mäi møc gi¸ cho tr­íc. §ång thêi,
trËn ®éng ®Êt lam thay ®æi ®­êng cung v× nã lµm thay ®æi l­îng kem mµ c¸c doanh nghiÖp muèn b¸n t¹i
mäi møc gi¸ cho tr­íc.
2. Hai ®­êng dÞch chuyÓn theo h­íng gièng nh­ trong ph©n tÝch trªn ®©y cña chóng ta: ®­êng
cÇu dÞch sang ph¶i vµ ®­êng cung dÞch sang tr¸i. H×nh 12 minh ho¹ cho sù dÞch chuyÓn nµy.
(a) Gi¸ t¨ng, l­îng t¨ng (b) Gi¸ t¨ng, l­îng gi¶m

Gi¸ kem Cung gi¶m

Gi¸ kem S2 m¹nh
C©n b»ng S2
CÇu t¨ng míi CÇu t¨ng nhÑ
S1
m¹nh C©n b»ng S1
míi
P2  P2
Cung gi¶m 
nhÑ

P1  C©n b»ng D2
P1  D2
ban ®Çu C©n b»ng ban
®Çu
D1
D1

Q1 Q2 L­îng kem 0 Q2 Q1 L­îng kem

0

72
 H×nh 12. Sù dÞch chuyÓn cña c¶ ®­êng cÇu vµ ®­êng cung. Trong t×nh huèng nµy ch óng ta
quan s¸t thÊy cã c¶ sù gia t¨ng cña cÇu vµ sù suy gi¶m cña cung. Hai kÕt côc cã thÓ x¶y ra. Trong phÇn
(a), gi¸ c©n b»ng t¨ng tõ P 1 lªn P2 vµ l­îng c©n b»ng t¨ng tõ Q 1 lªn Q2. Trong phÇn (b), gi¸ c©n b»ng
vÉn t¨ng tõ P 1 lªn P2, nh­ng l­îng c©n b»ng gi¶m tõ Q 1 xuèng Q2.
3. Nh­ h×nh 12 cho thÊy hai kÕt côc cã thÓ x¶y ra, tuú thuéc vµo quy m« dÞch chuyÓn t­¬ng ®èi
cña ®­êng cÇu vµ ®­êng cung. Trong c¶ hai tr­êng hîp, gi¸ c¶ ®Òu t¨ng. Trong phÇn (a), khi nhu cÇu
t¨ng m¹nh vµ cung gi¶m nhÑ, l­îng c©n b»n g vÉn t¨ng lªn. Ng­îc l¹i trong phÇn (b), khi cung gi¶m
m¹nh vµ cÇu chØ t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ, l­îng c©n b»ng gi¶m. Cho nªn, nh÷ng biÕn cè nµy ch¾c ch¾n lµm
t¨ng gi¸ kem, nh­ng ¶nh h­ëng cña nã ®èi víi l­îng kem b¸n ra kh«ng râ rµng.
KÕt luËn. Chóng ta ®· t×m hiÓu 3 vÝ dô vÒ c¸ch sö dông ®­êng cung vµ ®­êng cÇu ®Ó ph©n tÝch sù
thay ®æi trong tr¹ng th¸i c©n b»ng. Mçi khi mét sù kiÖn nµo ®ã lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung, ®­êng cÇu
hoÆc c¶ hai, b¹n cã thÓ sö dông c¸c c«ng cô nµy ®Ó dù b¸o sù thay ®æi cña l­îng hµng b¸n ra vµ gi¸ cña nã
do sù kiÖn nµy g©y ra. B¶ng 8 nªu ra kÕt côc dù b¸o ®­îc cho bÊt kú kÕt hîp nµo do sù dÞch chuyÓn cña hai
®­êng g©y ra. §Ó ®¶m b¶o ch¾c ch¾n r»ng ®· hiÓu c¸ch sö dông c¸c c«ng cô cung vµ cÇu, b¹n h·y lÊy ra
mét vµi môc trong b¶ng nµy vµ tù m×nh lý gi¶i t¹i sao ng­êi ta l¹i ®i ®Õn dù b¸o nh­ vËy.
Kh«ng cã sù thay ®æi Sù gia t¨ng cña cung Sù gi¶m sót cña cung
cña cung
Kh«ng cã sù thay ®æi P nh­ cò P gi¶m P t¨ng
cña nhu cÇu Q nh­ cò Q t¨ng Q gi¶m
Sù gia t¨ng cña nhu cÇu P t¨ng P kh«ng râ rµng P t¨ng
Sù gi¶m sót cña nhu cÇu Q t¨ng Q t¨ng Q kh«ng râ rµng
P gi¶m P gi¶m P kh«ng râ rµng
Q gi¶m Q kh«ng râ rµng Q gi¶m

B¶ng 8. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi gi¸ vµ l­îng khi ®­êng cung hoÆc ®­êng cÇu dÞch chuyÓn.
KiÓm tra nhanh. H·y ph©n tÝch xem ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÞ tr­êng b¸nh pizza nÕu gi¸ cµ chua
t¨ng. H·y ph©n tÝch xem ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÞ tr­êng b¸nh pizza nÕu gi¸ b¸nh hambuger gi¶m.

KÕt luËn: gi¸ c¶ ph©n bæ nguån lùc nh­ thÕ nµo?

Ch­¬ng nµy ®· ph©n tÝch cung vµ cÇu trong mét thÞ tr­êng duy nhÊt. MÆc dï phÇn tr×nh bµy cña
chóng ta tËp trung vµo thÞ tr­êng kem, nh­ng nh÷ng bµi häc thu ®­îc ë ®©y còng cã thÓ ¸p dông cho hÇu
hÕt c¸c thÞ tr­êng kh¸c. Mçi khi ®Õn cöa hµng mua mét c¸i g× ®ã, b¹n ®ãng gãp vµo nhu cÇu vÒ nã. Khi
t×m viÖc lµm, b¹n ®ãng gãp vµo møc cung vÒ dÞch vô lao ®éng. V× cung vµ cÇu lµ hiÖn t­îng kinh tÕ réng
kh¾p nh­ thÕ, nªn m« h×nh cung cÇu lµ mét c«ng cô ph©n tÝch m¹nh mÏ. Chóng ta sÏ sö dông m« h×nh
nµy nhiÒu lÇn trong c¸c ch­¬ng sau.
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc tr×nh bµy trong ch­¬ng 1 lµ: thÞ tr­êng th­êng lµ
c¸ch tèt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ. Cho dï cßn qu¸ sím ®Ó ®¸nh gi¸ xem c¸c kÕt côc cña thÞ tr­êng
tèt hay xÊu, song trong ch­¬ng nµy chóng ta ®· b¾t ®Çu nhËn thøc ®­îc ph­¬ng thøc vËn hµnh cña thÞ
tr­êng. Trong mäi hÖ thèng kinh tÕ, nguån lùc cÇn ®­îc ph©n bæ cho c¸c môc ®Ých sö dông kh¸c nhau.
NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®iÒu khiÓn c¸c lùc l­îng cung cÇu ®Ó ®¹t ®­îc môc tiªu nµy. Cung vµ cÇu cïng
nhau quyÕt ®Þnh gi¸ cña nhiÒu hµng ho¸ vµ dÞch vô kh¸c nha u trong nÒn kinh tÕ, vµ ®Õn l­ît nã, gi¸ c¶
l¹i lµ tÝn hiÖu ®Ó ®Þnh h­íng sù ph©n bæ c¸c nguån lùc kinh tÕ.
Ch¼ng h¹n chóng ta h·y xem viÖc ph©n bæ ®Êt ®ai ë b·i biÓn. V× ®Êt ®ai cã h¹n, nªn kh«ng ph¶i
ai còng ®­îc th­ëng thøc thó vui xa xØ lµ sèng trªn b· i biÓn. Ai sÏ nhËn ®­îc nguån lùc nµy? C©u tr¶ lêi
lµ: ai s½n sµng vµ cã kh¶ n¨ng tr¶ gi¸ cho nã. Gi¸ cña ®Êt ®ai ë b·i biÓn ®iÒu chØnh cho ®Õn khi l­îng cÇu

73
vÒ ®Êt ®ai ®óng b»ng l­îng cung. V× vËy, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, gi¸ c¶ lµ c¬ chÕ ph©n phèi c¸c
nguån lùc khan hiÕm.
T­¬ng tù, gi¸ c¶ quyÕt ®Þnh ai s¶n xuÊt hµng ho¸ nµo vµ s¶n xuÊt bao nhiªu. Ch¼ng h¹n chóng ta
h·y xem xÐt c«ng viÖc trång trät. V× chóng ta cÇn thøc ¨n ®Ó sèng vµ vÊn ®Ò quan träng lµ ph¶i cã mét
sè ng­êi trång trät. C¸i g× quyÕt ®Þnh ai lµ trång trät vµ ai kh«ng? Trong x· héi tù do, kh«ng cã c¬ quan
chÝnh phñ nµo ®­a ra quyÕt ®Þnh nµy vµ ®¶m b¶o mét l­îng cung thùc phÈm phï hîp. Thay vµo ®ã, viÖc
ph©n bæ lao ®éng cho c¸c n«ng tr¹i ®­îc tiÕn hµnh trªn c¬ së c¸c quyÕt ®Þnh cña hµng triÖu ng­êi vÒ viÖc
lµm. HÖ thèng phi tËp trung nµy ho¹t ®éng tèt lµ v× quyÕt ®Þnh cña mäi ng­êi phô thuéc vµo gi¸ c¶. Gi¸
thùc phÈm vµ tiÒn l­¬ng cña c«ng nh©n n«ng nghiÖp (tøc gi¸ tr¶ cho lao ®éng cña hä) ®iÒu chØnh ®Ó ®¶m
b¶o r»ng cã ®ñ sè ng­êi chän c¸ch trë thµnh ng­êi trång trät.
NÕu mét c¸ nh©n ch­a bao giê nh×n thÊy nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng trong thùc tÕ, th× toµn bé ý t­ëng
nµy cã vÎ v« lý. NÒn kinh tÕ lµ mét tËp ®oµn ng­êi tham gia vµo nhiÒu ho¹t ®éng phô thuéc lÉn nhau.
C¸i g× lµm cho c¸c quyÕt ®Þn h phi tËp trung kh«ng r¬i vµo t×nh tr¹ng hçn lo¹n? C¸i g× phèi hîp ho¹t
®éng cña hµng triÖu con ng­êi víi n¨ng lùc vµ nguyÖn väng kh¸c nhau? YÕu tè nµo ®¶m b¶o r»ng c¸i
cÇn lµm sÏ thùc sù ®­îc lµm? C©u tr¶ lêi lµ gi¸ c¶. NÕu nÒn kinh tÕ ®­îc dÉn d¾t bëi bµ n tay v« h×nh nh­
c©u nãi næi tiÕng cña Adam Smith, th× hÖ thèng gi¸ c¶ lµ c©y gËy mµ bµn tay v« h×nh sö dông ®Ó chØ huy
dµn nh¹c kinh tÕ.

Tãm t¾t
 C¸c nhµ kinh tÕ sö dông m« h×nh cung cÇu ®Ó ph©n tÝch c¸c thÞ tr­êng c¹nh tranh. Trong thÞ
tr­êng c¹nh tranh cã nhiÒu ng­êi b¸n vµ ng­êi mua, mçi ng­êi chØ cã ¶nh h­ëng rÊt nhá hoÆc kh«ng cã
¶nh h­ëng ®èi víi gi¸ thÞ tr­êng.
 §­êng cÇu cho biÕt l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸ phô thuéc vµo gi¸ c¶ nh­ thÕ nµo. Theo luËt
cÇu th× khi gi¸ cña mét hµng ho¸ gi¶m, l­îng c Çu vÒ nã sÏ t¨ng. Bëi vËy, ®­êng cÇu dèc xuèng.
 Ngoµi gi¸ c¶, c¸c yÕu tè kh¸c quyÕt ®Þnh l­îng cÇu bao gåm thu nhËp, thÞ hiÕu, kú väng vµ
gi¸ cña c¸c hµng ho¸ thay thÕ hoÆc bæ sung. NÕu mét trong c¸c yÕu tè nµy thay ®æi, ®­êng cÇu sÏ dÞch
chuyÓn.
 §­êng cung cho biÕt l­îng cung vÒ mét hµng ho¸ phô thuéc vµo gi¸ c¶ nh­ thÕ nµo. Theo luËt
cung th× gi¸ cña mét hµng ho¸ t¨ng, l­îng cung vÒ nã sÏ t¨ng. Bëi vËy, ®­êng cung dèc lªn.
 Ngoµi gi¸ c¶, c¸c yÕu tè kh¸c quyÕt ®Þnh l­îng cung bao gåm gi¸ c¸c ®Çu vµo, c«ng nghÖ vµ
kú väng. NÕu mét trong c¸c yÕu tè nµy thay ®æi, ®­êng cung sÏ dÞch chuyÓn.
 Giao ®iÓm cña ®­êng cung vµ ®­êng cÇu quyÕt ®Þnh tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng. T¹i
møc gi¸ c©n b»ng, l­îng cung b»ng l­îng cÇu.
 Hµnh vi cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n ®­¬ng nhiªn thóc ®Èy thÞ tr­êng thay ®æi theo h­íng
tiÕn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng. Khi gi¸ thÞ tr­êng n»m trªn gi¸ c©n b»ng, sÏ xuÊt hiÖn sù thÆng d­ hµng ho¸
vµ ®iÒu nµy lµm cho gi¸ thÞ tr­êng gi¶m. Khi gi¸ thÞ tr­êng n»m d­íi gi¸ c©n b»ng, sÏ xuÊt hi Ön sù thiÕu
hôt hµng ho¸ vµ ®iÒu nµy lµm cho gi¸ thÞ tr­êng t¨ng.
 §Ó ph©n tÝch xem mét biÕn cè t¸c ®éng tíi thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo, chóng ta sö dông ®å thÞ cung
cÇu ®Ó nghiªn cøu xem biÕn cè ®ã t¸c ®éng tíi gi¸ vµ l­îng c©n b»ng nh­ thÕ nµo. Tr­íc hÕt ch óng ta xÐt
xem biÕn cè lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung hay ®­êng cÇu. Thø hai, chóng ta xÐt xem ®­êng ®ã dÞch
chuyÓn theo h­íng nµo. Thø ba, chóng ta so s¸nh tr¹ng th¸i c©n b»ng míi víi tr¹ng th¸i c©n b»ng cò.
 Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, gi¸ c¶ lµ tÝn hiÖu chØ ®¹o c¸c quyÕt ®Þnh kinh tÕ vµ qua ®ã ph©n
bæ c¸c nguån lùc khan hiÕm. §èi víi mäi hµng ho¸ trong nÒn kinh tÕ, gi¸ c¶ ®Òu ®¶m b¶o r»ng cung vµ
cÇu c©n b»ng nhau. Khi ®ã gi¸ c©n b»ng quyÕt ®Þnh ng­êi mua sÏ mua bao nhiªu hµng ho¸ vµ ng­êi b¸n
sÏ b¸n bao nhiªu hµng ho¸.

74
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
§­êng cung Supply curve
BiÓu cÇu Demand schedule
BiÓu cung Supply schedule
Gi¸ c©n b»ng Equilibrium price
Hµng bæ sung Complement
Hµng cÊp thÊp Inferior good
Hµng ho¸ th«ng th­êng Normal good
Hµng thay thÕ Substitute
L­îng c©n b»ng Equilibrium quantity
L­îng cÇu Quantity demanded
L­îng cung Quantity supplied
LuËt cÇu Law of demand
LuËt cung Law of supply
Nh÷ng c¸i kh¸c kh«ng thay ®æi Ceteris paribus
Quy luËt cung cÇu Law of demand and supply
Sù thÆng d­ Surplus
Sù thiÕu hôt Shortage
ThÞ tr­êng c¹nh tranh Competitive market
ThÞ tr­êng Market
Tr¹ng th¸i c©n b»ng Equilibrium

c©u hái «n tËp

1. ThÞ tr­êng c¹nh tranh lµ g×? H·y m« t¶ ng¾n gän c¸c d¹ng thÞ tr­êng kh¸c víi thÞ tr­êng
c¹nh tranh hoµn h¶o.
2. §iÒu g× quyÕt ®Þnh l­îng hµng ho¸ mµ ng­êi mua cã nhu cÇu?
3. §iÒu g× quyÕt ®Þnh biÓu cÇu vµ ®­êng cÇu? Chóng cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo? T¹i
sao ®­êng cÇu l¹i dèc xuèng?
4. Sù thay ®æi thÞ hiÕu cña ng­êi tiªu dïng dÉn t íi sù di chuyÓn däc theo ®­êng cÇu hay sù
dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu? Sù thay ®æi gi¸ c¶ dÉn tíi sù di chuyÓn däc theo ®­êng cÇu
hay sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu?
5. Thu nhËp cña Popeye's gi¶m vµ do vËy anh ta mua nhiÒu rau ch©n vÞt h¬n. Rau ch©n vÞt lµ
hµng th«ng th­êng hay hµng cÊp thÊp? §iÒu g× x¶y ra ®èi víi ®­êng cÇu cña Popeye vÒ
rau ch©n vÞt?
6. §iÒu g× quyÕt ®Þnh l­îng hµng ho¸ mµ ng­êi b¸n muèn cung øng?
7. §iÒu g× quyÕt ®Þnh biÓu cung vµ ®­êng cung? Chóng cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo?
T¹i sao ®­êng cung l¹i dèc lªn?
8. Sù thay ®æi c«ng nghÖ cña ng­êi s¶n xuÊt dÉn tíi sù di chuyÓn däc theo ®­êng cung hay
sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung? Sù thay ®æi gi¸ c¶ dÉn tíi sù di chuyÓn däc theo ®­êng
cung hay sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung?
9. H·y x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i c©n b»n g cña mét thÞ tr­êng. H·y m« t¶ c¸c lùc l­îng lµm cho thÞ
tr­êng chuyÓn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng cña nã.
10. Bia vµ b¸nh pizza lµ nh÷ng hµng ho¸ bæ sung v× chóng th­êng ®­îc th­ëng thøc cïng víi
nhau. Khi gi¸ bia t¨ng, ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi cÇu, l­îng cung, l­ îng cÇu vµ gi¸ c©n b»ng
trªn thÞ tr­êng b¸nh pizza?
11. H·y m« t¶ vai trß cña gi¸ c¶ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng.

75
 Bµi tËp vµ vËn dông
1. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó gi¶i thÝch c¸c nhËn ®Þnh sau ®ay:
a. Khi ®ît gi¸ l¹nh trµn vµo bang Floria, gi¸ n­íc cam tr ong c¸c siªu thÞ trªn toµn quèc t¨ng …
b. Khi thêi tiÕt trong mïa hÌ trë nªn nãng h¬n ë bang New England, gi¸ phßng kh¸ch s¹n ë
Caribª gi¶m m¹nh.
c. Khi cuéc chiÕn næ ra ë Trung §«ng, gi¸ x¨ng t¨ng trong khi gi¸ mét chiÕc Cadillac ®· qua sö
dông gi¶m.
2. "Sù gia t¨ng nhu cÇu vÒ vë ghi lµm t¨ng l­îng cÇu vÒ vë ghi, nh­ng kh«ng lµm t¨ng l­îng
cung". NhËn ®Þnh nµy ®óng hay sai? H·y gi¶i thÝch.
3. H·y xem xÐt thÞ tr­êng xe ® Èy. §èi víi mçi biÕn sè sau ®©y, h·y x¸c ®Þnh xem yÕu tè nµo
trong c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh cung hoÆc cÇu bÞ ¶nh h­ëng. H·y cho biÕt cung hay cÇu t¨ng hay gi¶m. Sau
®ã chØ ra ¶nh h­ëng ®èi víi gi¸ c¶ ®èi víi l­îng xe ®Èy.
a. Mäi ng­êi quyÕt ®Þnh cã nhiÒu con h¬n.
b. Mét cuéc ®×nh c«ng cña c«ng nh©n ngµnh thÐp lµm t¨ng gi¸ thÐp.
c. C¸c kü s­ ®· ph¸t triÓn m¸y mãc tù ®éng míi ®Ó s¶n xuÊt xe ®Èy.
d. Sù sôp ®æ cña thÞ tr­êng chøng kho¸n lµm gi¶m cña c¶i cña mäi ng­êi.
4. Trong nh÷ng n¨m 1990, tiÕn bé c«ng nghÖ lµm gi¶m chi phÝ cña chÝp m¸y tÝnh. Theo b¹n th×
®iÒu nµy ¶nh h­ëng tíi thÞ tr­êng m¸y tÝnh nh­ thÕ nµo? Tíi phÇn mÒm m¸y tÝnh? Tíi ng­êi ®¸nh m¸y?
5. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng cña c¸c biÕn cè sau ®©y ®èi víi thÞ tr­êng
¸o s¬ mi.
a. Mét c¬n b·o m¹nh ë bang Nam Carolina lµm háng vô thu ho¹ch b«ng.
b. Gi¸ ¸o kho¸c b»ng da gi¶m .
c. TÊt c¶ c¸c tr­êng ®¹i häc ®Òu yªu cÇu sinh viªn mÆc quÇn ¸o ®ång phôc khi tËp thÓ dôc buæi s¸ng.
d. Ng­êi ta ph¸t minh ra nh÷ng chiÕc m¸y dÖt míi.
6. Gi¶ sö vµo n¨m 2005 sè trÎ s¬ sinh t¹m thêi cao. T×nh tr¹ng sinh nhiÒu trÎ em nµy ¶nh h­ëng
tíi gi¸ dÞch vô ch¨m sãc trÎ em vµo n¨m 2010 vµ 2020 nh­ thÕ nµo? (Gîi ý: trÎ em 5 tuæi cÇn ng­êi gi÷
trÎ, trong khi trÎ em 15 tuæi cã thÓ lµ ng­êi gi÷ trÎ).
7. N­íc sèt cµ chua lµ hµng bæ sung (còng lµ ®å gia vÞ) cho mãn xóc xÝch nãng. NÕu gi¸ xóc
xÝch nãng t¨ng, ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi thÞ tr­êng n­íc sèt cµ chua? ThÞ tr­êng cµ chua? ThÞ tr­êng
n­íc cµ chua? ThÞ tr­êng n­íc cam?
8. PhÇn nghiªn cøu t×nh huèng ®­îc tr×nh bµy trong ch­¬ng nµy th¶o luËn vÒ thuÕ thuèc l¸ víi
t­ c¸ch mét c«ng cô ®Ó gi¶m bít t×nh tr¹ng hót thuèc. B©y giê chóng ta h·y nghÜ vÒ c¸c thÞ tr­êng thuèc
hót kh¸c nh­ x× gµ vµ thuèc nhai.
a. §©y cã ph¶i lµ hµng thay thÕ hay bæ sung cho thuèc l¸ kh«ng?
b. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra trªn thÞ tr­êng x× gµ vµ thuèc nhai
nÕu thuÕ thuèc l¸ t¨ng.
c. NÕu c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch muèn c¾t gi¶m tæng møc tiªu dïng thuèc l¸, hä ph¶i kÕt
hîp nh÷ng chÝnh s¸ch nµo víi thuÕ thuèc l¸?
9. ThÞ tr­êng b¸nh pizza cã biÓu cÇu vµ biÓu cung nh­ sau:
Gi¸ c¶ L­îng cÇu L­îng cung
4 ®« la 135 26
5 104 53
6 81 81
7 68 98
8 53 110
9 39 121

76
 H·y vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu. Gi¸ vµ l­îng c©n b»ng trªn thÞ tr­êng nµy lµ bao nhiªu? NÕu
gi¸ hiÖn hµnh trªn thÞ tr­êng nµy ®ang ë trªn møc gi¸ c©n b»ng, th× ®iÒu g× ®Èy thÞ tr­êng tíi tr¹ng th¸i
c©n b»ng? NÕu gi¸ hiÖn hµnh trªn thÞ tr­êng nµy ®ang ë d­íi møc gi¸ c©n b»ng, th× ®iÒu g× ®Èy thÞ
tr­êng tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng?
10. V× b¸nh m× cøng vµ pho m¸t kem th­êng ®­îc ¨n cïng víi nhau, chóng lµ nh÷ng hµng ho¸
bæ sung.
a. Chóng ta quan s¸t thÊy c¶ gi¸ c©n b»ng cña pho m¸t kem vµ l­îng c©n b»ng cña b¸nh m×
cøng ®Òu t¨ng. YÕu tè nµo g©y ra cho hiÖn t­îng nµy - do gi¸ bét gi¶m hay gi¸ s÷a gi¶m? H·y minh ho¹
vµ gi¶i thÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n.
b. B©y giê chóng ta gi¶ sö gi¸ c©n b»ng cña pho m¸t kem t¨ng, nh­ng l ­îng c©n b»ng cña b¸nh
m× cøng gi¶m. YÕu tè nµo g©y ra cho hiÖn t­îng nµy - do gi¸ bét t¨ng hay gi¸ s÷a t¨ng? H·y minh ho¹
vµ gi¶i thÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n.
11. Gi¶ sö gi¸ vÐ xem bãng ræ ë tr­êng b¹n bÞ quy ®Þnh bëi c¸c lùc l­îng thÞ tr­êng. HiÖn t¹i,
biÓu cung vµ cÇu nh­ sau:
Gi¸ c¶ L­îng cÇu L­îng cung
4 ®« la 10.000 8.000
8 8.000 8.000
12 6.000 8.000
16 4.000 8.000
20 2.000 8.000

a. H·y vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu. §iÒu g× bÊt th­êng trong ®­êng cung nµy?
b. Gi¸ vµ l­îng c©n b»ng cña vÐ xem bãng ræ lµ bao nhiªu?
c. NÕu tr­êng b¹n dù kiÕn t¨ng sè sinh viªn nhËp häc thªm 5.000. Nh÷ng sinh viªn míi sÏ cã
biÓu cÇu nh­ sau:
Gi¸ c¶ L­îng cÇu
4 ®« la 4.000
8 3.000
12 2.000
16 1.000
20 0

B©y giê b¹n h·y céng biÓu cÇu cò vµ biÓu cÇu cho sinh viªn míi ®Ó tÝnh to¸n biÓu cÇu míi cho
toµn tr­êng. Gi¸ vµ l­îng c©n b»ng míi sÏ lµ bao nhiªu?
12. Trªn tê Thêi ®¹i Niu ­íc cã mét bµi b¸o nãi vÒ chiÕn dÞch tiÕp thÞ cña ngµnh s©m banh
Ph¸p. Bµi b¸o nµy l­u ý r»ng "nhiÒu uû viªn héi ®ång qu¶n trÞ c¶m thÊy cho¸ng v¸ng tr­í c gi¸ r­îu
vang qu¸ cao. Nh­ng hä còng lo sî r»ng sù gia t¨ng m¹nh mÏ nµy cña gi¸ c¶ sÏ lµm cho nhu cÇu gi¶m,
®iÒu mµ sau ®ã l¹i g©y ra t×nh tr¹ng tr× trÖ cña gi¸ c¶". C¸c uû viªn héi ®ång qu¶n trÞ ph¹m ph¶i sai lÇm
g× khi hä ph©n tÝch t×nh huèng nªu trªn? H·y minh ho¹ c©u tr¶ lêi cña b¹n b»ng mét ®å thÞ.

77
 Ch­¬ng 5

HÖ sè co gi·n vµ øng dông

H·y t­ëng t­îng b¹n lµ mét n«ng d©n trång lóa m× ë Kansas. V× toµn bé thu nhËp mµ b¹n kiÕm
®­îc lµ tõ viÖc b¸n lóa m×, nªn b¹n dµnh mäi nç lùc ®Ó lµm cho ®Êt ®ai ®¹t n¨n g suÊt cao nhÊt. B¹n ph¶i
n¾m v÷ng t×nh h×nh thêi tiÕt vµ ®é ph× cña ®Êt, ph¶i kiÓm tra t×nh h×nh s©u h¹i vµ dÞch bÖnh, còng nh­
nghiªn cøu c¸c thµnh tùu míi nhÊt trong ngµnh trång trät. B¹n biÕt r»ng cµng trång nhiÒu lóa m×, b¹n
cµng b¸n ®­îc nhiÒu sau kh i thu ho¹ch, nhê vËy thu nhËp vµ møc sèng cña b¹n cµng cao.
§Õn mét ngµy, tr­êng §¹i häc Tæng hîp Kansas c«ng bè mét ph¸t minh lín. C¸c nhµ nghiªn
cøu thuéc bé m«n N«ng nghiÖp cña Tr­êng nµy ®· t¹o ra mét gièng lóa m× míi cho phÐp lµm t¨ng s¶n
l­îng mµ ng­êi n«ng d©n cã thÓ s¶n xuÊt trªn mçi mÉu thªm 20%. B¹n sÏ ph¶n øng thÕ nµo tr­íc th«ng
tin nµy? B¹n cã sö dông gièng míi ®ã kh«ng? So víi tr­íc ®©y, ph¸t hiÖn nµy lµm lîi hay g©y thiÖt h¹i
cho b¹n? Trong ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ thÊy c¸c c©u hái nh­ vËy cã thÓ dÉn ®Õn nh÷ng c©u tr¶ lêi rÊt
®¸ng ng¹c nhiªn. Sù ng¹c nhiªn xuÊt ph¸t tõ viÖc øng dông nh÷ng c«ng cô c¬ b¶n nhÊt cña kinh tÕ häc lµ
cung vµ cÇu vµo thÞ tr­êng lóa m×.
Ch­¬ng tr­íc ®· giíi thiÖu vÒ cung vµ cÇu. ë bÊt kú thÞ tr­êng c¹nh tranh nµo, ch¼ng h¹n thÞ
tr­êng lóa m×, ®­êng cung dèc lªn biÓu thÞ hµnh vi cña ng­êi b¸n vµ ®­êng cÇu dèc xuèng biÓu thÞ hµnh
vi cña ng­êi mua. Gi¸ hµng ho¸ ®iÒu chØnh lµm cho l­îng cung vµ cÇu c©n b»ng nhau. §Ó øng dông
ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch c¬ b¶n nµy vµo môc ®Ých t×m hiÓu ¶nh h­ëng cña ph¸t minh trong n«ng nghiÖp
nªu trªn, tr­íc hÕt chóng ta ph¸t triÓn thªm mét c«ng cô n÷a: kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n. HÖ sè co gi·n -
mét c«ng cô ph¶n ¸nh møc ®é ph¶n øng cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n tr­íc nh÷ng thay ®æi cña thÞ tr­êng
- cho phÐp chóng ta ph©n tÝch cung vµ cÇu víi ®é chÝnh x¸c cao h¬n.

HÖ sè co gi·n cña cÇu

Khi ph©n tÝch c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh cÇu trong ch­¬ng 4, chóng ta ®· thÊy r»ng cÇu vÒ mét hµng
ho¸ nµo ®ã cña ng­êi mua cao h¬n nÕu gi¸ cña nã thÊp h¬n, thu nhËp cña hä cao h¬n, gi¸ cña nh÷ng
hµng ho¸ thay thÕ cao h¬n, hoÆc gi¸ cña nh÷ng hµng ho¸ bæ sung cho nã thÊp h¬n. Ph©n tÝch nµy míi ch Ø
mang tÝnh chÊt ®Þnh tÝnh, chø ch­ a ph¶i lµ ®Þnh l­îng. NghÜa lµ chóng ta míi ph©n tÝch vÒ h­íng thay
®æi cña l­îng cÇu, chø ch­a ph©n t Ých quy m« thay ®æi. §Ó tÝnh to¸n quy m« thay ®æi cña nhu cÇu tr­íc
nh÷ng thay ®æi cña c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh nã, c¸c nhµ kinh tÕ sö dông kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n.
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu vµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh nã
LuËt cÇu nãi r»ng sù gi¶m gi¸ cña mét hµ ng ho¸ lµm t¨ng l­îng cÇu vÒ nã. HÖ sè co gi·n gi¸
cña cÇu ph¶n ¸nh møc ®é ph¶n øng cña cÇu tr­íc sù thay ®æi cña gi¸. CÇu vÒ mét hµng ho¸ ®­îc coi lµ
co gi·n víi gi¸ c¶ nÕu l­îng cÇu thay ®æi m¹nh khi gi¸ thay ®æi. CÇu ®­îc coi lµ kh«ng co gi·n nÕu
l­îng cÇu chØ thay ®æi rÊt Ýt khi gi¸ thay ®æi.
Nh÷ng yÕu tè nµo quyÕt ®Þnh nhu cÇu vÒ mét hµng ho¸ co gi·n hay kh«ng co gi·n? Do nhu cÇu
vÒ mét hµng ho¸ bÊt kú phô thuéc vµo së thÝch cña ng­êi tiªu dïng, nªn hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu phô
thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè kinh tÕ, x· héi vµ t©m lý - nh÷ng yÕu tè t¹o ra nguyÖn väng c¸ nh©n. Song dùa
vµo kinh nghiÖm, chóng ta cã thÓ nªu ra mét vµi nguyªn t¾c chung vÒ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh hÖ sè co
gi·n gi¸ cña cÇu.
Hµng thiÕt yÕu vµ hµng xa xØ. CÇu th­êng kh«ng co gi·n th eo gi¸ c¶ ®èi víi hµng ho¸ thiÕt
yÕu, nh­ng l¹i co gi·n ®èi víi hµng xa xØ. Khi gi¸ cña dÞch vô kh¸m bÖnh t¨ng, mäi ng­êi kh«ng gi¶m
®¸ng kÓ sè lÇn ®i kh¸m bÖnh, mÆc dï hä cã thÓ ®i kh¸m Ýt h¬n ®«i chót. Ng­îc l¹i, khi gi¸ du thuyÒn
t¨ng, l­îng cÇu vÒ du thuyÒn gi¶m ®¸ng kÓ. Lý do lµ hÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu coi viÖc ®i kh¸m bÖnh lµ

78
dÞch vô thiÕt yÕu, cßn du thuyÒn lµ mét mÆt hµng xa xØ. TÊt nhiªn, viÖc mét hµng ho¸ ®­îc coi lµ thiÕt
yÕu hay xa xØ kh«ng phô thuéc vµo c¸c thuéc tÝnh cè h÷u cña nã, mµ tuú thuéc vµo së thÝch cña ng­êi
mua nã. VÝ dô mét thñy thñ kh«ng cã vÊn ®Ò g× vÒ søc khoÎ cã thÓ coi du thuyÒn lµ hµng thiÕt yÕu vµ
cÇu cña anh ta kh«ng co gi·n, cßn kh¸m bÖnh lµ hµng xa xØ vµ cÇu cña anh ta l¹i co gi·n.
Sù s½n cã cña c¸c hµng ho¸ thay thÕ gÇn. Nh÷ng hµng ho¸ cã hµng thay thÕ gÇn th­êng cã
cÇu co gi·n m¹nh h¬n, v× ng­êi mua rÊt dÔ dµng chuyÓn tõ viÖc sö dông chóng sang c¸c hµng ho¸ kh¸c.
VÝ dô, b¬ ®éng vËt vµ b¬ thùc vË t lµ hai lo¹i hµng ho¸ dÔ thay thÕ cho nhau. NÕu gi¸ b¬ thùc vËt kh«ng
thay ®æi, møc t¨ng nhá cña gi¸ b¬ ®é ng vËt cã thÓ dÉn tíi sù gi¶m sót ®¸ng kÓ cña l­îng b¬ ®éng vËt
b¸n ra. Ng­îc l¹i, do trøng lµ lo¹i thùc phÈm kh«ng cã hµng ho¸ thay thÕ, nªn cÇu vÒ trøng cã thÓ Ýt co
gi·n h¬n so víi cÇu vÒ b¬ ®éng vËt.
X¸c ®Þnh ph¹m vi thÞ tr­ên g. HÖ sè co gi·n cña cÇu trªn bÊt kú thÞ tr­êng nµo còng phô thuéc
vµo c¸ch x¸c ®Þnh ph¹m vi cña thÞ tr­êng ®ã. Nh÷ng thÞ tr­êng cã ph¹m vi hÑp th­êng cã cÇu co gi·n
m¹nh h¬n so víi thÞ tr­êng cã ph¹m vi réng, bëi v× ng­êi ta dÔ t×m ®­îc hµng ho¸ thay thÕ gÇn gòi cho
nh÷ng hµng ho¸ cã ph¹m vi hÑp. VÝ dô thùc phÈm, mét mÆt hµng réng, cã cÇu t­¬ng ®èi Ýt co gi·n v×
kh«ng cã hµng thay thÕ gÇn gòi. Kem lµ mét mÆt hµng hÑp h¬n nªn cã cÇu co gi·n m¹nh h¬n v× ng­êi ta dÔ
dµng t×m ®­îc lo¹i thøc ¨n tr¸ng miÖng kh¸c thay cho kem. Kem va ni lµ mét mÆt hµng hÑp h¬n n÷a, nªn
cÇu vÒ nã co gi·n rÊt m¹nh, do c¸c h­¬ng vÞ kh¸c cña kem hÇu nh­ cã thÓ thay thÕ hoµn h¶o cho va ni.
Giíi h¹n thêi gian. Hµng ho¸ th­êng cã cÇu co gi·n h¬n trong kho¶ng thêi gian dµi h¬n. Khi
gi¸ x¨ng t¨ng, cÇu vÒ x¨ng gi¶m chót Ýt trong mét vµi th¸ng ®Çu. Nh­ng vÒ l©u vÒ dµi, ng­êi ta mua
nh÷ng lo¹i xe tiÕt kiÖm nhiªn liÖu h¬n, chuyÓn sang sö dông ph­¬ng tiÖn giao th«ng c«ng céng hoÆc
chuyÓn nhµ vÒ gÇn n¬i lµm viÖc h¬n. Trong vßng vµi n¨m, cÇu vÒ x¨ ng gi¶m ®¸ng kÓ.
TÝnh to¸n hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu
Sau khi ph©n tÝch kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu theo ý nghÜa chung, b©y giê chóng ta xem
xÐt kü h¬n vÒ c¸ch tÝnh to¸n nã. C¸c nhµ kinh tÕ tÝnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu b»ng c¸ch lÊy phÇn tr¨m
thay ®æi cña l­îng cµu chi cho phÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸. NghÜa lµ:
PhÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cÇu
HÖ sè co gi·n theo gi¸ cña cÇu =
PhÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸
Gi¶ sö sù gia t¨ng 10 phÇn tr¨m cña gi¸ mét cèc kem lµm cho l­îng kem mµ b¹n mua gi¶m 20
phÇn tr¨m. Chóng ta tÝnh to¸n hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu trong tr­êng hîp nµy nh­ sau:
HÖ sè co gi·n cña cÇu = 20 phÇn tr¨m / 10 phÇn tr¨m = 2
Trong vÝ dô nµy, hÖ sè co gi·n b»ng 2 cho chóng ta biÕt r»ng sù thay ®æi cña l­îng cÇu lín gÊp
hai lÇn sù thay ®æi cña gi¸ c¶.
Do l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸ cã quan hÖ tû lÖ nghÞch víi gi¸ cña nã, nªn phÇn tr¨m thay ®æi
cña l­îng cÇu lu«n tr¸i dÊu víi phÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸. Trong vÝ dô trªn, phÇn tr¨m thay dæi cña gi¸
lµ d­¬ng 10% (ph¶n ¸nh sù t¨ng lªn), phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng lµ ©m 20% (ph¶n ¸nh sù gi¶m ®i).
Do ®ã, hÖ sè co gi·n gi¸ cña nhu cÇu th­êng ®­îc ghi b»ng sè ©m. ë ®©y, chóng ta thèng nhÊt bá qua
dÊu ©m vµ ghi tÊt c¶ c¸c hÖ sè co gi·n gi¸ b»ng sè d­¬ng (c¸c nhµ to¸n häc gäi ®ã lµ gi¸ trÞ tuyÖt ®èi).
Nh­ vËy theo quy ­íc, hÖ sè co gi·n gi¸ cµng lín, møc ®é ph¶n øng cña l­îng cÇu ®èi víi gi¸ cµng
m¹nh.
Ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm: c¸ch tèt h¬n ®Ó tÝnh to¸n phÇn tr¨m thay ®æi vµ hÖ sè co gi·n.
NÕu tÝnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu gi÷a hai ®iÓm trªn mét ®­êng cÇu, b ¹n sÏ vÊp ph¶i mét vÊn
®Ò khã chÞu, ®ã lµ hÖ sè co gi·n tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B cã thÓ kh¸c víi hÖ sè co gi·n tõ ®iÓm B ®Õn ®iÓm
A. VÝ dô, chóng ta h·y xem xÐt c¸c sè liÖu sau:
T¹i A: Gi¸ = 4 ®« la L­îng = 120
T¹i B: Gi¸ = 6 ®« la L­îng = 80

79
 Tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B, gi¸ t¨ng 5% vµ l­îng gi¶m 33%, nªn hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu b»ng
33/50 hay 0.66. Ng­îc l¹i, tõ ®iÓm B ®Õn ®iÓm A, gi¸ gi¶m 33% vµ l­îng t¨ng 50%, v× vËy hÖ sè co
gi·n gi¸ cña cÇu b»ng 50/33 hay 1,5.
Mét c¸ch ®Ó tr¸nh trôc trÆc nµy lµ sö dông ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm khi tÝnh hÖ sè co gi·n. Thay
v× tÝnh phÇn tr¨m thay ®æi theo c¸ch th«ng th­êng, ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm tÝnh phÇn tr¨m thay ®æi
b»ng c¸ch chia møc thay ®æi cho gi¸ trÞ trung b×nh gi÷a møc ®Çu vµ møc cuèi. VÝ dô gi¸ trÞ trung b×nh
cña 4 ®« lµ vµ 6 ®« la lµ 5 ®« la. Do ®ã theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm, sù thay ®æi tõ 4 ®« la lªn 6 ®« la
®­îc coi lµ b»ng 40%, v× (6 -4)/5x100 = 40%. T­¬ng tù, sù thay ®æi tõ 6 ®« la xuèng 4 ®« la ®­îc lµ
gi¶m 40%.
Do ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm mang l¹i c©u tr¶ lêi gièng nhau cho c¶ hai tr­êng hîp, mÆc dï sù
thay ®æi cã h­íng kh¸c nhau, nªn nã th­êng ®­îc sö dông khi ph¶i tÝnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu gi÷a
hai ®iÓm. Trong vÝ dô cña chóng ta, trung ®iÓm gi÷a A vµ B lµ:
Trung ®iÓm: Gi¸ = 5 ®« la L­îng = 100
Theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm, khi ®i tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B, gi¸ t¨ng 40% vµ l­îng gi¶m 40%.
T­¬ng tù, tõ B ®Õn A gi¸ gi¶m 40% vµ l­îng t¨ng 40%. Nh­ vËy trong c¶ hai tr­êng hîp, hÖ sè co gi·n
gi¸ cña nhu cÇu ®Òu b»ng 1.
Chóng ta cã thÓ tr×nh bµy ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm b»n g c«ng thøc tÝnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña
cÇu gi÷a hai ®iÓm (Q 1, P1) vµ (Q 2, P2) nh­ sau:
(Q2  Q1 ) /[(Q2  Q1 ) / 2]
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu =
( P2  P1 ) /[( P2  P1 ) / 2]
Tö sè trong c«ng thøc trªn lµ phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng tÝnh theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm,
mÉu sè lµ phÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸ tÝnh theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm. NÕu cÇn tÝnh to¸n hÖ sè co gi·n
b¹n nªn sö dông c«ng thøc nµy.
Song trong cuèn s¸ch nµy, Ýt khi chóng ta cÇn thùc hiÖn nh÷ng tÝnh to¸n nh­ vËy. §èi víi môc
®Ých nghiªn cøu chóng ta, th× ®iÒu quan träng kh«ng p h¶i lµ c¸ch to¸n hÖ sè co gi·n, mµ ý nghÜa cña nã -
tøc møc ®é ph¶n øng cña l­îng cÇu ®èi víi gi¸.
C¸c d¹ng ®­êng cÇu kh¸c nhau
C¸c nhµ kinh tÕ ph©n lo¹i ®­êng cÇu theo hÖ sè co gi·n cña chóng. CÇu ®­îc coi lµ co gi·n khi
hÖ sè co gi·n lín h¬n 1, tøc khi l ­îng cÇu thay ®æi víi tû lÖ lín h¬n so víi gi¸. CÇu ®­îc coi lµ kh«ng co
gi·n khi hÖ sè co gi·n nhá h¬n 1, tøc khi l­îng cÇu thay ®æi víi tû lÖ nhá h¬n so víi gi¸. NÕu hÖ sè co
gi·n ®óng b»ng 1, tøc khi l­îng cÇu thay ®æi cïng mét tû lÖ gi¸, cÇu ®­îc coi lµ co gi·n ®¬n vÞ.
Do hÖ sè co gi·n gi¸ cña nhu cÇu ph¶n ¸nh møc ®é ph¶n øng cña l­îng cÇu ®èi víi nh÷ng thay
®æi trong gi¸ c¶, nªn nã cã quan hÖ chÆt chÏ víi ®é dèc cña ®­êng cÇu. Nguyªn t¾c may rñi sau ®©y lµ
mét chØ dÉn rÊt h÷u Ých: ®­êng cÇu ®i qua mét ®iÓm nhÊt ®Þnh cµng ph¼ng (tøc cµng Ýt dèc), th× hÖ sè co
gi·n gi¸ cña cÇu t¹i ®iÓm ®ã cµng lín; ng­îc l¹i ®­êng cÇu ®i qua mét ®iÓm nhÊt ®Þnh cµng dèc, th× hÖ
sè co gi·n gi¸ cña cÇu cµng nhá.
H×nh 5-1 nªu ra 5 t×nh huèng. Trong t×nh huèng cùc ®oan víi hÖ sè co gi·n b»ng 0, cÇu hoµn
toµn kh«ng co gi·n vµ ®­êng cÇu cã d¹ng th¼ng ®øng. Trong tr­êng hîp nµy, bÊt kÓ gi¸ thay ®æi nh­ thÕ
nµo, l­îng cÇu vÉn hoµn toµn kh«ng thay ®æi. Khi hÖ sè co gi·n t¨ng, ®­êng cÇu ngµy cµng ph¼ng h¬n.
T¹i ®iÓm cùc ®oan ng­îc l ¹i víi t×nh huèng thø nhÊt, cÇu hoµn toµn co gi·n khi hÖ sè co gi·n gi¸ cña
cÇu tiÕn tíi v« h¹n vµ ®­êng cÇu trë nªn n»m ngang. §­êng cÇu nµy ph¶n ¸nh thùc tÕ lµ sù thay ®æi rÊt
nhá cña gi¸ còng dÉn tíi sù thay ®æi cùc lín cña l­îng cÇu.
Cuèi cïng, nÕu gÆp khã kh¨n trong viÖc ghi nhí thuËt ng÷ co gi·n vµ kh«ng co gi·n, b¹n cã thÓ
sö dông thñ thuËt sau: c¸c ®­êng cÇu kh«ng co gi·n tr«ng gièng ch÷ c¸i I nh­ trong phÇn (a) cña h×nh 1,

80
cßn c¸c ®­êng cÇu co gi·n tr«ng gièng ch÷ E trong phÇn (e). §©y kh«ng ph¶i l µ mét nhËn thøc s©u s¾c,
nh­ng nã gióp b¹n v­ît qua ®­îc kú kiÓm tra.
(a) CÇu hoµn toµn kh«ng co (b) CÇu kh«ng co gi·n: HÖ sè
gi·n: hÖ sè co gi·n b»ng 0 co gi·n nhá h¬n 1
Gi¸
Gi¸
CÇu
5$
5$ 1. Gi¸
1. Gi¸
t¨ng 22% CÇu
t¨ng…
4$ 4$

100 L­îng 90 100 L­îng

2. … kh«ng lµm thay ®æi l­îng cÇu 2. … lµm gi¶m l­îng cÇu ®i 11%

(c) CÇu co gi¸n ®¬n vÞ: HÖ (b) CÇu co gi·n: HÖ sè co gi·n

sè co gi·n b»ng 1 lín h¬n 1
Gi¸
Gi¸
5$
5$
CÇu
4$
4$ CÇu
1. Gi¸
1. Gi¸ t¨ng
t¨ng 22%.... 50 100 L­îng
22%.... 80 100 L­îng

2. … lµm l­îng cÇu còng gi¶m 22% 2. … lµm cho cÇu gi¶m 67%

(e) CÇu hoµn toµn co gi·n: hÖ Gi¸

sè co gi·n b»ng v« cïng 1. T¹i møc gi¸ cao h¬n 4$, l­îng
cÇu b»ng kh«ng
4$
2. Gi¸ b»ng 4$, ng­êi mua sÏ
mua bÊt kú l­îng nµo
1. Gi¸ thÊp h¬n 4$ th× l­îng cÇu
lµ v« cïng
L­îng
H×nh 1. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu. HÖ sè nµy quyÕt ®Þnh ®­êng cÇu dèc hay ph¼ng. CÇn l­u ý
r»ng tÊt c¶ c¸c møc phÇn tr¨m thay ®æi ®Òu ®­îc tÝnh theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm.
Khi nghiªn cøu sù thay ®æi cña cung vµ cÇu trªn thÞ tr­êng, mét biÕn sè mµ chóng ta th­êng
quan t©m lµ tæng doanh thu, tøc l­îng tiÒn mµ ng­êi mua tr¶ cho ng­êi b¸n. Trªn bÊt kú thÞ tr­êng nµo,
tæng doanh thu còng b»ng P x Q, tøc gi¸ hµng ho¸ nh©n víi l­îng hµng b¸n ra. Chóng ta cã thÓ m« t¶
tæng doanh thu b»ng ®å thÞ nh­ trong h×nh 5-2. §é cao cña phÇn ®¸nh dÊu phÝa d­íi ®­êng cÇu b»ngP,
chiÒu réng b»ng Q. DiÖn tÝch cña nã, tøc PxQ, b»ng tæng doanh thu trªn thÞ tr­êng. Trong h×nh 5 -2, víi
P = 4 ®« la vµ Q = 100, tæng doanh thu b»ng 4 ®« la x 100 = 400 ®« la.

81
 Tæng doanh thu thay ®æi nh­ thÕ nµo khi chóng ta di chuyÓn däc theo ®­êng cÇu? C©u tr¶ lêi
phô thuéc vµo hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu. NÕu cÇu kh«ng co gi·n nh­ trong h×nh 5 -3, th× sù gia t¨ng gi¸
c¶ lµm t¨ng tæng doanh thu. ë ®©y, sù gia t¨ng gi¸ c¶ tõ 1 ®« la lªn 3 ®« la chØ lµm cho l­îng cÇu gi¶m
tõ 100 xuèng 80, do ®ã tæng doanh thu t¨ng tõ 100 lªn 240. Sù gia t¨ng gi¸ c¶ lµm t¨ng tæng doanh thu
PxQ v× sù gi¶m sót cña Q nhá h¬n so víi sù gia t¨ng cña P.
Tæng doanh thu vµ hÖ sè co gi·n theo gi¸ cña cÇu
Chóng ta nhËn ®­îc kÕt qu¶ ng­îc l¹i nÕu cÇu co gi·n. Sù gia t¨ng cña gi¸ trong t×nh huèng nµy
sÏ lµm gi¶m tæng doanh thu. VÝ dô trong h×nh 5 -4, khi gi¸ t¨ng tõ 4 ®« la lªn 5 ®« la, l­îng cÇu gi¶m tõ
50 xuèng 20, v× vËy tæng doanh thu gi¶m tõ 200 ®« la xuèng 100 ®« la. Do cÇu co gi·n, nªn sù gi¶m sót
cña l­îng cÇu lín h¬n møc gia t¨ng cña gi¸ c¶. NghÜa lµ sù gia t¨ng gi¸ c¶ lµm cho tæng doanh thu PxQ
gi¶m, v× møc gi¶m cña Q lín h¬n møc t¨ng cña P.

Gi¸

4$ 
PxQ = 400$ CÇu
P
(Doanh thu)

100 L­îng
H×nh 2. Tæng doanh thu. L­îng tiÒn do ng­êi mua tr¶ vµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc d­íi d¹ng
doanh thu b»ng diÖn tÝch cña h×nh ch÷ nhËt n»m d­íi ®­êng cÇu, tøc PxQ. ë ®©y, t¹i møc gi¸ b»ng 4 ®«
la, l­îng cÇu b»ng 100 vµ tæng doanh thu b»ng 400 ® « la.

Gi¸ Gi¸

3$ 
1$  Doanh thu
Doanh thu = 100$ = 240$
100 L­îng 80 L­îng
H×nh 3. Tæng doanh thu thay ®æi thÕ nµo khi gi¸ thay ®æi: §­êng cÇu kh«ng co gi·n. Víi
®­êng cÇu kh«ng co gi·n, sù gia t¨ng gi¸ c¶ dÉn ®Õn sù suy gi¶m cña cÇu víi tû lÖ nhá h¬n. Do ®ã, tæng
doanh thu (b»ng tÝch cña gi¸ vµ l­îng) t¨ng. ë ®©y sù gia t¨ng gi¸ c¶ tõ 1 ®« la lªn 3 ®« la lµm l­îng
cÇu gi¶m tõ 100 xuèng 80, do ®ã tæng doanh thu t¨ng tõ 100 ®« la lªn 240 ®« la.
Gi¸ Gi¸
5$$
4$$

Doanh thu Doanh thu= 100$

= 200$ CÇu
CÇu

50 L­îng 20 L­îng
82
 H×nh 4. Tæng doanh thu thay ®æi thÕ nµo khi gi¸ thay ®æi víi ®­êng cÇu co gi·n. Víi ®­êng
cÇu co gi·n, sù gia t¨ng cña gi¸ c¶ dÉn ®Õn sù suy gi¶m cña l­îng cÇu víi tû lÖ lín h¬n. Do ®ã, tæng doanh
thu (b»ng tÝch cña gi¸ vµ l­îng) gi¶m. ë ®©y, møc t¨ng gi¸ tõ 4 ®« la lªn 5 ®« la lµm cho l­îng gi¶m tõ 50
xuèng chØ cßn 20, do ®ã tæng doanh thu gi¶m tõ 200 ®« la xuèng ch Ø cßn 100 ®« la.
MÆc dï nh÷ng vÝ dô trong hai h×nh trªn lµ c¸c t×nh huèng ®Æc biÖt, nh­ng chóng ®Òu minh ho¹
cho quy t¾c chung lµ:
 Khi ®­êng cÇu kh«ng co gi·n (hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu nhá h¬n 1), sù gia t¨ng cña gi¸ c¶
lµm t¨ng tæng doanh thu vµ sù gi¶m sót cña gi¸ c¶ lµm gi¶m tæng doanh thu.
 Khi ®­êng cÇu co gi·n (hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu lín h¬n 1), sù gia t¨ng cña gi¸ c¶ lµm
gi¶m tæng doanh thu vµ ng­îc l¹i, sù gi¶m sót cña gi¸ c¶ lµm t¨ng tæng doanh thu.
 Trong t×nh huèng ®Æc biÖt víi cÇu co gi·n ®¬n vÞ (hÖ sè co gi·n cña cÇu b»ng 1), sù thay ®æi
cña gi¸ c¶ kh«ng ¶nh h­ëng tíi tæng doanh thu.
HÖ sè co gi·n vµ tæng doanh thu däc theo ®­êng cÇu tuyÕn tÝnh
MÆc dï mét sè ®­êng cÇu cã hÖ sè co gi·n kh«ng ®æi t¹i tÊt c¶ c¸c ®iÓm, nh­ng kh«ng ph¶i bao
giê còng nh­ vËy. Mét vÝ dô vÒ ®­êng cÇu cã hÖ sè co gi·n thay ®æi lµ ®­êng th¼ng (hay tuyÕn tÝnh) trªn
h×nh 5. §­êng cÇu tuyÕn tÝnh cã ®é dèc kh«ng ®æi. H·y nhí l¹i r»ng ®é dèc ®­îc ®Þnh nghÜa lµ "tung ®é
chia cho hoµnh ®é" vµ trong tr­êng hîp cña chóng ta ®ã ch Ýnh lµ tØ lÖ cña møc thay ®æi gi¸ c¶ ("tung ®é")
chia cho møc thay ®æi cña l­îng cÇu ("hoµnh ®é"). §é dèc cña ®­êng cÇu ®Æc biÖt nµy kh«ng thay ®æi v×
møc t¨ng 1 ®« la cña gi¸ c¶ lu«n lu«n lµm cho l­îng cÇu gi¶m 2 ®¬n vÞ.
MÆc dï ®é dèc cña ®­êng cÇu tuyÕn tÝnh kh«ng thay ®æi, nh­ng hÖ sè co gi·n cña nã l¹i thay
®æi. Lý do lµ ë chç ®é dèc b»ng tû lÖ gi÷a c¸c møc thay ®æi cña hai biÕn sè, trong khi hÖ sè co gi·n lµ tØ
lÖ gi÷a c¸c phÇn tr¨m thay ®æi cña hai biÕn sè. B¹n cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy ®iÒu nµy b»ng c ¸ch nh×n
vµo b¶ng 1. B¶ng nµy chØ ra biÓu cÇu t­¬ng øng víi ®­êng cÇu trong h×nh 5 vµ tÝnh to¸n hÖ sè co gi·n
gi¸ cña cÇu b»ng ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm. T¹i c¸c ®iÓm gi¸ thÊp vµ l­îng cao, ®­êng cÇu kh«ng co
gi·n. T¹i c¸c ®iÓm gi¸ cao vµ l­îng thÊp, ®­êng cÇ u co gi·n.
B¶ng 1 còng ghi tæng doanh thu t¹i mçi ®iÓm trªn ®­êng cÇu. C¸c gi¸ trÞ nµy minh ho¹ cho mèi
quan hÖ gi÷a tæng doanh thu vµ hÖ sè co gi·n. VÝ dô khi gi¸ b»ng 1 ®« la, cÇu kh«ng co gi·n vµ nÕu gi¸
t¨ng lªn 2 ®« la, tæng doanh thu sÏ t¨ng lªn. Khi gi¸ b»ng 5 ®« la, cÇu co gi·n vµ nÕu gi¸ t¨ng lªn 6 ®«
la, tæng doanh thu sÏ gi¶m. Khi gi¸ thay ®æi gi÷a 3 ®« lµ vµ 4 ®« la, cÇu co gi·n ®¬n vÞ vµ tæng doanh thu
t¹i hai møc gi¸ b»ng nhau.
Gi¸ $
HÖ sè co gi·n lín
7 h¬n 1
6
5
4
HÖ sè co gi·n nhá
3 h¬n 1
2
1
0
2 4 6 8 10 12 14 L­îng

83
 H×nh 5. §­êng cÇu tuyÕn tÝnh. §é dèc cña ®­êng cÇu tuyÕn tÝnh kh«ng ®æi, nh­ng hÖ sè co
gi·n l¹i thay ®æi.
Gi¸ L­îng Tæng doanh PhÇn tr¨m PhÇn tr¨m HÖ sè M« t¶ b»ng lêi
thu (Gi¸ x thay ®æi cña thay ®æi cña co gi·n
L­îng) gi¸ c¶ l­îng cÇu
0 ®« la 14 0 ®« la
1 12 12 200% 15% 0.1 Kh«ng co gi·n
2 10 20 67 18 0.3 Kh«ng co gi·n
3 8 24 40 22 0.6 Kh«ng co gi·n
4 6 24 29 29 1.0 Co gi·n ®¬n vÞ
5 4 20 22 40 1.8 Co gi·n
6 2 12 18 67 3.7 Co gi·n
7 0 0 15 200 13.0 Co gi·n
H×nh 1. TÝnh hÖ sè co gi·n cña mét ®­êng cÇu t uyÕn tÝnh
Chó ý: HÖ sè co gi·n ë ®©y ®­îc tÝnh theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm

Nghiªn cøu t×nh huèng: ®Þnh gi¸ vÐ vµo tham quan viÖn b¶o tµng
Gi¶ sö b¹n lµ gi¸m ®èc mét viÖn b¶o tµng nghÖ thuËt. Anh tr­ëng phßng tµi chÝnh nãi víi b¹n
r»ng viÖn b¶o tµng s¾p hÕt tiÒn vµ ®Ò nghÞ b¹n t¨ng gi¸ vÐ vµo tham quan b¶o tµng ®Ó t¨ng doanh thu.
Khi ®ã b¹n sÏ lµm g×? B¹n t¨ng hay gi¶m gi¸ vÐ vµo tham quan b¶o tµng?
C©u tr¶ lêi phô thuéc vµo hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu. NÕu cÇu vÒ vÐ tham quan b¶o tµng kh«ng
co gi·n, th× viÖc t¨ng gi¸ vÐ sÏ lµm t¨ng doanh thu. Nh­ng nÕu cÇu co gi·n, th× biÖn ph¸p t¨ng gi¸ vÐ sÏ
lµm l­îng kh¸ch tham quan gi¶m nhiÒu ®Õn møc tæng doanh thu bÞ gi¶m. Trong tr­êng hîp nµy, b¹n
nªn gi¶m gi¸ vÐ. L­îng kh¸ch tham quan sÏ t¨ng lªn nhiÒu ®Õn møc lµm t¨n g tæng doanh thu.
§Ó ­íc l­îng hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu, b¹n ph¶i hái c¸c nhµ thèng kª cña m×nh. Hä cã thÓ sö
dông sè liÖu lÞch sö ®Ó nghiªn cøu xem sè l­ît kh¸ch tham quan b¶o tµng thay ®æi thÕ nµo qua c¸c n¨m
khi gi¸ vÐ thay ®æi. HoÆc hä sö dông sè liÖu vÒ sè l­ît tham quan ë mét sè b¶o tµng trong n­íc ®Ó xem
xÐt t¸c ®éng cña gi¸ ®Õn sè l­ît kh¸ch tham quan. Khi nghiªn cøu mét trong hai d·y sè liÖu nµy, c¸c nhµ
thèng kª cÇn tÝnh ®Õn nhiÒu yÕu tè kh¸c t¸c ®éng ®Õn sè l­ît kh¸ch tham quan nh­ thêi tiÕt, d© n sè,
v.v… ®Ó t¸ch riªng t¸c ®éng cña gi¸ c¶. Cuèi cïng, viÖc ph©n tÝch sè liÖu nh­ thÕ sÏ ®em l¹i kÕt qu¶ ­íc
l­îng vÒ hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu mµ b¹n cã thÓ sö dông ®Ó quyÕt ®Þnh xem nªn xö lý vÊn ®Ò tµi chÝnh
cña m×nh nh­ thÕ nµo.

C¸c lo¹i hÖ sè co gi·n kh¸c cña cÇu

Ngoµi hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu, c¸c nhµ kinh tÕ cßn tÝnh to¸n mét sè hÖ sè co gi·n kh¸c ®Ó m«
t¶ hµnh vi cña ng­êi mua trªn thÞ tr­êng.
HÖ sè co gi·n theo thu nhËp cña cÇu. C¸c nhµ kinh tÕ sö dông hÖ sè co gi·n theo thu nhËp cña
cÇu ®Ó ph¶n ¸nh møc thay ®æi cña l­îng cÇu khi thu nhËp cña ng­êi tiªu dïng thay ®æi. HÖ sè co gi·n
theo thu nhËp cña cÇu lµ phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cÇu chia cho phÇn tr¨m thay ®æi cña thu nhËp.
NghÜa lµ:
PhÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cÇu
HÖ sè co gi·n thu nhËp cña cÇu =
PhÇn tr¨m thay ®æi cña thu nhËp

84
 Trong ch­¬ng 4 chóng ta ®· biÕt r»ng phÇn lín hµng ho¸ lµ hµng th«ng th­êng: thu nhËp cµng
cao, l­îng cÇu cµng cao. V× l­îng cÇu vµ thu nhËp thay ®æi cïng chiÒu, nªn hµng ho¸ th«ng th­êng cã
hÖ sè co gi·n thu nhËp d­¬ng. Mét vµi hµng ho¸, ch¼ng h¹n vÐ xe buýt, lµ hµng cÊp thÊp: thu nhËp cao
h¬n lµm cho l­îng cÇu thÊp h¬n. V× l­îng cÇu vµ thu nhËp thay ®æi ng­îc chiÒu, nªn hµng cÊp thÊp cã
hÖ sè co gi·n thu nhËp ©m.
Ngay c¶ trong tr­êng hîp hµng ho¸ th«ng th­êng , hÖ sè co gi·n thu nhËp còng thay ®æi ®¸ng
kÓ. Nh÷ng hµng ho¸ thiÕt yÕu nh­ quÇn ¸o vµ l­¬ng thùc th­êng cã hÖ sè co gi·n thu nhËp nhá v× ng­êi
tiªu dïng th­êng xuyªn mua chóng, cho dï thu nhËp cña hä thÊp ®Õn møc nµo. Nh÷ng hµng xa xØ nh­
l«ng thó hay trøng c¸ muèi cã hÖ sè co gi·n thu nhËp rÊt cao, v× ng­êi tiªu dïng c¶m thÊy hoµn toµn
kh«ng cÇn ®Õn chóng khi thu nhËp cña hä qu¸ thÊp.
HÖ sè co gi·n theo gi¸ chÐo cña cÇu. C¸c nhµ kinh tÕ sö dông kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n gi¸ chÐo
cña cÇu ®Ó ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña l­îng cÇu vÒ mét hµng ho¸ khi gi¸ cña hµng ho¸ kh¸c thay ®æi. Nã
®­îc tÝnh b»ng phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cÇu vÒ hµng ho¸ 1 chia cho phÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸
hµng ho¸ 2. NghÜa lµ:
HÖ sè co gi·n theo gi¸ chÐo PhÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cÇu vÒ hµng ho¸ 1
=
cña cÇu PhÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸ hµng ho¸ 2
HÖ sè co gi·n gi¸ chÐo nµy mang d©u ©m hay d­¬ng tuú thuéc vµo chç hai hµng ho¸ lµ hµng
thay thÕ hay bæ sung. Nh­ ®· ph©n tÝch ë ch­¬ng 4, hµng thay thÕ cã tÝnh chÊt lµ cã thÓ thay thÕ cho
hµng ho¸ kh¸c, nh­ tr­êng hîp xóc xÝch vµ b¸nh hamburger. Sù gia t¨ng xóc xÝch lµm cho mäi ng­êi
chuyÓn sang tiªu dïng b¸nh hamburger. V× gi¸ xóc xÝch vµ l­îng cÇu vÒ b¸nh hamburger thay ®æi cïng
chiÒu, nªn hÖ sè co gi·n chÐo cña nã mang dÊu d­¬ng. Ng­îc l¹i , nh÷ng hµng bæ sung nh­ m¸y vi tÝnh
vµ phÇn mÒm co gi·n chÐo ©m do sù gia t¨ng gi¸ m¸y vi tÝnh lµm gi¶m l­îng cÇu vÒ phÇn mÒm.
KiÓm tra nhanh: H·y x¸c ®Þnh hÖ sè co gi·n cña cÇu! H·y gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷a tæng
doanh thu vµ hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu!

HÖ sè co gi·n cña cung

Sau khi ®· ph©n tÝch c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh cung trong ch­¬ng 4, chóng ta thÊy r»ng ng­êi b¸n
sÏ t¨ng l­îng cung vÒ mét hµng ho¸ nµo ®ã khi gi¸ cña nã t¨ng, khi gi¸ dÇu vµo cña hä gi¶m, hoÆc khi
c«ng nghÖ ®­îc c¶i thiÖn. §Ó chuyÓn tõ ph©n tÝch ®Þnh tÝnh sang ph©n tÝch ®Þnh l­îng vÒ cung, chóng ta
l¹i sö dông kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n.
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung vµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh cña nã
LuËt cung nãi r»ng gi¸ cao h¬n lµm t¨ng l­îng cung. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung cho biÕt møc
®é ph¶n øng cña l­îng cung tr­íc nh÷ng thay ®æi cña gi¸. Cung vÒ mét hµng ho¸ ®­îc coi lµ co gi·n
nÕu l­îng cung thay ®æi ®¸ng kÓ khi cã sù thay ®æi cña gi¸ c¶. Cung ®­îc coi lµ kh«ng co gi·n nÕu
l­îng cung chØ thay ®æi chót Ýt khi gi¸ thay ®æi.
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung phô thuéc vµo kh¶ n¨ng linh ho¹t cña ng­êi b¸n trong viÖc thay ®æi
l­îng hµng ho¸ mµ hä s¶n xuÊt. VÝ dô ®Êt ®ai bªn bê biÓn cã cung kh«ng co gi·n do ng­êi ta kh«ng thÓ
s¶n xuÊt thªm lo¹i hµng ho¸ nµy. Ng­îc l¹i, c¸c hµng ho¸ c«ng nghiÖp nh­ s ¸ch, xe « t«, ti vi cã cung co
gi·n do c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt ra chóng cã thÓ ®iÒu hµnh nhµ m¸y cña m×nh ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu h¬n
khi gi¸ c¶ cao h¬n.
Trªn phÇn lín c¸c thÞ tr­êng, mét yÕ u tè then chèt quyÕt ®Þnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung lµ
kho¶ng thêi gian nghiªn cøu. Trong dµi h¹n, cung th­êng co gi·n nhiÒu h¬n so víi trong ng¾n h¹n.
Trong kho¶ng thêi gian ng¾n, c¸c doanh nghiÖp kh«ng thÓ dÔ dµng thay ®æi quy m« nhµ m¸y ®Ó thay ®æi
quy m« s¶n xuÊt. Do vËy, trong ng¾n h¹n cung kh«ng nh¹y c¶m l¾m víi gi¸. Ng­îc l¹i trong dµi h¹n,
c¸c doanh nghiÖp cã thÓ më thªm nhµ m¸y míi hoÆc ®ãng cöa mét sè nhµ m¸y cò. Ngoµi ra, c¸c doanh

85
 nghiÖp míi cã thÓ gia nhËp thÞ tr­êng vµ mét sè doanh nghiÖp cò ®ãng cöa. Do ®ã trong dµi h¹n, l­îng
cung ph¶n øng ®¸ng kÓ víi sù thay ®æi cña gi¸.
TÝnh to¸n hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung
Sau khi ®· n¾m ®­îc mét vµi ý t­ëng vÒ hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung, chóng ta h·y ph©n tÝch kü
h¬n. C¸c nhµ kinh tÕ tÝnh to¸n hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung b»ng c¸ch lÊy phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng
cung chia cho phÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸ c¶. NghÜa lµ:
Gi¶ sö sù gia t¨ng gi¸ s÷a tõ 2,85 ®« la lªn 3,15 ®« la mét thïng lµm t¨ng l­îng s÷a cña nhµ s¶n
xuÊt s÷a tõ 9000 lªn 11.000 thïng mçi th¸ng. ¸p dông ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm, chóng ta tÝnh ®­îc
phÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸ nh­ sau:
PhÇn tr¨m thay ®æi cña gi¸ = (3,15 - 2,85)/3 x 100 = 10%
T­¬ng tù, chóng ta tÝnh ®­îc phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cung:
PhÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cung = (11 .000 – 9.000)/10.000x100 = 20%
Trong tr­êng hîp nµy, hÖ sè co gi·n cña cung:
HÖ s« co gi·n gi¸ cña cung = 20%/10% = 2,0
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung b»ng 2 cho chóng ta biÕt l­îng cung thay ®æi víi tû lÖ lín gÊp hai
lÇn so víi tû lÖ thay ®æi cña gi¸.
C¸c d¹ng ®­êng cung kh¸c nhau
V× hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung ph¶n ¸nh møc ®é nh¹y c¶m cña l­îng cung ®èi víi gi¸ c¶, nªn nã
®­îc biÓu thÞ b»ng h×nh d¹ng cña ®­êng cung. H×nh 6 nªu ra n¨m tr­êng hîp. Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt
víi hÖ sè co gi·n b»ng 0, cung hoµn toµn kh«ng co gi·n vµ ®­êng cung lµ mét ®­êng th¼ng ®øng. Trong
tr­êng hîp nµy, l­îng cung kh«ng thay ®æi bÊt kÓ gi¸ c¶ b»ng bao nhiªu. Khi hÖ sè co gi·n t¨ng lªn,
®­êng cung trë nªn ph¼ng h¬n vµ ®iÒu nµy cho thÊy l­îng cung ph¶n øng m¹nh h¬n tr­íc ®èi víi sù
thay ®æi cña gi¸ c¶. Mét tr­êng hîp ®Æc biÖt ng­îc l¹i lµ cung hoµn toµn co gi·n. §iÒu nµy x¶y ra khi hÖ
sè co gi·n gi¸ cña cung tiÕn ®Õn v« h¹n vµ ®­êng cung n»m ngang, nghÜa lµ sù thay ®æi rÊt nhá cña gi¸
còng dÉn ®Õn thay ®æi rÊt lín cña l­îng cung.
Trªn mét sè thÞ tr­êng, hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung kh«ng cè ®Þnh, mµ thay ®æi dä c theo ®­êng
cung. H×nh 7 chØ ra tr­êng hîp ®Æc tr­ng cho mét ngµnh mµ c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt cña nã bÞ giíi
h¹n vÒ n¨ng lùc s¶n xuÊt. T¹i c¸c møc cung thÊp, hÖ sè co gi·n cña cung cao do c¸c doanh nghiÖp cã thÓ
ph¶n øng nhanh chãng tr­íc sù thay ®æi cñ a gi¸. Trong kho¶ng s¶n l­îng nµy, c¸c doanh nghiÖp vÉn
cßn n¨ng lùc s¶n xuÊt nhµn rçi, ch¼ng h¹n nhµ x­ëng, m¸y mãc, thiÕt bÞ bá kh«ng c¶ ngµy hoÆc mét
phÇn trong ngµy. Sù gia t¨ng nhá cña gi¸ c¶ còng lµm cho doanh nghiÖp thu ®­îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n vµ
hä tËn dông phÇn n¨ng lùc s¶n xuÊt nhµn rçi nµy. Khi s¶n l­îng t¨ng dÇn, doanh nghiÖp dÇn dÇn tËn
dông hÕt n¨ng lùc s¶n xuÊt. Khi n¨ng lùc s¶n xuÊt ®· ®­îc sö dông hÕt, viÖc t¨ng s¶n xuÊt thªm n÷a ®ßi
hái ph¶i x©y dùng thªm nhµ x­ëng. §Ó khuyÕn khÝch c¸c do anh nghiÖp quyÕt ®Þnh chÊp nhËn thªm
kho¶n chi phÝ nµy, gi¸ c¶ ph¶i t¨ng ®¸ng kÓ, do vËy cung trë nªn Ýt co gi·n h¬n.
(a) Cung hoµn toµn kh«ng co gi·n (b) Cung kh«ng co gi·n:
HÖ sè co gi·n b»ng 0 HÖ sè co gi·n nhá h¬n 1
Gi¸ Gi¸ Cung
Cung
5$ 5$
1. Gi¸ 1. Gi¸
t¨ng 4$ t¨ng
22%... 4$

100 110 L­îng

100 L­îng
2. … l­îng cung kh«ng ®æi 2. …
86
 (c) Cung co gi·n ®¬n vÞ (d) Cung co gi·n
HÖ sè co gi·n b»ng 1 HÖ sè co gi·n lín h¬n 1

Cung Gi¸
Gi¸ Cung
5$ 5$
1. Gi¸ 1. Gi¸
t¨ng 4$ t¨ng 4$
22%.... 22%...

100 200 L­îng 100 125 L­îng

2. … lµm cung t¨ng 67% 2. … lµm l­îng cung t¨ng 22%

(e) Cung hoµn toµn co gi·n:

HÖ sè co gi·n b»ng v« cïng
Gi¸
1. T¹i møc gi¸ cao h¬n 4$, l­îng
cung b»ng v« cïng
4$
2. Gi¸ b»ng 4$, ng­êi b¸n sÏ cung
bÊt kú l­îng nµo

L­îng

H×nh 6. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung quyÕt ®Þnh ®­êng cung dèc hay
ph¼ng. H·y chó ý r»ng tÊt c¶ c¸c møc phÇn tr¨m thay ®æi ®Òu ®­îc tÝnh b»ng ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm.
Gi¸
15
HÖ sè co gi·n nhá h¬n 1
12
HÖ sè co gi·n lín h¬n 1

4
3

100 200 500 525 Q

H×nh 7. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung thay ®æi nh­ thÕ nµo. Do c¸c doanh nghiÖp th­êng cã n¨ng
lùc s¶n xuÊt tèi ®a, nªn hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung rÊt lín ë nh ÷ng møc cung thÊp vµ rÊt nhá ë nh÷ng møc
cung cao. ë ®©y gi¸ t¨ng tõ 3 ®« la lªn 4 ®« la, lµm cho l­îng cung t¨ng tõ 100 lªn 200. Do cung t¨ng
100% nhiÒu h¬n so víi tû lÖ t¨ng cña gi¸ lµ 33%, ®­êng cung co gi·n ë kho¶ng s¶n l­îng nµy. Ng­îc l¹i,
khi gi¸ t¨ng tõ 12 ®« la lªn 15 ®« la, l­îng cung chØ t¨ng tõ 500 lªn 525. Khi ®ã, gi¸ t¨ng 25% th× l­îng
cung chØ t¨ng 5%, ®­êng cung kh«ng co gi·n trong kho¶ng s¶n l­îng nµy.

87
 H×nh 7 lµ mét vÝ dô b»ng sè vÒ tr­êng hîp nµy. Khi gi¸ t¨ng tõ 3 ®« la lªn 4 ®« la (t¨ng 29%
theo ph­¬ng ph¸p trung ®iÓm), l­îng cung t¨ng tõ 100 lªn 200 (t¨ng 67%). Do l­îng cung thay ®æi víi
tû lÖ lín h¬n so víi gi¸ c¶, ®­êng cung cã hÖ sè co gi·n lín h¬n 1. Ng­îc l¹i, khi gi¸ t¨ng tõ 12 ®« la
®Õn 15 ®« la (t¨ng 22%), l­îng cung t¨ng tõ 500 lªn 525 (t¨ng 5%). Trong tr­êng hîp nµy, l­îng cung
thay ®æi víi tû lÖ thÊp h¬n so víi gi¸, do ®ã hÖ sè co gi·n cña cung nhá h¬n 1.
KiÓm tra nhanh: H·y ®Þnh nghÜa hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung! Gi¶i thÝch t¹i sao hÖ sè co gi·n
gi¸ cña cung trong dµi h¹n l¹i k h¸c so víi ng¾n h¹n.

ba øng dông cña cung, cÇu vµ hÖ sè co gi·n

Mét tin tøc tèt lµnh trong ngµnh trång trät cã thÓ lµ tin xÊu cho ng­êi n«ng d©n kh«ng? T¹i sao
Tæ chøc c¸c n­íc xuÊt khÈu dÇu m á (OPEC) l¹i thÊt b¹i trong viÖc duy tr× gi¸ dÇu ë møc cao? BiÖn ph¸p
cÊm ma tuý lµm t¨ng hay gi¶m c¸c vô téi ph¹m liªn quan ®Õn ma tuý? Míi nh×n qua, nh÷ng c©u hái nµy
d­êng nh­ kh«ng cã mÊy ®iÓm chung. Song tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng c©u hái vÒ c¸c thÞ tr­êng, vµ tÊt c¶ c¸c
thÞ tr­êng ®Òu phô thuéc vµo c¸c lùc l­îng cung cÇ u. ë ®©y chóng ta øng dông c¸c c«ng cô cung, cÇu vµ
hÖ sè co gi·n ®Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cã vÎ phøc t¹p nµy.
Mét tin tøc tèt trong ngµnh trång trät cã thÓ lµ tin xÊu cho ng­êi n«ng d©n kh«ng?
B©y giê chóng ta h·y quay l¹i c©u hái ®­a ra ë ®Çu ch­¬ng: ®iÒ u g× x¶y ra ®èi víi ng­êi n«ng
d©n trång lóa mú vµ thÞ tr­êng lóa mú khi c¸c nhµ n«ng häc ph¸t minh ra mét gièng lóa lai míi cã n¨ng
suÊt cao h¬n c¸c gièng lóa hiÖn cã? C©u hái nµy ®· ®­îc tr¶ lêi ë ch­¬ng 4 theo ba b­íc. Thø nhÊt,
chóng ta x¸c ®Þnh xem sù kiÖn nµy lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung hay ®­êng cÇu. Thø hai, chóng ta x¸c
®Þnh h­íng dÞch chuyÓn cña nã. Thø ba, chóng ta sÏ sö dông ®å thÞ cña cung cÇu ®Ó x¸c ®Þnh sù thay ®æi
trong tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng.
Trong tr­êng hîp trªn, viÖc ph¸t minh ra gièng lóa lai míi t¸c ®éng ®Õn ®­êng cung. Do gièng
lóa lai nµy lµm t¨ng s¶n l­îng lóa mú cã thÓ s¶n xuÊt trªn mçi mÉu ®Êt, nªn n«ng d©n s½n sµng cung
nhiÒu lóa mú h¬n t¹i bÊt kú møc gi¸ cho tr­íc nµo. Nãi c¸ch kh¸c, ®­êng cung dÞch chuyÓn sang ph¶i.
§­êng cÇu vÉn gi÷ nguyªn, v× nguyÖn väng mua lóa mú cña ng­êi tiªu dïng t¹i c¸c møc gi¸ kh«ng bÞ
¶nh h­ëng bëi viÖc sö dông gièng lóa lai míi. H×nh 8 nªu ra mét vÝ dô vÒ sù thay ®æi kiÓu nµy. Khi
®­êng cung dÞch chuyÓn tõ S1 ®Õn S2, l­îng lóa mú b¸n ra t¨ng tõ 100 lªn 110, trong khi gi¸ lóa mú
gi¶m tõ 3 ®« la xuèng chØ cßn 2 ®« la.

Gi¸ S1
S2

3$
2…dÉn ®Õn
gi¶m gi¸ 1. Khi cÇu kh«ng co gi·n, sù
nhiÒu… 2$ t¨ng lªn cña cung

CÇu
100 110 L­îng
3. … vµ sù gia t¨ng cña l­îng b¸n víi tû lÖ nhá h¬n. KÕt qu¶ lµ
tæng doanh thu gi¶m tõ 300$ xuèng 220$
H×nh 8. Sù gia t¨ng cña cung trªn thÞ tr­êng lóa mú. Khi mét tiÕn bé c«ng nghÖ trong ngµnh
n«ng nghiÖp lµm t¨ng cung vÒ lóa mú tõ S1 lªn S2, gi¸ lóa mú sÏ gi¶m. Do cÇu vÒ lóa m× kh«ng co gi·n,

88
nªn s¶n l­îng t¨ng tõ 100 lªn 110, nhá h¬n tû lÖ gi¶m gi¸ tõ 3 ®« la xuèng 2 ®« la. KÕt qu¶ lµ tæng
doanh thu cña ng­êi n«ng d©n gi¶m tõ 300 ®« la (3 ®« la x 100) xuèng 220 ®« la (2 ®« la x 110).
Ph¸t minh nµy cã lµm lîi cho ng ­êi n«ng d©n kh«ng? §Ó cã thÓ tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta
h·y xem tæng doanh thu cña ng­êi n«ng d©n bÞ ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo. Tæng doanh thu cña ng­êi n«ng
d©n b»ng PxQ, tøc b»ng gi¸ lóa mú nh©n víi l­îng lóa mú b¸n ra. Ph¸t minh nµy t¸c ®éng ®Õn ng­êi
n«ng d©n theo hai c¸ch m©u thuÉn nhau. Gièng míi cho phÐp ng­êi n«ng d©n s¶n xuÊt nhiÒu h¬n ( Q
t¨ng) nh­ng hä ph¶i b¸n ë møc gi¸ thÊp ( P gi¶m).
ViÖc tæng doanh thu t¨ng hay gi¶m phô thuéc vµo hÖ sè co gi·n cña cÇu. Trªn thùc tÕ, nhu cÇu vÒ
c¸c lo¹i l­¬ng thùc c¬ b¶n nh­ lóa mú th­êng kh«ng co gi·n, v× nh÷ng hµng ho¸ nµy th­êng rÎ vµ cã Ýt
hµng ho¸ thay thÕ gÇn gòi. Khi ®­êng cÇu kh«ng co gi·n nh­ trong h×nh 8, th× sù gi¶m sót cña gi¸ sÏ lµm
gi¶m tæng doanh thu. B¹n cã thÓ thÊy râ ®iÒu ®ã trong h×nh vÏ: gi¸ l óa mú gi¶m ®¸ng kÓ trong khi l­îng
lóa mú chØ t¨ng chót Ýt. Tæng doanh thu gi¶m tõ 300 ®« la xuèng 220 ®« la. Do ®ã, viÖc ph¸t minh ra gièng
lóa míi lµm cho tæng doanh thu tõ viÖc b¸n lóa mú cña n«ng d©n gi¶m.
NÕu ng­êi n«ng d©n bÞ thiÖt h¹i do ph¸t minh v Ò gièng lóa míi nµy, t¹i sao hä vÉn sö dông nã?
Lêi gi¶i ®¸p cho c©u hái nµy ®ông ch¹m ®Õn vÊn ®Ò cèt lâi trong ph­¬ng thøc vËn hµnh cña thÞ tr­êng
c¹nh tranh. Do mçi ng­êi n«ng d©n chØ lµ mét thµnh phÇn nhá trªn thÞ tr­êng lóa mú, nªn hä coi gi¸ lóa
mú lµ cho tr­íc. T¹i mçi møc gi¸ lóa mú cho tr­íc, viÖc sö dông gièng míi vÉn cã lîi v× hä s¶n xuÊt vµ
b¸n ®­îc nhiÒu lóa mú h¬n. Tuy nhiªn, khi tÊt c¶ n«ng d©n ®Òu øng dông ph¸t minh nµy, th× cung vÒ lóa
mú trªn thÞ tr­êng t¨ng, gi¸ lóa mú gi¶m vµ ng­êi n«ng d©n bÞ thiÖt.
MÆc dï khi míi nh×n qua, vÝ dô nµy chØ cã tÝnh gi¶ thuyÕt, nh­ng trªn tùc tÕ nã cã t¸c dông lín
trong viÖc lý gi¶i mét thay ®æi lín trong nÒn kinh tÕ Mü suèt thÕ kû qua. Hai tr¨m n¨m tr­íc ®©y, hÇu
hÕt ng­êi Mü sèng dùa vµo nghÒ n«ng. KiÕn th øc vÒ ph­¬ng ph¸p canh t¸c vÉn cßn s¬ khai ®Õn møc hÇu
hÕt chóng ta ph¶i lµm nghÒ n«ng ®Ó cã ®ñ thùc phÈm. Tuy nhiªn theo thêi gian, nh÷ng tiÕn bé trong
ph­¬ng ph¸p canh t¸c ®· lµm t¨ng l­îng thùc phÈm mµ mçi n«ng d©n cã thÓ s¶n xuÊt ra. Sù gia t¨ng nµy
cña cung vÒ thùc phÈm cïng víi cÇu vÒ l­¬ng thùc kh«ng co gi·n ®· lµm gi¶m thu nhËp cña n«ng d©n vµ
chÝnh ®iÒu nµy ®· thóc ®Èy mäi ng­êi rêi bá n«ng th«n.
Mét vµi sè liÖu sÏ cho thÊy quy m« cña sù thay ®æi lÞch sö nµy. Cho ®Õn n¨m 1950, cã 10 triÖu
ng­êi Mü sèng b»ng nghÒ n«ng, chiÕm 17% lùc l­îng lao ®éng. §Õn n¨m 1998, ch­a ®Õn 3 triÖu ng­êi
lµm nghÒ n«ng, chØ cßn chiÕm 2% lùc l­îng lao ®éng. Sù thay ®æi ®ã x¶y ra ®ång thêi víi nh÷ng tiÕn bé
v­ît bËc vÒ n¨ng suÊt lao ®éng trong n«ng nghiÖp: mÆc dï sè n«ng d ©n gi¶m 70%, vµo n¨m 1998 ngµnh
n«ng nghiÖp Mü vÉn t¹o ra s¶n l­îng trång trät vµ ch¨n nu«i nhiÒu gÊp 2 lÇn so víi n¨m 1950.
Ph©n tÝch nµy vÒ thÞ tr­êng n«ng s¶n còng gãp phÇn lý gi¶i mét nghÞch lý cña chÝnh s¸ch mµ
chÝnh phñ thùc hiÖn: mét sè ch­¬ng tr×nh n«ng nghiÖp t×m c¸ch trî gióp n«ng d©n b»ng c¸ch khuyÕn
khÝch hä kh«ng sö dông toµn bé ®Êt ®Ó canh t¸c. T¹i sao ng­êi ta l¹i thùc hiÖn c¸c ch­¬ng tr×nh nh­
vËy? Môc ®Ých cña c¸c ch­¬ng tr×nh nµy lµ lµm c¾t gi¶m cung vÒ n«ng s¶n, qua ®ã ®Èy gi¸ cña chóng
lªn. Do cÇu kh«ng co gi·n, ng­êi n«ng d©n víi t­ c¸ch mét tÇng líp nhËn ®­îc tæng thu nhËp cao h¬n
nÕu hä cung l­îng n«ng s¶n Ýt h¬n ra thÞ tr­êng. Kh«ng cã ng­êi n«ng d©n nµo tù m×nh chän ph­¬ng ¸n
®Ó ®Êt hoang, v× mäi ng­êi ®Òu coi gi¸ thÞ tr­êng lµ cho t r­íc. Nh­ng nÕu tÊt c¶ n«ng d©n cïng nhau lµm
nh­ vËy, th× mçi ng­êi cã thÓ ®­îc lîi.
Khi ph©n tÝch t¸c ®éng cña mét c«ng nghÖ hay mét chÝnh s¸ch ®èi víi ngµnh n«ng nghiÖp, th×
®iÒu quan träng cÇn ghi nhí lµ mét viÖc tèt cho n«ng d©n ch­a ch¾c ®· tèt cho t oµn x· héi. TiÕn bé c«ng
nghÖ trong n«ng nghiÖp cã thÓ g©y bÊt lîi cho nh÷ng ng­êi n«ng d©n ®ang trë nªn ngµy cµng kh«ng cÇn
thiÕt, nh­ng ch¾c ch¾c lµ ®iÒu tèt lµnh cho nh÷ng ng­êi tiªu dïng ®­îc h­ëng gi¸ l­¬ng thùc rÎ h¬n.
T­¬ng tù, mét chÝnh s¸ch nh»m l µm gi¶m cung vÒ n«ng s¶n cã thÓ lµm t¨ng thu nhËp cho ng­êi n«ng
d©n, nh­ng ng­êi tiªu dïng l¹i ph¶i tr¶ gi¸.

89
 T¹i sao OPEC l¹i thÊt b¹i trong viÖc gi÷ gi¸ dÇu ë møc cao?

NhiÒu sù kiÖn lµm rung chuyÓn c¸c nÒn kinh tÕ trªn thÕ giíi trong suèt vµi thËp kû qua cã
nguån gèc tõ thÞ tr­êng dÇu má thÕ giíi. Trong thËp kû 70, c¸c n­íc thµnh viªn cña OPEC ®· quyÕt ®Þnh
t¨ng gi¸ dÇu nh»m t¨ng thu nhËp cña hä. C¸c n­íc nµy ®· thùc hiÖn môc tiªu trªn b»ng c¸ch cïng nhau
c¾t gi¶m l­îng cung dÇu má cña m×nh. Tõ n¨m 1973 ® Õn 1974, gi¸ dÇu (®· lo¹i trõ l¹m ph¸t) t¨ng h¬n
50 phÇn tr¨m. Vµi n¨m sau ®ã, OPEC l¹i tiÕp tôc thùc hiÖn biÖn ph¸p trªn. Gi¸ dÇu l¹i t¨ng 14 phÇn
trr¨m vµo n¨m 1979, sau ®ã tiÕp tôc t¨ng 34 phÇn tr¨m vµo n¨m 1980 vµ thªm 34 phÇn tr¨m n÷a vµo
n¨m 1981,
Song OPEC thÊy r»ng khã cã thÓ duy tr× gi¸ dÇu má cao nh­ vËy. Tõ n¨m 1982 ®Õn 1985, gi¸
dÇu gi¶m liªn tôc mçi n¨m 10 phÇn tr¨m. Sù bÊt m·n vµ chia rÏ ®· lan trµn gi÷a c¸c n­íc thuéc khèi
OPEC. N¨m 1986, sù hîp t¸c gi÷a c¸c thµnh OPEC hoµn toµn ®æ vì, vµ gi¸ dÇu sôt gi¶m tíi 45 phÇn
tr¨m. N¨m 1990, gi¸ dÇu (®· lo¹i trõ l¹m ph¸t) gi¶m xuèng tíi møc tr­íc khi nã b¾t ®Çu t¨ng vµo n¨m
1970 vµ duy tr× ë møc thÊp nµy trong hÇu hÕt nh÷ng n¨m 1990.
C©u chuyÖn nµy cho thÊy cung vµ cÇu biÓu hiÖn kh¸c nhau nh­ thÕ nµo t rong ng¾n h¹n vµ trong
dµi h¹n. Trong ng¾n h¹n, c¶ cung vµ cÇu vÒ dÇu má ®Òu t­¬ng ®èi kh«ng co gi·n. Cung kh«ng co gi·n
do tr÷ l­îng dÇu má vµ kh¶ n¨ng khai th¸c dÇu hiÖn t¹i kh«ng thÓ thay ®æi mét c¸ch nhanh chãng. CÇu
còng kh«ng co gi·n do thãi quen mua hµng kh«ng thÓ ph¶n øng nhanh chãng tr­íc nh÷ng thay ®æi cña
gi¸ c¶. Ch¼ng h¹n, nhiÒu l¸i xe sö dông lo¹i xe cò ngèn nhiÒu x¨ng vÉn ph¶i mua x¨ng gi¸ cao. Do ®ã
nh­ phÇn (a) cña h×nh 9 cho thÊy, c¶ ®­êng cung vµ cÇu ng¾n h¹n ®Òu rÊt dèc. Khi ®­êng cung vÒ dÇu
má dÞch chuyÓn tõ S1 ®Õn S2, møc gi¸ t¨ng kh¸ nhiÒu tõ P1 lªn P2.
T×nh h×nh sÏ rÊt kh¸c trong dµi h¹n. Trong dµi h¹n, c¸c nhµ s¶n xuÊt dÇu má ngoµi khèi OPEC
ph¶n øng víi møc gi¸ cao b»ng c¸ch t¨ng s¶n l­îng dÇu khai th¸c vµ x©y dùng thªm c¸c c¬ së kh ai th¸c
míi. Ng­êi mua ph¶n øng b»ng c¸ch thay nh÷ng chiÕc xe cò ngèn nhiÒu x¨ng b»ng nh÷ng chiÕc xe míi
tiÕt kiÖm nhiªn liÖu h¬n. Do ®ã nh­ phÇn (b) cña h×nh 9 cho thÊy, c¶ ®­êng cung vµ cÇu dµi h¹n ®Òu co
gi·n h¬n. Trong dµi h¹n, sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung tõ S1 ®Õn S2 chØ g©y ra sù gia t¨ng nhÑ cña gi¸ c¶.
Ph©n tÝch trªn cho thÊy t¹i sao OPEC l¹i thµnh c«ng trong viÖc duy tr× gi¸ cao trong ng¾n h¹n.
Khi c¸c n­íc thµnh viªn OPEC thèng nhÊt gi¶m s¶n l­îng dÇu khai th¸c, hä ®· lµm dÞch chuyÓn ®­êng
cung sang bªn tr¸i. Khi ®ã cho dï mçi n­íc thµnh viªn OPEC b¸n Ýt dÇu h¬n, sù gia t¨ng m¹nh mÏ cña
gi¸ c¶ trong ng¾n h¹n vÉn lµm thu nhËp cña hä t¨ng. Ng­îc l¹i trong dµi h¹n, khi cung vµ cÇu co gi·n
m¹nh h¬n, cung vÉn gi¶m mét l­îng nh­ vËy, nh­ng gi¸ c¶ l¹i t ¨ng Ýt h¬n nhiÒu. Do ®ã, biÖn ph¸p c¾t
gi¶m cung do khèi OPEC phèi hîp thùc hiÖn ®em l¹i møc lîi nhuËn thÊp h¬n trong dµi h¹n.
(a) ThÞ tr­êng dÇu trong ng¾n h¹n

Gi¸ S2
S1
dÇu

P2 1. Trong ng¾n h¹n, khi cung vµ cÇu ®Òu

2. … dÉn ®Õn
gi¸ t¨ng m¹nh kh«ng co gi·n, sù dÞch chuyÓn cña cung
P1 sÏ…

CÇu

L­îng dÇu

90
 (b) ThÞ tr­êng dÇu trong dµi h¹n
Gi¸ 1. Trong ng¾n h¹n, khi cung vµ cÇu
dÇu ®Òu co gi·n, sù dÞch chuyÓn cña cung
sÏ…

S2
S1

2. … dÉn ®Õn P2
gi¸ t¨ng rÊt Ýt P1
CÇu

L­îng dÇu
H×nh 9. Sù gi¶m sót cña cung trªn t hÞ tr­êng dÇu má thÕ giíi. Khi cung vÒ dÇu má gi¶m, sù
ph¶n øng cña thÞ tr­êng phô thuéc vµo ®é dµi thêi gian. Trong ng¾n h¹n, cung vµ cÇu ®Òu t­¬ng ®èi
kh«ng co gi·n, nh­ trong phÇn (a). Do ®ã, khi ®­êng cung dÞch chuyÓn tõ S1 ®Õn S2, gi¸ t¨ng ®¸ng kÓ.
Ng­îc l¹i trong dµi h¹n, cung vµ cÇu ®Òu t­¬ng ®èi co gi·n nh­ trong phÇn (b). Trong tr­êng hîp nµy,
sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung víi møc ®é nh­ ë phÇn (a) chØ g©y ra sù gia t¨ng nhÑ cña gi¸ c¶.
Khèi OPEC vÉn tån t¹i cho ®Õn tËn ngµy nay vµ ®«i khi vÉn thµn h c«ng trong viÖc c¾t gi¶m
cung vµ lµm t¨ng gi¸. Nh­ng gi¸ dÇu (®· lo¹i trõ l¹m ph¸t) ®· kh«ng bao giê lÆp l¹i møc ®Ønh cña n¨m
1981. Giê ®©y c¸c ten nµy d­êng nh­ ®· nhËn thÊy r»ng viÖc lµm t¨ng gi¸ trong ng¾n h¹n dÔ dµng h¬n
so víi trong dµi h¹n.
BiÖn ph¸p cÊm ma tuý lµm gi¶m hay t¨ng c¸c vô téi ph¹m liªn quan ®Õn ma tuý?
Mét vÊn ®Ò tån t¹i dai d¼ng trong x· héi hiÖn ®¹i lµ viÖc sö dông c¸c lo¹i ma tuý bÊt hîp ph¸p
nh­ heroin, cocain… ViÖc sö dông ma tuý g©y ra nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc. Mét trong nh÷ng t¸c ®éng ®ã
lµ sù phô thuéc vµo ma tuý cã thÓ huû ho¹i cuéc sèng cña ng­êi sö dông nã vµ gia ®×nh cña hä. T¸c
®éng kh¸c lµ sù nghiÖn ngËp ma tuý th­êng dÉn tíi c¸c vô c­íp vµ ph¹m téi kh¸c ®Ó lÊy ti Òn tho¶ m·n
nhu cÇu vÒ ma tuý. §Ó h¹n chÕ viÖc dïng ma tuý, c hÝnh phñ Mü ®· chi hµng tû ®« la mçi n¨m nh»m môc
tiªu lµm gi¶m nguån ma tuý ch¶y vµo trong n­íc. Chóng ta h·y sö dông c«ng cô cung cÇu ®Ó ph©n tÝch
t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch cÊm ma tuý nµy.
Gi¶ sö chÝnh phñ quyÕt ®Þnh t¨ng sè l­îng c¸c c¬ quan liªn bang tha m gia vµo cuéc chiÕn
chèng ma tuý. §iÒu g× sÏ x¶y ra trªn thÞ tr­êng ma tuý bÊt hîp ph¸p? Nh­ th­êng lÖ, chóng ta ph©n tÝch
theo ba b­íc. §Çu tiªn, chóng ta x¸c ®Þnh ®­êng cung hay ®­êng cÇu dÞch chuyÓn. Thø hai, chóng ta
xem xÐt h­íng dÞch chuyÓn. Thø ba, chóng ta ph©n tÝch t¸c ®éng cña sù dÞch chuyÓn ®Õn gi¸ vµ l­îng
c©n b»ng.
MÆc dï môc ®Ých cña viÖc cÊm ma tuý lµ c¾t gi¶m møc sö dông ma tuý, nh­ng t¸c ®éng trùc
tiÕp cña nã lµ ®èi víi ng­êi b¸n ma tuý, chø kh«ng ph¶i ng­êi mua. Khi chÝnh phñ cÊm kh«ng ch o ma
tuý x©m nhËp vµo n­íc Mü vµ b¾t gi÷ bän bu«n lËu, biÖn ph¸p nµy lµm t¨ng chi phÝ b¸n ma tuý vµ v× vËy
lµm gi¶m l­îng cung vÒ ma tuý t¹i mäi møc gi¸. CÇu vÒ ma tuý - tøc l­îng ma tuý mµ ng­êi mua muèn
mua t¹i mçi møc gi¸ - kh«ng thay ®æi. Nh­ phÇn (a) cña h×nh 10 cho thÊy, biÖn ph¸p cÊm nµy lµm dÞch
chuyÓn ®­êng cung tõ S 1 ®Õn S2 vµ kh«ng lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu. Gi¸ c©n b»ng cña ma tuý t¨ng tõ
P1 ®Õn P2 vµ l­îng c©n b»ng gi¶m tõ Q 1 xuèng Q 2. Sù gi¶m bít l­îng c©n b»ng ë ®©y cho thÊy biÖn ph¸p
cÊm ma tuý ®· lµm gi¶m møc sö dông ma tuý.

91
 Nh­ng cßn c¸c vô ph¹m ph¸p liªn quan ®Õn ma tuý th× sao? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta h·y
xem xÐt tæng sè tiÒn mµ ng­êi mua ph¶i tr¶ cho ma tuý. Do chØ cã Ýt con nghiÖn cã kh¶ n¨ng thay ®æi
thãi quen cña m×nh khi gi¸ ma tuý cao h¬n, nªn ®­êng cÇu vÒ ma tuý cã kh¶ n¨ng kh«ng co gi·n nh­
®­îc biÓu thÞ trong h×nh. NÕu cÇu vÒ ma tuý co gi·n, th× sù t¨ng gi¸ sÏ lµm t¨ng tæng doanh thu trªn thÞ
tr­êng ma tuý. NghÜa lµ v× biÖn ph¸p cÊm ma tuý lµm t¨ng gi¸ nhiÒu h¬n lµ lµm gi ¶m l­îng cÇu, nªn nã
sÏ lµm t¨ng tæng sè tiÒn mµ con nghiÖn tr¶ cho ma tuý. Khi ®ã c¸c con nghiÖn sÏ ®i ¨n c¾p ®Ó cã tiÒn
tho¶ m·n thãi quen cña hä sÏ cã cÇn cã nhiÒu tiÒn ¨n c¾p h¬n. Do ®ã, biÖn ph¸p cÊm ma tuý lµm t¨ng
c¸c vô ph¹m ph¸p liªn quan ®Õn ma t uý.
1. Gi¸o dôc ma tuý
S2 Gi¸ ma lµm gi¶m cÇu vÒ ma
Gi¸ ma S1 tuý
tuý tuý…

P2 1. BiÖn ph¸p cÊm ma Cung

tuý lµm gi¶m cung… P1
P1
2. … dÉn P2
®Õn gi¸ t¨ng CÇu 2. … dÉn
D2 D1
®Õn gi¸ gi¶m
Q2 Q1 L­îng ma tuý Q2 Q1 L­îng ma tuý

3… vµ lµm gi¶m l­îng b¸n 3… vµ lµm gi¶m l­îng b¸n

H×nh 10. ChÝnh s¸ch c¾t gi¶m møc sö dông ma tuý bÊt hîp ph¸p. biÖn ph¸p cÊm ma tuý
lµm gi¶m cung vÒ ma tuý tõ S 1 ®Õn S2 nh­ trong phÇn (a). NÕu nhu cÇu vÒ ma tuý kh«ng co gi·n, th× tæng
sè tiÒn mµ c¸c con nghiÖn ph¶i tr¶ t¨ng ngay c¶ k hi l­îng tiªu thô gi¶m. Ng­îc l¹i, biÖn ph¸p gi¸o dôc
mµ tuý lµm gi¶m cÇu vÒ ma tuý tõ D 1 ®Õn D 2 nh­ trong phÇn (b). V× gi¸ c¶ vµ l­îng ®Òu gi¶m, nªn tæng
sè tiÒn mµ c¸c con nghiÖn ph¶i tr¶ gi¶m.
V× t¸c ®éng tiªu cùc cña biÖn ph¸p cÊm ma tuý, nªn mét sè nh µ ph©n tÝch ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn
ph¸p kh¸c ®Ó xö lý vÊn ®Ò ma tuý. Thay v× cè g¾ng gi¶m l­îng cung ma tuý, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh
s¸ch nªn cè g¾ng c¾t gi¶m cÇu vÒ ma tuý b»ng c¸ch thùc hiÖn chÝnh s¸ch gi¸o dôc ma tuý. ChÝnh s¸ch
gi¸o dôc ma tuý thµnh c«ng sÏ cã t¸c ®éng nh­ trong phÇn (b) cña h×nh 5 -10. §­êng cÇu dÞch chuyÓn
sang tr¸i tõ D 1 ®Õn D 2. KÕt qu¶ lµ l­îng cung gi¶m tõ Q 1 xuèng Q 2 vµ gi¸ gi¶m tõ P 1 xuèng P 2. Tæng
doanh thu, tøc gi¸ nh©n víi l­îng còng gi¶m. Nh­ vËy, ng­îc víi biÖn ph¸p cÊm ma tuý, chÝnh s¸ch
gi¸o dôc ma tuý cã thÓ lµm gi¶m c¶ viÖc sö dông ma tuý lÉn c¸c vô ph¹m téi liªn quan ®Õn ma tuý.
Nh÷ng ng­êi chñ tr­¬ng cÊm ma tuý cho r»ng t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch nµy kh¸c nhau trong dµi
h¹n vµ ng¾n h¹n do hÖ sè co gi·n phô thuéc nhiÒu vµo ®é d µi thêi gian. CÇu vÒ ma tuý kh«ng co gi·n
trong ng¾n h¹n do gi¸ cao kh«ng t¸c ®éng m¹nh tíi viÖc dïng ma tuý cña c¸c con nghiÖn. Nh­ng cÇu cã
thÓ co gi·n m¹nh h¬n trong dµi h¹n do gi¸ cao cã thÓ h¹n chÕ nhu cÇu dïng ma tuý vµ sÏ cã Ýt con
nghiÖn h¬n. Trong tr­êng hîp nµy, biÖn ph¸p cÊm ma tuý cã thÓ lµm t¨ng c¸c vô ph¹m téi trong ng¾n
h¹n, nh­ng l¹i lµm gi¶m chóng trong dµi h¹n.
KiÓm tra nhanh: Mét vô h¹n h¸n ph¸ huû mét nöa vô thu ho¹ch cña tÊt c¶ c¸c lo¹i n«ng s¶n cã
tèt cho ng­êi n«ng d©n kh«ng? NÕu mét vô h¹n h¸n nh­ vËy lµ tèt th× t¹i sao n«ng d©n kh«ng tù ph¸ vô
mïa cña m×nh khi kh«ng cã h¹n h¸n?

92
 KÕt luËn
Mét c©u ch©m ng«n cæ nãi r»ng con vÑt còng cã thÓ trë thµnh nhµ kinh tÕ chØ ®¬n gi¶n b»ng
c¸ch nãi ra c©u "cung cÇu". Hai ch­¬ng cuèi nµy cã lÏ ®· l µm cho b¹n c¶m thÊy c©u nãi trªn kh¸ ®óng.
C¸c c«ng cô cung vµ cÇu cho phÐp b¹n ph©n tÝch nhiÒu sù kiÖn vµ chÝnh s¸ch quan träng ®èi víi nÒn
kinh tÕ. B©y giê b¹n ®· cã sù khëi ®Çu tèt trªn con ®­êng trë thµnh mét nhµ kinh tÕ (hay Ýt ra còng nh­
con vÑt ®­îc d¹y dç cÈn thËn).
Tãm t¾t
 HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu ph¶n ¸nh møc ®é ph¶n øng cña cÇu tr­íc nh÷ng thay ®æi cña gi¸ c¶. CÇu co
gi·n nhiÒu h¬n nÕu ®ã lµ hµng xa xØ chø kh«ng ph¶i hµng thiÕt yÕu, nÕu cã hµng thay thÕ gÇn gòi, nÕu
ph¹m vi thÞ tr­êng ®­îc x¸c ®Þnh hÑp, hoÆc nÕu nh÷ng ng­êi mua cã ®ñ thêi gian ®Ó ph¶n øng l¹i sù
thay ®æi cña gi¸ c¶.
 HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu ®­îc tÝnh b»ng phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cÇu chia cho phÇn tr¨m thay ®æi
cña gi¸ c¶. NÕu hÖ sè co gi·n nhá h¬n 1, cÇu sÏ thay ®æi Ýt h¬n gi¸ vµ cÇu ®­îc coi lµ kh«ng co gi·n. NÕu
hÖ sè co gi·n lín h¬n 1, cÇu sÏ thay ®æi nhiÒu h¬n gi¸ vµ cÇu ®­îc coi lµ co gi·n.
 Tæng doanh thu lµ l­îng tiÒn chi ra ®Ó mua mét hµng ho¸. Nã b»ng gi¸ cña mét hµng ho¸ nh©n víi
l­îng hµng b¸n ra. §èi víi ®­êng cÇ u kh«ng co gi·n, tæng doanh thu t¨ng khi gi¸ t¨ng. §èi víi ®­êng
cÇu co gi·n, tæng doanh thu gi¶m khi gi¸ t¨ng.
 HÖ sè co gi·n thu nhËp cña cÇu cho biÕt møc ®é ph¶n øng cña l­îng cÇu tr­íc sù thay ®æi cña thu
nhËp. Nã ®­îc x¸c ®Þnh b»ng phÇn tr¨m thay ®æi c ña l­îng cÇu chia cho phÇn tr¨m thay ®æi cña thu
nhËp. HÖ sè co gi·n gi¸ chÐo cña cÇu ph¶n ¸nh quy m« thay ®æi cña cÇu vÒ mét hµng ho¸ khi gi¸ cña
hµng ho¸ kh¸c thay ®æi.
 HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung cho biÕt møc ®é ph¶n øng cña cung tr­íc nh÷ng thay ®æi cña gi¸. HÖ sè co
gi·n nµy th­êng phô thuéc vµo ®é dµi thêi gian nghiªn cøu. Trong phÇn lín c¸c thÞ tr­êng, cung
th­êng co gi·n m¹nh h¬n trong dµi h¹n nÕu so víi trong ng¾n h¹n.
 HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung ®­îc tÝnh b»ng phÇn tr¨m thay ®æi cña l­îng cung chia cho phÇn tr¨m thay
®æi cña gi¸ c¶. NÕu hÖ sè co gi·n nhá h¬n 1 vµ khi ®ã cung thay ®æi víi tû lÖ nhá h¬n so víi gi¸, cung
sÏ bÞ coi lµ kh«ng co gi·n. NÕu hÖ sè co gi·n lín h¬n 1, l­îng cung thay ®æi nhiÒu h¬n gi¸ vµ cung
®­îc coi lµ co gi·n.
 C¸c c«ng cô cung vµ cÇu cã thÓ ®­îc ¸p dông trong nhiÒu lo¹i h×nh thÞ tr­êng. Ch­¬ng nµy sö dông chóng
®Ó ph©n tÝch thÞ tr­êng lóa m×, thÞ tr­êng dÇu má, vµ thÞ tr­êng ma tuý bÊt hîp ph¸p.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
HÖ sè co gi·n Elasticity
HÖ sè co gi·n chÐo cña cÇu Cross elasticity of demand
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu Price elasticity of demand
HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung Price elasticity of supply
HÖ sè co gi·n thu nhËp cña cÇu Incom elasticity of demand
Tæng doanh thu Total revenue

C©u hái «n tËp

1. H·y ®Þnh nghÜa hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu vµ hÖ sè co gi·n thu nhËp cña cÇu.
2. LiÖt kª vµ gi¶i thÝch c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu.
3. NÕu hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu lín h¬n 1, cÇu lµ co gi·n hay kh«ng co gi·n? Khi hÖ sè co
gi·n b»ng 0, cÇu lµ hoµn toµn kh«ng c o gi·n hay hoµn toµn co gi·n?
4. Trªn mét ®å thÞ cung - cÇu, h·y chØ ra gi¸ c©n b»ng, l­îng c©n b»ng vµ tæng doanh thu cña
nhµ s¶n xuÊt.

93
 5. NÕu cÇu co gi·n, sù gia t¨ng cña gi¸ c¶ sÏ lµm thay ®æi tæng doanh thu nh­ thÕ nµo? H·y
gi¶i thÝch?
6. Chóng ta gäi mét hµng ho¸ cã hÖ sè co gi·n thu nhËp nhá h¬n 0 lµ g×?
7. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung ®­îc tÝnh to¸n nh­ thÕ nµo? H·y cho biÕt nã ph¶n ¸nh c¸i g×.
8. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung vÒ c¸c t¸c phÈm cña Picasso lµ b»ng bao nhiªu?
9. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung th­êng cao trong ng¾ n h¹n hay trong dµi h¹n? T¹i sao?
10. Vµo thËp kû 70, khèi OPEC ®· lµm t¨ng ®¸ng kÓ gi¸ dÇu má. §iÒu g× ®· khiÕn hä kh«ng
thÓ duy tr× møc gi¸ cao nµy trong suèt thËp kû 80.

Bµi tËp vËn dông

1. Trong c¸c cÆp hµng ho¸ sau ®©y, b¹n cho r»ng hµng ho¸ nµo cã cÇu co gi·n m¹nh h¬n vµ t¹i sao?
a. Gi¸o tr×nh b¾t buéc hay tiÓu thuyÕt trinh th¸m.
b. B¨ng nh¹c BÐth«ven hay b¨ng nh¹c cæ ®iÓn nãi chung.
c. DÇu s­ëi trong s¸u th¸ng tíi hay dÇu s­ëi trong 5 n¨m tíi.
d. Bia hay n­íc läc.
2. Gi¶ sö nh÷ng ng­êi kinh doanh vµ nh÷n g ng­êi ®i nghØ phÐp cã cÇu vÒ vÐ m¸y bay tõ New
York ®Õn Boston nh­ sau:
Gi¸ vÐ L­îng cÇu cña ng­êi ®i kinh L­îng cÇu cña ng­êi ®i nghØ phÐp
doanh
150 ®« la 2.100 1.000
200 2.000 800
250 1.900 600
300 1.800 400
a. Khi gi¸ vÐ t¨ng tõ 200 ®« la lªn 250 ® « la, hÖ sè co gi·n gi¸ cña ng­êi ®i kinh doanh lµ bao
nhiªu vµ cña ng­êi ®i nghØ phÐp lµ bao nhiªu?
b. T¹i sao nh÷ng ng­êi ®i nghØ phÐp l¹i cã hÖ sè co gi·n gi¸ kh¸c víi nh÷ng ng­êi ®i kinh
doanh?
3. Gi¶ sö cã biÓu cÇu vÒ ®Üa CD nh­ sau:
Gi¸ L­îng cÇu L­îng cÇu
(thu nhËp = 10.000 ®« la (thu nhËp = 12.000 ®« la)
8 ®« la 40 50
10 32 45
12 24 30
14 16 20
16 8 12
a. H·y tÝnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu khi gi¸ t¨ng tõ 8 ®« la lªn 10 ®« la nÕu (1) thu nhËp cña
b¹n lµ 10.000 ®« la vµ (2) thu nhËp cña b¹n lµ 12.000 ®« la.
b. H·y tÝnh hÖ sè co gi·n thu nhËp cña cÇu khi thu nhËp cña b¹n t¨ng tõ 10.000 ®« la lªn 12.000
®« la nÕu (1) gi¸ lµ 12 ®« la vµ (2) gi¸ lµ 16 ®« la.
4. Emily quyÕt ®Þnh lu«n dµnh mét phÇn ba thu nhËp cña m×nh ®Ó mua quÇn ¸o.
a. HÖ sè co gi·n thu nhËp cña cÇu vÒ quÇn ¸o cña Emily lµ bao nhiªu?
b. HÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu vÒ quÇn ¸o cña Emily lµ bao nhiªu?
c. NÕu thÞ hiÕu cña Emily thay ®æi vµ c« quyÕt ®Þnh dµnh mét phÇn t­ thu nhËp ®Ó mua quÇn ¸o,
th× ®­êng cÇu sÏ thay ®æi nh­ thÕ nµo? Khi ®ã hÖ sè co gi·n gi¸ vµ thu nhËp cña cÇu lµ bao nhiªu?
5. Theo tê Thêi b¸o New York (ngµy 17 th¸ng 2 n¨m 1996), sè ng­êi ®i tµu ®iÖn ngÇm sau khi
gi¸ vÐ t¨ng: "Trong th¸ng 12 n¨m 1995, ®óng mét th¸ng sau khi gi¸ vÐ t¨ng tõ 25 xu lªn 1,5 ®« la, sè
ng­êi ®i tµu ®iÖn ngÇm gi¶m 4 triÖu ng­êi, hay 4,3 phÇn tr¨m so víi cïng kú n¨m tr­íc:.

94
 a. H·y sö dông th«ng tin nµy ®Ó ­íc tÝnh hÖ sè co gi·n gi¸ cña nhu cÇu vÒ vÐ tµu ®iÖn ngÇm.
b. Theo ­íc tÝnh cña b¹n, ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi doanh thu cña Tæ chøc qu¸ c¶nh khi gi¸ vÐ t¨ng?
c. T¹i sao ­íc tÝnh vÒ hÖ sè co gi·n cña b¹n l¹ cã thÓ kh«ng ®¸ng tin cËy?
6. Hai l¸i xe - Tom vµ Jerry - ®Òu ®ang l¸i xe ®Õn mét tr¹m x¨ng. Tr­íc khi nh×n vµo møc gi¸,
hai ng­êi nªu ra nhu cÇu. Tom nãi, "Cho t«i mua 10 thïng x¨ng". Jerry nãi, "cho t«i mua 10 ®« la
x¨ng". HÖ sè co gi·n gi¸ cña mçi ng­êi l¸i xe nh­ thÕ nµo?
7. C¸c nhµ kinh tÕ quan s¸t thÊy r»ng chi tiªu cho c¸c b÷a ¨n ë nhµ hµng gi¶m m¹nh so víi chi
tiªu ®Ó mua thùc phÈm trong thêi kú suy tho¸i kinh tÕ. Kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n c ã thÓ gãp phÇn lý gi¶i
hiÖn t­îng nµy nh­ thÕ nµo?
8. H·y xem xÐt mét chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ nh»m vµo nh÷ng ng­êi hót thuèc l¸.
a. C¸c nghiªn cøu cho thÊy r»ng hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu vÒ thuèc l¸ b»ng kho¶ng 0,4. NÕu gi¸
mét bao thuèc l¸ lµ 2 ®« lµ vµ chÝnh phñ muèn c¾t gi¶m 20% l­îng tiªu thô thuèc l¸, th× chÝnh phñ cÇn
t¨ng gi¸ bao nhiªu?
b. NÕu chÝnh phñ t¨ng gi¸ thuèc l¸ vÜnh viÔn, th× chÝnh s¸ch nµy cã t¸c ®éng m¹nh h¬n trong
mét n¨m tíi hay trong n¨m n¨m tíi?
c. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu còng cho thÊy r»ng thanh niªn cã hÖ sè co gi·n gi¸ cao h¬n so víi
ng­êi lín. T¹i sao l¹i nh­ vËy?
9. Theo b¹n th× hÖ sè co gi·n gi¸ cña cÇu trªn thÞ tr­êng kem nãi chung hay thÞ tr­êng kem vani
lín h¬n? HÖ sè co gi·n gi¸ cña cung vÒ c¸c lo¹i kem nãi chung lín h¬n h ay hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung
vÒ kem vani lín h¬n? H·y gi¶i thÝch.
10. D­îc phÈm cã cÇu kh«ng co gi·n vµ m¸y tÝnh cã cÇu co gi·n. Gi¶ sö tiÕn bé c«ng nghÖ lµm
t¨ng gÊp ®«i l­îng cung cña c¶ hai lo¹i hµng ho¸ nµy (nghÜa lµ l­îng cung t¹i bÊt kú møc gi¸ nµo còng
t¨ng gÊp ®«i).
a. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi gi¸ c¶ vµ l­îng c©n b»ng trªn mçi thÞ tr­êng?
b. S¶n phÈm nµo cã møc thay ®æi cña gi¸ c¶ m¹nh h¬n?
c. S¶n phÈm nµo cã møc thay ®æi cña l­îng hµng m¹nh h¬n?
d. Tæng møc chi tiªu cña ng­êi tiªu dïng vÒ mçi s¶n ph Èm thay ®æi nh­ thÕ nµo?
11. Khu nghØ m¸t ë bê biÓn cã ®­êng cung kh«ng co gi·n, cßn « t« l¹i cã ®­êng cung co gi·n.
Gi¶ sö sù gia t¨ng d©n sè lµm t¨ng gÊp ®«i nhu cÇu vÒ c¶ hai lo¹i hµng ho¸ nµy (nghÜa lµ l­îng cÇu t¹i
bÊt kú møc gi¸ nµo còng t¨ng gÊp ®«i ).
a. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi gi¸ vµ l­îng c©n b»ng trªn mçi thÞ tr­êng?
b. S¶n phÈm nµo cã sù thay ®æi cña gi¸ c¶ m¹nh h¬n?
c. S¶n phÈm nµo cã sù thay ®æi cña l­îng hµng m¹nh h¬n?
d. Tæng møc chi tiªu cña ng­êi tiªu dïng vÒ mçi s¶n phÈm cã g× thay ®æi?
12. Vµi n¨m tr­íc, ngËp lôt ë c¸c s«ng Missouri vµ Missisippi ®· ph¸ huû hµng ngµn hecta lóa m×.
a. Nh÷ng ng­êi n«ng d©n bÞ mÊt mïa do lò lôt bÞ thiÖt, trong khi nh÷ng ng­êi n«ng d©n kh«ng
bÞ mÊt mïa ®­îc lîi. T¹i sao?
b. B¹n cÇn cã th«ng tin g× vÒ thÞ tr­êng lóa m× ®Ó ®¸nh gi¸ xem n«ng d©n nãi chung ®­îc lîi
hay bÞ thiÖt do lò lôt?
13. H·y gi¶i thÝch t¹i sao ®iÒu sau ®©y cã thÓ ®óng: H¹n h¸n kh¾p thÕ giíi lµm t¨ng thu nhËp
cña nh÷ng ng­êi n«ng d©n b¸n ngò cèc, trong khi vô h¹n h¸n chØ x¶y ra ë Kansas l¹i lµm gi¶m tæng thu
nhËp cña n«ng d©n ë Kansas.
14. Thêi tiÕt thuËn lîi lµm cho ®Êt n«ng nghiÖp ®¹t n¨ng suÊt cao h¬n, ®Êt n«ng nghiÖp ë nh÷ng
vïng thêi tiÕt thuËn lîi ®¾t h¬n ®Êt n«ng nghiÖp ë nh÷ng n¬i thêi tiÕt xÊu. Tuy nhiªn theo thêi gian, do
tiÕn bé c«ng nghÖ lµm cho tÊt c¶ c¸c vïng ®Êt n«ng nghiÖp ®Òu ®¹t n¨ng suÊt cao h¬n, gi¸ ®Êt n«ng
nghiÖp gi¶m dÇn. H·y sö dông kh¸i niÖm hÖ sè co gi·n ®Ó lý gi¶i t¹i sao n¨ng suÊt vµ gi¸ ®Êt n«ng
nghiÖp cã quan hÖ cïng chiÒu nÕu xÐt theo khu vùc, nh­ng ng­îc chiÒu nÕu x Ðt theo thêi gian.

95
 Ch­¬ng 6

Cung, cÇu vµ chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ

C¸c nhµ kinh tÕ ®ãng hai vai trß. Lµ nhµ khoa häc, hä x©y dùng vµ thö nghiÖm c¸c lý thuyÕt ®Ó lý
gi¶i thÕ giíi xung quanh m×nh. Lµ nhµ ho¹ ch ®Þnh chÝnh s¸ch, hä sö dông lý thuyÕt cña m×nh v íi môc ®Ých
lµm cho thÕ giíi trë nªn tèt ®Ñp h¬n. Hai ch­¬ng võa qua ®· tËp trung vµo vai trß nhµ khoa häc. Chóng ta
®· thÊy cung vµ cÇu quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ vµ l­îng hµng ho¸ b¸n ra nh­ thÕ nµo. Chóng ta còng ®· thÊy c¸c sù
kiÖn kh¸c nhau lµm thay ®æi cung vµ cÇu, qua ®ã lµm thay ®æi gi¸ vµ l­îng c©n b»ng nh­ thÕ nµo.
Ch­¬ng nµy ®em l¹i cho chóng ta mét c¸i nh×n ban ®Çu vÒ chÝnh s¸ch. ë ®©y, chóng ta ph©n
tÝch c¸c l¹i chÝnh s¸ch kh¸c nhau cña chÝnh phñ hoµn toµn b»ng c«ng cô cung vµ cÇu. Nh­ c¸c b¹n sÏ
thÊy, ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch nµy ®em l¹i mét sè hiÓu biÕt ®¸ng ng¹c nhiªn. C¸c chÝnh s¸ch th­êng g©y
ra c¸c hËu qu¶ mµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh ra chóng kh«ng mong ®îi hay dù kiÕn tr­íc.
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng viÖc xem xÐt c¸c chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ c¶ trùc tiÕp. VÝ d ô, luËt vÒ kiÓm
so¸t tiÒn thuª nhµ quy ®Þnh møc tiÒn thuª tèi ®a mµ chñ nhµ ®­îc phÐp thu tõ ng­êi thuª nhµ. LuËt vÒ tiÒn
l­¬ng tèi thiÓu quy ®Þnh tiÒn l­¬ng thÊp nhÊt mµ c¸c doanh nghiÖp ®­îc phÐp tr¶ cho c«ng nh©n. Nh÷ng
quy ®Þnh vÒ kiÓm so¸t gi¸ c¶ th­ê ng ®­îc ®­a ra khi c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch tin r»ng gi¸ thÞ tr­êng
cña mét hµng ho¸ hay dÞch vô nµo ®ã kh«ng c«ng b»ng ®èi víi ng­êi mua hoÆc ng­êi b¸n. Song nh­
chóng ta sÏ thÊy, chÝnh c¸c chÝnh s¸ch nµy còng cã thÓ t¹o ra sù bÊt c«ng.
Sau khi ®· th¶o luËn vÒ c¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸ c¶, chóng ta sÏ xem xÐt ¶nh h­ëng cña thuÕ.
C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch sö dông thuÕ võa ®Ó t¸c ®éng vµo c¸c kÕt côc thÞ tr­êng, võa ®Ó t¹o nguån
thu cho c¸c môc tiªu c«ng céng. Cho dï tÝnh phæ biÕn cña thuÕ trong n Òn kinh tÕ cña chóng ta rÊt râ rµng,
nh­ng hiÖu qu¶ cña chóng th× khã hiÓu h¬n. VÝ dô khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo tiÒn l­¬ng mµ doanh
nghiÖp tr¶ cho c«ng nh©n, doanh nghiÖp hay c«ng nh©n ph¶i chÞu g¸nh nÆng vÒ thuÕ nµy? C ©u tr¶ lêi chØ
trë nªn râ rµng khi chóng ta sö dông c¸c c«ng cô m¹nh mÏ lµ cung vµ cÇu.

C¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸ c¶

§Ó ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸ c¶ ®èi víi c¸c kÕt côc thÞ tr­êng, mét lÇn
n÷a chóng ta l¹i xem xÐt thÞ tr­êng kem. Nh­ chóng ta ®· thÊy trong ch­¬ng 4, nÕu kem ®­îc b¸n trªn
thÞ tr­êng c¹nh tranh, kh«ng cã sù can thiÖp cña chÝnh phñ, th× gi¸ kem sÏ ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung
vµ cÇu: T¹i møc gi¸ c©n b»ng, l­îng kem mµ ng­êi mua muèn mua ®óng b»ng l­îng kem mµ ng­êi b¸n
muèn b¸n. Cô thÓ, chóng ta gi¶ sö gi ¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la mét chiÕc kem.
Kh«ng ph¶i ai còng vui mõng víi kÕt côc cña qu¸ tr×nh thÞ tr­êng tù do nµy. Gi¶ sö HiÖp héi
nh÷ng ng­êi ¨n kem Mü phµn nµn r»ng gi¸ 3 ®« la qu¸ cao vµ mäi ng­êi kh«ng thÓ th­ëng thøc mçi
ngµy mét chiÕc kem (®Þnh møc ¨n kem mµ hä ®­a ra). Trong khi ®ã, Tæ chøc Quèc gia c¸c nhµ s¶n xuÊt
kem l¹i kªu ca r»ng møc gi¸ 3 ®« la - kÕt qu¶ cña sù "c¹nh tranh c¾t cæ" - ®ang lµm cho thu nhËp cña c¸c
thµnh viªn cña hä qu¸ thÊp. C¶ hai nhãm nµy ®Òu vËn ®éng chÝnh phñ th«ng qua mét ®¹o luËt nh»m thay
®æi kÕt côc thÞ tr­êng b»ng c¸ch kiÓm so¸t gi¸ c¶ trùc tiÕp.
TÊt nhiªn, do ng­êi mua bÊt kú hµng ho¸ nµo còng muèn cã gi¸ thÊp h¬n trong khi ng­êi b¸n
l¹i muèn b¸n víi gi¸ cao h¬n, cho nªn lîi Ých cña hai nhãm ng­êi nµy xung ®ét nhau. NÕu n hãm ng­êi
¨n kem thµnh c«ng trong viÖc vËn ®éng hµnh lang, chÝnh phñ sÏ th«ng qua mét møc gi¸ tèi ®a cho kem,
gäi lµ gi¸ trÇn. NÕu nhãm c¸c nhµ s¶n xuÊt kem thµnh c«ng, chÝnh phñ sÏ th«ng qua mét møc gi¸ tèi
thiÓu, gäi lµ gi¸ sµn. Chóng ta sÏ lÇn l­ît xem xÐt ¶nh h­ëng cña c¸c chÝnh s¸ch nµy.

96
 ¶nh h­ëng cña gi¸ trÇn tíi kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña thÞ tr­êng
Khi chÝnh phñ ¸p ®Æt mét mø c gi¸ trÇn cho thÞ tr­êng kem do bÞ mñi lßng v× nh÷ng lêi ca th¸n
cña ng­êi ¨n kem, hai kÕt côc cã thÓ x¶y ra. Trong phÇn (a) cña h×nh1, chÝnh phñ ®Þnh møc gi¸ trÇn lµ 4
®« la mét chiÕc kem. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ trÇ n ®­îc coi lµ kh«ng rµng buéc do gi¸ c©n b»ng cung
cÇu (3 ®« la) thÊp h¬n gi¸ trÇn. C¸c lùc l­îng thÞ tr­êng sÏ ®Èy nÒn kinh tÕ vÒ tr¹ng th¸i c©n b»ng mét
c¸ch tù nhiªn vµ gi¸ trÇn kh«ng g©y ra ¶nh h­ëng g×.
PhÇn (b) cña h×nh 1 chØ ra mét kh¶ n¨ng kh¸c thó vÞ h¬n. Trong tr­êng hîp nµy, chÝnh phñ Ên
®Þnh gi¸ trÇn lµ 2 ®« la mét chiÕc kem. Do gi¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la cao h¬n gi¸ trÇn, nªn gi¸ trÇn nµy
kh«ng ph¶i lµ mét ®iÒu kiÖn rµng buéc trªn thÞ tr­êng. C¸c lùc l­îng cung cÇu cã xu h­íng ®Èy gi¸ c¶
vÒ møc gi¸ c©n b»ng. Nh­ng khi gi¸ thÞ tr­êng ®ông vµo gi¸ trÇn, nã kh«ng thÓ t¨ng cao h¬n n÷a. Do ®ã,
gi¸ thÞ tr­êng ph¶i b»ng gi¸ trÇn. T¹i møc gi¸ nµy, l­îng cÇu vÒ kem (12 5 chiÕc nh­ trong h×nh vÏ) v­ît
qu¸ l­îng cung vÒ kem (75 chiÕc). Do x¶y ra t×nh tr¹ng thiÕu hôt kem, nªn mét sè ng­êi muèn mua kem
ë møc gi¸ cao h¬n kh«ng mua ®­îc kem.
Khi t×nh h×nh thiÕu hôt kem x¶y ra do t¸c ®éng cña gi¸ trÇn, mét c¬ chÕ nµo ®ã sÏ tù n hiªn ph¸t
sinh ®Ó ph©n phèi l­îng kem nµy. C¬ chÕ nµy cã thÓ lµ nguyªn t¾c xÕp hµng: Nh÷ng ng­êi mua s½n sµng
®Õn sím vµ chê ®îi sÏ mua ®­îc kem, trong khi nh÷ng ng­êi kh«ng s½n sµng chê ®îi kh«ng mua ®­îc
kem. HoÆc ng­êi b¸n cã thÓ ph©n phèi sè kem nµy th eo sù thiªn vÞ c¸ nh©n cña hä, ch¼ng h¹n chØ b¸n
cho b¹n bÌ, hä hµng, ng­êi cïng d©n téc hay chñng téc. CÇn chó ý r»ng mÆc dï gi¸ trÇn ®­îc ®­a ra
nh»m môc ®Ých gióp ®ì ng­êi mua kem, nh­ ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ ng­êi mua ®Ò u ®­îc h­ëng lîi tõ
chÝnh s¸ch nµy. Mét sè ng­êi ®­îc lîi v× ®­îc mua kem víi gi¸ thÊp h¬n, nh­ng hä ph¶i xÕp hµng, trong
khi nh÷ng ng­êi kh¸c kh«ng mua ®­îc mét chiÕc kem nµo.
VÝ dô vÒ thÞ tr­êng kem chØ ra mét nguyªn t¾c chung: Khi chÝnh phñ ¸p ®Æt mét gi¸ trÇn rµng
buéc trong thÞ tr­êng c¹nh tranh, t×nh tr¹ng thiÕu hôt hµng ho¸ sÏ ph¸t sin h vµ ng­êi b¸n ph¶i ph©n
phèi l­îng hµng ho¸ khan hiÕm nµy cho mét sè lín ng­êi mua tiÒm tµng. C¸c c¬ chÕ ph©n phèi ph¸t sinh
d­íi t¸c ®éng cña gi¸ trÇn nµy hiÕm khi ®¸ng mong muèn. ViÖc xÕp hµng dµi lµ k h«ng cã hiÖu qu¶, v×
nã lµm mÊt thêi gian cña ng­êi mua. Sù ph©n biÖt ®èi xö theo thiªn kiÕn cña ng­êi b¸n võa kh«ng hiÖu
qu¶ (v× hµng ho¸ kh«ng ®Õn ®­îc ng­êi mua ®¸nh gi¸ nã cao nhÊt), võa cã kh¶ n¨ng kh«ng c«ng b»ng.
Ng­îc l¹i, c¬ chÕ ph©n phèi trong th Þ tr­êng c¹nh tranh tù do võa cã hiÖu qu¶, võa kh¸ch quan. Khi thÞ
tr­êng kem ®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng, bÊt kú ai muèn tr¶ theo gi¸ thÞ tr­êng ®Òu mua ®­îc kem. ThÞ
tr­êng tù do ph©n phèi hµng ho¸ th«ng qua gi¸ c¶.
(a) Gi¸ trÇn kh«ng rµng buéc (b) Gi¸ trÇn rµng buéc

Gi¸ kem Gi¸ kem

Cung
Cung
Gi¸ trÇn
4$ Gi¸ trÇn
3$
3$ 2$ ThiÕu
hôt CÇu
CÇu
0 L­îng kem
0 100 L­îng kem 75 125
(l­îng c©n b»ng) L­îng cung - L­îng cÇu

H×nh 1. ThÞ tr­êng víi gi¸ trÇn. Trong phÇn (a), chÝnh phñ ®Þnh møc gi¸ trÇn lµ 4 ®« la. Do
møc gi¸ trÇn nµy cao h¬n gi¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la, nªn nã kh«ng cã t¸c dông g× vµ thÞ tr­êng cã thÓ ®¹t

97
tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu. T¹ i tr¹ng th¸i c©n b»ng, l­îng cung b»ng l­îng cÇu lµ 100 chiÕc kem.
Trong phÇn (b), chÝnh phñ ®Þnh ra gi¸ trÇn lµ 2 ®« la. Do gi¸ trÇn nµy thÊp h¬n gi¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la,
nªn gi¸ thÞ tr­êng chØ lµ 2 ®« la. T¹i møc gi¸ nµy, l­îng cÇu b»ng 125 chiÕc kem nh­ ng l­îng cung chØ
b»ng 75 chiÕc kem. Do vËy, møc thiÕu hôt lµ 50 chiÕc kem.

Nghiªn cøu t×nh huèng: xÕp hµng t¹i tr¹m x¨ng

Nh­ chóng ta ®· ph©n tÝch trong ch­¬ng tr­íc, vµo n¨m 1973 Tæ chøc C¸c n­íc XuÊt khÈu DÇu
má (OPEC) ®· lµm t¨ng gi¸ dÇu trªn thÞ tr­ êng dÇu th« thÕ giíi. Do dÇu th« lµ ®Çu vµo chñ yÕu dïng ®Ó
s¶n xuÊt x¨ng, nªn gi¸ dÇu th« cao h¬n ®· lµm gi¶m cung vÒ x¨ng. T×nh tr¹ng xÕp hµng dµi tr­íc c¸c
tr¹m x¨ng trë nªn phæ biÕn vµ l¸i xe th­êng ph¶i chê ®îi hµng giê chØ ®Ó mua ®­îc vµi thïng x¨ng.
Ai ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ t×nh tr¹ng xÕp hµng dµi ®Ó mua x¨ng nµy? HÇu hÕt mäi ng­êi ®æ lçi
cho OPEC. Ch¾c ch¾n lµ nÕu OPEC kh«ng lµm t¨ng gi¸ dÇu th«, th× t×nh tr¹ng thiÕu x¨ng kh«ng x¶y ra.
ThÕ nh­ng c¸c nhµ kinh tÕ l¹i ®æ l çi cho c¸c quy ®Þnh cña chÝ nh phñ nh»m giíi h¹n gi¸ mµ c¸c c«ng ty
x¨ng dÇu ®­îc phÐp tÝnh cho x¨ng.
(a) Gi¸ trÇn kh«ng rµng buéc cña x¨ng
Gi¸
x¨ng
Cung S 1
1. Ban
®Çu gi¸ Gi¸ trÇn
trÇn
kh«ng cã P1
tÝnh rµng
buéc…
CÇu
0 Q1 L­îng x¨ng
(b) Gi¸ trÇn mang tÝnh rµng buéc cña x¨ng

Gi¸ S2 2. … nh­ng khi cung

x¨ng gi¶m…
S1
P2
Gi¸ trÇn
4. … P1 3. … gi¸ trÇn trë nªn
g©y ra rµng buéc
thiÕu hôt CÇu
0 QS QD Q1 L­îng x¨ng

H×nh 2. ThÞ tr­êng x¨ng víi gi¸ trÇn. PhÇn (a) cho thÊy thÞ tr­êng x¨ng khi gi¸ trÇn kh«ng rµng
buéc bëi v× gi¸ c©n b»ng P 1 thÊp h¬n trÇn. PhÇn (b) cho thÊy thÞ tr­êng x¨ng sau khi sù gia t¨ng gi¸ dÇu
(mét ®Çu vµo cho s¶n xuÊt x¨ng) lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung sang tr¸i tõ S 1 tíi S2. Trong thÞ tr­êng kh«ng
bÞ kiÓm so¸t, gi¸ sÏ t¨ng tõ P1 lªn P2. Tuy nhiªn, gi¸ trÇn ng¨n c¶n kh«ng cho ®iÒu nµy x¶y ra. T¹i møc gi¸
trÇn rµng buéc, ng­êi tiªu dïng s½n sµng mua l­îng Q D, nh­ng ng­êi s¶n xuÊt x¨ng chØ s½n sµng b¸n
l­îng QS. Møc chªnh lÖch gi÷a l­îng cÇu vµ l­îng cung Q D - QS chÝnh lµ l­îng x¨ng bÞ thiÕu hôt.

98
 H×nh 2 cho biÕt ®iÒu g× ®· x¶y ra. Nh­ ®­îc minh ho¹ trong phÇn (a), tr­íc khi OPEC lµm t¨ng
gi¸ dÇu th«, gi¸ c©n b»ng cña x¨ng lµ P 1, thÊp h¬n gi¸ trÇn. Do ®ã, quy ®Þnh vÒ gi¸ c¶ kh«ng cã t¸c dông
g×. Tuy nhiªn, khi gi¸ dÇu th« t¨ng lªn th× t×nh h×nh thay ®æi. ViÖc dÇu th« lªn gi¸ lµm t¨ng chi phÝ s¶n
xuÊt x¨ng vµ ®iÒu nµy lµm gi¶m cung vÒ x¨ng. PhÇn (b) cho thÊy, sù dÞch chuyÓn sang tr¸i cña ®­êng
cung tõ S1 tíi S2 ®· lµm t¨ng gi¸ c©n b»ng. Trong thÞ tr­êng kh«ng bÞ kiÓm so¸t, sù dÞch c huyÓn cña
®­êng cung nµy sÏ lµm t¨ng gi¸ x¨ng c©n b»ng tõ P 1 lªn P2, vµ kÕt qu¶ lµ kh«ng cã t×nh tr¹ng thiÕu hôt
x¨ng. Song gi¸ trÇn ®· ng¨n c¶n kh«ng cho gi¸ t¨ng lªn ®Õn møc c©n b»ng. T¹ i møc gi¸ trÇn nµy, c¸c
nhµ s¶n xuÊt chØ s½n sµng b¸n l­îng QS vµ ng ­êi tiªu dïng s½n sµng mua l­îng Q D. Bëi vËy, sù dÞch
chuyÓn cña ®­êng cung g©y ra t×nh tr¹ng thiÕu hôt trÇm träng t¹i møc gi¸ bÞ kiÓm so¸t.
Cuèi cïng th× ®¹o luËt vÒ kiÓm so¸t gi¸ x¨ng còng bÞ b·i bá. C¸c nhµ lµm luËt ®· hiÓu ra r»ng
hä ph¶i chÞu mét phÇn tr¸ch nhiÖm trong viÖc lµm ch o rÊt nhiÒu ng­êi Mü mÊt thêi gian chê ®îi xÕp
hµng mua x¨ng. HiÖn nay khi gi¸ dÇu th« thay ®æi, gi¸ x¨ng cã thÓ ®iÒu chØnh ®Ó lµm cho cung vµ cÇu
c©n b»ng nhau.

Nghiªn cøu t×nh huèng: kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ trong ng¾n h¹n

vµ dµi h¹n
Mét vÝ dô phæ biÕn cña gi¸ trÇn lµ chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ. T¹i nhiÒu thµnh phè,
chÝnh phñ ®Þa ph­¬ng quy ®Þnh møc trÇn cho tiÒn thuª mµ c¸c chñ nhµ cã thÓ thu tõ ng­êi thuª nhµ. Môc
tiªu cña chÝnh s¸ch nµy lµ trî gióp ng­êi nghÌo th «ng qua viÖc lµm cho nhµ ë trë nªn rÎ h¬n. C¸c nhµ
kinh tÕ th­êng chØ trÝch chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ nµy víi lËp luËn r»ng ®ã lµ mét c¸ch kÐm
hiÖu qu¶ ®Ó gióp ng­êi nghÌo n©ng ca o møc sèng. Mét nhµ kinh tÕ ®· gä i chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª
nhµ lµ "c¸ch tèt nhÊt ®Ó ph¸ huû mét thµnh phè, ch¼ng kh¸c g× nÐm bom".
Qu¶ng ®¹i quÇn chóng kh«ng thÊy ngay nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn
thuª nhµ, bëi v× chóng chØ x¶y ra sau nhiÒu n¨m. Trong ng¾n h¹n, chñ nhµ chØ cã mét sè l­îng c¸ c c¨n
hé cho thuª cè ®Þnh vµ hä kh«ng thÓ nhanh chãng thay ®æi con sè nµy khi t×nh h×nh thÞ tr­êng thay ®æi.
H¬n n÷a, sè ng­êi muèn thuª nhµ trong mét thµnh phè cã thÓ kh«ng ph¶n øng m¹nh ®èi víi tiÒn thuª
nhµ trong ng¾n h¹n, bëi v× ng­êi ta cÇn cã thêi gi an ®Ó ®iÒu chØnh nhµ ë cña m×nh. Do ®ã trong ng¾n
h¹n, cung vµ cÇu vÒ nhµ ë t­¬ng ®èi Ýt co gi·n.
PhÇn (a) cña h×nh 3 chØ râ c¸c t¸c ®éng ng¾n h¹n cña chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ ®èi víi
thÞ tr­êng nhµ ë. Còng nh­ víi bÊt kú gi¸ trÇn nµo, chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ g©y ra t×nh tr¹ng
thiÕu hôt. Song do cung vµ cÇu kh«ng co gi·n trong ng¾n h¹n, nªn møc thiÕu hôt ban ®Çu do chÝnh s¸ch
kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ g©y ra thÊp. T¸c ®éng chÝnh trong ng¾n h¹n lµ lµm gi¶m tiÒn thuª nhµ.

TiÒn Cung TiÒn

thuª c¨n thuª c¨n Cung
hé hé

TiÒn thuª bÞ TiÒn thuª bÞ

kiÓm so¸t kiÓm so¸t
ThiÕu hôt CÇu ThiÕu hôt CÇu
0 L­îng c¨n hé 0 L­îng c¨n hé

(a) KiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ trong (b) KiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ trong
ng¾n h¹n (cung vµ cÇu Ýt co gi·n) dµi h¹n (cung vµ cÇu co gi·n m¹nh)

99
 H×nh 3. §¹o luËt vÒ kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ trong ng¾n h¹n vµ dµi h¹n. PhÇn (a) cho thÊy
t¸c ®éng ng¾n h¹n cña luËt kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ: V× cung vµ cÇu vÒ nhµ ë t­¬ng ®èi kh«ng co gi·n,
møc gi¸ trÇn ®­îc quy ®Þnh bëi luËt kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ chØ g©y ra sù thiÕu hôt nhá vÒ nhµ ë. PhÇn
(b) cho thÊy t¸c ®éng dµi h¹n cña luËt kiÓm so¸t gi¸ c¶: V× cung vµ cÇu vÒ nhµ ë co gi·n nhiÒu h¬n, nªn
luËt kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ g©y ra l­îng thiÕu hôt lín.
DiÔn biÕn trong dµi h¹n l¹i rÊt kh¸c bëi v× thêi gian, ng­êi thuª vµ ng­êi cho thuª nhµ ph¶n øng
m¹nh h¬n ®èi víi c¸c ®iÒu kiÖn thÞ tr ­êng. VÒ phÝa cung, chñ nhµ ph¶n øng l¹i tiÒn thuª nhµ thÊp b»ng
c¸ch kh«ng x©y thªm c¸c c¨n hé míi vµ kh«ng b¶o d­ìng c¸c c¨n hé hiÖn cã. VÒ phÝa cÇu, tiÒn thuª nhµ
thÊp khuyÕn khÝch mäi ng­êi t×m thuª c¨n hé riªng (thay v× sèng víi cha mÑ hay thuª chung víi ng­êi
kh¸c) vµ g©y ra t×nh tr¹ng ngµy cµng cã nhiÒu ng­êi ®æ vÒ thµnh phè. Do ®ã, c¶ cung vµ cÇu ®Òu co gi·n
nhiÒu h¬n trong dµi h¹n.
PhÇn (b) cña h×nh 3 minh ho¹ cho thÞ tr­êng nhµ ë trong dµi h¹n. Khi chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn
thuª nhµ lµm cho tiÒn thuª nhµ thÊp h¬n møc c©n b»ng, l­îng cung vÒ c¨n hé gi¶m, trong khi l­îng cÇu
vÒ c¨n hé t¨ng. §iÒu nµy dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thiÕu hôt nhµ ë trÇm träng.
ë c¸c thµnh phè ¸p dông chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ, chñ nhµ sö dông nhiÒu c¬ chÕ ®Ó
ph©n phèi nhµ. Mét vµi chñ nhµ cã mét danh s¸ch dµi c¸c kh¸ch chê. Ng­êi kh¸c th× ­u tiªn ng­êi thuª
ch­a cã con. L¹i cã nh÷ng ng­êi ph©n biÖt ®èi xö víi kh¸ch hµng theo chñng téc. Còng cã khi c¸c c¨n
hé l¹i ®­îc dµnh cho ng­êi thuª nhµ s½n sµng ®ót lãt nh÷ng kÎ tr«ng n om khu nhµ Êy. VÒ b¶n chÊt, c¸c
kho¶n hèi lé nµy lµm cho tæng tiÒn thuª nhµ cña c¨n hé (bao gåm c¶ tiÒn hèi lé) gÇn víi møc gi¸ c©n b»ng.
§Ó hiÓu ®Çy ®ñ c¸c t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ, chóng ta ph¶i nhí l¹i mét
trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc nªu ra trong ch­¬ng 1: Con ng­êi ph¶n øng víi c¸c kÝch thÝch.
Trong thÞ tr­êng tù do, chñ nhµ cè g¾ng gi÷ nhµ s¹ch vµ an toµn, bëi v× c¸c c¨n hé ®ã cã gi¸ cao. Ng­îc
l¹i, khi chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ t¹o ra sù thiÕu hôt vµ chê ®îi, c hñ nhµ mÊt ®éng c¬ quan t©m
tíi lîi Ých cña ng­êi thuª nhµ. T¹i sao chñ nhµ l¹i ph¶i chi tiÒn ®Ó b¶o d­ìng vµ n©ng cÊp nhµ cho thuª
trong khi ng­êi cã nhu cÇu thuª ®ang xÕp hµng ®Ó thuª chóng trong t×nh tr¹ng hiÖn t¹i? XÐt cho cïng th×
mäi ng­êi thuª ®­îc nhµ víi gi¸ rÎ h¬n, nh­ng hä còng ph¶i chÊp nhËn ng«i nhµ kÐm chÊt l­îng h¬n.
C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch th­êng ph¶n øng víi c¸c t¸c ®éng do chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸
g©y ra b»ng c¸ch ®­a ra c¸c quy ®Þnh míi. VÝ dô, cã c¸c ®¹o luËt quy ®Þnh r»ng viÖc p h©n biÖt chñng téc
khi cho thuª nhµ ë lµ ph¹m ph¸p vµ yªu cÇu chñ nhµ ph¶i ®¸p øng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t cÇn thiÕt tèi thiÓu.
Song viÖc thùc hiÖn c¸c ®¹o luËt nµy rÊt khã kh¨n vµ tèn kÐm. Ng­îc l¹i, nÕu chÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn
thuª nhµ bÞ b·i bá vµ thÞ tr­ê ng nhµ ë ®­îc ®iÒu tiÕt bëi c¸c lùc l­îng c¹nh tranh, nh÷ng ®¹o luËt nh­
trªn sÏ trë nªn Ýt cÇn thiÕt h¬n. Trong thÞ tr­êng tù do, tiÒn thuª nhµ tù ®iÒu chØnh ®Ó lo¹i trõ t×nh tr¹ng
thiÕu hôt - mét nguyªn nh©n g©y ra nhiÒu hµnh vi kh«ng mong muèn cña ng­êi cho thuª nhµ.

T¸c ®éng cña gi¸ sµn tíi kÕt côc thÞ tr­êng
§Ó xem xÐt ¶nh h­ëng cña mét lo¹i chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ kh¸c cña chÝnh phñ, chóng ta h·y
quay l¹i víi thÞ tr­êng kem. B©y giê chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng chÝnh phñ bÞ thuyÕt phôc bëi
nh÷ng lêi khÈn cÇu do Tæ chøc Quèc gia cña c¸c nhµ s¶n xuÊt kem ®­a ra. Trong tr­êng hîp nµy, chÝnh
phñ cã thÓ thiÕt lËp mét gi¸ sµn. Gi¸ sµn, còng nh­ gi¸ trÇn, lµ mét cè g¾ng cña chÝnh phñ nh»m duy tr×
gi¸ c¶ ë mét møc kh¸c víi møc gi¸ c©n b»ng. Trong khi g i¸ trÇn ¸p ®Æt møc tèi ®a cho gi¸ c¶, th× gi¸ sµn
l¹i ¸p ®Æt møc tèi thiÓu.
Khi chÝnh phñ quy ®Þnh gi¸ sµn cho thÞ tr­êng kem, hai kh¶ n¨ng cã thÓ x¶y ra. NÕu chÝnh phñ
¸p ®Æt gi¸ sµn 2 ®« la mét chiÕc kem trong khi gi¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la, chóng ta sÏ cã kÕt qu¶ nh­ trong
phÇn (a) cña h×nh 4. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ sµn kh«ng cã tÝnh rµng buéc bëi v× gi¸ c©n b»ng cao h¬n

100
gi¸ sµn. C¸c lùc l­îng thÞ tr­êng sÏ ®Èy nÒn kinh tÕ tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng mét c¸ch tù nhiªn vµ gi¸ sµn
kh«ng cã t¸c dông g×.
PhÇn (b) cña h×nh 4 cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra khi chÝnh phñ ¸p ®Æt gi¸ sµn b»ng 4 ®« la mét chiÕc
kem. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ sµn cã tÝnh chÊt rµng buéc trªn thÞ tr­êng bëi v× gi¸ c©n b»ng 3 ®« la
thÊp h¬n gi¸ sµn. C¸c lùc l­îng cung cÇu cã xu h­íng ®Èy gi¸ thÞ tr­êng vÒ møc c©n b»ng, nh­ng khi
ch¹m sµn, nã kh«ng thÓ xuèng thÊp h¬n n÷a. Gi¸ thÞ tr­êng ph¶i b»ng gi¸ sµn. T¹i møc gi¸ sµn nµy,
l­îng kem cung ra (120 chiÕc) v­ît qu¸ l­îng cÇu (80 chiÒu). Mét sè ng­êi muèn b¸n kem víi gi¸ hiÖn
hµnh kh«ng b¸n ®­îc kem. Do ®ã, gi¸ sµn rµng buéc g©y ra t×nh tr¹ng thÆng d­.
NÕu gi¸ trÇn vµ sù thiÕu hôt cã thÓ dÉn ®Õn c¸c c¬ chÕ ph©n phèi kh«ng mong muèn, th× gi¸ sµn
vµ sù thÆng d­ còng vËy. Trong tr­êng hîp ¸p dông gi¸ sµn, mét sè ng­êi b¸n kh«ng thÓ b¸n hÕt l­îng
kem mµ hä muèn b¸n víi gi¸ thÞ tr­êng. Nh÷ng ng­êi b¸n biÕt chiÒu theo khuynh h­íng c¸ nh©n cña
ng­êi mua, cã thÓ do mèi liªn hÖ gia ®×nh hay chñng téc, sÏ b¸n ®­îc nhiÒu kem h¬n so víi nh÷ng ng­êi
kh«ng cã ®iÒu kiÖn nµy. Ng­îc l¹i trong thÞ tr­êng tù do, gi¸ ®ãng vai trß lµ c¬ chÕ ph©n phèi vµ ng­êi
b¸n cã thÓ b¸n ®­îc tÊt c¶ l­îng kem hä muèn b¸n t¹i møc gi¸ c©n b»ng.
(a) Gi¸ sµn kh«ng rµng buéc
Gi¸ kem
Cung

3$
Gi¸
2$
CÇu

0 100 L­îng kem

(l­îng c©n b»ng)
(b) Gi¸ sµn rµng buéc

Gi¸
kem
Cung
D­ thõa
Gi¸
4$
3$
(Gi¸ c©n
b»ng) CÇu

0 80 120 L­îng kem

l­îng cÇu l­îng cung
H×nh 4. ThÞ tr­êng víi gi¸ sµn. Trong phÇn (a), chÝnh phñ ¸p ®Æt gi¸ sµn b»ng 2 ®« la. V× gi¸
sµn thÊp h¬n gi¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la, nªn nã kh«ng cã t¸c ®éng g×. Gi¸ thÞ tr­êng ®iÒu chØnh ®Ó c©n
b»ng cung cÇu. T¹i møc gi¸ c©n b»ng, c¶ l­îng cung vµ l­îng cÇu ®Òu lµ 100 chiÕc. Trong phÇn (b),
chÝnh phñ ¸p ®Æt gi¸ sµn b»ng 4 ®« l a, cao h¬n gi¸ c©n b»ng lµ 3 ®« la. Do ®ã, gi¸ thÞ tr­êng lµ 4 ®« la.
Do ®ã 120 chiÕc kem ®­îc cung øng t¹i møc gi¸ nµy trong khi l­îng cÇu chØ b»ng 80 chiÕc kem, nªn
møc thÆng d­ b»ng 40 chiÕc kem.

101
 Nghiªn cøu t×nh huèng: luËt tiÒn l­¬ng tèi thiÓu
Mét vÝ dô quan träng vÒ chÝnh s¸ch gi¸ sµn lµ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu. C¸c ®¹o luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi
thiÓu quy ®Þnh møc gi¸ thÊp nhÊt mµ giíi chñ cã thÓ tr¶ cho ng­êi lao ®éng. Quèc héi Mü lÇn ®Çu tiªn
quy ®Þnh tiÒn l­¬ng tèi thiÓu trong §¹o luËt vÒ Tiªu chuÈn lao ®éng b×nh ®¼ng vµo n¨m 1938 nh»m ®¶m
b¶o cho ng­êi lao ®éng mét møc sèng tèi thiÓu. Vµo n¨m 1996, tiÒn l­¬ng tèi thiÓu theo luËt Liªn bang
lµ 4,75 ®« la/ giê. Mét sè bang cßn cã tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cao h¬n.
§Ó ph©n tÝch t¸c ®éng cña tiÒn l­¬ng tèi thiÓu, chóng ta h·y xem xÐt thÞ tr­êng lao ®éng. PhÇn
(a) cña h×nh 5 m« t¶ thÞ tr­êng lao ®éng phô thuéc vµo cung vµ cÇu nh­ tÊt c¶ c¸c thÞ tr­êng kh¸c. Ng­êi
lao ®éng quyÕt ®Þnh cung vÒ lao ®éng vµ c¸c doanh nghiÖp quyÕt ®Þnh cÇu vÒ lao ®éng. NÕu chÝnh p hñ
kh«ng can thiÖp, tiÒn l­¬ng sÏ ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung vµ cÇu vÒ lao ®éng.
(a) ThÞ tr­êng lao ®éng tù do (b) ThÞ tr­êng lao ®éng víi tiÒn
l­¬ng tèi thiÓu cã tÝnh rµng buéc
TiÒn
TiÒn l­¬ng
Cung
l­¬ng D­ cung lao ®éng Cung
(thÊt nghiÖp)
W min
W c©n
b»ng
CÇu CÇu

Sè viÖc lµm c©n L­îng lao ®éng 0 l­îng cÇu l­îng cung L­îng
b»ng lao ®éng
H×nh 5. TiÒn l­¬ng tèi thiÓu ¶nh h­ëng tíi thÞ tr­êng lao ®éng nh­ thÕ nµo. PhÇn (a) m« t¶
thÞ tr­êng lao ®éng trong ®ã tiÒn l­¬ng ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung vµ cÇu vÒ lao ®éng. PhÇn (b) chØ ra
¶nh h­ëng cña tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cã tÝnh chÊt rµng buéc. Do tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lµ mét lo¹i gi¸ sµn, nªn
nã g©y ra sù thÆng d­: L­îng cung vÒ lao ®éng v­ît qu¸ l­îng cÇu. KÕt qu¶ lµ t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp.
PhÇn (b) cña h×nh 5 m« t¶ thÞ tr­êng lao ®éng víi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu. NÕu tiÒn l­¬ng tèi thiÓu
cao h¬n møc c©n b»ng nh­ tr­êng hîp nµy , th× l­îng cung vÒ lao ®éng sÏ v­ît l­îng cÇu. KÕt qu¶ lµ t×nh
tr¹ng thÊt nghiÖp. Do ®ã, tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lµm t¨ng thu nhËp cña ng­êi lao ®éng cã viÖc lµm, nh­ng
nã lµm gi¶m thu nhËp cña ng­êi lao ®éng kh«ng t×m ®­îc viÖc lµm.
§Ó hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu, vÊn ®Ò quan träng lµ cÇn nhí r»ng nÒn kinh tÕ kh«ng
chØ bao gåm mét thÞ tr­êng lao ®éng duy nhÊt, mµ cã nhiÒu thÞ tr­êng lao ®éng cho c¸c lo¹i lao ®éng
kh¸c nhau. ¶nh h­ëng cña tiÒn l­¬ng tèi thiÓu phô thuéc vµo kü n¨ng vµ kinh nghiÖm cña ng­êi lao
®éng. Ng­êi lao ®éng cã kü n¨ng cao vµ nhiÒu kinh nghiÖm kh«ng bÞ ¶nh h­ëng, v× tiÒn l­¬ng c©n b»ng
cña hä cao h¬n nhiÒu so víi møc l­¬ng tèi thiÓu. §èi víi nh÷ng ng­êi lao ®éng nµy, tiÒn l­¬ng tèi thiÓu
kh«ng cã tÝnh rµng buéc.
TiÒn l­¬ng tèi thiÓu cã t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®èi víi thÞ tr­êng lao ®éng thanh niªn (tuæi d­íi
20). TiÒn l­¬ng c©n b»ng cho ®èi t­îng lao ®éng nµy cã xu h­íng thÊp v× hä n»m trong sè nh÷ng ng­êi
lao ®éng cã Ýt kü n¨ng vµ kinh nghiÖm nhÊt trong lùc l­îng lao ®éng. H¬n n÷a, hä th­êng chÊp nhËn
tiÒn l­¬ng thÊp h¬n ®Ó ®æi lÊy viÖc ®­îc ®µo t¹o qua c«ng viÖc. (Trªn thùc tÕ, cã nh÷ng lao ®éng trÎ s½n
sµng lµm viÖc víi t­ c¸ch "ng­êi häc viÖc" kh«ng ¨n l­¬ng. Bëi v× häc viÖc th× kh«ng ®­îc tr¶ l­¬ng,
nªn tiÒn l­¬ng tèi thiÓu kh« ng ¸p dông ®èi víi hä. NÕu ®­îc ¸p dông, c¸c c«ng viÖc nh­ thÕ cã thÓ
kh«ng tån t¹i). KÕt qu¶ lµ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu th­êng cã tÝnh rµng buéc nhiÒu h¬n ®èi víi lao ®éng thanh
niªn so víi c¸c ®èi t­îng kh¸c cña lùc l­îng lao ®éng.

102
 NhiÒu nhµ kinh tÕ ®· ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu ®èi víi thÞ tr­êng lao
®éng thanh niªn. C¸c nhµ nghiªn cøu nµy so s¸nh sù thay ®æi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu theo thêi gian víi sù thay
®æi cña møc sö dông lao ®éng thanh niªn. Cho dï cßn cã sù tranh c·i nµo ®ã v Ò viÖc tiÒn l­¬ng tèi thiÓu
¶nh h­ëng ë møc nµo tíi c«ng ¨n viÖc lµm, kÕt qu¶ nghiªn cøu t×nh huèng ®iÓn h×nh vÉn cho thÊy r»ng khi
tiÒn l­¬ng tèi thiÓu t¨ng 10 phÇn tr¨m, møc sö dông lao ®éng thanh niªn gi¶m tõ 1 ®Õn 3 phÇn tr¨m. §Ó
hiÓu ®­îc con sè ­íc tÝnh nµy, chóng ta cÇn chó ý r»ng møc t¨ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu 10 phÇn tr¨m kh«ng
lµm t¨ng møc l­¬ng b×nh qu©n cña thanh niªn thªm 10%. Sù thay ®æi cña luËt kh«ng trùc tiÕp t¸c ®éng tíi
sè thanh niªn ®· ®­îc tr¶ cao h¬n møc tèi thiÓu. H¬n n÷a, viÖc thùc th i c¸c ®¹o luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu
kh«ng hoµn h¶o. Do v©y, møc gi¶m ­íc tÝnh cña viÖc lµm tõ 1 ®Õn 3 phÇn tr¨m lµ con sè ®¸ng kÓ.
Ngoµi viÖc lµm thay ®æi l­îng cÇu vÒ lao ®éng, tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cßn lµm thay ®æi l­îng
cung. Do tiÒn l­¬ng tèt thiÓu lµm t¨ng tiÒn l­¬ng mµ thanh niªn cã thÓ kiÕm ®­îc, nªn nã ®· t¨ng sè
thanh niªn ®i t×m viÖc lµm. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· cho thÊy r»ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cao h¬n t¸c
®éng tíi nh÷ng thanh niªn ®ang cã viÖc lµm. Khi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu t¨ng lªn, mét sè thanh niªn ®ang ®i
häc quyÕt ®Þnh nghØ häc ®Ó ®i lµm. Nh÷ng ng­êi míi bá häc nµy sÏ thÕ ch ç nh÷ng ng­êi ®· bá häc tr­íc
®ã vµ hä trë thµnh ng­êi thÊt nghiÖp.
TiÒn l­¬ng tèi thiÓu lu«n lµ mét chñ ®Ò chÝnh g©y tranh c·i. Nh÷ng ng­êi chñ tr­¬ng ¸p dông
tiÒn l­¬ng tèi thiÓu coi chÝnh s¸ch nµy lµ mét c¸ch ®Ó n©ng cao thu nhËp cña nh÷ng ng­êi lao ®éng
nghÌo. Hä chØ ra mét c¸ch ®óng ®¾n r»ng ng­êi lao ®éng h­ëng l­¬ng tèi thiÓu chØ cã møc sèng ®¹m
b¹c. VÝ dô vµo n¨m 1994, khi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lµ 4,25 ®« lµ / giê, th× hai ng­êi lín lµm viÖc 40 giê
mét tuÇn vµ tÊt c¶ c¸c tuÇn trong n¨m ®Òu h­ëng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu chØ cã ®­îc tæng thu nhËp c¶ n¨m
b»ng 17.680 ®« la, b»ng giµ nöa møc thu nhËp cña mét gia ®×nh trung b×nh. NhiÒu ng­êi chñ tr­¬ng
chÝnh s¸ch tiÒn l­¬ng tèi thiÓu còng thõa nhËn r»ng chÝnh s¸ch nµy g©y ra nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc, trong
®ã cã thÊt nghiÖp, nh­ng hä tin r»ng chóng kh«ng ®¸ng kÓ vµ khi xem xÐt vÊn ®Ò mét c¸ch toµn diÖn, th×
møc l­¬ng tèi thiÓu cao h¬n lµm lîi cho ng­êi nghÌo nhiÒu h¬n.
Nh÷ng ng­êi ph¶n ®èi chÝnh s¸ch tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cho r»ng ®ã kh«ng ph¶i lµ c¸ch tèt nhÊt
chèng l¹i ®ãi nghÌo. Hä lËp luËn r»ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cao g©y ra t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp, khuyÕn
khÝch thanh niªn bá häc vµ lµm cho ng­êi lao ®éng kh«ng cã ngh Ò mÊt c¬ héi ®­îc ®µo t¹o qua c«ng
viÖc. H¬n n÷a, nh÷ng ng­êi ph¶n ®èi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu chØ ra r»ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lµ mét chÝnh
s¸ch kh«ng nh»m ®óng ®èi t­îng. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng­êi lao ®éng ¨n l­¬ng tèi thiÓu lµ chñ hé
gia ®×nh ®ang cè g¾ng gióp gia ®×nh hä tho¸t khái ®ãi nghÌo. NhiÒu ng­êi ¨n l­¬ng tèi thiÓu lµ thanh
niªn thuéc tÇng líp trung l­u, hä lµm c¸c c«ng viÖc phô ®Ó cã thªm tiÒn tiªu vÆt.

§¸nh gi¸ chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸

Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc th¶o luËn ë ch­¬ng 1 nãi r»ng thÞ tr­êng th­êng lµ
c¸ch tèt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ. Nguyªn lý nµy lý gi¶i t¹i sao hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ lu«n lu«n
ph¶n ®èi c¸c chÝnh s¸ch quy ®Þnh gi¸ trÇn vµ gi¸ sµn. §èi víi c¸c nhµ kinh tÕ, gi¸ c¶ kh«ng ph¶i lµ kÕt
qu¶ cña mét qu¸ tr×nh lén xén, tù ph¸t nµo ®ã. Hä cho r»ng, gi¸ c¶ lµ kÕt qu¶ cña hµng triÖu quyÕt ®Þnh
do c¸c doanh nghiÖp vµ ng­êi tiªu dïng Èn sau ®­êng cung vµ ®­êng cÇu ®­a ra. Gi¸ c¶ cã nhiÖm vô
quan träng lµ c©n b»ng cung vµ cÇu, qua ®ã ®iÒu phèi ho¹t ®éng kinh tÕ. Khi c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh
s¸ch ®Þnh gi¸ b»ng ph¸p luËt, hä lµm mê c¸c tÝn hiÖu mµ th«ng th­êng cã t¸c dông ®Þnh h­íng qu¸ tr×nh
ph©n phèi nguån lùc x· héi.
Mét nguyªn lý kh¸c trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc lµ ®«i khi chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖ n
kÕt côc thÞ tr­êng. Trªn thùc tÕ, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ v× hä cho r»ng kÕt qu¶ ho¹t
®éng cña thÞ tr­êng kh«ng c«ng b»ng. ChÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ th­êng nh»m gióp ®ì ng­êi nghÌo. VÝ
dô, luËt vÒ kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ cè g¾ng lµm ch o ai còng cã nhµ ë vµ luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu th×
t×m c¸ch gióp mäi ng­êi tho¸t khái c¶nh ®ãi nghÌo.

103
 ThÕ nh­ng chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ th­êng lµm tæn h¹i ®Õn nh÷ng ng­êi mµ nã t×m c¸ch trî gióp.
ChÝnh s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª nhµ cã thÓ gi÷ cho tiÒn thuª nhµ thÊp, nh­ng nã kh«ng khuyÕn khÝch chñ
nhµ duy tu nhµ vµ lµm cho viÖc t×m kiÕm nhµ ë trë nªn khã kh¨n. LuËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cã thÓ lµm
t¨ng thu nhËp cña mét sè ng­êi lao ®éng, nh­ng nã còng lµm cho nh÷ng ng­êi kh¸c thÊt nghiÖp.
ViÖc gióp ®ì nh÷ng ®èi t­îng cÇn trî gióp cã thÓ ®­îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng c¸ch kh¸c, chø
kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i th«ng qua chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸. VÝ dô, chÝnh phñ cã thÓ lµm cho nhµ ë rÎ h¬n
b»ng c¸ch tr¶ mét phÇn tiÒn thuª nhµ cho c¸c gia ®×nh nghÌo. Kh«ng nh­ chÝn h s¸ch kiÓm so¸t tiÒn thuª
nhµ, viÖc trî cÊp tiÒn thuª nhµ kh«ng lµm gi¶m l­îng cung vÒ nhµ ë, do ®ã kh«ng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng
thiÕu hôt nhµ ë. T­¬ng tù nh­ vËy, biÖn ph¸p trî cÊp tiÒn l­¬ng cã thÓ n©ng cao møc sèng cña ng­êi lao
®éng nghÌo mµ kh«ng g©y khã kh¨n cho c¸c doanh nghiÖp trong viÖc tuyÓn dông hä. Mét vÝ dô vÒ trî
cÊp tiÒn l­¬ng lµ miÔn thuÕ thu nhËp. Ch­¬ng tr×nh nµy cña chÝnh phñ hç trî thu nhËp cho nh÷ng c«ng
nh©n cã tiÒn l­¬ng thÊp.
MÆc dï c¸c chÝnh s¸ch thay thÕ nµy th­êng tèt h¬n chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸, nh­ng chóng còng
kh«ng hoµn thiÖn. BiÖn ph¸p trî cÊp tiÒn l­¬ng vµ tiÒn thuª nhµ lµm t¨ng sè tiÒn mµ chÝnh phñ ph¶i chØ ra
vµ chÝnh phñ ph¶i t¨ng thuÕ. Nh­ chóng ta sÏ thÊy trong phÇn tiÕp theo, thuÕ còng cã c¸i gi¸ cña chóng.
KiÓm tra nhanh: H·y ®Þnh nghÜa gi¸ trÇn, gi¸ sµn vµ cho vÝ dô vÒ mçi lo¹i. §iÒu g× dÉn ®Õn sù
thiÕu hôt? §iÒu g× dÉn ®Õn sù thÆng d­? T¹i sao?
ThuÕ
TÊt c¶ c¸c c¬ quan chÝnh phñ - tõ chÝnh phñ liªn bang ë Washington cho tíi chÝnh quyÒn ®Þa
ph­¬ng ë c¸c thÞ trÊn nhá - ®Òu sö dông thuÕ ®Ó t¹o nguån thu cho c¸c dù ¸n c«ng céng nh­ ®­êng x¸,
tr­êng häc vµ quèc phßng. Do thuÕ lµ mét c«ng cô chÝnh s¸ch quan träng, vµ bëi v× thuÕ ¶nh h­ëng ®Õn
cuéc sèng cña chóng ta theo nhiÒu c¸ch, nªn viÖc nghiªn cøu thuÕ lµ mét chñ ®Ò mµ chó ng ta sÏ quay trë
l¹i nhiÒu lÇn trong cuèn s¸ch nµy. Trong phÇn nµy, chóng ta b¾t ®Çu nghiªn cøu vÊn ®Ò thuÕ ¶nh h­ëng
tíi nÒn kinh tÕ nh­ thÕ nµo.
§Ó cã c¬ së ph©n tÝch, chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng quyÕt ®Þnh tæ
chøc mét lÔ héi kem hµng n¨m - cã diÔu hµnh, ph¸o hoa, vµ quan chøc ®äc diÔn v¨n. §Ó cã nguån thu phôc
vô cho sù kiÖn nµy, ng­êi ta quyÕt ®Þnh ®¸nh thuÕ 0,5 ®« la trªn mçi chiÕc kem b¸n ra. Khi kÕ ho¹ch ®­îc
th«ng b¸o, cã hai nhãm vËn ®éng hµnh lang vµo cuéc. Tæ chøc Què c gia c¸c nhµ s¶n xuÊt kem cho r»ng
héi viªn cña hä ®ang ph¶i vËt lén ®Ó tån t¹i trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh vµ hä ®­a ra lý lÏ r»ng ng­êi mua
kem ph¶i nép kho¶n thuÕ ®ã. HiÖp héi nh÷ng ng­êi ¨n kem Mü cho r»ng ng­êi tiªu dïng kem ®ang tóng
quÉn vµ yªu cÇu ng­êi b¸n kem ph¶i nép thuÕ. V× hy väng ®¹t ®­îc mét sù tho¶ hiÖp, nªn «ng thÞ tr­ëng
nªu ra ý kiÕn lµ mét nöa sè thuÕ sÏ do ng­êi b¸n chÞu vµ nöa cßn l¹i sÏ do ng­êi mua chÞu.
§Ó ph©n tÝch c¸c ®Ò xuÊt nµy, chóng ta ph¶i nghiªn cøu vÊn ®Ò ®¬n gi¶n, nh­ng k h«ng dÔ ph¸t
hiÖn: Khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo hµng ho¸, ai lµ ng­êi chÞu g¸nh nÆng thuÕ kho¸ nµy? Ng­êi mua
hµng? Ng­êi b¸n hµng? Hay, nÕu ng­êi mua vµ ng­êi b¸n cïng chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ, th× ®iÒu g× quyÕt
®Þnh c¸ch ph©n chia? LiÖu chÝnh phñ cã thÓ quy ®Þnh ®¬n gi¶n viÖc ph©n chia nµy nh­ «ng thÞ tr­ëng ®Ò
xuÊt, hay sù ph©n chia ®­îc quyÕt ®Þnh bëi c¸c lùc l­îng c¬ b¶n h¬n trong nÒn kinh tÕ? C¸c nhµ kinh tÕ
sö dông thuËt ng÷ ®iÓm r¬i cña thuÕ ®Ó chØ vÊn ®Ò ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ. Nh­ chóng ta sÏ thÊy,
chóng ta cã thÓ rót ra ®­îc mét sè bµi häc ®¸ng ng¹c nhiªn vÒ ¶nh h­ëng cña thuÕ chØ b»ng c¸ch sö
dông c«ng cô cung vµ cÇu.
ThuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua t¸c ®éng thÕ nµo ®Õn kÕt côc thÞ tr­êng?
§Çu tiªn chóng ta h·y xem xÐt kho¶n thuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua hµng. Gi¶ dô, chÝnh quyÒn ®Þa
ph­¬ng th«ng qua mét ®¹o luËt quy ®Þnh ng­êi mua kem ph¶i tr¶ cho chÝnh phñ 0,5 ®« la mçi khi hä
mua mét chiÕc kem. LuËt thuÕ nµy t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn ng­êi mua vµ ng­êi b¸n kem? §Ó tr¶ lêi
c©u hái nµy, chóng ta tu©n theo ba b­í c trong ph©n tÝch cung vµ cÇu ë ch­¬ng 4: (1) x¸c ®Þnh xem liÖu

104
®¹o luËt nµy t¸c ®éng tíi ®­êng cung hay ®­êng cÇu; (2) x¸c ®Þnh xem c¸c ®­êng nµy dÞch chuyÓn theo
h­íng nµo; (3) x¸c ®Þnh xem sù dÞch chuyÓn nµy t¸c ®éng tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng nh­ thÕ nµo.
T¸c ®éng ®Çu tiªn cña kho¶n thuÕ nµy lµ lµm thay ®æi nhu cÇu vÒ kem. §­êng cung kh«ng bÞ
¶nh h­ëng bëi v× ®èi víi bÊt kú gi¸ kem nµo, ng­êi b¸n vÉn cã ®éng c¬ cung øng kem ra thÞ tr­êng nh­
cò. Ng­îc l¹i, b©y giê ng­êi mua ph¶i nép thuÕ cho chÝnh phñ (vµ gi¸ kem cho ng­êi b¸n) mçi khi hä
mua kem. Do vËy, kho¶n thuÕ nµy lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu vÒ kem.
ThËt dÔ dµng x¸c ®Þnh h­íng cña dÞch chuyÓn nµy. Do thuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua lµm cho viÖc
mua kem kh«ng cßn hÊp dÉn nh­ tr­íc, nªn ng­êi mua cã l­îng cÇu vÒ kem thÊp h¬n t¹i mäi møc gi¸.
KÕt qu¶ lµ ®­êng cÇu dÞch chuyÓn sang tr¸i (hay xuèng d­íi) nh­ trong h×nh 6.
Trong tr­êng hîp nµy, chóng ta cã thÓ nãi chÝnh x¸c ®­êng cÇu dÞch chuyÓn bao nhiªu. Do
ng­êi mua bÞ ®¸nh thuÕ 0,5 ®« la, nªn gi¸ mua kem thùc sù ®è i víi ng­êi mua cao h¬n gi¸ thÞ tr­êng 0,5
®« la. VÝ dô, nÕu gi¸ thÞ tr­êng cña mét chiÕc kem b»ng 2 ®« la, th× gi¸ thùc sù b»ng 2,5 ®« la. Do ng­êi
mua coi tæng chi phÝ mua hµng bao gåm c¶ thuÕ, nªn hä cã nhu cÇu mua mét l­îng kem gièng nh­
tr­êng hîp gi¸ thÞ tr­êng cao h¬n gi¸ b¸n ra lµ 0,5 ®« la. Nãi c¸ch kh¸c, ®Ó ng­êi mua cã nhu cÇu vÒ bÊt
kú l­îng kem nµo, th× giê ®©y gi¸ thÞ tr­êng còng ph¶i thÊp h¬n 0,5 ®« la ®Ó bï l¹i ¶nh h­ëng do thuÕ
g©y ra. Cho nªn, kho¶n thuÕ 0,5 ®« la lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu xuèng d­íi mét l­îng ®óng b»ng møc
thuÕ (0,5 ®« la), tøc tõ D 1 tíi D 2.
§Ó thÊy râ ®iÓm r¬i cña thuÕ, chóng ta so s¸nh ®iÓm c©n b»ng cò víi ®iÓm c©n b»ng míi. B¹n
cã thÓ thÊy trong h×nh vÏ lµ gi¸ c©n b»ng cña kem gi¶m tõ 3 ®« la xuèng 2,8 ®« la vµ l­îng c© n b»ng
gi¶m tõ 100 xuèng cßn 90 chiÕc. Do ng­êi s¶n xuÊt b¸n Ýt h¬n vµ ng­êi tiªu dïng mua Ýt h¬n, nªn kho¶n
thuÕ nµy lµm gi¶m quy m« thÞ tr­êng kem.
B©y giê chóng ta h·y quay trë l¹i víi vÊn ®Ò ¶nh h­ëng cña thuÕ: Ai lµ ng­êi chÞu thuÕ? MÆc dï
ng­êi mua nép toµn bé sè thuÕ cho chÝnh phñ, nh­ng c¶ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n ®Òu ph¶i chÞu g¸nh
thuÕ. Do gi¸ thÞ tr­êng gi¶m tõ 3 ®« la xuèng cßn 2,8 ®« la khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ, nªn ng­êi b¸n thu
®­îc sè tiÒn Ýt h¬n 0,2 ®« la tõ mçi chiÕc kem b¸n ra so víi khi ch­ a cã thuÕ. V× vËy, thuÕ g©y ¶nh
h­ëng tiªu cùc ®èi víi ng­êi b¸n. Ng­êi mua tr¶ ng­êi b¸n gi¸ thÊp h¬n (2,8 ®« la), nh­ng gi¸ mµ anh ta
thùc sù tr¶ gåm c¶ thuÕ ®· t¨ng tõ 3 ®« la lªn 3,3 ®« la (2,80 + 0,5 = 3,3 ®« la). Cho nªn, kho¶n thuÕ nµy
còng lµm ng­êi mua bÞ thiÖt.
Gi¸ kem D1

$3.3 S1
D2
Gi¸ ng­êi 3 C©n b»ng tr­íc
mua tr¶ 3.0  thuÕ
Gi¸ kh«ng ThuÕ (0.5$) ThuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua lµm
thuÕ 2.8  dÞch chuyÓn ®­êng cÇu xuèng
Gi¸ ng­êi d­íi mét l­îng ®óng b»ng thuÕ
b¸n nhËn C©n b»ng (0,50 ®« la)
sau thuÕ

90 100 L­îng kem

H×nh 6. ThuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua. Khi mét kho¶n thuÕ 0,5 ®« la ®¸nh vµo ng­êi mua, ®­êng
cÇu dÞch chuyÓn xuèng mét kho¶ng b»ng 0,5 ®« la, tøc tõ D 1 xuèng D 2. L­îng c©n b»ng gi¶m tõ 100
xuèng 90 chiÕc kem. Gi¸ mµ ng­êi b¸n thu ®­ îc gi¶m tõ 3 ®« la xuèng cßn 2,8 ®« la. Gi¸ mµ ng­êi mua
tr¶ (bao gåm c¶ thuÕ) t¨ng tõ 3 ®« la lªn 3,3 ®« la. MÆc dï thuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua, nh­ng c¶ ng­êi
mua vµ ng­êi b¸n ®Òu ph¶i chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ.
Tãm l¹i, ph©n tÝch trªn ®©y ®em l¹i cho chóng ta hai kÕt luËn tæng qu¸t:

105
 - ThuÕ c¶n trë ho¹t ®éng cña thÞ tr­êng. Khi mét mÆt hµng bÞ ®¸nh thuÕ, l­îng b¸n ra cña nã
gi¶m khi thÞ tr­êng ®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng míi.
- Ng­êi mua vµ ng­êi b¸n cïng chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ. Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng míi, gi¸ mµ
ng­êi mua ph¶i tr¶ cao h¬n vµ gi¸ mµ ng­êi b¸n ®­îc nhËn thÊp h¬n.

T¸c ®éng cña thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n ®Õn kÕt côc thÞ tr­êng

B©y giê chóng ta h·y xem xÐt tr­êng hîp thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n. Gi¶ sö chÝnh quyÒn ®Þa
ph­¬ng th«ng qua mét ®¹o luËt quy ®Þnh nh÷ng ng­êi b¸n kem ph¶i nép 0,5 ®« la cho chÝnh phñ ®èi víi
mçi chiÕc kem hä b¸n. §¹o luËt ®ã g©y ra nh÷ng t¸c ®éng g×?
Trong tr­êng hîp nµy, tr­íc hÕt thuÕ t¸c ®éng vµo cung vÒ kem. Do thuÕ kh«ng ®¸nh vµo ng­êi
mua, nªn l­îng cÇu vÒ kem t¹i mäi møc gi¸ v Én nh­ cò, do ®ã ®­êng cÇu kh«ng thay ®æi. Ng­îc l¹i, khi
thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n, chi phÝ b¸n kem t¨ng vµ ng­êi b¸n cung øng l­îng kem Ýt h¬n t¹i mäi møc gi¸.
§­êng cung dÞch chuyÓn sang tr¸i (hay lªn trªn).
Mét lÇn n÷a, chóng ta cã thÓ tÝnh to¸n chÝnh x¸ c quy m« cña sù dÞch chuyÓn. §èi víi bÊt kú
møc gi¸ thÞ tr­êng nµo cña kem, gi¸ mµ ng­êi b¸n thùc sù nhËn ®­îc - tøc sè tiÒn hä ®­îc phÐp gi÷ l¹i
sau khi nép thuÕ - thÊp h¬n so víi tr­íc lµ 0,5 ®« la. VÝ dô, nÕu gi¸ thÞ tr­êng cña mét chiÕc kem lµ 2 ®«
la, gi¸ ng­êi b¸n thùc sù nhËn ®­îc sÏ lµ 1,5 ®« la. Cho dï gi¸ thÞ tr­êng lµ bao nhiªu, th× ng­êi b¸n
còng chØ cung øng mét l­îng kem nh­ trong tr­êng hîp gi¸ thÞ tr­êng gi¶m 0,5 ®« la. Nãi c¸ch kh¸c, ®Ó
lµm cho ng­êi b¸n cung øng bÊt kú l­îng nµo, gi¸ thÞ t r­êng b©y giê còng ph¶i cao h¬n 0,5 ®« la ®Ó bï
l¹i ®iÓm r¬i cña thuÕ. Do ®ã nh­ ®­îc chØ ra trong h×nh 7, ®­êng cung dÞch chuyÓn lªn trªn mét ®o¹n
b»ng ®óng møc thuÕ (0,5 ®« la), tøc tõ S 1 tíi S2.
Khi thÞ tr­êng chuyÓn tõ tr¹ng th¸i c©n b»ng cò sang tr¹ng th¸i c©n b»ng míi, gi¸ kem c ©n b»ng
t¨ng tõ 3 ®« la lªn 3,3 ®« la vµ l­îng c©n b»ng gi¶m tõ 100 xuèng cßn 90 chiÕc kem. Mét lÇn n÷a, thuÕ
l¹i lµm gi¶m quy m« thÞ tr­êng kem. Vµ lÇn nµy còng vËy, ng­êi mua vµ ng­êi b¸n cïng chia sÎ g¸nh
nÆng thuÕ. Do gi¸ thÞ tr­êng t¨ng, ng­êi mua ph¶i tr¶ thªm 0,3 ®« la cho mçi chiÕc kem mµ hä mua so
víi tr­íc khi cã thuÕ. Ng­êi b¸n nhËn ®­îc gi¸ cao h¬n so víi tr­íc khi cã thuÕ, nh­ng gi¸ thùc sù (sau
khi ®ãng thuÕ) gi¶m tõ 3 ®« la xuèng cßn 2,8 ®« la.
So s¸nh h×nh 6 vµ 6.7, chóng ta ®i ®Õn mét kÕt luËn ®¸ng ng¹c nhiªn: ThuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua
vµ thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n t­¬ng ®­¬ng nhau. Trong c¶ hai tr­êng hîp, thuÕ ®Òu ®Æt mét chiÕc nªm vµo
gi÷a gi¸ mµ ng­êi mua tr¶ vµ gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc. ChiÕc nªm nµy kh«ng thay ®æi, cho dï thuÕ
®­îc ®¸nh vµo ng­êi mua hay ng­êi b¸n. Trong c¶ hai tr­êng hîp, nã ®Òu lµm dÞch chuyÓn vÞ trÝ t­¬ng
®èi cña ®­êng cung vµ ®­êng cÇu. T¹i ®iÓm c©n b»ng míi, ng­êi mua vµ ng­êi b¸n cïng chia sÎ g¸nh
nÆng thuÕ. §iÓm kh¸c biÖt duy nhÊt gi÷a t huÕ ®¸nh vµo ng­êi mua vµ thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n lµ ë
ng­êi nép thuÕ cho chÝnh phñ.
TÝnh t­¬ng ®­¬ng cña hai lo¹i thuÕ nµy cã lÏ dÔ hiÓu h¬n nÕu chóng ta t­ëng t­îng r»ng chÝnh
phñ thu thuÕ 0,5 ®« la mét chiÕc kem b»ng c¸ch ®Æt mét c¸i b¸t t¹i mçi quÇy b¸ n kem. Khi chÝnh phñ
®¸nh thuÕ vµo ng­êi mua, ng­êi mua ®­îc yªu cÇu bá 0,5 ®« la vµo b¸t khi hä mua mét chiÕ c kem. Khi
chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo ng­êi b¸n, ng­êi b¸n ®­îc yªu cÇu bá 0,5 ®« la vµo b¸t mçi khi hä b¸n mét
chiÕc kem. ViÖc 0,5 ®« la ®i trùc tiÕp tõ vÝ cña ng­êi mua vµo b¸t, hay gi¸n tiÕp tõ vÝ ng­êi mua qua tay
ng­êi b¸n råi vµo b¸t ®Òu cã ¶nh h­ëng nh­ nhau. Khi thÞ tr­êng ®¹t ®Õn ®iÓm c©n b»ng, ng­êi mua vµ
ng­êi b¸n cïng nhau chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ, viÖc ®¸nh thuÕ nh­ thÕ nµo kh«ng quan träng.

106
 ThuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n lµm dÞch
Gi¸ chuyÓn ®­êng cung lªn trªn mét
kem S2 l­îng ®óng b»ng thuÕ (0,50 ®« la)
D1
S1
Gi¸ ng­êi
$3.3
ThuÕ (0.5$) 
3.0
mua tr¶ 
C©n b»ng tr­íc
Gi¸ kh«ng 2.8 thuÕ
thuÕ
Gi¸ ng­êi C©n b»ng sau
b¸n nhËn thuÕ
90 100 L­îng kem
H×nh 7. ThuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n. Khi møc thuÕ 0,5 ®« la ®¸nh vµo ng­êi b¸n, ®­êng cung dÞch
chuyÓn lªn trªn 0,5 ®« la, tøc tõ S 1 lªn S2. L­îng c©n b»ng gi¶m tõ 100 xuèng 90 chiÕc kem. Gi¸ ng­êi
mua ph¶i tr¶ t¨ng tõ 3 lªn 3,3 ®« la. Gi¸ ng­ êi b¸n nhËn ®­îc (sau khi nép thuÕ) gi¶m tõ 3 xuèng 2,8 ®«
la.Cho dï lµ thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n hay ng­êi mua, th× c¶ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n ®Òu chia sÎ g¸nh
nÆng thuÕ.

Nghiªn cøu t×nh huèng: qu«c héi cã thÓ ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ
tiÒn l­¬ng kh«ng?
NÕu ®· tõng ®­îc nhËn mét tÊm sÐc tr¶ l­¬ng, b¹n cã thÓ thÊy r»ng thuÕ ®­îc khÊu trõ ®i tõ sè
tiÒn b¹n kiÕm ®­îc. Mét trong c¸c lo¹i thuÕ ®ã ®­îc gäi lµ FICA, ch÷ viÕt t¾t cña §¹o luËt vÒ §ãng gãp
b¶o hiÓm Liªn bang. ChÝnh phñ Liªn bang sö dông nguån thu tõ t huÕ FICA ®Ó chi tr¶ b¶o hiÓm x· héi, y
tÕ, hç trî thu nhËp vµ c¸c ch­¬ng tr×nh ch¨m sãc søc khoÎ cho ng­êi giµ. FICA lµ mét vÝ dô vÒ thuÕ ®¸nh
vµo tiÒn l­¬ng, v× nã ®¸nh vµo tiÒn l­¬ng mµ c¸c doanh nghiÖp tr¶ cho c«ng nh©n cña hä. N¨m 1995, tæng
nguån thu tõ thuÕ FICA ®¸nh vµo mét c«ng nh©n ®iÓn h×nh b»ng 15,3% thu nhËp tõ tiÒn l­¬ng.
B¹n nghÜ ai ph¶i chÞu g¸nh nÆng thuÕ ®¸nh vµo tiÒn l­¬ng nµy - doanh nghiÖp hay ng­êi lao
®éng. Khi phª chuÈn ®¹o luËt vÒ thuÕ tiÒn l­¬ng, Quèc héi t×m c¸ch ph©n chia g¸nh nÆn g thuÕ. V× vËy,
Quèc héi quy ®Þnh mét nöa sè thuÕ do doanh nghiÖp tr¶ vµ nöa cßn l¹i do ng­êi lao ®éng tr¶. NghÜa lµ
mét nöa sè thuÕ ®­îc thu tõ doanh thu cña doanh nghiÖp, cßn nöa kia ®­îc khÊu trõ vµo tiÒn l­¬ng cña
c«ng nh©n. Sè tiÒn khÊu trõ trªn cuèng sÐc tiÒn l­¬ng cña b¹n lµ phÇn ®ãng gãp cña ng­êi lao ®éng.
Song ph©n tÝch cña chóng ta vÒ ¶nh h­ëng cña thuÕ chØ ra r»ng c¸c nhµ lµm luËt kh«ng thÓ ph©n
bæ g¸nh nÆng thuÕ dÔ dµng nh­ vËy. §Ó minh ho¹, chóng ta cã thÓ ph©n tÝch thuÕ tiÒn l­¬ng gièng nh­ l µ
mét lo¹i thuÕ hµng ho¸, trong ®ã hµng ho¸ lµ lao ®éng, cßn gi¸ c¶ lµ tiÒn l­¬ng. §Æc ®iÓm then chèt cña
thuÕ tiÒn l­¬ng lµ nã ®Æt mét chiÕc nªm vµo gi÷a tiÒn l­¬ng mµ doanh nghiÖp tr¶ vµ tiÒn l­¬ng mµ ng­êi
lao ®éng nhËn ®­îc. H×nh 8 chØ ra kÕt côc nµy. Khi lo¹i thuÕ tiÒn l­¬ng cã hiÖu lùc, tiÒn l­¬ng mµ ng­êi
lao ®éng nhËn ®­îc gi¶m ®i vµ tiÒn l­¬ng mµ doanh nghiÖp ph¶i tr¶ t¨ng lªn. Cuèi cïng th× ng­êi lao
®éng vµ doanh nghiÖp cïng chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ ®óng nh­ luËt quy ®inh. Nh­ng viÖc ph©n chia g¸nh
nÆng thuÕ nµy gi÷a ng­êi lao ®éng vµ doanh nghiÖp ch¼ng cã g× liªn quan tíi sù ph ©n chia theo luËt quy
®Þnh: Sù ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ trong h×nh 8 kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ 50 -50, vµ kÕt qu¶ t­¬ng tù còng
sÏ x¶y ra nÕu ®¹o luËt nµy yªu cÇu ng­êi lao ®én g nép toµn bé tiÒn thuÕ hay doanh nghiÖp nép toµn bé
thuÕ tiÒn thuÕ.
VÝ dô trªn chØ ra r»ng bµi häc c¬ b¶n nhÊt vÒ ¶nh h­ëng cña thuÕ th­êng bÞ bá qua trong c¸c
cuéc tranh luËn c«ng khai. C¸c nhµ lµm luËt cã thÓ quyÕt ®Þnh viÖc thuÕ lÊy tõ vÝ ng­êi mua hay ng­êi

107
b¸n, nh­ng hä kh«ng quyÕt ®Þnh ®­îc sù ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ. Trªn thùc tÕ, ¶nh h­ëng cña thuÕ
phô thuéc vµo c¸c lùc l­îng cung cÇu.
TiÒn l­¬ng

TiÒn l­¬ng do doanh

nghiÖp tr¶ Cung vÒ lao
TiÒn l­¬ng ChiÕc nªm ®éng
kh«ng thuÕ thuÕ
TiÒn l­¬ng ng­êi lao
®éng nhËn ®­îc CÇu vÒ lao ®éng

L­îng c«ng nh©n

H×nh 8. ThuÕ tiÒn l­¬ng. ThuÕ l­¬ng ®Æt mét chiÕc nªm vµo gi÷a tiÒn l­¬ng ng­êi lao ®éng
nhËn ®­îc vµ tiÒn l­¬ng doanh nghiÖp tr¶. Khi so s¸nh tiÒn l­¬ng cã thuÕ vµ kh«ng thuÕ, b¹n nhËn thÊy
r»ng ng­êi lao ®éng vµ doanh nghiÖp cïng chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ. ViÖc ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ gi÷a
ng­êi lao ®éng vµ doanh nghiÖp kh«ng phô thuéc vµo viÖc chÝnh phñ ® ¸nh thuÕ vµo ng­êi lao ®éng hay
doanh nghiÖp, hoÆc ph©n chia thuÕ thµnh hai phÇn b»ng nhau cho hai nhãm ng­êi nµy.
HÖ sè co gi·n vµ ®iÓm r¬i cña thuÕ
Khi mét hµng ho¸ bÞ ®¸nh thuÕ, c¶ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n cïng chia s Î g¸nh nÆng thuÕ.
Nh­ng thùc ra g¸nh nÆng thuÕ ®­îc ph©n chia nh­ thÕ nµo? RÊt hiÕm khi nã ®­îc chia ®Òu cho c¸c bªn.
§Ó biÕt g¸nh nÆng nµy ®­îc chia sÎ nh­ thÕ nµo, chóng ta cïng xem xÐt ¶nh h­ëng cña thuÕ tíi hai thÞ
tr­êng trong h×nh. Trong c¶ hai tr­êng hîp, h×nh nµy chØ ra ®­êng cÇu ban ® Çu, ®­êng cung ban ®Çu vµ
mét møc thuÕ chÌn chiÕc nªm gi¸ vµo gi÷a sè tiÒn ng­êi mua ph¶i tr¶ vµ sè tiÒn ng­êi b¸n nhËn ®­îc.
(Trong c¶ hai phÇn h×nh 9, chóng ta kh«ng vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu míi. ViÖc ®­êng nµo dÞch
chuyÓn phô thuéc vµo chç thuÕ ®¸nh v µo ng­êi mua hay ng­êi b¸n. Nh­ chóng ta thÊy, ®iÒu nµy kh«ng
liªn quan tíi ¶nh h­ëng cña thuÕ). Sù kh¸c biÖt gi÷a hai phÇn lµ hÖ sè co gi·n t­¬ng ®èi cña cung vµ cÇu.
PhÇn (a) cña h×nh 9 minh ho¹ cho mét lo¹i thuÕ trªn thÞ tr­êng cã cung rÊt co gi·n vµ cÇ u t­¬ng ®èi
kh«ng co gi·n. Trong t×nh huèng nµy, ng­êi b¸n ph¶n øng m¹nh ®èi víi gi¸ c¶ trong khi ng­êi mua Ýt ph¶n
øng ®èi víi gi¸ c¶. Khi mét lo¹i thuÕ ®­îc ¸p dông trong thÞ tr­êng cã hÖ sè co gi·n nh­ vËy, gi¸ ng­êi b¸n
thu ®­îc kh«ng gi¶m nhiÒu, nªn ng­êi b¸n chØ ph¶i chÞu mét phÇn nhá cña g¸nh nÆng thuÕ. Ng­îc l¹i, gi¸
ng­êi mua ph¶i tr¶ t¨ng ®¸ng kÓ vµ ®iÒu nµy cho thÊy ng­êi mua chÞu phÇn lín g¸nh nÆng thuÕ.
(a) Cung co gi·n, cÇu Ýt co gi·n
Gi¸

Cung
Gi¸ ng­êi mua
tr¶ 1. Khi cung co
Gi¸ kh«ng gi·n nhiÒu h¬n
ThuÕ cÇu…
thuÕ
Gi¸ ng­êi b¸n 2. … g¸nh nÆng cña
nhËn 3. … lµ ®¸nh thuÕ r¬i vµo ng­êi mua
vµo ng­êi b¸n CÇu nhiÒu h¬n

L­îng

108
 (b) Cung Ýt co gi·n, cÇu co gi·n

Gi¸ 1. Khi cÇu co gi·n nhiÒu

h¬n cung…

Cung
Gi¸ ng­êi mua tr¶
3. … lµ ®¸nh vµo
Gi¸ kh«ng thuÕ ng­êi mua
ThuÕ
Gi¸ ng­êi b¸n
nhËn 2. … g¸nh nÆng cña thuÕ CÇu
r¬i vµo ng­êi b¸n nhiÒu h¬n
L­îng
H×nh 9. G¸nh nÆng thuÕ ®­îc ph©n chia nh­ thÕ nµo. Trong phÇn (a), ®­êng cung co gi·n
cßn ®­êng cÇu kh«ng co gi·n. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ ng­êi b¸n nhËn ®­îc gi¶m Ýt trong khi gi¸
ng­êi mua ph¶i tr¶ t¨ng nhiÒu. Do ®ã, ng­êi mua chÞu phÇn lín g¸nh nÆng thu Õ. Trong phÇn (b), ®­êng
cung Ýt co gi·n cßn ®­êng cÇu co gi·n. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ ng­êi b¸n nhËn ®­îc gi¶m nhiÒu
trong khi gi¸ ng­êi mua ph¶i tr¶ t¨ng Ýt. Cho nªn, ng­êi b¸n chÞu phÇn lín g¸nh nÆng thuÕ.
PhÇn (b) cña h×nh 0 minh ho¹ cho mét lo¹i th uÕ trong thÞ tr­êng cã cung t­¬ng ®èi kh«ng co
gi·n vµ cÇu rÊt co gi·n. Trong tr­êng hîp nµy, ng­êi b¸n rÊt Ýt ph¶n øng m¹nh ®èi víi gi¸, nh­ng ng­êi
mua l¹i ph¶n øng m¹nh. H×nh nµy cho thÊy khi cã thuÕ, gi¸ ng­êi mua ph¶i tr¶ kh«ng t¨ng nhiÒu l¾m,
trong khi gi¸ ng­êi b¸n nhËn ®­îc l¹i gi¶m m¹nh. Cho nªn, ng­êi b¸n ph¶i chÞu hÇu hÕt g¸nh nÆng thuÕ.
Hai phÇn cña h×nh 9 nªu ra mét bµi häc chung vÒ c¸ch ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ. G¸nh nÆng
thuÕ nghiªng nhiÒu vÒ bªn thÞ tr­êng Ýt co gi·n h¬n. T¹i sao ®iÒu nµy ®óng? VÒ b¶n chÊt, hÖ sè co gi·n
ph¶n ¸nh sù s½n sµng rêi bá thÞ tr­êng cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n khi ®iÒu kiÖn thÞ tr­êng trë nªn bÊt
lîi. CÇu kh«ng co gi·n hµm ý ng­êi mua kh«ng cã c¸c ph­¬ng ¸n tèt thay thÕ cho viÖc tiªu dïng hµng
ho¸ nµy. Cung Ýt co gi·n hµm ý ng­êi b¸n kh«ng cã c¸c ph­¬ng ¸n tèt thay thÕ cho viÖc s¶n xuÊt hµng
ho¸ nµy. Khi hµng ho¸ bÞ ®¸nh thuÕ, bªn thÞ tr­êng cã Ýt sù lùa chän h¬n kh«ng thÓ dÔ dµng rêi bá thÞ
tr­êng vµ do ®ã ph¶i chÞu g¸nh nÆng thuÕ lín h¬n.

Nghiªn cøu t×nh huèng: ai chÞu thuÕ ®¸nh vµo hµng xa xØ?
Vµo n¨m 1990, Quèc héi th«ng qua ®¹o luËt thuÕ míi ®¸nh vµo c¸c mÆt hµng xa xØ nh­ du
thuyÒn, m¸y bay t­ nh©n, ®å l«ng thó, ®å trang søc vµ xe h¬i ®¾t tiÒn. Môc ®Ých cña lo¹i thuÕ nµy lµ t¨ng
nguån thu tõ nh÷ng ng­êi cã kh¶ n¨ng nép thuÕ. Bëi v× chØ nh÷ng ng­êi giµu míi cã thÓ mua nh÷ng ®å
xa xØ nªn ®¸nh thuÕ vµo hµng xa xØ d­êng nh­ lµ mét l« gic hîp lý khi ng­êi ta muèn ®¸nh thuÕ vµo
ng­êi giµu.
ThÕ nh­ng, do ¶nh h­ëng cña c¸c lùc l­îng cung vµ cÇu, kÕt qu¶ l¹i kh«ng nh­ Q uèc héi dù
kiÕn. VÝ dô, chóng ta h·y xem xÐt thÞ tr­êng du thuyÒn. CÇu vÒ du thuyÒn t­¬ng ®èi co gi·n. Mét triÖu
phó cã thÓ dÔ dµng kh«ng mua du thuyÒn n÷a, mµ dïng sè tiÒn ®ã ®Ó mua mét ng«i nhµ lín h¬n, ®i du
lÞch ch©u ¢u, hay ®Ó l¹i thõa kÕ cña c¶i nhiÒ u h¬n cho con ch¸u. Ng­îc l¹i, cung vÒ du thuyÒn kh«ng co
gi·n, Ýt nhÊt lµ trong ng¾n h¹n. C¸c nhµ s¶n xuÊt du thuyÒn kh«ng dÔ dµng chuyÓn sang ho¹t ®éng s¶n
xuÊt kh¸c, cßn c«ng nh©n ®ãng du thuyÒn th× kh«ng s½n sµng ®æi nghÒ ®Ó ®¸p l¹i ®iÒu kiÖn thay ®æi cña
thÞ tr­êng.
Ph©n tÝch cña chóng ta ®­a ra mét dù b¸o râ rµng trong tr­êng hîp nµy. Víi cÇu co gi·n vµ cung
Ýt co gi·n, g¸nh nÆng thuÕ chñ yÕu ®æ lªn ®Çu c¸c nhµ cung cÊp. NghÜa lµ thuÕ ®¸nh vµo du thuyÒn ®Æt
g¸nh nÆng chñ yÕu lªn vai c¸c doanh nghiÖp v µ c«ng nh©n s¶n xuÊt du thuyÒn, bëi v× cuèi cïng hä thu
®­îc gi¸ thÊp h¬n cho s¶n phÈm cña m×nh. Song c«ng nh©n kh«ng ph¶i lµ ng­êi giµu cã. Do ®ã, g¸nh
nÆng cña thuÕ ®¸nh vµo hµng xa xØ r¬i vµo tÇng líp trung l­u, chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng­êi giµu.

109
 Nh÷ng gi¶ ®Þnh sai lÇm vÒ ¶nh h­ëng cña thuÕ d¸nh vµo hµng xa xØ nhanh chãng trë nªn râ rµng
sau khi ®¹o luËt thuÕ nµy cã hiÖu lùc. C¸c nhµ cung cÊp hµng ho¸ xa xØ ®· lµm cho ®¹i diÖn cña hä trong
Quèc héi nhËn thøc ®­îc khã kh¨n mµ hä ph¶i tr¶i qua vµ Quèc héi ®· b·i bá hÇu hÕt luËt thuÕ ®¸nh vµo
hµng xa xØ vµo n¨m 1993.

KiÓm tra nhanh: Trong ®å thÞ cung cÇu, h·y chØ râ t¸c ®éng cña møc thuÕ 1.000 ®« la/ mét
chiÕc xe ®¸nh vµo ng­êi mua xe ®èi víi sè l­îng xe b¸n ra vµ gi¸ cña chóng. B»ng mét ®å thÞ kh¸c, h·y
chØ ra t¸c ®éng cña møc thuÕ 1.000 ®« la mét chiÕc xe ®¸nh vµo ng­êi b¸n víi sè l­îng xe b¸n ra vµ gi¸
c¶ cña chóng. Trong c¶ hai ®å thÞ, h·y chØ ra sù thay ®æi gi¸ c¶ mµ ng­êi mua xe ph¶i tr¶ vµ sù thay ®æi
gi¸ c¶ mµ ng­êi b¸n xe nhËn ®­îc.
KÕt luËn
NÒn kinh tÕ do hai lo¹i luËt chi phèi: luËt cung cÇu vµ luËt do chÝnh phñ ®­a ra. Trong tr­êng
hîp nµy, chóng ta ®· b¾t ®Çu t×m hiÓu xem c¸c luËt nµy t­¬ng t¸c nh­ thÕ nµo. KiÓm so¸t gi¸ vµ thuÕ
mang tÝnh phæ biÕn trong c¸c thÞ tr­êng kh¸c nhau, vµ ¶nh h­ëng c ña chóng th­êng ®­îc b¸o chÝ vµ c¸c
nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch tranh luËn. ChØ cÇn mét chót kiÕn thøc kinh tÕ lµ cã thÓ hiÓu vµ ®¸nh gi¸ ®­îc
c¸c chÝnh s¸ch nµy.
Trong c¸c ch­¬ng sau, chóng ta sÏ ph©n tÝch chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ mét c¸ch chi tiÕt h¬n.
Chóng ta sÏ xem xÐt c¸c ¶nh h­ëng cña thuÕ ®Çy ®ñ h¬n vµ nghiªn cøu nhiÒu lo¹i chÝnh s¸ch h¬n so víi
chóng ta ®· lµm trong ch­¬ng nµy. Song c¸c bµi c¬ b¶n cña ch­¬ng nµy sÏ kh«ng thay ®æi: Khi ph©n tÝch
c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ, th× cung vµ cÇu lµ nh÷ng c «ng cô ph©n tÝch ®Çu tiªn vµ h÷u hiÖu nhÊt.
Tãm t¾t
 Gi¸ trÇn lµ møc gi¸ cho phÐp tèi ®a cña mét hµng ho¸ hay dÞch vô. Mét vÝ dô lµ kiÓm so¸t tiÒn
thuª nhµ. NÕu gi¸ trÇn thÊp h¬n møc gi¸ c©n b»ng, l­îng cÇu v­ît qu¸ l­îng cung. Do sù thiÕu hôt ph¸t
sinh, ng­êi b¸n ph¶i ph©n phèi hµng ho¸ hay dÞch vô cho ng­êi mua theo c¸ch nµo ®ã.
 Gi¸ sµn lµ møc gi¸ cho phÐp tèi thiÓu cña mét hµng ho¸ hay dÞch vô. Mét vÝ dô lµ tiÒn l­¬ng tèi
thiÓu. NÕu gi¸ trÇn cao h¬n møc gi¸ c©n b»ng, l­îng cung v­ît qu¸ l­îng cÇu. Do sù thÆng d­ ph¸t sinh,
nhu cÇu cña ng­êi mua vÒ hµng ho¸ hay dÞch vô ph¶i ®­îc ph©n phèi cho ng­êi b¸n theo c¸ch nµo ®ã.
 Khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ mét hµng ho¸, l­îng c©n b»ng cña hµng ho¸ ®ã gi¶m xuèng. NghÜa
lµ thuÕ trªn mét thÞ tr­êng lµm gi¶m quy m« cñ a thÞ tr­êng ®ã.
 ThuÕ ®¸nh vµo mét hµng ho¸ chÌn mét chiÕc nªm thuÕ vµo gi÷a gi¸ do ng­êi mua tr¶ vµ gi¸
mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc. Khi thÞ tr­êng dÞch chuyÓn ®Õn ®iÓm c©n b»ng míi, ng­êi mua ph¶i tr¶ nhiÒu
h¬n cho hµng ho¸ mµ hä mua vµ ng­êi b¸n th× nhËn ® ­îc Ýt h¬n cho hµng ho¸ mµ hä b¸n. NghÜa lµ ng­êi
mua vµ ng­êi b¸n cïng chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ. ¶nh h­ëng cña thuÕ kh«ng phô thuéc vµo chç thuÕ ®­îc
®¸nh vµo ng­êi mua hay ng­êi b¸n.
 ¶nh h­ëng cña thuÕ phô thué c vµo hÖ sè co gi·n vÒ gi¸ cña cung vµ cÇu. G¸nh nÆng cã xu
h­íng nghiªng vÒ phÝa kh«ng co gi·n cña thÞ tr­êng, bëi v× phÝa thÞ tr­êng ®ã khã ph¶n øng víi thuÕ
b»ng c¸ch thay ®æi l­îng mua hay b¸n.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
Gi¸ trÇn Price ceiling
Gi¸ sµn Price floor
§iÓm r¬i cña thuÕ Tax incidence
C©u hái «n tËp
1. Cho vÝ dô vÒ gi¸ trÇn vµ vÝ dô vÒ gi¸ sµn.
2. YÕu tè nµo g©y ra sù thiÕu hôt hµng ho¸ - gi¸ trÇn hay gi¸ sµn? Nh©n tè nµo g©y ra sù
thÆng d­?

110
 3. Khi gi¸ mét hµng ho¸ kh«ng ®­îc phÐp ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung cÇu, c¸c nguån lùc
sÏ ®­îc ph©n bæ theo c¬ chÕ nµo?
4. H·y lý gi¶i t¹i sao c¸c nhµ kinh tÕ th­êng ph¶n ®èi chÝnh s¸ch kiÓm so¸t gi¸ c¶?
5. Sù kh¸c nhau gi÷a thuÕ ng­êi mua tr¶ vµ thuÕ ng­êi b¸n tr¶ lµ ë chç nµo?
6. ThuÕ hµng ho¸ ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ cña ng­êi mua ph¶i tr¶, gi¸ ng­êi b¸n nhËn ®­îc vµ
l­îng b¸n ra nh­ thÕ nµo?
7. §iÒu g× quyÕt ®Þnh c¸ch ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ gi÷a ng­êi mua vµ ng­êi b¸n? T¹i sao?
Bµi tËp vµ vËn dông
1. Nh÷ng ng­êi yªu nh¹c cæ ®iÓn cè thuyÕt phôc Quèc héi quy ®Þnh gi¸ trÇn lµ 40 ®« la cho mét
vÐ nghe nh¹c. ChÝnh s¸ch nµy lµm t ¨ng hay gi¶m l­îng ng­êi ®Õn dù c¸c buæi hoµ nh¹c cæ ®iÓn?
2. ChÝnh phñ cho r»ng gi¸ pho m¸t trªn thÞ tr­êng tù do qu¸ thÊp.
a. Gi¶ sö chÝnh phñ ¸p ®Æt gi¸ sµn cã tÝnh rµng buéc lªn thÞ tr­êng pho m¸t. H·y sö dông ®å thÞ
cung cÇu ®Ó chØ râ ¶nh h­ëng cña ch Ýnh s¸ch nµy ®èi víi gi¸ vµ l­îng pho m¸t b¸n ra. SÏ cã t×nh tr¹ng
thiÕu hôt hay thÆng d­ pho m¸t?
b. N«ng d©n phµn nµn r»ng gi¸ sµn lµm gi¶m thu nhËp cña hä. §iÒu ®ã cã thÓ x¶y ra kh«ng?
H·y gi¶i thÝch.
c. §¸p l¹i lêi phµn nµn cña n«ng d©n, chÝnh phñ ®ång ý mua hÕt sè pho m¸t thÆng d­ víi gi¸
sµn. NÕu so víi gi¸ sµn c¬ b¶n, ai ®­îc lîi nhê chÝnh s¸ch míi nµy? Ai bÞ thiÖt?
3. Mét c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y x¸c ®Þnh ®­îc r»ng biÓu cung vµ biÓu cÇu vÒ mÆt hµng
®Üa nhùa Frisbee dïng trong trß ch¬i nh­ sau:
Gi¸ (®« la) L­îng cÇu L­îng cung
11 ®« la 1 triÖu 15 triÖu
10 2 12
9 4 9
8 6 6
7 8 3
6 10 1
a. Gi¸ vµ l­îng c©n b»ng cña mÆt hµng nµy lµ bao nhiªu?
b. C¸c nhµ s¶n xuÊt thuyÕt phôc chÝnh phñ r»ng hµng ho¸ cña hä gióp c¸c nhµ khoa häc hiÓu
s©u h¬n vÒ khÝ ®éng lùc häc vµ do ®ã cã tÇm quan träng ®èi víi an ninh quèc gia. Quèc héi bá phiÕu ®Æt
ra gi¸ sµn cao h¬n 2 ®« la so víi gi¸ c©n b»ng. Gi¸ thÞ tr­êng míi lµ bao nhiªu? Bao nhiªu ®Üa nhùa
Frisbee ®­îc tiªu thô?
c. Sinh viªn tr­êng cao ®¼ng Irate tuÇn hµnh t¹i thñ ®« Washington ®ßi gi¶m gi¸ mÆt hµng nµy.
Quèc héi bá phiÕu huû bá gi¸ sµn vµ ®Þnh ra gi¸ trÇn thÊp h¬n gi¸ sµn cò 1 ®« la. Gi¸ thÞ tr­êng míi lµ
bao nhiªu? Bao nhiªu s¶n phÈm ®­îc tiªu thô?
4. Gi¶ sö ChÝnh phñ Liªn bang quy ®Þnh ng­êi uèng bia ph¶i nép 2 ®« la thuÕ cho mçi thïng bia
hä mua. (Trªn thùc tÕ, c¶ ChÝnh phñ Liªn bang vµ chÝnh quyÒn bang ®Òu ®¸nh thuÕ bia theo mét c¸ch
nµo ®ã).
a. H·y vÏ ®å thÞ cung cÇu cho thÞ tr­êng bia khi ch­a cã thuÕ. H·y chØ ra gi¸ ng­êi tiªu dïng
ph¶i tr¶, gi¸ nhµ s¶n xuÊt thu ®­îc vµ l­îng bia b¸n ra. Møc chªnh lÖch gi÷a gi¸ ng­êi tiªu dïng ph¶i tr¶
vµ gi¸ nhµ s¶n xuÊt thu ®­îc lµ bao nhiªu?
b. B©y giê h·y vÏ ®å thÞ thÞ tr­êng bia khi cã thuÕ. H·y chØ ra gi¸ ng­êi tiªu dïng ph¶i tr¶, gi¸
nhµ s¶n xuÊt thu ®­îc vµ l­î ng bia b¸n ra. Møc chªnh lÖch gi÷a gi¸ ng­êi tiªu dïng ph¶i tr¶ vµ gi¸ nhµ
s¶n xuÊt thu ®­îc lµ bao nhiªu? L­îng bia b¸n ra t¨ng hay gi¶m?
5. Mét th­îng nghÞ sÜ muèn t¹o nguån thu vÒ thuÕ vµ c¶i thiÖn ®êi sèng cong nh©n. Mét nh©n
viªn cña «ng ®Ò xuÊt t¨ng thuÕ ®¸nh vµo tiÒn l­¬ng mµ doanh nghiÖp ph¶i nép vµ dïng mét phÇn trong
sè thuÕ t¨ng thªm nµy ®Ó c¾t gi¶m phÇn thuÕ ®¸nh vµo tiÒn l­¬ng do c«ng nh©n nép. C¸ch lµm nµy cã
gióp cho «ng th­îng nghÞ sÜ ®¹t ®­îc môc tiªu kh«ng?

111
 6. ChÝnh phñ ®¸nh thuÕ 500 ®« la vµo xe h¬i ®¾t tiÒn, gi¸ ng­êi mua ph¶i tr¶ sÏ t¨ng thªm trªn
500, t¨ng d­íi 500 hay t¨ng ®óng b»ng 500? H·y gi¶i thÝch.
7. Quèc héi vµ Tæng thèng quyÕt ®Þnh r»ng Mü sÏ gi¶m « nhiÔm kh«ng khÝ b»ng c¸ch gi¶m
møc tiªu thô x¨ng. Hä quy ®Þnh thuÕ 0,5 ®« la tr ªn mét thïng x¨ng b¸n ra.
a. Kho¶n thuÕ nµy nªn ®¸nh vµo nhµ s¶n xuÊt hay ng­êi tiªu dïng? Gi¶i thÝch cÆn kÏ b»ng ®å
thÞ cung cÇu.
b. NÕu cÇu vÒ x¨ng co gi·n h¬n, kho¶n thuÕ nµy cã t¸c dông h¬n hay kÐm t¸c dông h¬n trong
viÖc lµm gi¶m l­îng x¨ng tiªu thô? H·y gi¶i thÝch b»ng lêi vµ ®å thÞ.
c. Ng­êi tiªu dïng x¨ng ®­îc lîi hay thiÖt do luËt thuÕ nµy? T¹i sao?
d. Ng­êi lao ®éng trong ngµnh dÇu khÝ ®­îc lîi hay thiÖt do thuËt nµy nµy? T¹i sao?
8. Mét nghiªn cøu t×nh huèng trong ch­¬ng nµy ®· th¶o luËn vÒ luËt tiÒn l­¬ng tèi thiÓu.
a. H·y gi¶ ®Þnh r»ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cao h¬n tiÒn l­¬ng c©n b»ng trªn thÞ tr­êng lao ®éng
kh«ng cã nghÒ. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu vÒ thÞ tr­êng lao ®éng kh«ng cã nghÒ ®Ó chØ râ møc l­¬ng
thÞ tr­êng, sè l­îng ng­êi lao ®éng cã viÖc lµm vµ sè l­îng ng­êi lao ®éng kh«ng cã viÖc lµm. H·y chØ
ra tæng tiÒn l­¬ng chi tr¶ cho nh÷ng ng­êi lao ®éng kh«ng cã nghÒ nµy.
b. B©y giê h·y gi¶ ®Þnh r»ng bé tr­ëng lao ®éng khuyÕn nghÞ t¨ng l­¬ng tèi thiÓu. BiÖn ph¸p
t¨ng l­¬ng nµy ¶nh h­ëng nh­ t hÕ nµo ®Õn t×nh h×nh viÖc lµm? Sù thay ®æi sè viÖc lµm phô thuéc vµo hÖ
sè co gi·n cña cÇu, hÖ sè co gi·n cña cung, phô thuéc vµo c¶ hai hÖ sè co gi·n hay kh«ng phô thuéc vµo
hÖ sè co gi·n nµo c¶?
c. BiÖn ph¸p t¨ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cã ¶nh h­ëng g× ®Õn t×nh h×nh thÊt nghiÖp? Sù thay ®æi sè
l­îng thÊt nghiÖp phô thuéc vµo hÖ sè co gi·n cña cÇu, hÖ sè co gi·n cña cung, phô thuéc vµo c¶ hai hÖ
sè co gi·n hay kh«ng phô thuéc vµo hÖ sè co gi·n nµo c¶?
d. NÕu cÇu vÒ lao ®éng kh«ng cã nghÒ kh«ng co gi·n, møc t¨ ng tiÒn l­¬ng tèi thiÓu dù kiÕn lµm
t¨ng hay gi¶m tæng tiÒn l­¬ng tr¶ cho ng­êi lao ®éng kh«ng cã nghÒ? C©u tr¶ lêi cña b¹n cã thay ®æi
kh«ng nÕu cÇu vÒ lao ®éng kh«ng cã nghÒ co gi·n?
9. H·y xem xÐt c¸c chÝnh s¸ch sau ®©y, mçi mét chÝnh s¸ch ®Òu nh»m môc ®Ých lµm gi¶m t×nh
h×nh téi ph¹m b»ng c¸ch c¾t gi¶m møc sö dông sóng. H·y minh ho¹ mçi mét chÝnh s¸ch dù kiÕn nµy
b»ng ®å thÞ cung vµ cÇu trong thÞ tr­êng sóng.
a. §¸nh thuÕ vµo ng­êi mua sóng.
b. §¸nh thuÕ vµo ng­êi b¸n sóng.
c. §Æt gi¸ sµn vÒ sóng.
d. §¸nh thuÕ vµo ®¹n d­îc.
10. C¸c nhµ ®­¬ng côc cña chÝnh phñ Mü cho tiÕn hµnh hai ch­¬ng tr×nh nh»m t¸c ®éng tíi thÞ
tr­êng thuèc l¸. C¸c chiÕn dÞch truyÒn th«ng vµ yªu cÇu vÒ nh·n m¸c nh»m lµm cho c«ng chóng nhËn
thøc ®­îc sù nguy hiÓm cña viÖc hót thuèc l¸. §ång thêi, Bé N«ng nghiÖp l¹i duy tr× mét ch­¬ng tr×nh
trî gi¸ cho ng­êi trång thuèc l¸ lµm cho gi¸ thuèc l¸ cao h¬n gi¸ c©n b»ng.
a. Hai ch­¬ng tr×nh nµy t¸c ®éng tíi l­îng tiªu thô thuèc l¸ nh­ thÕ nµo? H·y sö dông ®å thÞ vÏ
thÞ tr­êng thuèc l¸ ®Ó tr¶ lêi.
b. T¸c ®éng tæng hîp cña hai ch­¬ng tr×nh nµy ®èi víi gi¸ thuèc l¸ lµ g×?
c. Thuèc l¸ còng bÞ ®¸nh thuÕ nÆng. Lo¹i thuÕ nµy cã ¶nh h­ëng g× ®èi víi møc tiªu thô thuèc l¸?
11. Trî cÊp lµ c¸i ng­îc víi thuÕ. Víi 0,5 ®« la thuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua kem, chÝ nh phñ thu
0,5 ®« la trªn mçi chiÕc kem ®­îc mua; víi 0,5 ®« la trî cÊp cho ng­êi mua kem, chÝnh phñ tr¶ cho
ng­êi mua kem 0,5 ®« la khi hä mua mét chiÕc kem.
a. H·y chØ ra ¶nh h­ëng cña biÖn ph¸p trî cÊp 0,5 ®« la mçi chiÕc kem ®èi víi ®­êng cÇu vÒ
kem, gi¸ mµ ng­êi mua thùc sù tr¶, gi¸ mµ ng­êi b¸n thùc sù thu ®­îc vµ l­îng kem b¸n ra.
b. Ng­êi tiªu dïng ®­îc lîi hay bÞ thiÖt tõ chÝnh s¸ch nµy? Nhµ s¶n xuÊt ®­îc lîi hay bÞ thiÖt?
ChÝnh phñ ®­îc lîi hay bÞ thiÖt?

112
 PhÇn iii

Cung vµ cÇu ii:

thÞ tr­êng vµ phóc lîi

113
 Ch­¬ng 7

Ng­êi tiªu dïng, ng­êi s¶n xuÊt

vµ hiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng

Khi ng­êi tiªu dïng ®Õn cöa hµng t¹p ho¸ ®Ó mua gµ t©y cho lÔ t¹ ¬n, hä cã thÓ thÊt väng v×
thÊy gi¸ gµ t©y qu¸ cao. §ång thêi, khi ng­êi n«ng d© n ®­a nh÷ng con gµ t©y mµ hä ®· nu«i ra chî b¸n,
hä muèn gi¸ gµ t©y cßn cao h¬n n÷a. Nh÷ng quan ®iÓm nµy kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn: ng­êi mua
lu«n lu«n muèn tr¶ Ýt h¬n, cßn ng­êi b¸n lu«n lu«n muèn nhËn ®­îc nhiÒu h¬n. Nh­ng cã mét "gi¸
®óng" cho gµ t©y nÕu xÐt tõ quan ®iÓm x· héi hay kh«ng?
Trong ch­¬ng tr­íc chóng ta thÊy r»ng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, c¸c lùc l­îng cung cÇu
quyÕt ®Þnh gi¸ hµng ho¸ vµ l­îng b¸n ra nh­ thÕ nµo. Song cho ®Õn nay, chóng ta míi m« t¶ c¸ch thøc
ph©n bæ c¸c nguån lùc khan hiÕm cña thÞ tr­êng, chø ch­a gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµ sù ph©n b æ ®ã cã ®¸ng
mong muèn hay kh«ng. Nãi c¸ch kh¸c, ph©n tÝch cña chóng ta míi mang tÝnh thùc chøng (nã lµ g×), chø
ch­a mang tÝnh chuÈn t¾c (nã cÇn lµ g×). Chóng ta biÕt r»ng gi¸ gµ t ©y ®iÒu chØnh ®Ó l­îng cung vÒ gµ
t©y b»ng l­îng cÇu vÒ gµ t©y. Nh­ng t¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng nµy, l­îng gµ t©y ®­îc nu«i vµ tiªu dïng
qu¸ Ýt, qu¸ nhiÒu hay võa ph¶i?
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta ®i vµo chñ ®Ò cña m«n kinh tÕ phóc lîi - mét m«n häc nghiªn cøu
sù ph©n bæ nguån lùc t¸c ®éng nh­ thÕ nµo tíi phóc lîi kinh tÕ. Chóng ta sÏ b¾t ®Çu b»ng viÖc xem xÐt
nh÷ng Ých lîi mµ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc khi tham gia vµo thÞ tr­êng. Sau ®ã, chóng ta
nghiªn cøu xem x· héi cã thÓ lµm g× ®Ó nh÷ng phóc lîi nµy lín ®Õn møc cho phÐp. Ph©n tÝch nµy ®­a
chóng ta ®Õn mét kÕt luËn s©u s¾c lµ: Tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu trªn mét thÞ tr­êng tèi ®a ho¸ tæng
Ých lîi mµ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc.
Cã lÏ b¹n vÉn cßn nhí r»ng mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc tr×nh bÇy trong ch­¬ng 1
lµ: thÞ tr­êng th­êng lµ ph­¬ng c¸ch tèt nhÊt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ. ViÖc nghiªn cøu m«n kinh tÕ
phóc lîi cho phÐp chóng ta lý gi¶i nguyªn t¾c nµy hoµn chØnh h¬n. Nã còng gi¶i ®¸p c©u hái cña chóng
ta vÒ gi¸ ®óng cña gµ t©y: gi¸ lµm c©n b»ng cung cÇu vÒ gµ t©y; theo mét nghÜa nµo ®ã, nã lµ gi¸ tèt nhÊt
v× nã tèi ®a hãa phóc lîi cña ng­êi tiªu dïng vµ ng­êi nu«i gµ t©y.

ThÆng d­ tiªu dïng

Chóng ta b¾t ®Çu nghiªn cøu cña m×nh vÒ kinh tÕ phóc lîi b»ng c¸ch xem xÐt phóc lîi mµ ng­êi
mua vµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc khi tham gia vµo mét thÞ tr­êng.
Sù s½n sµng thanh to¸n
H·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n së h÷u mét anbum ghi c¸c bµi h¸t cña Elvis Presley. V× kh«ng
ph¶i lµ ng­êi h©m mé Elvis Presley, b¹n quyÕt ®Þnh b¸n nã. Mét c¸ch ®Ó lµm ®iÒu nµy lµ tæ c høc mét
cuéc ®Êu gi¸.
Bèn ng­êi h©m mé Presley xuÊt hiÖn ë cuéc ®Êu gi¸ cña b¹n: John, Paul, George vµ Ringo. TÊt
c¶ bän hä ®Òu muèn cã tËp anbum nµy, nh­ng sè tiÒn mµ mçi ng­êi muèn tr¶ cho nã cã giíi h¹n. B¶ng
1 ghi gi¸ tèi ®a mµ mét trong bèn ng­êi mua tiÒm tµng cã thÓ tr¶. Sè tiÒn tèi ®a mµ mçi ng­êi mua s½n
sµng tr¶ ®­îc gäi lµ sù s½n sµng thanh to¸n vµ nã cho biÕt ng­êi mua ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ bao
nhiªu. Ng­êi mua nµo còng muèn mua tËp anbum víi gi¸ thÊp h¬n sù s½n sµng thanh to¸n cña m×nh vµ
tõ bá tËp anbum nÕu gi¸ cao h¬n sù s½n sµng thanh to¸n cña hä. T¹i møc gi¸ ®óng b»ng sù s½n sµng
thanh to¸n, hä sÏ bµng quang vÒ viÖc mua tËp anbum (tøc mua còng ®­îc, kh«ng mua còng ®­îc - ND)

114
 Ng­êi mua Sù s½n sµng thanh to¸n
John 100 ®« la
Paul 80
George 70
Ringo 50
B¶ng 1. Bèn tr­êng hîp cã thÓ x¶y ra cña sù s½n sµng thanh to¸n
§Ó b¸n tËp anbum cña m×nh, b¹n b¾t ®Çu cuéc ®Êu gi¸ víi mét gi¸ thÊp, ch¼ng h¹n 10 ®« la. V×
tÊt c¶ 4 ng­êi mua ®Òu s½n sµng thanh to¸n nhiÒu h¬n, nªn gi¸ c¶ nhanh chãng t¨n g lªn. Cuéc ®Êu gi¸
kÕt thóc khi John ra gi¸ 80 ®« la (hoÆc nhiÒu h¬n mét chót th«i). T¹i ®iÓm nµy Paul, George vµ Ringo ®·
bÞ lo¹i khái cuéc ®Êu gi¸. John tr¶ 80 ®« la vµ nhËn ®­îc tËp anbum. H·y chó ý r»ng tËp anbum ®· r¬i
vµo tay ng­êi ®¸nh gi¸ nã cao n hÊt.
John nhËn ®­îc Ých lîi g× khi mua ®­îc tËp anbum Presley? Theo mét nghÜa nµo ®ã, John c¶m
thÊy cã lîi thùc sù: anh ta s½n sµng tr¶ 100 ®« la ®Ó cã tËp anbum, nh­ng chØ ph¶i tr¶ 80 ®« la cho nã.
Chóng ta nãi r»ng John nhËn ®­îc thÆng d­ tiªu dïng b»ng 20 ®« la. ThÆng d­ tiªu dïng lµ sè tiÒn ng­êi
mua s½n sµng tr¶ cho mét hµng ho¸ trõ ®i sè tiÒn mµ ng­êi mua thùc sù ph¶i tr¶ cho nã.
ThÆng d­ tiªu dïng ph¶n ¸nh Ých lîi mµ ng­êi mua nhËn ®­îc khi tham gia vµo mét thÞ tr­êng.
Trong vÝ dô cña chóng ta, John nhËn ®­îc mèi lîi b»ng 20 ®« la khi tham gia vµo cuéc ®Êu gi¸ v× anh ta
chØ ph¶i tr¶ 80 ®« la cho hµng ho¸ mµ anh ta ®¸nh gi¸ lµ 100 ®« la, Pau, George vµ Riengo kh«ng nhËn
®­îc thÆng d­ tiªu dïng v× hä rêi cuéc ®Êu gi¸ mµ kh«ng nhËn ®­îc tËp anbum vµ kh«n g hÒ tr¶ tiÒn.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô h¬i kh¸c ®«i chót. Gi¶ sö b¹n cã 2 tËp anbum Presley
®Ó b¸n. B¹n l¹i tæ chøc ®Êu gi¸ chóng víi 4 ng­êi mua. §Ó gi÷ cho sù viÖc ®¬n gi¶n, chóng ta h·y gi¶
®Þnh r»ng hai tËp anbum ®­îc ®em b¸n víi gi¸ nh­ nhau vµ kh«ng cã ai muèn mua h¬n mét anbum. Bëi
vËy, gi¸ sÏ t¨ng cho tíi khi hai ng­êi mua tõ bá cuéc ch¬i.
Trong t×nh huèng nµy, cuéc ®Êu gi¸ kÕt thóc khi John vµ Paul ra gi¸ 70 ®« la (hoÆc h¬n mét chót).
T¹i møc gi¸ nµy, c¶ John vµ Paul c¶m thÊy h¹nh ph óc khi mua ®­îc mét tËp anbum, cßn Gerge vµ Ringo
kh«ng s½n sµng tr¶ gi¸ cao h¬n. John vµ Paul mçi ng­êi nhËn ®­îc mét møc thÆng d­ tiªu dïng b»ng sù
s½n sµng thanh to¸n trõ ®i gi¸ mua. Møc thÆng d­ tiªu dïng cña John lµ 30 ®« lµ vµ møc thÆng d­ tiªu dïng
cña Paul lµ 10 ®« la. Møc thÆng d­ tiªu dïng cña John b©y giê cao h¬n tr­íc ®©y v× anh ta nhËn ®­îc tËp
anbum nh­ cò nh­ng ph¶i tr¶ Ýt h¬n cho nã. Tæng thÆng d­ tiªu dïng trªn thÞ tr­êng lµ 40 ®« la.
Sö dông ®­êng cÇu ®Ó tÝnh thÆng d­ tiªu dïng
ThÆng d­ tiªu dïng cã quan hÖ mËt thiÕt víi ®­êng cÇu vÒ mét s¶n phÈm. §Ó hiÓu ®­îc chóng
cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y tiÕp tôc vÝ dô cña m×nh vµ xem xÐt ®­êng cÇu vÒ tËp
anbum cña Elvis Presley.
Chóng ta h·y b¾t ®Çu b»ng c¸ch sö dông sù s½n sµng tha nh to¸n cña bèn ng­êi mua tiÒm tµng
®Ó x¸c ®Þnh ®­êng cÇu vÒ anbum. B¶ng 2 lµ biÓu cÇu t­¬ng øng víi b¶ng 1. NÕu gi¸ cao trªn 100 ®« la,
l­îng cÇu trªn thÞ tr­êng b»ng 0 v× kh«ng cã ng­êi mua nµo s½n sµng tr¶ nhiÒu nh­ vËy. NÕu gi¸ c¶ n»m
trong kho¶ng tõ 80 ®Õn 100 ®« la, l­îng cÇu b»ng 1, v× chØ cã John s½n sµng tr¶ gi¸ cao ®Õn thÕ. NÕu gi¸
c¶ n»m trong kho¶ng tõ 70 ®Õn 80 ®« la, l­îng cÇu b»ng 2, v× c¶ John vµ Paul ®Òu s½n sµng tr¶ gi¸ ®ã.
Chóng ta cã thÓ tiÕp tôc ph©n tÝch nµy cho c¸c gi¸ c¶ kh¸c. Theo c ¸ch nµy, chóng ta rót ra ®­îc biÓu cÇu
tõ sù s½n sµng thanh to¸n cña bèn ng­êi mua tiÒm tµng.
Gi¸ Ng­êi mua L­îng cÇu
Trªn 100 ®« la Kh«ng 0
Tõ 80 ®Õn 100 ®« la John 1
Tõ 70 ®Õn 100 ®« la John, Paul 2
Tõ 50 ®Õn 70 ®« la John, Paul, George 3

115
 50 ®« la trë xuèng John, Paul, George, Ringo 4
B¶ng 2. BiÓu cÇu cho ng­êi mua trong b¶ng 1
Gi¸
S½n sµng thanh to¸n cho John
100
S½n sµng thanh to¸n cho Paul
80
70
S½n sµng thanh to¸n cho George
50 S½n sµng thanh to¸n cho Ringo

CÇu

0 1 2 3 4 L­îng anbum

H×nh 1. §­êng cÇu. H×nh nµy vÏ ®­êng cÇu tõ biÓu cÇu trong b¶ng 2. H·y chó ý r»ng ®é cao
cña ®­êng cÇu ph¶n ¸nh sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua.
H×nh 1 vÏ ®­êng cÇu t­¬ng øng víi biÓu cÇu trªn. Chóng ta h·y chó ý tíi mèi quan hÖ gi÷a ®é
cao cña ®­êng cÇu vµ sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua. T¹i bÊt kú l­îng nµo, gi¸ ®­îc x¸c ®Þnh bëi
®­êng cÇu còng cho biÕt sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua cËn biªn, tøc ng­êi mua rêi bá thÞ tr­êng
nÕu gi¸ cao h¬n. Ch¼ng h¹n víi l­äng b»ng 4 anbum, ®­êng cÇu cã ®é cao b»ng 50 ®« la. Víi l­îng
b»ng 3 anbum, ®­êng cÇu cã ®é cao b»ng 60 ®« la, gi¸ mµ George (ng­êi b©y giê trë thµnh ng­êi mua
cËn biªn) s½n sµng tr¶.
V× ®­êng cÇu ph¶n ¸nh sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua, nªn chóng ta còng cã thÓ sö
dông nã ®Ó tÝnh thÆng d­ tiªu dïng. H×nh 2 sö dông ®­êng cÇu vÒ tÝnh thÆng d­ tiªu dïng trong vÝ dô
cña chóng ta. Trong phÇn (a), gi¸ b»ng 80 ®« la (hoÆc trªn mét chót) vµ l­îng cÇ u b»ng 1. H·y chó ý
r»ng phÇn diÖn tÝch n»m ë phÝa trªn gi¸ c¶ vµ d­íi ®­êng cÇu b»ng 20 ®« la. §©y chÝnh lµ thÆng d­ tiªu
dïng mµ chóng ta tÝnh ®­îc tr­íc ®©y khi chØ cã 1 anbum ®­îc b¸n ra.
PhÇn (b) cña h×nh 2 chØ ra thÆng d­ tiªu dïng khi gi¸ c¶ b»ng 70 ®« la (hoÆc trªn mét chót).
Trong t×nh huèng nµy, phÇn diÖn tÝch n»m ë phÝa trªn gi¸ c¶ vµ d­íi ®­êng cÇu b»ng tæng diÖn tÝch cña
hai h×nh ch÷ nhËt: ThÆng d­ tiªu dïng John t¹i møc gi¸ nµy lµ 30 ®« lµ vµ Paul lµ 10 ®« la. Mét lÇn n÷a,
®©ychÝnh lµ thÆng d­ tiªu dïng vµ chóng ta ®· tÝnh ®­îc tr­íc ®©y.

Gi¸ an bum Gi¸ anbum

ThÆng d­ tiªu dïng cña ThÆng d­ tiªu dïng cña
100 aanbum John (= 20 ®« la ) 100 John (= 20 ®« la)
80 80 ThÆng d­ tiªu dïng cña Paul
70 70 (= 10 ®« la)
Tæng thÆng d­
50 50 tiªu dïng
CÇu
CÇu

0 1 2 3 4 L­îng an bum 0 1 2 3 4 L­îng anbum

anbum

116
 H×nh 2. C¸ch tÝnh thÆng d­ tiªu dïng dùa vµo ®­êng cÇu. Trong phÇn (a), gi¸ hµng ho¸ lµ
80 ®« la vµ thÆng d­ tiªu dïng lµ 20 ®« lµ. Trong phÇn (b), gi¸ hµng ho¸ lµ 70 ®« lµ vµ thÆng d­ tiªu
dïng lµ 40 ®« la.
Bµi häc rót ra tõ vÝ dô nµy ®óng víi tÊt c¶ c¸c ®­êng cÇu: phÇn diÖn tÝch n»m d­íi ®­êng cÇu vµ
trªn gi¸ c¶ ph¶n ¸nh thÆng d­ tiªu dïng trong mét thÞ tr­êng. Nguyªn nh©n lµ ®é cao cña ®­êng cÇu ph¶n
¸nh gi¸ trÞ mµ ng­êi mua g¸n cho hµng ho¸, g ièng nh­ khi tÝnh b»ng sù s½n sµng thanh to¸n cho nã. PhÇn
chªnh lÖch gi÷a sù s½n sµng thanh to¸n vµ gi¸ thÞ tr­êng lµ thÆng d­ tiªu dïng mµ mçi ng­êi mua nhËn
®­îc. Cho nªn, tæng diÖn tÝch n»m d­íi ®­êng cÇu vµ trªn gi¸ c¶ lµ tæng thÆng d­ tiªu dïng mµ tÊ t c¶ ng­êi
mua trªn thÞ tr­êng vÒ mét hµng ho¸ hay dÞch vô nhËn ®­îc.
Gi¸ c¶ thÊp h¬n lµm t¨ng thÆng d­ tiªu dïng nh­ thÕ nµo
V× ng­êi mua lu«n lu«n muèn tr¶ Ýt h¬n cho nh÷ng hµng ho¸ mµ hä mua, nªn gi¸ c¶ thÊp h¬n
lµm cho ng­êi mua mét hµng ho¸ cã lîi h¬ n. Nh­ng phóc lîi cña ng­êi mua t¨ng bao nhiªu khi gi¸ c¶
thÊp h¬n? Chóng ta cã thÓ sö dông kh¸i niÖm thÆng d­ tiªu dïng ®Ó tr¶ lêi chÝnh x¸c c©u hái nµy.
H×nh 3 vÏ ®­êng dèc xuèng ®iÓn h×nh. MÆc dï ®­êng cÇu nµy cã d¹ng h¬i kh¸c víi ®­êng cÇu
bËc thang trong hai h×nh tr­íc ®©y, nh­ng ý t­ëng mµ chóng ta ®· ph¸t triÓn vÉn ¸p dông ®­îc: ThÆng
d­ tiªu dïng lµ phÇn diÖn tÝch n»m phÝa trªn gi¸ c ¶ vµ d­íi ®­êng cÇu. Trong phÇn (a), thÆng d­ tiªu
dïng t¹i møc gi¸ P1 lµ diÖn tÝch cña tam gi¸c ABC.

Gi¸ (a) ThÆng d­ tiªu dïng t¹i Gi¸ (b) ThÆng d­ tiªu dïng t¹i
A møc gi¸ P 1 møc gi¸ P 2
A
ThÆng
d­ tiªu ThÆng d­ tiªu dïng
C C cña nh÷ng ng­êi mua
P1 dïng P1
B B míi
P2 D F
ThÆng d­ t¨ng
CÇu thªm cña ng­êi CÇu
0 Q1 L­îng tiªu dïng ban
0 ®Çu Q1 Q2 L­îng
E
H×nh 3. Gi¸ c¶ ¶nh h­ëng tíi thÆng d­ tiªu dïng nh­ thÕ nµo . Trong phÇn (a), t¹i møc gi¸
P1 l­îng cÇu lµ Q 1 vµ thÆng d­ tiªu dïng b»ng diÖn tÝch cña tam gi¸c ABC. Khi gi¸ c¶ gi¶m tõ P 1 xuèng
P2 nh­ trong phÇn (b), l­îng cÇu t¨ng tõ Q 1 lªn Q2 vµ thÆng d­ tiªu dïng t¨ng lªn tíi møc b»ng diÖn tÝch
tam gi¸c ADF. Sù gia t¨ng trong thÆng d­ tiªu dïng nµy (diÖn tÝch BCFD) x¶y ra mét phÇn v× nh÷ng
ng­êi tiªu dïng hiÖn cã giê ®©y ph¶i tr¶ Ýt h¬n (BCED) vµ mét phÇn v× nh÷ng ng­êi tiªu dïng míi gia
nhËp thÞ tr­êng ph¶i tr¶ møc gi¸ thÊp h¬n (diÖn tÝch CEF).
B©y giê chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng gi¸ gi¶m tõ P 1 xuèng P2 nh­ ®­îc vÏ trong phÇn (b). B©y giê
thÆng d­ tiªu dïng b»ng diÖn tÝch ADF. Sù gia t¨ng thÆng d­ tiªu dïng do gi¸ c¶ thÊp h¬n lµ diÖn tÝch BCFD.
Sù gia t¨ng nµy trong thÆng d­ tiªu dïng bao gåm hai phÇn. Thø nhÊt, nh÷ng ng­êi mua ®· mua
Q1 hµng ho¸ t¹i møc gi¸ cao h¬n ®­îc lîi v× giê ®©y hä tr¶ Ýt tiÒn h¬n. Sù gia t¨ng thÆng d­ tiªu dïng mµ
nh÷ng ng­êi mua hiÖn cã ®­îc h­ëng lµ gi¶m bít sè tiÒn mµ hä ph¶i tr¶; nã b»ng diÖn tÝch cña h×nh ch÷
nhËt BCED. Thø hai, mét sè ng­êi mua míi gia nhËp thÞ tr­êng v× giê ®©y hä s½n sµng mua hµng ho¸ t¹i
møc gi¸ thÊp h¬n. KÕt qu¶, l­îng cÇu trªn thÞ tr­êng t¨ng tõ Q 1 lªn Q 2. ThÆng d­ tiªu dïng mµ nh÷ng
ng­êi míi ®Õn nhËn ®­îc b»ng diÖn tÝch cña tam gi¸c CEF.
ThÆng d­ tiªu dïng ph¶n ¸nh ®iÒu g×?

117
 Môc tiªu cña chóng ta trong viÖc ph¸t triÓn kh¸i niÖm thÆng d­ tiªu dïng lµ ®­a ra c¸c d¸nh gi¸
chuÈn t¾c vÒ tÝnh chÊt mong muèn cña c¸c kÕt côc thÞ tr­êng. B©y giê, sau khi ®· biÕt thÆn g d­ tiªu dïng lµ
g×, chóng ta h·y xÐt xem nã cã ph¶i lµ mét chØ tiªu tèt ®Ó ph¶n ¸nh phóc lîi kinh tÕ kh«ng.
H·y t­ëng t­îng ra b¹n lµ mét nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®ang t×m c¸ch thiÕt kÕ mét hÖ thèng
kinh tÕ tèt. B¹n cã quan t©m ®Õn l­îng thÆng d­ tiªu d ïng kh«ng? ThÆng d­ tiªu dïng, tøc sè tiÒn mµ
ng­êi tiªu dïng s½n sµng tr¶ cho hµng ho¸ trõ ®i sè tiÒn mµ hä thùc sù tr¶, ph¶n ¸nh mèi lîi mµ ng­êi
mua nhËn ®­îc tõ mét hµng ho¸ khi chÝnh ng­êi mua c¶m nhËn ®­îc nã. Nh­ vËy, thÆng d­ tiªu dïng lµ
mét chØ tiªu tèt ®Ó ph¶n ¸nh phóc lîi kinh tÕ nÕu c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch muèn t«n träng së thÝch
cña ng­êi mua.
Trong mét sè t×nh huèng, nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ chän c¸ch kh«ng quan t©m ®Õn
thÆng d­ tiªu dïng v× hä kh«ng t«n träng së thÝch ®· thóc ® Èy hµnh vi cña ng­êi mua. Ch¼ng h¹n nh÷ng
ng­êi nghiÖn s½n sµng tr¶ gi¸ cao cho ma tuý. Nh­ng chóng ta kh«ng nãi r»ng nh÷ng ng­êi nghiÖn nhËn
®­îc Ých lîi lín khi cã kh¶ n¨ng mua ma tuý víi gi¸ thÊp (mÆc dï nh÷ng ng­êi nghiÖn cã thÓ nãi nh­
vËy). XÐt theo quan ®iÓm cña x· héi, sù s½n sµng thanh to¸n trong t×nh huèng nµy kh«ng ph¶i lµ mét chØ
tiªu tèt ®Ó ph¶n ¸nh phóc lîi cña ng­êi mua vµ thÆng d­ tiªu dïng kh«ng ph¶i lµ chØ tiªu tèt ®Ó ph¶n ¸nh
phóc lîi kinh tÕ, bëi v× ng­êi nghiÖn kh«ng quan t©m tíi lîi Ýc h cao nhÊt cña chÝnh hä.
Tuy nhiªn trªn hÇu hÕt c¸c thÞ tr­êng, thÆng d­ tiªu dïng ph¶n ¸nh phóc lîi kinh tÕ. Th«ng
th­êng c¸c nhµ kinh tÕ gi¶ ®Þnh r»ng ng­êi mua hµnh ®éng hîp lý khi hä ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh vµ r»ng
së thÝch cña hä cÇn ®­îc t«n träng. Tro ng t×nh huèng ®ã, ng­êi tiªu dïng lµ ng­êi ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c
nhÊt Ých lîi mµ hä nhËn ®­îc tõ hµng ho¸ ®· mua.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ mét ®­êng cÇu vÒ gµ t©y. Trong ®å thÞ cña b¹n, h·y chØ ra gi¸ gµ t©y vµ
thÆng d­ tiªu dïng ph¸t sinh tõ gi¸ ®ã. H·y gi¶i t hÝch b»ng lêi lµ thÆng d­ tiªu dïng nµy ph¶n ¸nh c¸i g×.

ThÆng d­ s¶n xuÊt

B©y giê chóng ta chuyÓn sang phÝa bªn kia cña thÞ tr­êng vµ xem xÐt nh÷ng Ých lîi mµ ng­êi
b¸n nhËn ®­îc tõ sù tham gia vµo mét thÞ tr­êng. Nh­ c¸c b¹n sÏ thÊy, ph©n tÝch cña chóng ta vÒ phóc
lîi cña ng­êi b¸n còng t­¬ng tù nh­ ph©n tÝch vÒ phóc lîi cña ng­êi mua.
Chi phÝ vµ sù s½n sµng b¸n
B©y giê h·y t­ëng t­îng ra b¹n lµ ng­êi chñ mét ng«i nhµ vµ b¹n cÇn quÐt s¬n ng«i nhµ cña
m×nh. B¹n t×m ®Õn 4 ng­êi b¸n dÞch vô s¬n nhµ lµ Mary, Frida, George vµ Grandma. Mäi ng­êi ®Òu s½n
sµng lµm viÖc cho b¹n nÕu gi¸ c¶ hîp lý. B¹n quyÕt ®Þnh tæ chøc mét cuéc ®Êu gi¸ víi bèn ng­êi thî
quÐt s¬n vµ giao viÖc cho ng­êi thî chÊp nhËn lµm c«ng viÖc nµy víi gi¸ thÊp nhÊt.
Mçi ng­êi thî ®Òu s½n sµng nhËn viÖc lµm nÕu gi¸ c¶ mµ anh ta nhËn ®­îc v­ît qu¸ chi phÝ ®Ó
lµm viÖc ®ã. ë ®©y, thuËt ng÷ chi phÝ ®­îc hiÓu lµ chi phÝ c¬ héi cña ng­êi thî quÐt s¬n. Nã bao gåm c¸c
kho¶n chi phÝ b»ng tiÒn (nh­ mua s¬n, chæi quÐt s¬n vµ v.v...) còng nh­ gi¸ trÞ mµ ng­êi thî g¸n cho thêi
gian cña chÝnh m×nh. B¶ng 3 ghi chi phÝ cña mçi ng­êi thî quÐt s¬n. V× chi phÝ cña ng­êi thî lµ gi¸ thÊp
nhÊt mµ anh ta chÊp nhËn ®Ó lµm viÖc, nªn chi phÝ lµ chØ tiªu ph¶n ¸nh sù s½n sµng b¸n dÞch vô cña m×nh.
Mçi ng­êi thî ®Òu s½n sµng b¸n dÞch vô cña m×nh víi gi¸ cao h¬n chi phÝ, nh­ng kh«ng b¸n dÞch vô cña
m×nh víi gi¸ thÊp h¬n chi phÝ vµ sÏ bµng quan vÒ viÖc b¸n dÞch vô cña m×nh t¹i møc gi¸ ®óng b»ng chi phÝ.
Ng­êi b¸n Chi phÝ
Mary 900
Frida 800
George 600
Grandma 500
B¶ng 3. Chi phÝ cña 4 ng­êi b¸n kh¸c nhau.

118
 Khi tæ chøc ®Êu gi¸ víi nh÷ng ng­êi thî quÐt s¬n, gi¸ ban ®Çu cã thÓ rÊt cao, nh­ng sau ®ã
nhanh chãng gi¶m xuèng khi hä c¹nh tranh víi nhau ®Ó nhËn ®­îc viÖc lµm. Khi Grandma ®Æt gi¸ 600
®« la (hoÆc thÊp h¬n mét chót), bµ lµ n g­êi ®Êu gi¸ cßn l¹i duy nhÊt. Grandma h¹nh phóc khi lµm viÖc
víi gi¸ nµy, v× chi phÝ cña bµ chØ cã 500 ®« la. Mary, Frida vµ George kh«ng s½n sµng lµm viÖc nµy víi
gi¸ d­íi 600 ®« la. H·y chó ý r »ng c«ng viÖc ®­îc giao cho ng­êi thî thùc hiÖn nã víi chi p hÝ thÊp nhÊt.
Grandma nhËn ®­îc mèi lîi g× khi nhËn ®­îc viÖc lµm? V× bµ s½n sµng lµm viÖc nµy víi gi¸ 500
®« la, nªn chóng ta nãi bµ nhËn ®­îc thÆng d­ s¶n xuÊt lµ 100 ®« la. ThÆng d­ s¶n xuÊt lµ sè tiÒn mµ
ng­êi b¸n nhËn ®­îc trõ ®i chi phÝ s¶n xuÊt. ThÆ ng d­ s¶n xuÊt ph¶n ¸nh mèi lîi mµ ng­êi b¸n nhËn
®­îc tõ viÖc tham gia vµo mét thÞ tr­êng.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô h¬i kh¸c ®«i chót. Gi¶ sö r»ng b¹n cã hai ng«i nhµ cÇn quÐt
s¬n. Mét lÇn n÷a, b¹n ®Êu gi¸ c«ng viÖc víi bèn ng­êi thî quÐt s¬ n. §Ó gi÷ cho sù viÖc ®¬n gi¶n, chóng ta
h·y gi¶ ®Þnh r»ng kh«ng ng­êi thî nµo cã thÓ quÐt s¬n c¶ hai ng«i nhµ vµ b¹n sÏ tr¶ sè tiÒn nh­ nhau cho viÖc
quÐt s¬n mçi ng«i nhµ. Bëi vËy, gi¸ c¶ sÏ gi¶m xuèng cho tíi khi hai ng­êi thî quÐt s¬n bá ®i.
Trong t×nh huèng nµy, qu¸ tr×nh ®Êu gi¸ dõng l¹i khi George vµ Grandma s½n sµng nhËn c«ng
viÖc víi gi¸ 800 ®« la (hay Ýt h¬n mét chót). T¹i møc gi¸ nµy George vµ Grandma s½n sµng lµm viÖc, cßn
Mary vµ Frida kh«ng s½n sµng ra gi¸ thÊp h¬n. T¹i møc gi¸ 800, Grandma nh Ën ®­îc thÆng d­ s¶n xuÊt
lµ 300 ®« la vµ George nhËn ®­îc thÆng d­ s¶n xuÊt lµ 200 ®« la. Tæng thÆng d­ s¶n xuÊt trªn thÞ tr­êng
lµ 500 ®« la.
Sö dông ®­êng cung ®Ó tÝnh thÆng d­ s¶n xuÊt
Gièng nh­ thÆng d­ tiªu dïng cã liªn hÖ mËt thiÕt víi ®­êng cÇu, thÆng d­ s¶n xuÊt còng cã
mèi quan hÖ mËt thiÕt víi ®­êng cung. §Ó hiÓu ®­îc ®iÒu nµy, chóng ta h·y tiÕp tôc vÝ dô cña m×nh.
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng viÖc sö dông chi phÝ cña 4 ng­êi thî quÐt s¬n ®Ó x¸c ®Þnh biÓu cung cho
dÞch vô quÐt s¬n. B¶ng 4 lµ biÓu cung t ­¬ng øng víi chi phÝ ghi trong b¶ng 3. NÕu gi¸ ë møc d­íi 500
®« la, kh«ng cã ng­êi nµo trong sè 4 ng­êi thî quÐt s¬n s½n sµng nhËn viÖc, cho nªn l­îng cung b»ng 0.
NÕu gi¸ n»m trong kho¶ng tõ 500 ®Õn 600 ®« la, chØ cã Grandma s½n sµng nhËn viÖc, nªn l­îng cung
b»ng 1. NÕu gi¸ n»m trong kho¶ng tõ 600 ®Õn 800 ®« la, Grandma vµ George s½n sµng nhËn viÖc, nªn
l­îng cung b»ng 2, vµ v©n v©n. Bëi vËy, biÓu cung ®­îc rót ra tõ chi phÝ cña bèn ng­êi thî quÐt s¬n.
Gi¸ Ng­êi b¸n L­îng cung
900 ®« la Mary, Frida, George, Grandma 4
800-900 Frida, George, Grandma 3
700-800 George, Grandma 2
500-600 Grandma 1
D­íi 500 Kh«ng ai b¸n 0
B¶ng 4. BiÓu cung cña ng­êi b¸n trong b¶ng 3.
H×nh 4 vÏ ®­êng cung t­¬ng øng víi biÓu cung nµy. H·y chó ý r»ng ®é cao cña ®­êng cung cã
liªn quan tíi chi phÝ cña ng­êi b¸n. T¹i bÊt kú l­îng nµo, gi¸ ®­îc x¸c ®Þnh bëi ®­êng cung chØ ra chi
phÝ cña ng­êi b¸n cËn biªn, tøc ng­êi b¸n sÏ rêi bá thÞ tr­êng ®Çu tiªn nÕu gi¸ thÊp h¬n. Ch¼ng h¹n víi
sè l­îng lµ 4 ng«i nhµ, ®­êng cung cã ®é cao b»ng 90 0 ®« la, tøc chi phÝ mµ Mary (ng­êi b¸n cËn biªn)
ph¶i chÞu ®Ó cung cÊp dÞch vô quÐt s¬n. Víi sè l­îng lµ 3 ng«i nhµ, ®­êng cung cã ®é biªn cao b»ng 800
®« la, tøc chi phÝ mµ Frida (b©y giê lµ ng­êi b¸n cËn biªn) ph¶i chÞu.
Gi¸ s¬n mét ng«i nhµ
Cung
Chi phÝ cña Mary
900
800 Chi phÝ cña Frida

600 Chi phÝ cña Georgia

500 Chi phÝ cña Grandma

0 1 2 3 4 L­îng nhµ ®­îc quÐt s¬n

H×nh 4. §­êng cung. H×nh nµy vÏ ®­êng cung tõ biÓu cung trong b¶ng 4. H·y chó ý r»ng ®é
cao cña ®­êng cung ph¶n ¸nh chi phÝ cña ng­êi b¸n.

119
 V× ®­êng cung ph¶n ¸nh chi phÝ cña ng­êi b¸n, nªn chóng ta cã thÓ sö dông nã ®Ó tÝnh thÆng d­
s¶n xuÊt. H×nh 5 sö dông ®­êng cung ®Ó tÝnh thÆng d­ s¶n xuÊt trong vÝ dô cña chóng ta. Trong phÇn (a),
chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng gi¸ lµ 600. Trong t×nh huèng nµy, l­îng cung lµ 1. H·y chó ý r»ng phÇn diÖn tÝch
n»m phÝa d­íi møc gi¸ vµ trªn ®­êng cung b»ng 100 ®« la. Sè tiÒn nµy ®óng b»ng thÆng d­ s¶n xuÊt mµ
trªn ®©y chóng ta ®· tÝnh cho Grandma.
PhÇn (b) cña h×nh 5 chØ ra thÆng d­ s¶n xuÊt t¹i møc gi¸ b»ng 800 ®« la. Trong t×nh huèng nµy,
phÇn diÖn tÝch n»m d­íi gi¸ c¶ vµ trªn ®­êng cung b»ng tæng diÖn tÝch cña hai h×nh ch÷ nhËt. Nã b»ng
500 ®« la, ®óng b»ng thÆng d­ s¶n xuÊt mµ chóng ta ®· tÝnh cho George vµ Grandma, khi hai ng«i nhµ
cÇn ®­îc quÐt s¬n.
Bµi häc rót ra tõ vÝ dô nµy cã thÓ ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c ®­êng cung: PhÇn diÖn tÝch n»m d­íi
gi¸ c¶ vµ trªn ®­êng cung ph¶n ¸nh thÆng d­ s¶n xuÊt trong mét thÞ tr­êng. L« gÝch ë ®©y rÊt râ rµng:
§é cao cña ®­êng cung ph¶n ¸nh chi phÝ cña ng­êi b¸n, cßn møc chªnh lÖch gi÷a gi¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt
lµ thÆng d­ s¶n xuÊt mµ mçi ng­êi b¸n nhËn ®­îc. Bëi vËy, tæng diÖn tÝch lµ tæng thÆng d­ s¶n xuÊt mµ
tÊt c¶ ng­êi b¸n nhËn ®­îc.
a. Gi¸ b»ng 600 b. Gi¸ b»ng 800
Gi¸ s¬n mét Gi¸ s¬n mét
ng«i nhµ ng«i nhµ
Cung Tæng thÆng d­ cña Cung
ng­êi s¶n xuÊt (500
900 900 ®« la)
800 800
ThÆng d­ s¶n xuÊt cña
600 600 Georgia (200 ®« la)
500 ThÆng d­ cña ng­êi s¶n 500 ThÆng d­ s¶n xuÊt cña
xuÊt Grandma Grandma (300 ®« la)

0 1 2 3 4 L­îng nhµ ®­îc s¬n 0 1 2 3 4 L­îng nhµ ®­îc s¬n

H×nh 5. C¸ch tÝnh thÆng d­ s¶n xuÊt dùa vµo ®­êng cung . Trong phÇn (a), gi¸ hµng ho¸ lµ
600 ®« la vµ thÆng d­ s¶n xuÊt lµ 100 ®« la. Trong phÇn (b), gi¸ hµng ho¸ lµ 800 ®« la vµ thÆng d­ s¶n
xuÊt lµ 500 ®« la.
Gi¸ c¶ cao h¬n lµm t¨ng thÆng d­ s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo
B¹n sÏ kh«ng ng¹c nhiªn khi nghe thÊy r»ng ng­êi b¸n lu«n lu«n muèn nhËn ®­îc gi¸ cao h¬n
cho s¶n phÈm cña m×nh. Nh­ng phóc lîi cña ng­êi b¸n t¨ng bao nhiªu khi gi¸ c ao h¬n? Kh¸i niÖm
thÆng d­ s¶n xuÊt ®­a ra c©u tr¶ lêi chÝnh x¸c cho c©u hái nµy.
H×nh 6 vÏ mét ®­êng cung dèc lªn ®iÓn h×nh. MÆc dï ®­êng cung nµy cã d¹ng kh¸c víi ®­êng
cung bËc thang trong h×nh tr­íc, nh­ng chóng ta tÝnh thÆng d­ s¶n xuÊt theo c¸ch nh­ cò: ThÆng d­ s¶n
xuÊt lµ phÇn diÖn tÝch n»m d­íi gi¸ c¶ vµ trªn ®­êng cung. Trong phÇn (a), gi¸ lµ P 1 vµ thÆng d­ s¶n xuÊt
lµ diÖn tÝch cña tam gi¸c ABC.
PhÇn (b) cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra khi gi¸ t¨ng tõ P 1 lªn P2. ThÆng d­ s¶n xuÊt b©y giê b»ng ADF.
Møc t¨ng thÆng d­ s¶n xuÊt bao gåm hai phÇn. Thø nhÊt, nh÷ng ng­êi b¸n ®· b¸n l­îng hµng Q 1 t¹i møc
gi¸ P1 cã lîi h¬n v× b©y giê hä nhËn ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n cho sè hµng b¸n ra. Møc t¨ng thÆng d­ s¶n xuÊt
mµ nh÷ng ng­êi b¸n nhËn ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n cho sè hµng b¸ n ra. Møc t¨ng thÆng d­ s¶n xuÊt mµ
nh÷ng ng­êi b¸n hiÖn cã thu ®­îc b»ng diÖn tÝch cña h×nh ch÷ nhËt BCED. Hai lµ, mét sè ng­êi b¸n míi

120
gia nhËp thÞ tr­êng v× giê ®©y hä s½n sµng s¶n xuÊt hµng ho¸ t¹i møc gi¸ cao h¬n, lµm cho l­îng cung t¨ng
tõ Q1 lªn Q2. ThÆng d­ s¶n xuÊt mµ nh÷ng ng­êi míi ®Õn nhËn ®­îc b»ng diÖn tÝch cña tam gi¸c CEF.
(b) ThÆng d­ s¶n xuÊt t¹i møc gi¸ P 2

Gi¸ ThÆng d­ t¨ng thªm cña ng­êi

Gi¸
s¶n xuÊt ban ®Çu
D
P2  
B E F
P1 ThÆng d­  P1 B ThÆng d­ C
C ThÆng d­ cña
s¶n xuÊt s¶n xuÊt
ban ®Çu nh÷ng ng­êi s¶n
xuÊt míi
A A
O Q1 L­îng 0 Q1 L­îng

H×nh 6. Gi¸ c¶ ¶nh h­ëng tíi thÆng d­ s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo. Trong phÇn (a), t¹i møc gi¸
P1, l­îng cung lµ Q 1 vµ thÆng d­ s¶n xuÊt b»ng diÖn tÝch cña tam gi¸c ABC. Khi gi¸ c¶ t¨ng tõ P 1 lªn P2
nh­ trong phÇn (b), l­îng cung t¨ng tõ Q 1 lªn Q2 vµ thÆng d­ s¶n xuÊt t¨ng lªn tíi møc b»ng diÖn tÝch
tam gi¸c ADF. Sù gia t¨ng trong thÆng d­ s¶n xuÊt nµy (diÖn tÝch BCFD) x¶y r a mét phÇn v× nh÷ng
ng­êi s¶n xuÊt hiÖn cã giê ®©y nhËn ®­îc nhiÒu h¬n (BCED) vµ mét phÇn v× nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt míi
gia nhËp thÞ tr­êng nhËn ®­îc gi¸ b¸n cao h¬n (diÖn tÝch CEF).
Nh­ ph©n tÝch nµy cho thÊy, chóng ta sö dông thÆng d­ s¶n xuÊt ®Ó ph¶n ¸nh phóc lîi cña ng­êi
b¸n theo c¸ch gÇn nh­ chóng ta sö dông thÆng d­ tiªu dïng ®Ó ph¶n ¸nh phóc lîi cña ng­êi mua. V× hai
chØ tiªu nµy vÒ phóc lîi kinh tÕ gièng nhau ®Õn nh­ vËy, nªn ®­¬ng nhiªn chóng ®­îc sö dông cïng
nhau. Vµ dÜ nhiªn ®©y chÝnh lµ ®iÒu mµ chóng lµm trong môc sau.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng cung vÒ gµ t©y. Trong ®å thÞ cña b¹n, h·y chØ ra gi¸ cña gµ t©y
vµ thÆng d­ s¶n xuÊt ph¸t sinh tõ møc gi¸ ®ã. H·y gi¶i thÝch b»ng lêi c¸i mµ thÆng d­ s¶n xuÊt ph¶n ¸nh.

HiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng

ThÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng lµ nh÷ng c«ng cô mµ c¸c nhµ kinh tÕ sö dông ®Ó
nghiªn cøu phóc lîi cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trªn mét thÞ tr­êng. Nh÷ng c«ng cô nµy cã thÓ gióp
chóng ta xö lý mét vÊn ®Ò kinh tÕ c¬ b¶n lµ: Sù ph©n bæ nguån lùc do thÞ tr­êng tù do quyÕt ®Þnh thùc ra
cã ®¸ng mong muèn kh«ng?
Nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ
§Ó ®¸nh gi¸ c¸c kÕt côc thÞ tr­êng, chóng ta ®­a vµo ph©n tÝch cña m×nh mét nh©n vËt gi¶ ®Þnh
míi, gäi lµ nhµ ho¹ch x· héi nh©n tõ. Nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ lµ mét ng­êi biÕt hÕt mäi thø, cã
quyÒn hµnh tuyÖt ®èi vµ môc ®Ých tèt ®Ñp. Nhµ ho¹ch ®Þnh nµy muèn tèi ®a ho¸ phóc lîi kinh tÕ cña mäi
ng­êi trong x· héi. Theo b¹n th× nhµ ho¹ch ®Þnh nµy nªn lµm g×? Anh ta nªn ®Ó cho ng­êi b¸n vµ ng­êi
mua yªn æn ë tr¹ng th¸i c©n b»ng mµ ®­¬ng nhiªn tù hä ®¹t ®­îc? Hay anh ta cã thÓ lµm t¨ng phóc lîi
kinh tÕ b»ng c¸ch thay ®æi kÕt côc thÞ tr­êng theo mét h­íng nµo ®ã?
§Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, tr­íc hÕt nhµ ho¹ch ®Þnh ph¶i quyÕt ®Þnh mét chØ tiªu ph¶n ¸nh phóc lîi
kinh tÕ cña mét x· héi. Mét chØ tiªu cã thÓ ¸p dông lµ tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, c¸i mµ chóng
ta gäi lµ tæng thÆng d­. ThÆng d­ tiªu dïng lµ mèi lîi mµ ng­êi mua nhËn ®­îc tõ viÖc tham gia vµo mét
thÞ tr­êng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt lµ mèi lîi mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc. Bëi vËy, lÏ tù nhiªn lµ chóng ta cã
thÓ sö dông tæng thÆng d­ lµm chØ tiªu ®Ó tÝnh phóc lîi kinh tÕ cña x· héi.

121
 §Ó hiÓu râ h¬n chØ tiªu phóc lîi kinh tÕ nµy, chóng ta h·y nhí l¹i c¸ch tÝnh thÆng d­ tiªu dïng
vµ thÆng d­ s¶n xuÊt. Chóng ta ®Þnh nghÜa thÆng d­ t iªu dïng lµ:
ThÆng d­ tiªu dïng = Gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua - Sè tiÒn ng­êi mua tr¶
T­¬ng tù, chóng ta ®Þnh nghÜa thÆng d­ s¶n xuÊt lµ:
ThÆng d­ s¶n xuÊt = Sè tiÒn ng­êi b¸n nhËn ®­îc - Chi phÝ cña ng­êi b¸n
Khi céng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng víi nhau, chóng ta ®­îc:
Tæng thÆng d­ = Gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua - Sè tiÒn ng­êi mua tr¶ + Sè tiÒn ng­êi b¸n nhËn
®­îc - Chi phÝ cña ng­êi b¸n
V× sè tiÒn ng­êi mua tr¶ b»ng sè tiÒn ng­êi b¸n nhËn ®­îc, nªn chóng ta cã thÓ xo¸ hai biÓu
thøc gi÷a trong c«ng thøc trªn. KÕt qu¶, chóng ta cã thÓ viÕt tæng thÆng d­ nh­ sau:
Tæng thÆng d­ = Gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua - Chi phÝ cña ng­êi b¸n
Tæng thÆng d­ trªn mét thÞ tr­êng b»ng gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua mét hµng ho¸ tÝnh b»ng sù s½n
sµng thanh to¸n trõ ®i chi phÝ mµ ng­êi s¶n xuÊt ph¶i bá ra ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ ®ã.
NÕu sù ph©n bæ nguån lùc tèi ®a ho¸ ®­îc tæng thÆng d­, chóng ta nãi sù ph©n b æ lµ cã hiÖu
qu¶. NÕu sù ph©n bæ kh«ng cã hiÖu qu¶, sÏ cã mét sè mèi lîi nµo ®ã tõ viÖc trao ®æi gi÷a ng­êi b¸n vµ
ng­êi mua ch­a ®­îc thùc hiÖn. Ch¼ng h¹n, sù ph©n bæ lµ kh«ng cã hiÖu qu¶ nÕu hµng ho¸ kh«ng ®­îc
ng­êi b¸n s¶n xuÊt cã chi phÝ thÊp nhÊt s¶n xuÊt. Trong t×nh huèng nµy, viÖc chuyÓn s¶n xuÊt tõ ng­êi
s¶n xuÊt cã chi phÝ cao sang ng­êi s¶n xuÊt cã chi phÝ thÊp sÏ lµm gi¶m tæng chi phÝ cña ng­êi b¸n vµ
lµm t¨ng tæng thÆng d­. T­¬ng tù, sù ph©n bæ lµ kh«ng cã hiÖu qu¶ nÕu hµng ho¸ kh«ng ®­îc tiªu dïng
bëi ng­êi mua ®¸nh gi¸ nã cao nhÊt. Trong t×nh huèng nµy, viÖc chuyÓn tiªu dïng hµng ho¸ tõ ng­êi
mua ®¸nh gi¸ nã thÊp sang ng­êi mua ®¸nh gi¸ nã cao sÏ lµm t¨ng tæng thÆng d­.
Ngoµi vÊn ®Ò hiÖu qu¶, nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi còng cã thÓ quan t©m tíi sù c«ng b»ng - tøc lµ
tÝnh c«ng b»ng trong ph©n phèi phóc lîi gi÷a nh÷ng ng­êi mua vµ ng­êi b¸n kh¸c nhau. VÒ c¬ b¶n,
nh÷ng mèi lîi tõ trao ®æi trªn mét thÞ tr­êng gièng nh­ mét chiÕc b¸nh ®­îc ®em chia cho nh÷ng ng­êi
tham gia vµo thÞ tr­êng. VÊn ®Ò hiÖu qu¶ lµ lµm sao cho chiÕc b¸nh to nhÊt. VÊn ®Ò c«ng b»ng lµ lµm thÕ
nµo ph©n chia chiÕc b¸nh mét c¸ch c«ng b»ng. ViÖc ®¸nh gi¸ sù c«ng b»ng cña mét kÕt côc thÞ tr­êng
khã h¬n nhiÒu so víi viÖc ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶. Trong khi hiÖu qu¶ lµ mét môc tiªu kh¸ch quan mµ chóng
ta cã thÓ ®¸nh gi¸ trªn c¬ së thùc chøng chÆt chÏ, th× sù c«ng b»ng g¾n víi nh÷ng ®¸nh gi¸ chuÈn t¾c
v­ît ra ngoµi ph¹m vi cña kinh tÕ häc vµ ®i vµo v­¬ng quèc cña triÕt lý chÝnh trÞ.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ tËp trung vµo vÊn ®Ò hiÖu qu¶ víi t­ c¸ch lµ môc tiªu cña nhµ
ho¹ch ®Þnh x· héi. H·y nhí r»ng th«ng th­êng c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch trong thùc tÕ cßn qu an
t©m tíi vÊn ®Ò c«ng b»ng. NghÜa lµ hä quan t©m tíi c¶ quy m« cña chiÕc b¸nh kinh tÕ, c¸ch c¾t nã ra vµ
chia cho c¸c thµnh viªn cña x· héi.
§¸nh gi¸ tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng

Gi¸ D
ThÆng Cung
d­ tiªu
Gi¸ c©n dïng E
b»ng ThÆng d­
s¶n xuÊt
CÇu
C B
L­îng c©n b»ng L­îng
H×nh 7. ThÆng d­ tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt t¹i tr¹ng th¸ i c©n b»ng cña thÞ tr­êng. Tæng
thÆng d­ - tøc tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ cña ng­êi tiªu dïng - lµ phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cung
vµ ®­êng cÇu cho tíi l­îng c©n b»ng.
H×nh 7 chØ ra thÆng d­ tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt khi thÞ tr­êng ®¹t tíi tr¹ng th¸i c ©n b»ng
cung cÇu. H·y nhí l¹i r»ng thÆng d­ tiªu dïng b»ng phÇn diÖn tÝch n»m trªn gi¸ c¶ vµ d­íi ®­êng cÇu,

122
cßn thÆng d­ s¶n xuÊt b»ng phÇn diÖn tÝch n»m d­íi gi¸ c¶ vµ trªn ®­êng cung. Nh­ vËy tæng cña phÇn
diÖn tÝch gi÷a ®­êng cung vµ ®­êng cÇu cho ®Õn ®iÓm c©n b»ng biÓu thÞ tæng thÆng d­ thu ®­îc tõ mét
thÞ tr­êng.
Sù ph©n bæ nguån lùc t¹i ®iÓm c©n b»ng nµy cã hiÖu qu¶ kh«ng? Nã cã tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­
kh«ng? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, b¹n h·y nhí r»ng khi thÞ tr­êng n»m trong tr¹ng th¸i c©n b»ng, gi¸ c¶
quyÕt ®Þnh ng­êi mua vµ ng­êi b¸n nµo tham gia vµo thÞ tr­êng. Nh÷ng ng­êi mua ®¸nh gi¸ hµng ho¸
cao h¬n gi¸ c¶ (biÓu thÞ b»ng ®o¹n AE) sÏ chän c¸ch mua hµng ho¸; nh÷ng ng­êi mua ®¸nh gi¸ hµng
ho¸ thÊp h¬n gi¸ cña nã (biÓu thÞ b»ng ®o¹n EB) sÏ kh«ng mua nã. T­¬ng tù, nh÷ng ng­êi b¸n cã chi
phÝ thÊp h¬n gi¸ c¶ (biÓu thÞ b»ng ®o¹n CE trªn ®­êng cung) sÏ chän c¸ch s¶n xuÊt vµ b¸n hµng ho¸;
nh÷ng ng­êi b¸n cã chi phÝ cao h¬n gi¸ cña nã (biÓu thÞ b»ng ®o¹n ED) sÏ kh«ng s¶n xuÊt ra nã.
Nh÷ng kÕt qu¶ quan s¸t nµy ®em l¹i cho chóng ta hai nhËn thøc s©u s¾c vÒ c¸c kÕt côc cña thÞ
tr­êng:
1. ThÞ tr­êng tù do ph©n bæ møc cung vÒ hµng ho¸ cho nh÷ng ng­êi mua ®¸nh gi¸ nã cao nhÊt,
nÕu tÝnh b»ng sù s½n sµng thanh to¸n.
2. ThÞ tr­êng tù do ph©n bæ møc cÇu vÒ hµng ho¸ c ho nh÷ng ng­êi b¸n cã thÓ s¶n xuÊt ra nã víi
chi phÝ thÊp nhÊt.
Bëi vËy, víi mét l­îng ®­îc s¶n xuÊt vµ b¸n ra cho tr­íc t¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng,
nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi kh«ng thÓ t¨ng phóc lîi kinh tÕ b»ng c¸ch thay ®æi sù ph©n phèi tiªu dïng gi÷a
nh÷ng ng­êi mua hay sù ph©n phèi s¶n xuÊt gi÷a nh÷ng ng­êi b¸n.
Nh­ng nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi cã thÓ lµm t¨ng tæng phóc lîi kinh tÕ b»ng c¸ch t¨ng hay gi¶m
l­îng hµng ho¸ kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ kh«ng, nh­ ®­îc nªu ra trong nhËn thøc s©u s¾c thø 3 vÒ c¸c kÕt
côc thÞ tr­êng:
3. ThÞ tr­êng tù do s¶n xuÊt ra l­îng hµng ho¸ lµm tèi ®a ho¸ thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­
s¶n xuÊt
§Ó hiÓu t¹i sao, chóng ta h·y xem h×nh 8. H·y nhí l¹i r»ng ®­êng cÇu ph¶n ¸nh gi¸ trÞ ®èi víi
ng­êi mua vµ ®­êng cung ph¶n ¸nh chi p hÝ cña ng­êi b¸n. T¹i c¸c l­îng hµng d­íi møc c©n b»ng, gi¸
trÞ ®èi víi ng­êi mua v­ît qu¸ chi phÝ cña ng­êi b¸n. Trong vïng nµy, sù gia t¨ng cña l­îng hµng lµm
t¨ng tæng thÆng d­, vµ nã tiÕp tôc t¨ng cho tíi khi l­îng hµng ®¹t møc c©n b»ng. Tuy nhiªn, khi v­ît ra
ngoµi l­îng hµng c©n b»ng, gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua thÊp h¬n chi phÝ cña ng­êi s¶n xuÊt. ViÖc s¶n xuÊt
nhiÒu h¬n l­îng hµng c©n b»ng sÏ lµ gi¶m tæng thÆng d­.
Ba nhËn thøc s©u s¾c nµy vÒ c¸c kÕt côc thÞ tr­êng cho chóng ta biÕt r»ng tr¹ng th¸i c ©n b»ng
cung cÇu tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­ tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt. Nãi c¸ch kh¸c, kÕt côc c©n b»ng lµ sù
ph©n bæ nguån lùc cã hiÖu qu¶. V× vËy, c«ng viÖc mµ nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ cÇn lµm rÊt dÔ
dµng: Anh ta cã thÓ ®Ó cho kÕt côc thÞ tr­êng nh­ nã ®ang tån t¹i. ChÝnh s¸ch bá mÆc cho sù viÖc tù
nã diÔn ra nµy chÝnh lµ ý nghÜa cña kh¸i niÖm laissez -faire, dÞch nguyªn v¨n cã nghÜa "h·y ®Ó cho hä
tù lµm".
Gi¸
Cung
Gi¸ trÞ ®èi Chi phÝ ®èi
víi ng­êi víi ng­êi
mua b¸n
CÇu
Chi phÝ ®èi Gi¸ trÞ ®èi víi
víi ng­êi ng­êi mua
b¸n
0 L­îng L­îng
c©n b»ng
Gi¸ trÞ ®èi víi Gi¸ trÞ ®èi víi
ng­êi mua lín ng­êi mua nhá
h¬n chi phÝ cña h¬n chi phÝ cña
ng­êi b¸n ng­êi b¸n

123
 H×nh 8. HiÖu qu¶ cña l­îng c©n b»ng. T¹i l­îng thÊp h¬n l­îng c©n b»ng, gi¸ trÞ ®èi víi
ng­êi mua v­ît qu¸ chi phÝ cña ng­êi b¸n. T¹i l­îng cao h¬n l­îng c©n b»ng, gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua
thÊp h¬n chi phÝ cña ng­êi b¸n. Bëi vËy, tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­
s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng.
B©y giê chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c h¬n bµn tay v« h×nh cña Adam Smith mµ chóng ta
®· th¶o luËn lÇn ®Çu tiªn trong ch­¬ng 1. Nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ kh«ng cÇn thay ®æi kÕt côc thÞ
tr­êng v× bµn tay v« h×nh ®· ®Þnh h­íng ng­êi b¸n vµ ng­êi mua ph©n bæ c¸c nguån lù c cña nÒn kinh tÕ
theo h­íng tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­. KÕt luËn nµy lý gi¶i t¹i sao c¸c nhµ kinh tÕ th­êng cho r»ng thÞ
tr­êng tù do lµ c¸ch tèt nhÊt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu vÒ gµ t©y. Trong tr¹ng th¸i c ©n b»ng, h·y
chØ ra thÆng d­ tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt. H·y lý gi¶i t¹i sao viÖc s¶n xuÊt nhiÒu gµ t©y h¬n l¹i lµm
gi¶m tæng thÆng d­.

KÕt luËn: hiÖu qu¶ vµ thÊt b¹i cña thÞ tr­êng

Ch­¬ng nµy giíi thiÖu nh÷ng c«ng cô c¬ b¶n cña m«n kinh tÕ phóc lîi - tøc thÆng d­ tiªu dïng
vµ thÆng d­ s¶n xuÊt - vµ sö dông chóng ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng tù do. Chóng ta ®· chØ ra
r»ng c¸c lùc l­îng cung cÇu ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶. NghÜa lµ mÆc dï tõng ng­êi b¸n
vµ ng­êi mua trªn mét thÞ tr­êng chØ quan t©m tíi phóc lîi cña riªng m×nh, nh­ng hä cïng ®­îc dÉn d¾t
bëi bµn tay v« h×nh tíi mét tr¹ng th¸i c©n b»ng lµm tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n.
Tuy nhiªn, chóng ta cÇn nªu ra mét lêi c¶nh b¸o. Khi kÕt luËn r»ng thÞ tr­êng cã hi Öu qu¶,
chóng ta ®· nªu ra nhiÒu gi¶ ®Þnh vÒ ph­¬ng thøc vËn hµnh cña c¸c thÞ tr­êng. Khi c¸c gi¶ ®Þnh nµy
kh«ng ®óng, kÕt luËn cña chóng ta r»ng tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr­êng lµ cã hiÖu qu¶ cã thÓ kh«ng cßn
®óng n÷a. Tr­íc khi kÕt thóc ch­¬ng nµy, chóng ta h·y xem xÐt ng¾n gän hai gi¶ ®Þnh quan träng nhÊt
trong nhiÒu gi¶ ®Þnh thuéc lo¹i nµy.
Thø nhÊt, ph©n tÝch cña chóng ta dùa trªn gi¶ ®Þnh thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o. Song trong
thùc tÕ, c¹nh tranh nhiÒu khi kh«ng hoµn h¶o. Trong mét sè thÞ tr­êng, m ét ng­êi b¸n hoÆc ng­êi mua
duy nhÊt (hoÆc mét nhãm nhá cña hä) cã thÓ kiÓm so¸t gi¸ thÞ tr­êng. Kh¶ n¨ng t¸c ®éng tíi gi¸ c¶ nµy
®­îc gäi lµ søc m¹nh thÞ tr­êng. Søc m¹nh thÞ tr­êng cã thÓ lµm cho thÞ tr­êng kh«ng cã hiÖu qu¶ v× nã
gi÷ cho gi¸ c¶ vµ l­îng hµng c¸ch xa tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu.
Hai lµ, ph©n tÝch cña chóng ta dùa trªn gi¶ ®Þnh lµ kÕt côc trªn mét thÞ tr­êng chØ cã ý nghÜa ®èi
víi ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng ®ã. Song trªn thùc tÕ, c¸c quyÕt ®Þnh cña ng­êi b¸n vµ ng­êi
mua ®«i khi ¶nh h­ëng tíi nh÷ng ng­êi hoµn toµn kh«ng tham gia vµo thÞ tr­êng. ¤ nhiÔm lµ mét vÝ dô
kinh ®iÓn vÒ viÖc kÕt côc cña mét thÞ tr­êng t¸c ®éng vµo nh÷ng ng­êi n»m ngoµi thÞ tr­êng. Nh÷ng
hiÖu øng phô nh­ vËy ®­îc gäi lµ ngo¹i øng. Nã lµm cho phóc lîi trªn mét thÞ tr­êng phô thuéc vµo nhiÒu
®iÒu h¬n lµ gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi b¸n vµ chi phÝ cña ng­êi mua. V× ng­êi mua vµ ng­êi b¸n kh«ng tÝnh ®Õn
nh÷ng hiÖu øng phô nµy khi quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ tiªu dïng bao nhiªu, nªn tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn mét
thÞ tr­êng cã thÓ kh«ng cã hiÖu qu¶ nÕu xÐt theo quan ®iÓm x· héi víi t­ c¸ch mét toµn thÓ.
Søc m¹nh thÞ tr­êng vµ c¸c ngo¹i øng lµ nh÷ng vÝ dô vÒ mét hiÖn t­îng phæ biÕn ®­îc gäi lµ
thÊt b¹i thÞ tr­êng - tøc sù bÊt lùc cña mét sè thÞ tr­êng kh«ng bÞ ®iÒu tiÕt trong viÖc ph©n bæ nguån lùc
mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Khi thÞ tr­êng thÊt b¹i, chÝnh s¸ch cña Nhµ n­íc cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò vµ
lµm t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ. C¸c nhµ kinh tÕ vi m« cèng hiÕn nhiÒu søc lùc ®Ó nghiªn cøu xem khi nµo
thÊt b¹i thÞ tr­êng x¶y ra vµ c¸c lo¹i chÝnh s¸ch nµo lµ tèt nhÊt trong viÖc hiÖu chØnh c¸c thÊt b¹i thÞ
tr­êng. Khi tiÕp tôc nghiªn cøu kinh tÕ häc, b¹n sÏ nhËn thÊy r»ng c¸c c«ng cô cña khoa kinh tÕ phóc lîi
®­îc ph¸t triÓn ë ®©y ®· ®­îc vËn dông ®Ó phôc vô cho nç lùc nµy.
MÆc dï thÞ tr­êng cã thÓ thÊt b¹i, nh­ng bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng vÉn cã ý nghÜa cùc kú
quan träng. Trong nhiÒu thÞ tr­êng, c¸c gi¶ ®Þnh mµ chóng ta ®· ®­a ra trong ch­¬ng nµy ho¹t ®éng rÊt
tèt vµ kÕt luËn vÒ hiÖu qu¶ thÞ tr­êng ®­îc vËn dông trùc tiÕp. Ngoµi ra, ph©n tÝch cña chóng ta vÒ kinh

124
tÕ phóc lîi vµ hiÖu qu¶ thÞ tr­êng cã thÓ ®­îc sö dông ®Ó lµm s¸ng tá nh÷ng ¶nh h­ëng mµ c¸c chÝnh
s¸ch kh¸c nhau cña chÝnh phñ g©y ra. Trong c¸c ch­¬ng sau, chóng ta sÏ øng dông c¸c c«ng cô mµ
chóng ta võa ph¸t triÓn ®Ó nghiªn cøu hai vÊn ®Ò chÝnh s¸ch quan träng lµ ¶nh h­ëng phóc lîi cña viÖc
®¸nh thuÕ vµ th­¬ng m¹i quèc tÕ.
Tãm t¾t
 ThÆng d­ tiªu dïng b»ng sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua cho mét hµng ho¸ trõ ®i sè
tiÒn mµ hä thùc sù tr¶ cho nã. Nã ph¶n ¸nh mèi lî i mµ ng­êi mua nhËn ®­îc tõ viÖc tham gia vµo mét
thÞ tr­êng. Chóng ta cã thÓ tÝnh thÆng d­ tiªu dïng b»ng c¸ch x¸c ®Þnh phÇn diÖn tÝch n»m d­íi ®­êng
cÇu vµ trªn gi¸ c¶.
 ThÆng d­ s¶n xuÊt b»ng sè tiÒn mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc khi b¸n mét hµng ho¸ trõ ®i c hi phÝ
®Ó s¶n xuÊt ra nã. Nã ph¶n ¸nh mèi lîi mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc tõ viÖc tham gia vµo mét thÞ tr­êng.
Chóng ta cã thÓ tÝnh thÆng d­ s¶n xuÊt b»ng c¸ch x¸c ®Þnh phÇn diÖn tÝch n»m trªn ®­êng cung vµ d­íi
gi¸ c¶.
 Sù ph©n bæ nguån lùc cho phÐp tèi ®a ho ¸ tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng ®­îc coi lµ cã
hiÖu qu¶. C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch th­êng quan t©m tíi tÝnh hiÖu qu¶, còng nh­ tÝnh c«ng b»ng,
cña c¸c kÕt côc kinh tÕ.
 Tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu tèi ®a ho¸ thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. NghÜ a lµ bµn tay v«
h×nh cña thÞ tr­êng ®· ®­a ng­êi b¸n vµ ng­êi mua tíi viÖc ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
 ThÞ tr­êng kh«ng ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶ khi tån t¹i nh÷ng sù thÊt b¹i thÞ
tr­êng nh­ søc m¹nh thÞ tr­êng vµ ngo¹i øng.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
Kinh tÕ phóc lîi Welfare economics
Sù s½n sµng thanh to¸n Willingness to pay
ThÆng d­ s¶n xuÊt Producer Surplus
ThÆng d­ tiªu dïng Consumer Surplus
Chi phÝ Cost
HiÖu qu¶ Efficiency
C«ng b»ng Equity

C©u hái «n tËp

1. H·y lý gi¶i t¹i sao sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua, thÆng d­ tiªu dïng vµ ®­êng cÇu
cã mèi quan hÖ víi nhau.
2. H·y lý gi¶i t¹i sao chi phÝ cña ng­êi b¸n, thÆng d­ s¶n xuÊt vµ ®­êng cung l¹i cã mèi quan
hÖ víi nhau.
3. Trong mét ®å thÞ cung cÇu, h·y chØ ra thÆng d­ s¶n xu Êt vµ tiªu dïng t¹i ®iÓm c©n b»ng thÞ
tr­êng.
4. HiÖu qu¶ lµ g×? Nã cã ph¶i lµ môc tiªu duy nhÊt cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch
kh«ng?
5. Bµn tay v« h×nh thùc hiÖn nhiÖm vô g×?
6. H·y nªu hai d¹ng thÊt b¹i thÞ tr­êng? H·y lý gi¶i t¹i sao chóng cã thÓ g©y ra c¸c kÕt côc
thÞ tr­êng kh«ng cã hiÖu qu¶.

Bµi tËp vµ vËn dông

1. §ît giã l¹nh ®Õn sím ë California lµm háng vô chanh. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÆng d­ tiªu
dïng trªn thÞ tr­êng chanh? §iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÆng d­ tiªu dïng trªn thÞ tr­êng n­íc chanh? H·y
minh ho¹ c©u tr¶ lêi cña b¹n b»ng ®å thÞ.

125
 2. Gi¶ sö nhu cÇu vÒ b¸nh mú Ph¸p t¨ng. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÆng d­ s¶n xuÊt trªn thÞ
tr­êng b¸nh mú Ph¸p? §iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÆng d­ s¶n xuÊt trªn thÞ tr­êng bét? H·y minh ho¹ cho
c©u tr¶ lêi cña b¹n b»ng ®å thÞ.
3. H«m nay trêi nãng nùc vµ Bert rÊt kh¸t. Sau ®©y lµ gi¸ trÞ mµ anh ta g¾n cho mét chai n­íc.
Gi¸ trÞ cña chai n­íc thø nhÊt 7 ®« la
Gi¸ trÞ cña chai n­íc thø hai 5
Gi¸ trÞ cña chai n­íc thø ba 3
Gi¸ trÞ cña chai n­íc thø t­ 1
a. H·y lËp biÓu cÇu cña Bert tõ nh÷ng th«ng tin nµy. H·y vÏ ®­êng cÇu cña anh ta vÒ n­íc ®ãng chai.
b. NÕu gi¸ mét chai n­íc lµ 4 ®« la, Bert sÏ mua bao nhiªu chai? Bert nhËn ®­îc bao nhiªu thÆng d­
tiªu dïng tõ ho¹t ®éng mua hµng nµy? H·y chØ ra thÆng d­ tiªu dïng Bert tro ng ®å thÞ cña b¹n.
c. NÕu gi¸ gi¶m xuèng chØ cßn 2 ®« la, l­îng cÇu sÏ thay ®æi nh­ thÕ nµo? ThÆng d­ tiªu dïng
Bert thay ®æi nh­ thÕ nµo? H·y chØ ra nh÷ng thay ®æi nµy trong ®å thÞ cña b¹n.
4. Emie së h÷u mét m¸y b¬m n­íc. V× b¬m l­îng n­íc lín khã h¬n lµ b¬m l­îng n­íc nhá,
nªn chi phÝ cho viÖc s¶n xuÊt mét chai n­íc t¨ng khi anh ta b¬m nhiÒu h¬n. Sau ®©y lµ chi phÝ mµ anh ta
ph¶i chÞu khi s¶n xuÊt mçi chai n­íc.
Chi phÝ cña chai n­íc thø nhÊt 1 ®« la
Chi phÝ cña chai n­íc thø hai 3
Chi phÝ cña chai n­íc thø ba 5
Chi phÝ cña chai n­íc thø t­ 7
a. H·y lËp biÓu cung cña Emie tõ nh÷ng th«ng tin nµy. H·y vÏ ®­êng cung cña anh ta vÒ n­íc
®ãng chai.
b. NÕu gi¸ mét chai n­íc lµ 4 ®« la, Emie sÏ s¶n xuÊt vµ b¸n bao nhiªu chai? Emie nhËn ®­îc
bao nhiªu thÆng d­ s¶n xuÊt tõ ho¹t ®éng b¸n hµng nµy? H·y chØ ra thÆng d­ s¶n xuÊt Emie trong ®å thÞ
cña b¹n.
c. NÕu gi¸ t¨ng lªn 6 ®« la, l­îng cung sÏ thay ®æi nh­ thÕ nµo? ThÆng d­ s¶n xuÊt Emie thay
®æi nh­ thÕ nµo? H·y chØ ra nh÷ng thay ®æi nµy trong ®å thÞ cña b¹n.
5. H·y xem xÐt mét thÞ tr­êng trong ®ã Bert (trong bµi 3) lµ ng­êi mua, cßn Emie (trong bµi 4)
lµ ng­êi b¸n
a. H·y sö dông biÓu cung cña Emie vµ biÓu cÇu cña Bert ®Ó x¸c ®Þnh l­îng cung vµ l­îng cÇu
t¹i møc gi¸ 2 ®« la, 4 ®« lµ vµ 6 ®« la. Møc gi¸ nµo trong sè nµy lµm cho cung vµ cÇu c©n b»ng nhau?
b. ThÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tæng thÆng d­ t¹i tr¹ng th¸i c ©n b»ng nµy lµ bao
nhiªu?
c. NÕu Emie s¶n xuÊt vµ Bert tiªu dïng Ýt h¬n tr­íc mét chai n­íc, th× ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi
tæng thÆng d­?
d. NÕu Emie s¶n xuÊt vµ Bert tiªu dïng thªm mét chai n­íc, th× ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi tæng
thÆng d­?
6. Chi phÝ s¶n xuÊt ra mét dµn stereo ®· gi¶m trong nhiÒu thËp niªn qua. Chóng ta h·y xem ý
nghÜa cña mét sè t¸c ®éng cña thùc tÕ nµy.
a. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng cña viÖc gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt tíi gi¸ c¶ vµ
l­îng stereo b¸n ra.
b. Trong biÓu ®å cña b¹n, h·y chØ ra t¸c ®éng ®èi víi thÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng.
c. Gi¶ sö cung vÒ stereo rÊt co gi·n. Ai ®­îc lîi nhiÒu nhÊt t õ viÖc chi phÝ s¶n xuÊt gi¶m - ng­êi
tiªu dïng hay ng­êi s¶n xuÊt stereo?
7. Cã bèn ng­êi tiªu dïng s½n sµng thanh to¸n sè tiÒn sau ®©y cho viÖc c¾t tãc: Jerry: 7 ®« la;
Opha: 2 ®« la; Sally Jessy: 8 ®« la; Montel: 5 ®« la.
Cã bèn hiÖu c¾t tãc víi chi phÝ nh­ sau: HiÖu A: 3 ®« la; HiÖu B: 6 ®« la; HiÖu C: 4 ®« la; HiÖu
D: 2 ®« la. Mçi hiÖu chØ cã kh¶ n¨ng c¾t tãc mét lÇn. §Ó cã hiÖu qu¶, cÇn cung øng bao nhiªu lÇn c¾t
tãc? HiÖu nµo nªn c¾t tãc vµ ng­êi tiªu dïng nµo nªn ®­îc c¾t tãc? Møc tèi ®a cña tæng thÆ ng d­ cã thÓ
®¹t ®­îc lín ®Õn møc nµo?

126
 8. Gi¶ sö mét tiÕn bé c«ng nghÖ lµm gi¶m chi phÝ cña viÖc s¶n xuÊt m¸y tÝnh.
a. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng ®èi víi gi¸ c¶, l­îng hµng, thÆng d­ tiªu
dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt trong thÞ tr­êng m¸y tÝnh.
b. M¸y tÝnh vµ m¸y céng lµ c¸c hµng ho¸ thay thÕ cho nhau. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó chØ
ra ¶nh h­ëng ®èi víi gi¸ c¶, l­îng hµng, thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt trªn thÞ tr­êng m¸y
céng. Ng­êi s¶n xuÊt m¸y céng nªn buån hay vui vÒ tiÕn bé c«ng nghÖ trong ngµnh m¸y tÝnh?
c. M¸y tÝnh vµ phÇn mÒm lµ c¸c hµng ho¸ bæ sung cho nhau. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó chØ ra
¶nh h­ëng ®èi víi gi¸ c¶, l­îng hµng, thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt trªn thÞ tr­êng phÇn mÒm. Nhµ
s¶n xuÊt phÇn mÒm nªn buån hay vui vÒ tiÕn bé c«ng nghÖ trong ngµnh m¸y tÝnh?
d. Ph©n tÝch nµy cã gãp phÇn lý gi¶i t¹i sao Bill Gates, mét nhµ s¶n xuÊt phÇn mÒm, l¹i lµ mét
trong nh÷ng ng­êi giµu nhÊt trªn thÕ giíi hay kh«ng?
9. H·y xem xÐt t¸c ®éng cña b¶o hiÓm ý tÕ ®èi v íi l­îng dÞch vô y tÕ ®­îc thùc hiÖn. Gi¶ sö
mçi lÇn ch÷a bÖnh ®iÓn h×nh cã chi phÝ lµ 100 ®« la, nh­ng ng­êi cã b¶o hiÓm y tÕ chØ ph¶i tr¶ 20 ®« la
tiÒn mÆt khi anh ta quyÕt ®Þnh ch÷a bÖnh thªm mét lÇn n÷a. C«ng ty b¶o hiÓm cña anh ta tr¶ 80 ®« la
cßn l¹i. (C«ng ty b¶o hiÓm sÏ bï ®¾p chi phÝ 80 ®« la nµy b»ng c¸ch tÝnh phÝ b¶o hiÓm cao h¬n cho mäi
ng­êi, nh­ng phÇn mµ mçi c¸ nh©n ph¶i tr¶ kh«ng lín).
a. H·y vÏ ®­êng cÇu trªn thÞ tr­êng y tÕ. (Trong biÓu ®å cña m×nh, b¹n nªn sö dông trôc hoµnh
®Ó biÓu thÞ sè lÇn kh¸m bÖnh). H·y chØ ra l­îng cÇu vÒ sè lÇn kh¸m bÖnh, nÕu mçi lÇn kh¸m bÖnh cã gi¸
lµ 100 ®« la.
b. H·y sö dông ®å thÞ cña b¹n ®Ó chØ ra l­îng cÇu vÒ sè lÇn kh¸m bÖnh, nÕu ng­êi tiªu dïng chØ
ph¶i tr¶ 20 ®« la lµ cho mçi lÇn kh¸m bÖnh. NÕu chi phÝ th ùc sù cho mçi lÇn kh¸m bÖnh mµ x· héi ph¶i
chÞu lµ 100 ®« la vµ nÕu mäi ng­êi cã b¶o hiÓm y tÕ nh­ ®· nãi ë trªn, th× sè lÇn kh¸m bÖnh ®­îc thùc
hiÖn cã tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­ kh«ng? H·y lý gi¶i t¹i sao.
c. C¸c nhµ kinh tÕ th­êng than phiÒn r»ng hÖ thèng b¶o hiÓm y tÕ lµm cho møc sö dông dÞch vô
y tÕ t¨ng lªn qu¸ cao. Dùa vµo ph©n tÝch cña m×nh, b¹n h·y lý gi¶i t¹i sao møc sö dông dÞch vô y tÕ l¹i bÞ
coi lµ "qu¸ cao"?
10. NhiÒu vïng ë California bÞ h¹n h¸n nÆng vµo cuèi nh÷ng n¨m 1980 vµ ®Çu nh÷ng n¨m
1990.
a. H·y sö dông ®å thÞ vÒ thÞ tr­êng n­íc ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng cña t×nh tr¹ng h¹n h¸n ®èi víi gi¸
vµ l­îng c©n b»ng vÒ n­íc.
b. Song nhiÒu céng ®ång kh«ng cho phÐp gi¸ n­íc thay ®æi. ChÝnh s¸ch nµy cã ¶nh h­ëng g×
®èi víi thÞ tr­êng n­íc? H·y dïng ®å thÞ cña bn¹ ®Ó chØ ra møc thÆng d­ hay thiÕu hôt nÕu cã.
c. Vµo n¨m 1991, mét bµi b¸o trªn tê T¹p chÝ Phè U«n ®· viÕt r»ng "Toµn bé c­ d©n cña Los
Angeles ph¶i gi¶m møc sö dông n­íc cña m×nh 10 phÇn tr¨m tõ 1 th¸ng 3 vµ tõ 1 th¸ng 5 ph¶i gi¶ m thªm
5 phÇn tr¨m, tÝnh theo møc tiªu dïng cña hä vµo n¨m 1986". T¸c gi¶ cña bµi b¸o ®· phª ph¸n chÝnh s¸ch
®ã c¶ vÒ ph­¬ng diÖn hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng khi nãi r»ng "chÝnh s¸ch nµy kh«ng chØ th­ëng c«ng cho
nh÷ng gia ®×nh ®· "l·ng phÝ" nhiÒu n­íc h¬n tõ n¨m 1986, mµ nã cßn h Çu nh­ kh«ng khuyÕn khÝch nh÷ng
ng­êi tiªu dïng cã thÓ gi¶m møc tiªu dïng n­íc nhiÒu h¬n, [vµ]... trõng ph¹t nh÷ng ng­êi kh«ng thÓ c¾t
gi¶m møc sö dông n­íc cña hä." Theo nghÜa nµo, chóng ta cã thÓ nãi hÖ thèng ph©n phèi n­íc cña Los
Angeles kh«ng cã hiÖu qu¶? Theo nghÜa nµo chóng ta cã thÓ nãi hÖ thèng nµy tá ra kh«ng c«ng b»ng?
Gi¶ sö thay cho hÖ thèng nµy, Los Angeles cho phÐp gi¸ n­íc t¨ng cho ®Õn khi l­îng cÇu b»ng
l­îng cung. HÖ thèng ph©n phèi n­íc míi cã hiÖu qu¶ h¬n kh«ng? Theo b¹n, nã cã c«ng b»ng h¬n hÖ
thèng c¾t gi¶m møc sö dông n­íc theo tû lÖ ®­îc nh¾c tíi trong bµi b¸o trªn kh«ng? Cã thÓ lµm g× ®Ó
lµm cho gi¶i ph¸p thÞ tr­êng c«ng b»ng h¬n?

127
 Ch­¬ng 8

VËn dông: chi phÝ cña viÖc ®¸nh thuÕ

ThuÕ th­êng g©y ra c¸c cuéc tranh luËn chÝnh trÞ s«i næi. Vµo n¨m 1776, sù giËn d÷ cña d©n c­
c¸c vïng ®Êt thuéc ®Þa ë Mü ®èi víi c¸c kho¶n thuÕ cña Anh ®· g©y ra cuéc C¸ch m¹ng ë Mü. H¬n hai
tr¨m n¨m sau, R. Rig©n ®­îc bÇu lµm tæng thèng nhê ®­a ra khÈu hiÖu c¾t gi¶m m¹nh thuÕ thu nhËp c¸
nh©n vµ trong t¸m n¨m «ng cÇm quyÒn ë Nhµ Tr¾ng, møc thuÕ cao nhÊt ®¸nh vµo thu nhËp gi¶m tõ 70
phÇn tr¨m xuèng chØ cßn 28 phÇn tr¨m. Vµo n¨m 1992, B. Clint¬n ®­îc bÇu lµm tæng thèng mét phÇn v×
tæng thèng ®­¬ng nhiÖm G. Bush ®· kh«ng thùc hiÖn lêi høa cña m×nh trong cuéc vËn ® éng bÇu cö n¨m
1988 khi «ng nãi: "C¸c b¹n h·y ®äc trªn m«i t«i xem: kh«ng cã kho¶n thuÕ míi nµo c¶!".
Chóng ta b¾t ®Çu nghiªn cøu cña m×nh vÒ thuÕ trong ch­¬ng 6. Chóng ta ®· thÊy thuÕ ®¸nh vµo
hµng ho¸ vµ dÞch vô ¶nh h­ëng tíi gi¸ vµ l­îng hµng ho¸ b¸n ra nh­ thÕ nµo, còng nh­ c¸c lùc l­îng
cung cÇu chia g¸nh nÆng cña mét kho¶n thuÕ cho ng­êi mua vµ ng­êi b¸n nh­ thÕ nµo. Trong ch­¬ng
nµy, chóng ta më réng ph©n tÝch ®ã vµ t×m hiÓu xem thuÕ t¸c ®éng nh­ thÕ nµo tíi phóc lîi, tøc phóc lîi
kinh tÕ cña nh÷ng ng­êi tham gia vµo mét thÞ tr­êng.
Míi nh×n qua, nh÷ng ¶nh h­ëng cña thuÕ ®èi víi phóc lîi cã vÎ râ rµng. ChÝnh phñ thùc thi luËt
thuÕ ®Ó t¹o nguån thu vµ nguån thu ph¶i cã nguån gèc ë tói cña ai ®ã. Nh­ chóng ta ®· thÊy trong
ch­¬ng 6, c¶ ng­êi b¸n vµ ng­ê i mua ®Òu bÞ thiÖt khi hµng ho¸ bÞ ®¸nh thuÕ: thuÕ lµm t¨ng gi¸ mµ ng­êi
mua ph¶i tr¶ vµ gi¶m gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc. Nh­ng ®Ó hiÓu toµn diÖn t¸c ®éng cña thuÕ ®èi víi
phóc lîi kinh tÕ, chóng ta ph¶i so s¸nh møc phóc lîi bÞ gi¶m cña ng­êi b¸n vµ ng­êi mua víi l­îng thu
nhËp mµ chÝnh phñ nhËn ®­îc. C¸c c«ng cô nh­ thÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng cho phÐp
chóng ta thùc hiÖn sù so s¸nh nµy. Chóng ta sÏ chØ ra r»ng chi phÝ (tøc tæn thÊt) mµ thuÕ g©y ra ®èi víi
ng­êi b¸n vµ ng­êi mua v­ît qu¸ sè tiÒn mµ chÝnh phñ thu ®­îc.

Kho¶n mÊt kh«ng cña viÖc ®¸nh thuÕ

Chóng ta h·y b¾t ®Çu b»ng c¸ch nhí l¹i mét trong nh÷ng bµi häc ®¸ng kinh ng¹c rót ra tõ
ch­¬ng 6: viÖc thuÕ ®¸nh vµo ng­êi b¸n hay ng­êi mua hµng ho¸ kh«ng quan träng. Khi thuÕ ®¸nh vµo
ng­êi mua, ®­êng cÇu dÞch chuyÓn xuèng d­íi mét l­îng t­¬ng øng; khi nã ®¸nh vµo ng­êi b¸n, ®­êng
cung dÞch chuyÓn lªn trªn mét l­îng t­¬ng øng. Trong c¶ hai tr­êng hîp, th× khi thuÕ ®­îc thùc thi, gi¸
mµ ng­êi mua ph¶i tr¶ ®Òu t¨ng, cßn gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc ®Ò u gi¶m. XÐt cho cïng, ng­êi mua vµ
ng­êi b¸n cïng nhau chia sÎ g¸nh nÆng thuÕ kho¸, cho dï nã ®­îc ®¸nh theo c¸ch nµo.
H×nh 1 chØ ra nh÷ng ¶nh h­ëng nµy. §Ó ®¬n gi¶n ho¸ sù th¶o luËn cña chóng ta, h×nh nµy
kh«ng chØ ra sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung hoÆc ®­ êng cÇu, mÆc dï mét ®­êng ph¶i dÞch chuyÓn.
ViÖc ®­êng nµo dÞch chuyÓn phô thuéc vµo chç thuÕ ®­îc ®¸nh vµo ng­êi b¸n (®­êng cung dÞch
chuyÓn) hay ng­êi mua (®­êng cÇu dÞch chuyÓn). Trong ch­¬ng nµy chóng ta cã thÓ ®¬n gi¶n ho¸
c¸c ®å thÞ b»ng c¸ch kh«ng ® Ó mÊt thêi gian biÓu thÞ sù dÞch chuyÓn. KÕt qu¶ then chèt ®èi víi môc
®Ých cña chóng ta ë ®©y lµ thuÕ t¹o ra mét chiÕc nªm gi÷a gi¸ mµ ng­êi mua tr¶ vµ gi¸ mµ ng­êi
b¸n nhËn ®­îc. Do c¸i nªm vÒ thuÕ nµy, l­îng hµng b¸n ra gi¶m xuèng d­íi møc b¸n ra nÕu kh «ng
cã thuÕ. Nãi c¸ch kh¸c, thuÕ ®¸nh vµo mét hµng ho¸ lµm cho thÞ tr­êng vÒ hµng ho¸ ®ã bÞ thu hÑp.
Chóng ta ®· biÕt nh÷ng kÕt qu¶ nµy tõ ch­¬ng 6.

128
 Gi¸

Cung
Gi¸ ng­êi mua
ph¶i tr¶ Møc thuÕ
Gi¸ kh«ng cã
thuÕ
Gi¸ ng­êi b¸n
nhËn ®­îc
CÇu

0 L­îng cã L­îng kh«ng L­îng

thuÕ thuÕ
H×nh 1. Nh÷ng ¶nh h­ëng cña thuÕ. ThuÕ ®¸nh vµo mét hµng ho¸ t¹o ra mét c¸i nªm gi÷a
gi¸ mµ ng­êi mua ph¶i tr¶ vµ gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc. L­îng hµng ho¸ b¸n ra gi¶m.
ThuÕ t¸c ®éng tíi nh÷ng ng­êi tham gia thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo
B©y giê chóng ta h·y sö dông c¸c c«ng cô cña m«n kinh tÕ phóc lîi ®Ó tÝnh to¸n nh÷ng c¸i ®­îc
vµ c¸i mÊt ph¸t sinh tõ thuÕ ®¸nh vµo mét hµng ho¸. §Ó lµm ®iÒu nµy, chóng ta ph¶i tÝnh ®Õn nh÷ng ¶nh
h­ëng cña thuÕ ®èi víi ng­êi b¸n, ng­êi mua vµ chÝnh phñ. Mèi lîi mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc trªn mét
thÞ tr­êng ®­îc tÝnh b»ng thÆng d­ tiªu dïng - tøc sè tiÒn mµ ng­êi mua s½n sµ ng tr¶ cho hµng ho¸ trõ ®i
sè tiÒn mµ hä thùc sù ph¶i tr¶. Mèi lîi mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc trªn mét thÞ tr­êng ®­îc tÝnh b»ng thÆng
d­ s¶n xuÊt - tøc sè tiÒn mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc trõ ®i chi phÝ cña hä. §©y chÝnh lµ nh÷ng chØ tiªu ph¶n
¸nh phóc lîi kinh tÕ mµ chóng ta ®· sö dông trong ch­¬ng 7.
Gi¸

Cung
Gi¸ ng­êi mua Møc thuÕ (T)
ph¶i tr¶
Doanh thu
thuÕ (TxQ)
Gi¸ ng­êi b¸n
nhËn ®­îc L­îng b¸n (Q)
CÇu

0 L­îng cã L­îng kh«ng L­îng

thuÕ thuÕ
H×nh 2. Nguån thu tõ thuÕ. Nguån thu tõ thuÕ mµ chÝnh phñ thu ®­îc b»ng TxQ, tøc Møc thuÕ
(T) nh©n víi l­îng hµng b¸n ra (Q). Bëi vËy, nguån thu tõ thuÕ b»ng phÇn diÖn tÝch cña h×nh ch÷ nhËt
n»m gi÷a ®­êng cung vµ ®­êng cÇu.
ThÕ cßn bªn thø ba cÇn quan t©m lµ chÝnh phñ th× sao? NÕu T lµ møc thuÕ vµ Q lµ l­îng hµng
b¸n ra, th× chÝnh phñ nhËn ®­îc tæng nguån thuÕ thuÕ b»ng TxQ. ChÝnh phñ cã thÓ sö dông nguån thu vÒ
thuÕ nµy ®Ó cung cÊp c¸c dÞch vô, ch¼ng h¹n ®­êng x¸, c«ng an, gi¸o dôc c«ng céng hoÆc gióp ®ì nh÷ng
ng­êi gÆp khã kh¨n. Bëi vËy, ®Ó ph©n tÝch xem thuÕ t¸c ®éng tíi phóc lîi kinh tÕ nh­ thÕ nµo, chóng ta
sö dông nguån thu vÒ thuÕ ®Ó ph¶n ¸nh xem thuÕ t¸c ®éng tíi phóc lîi kinh tÕ Ých lîi tõ thuÕ cñ a chÝnh
phñ. Song còng cÇn nhí r»ng Ých lîi nµy thùc ra kh«ng ph¶i chÝnh phñ ®­îc h­ëng, mµ thuéc vÒ nh÷ng
ng­êi ®­îc h­ëng c¸c kho¶n chi tiªu tõ nguån thu nµy.

129
 H×nh 2 cho thÊy nguån thu tõ thuÕ cña chÝnh phñ ®­îc biÓu thÞ b»ng h×nh ch÷ nhËt n»m gi÷a
®­êng cung vµ ®­êng cÇu. ChiÒu cao cña h×nh ch÷ nhËt nµy lµ møc thuÕ T vµ chiÒu réng cña nã lµ l­îng
hµng b¸n ra Q. V× diÖn tÝch cña h×nh ch÷ nhËt b»ng chiÒu cao nh©n víi chiÒu réng, nªn diÖn tÝch cña nã
b»ng TxQ, tøc b»ng nguån thu tõ thuÕ.
Phóc lîi khi kh«ng cã thuÕ. §Ó t×m hiÓu xem mét kho¶n thuÕ ¶nh h­ëng tíi phóc lîi nh­ thÕ
nµo, chóng ta b¾t ®Çu b»ng viÖc xem xÐt phóc lîi tr­íc khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ. H×nh 3 vÏ ®å thÞ cung
cÇu vµ ®¸nh dÊu nh÷ng phÇn diÖn tÝch then chèt b»ng c¸c ch÷ c¸i tõ A tíi F.
Gi¸

Cung
Gi¸ ng­êi mua
ph¶i tr¶ = P B A
Gi¸ kh«ng cã thuÕ B C
= P1 D E
Gi¸ ng­êi b¸n
nhËn ®­îc = P S F
CÇu

0 Q2 Q1 L­îng
H×nh 3. ThuÕ t¸c ®éng tíi phóc lîi nh­ thÕ nµo. Kho¶n thuÕ ®¸nh vµo m ét hµng ho¸ lµm
gi¶m thÆng d­ tiªu dïng (b»ng phÇn diÖn tÝch B+C) vµ thÆng d­ s¶n xuÊt (b»ng pÇn diÖn tÝch D+E). Do
møc gi¶m thÆng d­ tiªu dïng vµ s¶n xuÊt lín h¬n nguån thu tõ thuÕ ( b»ng pÇn diÖn tÝch B+D), nªn thuÕ
bÞ coi lµ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng (b»ng phÇn diÖn tÝch C+E).
Khi kh«ng cã thuÕ, gi¸ vµ l­îng ®­îc x¸c ®Þnh bëi giao ®iÓm cña ®­êng cung vµ ®­êng cÇu.
Gi¸ lµ P 1 vµ l­îng hµng b¸n ra lµ Q 1. V× ®­êng cÇu ph¶n ¸nh sù s½n sµng t hanh to¸n cña ng­êi mua, nªn
thÆng d­ tiªu dïng lµ phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cÇu vµ gi¸ c¶, tøc b»ng tæng cña A+B+C. T­¬ng tù, v×
®­êng cung ph¶n ¸nh chi phÝ cña ng­êi b¸n, nªn thÆng d­ s¶n xuÊt lµ phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cung
vµ gi¸ c¶, tøc b»ng tæng cña D+E+F. Trong tr­êng hîp nµy, nguån thu tõ thuÕ b»ng 0 do kh«ng cã thuÕ.
Tæng thÆng d­, tøc tæng thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt b»ng diÖn tÝch
A+B+C+D+E+F. Nãi c¸ch kh¸c, tæng thÆng d­ lµ phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cung vµ ®­êng cÇu
tÝnh cho tíi l­îng c©n b»ng nh­ chóng ta ®· biÕt trong ch­¬ng 7. Cét thø nhÊt cña b¶ng 1 tãm t¾t nh÷ng
kÕt luËn nµy.
Kh«ng cã thuÕ Cã thuÕ Møc thay ®æi
ThÆng d­ tiªu dïng A+B+C A -(B+C)
ThÆng d­ s¶n xuÊt D+E+F F -(D+E)
Nguån thu tõ thuÕ Kh«ng B+D +(B+D)
Tæng thÆng d­ A+B+C+D+E+F A+B+C+F -(C+E)
DiÖn tÝch C+E cho thÊy møc gi¶m tæng thÆng d­ vµ nã lµ kho¶n mÊt kh«ng cña thuÕ.
B¶ng 1. Nh÷ng thay ®æi trong phóc lîi do thuÕ g©y ra. B¶ng nµy ghi c¸c phÇn diÖn tÝch ®­îc
®¸nh dÊu trong h×nh 3 ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng cña thuÕ tíi phóc lîi cña ng­êi b¸n vµ ng­êi mua trªn thÞ tr­êng.
Phóc lîi khi cã thuÕ. B©y giê chóng ta xem xÐt phóc lîi sau khi thuÕ ®­îc thùc thi. Gi¸ mµ
ng­êi tiªu dïng ph¶i tr¶ t¨ng tõ P 1 lªn PB, cho nªn thÆng d­ tiªu dïng b©y giê chØ cßn b»ng A (phÇn diÖn
tÝch n»m d­íi ®­êng cÇu vµ n»m trªn gi¸ mµ ng­êi mua ph¶i tr¶). Gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc gi¶m tõ
P1 xuèng P S, cho nªn thÆng d­ s¶n xuÊt b©y giê chØ cßn b»ng F (phÇn diÖn tÝch n»m trªn ®­êng cung vµ
n»m d­íi gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc). L­îng hµng b ¸n ra gi¶m tõ Q 1 xuèng Q 2s vµ chÝnh phñ thu ®­îc
nguån thu vÒ thuÕ b»ng phÇn diÖn tÝch B+D.
§Ó tÝnh tæng thÆng d­ khi cã thuÕ, chóng ta céng thÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt vµ
nguån thu vÒ thuÕ cña chÝnh phñ l¹i víi nhau. Nhê c¸ch lµm nh­ vËy, chóng ta x¸c ®Þnh ®­îc tæng thÆng
d­ b»ng diÖn tÝch A+B+D+F. Cét thø hai trong b¶ng 1 tãm t¾t nh÷ng kÕt qu¶ nµy.

130
 Nh÷ng thay ®æi trong phóc lîi. B©y giê chóng ta cã thÓ nhËn thÊy ¶nh h­ëng cña thuÕ b»ng c¸ch
so s¸nh phóc lîi tr­íc khi cã thuÕ vµ sau khi cã thuÕ. Cét thø ba trong b¶ng 1 chØ ra sù thay ®æi. ThuÕ lµm
cho thÆng d­ tiªu dïng gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch B+C vµ thÆng d­ s¶n xuÊt gi¶m mét l­îng
b»ng phÇn diÖn tÝch D+E. Nguån thu vÒ thuÕ cña chÝnh phñ t¨ng thªm mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch B+D.
Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn lµ thuÕ lµm cho ng­êi b¸n vµ ng­êi mua bÞ thiÖt, cßn chÝnh phñ ®­îc lîi.
Sù thay ®æi trong tæng phóc lîi bao gåm sù thay ®æi trong thÆng d­ tiªu dïng (mang dÊu ©m),
sù thay ®æi trong thÆng d­ s¶n xuÊt (còng mang dÊu ©m) vµ sù tha y ®æi trong nguån thu vÒ thuÕ cña
chÝnh phñ (mang dÊu d­¬ng). Khi céng c¸c bé phËn nµy l¹i víi nhau chóng ta thÊy tæng thÆng d­ trªn
thÞ tr­êng gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch C+E. Nh­ vËy, c¸i mÊt cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n do
mét kho¶n thuÕ g©y ra v­î t qu¸ nguån thu vÒ thuÕ mµ chÝnh phñ nhËn ®­îc. Sù suy gi¶m trong tæng
thÆng d­ ph¸t sinh khi mét kho¶n thuÕ (hoÆc mét chÝnh s¸ch nµo kh¸c) lµm biÕn d¹ng kÕt côc thÞ tr­êng
®­îc gäi lµ sù kho¶n mÊt kh«ng. PhÇn diÖn tÝch C+E ph¶n ¸nh quy m« cña sù kho¶n mÊt kh«ng.
§Ó hiÓu t¹i sao thuÕ l¹i g©y ra kho¶n mÊt kh«ng, chóng ta h·y nhí l¹i mét trong M­êi Nguyªn
lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1: Mäi ng­êi ph¶n øng ®èi víi nh÷ng kÝch thÝch. Trong ch­¬ng 7, chóng
ta ®· thÊy r»ng thÞ tr­êng th­êng ph©n bæ c¸c nguån lù c khan hiÕm mét c¸ch cã hiÖu qu¶. NghÜa lµ tr¹ng
th¸i c©n b»ng cung cÇu tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­ mµ ng­êi b¸n vµ ng­êi mua nhËn ®­îc trªn mét thÞ
tr­êng. Song khi thuÕ lµm t¨ng gi¸ ®èi víi ng­êi mua vµ gi¶m gi¸ ®èi víi ng­êi b¸n, nã kÝch thÝch ng­êi
mua tiªu dïng Ýt h¬n vµ ng­êi b¸n s¶n xuÊt Ýt h¬n so víi møc b×nh th­êng. Khi ng­êi b¸n vµ ng­êi mua
ph¶n øng ®èi víi c¸c kÝch thÝch nµy, hä lµm cho thÞ tr­êng ph©n bæ nguån lùc kh«ng cã hiÖu qu¶.
Kho¶n mÊt kh«ng vµ nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i
§Ó cã ®­îc c¸i nh×n trùc gi¸c vÒ viÖc t¹i sao thuÕ l¹i g©y ra kho¶n mÊt kh«ng, chóng ta h·y xem
xÐt mét vÝ dô. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng Joe lµm vÖ sinh nhµ ë cña Jane ®Ó nhËn mçi tuÇn 100
®« la. Chi phÝ c¬ héi cho thêi gian cña Joe lµ 80 ®« la vµ gi¸ trÞ cña ng«i nh µ s¹ch sÏ ®èi víi Jane lµ 120
®« la. Nh­ vËy, Joe vµ Jane mçi ng­êi ®­îc lîi 20 ®« tõ giao dÞch trªn. Tæng thÆng d­ 40 ®« la ph¶n ¸nh
mèi lîi tõ th­¬ng m¹i trong giao dÞch cô thÓ nµy.
B©y giê chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng chÝnh phñ ®¸nh thuÕ 50 ®« la ®èi víi nh÷ng ng­êi cung cÊp
dÞch vô vÖ sinh. Giê ®©y kh«ng cã gi¸ nµo mµ Jane cã thÓ tr¶ cho Joe ®Ó c¶ hai cïng ®­îc lîi sau khi
nép thuÕ. Sè tiÒn cao nhÊt mµ Jane s½n sµng tr¶ lµ 120 ®« la, nh­ng khi ®ã Joe chØ cßn l¹i 70 ®« la sau
khi nép thuÕ vµ ®©y lµ sè tiÒn thÊp h¬n chi phÝ c¬ héi 80 ®« la cña anh ta. Ng­îc l¹i,nÕu Joe buéc ph¶i
nhËn ®­îc chi phÝ c¬ héi cña m×nh lµ 80 ®« lµ, th× Jane ph¶i tr¶ 130 ®« la, cao h¬n gi¸ trÞ 120 ®« lµ mµ
Jane g¸n cho ng«i nhµ s¹ch cña m×nh. KÕt qu¶ lµ Jane vµ Joe tõ bá hîp ®ång c ña hä. Joe kh«ng cã thu
nhËp vµ Jane sèng trong ng«i nhµ bÈn h¬n.
Gi¸
Mèi lîi tõ trao
®æi bÞ mÊt
Cun
g
PB
Chi phÝ ®èi víi
Gi¸ kh«ng cã Møc thuÕ ng­êi b¸n
thuÕ
PS
Gi¸ trÞ ®èi víi
ng­êi mua
0 Q2 Q1 L­îng
Gi¶m l­îng hµng do thuÕ
H×nh 4. Kho¶n mÊt kh«ng. Khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo mét hµng ho¸, l­îng hµng b¸n ra
gi¶m tõ Q 1 xuèng Q 2. KÕt qu¶ lµ mét sè mèi lîi tiÒm tµng tõ th­¬ng m¹i cña ng­êi b¸n vµ ng­ê i mua
kh«ng thùc hiÖn ®­îc. Nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i bÞ mÊt nµy t¹o ra kho¶n mÊt kh«ng.

131
 ThuÕ ®· lµm cho c¶ Joe vµ Jane bÞ thiÖt tæng céng lµ 40 ®« la v× hä mÊt phÇn thÆng d­ nµy.
§ång thêi, chÝnh phñ kh«ng thu ®­îc thuÕ tõ Joe vµ Jane v× hä quyÕt ®Þnh t õ bá hîp ®ång. 40 ®« la lµ
kho¶n mÊt kh«ng thuÇn tuý. Nã lµ tæng thÊt cña ng­êi b¸n vµ ng­êi mua trªn mét thÞ tr­êng mµ kh«ng
®­îc bï l¹i b»ng møc t¨ng nguån thu cña chÝnh phñ. Tõ vÝ dô nµy, chóng ta cã thÓ nhËn thÊy nguån gèc
trùc tiÕp cña kho¶n mÊt kh«ng : ThuÕ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng v× nã ng¨n kh«ng cho ng­êi b¸n vµ ng­êi
mua thùc hiÖn mét phÇn mèi lîi tõ th­¬ng m¹i.
DiÖn tÝch cña tam gi¸c n»m gi÷a ®­êng cung vµ ®­êng cÇu (diÖn tÝch C+E trong h×nh 3) ph¶n
¸nh tæn thÊt trªn. Chóng ta cã thÓ nhËn thÊy nã dÔ dµng nhÊt trong h×nh 4 khi nhí l¹i r»ng ®­êng cÇu
ph¶n ¸nh gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®èi víi ng­êi mua vµ ®­êng cung ph¶n ¸nh chi phÝ cña ng­êi s¶n xuÊt.
Khi thuÕ lµm t¨ng gi¸ ®èi víi ng­êi mua tíi PB vµ gi¶m gi¸ ®èi víi ng­êi b¸n xuèng P S, th× ng­êi mua
vµ ng­êi b¸n cËn biªn rêi bá thÞ tr­êng vµ v× vËy l­îng hµng b¸n ra gi¶m tõ Q 1 xuèng Q 2. Nh­ng nh­
h×nh nµy cho thÊy, gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®èi víi ng­êi mua v­ît qu¸ chi phÝ ®èi víi ng­êi b¸n. Nh­ trong
vÝ dô cña chóng ta vÒ Joe vµ Jane, mèi lîi tõ th­¬ng m¹i - tøc phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ cña ng­êi
mua vµ chi phÝ cña ng­êi b¸n - nhá h¬n møc thuÕ. Do vËy, giao dÞch nµy kh«ng ®­îc thùc hiÖn khi
chÝnh phñ ®¸nh thuÕ. Kho¶n mÊt kh«ng lµ phÇn thÆng d­ bÞ mÊt do thuÕ c¶n trë ho¹t ®éng th­¬ng m¹i
mµ hai bªn ®Òu cã lîi nµy.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu vÒ b¸nh quy. H·y chØ ra ¶nh h­ëng ®èi víi
l­îng hµng, gi¸ ng­êi mua ph¶i tr¶ vµ gi¸ ng­êi b¸n nhËn ®­îc nÕu chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo b¸nh quy. H·y
chØ ra møc kho¶n mÊt kh«ng trong ®å thÞ cña b¹n. H·y gi¶i thÝch ý nghÜa cña kh¸i niÖm kho¶n mÊt kh«ng.
Nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh kho¶n mÊt kh«ng
§iÒu g× quyÕt ®Þnh kho¶n mÊt kh«ng do mét kho¶n thuÕ g©y ra lín hay nhá? C©u tr¶ lêi lµ hÖ sè co
gi·n cña cung vµ cÇu - c¸i cho biÕt ph¶n øng cña l­îng cung vµ l­în g cÇu ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña gi¸ c¶.
Tr­íc hÕt chóng ta h·y xÐt xem sù co gi·n cña cung ¶nh h­ëng tíi quy m« cña kho¶n mÊt
kh«ng nh­ thÕ nµo. Trong hai phÇn trªn cña h×nh 5, ®­êng cÇu vµ møc thuÕ lµ nh­ nhau. Sù kh¸c nhau
duy nhÊt gi÷a hai phÇn nµy lµ sù co gi·n cña ®­êng cung. Trong phÇn (a), ®­êng cung t­¬ng ®èi kh«ng
co gi·n: l­îng cung chØ ph¶n øng Ýt ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña gi¸ c¶. Trong phÇn (b), ®­êng cung
t­¬ng ®èi cã gi·n: L­îng cung ph¶n øng m¹nh ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña gi¸ c¶. H·y chó ý r»ng kho¶n
mÊt kh«ng ®­îc biÓu thÞ b»ng diÖn tÝch tam gi¸c n»m gi÷a ®­êng cung vµ ®­êng cÇu lín h¬n khi ®­êng
cung co gi·n h¬n.
(a) Cung kh«ng co gi·n (b) Cung co gi·n
Gi¸ Gi¸ Khi cung t­¬ng ®èi
Cung
co gi·n, kho¶n mÊt
Khi cung t­¬ng ®èi kh«ng do thuÕ g©y Cung
Ýt co gi·n, kho¶n mÊt ra lín
Møc kh«ng do thuÕ g©y
thuÕ Møc
ra nhá
thuÕ
CÇu CÇu
0 L­îng 0 L­îng
(c) CÇu kh«ng co gi·n (d) CÇu co gi·n
Gi¸ c¶ Gi¸ c¶
Cung

Cung
Møc
Khi cÇu Ýt co gi·n, thuÕ
Møc kho¶n mÊt kh«ng do
thuÕ thuÕ g©y ra nhá Khi cÇu t­¬ng ®èi co CÇu
CÇu gi·n, kho¶n mÊt kh«ng
do thuÕ g©y ra lín
0 L­îng
0 L­îng
132
 H×nh 5. Nh÷ng biÕn d¹ng do thuÕ vµ hÖ sè co gi·n. Trong phÇn (a) vµ (b), ®­êng cÇu vµ møc
thuÕ gièng nhau, nh­ng hÖ sè co gi·n gi¸ cña cung kh¸c nhau. H·y chó ý r»ng ®­êng cung cµng co gi·n,
kho¶n mÊt kh«ng do mét kho¶n thuÕ g©y ra cµng lín. H·y chó ý r»ng ®­êng cÇu cµng co gi·n, kh o¶n
mÊt kh«ng do mét kho¶n thuÕ g©y ra cµng lín.
T­¬ng tù, hai phÇn d­íi cña h×nh 5 cho biÕt sù co gi·n cña cÇu ®èi víi quy m« cña kho¶n mÊt
kh«ng. ë ®©y, ®­êng cung vµ møc thuÕ ®­îc gi÷ cho kh«ng thay ®æi. Trong phÇn (c), ®­êng cÇu t­¬ng
®èi kh«ng co gi·n vµ kho¶n mÊt kh«ng nhá. Trong phÇn (d), ®­êng cÇu co gi·n h¬n vµ kho¶n mÊt kh«ng
do thuÕ lín h¬n.
Chóng ta dÔ dµng lý gi¶i bµi häc rót ra tõ h×nh nµy. ThuÕ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng v× nã lµm cho
ng­êi b¸n vµ ng­êi mua thay ®æi hµnh vi cña hä. ThuÕ lµm t¨ng gi¸ mµ ng­êi mua ph¶i tr¶, nªn hä tiªu
dïng Ýt h¬n. §ång thêi, thuÕ lµm gi¶m gi¸ mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc, nªn hä s¶n xuÊt Ýt h¬n. Do nh÷ng
thay ®æi nµy trong hµnh vi, nªn thÞ tr­êng thu hÑp xuèng d­íi møc tèi ­u. Sù co gi·n cña cung vµ cÇu
cho biÕt ng­êi b¸n vµ ng­êi mua ph¶n øng ë møc nµo ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña gi¸ c¶ vµ v× vËy chóng
còng tham gia quyÕt ®Þnh møc biÕn d¹ng cña kÕt côc thÞ tr­êng do thuÕ g©y ra. Cho nªn, hÖ sè co gi·n
cña cung vµ cÇu cµng lín, kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ cµng lín.

Nghiªn cøu t×nh huèng: cuéc tranh luËn vÒ kho¶n mÊt kh«ng

Cung, cÇu, hÖ sè co gi·n vµ kho¶n mÊt kh«ng - tÊt c¶ c¸c lý thuyÕt kinh tÕ nµy ®ñ ®Ó lµm cho ®Çu
b¹n rèi tung lªn. Nh­ng dï tin hay kh«ng th× nh÷ng ý t­ëng ®ã vÉn gi÷ vÞ trÝ trung t©m trong mét vÊn ®Ò
chÝnh trÞ s©u s¾c lµ: ChÝnh phñ nªn lín tíi møc nµo. Nguyªn nh©n lµm cho cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò nµy
g¾n víi nh÷ng kh¸i niÖm trªn lµ kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ cµng lín, chi phÝ cña c¸c ch­¬ng tr×nh do chÝnh
phñ thùc hiÖn cµng lín. NÕu thuÕ g©y ra kho¶n mÊt kh«n g rÊt lín, th× nh÷ng tæn thÊt nµy sÏ lµ mét luËn
®iÓm m¹mh mÏ ñng hé cho quan ®iÓm cho r»ng chÝnh phñ cÇn ph¶i nhá gän h¬n, lµm Ýt viÖc h¬n vµ ®¸nh
thuÕ Ýt h¬n. Ng­îc l¹i, nÕu viÖc ®¸nh thuÕ chØ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng nhá, th× c¸c ch­¬ng tr×nh cña chÝnh
phñ sÏ Ýt tèn kÐm h¬n so víi tr­êng hîp b×nh th­êng.
VËy kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ lín tíi møc nµo? §©y lµ mét vÊn ®Ò mµ c¸c nhµ kinh tÕ bÊt ®ång
víi nhau.§Ó hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña sù bÊt ®ång nµy, chóng ta h·y xem xÐt lo¹i thuÕ quan träng nhÊt ë
Mü - thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng. ThuÕ B¶o hiÓm X· héi, thuÕ Y tÕ vµ phÇn lín thuÕ thu nhËp liªn bang lµ
c¸c kho¶n thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng. ChÝnh quyÒn ë nhiÒu bang cßn ®¸nh thuÕ vµo c¸c kho¶n thu nhËp tõ
lao ®éng. ThuÕ ®¸nh vµo lao ®éng t¹o ra mét c¸i nªm gi÷a tiÒn l­¬ng mµ doanh nghiÖp tr¶ vµ tiÒn l­¬ng
mµ c«ng nh©n nhËn ®­îc. NÕu chóng ta céng tÊt c¶ c¸c kho¶n thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng l¹i víi nhau, th×
thuÕ suÊt cËn biªn ®¸nh vµo thu nhËp tõ lao ®éng - tøc thuÕ ®¸nh vµo ®ång ®« la thu nhËp cuèi cïng -
lªn tíi gÇn 50 phÇn tr¨m ®èi víi nhiÒu c«ng nh©n.
MÆc dï møc thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng dÔ x¸c ®Þnh, nh­ng kho¶n mÊt kh«ng cña lo¹i thuÕ nµy l¹i
Ýt râ rµng h¬n. C¸c nhµ kinh tÕ bÊt ®ång vÒ viÖc 50 phÇn tr¨m thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng cã kho¶n mÊt
kh«ng nhá hay lín.Sù bÊt ®ång nµy n¶y si nh v× c¸c nhµ kinh tÕ cã quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ hÖ sè co gi·n
cña cung vÒ lao ®éng.
Nh÷ng nhµ kinh tÕ cho r»ng thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng kh«ng g©y ra sù biÕn d¹ng nhiÒu tin r»ng
cung vÒ lao ®éng t­¬ng ®èi kh«ng co gi·n. Hä kh¼ng ®Þnh hÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu lµm viÖc c¶ ngµy cho
dï tiÒn l­¬ng lµ bao nhiªu. NÕu ®óng nh­ vËy, ®­êng cung gÇn nh­ th¼ng ®øng vµ thuÕ ®¸nh vµo lao
®éng chØ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng nhá.

133
 C¸c nhµ kinh tÕ cho r»ng thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng g©y ra sù biÕn d¹ng lín tin r»ng cung vÒ lao
®éng co gi·n nhiÒu h¬n. Hä thõa nhËn r»ng mét sè nhãm c«ng nh©n cã thÓ cã cung vÒ lao ®éng kh«ng
co gi·n, nh­ng kh¼ng ®Þnh r»ng nhiÒu nhãm c«ng nh©n kh¸c ph¶n øng m¹nh h¬n ®èi víi c¸c kÝch thÝch.
Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô:
 NhiÒu c«ng nh©n cã thÓ ®iÒu chØnh sè giê c«n g lao ®éng cña m×nh - ch¼ng h¹n b»ng c¸ch
lµm ngoµi giê. TiÒn l­¬ng cµng cao, sè giê c«ng mµ hä quyÕt ®Þnh lµm cµng lín.
 Mét sè gia ®×nh cã hai ng­êi ®i lµm - th­êng lµ phô n÷ cã gia ®×nh vµ cã con - cã kh¶ n¨ng
lùa chän gi÷a viÖc thùc hiÖn nh÷ng c«ng vi Öc kh«ng ®­îc tr¶ c«ng trong gia ®×nh hoÆc lµm nh÷ng c«ng
viÖc ®­îc tr¶ l­¬ng trªn thÞ tr­êng. Khi ®­a ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc cã nhËn mét viÖc lµm kh«ng, ng­êi ®i
lµm thø hai so s¸nh nh÷ng Ých lîi cña viÖc ë nhµ (bao gåm c¶ viÖc ti Õt kiÖm chi phÝ tr«ng trÎ) víi tiÒn
l­¬ng mµ hä cã thÓ kiÕm ®­îc.
 NhiÒu ng­êi lín tuæi cã thÓ quyÕt ®Þnh khi nµo nghØ h­u vµ quyÕt ®Þnh cña hä mét phÇn phô
thuéc vµo tiÒn l­¬ng. Mét khi hä ®· nghØ h­u, tiÒn l­¬ng sÏ quyÕt ®Þnh ®éng c¬ ®i lµm thªm cña hä.
 Mét sè ng­êi c©n nh¾c x em cã nªn tham gia vµo ho¹t ®éng kinh tÕ bÊt hîp ph¸p hay kh«ng,
ch¼ng h¹n bu«n b¸n ma tuý, hoÆc lµm nh÷ng c«ng viÖc ®­îc tr¶ c«ng "ngÇm" ®Ó tr¸nh thuÕ. C¸c nhµ
kinh tÕ gäi ®©y lµ nÒn kinh tÕ ngÇm. Khi ph¶i quyÕt ®Þnh xem nªn lµm viÖc trong nÒn kinh tÕ ngÇ m hay
nhËn mét viÖc lµm hîp ph¸p, nh÷ng téi ph¹m tiÒm tµng nµy so s¸nh c¸i mµ hä cã thÓ kiÕm ®­îc b»ng
c¸ch vi ph¹m luËt ph¸p víi tiÒn l­¬ng mµ hä cã thÓ kiÕm ®­îc mét c¸ch hîp ph¸p.
Trong tÊt c¶ c¸c t×nh huèng trªn, l­îng cung vÒ lao ®éng ph¶n øng ®èi víi tiÒn l­¬ng (gi¸ c¶ cña
lao ®éng). Cho nªn, quyÕt ®Þnh cña nh÷ng c«ng nh©n nµy bÞ biÕn d¹ng khi thu nhËp tõ lao ®éng cña hä
bÞ ®¸nh thuÕ. ThuÕ ®¸nh vµo lao ®éng khuyÕn khÝch c«ng nh©n lµm Ýt giê h¬n, ng­êi ®i lµm thø hai
quyÕt ®Þnh ë nhµ, ng­êi lín tuæi vÒ h­u sím vµ nh÷ng kÎ kh«ng cã l­¬ng t©m gia nhËp nÒn kinh tÕ
ngÇm.
Hai quan ®iÓm nªu trªn vÒ viÖc ®¸nh thuÕ vµo lao ®éng tån t¹i cho ®Õn ngµy nay. DÜ nhiªn, mçi
khi nghe hai øng cö viªn chÝnh trÞ tranh luËn vÒ viÖc chÝnh phñ nªn cung cÊp nhiÒu dÞch vô h¬n hay nªn
gi¶m thuÕ, b¹n ph¶i lu«n lu«n nhí r»ng mét phÇn trong c¸c quan ®iÓm kh¸c nhau cña hä cã nguyªn
nh©n ë nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ hÖ sè co gi·n cña cung vÒ lao ®éng vµ kho¶n mÊt kh«ng cña viÖc
®¸nh thuÕ.

KiÓm tra nhanh: §­êng cÇu vÒ bia co gi·n h¬n ®­êng cÇu vÒ s÷a. Kho¶n thuÕ ®¸nh vµo bia
hay kho¶n thuÕ ®¸nh vµo s÷a g©y ra kho¶n mÊt kh«ng lín? T¹i sao?

PhÇn ®äc thªm henry george vµ thuÕ ®Êt

Cã mét kho¶n thuÕ lý t­ëng kh«ng? Henry George, nhµ kinh tÕ vµ triÕt häc x· héi Mü trong thÕ
kû 19 ®· nghÜ nh­ vËy trong cuèn TiÕn bé vµ T×nh tr¹ng NghÌo khæ cña «ng xuÊt b¶n vµo n¨m 1879.
George lËp luËn r»ng chÝnh phñ nªn t¹o ra toµn bé nguån thu cña m×nh tõ mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo ®Êt
®ai. Theo «ng, kho¶n thuÕ duy nhÊt nµy võa c«ng b»ng, võa cã hiÖu qu¶. Nh÷ng ý t­ëng ®ã cña George
®em l¹i cho «ng ¶nh h­ëng m¹nh mÏ vÒ chÝnh trÞ vµ «ng suýt chiÕn th¾ng trong cuéc ®ua vµo chøc thÞ
tr­ëng Niu Oãc («ng dÉn ®iÓm so víi øng cö viªn ®¶ng Céng hoµ Theodore Roosevelt).
KhuyÕn nghÞ cña George vÒ viÖc ®¸nh thuÕ ®Êt ®ai phÇn lín cã nguyªn nh©n ë mèi quan t©m vÒ
sù ph©n phèi phóc lîi kinh tÕ. ¤ng c¶m thÊy th­¬ng t©m vÒ sù "t­¬ng ph¶n ®¸ng sî gi÷a sù giµu cã v«
nh©n tÝnh vµ t×nh tr¹ng khèn cïng", vµ cho r»ng chñ ®Êt ®­îc lîi qu¸ nhiÒu so víi c¸i mµ hä ®¸ng ®­îc
h­ëng tõ sù t¨ng tr­ëng nhanh chãng cña nÒn kinh tÕ nãi chung.
Chóng ta cã thÓ hiÓu ®­îc luËn ®iÓm cña George vÒ thuÕ ®Êt nÕu sö dông c¸c c«ng cô cña kinh
tÕ häc hiÖn ®¹i. Tr­íc hÕt chóng ta h·y xem xÐt cung vµ cÇu trªn thÞ tr­êng ®Êt ®ai cho thuª. Do t×nh

134
tr¹ng nhËp c­ lµm cho d©n sè t¨ng vµ tiÕn bé c«ng nghÖ lµm t¨ng thu nhËp, nªn nhu cÇu vÒ ®Êt ®ai t¨ng
lªn theo thêi gian. Nh­ng v× l­în g ®Êt ®ai cè ®Þnh, nªn cung vÒ ®Ê t ®ai hoµn toµn kh«ng co gi·n. Møc
t¨ng nhanh chãng cña nhu cÇu cïng víi møc cung kh«ng co gi·n ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng gia t¨ng ®Õn
chãng mÆt cña møc ®Þa t« c©n b»ng vµ v× vËy, t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµm cho c¸c chñ ®Êt giµu cã ngµy cµng
giµu h¬n.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt ¶nh h­ëng cña thuÕ ®¸nh vµo ®Êt ®ai. Nh­ chóng ta ®· biÕt trong
ch­¬ng 6, g¸nh nÆng vÒ thuÕ tËp trung nhiÒu h¬n vµo phÝa thÞ tr­êng Ýt co gi·n. Kh¶n thuÕ ®¸nh vµo ®Êt
®ai tu©n thñ triÖt ®Ó nguyªn t¾c nµy. V× hÖ sè co gi·n cña cung b»ng 0, nªn chñ ®Êt chÞu toµn bé g¸nh
nÆng vÒ thuÕ.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt vÊn ®Ò hiÖu qu¶. Nh­ võa tr×nh bµy ë trªn, kho¶n mÊt kh«ng cña
mét kho¶n thuÕ phô thuéc vµo cung vµ cÇu. V× vËy, kho¶n thuÕ ®¸nh vµo ®Êt ®ai còng lµ mét t×nh huèng
cùc ®oan. V× cung hoµn toµn kh«ng co gi·n, nªn thuÕ ®¸nh vµo ®Êt ®ai kh«ng lµm thay ®æi sù ph©n bæ
cña thÞ tr­êng. Kh«ng cã t×nh tr¹ng kho¶n mÊt kh«ng vµ nguån thu tõ thuÕ cña chÝnh phñ ®óng b»ng
møc tæn thÊt cña chñ ®Êt.
MÆc dï viÖc ®¸nh thuÕ ®Êt ®ai tá ra hÊp dÉn trªn ph­¬ng diÖn lý thuyÕt, nh­ng trong thùc tÕ, nã
l¹i kh«ng dÔ ¸p dông. §Ó mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo ® Êt ®ai kh«ng lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch kinh tÕ,
nã ph¶i lµ mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo ®Êt nguyªn khai. Nh­ng gi¸ trÞ cña ®Êt ®ai th­êng cã nguån gèc ë
c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt, ch¼ng h¹n diÖt cá, x©y dùng hÖ thèng tiªu n­íc vµ ®­êng x¸. Kh«ng gièng nh­
cung vÒ ®Êt nguyªn khai, møc cung vÒ c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt cã hÖ sè co gi·n lín h¬n 0. NÕu mét
kho¶n thuÕ ®¸nh vµo c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt, nã sÏ lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch. Chñ ®Êt ph¶n øng
b»ng c¸ch sö dông Ýt nguån lùc h¬n cho viÖc c¶i t¹o ®Êt ®ai cña m×nh.
HiÖn nay chØ cã Ýt nhµ kinh tÕ ñng hé khuyÕn nghÞ cña George vÒ mét kho¶n thuÕ duy nhÊt. VÊn
®Ò kh«ng chØ n¶y sinh tõ viÖc ®¸nh thuÕ vµo c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt, mµ cßn ë chç kho¶n thuÕ nµy
kh«ng t¹o ®ñ nguån thu ®Ó trang tr¶i c¸c kho¶n chi ti ªu cña mét chÝnh phñ lín h¬n nhiÒu mµ chóng ta cã
hiÖn nay. Nh­ng nhiÒu luËn ®iÓm cña George vÉn cßn gi¸ trÞ. §©y lµ ®¸nh gi¸ cña nhµ kinh tÕ danh tiÕng
Milton Friedman mét thÕ kû sau khi cuèn s¸ch cña George ra ®êi: "Theo t«i, kho¶n thuÕ Ýt tåi tÖnhÊt lµ
thuÕ tµi s¶n ®¸nh vµo gi¸ trÞ ch­a c¶i t¹o cña ®Êt ®ai, ®iÒu mµ Henry George ®· nãi tõ rÊt nhiÒu n¨m
tr­íc ®©y".

Kho¶n mÊt kh«ng vµ nguån thu tõ thuÕ

HiÕm khi thuÕ æn ®Þnh trong mét thêi gian dµi. C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch trong chÝnh
quyÒn ®Þa ph­¬ng, bang vµ liªn bang lu«n lu«n t×m c¸ch t¨ng mét kho¶n thuÕ hoÆc gi¶m m«t kho¶n thuÕ
kh¸c. ë ®©y, chóng ta h·y xem xÐt ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi kho¶n mÊt kh«ng vµ nguån thu tõ thuÕ khi møc
thuÕ thay ®æi.
(a) ThuÕ thÊp (b) ThuÕ trung b×nh
Gi¸ Gi¸
Kho¶n mÊt Kho¶n mÊt
kh«ng Cung kh«ng Cung
PB PB
Doanh Doanh thu
thu thuÕ thuÕ
PS
PS

CÇu CÇu

0 Q2 Q1 L­îng 0 Q2 Q1 L­îng
135
 (c) ThuÕ cao
Gi¸
Kho¶n mÊt
kh«ng Cung
PB
Doanh
thu thuÕ

PS

Q2 Q1 L­îng

H×nh 6. Kho¶n mÊt kh«ng vµ nguån thu tõ thuÕ víi ba møc thuÕ kh¸c nhau. Kho¶n mÊt
kh«ng lµ sù gi¶m sót cña tæng thÆng d­ do thuÕ g©y ra. Nguån thu tõ thuÕ b»ng møc thuÕ nh©n víi l­îng
hµng ho¸ b¸n ra. Trong phÇn (a), møc thuÕ thÊp g©y ra kho¶n mÊt kh«ng nhá. Trong phÇn (b), møc thuÕ
cao h¬n mét chót g©y ra kho¶n mÊt kh«ng lín h¬n vµ t¹o ra nguån thu lín h¬n. Trong phÇn (c), møc
thuÕ rÊt cao g©y ra kho¶n mÊt kh«ng rÊt lín, nh­ng v× quy m« thÞ tr­êng gi¶m rÊt nhiÒu, nªn thuÕ chØ
t¹o ra mét nguån thu t­¬ng ®èi nhá.
H×nh 6 chØ ra ¶nh h­ëng cña møc thuÕ thÊp, võa vµ cao trong khi ®­êng cung vµ ®­êng cÇu cña
thÞ tr­êng kh«ng thay ®æi. Kho¶n mÊt kh«ng - tÝnh b»ng møc gi¶m sót cña tæng thÆng d­ ph¸t sinh khi
thuÕ lµm cho quy m« cña thÞ tr­êng gi ¶m xuèng d­íi møc tèi ­u - b»ng diÖn tÝch cña tam gi¸c n»m gi÷a
®­êng cung vµ ®­êng cÇu. §èi víi møc thuÕ thÊp nh­ trong phÇn (a), phÇn diÖn tÝch cña tam gi¸c ph¶n
¸nh kho¶n mÊt kh«ng kh¸ nhá. Nh­ng khi møc thuÕ t¨ng trong phÇn (b) vµ (c), kho¶n mÊt kh«ng ngµy
cµng lín.
DÜ nhiªn, kho¶n mÊt kh«ng do mét kho¶n thuÕ t¨ng nhanh h¬n møc thuÕ. Nguyªn nh©n ë ®©y lµ
kho¶ mÊt kh«ng b»ng diÖn tÝch cña mét tam gi¸c, mµ diÖn tÝch cña mét tam gi¸c phô thuéc vµo b×nh
ph­¬ng kÝch th­íc cña tam gi¸c. Ch¼ng h¹n, nÕu chóng t a t¨ng gÊp ®«i møc thuÕ, c¹nh ®¸y vµ chiÒu cao
cña tam gi¸c t¨ng gÊp ®«i, vµ v× vËy kho¶n mÊt kh«ng t¨ng gÊp 4 lÇn. NÕu chóng ta t¨ng gÊp 3 møc thuÕ,
th× c¹nh ®¸y vµ chiÒu cao sÏ t¨ng gÊp 3 vµ kho¶n mÊt kh«ng t¨ng gÊp 9 lÇn.
Nguån thu tõ thuÕ cña chÝnh phñ b»ng møc thuÕ nh©n víi l­îng hµng b¸n ra. Nh­ h×nh 6 cho
thÊy nguån thu tõ thuÕ b»ng phÇn diÖn tÝch cña h×nh ch÷ nhËt n»m gi÷a ®­êng cung vµ ®­êng cÇu. §èi
víi møc thuÕ thÊp trong phÇn (a), nguån thu tõ thuÕ nhá. Khi møc thuÕ t¨ng tõ phÇn (a) lªn phÇn (b) ,
nguån thu tõ thuÕ t¨ng. Nh­ng khi møc thuÕ tiÕp tôc t¨ng tõ phÇn (b) lªn phÇn (c), nguån thu tõ thuÕ
gi¶m v× møc thuÕ cao lµm cho quy m« thÞ tr­êng gi¶m m¹nh. §èi víi møc thuÕ rÊt cao, nguån thu hoµn
toµn biÕn mÊt v× mäi ng­êi ngõng hoµn toµn viÖc mua b¸ n hµng ho¸.
H×nh 7 tãm t¾t nh÷ng kÕt qu¶ nµy. Trong phÇn (a), chóng ta nhËn thÊy r»ng møc thuÕ t¨ng,
kho¶n mÊt kh«ng cña nã t¨ng lªn nhanh chãng. Ng­îc l¹i, phÇn (b) cho thÊy r»ng nguån thu tõ thuÕ ban
®Çu t¨ng cïng víi møc thuÕ; nh­ng sau ®ã, khi thuÕ tiÕ p tôc t¨ng, thÞ tr­êng co l¹i nhiÒu ®Õn møc nguån
thu tõ thuÕ b¾t ®Çu gi¶m.

Nghiªn cøu t×nh huèng: ®­êng laffer vµ kinh tÕ häc träng cung

Vµo mét ngµy trong n¨m 1974, nhµ kinh tÕ A. Laffer ngåi ë mét nhµ hµng víi mét sè nhµ b¸o
vµ chÝnh kh¸ch cã tªn tuæi . ¤ng tr¶i chiÕc kh¨n ¨n ra vµ vÏ mét h×nh lªn trªn ®ã ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng cña

136
thuÕ suÊt tíi nguån thu tõ thuÕ. Nã kh¸ gièng víi phÇn (b) trong h×nh 7 cña chóng ta. Sau ®ã, Laffer nãi
r»ng n­íc Mü n»m ë phÇn ®i xuèng cña ®­êng nµy. ¤ng lËp luËn r»ng c¸c lo ¹i thuÕ suÊt cao ®Õn møc
mµ viÖc c¾t gi¶m chóng sÏ lµm t¨ng nguån thu tõ thuÕ.
HÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ ®Òu nghi ngê nhËn ®Þnh cña Laffer. ý t­ëng cho r»ng biÖn ph¸p c¾t
gi¶m thuÕ cã thÓ lµm t¨ng nguån thu tõ thuÕ gièng nh­ mét vÊn ®Ò cña lý thuyÕt kinh tÕ, nh­ng ng­êi ta
cho r»ng nã cã thÓ kh«ng ®óng nh­ vËy trong thùc tÕ. Cã rÊt Ýt b»ng chøng ñng hé quan ®iÓm cña Laffer
cho r»ng c¸c lo¹i thuÕ suÊt cña Mü thùc sù ®· ®¹t tíi møc cùc ®oan nh­ vËy.
Nh­ng dï sao ®i n÷a, ®­êng Laffer (sau nµy nã næi tiÕng d­íi c ¸i tªn nµy) còng n¾m b¾t ®­îc
trÝ t­ëng t­îng cña R. Rig©n. David Stockman, vô tr­ëng vô ng©n s¸ch trong chÝnh quyÒn Rig©n, ®· kÓ
mét c©u chuyÖn nh­ sau:
ChÝnh [Rig©n] ®· tõng n»m trªn ®­êng Laffer. ¤ng lu«n lu«n nãi: "T«i nhí l¹i nh÷ng bøc tranh
®em l¹i kho¶n tiÒn lín trong ThÕ chiÕn II". Vµo thêi kú ®ã, møc thuÕ thu nhËp t¹m thu trong thêi chiÕn
lªn tíi 90 phÇn tr¨m. ¤ng tiÕp tôc: "B¹n chØ cÇn vÏ 4 bøc tranh vµ sau ®ã n»m trong nhãm thuÕ cao nhÊt.
V× vËy, tÊt c¶ chóng ta ®Òu bá viÖc sau khi vÏ 4 bøc tranh vµ vÒ n«ng th«n". Møc thuÕ cao lµm cho mäi
ng­êi lµm viÖc Ýt h¬n. Møc thuÕ thÊp lµm cho mäi ng­êi lµm viÖc nhiÒu h¬n. Kinh nghiÖm cña «ng ®·
chøng minh ®iÒu ®ã.
(a) Kho¶n mÊt kh«ng (b) Nguån thu (®­êng Laffer)
Kho¶n mÊt kh«ng
Nguån thu tõ thuÕ

0 ThuÕ suÊt 0 ThuÕ suÊt

H×nh 7. Kho¶n mÊt kh«ng vµ nguå n thu tõ thuÕ thay ®æi nh­ thÕ nµo khi thuÕ suÊt thay
®æi. PhÇn (a) chØ ra r»ng khi møc thuÕ t¨ng, kho¶n mÊt kh«ng còng t¨ng. PhÇn (b) chØ ra r»ng ban ®Çu
nguån thu tõ thuÕ t¨ng, sau ®ã gi¶m. Mèi quan hÖ nµy ®«i khi ®­îc gäi lµ ®­êng Laffer.
Khi Rig©n tranh cö tæng thèng vµo n¨m 1980, «ng ®­a ra khÈu hiÖu tranh cö lµ c¾t gi¶m thuÕ.
Rig©n lËp luËn r»ng thuÕ ®· cao ®Õn møc lµm cho mäi ng­êi kh«ng muèn lµm viÖc ch¨m chØ. Theo «ng,
møc thuÕ thÊp h¬n sÏ t¹o ra ®éng lùc cho mäi ng­êi lµm viÖc, qua ®ã lµm t¨ng phó c lîi kinh tÕ vµ cã lÏ
c¶ nguån thu tõ thuÕ. V× viÖc c¾t gi¶m thuÕ suÊt lµ nh»m khuyÕn khÝch mäi ng­êi t¨ng l­îng lao ®éng
mµ hä cung øng, nªn quan ®iÓm cña Laffer vµ Rig©n næi tiÕng d­íi c¸i tªn lµ kinh tÕ häc träng cung.
LÞch sö ®· phñ nhËn quan ®iÓm cña Laffer cho r»ng thuÕ suÊt thÊp h¬n sÏ lµm t¨ng nguån thu tõ
thuÕ. Sau khi tróng cö, Rig©n c¾t gi¶m thuÕ vµ hËu qu¶ lµ nguån thu tõ thuÕ thÊp h¬n, chø kh«ng ph¶i
cao h¬n. Nguån thu tõ thuÕ thu nhËp c¸ nh©n (tÝnh theo ®Çu ng­êi sau khi ®· lo¹i trõ l¹m ph¸t) gi¶m 9
phÇn tr¨m tõ n¨m 1980 ®Õn 1984, mÆc dï thu nhËp b×nh qu©n (còng tÝnh theo ®Çu ng­êi sau khi ®· lo¹i
trõ l¹m ph¸t) t¨ng 4 phÇn tr¨m trong cïng thêi kú. C ïng víi viÖc c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kh«ng
s½n sµng h¹n chÕ chi tiªu, biÖn ph¸p c¾t gi¶m t huÕ ®· më ®Çu mét thêi kú dµi trong ®ã chÝnh phñ chi tiªu
nhiÒu h¬n sè thuÕ thu ®­îc. Trong suèt hai nhiÖm kú cña Rig©n vµ nhiÒu n¨m sau, chÝnh phñ ph¶i chÞu
nh÷ng møc th©m hôt ng©n s¸ch lín.
Song luËn ®iÓm cña Laffer kh«ng hoµn toµn v« nghÜa. MÆc dï viÖc c¾t gi¶m tÊt c¶ c¸c lo¹i thuÕ
suÊt th­êng lµm gi¶m nguån thu, nh­ng mét sè ng­êi nép thuÕ l¹i n»m ë phÝa bªn kia cña ®­êng Laffer.
Vµo n¨m 1980, nguån thu tõ thuÕ thu ®­îc tõ nh÷ng ng­êi Mü giµu nhÊt, nh÷n g ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi

137
thuÕ suÊt cao, ®· t¨ng khi møc thuÕ cña hä ®­îc c¾t gi¶m. ý t­ëng cho rõng viÖc c¾t gi¶m thuÕ lµm t¨ng
nguån thu cã thÓ ®óng nÕu ®­îc vËn dông ®èi víi nh÷ng ng­êi nép thuÕ ph¶i chÞu thuÕ suÊt cao nhÊt.
Ngoµi ra, luËn ®iÓm cña Laffer cã thÓ dÔ hiÓu h¬n khi vËn dông vµo c¸c n­íc kh¸c , cã thuÕ suÊt cao h¬n
nhiÒu so víi n­íc Mü. Ch¼ng h¹n vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1980, mét c«ng nh©n ®iÓn h×nh cë Thuþ ®iÓn ph¶i
®èi mÆt víi thuÕ suÊt cËn biªn b»ng kho¶ng 80 phÇn tr¨m. Møc thuÕ cao nh­ vËy lµm cho rÊt nhiÒu
ng­êi kh«ng cßn ®éng c¬ lµm viÖc. C¸c c «ng tr×nh nghiªn cøu cho thÊy r»ng Thuþ ®iÓn ch¾c ch¾n sÏ thu
®­îc nhiÒu thuÕ h¬n khi gi¶m thuÕ suÊt cña m×nh.
Nh÷ng ý t­ëng trªn th­êng xuÊt hiÖn trong c¸c cuéc tranh luËn chÝnh trÞ. Khi B. Clint¬n chuyÓn
®Õn Nhµ Tr¾ng vµo n¨m 1993, «ng ®· t¨ng thuÕ thu n hËp liªn bang ®¸nh vµo nh÷ng ng­êi cã thu nhËp
cao lªn kho¶ng 40 phÇn tr¨m. Mét sè nhµ kinh tÕ phª ph¸n chÝnh s¸ch nµy vµ hä lËp luËn r»ng kÕ ho¹ch
®ã sÏ kh«ng lµm t¨ng nguån thu nhiÒu nh­ chÝnh quyÒn Clint¬n dù kiÕn. Hä qu¶ quyÕt r»ng chÝnh quyÒn
kh«ng tÝnh hÕt sù thay ®æi hµnh vi mµ thuÕ g©y ra. Ng­îc l¹i, khi th¸ch thøc Clint¬n trong cuéc bÇu cö
n¨m 1996, Bob Dole dù kiÕn c¾t gi¶m thuÕ thu nhËp c¸ nh©n. MÆc dï Dole b¸c bá ý t­ëng cho r»ng c¸c
biÖn ph¸p c¾t gi¶m thuÕ kh«ng lµm gi¶m nguån thu, nh­ng «ng qu ¶ quyÕt sÏ thu l¹i ®­îc 28 phÇn tr¨m
møc c¾t gi¶m thuÕ v× thuÕ suÊt thÊp h¬n sÏ dÉn tíi t¨ng tr­ëng kinh tÕ nhanh h¬n. C¸c nhµ kinh tÕ tranh
luËn vÒ viÖc dù to¸n 28 phÇn tr¨m cña Dole cã hîp lý kh«ng, cã qu¸ l¹c quan kh«ng hoÆc (nh­ ®­êng
Laffer cho thÊy) cã qu¸ bi quan kh«ng.
C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch bÊt ®ång vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy mét phÇn lµ v× hä bÊt ®ång víi
nhau vÒ gi¸ trÞ cña c¸c hÖ sè co gi·n t­¬ng øng. Cung vµ cÇu trªn mét thÞ tr­êng cµng co gi·n, thuÕ cµng
lµm biÕn d¹ng hµnh vi trªn thÞ tr­êng ® ã vµ biÖn ph¸p c¾t gi¶m thuÕ cµng cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµm t¨ng
nguån thu tõ thuÕ. Tuy nhiªn, kh«ng cã cuéc tranh luËn nµo vÒ bµi häc chung: Kh«ng thÓ tÝnh ®­îc viÖc
chÝnh phñ ®­îc hay mÊt bao nhiªu nguån thu tõ mét sù thay ®æi thuÕ nÕu chØ nh×n vµo thuÕ suÊt . Nã cßn
phô thuéc vµo chç sù thay ®æi cña thuÕ t¸c ®éng tíi hµnh vi cña mäi ng­êi nh­ thÕ nµo.

KiÓm tra nhanh: NÕu chÝnh phñ t¨ng gÊp ®«i thuÕ ®¸nh vµo x¨ng, b¹n cã thÓ nãi ch¾c ch¾n
r»ng nguån thu tõ thuÕ x¨ng sÏ t¨ng lªn kh«ng? B¹n cã thÓ nãi ch¾c ch¾ n r»ng kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ
x¨ng g©y ra sÏ t¨ng lªn kh«ng? H·y gi¶i thÝch.

KÕt luËn
Nh­ mét lÇn O.W. Holmes ®· nãi, thuÕ lµ c¸i gi¸ mµ chóng ta ph¶i tr¶ cho mét x· héi v¨n minh.
DÜ nhiªn, x· héi chóng ta kh«ng thÓ tån t¹i nÕu kh«ng cã mét d¹ng thuÕ nµo ®ã. TÊt c¶ chóng ta ®Òu hy
väng chÝnh phñ sÏ cung cÊp nh÷ng dÞch vô nhÊt ®Þnh, ch¼ng h¹n ®­êng x¸, c«ng viªn, c«ng an vµ quèc
phßng. Nh÷ng dÞch vô c«ng céng nµy cÇn tíi nguån thu tõ thuÕ.
Ch­¬ng nµy ®· lµm s¸ng tá ë møc ®é nµo ®ã vÒ viÖc c¸i gi¸ cña x· héi v¨n minh cao ®Õn møc
nµo. Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc tr×nh b µy trong ch­¬ng 1 lµ: thÞ tr­êng th­êng lµ mét
c¸ch tèt ®Ó tæ chøc c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ. Tuy nhiªn, khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo ng­êi b¸n hoÆc ng­êi
mua mét hµng ho¸, x· héi bÞ mÊt mét sè mèi lîi vÒ hiÖu qu¶ thÞ tr­êng. ThuÕ g©y ra tæn thÊt ®èi víi
nh÷ng ng­êi tham gia thÞ tr­êng kh«ng ph¶i chØ v× thuÕ chuyÓn nguån lùc tõ hä sang cho chÝnh phñ, mµ
cßn v× chóng lµm thay ®æi c¸c kÝch thÝch vµ lµm biÕn d¹ng c¸c kÕt côc thÞ tr­êng.

Tãm t¾t
 Kho¶n thuÕ ®¸nh vµo mét hµng ho¸ lµm gi¶m phóc lîi cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n hµng ho¸
®ã. Sù gi¶m sót thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng th­êng v­ît qu¸ nguån thu mµ chÝnh phñ nhËn ®­îc. Sù
gi¶m sót tæng thÆng d­ - tøc tæng cña thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng céng víi nguån thu tõ thuÕ - ®­îc
gäi lµ kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ.

138
  ThuÕ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng v× chóng lµm cho ng­êi mua tiªu dïng Ýt h¬n vµ ng­êi b¸n s¶n
xuÊt Ýt h¬n. Sù thay ®æi nµy trong hµnh vi lµm cho quy m« cña thÞ tr­êng gi¶m xuèng d­íi møc lµm tèi ®a
ho¸ tæng thÆng d­. V× hÖ sè co gi·n cña cung vµ cÇu cho biÕt møc ®é ph¶n øng cña nh÷ng ng­êi tham gia
thÞ tr­êng ®èi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn cña thÞ tr­êng, nªn hÖ sè co gi·n cµng lín, kho¶n mÊt kh«ng cµng lín.
 Khi mét kho¶n thuÕ cµng lín, nã cµng lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch nhiÒu h¬n vµ kho¶n mÊt
kh«ng cµng lín. Ban ®Çu nguån thu tõ thuÕ t¨ng cïng víi thuÕ suÊt. Nh­ng møc thuÕ cao h¬n cã thÓ lµm
gi¶m nguån thu tõ thuÕ v× nã lµm gi¶m quy m« cña thÞ tr­êng.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

Kho¶n mÊt kh«ng Deadweight loss

C©u hái «n tËp

1. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng khi doanh thu cña mét hµng ho¸ bÞ
®¸nh thuÕ? Sù thay ®æi trong thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng ®­îc so s¸nh nh­ thÕ nµo víi
nguån thu tõ thuÕ? H·y gi¶i thÝch.
2. H·y vÏ mét ®å thÞ cung cÇu víi mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo doanh thu cña mét hµng ho¸. H·y
chØ ra kho¶n mÊt kh«ng. H ·y chØ ra nguån thu tõ thuÕ.
3. HÖ sè co gi·n cña cung vµ cÇu ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®èi víi kho¶n mÊt kh«ng do mét
kho¶n thuÕ g©y ra. T¹i sao chóng l¹i cã ¶nh h­ ëng nµy?
4. T¹i sao c¸c chuyªn gia bÊt ®ång vÒ viÖc thuÕ ®¸nh vµo lao ®éng cã kho¶n mÊt kh«ng nhá
hay lín?
5. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi kho¶n mÊt kh«ng vµ nguån thu tõ thuÕ khi mét kho¶n thuÕ t¨ng lªn?

Bµi tËp vµ vËn dông

1. ThÞ tr­êng b¸nh pizza ®­îc ®Æc tr­ng bëi mét ®­êng cÇu dèc xuèng vµ ®­êng cung dèc lªn.
a. H·y vÏ ra tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng c¹nh tranh. H·y ghi ký hiÖu cho gi¸ c¶, l­îng
hµng, thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt. Cã sù kho¶n mÊt kh«ng nµo kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
b. Gi¶ sö chÝnh phñ buéc mçi cöa hµng b¸nh pizza ph¶i nép 1 ®« la cho mçi chiÕc b¸nh b¸n ra.
H·y minh ho¹ cho ¶nh h­ëng nµy cña thuÕ ®èi víi thÞ tr­êng b¸nh pizza b»ng c¸ch ®¸nh dÊu thÆng d­
tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt, nguån thu cña chÝnh phñ vµ kho¶n mÊt kh«ng. Mçi phÇn diÖn tÝch nµy thay
®æi nh­ thÕ nµo so víi t×nh huèng tr­íc thuÕ?
c. NÕu thuÕ bÞ b·i bá, nh÷ng ng­êi ¨n vµ b¸n b¸nh pizza ®­îc lîi, nh­ng chÝnh phñ mÊt nguån
thu tõ thuÕ. Gi¶ sö r»ng ng­êi tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt tù nguyÖn chuyÓn mét phÇn mèi lîi cña hä
cho chÝnh phñ. TÊt c¶ c¸c bªn (bao gåm c¶ chÝnh phñ) cã ®­îc lîi h¬n tr­êng hîp ®¸nh thuÕ kh«ng?
H·y sö dông c¸c phÇn diÖn tÝch ®¸nh dÊu trong ®å thÞ cña b¹n ®Ó gi¶i thÝch.
2. H·y ®¸nh gi¸ nh÷ng nhËn ®Þnh sau ®©y. B¹n cã t¸n thµnh kh«ng? T¹i sao cã hoÆc t ¹i sao
kh«ng?
a. "NÕu chÝnh phñ ®¸nh thuÕ ®Êt, c¸c chñ ®Êt giµu cã sÏ chuyÓn thuÕ cho nh÷ng ng­êi thuª ®Êt
nghÌo h¬n".
b. "NÕu chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo nhµ ë cho thuª, chñ nhµ giµu cã sÏ chuyÓn thuÕ cho nh÷ng
ng­êi thuª nhµ nghÌo h¬n".
3. H·y ®¸nh gi¸ nh÷ng nhËn ®Þnh sau ®©y. B¹n cã t¸n thµnh kh«ng? T¹i sao cã hoÆc t¹i sao
kh«ng?
a. "Mét kho¶n thuÕ kh«ng g©y ra kho¶n mÊt kh«ng kh«ng thÓ t¹o ra bÊt kú nguån thu nµo cho
chÝnh phñ".

139
 b. "Mét kho¶n thuÕ kh«ng ®em l¹i nguån thu cho chÝnh phñ kh«ng thÓ t¹o ra bÊt k ú sù kho¶n
mÊt kh«ng nµo".
4. H·y xem xÐt thÞ tr­êng d©y cao su.
a. NÕu thÞ tr­êng nµy cã møc cung rÊt co gi·n vµ møc cÇu rÊt Ýt co gi·n, th× g¸nh nÆng cña
kho¶n thuÕ ®¸nh vµo d©y cao su sÏ ®­îc chia sÎ gi÷a ng­êi sö dông vµ ng­êi tiªu dïng nh­ thÕ nµo? H· y
sö dông c¸c c«ng cô thÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng trong c©u tr¶ lêi cña b¹n.
b. NÕu thÞ tr­êng nµy cã møc cung rÊt Ýt co gi·n vµ møc cÇu rÊt co gi·n, th× g¸nh nÆng cña
kho¶n thuÕ ®¸nh vµo d©y cao su sÏ ®­îc chia sÎ gi÷a ng­êi s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng nh­ thÕ nµo?
H·y so s¸nh c©u tr¶ lêi cña b¹n víi c©u tr¶ lêi trong phÇn (a).
5. Gi¶ sö chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo dÇu ho¶.
a. Kho¶n mÊt kh«ng tõ kho¶n thuÕ nµy cã nhiÒu kh¶ n¨ng lín h¬n trong n¨m ®¸nh thuÕ ®Çu tiªn
hay trong n¨m thø n¨m? H·y gi¶i th Ých.
b. Nguån thu thu ®­îc tõ kho¶n thuÕ nµy cã nhiÒu kh¶ n¨ng lín h¬n trong n¨m ®¸nh thuÕ ®Çu
tiªn hay trong n¨m thø n¨m? H·y gi¶i thÝch.
6. Mét h«m sau khi häc xong líp kinh tÕ häc, b¹n cña b¹n cho r»ng viÖc ®¸nh thuÕ thùc phÈm lµ
mét c¸ch tèt ®Ó t¹o nguån thu v× nhu cÇu vÒ thùc phÈm t­¬ng ®èi Ýt co gi·n. HiÓu theo nghÜa nµo th× viÖc
®¸nh thuÕ thùc phÈm lµ mét c¸ch "tèt" ®Ó t¹o nguån thu? HiÓu theo nghÜa nµo th× viÖc ®¸nh thuÕ thùc
phÈm kh«ng ph¶i lµ mét c¸ch "tèt" ®Ó t¹o nguån thu?
7. NghÞ sÜ D.P. Moynihan mét lÇn ®· ®­a ra khuyÕn nghÞ r»ng cÇn ®¸nh thuÕ 10.000 phÇn tr¨m
vµo mét sè lo¹i ®¹n cã h¹t næ.
a. Theo b¹n lo¹i thuÕ nµy cã t¹o ra nhiÒu nguån thu kh«ng? T¹i sao cã vµ t¹i sao kh«ng?
b. Ngay c¶ khi lo¹i thuÕ nµy kh«ng t¹o ra nguån thu, th× ®iÒu g× cã thÓ lµ nguyªn nh©n lµm cho
nghÞ sÜ Moynihan khuyÕn nghÞ ¸p dông nã?
8. ChÝnh phñ ®Æt ra mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo ng­êi mua tÊt.
a. H·y minh ho¹ cho ¶nh h­ëng cña kho¶n thuÕ nµy ®èi víi gi¸ vµ l­îng c©n b»ng trªn thÞ
tr­êng tÊt. H·y x¸c ®Þnh nh÷ng phÇn diÖn tÝch sau ®©y tr­íc vµ sau khi ¸p dông thuÕ; tæng chi tiªu cña
ng­êi tiªu dïng, tæng doanh thu cña ng­êi s¶n xuÊt, nguån thu tõ thuÕ cña chÝnh phñ.
b. Gi¸ mµ ng­êi s¶n xuÊt nhËn ®­îc t¨ng hay gi¶m? B¹n cã thÓ cho biÕt tæng sè tiÒn thu ®­îc
cña ng­êi s¶n xuÊt t¨ng hay gi¶m kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
c. Gi¸ mµ ng­êi tiªu dïng ph¶i tr¶ t¨ng hay gi¶m? B¹n cã thÓ cho biÕt tæng chi tiªu cña ng­êi
tiªu dïng t¨ng hay gi¶m kh«ng? H·y gi¶i thÝch cÈn thËn. (Gîi ý: H·y nghÜ vÒ hÖ sè co gi·n). NÕu tæng
chi tiªu cña ng­êi tiªu dïng gi¶m, thÆng d­ tiªu dïng cã t¨ng kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
9. Gi¶ sö hiÖn t¹i chÝnh phñ thu ®­îc 100 triÖu ®« la th«ng qua viÖc ®¸nh thuÕ 0,01 ®« la vµo
mÆt hµng A vµ 100 triÖu ®« n÷a th«ng qua viÖc ®¸nh thuÕ vµo mÆt hµng B. NÕu t¨ng gÊp ®«i thuÕ ®¸nh
vµo A vµ b·i bá thuÕ ®¸nh vµo B, th× chÝnh phñ sÏ thu ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n tr­íc, Ýt tiÒn h¬n tr­íc hoÆc
sè tiÒn nh­ tr­íc? H·y gi¶i thÝch.
10. HÇu hÕt c¸c bang ®¸nh thuÕ vµo viÖc mua « t« míi. Gi¶ sö hiÖn t¹i bang New Jersey buéc
c¸c nhµ bu«n « t« nép 100 ®« la cho mçi chiÕc « t« b¸n ra vµ dù kiÕn t¨ng thuÕ lªn 150 ®« la vµo n¨m
sau.
a. H·y minh ho¹ cho ¶nh h­ëng cña biÖn ph¸p t¨ng thuÕ nµy ®èi víi l­îng « t« b¸n ra ë New
Jersey, gi¸ ng­êi tiªu dïng ph¶i tr¶ vµ gi¸ mµ ng­êi s¶n xuÊt nhËn ®­îc.
b. H·y lËp mét b¶ng ®Ó chØ ra møc thÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt, nguån thu cña chÝnh
phñ vµ tæng thÆng d­ tr­íc vµ sau khi t¨ng thuÕ.
c. Nguån thu cña chÝnh phñ thay ®æi bao nhiªu? Møc thay ®æi lµ ©m hay d­¬ng?
d. Kho¶n mÊt kh«ng thay ®æi bao nhiªu? Møc thay ® æi lµ ©m hay d­¬ng?

140
 e. H·y nªu mét lý do gi¶i thÝch t¹i sao nhu cÇu vÒ « t« ë New Jersey cã thÓ kh¸ co gi·n. §iÒu
nµy lµm cho møc thuÕ t¨ng thªm lµm t¨ng hay gi¶m nguån thu cña chÝnh phñ? C¸c bang cã thÓ lµm g×
®Ó gi¶m bít sù co gi·n cña nhu cÇu?
11. NhiÒu n¨m tr­íc ®©y chÝnh phñ Anh thùc thi luËt "thuÕ th©n", mét lo¹i thuÕ yªu cÇu mäi
ng­êi tr¶ mét sè tiÒn nh­ nhau cho chÝnh phñ, bÊt kÓ thu nhËp hoÆc cña c¶i cña hä lµ bao nhiªu. Lo¹i
thuÕ nµy g©y ra ¶nh h­ëng g× ®èi víi hiÖu qu¶ kinh tÕ. B¹n cã nghÜ r»ng l o¹i thuÕ nµy ®­îc lßng d©n
kh«ng?
12. Ch­¬ng nµy ph©n tÝch hi Öu øng phóc lîi cña mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo hµng ho¸. B©y giê
chóng ta h·y xem xÐt chÝnh s¸ch ng­îc l¹i. Gi¶ sö chÝnh phñ trî cÊp cho mét hµng ho¸: ®èi víi mçi ®¬n
vÞ hµng ho¸ b¸n ra, chÝnh phñ t r¶ 2 ®« la cho ng­êi mua. Kho¶n trî cÊp nµy t¸c ®éng nh­ thÕ nµo tíi
thÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt, nguån thu tõ thuÕ vµ tæng thÆng d­? Trî cÊp cã g©y ra kho¶n mÊt
kh«ng kh«ng?
13. (Bµi tËp nµy sö dông ®¹i sè cao cÊp vµ h¬i khã.) Gi¶ sö mét thÞ tr­ êng ®­îc m« t¶ b»ng c¸c
ph­¬ng tr×nh cung cÇu sau ®©y:
Q S = 2P
Q D = 300 - P
a. H·y gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh nµy ®Ó t×m gi¸ vµ l­îng c©n b»ng.
b. Gi¶ sö mét kho¶n thuÕ T ®¸nh vµo ng­êi mua, cho nªn ph­¬ng tr×nh cÇu míi lµ:
Q D = 300 - (P + T)
H·y gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh míi ®Ó x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i c©n b»ng míi. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi gi¸ c¶
mµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc, ng­êi mua ph¶i tr¶ vµ l­îng hµng b¸n ra?
c. Nguån thu tõ thuÕ b»ng TxQ. H·y sö dông c©u tr¶ lêi cña b¹n trong phÇn (b) ®Ó x¸c ®Þnh
nguån thu tõ thuÕ víi t­ c¸ch mét hµm cña T. H·y vÏ ®å thÞ mèi quan hÖ nµy cho T n»m trong kho¶ng tõ
0 tíi 300.
d. Kho¶n mÊt kh«ng do mét kho¶n thuÕ lµ phÇn diÖn tÝch tam gi¸c n»m gi÷a ®­êng cung vµ
®­êng cÇu. H·y nhí l¹i r»ng diÖn tÝch cña mét tam gi¸c b»ng 1/2 x c¹nh ®¸y x chiÒu cao vµ gi¶i ®Ó t×m
kho¶n mÊt kh«ng d­íi d¹ng mét hµm cña T. H·y vÏ ®å thÞ biÓu diÔn mèi liªn hÖ nµy cho T n»m trong
kho¶ng tõ 0 tíi 300. (Gîi ý: h·y nh×n vµo c¸c c¹nh bªn, c¹nh ®¸y cña tam g i¸c kho¶n mÊt kh«ng lµ T vµ
chiÒu cao lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a l­îng b¸n ra cã thuÕ vµ l­îng b¸n ra kh«ng cã thuÕ).
e. B©y giê chÝnh phñ ®¸nh mét kho¶n thuÕ 200 ®« la vµo mçi ®¬n vÞ hµng ho¸ nµy. §ã cã ph¶i
lµ chÝnh s¸ch tèt kh«ng? T¹i sao cã vµ t¹i sao kh« ng? B¹n cã thÓ khuyÕn nghÞ chÝnh s¸ch tèt h¬n kh«ng?

141
 ch­¬ng 9

vËn dông: th­¬ng m¹i quèc tÕ

NÕu xem l¹i nh·n m¸c quÇn ¸o mµ b¹n ®ang mÆc, cã lÏ b¹n thÊy r»ng mét sè quÇn ¸o cña b¹n ®­îc
s¶n xuÊt ë c¸c n­íc kh¸c. Mét thÕ kû tr­íc ®©y, ngµnh dÖt vµ may mÆc c hiÕm tû träng lín trong nÒn kinh tÕ
Mü, nh­ng hiÖn nay t×nh h×nh ®· thay ®æi. Do ph¶i ®èi mÆt víi c¸c ®èi thñ c¹nh tranh n­íc ngoµi cã thÓ s¶n
xuÊt hµng ho¸ chÊt l­îng cao vµ gi¸ thµnh h¹, nhiÒu doanh nghiÖp Mü c¶m thÊy ngµy cµng khã s¶n xuÊt vµ
b¸n hµng dÖt may víi møc lîi nhuËn chÊp nhËn ®­îc. Do vËy, hä sa th¶i c«ng nh©n vµ ®ãng cöa nhµ m¸y.
HiÖn nay, phÇn lín hµng dÖt vµ may mÆc mµ ng­êi Mü tiªu dïng ®­îc nhËp khÈu tõ n­íc ngoµi.
C©u chuyÖn vÒ ngµnh dÖt lµm n¶y sinh nh÷ng vÊn ®Ò quan träng vÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ: Th­¬ng
m¹i quèc tÕ t¸c ®éng tíi phóc lîi kinh tÕ nh­ thÕ nµo? ai ®­îc vµ ai mÊt do cã th­¬ng m¹i tù do gi÷a c¸c
n­íc, vµ lµm thÕ nµo ®Ó so s¸nh c¸i ®­îc víi c¸i mÊt?
Ch­¬ng 3 ®· giíi thiÖu vÒ th­¬ng m¹i quèc tÕ b»ng c¸ch vËn dông nguyªn t¾c lîi t hÕ so s¸nh.
Theo nguyªn t¾c nµy, tÊt c¶ c¸c n­íc cã thÓ ®­îc lîi tõ viÖc bu«n b¸n víi nhau v× th­¬ng m¹i cho phÐp
mçi n­íc chuyªn m«n ho¸ vµo c«ng viÖc mµ hä lµm tèt nhÊt. Nh­ng ph©n tÝch trong ch­¬ng 3 ch­a hoµn
chØnh. Nã kh«ng cho biÕt thÞ tr­êng quèc tÕ ®¹t ®­îc nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i nµy nh­ thÕ nµo, hoÆc
nh÷ng mèi lîi nµy ®­îc ph©n phèi nh­ thÕ nµo gi÷a c¸c t¸c nh©n kinh tÕ kh¸c nhau.
B©y giê chóng ta trë l¹i nghiªn cøu th­¬ng m¹i quèc tÕ vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nµy. Trong
nhiÒu ch­¬ng ®· qua, chóng ta t¹o ra nhiÒu c«ng cô dÓ ph©n tÝch ph­¬ng thøc vËn hµnh cña thÞ tr­êng:
cung, cÇu, c©n b»ng, thÆng d­ s¶n xuÊt, thÆng d­ tiªu dïng vµ v.v... Nhê c¸c c«ng cô nµy, chóng ta cã
thÓ häc hái nhiÒu h¬n vÒ nh÷ng ¶nh h­ëng cña th­¬ng m¹i quèc tÕ ®èi víi ph óc lîi kinh tÕ.

C¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh th­¬ng m¹i quèc tÕ

Chóng ta h·y xem xÐt thÞ tr­êng thÐp. ThÞ tr­êng thÐp rÊt thÝch hîp ®Ó xem xÐt nh÷ng mèi lîi
vµ tæn thÊt cña th­¬ng m¹i quèc tÕ: thÐp ®­îc s¶n xuÊt ë nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi vµ chiÕm tû träng lín
trong nÒn th­¬ng m¹i thÕ giíi. Ngoµi ra, thÞ tr­êng thÐp lµ mét trong c¸c thÞ tr­êng mµ c¸c nhµ ho¹ch
®Þnh chÝnh s¸ch th­êng c©n nh¾c ¸p dông (vµ ®«i khi thùc hiÖn) c¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ th­¬ng m¹i ®Ó
b¶o vÖ c¸c nhµ s¶n xuÊt trong n­íc, nh»m chèng l¹i c¸c ®è i thñ c¹nh tranh n­íc ngoµi. ë ®©y chóng ta
xem xÐt thÞ tr­êng thÐp ë mét n­íc t­ëng t­îng cã tªn lµ Isoland.
Tr¹ng th¸i c©n b»ng khi kh«ng cã th­¬ng m¹i
Khi chóng ta b¾t ®Çu c©u chuyÖn cña m×nh, thÞ tr­êng thÐp cña n­íc Isoland biÖt lËp víi phÇn
cßn l¹i cña thÕ giíi. Do mét nghÞ ®Þnh cña chÝnh phñ, kh«ng ng­êi nµo ë n­íc Isoland ®­îc phÐp nhËp
khÈu hay xuÊt khÈu thÐp, vµ møc ph¹t ®èi víi nh÷ng ai vi ph¹m nghÞ ®Þnh nµy nÆng tíi møc kh«ng ai
d¸m liÒu lÜnh lµm ®iÒu ®ã.
V× kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ, thÞ tr­ê ng thÐp ë Isoland chØ bao gåm ng­êi b¸n vµ ng­êi mua
cña Isoland. Nh­ h×nh 1 cho thÊy, gi¸ trong n­íc ®iÒu chØnh cho ®Õn khi l­îng cung cña nh÷ng ng­êi
b¸n trong n­íc vµ l­îng cÇu cña nh÷ng ng­êi mua trong n­íc c©n b»ng nhau. H×nh nµy chØ ra thÆng d­
tiªu dïng vµ s¶n xuÊt trong tr¹ng th¸i c©n b»ng kh«ng cã th­¬ng m¹i. Tæng thÆng d­ tiªu dïng vµ s¶n
xuÊt cho biÕt tæng Ých lîi mµ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n nhËn ®­îc tõ thÞ tr­êng thÐp.
B©y giê gi¶ sö trong mét cuéc bÇu cö, Isoland bÇu ra mét vÞ tæng thèng míi. VÞ tæng thèng nµy
®· vËn ®éng tranh cö b»ng khÈu hiÖu "H·y thay ®æi!" vµ høa víi cö tri sÏ thùc hiÖn nh÷ng ý t­ëng hoµn

142
toµn míi. Hµnh ®éng ®Çu tiªn cña «ng lµ tËp hîp mét nhãm c¸c nhµ kinh tÕ ®Ó ®¸nh gi¸ chÝnh s¸ch
th­¬ng m¹i cña Isoland. ¤ng yªu cÇu hä ®­a ra mét b¶n b¸o c¸o vÒ ba vÊn ®Ò sau:
 NÕu chÝnh phñ cho phÐp ng­êi d©n Isoland nhËp khÈu vµ xuÊt khÈu thÐp, th× ®iÒu g× sÏ x¶y
ra ®èi víi gi¸ thÐp vµ l­îng thÐp b¸n ra trªn thÞ tr­êng trong n­íc?
 Ai ®­îc, ai mÊt tõ th­¬ng m¹i thÐp vµ mèi lîi cã v­ît q u¸ tæn thÊt kh«ng?
 Nªn ¸p dông thuÕ quan (thuÕ ®¸nh vµo hµng nhËp khÈu) hay h¹n ng¹ch (giíi h¹n l­îng thÐp
nhËp khÈu) khi ¸p dông chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i míi?
Gi¸
ThÆng d­ tiªu
thÐp
dïng
Cung trong
n­íc

Gi¸ c©n
b»ng

ThÆng d­ s¶n CÇu trong n­íc

xuÊt
L­îng c©n b¨ng L­îng thÐp
H×nh 1. Tr¹ng th¸i c©n b»ng khi kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ. Khi mét nÒn kinh tÕ kh«ng
thÓ trao ®æi trªn thÞ tr­êng thÕ giíi, gi¸ c¶ ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung cÇu trong n­íc. H×nh nµy chØ ra
thÆng d­ tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt t¹i ®iÓm c©n b»ng khi kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ cho thÞ tr­êng
thÐp trong mét n­íc t­ëng t­îng lµ Isoland.
Sau khi xem l¹i cung vµ cÇu trong mét cuèn gi¸o khoa ­a thÝch (dÜ nhiªn lµ cuèn s¸ch nµy),
nhãm c¸c nhµ kinh tÕ cña Isoland b¾t ®Çu c«ng viÖc ph©n tÝch cña m×nh.
Gi¸ thÕ giíi vµ lîi thÕ so s¸nh
VÊn ®Ò thø nhÊt mµ c¸c nhµ kinh tÕ cña chóng ta nghiªn cøu lµ Iso land sÏ trë thµnh nhµ nhËp
khÈu hay xuÊt khÈu thÐp. Nãi c¸ch kh¸c, nÕu cho phÐp tù do th­¬ng m¹i, ng­êi Isoland cuèi cïng sÏ
mua hay b¸n thÐp trªn thÞ tr­êng thÕ giíi?
§Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, c¸c nhµ kinh tÕ so s¸nh gi¸ thÐp hiÖn hµnh ë Isoland víi gi¸ thÐ p ë c¸c
n­íc kh¸c. Chóng ta gäi gi¸ phæ biÕn trªn thÞ tr­êng thÕ giíi lµ gi¸ thÕ giíi. NÕu gi¸ thÕ giíi cña thÐp
cao h¬n gi¸ trong n­íc, ng­êi Isoland sÏ trë thµnh nhµ xuÊt khÈu thÐp khi th­¬ng m¹i ®­îc chÊp nhËn.
C¸c nhµ s¶n xuÊt cña Isoland khao kh¸t nhË n ®­îc gi¸ cao h¬n ë n­íc ngoµi vµ b¾t ®Çu b¸n thÐp cña hä
cho ng­êi mua ë c¸c n­íc kh¸c. Ng­îc l¹i, nÕu gi¸ thÕ giíi cña thÐp thÊp h¬n gi¸ trong n­íc, ng­êi
Isoland sÏ trë thµnh nhµ nhËp khÈu thÐp. V× ng­êi b¸n n­íc ngoµi s½n sµng b¸n víi gi¸ rÎ h¬n, ng­ê i
tiªu dïng thÐp ë Isoland nhanh chãng mua thÐp tõ c¸c n­íc kh¸c.
VÒ c¬ b¶n, viÖc so s¸nh gi¸ thÕ giíi víi gi¸ trong n­íc tr­íc khi cã th­¬ng m¹i quèc tÕ cho thÊy
Isoland cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt thÐp hay kh«ng. Gi¸ trong n­íc ph¶n ¸nh chi ph Ý c¬ héi
cña thÐp: nã cho chóng ta biÕt ng­êi Isoland ph¶i tõ bá bao nhiªu ®Ó nhËn ®­îc mét ®¬n vÞ thÐp. NÕu gi¸
thÐp trong n­íc thÊp, chi phÝ cña viÖc s¶n xuÊt thÐp ë Isoland thÊp vµ ®iÒu nµy cho thÊy r»ng Isoland cã
lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt th Ðp nÕu so víi phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi. NÕu gi¸ thÐp trong n­íc
cao, th× chi phÝ cña viÖc s¶n xuÊt thÐp ë Isoland cao vµ ®iÒu nµy cho thÊy r»ng c¸c n­íc kh¸c cã cã lîi
thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt thÐp.
Nh­ chóng ta ®· thÊy trong ch­¬ng 3, th­¬ng m¹i g i÷a c¸c quèc gia trùc tiÕp dùa trªn lîi thÕ so
s¸nh. NghÜa lµ th­¬ng m¹i cã lîi v× nã cho phÐp c¸c quèc gia chuyªn m«n ho¸ vµo c«ng viÖc mµ nã lµm

143
tèt nhÊt. Th«ng qua viÖc so s¸nh gi¸ thÕ giíi vµ gi¸ trong n­íc tr­íc khi cã th­¬ng m¹i, chóng ta cã thÓ
x¸c ®Þnh ®­îc lµ Isoland giái h¬n hay kÐm h¬n phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi trong viÖc s¶n xuÊt thÐp.
KiÓm tra nhanh: N­íc Autarks kh«ng cho phÐp th­¬ng m¹i quèc tÕ. ë Autarka, chóng ta cã
thÓ mua mét bé comple len víi gi¸ ba l¹ng vµng. Trong khi ®ã ë n­íc l¸ng gi Òng, b¹n cã thÓ mua c¸i ¸o
nh­ thÕ víi gi¸ hai lµng vµng. NÕu Autarka chÊp nhËn nÒn th­¬ng m¹i tù do, nã sÏ nhËp kh Èu hay xuÊt
khÈu comple len?

Ng­êi ®­îc vµ ng­êi mÊt do th­¬ng m¹i quèc tÕ

§Ó ph©n tÝch hiÖu øng phóc lîi cña nÒn th­¬ng m¹i tù do, c¸c nhµ k inh tÕ Isoland gi¶ ®Þnh
Isoland lµ mét nÒn kinh tÕ nhá so víi phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi, cho nªn ho¹t ®éng cña nã ¶nh h­ëng
kh«ng ®¸ng kÓ tíi thÞ tr­êng thÕ giíi. Gi¶ ®Þnh nÒn kinh tÕ nhá cã ý nghÜa ®Æc biÖt ®èi víi viÖc ph©n tÝch
thÞ tr­êng thÐp. NÕu Isoland lµ mét nÒn kinh tÕ nhá, th× nh÷ng thay ®æi trong chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i cña
nã kh«ng ¶nh h­ëng tíi gi¸ trªn thÞ tr­êng thÐp thÕ giíi. Ng­êi d©n Isoland ®­îc coi lµ ng­êi chÊp nhËn
gi¸ trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi. NghÜa lµ hä coi gi¸ thÐp thÕ giíi lµ ®¹i l­îng cho tr­íc. Hä cã thÓ b¸n
thÐp víi gi¸ nµy vµ lµ ng­êi xuÊt khÈu, hoÆc mua thÐp víi gi¸ nµy vµ lµ ng­êi nhËp khÈu. Gi¶ ®Þnh nÒn
kinh tÕ nhá kh«ng cÇn thiÕt cho viÖc ph©n tÝch c¸i ®­îc vµ c¸i mÊt trong th­¬ng m¹i quèc tÕ. Nh­ng theo
kinh nghiÖm cña m×nh, c¸c nhµ kinh tÕ Isoland biÕt r»ng gi¶ ®Þnh nµy lµm cho ph©n tÝch cña hä trë nªn
®¬n gi¶n h¬n rÊt nhiÒu. Hä còng biÕt r»ng nh÷ng bµi häc c¬ b¶n kh«ng thay ®æi trong t×nh huèng phøc
t¹p h¬n cña mét nÒn kinh tÕ lín.

C¸c mèi lîi vµ tæn thÊt cña n­íc xuÊt kh Èu

H×nh 2 m« t¶ thÞ tr­êng thÐp cña Isoland khi gi¸ c©n b»ng trong n­íc tr­íc khi cã th­¬ng m¹i thÊp
h¬n møc gi¸ thÕ giíi. Khi cho phÐp th­¬ng m¹i tù do, gi¸ trong n­íc sÏ t¨ng lªn b»ng gi¸ thÕ giíi. Kh«ng
ng­êi b¸n nµo chÊp nhËn gi¸ thÊp h¬n gi¸ thÕ giíi vµ kh«ng ng­êi mua nµo tr¶ gi¸ cao h¬n gi¸ thÕ giíi.
Víi gi¸ trong n­íc b»ng gi¸ thÕ giíi, l­îng cung trong n­íc kh¸c víi l­îng cÇu trong n­íc.
§­êng cung chØ ra l­îng cung vÒ thÐp mµ ng­êi b¸n ë Isoland s½n sµng cung øng. §­êng cÇu chØ ra
l­îng cÇu vÒ thÐp cña ng­êi mua ë Isoland. V× l­îng cung trong n­íc lín h¬n l­îng cÇu trong n­íc, nªn
Isoland b¸n thÐp sang c¸c n­íc kh¸c. Nh­ vËy, Isoland trë thµnh n­íc xuÊt khÈu thÐp.
Gi¸ thÐp
Cung trong
n­íc
Gi¸ sau khi cã
th­¬ng m¹i   Gi¸ thÕ
giíi
Gi¸ tr­íc khi 
cã th­¬ng m¹i CÇu trong
n­íc
XuÊt
khÈu
0 L­îng cÇu L­îng cung L­îng thÐp
trong n­íc trong n­íc
H×nh 2. Th­¬ng m¹i quèc tÕ ë n­íc xuÊt khÈu. Khi chÊp nhËn th­¬ng m¹i, gi ¸ c¶ trong n­íc
sÏ t¨ng lªn b»ng møc gi¸ thÕ giíi. §­êng cung cho chóng ta biÕt l­îng thÐp ®­îc s¶n xuÊt trong n­íc vµ
®­êng cÇu cho chóng ta biÕt l­îng thÐp tiªu thô trong n­íc. XuÊt khÈu tõ Isoland b»ng phÇn chªnh lÖch
gi÷a l­îng cung trong n­íc vµ l­îng cÇu trong n­íc t¹i møc gi¸ thÕ giíi.
MÆc dï l­îng cung vµ l­îng cÇu trong n­íc kh¸c nhau, nh­ng thÞ tr­êng thÐp vÉn c©n b»ng v×
giê ®©y cßn cã nh÷ng ng­êi tham gia thÞ tr­êng kh¸c: phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi. Ng­êi ta cã thÓ coi

144
®­êng n»m ngang t¹i møc gi¸ thÕ giíi lµ ®­êng biÓu thÞ ®­êng cÇu vÒ thÐp cña phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi.
§­êng cÇu nµy co gi·n hoµn h¶o v× víi t­ c¸ch mét nÒn kinh tÕ nhá, Isoland cã thÓ b¸n thÐp sang c¸c
n­íc kh¸c nhiÒu nh­ nã muèn t¹i møc gi¸ quèc tÕ.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt n h÷ng c¸i ®­îc vµ c¸i mÊt tõ viÖc më cöa nÒn th­¬ng m¹i. Râ
rµng kh«ng ph¶i mäi ng­êi ®Òu cã lîi. Th­¬ng m¹i ®Èy gi¸ trong n­íc t¨ng lªn møc gi¸ thÕ giíi. C¸c
nhµ s¶n xuÊt thÐp trong n­íc ®­îc lîi v× giê ®©y hä cã thÓ b¸n thÐp víi gi¸ cao h¬n, nh­ng ng­êi t iªu
dïng thÐp trong n­íc bÞ thiÖt v× hä ph¶i mua thÐp víi gi¸ cao h¬n.
Gi¸ thÐp
XuÊt Cung trong
khÈu n­íc
Gi¸ sau khi cã
A
th­¬ng m¹i   Gi¸ thÕ
B D giíi
Gi¸ tr­íc khi cã 
th­¬ng m¹i C
CÇu trong
n­íc
L­îng thÐp
H×nh 3. Th­¬ng m¹i quèc tÕ t¸c ®éng ®Õn phóc lîi ë n­íc xuÊt khÈu nh­ thÕ nµo. Khi gi¸
c¶ trong n­íc t¨ng lªn b»ng møc gi¸ thÕ giíi, c¸c nhµ s¶n xuÊt trong n­íc ®­îc lîi (th Æng d­ s¶n xuÊt
t¨ng tõ C lªn B+C+D) vµ ng­êi mua bÞ thiÖt (thÆng d­ tiªu dïng gi¶m tõ A+B xuèng A). Tæng thÆng d­
t¨ng mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D. §iÒu nµy cho thÊy th­¬ng m¹i quèc tÕ lµm t¨ng phóc lîi kinh tÕ
cña ®Êt n­íc víi t­ c¸ch mét tæng thÓ.
§Ó tÝnh to¸n c¸c mèi lîi vµ tæn thÊt nµy, chóng ta h·y quan s¸t nh÷ng thay ®æi trong thÆng d­
s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng ®­îc chØ ra trong h×nh 3 vµ tãm t¾t trong b¶ng 1. Tr­íc khi cho phÐp
th­¬ng m¹i, gi¸ thÐp ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung cÇu trong n­íc . ThÆng d­ tiªu dïng, tøc phÇn diÖn
tÝch n»m gi÷a ®­êng cÇu vµ gi¸ tr­íc khi cã th­¬ng m¹i, b»ng A+B. ThÆng d­ s¶n xuÊt, tøc p hÇn diÖn
tÝch n»m gi÷a ®­êng cung vµ gi¸ tr­íc khi cã th­¬ng m¹i, b»ng C. Tæng thÆng d­ tr­íc khi cã th­¬ng
m¹i, tøc tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ thÆng d­ tiªu dïng, b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C.
Sau khi cho phÐp th­¬ng m¹i, gi¸ trong n­íc sÏ t¨ng lªn møc gi¸ thÕ giíi. ThÆng d­ cña ng­êi
tiªu dïng b»ng phÇn diÖn tÝch A (diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cÇu vµ gi¸ thÕ giíi). ThÆng d­ s¶n xuÊt b»ng
phÇn diÖn tÝch B+C+D (diÖn tÝch gi÷a ®­êng cung vµ gi¸ thÕ giíi). Nh­ vËy, tæng thÆng d­ khi cã th­¬ng
m¹i b»ng phÇn diÖn tÝch A+B+C+D.
Tr­íc khi cã Sau khi cã th­¬ng m¹i Møc thay ®æi
th­¬ng m¹i
ThÆng d­ tiªu dïng A+B A -B
ThÆng d­ s¶n xuÊt C B+C+D +(B+D)
Tæng thÆng d­ A+B+C A+B+C+D +D
DiÖn tÝch D chØ ra møc t¨ng trong tæng thÆng d­ vµ biÓu thÞ mèi lîi tõ th­¬ng m¹i.
B¶ng 1. Sù thay ®æi trong phóc lîi do th­¬ng m¹i tù do: T×nh huèng cña n­íc xuÊt khÈu.
B¶ng nµy ghi c¸c thay ®æi trong phóc lîi kinh tÕ ph¸ t sinh tõ viÖc më cöa thÞ tr­êng cho th­¬ng m¹i
quèc tÕ. C¸c ch÷ c¸i biÓu thÞ phÇn diÖn tÝch ®­îc ®¸nh dÊu trong h×nh 3.
Nh÷ng tÝnh to¸n vÒ phóc lîi nµy cho thÊy ai ®­îc vµ ai mÊt tõ th­¬ng m¹i ë n­íc xuÊt khÈu.
Ng­êi b¸n ®­îc lîi v× thÆng d­ s¶n xuÊt t¨ng thªm mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch B+D. Ng­êi mua bÞ

145
thiÖt v× thÆng d­ tiªu dïng gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch B. V× c¸i ®­îc cña ng­êi b¸n v­ît qu¸
c¸i mÊt cña ng­êi mua mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D, nªn tæng thÆng d­ cña Isoland t¨ng lªn.
Ph©n tÝch nµy vÒ n­íc xuÊt khÈu ®­a chóng ta ®Õn hai kÕt luËn:
 Khi mét n­íc cho phÐp th­¬ng m¹i vµ trë thµnh nhµ xuÊt khÈu mét hµng ho¸, ng­êi s¶n xuÊt
trong n­íc cña hµng ho¸ ®ã ®­îc lîi, ng­êi tiªu dïng trong n­íc cña hµng ho¸ ®ã bÞ thiÖt.
 Th­¬ng m¹i lµm t¨ng phóc lîi kinh tÕ cña mét quèc gia nÕu hiÓu theo nghÜa nh÷ ng mèi lîi
cña ng­êi ®­îc v­ît qu¸ tæn thÊt cña ng­êi mÊt.
Nh÷ng mèi lîi vµ tæn thÊt cña n­íc nhËp khÈu
B©y giê chóng ta h·y gi¶ sö r»ng tr­íc khi cã th­¬ng m¹i, gi¸ trong n­íc cao h¬n gi¸ thÕ gi íi.
NÕu th­¬ng m¹i tù do ®­îc chÊp nhËn, gi¸ trong n­íc ph¶i b»ng gi¸ thÕ giíi. Nh­ h×nh 4 cho thÊy l­îng
cung trong n­íc thÊp h¬n l­îng cÇu trong n­íc. Møc chªnh lÖch gi÷a l­îng cung vµ l­îng cÇu trong n­íc
®­îc ®¸p øng b»ng c¸ch mua hµng tõ c¸c n­íc kh¸c . V× vËy, Isoland trë thµnh n­íc nhËp khÈu thÐp.

Gi¸ thÐp
Cung trong
n­íc
Gi¸ tr­íc khi
cã th­¬ng m¹ i 
Gi¸ thÕ
Gi¸ sau khi cã   giíi
th­¬ng m¹i
NhËp CÇu trong
khÈu n­íc
0 L­îng cung L­îng cÇu L­îng thÐp
trong n­íc trong n­íc
H×nh 4. Th­¬ng m¹i quèc tÕ ë n­íc nhËp khÈu. Khi chÊp nhËn th­¬ng m¹i, gi¸ trong n­íc sÏ
gi¶m xuèng b»ng møc gi¸ thÕ giíi. §­êng cung cho chóng ta biÕt l­îng thÐp ®­îc s¶n xuÊt trong n­íc
vµ ®­êng cÇu cho chóng ta biÕt l­îng thÐp tiªu dïng trong n­íc. Møc nhËp khÈu b»ng phÇn chªnh lÖch
gi÷a l­îng cÇu trong n­íc vµ l­îng cung trong n­íc t¹i møc gi¸ thÕ giíi.
Trong t×nh huèng nµy, ®­êng n»m ngang t¹i møc gi¸ thÕ giíi biÓu thÞ ®­êng cung cña n­íc
ngoµi. §­êng cung nµy hoµn toµn co gi·n v× Isoland lµ mét n­íc nhá, do ®ã nã cã thÓ mua bao nhiªu
thÐp tuú ý t¹i møc gi¸ thÕ giíi.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt nh÷ng c¸i ®­îc vµ c¸i mÊt do cã th­¬ng m¹i. Mét lÇn n÷a, chóng
ta thÊy kh«ng ph¶i mäi ng­êi ®Òu ®­ îc lîi. Khi th­¬ng m¹i buéc gi¸ trong n­íc ph¶i gi¶m, ng­êi tiªu
dïng trong n­íc ®­îc lîi (hä cã thÓ mua thÐp víi gi¸ thÊp h¬n), nh­ng ng­êi s¶n xuÊt trong n­íc bÞ
thiÖt (b©y giê hä ph¶i b¸n thÐp víi gi¸ thÊp h¬n). Nh÷ng thay ®æi trong thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng
®­îc m« t¶ trong h×nh 5 vµ b¶ng 2 chØ ra quy m« cña nh÷ng mèi lîi vµ tæn thÊt nµy. Tr­íc khi cã th­¬ng
m¹i, thÆng d­ tiªu dïng b»ng phÇn diÖn tÝch A, thÆng d­ s¶n xuÊt b»ng phÇn diÖn tÝch B+C vµ tæng
thÆng d­ b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C. Sau khi c ã th­¬ng m¹i, thÆng d­ tiªu dïng b»ng phÇn diÖn tÝch
A+B+C, thÆng d­ s¶n xuÊt b»ng phÇn diÖn tÝch C vµ tæng thÆng d­ b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C+D.
Gi¸ thÐp
Cung trong
n­íc
A
Gi¸ tr­íc khi
cã th­¬ng m¹i B

D Gi¸ thÕ
Gi¸ sau khi cã   giíi
th­¬ng m¹i C NhËp
khÈu CÇu trong
n­íc

L­îng thÐp
146
 H×nh 5. Th­¬ng m¹i quèc tÕ t¸c ®éng ®Õn phóc lîi ë n­íc nhËp khÈu nh­ thÕ nµo. Khi gi¸
trong n­íc gi¶m xuèng b»ng møc gi¸ thÕ giíi, ng­êi mua trong n­íc ®­îc lîi (thÆng d­ tiªu dïng t¨ng
tõ A lªn A+B+D) vµ ng­êi b¸n bÞ thiÖt (thÆng d­ s¶n xuÊt gi¶m tõ B+C xuèng C). Tæng thÆng d­ mét
l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D. §iÒu nµy cho thÊy th­¬ng m¹i quèc tÕ lµm t ¨ng phóc lîi kinh tÕ cña ®Êt
n­íc víi t­ c¸ch mét tæng thÓ.
Tr­íc khi cã Sau khi cã th­¬ng m¹i Møc thay ®æi
th­¬ng m¹i
ThÆng d­ tiªu dïng A A+B+D +(B+D)
ThÆng d­ s¶n xuÊt B+C C -B
Tæng thÆng d­ A+B+C A+B+C+D +D*
* DiÖn tÝch D chØ ra møc t¨ng trong tæng thÆng d­ vµ biÓu thÞ mèi lîi tõ th­¬ng m¹i.
B¶ng 2. Sù thay ®æi trong phóc lîi do th­¬ng m¹i tù do: t×nh huèng cña n­íc nhËp khÈu.
B¶ng nµy ghi c¸c thay ®æi trong phóc lîi kinh tÕ ph¸t sinh tõ viÖc më cöa thÞ tr­êng cho th­¬ng m¹i
quèc tÕ. C¸c ch÷ c¸i biÓu thÞ phÇn diÖn tÝch ®­îc ®¸nh dÊu trong h×nh 5.
Nh÷ng tÝnh to¸n phóc lîi nµy cho thÊy ai ®­îc vµ ai mÊt tõ th­¬ng m¹i ë n­íc nhËp khÈu.
Ng­êi mua ®­îc lîi v× thÆng d­ tiªu dïng t¨ng thªm b»ng phÇn diÖn tÝch B+D. Ng­êi b¸n bÞ thiÖt v×
thÆng d­ s¶n xuÊt gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch B. C¸i ®­îc cña ng­êi mua v­ît qu¸ c¸i mÊt cña
ng­êi b¸n, vµ tæng thÆng d­ t¨ng thªm mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D.
Ph©n tÝch nµy vÒ n­íc nhËp khÈu ®em l¹i hai kÕt luËn t­¬ng tù nh÷ng kÕt luËn rót ra tõ n­íc
xuÊt khÈu.
 Khi mét n­íc cho phÐp th­¬ng m¹i vµ trë thµnh n­íc nhËp khÈu mét hµng ho¸, ng­êi tiªu
dïng hµng ho¸ nµy sÏ ®­îc lîi vµ ng­êi s¶n xuÊt trong n­íc sÏ bÞ thiÖt.
 Th­¬ng m¹i lµm t¨ng phóc lîi kinh tÕ cña mét n­íc hiÓu theo nghÜa nh÷ng mèi lîi cña ng­êi
®­îc v­ît qu¸ tæn thÊt cña ng­êi mÊt.
Nh­ vËy chóng ta ®· hoµn tÊt ph©n tÝch cña m×nh vÒ th­¬ng m¹i. B©y giê chóng ta cã thÓ hiÓu
®­îc mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc nªu ra trong ch­¬ng 1: th­¬ng m¹i cã thÓ lµm cho mäi
ng­êi ®Òu ®­îc lîi. NÕu Isoland më cöa thÞ tr­êng thÐp cho th­¬ng m¹i quèc tÕ, th× sù thay ®æi nµy sÏ
lµm cho mét sè ng­êi ®­îc vµ mét sè ng­êi mÊt, cho dï cuèi cïng Isoland trë thµnh n­íc xuÊt khÈu hay
nhËp khÈu thÐp. Song trong c¶ hai tr­êng hîp, mçi lîi cña ng­êi ®­îc ®Òu v­ît qu¸ tæn th Êt cña ng­êi
mÊt, cho nªn ng­êi ®­îc cã thÓ bï cho ng­êi mÊt mµ vÉn cßn ®­îc lîi. HiÓu theo nghÜa nµy, th­¬ng m¹i
cã thÓ lµm cho mäi ng­êi cïng ®­îc. Nh­ng th­¬ng m¹i cã thùc sù lµm cho mäi ng­êi ®­îc lîi kh«ng? Cã
lÏ kh«ng. Trong thùc tÕ, viÖc bï ®¾p cho ng­êi mÊt do th­¬ng m¹i quèc tÕ hiÕm khi x¶y ra. NÕu kh«ng cã
sù bï ®¾p nh­ thÕ, viÖc më cöa cho th­¬ng m¹i quèc tÕ lµ mét chÝnh s¸ch lµm t¨ng quy m« cña chiÕc b¸nh
kinh tÕ, nh­ng cã thÓ lµm cho mét sè ng­êi tham gia vµo nÒn kinh tÕ nhËn ®­îc miÕng b¸nh nh á h¬n.

Nh÷ng ¶nh h­ëng cña thuÕ nhËp khÈu

TiÕp theo, c¸c nhµ kinh tÕ cña Isoland xem xÐt nh÷ng ¶nh h­ëng cña thuÕ nhÊp khÈu - tøc thuÕ
®¸nh vµo hµng nhËp khÈu. C¸c nhµ kinh tÕ nµy nhanh chãng nhËn thÊy r»ng thuÕ nhËp khÈu ®¸nh vµo
thÐp sÏ kh«ng g©y ra ¶nh h­ëng g× nÕu Isoland lµ n­íc xuÊt khÈu thÐp. NÕu kh«ng cã ai ë Isoland quan
t©m ®Õn viÖc nhËp khÈu thÐp, th× thuÕ ®¸nh vµo thÐp nhËp khÈu kh«ng cã ý nghÜa. ThuÕ nhËp khÈu chØ cã

147
ý nghÜa khi Isoland lµ n­íc nhËp khÈu thÐp. Khi tËp trung sù chó ý cña m×nh vµ o t×nh huèng nµy, c¸c
nhµ kinh tÕ so s¸nh phóc lîi khi cã vµ khi kh«ng cã thuÕ nhËp khÈu.
Cung trong
CÇu trong n­íc n­íc
Gi¸ thÐp

Gi¸ khi kh«ng cã

A th­¬ng m¹i

B ThuÕ quan
Gi¸ cã thuÕ C
 
D E F Gi¸ thÕ
Gi¸ kh«ng cã thuÕ G  giíi
NhËp khÈu cã
thuÕ
Q s1 Q2 s
Q D2 Q D1 L­îng thÐp

L­îng nhËp khÈu khi kh«ng cã thu Õ

H×nh 6. nh÷ng ¶nh h­ëng cña thuÕ nhËp khÈu. ThuÕ nhËp khÈu lµm gi¶m l­îng nhËp khÈu
vµ chuyÓn thÞ tr­êng theo mét h­íng tiÕn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng tån t¹i khi kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc
tÕ. Tæng phóc lîi kinh tÕ gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D+F. Hai tam gi¸c nµy biÓu thÞ kho¶n mÊt
kh«ng do thuÕ nhËp khÈu g©y ra.
H×nh 6 m« t¶ thÞ tr­êng thÐp ë Isoland. Trong ®iÒu kiÖn th­¬ng m¹i tù do, gi¸ trong n­íc ph¶i
b»ng gi¸ thÕ giíi. ThuÕ nhËp khÈu lµm t¨ng gi¸ thÐp nhËp khÈu lªn møc cao h¬n gi¸ thÕ giíi mét l­îng
®óng b»ng thuÕ nhËp khÈu. C¸c nhµ cung cÊp thÐp trong n­íc, nh÷ng ng­êi ph¶i c¹nh tranh víi thÐp
nhËp khÈu, b©y giê cã thÓ b¸n thÐp cña m×nh víi gi¸ b»ng gi¸ thÕ giíi céng víi thuÕ nhËp khÈu. Nh­
vËy, gi¸ thÐp - cña c¶ thÐp nhËp khÈu vµ thÐp s¶n xuÊt trong n­íc - t¨ng thªm mét l­îng b»ng thuÕ nhËp
khÈu vµ bëi vËy tiÕn gÇn h¬n tíi møc gi¸ hiÖn hµnh trªn thÞ tr­êng trong n­íc khi kh«ng cã th­¬ng m¹i
quèc tÕ.
Tr­íc thuÕ Sau thuÕ Møc thay ®æi
ThÆng d­ tiªu dïng A+B+C+D+E+F A+B -(C+D+E+F)
ThÆng d­ s¶n xuÊt G C+G +C
Nguån thu cña chÝnh phñ Kh«ng E +E
Tæng thÆng d­ A+B+C+D+E+F+G A+B+C+E+G -(D+F)*
*PhÇn diÖn tÝch D + F chØ ra møc gi¶m tæng thÆng d­ vµ biÓu thÞ kho¶n mÊt kh«ng cña thuÕ
nhËp khÈu.
B¶ng 3. Sù thay ®æi trong phóc lîi do thuÕ nhËp khÈu. B¶ng nµy so s¸nh phóc lîi khi th­¬ng
m¹i kh«ng bÞ h¹n chÕ vµ khi th­¬ng m¹i bÞ h¹n chÕ bëi thuÕ nhËp khÈu. C¸c ch÷ c¸i biÓu thÞ nh÷ng
phÇn diÖn tÝch ®­îc ®¸nh dÊu trong h×nh 6.
Nh÷ng thay ®æi cña gi¸ trong n­íc t¸c ®éng tíi hµnh vi cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trong n­íc.
V× thuÕ nhËp khÈu lµm t¨ng gi¸ thÐp, nªn nã lµm gi¶m l­îng cÇu tõ QD1 xuèng QD2 vµ t¨ng l­îng cung
tõ QS1 lªn QS2. Nh­ vËy, thuÕ nhËp khÈu lµm gi¶ m l­îng nhËp khÈu vµ chuyÓn thÞ tr­êng trong n­íc gÇn
tíi møc c©n b»ng khi kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt nh÷ng mèi lîi vµ tæn thÊt ph¸t sinh tõ thuÕ nhËp khÈu. V× thuÕ
nhËp khÈu lµm t¨ng gi¸ trong n­íc, nªn ng­êi b¸n trong n­íc ®­îc lîi vµ ng­êi mua trong n­íc bÞ thiÖt.
Ngoµi ra, chÝnh phñ t¹o ®­îc nguån thu. §Ó tÝnh to¸n c¸c mèi lîi vµ tæn thÊt, chóng ta xem xÐt nh÷ng
thay ®æi trong thÆng d­ s¶n xuÊt, thÆng d­ tiªu dïng vµ nguån thu cña chÝnh phñ. Nh÷ng thay ®æi nµy
®­îc tãm t¾t trong b¶ng 3.

148
 Tr­íc khi cã thuÕ nhËp khÈu, gi¸ trong n­íc b»ng gi¸ thÕ giíi. ThÆng d­ tiªu dïng, tøc phÇn
diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cÇu vµ gi¸ thÕ giíi, b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C+D+E+F. ThÆng d­ s¶n xuÊt,
tøc phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cung vµ gi¸ thÕ g iíi, b»ng diÖn tÝch G. Nguån thu cña chÝnh phñ b»ng
0. Tæng thÆng d­, tøc tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng, b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C+D+E+F+G.
Khi chÝnh phñ ®¸nh thuÕ nhËp khÈu, gi¸ trong n­íc v­ît qu¸ gi¸ thÕ giíi mét l­îng b»ng thuÕ
nhËp khÈu. ThÆng d­ tiªu dïng b©y giê b»ng phÇn diÖn tÝch A+B. ThÆng d­ s¶n xuÊt b»ng phÇn diÖn tÝch
C+G. Nguån thu cña chÝnh phñ b»ng phÇn diÖn tÝch E, tøc tæng cña l­îng nhËp khÈu sau thuÕ nh©n víi
quy m« cña thuÕ. Nh­ vËy, tæng thÆng d­ khi cã thuÕ b»ng tæng diÖn tÝch A+ B+C+D+E+G.
§Ó x¸c ®Þnh tæng hiÖu øng phóc lîi ph¸t sinh tõ thuÕ nhËp khÈu, chóng ta céng nh÷ng thay ®æi
trong thÆng d­ tiªu dïng (mang gi¸ trÞ ©m), thÆng d­ s¶n xuÊt (mang gi¸ trÞ d­¬ng) vµ nguån thu cña
chÝnh phñ (mang gi¸ trÞ d­¬ng) l¹i víi nhau. Chóng t a nhËn thÊy r»ng tæng thÆng d­ trªn thÞ tr­êng gi¶m
mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D+F. Sù gi¶m sót tæng thÆng d­ nµy ®­îc gäi lµ kho¶n mÊ kh«ng cña
thuÕ nhËp khÈu.
Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi thuÕ nhËp khÈu g©y ra kho¶n mÊt kh«ng, v× thuÕ nhËp khÈu lµ
mét lo¹i thuÕ. Gièng nh­ c¸c lo¹i thuÕ ®¸nh vµo doanh thu cña mét hµng ho¸, nã lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch
thÝch vµ lµm cho sù ph©n phèi nguån lùc chÖch khái gi¸ trÞ tèi ­u. Trong t×nh huèng nµy, chóng ta cã thÓ
x¸c ®Þnh hai lo¹i ¶nh h­ëng. Mét lµ, thuÕ ®¸nh vµ o thÐp lµm t¨ng gi¸ thÐp, cho nªn ng­êi s¶n xuÊt cã thÓ
quy ®Þnh gi¸ thÐp trong n­íc cao h¬n gi¸ thÐp thÕ giíi. §iÒu nµy khuyÕn khÝch hä s¶n xuÊt nhiÒu thÐp
h¬n (tõ QS1 lªn QS2 ). Hai lµ, thuÕ nhËp khÈu lµm t¨ng gi¸ mµ ng­êi mua thÐp trong n­íc ph¶i tr¶, q ua ®ã
khuyÕn khÝch hä gi¶m l­îng tiªu dïng thÐp (tõ QD1 xuèng QD2). PhÇn diÖn tÝch D biÓu thÞ sù kho¶n mÊt
kh«ng do s¶n xuÊt qu¸ nhiÒu thÐp, cßn phÇn diÖn tÝch F biÓu thÞ sù kho¶n mÊt kh«ng do tiªu dïng qu¸ Ýt
thÐp. Tæng møc kho¶n mÊt kh«ng cña thuÕ nhËp k hÈu b»ng tæng diÖn tÝch cña hai tam gi¸c nµy.
Nh÷ng ¶nh h­ëng cña h¹n ng¹ch nhËp khÈu
TiÕp theo, c¸c nhµ kinh tÕ Isoland xem xÐt nh÷ng ¶nh h­ëng cña h¹n ng¹ch nhËp khÈu - tøc giíi
h¹n vÒ l­îng nhËp khÈu. Cô thÓ, chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng chÝnh phñ I soland ph©n ph¸t mét sè
l­îng giÊy phÐp nhËp khÈu cã h¹n. Mçi giÊy phÐp trao cho ng­êi ®­îc cÊp phÐp quyÒn nhËp khÈu 1 tÊn
thÐp tõ n­íc ngoµi vµo Isoland. C¸c nhµ kinh tÕ Isoland muèn so s¸nh phóc lîi trong ®iÒu kiÖn thùc hiÖn
chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i tù do v íi phóc lîi trong tr­êng hîp cã h¹n ng¹ch nhËp khÈu nµy.

Cung trong Cung trong

CÇu trong n­íc n­íc n­íc + cung
Gi¸ thÐp
Gi¸ khi kh«ng cã nhËp khÈu
th­¬ng m¹i
A  C©n b»ng khi cã
Gi¸ cã h¹n B
ng¹ch ë Isoland C
 E'  h¹n ng¹ch
Gi¸ kh«ng cã h¹n G  D E'' F  Gi¸ thÕ
NhËp khÈu cã h¹n giíi
ng¹ch = gi¸ thÕ ng¹ch
giíi
Q1s
Q2 s
Q D2 Q D1 L­îng thÐp

NhËp khÈu khi kh«ng cã thuÕ h¹n ng¹ch

H×nh 7. Nh÷ng ¶nh h­ëng cña h¹n ng¹ch nhËp khÈu. Gièng nh­ thuÕ quan, h¹n ng¹ch nhËp
khÈu lµm gi¶m l­îng nhËp khÈu vµ chuyÓn thÞ tr­êng theo h­íng tiÕn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng tån t¹i k hi
kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ. Tæng phóc lîi kinh tÕ gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D+F. Hai tam

149
gi¸c nµy biÓu thÞ kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ nhËp khÈu g©y ra. Ngoµi ra, h¹n ng¹ch nhËp khÈu chuyÓn
phÇn thu nhËp E'+E" cho ng­êi ®­îc cÊp h¹n ng¹ch nhËp khÈ u.
H×nh 7 chñ ra t¸c ®éng cña h¹n ng¹ch nhËp khÈu ®èi víi thÞ tr­êng thÐp ë Isoland. V× h¹n ng¹ch
nhËp khÈu kh«ng cho ng­êi Isoland nhËp khÈu nhiÒu thÐp nh­ møc hä muèn tõ n­íc ngoµi, nªn cung vÒ
thÐp b©y giê kh«ng cßn co gi·n hoµn h¶o t¹i møc gi¸ thÕ giíi n÷a. Thay vµo ®ã, trong chõng mùc mµ gi¸
thÐp trong n­íc cßn cao h¬n gi¸ thÕ giíi, nh÷ng ng­êi ®­îc cÊp phÐp cßn nhËp khÈu nhiÒu nh­ møc hä
®­îc phÐp vµ tæng møc cung vÒ thÐp ë Isoland b»ng møc cung trong n­íc céng víi h¹n ng¹ch xuÊt khÈu.
§iÒu nµy hµm ý ®­êng cung n»m trªn møc gi¸ thÕ giíi dÞch chuyÓn vÒ phÝa ph¶i mét ®o¹n ®óng b»ng
h¹n ng¹ch nhËp khÈu. (§­êng cung n»m d­íi møc gi¸ thÕ giíi kh«ng dÞch chuyÓn v× trong tr­êng hîp
nµy, viÖc nhËp khÈu kh«ng ®em l¹i lîi nhuËn cho ng­êi ®­îc cÊp phÐp.
Tr­íc h¹n ng¹ch Sau h¹n ng¹ch Møc thay ®æi
ThÆng d­ tiªu dïng A+B+C+D+E'+E''+F A-+B - (C+D+E'+ E''+F)
ThÆng d­ s¶n xuÊt G C+G +C
ThÆng d­ cña ng­êi cã
giÊy phÐp nhËp khÈu Kh«ng E'+E'' +(E'+E'')
Tæng thÆng d­ A+B+C+D+E'+E''+F+G A+B+C+E'+E''+G -(D+F)
PhÇn diÖn tÝch D +F chØ ra møc gi¶m tæng thÆng d­ vµ biÓu thÞ kho¶n mÊt kh«ng cña h¹n ng¹ch
nhËp khÈu.
B¶ng 4. Sù thay ®æi trong phóc lîi do h¹n ng¹ch nhËp khÈu. B¶ng nµy so s¸nh phóc lîi khi
th­¬ng m¹i kh«ng bÞ h¹n chÕ vµ khi th­¬ng m¹i bÞ h¹n chÕ bëi h¹n ng¹ch nh Ëp khÈu. C¸c ch÷ c¸i biÓu
thÞ nh÷ng phÇn diÖn tÝch ®­îc ®¸nh dÊu trong h×nh 7.
Gi¸ thÐp ë Isoland ®iÒu chØnh ®Ó t¹o ra sù c©n b»ng gi÷a cung (trong n­íc vµ nhËp khÈu) vµ cÇu.
Nh­ h×nh 7 cho thÊy, h¹n ng¹ch lµm cho gi¸ thÐp t¨ng lªn trªn gi¸ thÕ giíi, ng­êi b¸n trong n­íc ®­îc
lîi, cßn ng­êi mua trong n­íc bÞ thiÖt. L­îng cÇu trong n­íc gi¶m tõ QD1 xuèng QD2 vµ l­îng cung
trong n­íc t¨ng tõ QS1 lªn QS2. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi h¹n ng¹ch nhËp khÈu lµm gi¶m l­îng
thÐp nhËp khÈu.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt nh÷ng mèi lîi vµ tæn thÊt ph¸t sinh tõ h¹n ng¹ch. V× h¹n ng¹ch
lµm cho gi¸ trong n­íc t¨ng lªn trªn gi¸ thÕ giíi, nªn ng­êi b¸n trong n­íc ®­îc lîi vµ ng­êi mua trong
n­íc bÞ thiÖt. Ngoµi ra, ng­êi ®­îc cÊp phÐp ®­îc lîi v× hä kiÕm ®­îc lîi nhuËn tõ viÖc mua theo gi¸ thÕ
giíi vµ b¸n víi gi¸ trong n­íc cao h¬n. §Ó tÝnh to¸n nh÷ng mèi lîi vµ tæn thÊt, chóng ta xem xÐt nh÷ng
thay ®æi trong thÆng d­ s¶n xuÊt, thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ cña ng­êi ®­îc cÊp phÐp, nh­ ®­îc chØ
ra trong b¶ng 4.
Tr­íc khi chÝnh phñ ¸p dông h¹n ng¹ch nhËp khÈu, gi¸ trong n­íc b»ng gi¸ thÕ giíi. ThÆng d­
tiªu dïng, tøc phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cÇu vµ gi¸ thÕ giíi, b»ng tæng diÖn tÝch
A+B+C+D+E'+E"+F. ThÆng d­ s¶n xuÊt, tøc phÇn diÖn tÝch n»m gi÷a ®­êng cung vµ gi¸ thÕ giíi, b»ng
diÖn tÝch G. ThÆng d­ cña ng­êi ®­îc cÊp phÐp b»ng 0, v× kh«ng cã giÊy phÐp nhËp khÈu. Tæng thÆng
d­, tøc tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ ng­êi tiªu dïng, b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C+D+E'+E"+F+G.
Khi chÝnh phñ ¸p dông h¹n ng¹ch nhËp khÈu vµ cÊp giÊy phÐ p, gi¸ trong n­íc v­ît qu¸ gi¸ thÕ
giíi. Ng­êi tiªu dïng trong n­íc nhËn ®­îc møc thÆng d­ b»ng phÇn diÖn tÝch A+B vµ ng­êi s¶n xuÊt
trong n­íc nhËn ®­îc møc thÆng d­ b»ng phÇn diÖn tÝch C+G. Ng­êi ®­îc cÊp phÐp nhËn kiÕm ®­îc lîi
nhuËn cho mçi ®¬n vÞ nhËp khÈu b»ng møc chªnh lÖch gi÷a gi¸ thÐp ë Isoland vµ gi¸ thÕ giíi. Tæng møc
thÆng d­ cña hä b»ng møc chªnh lÖch gi¸ c¶ nh©n víi l­îng nhËp khÈu. Bëi vËy, nã b»ng diÖn tÝch cña
h×nh ch÷ nhËt E'+E". Tæng thÆng d­ khi cã h¹n ng¹ch b»ng tæng diÖn tÝch A+B+C+D+ E'+E"+G.
§Ó x¸c ®Þnh xem phóc lîi thay ®æi nh­ thÕ nµo khi ¸p dông h¹n ng¹ch, chóng ta céng nh÷ng
thay ®æi trong thÆng d­ tiªu dïng (mang gi¸ trÞ ©m), thÆng d­ s¶n xuÊt (mang gi¸ trÞ d­¬ng) vµ thÆng d­

150
cña ng­êi ®­îc cÊp phÐp (mang gi¸ trÞ d­¬ng) l¹i víi n hau. Chóng ta nhËn thÊy r»ng tæng thÆng d­ trªn
thÞ tr­êng gi¶m mét l­îng b»ng phÇn diÖn tÝch D+F. Sù gi¶m sót tæng thÆng d­ nµy biÓu thÞ kho¶n mÊt
kh«ng cña h¹n ng¹ch nhËp khÈu.
Ph©n tÝch nµy tr«ng cã vÎ h¬i quen. DÜ nhiªn, nÕu so s¸nh ph©n tÝch vÒ h¹n ng ¹ch trong h×nh 7
víi ph©n tÝch vÒ thuÕ nhËp khÈu trong h×nh 6, b¹n sÏ thÊy r»ng vÒ c¬ b¶n chóng ®ång nhÊt víi nhau. C¶
thuÕ nhËp khÈu vµ h¹n ng¹ch ®Òu lµm t¨ng gi¸ hµng ho¸ trong n­íc, lµm gi¶m phóc lîi cña ng­êi tiªu
dïng trong n­íc, lµm t¨ng phóc lîi cña ng­êi s¶n xuÊt trong n­íc vµ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng. Sù kh¸c
nhau duy nhÊt cña hai lo¹i biÖn ph¸p h¹n chÕ th­¬ng m¹i nµy lµ: thuÕ lµm t¨ng nguån thu cña chÝnh phñ
(phÇn diÖn tÝch E trong h×nh 6), cßn h¹n ng¹ch nhËp khÈu t¹o ra thÆng d­ cho ng­êi ®­îc cÊp phÐp
(phÇn diÖn tÝch E'+E" trong h×nh 7).
Chóng ta cßn cã thÓ lµm cho thuÕ nhËp khÈu vµ h¹n ng¹ch nhËp khÈu tr«ng gièng nhau h¬n n÷a.
Gi¶ sö chÝnh phñ t×m c¸ch thu l¹i phÇn thÆng d­ cña ng­êi ®­îc cÊp phÐp b»ng c¸ch thu lÖ phÝ cÊp phÐp.
Mét giÊy phÐp ®Ó b¸n mét tÊn thÐp cã gi¸ trÞ ®óng b»ng phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ thÐp ë Isoland vµ gi¸ thÕ
giíi, do vËy chÝnh phñ cã thÓ thu lÖ phÝ cÊp phÐp cao b»ng møc chªnh lÖch gi¸ nµy. NÕu chÝnh phñ lµm
®iÒu ®ã, lÖ phÝ cÊp phÐp cã t¸c dông gièng hÖt thuÕ nhËp khÈu; thÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt vµ
nguån thu cña chÝnh phñ hoµn toµn gièng nhau trong hai chÝnh s¸ch nµy.
Song trªn thùc tÕ, c¸c n­íc h¹n chÕ th­¬ng m¹i b»ng h¹n ng¹ch Ýt khi b¸n giÊy phÐp nhËp khÈu.
Ch¼ng h¹n chÝnh phñ Mü ®· cã lÇn ¸p NhËt "tù nguyÖn" h¹ n chÕ møc b¸n « t« NhËt ë Mü. Trong t×nh
huèng nµy, chÝnh phñ NhËt ph©n bæ h¹n ng¹ch cho c¸c doanh nghiÖp NhËt vµ thÆng d­ tõ c¸c giÊy phÐp
(phÇn diÖn tÝch E'+E") thuéc vÒ c¸c doanh nghiÖp nµy. XÐt theo quan ®iÓm phóc lîi cña Mü, lo¹i h¹n
ng¹ch nhËp khÈu nµy ch¾c ch¾n g©y tæn thÊt lín h¬n thuÕ nhËp khÈu cña Mü ®¸nh vµo « t« nhËp khÈu.
C¶ thuÕ nhËp khÈu vµ h¹n ng¹ch ®Òu lµm t¨ng gi¸, h¹n chÕ th­¬ng m¹i vµ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng,
nh­ng Ýt nhÊt thuÕ nhËp khÈu còng t¹o ra nguån thu cho chÝnh phñ Mü, chø kh«ng p h¶i cho c¸c c«ng ty
« t« cña NhËt.
MÆc dï trong ph©n tÝch cña chóng ta cho ®Õn nay vÒ thuÕ nhËp khÈu vµ h¹n ng¹ch cã vÎ g©y ra
kho¶n mÊt kh«ng t­¬ng tù nhau, nh­ng h¹n ng¹ch cã thÓ g©y ra møc kho¶n mÊt kh«ng lín h¬n, tuú theo
c¬ chÕ ®­îc sö dông ®Ó ph©n bæ giÊy phÐp nhËp khÈu. Gi¶ sö khi Isoland ¸p dông h¹n ng¹ch, mäi ng­êi
®Òu hiÓu r»ng giÊy phÐp sÏ ®­îc cÊp cho nh÷ng ng­êi chi hÒu hÕt nguån lùc ®Ó vËn ®éng hµnh lang ®èi
víi chÝnh phñ Isoland. Trong t×nh huèng nµy, chóng ta thÊy cã mét kho¶n lÖ phÝ cÊp phÐ p ngÇm - ®ã lµ
chi phÝ cho viÖc vËn ®éng hµnh lang. §¸ng lÏ nh÷ng nguån thu tõ lÖ phÝ nµy ®­îc chÝnh phñ thu, th× l¹i
trê thµnh chi phÝ vËn ®éng hµnh lang. Kho¶n mÊt kh«ng tõ lo¹i h¹n ng¹ch nµy kh«ng chØ bao gåm nh÷ng
tæn thÊt do viÖc s¶n xuÊt qu¸ nhiÒu (p hÇn diÖn tÝch D) vµ tiªu dïng qu¸ Ýt (phÇn diÖn tÝch F), mµ cßn bao
gåm c¶ mét phÇn thÆng d­ mµ ng­êi ®­îc cÊp phÐp (phÇn diÖn tÝch E'+E") chi tiªu l·ng phÝ ®Ó vËn ®éng
hµnh lang.
Nh÷ng bµi häc cho chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i
B©y giê nhãm c¸c nhµ kinh tÕ Isoland cã thÓ viÕt b¸o c¸o cho vÞ tæng thèng míi nh­ sau:
Th­a Ngµi tæng thèng t«n kÝnh,
Ngµi ®· ®Æt ra cho chóng t«i ba vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i. Sau mét thêi
gian lµm viÖc rÊt cÇn mÉn, chóng t«i ®· gi¶i ®¸p ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò nµy.
VÊn ®Ò: NÕu chÝnh phñ cho phÐp ng­êi Isoland nhËp khÈu vµ xuÊt khÈu thÐp, th× ®iÒu g× sÏ x¶y
ra ®èi víi gi¸ vµ l­îng thÐp b¸n trªn thÞ tr­êng thÐp trong n­íc?
Gi¶i ®¸p: Khi th­¬ng m¹i ®­îc chÊp nhËn, gi¸ thÐp ë Isoland sÏ bÞ ®Èy tíi møc gi¸ phæ biÕn
trªn toµn thÕ giíi.
NÕu gi¸ thÕ giíi hiÖn t¹i cao h¬n gi¸ ë Isoland, gi¸ c¶ cña chóng ta sÏ t¨ng. Gi¸ cao h¬n sÏ lµm
gi¶m l­îng tiªu dïng thÐp cña ng­êi Isoland vµ t¨ng l­îng thÐp mµ ng­êi Isoland s¶n xuÊt ra. Bëi vËy,

151
Isoland sÏ trë thµnh n­íc xuÊt khÈu thÐp. Trong t×nh huèng nµy, ®iÒu ®ã x¶y ra v× Isoland cã lîi thÕ so
s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt thÐp.
Ng­îc l¹i, nÕu gi¸ thÐp thÕ giíi hiÖn t¹i thÊp h¬n gi¸ ë Isoland, gi¸ cña chóng ta sÏ gi¶m. Gi¸
thÊp h¬n sÏ lµm t¨ng l­îng tiªu dïng thÐp cña ng­êi Isoland vµ lµm gi¶m l­îng thÐp mµ ng­êi Isoland
s¶n xuÊt ra. Bëi vËy, Isoland trë thµnh n­íc nhËp khÈu thÐp. Trong t×nh huèng nµy, ®iÒu ®ã x¶y ra v× c¸c
n­íc kh¸c cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt thÐp.
VÊn ®Ò: Ai ®­îc vµ ai mÊt tõ th­¬ng m¹i, liÖu mèi lîi thu ®­îc cã v­ît qu ¸ tæn thÊt kh«ng?
Gi¶i ®¸p: VÊn ®Ò n»m ë chç gi¸ thÐp t¨ng hay gi¶m khi th­¬ng m¹i ®­îc chÊp nhËn. NÕu gi¸
t¨ng ng­êi s¶n xuÊt sÏ ®­îc lîi, ng­êi tiªu dïng sÏ bÞ thiÖt. NÕu gi¸ gi¶m, ng­êi tiªu dïng sÏ ®­îc lîi,
ng­êi s¶n xuÊt sÏ bÞ thiÖt. Nh­ng th­¬ng m¹i tù do sÏ lµm t¨ng tæng phóc lîi cña ng­êi Isoland.
VÊn ®Ò: Cã nªn ¸p dông thuÕ nhËp khÈu hoÆc h¹n ng¹ch trong chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i míi
kh«ng?
Gi¶i ®¸p: Gièng nh­ hÇu hÕt c¸c kho¶n thuÕ kh¸c, thuÕ nhËp khÈu g©y ra kho¶n mÊt kh«ng:
nguån thu ®­îc t¹o ra nhá h¬n nh÷ng tæn thÊt cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n. Trong t×nh huèng nµy,
kho¶n mÊt kh«ng ph¸t sinh v× thuÕ nhËp khÈu chuyÓn nÒn kinh tÕ tiÕn gÇn tíi tr¹ng th¸i c©n b»ng kh«ng
cã th­¬ng m¹i hiÖn nay. H¹n ng¹ch nhËp khÈu cã t¸c dông rÊt gièng thuÕ nhËp khÈu vµ còng g©y ra
kho¶n mÊt kh«ng. NÕu ®øng trªn quan ®iÓm hiÖu qu¶ kinh tÕ, th× chÝnh s¸ch tèt nhÊt lµ chÊp nhËn nÒn
th­¬ng m¹i kh«ng cã thuÕ hay h¹n ng¹ch nhËp khÈu.
Chóng t«i hy väng r»ng ngµi thÊy nh÷ng gi¶i ®¸p trªn ®©y lµ h÷u Ých khi ®­a ra chÝnh s¸ch
th­¬ng m¹i míi.
Nh÷ng ng­êi phôc vô tËn tôy cña Ngµi.
Nhãm c¸c nhµ kinh tÕ Isoland.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng cung vµ ®­êng cÇu vÒ complª len ë n­íc Autarka (n­íc tù
cung tù cÊp - ND). Khi th­¬ng m¹i ®­îc chÊp nhËn, gi¸ mét bé complª sÏ gi¶m tõ 3 xuèng chØ cßn 2
l¹ng vµng. Trong ®å thÞ cña b¹n, h·y chØ ra nh÷ng thay ®æi trong thÆng d­ tiªu dïng, nh÷ng thay ®æi
trong thÆng d­ s¶n xuÊt vµ nh÷ng thay ®æi trong tæng thÆng d­. ThuÕ nhËp khÈu ®¸nh vµo complª nhËp
khÈu sÏ lµm thay ®æi nh÷ng ¶nh h­ëng nµy nh­ thÕ n µo?

Nh÷ng luËn ®iÓm ñng hé h¹n chÕ th­¬ng m¹i

Bøc th­ cña nhãm c¸c nhµ kinh tÕ thuyÕt phôc ®­îc vÞ tæng thèng míi cña Isoland xem xÐt kh¶
n¨ng më cöa th­¬ng m¹i trong ngµnh thÐp. ¤ng nhËn thÊy r»ng hiÖn nay gi¸ trong n­íc cao h¬n gi¸ thÕ
giíi. Bëi vËy, th­¬ng m¹i tù do sÏ lµm cho gi¸ thÐp gi¶m vµ lµm h¹i c¸c nhµ s¶n xuÊt thÐp trong n­íc.
Tr­íc khi thùc hiÖn chÝnh s¸ch míi nµy, «ng yªu cÇu c¸c c«ng ty thÐp cña Isoland nhËn xÐt vÒ lêi t­ vÊn
cña c¸c nhµ kinh tÕ.
Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn lµ c¸c c«ng ty thÐp chèng l¹i chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i tù do trong
ngµnh thÐp. Hä tin r»ng chÝnh phñ cÇn b¶o hé ngµnh thÐp trong n­íc ®Ó chèng l¹i sù c¹nh tranh cña
n­íc ngoµi. Chóng ta h·y xem xÐt mét sè luËn ®iÓm mµ hä cã thÓ nªu ra ®Ó b¶o vÖ quan ®Óm cña m×nh
vµ ph¶n øng cña nhãm c¸c nhµ kinh tÕ.

PhÇn ®äc thªm: nh÷ng Ých lîi cña th­¬ng m¹i quèc tÕ
Cho ®Õn nay, c¸c kÕt luËn cña chóng ta ®Òu dùa trªn ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch chuÈn vÒ th­¬ng
m¹i quèc tÕ. Nh­ chóng ta ®· thÊy, cã nhiÒu ng­êi ®­îc vµ ng­êi mÊt khi mét quèc gia tù më cöa cho
th­¬ng m¹i, nh­ng mèi lîi cña ng­êi ®­îc v­ît qu¸ tæn thÊt cña ng­êi mÊt. Song chóng ta cßn cã thÓ
lµm cho tr­êng hîp ñng hé th­¬ng m¹i tù do trë nªn m¹nh mÏ h¬n. Cã nhiÒu mèi lîi kinh tÕ kh¸c cña
th­¬ng m¹i v­ît ra ngoµi nh÷ng c¸i ®­îc nhÊn m¹ nh trong phÇn tÝch chuÈn.

152
 Sau ®©y lµ mét vµi mèi lîi chÝnh trong c¸c mèi lîi kh¸c nµy:
 Lµm t¨ng tÝnh ®a d¹ng cña hµng ho¸: Hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt ë nhiÒu n­íc kh¸c nhau
kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Ch¼ng h¹n bia §øc kh«ng hoµn toµn gièng bia Mü. Th­¬ng m¹ i tù do cho
phÐp ng­êi tiªu dïng ë tÊt c¶ c¸c n­íc lùa chän mÆt hµng phong phó h¬n.
 Chi phÝ thÊp h¬n nhê kinh tÕ quy m«: Mét sè hµng ho¸ chØ ®­îc s¶n xuÊt víi chi phÝ thÊp nÕu
chóng ®­îc s¶n xuÊt víi sè l­îng lín - mét hiÖn t­îng ®­îc gäi lµ kinh tÕ quy m«. Doanh nghiÖp ë c¸c
n­íc nhá kh«ng thÓ tËn dông ®­îc kinh tÕ quy m« nÕu hä chØ b¸n ®­îc hµng trªn thÞ tr­êng trong n­íc
nhá hÑp. Th­¬ng m¹i tù do cho phÐp c¸c doanh nghiÖp nµy tiÕp cËn thÞ tr­êng thÕ giíi lín h¬n vµ tËn
dông kinh tÕ quy m« triÖt ®Ó h¬n.
 Lµm t¨ng c¹nh tranh. Mét c«ng ty ®­îc che ch¾n kh«ng ph¶i c¹nh tranh víi n­íc ngoµi dÔ
cã søc m¹nh thÞ tr­êng h¬n. T×nh h×nh nµy t¹o ®iÒu kiÖn cho nã cã kh¶ n¨ng t¨ng gi¸ lªn trªn møc c¹nh
tranh. §©y lµ mét d¹ng thÊt b¹i thÞ tr­êng. ViÖc më cöa thÞ tr­ê ng hç trî cho c¹nh tranh vµ t¹o ®iÒu kiÖn
cho bµm tay v« h×nh ph¸t huy hÕt sù kú diÖu cña nã.
 T¨ng c­êng trao ®æi ý t­ëng míi. Sù chuyÓn giao c«ng nghÖ trªn toµn thÕ giíi th­êng ®­îc
coi lµ cã quan hÖ víi th­¬ng m¹i quèc tÕ, biÓu thÞ ë nh÷ng hµng ho¸ vËt ho¸ c¸c tiÕn bé nµy. Ch¼ng h¹n,
c¸ch tèt nhÊt cho c¸c n­íc n«ng nghiÖp nghÌo ®Ó häc hái vÒ cuéc c¸ch m¹ng m¸y tÝnh lµ mua mét sè
m¸y tÝnh tõ n­íc ngoµi, chø kh«ng tù s¶n xuÊt chóng ë trong n­íc.
Nh­ vËy, nÒn th­¬ng m¹i quèc tÕ tù do lµm t¨ng tÝnh ®a d¹ng cña mÆt hµng, cho phÐp c¸c doanh
nghiÖp tËn dông lîi thÕ kinh tÕ quy m«, lµm cho thÞ tr­êng cã tÝnh c¹nh tranh h¬n vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn
lîi cho sù phæ biÕn c«ng nghÖ. NÕu c¸c nhµ kinh tÕ ë Isoland nghÜ r»ng nh÷ng ¶nh h­ëng nµy cã ý nghÜa
quan träng, th× lêi t­ vÊn cña hä cho tæng thèng cßn cã träng l­îng h¬n n÷a.
LuËn ®iÓm viÖc lµm
Nh÷ng ng­êi chèng l¹i chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i tù do th­êng lËp luËn r»ng th­¬ng m¹i víi c¸c
n­íc kh¸c lµm mÊt viÖc lµm trong n­íc. Trong vÝ dô cña chóng ta, th­¬ng m¹i tù do tron g ngµnh thÐp sÏ
lµm cho gi¸ thÐp gi¶m, dÉn tíi l­îng thÐp ®­îc s¶n xuÊt ë Isoland gi¶m vµ bëi vËy viÖc lµm trong ngµnh
thÐp ë Isoland còng gi¶m. Mét sè c«ng nh©n thÐp ë Isoland sÏ mÊt viÖc lµm.
Nh­ng th­¬ng m¹i tù do t¹o ra viÖc lµm ngay khi nã lµm mÊt chó ng. Khi Isoland mua thÐp tõ
c¸c n­íc kh¸c, c¸c n­íc nµy nhËn ®­îc nguån lùc ®Ó mua nh÷ng hµng ho¸ kh¸c tõ Isoland. C«ng nh©n
Isoland chuyÓn tõ ngµnh thÐp sang c¸c ngµnh mµ Isoland cã lîi thÕ so s¸nh. MÆc dï qu¸ tr×nh chuyÓn
®æi g©y khã kh¨n cho mét sè c«ng nh©n trong ng¾n h¹n, nh­ng nã cho phÐp Isoland h­ëng møc sèng
cao h¬n víi t­ c¸ch mét tæng thÓ.
Nh÷ng ng­êi chèng ®èi th­¬ng m¹i th­êng kh«ng tin ë kh¶ n¨ng t¹o viÖc lµm cña th­¬ng m¹i.
Hä cã thÓ nãi r»ng mäi thø ®Òu cã thÓ s¶n xuÊt rÎ h¬n ë n­íc ngoµi. H ä lËp luËn r»ng trong ®iÒu kiÖn
th­¬ng m¹i tù do, kh«ng thÓ sö dông c«ng nh©n Isoland ®Ó kinh doanh cã l·i ë bÊt kú ngµnh nµo. Nh­ng
nh­ chóng ta ®· lý gi¶i trong ch­¬ng 3, c¸c mèi lîi tõ th­¬ng m¹i cã c¬ së ë lîi thÕ so s¸nh, chø kh«ng
ë lîi thÕ tuyÖt ®èi. Ngay c¶ khi mét n­íc s¶n xuÊt mäi thø víi chi phÝ thÊp h¬n mét n­íc kh¸c, th× mçi
n­íc vÉn ®­îc lîi tõ ho¹t ®éng trao ®æi víi n­íc kia. C«ng nh©n mçi n­íc cã thÓ t×m ®­îc viÖc lµm ë
ngµnh mµ nã cã lîi thÕ so s¸nh.
LuËn ®iÓm an ninh quèc gia
Khi mét ngµnh bÞ sù c¹nh tranh cña c¸c n­íc kh¸c ®e do¹, nh÷ng ng­êi chèng ®èi th­¬ng m¹i
tù do th­êng lËp luËn r»ng ngµnh cña hä cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi an ninh quèc gia. Trong vÝ dô cña
chóng ta, c¸c c«ng ty thÐp cña Isoland cã thÓ chØ ra r»ng thÐp cña chóng ta ® ­îc sö dông lµm sóng vµ xe
t¨ng. ChÝnh s¸ch th­¬ng m¹i tù do lµm cho Isoland phô thuéc vµo nguån cung thÐp tõ c¸c n­íc kh¸c.

153
NÕu chiÕn tranh næ ra, Isoland cã thÓ kh«ng cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt ®ñ sè thÐp vµ vò khÝ cÇn thiÕt ®Ó tù
b¶o vÖ m×nh.
C¸c nhµ kinh tÕ l­u ý r»ng viÖc b¶o vÖ c¸c ngµnh then chèt cã thÓ ®óng nÕu nh÷ng lo l¾ng vÒ an
ninh quèc gia lµ cã c¨n cø. Nh­ng hä sî r»ng luËn ®iÓm nµy bÞ c¸c nhµ s¶n xuÊt lîi dông ®Ó thu lîi trªn
l­ng ng­êi tiªu dïng. Ch¼ng h¹n, ngµ nh ®ång hå cña Mü tõ l©u ®· qu¶ quyÕt r»ng nã cã ý nghÜa sèng
cßn ®èi víi an ninh quèc gia, r»ng nh÷ng c«ng nh©n lµnh nghÒ cã thÓ cÇn thiÕt trong thêi chiÕn. Ch¾c
ch¾n, nhiÒu ng­êi lµm viÖc trong mét ngµnh cã ®éng c¬ ®Ó thæi phång vai trß cña m×nh trong quèc
phßng ®Ó ®­îc b¶o hé chèng l¹i sù c¹nh tranh cña n­íc ngoµi.
LuËn ®iÓm ngµnh c«ng nghiÖp non trÎ
§«i khi c¸c ngµnh c«ng nghiÖp míi lËp luËn r»ng nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ th­¬ng m¹i t¹m thêi
gióp hä khëi nghiÖp. Theo lËp luËn nµy th× sau mét thêi kú b¶o hé, c¸c ngµnh c«ng nghiÖp míi sÏ tr­ën g
thµnh vµ cã thÓ c¹nh tranh víi c¸c ®èi thñ n­íc ngoµi. T­¬ng tù nh­ vËy, c¸c ngµnh c«ng nghiÖp l©u ®êi
h¬n ®«i khi lËp luËn r»ng hä cÇn cã sù b¶o hé t¹m thêi ®Ó cã thÓ thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn míi.
Ch¼ng h¹n, mét lÇn chñ tÞch cña General Motors lµ Roger Smith ®· biÖn luËn r»ng sù b¶o hé t¹m thêi "lµ
cÇn thiÕt ®Ó t¹o ra cho c¸c nhµ s¶n xuÊt « t« Mü mét thêi kú chuyÓn ®æi, gióp cho ngµnh « t« trong n­íc
lÊy l¹i søc m¹nh cña m×nh".
C¸c nhµ kinh tÕ th­êng nghi ngê nh÷ng lêi qu¶ quyÕt nh­ vËy. Nguyªn nh© n tr­íc hÕt ë ®©y lµ
luËn ®iÓm vÒ nÒn c«ng nghiÖp non trÎ khã thùc hiÖn tr­íc thùc tÕ. §Ó b¶o hé thµnh c«ng, chÝnh phñ ph¶i
x¸c ®Þnh nh÷ng ngµnh cã thÓ sÏ cã l·i vµ c©n nh¾c xem nh÷ng mèi lîi thu ®­îc tõ viÖc t¹o lËp nh÷ng
ngµnh nµy cã v­ît qu¸ chi phÝ mµ ng­êi tiªu dïng ph¶i chÞu do cã sù b¶o hé hay kh«ng. Nh­ng viÖc
"chän ra ng­êi th¾ng cuéc" cùc kú khã kh¨n. Thùc tÕ chÝnh trÞ hiÖn nay cßn lµm cho vÊn ®Ò trë nªn phøc
t¹p h¬n, v× nã th­êng th­ëng sù b¶o hé cho nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp hïng m¹nh vÒ chÝnh trÞ . Vµ mét
khi mét ngµnh hïng m¹nh ®­îc b¶o hé ®Ó chèng l¹i sù c¹nh tranh cña n­íc ngoµi, ng­êi ta khã mµ tõ
bá ®­îc chÝnh s¸ch "t¹m thêi" nµy.
Ngoµi ra, nhiÒu nhµ kinh tÕ nghi ngê ngay c¶ nh÷ng néi dung chñ yÕu cña luËn ®iÓm vÒ ngµnh
c«ng nghiÖp non trÎ. Ch¼ng h¹n, ngµnh thÐp cña Isoland lµ ngµnh non trÎ vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng c¹nh
tranh th¾ng lîi víi c¸c ®èi thñ n­íc ngoµi. Nh­ng chóng ta cã lý do ®Ó tin r»ng t­¬ng lai nã sÏ ®em l¹i
lîi nhuËn. Trong t×nh huèng nµy, ng­êi chñ cña c¸c doanh nghiÖp nªn s½n sµng chÞu c¸c kho¶n lç t¹m
thêi ®Ó thu ®­îc lîi nhuËn trong t­¬ng lai. ViÖc b¶o hé lµ kh«ng cÇn thiÕt ®Ó mét ngµnh t¨ng tr­ëng.
Doanh nghiÖp trong nhiÒu ngµnh kh¸c nhau - ch¼ng h¹n nhiÒu doanh nghiÖp Internet hiÖn nay - chÊp
nhËn c¸c kho¶n lç t¹m thêi víi hy vä ng t¨ng tr­ëng vµ trë nªn cã l·i trong t­¬ng lai. Vµ nhiÒu ng­êi
trong sè hä thµnh c«ng ngay c¶ khi kh«ng cã sù b¶o hé ®Ó chèng l¹i sù c¹nh tranh cña ng­êi n­íc ngoµi.
LuËn ®iÓm c¹nh tranh kh«ng c«ng b»ng
Mét luËn ®iÓm phæ biÕn lµ th­¬ng m¹i tù do chØ ®¸ng mong muèn khi tÊt c¶ c¸c n­íc ®Òu tu©n
thñ c¸c quy t¾c chung. NÕu doanh nghiÖp ë c¸c n­íc kh¸c nhau ph¶i chÊp hµnh c¸c ®¹o luËt vµ quy ®Þnh
kh¸c nhau, th× ®iÒu nµy lµ kh«ng c«ng b»ng vµ kh«ng thÓ hy väng hä c¹nh tranh thµnh c«ng trªn thÞ
tr­êng thÕ giíi. Ch¼ng h¹n, chóng ta h·y gi¶ sö chÝnh phñ n­íc L¸ng giÒng trî cÊp cho ngµnh thÐp cña
m×nh b»ng c¸ch huû bá c¸c kho¶n thuÕ lín ®¸nh vµo c¸c c«ng ty thÐp. Ngµnh thÐp cña Isoland cã thÓ lËp
luËn r»ng nã cÇn ®­îc b¶o hé ®Ó chèng l¹i sù c¹nh tranh tõ n­íc ngoµi nµy, v× n­íc L¸ng giÒng kh«ng
c¹nh tranh mét c¸ch c«ng b»ng.
§iÒu ®ã cã thùc sù lµm cho Isoland bÞ thiÖt khi mua thÐp cña c¸c n­íc kh¸c víi gi¸ trî cÊp
kh«ng? Ch¾c ch¾n c¸c nhµ s¶n xuÊt thÐp bÞ thiÖt, nh­ng ng­êi tiªu dïng thÐp cña Isoland ®­îc lîi tõ
møc gi¸ thÐp thÊp. Ngoµi ra, t×nh huèng th­¬ng m¹i tù do còng kh«ng kh¸c: nh÷ng mèi lîi mµ ng­êi
tiªu dïng thu ®­îc tõ viÖc mua thÐp víi gi¸ thÊp v­ît qu¸ nh÷ng tæn thÊt cña c¸c nhµ s¶n xuÊt. Kho¶n
trî cÊp cña n­íc L¸ng giÒng cho ngµnh thÐp cña m×nh cã thÓ lµ mét chÝnh s¸ch tåi, v× chÝnh nh÷ng

154
ng­êi nép thuÕ ë n­íc L¸ng giÒng ph¶i chÞu d¸nh nÆng thuÕ nµy. Isoland cã thÓ ®­îc lîi tõ c¬ héi mua
thÐp víi gi¸ trî cÊp.
LuËn ®iÓm b¶o hé ®Ó t¹o thuËn lîi cho th­¬ng l­îng
Mét luËn ®iÓm kh¸c ñng hé c¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ th­¬ng m¹i cã liªn quan ®Õn chiÕn l­îc
th­¬ng l­îng. NhiÒu nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch qu¶ quyÕt r»ng hä ñng hé nÒn th­¬ng m¹i tù do, nh­ng
®ång thêi lËp luËn r»ng nh÷ng h¹n chÕ th­¬ng m¹i cã thÓ h÷u Ých khi chóng ta th­¬ng l­îng víi c¸c
n­íc b¹n hµng. Hä qu¶ quyÕt r»ng mèi ®e do¹ h¹n chÕ th­¬ng m¹i cã thÓ gãp phÇn lo¹i trõ sù h¹n chÕ
th­¬ng m¹i mµ mét chÝnh phñ n­íc ngoµi ®· ¸p dông. Ch¼ng h¹n, Isoland cã thÓ ®e do¹ ®¸nh thuÕ vµo
thÐp nÕu n­íc L¸ng giÒng kh«ng b·i bá thuÕ nhËp khÈu ®¸nh vµo lóa mú. NÕu n­íc L¸ng giÒng ®¸p l¹i
sù ®e do¹ nµy b»ng c¸ch b·i bá thuÕ nhËp khÈu cña m×nh, th× kÕt qu¶ sÏ lµ nÒn th­¬ng m¹i tù do h¬n.
VÊn ®Ò n¶y sinh tõ chiÕn l­îc th­¬ng l­îng trªn lµ sù ®e do¹ cã thÓ kh«ng cã t¸c dông. NÕu nã
kh«ng cã t¸c dông, n­íc ®e do¹ r¬i vµo t×n h thÕ khã kh¨n. Nã cã thÓ thùc hiÖn lêi ®e do¹ vµ thùc thi sù
h¹n chÕ th­¬ng m¹i, qua ®ã lµm gi¶m phóc lîi kinh tÕ cña b¶n th©n nã. HoÆc nÕu rót l¹i lêi ®e do¹, nã
cã thÓ mÊt uy tÝn trong c¸c mèi quan hÖ quèc tÕ. Khi ®øng tr­íc sù lùa chän nµy, n­íc ®ã sÏ nghÜ r»ng
cã lÏ kh«ng nªn coi ®e do¹ lµ biÖn ph¸p ®Çu tiªn
Mét vÝ dô vÒ vÊn ®Ò nµy ®· x¶y ra vµo n¨m 1999, khi chÝnh phñ Mü lªn ¸n c¸c n­íc ch©u ¢u h¹n
chÕ nhËp khÈu chuèi cña Mü. Sau cuéc tr anh c·i kÐo dµi vµ rÊt gay g¾t víi c¸c chÝnh phñ mµ th«ng th­êng
lµ ®ång minh cña Mü, chÝnh phñ Mü ®· ¸p dông thuÕ nh¹p khÈu 100 phÇn tr¨m ®èi víi nhiÒu s¶n phÈm
nhËp tõ ch©u ¢u, tõ phã m¸t cho tíi kh¨n quµng ca s¬ mia. Cuèi cïng, kh«ng ph¶i chØ cã ng­êi ch©u ¢u tõ
bá nh÷ng mèi l¬i tõ viÖc nhËp khÈu chuèi cña Mü, mµ ng­ êi Mü còng tõ bá nh÷ng mèi lîi thu ®­îc tõ phã
m¸t cña ch©u ¢u. §«i khi mét chÝnh phñ tham gia vµo mét trß ch¬i m¹o hiÓm nh­ n­íc Mü ®· lµm trong
tr­êng hîp nµy, mäi ng­êi ®Òu r¬i vµo t×nh tr¹ng m¹o hiÓm.

Nghiªn cøu t×nh huèng: c¸c hiÖp ®Þnh th­¬ng m¹i

Mét n­íc cã thÓ tiÕn hµnh theo hai c¸ch ®Ó ®¹t ®­îc nÒn th­¬ng m¹i tù do. Nã cã thÓ ¸p dông
c¸ch tiÕp cËn ®¬n ph­¬ng vµ tù m×nh b·i bá c¸c h¹n chÕ th­¬ng m¹i cña nã. §©y chÝnh lµ c¸ch lµm cña
§¹i V­¬ng quèc Anh vµo thÕ kû 19, Chi lª vµ Hµn quèc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. C¸ch lµm kh¸c lµ
mét n­íc cã thÓ ¸p dông c¸ch tiÕp cËn ®a ph­¬ng vµ gi¶m bít sù h¹n chÕ th­¬ng m¹i khi c¸c n­íc kh¸c
còng lµm nh­ vËy. Nãi c¸ch kh¸c, nã cã thÓ th­¬ng l­îng víi c¸c n­íc b¹n hµng cña m×nh ®Ó c¾t gi¶m
c¸c h¹n chÕ th­¬ng m¹i trªn toµn thÕ giíi.
Mét trong nh÷ng vÝ dô quan träng vÒ ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®a ph­¬ng lµ HiÖp ®Þnh Th­¬ng m¹i
B¾c Mü (NAFTA), mét hiÖp ®Þnh ®· gi¶m bít hµng rµo th­¬ng m¹i gi÷a Mü, Mª hi c« vµ Ca na ®a. VÝ
dô kh¸c lµ HiÖp ®Þnh chung vÒ MËu dÞch vµ ThuÕ quan ( GATT) tån t¹i d­íi d¹ng mét lo¹t c¸c cuéc
th­¬ng l­îng liªn tôc gi÷a nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi víi môc ®Ých thóc ®Èy th­¬ng m¹i tù do. Mü ®· gãp
phÇn thµnh lËp GATT sau ThÕ chiÕn II ®Ó gi¶i quyÕt t×nht r¹ng thuÕ nhËp khÈu cao ®· ®­îc ¸p dông
trong thêi kú §¹i suy tho¸i vµo nh÷ng n¨m 1930. NhiÒu nhµ kinh tÕ tin r»ng thuÕ nhËp khÈu cao lµ mét
trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y ra khã kh¨n vÒ kinh tÕ trong thêi kú nµy. GATT ®· thµnh c«ng trong viÖc
c¾t gi¶m møc thuÕ nhËp khÈu b×nh qu©n cña c¸c n­íc thµnh viªn tõ kho¶n g 40 phÇn tr¨m sau ThÕ chiÕn
II xuèng kho¶ng 5 phÇn tr¨m hiÖn nay. C¸c quy t¾c cña GATT hiÖn nay vÉn cã hiÖu lùc trong mét tæ
chøc thÕ giíi cã tªn lµ Tæ chøc Th­¬ng m¹i ThÕ giíi (WTO).
Nh÷ng lý lÏ ñng hé vµ chèng l¹i ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®a ph­¬ng ®èi víi th­¬ng m¹i lµ g×? ¦u
®iÓm cña ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®a ph­¬ng lµ nã cã thÓ t¹o ra nÒn th­¬ng m¹i tù do h¬n ph­¬ng ph¸p tiÕp
cËn ®¬n ph­¬ng, bëi v× nã gi¶m bít sù h¹n chÕ th­¬ng m¹i c¶ ë n­íc ngoµi vµ trong n­íc. Song nÕu c¸c

155
cuéc th­¬ng l­îng quèc tÕ thÊt b ¹i, th× th­¬ng m¹i sÏ bÞ h¹n chÕ nhiÒu h¬n tr­êng hîp ¸p dông ph­¬ng
ph¸p tiÕp cËn ®¬n ph­¬ng.
Ngoµi ra, ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®a ph­¬ng cßn cã lîi thÕ vÒ mÆt chÝnh trÞ. Trªn hÇu hÕt c¸c thÞ
tr­êng, c¸c nhµ s¶n xuÊt cã sè l­îng Ýt h¬n vµ ®­îc tæ chøc tèt h¬ n ng­êi tiªu dïng - do ®ã cã ¶nh
h­ëng chÝnh trÞ lín h¬n. Ch¼ng h¹n, viÖc c¾t gi¶m thuÕ nhËp khÈu thÐp cña Isoland cã thÓ gÆp khã kh¨n
vÒ chÝnh trÞ nÕu ®­îc xem xÐt riªng rÏ. C¸c c«ng ty thÐp sÏ chèng l¹i nÒn th­¬ng m¹i tù do vµ nh÷ng
ng­êi ®­îc h­ëng lîi cã sè l­îng lín ®Õn møc viÖc tæ chøc sù ñng hé cña hä rÊt khã kh¨n. Nh­ng gi¶ sö
n­íc L¸ng giÒng høa sÏ c¾t gi¶m thuÕ nhËp khÈu ®¸nh vµo lóa m× ngay k hi Isoland c¾t gi¶m thuÕ nhËp
khÈu ®¸nh vµo thÐp, th× trong t×nh huèng nµy, c¸c n«ng tr¹i s¶n xuÊt lóa m× cña Isoland, nh÷ng ng­êi còng
m¹nh vÒ chÝnh trÞ, sÏ ñng hé hiÖp ®Þnh nµy. Nh­ vËy, ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®a ph­¬ng ®èi víi th­¬ng m¹i
®«i khi thu ®­îc sù ñng hé chÝnh trÞ, trong khi viÖc c¾t gi¶m ®¬n ph­¬ng kh«ng cã sù ñng hé ®ã.

KiÓm tra nhanh: Ngµnh dÖt cña Autarka biÖn hé cho biÖn ph¸p cÊm nhËp khÈu complª len.
H·y tr×nh bµy n¨m luËn ®iÓm mµ nh÷ng ng­êi vËn ®éng hµnh lang cho nã cã thÓ ®­a ra. H·y nªu ra
ph¶n øng ®èi víi tõng luËn ®iÓm nµy.

KÕt luËn
Bøc th­ cña nhãm c¸c nhµ kinh tÕ thuyÕt phôc ®­îc vÞ tæng thèng míi cña Isoland C¸c nhµ kinh
tÕ vµ c«ng chóng nãi chung th­êng bÊt ®ång vÒ chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i tù do. Ch¼ng h¹n vµo n¨m 1993,
n­íc Mü ph¶i ®èi mÆt víi vÊn ®Ò cã nªn phª chuÈn HiÖp ®Þnh Th­¬ng m¹i Tù do B¾c Mü, mét hiÖp ®Þnh
nh»m gi¶m bít nh÷ng h¹n chÕ th­¬ng m¹i gi÷a Mü, Ca na ®a vµ Mª hi c« kh«ng. C¸c cuéc th¨m dß ý
kiÕn cho thÊy ý kiÕn ñng hé vµ ph¶n ®èi cña c«ng chóng Mü nãi chung vÒ vÊn ®Ò nµy gÇn b»ng nhau vµ
hiÖp ®Þnh nµy ®­îc Quèc héi phª chuÈn chØ nhê mét ®a sè nhá nhoi. Nh÷ng ng­êi chè ng ®èi coi th­¬ng
m¹i tù do lµ mét sù ®e do¹ ®èi víi viÖc lµm vµ møc sèng cña ng­êi Mü. Ng­îc l¹i, hÇu hÕt c¸c nhµ kinh
tÕ ñng hé hiÖp ®Þnh nµy. Hä coi th­¬ng m¹i tù do lµ mét c¸ch ®Ó ph©n bæ s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ vµ n©ng
cao møc sèng ë c¶ ba n­íc.
C¸c nhµ kinh tÕ coi Mü lµ mét vÝ dô minh chøng cho tÝnh ­u viÖt cña chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i tù do.
Trong suèt lÞch sö cña m×nh, n­íc Mü ®· chÊp nhËn nÒn th­¬ng m¹i kh«ng bÞ h¹n chÕ gi÷a c¸c bang vµ ®Êt
n­íc víi t­ c¸ch mét tæng thÓ ®· gÆt h¸i ®­îc nh÷ng mèi lîi do q u¸ tr×nh chuyªn m«n ho¸ mµ nÒn th­¬ng
m¹i ®ã t¹o ra. Florida trång cam, Texas khai th¸c dÇu khÝ, California lµm r­îu nho, vµ v.v … Ng­êi Mü
kh«ng cã møc sèng cao nh­ hiÖn nay nÕu mäi ng­êi chØ tiªu dïng nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ bang
m×nh s¶n xuÊt ra. thÕ giíi còng ®­îc h­ëng nh÷ng mèi lîi t­¬ng tù tõ th­¬ng m¹i gi÷a c¸c n­íc.
§Ó hiÓu râ h¬n quan ®iÓm cña c¸c nhµ kinh tÕ vÒ th­¬ng m¹i, chóng ta h·y tiÕp tôc c©u chuyÖn
cña m×nh. Gi¶ sö Isoland bá ngoµi tai lêi t­ vÊn cña nhãm c¸c nhµ kinh tÕ vµ quyÕt ®Þnh kh«ng chÊp
nhËn nÒn th­¬ng m¹i tù do trong ngµnh thÐp. N­íc nµy sÏ tiÕp tôc n»m trong tr¹ng th¸i c©n b»ng nh­ khi
kh«ng cã th­¬ng m¹i.
Sau ®ã vµo mét ngµy nµo ®Êy, mét nhµ s¸ng chÕ Isoland nµo ®ã ph¸t minh ra mét c¸ch míi ®Ó
s¶n xuÊt thÐp víi chi phÝ rÊt t hÊp. Quy tr×nh s¶n xuÊt rÊt bÝ hiÓm vµ nhµ s¸ng chÕ quyÕt t©m gi÷ kÝn bÝ
mËt cña m×nh. §iÒu kú l¹ lµ nhµ s¸ng chÕ kh«ng cÇn c«ng nh©n vµ quÆng s¾t ®Ó s¶n xuÊt thÐp. §Çu vµo
duy nhÊt mµ anh ta cÇn lµ lóa m×.
Mäi ng­êi tung h« thiªn tµi cña nhµ s¸ng chÕ. V× thÐp ®­îc sö dông trong nhiÒu s¶n phÈm, nªn
s¸ng chÕ nµy lµm gi¶m gi¸ thµnh cña nhiÒu hµng ho¸ vµ cho phÐp ng­êi Isoland h­ëng møc sèng cao
h¬n. Nh÷ng c«ng nh©n tr­íc ®©y s¶n xuÊt thÐp gÆp khã kh¨n khi nhµ m¸y cña hä ®ãng cöa, nh­ng råi hä
t×m ®èi víi viÖc lµm trong c¸c ngµnh kh¸c. Mét sè ng­êi trë thµnh n«ng d©n vµ trång lóa m×, c¸i mµ nhµ
s¸ng chÕ biÕn ®æi thµnh thÐp. Nh ÷ng ng­êi kh¸c gia nhËp c¸c ngµnh míi xuÊt hiÖn do ng­êi Isoland cã

156
møc sèng cao h¬n. Mäi ng­êi ®Òu hiÓu r»ng viÖc thay thÕ nh÷ng c«ng nh ©n nµy lµ bé phËn kh«ng thÓ
thiÕu cña sù tiÕn bé.
Sau nhiÒu n¨m, phãng viªn mét tê b¸o quyÕt ®Þnh nghiªn cøu quy tr×nh s¶n xuÊt thÐp míi thÇn
bÝ nµy. Anh ta ®ét nhËp vµo nhµ m¸y cña nhµ s¸ng chÕ vµ bi Õt ®­îc r»ng nhµ s¸ng chÕ nµy lµ mét ng­êi
lõa ®¶o. Anh ta kh«ng hÒ s¶n xuÊt thÐp, mµ bu«n lËu lóa m× ra n­íc ngoµi ®Ó ®æi lÊy thÐp s¶n xuÊt ë c¸c
n­íc kh¸c. C¸i duy nhÊt mµ nhµ s¸ng chÕ ph¸t minh ra lµ mèi lîi tõ th­¬ng m¹i.
Khi sù thËt bÞ bãc trÇn, chÝnh phñ ®ãng cöa c¬ së kinh doanh cña nhµ s¸ng chÕ. Gi¸ thÐ p t¨ng vµ
c«ng nh©n trë vÒ lµm viÖc trong c¸c nhµ m¸y thÐp. Møc sèng cña Isoland gi¶m xuèng tíi møc tr­íc ®©y.
Nhµ s¸ng chÕ bÞ cÇm tï vµ bÞ mäi ng­êi nh¹o b¸ng. XÐt cho cïng, anh ta kh«ng ph¶i lµ mét nhµ s¸ng
chÕ. Anh ta chØ lµ mét nhµ kinh tÕ.
Tãm t¾t
 Cã thÓ x¸c ®Þnh nh÷ng ¶nh h­ëng cña th­¬ngm¹i tù do b»ng c¸ch so s¸nh gi¸ trong n­íc khi
kh«ng cã th­¬ng m¹i víi gi¸ thÕ giíi. Gi¸ trong n­íc cña mét hµng ho¸ thÊp cho thÊy r»ng ®Êt n­íc cã
lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt hµng ho¸ ®ã vµ ®Êt n­íc trë thµ nh n­íc xuÊt khÈu. Gi¸ trong n­íc cña
mét hµng ho¸ cao cho thÊy r»ng phÇn cßn l¹i cña thÕ giíi cã lîi thÕ so s¸nh trong viÖc s¶n xuÊt hµng ho¸
®ã vµ ®Êt n­íc trë thµnh n­íc nhËp khÈu.
 Khi mét n­íc chÊp nhËn th­¬ng m¹i vµ trë thµnh n­íc xuÊt khÈu mét hµng ho¸, ng­êi s¶n
xuÊt ë n­íc ®ã ®­îc lîi, cßn ng­êi tiªu dïng bÞ thiÖt. Khi mét n­íc chÊp nhËn th­¬ ng m¹i vµ trë thµnh
n­íc nhËp khÈu mét hµng ho¸, ng­êi tiªu dïng ë n­íc ®ã ®­îc lîi, cßn ng­êi s¶n xuÊt bÞ thiÖt. Trong c¶
hai tr­êng hîp, nh­ng mèi lîi thu ®­îc th­¬ng m¹i ®Òu v­ît qu¸ tæn thÊt.
 ThuÕ nhËp khÈu - mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo hµng nhËp khÈu - chuyÓn thÞ tr­êng tiÕn gÇn tíi
tr¹ng th¸i c©n b»ng tån t¹i khi kh«ng cã th­¬ng m¹i, qua ®ã lµm gi¶m nh÷ng mèi lîi thu ®­îc tõ th­¬ng
m¹i. MÆc dï c¸c nhµ s¶n x uÊt trong n­íc ®­îc lîi vµ chÝnh phñ t¹o ®­îc nguån thu, nh­ng tæn thÊt cña
ng­êi tiªu dïng lín h¬n nh÷ng mèi lîi nµy.
 H¹n ng¹ch nhËp khÈu g©y ra nh÷ng ¶nh h­ëng t­¬ng tù nh­ thuÕ nhËp khÈu. Song trong ®iÒu
kiÖn ¸p dông h¹n ng¹ch, ng­êi ®­îc cÊp phÐp nhË p khÈu nhËn ®­îc nguån thu mµ lÏ ra chÝnh phñ thu
®­îc nÕu ¸p dông thuÕ nhËp khÈu.
 Cã nhiÒu luËn ®iÓm kh¸c nhau ñng hé sù h¹n chÕ th­¬ng m¹i: b¶o vÖ viÖc lµm, gi÷ g×n an
ninh quèc gia, hç trî cho c¸c ngµnh c«ng nghiÖp non trÎ, chèng l¹i sù c¹nh tranh kh« ng c«ng b»ng vµ
chèng l¹i nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ th­¬ng m¹i cña n­íc ngoµi. MÆc dï mét vµi luËn ®iÓm trong sè nµy
cã mét gi¸ trÞ nµo ®ã trong mét sè t×nh huèng, nh­ng c¸c nhµ kinh tÕ tin r»ng th­¬ng m¹i tù do th­êng lµ
chÝnh s¸ch tèt h¬n.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
Gi¸ thÕ giíi World price
ThuÕ nhËp khÈu Tariff
H¹n ng¹ch nhËp khÈu Quota
C©u hái «n tËp
1. Gi¸ trong n­íc tån t¹i phæ biÕn khi kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ cho chóng ta biÕt ®iÒu g×
vÒ lîi thÕ so s¸nh cña mét quèc gia?
2. Khi nµo mét n­íc trë thµnh n­ íc xuÊt khÈu mét hµng ho¸? Khi nµo nã trë thµnh mét n­íc
nhËp khÈu?
3. H·y vÏ ®å thÞ cung cÇu cho mét n­íc nhËp khÈu. §©u lµ thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng
tr­íc khi chÊp nhËn th­¬ng m¹i? §©u lµ thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng khi cã th­¬ng m¹i
tù do? Tæng thÆng d­ thay ®æi nh­ thÕ nµo?
4. H·y cho biÕt thuÕ nhËp khÈu lµ g× vµ tr×nh bµy ¶nh h­ëng kinh tÕ cña nã.
5. H¹n ng¹ch nhËp khÈu lµ g×? H·y so s¸nh ¶nh h­ëng cña nã víi nh÷ng ¶nh h­ëng cña thuÕ
nhËp khÈu.

157
 6. H·y nªu n¨m luËn ®iÓm th­êng ®­îc ®­a ra ®Ó ñng hé c¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ th­¬ng m¹i.
C¸c nhµ kinh tÕ nhËn ®Þnh vÒ c¸c luËn ®iÓm nµy nh­ thÕ nµo?
7. Ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn ®¬n ph­¬ng vµ ®a ph­¬ng kh¸c nhau ë chç nµo trong viÖc ®¹t ®­îc
nÒn th­¬ng m¹i tù do? H·y lÊy vÝ dô cho mçi tr­êng hîp.
Bµi tËp vµ vËn dông
1. N­íc Mü chØ chiÕm mét tû träng nhá trong thÞ tr­êng cam thÕ giíi.
a. H·y vÏ ®å thÞ biÓu thÞ tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­êng cam khi kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc
tÕ. H·y x¸c ®Þnh gi¸ c©n b»ng, l­îng c©n b»ng, thÆng d­ tiªu dïng vµ thÆng d­ s¶n xuÊt.
b. Gi¶ sö gi¸ cam thÕ giíi n»m d­íi møc gi¸ cña Mü khi ch­a cã th­¬ng m¹i vµ giê ®©y thÞ
tr­êng cam cña Mü ®­îc më cöa cho th­¬ng m¹i. H·y x¸c ®Þnh gi¸ c©n b»ng míi, l­îng tiªu dïng,
l­îng s¶n xuÊt trong n­íc vµ l­îng nhËp khÈu. H·y chØ ra thÆng d­ tiªu dïng vµ s¶n xuÊ t trong n­íc.
Tæng thÆng d­ trong n­íc t¨ng hay gi¶m?
2. Gi¸ r­îu nho thÕ giíi n»m d­íi møc gi¸ phæ biÕn cña Mü nÕu kh«ng cã th­¬ng m¹i.
a. H·y gi¶ sö r»ng nhËp khÈu r­îu nho cña Mü chØ chiÕm tû träng nhá trong tæng s¶n l­îng
r­îu nho thÕ giíi vµ vÏ ®å thÞ vÒ thÞ tr­êng nho cña Mü trong ®iÒu kiÖn th­¬ng m¹i tù do. Hay x¸c ®Þnh
thÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tæng thÆng d­ trong mét b¶ng thÝch hîp.
b. B©y giê h·y gi¶ sö r»ng sù ®æi h­íng bÊt th­êng cña mét dßng h¶i l­u g©y ra mïa hÌ l¹nh lÏo
®ét ngét ë ch©u ¢u, ph¸ huû hÇu hÕt c¸c v­ên nho ë ®ã. Có sèc nµy cã ¶nh h­ëng g× tíi gi¸ r­îu nho thÕ
giíi? H·y sö dông ®å thÞ vµ b¶ng cña b¹n trong phÇn (a) ®Ó chØ ra thÆng d­ tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt
vµ tæng thÆng d­ ë Mü. Ai lµ ng­êi ®­îc vµ ai lµ ng­êi m Êt? N­íc Mü víi t­ c¸ch mét toµn thÓ ®­îc lîi
hay bÞ thiÖt?
3. Gi¸ b«ng thÕ giíi n»m d­íi gi¸ kh«ng cã th­¬ng m¹i ë n­íc A vµ n»m trªn gi¸ kh«ng cã
th­¬ng m¹i ë n­íc B. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu vµ b¶ng phóc lîi nh­ trong ch­¬ng nµy ®Ó chØ ra
nh÷ng mèi lîi tõ th­¬ng m¹i ë mçi n­íc. H·y so s¸nh kÕt qu¶ cña b¹n cho hai n­íc.
4. Gi¶ sö Quèc héi ®¸nh thuÕ vµo « t« nhËp khÈu ®Ó b¶o hé ngµnh « t« cña Mü khái sù c¹nh
tranh cña n­íc ngoµi. Gi¶ sö Mü lµ n­íc chÊp nhËn gi¸ trªn thÞ tr­êng « t« thÕ giíi, h·y chØ ra b»ng ®å
thÞ cña b¹n: sù thay ®æi trong l­îng nhËp khÈu, tæn thÊt cña ng­êi tiªu dïng Mü, mèi lîi cña ng­êi s¶n
xuÊt Mü, nguån thu cña chÝnh phñ vµ kho¶n mÊt kh«ng cã liªn quan ®Õn kho¶n thuÕ nhËp khÈu nµy.
Chóng ta cã thÓ ph©n tÝch tæn thÊt cña ng­êi tiªu dïng thµnh ba phÇn: chuyÓn giao cho ng­êi s¶n xuÊt
trong n­íc, chuyÓn giao cho chÝnh phñ vµ kho¶n mÊt kh«ng. H·y sö dông ®å thÞ cña b¹n ®Ó x¸c ®Þnh ba
phÇn nµy.
5. Theo mét bµi b¸o trong tê Thêi ®¹i Niu Oãc (5-11-1993) th× "sè n«ng d©n trång lóa m× ë
vïng Trung T©y chèng l¹i HiÖp ®Þnh Th­¬ng m¹i Tù do B¾c Mü [NAFTA] còng b»ng sè n«ng d©n trång
ng« ñng hé nã". §Ó ®¬n gi¶n ho¸, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng Mü lµ mét n­íc nhá trªn c¶ thÞ tr­êng lóa
m× vµ thÞ tr­êng ng«, còng nh­ nÕu kh«ng cã hiÖp ®Þnh th­¬ng m¹i tù do, n­íc Mü hoµn toµn kh«ng
bu«n b¸n nh÷ng hµng ho¸ nµy trªn ph¹m vi quèc tÕ. (C¶ hai gi¶ ®Þnh nµy lµ sai, nh­ng chóng kh«ng ¶nh
h­ëng tíi b¶n chÊt cña nh÷ng ph¶n øng ®èi víi c¸c vÊn ®Ò sau ®©y.)
a. Dùa trªn th«ng tin tõ bµi b¸o, b¹n nghÜ r»ng gi¸ lóa m× thÕ giíi cao h¬n hay thÊp h¬n gi¸ lóa
m× cña Mü trong tr­êng hîp kh«ng cã th­¬ng m¹i? B¹n nghÜ r»ng gi¸ ng« thÕ giíi cao h¬n hay thÊp h¬n
gi¸ ng« cña Mü trong tr­êng hîp kh«ng cã th­¬ng m¹i? B©y giê h·y ph©n tÝch nh÷ng hËu qu¶ vÒ phóc
lîi cña NAFTA trªn c¶ hai thÞ tr­êng nµy.
b. H·y xem xÐt ®ång thêi c¶ hai thÞ tr­êng, n«ng d©n Mü nãi chung ®­îc lîi hay bÞ thiÖt?
Ng­êi tiªu dïng Mü nãi chung ®­îc lîi hay bÞ thiÖt? N­íc Mü nãi chung ®­îc lîi hay bÞ thiÖt?
6. H·y t­ëng t­îng ra r»ng nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt r­ îu vang ë bang Washington vËn ®éng chÝnh
quyÒn bang ®¸nh thuÕ vµo r­îu vang nhËp khÈu tõ California. Hä lËp luËn r»ng kho¶n thuÕ nµy võa lµm
t¨ng nguån thu tõ thuÕ cho chÝnh quyÒn bang, võa lµm t¨ng viÖc lµm trong ngµnh r­îu nho ë bang
Washington. B¹n cã nhÊt trÝ víi lêi kh¼ng ®Þnh nµy kh«ng? Nã cã ph¶i lµ mét chÝnh s¸ch tèt kh«ng?
7. Mét lÇn nghÞ sÜ Ernest Hollings ®· viÕt r»ng "ng­êi tiªu dïng kh«ng ®­îc lîi tõ nh÷ng hµng
ho¸ nhËp khÈu cã gi¸ thÊp h¬n. H·y l­ít qua mét sè danh môc ®Æt hµng qua b­u ®iÖn vµ b¹n sÏ thÊy

158
r»ng ng­êi tiªu dïng tr¶ gi¸ ®óng nh­ nhau cho quÇn ¸o, cho dï nã ®­îc s¶n xuÊt t¹i Mü hay nhËp
khÈu". H·y b×nh luËn.
8. H·y viÕt mét bµi luËn v¨n ng¾n ®Ó biÖn hé hoÆc phª ph¸n tõng quan ®iÓm chÝnh s¸ch sau ®©y:
a. ChÝnh phñ kh«ng nªn cho phÐp nhËp khÈu nÕu c¸c c«ng ty n­íc ngoµi b¸n hµng víi gi¸ thÊp
h¬n chi phÝ cña hä (hiÖn t­îng ®­îc gäi lµ "b¸n ph¸ gi¸").
b. ChÝnh phñ nªn t¹m dõng nhËp khÈu nh÷ng hµng ho¸ mµ ngµnh s¶n xuÊt ra chóng ë trong
n­íc võa míi h×nh thµnh vµ ®ang vËt lén ®Ó tån t¹i.
c. ChÝnh phñ kh«ng nªn cho phÐp nhËp khÈu hµng ho¸ tõ nh÷ng n­íc cã c¸c quy ®Þnh vÒ m«i
tr­êng yÕu kÐm h¬n chóng ta.
9. Gi¶ sö mét tiÕn bé c«ng nghÖ ë NhËt lµm gi¶m gi¸ ti vi thÕ giíi.
a. NÕu n­íc Mü lµ n­íc nh©p khÈu ti vi vµ kh«ng ¸p dông c¸c h¹n chÕ th ­¬ng m¹i. TiÕn bé
c«ng nghÖ nµy ¶nh h­ëng tíi phóc lîi cña ng­êi tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt Mü nh­ thÕ nµo? §iÒu g×
x¶y ra ®èi víi tæng thÆng d­ ë Mü?
b. B©y giê gi¶ sö Mü ¸p dông h¹n ng¹ch ®èi víi ti vi nhËp khÈu. TiÕn bé c«ng nghÖ nµy cña
NhËt t¸c ®éng tíi phóc lîi cña ng­êi tiªu dïng, ng­êi s¶n xuÊt vµ ng­êi ®­îc cÊp giÊy phÐp ë Mü nh­
thÕ nµo?
10. Khi chÝnh phñ ë n­íc Th­¬ng m¹i quyÕt ®Þnh ¸p dông h¹n ng¹ch nhËp khÈu ®èi víi « t«
n­íc ngoµi, cã ba khuyÕn nghÞ ®­îc ®­a ra: (1) B¸n giÊy phÐp nhËp khÈu tr ong mét cuéc ®Êu gi¸. (2)
Ph©n phèi giÊy phÐp b»ng c¸ch rót sè ngÉu nhiªn.(3) B¾t mäi ng­êi xÕp hµng vµ ph©n phèi giÊy phÐp
theo nguyªn t¾c ng­êi ®Õn tr­íc nhËn ®­îc tr­íc. Theo b¹n chÝnh s¸ch nµo g©y ra kho¶n mÊt kh«ng lín
nhÊt? ChÝnh s¸ch nµo g©y ra kho¶ n mÊt kh«ng nhá nhÊt? T¹i sao? (Gîi ý: TÊt c¶ c¸c c¸ch kh¸c ®Ó t¹o ra
nguån thu tõ thuÕ cña chÝnh phñ b¶n th©n chóng ®Òu g©y ra kho¶n mÊt kh«ng).
11. Trong mét bµi b¸o trªn tê T¹p chÝ Phè U«n (26-6-1990) vÒ ng­êi trång cñ c¶i ®­êng ®· gi¶i
thÝch r»ng "chÝnh phñ hç trî gi¸ ®­êng trong n­íc b»ng c¸ch h¹n chÕ nhËp khÈu ®­êng víi chi phÝ thÊp.
Ng­êi s¶n xuÊt ®­îc ®¶m b¶o "gi¸ æn ®Þnh thÞ tr­êng" b»ng 0,22 ®« la, tøc kho¶ng 0,09 ®« la cao h¬n
gi¸ hiÖn hµnh trªn thÞ tr­êng thÕ giíi". ChÝnh phñ duy tr× gi¸ cao h¬n b»ng c¸ch ¸p dông h¹n ng¹ch nhËp
khÈu.
a. H·y minh ho¹ cho ¶nh h­ëng cña h¹n ng¹ch nµy ®èi víi thÞ tr­êng ®­êng cña Mü. H·y ®¸nh
dÊu gi¸ vµ l­îng t­¬ng øng víi tr­êng hîp tù do th­¬ng m¹i vµ tr­êng hîp ¸p dông h¹n ng¹ch.
b. H·y ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña h¹n ng¹ch ®­êng b»ng c¸ch sö dông c¸c c«ng cô ph©n tÝch
phóc lîi.
c. Bµi b¸o cßn b×nh luËn r»ng "nh÷ng ng­êi phª ph¸n ch­¬ng tr×nh ®­êng nãi r»ng [h¹n ng¹ch]
®· g©y khã kh¨n cho nhiÒu n­íc s¶n xuÊt ®­êng ë vïng Ca ri bª, Mü Latinh vµ ViÔn ®«ng trong viÖc t¹o
thu nhËp tõ xuÊt khÈu, ®· lµm tæn h¹i c¸c nÒn kinh tÕ cña hä vµ g©y ra sù bÊt æn ®Þnh vÒ chÝnh trÞ, trong
khi lµm t¨ng nhu cÇu cña ThÕ giíi Thø ba vÒ viÖn trî n­íc ngoµi tõ Mü". Ph©n tÝch phóc lîi th«ng
th­êng cña chóng ta chØ bao gåm nh÷ng c¸i ®­îc vµ mÊt cña ng­êi tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt Mü.
Theo b¹n nh÷ng c¸i ®­îc hoÆc mÊt cña ng­êi d©n ë c¸c n­íc kh¸c ®ãng vai trß g× trong qu¸ tr×nh ho¹ch
®Þnh kinh tÕ cña chóng ta?
d. Bµi b¸o nµy tiÕp tôc nhËn ®Þnh r»ng "ë trong n­íc, ch­¬ng tr×nh ®­êng ®· gãp phÇn lµm cho
ngµnh s¶n xuÊt xi r« tõ ng« cã hµm l­îng ®­êng cao ph¸t triÓn ®Õn møc ®¸ng kinh ng¹c". Theo b¹n, t¹i
sao ch­¬ng tr×nh ®­êng l¹i cã ¶nh h­ëng nµy? (Gîi ý: §­êng vµ xi r« ng« cã lµ nh÷ng hµng ho¸ thay thÕ
hay bæ sung?)
12*. H·y xem xÐt mét n­íc nhá x uÊt khÈu thÐp. H·y gi¶ sö r»ng mét chÝnh phñ "ñng hé th­¬ng
m¹i" quyÕt ®Þnh trî cÊp cho viÖc xuÊt khÈu thÐp b»ng c¸ch tr¶ mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh cho mçi tÊn thÐp
b¸n ra n­íc ngoµi. Kho¶n trî cÊp nµy t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®èi víi gi¸ thÐp trong n­íc, l­îng th Ðp s¶n
xuÊt trong n­íc, l­îng thÐp tiªu dïng trong n­íc, vµ l­îng thÐp xuÊt khÈu? Nã ¶nh h­ëng tíi thÆng d­
tiªu dïng, thÆng d­ s¶n xuÊt, nguån thu cña chÝnh phñ vµ tæng thÆng d­ nh­ thÕ nµo? (Gîi ý: Ph­¬ng
ph¸p ph©n tÝch trî cÊp xuÊt khÈu t­¬ng tù nh­ ph­ ¬ng ph¸p ph©n tÝch thuÕ nhËp khÈu).

159
 PhÇn iv
Kinh tÕ häc
vÒ khu vùc c«ng céng

160
 Ch­¬ng 10

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn

Doanh nghiÖp s¶n xuÊt vµ b¸n giÊy cßn t¹o ra s¶n phÈm phô lµ chÊt ®i«xÝt. C¸c nhµ khoa häc tin
r»ng khi chÊt ®i«xÝt nµy th©m nhËp v µo m«i tr­êng, nã sÏ lµm t¨ng nguy c¬ m¾c bÖnh ung th­, trÎ em
sinh ra bÞ dÞ d¹ng vµ nhiÒu vÊn ®Ò søc khoÎ kh¸c.
Qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ th¶i chÊt ®i«xÝt cã ph¶i lµ mét vÊn ®Ò ®èi víi x· héi kh«ng? Tõ ch­¬ng 4
®Õn ch­¬ng 9, chóng ta ®· xem xÐt viÖc thÞ tr­ên g ph©n bæ nguån lùc khan hiÕm th«ng qua c¸c lùc
l­îng cung cÇu nh­ thÕ nµo. Chóng ta còng ®· biÕt r»ng vÒ c¬ b¶n, tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu biÓu thÞ
sù ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Theo lèi nãi Èn dô næi tiÕng cña Adam Smith, th× "bµn tay
v« h×nh" cña thÞ tr­êng dÉn d¾t nh÷ng ng­êi mua vµ ng­êi b¸n ®ang theo ®uæi lîi Ých riªng cña m×nh
trªn mét thÞ tr­êng ®Õn chç tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi mµ x· héi thu ®­îc tõ thÞ tr­êng ®ã. T­ t­ëng nµy lµ
nÒn t¶ng cho mét trong M­êi Nguyªn lý c¬ b¶n cña kinh t Õ häc trong ch­¬ng 1: ThÞ tr­êng th­êng lµ
c¸ch tèt ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng kinh tÕ. NÕu vËy, chóng ta cã thÓ kÕt luËn r»ng bµn tay v« h×nh sÏ c¶n trë
c¸c doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng giÊy kh«ng cho hä th¶i qu¸ nhiÒu chÊt ®i«xÝt kh«ng?
ThÞ tr­êng thùc hiÖn tèt rÊt nhiÒu chøc n¨ng, nh­ng kh«ng ph¶i tÊt c¶. Trong ch­¬ng nµy, chóng
ta b¾t ®Çu nghiªn cøu mét nguyªn lý kh¸c trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc: ChÝnh phñ ®«i khi cã
thÓ c¶i thiÖn ®­îc kÕt côc thÞ tr­êng. Chóng ta sÏ t×m hiÓu xem t¹i sao thÞ tr­êng ® «i khi l¹i thÊt b¹i
trong viÖc ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶, chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖn sù ph©n
bæ cña thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo vµ nh÷ng lo¹i chÝnh s¸ch nµo cã hiÖu qu¶ nhÊt.
Nh÷ng thÊt b¹i thÞ tr­êng ®­îc tr×nh bµy trong ch­¬ng nµy cã cïng tÝnh chÊt vµ ®­îc gäi lµ c¸c
¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. Mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ph¸t sinh khi mét c¸ nh©n nµo ®ã tham gia vµo ho¹t
®éng cã ¶nh h­ëng ®Õn phóc lîi cña ng­êi ngoµi cuéc, nh­ng l¹i kh«ng ph¶i tr¶ hoÆc nhËn ®­îc bÊt kú
kho¶n båi th­êng nµo cho ¶nh h­ëng nµy. NÕu nã lµm h¹i ng­êi ngoµi cuéc, ng­êi ta gäi nã lµ ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc; ng­îc l¹i nÕu nã cã lîi, ng­êi ta gäi nã lµ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc. Khi
xuÊt hiÖn ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn, mèi quan t©m cña x· héi vÒ kÕt côc thÞ tr­ê ng kh«ng chØ dõng ë phóc
lîi cña ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng; nã bao gåm phóc lîi cña nh÷ng ng­êi ngoµi cuéc chÞu
¶nh h­ëng. Do ng­êi mua vµ ng­êi b¸n bá qua nh÷ng ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ph¸t sinh tõ quyÕt ®Þnh cña
hä vÒ l­îng cung vµ l­îng cÇu, n ªn tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr­êng kh«ng hiÖu qu¶ khi cã ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn. NghÜa lµ tr¹ng th¸i c©n b»ng ®ã kh«ng tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi cña toµn x· héi. VÝ dô, viÖc
th¶i chÊt ®i«xÝt vµo m«i tr­êng lµ mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc. C¸c doanh nghiÖp giÊy theo ®uæi
Ých lîi c¸ nh©n kh«ng tÝnh hÕt chi phÝ « nhiÔm mµ hä g©y ra vµ v× vËy g©y qu¸ nhiÒu « nhiÔm, trõ khi hä
bÞ chÝnh phñ ng¨n cÊm.
Gièng nh­ nh÷ng ph¶n øng chÝnh s¸ch nh»m gi¶i quyÕt c¸c thÊt b¹i thÞ tr­êng, ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn rÊt ®a d¹ng. Sau ®©y lµ mét vµi vÝ dô:
 KhÝ th¶i xe h¬i lµ mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc, v× nã t¹o ra khãi mµ nh÷ng ng­êi kh¸c
ph¶i hÝt thë. Do ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn nµy, nªn viÖc sö dông xe h¬i cã xu h­íng g©y ra qu¸ nhiÒu «
nhiÔm. ChÝnh phñ Liªn bang cè g¾ng gi¶i q uyÕt vÊn ®Ò nµy b»ng c¸ch ®Ò ra c¸c ®Þnh møc khÝ th¶i cho xe
h¬i. ChÝnh phñ còng ®¸nh thuÕ x¨ng nh»m gi¶m sè ng­êi sö dông xe h¬i.
 C¸c toµ nhµ lÞch sö ®­îc trïng tu mang l¹i mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc, bëi v× nh÷ng
ng­êi ®i ngang qua cã thÓ chiªm ng­ìng vÎ ®Ñp vµ ý nghÜa lÞch sö cña chóng. Nh÷ng ng­êi së h÷u toµ
nhµ kh«ng thu ®­îc Ých lîi ®Çy ®ñ tõ viÖc trïng tu vµ v× vËy cã xu h­íng ph¸ bá nh÷ng toµ nhµ cò qu¸
nhanh chãng. NhiÒu chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng ®èi phã víi vÊn ®Ò nµy b»ng c¸ch qu¶n lý viÖc ph¸ bá
nh÷ng toµ nhµ lÞch sö vµ miÔn thuÕ cho nh÷ng ng­êi trïng tu chóng.

161
  TiÕng chã sña g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc, v× hµng xãm bÞ tiÕng ån quÊy rÇy.
Nh÷ng ng­êi nu«i chã kh«ng ph¶i chÞu toµn bé chi phÝ do tiÕng ån g©y ra vµ do vËy cã xu h­íng kh«ng
quan t©m l¾m ®Õn viÖc h¹n chÕ tiÕng sña. ChÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy b»ng c¸ch quy
®Þnh hµnh ®éng "quÊy rèi sù yªn tÜnh" lµ vi ph¹m ph¸p luËt.
 Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c«ng nghÖ míi t¹o ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc, bëi v×
nã mang l¹i nh÷ng kiÕn thøc mµ ng­êi kh¸c cã thÓ sö dông. Do c¸c nhµ ph¸t minh kh«ng thÓ thu ®­îc
toµn bé Ých lîi tõ nh÷ng ph¸t minh cña m×nh, nªn hä cã xu h­íng dµnh Ýt nguån lùc h¬n cho ho¹t ®éng
nghiªn cøu. ChÝnh phñ Liªn bang gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy mét phÇn b»ng hÖ thèng b¶n quyÒn s¸ng chÕ.
ChÝnh phñ th­êng cÊp ®éc quyÒn sö dông s¸ng chÕ cho c¸c nhµ ph¸t minh trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh.
 Trong mçi tr­êng hîp nªu trªn, ng­êi ra quyÕt ®Þnh kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn mµ hµnh vi cña anh ta g©y ra. ChÝnh phñ ph¶n øng b»ng c¸ch cè g¾ng t¸c ®éng vµo hµnh vi cña hä
®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña nh÷ng ng­êi bÞ ¶nh h­ëng.

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn vµ t×nh tr¹ng kh«ng hiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng
Trong phÇn nµy, chóng ta sö dông c¸c c«ng cô cña ch­¬ng 7 ®Ó ph©n tÝch xem ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn phóc lîi kinh tÕ. Ph©n tÝch cña chóng ta sÏ chØ ra mét c¸ch chÝnh x¸c t¹i
sao ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn l¹i khiÕn cho thÞ tr­êng ph©n bæ nguån lùc theo c¸ch kh«ng cã hiÖu qu¶.
Trong phÇn cuèi cña ch­¬ng, ch óng ta sÏ xem xÐt c¸ch thøc kh¾c phôc lo¹i thÊt b¹i thÞ tr­êng nµy cña
khu vùc t­ nh©n vµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch c«ng céng.
Phóc lîi kinh tÕ: Tãm l­îc
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng c¸ch nhí l¹i nh÷ng bµi häc c¬ b¶n cña m«n kinh tÕ phóc lîi trong
ch­¬ng 7. §Ó lµm cho ph©n tÝch cña m×nh cã tÝnh chÊt cô thÓ, chóng ta sÏ xem xÐt mét thÞ tr­êng cô thÓ
- thÞ tr­êng nh«m. H×nh 1 tr×nh bµy ®­êng cung vµ cÇu cña thÞ tr­êng nh«m.
Gi¸ nh«m

§­êng cung (chi

phÝ t­ nh©n)
Tr¹ng th¸i c©n b»ng

§­êng cÇu (gi¸ trÞ

t­ nh©n)
QthÞ tr­êng L­îng nh«m
H×nh 1. ThÞ tr­êng nh«m. §­êng cÇu ph¶n ¸nh gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi tiªu dïng vµ ®­êng cung
ph¶n ¸nh chi phÝ cña ng­êi b¸n. S¶n l­îng c©n b»ng Q thÞ tr­êng tèi ®a ho¸ tæng gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua
trõ ®i tæng chi phÝ cña ng­êi b¸n. Do vËy khi kh«ng cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn, tr¹ng th¸i c©n b»ng cña
thÞ tr­êng cã hiÖu qu¶.
Nh­ b¹n thÊy trong ch­¬ng 7, ®­êng cung vµ ®­êng cÇu hµm chøa nh÷ng th«ng tin quan träng
vÒ chi phÝ vµ Ých lîi. §­êng cÇu vÒ nh«m ph¶n ¸nh gi¸ trÞ cña nh«m ®èi víi ng­êi tiªu dïng nh«m ®­îc
tÝnh b»ng gi¸ c¶ mµ hä s½n sµng thanh to¸n. T¹i bÊt kú l­îng nh«m nµo, ®é cao cña ®­êng cÇu còng
ph¶n ¸nh sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi tiªu dïng cËn biªn. Nãi c¸ch kh¸c, nã cho thÊy gi¸ trÞ ®èi víi
ng­êi tiªu dïng cña ®¬n vÞ nh«m cuèi cïng ®­îc mua. T­¬ng tù nh­ vËy, ®­êng cung ph¶n ¸nh chi phÝ
cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh«m. T¹i bÊt kú l­îng nh«m nµo, ®é cao cña ®­êng cung còng cho biÕt chi phÝ
cña ng­êi b¸n cËn biªn. Nãi c¸ch kh¸c, nã cho biÕt chi phÝ ®èi víi nhµ s¶n xuÊt cña ®¬n vÞ nh«m cuèi
cïng ®­îc b¸n ra.

162
 Khi kh«ng cã sù can thiÖp cña chÝnh phñ, gi¸ c¶ ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cun g vµ cÇu vÒ nh«m.
L­îng s¶n xuÊt vµ tiªu dïng ë tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr­êng Q thÞ tr­êng trong h×nh 1 lµ cã hiÖu qu¶, hiÓu
theo nghÜa nã tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. NghÜa lµ thÞ tr­êng ph©n bæ nguån lùc theo
c¸ch lµm tèi ®a ho¸ tæng gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi tiªu dïng - nh÷ng ng­êi mua vµ sö dông nh«m - trõ tæng
chi phÝ ®èi víi ng­êi s¶n xuÊt - nh÷ng ng­êi s¶n xuÊt vµ b¸n nh«m.

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn trong s¶n xuÊt

B©y giê h·y gi¶ sö r»ng c¸c nhµ m¸y s¶n xuÊt nh«m g©y « nhiÔm: Cïng víi mçi ®¬n vÞ nh«m
®­îc s¶n xuÊt ra, mét l­îng khãi nhÊt ®Þnh còng ®­îc th¶i vµo khÝ quyÓn. Do khãi th¶i cã h¹i ®èi víi
søc khoÎ cña nh÷ng ng­êi hÝt thë ph¶i nã, nªn nã lµ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc. ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn nµy cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®èi víi hiÖ u qu¶ cña kÕt côc thÞ tr­êng?
Do ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn nªu trªn, nªn chi phÝ ®èi víi x· héi cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh«m lín
h¬n chi phÝ cña c¸c nhµ s¶n xuÊt nh«m. §èi víi mçi ®¬n vÞ nh«m ®­îc s¶n xuÊt, chi phÝ x· héi bao gåm
chi phÝ c¸ nh©n cña nhµ s¶n xuÊt nh«m céng víi chi phÝ cña nh÷ng ng­êi ngoµi cuéc chÞu ¶nh h­ëng tiªu
cùc cña sù « nhiÔm. H×nh 2 tr×nh bµy chi phÝ x· héi cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh«m. §­êng chi phÝ x· héi
n»m trªn ®­êng cung v× nã tÝnh ®Õn chi phÝ ®èi víi nh÷ng ng­êi ngoµi cuéc do c¸c nhµ s¶n xuÊt nh«m
g©y ra. Sù chªnh lÖch gi÷a hai ®­êng nµy ph¶n ¸nh chi phÝ « nhiÔm.
§­êng chi phÝ x· héi
Gi¸ nh«m
Chi phÝ «
nhiÔm
§­êng cung (chi phÝ
Tèi ­u t­ nh©n)

Tr¹ng th¸i c©n b»ng

§­êng cÇu (gi¸ trÞ

t­ nh©n)
Qtèi ­u QthÞ tr­êng L­îng nh«m
H×nh 2. ¤ nhiÔm vµ s¶n l­îng tèi ­u vÒ mÆt x· héi. Khi xuÊt hiÖn ¶nh h­ëng ngo¹i øng tiªu
cùc trong s¶n xuÊt, chi phÝ x· héi cña viÖc s¶n xuÊt nh«m lín h¬n chi phÝ t­ nh©n. Do vËy, s¶n l­îng
nh«m tèi ­u Q tèi ­u, thÊp h¬n s¶n l­îng c©n b»ng, Q thÞ tr­êng.
VËy nªn s¶n xuÊt l­îng nh«m lµ bao nhiªu? §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, mét lÇn n÷a chóng ta l¹i xÐt
xem nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ sÏ lµm g×. Nhµ ho¹ch ®Þnh muèn tèi ® a ho¸ tæng thÆng d­ thu ®­îc
tõ thÞ tr­êng - gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi tiªu dïng nh«m trõ chi phÝ s¶n xuÊt nh«m. Tuy nhiªn, nhµ ho¹ch ®Þnh
còng hiÓu r»ng chi phÝ s¶n xuÊt nh«m bao gåm c¶ chi phÝ « nhiÔm.
Nhµ ho¹ch ®Þnh sÏ lùa chän møc s¶n l­îng nh«m mµ t¹i ®ã ®­êng cÇu c¾t ®­êng chi phÝ x· héi.
Giao ®iÓm nµy x¸c ®Þnh l­îng nh«m tèi ­u theo quan ®iÓm cña toµn x· héi. D­íi møc s¶n l­îng nµy,
gi¸ trÞ cña nh«m ®èi víi ng­êi tiªu dïng (tÝnh b»ng ®é cao cña ®­êng cÇu) lín h¬n chi phÝ x· héi cña
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nh«m (tÝnh b»ng ®é cao cña ®­êng chi phÝ x· héi). Nhµ ho¹ch ®Þnh kh«ng s¶n xuÊt
nhiÒu h¬n møc s¶n l­îng nµy, bëi v× chi phÝ x· héi cña viÖc s¶n xuÊt l­îng nh«m t¨ng thªm lín h¬n gi¸
trÞ cña nã ®èi víi ng­êi tiªu dïng.
Chó ý r»ng l­îng nh«m c©n b»ng, Q thÞ tr­êng, lín h¬n s¶n l­îng tèi ­u vÒ mÆt x· héi, Q tèi ­u.
Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng kh«ng hiÖu qu¶ nµy lµ tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr­êng chØ ph¶n ¸nh chi phÝ t­
nh©n cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. T¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng, ng­êi tiªu dïng cËn biªn ®Þnh gi¸ nh«m ë møc thÊp
h¬n chi phÝ x· héi cña viÖc s¶n xuÊt nh«m. NghÜa lµ t¹i Q thÞ tr­êng, ®­êng cÇu n»m d­íi ®­êng chi phÝ x·

163
héi. Do vËy, viÖc gi¶m s¶n xuÊt vµ tiªu dïng nh«m xuèng d­íi møc c©n b»ng thÞ tr­êng sÏ lµm t¨ng tæng
phóc lîi kinh tÕ.
Nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi cã thÓ ®¹t ®­îc kÕt côc tèi ­u nh­ thÕ nµo? Mét trong c¸c gi¶i ph¸p lµ
®¸nh thuÕ nhµ s¶n xuÊt nh«m trªn mçi tÊn nh«m mµ hä b¸n ra. ThuÕ sÏ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung vÒ
nh«m lªn trªn mét l­îng ®óng b»ng møc thuÕ. NÕu thuÕ ph¶n ¸nh chÝnh x¸c chi phÝ x· héi cña khãi th¶i
vµo khÝ quyÓn, th× ®­êng cung míi sÏ trïng víi ®­êng chi phÝ x· héi. T¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr­êng
míi, c¸c nhµ s¶n xuÊt nh«m s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi.
ViÖc sö dông mét kho¶n thuÕ nh­ vËy ®­îc gäi lµ néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn, bëi v× nã
khuyÕn khÝch ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng quan t©m ®Õn c¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ph¸t sinh
tõ hµnh vi cña hä. Nhµ s¶n xuÊt nh«m sÏ tÝnh ®Õn chi phÝ « nhiÔm khi quyÕt ®Þnh l­îng nh«m cung øng,
bëi v× giê ®©y thuÕ buéc hä ph¶i tr¶ nh÷ng chi phÝ bªn ngoµi. Trong phÇn sau cña ch­¬ng nµy, chóng ta
sÏ xem xÐt c¸c gi¶i ph¸p kh¸c mµ nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ sö dông ®Ó ®èi phã víi c¸c ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn.

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc trong s¶n xuÊt

MÆc dï trªn mét sè thÞ tr­êng, chi phÝ x· héi cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt lín h¬n chi phÝ t­ nh©n,
nh­ng ®iÒu ng­îc l¹i còng cã thÓ x¶y ra trªn mét sè thÞ tr­êng kh¸c. Do trªn nh÷ng thÞ tr­êng nh­ vËy
¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ®em l¹i Ých lîi cho ng­êi ngoµi cuéc, nªn chi phÝ x· héi cña s¶n xuÊt nhá h¬n chi
phÝ t­ nh©n. ThÞ tr­êng s¶n xuÊt r« bèt c«ng nghiÖp lµ mét v co dô.
R« bèt lµ s¶n phÈm tiªn phong trong tiÕn bé c«ng nghÖ ®ang diÔn ra nhanh chãng. Mçi khi
doanh nghiÖp chÕ t¹o r« bèt, hä cã c¬ héi kh¸m ph¸ ra kiÓu thiÕt kÕ míi tèt h¬n .ThiÕt kÕ míi ®ã mang
l¹i Ých lîi kh«ng chØ cho c¸c doanh nghiÖp mµ cßn cho toµn x· héi, bëi v× nã n»m trong khèi kiÕn thøc
c«ng nghÖ cña toµn x· héi. Lo¹i ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc nµy ®­îc gäi lµ sù phæ biÕn c«ng nghÖ.
Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc t­¬ng tù nh­ ph©n tÝch ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn tiªu cùc. H×nh 3 m« t¶ thÞ tr­êng r« bèt. Trong tr­êng hîp nµy, chi phÝ x· héi cña s¶n xuÊt thÊp h¬n
chi phÝ t­ nh©n - ®­îc biÓu thÞ b»ng ®­êng cung. Cô thÓ, chi phÝ x· héi cña viÖc s¶n xuÊt mét chiÕc r«
bèt b»ng chi phÝ t­ nh©n trõ ®i gi¸ trÞ cña sù phæ biÕn c«ng nghÖ. Do vËy, nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi sÏ chän
s¶n xuÊt l­îng r« bèt lín h¬n so víi thÞ tr­êng t­ nh©n.

Gi¸ r« bèt Gi¸ trÞ cña ngo¹i §­êng cung (chi phÝ
øng c«ng nghÖ t­ nh©n)
§­êng chi phÝ x· héi
Tr¹ng th¸i
c©n b»ng

 Tèi ­u

§­êng cÇu (gi¸ trÞ t­

nh©n)
QthÞ tr­êng Qtèi ­u L­îng r« bèt
H×nh 3. Sù phæ biÕn c«ng nghÖ vµ s¶n l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi. Khi xuÊt hiÖn ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn tÝch cùc trong s¶n xuÊt, chi phÝ x· héi cña viÖc s¶n xuÊt r« bèt nhá h¬n so víi chi phÝ t­
nh©n. Do vËy, s¶n l­îng r« bèt tèi ­u Q tèi ­u lín h¬n s¶n l­îng c©n b»ng Q thÞ tr­êng.
Trong tr­êng hîp nµy, chÝnh phñ cã thÓ néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn b»ng c¸ch trî cÊp
cho qu¸ tr×nh s¶n xuÊt r« bèt. NÕu chÝnh phñ trî cÊp cho c¸c doanh nghiÖp khi hä s¶n xuÊt r« bèt th×
®­êng cung sÏ dÞch chuyÓn xuèng phÝa d­íi mét l­îng ®óng b»ng møc trî cÊp vµ sù dÞch chuyÓn nµy

164
lµm t¨ng s¶n l­îng c©n b»ng cña r« bèt. §Ó ®¶m b¶o tr¹ng th¸i c©n b»ng trïng víi møc tèi ­u ®èi víi x·
héi, møc trî cÊp ph¶i b»ng gi¸ trÞ cña sù phæ biÕn c«ng nghÖ.

Nghiªn cøu t×nh huèng: cuéc tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch c«ng nghÖ
Sù phæ biÕn c«ng nghÖ cã quy m« lín ®Õn mø c nµo vµ chóng cã ý nghÜa g× ®èi víi chÝnh s¸ch
c«ng céng? §©y lµ mét c©u hái quan träng, bëi v× tiÕn bé c«ng nghÖ lµ ch×a kho¸ cho sù gia t¨ng møc
sèng tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c. Tuy nhiªn, nã còng lµ mét c©u hái khã mµ c¸c nhµ kinh tÕ th­êng
kh«ng ®¹t ®­îc sù nhÊt trÝ.
Mét sè nhµ kinh tÕ tin r»ng sù phæ biÕn c«ng nghÖ cã ¶nh h­ëng s©u réng vµ chÝnh phñ nªn
khuyÕn khÝch c¸c ngµnh t¹o quy m« phæ biÕn c«ng nghÖ lín nhÊt. VÝ dô, c¸c nhµ kinh tÕ nµy lËp luËn
r»ng, nÕu viÖc s¶n xuÊt chÝp m¸y tÝnh t¹o ra møc phæ biÕn c«ng nghÖ lín h¬n so víi viÖc s¶n xuÊt c¸c
miÕng khoai t©y r¸n, th× chÝnh phñ nªn sö dông thuÕ ®Ó khuyÕn khÝch mäi ng­êi s¶n xuÊt chÝp m¸y tÝnh
nhiÒu h¬n khoai t©y r¸n. Sù can thiÖp cña chÝnh phñ vµo nÒn kinh tÕ nh»m thóc ®Èy c¸c ngµnh ®¹t ®­îc
tiÕn bé c«ng nghÖ gäi lµ chÝnh s¸ch c«ng nghÖ.
C¸c nhµ kinh tÕ kh¸c cßn hoµi nghi vÒ chÝnh s¸ch c«ng nghÖ. ThËm chÝ ngay c¶ khi sù phæ biÕn
c«ng nghÖ cã tÝnh phæ biÕn, th× sù thµnh c«ng cña chÝnh s¸ch c«ng nghÖ vÉn ®ßi hái chÝnh phñ ph¶i cã
kh¶ n¨ng tÝnh to¸n quy m« cña sù phæ biÕn c«ng nghÖ tõ c¸c thÞ tr­êng kh¸c nhau.ViÖc tÝnh to¸n nµy lµ
mét vÊn ®Ò khã nhÊt. H¬n n÷a, khi kh«ng cã c¸c ph­¬ng ph¸p tÝnh to¸n chÝnh x¸c, hÖ thèng chÝnh trÞ
cuèi cïng cã thÓ sÏ trî cÊp cho nh÷ng ngµnh cã ¶nh h­ëng m¹nh mÏ vÒ chÝ nh trÞ, chø kh«ng ph¶i cho
nh÷ng ngµnh t¹o ra ngo¹i øng tÝch cùc lín nhÊt.
Mét d¹ng chÝnh s¸ch c«ng nghÖ mµ hÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ ®Òu t¸n thµnh lµ biÖn ph¸p b¶o vÖ
b»ng s¸ng chÕ. C¸c ®iÒu luËt vÒ b»ng s¸ng chÕ b¶o vÖ quyÒn lîi cña ng­êi ph¸t minh b»ng c¸ ch cho hä
quyÒn sö dông duy nhÊt ®èi víi ph¸t minh cña m×nh trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh. Khi mét doanh nghiÖp
thùc hiÖn sù ®ét ph¸ vÒ c«ng nghÖ, hä cã thÓ ®­îc cÊp b»ng s¸ng chÕ ®èi víi ý t­ëng ®ã vµ thu ®­îc hÇu
hÕt Ých lîi kinh tÕ cho riªng m×nh. B»ng s¸ ng chÕ ®­îc coi lµ c¸ch néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn
b»ng c¸ch trao cho doanh nghiÖp quyÒn së h÷u ®èi víi ph¸t minh cña hä. NÕu c¸c doanh nghiÖp kh¸c
muèn sö dông c«ng nghÖ míi, hä ph¶i ®­îc doanh nghiÖp ph¸t minh cho phÐp vµ tr¶ tiÒn sö dông b¶n
quyÒn ph¸t minh. Do vËy, hÖ thèng b»ng s¸ng chÕ cã t¸c dông khuyÕn khÝch doanh nghiÖp tham gia
nghiªn cøu vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c nh»m thóc ®Èy tiÕn bé c«ng nghÖ.

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn trong tiªu dïng

C¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn mµ chóng ta th¶o luËn tõ tr­íc ®Õn nay ®Òu liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt hµng ho¸. Tuy nhiªn, mét sè ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn l¹i liªn quan ®Õn tiªu dïng. VÝ dô, viÖc tiªu
dïng r­îu g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc nÕu nh­ ng­êi tiªu dïng l¸i xe khi say r­îu vµ g©y rñi
ro cho tÝnh m¹ng cña nh÷ng ng­êi kh¸c. T­¬ng tù, viÖc tiªu dïng dÞch vô gi¸o dôc ®em l¹i ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn tÝch cùc, bëi v× d©n sè cã tr×nh ®é gi¸o dôc cao h¬n th­êng bÇu ra mét chÝnh phñ cã n¨ng lùc
h¬n vµ mäi ng­êi ®Òu cã lîi.
Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖ n trong tiªu dïng còng t­¬ng tù nh­ ph©n tÝch ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn trong s¶n xuÊt. Nh­ h×nh 4 cho thÊy, ®­êng cÇu kh«ng ph¶n ¸nh gi¸ trÞ cña hµng ho¸
®èi víi x· héi. PhÇn (a) tr×nh bµy tr­êng hîp tiªu dïng cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc, vÝ dô nh÷ng
¶nh h­ëng liªn quan ®Õn viÖc tiªu dïng r­îu. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ trÞ x· héi nhá h¬n gi¸ trÞ t­
nh©n vµ s¶n l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi nhá h¬n s¶n l­îng ®­îc x¸c ®Þnh bëi thÞ tr­êng t­ nh©n. PhÇn (b)
tr×nh bµy tr­êng hîp tiªu dïng cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc, vÝ dô ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cña gi¸o

165
dôc. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ trÞ x· héi lín h¬n gi¸ trÞ t­ nh©n vµ s¶n l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi lín
h¬n s¶n l­îng ®­îc x¸c ®Þnh trªn thÞ tr­êng t­ nh©n.
(a) ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc trong tiªu dïng.
Gi¸ r­îu
§­êng cung (chi phÝ
t­ nh©n)

§­êng cÇu (gi¸ trÞ t­ nh©n)

Gi¸ trÞ x· héi
Qtèi ­u QthÞ tr­êng L­îng r­îu
(b) ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc trong tiªu dïng

Gi¸ dÞch vô
gi¸o dôc §­êng cung (chi
phÝ t­ nh©n)

Gi¸ trÞ x· héi

§­êng cÇu (gi¸ trÞ t­ nh©n)

QthÞ tr­êng Qtèi ­u L­îng dÞch vô gi¸o dôc
H×nh 4. ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn trong tiªu dïng. PhÇn (a) m« t¶ mét thÞ tr­êng cã ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn tiªu cùc trong tiªu dïng, vÝ dô thÞ tr­êng r­îu. §­êng ph¶n ¸nh gi¸ trÞ x· héi n»m d­íi
®­êng cÇu vµ s¶n l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi, Q tèi ­u, nhá h¬n s¶n l­îng c©n b»ng Q thÞ tr­êng . PhÇn (b)
m« t¶ mét thÞ tr­êng cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc trong tiªu dïng, vÝ dô thÞ tr­êng gi¸o dôc. §­êng
ph¶n ¸nh gi¸ trÞ x· héi n»m trªn ®­êng cÇu vµ s¶n l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi, Q tèi ­u, lín h¬n s¶n
l­îng c©n b»ng, Q thÞ tr­êng .
Mét lÇn n÷a, chÝnh phñ cã thÓ söa ch÷a thÊt b¹i thÞ tr­êng nµy b»ng c¸ch cho phÐp nh÷ng ng­êi
tham gia néi hiÖu ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. Ph¶n øng thÝch hîp ®èi víi ¶nh h­ën g ngo¹i hiÖn trong tiªu
dïng t­¬ng tù nh­ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn trong s¶n xuÊt. §Ó ®Èy tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng gÇn
h¬n tíi tr¹ng th¸i tèi ­u ®èi víi x· héi, th× ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc cÇn bÞ ®¸nh thuÕ vµ ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn tÝch cùc cÇn ® ­îc trî cÊp. Trong thùc tÕ, ®©y chÝnh lµ chÝnh s¸ch mµ chÝnh phñ thùc hiÖn: §å
uèng cã cån lµ nh÷ng hµng ho¸ bÞ ®¸nh thuÕ cao nhÊt trong nÒn kinh tÕ cña chóng ta vµ dÞch vô gi¸o dôc
®­îc trî cÊp nhiÒu nhÊt th«ng qua c¸c tr­êng c«ng lËp vµ häc bæng cña chÝn h phñ.
Nh­ b¹n ®· thÊy, nh÷ng vÝ dô vÒ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn nµy ®em l¹i bµi häc tæng qu¸t: ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc trong s¶n xuÊt hay tiªu dïng ®Òu lµm cho thÞ tr­êng s¶n xuÊt mét l­îng hµng
lín h¬n s¶n l­îng mµ x· héi mong muèn. ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc trong s¶n xuÊt hay tiªu dïng
®Òu lµm cho thÞ tr­êng s¶n xuÊt mét l­îng hµng nhá h¬n s¶n l­îng mµ x· héi mong muèn. §Ó söa ch÷a
vÊn ®Ò nµy, chÝnh phñ cã thÓ néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn b»ng c¸ch ®¸nh thuÕ nh÷ng hµng ho¸
g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc vµ trî cÊp cho nh÷ng hµng ho¸ cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc.
KiÓm tra nhanh: H·y cho vÝ dô vÒ mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc vµ vÒ mét ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn tÝch cùc. H·y gi¶i thÝch t¹i sao c¸c kÕt côc thÞ tr­êng l¹i kÐm hiÖu qu¶ khi xuÊt hiÖn ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn.

166
 C¸c gi¶i ph¸p t­ nh©n ®èi víi ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn
Chóng ta võa th¶o luËn xong lý do t¹i sao c¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn l¹i khiÕn cho thÞ tr­êng
ph©n bæ c¸c nguån lùc mét c¸ch kÐm hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, chóng ta míi chØ tãm l­îc c¸ch söa ch÷a t×nh
tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ nµy. Trong thùc tÕ, c¸c t¸c nh©n t­ nh©n vµ nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ ph¶n
øng víi ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn theo nhiÒu c¸ch. Mäi biÖn ph¸p ®Òu cã cïng môc tiªu lµ lµm cho sù ph©n
bæ nguån lùc tiÕn gÇn tíi tr¹ng th¸ i tèi ­u ®èi víi x· héi. Trong phÇn nµy chóng ta sÏ xem xÐt c¸c gi¶i
ph¸p t­ nh©n.
C¸c gi¶i ph¸p t­ nh©n
MÆc dï ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cã xu h­íng g©y ra t×nh tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ cña c¸c thÞ tr­êng,
song kh«ng ph¶i lóc nµo còng cÇn ®Õn hµnh ®éng cña chÝnh phñ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Trong mét sè
tr­êng hîp, ng­êi ta cã thÓ vËn dông gi¶i ph¸p t­ nh©n.
§«i khi vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cã thÓ ®­îc gi¶i quyÕt b»ng c¸c quy ph¹m ®¹o ®øc vµ sù
tho¶ thuËn x· héi. VÝ dô, chóng ta h·y xÐt xem t¹i sao mäi ng­êi l¹i kh«ng vøt r¸c bõa b·i. MÆc dï cã
nh÷ng ®iÒu luËt ng¨n cÊm viÖc th¶i r¸c b õa b·i, nh­ng chóng kh«ng ®­îc thùc thi mét c¸ch nghiªm
chØnh. HÇu hÕt mäi ng­êi kh«ng th¶i r¸c bõa b·i bëi v× ®©y lµ mét hµnh ®éng sai tr¸i. Quy t¾c VÇng
®­îc ®­a ra d¹y dç cho hÇu h Õt trÎ em nãi r»ng "Em h·y ®èi xö víi mäi ng­êi nh­ ®èi xö víi chÝnh
m×nh". Nguyªn t¾c ®¹o ®øc d¹y chóng ta ph¶i c©n nh¾c xem hµnh ®éng cña m×nh ¶nh h­ëng ®Õn nh÷ng
ng­êi kh¸c nh­ thÕ nµo. Nãi b»ng ng«n ng÷ kinh tÕ, nã b¶o cho chóng ta ph¶i néi hiÖn ho¸ ¶n h h­ëng
ngo¹i hiÖn.
Mét gi¶i ph¸p t­ nh©n kh¸c ®èi víi ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn lµ c¸c héi tõ thiÖn. NhiÒu héi tõ thiÖn
®­îc thµnh lËp ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. VÝ dô, C©u l¹c bé Sierra cã môc tiªu lµ b¶o vÖ
m«i tr­êng. Nã lµ mét tæ chøc phi l îi nhuËn ®­îc t­ nh©n tµi trî. Mét vÝ dô kh¸c: c¸c tr­êng cao ®¼ng
vµ ®¹i häc nhËn ®­îc quµ tÆng cña nh÷ng cùu sinh viªn, c¸c c«ng ty vµ tæ chøc t­ nh©n mét phÇn lµ v×
dÞch vô gi¸o dôc cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc ®èi víi x· héi.
ThÞ tr­êng t­ nh©n th­êng cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn b»ng c¸ch dùa trªn Ých
lîi riªng cña c¸c bªn tham gia. §«i khi gi¶i ph¸p nµy tån t¹i d­íi d¹ng lång ghÐp c¸c lo¹i h×nh kinh
doanh kh¸c nhau. VÝ dô, chóng ta h·y xem mét ng­êi trång t¸o vµ mét ng­êi nu«i on g ë gÇn nhau. Mçi
ngµnh kinh doanh nµy ®Òu ®em l¹i ngo¹i øng tÝch cùc ®èi víi ngµnh kia: B»ng c¸ch thô phÊn cho c©y,
®µn ong cã thÓ gióp v­ên c©y ra nhiÒu qu¶ h¬n. §ång thêi, ®µn ong sö dông mËt hoa mµ chóng lÊy tõ
v­ên t¸o ®Ó lµm mËt. Tuy nhiªn, khi ng­êi trång t¸o quyÕt ®Þnh sè c©y mµ anh ta trång vµ ng­êi nu«i
ong quyÕt ®Þnh sè ong mµ anh ta nu«i, th× hä l¹i kh«ng tÝnh ®Õn ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc nµy. V×
vËy, ng­êi trång t¸o cã thÓ trång qu¸ Ýt t¸o vµ ng­êi nu«i ong mua v­ên t¸o hoÆc nÕu ng­êi trån g t¸o
mua ®µn ong. C¶ hai hiÖu øng nµy sau ®ã sÏ x¶y ra trong cïng mét doanh nghiÖp vµ doanh nghiÖp duy
nhÊt nµy lùa chän ®­îc sè c©y t¸o vµ sè ®µn ong tèi ­u. VÊn ®Ò néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn lµ
mét lý do khiÕn mét sè doanh nghiÖp tiÕn hµnh ®ång t hêi nhiÒu lo¹i h×nh kinh doanh kh¸c nhau.
Gi¶i ph¸p kh¸c ®Ó thÞ tr­êng t­ nh©n gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn lµ c¸c bªn tham gia ký
kÕt hîp ®ång. Trong vÝ dô trªn, hîp ®ång gi÷a ng­êi trång t¸o vµ ng­êi nu«i ong cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc vÊn
®Ò trång qu¸ Ýt t¸o vµ nu«i qu¸ Ýt ong. Hîp ®ång sÏ cô thÓ ho¸ sè c©y, sè ong vµ cã thÓ c¶ sè tiÒn bªn nµy
thanh to¸n cho bªn kia. B»ng c¸ch x¸c ®Þnh sè t¸o vµ sè ong hîp lý, hîp ®ång cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc t×nh
tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ th­êng ph¸t sinh tõ ¶nh h­ëng ngo ¹i hiÖn vµ lµm cho c¸c bªn ®Òu ®­îc lîi.
§Þnh ®Ò Coase
ThÞ tr­êng t­ nh©n hiÖu qu¶ ®Õn møc nµo trong viÖ c gi¶i quyÕt ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn? Mét kÕt
qu¶ næi tiÕng, gäi lµ ®Þnh ®Ò Coase (theo tªn nhµ kinh tÕ Ronald Coase), cho r»ng trong mét sè tr­êng

167
hîp, thÞ tr­êng cã thÓ rÊt hiÖu qu¶. Theo ®Þnh ®Ò Coase, nÕu c¸c bªn t­ nh©n cã thÓ ®µm ph¸n mµ kh«ng
g©y ra chi phÝ cho qu¸ tr×nh ph©n bæ nguån lùc, th× thÞ tr­êng t­ nh©n sÏ lu«n lu«n gi¶i quyÕt ®­îc vÊn
®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn vµ ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
§Ó xem ®Þnh ®Ò Coase vËn hµnh nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y xÐt mét vÝ dô. Gi¶ sö Dick nu«i mét
con chã cã tªn lµ Spot. Spot sña vµ lµm phiÒn Jane, ng­êi hµng xãm cña Dick. Dick ®­îc lîi tõ viÖc nu«i
chã, nh­ng con chã l¹i g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc ®èi víi Jane. Cã nªn buéc Dick göi Spot tíi
n¬i gi÷ chã mÌo kh«ng, hay cø ®Ó cho Jane chÞu ®ùng nh÷ng ®ªm mÊt ngñ do tiÕng söa cña Spot g©y ra?
Tr­íc tiªn, chóng ta h·y xÐt xem k Õt côc nµo cã hiÖu qu¶ vÒ mÆt x· héi? Khi xem xÐt hai
ph­¬ng ¸n kh¸c nhau, nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi so s¸nh Ých lîi mµ Dick thu ®­îc tõ con chã víi chi phÝ mµ
Jane ph¶i chÞu v× tiÕng sña cña nã. NÕu Ých lîi lín h¬n chi phÝ, th× viÖc Dick tiÕp tôc nu«i chã vµ Jane
tiÕp tôc chÞu ®ùng tiÕng sña lµ cã hiÖu qu¶. Song nÕu chi phÝ l ín Ých lîi, Dick nªn tõ bá con chã.
Theo ®Þnh lý Coase, thÞ tr­êng t­ nh©n tù ®¹t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶. B»ng c¸ch nµo? §¬n
gi¶n lµ Jane cã thÓ ®Ò nghÞ tr¶ tiÒn cho Dick ®Ó Dick tõ bá con chã. Dick sÏ chÊp nhËn gi¶i ph¸p nµy nÕu
sè tiÒn mµ Jane ®Ò nghÞ lín h¬n Ých lîi mµ anh ta thu ®­îc tõ viÖc nu«i chã.
Th«ng qua th­¬ng l­îng vÒ gi¸ c¶, Dick vµ Jane lu«n lu«n cã thÓ ®¹t ®­îc mét kÕt côc cã hiÖu
qu¶. VÝ dô Dick thu ®­îc Ých lîi 500 ®« la tõ con chã vµ Jane chÞu mét kho¶n chi phÝ 800 ®« la tõ tiÕng
sña. Trong tr­êng hîp nµy, Jane cã thÓ ®Ò nghÞ tr¶ cho Dick 600 ®« la ®Ó Dick tõ bá con chã vµ Dick vui
lßng chÊp nhËn. C¶ hai bªn ®Òu ®­îc lîi so víi tr­íc vµ ®¹t ®­îc mét kÕt côc cã hiÖu qu¶.
Tuy nhiªn, cã thÓ Jane kh«ng s½n sµng tr¶ bÊt kú møc gi¸ nµo mµ Dick chÊp nhËn. VÝ dô Dick
cã Ých lîi trÞ gi¸ 1000 ®« la tõ con chã, nh­ng Jane chØ s½n sµng chi 800 ®« la ®Ó kh«ng ph¶i nghe tiÕng
chã sña. Trong tr­êng hîp nµy, Dick tõ chèi bÊt kú lêi ®Ò nghÞ nµo thÊp h¬n 1000 ®« la, trong khi Jane
kh«ng chÊp nhËn tr¶ h¬n 800 ®« la. Do vËy, Dick tiÕp tôc nu«i chã. Song víi Ých lîi vµ chi phÝ nh­ vËy,
kÕt côc nµy lµ cã hiÖu qu¶.
Cho ®Õn nay chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng Dick cã quyÒn hîp ph¸p trong viÖc nu«i chã. Nãi c¸ch
kh¸c, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng Dick cã thÓ nu«i Spot trõ phi Ja ne tr¶ ®ñ tiÒn cho anh ta ®Ó anh ta tù nguyÖn
tõ bá con chã. Nh­ng nÕu Jane cã quyÒn hîp ph¸p lµ ®­îc sèng trong sù yªn æn vµ trËt tù, th× kÕt côc
nµy sÏ nh­ thÕ nµo?
Theo ®Þnh lý Coase, sù ph©n bæ c¸c quyÒn ban ®Çu kh«ng ¶nh h­ëng g× ®Õn kh¶ n¨ng cña thÞ
tr­êng trong viÖc ®¹t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶. VÝ dô Jane cã quyÒn hîp ph¸p trong viÖ buéc Dick ph¶i
tõ bá con chã. MÆc dï quyÒn nµy cã lîi cho Jane, nh­ng nã ch­a ch¾c ®· lµm thay ®æi kÕt cô c. Dick cã
thÓ ®Ò nghÞ tr¶ tiÒn cho Jane ®Ó Jane cho phÐp anh ta nu«i chã. NÕu Ých lîi cña con chã ®èi víi Dick lín
h¬n chi phÝ cña tiÕng sña ®èi víi Jane, th× Dick vµ Jane sÏ t×m c¸ch th­¬ng l­îng ®Ó Dick nu«i chã.
MÆc dï Dick vµ Jane cã thÓ ®¹t ®­îc mét kÕt côc cã hiÖu qu¶ bÊt chÊp c¸c quyÒn ®­îc ph©n bæ
nh­ thÕ nµo, song sù ph©n bæ c¸c quyÒn kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã vai trß: Nã x¸c ®Þnh sù ph©n phèi phóc
lîi kinh tÕ. ViÖc Dick cã quyÒn vÒ tiÕng sña cña con chã hay Jane cã quyÒn sèng trong yªn æn vµ trËt tù
sÏ x¸c ®Þnh ai ph¶i tr¶ tiÒn cho ai trong cuéc th­¬ng l­îng cuè i cïng. Song bÊt kÓ trong tr­êng hîp nµo,
c¶ hai bªn ®Òu cã thÓ th­¬ngl­îng víi nhau vµ gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. Dick tiÕp
tôc nu«i chã chØ khi Ých lîi lín h¬n chi phÝ.
Tãm l¹i: §Þnh ®Ò Coase nãi r»ng c¸c t¸c nh©n kinh tÕ t­ nh©n cã th Ó tù gi¶i quyÕt ®­îc vÊn
®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. BÊt kÓ c¸c quyÒn ®­îc ph©n bæ nh­ thÕ nµo, th× c¸c bªn tham gia lu«n lu«n
cã thÓ ®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn, trong ®ã mäi ng­êi ®Òu cã lîi vµ kÕt côc ®¹t ®­îc lµ cã hiÖu qu¶.
T¹i sao c¸c gi¶i ph¸p t­ nh©n kh«n g lu«n lu«n diÔn ra?
BÊt chÊp lËp luËn hÊp dÉn cña ®Þnh lý Coase, c¸c t¸c nh©n th­êng thÊt b¹i trong viÖc gi¶i quyÕt
nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t sinh tõ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. §Þnh ®Ò Coase chØ ®­îc ¸p dông khi c¸c bªn tham gia

168
kh«ng gÆp r¾c rèi nµo trong viÖc ®¹t tí i vµ tu©n thñ sù tho¶ thuËn. Song trong thÕ giíi hiÖn thùc, sù tho¶
thuËn kh«ng ph¶i lóc nµo còng diÔn ra ngay c¶ khi cã thÓ ®¹t ®­îc tho¶ thuËn cã lîi cho c¶ hai bªn.
§«i khi c¸c bªn tham gia thÊt b¹i trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cã chi phÝ
giao dÞch, tøc chi phÝ mµ c¸c bªn ph¶i g¸nh chÞu trong qu¸ tr×nh th­¬ng l­îng vµ thùc hiÖn tho¶ thuËn.
Trong vÝ dô cña chóng ta, h·y t­ëng t­îng ra r»ng Dick vµ Jane nãi hai ng«n ng÷ kh¸c nhau vµ v× vËy ®Ó
®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn, hä ph¶i thuª phiªn dÞch. NÕu Ých lîi cña viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tiÕng sña thÊp
h¬n chi phÝ tr¶ cho phiªn dÞch, th× Dick vµ Jane cã thÓ quyÕt ®Þnh kh«ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Trong nh÷ng
vÝ dô thùc tÕ h¬n, chi phÝ giao dÞch kh«ng nh÷ng bao gåm chi phÝ phiªn dÞch, mµ cßn bao gåm c¶ chi phÝ
tr¶ cho c¸c luËt s­ ®Ó hä so¹n th¶o vµ thùc hiÖn hîp ®ång.
Trong nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c, qu¸ tr×nh th­¬ng l­îng cã thÓ bÞ ®æ vì. Sù xuÊt hiÖn nhiÒu lÇn
cña chiÕn tranh vµ ®×nh c«ng cho thÊy r»ng viÖc ®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn cã thÓ khã kh¨n vµ thÊ t b¹i
trong viÖc ®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn g©y ra nhiÒu thiÖt h¹i. VÊn ®Ò th­êng lµ ë chç c¸c bªn t×m c¸ch ®¹t
®­îc gi¶i ph¸p cã lîi cho m×nh. VÝ dô Dick thu ®­îc 500 ®« la Ých lîi tõ con chã vµ Jane chÞu 800 ®« la
thiÖt h¹i tõ tiÕng sña. MÆc dï viÖc Jane tr ¶ cho Dick ®Ó Dick tõ bá con chã lµ cã hiÖu qu¶, nh­ng cã rÊt
nhiÒu møc gi¸ ®em l¹i kÕt côc nµy. Dick cã thÓ ®ßi 750 ®« la vµ Jane cã thÓ ®Ò nghÞ chi tr¶ 550 ®« la. Do
hä mÆc c¶ vÒ møc gi¸, nªn cã thÓ x¶y ra kÕt côc kh«ng cã hiÖu qu¶ vÒ tiÕng chã sña.
ViÖc ®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn hiÖu qu¶ ®Æc biÖt khã kh¨n khi cã nhiÒu bªn tham gia, bëi v× viÖc
phèi hîp mäi ng­êi rÊt tèn kÐm. VÝ dô mét nhµ m¸y g©y « nhiÔm ë hå n­íc l©n cËn. T×nh tr¹ng « nhiÔm
g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc ®èi víi ng­ d©n ®Þa ph­¬ng. Theo ®Þnh ®Ò Coase, nÕu t×nh tr¹ng «
nhiÔm ®­îc coi lµ kh«ng cã hiÖu qu¶, th× nhµ m¸y vµ ng­ d©n cã thÓ ®¹t ®­îc mét tho¶ thuËn trong ®ã
ng­ d©n tr¶ tiÒn cho nhµ m¸y ®Ó hä kh«ng g©y « nhiÔm. Song nÕu cã nhiÒu ng­ d©n, th× viÖc hä t×m c¸ch
phèi hîp víi nhau ®Ó th­¬ng l­îng víi nhµ m¸y hÇu nh­ kh«ng thÓ lµm ®­îc.
Khi qu¸ tr×nh th­¬ng l­îng t­ nh©n kh«ng diÔn ra, ®«i khi chÝnh phñ cã thÓ ®ãng mét vai trß
nµo ®ã. ChÝnh phñ lµ mét thÓ chÕ ®­îc thiÕt lËp ®Ó phôc vô cho hµnh ®éng tËp thÓ. Trong vÝ dô nµy,
chÝnh phñ cã thÓ thay mÆt cho ng­ d©n, thËm chÝ ngay c¶ khi ng­ d©n kh«ng thÓ hµnh ®éng cho chÝnh
hä. Trong phÇn tíi, chóng ta sÏ t×m hiÓu xem chÝnh phñ lµm g× ®Ó söa ch÷a vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn.
KiÓm tra nhanh: Cho vÝ dô vÒ gi¶i ph¸p t­ nh©n ®èi víi mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. §Þnh ®Ò
Coase lµ g×? T¹i sao c¸c t¸c nh©n kinh tÕ t­ nh©n ®«i khi kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò do ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn g©y ra?

chÝnh s¸ch c«ng céng ®èi víi ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn
Khi mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn khiÕn cho thÞ tr­êng kh«ng ®¹t ® ­îc sù ph©n bæ cã hiÖu qu¶, th×
chÝnh phñ cã thÓ ph¶n øng theo mét trong hai c¸ch. Mét lµ, thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch cã tÝnh chÊt chØ
huy vµ kiÓm so¸t ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi mét c¸ch trùc tiÕp. Hai lµ, thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch dùa trªn thÞ
tr­êng ®Ó t¹o ra nh÷ng kÝch thÝch sao cho c¸c nhµ ra quyÕt ®Þnh t­ nh©n tù chän c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
§iÒu chØnh
ChÝnh phñ cã thÓ söa ch÷a ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn b»ng c¸ch quy ®Þnh r»ng mét sè hµnh vi mang
tÝnh b¾t buéc hoÆc bÞ cÊm. VÝ dô, hµnh ®éng th¶i ho¸ chÊt ®éc h¹i xu èng nguån ng­íc bÞ coi lµ téi
ph¹m. Trong tr­êng hîp nµy, chi phÝ ngo¹i hiÖn ®èi víi x· héi lín h¬n rÊt nhiÒu so víi Ých lîi mµ ng­êi
g©y « nhiÔm nhËn ®­îc. Do vËy, chÝnh phñ thiÕt lËp mét chÝnh s¸ch mang tÝnh chØ huy vµ kiÓm so¸t
nh»m ng¨n cÊm hµnh ®éng nµy.
Song trong hÇu hÕt c¸c tr­êng hîp g©y « nhiÔm, t×nh huèng kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n nh­ vËy. BÊt
chÊp nh÷ng môc tiªu ®­îc mét sè nhµ m«i tr­êng c«ng bè, viÖc ng¨n cÊm tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng g©y «
nhiÔm lµ ®iÒu kh«ng thÓ thùc hiÖn. VÝ dô, hÇu nh­ ph­¬ng tiÖn gi ao th«ng - kÓ c¶ xe ngùa - ®Òu g©y ra
t×nh tr¹ng « nhiÔm mµ chóng ta kh«ng muèn thÊy. Song chÝnh phñ kh«ng thÓ cÊm mäi ph­¬ng tiÖn giao

169
th«ng. Do vËy, thay v× viÖc lo¹i bá hoµn toµn t×nh tr¹ng « nhiÔm, x· héi ph¶i so s¸nh gi÷a chi phÝ vµ Ých
lîi ®Ó quyÕt ®Þnh lo¹i h×nh vµ møc ®é « nhiÔm cho phÐp. ë Mü, Côc b¶o vÖ m«i tr­êng (EPA) lµ mét tæ
chøc cña chÝnh phñ cã nhiÖm vô so¹n th¶o vµ thùc thi c¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ m«i tr­êng.
C¸c quy ®Þnh vÒ m«i tr­êng cã thÓ tån t¹i d­íi nhiÒu h×nh thøc. §«i khi EPA quy ®Þ nh møc «
nhiÔm tèi ®a mµ mét nhµ m¸y ®­îc phÐp g©y ra. Trong tr­êng hîp ®ã, EPA yªu cÇu c¸c doanh nghiÖp
lùa chän mét c«ng nghÖ cô thÓ nµo ®ã nh»m c¾t gi¶m chÊt th¶i. §Ó so¹n ra ®­îc nh÷ng quy ®Þnh cã hiÖu
qu¶, trong mäi tr­êng hîp c¸c nhµ so¹n th¶o quy ®Þ nh cña chÝnh phñ ®Òu cÇn hiÓu biÕt chi tiÕt vÒ c¸c
ngµnh c«ng nghiÖp cô thÓ vµ vÒ nh÷ng c«ng nghÖ kh¸c nhau mµ hä cã thÓ lùa chän. C¸c nhµ so¹n th¶o
quy ®Þnh cña chÝnh phñ th­êng khã thu thËp ®­îc nh÷ng th«ng tin nµy.
ThuÕ vµ trî cÊp Pigon
Thay v× ®iÒu chØnh hµnh vi ®Ó ®èi phã víi hiÖn t­îng ngo¹i hiÖn; chÝnh phñ cã sö dông c¸c
chÝnh s¸ch dùa trªn thÞ tr­êng ®Ó khuyÕn khÝch t­ nh©n ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ x· héi. Ch¼ng h¹n, chóng ta
®· biÕt r»ng chÝnh phñ cã thÓ néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn b»ng c¸ch ®¸nh th uÕ nh÷ng ho¹t ®éng
g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc vµ trî cÊp cho nh÷ng ho¹t ®éng cã ngo¹i øng tÝch cùc. ThuÕ ®ãng
vai trß lµ c«ng cô söa ch÷a c¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc ®­îc gäi lµ thuÕ Pigou, gäi theo tªn nhµ
kinh tÕ Arthur Pigou (1877-1959), ng­êi ®· ñng hé viÖc sö dông nã tõ rÊt sím.
C¸c nhµ kinh tÕ th­êng thÝch sö dông thuÕ Pigou h¬n so víi viÖc sö dông c¸c quy ®Þnh khi gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò « nhiÔm, bëi v× nã cã thÓ lµm gi¶m « nhiÔm víi chi phÝ thÊp nhÊt cho x· héi. §Ó biÕt lý do
t¹i sao, chóng ta h·y xÐt vÝ dô sau.
Gi¶ sö cã hai nhµ m¸y - mét s¶n xuÊt giÊy vµ mét s¶n xuÊt thÐp - mçi nhµ m¸y hµng n¨m ®ang
th¶i 500 tÊn chÊt th¶i xuèng mét con s«ng. EPA muèn gi¶m l­îng chÊt th¶i g©y « nhiÔm nµy. Hä c©n
nh¾c hai gi¶i ph¸p:
 §iÒu chØnh: EPA yªu cÇu mçi nhµ m¸y ph¶i c¾t gi¶m l­îng « nhiÔm cña m×nh xuèng cßn
300 tÊn chÊt th¶i mçi n¨m.
 ThuÕ Pigou: EPA ¸p ®Æt kho¶n thuÕ trÞ gi¸ 50.000 ®« la trªn mét tÊn chÊt th¶i cña mçi nhµ
m¸y.
ChÝnh s¸ch ®iÒu chØnh quyÕt ®Þnh møc « nhiÔm, trong khi thuÕ t¹o ra mét kÝch thÝch kinh tÕ cho
chñ nhµ m¸y trong viÖc c¾t gi¶m « nhiÔm. B¹n nghÜ gi¶i ph¸p nµo tèt h¬n?
HÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ ®Òu thÝch sö dông thuÕ. Thø nhÊt, hä chØ ra r»ng thuÕ cã t¸c dông nh­ mét
quy ®Þnh ®iÒu chØnh viÖc c¾t gi¶m tæng møc « nhiÔm. EPA cã th Ó ®¹t ®­îc bÊt kú møc « nhiÔm nµo hä
muèn b»ng c¸ch ¸p ®Æt møc thuÕ thÝch hîp. ThuÕ cµng cao, møc « nhiÔm cµng thÊp. Trªn thùc tÕ, nÕu thuÕ
cao ®Õn møc ®é nhÊt ®Þnh, c¸c nhµ m¸y sÏ cïng ®ãng cöa vµ kh«ng cßn g©y ra « nhiÔm m«i tr­êng n÷a.
Lý do lµm cho c¸c nhµ kinh tÕ thÝch sö dông thuÕ lµ nã c¾t gi¶m møc « nhiÔm theo c¸ch hiÖu
qu¶ h¬n. ChÝnh s¸ch ®iÒu chØnh th­êng yªu cÇu mçi nhµ m¸y ph¶i c¾t gi¶m « nhiÔm mét l­îng nh­
nhau, nh­ng viÖc c¾t gi¶m « nhiÔm mét l­îng b»ng nhau kh«ng nhÊt thiÕt lµ biÖn ph¸p Ýt t èn kÐm nhÊt
®Ó lµm s¹ch nguån n­íc. Nhµ m¸y giÊy cã thÓ gi¶m møc « nhiÔm víi chi phÝ thÊp h¬n so víi nhµ m¸y
thÐp. NÕu ®óng nh­ vËy, th× nhµ m¸y giÊy sÏ ph¶n øng ®èi víi viÖc ®¸nh thuÕ b»ng c¸ch c¾t gi¶m ®¸ng
kÓ møc « nhiÔm ®Ó tr¸nh thuÕ, tr¸i l¹i nhµ m¸y thÐp sÏ ph¶n øng b»ng c¸ch gi¶m møc « nhiÔm mét
l­îng nhá vµ nép thuÕ.
VÒ c¬ b¶n, thuÕ Pigou ®Æt ra mét c¸i gi¸ cho quyÒn g©y « nhiÔm. Gièng nh­ thÞ tr­êng ph©n bæ
hµng ho¸ cho ng­êi mua ®¸nh gi¸ chóng cao nhÊt, thuÕ Pigou ph©n bæ møc « nhiÔm cho nh÷ng nhµ m¸y
®ang ph¶i ®èi mÆt víi chi phÝ c¾t gi¶m « nhiÔm cao nhÊt. BÊt kÓ EPA lùa chän møc « nhiÔm nµo, hä vÉn
cã thÓ ®¹t ®­îc môc tiªu nµy víi tæng chi phÝ thÊp nhÊt khi sö dông thuÕ.
C¸c nhµ kinh tÕ cßn lËp luËn r»ng thuÕ Pigou cã t¸c dông tèt h¬n ®èi víi m«i tr­êng. Khi ®iÒu
chØnh hµnh vi b»ng chÝnh s¸ch chØ huy vµ kiÓm so¸t, c¸c nhµ m¸y kh«ng cã ®éng c¬ c¾t gi¶m l­îng chÊt

170
th¶i khi hä ch­a ®¹t tíi ®Þnh møc 300 tÊn mçi n¨m. Ng­îc l¹i, thuÕ t¹o ra cho c¸c nhµ m¸y mét ®éng c¬
ph¸t triÓn c«ng nghÖ s¹ch, bëi v× c «ng nghÖ s¹ch lµm gi¶m sè thuÕ mµ nhµ m¸y ph¶i nép.
ThuÕ Pigou kh«ng gièng nh­ hÇu hÕt c¸c lo¹i thuÕ kh¸c. Nh­ chóng ta ®· nghiªn cøu trong
ch­¬ng 8, hÇu hÕt c¸c lo¹i thuÕ ®Òu lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch vµ lµm cho sù ph©n bæ nguån lùc xa rêi
tr¹ng th¸i tèi ­u ®èi víi x· héi. Sù gi¶m sóc phóc lîi kinh tÕ - tøc lµm gi¶m sóc thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu
dïng - lín h¬n sè thuÕ mµ chÝnh phñ thu ®­îc, do vËy g©y ra kho¶n mÊt kh«ng. Nh­ng khi ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn xuÊt hiÖn, x· héi ph¶i quan t©m ®Õn phóc lîi kinh tÕ cña nh÷ng ng­êi bÞ ¶nh h­ëng. ThuÕ
Pigou ®iÒu chØnh c¸c kÝch thÝch khi cã ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn vµ do vËy lµm cho sù ph©n bæ nguån lùc
tiÕn gÇn h¬n tíi tr¹ng th¸i tèi ­u x· héi. Do ®ã, khi thuÕ Pigou lµm t¨ng nguån thu cho chÝnh phñ, nã
còng ®ång thêi lµm t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ.

Nghiªn cøu t×nh huèng: t¹i sao x¨ng l¹i bÞ ®¸nh thuÕ cao nh­ vËy?

ë nhiÒu n­íc, x¨ng lµ mét trong nh÷ng hµng ho¸ bÞ ®¸nh thuÕ cao nhÊt. VÝ dô, gÇn mét nöa sè
tiÒn mµ c¸c l¸i xe ë Mü ph¶i tr¶ khi mua x¨ng lµ tiÒn thuÕ. ë nhiÒu n­íc ch©u ¢u, thuÕ thËm chÝ cßn lín
h¬n vµ gi¸ x¨ng cao gÊp ba hoÆc bèn lÇn so víi ë Mü.
T¹i sao lo¹i thuÕ nµy l¹i phæ biÕn nh­ vËy? Mét trong nh÷ng c©u tr¶ lêi ë ® ©y lµ: thuÕ x¨ng lµ mét
kho¶n thuÕ Pigou nh»m ®iÒu chØnh ba ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc liªn qu an ®Õn viÖc l¸i xe:
 Sù t¾c nghÏn: NÕu bÞ kÑt xe trong mét hµng dµi nèi ®u«i nhau, cã lÏ b¹n mong r»ng ®­êng cã Ýt
xe h¬n. ThuÕ x¨ng gãp phÇn lµm gi¶m sù t¾c nghÏn b»ng c¸ch khuyÕn khÝch mäi ng­êi sö dông ph­¬ng
tiÖn giao th«ng c«ng céng, ®i xe chung th­ê ng xuyªn h¬n vµ sèng gÇn n¬i lµm viÖc h¬n.
 C¸c vô tai n¹n: Khi ai ®ã mua mét chiÕc xe h¬i cì lín hay chiÕc xe thÓ thao, anh ta ®­îc an
toµn h¬n, song anh ta l¹i chuyÓn rñi ro sang ng­êi bªn c¹nh. Theo Côc an toµn giao th«ng quèc gia, th× khi
mét ng­êi l¸i chiÕc xe h¬i th«ng th­êng bÞ chiÕc xe h¬i thÓ thao ®©m vµo, anh ta cã nguy c¬ tö vong cao
gÊp n¨m lÇn so víi tr­êng hîp bÞ chiÕc xe h¬i kh¸c ®©m ph¶i. ThuÕ x¨ng lµ mét biÖn ph¸p gi¸n tiÕp buéc
mäi ng­êi ph¶i chi tr¶ khi sö dông nh÷ng chiÕc xe h¬i lín, tè n x¨ng vµ g©y ra rñi ro cho ng­êi kh¸c.
Kho¶n thuÕ nµy buéc hä ph¶i tÝnh ®Õn rñi ro khi chän mua lo¹i xe nµo.
 Sù « nhiÔm: HÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu tin r»ng viÖc ®èt ch¸y nhiªn liÖu, vÝ dô x¨ng, lµ mét
nguyªn nh©n cña hiÖn t­îng nãng lªn toµn cÇu. C¸c chuyªn gia kh«ng thèng nhÊt víi nhau vÒ møc ®é
nguy hiÓm cña hiÖn t­îng nµy, song kh«ng ai nghi ngê viÖc thuÕ x¨ng cã thÓ lµm gi¶m rñi ro th«ng qua
t¸c ®éng c¾t gi¶m møc sö dông x¨ng cña nã.
Do vËy, thuÕ x¨ng kh«ng g©y ra kho¶n mÊt kh«ng nh­ hÇu hÕt c¸c kho¶n th uÕ kh¸c, mµ lµm cho
nÒn kinh tÕ vËn hµnh tèt h¬n. Nã cã nghÜa lµ Ýt t¾c nghÏn giao th«ng h¬n, ®­êng x¸ trë nªn an toµn h¬n
vµ m«i tr­êng trong s¹ch h¬n.

GiÊy phÐp « nhiÔm cã thÓ mua b¸n

B©y giê chóng ta h·y trë l¹i vÝ dô vÒ nhµ m¸y giÊy vµ nhµ m¸y thÐp. Gi¶ sö r»ng bÊt chÊp nh÷ng lêi
khuyªn cña c¸c nhµ kinh tÕ, EPA lùa chän c¸ch ®iÒu chØnh vµ buéc mçi nhµ m¸y ph¶i gi¶m l­îng « nhiÔm
xuèng cßn 300 tÊn chÊt th¶i mçi n¨m. Mét ngµy nµo ®ã sau khi quy ®Þnh ®­îc ban hµnh, c¶ hai doanh nghiÖp
nµy ®Òu ®Õn EPA ®Ö tr×nh mét khuyÕn nghÞ. Nhµ m¸y thÐp muèn t¨ng l­îng chÊt th¶i cña m×nh thªm 100 tÊn.
Nhµ m¸y giÊy ®ång ý gi¶m l­îng chÊt th¶i xuèng cïng mét l­îng nh­ vËy nÕu nhµ m¸y thÐp tr¶ cho hä 5
triÖu ®« la. EPA cã nªn cho phÐp hai nhµ m¸y thùc hiÖn hîp ®ång trao ®æ i nµy kh«ng?
§øng trªn quan ®iÓm hiÖu qu¶ kinh tÕ, viÖc chÊp thuËn hîp ®ång trao ®æi trªn lµ mét chÝnh s¸ch
hîp lý. Nã lµm cho chñ së h÷u cña c¶ hai nhµ m¸y ®Òu cã lîi, bëi v× hä tù nguyÖn tho¶ thuËn thùc hiÖn

171
nã. H¬n n÷a, hîp ®ång kh«ng cã bÊt cø ¶nh h­ën g ngo¹i hiÖn nµo bëi v× tæng møc « nhiÔm kh«ng thay
®æi. Do vËy, phóc lîi x· héi t¨ng nhê viÖc cho phÐp nhµ m¸y giÊy b¸n quyÒn g©y « nhiÔm cña hä cho
nhµ m¸y thÐp.
LËp luËn t­¬ng tù còng ®­îc ¸p dông cho bÊt kú sù tù nguyÖn chuyÓn giao quyÒn g©y « nhiÔm
nµo tõ doanh nghiÖp nµy sang doanh nghiÖp kh¸c. NÕu EPA cho phÐp c¸c doanh nghiÖp thùc hiÖn nh÷ng
hîp ®ång trao ®æi nh­ vËy, th× ®iÒu ®ã sÏ t¹o ra mét nguån lùc khan hiÕm míi: giÊy phÐp g©y « nhiÔm.
ThÞ tr­êng trao ®æi nh÷ng giÊy phÐp nµy cuèi cïng sÏ ph¸t t riÓn vµ nã ®­îc vËn hµnh bëi c¸c lùc l­îng
cung cÇu. Bµn tay v« h×nh ®¶m b¶o cho thÞ tr­êng míi nµy ph©n bæ quyÒn g©y « nhiÔm mét c¸ch cã hiÖu
qu¶. C¸c doanh nghiÖp tr­íc ®©y buéc ph¶i c¾t gi¶m møc « nhiÔm víi chi phÝ cao nµy sÏ s½n sµng tr¶ gi¸
cao nhÊt cho giÊy phÐp « nhiÔm. C¸c doanh nghiÖp cã kh¶ n¨ng c¾t gi¶m « nhiÔm víi chi phÝ thÊp sÏ b¸n
bÊt cø giÊy ph¸p nµo mµ hä cã.
Mét ­u ®iÓm cña viÖc cho phÐp sù ra ®êi thÞ tr­êng giÊy phÐp g©y « nhiÔm lµ sù ph©n bæ ban
®Çu vÒ giÊy phÐp g©y « nhiÔm cho c¸c doanh nghiÖp kh«ng cã ý nghÜa quan träng d­íi gãc ®é hiÖu qu¶
kinh tÕ. LËp luËn Èn sau kÕt luËn nµy t­¬ng tù nh­ lËp luËn Èn sau ®Þnh ®Ò Coase. C¸c doanh nghiÖp cã
thÓ gi¶m « nhiÔm dÔ dµng nhÊt s½n sµng b¸n bÊt cø giÊy phÐp nµo mµ hä cã, cßn nh÷ng doanh nghiÖp
ph¶i c¾t gi¶m « nhiÔm víi chi phÝ cao s½n sµng mua bÊt cø giÊy phÐp nµo mµ hä cÇn. Khi thÞ tr­êng tù
do cho c¸c quyÒn g©y « nhiÔm tån t¹i, sù ph©n bæ cuèi cïng sÏ cã hiÖu qu¶, cho dï sù ph©n bæ ban ®Çu
®­îc thùc hiÖn nh­ thÕ nµo.
MÆc dï viÖc c¾t gi¶m « nhi Ôm b»ng giÊy phÐp « nhiÔm cã vÎ rÊt kh¸c so víi thuÕ Pigou, nh­ng
thùc ra hai chÝnh s¸ch nµy cã nhiÒu ®iÓm chung. Trong c¶ hai tr­êng hîp, c¸c doanh nghiÖp ph¶i tr¶ tiÒn
cho viÖc g©y « nhiÔm cña m×nh. Víi thuÕ Pigou, c¸c doanh nghiÖp g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ mét kho¶n thuÕ
cho ChÝnh phñ. Víi giÊy phÐp g©y « nhiÔm, c¸c doanh nghiÖp g©y « nhiÔm ph¶i bá tiÒn ra mua giÊy
phÐp. (ThËm chÝ c¸c doanh nghiÖp cã s½n giÊy phÐp vÉn ph¶i tr¶ tiÒn cho viÖc g©y « nhiÔm: chi phÝ c¬
héi cña viÖc g©y « nhiÔm lµ nh÷ng g× mµ hä cã thÓ nhËn ®­îc b»ng c¸ch b¸n giÊy phÐp cña m×nh trªn thÞ
tr­êng tù do). C¶ thuÕ Pigou vµ giÊy phÐp g©y « nhiÔm ®Òu néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cña sù
g©y « nhiÔm b»ng c¸ch buéc c¸c doanh nghiÖp ph¶i g¸nh chÞu chi phÝ khi g©y « nhiÔm.
Chóng ta cã thÓ thÊy ®­îc tÝnh t­¬ng ®ång cña hai chÝnh s¸ch khi xem xÐt thÞ tr­êng vÒ quyÒn
g©y « nhiÔm. C¶ hai phÇn nµy trong h×nh 5 ®Òu biÓu thÞ ®­êng cÇu vÒ quyÒn g©y « nhiÔm. §­êng nµy
cho thÊy, gi¸ c¶ cña viÖc g©y « nhiÔm cµng thÊp, th× cµng cã nhiÒu doanh nghiÖp lù a chän viÖc g©y «
nhiÔm. Trong phÇn (a), EPA sö dông thuÕ Pigou ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶ cho sù « nhiÔm. Trong tr­êng hîp
nµy, ®­êng cung vÒ quyÒn g©y « nhiÔm hoµn toµn co gi·n (v× c¸c doanh nghiÖp cã thÓ g©y ra bÊt cø møc
« nhiÔm nµo mµ hä muèn b»ng c¸ch nép th uÕ), vµ vÞ trÝ cña ®­êng cÇu b»ng c¸ch ban hµnh giÊy phÐp
g©y « nhiÔm. Trong phÇn (b), EPA thiÕt lËp mét l­îng « nhiÔm nhÊt ®Þnh b»ng c¸ch ban hµnh giÊy phÐp
« nhiÔm. Trong tr­êng hîp nµy, ®­êng cung vÒ quyÒn g©y « nhiÔm hoµn toµn kh«ng co gi·n (do l­îng «
nhiÔm ®­îc cè ®Þnh bëi sè giÊy phÐp g©y « nhiÔm) vµ vÞ trÝ cña ®­êng cÇu quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ cña sù «
nhiÔm. Do vËy víi bÊt kú ®­êng cÇu vÒ quyÒn g©y « nhiÔm nµo, EPA vÉn cã thÓ ®¹t ®­îc mét ®iÓm trªn
®­êng cÇu b»ng c¸ch ®Þnh ra mét møc gi¸ d­íi d¹ng thuÕ P igou hoÆc ®Þnh møc « nhiÔm th«ng qua giÊy
phÐp g©y « nhiÔm.
Tuy nhiªn trong mét sè tr­êng hîp, viÖc b¸n giÊy phÐp g©y « nhiÔm cã thÓ cã hiÖu qu¶ h¬n so
víi viÖc ¸p ®Æt thuÕ Pigoy. Gi¶ sö EPA muèn l­îng chÊt th¶i xuèng s«ng tèi ®a lµ 600 tÊn. Song do
kh«ng biÕt ®­êng cÇu vÒ quyÒn g©y « nhiÔm, nªn EPA kh«ng biÕt ch¾c ch¾n møc thuÕ nµo gióp hä ®¹t
®­îc môc tiªu cña m×nh. Trong tr­êng hîp nµy, hä cã thÓ b¸n ®Êu gi¸ 600 giÊy phÐp g©y « nhiÔm. Gi¸
®Êu gi¸ sÏ cho chóng ta biÕt møc thuÕ Pigou hîp lý.

172
 (a) ThuÕ Pigou
Gi¸ «
nhiÔm
ThuÕ Pigou
P
CÇu vÒ quyÒn g©y «
1. ThuÕ Pigou nhiÔm
thiÕt lËp gi¸ Q L­îng « nhiÔm
cña sù « 2. … cïng víi
nhiÔm… ®­êng cÇu x¸c
®Þnh l­îng «
nhiÔm
(b) GiÊy phÐp g©y « nhiÔm
Gi¸ « Cung giÊy phÐp g©y «
nhiÔm nhiÔm
P
CÇu vÒ quyÒn g©y «
2…Cïng víi nhiÔm
®­êng cÇu Q L­îng « nhiÔm
quyÕt ®Þnh gi¸
c¶ « nhiÔm 1. GiÊy phÐp g©y «
nhiÔm quyÕt ®Þnh l­îng
« nhiÔm …
H×nh 5. TÝnh t­¬ng ®ång cña thuÕ Pigou vµ giÊy phÐp g©y « nhiÔm. Trong phÇn (a), EPA ®Þnh
ra møc gi¸ cho quyÒn g©y « nhiÔm b»ng c¸ch ¸p dông thuÕ Pigou vµ ®­êng cÇu quyÕt ®Þnh l­îng « nhiÔm.
Trong phÇn (b), EPA h¹n chÕ l­îng « nhiÔm b»ng c¸ch kiÓm so¸t giÊy phÐp g©y « nhiÔm vµ ®­êng cÇu
quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ cña viÖc g©y « nhiÔm. Gi¸ vµ l­îng « nhiÔm nh­ nhau trong c¶ hai tr­êng hîp.
ý t­ëng b¸n ®Êu gi¸ quyÒn g©y « nhiÔm cña chÝnh phñ ban ®Çu cã vÎ chØ lµ s¶n phÈ m t­ëng
t­îng cña mét nhµ kinh tÕ nµo ®ã. Vµ trªn thùc tÕ, ý t­ëng nµy ®· cã sù khëi ®Çu nh­ vËy. Nh­ng EPA
ngµy cµng sö dông hÖ thèng nµy ®Ó kiÓm so¸t « nhiÔm. Gièng nh­ thuÕ Pigou, giÊy phÐp g©y « nhiÔm
giê ®©y ®­îc chÊp nhËn réng r·i víi t­ c¸ch mét ph­ ¬ng ph¸p Ýt tèn kÐm trong viÖc gi÷ cho m«i tr­êng
trong s¹ch.
Nh÷ng phª ph¸n ®èi víi ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch kinh tÕ vÒ « nhiÔm
"Chóng ta quyÕt kh«ng cho phÐp mäi ng­êi tr¶ tiÒn ®Ó ®­îc quyÒn g©y « nhiÔm". NhËn ®Þnh
nµy cña cùu Th­îng nghÞ sÜ Edmund Muskie p h¶n ¸nh quan ®iÓm cña mét sè nhµ m«i tr­êng. Hä lËp
luËn r»ng, kh«ng khÝ vµ n­íc s¹ch lµ c¸c quyÒn c¬ b¶n cña con ng­êi vµ chóng kh«ng thÓ bÞ mÊt ®i khi
xem xÐt d­íi gãc ®é kinh tÕ. Lµm sao chóng ta cã thÓ ®Æt gi¸ cho kh«ng khÝ vµ n­íc s¹ch ®­îc? Hä cho
r»ng m«i tr­êng quan träng ®Õn møc chóng ta ph¶i b¶o vÖ nã cµng nhiÒu cµng tèt, víi bÊt kú gi¸ nµo.
C¸c nhµ kinh tÕ rÊt Ýt th«ng c¶m víi kiÓu lËp luËn nµy. §èi víi hä, chÝnh s¸ch m«i tr­êng tèt
ph¶i b¾t ®Çu tõ viÖc thõa nhËn nguyªn lý ®Çu tiªn trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1:
mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi. DÜ nhiªn, kh«ng khÝ vµ n­íc s¹ch còng cã gi¸ trÞ. Song gi¸ trÞ
cña chóng ph¶i ®­îc so s¸nh víi chi phÝ c¬ héi cña chóng - tøc víi nh÷ng g× mµ ng­êi ta ph¶i tõ bá ®Ó
cã ®­îc chóng. Lo¹i bá hoµn toµn « nhiÔm lµ ®iÒu kh«ng thÓ ®¹t ®­îc. ViÖc cè g¾ng lo¹i bá hoµn toµn «
nhiÔm cã thÓ sÏ ®Èy lïi nh÷ng tiÕn bé c«ng nghÖ hiÖn ®ang ®em l¹i cho chóng ta møc sèng cao. RÊt Ýt
ng­êi s½n sµng chÊp nhËn møc dinh d­ìng thÊp, dÞch vô ch¨m sãc y t Õ kh«ng ®Çy ®ñ, hay nhµ ë chÊt
l­îng thÊp chØ nh¾m lµm cho m«i tr­êng cµng s¹ch cµng tèt.

173
 C¸c nhµ kinh tÕ lËp luËn r»ng mét sè nhµ ho¹t ®éng m«i tr­êng lµm h¹i chÝnh hä khi kh«ng c©n
nh¾c ®Õn c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ. M«i tr­êng s¹ch còng lµ mét hµng ho¸ nh­ nh÷ng hµng ho¸ kh¸c. Gièng
nh­ mäi hµng ho¸ th«ng th­êng kh¸c, nã còng cã mét ®é nh¹y c¶m d­¬ng ®èi víi thu nhËp: c¸c n­íc
giµu cã kh¶ n¨ng ®¹t ®­îc mét m«i tr­êng s¹ch h¬n so víi nh÷ng n­íc nghÌo vµ do vËy hä lu«n cã sù
b¶o vÒ m«i tr­êng ch¾c ch¾n h¬n. H¬ n n÷a còng gièng nh­ nh÷ng hµng ho¸ kh¸c, kh«ng khÝ vµ n­íc
s¹ch còng tu©n theo luËt cÇu: gi¸ cña sù b¶o vÖ m«i tr­êng cµng thÊp, th× cµng nhiÒu ng­êi muèn cã nã.
C¸ch tiÕp cËn kinh tÕ ®èi víi viÖc sö dông giÊy phÐp g©y « nhiÔm vµ thuÕ Pigou lµm gi¶m chi p hÝ b¶o vÖ
m«i tr­êng vµ do vËy lµm t¨ng nhu cÇu cña c«ng chóng vÒ m«i tr­êng trong s¹ch.
KiÓm tra nhanh: Nhµ m¸t s¶n xuÊt keo d¸n vµ nhµ m¸y s¶n xuÊt thÐp th¶i khãi chøa mét ho¸
chÊt g©y ®éc h¹i nÕu hÝt ph¶i mét l­îng lín. Tr×nh bµy ba c¸ch mµ chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng cã thÓ ¸p
dông ®Ó xö lý lo¹i ph¶n øng nµy. Mçi ph­¬ng ph¸p cã nh÷ng ­u, nh­îc ®iÓm g×?

KÕt luËn
Bµn tay v« h×nh cã t¸c ®éng m¹nh mÏ, nh­ng kh«ng ph¶i tuyÖt ®èi. Tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ
tr­êng tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. K hi ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trªn mét thÞ tr­êng
lµ c¸c bªn tham gia duy nhÊt, th× kÕt côc thÞ tr­êng cã hiÖu qu¶ nÕu xÐt theo quan ®iÓm cña toµn x· héi.
Song khi cã c¸c ngo¹i øng, vÝ dô « nhiÔm, th× viÖc ®¸nh gi¸ kÕt côc thÞ tr­êng ®ßi hái ph¶i tÝnh ®Õn phóc
lîi cña bªn thø ba. Trong tr­êng hîp nµy, bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng cã thÓ thÊt b¹i trong viÖc ph©n
bæ nguån lùc mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
Trong mét sè tr­êng hîp, mäi ng­êi cã thÓ tù gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn.
§Þnh ®Ò Coase cho r»ng c¸c bªn tham gia cã thÓ th­¬ng l­îng víi nhau vµ nhÊt trÝ vÒ mét gi¶i ph¸p cã
hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, ®«i khi hä kh«ng thÓ ®¹ t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶ do cã qu¸ nhiÒu bªn liªn quan vµ
®iÒu ®ã lµm cho qu¸ tr×nh th­¬ng l­îng trë nªn khã kh¨n.
Khi mäi ng­êi kh«ng tù gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn, chÝnh phñ th­êng xuÊt
hiÖn. Song ngay c¶ khi ®ã, x· héi còng kh«ng nªn tõ bá hoµn toµn c¸c lùc l­îng cung cÇu. H¬n n÷a,
chÝnh phñ cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy b»ng c¸ch yªu cÇu c¸c nhµ ra quyÕt ®Þnh t­ nh©n g¸nh chÞu toµn
bé chi phÝ do hµnh ®éng cña hä g©y ra. VÝ dô, thuÕ Pigou vµ giÊy phÐp g©y « nhiÔm ®­îc thiÕt kÕ ®Ó néi
hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cña sù « nhiÔm. Ngoµi ra, chóng chÝnh lµ sù lùa chän cña c¸c bªn tham
gia trong viÖc b¶o vÖ m«i tr­êng. C¸c lùc l­îng thÞ tr­êng ®­îc ®iÒu chØnh mét c¸ch hîp lý th­êng lµ
ph­¬ng thuèc tèt nhÊt ®Ó söa ch÷a thÊt b¹i thÞ tr­êng.

Tãm t¾t
 Khi giao dÞch gi÷a ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trùc tiÕp ¶nh h­ëng ®Õn bªn thø ba, th× t¸c ®éng
nµy ®­îc gäi lµ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. C¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc, vÝ dô sù « nhiÔm, khiÕn cho
l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi trªn thÞ tr­êng nhá h¬n so víi l­îng c©n b»ng cña thÞ tr­êng. C¸c ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn tÝch cùc, vÝ dô phæ biÕn c«ng nghÖ, khiÕn cho l­îng tèi ­u ®èi víi x· héi lín h¬n l­îng c©n
b»ng cña thÞ tr­êng.
 C¸c bªn chÞu t¸c ®éng cña ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn cã thÓ tù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. VÝ dô, khi
mét doanh nghiÖp g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ®èi víi doanh nghiÖp kh¸c, th× hai doanh nghiÖp cã thÓ
néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹ i hiÖn b»ng c¸ch s¸p nhËp. Ngoµi ra, c¸c bªn tham gia cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn
®Ò nµy b»ng c¸ch ký kÕt hîp ®ång. Theo ®Þnh ®Ò Coase, nÕu mäi ng­êi cã thÓ th­¬ng l­îng mµ kh«ng
ph¶i chÞu chi phÝ, th× hä lu«n cã thÓ ®¹t ®­îc sù tho¶ thuËn trong ®ã c¸c nguån lùc ®­îc ph©n bæ mét
c¸ch hiÖu qu¶. Song trong nhiÒu tr­êng hîp, viÖc ®¹t ®­îc sù tho¶ thuËn gi÷a c¸c bªn tham gia rÊt khã
kh¨n vµ v× vËy kh«ng thÓ vËn dông ®Þnh ®Ò Coase.
 Khi c¸c t¸c nh©n t­ nh©n kh«ng thÓ gi¶i quyÕt triÖt ®Ó ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn, vÝ dô « nhiÔm,
chÝnh phñ th­êng xuÊt hiÖn. §«i khi chÝnh phñ ng¨n c¶n ho¹t ®éng kh«ng cã hiÖu qu¶ vÒ mÆt x· héi

174
b»ng c¸ch ®iÒu chØnh hµnh vi. HoÆc hä cã thÓ néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn th«ng qua sö dông thuÕ
Pigou. Mét gi¶i phÐp b¶o vÖ m«i tr­êng kh¸c lµ chÝ nh phñ ban hµnh mét l­îng cã h¹n giÊy phÐp g©y «
nhiÔm. KÕt qu¶ cuèi cïng cña chÝnh s¸ch nµy rÊt gièng víi viÖc ¸p dông thuÕ Pigou cho nh÷ng ng­êi
g©y « nhiÔm

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn Externality

Chi phÝ giao dÞch Transaction costs
§Þnh ®Ò Coase Coase theorem
Néi hiÖn ho¸ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn Internalizing an externality
ThuÕ Pigou Pigovian tax

C©u hái «n tËp

1. Cho mét vÝ dô vÒ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc vµ mét vÝ dô vÒ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc.
2. H·y sö dông ®å thÞ cung cÇu ®Ó gi¶i thÝch t¸c ®éng cña mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc
trong s¶n xuÊt.
3. B»ng c¸ch nµo hÖ thèng b¶n quyÒn s¸ng chÕ gióp ch o x· héi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ¶nh h­ëng
ngo¹i hiÖn?
4. H·y liÖt kª mét sè gi¶i ph¸p ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò g©y ra bëi ¶ nh h­ëng ngo¹i hiÖn mµ kh«ng
cÇn cã sù can thiÖp cña chÝnh phñ.
5. H·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n lµ ng­êi kh«ng hót thuèc ®ang sèng cïng phßng víi mét ng­êi
hót thuèc. Theo ®Þnh ®Ò Coase, ®iÒu g× quyÕt ®Þnh ng­êi b¹n cïng phßng cã hót thuèc trong phßng
kh«ng? KÕt côc nµy cã hiÖu qu¶ hay kh«ng? B¹n vµ ng­êi b¹n cïng phßng ®¹t ®­îc gi¶i ph¸p nµy nh­
thÕ nµo?
6. ThuÕ Pigou lµ g×? T¹i sao c¸c nhµ kinh tÕ l¹i thÝch sö dông nã h¬n so víi viÖc sö dông c¸c
quy ®Þnh nh»m lµm cho m«i tr­êng kh«ng bÞ « nhiÔm?

Bµi tËp vµ vËn dông

1. B¹n cã ®ång ý víi nh÷ng c©u b×nh luËn sau kh«ng? T¹i sao?
a. "Ých lîi cña thuÕ Pigou víi t­ c¸ch mét c«ng cô ®Ó gi¶m « nhiÔm ph¶i ®­îc so s¸nh víi kho¶n
mÊt kh«ng do chóng g©y ra".
b. "¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc trong s¶n xuÊt ®ßi hái ph¶i ®¸nh thuÕ Pigou vµo nhµ s¶n
xuÊt, tr¸i l¹i ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc trong tiªu dïng l¹i ®ßi hái ph¶i ®¸nh thuÕ Pigou vµo ng­êi
tiªu dïng".
2. H·y xem xÐt thÞ tr­êng lÝnh cøu ho¶.
a. T¹i sao lÝnh cøu ho¶ ®em l¹i ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc trong tiªu dïng?
b. H·y vÏ ®å thÞ ph¶n ¸nh thÞ tr­êng lÝnh cøu ho¶, ®Æt tªn cho ®­êng cÇu, ®­êng gi¸ trÞ x· héi vµ
®­êng chi phÝ x· héi.
c. H·y chØ ra møc s¶n l­îng c©n b»ng thÞ tr­êng vµ møc s¶n l­îng hiÖu qu¶. H·y gi¶i thÝch
b»ng ®å thÞ t¹i sao hai møc s¶n l­îng n µy l¹i kh¸c nhau.
d. NÕu Ých lîi ngo¹i hiÖn lµ 10 ®« la trªn mét lÝnh cøu ho¶, h·y m« t¶ mét chÝnh s¸ch cña chÝnh
phñ cã thÓ ®em l¹i kÕt côc cã hiÖu qu¶.
3. C¸c kho¶n tiÒn ®ãng gãp cho c¸c tæ chøc nh©n ®¹o ®­îc phÐp khÊu trõ khái thuÕ thu nhËp.
B»ng c¸ch nµo chÝnh s¸ch nµy cña chÝnh phñ cã t¸c dông khuyÕn khÝch c¸c gi¶i ph¸p cña t­ nh©n ®èi víi
¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn?

175
 4. Ringo thÝch ch¬i nh¹c rock -and-roll rÊt to. Luciano thÝch nh¹c opera vµ rÊt ghÐt nh¹c rock -
and-roll. ThËt kh«ng may hä l¹i sèng c¹nh tranh n hau trong mét khu c¨n hé ng¨n c¸ch víi nhau bëi
nh÷ng bøc t­êng b»ng giÊy máng.
a. ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ë ®©y lµ g×?
b. Ng­êi chñ nhµ cã thÓ ¸p dông chÝnh s¸ch chØ huy vµ kiÓm so¸t nµo? ChÝnh s¸ch nh­ vËy cã
dÉn ®Õn kÕt côc kh«ng cã hiÖu qu¶ kh«ng?
c. Gi¶ sö chñ nhµ cho phÐp ng­êi thuª nhµ lµm bÊt cø ®iÒu g× hä muèn. Theo ®Þnh ®Ò Coase,
Ringo vµ Luciano cã thÓ ®¹t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶ nh­ thÕ nµo? §iÒu g× cã thÓ ng¨n c¶n kh«ng cho
hä ®¹t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶?
5. Ng­êi ta ®ån r»ng chÝnh phñ Thôy SÜ trî cÊp cho ngµnh ch¨n nu«i gia sóc vµ kho¶n trî cÊp
nµy th­êng lín h¬n ë nh÷ng khu vùc hÊp dÉn kh¸ch du lÞch h¬n. B¹n cã thÓ ®­a ra mét lý do ®Ó gi¶i
thÝch t¹i sao chÝnh s¸ch ®ã l¹i cã hiÖu qu¶?
6. L­îng r­îu tiªu dïng cµng lín th× cµng cã nhiÒu vô tai n¹n giao th«ng vµ do vËy cµng g©y
nhiÒu thiÖt h¹i cho nh÷ng ng­êi l¸i xe kh«ng uèng r­îu.
a. H·y vÏ ®å thÞ vÒ thÞ tr­êng r­îu, ®Æt tªn cho ®­êng cÇu, ®­êng gi¸ trÞ x· héi, ®­êng cung,
®­êng chi phÝ x· héi, møc s¶n l­îng c©n b»ng cña thÞ tr­êng vµ møc s¶n l­în g cã hiÖu qu¶.
b. Trªn ®å thÞ, h·y chØ ra vïng diÖn tÝch t­¬ng øng víi kho¶n mÊt kh«ng t¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng
cña thÞ tr­êng. (Gîi ý: Kho¶n mÊt kh«ng x¶y ra do mét sè ®¬n vÞ r­îu ®­îc tiªu dïng víi chi phÝ x· héi
lín h¬n gi¸ trÞ x· héi). H·y gi¶i thÝch.
7. NhiÒu nhµ quan s¸t tin r»ng møc « nhiÔm trong nÒn kinh tÕ cña chóng ta qu¸ cao.
a. NÕu x· héi muèn gi¶m mét møc « nhiÔm nhÊt ®Þnh, t¹i sao viÖc c¾t gi¶m c¸c møc « nhiÔm
kh¸c nhau ë c¸c doanh nghiÖp kh¸c nhau l¹i lµ c¸ch lµm cã hiÖu qu¶?
b. C¸c chÝnh s¸ch chØ huy vµ kiÓm so¸t th­êng ®­a ra ®Þnh møc c¾t gi¶m « nhiÔm thèng nhÊt
cho c¸c doanh nghiÖp. T¹i sao nãi chung chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng nh»m ®óng vµo nh÷ng doanh nghiÖp
nªn c¾t gi¶m nhiÒu h¬n.
c. C¸c nhµ kinh tÕ lËp luËn r»ng l­îng thuÕ Pigou hîp lý hay q uyÒn g©y « nhiÔm mua b¸n ®­îc
sÏ ®em l¹i møc c¾t gi¶m « nhiÔm cã hiÖu qu¶. T¹i sao c¸c chÝnh s¸ch nµy l¹i nh»m ®óng vµo nh÷ng
doanh nghiÖp nªn c¾t gi¶m nhiÒu h¬n?
8. Con s«ng Pristine cã hai doanh nghiÖp g©y « nhiÔm ho¹t ®éng ë bê s«ng. Hai doanh nghiÖp
Acme Industrial vµ Creative Chemical, mçi doanh nghiÖp th¶i 100 tÊn r¸c th¶i xuèng dßng s«ng mçi
n¨m. Chi phÝ cña viÖc c¾t gi¶m 1 tÊn chÊt th¶i lµ 10 ®« la ®èi víi Acme vµ 100 ®« la ®èi víi Creative.
ChÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng muèn gi¶m tæng l­îng chÊt th¶i tõ 2 00 tÊn xuèng cßn 50 tÊn mçi n¨m.
a. NÕu chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng biÕt chi phÝ cña viÖc c¾t gi¶m l­îng chÊt th¶i ®èi víi mçi doanh
nghiÖp, hä sÏ ¸p ®Æt nh÷ng møc c¾t gi¶m nµo ®Ó ®¹t ®­îc môc tiªu trªn. Chi phÝ cña mçi doanh nghiÖp
vµ tæng chi phÝ cña c¶ hai doanh nghiÖp lµ bao nhiªu?
b. Trong mét t×nh huèng ®iÓn h×nh h¬n, chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng kh«ng biÕt chi phÝ cña viÖc c¾t
gi¶m « nhiÔm ë mçi doanh nghiÖp. NÕu nã quyÕt ®Þnh môc tiªu trªn b»ng c¸ch ¸p ®Æt møc c¾t gi¶m nh­
nhau ®èi víi mçi doanh nghiÖp, h·y tÝ nh l­îng c¾t gi¶m cña mçi doanh nghiÖp, chi phÝ cña mçi doanh
nghiÖp vµ tæng chi phÝ cña c¸c doanh nghiÖp.
c. H·y so s¸nh tæng chi phÝ cña viÖc c¾t gi¶m « nhiÔm trong c¸c phÇn (a) vµ (b). NÕu chÝnh
quyÒn ®Þa ph­¬ng kh«ng biÕt chi phÝ cña viÖc c¾t gi¶m « nh iÔm ë mçi doanh nghiÖp, th× cßn cã c¸ch nµo
kh¸c ®Ó c¾t gi¶m l­îng « nhiÔm xuèng cßn 50 tÊn víi tæng chi phÝ nh­ b¹n ®· tÝnh ®­îc trong phÇn (a)
kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
9. H×nh 5 vÏ mét ®­êng cÇu nµo ®ã vÒ quyÒn g©y « nhiÔm, chÝnh phñ cã thÓ ®¹t ®­îc cïng m ét
kÕt côc b»ng c¸ch thiÕt lËp møc gi¸ th«ng qua thuÕ Pigou hoÆc ®Þnh møc « nhiÔm th«ng qua giÊy phÐp
g©y « nhiÔm. Gi¶ sö cã sù c¶i thiÖn m¹nh mÏ trong c«ng nghÖ kiÓm so¸t « nhiÔm.

176
 a. H·y sö dông nh÷ng ®å thÞ t­¬ng tù nh­ h×nh 5 ®Ó minh ho¹ hiÖu øng cña ti Õn bé c«ng nghÖ
nµy ®èi víi nhu cÇu vÒ quyÒn g©y « nhiÔm.
b. Mçi hÖ thèng ®iÒu chØnh cã ¶nh h­ëng g× ®èi víi gi¸ vµ l­îng « nhiÔm? H·y gi¶i thÝch.
10. Gi¶ sö chÝnh phñ quyÕt ®Þnh cÊp giÊy phÐp mua b¸n ®­îc cho mét d¹ng « nhiÔm nhÊt ®Þnh.
a. ViÖc chÝnh phñ ph©n phèi hoÆc b¸n ®Êu gi¸ nh÷ng giÊy phÐp nµy cã ¶nh h­ëng ®Õn hiÖu qu¶
kinh tÕ kh«ng? Nã cã ¶nh h­ëng theo c¸c gãc ®é kh¸c kh«ng?
b. NÕu chÝnh phñ lùa chän viÖc ph©n phèi giÊy phÐp, sù ph©n bæ giÊy phÐp cho c¸c doanh
nghiÖp cã ¶nh h­ëng ®Õn hiÖu qu¶ kh«n g? Nã cã ¶nh h­ëng theo c¸c gãc ®é kh¸c hay kh«ng?
11. Nguyªn nh©n c¬ b¶n g©y ra hiÖn t­îng nãng lªn cña tr¸i ®Êt lµ khã CO 2,, nã bay vµo khÝ
quyÓn víi l­îng kh¸c nhau tõ mçi quèc gia, nh­ng l¹i ph©n t¸n nh­ nhau trªn toµn cÇu. Theo mét bµi
b¸o trªn tê The Boston Globe (3 th¸ng 7, n¨m 1990), Martin vµ Kathleen Feldstein cho r»ng gi¶i ph¸p
hîp lý ®èi víi sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt lµ "kh«ng yªu cÇu tõng n­íc riªng lÎ ph¶i æn ®Þnh l­îng khÝ th¶i
CO2 t¹i møc hiÖn t¹i", nh­ mét sè ng­êi ®· ®Ò xuÊt. Thay vµo ®ã h ä lËp luËn r»ng "ViÖc th¶i CO 2 cÇn
®­îc c¾t gi¶m ë nh÷ng n­íc cã chi phÝ thÊp nhÊt vµ nh÷ng n­íc nµy cÇn ®­îc c¸c n­íc kh¸c trªn thÕ
giíi båi th­êng".
a. T¹i sao sù hîp t¸c quèc tÕ l¹i cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶.
b. Cã thÓ thiÕt kÕ ®­îc kÕ h o¹ch båi th­êng sao cho tÊt c¶ c¸c n­íc ®Òu ®­îc lîi h¬n so víi viÖc
¸p dông mét hÖ thèng c¾t gi¶m khÝ th¶i thèng nhÊt kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
12. Mét sè ng­êi ph¶n ®èi chÝnh s¸ch dùa trªn thÞ tr­êng khi xö lý vÊn ®Ò c¾t gi¶m « nhiÔm lËp
luËn r»ng nh÷ng chÝnh s¸ch nµy g¸n gi¸ trÞ b»ng tiÒn cho viÖc lµm s¹ch kh«ng khÝ vµ nguån n­íc. C¸c
nhµ kinh tÕ ®¸p l¹i r»ng x· héi ®· ngÇm tr¶ mét gi¸ trÞ cho viÖc lµm s¹ch m«i tr­êng ngay c¶ khi sö dông
c¸c chÝnh s¸ch chØ huy vµ kiÓm so¸t. H·y lý gi¶i t¹i sao ®iÒu nµy l¹i ®óng.
13. * Cã ba doanh nghiÖp c«ng nghiÖp ë Valley Happy.
Doanh nghiÖp Møc « nhiÔm ban ®Çu Chi phÝ c¾t gi¶m mét ®¬n vÞ «
nhiÔm
A 70 ®¬n vÞ 20 ®« la
B 80 25
C 50 10

ChÝnh phñ muèn gi¶m møc « nhiÔm xuèng cßn 120 ®¬n vÞ, do vËy hä cÊp cho mçi doanh
nghiÖp 40 giÊy phÐp g©y « nhiÔm mua b¸n ®­îc.
a. Ai sÏ b¸n giÊy phÐp vµ b¸n bao nhiªu? Ai sÏ mua giÊy phÐp vµ mua bao nhiªu? H·y gi¶i thÝch
ng¾n gän t¹i sao ng­êi b¸n vµ ng­êi l¹i s½n sµng lµm nh­ vËy. Trong tr­êng hîp nµy, tæng chi phÝ cña
viÖc c¾t gi¶m « nhiÔm lµ bao nhiªu?
b. Chi phÝ cña viÖc c¾t gi¶m « nhiÔm sÏ cao h¬n bao nhiªu nÕu giÊp phÐp kh«ng mua b¸n ®­îc?

177
 ch­¬ng 11

hµng ho¸ c«ng céng vµ nguån lùc céng ®ång

Mét b¶n t×nh ca cæ ®· kh¼ng ®Þnh r»ng "nµo ai b¸n mua nh÷ng thø quý nhÊt trªn ®êi". Chóng ta
cã thÓ ®­a ra mét danh s¸ch dµi nh÷ng hµng ho¸ mµ t¸c gi¶ bµi h¸t nµy cã lÏ ®· nghÜ ®Õn. Tù nhiªn trao
cho chóng ta mét sè thøc nh­ s«ng hå, nói non vµ biÓn c¶. ChÝnh phñ cung cÊp mét sè kh¸c nh­ s©n
ch¬i, c«ng viªn vµ c¸c ®oµn diÔu hµnh. Mäi ng­êi kh«ng ph ¶i tr¶ tiÒn ®Ó ®­îc th­ëng thøc nh÷ng hµng
ho¸ ®ã.,
Nh÷ng hµng ho¸ cã thÓ sö dông mµ kh«ng ph¶i mua g©y ra mét th¸ch thøc ®Æc biÖt cho ph©n
tÝch kinh tÕ. HÇu hÕt hµng ho¸ trong nÒn kinh tÕ cña chóng ta ®­îc ph©n bæ trªn c¸c thÞ tr­êng, n¬i
ng­êi mua ph¶i tr¶ tiÒn cho nh÷ng g× hä nhËn ®­îc, cßn ng­êi b¸n ®­îc nhËn tiÒn v× nh÷ng g× mµ hä
cung øng. §èi víi nh÷ng hµng ho¸ nh­ vËy, gi¸ c¶ lµ tÝn hiÖu ®Þnh h­íng quyÕt ®Þnh cña ng­êi mua vµ
ng­êi b¸n. Nh­ng khi hµng ho¸ ®­îc cung øng miÔn phÝ, c¸c lùc l­îng thÞ tr ­êng mµ th«ng th­êng ®ãng
vai ph©n bæ nguån lùc trong nÒn kinh tÕ sÏ kh«ng tån t¹i.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta xem xÐt c¸c vÊn ®Ò ph¸t sinh tõ nh÷ng hµng ho¸ kh«ng cã gi¸ c¶
thÞ tr­êng. Ph©n tÝch cña chóng ta sÏ lµm s¸ng tá mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc ë ch­¬ng 1:
§«i khi chÝnh phñ c¶i thiÖn ®­îc kÕt côc thÞ tr­êng. Khi hµng ho¸ kh«ng cã gi¸ c¶, thÞ tr­êng t­ nh©n
kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o r»ng hµng ho¸ ®ã ®­îc s¶n xuÊt ra vµ tiªu dïng víi quy m« hîp lý. Trong
nh÷ng tr­êng hîp nh­ vËy, chÝnh s¸c h cña chÝnh phñ cã thÓ söa ch÷a thÊt b¹i thÞ tr­êng vµ lµm t¨ng
phóc lîi kinh tÕ.

C¸c lo¹i hµng ho¸ kh¸c nhau

ThÞ tr­êng ho¹t ®éng hiÖu qu¶ ®Õn møc nµo trong viÖc cung øng nh÷ng hµng ho¸ mµ mäi ng­êi
muèn cã? C©u tr¶ lêi cho c©u hái nµy phô thuéc vµo lo¹i hµng ho¸ mµ chóng ta xem xÐt. Nh­ ®· th¶o
luËn trong ch­¬ng 7, chóng ta cã thÓ dùa trªn thÞ tr­êng ®Ó cung øng l­îng kem cã hiÖu qu¶: Gi¸ cña
kem ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung cÇu vµ tr¹ng th¸i c©n b»ng thÞ tr­êng tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­ cña
ng­êi s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Nh­ng nh­ ®· bµn ®Õn trong ch­¬ng 10, chóng ta kh«ng thÓ dùa vµo thÞ
tr­êng ®Ó ng¨n c¶n c¸c nhµ s¶n xuÊt nh«m g©y « nhiÔm bÇu kh«ng khÝ mµ chóng ta hÝt thë: Ng­êi mua
vµ ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng nh×n chung kh«ng quan t©m ®Õn c¸c ¶nh h­ëng ra bªn ngoµi do quyÕt ®Þnh
cña hä g©y ra. Nh­ vËy, thÞ tr­êng ho¹t ®éng mét c¸ch cã hiÖu qu¶ khi hµng ho¸ lµ kem, nh­ng nã l¹i
vËn hµnh rÊt kÐm khi hµng ho¸ lµ bÇu kh«ng khÝ trong lµnh.
Khi xem xÐt c¸c lo¹i hµng ho¸ kh¸c nhau trong nÒn kinh tÕ, c¸ch tèt nhÊt lµ chóng ta ph©n lo¹i
chóng l¹i theo hai tiªu thøc sau:
 Hµng ho¸ cã tÝnh lo¹i trõ kh«ng? Cã thÓ ng¨n c¶n mäi ng­êi sö dông hµng ho¸ kh«ng?
 Hµng ho¸ cã tÝnh tranh giµnh kh«ng? ViÖc sö dông hµng ho¸ cña ng­êi nµy cã lµm gi¶m kh¶
n¨ng th­ëng thøc hµng ho ¸ ®ã cña nh÷ng ng­êi kh¸c hay kh«ng?
Sö dông hai tiªu thøc ph©n lo¹i nµy, h×nh 1 chia hµng ho¸ thµnh 4 nhãm:
1. Hµng ho¸ t­ nh©n võa cã tÝnh lo¹i trõ, võa cã tÝnh tranh giµnh. VÝ dô chóng ta h·y xem xÐt
mét chiÕc kem. Nã cã tÝnh lo¹i trõ bëi v× cã thÓ ng¨n c¶n ng­êi kh¸c ¨n chiÕc kem ®ã - b¹n chØ cÇn
kh«ng ®­a chiÕc kem ®ã cho anh ta. ChiÕc kem cã tÝnh tranh giµnh bëi v× nÕu ng­êi nµo ®ã ®· ¨n, th×
ng­êi kh¸c kh«ng thÓ ¨n chiÕc kem ®ã. HÇu hÕt hµng ho¸ trong nÒn kinh tÕ ®Òu lµ hµng ho¸ t­ nh©n
gièng nh­ chiÕc kem. Khi ph©n tÝch cung vµ cÇu trong ch­¬ng 4,5 vµ 6 còng nh­ hiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng
ë ch­¬ng 7, 8 vµ 9, chóng ta ngÇm gi¶ ®Þnh r»ng hµng ho¸ võa cã tÝnh lo¹i trõ võa cã tÝnh tranh giµnh.

178
 2. Hµng ho¸ c«ng céng kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ vµ còng kh«ng cã tÝ nh tranh giµnh. NghÜa lµ
kh«ng thÓ ng¨n c¶n mäi ng­êi sö dông hµng ho¸ c«ng céng vµ viÖc th­ëng thøc hµng ho¸ c«ng céng cña
ng­êi nµy kh«ng lµm gi¶m kh¶ n¨ng th­ëng thøc nã cña ng­êi kh¸c. VÝ dô quèc phßng lµ mét hµng ho¸
c«ng céng. Khi mét quèc gia ®­îc b¶o vÖ tr­íc giÆc ngo¹i x©m, th× ng­êi ta kh«ng thÓ ng¨n c¶n mét
ng­êi cô thÓ nµo ®ã h­ëng lîi tõ sù b¶o vÖ nµy. H¬n n÷a, khi mét ng­êi h­ëng lîi tõ quèc phßng, anh ta
kh«ng lµm gi¶m phóc lîi cña nh÷ng ng­êi kh¸c.
3. Nguån lùc céng ®ång cã tÝnh tranh giµnh, nh­ng kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ. VÝ dô, c¸ ë ®¹i d­¬ng
lµ mét hµng ho¸ cã tÝnh tranh giµnh: Khi mét ng­êi nµo ®ã b¾t c¸, sè c¸ cßn l¹i dµnh cho nh÷ng ng­êi
kh¸c sÏ Ýt h¬n. Song sè c¸ nµy l¹i lµ hµng ho¸ kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ, bëi v× rÊt khã b¾t ng­ d©n nép tiÒn
cho sè c¸ mµ hä ®¸nh b¾t.
4. Khi mét hµng ho¸ cã tÝnh lo¹i trõ, nh­ng kh«ng cã tÝnh tranh giµnh, th× ®ã lµ mét vÝ dô vÒ
®éc quyÒn tù nhiªn. Ch¼ng h¹n chóng ta h·y xem xÐt dÞch vô phßng ch¸y, ch÷a ch¸y ë mét thÞ trÊn nhá.
RÊt dÔ lo¹i trõ mäi ng­êi h­ë ng thô hµng ho¸ nµy: Côc phßng ch¸y, ch÷a ch¸y chØ cÇn ®Ó mÆc cho nhµ
cña hä ch¸y rôi. Song dÞch vô phßng ch¸y, ch÷a ch¸y l¹i kh«ng cã tÝnh tranh giµnh. LÝnh cøu ho¶ th­êng
sö dông phÇn lín thêi gian ®Ó chê ®îi mét ®¸m ch¸y, do vËy mµ viÖc cøu ho¶ thªm mét ng«i nhµ kh«ng
lµm gi¶m kh¶ n¨ng cøu ho¶ nh÷ng ng«i nhµ kh¸c. Nãi c¸ch kh¸c, khi thÞ trÊn ®· tr¶ tiÒn cho côc phßng
ch¸y, ch÷a ch¸y, th× chi phÝ t¨ng thªm do cøu ho¶ thªm mét ng«i nhµ nµo ®ã kh«ng ®¸ng kÓ. Trong
ch­¬ng 15, chóng ta sÏ ®­a ra ®Þnh nghÜa ho µn chØnh h¬n vÒ ®éc quyÒn tù nhiªn vµ nghiªn cøu vÊn ®Ò
nµy chi tiÕt h¬n.
TÝnh tranh giµnh
Cã Kh«ng
Hµng ho¸ t­ nh©n §éc quyÒn tù nhiªn
 Kem  Phßng ch¸y
Cã  QuÇn ¸o  TruyÒn h×nh c¸p
 Nh÷ng con ®­êng ®«ng ®óc cã  Nh÷ng con ®­êng th­a ng­êi cã
TÝnh lo¹i thu phÝ thu phÝ
trõ? Nguån lùc céng ®ång Hµng ho¸ c«ng céng
 C¸ ë ®¹i d­¬ng  Quèc phßng
Kh«ng  M«i tr­êng  Tri thøc
 Nh÷ng con ®­êng ®«ng ng­êi  Nh÷ng con ®­êng th­a ng­êi
kh«ng thu phÝ kh«ng thu phÝ
H×nh 1. Bèn lo¹i hµng ho¸. Hµng ho¸ cã thÓ ®­îc chia thµnh bèn lo¹i theo hai tiªu thøc sau: (a)
Hµng ho¸ cã tÝnh lo¹i trõ kh«ng? NghÜa lµ cã thÓ ng¨n c¶n mäi ng­êi sö dông nã kh«ng? (2) Hµng ho¸ cã
tÝnh tranh giµnh hay kh«ng? NghÜa lµ viÖc sö dông cña mét ng­êi nµo ®ã cã lµm gi¶m kh¶ n¨ng sö dô ng
cña nh÷ng ng­êi kh¸c kh«ng? B¶ng trªn còng nªu ra vÝ dô vÒ nh÷ng hµng ho¸ thuéc mét trong bèn lo¹i.
Trong ch­¬ng nµy chóng ta xem xÐt nh÷ng hµng ho¸ kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ, vµ do vËy ®­îc
cung cÊp miÔn phÝ cho mäi ng­êi: ®ã lµ hµng ho¸ c«ng céng vµ ngu ån lùc céng ®ång. Nh­ chóng ta sÏ
thÊy, chñ ®Ò nµy cã liªn quan chÆt chÏ víi nghiªn cøu vÒ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn. §èi v íi c¶ hµng ho¸
c«ng céng vµ nguån lùc céng ®ång, c¸c ngo¹i øng ®Òu ph¸t sinh v× mét sè gi¸ trÞ kh«ng ®­îc g¾n víi gi¸
c¶. NÕu ng­êi nµo ®ã cung cÊp mét hµng ho¸ c«ng céng, vÝ dô quèc phßng, th× nh÷ng ng­êi kh¸c sÏ
®­îc lîi, nh­ng hä l¹i kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn cho phóc lîi nµy. T­¬ng tù nh­ vËy, khi ng­êi nµo ®ã sö dông
mét nguån lùc céng ®ång, vÝ dô c¸ ë ®¹i d­¬ng, nh÷ng ng­êi kh¸c sÏ bÞ thiÖt, nh­ng hä còng kh«ng
®­îc ®Òn bï thiÖt h¹i. Do nh÷ng ngo¹i øng trªn, c¸c quyÕt ®Þnh t­ nh©n vÒ tiªu dïng vµ s¶n xuÊt cã thÓ
dÉn ®Õn sù ph©n bæ nguån lùc kh«ng cã hiÖu qu¶ vµ sù can thiÖp cña chÝnh phñ cã thÓ lµm t¨ng phóc lîi
kinh tÕ.

179
 KiÓm tra nhanh: H·y ®Þnh nghÜa hµng ho¸ c«ng céng vµ nguån lùc céng ®ång, nªu vÝ dô cho
mçi lo¹i.

Hµng ho¸ c«ng céng

§Ó hiÓu ®­îc hµng ho¸ c«ng céng kh¸c nh÷ng hµng ho¸ kh¸c nh­ thÕ nµo vµ chóng g©y ra
nh÷ng vÊn ®Ò g× ®èi víi x· héi, chóng ta h·y xÐt mét vÝ dô v Ò buæi b¾n ph¸o hoa. Hµng ho¸ nµy kh«ng
cã tÝnh lo¹i trõ bëi v× kh«ng thÓ ng¨n c¶n mäi ng­êi xem b¾n ph¸o hoa vµ nã còng kh«ng cã tÝnh tranh
giµnh bëi v× sù th­ëng thøc cña ng­êi nµy kh«ng hÒ lµm gi¶m kh¶ n¨ng th­ëng thøc cña ng­êi kh¸c.
VÊn ®Ò ng­êi h­ëng lîi kh«ng tr¶ tiÒn
C«ng d©n ë thÞ trÊn Smalltown muèn xem b¾n ph¸o hoa vµo ngµy 4 th¸ng 7. Mçi ng­êi trong
tæng sè 500 d©n c­ cña thÞ trÊn ®Þnh gi¸ cho viÖc xem b¾n ph¸o hoa lµ 10 ®« la. Chi phÝ cña mét buæi
b¾n ph¸o hoa lµ 1000 ®« la. Do 5000 ®« la Ých lîi lín h¬n 1000 ®« la chi phÝ, nªn viÖc d©n c­ thÞ trÊn
Smalltown xem b¾n pho¸ hoa lµ cã hiÖu qu¶.
ThÞ tr­êng t­ nh©n cã kh¶ n¨ng ®¹t ®­îc kÕt côc cã hiÖu qu¶ nµy kh«ng? Cã lÏ kh«ng. Chóng ta
h·y t­ëng t­îng r»ng Ellen, mét doanh nh©n ë thÞ trÊn, quyÕt ®Þnh ®Çu t­ cho bu æi b¾n ph¸o hoa. Ellen
ch¾c ch¾n sÏ gÆp khã kh¨n trong viÖc b¸n vÐ cho sù kiÖn nµy, bëi v× kh¸ch hµng tiÒm tµng cña c« nhanh
chãng nhËn ra r»ng hä cã thÓ xem mµ kh«ng cÇn mua vÐ. Buæi tr×nh diÔn ph¸o hoa kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ,
do vËy mäi ng­êi cã ®éng c¬ trë thµnh ng­êi h­ëng lîi kh«ng tr¶ tiÒn.
Cã quan ®iÓm cho r»ng nguyªn nh©n cña thÊt b¹i thÞ tr­êng nµy lµ do ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn.
NÕu Ellen ®Çu t­ thùc hiÖn buæi b¾n ph¸o hoa, c« sÏ mang l¹i Ých lîi ra bªn ngoµi ®èi víi nh÷ng ng­êi
xem kh«ng tr¶ tiÒn. Khi quyÕt ®Þnh cã ®Çu t­ vµo buæi b¾n ph¸o hoa kh«ng, Ellen kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng
Ých lîi ra bªn ngoµi nµy. MÆc dï buæi b¾n ph¸o hoa ®­îc x· héi mong muèn, nh­ng nã l¹i kh«ng ®em
l¹i lîi nhuËn t­ nh©n. Cuèi cïng, Ellen sÏ ®­a ra mét quyÕt ®Þnh kh«ng hiÖu qu¶ d­íi gãc ®é x· héi lµ
kh«ng ®Çu t­ thùc hiÖn buæi b¾n ph¸o hoa n÷a.
MÆc dï thÞ tr­êng t­ nh©n thÊt b¹i trong viÖc thùc hiÖn buæi b¾n ph¸o hoa mµ d©n c­ thÞ trÊn
Smalltown mong muèn, nh­ng gi¶i ph¸p ®èi víi vÊn ®Ò cña thÞ trÊn Smalltown rÊt râ rµng: chÝnh q uyÒn
®Þa ph­¬ng cã thÓ tµi trî cho lÔ héi 4 th¸ng 7. Héi ®ång thÞ trÊn cã thÓ t¨ng thuÕ ®¸nh vµo mçi c¸ nh©n
thªm 2 ®« la vµ sö dông sè tiÒn nµy ®Ó thuª Ellen thùc hiÖn buæi b¾n ph¸o hoa. Mäi ng­êi ë thÞ trÊn
Smalltown sÏ ®­îc lîi 8 ®« la - 10 ®« la gi¸ trÞ cña buæi b¾n ph¸o hoa trõ 2 ®« la tiÒn thuÕ. Ellen gióp thÞ
trÊn Smalltown ®¹t ®­îc mét kÕt côc hiÖu qu¶ trong ai trß ng­êi ®­îc nhµ n­íc thuª, mÆc dï c« kh«ng
thÓ lµm ®­îc ®iÒu ®ã víi vai trß doanh nh©n.
C©u chuyÖn cña thÞ trÊn Smalltown ®· ®­îc ®¬n gi¶ n ho¸, song nã còng rÊt thùc tÕ. Trong nhiÒu
tr­êng hîp, chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng ë Mü ph¶i tr¶ tiÒn cho c¸c buæi b¾n ph¸o hoa vµo 4 th¸ng 7. H¬n
n÷a, c©u chuyÖn nµy ®em l¹i cho chóng ta mét bµi häc chung vÒ hµng ho¸ c«ng céng: Do hµng ho¸ c«ng
céng kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ, nªn vÊn ®Ò ng­êi h­ëng lîi kh«ng tr¶ tiÒn ®· c¶n trë kh¶ n¨ng cung øng
chóng trªn thÞ tr­êng t­ nh©n. Tuy nhiªn, chÝnh phñ cã thÓ kh¾c phôc vÊn ®Ò nµy. NÕu chÝnh phñ cho
r»ng tæng Ých lîi lín h¬n tæng chi phÝ, hä cã thÓ cung cÊp hµng ho¸ c« ng céng vµ tµi trî th«ng qua thuÕ,
qua ®ã lµm cho mäi ng­êi ®Òu cã lîi.
Mét sè hµng ho¸ c«ng céng quan träng

Cã rÊt nhiÒu vÝ dô vÒ hµng ho¸ c«ng céng. ë ®©y chóng ta xem xÐt ba lo¹i hµng ho¸ quan träng
nhÊt.
Quèc phßng. Ho¹t ®éng b¶o vÖ quèc gia chèng l¹i giÆc ngo¹i x©m lµ mét vÝ dô kinh ®iÓn vÒ
hµng ho¸ c«ng céng. Nã còng lµ hµng ho¸ tèn kÐm nhÊt. N¨m 1999, ChÝnh phñ Liªn bang Mü ®· chi
tiªu tæng céng 277 tû ®« la cho quèc phßng, kho¶ng 1018 ®« la ®Çu ng­êi. Mäi ng­êi th­êng tranh c·i vÒ
viÖc con sè nµy cã qu¸ lín kh«ng, nh­ng hÇu nh­ kh«ng ai nghi ngê vÒ sù cÇn thiÕt cña kho¶n chi tiªu nµy.

180
ThËm chÝ ngay c¶ c¸c nhµ kinh tÕ, nh÷ng ng­êi ñng hé quy m« nhá cña khu vùc chÝnh phñ, còng ®ång ý
r»ng quèc phßng lµ mét lo¹i hµng ho¸ c«ng céng mµ chÝnh phñ cÇn cung cÊp.
Nghiªn cøu c¬ b¶n. ViÖc kh¸m ph¸ ra kiÕn thøc míi lµ mét hµng ho¸ c«ng céng. NÕu mét nhµ
to¸n häc chøng minh ®­îc mét ®Þnh lý míi, th× ®Þnh lý nµy sÏ n»m trong khèi kiÕn thøc chung vµ bÊt kú
ai còng cã thÓ sö dông nã mµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Do kiÕn t høc lµ mét hµng ho¸ c«ng céng, nªn c¸c
doanh nghiÖp ch¹y theo lîi nhuËn cã xu h­íng h­ëng lîi mµ kh«ng tr¶ tiÒn cho nh÷ng kiÕn thøc mµ
ng­êi kh¸c ®· kh¸m ph¸ ra. KÕt qu¶ lµ hä dµnh qu¸ Ýt nguån lùc cho viÖc ph¸t minh kiÕn thøc míi.
§Ó ®¸nh gi¸ sù hîp lý cña chÝnh s¸ch ®èi víi c¸c ph¸t minh, ®iÒu quan träng lµ ph¶i ph©n biÖt
®­îc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n víi nh÷ng kiÕn thøc cô thÓ, tøc kiÕn thøc c«ng nghÖ. KiÕn thøc cô thÓ hay
c«ng nghÖ, vÝ dô ph¸t minh vÒ mét lo¹i pin tèt h¬n, cã thÓ ®­îc cÊp b»ng s¸ng chÕ. D o vËy, ng­êi ph¸t
minh thu ®­îc rÊt nhiÒu Ých lîi tõ ph¸t minh cña m×nh, mÆc dï ch¾c ch¾n kh«ng thu hÕt ®­îc. Ng­îc l¹i,
nhµ to¸n häc kh«ng thÓ b¶o vÖ b¶n quyÒn s¸ng chÕ cho mét ®Þnh lý; kiÕn thøc c¬ b¶n nµy ®­îc tÊt c¶
mäi ng­êi sö dông mµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Nãi c¸ch kh¸c, hÖ thèng b¶n quyÒn s¸ng chÕ lµm cho nh÷ng
kiÕn thøc cô thÓ, tøc c«ng nghÖ, trë nªn cã kh¶ n¨ng lo¹i trõ, trong khi kiÕn thøc c¬ b¶n kh«ng cã kh¶
n¨ng lo¹i trõ.
ChÝnh phñ cè g¾ng cung cÊp lo¹i hµng ho¸ c«ng céng nh­ kiÕn thøc c¬ b¶n the o nhiÒu c¸ch.
C¸c tæ chøc chÝnh phñ, vÝ dô ViÖn y tÕ quèc gia vµ tæ chøc khoa häc quèc gia, trî cÊp cho nh÷ng nghiªn
cøu c¬ b¶n vÒ y häc, to¸n häc, vËt lý, ho¸ häc, sinh häc vµ thËm chÝ c¶ kinh tÕ häc. Mét sè ng­êi biÖn
minh cho ho¹t ®éng tµi trî cña chÝnh phñ ®èi víi c¸c ch­¬ng tr×nh nghiªn cøu nµy dùa trªn quan ®iÓm
cho r»ng nã ®ãng gãp lín vµo khèi kiÕn thøc chung cña x· héi. Ch¾c ch¾n nhiÒu hµng ho¸ t­ nh©n, bao
gåm ¸o chèng ®¹n vµ ®å uèng nhanh Tang, ®· sö dông nh÷ng nguyªn liÖu ban ®Çu ®­îc c¸c nhµ khoa
häc vµ kü s­ ph¸t minh trong nç lùc ®­a con ng­êi lªn mÆt tr¨ng. ViÖc x¸c ®Þnh møc hç trî cña ChÝnh
phñ cho nh÷ng nç lùc nµy rÊt khã kh¨n, bëi v× rÊt khã x¸c ®Þnh c¸c Ých lîi. H¬n n÷a, c¸c thµnh viªn cña
Quèc héi, nh÷ng ng­êi quyÕt ®Þnh sè tiÒn dµnh cho nghiªn cøu, th­êng cã rÊt Ýt hiÓu biÕt vÒ khoa häc vµ
do vËy kh«ng thùc hiÖn tèt chøc n¨ng lµ ®¸nh gi¸ xem nh÷ng lo ¹i h×nh nghiªn cøu nµo ®em l¹i Ých lîi
lín nhÊt.
Chèng ®ãi nghÌo. NhiÒu ch­¬ng tr×nh cña chÝnh phñ nh»m trî gióp cho ng­êi nghÌo. HÖ thèng
phóc lîi (®­îc gäi chÝnh thøc lµ Trî gióp t¹m thêi cho nh÷ng ng­êi nghÌo) cÊp mét kho¶n thu nhËp nhá
cho mét sè gia ®×nh nghÌo. T­¬ng tù nh­ vËy, ch­¬ng tr×nh tem l­¬ng thùc trî cÊp cho mét kho¶n mua
l­¬ng thùc cña nh÷ng ng­êi cã thu nhËp thÊp vµ nhiÒu ch­¬ ng tr×nh nhµ ë kh¸c cña chÝnh phñ nh»m trî
cÊp tiÒn thuª nhµ cho c¸c gia ®×nh nghÌo. Nh÷ng ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo nµy ®­îc tµi trî b»ng
c¸c kho¶n thuÕ ®¸nh vµo nhghé gia ®×nh kh¸ gi¶ h¬n vÒ tµi chÝnh.
C¸c nhµ kinh tÕ kh«ng nhÊt trÝ víi nhau vÒ vai tr ß cña chÝnh phñ trong cuéc chiÕn chèng ®ãi
nghÌo. MÆc dï sÏ th¶o luËn vÊn ®Ò nµy mét c¸ch chi tiÕt h¬n trong ch­¬ng 20, nh­ng ë ®©y chóng ta cÇn
chó ý tíi mét lËp luËn quan träng: Nh÷ng ng­êi ñng hé c¸c ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo cho r»ng ho¹t
®éng chèng ®ãi nghÌo lµ mét hµng ho¸ c«ng céng.
Gi¶ sö mäi ng­êi thÝch sèng trong x· héi kh«ng cã ®ãi nghÌo. ThËm chÝ ngay c¶ khi së thÝch
nµy mang tÝnh cÊp b¸ch vµ phæ biÕn, th× ho¹t ®éng chèng ®ãi nghÌo vÉn kh«ng ph¶i lµ mét lo¹i "hµng
ho¸" mµ thÞ tr­êng t­ nh©n cã thÓ cung øng. Kh«ng mét c¸ nh©n riªng lÎ nµo cã thÓ lo¹i bá ®ãi nghÌo,
bëi v× vÊn ®Ò nµy qu¸ lín. H¬n n÷a, c¸c tæ chøc tõ thiÖn t­ nh©n l¹i rÊt khã gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy: Nh÷ng
ng­êi kh«ng quyªn gãp cho tæ chøc tõ thiÖn cã thÓ h­ëng lîi tõ lßng h¶o t©m cña nh÷ng ng­êi kh¸c mµ
kh«ng cÇn tr¶ tiÒn. Trong tr­êng hîp ®ã, viÖc ®¸nh thuÕ ng­êi giµu nh»m lµm t¨ng møc sèng cña ng­êi
nghÌo cã thÓ lµm cho mäi ng­êi ®Òu ®­îc lîi. Ng­êi nghÌo ®­îc lîi v× giê ®©y hä ®­îc h­ëng møc sèng
cao h¬n, cßn nh÷ng ng­êi nép thu Õ ®­îc lîi v× hä ®­îc sèng trong x· héi Ýt ®ãi nghÌo h¬n.

181
 Nghiªn cøu t×nh huèng: c¸c ngän h¶i ®¨ng cã ph¶i lµ hµng ho¸
c«ng céng kh«ng?
Mét sè lo¹i hµng ho¸ cã thÓ chuyÓn tõ hµng ho¸ c«ng céng sang hµng ho¸ t­ nh©n vµ ng­îc l¹i,
tuú thuéc vµo nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh. VÝ dô, buæi b¾n ph¸o hoa lµ mét hµng ho¸ c«ng céng nÕu
®­îc thùc hiÖn ë mét thÞ trÊn cã nhiÒu d©n c­. Song nÕu ®­îc thùc hiÖn ë mét c«ng viªn gi¶i trÝ t­ nh©n,
vÝ dô Walt Disney World, th× nã gièng hµng ho¸ t­ nh©n h¬n, bëi v× nh÷ng ng­êi v µo ch¬i c«ng viÖc
ph¶i tr¶ tiÒn.
Mét vÝ dô kh¸c lµ h¶i ®¨ng. Tõ rÊt l©u c¸c nhµ kinh tÕ ®· sö dông h¶i ®¨ng ®Ó lµm vÝ dô cho
hµng ho¸ c«ng céng. C¸c ngän h¶i ®¨ng ®­îc sö dông ®Ó ®¸nh dÊu nh÷ng vÞ trÝ cô thÓ, nhê ®ã tµu
thuyÒn qua l¹i cã thÓ tr¸nh ®­îc nh÷ ng vïng n­íc nguy hiÓm. Ých lîi mµ ngän h¶i ®¨ng mang l¹i cho
c¸c thuyÒn tr­ëng võa kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ, võa kh«ng cã tÝnh tranh giµnh vµ v× vËy hä cã ®éng c¬ sö
dông c¸c ngän h¶i ®¨ng ®Ó l¸i tµu, nh­ng kh«ng tr¶ tiÒn cho dÞch vô nµy. Do vÊn ®Ò ng­êi h­ ëng lîi
kh«ng tr¶ tiÒn, nªn thÞ tr­êng t­ nh©n lu«n thÊt b¹i trong viÖc cung cÊp ®ñ sè ngän h¶i ®¨ng mµ c¸c
thuyÒn tr­ëng cÇn. KÕt qu¶ lµ hÇu hÕt ngän h¶i ®¨ng ngµy nay ®Òu ®­îc chÝnh phñ vËn hµnh.
Song trong mét sè tr­êng hîp, c¸c ngän h¶i ®¨ng cã thÓ giè ng hµng ho¸ t­ nh©n h¬n. Trªn bê
biÓn cña n­íc Anh vµo thÕ kû thø 19, mét sè ngän h¶i ®¨ng do t­ nh©n së h÷u vµ vËn hµnh. Chñ së h÷u
c¸c ngän h¶i ®¨ng ë ®Þa ph­¬ng kh«ng thu phÝ sö dông dÞch vô ®èi víi c¸c thuyÒn tr­ëng, nh­ng hä l¹i
thu phÝ ®èi víi chñ së h÷u c¸c bÕn c¶ng l©n cËn. NÕu chñ së h÷u mét bÕn c¶ng kh«ng tr¶ tiÒn, ng­êi së
h÷u h¶i ®¨ng sÏ t¾t ®Ìn vµ tµu thuyÒn kh«ng vµo bÕn c¶ng ®ã n÷a.
§Ó quyÕt ®Þnh xem mét hµng ho¸ nµo ®ã cã ph¶i lµ hµng ho¸ c«ng céng kh«ng, ng­êi ta ph¶i
x¸c ®Þnh sè ng­êi h­ëng lîi vµ xÐt xem cã thÓ kh«ng cho hä sö dông hµng ho¸ ®ã kh«ng. VÊn ®Ò ng­êi
ng­êi h­ëng lîi kh«ng tr¶ tiÒn n¶y sinh khi sè ng­êi h­ëng lîi lín vµ kh«ng thÓ lo¹i trõ bÊt kú ng­êi
nµo trong sè hä. NÕu ngän h¶i ®¨ng ®em l¹i Ých lîi cho nhiÒu thuyÒn tr­ëng, t h× nã lµ hµng ho¸ c«ng
céng. Song nÕu nã chØ mang l¹i Ých lîi cho chñ së h÷u mét bÕn c¶ng nµo ®ã, th× nã gièng hµng ho¸ t­
nh©n h¬n.

Sù khã kh¨n cña ng­êi ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi
Cho tíi giê chóng ta ®· thÊy r»ng chÝnh phñ cung cÊp hµng ho¸ c«ng céng bëi v× thÞ tr­êng t­
nh©n tù nã kh«ng mang l¹i kÕt côc cã hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh xem chÝnh phñ cÇn ph¶i ®ãng
mét vai trß nµo ®ã chØ lµ b­íc khëi ®Ç u. TiÕp theo, chÝnh phñ ph¶i quyÕt ®Þnh xem nªn cung cÊp nh÷ng
hµng ho¸ c«ng céng nµo vµ víi khè i l­îng bao nhiªu.
Gi¶ sö chÝnh phñ ®ang c©n nh¾c thùc hiÖn mét dù ¸n c«ng céng, vÝ dô x©y dùng mét con ®­êng
cao tèc míi. §Ó ®¸nh gi¸ xem cã nªn x©y dùng con ®­êng nµy kh«ng, hä ph¶i so s¸nh tæng Ých lîi mµ
tÊt c¶ nh÷ng ng­êi sö dông con ®­êng thu ®­îc vµ chi phÝ ph¶i bá ra ®Ó x©y dùng vµ b¶o d­ìng nã. §Ó
®­a ra quyÕt ®Þnh nµy, chÝnh phñ ph¶i thuª mét ®éi ngò c¸c nhµ kinh tÕ vµ kü s­ tiÕnhµnh mét c«ng tr×nh
nghiªn cøu, gäi lµ ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi. Môc ®Ých cña ph©n tÝch nµy lµ ­íc tÝnh tæng chi phÝ vµ tæng
Ých lîi mµ dù ¸n ®em l¹i cho toµn x· héi.
C¸c nhµ ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi ph¶i ®­¬ng ®Çu víi mét c«ng viÖc khã kh¨n. Do con ®­êng
cao tèc trªn ®­îc cung øng miÔn phÝ cho mäi ng­êi, nªn kh«ng cã gi¸ c¶ nµo cã thÓ dïng ®Ó x¸c ®Þnh
gi¸ trÞ cña nã. NÕu chØ pháng vÊn mäi ng­êi xem hä ®Þnh gi¸ con ®­êng lµ bao nhiªu, kÕt qu¶ sÏ kh«ng
®¸ng tin cËy. Thø nhÊt, viÖc l­îng ho¸ Ých lîi b»ng c¸ch sö dông c¸c b¶ng c©u hái pháng vÊn rÊt khã
kh¨n. Thø hai, nh÷ng ng­êi tr¶ lêi cã rÊt Ýt ®éng c¬ ®Ó nãi ra sù thËt . Nh÷ng ng­êi sÏ sö dông con ®­êng
cã ®éng c¬ phãng ®¹i Ých lîi mµ hä nhËn ®­îc ®Ó chÝnh phñ quyÕt t©m x©y dùng nã. Nh÷ng ng­êi bÞ
thiÖt h¹i tõ con ®­êng cã ®éng c¬ phãng ®¹i chi phÝ ®èi víi hä ®Ó c¶n trî viÖc x©y dùng nã.

182
 Do vËy, cung øng hµng ho¸ c«ng céng mét c¸ch cã hiÖu qu¶ vÒ b¶n chÊt lµ mét viÖc lµm khã kh¨n
h¬n cung øng hµng ho¸ t­ nh©n mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Hµng ho¸ t­ nh©n ®­îc cung øng trªn thÞ tr­êng.
Ng­êi mua hµng ho¸ t­ nh©n nãi thËt gi¸ trÞ mµ hä g¸n cho nã th«ng qua møc gi¸ mµ hä s½n sµng t r¶.
Ng­êi b¸n nãi thËt chi phÝ cña hä th«ng qua møc gi¸ mµ hä s½n sµng chÊp nhËn. Tr¸i l¹i, c¸c nhµ ph©n tÝch
chi phÝ - Ých lîi kh«ng quan s¸t ®­îc bÊt kú tÝn hiÖu gi¸ c¶ nµo khi cÇn ®¸nh gi¸ xem chÝnh phñ cã nªn
cung cÊp mét hµng ho¸ c«ng céng nµo ®ã kh«n g. Do vËy, nh÷ng ph¸t hiÖn cña hä vÒ chi phÝ vµ Ých lîi cña
c¸c dù ¸n c«ng céng chØ lµ nh÷ng con sè ­íc tÝnh gÇn ®óng.

Nghiªn cøu t×nh huèng: Sinh m¹ng con ng­êi ®¸ng gi¸ bao nhiªu?
H·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n ®­îc bÇu vµo héi ®ång thÞ trÊn ®Þa ph­¬ng. M ét kü s­ cña thÞ trÊn
®Õn gÆp b¹n víi mét ®Ò xuÊt: ThÞ trÊn nªn chi 10.000 ®« la ®Ó x©y dùng vµ vËn hµnh hÖ thèng tÝn hiÖu
giao th«ng t¹i mét ng· t­ trong thÞ trÊn, n¬i hiÖn t¹i chØ cã tÝn hiÖu dõng xe. Ých lîi cña ngän ®Ìn nµy lµ
lµm t¨ng møc ®é an toµn. Dùa vµo sè liÖu tõ nh÷ng ng· t­ t­¬ng tù, ng­êi kü s­ ­íc tÝnh r»ng hÖ thèng
tÝn hiÖu giao th«ng ®ã lµm gi¶m nguy c¬ g©y ra tai n¹n giao th«ng chÕt ng­êi trong thêi gian sö dông
cña nã lµ 1,6 xuèng cßn 1,1%. VËy b¹n cã quyÕt ®Þnh chi tiÒn ®Ó x©y dùng hÖ th èng tÝn hiÖu míi ®ã
kh«ng?
§Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, b¹n ph¶i sö dông ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi. Nh­ng cã thÓ b¹n sÏ gÆp
ngay mét ch­íng ng¹i: chi phÝ vµ Ých lîi ph¶i ®­îc tÝnh b»ng cïng mét ®¬n vÞ, nÕu b¹n muèn so s¸nh
cña m×nh cã ý nghÜa. Chi phÝ ®­îc tÝ nh b»ng ®¬n vÞ tiÒn tÖ, song Ých lîi - kh¶ n¨ng b¶o vÖ sinh m¹ng con
ng­êi - l¹i kh«ng thÓ tÝnh trùc tiÕp b»ng tiÒn. §Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh, b¹n ph¶i x¸c ®Þnh gi¸ trÞ b»ng tiÒn
cña sinh m¹ng con ng­êi.
Ban ®Çu b¹n rÊt dÔ kÕt luËn r»ng sinh m¹ng con ng­êi lµ v« gi¸. XÐt cho cïng, kh«ng cã sè tiÒn
nµo cã thÓ lµm cho b¹n tù nguyÖn bá cuéc sèng cña m×nh hay cña mét ng­êi mµ b¹n yªu quý. §iÒu ®ã
cho thÊy cuéc sèng con ng­êi cã gi¸ trÞ v« h¹n nÕu tÝnh b»ng tiÒn.
Song ®èi víi môc ®Ých cña ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi, c©u tr¶ lêi nµy sÏ dÉn ®Õn nh÷ng kÕt qu¶
v« nghÜa. NÕu chóng ta thùc sù x¸c ®Þnh mét gi¸ trÞ v« gi¸ ®èi víi cuéc sèng con ng­êi, th× chóng ta sÏ
l¾p ®Æt hÖ thèng tÝn hiÖu giao th«ng ë mäi gãc phè. T­¬ng tù nh­ vËy, tÊt c¶ chóng ta sÏ mua nh÷ng
chiÕc xe h¬i lín cã ®é an toµn cao nhÊt, thay v× ®i xe h¬i nhá kÐm an toµn. Song hÖ thèng tÝn hiÖu giao
th«ng kh«ng ®­îc l¾p ®Æt ë mäi gãc phè vµ mäi ng­êi ®«i khi chän mua nh÷ng chiÕc xe h¬i nhá kh«ng
cã tói khÝ phô hay phanh an toµn. Trong c¶ c¸c quyÕt ®Þnh c«ng c éng vµ t­ nh©n, cã nh÷ng thêi ®iÓm
chóng ta s½n sµng chÊp nhËn rñi ro ®Ó tiÕt kiÖm tiÒn.
Khi ®· chÊp nhËn ý kiÕn cho r»ng cuéc sèng con ng­êi cã mét gi¸ trÞ ngÇm ®Þnh tÝnh ®­îc b»ng
tiÒn, chóng ta x¸c ®Þnh gi¸ trÞ ®ã nh­ thÕ nµo? Mét ph­¬ng ph¸p ®«i khi ®­ îc toµ ¸n sö dông ®Ó x¸c ®Þnh
thiÖt h¹i trong c¸c vô ¸n g©y chÕt ng­êi kh«ng cè ý lµ xem xÐt tæng sè tiÒn mµ mét ng­êi lÏ ra cã thÓ
kiÕm ®­îc nÕu anh ta cßn sèng. C¸c nhµ kinh tÕ th­êng tranh c·i víi nau vÒ ph­¬ng ph¸p nµy. Nã dÉn
®Õn mét hµm ý kú l¹ lµ sinh m¹ng cña ng­êi vÒ h­u hay tµn tËt hoµn toµn v« gi¸ trÞ.
Mét ph­¬ng ph¸p ®Þnh gi¸ sinh m¹ng con ng­êi tèt h¬n lµ xem xÐt rñi ro mµ mäi ng­êi s½n
sµng chÊp nhËn vµ sè tiÒn mµ hä nhËn ®­îc khi chÊp nhËn nã. Nguy c¬ tö vong trong c¸c c«ng viÖc kh¸c
nhau kh«ng gièng nhau. VÝ dô, c«ng nh©n x©y dùng trªn nh÷ng toµ nhµ cao tÇng ph¶i ®èi mÆt víi nguy
c¬ tö vong khi lµm viÖc cao h¬n nh÷ng ng­êi lµm viÖc trong v¨n phßng. B»ng c¸ch so s¸nh tiÒn l­¬ng tr¶
cho nh÷ng ngµnh nghÒ cã rñi ro víi tiÒn l­¬ng trong nh÷ng ngµn h nghÒ Ýt rñi ro h¬n trong khi cè ®Þnh
tr×nh ®é häc vÊn, kinh nghiÖm vµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh tiÒn l­¬ng kh¸c, c¸c nhµ kinh tÕ cã thÓ thu ®­îc
mét ý nghÜa nµo ®ã vÒ gi¸ trÞ mµ con ng­êi ®Æt vµo sinh m¹ng cña chÝnh m×nh. C¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu sö dông ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn nµy kÕt luËn r»ng gi¸ trÞ sinh m¹ng cña mét ng­êi b»ng kho¶ng 10
triÖu ®« la.

B©y giê chóng ta cã thÓ trë l¹i vÝ dô ban ®Çu vµ tr¶ lêi ng­êi kü s­ cña thÞ trÊn. Ngän ®Ìn giao
th«ng lµm nguy c¬ tö vong 0,5%. Do vËy, Ých lîi dù kiÕn nhËn ®­îc tõ viÖc l¾p ®Æt hÖ thèng tÝn hiÖu giao

183
th«ng lµ 0,005 x 10 triÖu ®« la, hay 50.000 ®« la. ¦íc tÝnh vÒ Ých lîi nµy lín h¬n nhiÒu so víi 10.000 ®«
la chi phÝ, do vËy b¹n nªn phª duyÖt dù ¸n.
KiÓm tra nhanh: VÊn ®Ò ng­êi h­ëng lîi kh«ng tr¶ tiÒn lµ g×? T¹i sao vÊn ®Ò ng­êi h­ëng lîi
kh«ng tr¶ tiÒn l¹i dÉn tíi viÖc chÝnh phñ ph¶i cung cÊp hµng ho¸ c«ng céng? ChÝnh phñ quyÕt ®Þnh viÖc
nªn hay kh«ng nªn cung cÊp mét hµng ho¸ c«ng céng nµo ®ã b»ng c¸ch nµo?
Nguån lùc céng ®ång
Gièng nh­ hµng ho¸ c«ng céng, n guån lùc céng ®ång còng kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ. Chóng lµ
nh÷ng nguån lùc mµ ng­êi sö dông kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Song nguån lùc céng ®ång l¹i cã tÝnh tranh
giµnh: ViÖc sö dông nguån lùc céng ®ång cña mét ng­êi lµm gi¶m kh¶ n¨ng sö dông cña ng­êi kh¸c. V×
vËy, nguån lùc céng ®ång dÉn ®Õn mét vÊn ®Ò míi. Khi hµng ho¸ nµy ®­îc cung cÊp, c¸c nhµ ho¹ch
®Þnh chÝnh s¸ch cÇn ph¶i quan t©m ®Õn viÖc mäi ng­êi sö dông bao nhiªu. Cã thÓ hiÓu ®­îc vÊn ®Ò nµy
mét c¸ch dÔ dµng qua c©u chuyÖn ngô ng«n kinh ®iÓn cã tªn lµ Bi kÞch Céng ®ång.
Bi kÞch cña céng ®ång
Chóng ta h·y xem xÐt cuéc sèng ë mét thÞ trÊn nhá thêi trung cæ. Trong sè nhiÒu ho¹t ®éng
kinh tÕ diÔn ra ë thµnh thÞ, th× nu«i cõu lµ mét trong sè nh÷ng ho¹t ®éng quan träng nhÊt. RÊt nhiÒu gia
®×nh trong thµnh phè nu«i cõu vµ sèng b»ng c¸ch b¸n l«ng cõu, mét lo¹i nguyªn liÖu ®­îc sö dông ®Ó
s¶n xuÊt quÇn ¸o.
Më ®Çu c©u chuyÖn, phÇn lín thêi gian ®µn cõu ¨n cá trªn vïng ®Êt xung quanh thµnh thÞ, ®­îc
gäi lµ ®Êt céng ®ång. Kh«ng gia ®×nh nµo së h÷u ®Êt ®ai. Thay vµo ®ã, d©n c­ thµnh thÞ ®ång së h÷u ®Êt
®ai vµ mäi ng­êi ®Òu ®­îc phÐp ch¨n th¶ ®µn cõu trªn ®ã. ChÕ ®é së h÷u tËp thÓ vËn hµnh rÊt tèt bëi v×
®Êt ®ai rÊt dåi dµo. Khi mäi ng­êi cßn ®­îc sö dông nh÷ng b·i cá tèt mµ hä muèn, th× ®Êt céng ®ång
kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸ cã tÝnh tranh giµnh vµ ®µn cõu cña mäi gia ®×nh cã thÓ ¨n cá mµ kh«ng g©y ra
vÊn ®Ò g×. Mäi ng­êi trong thµnh thÞ ®Òu h¹nh phóc.
Thêi gian tr«i ®i, d©n sè cña thµnh thÞ ngµy mét t¨ng vµ sè cõu ¨n cá ë §Êt Céng ®ång còng
vËy. Víi sè l­îng cõu ngµy cµng t ¨ng vµ diÖn tÝch cè ®Þnh, ®Êt ®ai b¾t ®Çu mÊt dÇn kh¶ n¨ng tù phôc håi.
Cuèi cïng, ®Êt ®ai kh«ng cßn cá n÷a vµ trë thµnh ®åi träc. V× kh«ng cßn cá trªn ®Êt céng ®ång n÷a, nªn
ng­êi ta kh«ng thÓ ch¨n nu«i cõu vµ ngµnh c«ng nghiÖp len sîi thÞnh v­îng trong t hµnh thÞ biÕn mÊt.
NhiÒu gia ®×nh mÊt kÕ sinh nhai.
§iÒu g× ®· g©y ra bi kÞch nµy? T¹i sao nh÷ng ng­êi chñ ®µn cõu l¹i cho phÐp sè cõu t¨ng qu¸
nhanh ®Ó nã ph¸ huû ®Êt céng ®ång? Lý do ë ®©y lµ cã sù kh¸c nhau gi÷a ®éng c¬ x· héi vµ ®éng c¬ c¸
nh©n. ViÖc tr¸nh sù ph¸ huû ®ång cá phô thuéc vµo hµnh ®éng tËp thÓ cña nh÷ng ng­êi së h÷u ®µn cõu.
NÕu cïng nhau hµnh ®éng, hä cã thÓ gi¶m sè cõu xuèng quy m« hîp lý dÞch vô ®Êt céng ®ång. Song
kh«ng mét gia ®×nh riªng lÎ nµo cã ®éng c¬ gi¶m sè cõu cña m×nh, bëi v× m çi ®µn cõu chØ lµ mét phÇn
nhá cña vÊn ®Ò.
Thùc chÊt, bi kÞch céng ®ång x¶y ra do mét ngo¹i øng. Khi ®µn cõu cña mét gia ®×nh nµo ®ã ¨n
cá trªn b·i ®Êt chung, nã lµm gi¶m chÊt l­îng b·i cá ®èi víi nh÷ng gia ®×nh kh¸c. Do mäi ng­êi bá qua
ngo¹i øng nµy khi quyÕt ®Þnh nu«i bao nhiªu cõu, nªn kÕt qu¶ lµ sè cõu qu¸ lín.
NÕu bi kÞch nµy ®­îc dù ®o¸n tr­íc, cã lÏ thµnh thÞ ®· gi¶i quyÕt ®­îc nã theo nhiÒu c¸ch. Nã
cã thÓ quy ®Þnh sè cõu cña mçi gia ®×nh, néi hiÖn ho¸ ngo¹i øng th«ng qua viÖc ®¸nh thuÕ cõu, hoÆc b ¸n
®Êu gi¸ giÊy phÐp ¨n cá cña ®µn cõu. NghÜa lµ thµnh thÞ trung cæ nµy cã lÏ ®· gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò
khai th¸c qu¸ møc theo c¸ch mµ x· héi hiÖn ®¹i sö dông ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò « nhiÔm.
Tuy nhiªn, ®èi víi tr­êng hîp b·i cá th× gi¶i ph¸p cã thÓ ®¬n gi¶n h¬n. Thµnh thÞ cã thÓ chia b·i
cá cho c¸c gia ®×nh. Mçi gia ®×nh cã thÓ rµo b·i cá cña m×nh b»ng mét hµng rµo vµ b¶o vÖ nã chèng l¹i
viÖc khai th¸c qu¸ møc. Theo c¸ch nµy, b·i cá trë thµnh mét hµng ho¸ t­ nh©n chø kh«ng cßn lµ mét nguån
lùc céng ®ång n÷a. Trªn thùc tÕ, kÕt côc nµy ®· x¶y ra trong phong trµo rµo ®Êt ë Anh vµo thÕ kû 17.
Bi kÞch céng ®ång lµ c©u chuyÖn mang l¹i mét bµi häc tæng qu¸t: Khi mét c¸ nh©n sö dông
nguån lùc céng ®ång, anh ta sÏ lµm gi¶m kh¶ n¨ng sö dông nã cña nh÷ng ng­êi kh¸c. Do n go¹i øng tiªu
cùc nµy, c¸c nguån lùc céng ®ång cã xu h­íng bÞ l¹m dông. ChÝnh phñ cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy

184
b»ng c¸ch gi¶m møc sö dông nguån lùc céng ®ång th«ng qua c¸c quy ®Þnh hoÆc ®¸nh thuÕ. MÆt kh¸c,
®«i khi chÝnh phñ cã thÓ chuyÓn nguån lùc céng ®å ng thµnh hµng ho¸ t­ nh©n.
Ng­êi ta ®· biÕt ®Õn bµi häc nµy tõ hµng ngµn n¨m tr­íc. Nhµ triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i Arixtèt ®·
chØ ra vÊn ®Ò g¾n víi nguån lùc céng ®ång: "Nh÷ng g× thuéc vÒ nhiÒu ng­êi th­êng Ýt ®­îc quan t©m
nhÊt, bëi v× tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu q uan t©m tíi c¸i cña riªng hä nhiÒu h¬n nh÷ng c¸i mµ hä cïng së h÷u
víi nh÷ng ng­êi kh¸c".
Mét vµi nguån lùc céng ®ång quan träng
Cã nhiÒu vÝ dô vÒ nguån lùc céng ®ång. Trong hÇu hÕt c¸c tr­êng hîp ®Òu n¶y sinh vÊn ®Ò
t­¬ng tù nh­ trong bi kÞch céng ®ång. C¸c nhµ ra quyÕt ®Þnh t­ nh©n sö dông nguån lùc céng ®ång qu¸
nhiÒu. ChÝnh phñ th­êng ®iÒu chØnh hµnh vi hoÆc ¸p ®Æt mét kho¶n phÝ ®Ó gi¶m bít vÊn ®Ò sö dông qu¸
møc.
Kh«ng khÝ vµ n­íc s¹ch. Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 10, thÞ tr­êng kh«ng cã kh ¶
n¨ng b¶o vÖ m«i tr­êng ë møc thÝch hîp. ¤ nhiÔm lµ mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc cã th Ó ®­îc söa
ch÷a th«ng qua c¸c quy ®Þnh hoÆc thuÕ Pigou ®¸nh vµo hµnh ®éng g©y « nhiÔm. Chóng ta cã thÓ coi thÊt
b¹i thÞ tr­êng nµy nh­ mét vÝ dô vÒ vÊn ®Ò cña nguån lùc céng ®ång. Kh«ng khÝ vµ n­íc s¹ch lµ nh÷ng
nguån lùc céng ®ång gièng nh­ b·i cá tù do ch¨n th¶ vµ sù « nhiÔm qu¸ lín gièng nh ­ viÖc sóc vËt ¨n cá
qu¸ nhiÒu. Sù xuèng cÊp cña m«i tr­êng lµ mét bi kÞch céng ®ång hiÖn ®¹i.
Má dÇu. Chóng ta h·y xem xÐt mé t má dÇu lín ®Õn møc nã tr¶i dµi d­íi vïng ®Êt thuéc quyÒn
së h÷u cña nhiÒu ng­êi. BÊt kú chñ së h÷u nµo còng cã thÓ khoan vµ khai th¸c dÇu, nh­ng khi mét chñ
së h÷u khai th¸c dÇu, th× l­îng dÇu cßn l¹i cho c¸c chñ së h÷u kh¸c sÏ Ýt ®i. DÇu má lµ mét nguån lùc
céng ®ång.
Gièng nh­ sè cõu ¨n cá trªn ®Êt céng ®ång lín ®Õn møc kh«ng cã hiÖu qu¶, sè giÕng khoan ®Ó
khai th¸c má dÇu còng lín ®Õn møc kh«ng cã hiÖu qu¶. Do khi mçi chñ së h÷u khoan mét giÕng dÇu, hä
sÏ g©y ra mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc ®èi ví i c¸c chñ së h÷u kh¸c, nªn Ých lîi x· héi cña viÖc
khoan mét giÕng dÇu nhá h¬n Ých lîi mµ ng­êi chñ së h÷u giÕng khoan thu ®­îc. NghÜa lµ viÖc khoan
mét giÕng dÇu cã thÓ ®em l¹i lîi nhuËn t­ nh©n ngay c¶ khi viÖc lµm ®ã kh«ng ®¸ng mong muèn ®èi víi
x· héi. NÕu mçi chñ së h÷u má dÇu cã quyÒn quyÕt ®Þnh sè giÕng mµ hä khoan, th× hä sÏ khoan qu¸
nhiÒu.
§Ó ®¶m b¶o dÇu ®­îc khai th¸c víi chi phÝ thÊp nhÊt, cÇn cã mét sè hµnh ®éng chung cña c¸c
chñ së h÷u nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nguån lùc céng ®ång. §Þnh ®Ò Coase mµ chóng ta ®· th¶o luËn trong
ch­¬ng 10 cho r»ng cã thÓ cã ®­îc mét gi¶i ph¸p t­ nh©n. Nh÷ng ng­êi chñ së h÷u cã thÓ ®¹t ®­îc mét
tho¶ thuËn vÒ l­îng dÇu khai th¸c vµ ph©n chia lîi nhuËn. Trong thùc tÕ, nh÷ng ng­êi chñ së h÷u sau ®ã
®· hµnh ®éng nh­ thÓ hä thuéc mét doanh nghiÖp duy nhÊt.
Tuy nhiªn, rÊt khã ®¹t ®­îc mét gi¶i ph¸p t­ nh©n khi cã nhiÒu chñ së h÷u. Trong tr­êng hîp
nµy, sù ®iÒu chØnh cña chÝnh phñ cã thÓ ®¶m b¶o cho dÇu ®­îc khai th¸c mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
C¸c con ®­êng t¾c nghÏn. C¸c con ®­êng cã thÓ lµ hµng ho¸ c«ng céng hoÆc lµ nguån lùc
céng ®ång. NÕu mét con ng­êi ®­êng cã Ýt ng­êi ®i l¹i, th× viÖc sö dông cña ng­êi nµo ®ã kh«ng ¶nh
h­ëng ®Õn kh¶ n¨ng sö dông cña nh÷ng ng­êi kh¸c. Trong tr­êng hîp nµy, viÖc sö dông kh«ng cã tÝnh
tranh giµnh vµ con ®­êng lµ mét hµng ho¸ c«ng céng. Tuy nhiªn, nÕu con ®­êng cã nhiÒu ng­êi ®i l¹i,
th× viÖc sö dông con ®­êng ®ã sÏ g©y ra mét ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tiªu cùc. Khi cã thªm mét chiÕc « t«,
con ®­êng cã thÓ bÞ t¾c nghÏn vµ nh÷ng ng­êi kh¸c ph¶i l¸i xe chËm h¬n. Trong tr­êng hîp nµy, con
®­êng lµ nguån lùc céng ®ång.
ChÝnh phñ cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò t¾c nghÏn b»ng c¸ch thu phÝ ®èi víi l¸i xe. Kho¶n phÝ nµy thùc
chÊt lµ thuÕ Pigou ®¸nh vµo ngo¹i øng t¾c nghÏn. Th«ng th­êng, nh­ ®èi víi c¸c con ®­êng ®Þa ph­¬ng,
viÖc thu phÝ kh«ng ph¶i lµ gi¶i quyÕt thùc tÕ, bëi v× chi phÝ cho viÖc thu phÝ qu¸ lín.

185
 §«i khi sù t¾c nghÏn chØ lµ vÊn ®Ò ë nh÷ng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã trong ngµy. VÝ dô, nÕu
mét chiÕc cÇu chØ cã qu¸ nhiÒu xe cé qua l¹i trong nh÷ng giê cao ® iÓm, th× ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn t¾c
nghÏn sÏ lín trong nh÷ng thêi gian nµy. Ph­¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng ngo¹i øng nµy lµ
thu phÝ cao h¬n trong giê cao ®iÓm. Kho¶n phÝ nµy sÏ t¹o ®éng c¬ cho c¸c l¸i xe thay ®æi lÞch tr×nh vµ
lµm gi¶m l­îng xe cé khi sù t¾c nghÏn lín nhÊt.
Mét chÝnh s¸ch kh¸c cã thÓ gi¶i quyÕt ®èi víi vÊn ®Ò t¾c nghÏn giao th«ng ®· ®­îc th¶o luËn
trong mét nghiªn cøu t×nh huèng ë ch­¬ng tr­íc lµ thuÕ ®¸nh vµo x¨ng dÇu. X¨ng dÇu lµ mét lo¹i hµng
ho¸ bæ sung ®èi víi ph­¬ng tiÖn gi ao th«ng. Sù gia t¨ng gi¸ x¨ng dÇu lµm gi¶m l­îng cÇu vÒ ph­¬ng
tiÖn giao th«ng. Do vËy, thuÕ x¨ng dÇu gãp phÇn lµm gi¶m t¾c nghÏn giao th«ng.
Tuy nhiªn, thuÕ x¨ng dÇu lµ gi¶i ph¸p kh«ng hoµn h¶o ®èi víi t¾c nghÏn giao th«ng. VÊn ®Ò lµ
thuÕ x¨ng dÇu cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh kh¸c, chø kh«ng ph¶i chØ ¶nh h­ëng ®Õn quyÕt ®Þnh
vÒ l­u l­îng xe cé trªn nh÷ng con ®­êng bÞ t¾c nghÏn. VÝ dô, thuÕ x¨ng dÇu lµm gi¶m l­îng xe l­u hµnh
trªn nh÷ng con ®­êng Ýt ng­êi qua l¹i, mÆc dï kh«ng cã ngo¹i øng t¾c nghÏn trªn nh÷ng con ®­êng nµy.
C¸, c¸ voi vµ c¸c ®éng vËt hoang d· kh¸c. NhiÒu loµi ®éng vËt còng lµ nh÷ng nguån lùc céng
®ång. VÝ dô, c¸ vµ c¸ voi cã gi¸ trÞ th­¬ng m¹i vµ bÊt kú ai còng cã thÓ ra ®¹i d­¬ng vµ ®¸nh b¾t ë nh÷ng
n¬i cã c¸. Mçi c¸ nh©n cã rÊt Ýt ®éng c¬ duy tr× nh÷ng sinh vËt nµy cho n¨m sau. Gièng nh­ viÖc khai
th¸c qu¸ nhiÒu cá cã thÓ ph¸ huû ®Êt céng ®ång, viÖc ®¸nh b¾t qu¸ nhiÒu c¸ cã thÓ huû ho¹i c¸c loµi sinh
vËt biÓn cã gi¸ trÞ th­¬ng m¹i.
§¹i d­¬ng vÉn lµ mét trong nh÷ng nguån lùc céng ®å ng Ýt ®­îc qu¶n lý nhÊt. Hai vÊn ®Ò g©y
khã kh¨n cho viÖc ®­a ra mét gi¶i ph¸p kh¶ thi. Thø nhÊt, nhiÒu n­íc cã kh¶ n¨ng khai th¸c ®¹i d­¬ng,
do vËy bÊt kú gi¶i ph¸p nµo còng ®Òu cÇn cã sù hîp t¸c quèc tÕ gi÷a c¸c n­íc tu©n theo c¸c gi¸ trÞ kh¸c
nhau. Thø hai, do ®¹i d­¬ng qu¸ réng lín, nªn viÖc thùc thi mét tho¶ thuËn nµo ®ã sÏ rÊt khã kh¨n. V×
vËy, quyÒn ®¸nh b¾t c¸ th­êng lµ nguån gèc g©y c¨ng th¼ng gi÷a c¸c n­íc mµ th«ng th­êng lµ b¹n bÌ
cña nhau.
ë Mü cã nhiÒu ®iÒu luËt b¶o vÖ c¸ vµ c¸c loµi sinh vËt h oang d· kh¸c. VÝ dô, chÝnh phñ thu phÝ
khi cÊp giÊy phÐp, giíi h¹n vµ kiÓm so¸t thêi vô ®¸nh b¾t vµ s¨n b¾ n. Ng­ d©n th­êng buéc ph¶i th¶ trë l¹i
nh÷ng con c¸ nhá vµ thî s¨n chØ ®­îc phÐp s¨n b¾n mét sè l­îng ®éng vËt h¹n chÕ. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu luËt
nµy ®Òu nh»m lµm gi¶m møc sö dông nguån lùc céng ®ång vµ gãp phÇn duy tr× sè l­îng ®éng vËt.

Nghiªn cøu t×nh huèng: t¹i sao bß kh«ng bÞ tuyÖt chñng

Trong suèt lÞch sö, nhiÒu loµi vËt ®· bi ®e do¹ tuyÖt chñng. Khi nh÷ng ng­êi ch©u ¢u lÇn ®Çu
tiªn ®Õn Nam Mü, c¶ lôc ®Þa nµy cã kho¶ng h¬n 600 triÖu con tr©u. Do viÖc s¨n b¾t tr©u trong thÕ kû 19
trë nªn phæ biÕn ®Õn møc mµ vµo n¨m 1900, sè tr©u gi¶m xuèng chØ cßn kho¶ng 400 con tr­íc khi chÝnh
phñ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p nh»m b¶o vÖ loµi vËt nµy. Ngµy nay ë mét sè n­íc ch©u Phi, loµi voi ®ang
ph¶i ®èi mÆt víi nguy c¬ t­¬ng tù, khi nh÷ng kÎ s¨n trém giÕt chóng ®Ó lÊy ngµ.
Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c loµi ®éng vËt cã gi¸ trÞ th­¬ng m¹i ®Òu ph¶i ®èi mÆt víi mèi
®e do¹ nµy. VÝ dô, bß lµ mét nguån thùc phÈm cã gi¸ t rÞ, song kh«ng ai lo l¾ng r»ng bß sÏ nhanh chãng
bÞ tuyÖt chñng. Trªn thùc tÕ, nhu cÇu khæng lå vÒ thÞt bª cã vÎ nh­ ®¶m b¶o r»ng loµi vËt nµy sÏ tiÕp tôc
ph¸t triÓn.
T¹i sao gi¸ trÞ th­¬ng m¹i cña nh÷ng chiÕc ngµ lµ mèi ®e do¹ ®èi víi loµi voi, trong khi ®ã gi¸
trÞ th­¬ng m¹i cña thÞt bª l¹i lµ mét c«ng cô b¶o vÖ loµi bß? Lý do ë ®©y lµ, voi lµ nguån lùc céng ®ång,
trong khi bß lµ hµng ho¸ t­ nh©n. Nh÷ng con voi tù do ®i lang thang vµ kh«ng cã ai së h÷u chóng.
Nh÷ng kÎ s¨n trém cã ®éng c¬ m¹nh mÏ ®Ó giÕt c µng nhiÒu voi cµng tèt. Do sè kÎ s¨n trém rÊt lín, nªn
mçi kÎ s¨n trém chØ cã mét ®éng c¬ nhá ®Ó b¶o vÖ sè l­îng voi. Ng­îc l¹i, bß sèng trong nh÷ng tr¹i

186
ch¨n nu«i thuéc së h÷u t­ nh©n. Mçi chñ trang tr¹i cã nç lùc lín trong viÖc duy tr× sè l­îng bß trong
trang tr¹i cña m×nh, bëi v× anh ta ®­îc lîi tõ nh÷ng nç lùc ®ã.
C¸c chÝnh phñ t×m c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña loµi voi theo hai c¸ch. Mét sè n­íc, vÝ dô Kenya,
Tanzania vµ Uganda, nghiªm cÊm viÖc giÕt voi vµ mua b¸n ngµ voi. Song c¸c ®iÒu luËt nµy rÊt khã t hùc
thi vµ sè l­îng voi tiÕp tôc gi¶m. Ng­îc l¹i nh÷ng n­íc kh¸c, vÝ dô Botswana, Malawi, Namibia, vµ
Zimbabwe, ®· biÕn loµi voi trë thµnh hµng ho¸ t­ nh©n b»ng c¸ch cho phÐp mäi ng­êi giÕt voi, nh­ng
chØ ®èi víi nh÷ng con voi thuéc quyÒn së h÷u cña chÝnh hä. C¸c chñ së h÷u ®Êt giê ®©y cã ®éng c¬ b¶o
tån loµi vËt nµy trªn m¶nh ®Êt thuéc quyÒn së h÷u cña hä vµ kÕt qu¶ lµ sè l­îng voi b¾t ®Çu t¨ng. Víi së
h÷u t­ nh©n vµ ®éng c¬ lîi nhuËn gièng nh­ loµi bß, vµo mét ngµy nµo ®ã nh÷ng con voi ch©u Phi sÏ
tr¸nh ®­îc nguy c¬ tuyÖt chñng.

KiÓm tra nhanh: T¹i sao c¸c chÝnh phñ l¹i t×m c¸ch h¹n chÕ viÖc sö dông nguån lùc céng
®ång?

KÕt luËn: quyÒn së h÷u

Trong ch­¬ng nµy vµ ch­¬ng tr­íc, chóng ta ®· biÕt r»ng cã mét sè lo¹i "hµng ho¸" mµ thÞ
tr­êng kh«ng thÓ cung cÊp ë møc thÝch hîp. ThÞ tr­êng kh«ng thÓ ®¶m b¶o r»ng kh«ng kh Ý mµ chóng ta
®ang hÝt thë trong s¹ch hay ®Êt n­íc chóng ta ®­îc b¶o vÖ tr­íc giÆc ngo¹i x©m. Thay vµo ®ã, x· héi
ph¶i dùa vµo chÝnh phñ ®Ó b¶o vÖ m«i tr­êng vµ cung cÊp dÞch vô quèc phßng.
MÆc dï c¸c vÊn ®Ò mµ chóng ta xem xÐt trong hai ch­¬ng nµy ph¸t sinh trªn nhiÒu thÞ tr­êng,
nh­ng chóng ®Òu cã mét ®iÓm chung. Trong mäi tr­êng hîp, thÞ tr­êng ®Òu thÊt b¹i trong viÖc ph©n bæ
nguån lùc cã hiÖu qu¶ v× c¸c quyÒn së h÷u kh«ng ®­îc x¸c ®Þnh râ rµng . NghÜa lµ mét sè hµng ho¸ cã
gi¸ trÞ nh­ng l¹i kh«ng cã chñ së h÷u nµo ®­îc h­ëng quyÒn lùc hîp ph¸p ®Ó kiÓm so¸t chóng. VÝ dô,
mÆc dï kh«ng ai nghi ngê gi¸ trÞ cña "hµng ho¸" kh«ng khÝ trong s¹ch hay quèc phßng, nh­ng kh«ng ai
cã quyÒn g¸n gi¸ c¶ cho chóng vµ thu lîi nhuËn tõ viÖc sö dông nã. Mét nhµ m¸y g©y « nhiÔm qu¸ nhiÒu
bëi v× kh«ng ai b¾t nhµ m¸y g©y « nhiÔm ph¶i nép tiÒn. ThÞ tr­êng kh«ng cung cÊp dÞch vô quèc phßng
do kh«ng ai cã thÓ thu tiÒn cña nh÷ng ng­êi ®­îc b¶o vÖ v× nh÷ng Ých lîi mµ hä nhË n ®­îc.
ViÖc thiÕu quyÒn së h÷u g©y ra thÊt b¹i thÞ tr­êng vµ chÝnh phñ cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy.
T­¬ng tù nh­ viÖc b¸n giÊy phÐp g©y « nhÔm, ®«i khi chÝnh phñ cã thÓ sö dông gi¶i ph¸p x¸c ®Þnh quyÒn
së h÷u vµ nhê ®ã gi¶i phãng c¸c lùc l­îng thÞ tr­êng . Ngoµi ra, chÝnh phñ cã thÓ sö dông gi¶i ph¸p ®iÒu
chØnh hµnh vi t­ nh©n t­¬ng tù nh­ viÖc h¹n chÕ ho¹t ®éng s¨n b¾n vµo c¸c mïa vô. HoÆc t­¬ng tù nh­
viÖc cung cÊp dÞch vô quèc phßng, chÝnh phñ cã thÓ lùa chän gi¶i ph¸p cung cÊp nh÷ng hµng ho¸ mµ thÞ
tr­êng kh«ng thÓ cung cÊp. Trong mäi tr­êng hîp, nÕu chÝnh s¸ch ®­îc ho¹ch ®Þnh vµ v Ën hµnh tèt, nã
cã thÓ thùc hiÖn sù ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch hiÖu qu¶ h¬n vµ do vËy lµm t¨ng phóc lîi kinh tÕ.

Tãm t¾t
 C¸c hµng ho¸ kh¸c nhau ë tÝnh lo¹i trõ vµ tÝnh tranh giµnh. Hµng ho¸ cã tÝnh lo¹i trõ nÕu cã
thÓ ng¨n c¶n mäi ng­êi sö dông nã. Hµng ho¸ cã tÝnh tranh giµnh nÕu viÖc sö dông cña ng­êi nµy c¶n
trë nh÷ng ng­êi kh¸c sö dông cïng ®¬n vÞ hµng ho¸ ®ã. ThÞ tr­êng ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ trong tr­êng
hîp hµng ho¸ t­ nh©n, tøc nh÷ng hµng ho¸ võa cã tÝnh lo¹i trõ võa cã tÝnh tranh giµnh. ThÞ tr­êng kh«ng
thÓ vËn hµnh tr«i ch¶y ®èi víi c¸c lo¹i hµng ho¸ kh¸c.
 Hµng ho¸ c«ng céng kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ, còng kh«ng cã tÝnh tranh giµnh. Nh÷ng vÝ dô vÒ
hµng ho¸ c«ng céng bao gåm: buæi b¾n ph¸o hoa, quèc phßng vµ nh÷ng kiÕn thøc khoa häc c¬ b¶n. Do
mäi ng­êi kh«ng ph¶i nép tiÒn khi sö dông hµng ho¸ c«ng céng, nªn hä cã ®éng c¬ h­ëng lîi mµ kh«ng
tr¶ tiÒn khi nã ®­îc t­ nh©n cung cÊp. Do vËy, chÝnh phñ ph¶i cung cÊp hµng ho¸ c «ng céng. ChÝnh phñ
®­a ra quyÕt ®Þnh vÒ sè l­îng cÇn cung cÊp dùa trªn ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi.

187
  C¸c nguån lùc céng ®ång cã tÝnh tranh giµnh nh­ng kh«ng cã tÝnh lo¹i trõ. VÝ dô ®ång cá
céng ®ång, kh«ng khÝ trong lµnh vµ c¸c con ®­êng t¾c nghÏn. Do mä i ng­êi kh«ng ph¶i nép tiÒn khi sö
dông nguån lùc céng ®ång, nªn hä cã xu h­íng l¹m dông chóng. Do vËy, chÝnh phñ cÇn ph¶i t×m c¸ch
h¹n chÕ quy m« sö dông nguån lùc céng ®ång.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

Bi kÞch céng ®ång Tragedy of the Commons
Hµng ho¸ c«ng céng Public good
Hµng ho¸ t­ nh©n Private good
Ng­êi h­ëng lîi kh«ng tr¶ tiÒn Free Rider
Nguån lùc céng ®ång Common Resources
Ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi Cost-benefit analysis
TÝnh lo¹i trõ Excludability
TÝnh tranh giµnh Rivalry
C©u hái «n tËp
1. H·y gi¶i thÝch ý nghÜa cña kh¸i niÖm "tÝnh lo¹i trõ" cña mét hµng ho¸. H·y gi¶i thÝch ý
nghÜa cña kh¸i niÖm "tÝnh tranh giµnh" cña mét hµng ho¸. ChiÕc b¸nh pizza cã tÝnh lo¹i
trõ kh«ng? Cã tÝnh tranh giµnh kh«ng?
2. H·y ®Þnh nghÜa vµ nªu ra mét vÝ dô vÒ hµng ho¸ c«ng céng. ThÞ tr­êng t­ nh©n cã thÓ tù
nã cung cÊp lo¹i hµng ho¸ nµy kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
3. Ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi cña hµng ho¸ c«ng céng lµ g×? T¹i sao nã l¹i quan träng? T¹i sao
viÖc thùc hiÖn nã l¹i khã kh¨n?
4. H·y ®Þnh nghÜa vµ nªu mét vÝ dô vÒ nguån lùc céng ®ång. NÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña
chÝnh phñ, mäi ng­êi sö dông qu¸ nhiÒu hay qu¸ Ýt lo¹i hµng ho¸ nµy? T¹i sao?
Bµi tËp vµ vËn dông
1. Trong ch­¬ng nµy chóng ta ®· nãi r»ng c¶ hµng ho¸ c«ng céng vµ nguån lùc céng ®ång ®Òu
g¾n víi c¸c ngo¹i øng.
a. Nh÷ng ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn liªn quan ®Õn hµng ho¸ c«ng céng th­êng lµ tÝch cùc hay tiªu
cùc? H·y sö dông vÝ dô ®Ó tr¶ lêi. L­îng hµng ho¸ c«ng céng trªn thÞ tr­êng tù do lín h¬n hay nhá h¬n
l­îng hiÖu qu¶?
b. Nh÷ng ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn liªn quan ®Õn nguån lùc céng ®ång th­êng lµ tÝch cùc hay tiªu
cùc? H·y sö dông vÝ dô ®Ó tr¶ lêi. L­îng sö dông nguån lùc céng ®ång trªn thÞ tr­êng tù do lín h¬n hay
nhá h¬n l­îng sö dông hiÖu qu¶?
2. H·y xem xÐt nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô ®­îc chÝnh quyÒn ®Þa ph ­¬ng b¹n cung cÊp.
a. H·y sö dông c¸ch ph©n lo¹i trong h×nh 1 ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô sau ®©y
thuéc lo¹i nµo:
- Sù b¶o ®¶m an ninh cña c¶nh s¸t
- Ph¸ tuyÕt.
- Gi¸o dôc.
- Nh÷ng con ®­êng ë n«ng th«n.
- Nh÷ng ®­êng phè ë thµnh thÞ.
b. Theo b¹n, t¹i sao chÝnh phñ l¹i cung øng nh÷ng hµng ho¸ kh«ng ph¶i hµng ho¸ c«ng céng?
3. Charlie thÝch xem ch­¬ng tr×nh Tuletubbies trªn kªnh truyÒn h×nh ®Þa ph­¬ng, song anh ta
kh«ng bao giê göi tiÒn tr¶ cho tr¹m ph¸t sãng nµy khi hä ph¸t ®éng phong trµo quyªn gãp.
a. C¸c nhµ kinh tÕ ®Æt cho Charlie c¸i tªn g×?
b. ChÝnh phñ lµm thÕ nµo ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò do nh÷ng ng­êi nh­ Charlie g©y ra?

188
 c. B¹n cã thÓ ®­a ra gi¶i ph¸p cho phÐp thÞ tr­êng t­ nh©n gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy kh«ng? Sù xuÊt
hiÖn cña truyÒn h×nh c¸p lµ m thay ®æi t×nh huèng nµy nh­ thÕ nµo?
4. Trong ch­¬ng nµy chóng ta ®· nãi r»ng c¸c doanh nghiÖp t­ nh©n kh«ng cung øng sè l­îng
c¸c nghiªn cøu khoa häc c¬ b¶n ë møc hiÖu qu¶.
a. H·y gi¶i thÝch t¹i sao l¹i nh­ vËy. Trong c©u tr¶ lêi cña b¹n, h·y cho biÕt c ¸c nghiªn cøu c¬
b¶n thuéc lo¹i hµng ho¸ nµo trong h×nh 1.
b. N­íc Mü ®· chän lo¹i chÝnh s¸ch nµo ®Ó ®èi phã víi vÊn ®Ò nµy?
c. Ng­êi ta th­êng lËp luËn r»ng chÝnh s¸ch nµy lµm t¨ng n¨ng lùc c«ng nghÖ cña c¸c nhµ s¶n
xuÊt Mü so víi doanh nghiÖp n­íc ngoµi. LËp luËn nµy cã thèng nhÊt víi c¸ch ph©n lo¹i cña b¹n ®èi víi
c¸c nghiªn cøu c¬ b¶n trong phÇn (a) kh«ng? (Gîi ý: Cã thÓ ¸p dông tÝnh lo¹i trõ cho mét sè ng­êi
h­ëng lîi tiÒm tµng tõ mét hµng ho¸ c«ng céng kh«ng?)
5. T¹i sao l¹i cã sù th¶i r¸c bõa b·i däc theo c¸c con ®­êng quèc lé, nh­ng ®iÒu nµy rÊt hiÕm
khi x¶y ra ë c¸c s©n ch¬i c«ng céng?
6. HÖ thèng tµu ®iÖn ngÇm cña thµnh phè Washington D.C thu phÝ cao h¬n trong nh÷ng giê cao
®iÓm so víi nh÷ng giê kh¸c trong ngµy. T¹i sao l¹i nh­ vËy?
7. C¸c c«ng ty gç xÎ ë Mü chÆt nhiÒu c©y ë vïng ®Êt thuéc së h÷u c«ng céng vµ nhiÒu c©y ë
vïng ®Êt thuéc së h÷u t­ nh©n. H·y tr×nh bµy hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng ®èn gç ë mçi vïng ®Êt khi kh«ng
cã c¸c quy ®Þnh cña chÝnh phñ. Theo b¹n, chÝnh phñ cã nªn ®iÒu chØnh ho¹t ®éng ®è n gç ë vïng ®Êt
thuéc së h÷u c«ng céng kh«ng? Nh÷ng quy ®Þnh t­¬ng tù cã nªn ®­îc ¸p dông cho vïng ®Êt thuéc së
h÷u t­ nh©n kh«ng?
8. Mét bµi b¸o trong t¹p chÝ Economist (19, th¸ng 3, n¨m 1994) viÕt r»ng: "Trong thËp kû qua,
hÇu hÕt vïng giµu h¶i s¶n trªn thÕ giíi ®· ®­îc khai th¸c gÇn nh­ c¹n kiÖt". Bµi b¸o tiÕp tôc víi ph©n
tÝch vÒ vÊn ®Ò nµy vµ th¶o luËn kh¶ n¨ng ¸p dông gi¶i ph¸p t­ nh©n vµ gi¶i ph¸p chÝnh phñ.
a. "Kh«ng khiÓn tr¸ch nh÷ng ng­ d©n ®¸nh b¾t qu¸ nhiÒu. Hä hµnh ®éng duy lý, nh­ hä vÉn
th­êng lµm". Theo nghÜa nµo, viÖc "®¸nh b¾t qu¸ nhiÒu" lµ hîp lý ®èi víi ng­ d©n?
b. "Mét céng ®ång g¾n bã víi nhau bëi c¸c nghÜa vô vµ lîi Ých t­¬ng hç cã thÓ tù m×nh qu¶n lý
nguån lùc céng ®ång". H·y cho biÕt vÒ c¬ b¶n sù qu¶n lý nµy vËn hµnh nh­ thÕ nµo vµ n ã gÆp ph¶i
nh÷ng trë ng¹i g× trong thùc tÕ.
c. "Cho tíi n¨m 1976, hÇu hÕt nguån c¸ trªn thÕ giíi lµ ®Ó ngá cho mäi ng­êi, viÖc b¶o tån hÇu
nh­ kh«ng thÓ thùc hiÖn. Sau ®ã, mét hiÖp ­íc quèc tÕ ®· më réng l·nh thæ quèc gia tõ 12 lªn 200 dÆm
trªn biÓn". H·y sö dông kh¸i niÖm quyÒn së h÷u ®Ó th¶o luËn xem hiÖp ­íc nµy gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò
nµy trong ph¹m vi nµo?
d. Bµi b¸o cho r»ng nhiÒu chÝnh phñ trî gióp cho ng­ d©n nghÌo theo c¸ch khuyÕn khÝch hä gia
t¨ng ho¹t ®éng ®¸nh b¾t. Nh÷ng chÝnh s¸ch nµy g©y ra vßn g luÈn quÈn ®èi víi ho¹t ®éng ®¸nh b¾t qu¸
nhiÒu nh­ thÕ nµo?
e. "ChØ khi ng­ d©n tin r»ng hä ®­îc ®¶m b¶o ®éc quyÒn dµi h¹n ®èi víi mét vïng ®¸nh b¾t nµo
®ã, th× hä míi qu¶n lý nã theo mét c¸ch nh×n xa tr«ng réng nh­ ng­êi n«ng d©n qu¶n lý ®Êt ®ai cña hä" .
H·y lËp luËn ®Ó ñng hé nhËn ®Þnh nµy.
f. Nh÷ng chÝnh s¸ch nµo kh¸c cã thÓ lµm gi¶m ho¹t ®éng ®¸nh b¾t qu¸ nhiÒu?
9. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, th«ng tin vÒ chÊt l­îng hoÆc chøc n¨ng cña c¸c hµng ho¸ vµ
dÞch vô lµ mét hµng ho¸ cã gi¸ trÞ. ThÞ tr­êng t­ nh©n cung cÊp nh÷ng th«ng tin ®ã nh­ thÕ nµo? B¹n h·y
nªu mét vai trß nµo ®ã cña chÝnh phñ trong viÖc cung cÊp chóng.
10. B¹n cã nghÜ r»ng Internet lµ mét hµng ho¸ c«ng céng kh«ng? T¹i sao?
11. Nh÷ng ng­êi cã thu nhËp cao s½n sµng chi tr¶ nhiÒu h¬n nh÷ng ng­êi cã thu nhËp thÊp
nh»m tr¸nh rñi ro tö vong. VÝ dô, hä cã kh¶ n¨ng chi tr¶ nhiÒu h¬n cho nh÷ng ®Æc tÝnh an toµn cña xe
h¬i. Theo b¹n, c¸c nhµ ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi cã tÝnh ®Õn ®iÒu nµy kh«ng khi ®¸nh gi¸ c¸c dù ¸n c«ng
céng? VÝ dô, h·y xem xÐt mét thµnh phè giµu vµ mét thµnh phè nghÌo, c¶ hai thµnh phè ®ang c©n nh¾c
viÖc l¾p ®Æt hÖ thèng tÝn hiÖu giao th«ng. Thµnh phè giµu cã sö dông gi¸ trÞ cao h¬n cho m¹ng sèng cña
con ng­êi khi ®­a ra quyÕt ®Þnh nµy kh«ng? T¹i sao?

189
 Ch­¬ng 12

ThiÕt kÕ hÖ thèng thuÕ

Al Capone "mÆt sÑo", tªn trïm téi ph¹m vµ g¨ngxt¬ khÐt tiÕng vµo nh÷ng n¨m 1920, ch­a tõng
bÞ trõng ph¹t v× nh÷ng hµnh vi b¹o lùc cña m×nh. Nh­ng cuèi cïng h¾n vÉn ph¶i vµo tï - v× téi trèn thuÕ.
H¾n ®· kh«ng chó ý tíi c©u b×nh luËn cña Ben Franklin r»ng "trªn thÕ giíi nµy ch¼ng cã g× lµ ch¾c ch¾n,
trõ c¸i chÕt vµ thuÕ".
Khi Franklin nãi c©u nµy vµo n¨m 1879, thuÕ chiÕm ch­a tíi 5% thu nhËp trung b×nh cña mét
ng­êi Mü, vµ mét tr¨m n¨m sau, t×nh h×nh vÉn kh«ng thay ®æi. Song trong suèt thÕ kû 20, thuÕ ®· ngµy
cµng trë nªn quan träng trong ®êi sèng cña nh÷ng ng­êi d©n b×nh th­êng. Ngµy nay, t æng tÊt c¶ c¸c lo¹i
thuÕ gép l¹i - trong ®ã cã thuÕ thu nhËp c¸ nh©n, thuÕ thu nhËp c«ng ty, thuÕ ®­êng s¸, thuÕ tiªu thô vµ
thuÕ tµi s¶n - chiÕm kho¶ng mét phÇn ba thu nhËp trung b×nh cña mét ng­êi d©n Mü. ë nhiÒu n­íc Ch©u
¢u, phÇn thuÕ trong thu nhËp cßn cao h¬n n÷a.
ThuÕ lµ kh«ng tr¸nh khái bëi v× víi t­ c¸ch c«ng d©n, chóng ta muèn ®­îc chÝnh phñ cung cÊp
nhiÒu lo¹i hµng ho¸ vµ dÞch vô. Hai ch­¬ng tr­íc ®· gi¶i t hÝch mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ
häc nªu trong ch­¬ng 1: §«i khi chÝnh phñ c¶i thiÖn ®­îc kÕt côc thÞ tr­êng. Khi söa ch÷a mét ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn (nh­ « nhiÔm), cung cÊp c¸c hµng ho¸ c«ng céng (nh­ quèc phßng), hoÆc ®iÒu chØnh
møc sö dông nguån lùc céng ®ång (nh­ c¸ trong mét hå n­íc c«ng céng), chÝnh phñ cã thÓ lµm t¨ng
phóc lîi kinh tÕ. Tuy vËy, nh÷ng phóc lîi nµy còng cã gi¸ cña nã. §Ó thùc hiÖn ®­îc nh÷ng c«ng viÖc
trªn vµ nhiÒu chøc n¨ng kh¸c, chÝnh phñ cÇn huy ®éng nguån thu tõ hÖ thèng thu Õ. Chóng ta ®· b¾t ®Çu
nghiªn cøu hÖ thèng thuÕ tõ nh÷ng ch­¬ng tr­íc khi xem xÐt ¶nh h­ëng cña thuÕ ®¸nh vµo mét hµng
ho¸ ®Õn cung vµ cÇu vÒ hµng ho¸ ®ã. Trong ch­¬ng 6, chóng ta ®· thÊy r»ng thuÕ lµm gi¶m l­îng hµng
ho¸ ®­îc b¸n ra trªn thÞ tr­êng vµ xem xÐt c¸ch thøc ph©n chia g¸nh nÆng thuÕ gi÷a ng­êi mua vµ ng­êi
b¸n, tuú thuéc vµo ®é co gi·n cña cung vµ cÇu. Trong ch­¬ng 8, chóng ta ®· t×m hiÓu xem thuÕ ¶nh
h­ëng thÕ nµo ®Õn phóc lîi kinh tÕ. Chóng ta ®· biÕt r»ng thuÕ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng. §ã lµ ph Çn
gi¶m thÆng d­ tiªu dïng vµ s¶n xuÊt v­ît qu¸ nguån thu mµ chÝnh phñ huy ®éng ®­îc tõ viÖc ®¸nh thuÕ.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ dùa vµo nh÷ng bµi häc ®ã ®Ó th¶o luËn vÒ viÖc thiÕt kÕ hÖ thèng
thuÕ. Chóng ta b¾t ®Çu b»ng c¸ch tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ tµ i chÝnh cña chÝnh phñ Mü. Nh÷ng th«ng tin c¬
b¶n vÒ viÖc chÝnh phñ Mü thu vµ chi thÕ nµo sÏ rÊt cã Ých cho chóng ta khi suy nghÜ vÒ hÖ thèng thuÕ.
Sau ®ã, chóng ta xem xÐt c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña thuÕ. HÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu ®ång ý r»ng chi phÝ
mµ thuÕ g©y ra cho x· héi cµng nhá cµng tèt vµ g¸nh nÆng thuÕ cÇn ®­îc ph©n bæ mét c¸ch c«ng b»ng.
§iÒu nµy hµm ý hÖ thèng thuÕ cÇn ph¶i võa cã hiÖu qu¶, võa c«ng b»ng. Tuy nhiªn, chóng ta sÏ thÊy
r»ng viÖc nªu ra nh÷ng môc tiªu nµy dÔ dµng h¬n viÖc thùc hiÖn chóng.

Tæng quan vÒ tµi chÝnh cña chÝnh phñ mü

ChÝnh phñ lÊy bao nhiªu thu nhËp quèc d©n d­íi d¹ng thuÕ? H×nh 1 chØ ra nguån thu cña chÝnh
phñ, bao gåm chÝnh phñ liªn bang, chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng tÝnh b»ng phÇn tr¨m trong tæng thu
nhËp cña nÒn kinh tÕ Mü. Nã cho thÊy r»ng theo thêi gian, phÇn thu nhËp mµ chÝnh phñ lÊy ®i ngµy cµng
lín. N¨m 1902, chÝnh phñ thu 7% tæng thu nhËp, n¨m 1998 lµ 32%. Nãi c¸ch kh¸c, khi thu nhËp cña nÒn
kinh tÕ t¨ng lªn, nguån thu cña chÝnh phñ thËm chÝ cßn t¨ng nhanh h¬n.
B¶ng 1 so s¸nh g¸nh nÆng thuÕ cña mét sè n­íc, tÝnh b»ng phÇn tr¨m nguån thu tõ thuÕ cña
chÝnh quyÒn trung ­¬ng trong tæng s¶n phÈm trong n­íc. Mü n»m ë møc trung b×nh so víi c¸c n­íc
kh¸c. G¸nh nÆng thuÕ ë Mü thÊp h¬n so víi c¸c n­íc ch©u ¢u, nh­ng cao h¬n so v íi nhiÒu n­íc kh¸c

190
trªn thÕ giíi. ë nh÷ng n­íc nghÌo nh­ Ên §é vµ Pakixtan, g¸nh nÆng thuÕ th­êng t­¬ng ®èi thÊp. Thùc
tÕ nµy phï hîp víi nh÷ng b»ng chøng trong h×nh 1 lµ g¸nh nÆng thuÕ t¨ng lªn theo thêi gian. Khi mét
quèc gia giµu lªn, phÇn thu nhËp ph¶i nép thuÕ cho chÝnh phñ còng t¨ng lªn.

H×nh 1. Nguån thu cña chÝnh phñ b»ng phÇn tr¨m GDP. §å thÞ nµy biÓu thÞ nguån thu cña
chÝnh phñ liªn bang, chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng tÝnh b»ng phÇn tr¨m tæng s¶n phÈm trong n­íc
(GDP), mét chØ tiªu ph¶n ¸nh tæng thu nhËp cña toµn bé nÒn kinh tÕ. §å thÞ nµy chøng tá chÝnh phñ ®ãng
mét vai trß to lín trong nÒn kinh tÕ Mü vµ vai trß ®ã liªn tôc t¨ng lªn theo thêi gian. Nguån: Thèng kª lÞch
sö cña Hoa Kú, B¸o c¸o kinh tÕ cña Tæng thèng 1999 vµ tÝnh to¸n cña t¸c gi¶ .
Ph¸p 38.8%
Anh 33.7
§øc 29.4
Braxin 19.7
Mü 19.3
Cana®a 18.5
Nga 17.4
Pakistan 15.3
In®«nªxia 14.7
Mªhic« 12.8
Ên §é 10.3
Nguån: B¸o c¸o ph¸t triÓn thÕ giíi, 1998/99
B¶ng 1: Nguån thu tõ thuÕ cña chÝnhh phñ trung ­¬ng tÝnh b»ng phÇn tr¨m GDP.
Quy m« nguån thu cña chÝnh phñ chØ nãi lªn mét phÇn vÊn ®Ò. §»ng sau tæng sè tiÒn nµy lµ
hµng ngh×n quyÕt ®Þnh c¸ nh©n vÒ thuÕ vµ chi tiªu. §Ó hiÓu hÖ thèng tµi chÝnh cña chÝnh phñ kü cµng
h¬n, chóng ta h·y xem tæng sè tiÒn nµy ®­îc ph©n lo¹i thµnh c¸c môc lín nh­ thÕ nµo.
ChÝnh phñ liªn bang
ChÝnh phñ liªn bang Mü thu kho¶ng hai phÇn ba sè thuÕ trong nÒn kinh tÕ Mü. ChÝnh phñ liªn bang
huy ®éng tiÒn b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau vµ c¸ch chi tiªu cña chÝnh phñ cßn ®a d¹ng h¬n n÷a.
C¸c kho¶n thu. B¶ng 2 cho thÊy nguån thu cña chÝnh phñ liªn bang n¨m 1999. Tæng thu cña
n¨m ®ã lµ 1.806 tû ®« la, mét con sè qu¸ lín so víi trÝ t­ëng t­îng cña chóng ta. §Ó dÔ dµng hiÓu ®­îc
con sè to lín nµy, chóng ta chia nã cho d©n sè Mü (kho¶ng 272 triÖu vµo n¨m 1999). Khi ®ã, chóng ta sÏ
thÊy r»ng mét ng­êi Mü trung b×nh ph¶i ®ãng 6639 ®« la cho chÝnh phñ liªn bang. Mét gia ®×nh trung
b×nh gåm bèn thµnh viªn ®ãng 26.556 ®« la.

191
 Nguån thu lín nhÊt cña chÝnh phñ liªn bang lµ thuÕ thu nhËp c¸ nh©n. GÇn ®Õn ngµy 15 th¸ng
4, hÇu nh­ mäi gia ®×nh Mü ®Òu ph¶i ®iÒn vµo tê kª khai thuÕ ®Ó x¸c ®Þnh sè thuÕ thu nhËp mµ hä cßn
nî chÝnh phñ. C¸c gia ®×nh ph¶i b¸o c¸o thu nhËp cña hä tõ mäi nguån: tiÒn l­¬ng tõ lao ®éng, l·i suÊt
tiÒn göi, cæ tøc tõ c«ng ty mµ hä n¾m gi÷ cæ phiÕu, lîi nhuËn thu ®­îc tõ b Êt cø ho¹t ®éng kinh doanh
nhá nµo, vµ v.v… NghÜa vô nép thuÕ cña mét gia ®×nh (tøc sè tiÒn hä nî) ®­îc tÝnh dùa trªn tæng thu
nhËp cña hä.
NghÜa vô nép thuÕ thu nhËp cña c¸c gia ®×nh kh«ng chØ tû lÖ thuËn víi thu nhËp cña hä. LuËt
ph¸p quy ®Þnh c¸ch tÝnh thuÕ phøc t¹p h¬n. Thu nhËp chÞu thuÕ ®­îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy tæng thu nhËp
trõ ®i mét kho¶n nµo ®­îc tÝnh trªn c¬ së sè ng­êi ¨n theo (chñ yÕu lµ trÎ em) vµ nh÷ng chi phÝ mµ c¸c
nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cho lµ "®­îc phÐp trõ ra" (nh­ l·i suÊt tiÒn vay mu a nhµ, tiÒn quyªn gãp cho
c¸c tæ chøc tõ thiÖn). Sau ®ã, møc thuÕ ph¶i nép ®­îc tÝnh b»ng c¸ch nh©n thu nhËp chÞu thuÕ víi mét tû
lÖ phÇn tr¨m nh­ trong b¶ng 3. B¶ng nµy ghi thuÕ suÊt cËn biªn - tøc thuÕ suÊt ¸p dông cho mçi ®ång ®«
la thu nhËp t¨ng thªm. V× thuÕ suÊt cËn biªn t¨ng theo thu nhËp, nªn c¸c gia ®×nh cã thu nhËp cao ph¶i
chi phÇn lín h¬n trong thu nhËp cña hä ®Ó nép thuÕ. (Chóng ta sÏ th¶o luËn kh¸i niÖm thuÕ suÊt cËn biªn
kü cµng h¬n ë phÇn sau cña ch­¬ng nµy).
Lo¹i thuÕ Sè tiÒn (tû ®« la) Sè tiÒn trªn ®Çu ng­êi PhÇn tr¨m trong tæng thu
(®« la)
ThuÕ thu nhËp c¸ nh©n 869 3194 48%
ThuÕ b¶o hiÓm x· héi 609 2239 34
ThuÕ thu nhËp c«ng ty 182 669 10
C¸c lo¹i kh¸c 146 537 8
Tæng 1806 6639 100
Nguån: B¸o c¸o Kinh tÕ cña Tæng thèng, 1999, b¶ng B.80
B¶ng 2. C¸c kho¶n thu cña chÝnh phñ liªn bang: 1999.
§¸nh vµo thu nhËp chÞu thuÕ ThuÕ suÊt lµ
D­íi 25.750 ®« la 15.0%
Tõ 25.750 ®« la ®Õn 62.450 ®« la 28.0
Tõ 62.450 ®« la ®Õn 130.250 ®« la 31.0
Tõ 130.250 ®« la ®Õn 285.150 ®« la 36.0
Trªn 285.150 ®« la 39.6
B¶ng 3. ThuÕ thu nhËp liªn bang: 1999. B¶ng nµy ghi thuÕ suÊt cËn biªn cña ng­êi ®ãng thuÕ
®éc th©n. Sè tiÒn thuÕ mµ ng­êi ®ãng thuÕ ph¶i nép phô thuéc vµo tÊt c¶ c¸c møc thuÕ suÊt cËn biªn cho
tíi møc thu nhËp cña anh ta. VÝ dô, ng­êi ®ãng thuÕ cã th u nhËp 50.000 ®« la tr¶ 15% cña 25.750 ®« la
vµ 28% cña sè thu nhËp cßn l¹i.
§èi víi chÝnh phñ liªn bang, thuÕ tiÒn l­¬ng kh«ng kÐm phÇn quan träng so víi thuÕ thu nhËp
c¸ nh©n. ThuÕ tiÒn l­¬ng lµ thuÕ ®¸nh vµo tiÒn l­¬ng mµ c«ng ty tr¶ cho c«ng nh©n. B¶ng 2 gäi lo¹i thu
nhËp nµy lµ thuÕ b¶o hiÓm x· héi, bëi v× sè tiÒn thu ®­îc tõ lo¹i thuÕ nµy ®­îc dµnh ®Ó tr¶ b¶o hiÓm x·
héi vµ y tÕ. B¶o hiÓm x· héi lµ ch­¬ng tr×nh trî gióp thu nhËp, ®­îc thiÕt kÕ chñ yÕu ®Ó b¶o ®¶m møc
sèng nhÊt ®Þnh cho ng­êi giµ. Y tÕ lµ ch­¬ng tr×nh ch¨m sãc søc khoÎ cña chÝnh phñ dµnh cho ng­êi giµ.
B¶ng 2 cho thÊy mét ng­êi Mü trung b×nh nép 2.239 ®« la tiÒn thuÕ b¶o hiÓm x· héi trong n¨m 1999.
Lo¹i thuÕ cã quy m« tiÕp theo, nh­ng nhá h¬n nhiÒu so víi thuÕ thu nhËp c¸ nh©n vµ thuÕ th uÕ
b¶o hiÓm x· héi lµ thuÕ thu nhËp c«ng ty. C«ng ty lµ doanh nghiÖp ®­îc thµnh lËp víi t­ c¸ch mét thùc
thÓ ph¸p lý riªng biÖt. ChÝnh phñ ®¸nh thuÕ c¸c c«ng ty dùa trªn lîi nhuËn cña hä - tøc sè tiÒn mµ c«ng
ty nhËn ®­îc tõ hµng ho¸ hoÆc dÞch vô mµ hä b¸n trõ ®i chi phÝ s¶n xuÊt ra chóng. H·y chó ý r»ng vÒ c¬
b¶n, lîi nhuËn c«ng ty bÞ ®¸nh thuÕ hai lÇn. Mét lÇn, nã bÞ ®¸nh thuÕ thu nhËp c«ng ty khi c«ng ty kiÕm
®­îc lîi nhuËn; lÇn thø hai nã ®¸nh thuÕ vµo thu nhËp c¸ nh©n, khi c«ng ty sö dông lîi nhuËn cña m×nh
®Ó tr¶ cæ tøc cho cæ ®«ng cña m×nh.

192
 Lo¹i thuÕ cuèi cïng trong b¶ng 2, gäi lµ "c¸c lo¹i kh¸c", chiÕm 8% tæng nguån thu. Lo¹i nµy
bao gåm thuÕ tiªu thô ®Æc biÖt, tøc thuÕ ®¸nh vµo mét sè hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nh­ x¨ng, thuèc l¸ vµ ®å
uèng cã cån. Nã còng bao gåm nhiÒu kho¶n nhá nh­ thuÕ bÊt ®éng s¶n vµ thuÕ h¶i quan.
Chi tiªu. B¶ng 4 chØ ra c¸c kho¶n chi tiªu cña chÝnh phñ liªn bang n¨m 1999. Tæng chi tiªu
b»ng 1.727 tû ®« la, hay 6350 ®« la trªn mét ®Çu ng­êi. B¶ng nµy còng cho thÊy tæng chi tiªu cña chÝn h
phñ liªn bang ®­îc ph©n chia nh­ thÕ nµo gi÷a c¸c kho¶n môc chi tiªu lín.
Môc chi lín nhÊt trong b¶ng 4 lµ b¶o hiÓm x· héi, phÇn lín d­íi d¹ng thanh to¸n chuyÓn giao
cho ng­êi giµ. (Thanh to¸n chuyÓn giao lµ kho¶n chi tiªu mµ chÝnh phñ kh«ng nhËn l¹i hµn g ho¸ hoÆc
dÞch vô nµo). Môc nµy chiÕm 23% tæng chi tiªu cña chÝnh phñ liªn bang trong n¨m 1999 vµ ngµy cµng
trë nªn quan träng h¬n. Quy m« cña nã ngµy cµng t¨ng v× tuæi thä t¨ng vµ tû suÊt sinh gi¶m ®· lµm cho
sè ng­êi giµ t¨ng nhanh h¬n d©n sè. PhÇn lín c¸c nhµ ph©n tÝch cho r»ng xu h­íng nµy sÏ tiÕp tôc trong
nhiÒu n¨m n÷a.
Môc chi tiªu lín thø hai lµ chi cho quèc phßng. Nã bao gåm c¶ tiÒn l­¬ng tr¶ cho qu©n nh©n vµ
mua s¾m trang thiÕt bÞ qu©n sù nh­ sóng, m¸y bay chiÕn ®Êu vµ tµu chiÕn. Chi tiªu cho què c phßng biÕn
®éng theo thêi gian, tuú thuéc vµo t×nh h×nh c¨ng th¼ng quèc tÕ vµ nh÷ng thay ®æi trong bÇu kh«ng khÝ
chÝnh trÞ. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi chi phÝ quèc phßng t¨ng m¹nh trong thêi chiÕn.
Môc thø ba lµ chi cho b¶o ®¶m thu nhËp, trong ®ã cã trî cÊp thu nhËp trùc tiÕp cho c¸c gia ®×nh
nghÌo. Mét ch­¬ng tr×nh thuéc lo¹i nµy lµ Trî gióp t¹m thêi cho c¸c gia ®×nh khã kh¨n, th­êng ®­îc gäi
®¬n gi¶n lµ ch­¬ng tr×nh "phóc lîi". Mét ch­¬ng tr×nh kh¸c lµ Ch­¬ng tr×nh tem thùc phÈm nh»m cung
cÊp phiÕu mua thùc phÈm cho c¸c gia ®×nh nghÌo. ChÝnh phñ liªn bang tr¶ mét phÇn sè tiÒn nµy cho
chÝnh phñ bang vµ ®Þa ph­¬ng ®Ó hä qu¶n lý theo h­íng dÉn cña chÝnh phñ liªn bang.
Kho¶n chi nhá h¬n kho¶n chi b¶o ®¶m thu nhËp mét chót lµ l·i suÊt rßng. Khi mét ng­êi vay
tiÒn ng©n hµng, ng©n hµng sÏ yªu cÇu ng­êi ®i vay tr¶ l·i suÊt cho tiÒn vay. Khi chÝnh phñ vay tiÒn cña
c«ng chóng th× còng vËy. ChÝnh phñ cµng nî nhiÒu, sè tiÒn thanh to¸n l·i suÊt cµng lín.
Ch¨m sãc y tÕ, kho¶n chi tiÕp theo trong b¶ng 4, lµ ch­¬ng tr×nh cña chÝnh phñ phôc vô cho viÖc
ch¨m sãc y tÕ cña ng­êi giµ. Môc chi nµy t¨ng m¹nh trong thêi gian qua v× hai lý do. Thø nhÊt, sè ng­êi
giµ ®· t¨ng nhanh h¬n tû lÖ t¨ng d©n sè. Thø hai, chi phÝ ch¨m sãc y tÕ t¨ng nhanh h¬n chi phÝ cho c¸c
hµng ho¸ vµ dÞch vô kh¸c. Kho¶n chi ng©n s¸ch nµy t¨ng nhanh lµ mét lý do dÉn tíi viÖc tæng thèng
Clinton vµ nh÷ng ng­êi kh¸c ®Ò xuÊt c¶i c¸ch hÖ thèng ch¨m sãc y tÕ.
Kho¶n chi tiÕp theo lµ chi cho viÖc ch¨m sãc søc khoÎ ngoµi môc chi cho y tÕ. Kho¶n nµy bao
gåm trî cÊp thuèc men vµ ch­¬ng tr×nh søc khoÎ liªn bang dµnh cho ng­êi nghÌo. Nã bao gåm c¶ kho¶n
chi cho c«ng t¸c nghiªn cøu thuèc ch÷a bÖnh cña ViÖn Y tÕ Quèc gia.
Lo¹i Sè tiÒn (tû ®« la) Sè tiÒn trªn ®Çu ng­êi PhÇn tr¨m trong tæng chi
(®« la) (%)
B¶o hiÓm x· héi 393 1.445 23
Quèc phßng 277 1.018 16
B¶o ®¶m thu nhËp 243 893 14
L·i suÊt rßng 227 835 13
Y tÕ 205 754 12
Ch¨m sãc søc khoÎ 143 526 8
C¸c kho¶n chi kh¸c 239 879 14
Tæng 1.727 6.350 100
Nguån: B¸o c¸o Kinh tÕ cña Tæng thèng, 1999, b¶ng B.80
B¶ng 4. ThuÕ thu nhËp liªn bang: 1999.

193
 Môc "c¸c kho¶n chi kh¸c" trong b¶ng 4 bao gåm nhiÒu kho¶n chi nhá h¬n cña chÝnh phñ. VÝ
dô, nã bao gåm kinh phÝ cÊp cho hÖ thèng toµ ¸n liªn bang, c¸c ch­¬ng tr×nh vò trô vµ trî gióp n«ng
nghiÖp, tiÒn l­¬ng cña quèc héi vµ tæ ng thèng.
Ch¾c b¹n còng nhËn thÊy r»ng tæng thu cña chÝnh phñ trong b¶ng 2 lín h¬n tæng chi trong b¶ng
4 lµ 79 tû ®« la. PhÇn nguån thu v­ît qu¸ chi tiªu nµy ®­îc gäi lµ thÆng d­ ng©n s¸ch. Khi thu Ýt h¬n
chi, ng­êi ta nãi chÝnh phñ bÞ th©m hôt ng©n s¸ch. ChÝnh phñ trang tr¶i th©m hôt ng©n s¸ch b»ng c¸ch
vay tiÒn cña c«ng chóng. Khi cã thÆng d­ ng©n s¸ch, chÝnh phñ sö dông phÇn thÆng d­ nµy ®Ó gi¶m bít
c¸c kho¶n nî ®Õn h¹n cña m×nh.
ChÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng
ChÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng thu kho¶ng 40 % tæng sè thuÕ. Chóng ta h·y xem hä thu thuÕ
vµ chi tiªu nh­ thÕ nµo.
C¸c kho¶n thu. B¶ng 5 ghi c¸c kho¶n thu cña chÝnh quyÒn c¸c bang vµ ®Þa ph­¬ng ë Mü. Tæng
thu trong n¨m 1996 lµ 1223 tû ®« la. V× d©n sè n¨m 1996 vµo kho¶ng 265 triÖu ng­êi, nªn sè tiÒn nµy
t­¬ng ®­¬ng víi 4615 ®« la mét ng­êi. B¶ng 5 còng chØ ra sù ph©n bæ tæng sè tiÒn nµy cho c¸c lo¹i thuÕ
kh¸c nhau.
Lo¹i thuÕ Sè tiÒn (tû ®« la) Sè tiÒn trªn ®Çu ng­êi PhÇn tr¨m trong tæng thu
(®« la)
ThuÕ tiªu thô 249 940 20%
ThuÕ tµi s¶n 209 789 17
ThuÕ thu nhËp c¸ nh©n 147 554 12
ThuÕ thu nhËp c«ng ty 32 121 3
Tõ chÝnh phñ liªn bang 235 887 19
C¸c kho¶n kh¸c 351 1.324 29
Tæng 1.223 4.615 100
Nguån: B¸o c¸o Kinh tÕ cña Tæng thèng, 1999, b¶ng B.86
Hai lo¹i thuÕ quan träng nhÊt cña chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng lµ thuÕ tiªu thô vµ thuÕ tµi
s¶n. ThuÕ tiªu thô ®­îc tÝnh b»ng phÇn tr¨m cña tæng sè tiÒn chi tiªu mua hµng ë c¸c cöa hµng b¸n lÎ.
Mçi lÇn kh¸ch hµng mua mét c¸i g× ®ã, anh ta tr¶ ng­êi thu tiÒn thªm mét kho¶n mµ sau ®ã ng­êi nµy sÏ
chuyÓn cho chÝnh phñ. (Mét sè bang kh«ng thu thuÕ mét sè hµng ho¸ ®­îc coi lµ thiÕt yÕu, nh­ thùc
phÈm vµ quÇn ¸o). ThuÕ tµi s¶n ®­îc tÝnh b»ng phÇn tr¨m gi¸ trÞ ­íc tÝnh cña ®Êt ®ai, c«ng tr×nh x©y
dùng vµ do ng­êi së h÷u tµi s¶n ®ãng. Tæng céng, hai lo¹i thuÕ nµy c hiÕm gÇn mét phÇn ba tæng c¸c
kho¶n thu cña chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng.
B¶ng 5. C¸c kho¶n thu cña chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng: 1996
ChÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng còng ®¸nh thuÕ thu nhËp c¸ nh©n vµ c«ng ty. Trong nhiÒu
tr­êng hîp, thuÕ thu nhËp c¸ n h©n vµ c«ng ty cña c¸c bang vµ ®Þa ph­¬ng t­¬ng tù nh­ thuÕ thu nhËp
liªn bang. Nh­ng còng cã nh÷ng tr­êng hîp hoµn toµn kh¸c.VÝ dô, mét sè bang ®¸nh thuÕ thu nhËp tõ
tiÒn l­¬ng Ýt h¬n thu nhËp tõ l·i suÊt hay cæ tøc. Mét sè bang kh«ng ®¸nh thuÕ thu nhËp.
ChÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng còng nhËn ®­îc sè tiÒn lín tõ chÝnh phñ liªn bang. Trong
chõng mùc nhÊt ®Þnh, chÝnh s¸ch cÊp ph¸t ng©n s¸ch cña chÝnh phñ liªn bang cho chÝnh phñ c¸c bang cã
t¸c dông ph©n phèi l¹i nguån thu tõ c¸c bang cã thu nhËp cao (nh÷n g bang ®ãng nhiÒu thuÕ) cho c¸c
bang cã thu nhËp thÊp (c¸c bang nhËn ®­îc nhiÒu trî cÊp). Th«ng th­êng, nh÷ng kho¶n tiÒn nµy ®­îc
g¾n víi mét ch­¬ng tr×nh nµo ®ã mµ chÝnh phñ liªn bang muèn tµi trî.

194
 Cuèi cïng, chÝnh phñ ®Þa ph­ong vµ bang cã nhiÒu kho¶n th u tõ c¸c nguån kh¸c nhau ghi gép
trong môc "c¸c kho¶n kh¸c" nh­ trong b¶ng 5. Nh÷ng kho¶n nµy bao gåm phÝ ph¶i tr¶ ®Ó cã giÊy phÐp
c©u c¸ vµ ®i s¨n, phÝ cÇu ®­êng, c¸c lo¹i vÐ xe buýt vµ xe ®iÖn ngÇm.
Chi tiªu. B¶ng 6 chØ ra tæng chi tiªu cña chÝnh phñ ®Þa ph­¬ng vµ bang n¨m 1996, còng nh­ sù
ph©n lo¹i c¸c kho¶n chi nµy thµnh nh÷ng môc lín.
Râ rµng kho¶n chi lín nhÊt cña chÝnh phñ ®Þa ph­¬ng vµ bang lµ chi cho gi¸o dôc. ChÝnh quyÒn
®Þa ph­¬ng cÊp kinh phÝ cho c¸c tr­êng häc c«ng lËp - hÖ thèng chÞu tr¸ch nhiÖm gi¸o dôc phÇn lín häc
sinh tõ mÉu gi¸o ®Õn cÊp ba. ChÝnh quyÒn bang hç trî c¸c tr­êng ®¹i häc c«ng lËp. N¨m 1996, kinh phÝ
dµnh cho gi¸o dôc chiÕm mét phÇn ba tæng chi tiªu cña chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng.
Môc chi lín thø hai lµ chi cho phóc lîi c«n g céng, bao gåm c¸c kho¶n trî cÊp thu nhËp trùc tiÕp
cho ng­êi nghÌo. Kho¶n nµy bao gåm c¸c ch­¬ng tr×nh cña liªn bang do chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa
ph­¬ng qu¶n lý. Kho¶n chi tiÕp theo lµ chi cho ®­êng cao tèc, bao gåm x©y ®­êng míi vµ b¶o d­ìng
®­êng hiÖn cã. "C¸c kho¶n chi kh¸c" trong b¶ng 6 bao gåm nhiÒu dÞch vô phô thªm do chÝnh quyÒn
bang vµ ®Þa ph­¬ng cung cÊp nh­ th­ viÖn, c¶nh s¸t, thu nhÆt r¸c, phßng ch÷a ch¸y, duy tr× c¸c b·i ®ç xe
vµ dän tuyÕt.

Lo¹i Sè tiÒn (tû ®« la) Sè tiÒn trªn ®Çu ng­êi PhÇn tr¨m trong tæng chi
(®« la)
Gi¸o dôc 339 1.506 33%
Phóc lîi c«ng céng 197 743 17
§­êng cao tèc 79 298 7
C¸c kho¶n chi kh¸c 518 1.955 33
Tæng 1.193 4.502 100
Nguån: B¸o c¸o Kinh tÕ cña Tæng thèng, 1999, b¶ng B.86
B¶ng 6. Chi tiªu cña chÝnh quyÒn bang vµ ® Þa ph­¬ng: 1996.
KiÓm tra nhanh: Hai nguån thu thuÕ quan träng nhÊt cña chÝnh phñ liªn bang lµ g×? Hai nguån
thu thuÕ quan träng nhÊt cña chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng lµ g×?

ThuÕ vµ hiÖu qu¶

B©y giê, sau khi ®· biÕt chÝnh quyÒn c¸c cÊp cña Mü thu vµ chi tiÒn nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y
cïng nhau ®¸nh gi¸ chÝnh s¸ch thuÕ cña hä. TÊt nhiªn, môc ®Ých cña hÖ thèng thuÕ lµ t¹o nguån thu cho
chÝnh phñ. Song cã nhiÒu c¸ch ®Ó huy ®éng ®­îc cïng mét sè tiÒn. Khi thiÕt kÕ chÝnh s¸ch thuÕ, c¸c nhµ
ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã hai môc tiªu: hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng.
Mét hÖ thèng thuÕ cã hiÖu qu¶ h¬n hÖ thèng thuÕ kh¸c nÕu nã thu ®­îc cïng mét sè tiÒn víi chi
phÝ cña ng­êi ®ãng thuÕ thÊp h¬n. Chi phÝ cña thuÕ ®èi víi ng­êi ®ãng thuÕ lµ g×? Chi phÝ hiÓn nhiªn
nhÊt lµ b¶n th©n kho¶n thuÕ ph¶i nép. ViÖc chuyÓn tiÒn tõ ng­êi ®ãng thuÕ sang chÝnh phñ lµ mét thuéc
tÝnh kh«ng thÓ tr¸nh khái cña hÖ thèng thuÕ. Tuy nhiªn, thuÕ còng t¹o ra nhiÒu chi phÝ kh¸c mµ chÝnh
s¸ch thuÕ ®­îc thiÕt kÕ tèt cÇn ph¶i tr¸nh, hay Ýt nhÊt còng ph¶i gi¶m thiÓu:
 Nh÷ng kho¶n mÊt kh«ng ph¸t sinh tõ viÖc thuÕ lµm biÕn d¹ng c¸c quyÕt ®Þnh cña mäi ng­êi.
 Nh÷ng g¸nh nÆng hµnh chÝnh mµ ng­êi ®ãng thuÕ ph¶i chÞu khi hä tu©n thñ luËt thuÕ.
Kho¶n mÊt kh«ng
ThuÕ ¶nh h­ëng ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh cña mäi ng­êi. NÕu chÝ nh phñ ®¸nh thuÕ kem, mäi ng­êi
¨n Ýt kem h¬n vµ nhiÒu s÷a chua ®«ng l¹nh h¬n. NÕu chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo nhµ ë, ng­êi d©n sèng
trong nh÷ng c¨n nhµ nhá h¬n vµ dµnh nhiÒu thu nhËp cña m×nh h¬n cho nh÷ng thø kh¸c. NÕu chÝnh phñ
®¸nh thuÕ thu nhËp tõ lao ®én g, mäi ng­êi lao ®éng Ýt h¬n vµ nghØ ng¬i nhiÒu h¬n.

195
 V× thuÕ lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch, nªn nã t¹o ra kho¶n mÊt kh«ng. Nh­ chóng ta ®· th¶o
luËn trong ch­¬ng 8, kho¶n mÊt kh«ng cña mét kho¶n thuÕ lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a møc gi¶m Ých lîi
kinh tÕ cña ng­êi ®ãng thuÕ vµ sè tiÒn mµ chÝnh phñ huy ®éng ®­îc. Kho¶n mÊt kh«ng lµ t×nh tr¹ng phi
hiÖu qu¶ mµ thuÕ t¹o ra khi ng­êi d©n ph©n bæ nguån lùc theo c¸c kÝch thÝch ph¸t sinh tõ thuÕ, chø
kh«ng ph¶i theo chi phÝ vµ Ých lîi thùc sù cña hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ hä mua hoÆc b¸n.
§Ó nhí l¹i thuÕ t¹o ra kho¶n mÊt kh«ng nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô. Gi¶ sö
Joe ®¸nh gi¸ mét chiÕc b¸nh pizza lµ 8 ®« la vµ Jane ®¸nh gi¸ nã lµ 6 ®« la. NÕu kh«ng cã thuÕ ®¸nh vµo
b¸nh pizza, gi¸ b¸nh pizza sÏ ph¶n ¸nh chi phÝ lµm b¸nh. NÕu gi¸ chiÕc b¸nh pizza b»ng 5 ®« la, th× c¶
Joe vµ Jane ®Òu mua mçi ng­êi mét chiÕc. C¶ hai ng­êi tiªu dïng ®Òu thu ®­îc møc thÆng d­ b»ng phÇn
gi¸ trÞ v­ît qu¸ sè tiÒn ph¶i tr¶. Joe cã ®­îc thÆng d­ tiªu dïng b»ng 3 ®« la vµ Jane cã thÆng d­ tiªu
dïng b»ng 1 ®« la. Tæng thÆng d­ tiªu dïng b»ng 4 ®« la.
B©y giê, nÕu chÝnh phñ ®¸nh thuÕ mçi chiÕc b¸nh pizza 2 ®« la vµ gi¸ b¸nh t¨ng lªn 7 ®« la. Joe
vÉn mua mét b¸nh pizza, nh­ng b©y giê anh ta chØ thu ®­îc 1 ®« la thÆng d­ tiªu dïng. Jane kh«ng m ua
b¸nh pizza n÷a v× gi¸ cña nã cao h¬n gi¸ trÞ mµ c« g¸n cho nã. ChÝnh phñ thu ®­îc sè thuÕ lµ 2 ®« la tõ
chiÕc b¸nh mµ Joe mua. Tæng thÆng d­ tiªu dïng gi¶m 3 ®« la (tõ 4 ®« la xuèng 1 ®« la). V× tæng thÆng
d­ gi¶m nhiÒu h¬n thuÕ thu ®­îc, nªn thuÕ ®· t¹ o ra kho¶n mÊt kh«ng. Trong tr­êng hîp nµy, kho¶n mÊt
kh«ng b»ng 1 ®« la.
CÇn chó ý r»ng kho¶n mÊt kh«ng kh«ng ph¸t sinh tõ Joe, ng­êi nép thuÕ, mµ tõ Jane, ng­êi
kh«ng nép thuÕ. Møc gi¶m thÆng d­ 2 ®« la cña Joe võa ®óng b»ng sè tiÒn chÝnh phñ thu ®­îc. K ho¶n
m¸t kh«ng ph¸t sinh lµ do viÖc ®¸nh thuÕ lµm cho Jane thay ®æi hµnh vi. Khi thuÕ lµm t¨ng gi¸ b¸nh
pizza, phóc lîi cña Jane bÞ gi¶m vµ còng kh«ng cã kho¶n thu nµo cña chÝnh phñ ®Ó bï l¹i kho¶n tæn thÊt
nµy. PhÇn phóc lîi cña Jane bÞ gi¶m lµ kho¶n mÊt kh«ng cña thuÕ.

Nghiªn cøu t×nh huèng: nªn ®¸nh thuÕ thu nhËp hay tiªu dïng?
Khi thuÕ lµm con ng­êi thay ®æi hµnh vi cña hä, vÝ dô lµm cho Jane mua Ýt b¸nh pizza h¬n, nã
t¹o ra kho¶n mÊt kh«ng vµ lµm cho nguån lùc bÞ ph©n bæ theo h­íng kh«ng cã hiÖu qu¶. Nh­ chóng ta
®· thÊy, phÇn lín thu nhËp cña chÝnh phñ lµ tõ thuÕ thu nhËp c¸ nh©n. Trong nghiªn cøu t×nh huèng ë
ch­¬ng 8, chóng ta ®· th¶o luËn vÊn ®Ò thuÕ lµm cho con ng­êi lao ®éng kÐm ch¨m chØ h¬n. T×nh tr¹ng
phi hiÖu qu¶ kh¸c mµ thuÕ nµy g©y ra lµ c¶ n trë hµnh vi tiÕt kiÖm cña mäi ng­êi.
Chóng ta h·y quan s¸t tr­êng hîp mét ng­êi 25 tuæi ®ang c©n nh¾c xem cã nªn tiÕt kiÖm 100
®« la kh«ng. NÕu anh ta göi toµn bé sè tiÒn nµy vµo tµi kho¶n tiÕt kiÖm víi l·i suÊt 8% vµ kh«ng rót ra,
th× anh ta sÏ cã ®­îc 2.172 ®« la khi vÒ h­u ë tuæi 65. Nh­ng nÕu chÝnh phñ ®¸nh thuÕ b»ng mét phÇn t­
thu nhËp tõ l·i suÊt thu ®­îc mçi n¨m, th× l·i suÊt thùc tÕ thu ®­îc chØ cßn b»ng 6%. Víi l·i suÊt 5%, th×
sau 40 n¨m kho¶n tiÒn 100 ®« la chØ t¨ng lªn thµnh 1.029 ®« la, ch­a b»ng nöa sè tiÒn lÏ ra anh ta thu
®­îc nÕu kh«ng ph¶i ®ãng thuÕ. V× vËy, khi thu nhËp tõ l·i suÊt tiÕt kiÖm bÞ ®¸nh thuÕ, nã lµm cho tiÕt
kiÖm kÐm hÊp dÉn h¬n.
Mét sè nhµ kinh tÕ ñng hé viÖc lo¹i bá nh÷ng yÕu tè c¶n trë tiÕt kiÖm trong hÖ thèng thuÕ hiÖn
nay b»ng c¸ch thay ®æi c¬ së ®¸nh thuÕ. Thay cho viÖc ®¸nh thuÕ thu nhËp mµ mäi ng­êi kiÕm ®­îc
chÝnh phñ nªn ®¸nh thuÕ vµo sè tiÒn mµ mäi ng­êi chi tiªu. Theo ®Ò xuÊt nµy, tiÒn tiÕt kiÖm kh«ng bÞ
®¸nh thuÕ cho tíi khi nã ®­îc tiªu. HÖ thèng thay thÕ nµy, gäi lµ thuÕ tiªu dïng, kh«ng lµm biÕn d¹ng
quyÕt ®Þnh tiÕt kiÖm cña mäi ng­êi.
ý t­ëng trªn ®­îc mét sè nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ñng hé. NghÞ sÜ Bill Archer, ng­êi n¨m
1995 trë thµnh chñ tÞch Uû ban Tµi chÝnh vµ ThuÕ vô ®Çy quyÒn uy cña H¹ viÖn Mü, ®· ñng hé viÖc thay
thÕ hÖ thèng thuÕ thu nhËp hiÖn t¹i b»ng thuÕ tiªu dïng. H¬n n÷a, nhiÒu ®iÒu kho¶n cña luËt thuÕ hiÖn
hµnh ®· lµm cho nã phÇn nµo gièng thuÕ tiªu dïng. Ng­êi ®ãng thuÕ cã thÓ göi mét phÇn tiÕt kiÖm cña

196
m×nh vµo c¸c tµi kho¶n ®Æc biÖt - nh­ tµi kho¶n h­u trÝ, tµi kh¶n Keogh vµ tµi kho¶n 401 (k). Nh÷ng tµi
kho¶n nµy kh«ng ph¶i chÞu thuÕ cho t íi khi tiÒn ®­îc rót ra khi ng­êi göi vÒ h­u. §èi víi nh÷ng ng­êi
göi phÇn lín tiÒn tiÕt kiÖm vµo c¸c tµi kho¶n h­u trÝ nµy, ho¸ ®¬n thuÕ cña hä trªn thùc t Õ ®­îc tÝnh vµo
tiªu dïng cña hä, chø kh«ng ph¶i vµo thu nhËp.

G¸nh nÆng hµnh chÝnh

NÕu vµo ngµy 15 th¸ng 4 b¹n hái ý kiÕn mét ng­êi b×nh th­êng vÒ hÖ thèng thuÕ, cã thÓ b¹n sÏ
®­îc nghe nh÷ng nçi nhøc nhèi khi ®iÒn tê kª khai thuÕ. G¸nh nÆng hµnh chÝnh cña bÊt cø hÖ thèng thuÕ
nµo còng lµ mét phÇn cña t×nh tr¹ng phi hiÖu qu¶ mµ thuÕ t¹o ra. G¸nh nÆng nµy kh«ng chØ bao gåm thêi
gian ph¶i bá ra vµo ®Çu th¸ng 4 mçi n¨m ®Ó ®iÒn vµo tê kª khai thuÕ, mµ cßn bao gåm thêi gian trong
suèt c¶ n¨m dµnh ra ®Ó ghi ch Ðp phôc vô cho môc ®Ých tÝnh thuÕ vµ c¸c nguån lùc chÝnh phñ ph¶i sö
dông ®Ó thùc thi luËt thuÕ.
NhiÒu ng­êi ®ãng thuÕ, ®Æc biÖt nh÷ng ng­êi trong diÖn ®ãng thuÕ cao, thuª luËt s­ vµ kÕ to¸n
thuÕ ®Ó gióp hä xö lý vÊn ®Ò thuÕ. Nh÷ng chuyªn gia vÒ luËt thuÕ phøc t¹p nµy ®iÒn vµo tê kª khai thuÕ
cho kh¸ch hµng cña hä vµ gióp kh¸ch hµng thu xÕp c«ng viÖc sao cho cã thÓ gi¶m bít sè thuÕ ph¶i nép.
§©y lµ hµnh ®éng tr¸nh thuÕ hîp ph¸p, kh¸c víi viÖc trèn thuÕ bÊt hîp ph¸p.
Nh÷ng ng­êi chØ trÝch hÖ thèng thuÕ cña c hóng ta nãi r»ng c¸c nhµ t­ vÊn thuÕ trªn gióp kh¸ch
hµng cña hä trèn thuÕ b»ng c¸ch l¹m dông mét sè ®iÒu kho¶n chi tiÕt trong luËt thuÕ, th­êng ®­îc gäi lµ
"lç hæng". Trong nhiÒu tr­êng hîp, nh÷ng lç hæng nµy lµ sai sãt trong qu¸ tr×nh lËp ph¸p. Chóng ph¸ t
sinh tõ nh÷ng ®iÓm kh«ng râ rµng hay thiÕu sãt trong luËt thuÕ. Nh­ng th«ng th­êng chóng cã nguyªn
nh©n ë viÖc Quèc héi muèn dµnh ­u ®·i ®Æc biÖt cho mét sè lo¹i hµnh vi cô thÓ. VÝ dô, LuËt thuÕ liªn
bang Mü dµnh ­u ®·i cho c¸c nhµ ®Çu t­ vµo tr¸i phiÕu thµnh phè, v× Quèc héi muèn t¹o ®iÒu kiÖn cho
chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa p­¬ng vay tiÒn dÔ dµng h¬n. §iÒu kho¶n nµy cã lîi cho c¸c bang vµ ®Þa ph­¬ng
trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh; nã cã lîi cho nh÷ng ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp cao ë mét møc ®é nµo
®ã. Quèc héi, c¬ quan lµm ra chÝnh s¸ch thuÕ biÕt phÇn lín c¸c lç hæng, nh­ng c¸i t­ëng chõng nh­ mét lç
hæng ®èi víi ng­êi nép thuÕ nµy l¹i cã thÓ lµ mét c¸ch gi¶m thuÕ cã thÓ chÊp nhËn ®­îc víi ng­êi kh¸c.
Nguån lùc dµnh cho viÖc chÊp hµnh luËt thuÕ lµ mét d¹ng kho¶n mÊt kh«ng. ChÝnh phñ chØ
nhËn ®­îc sè tiÒn thuÕ mµ mäi ng­êi nép. Nh­ng ng­êi nép thuÕ kh«ng chØ mÊt sè tiÒn nµy. Hä cßn mÊt
thêi gian vµ tiÒn b¹c khi ghi chÐp, tÝnh to¸n vµ tr¸nh thuÕ.
Cã thÓ c¾t gi¶m g¸nh nÆng hµnh chÝnh cña hÖ thèng thuÕ chØ b»ng c¸ch ®¬n gi¶n ho¸ luËt thuÕ.
Tuy vËy, viÖc ®¬n gi¶n ho¸ th­êng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n vÒ mÆt chÝnh trÞ. PhÇn lín mäi ng­êi s½n
sµng ®¬n gi¶n ho¸ luËt thuÕ b»ng c¸ch lo¹i bá nh÷ng lç hæng lµm lîi cho ng­êi kh¸c; nh­ng Ýt ng­êi s½n
sµng tõ bá nh÷ng lç hæng cã lîi cho m×nh. XÐt cho cïng, tÝnh chÊt phøc t¹p cña luËt thuÕ cã nguyªn nh©n ë
qu¸ tr×nh chÝnh trÞ, trong ®ã nh÷ng ng­êi ®ãng thuÕ cã lîi Ých riªng vËn ®éng cho môc ®Ých cña hä.
ThuÕ suÊt cËn biªn vµ thuÕ suÊt b×nh qu©n
Khi th¶o luËn vÒ tÝnh chÊt hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng cña thuÕ thu nhËp, c¸c nhµ kinh tÕ ph©n biÖt
hai kh¸i niÖm thuÕ suÊt: thuÕ suÊt cËn biªn vµ thuÕ suÊt b×nh qu©n. ThuÕ suÊt b×nh qu©n ®­îc tÝnh b»ng
tæng sè thuÕ ph¶i nép chi cho tæng thu nhËp. ThuÕ suÊt cËn biªn lµ sè thuÕ ph¶i nép thªm cho mçi ®ång
®« la thu nhËp t¨ng thªm.
Gi¶ sö chÝnh phñ ®¸nh thuÕ 20% vµo 50.000 ®« la thu nhËp ®Çu tiªn vµ 50% vµo phÇn thu nhËp
v­ît qu¸ 50.000 ®« la. Nh­ vËy theo luËt thuÕ, mét ng­êi cã thu nhËp 60.000 ®« la sÏ ph¶i nép 15.000
®« la tiÒn thuÕ. (Sè thuÕ ph¶i nép b»ng 0,2 x 50.000 ®« la + 0,5 x 10.000 ®« la). §èi víi ng­êi nµy, thuÕ
suÊt b×nh qu©n lµ 15.000/60.000, hay 25%. Tuy nhiªn, thuÕ suÊt cËn biªn b»ng 50% bëi v× sè tiÒn thuÕ sÏ
t¨ng thªm 0.5 ®« la víi mçi ®ång ®« la thu nhËp t¨ng thªm.
C¶ thuÕ suÊt cËn biªn vµ b×nh qu©n ®Òu chøa ®ùng nh÷ng th«ng tin h÷u Ých. NÕu chóng ta t×m c¸ch
®¸nh gi¸ chi phÝ ®èi víi mét ng­êi ®ãng thuÕ, th× thuÕ suÊt b×nh qu©n phï hîp h¬n, bëi v× nã cho biÕt phÇn
thu nhËp dïng ®Ó ®ãng thuÕ. Ng­îc l¹i, nÕu chóng ta muèn ®¸nh gi¸ x em hÖ thèng thuÕ lµm sai lÖch ®éng
c¬ hµnh ®éng cña con ng­êi ®Õn møc ®é nµo, th× thuÕ suÊt cËn biªn lµ chØ tiªu cã ý nghÜa h¬n. Mét trong

197
M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1 lµ: con ng­êi duy lý suy nghÜ ë ®iÓm cËn biªn. HÖ qu¶ tÊt
yÕu cña nguyªn t¾c nµy lµ thuÕ suÊt cËn biªn ph¶n ¸nh møc ®é c¶n trë mäi ng­êi lµm viÖc ch¨m chØ cña hÖ
thèng thuÕ. V× vËy, thuÕ suÊt cËn biªn quyÕt ®Þnh kho¶n mÊt kh«ng cña thuÕ thu nhËp.
ThuÕ cè ®Þnh
Gi¶ sö chÝnh phñ ®¸nh thuÕ 4000 ®« la mçi ng­êi. NghÜa lµ mçi ng­êi cã nghÜa vô nép mét sè
tiÒn nh­ nhau, kh«ng phô thuéc vµo thu nhËp hay bÊt cø hµnh ®éng g× mµ ng­êi ®ã thùc hiÖn. ThuÕ ®¸nh
theo c¸ch nh­ vËy ®­îc gäi lµ thuÕ cè ®Þnh.
ThuÕ cè ®Þnh cho thÊy râ sù kh¸c biÖt gi÷a thuÕ suÊt b×nh qu©n vµ thuÕ suÊt cËn biªn. § èi víi
mét ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp 20.000 ®« la, thuÕ suÊt b×nh qu©n cña kho¶n thuÕ cè ®Þnh 4000 ®« la lµ
20%; ®èi víi ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp 40.000 ®« la, th× thuÕ suÊt b×nh qu©n chØ b»ng 10%. §èi víi
c¶ hai ng­êi ®ãng thuÕ, thuÕ suÊt cËn biªn b» ng 0, v× ®ång thu nhËp t¨ng thªm kh«ng lµm thay ®æi sè
thuÕ ph¶i nép.
ThuÕ cè ®Þnh lµ lo¹i thuÕ cã hiÖu qu¶ nhÊt. V× lo¹i thuÕ nµy kh«ng lµm thay ®æi quyÕt ®Þnh cña
ng­êi ®ãng thuÕ, nªn nã kh«ng lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch vµ v× vËy kh«ng g©y ra kho¶n mÊt kh«ng.
V× mçi ng­êi ®Òu dÔ dµng tÝnh ®­îc sè thuÕ ph¶i nép vµ kh«ng cã lîi g× khi thuª luËt s­ vµ kÕ to¸n thuÕ,
nªn thuÕ cè ®Þnh g©y ra g¸nh nÆng hµnh chÝnh Ýt nhÊt cho ng­êi nép thuÕ.
NÕu thuÕ cè ®Þnh cã hiÖu qu¶ nh­ vËy, t¹i sao chóng ta Ýt khi thÊy lo¹ i thuÕ nµy ®­îc ¸p dông
trªn thùc tÕ? Lý do lµ hiÖu qu¶ chØ lµ mét môc tiªu cña hÖ thèng thuÕ. ThuÕ cè ®Þnh lÊy ®i cïng mét sè
tiÒn tõ ng­êi giµu vµ ng­êi nghÌo, v× vËy hÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu cho r»ng lo¹i thuÕ nµy kh«ng c«ng
b»ng. Do ®ã ®Ó hiÓu hÖ thèng th uÕ mµ chóng ta quan s¸t, chóng ta ph¶i xem xÐt môc tiªu lín kh¸c cña
chÝnh s¸ch thuÕ: ®ã lµ c«ng b»ng.
KiÓm tra nhanh: Kh¸i niÖm hiÖu qu¶ cña hÖ thèng thuÕ hµm ý g×? §iÒu g× lµm cho hÖ thèng
thuÕ ho¹t ®éng kÐm hiÖu qu¶?

ThuÕ vµ c«ng b»ng

Tõ khi nh÷ng ng­êi d©n ®Þnh c­ t¹i Mü ®æ chÌ nhËp khÈu xuèng biÓn ë c¶ng Boston ®Ó ph¶n
®èi møc thuÕ cao cña Anh, chÝnh s¸ch thuÕ ®· g©y ra nhiÒu cuéc tranh luËn nãng báng nhÊt trong nÒn
chÝnh trÞ Mü. TÝnh chÊt nãng báng nµy th­êng kh«ng xuÊt ph¸t tõ hiÖu qu¶. Nã xuÊt ph¸t tõ nh÷ng bÊt
®ång vÒ viÖc g¸nh nÆng thuÕ kho¸ cÇn ®­îc ph©n bæ nh­ thÕ nµo. Th­äng nghÞ sÜ Russel Long ®· cã lÇn
®· diÔu cît cuéc tranh luËn c«ng khai nµy b»ng c¸ch nãi:
§õng ®¸nh thuÕ anh
§õng ®¸nh thuÕ t«i
H·y ®¸nh thuÕ vµo g· ®øng sau c¸i c©y kia
TÊt nhiªn nÕu chóng ta muèn dùa vµo chÝnh phñ ®Ó cã mét sè hµng ho¸ vµ dÞch vô cÇn thiÕt, th×
ai ®ã sÏ ph¶i ®ãng thuÕ. Trong phÇn nµy, chóng ta xem xÐt tÝnh chÊt c«ng b»ng cña hÖ thèng thuÕ. G¸nh
nÆng thuÕ cÇn ®­îc ph©n bæ nh­ thÕ nµo cho mäi ng­êi? Lµm thÕ nµo ®Ó chóng ta ®¸nh gi¸ xem hÖ
thèng thuÕ cã hiÖu qu¶ kh«ng? Mäi ng­êi ®Òu ®ång ý r»ng hÖ thèng thuÕ cÇn ph¶i c«ng b»ng , nh­ng vÊn
®Ò thÕ nµo lµ c«ng b»ng vµ lµm thÕ nµo ®Ó x¸c ®Þnh ®­îc tÝnh c«ng b»ng cña hÖ thèng thuÕ th× vÉn cßn
g©y nhiÒu tranh c·i.
Nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng
Mét nguyªn t¾c cña thuÕ, ®­îc gäi lµ nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng, cho r»ng mäi ng­êi ph¶i
®ãng thuÕ theo Ých lîi mµ hä nhËn ®­îc tõ c¸c dÞch vô cña chÝnh phñ. Nguyªn t¾c nµy coi hµng ho¸ c«ng
céng gièng nh­ hµng ho¸ t­ nh©n. ViÖc mét ng­êi hay ®i xem phim tr¶ nhiÒu tiÒn cho tæng sè vÐ xem
phim h¬n ng­êi Ýt ®i xem phim cã vÎ c«ng b»ng. Còng t­¬ng tù nh­ vËy, ng­êi nhËn ® ­îc Ých lîi lín
h¬n tõ hµng ho¸ c«ng céng ph¶i tr¶ nhiÒu tiÒn h¬n ng­êi thu ®­îc Ých lîi Ýt h¬n.

198
 VÝ dô, nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng ®«i khi ®­îc dïng ®Ó lý gi¶i viÖc ®¸nh thuÕ x¨ng dÇu. ë
mét sè bang, nguån thu tõ thuÕ x¨ng dÇu ®­îc sö dông ®Ó x©y dùng vµo b¶o d­ìng ®­êng x¸. V× ng­êi
mua x¨ng còng lµ ng­êi sö dông ®­êng, nªn thuÕ x¨ng dÇu cã thÓ ®­îc coi lµ c¸ch c« ng b»ng ®Ó thanh
to¸n cho dÞch vô nµy cña chÝnh phñ.
Nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng còng cã thÓ ®­îc sö dông ®Ó lËp luËn r»ng ng­êi giµu ph¶i nép
thuÕ nhiÒu h¬n ng­êi nghÌo. V× sao vËy? §¬n gi¶n v× ng­êi giµu nhËn ®­îc nhiÒu Ých lîi tõ c¸c dÞch vô
c«ng céng h¬n. VÝ dô, chóng ta h·y xem xÐt Ých lîi do sù b¶o vÖ cña c«ng an chèng l¹i kÎ ¨n c¾p mang
l¹i. Ng­êi cã nhiÒu cña c¶i cÇn b¶o vÖ nhËn ®­îc nhiÒu Ých lîi tõ c¶nh s¸t h¬n nÕu so víi nh÷ng ng­êi
cã Ýt cña c¶i ®Ó b¶o vÖ. V× vËy, theo nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng, ng­êi giµu ph¶i ®ãng gãp nhiÒu h¬n
ng­êi nghÌo ®Ó cã tiÒn duy tr× lùc l­îng c¶nh s¸t. LËp luËn t­¬ng tù còng cã thÓ ®­îc sö dông cho nhiÒu
dÞch vô c«ng céng kh¸c nh­ phßng ho¶, quèc phßng vµ hÖ thèng toµ ¸n. ThËm chÝ nguyªn t¾c Ých lîi
®­îc h­ëng cßn cã thÓ ®­îc sö dông ®Ó lËp luËn cho ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo sö dông tiÒn thuÕ
®¸nh vµo nh÷ng ng­êi giµu. Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 11, con ng­êi thÝch ®­îc sèng
trong x· héi kh«ng cã ®ãi nghÌo, v× vËy c¸c ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo lµ hµng ho¸ c«ng céng. NÕu
ng­êi giµu ®¸nh gi¸ hµng ho¸ c«ng céng nµy cao h¬n ng­êi trung l­u, cã thÓ chØ v× ng­êi giµu cã nhiÒu
tiÒn ®Ó chi h¬n, th× theo nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng, hä cÇn bÞ ®¸nh thuÕ nÆng h¬n ®Ó tr¶ cho c¸c
ch­¬ng tr×nh nµy.
Nguyªn t¾c kh¶ n¨ng nép thuÕ
Mét c¸ch kh¸c ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh c«ng b»ng cña hÖ thèng thuÕ ®­îc gäi lµ nguyªn t¾c kh¶ n¨ng
nép thuÕ. Nguyªn t¾c nµy cho r»ng thuÕ ®¸nh vµo mét ng­êi cÇn dùa vµo kh¶ n¨ng g¸nh v¸c g¸nh nÆng
thuÕ cña ng­êi ®ã. Nguyªn t¾c nµy ®«i khi ®­îc g i¶i thÝch b»ng lý lÏ cho r»ng mäi c«ng d©n cÇn cã "sù
hy sinh ngang nhau" ®Ó gióp chÝnh phñ. Tuy nhiªn, møc ®é hy sinh cña mét ng­êi kh«ng chØ phô thuéc
vµo sè thuÕ hä nép, mµ cßn phô thuéc vµo thu nhËp vµ nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c. Kho¶n thuÕ 1 .000 ®« la
do ng­êi nghÌo ®ãng cã thÓ lµ sù hi sinh lín h¬n mét kho¶n thuÕ 10.000 ®« la do ng­êi giµu ®ãng.
Nguyªn t¾c kh¶ n¨ng nép thuÕ dÉn ®Õn hai kh¸i niÖm hÖ qu¶ vÒ c«ng b»ng: c«ng b»ng däc vµ
c«ng b»ng ngang. C«ng b»ng däc nghÜa lµ ng­êi ®ãng thuÕ cã kh¶ n¨ng nép thu Õ cao h¬n ph¶i ®ãng gãp
nhiÒu h¬n. Kh¸i niÖm c«ng b»ng ngang cho r»ng nh÷ng ng­êi ®ãng thuÕ cã cïng kh¶ n¨ng nép thuÕ
ph¶i ®ãng gãp nh­ nhau. MÆc dï nh÷ng kh¸i niÖm vÒ c«ng b»ng ®­îc chÊp nhËn mét c¸ch réng r·i,
song viÖc ¸p dông chóng ®Ó ®¸nh gi¸ hÖ thèng thuÕ th­êng kh«ng ®¬n gi¶n.

ThuÕ tû lÖ ThuÕ luü tho¸i ThuÕ luü tiÕn

Thu nhËp Sè thuÕ ph¶i PhÇn tr¨m Sè thuÕ PhÇn tr¨m Sè thuÕ ph¶i PhÇn tr¨m
(®« la) nép (®« la) thu nhËp ph¶i nép thu nhËp nép (®« la) thu nhËp
(%) (®« la) (%) (%)
50.000 12.500 25 15.000 30 10.000 20
100.000 25.000 25 25.000 25 25.000 25
200.000 50.000 25 40.000 20 60.000 30
B¶ng 7. Ba hÖ thèng thuÕ
C«ng b»ng däc. NÕu thuÕ ®¸nh heo kh¶ n¨ng nép thuÕ, th× ng­êi giµu ph¶i ®ãng nhiÒu h¬n
ng­êi nghÌo. Nh­ng ng­êi giµu ph¶i ®ãng nhiÒu h¬n bao nhiªu? VÊn ®Ò nµy g©y ra nhiÒu tranh c·i
xung quanh chÝnh s¸ch thuÕ.
Chóng ta hay xem xÐt 3 hÖ thèng thuÕ trong b¶ng 7. Trong mçi tr­êng hîp, ng­êi ®ãng thuÕ cã
thu nhËp cao h¬n nép nhiÒu thuÕ h¬n. Song c¸c hÖ thèng nµy kh¸c nhau ë tû lÖ t¨ng cña thuÕ theo thu
nhËp. HÖ thèng thø nhÊt ®­îc gäi lµ thuÕ tû lÖ v× tÊt c¶ mäi ng­êi ®ãng thuÕ ®Òu nép mét phÇn nh­ nhau

199
trong thu nhËp. HÖ thèng thø hai ®­îc gäi lµ thuÕ luü tho¸i v× ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp cao nép tû lÖ
thÊp h¬n trong thu nhËp cña hä ngay c¶ khi hä nép nhiÒu tiÒn h¬n. HÖ thèng thø ba ®­îc gäi lµ thuÕ luü
tiÕn, v× ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp cao h¬n nép mét phÇn lín h¬n trong thu nhËp cña hä.
HÖ thèng thuÕ nµo trong 3 hÖ thèng trªn c«ng b»ng nhÊt? Kh«ng cã c©u tr¶ lêi hiÓn nhiªn nµo
vµ lý thuyÕt kinh tÕ kh«ng gióp ®­îc g× trong viÖc t×m ra c©u tr¶ lêi. Còng nh­ s¾c ®Ñp, sù c«ng b»ng
n»m trong con m¾t cña ng­êi quan s¸t.

Nghiªn cøu t×nh huèng: g¸nh nÆng thuÕ ®­îc ph©n chia nh­ thÕ nµo?
NhiÒu cuéc tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch thuÕ liªn quan ®Õn viÖ c phÇn thuÕ mµ ng­êi giµu ®ãng ®·
hîp lý ch­a? Kh«ng cã c¸ch kh¸ch quan nµo ®Ó ®­a ra ®¸nh gi¸ vÒ vÊn ®Ò nµy. Tuy nhiªn khi tù m×nh
®¸nh gi¸ vÊn ®Ò, b¹n nªn biÕt r»ng trong hÖ thèng thuÕ hiÖn t¹i, c¸c gia ®×nh cã thu nhËp kh¸c nhau ®ãng
bao nhiªu thuÕ.
B¶ng 8 cho biÕt c¸c lo¹i thuÕ liªn bang ®­îc ph©n chia nh­ thÕ nµo gi÷a c¸c nhãm thu nhËp
kh¸c nhau. §Ó lËp b¶ng nµy, ng­êi ta ph¶i s¾p xÕp c¸c gia ®×nh theo thu nhËp cña hä vµ xÕp hä vµo 5
nhãm cã sè l­îng nh­ nhau, gäi lµ c¸c phÇn n¨m. Cét thø hai cña b¶ng ghi thu nhËp b×nh qu©n cña mçi
nhãm. PhÇn n¨m ®Çu tiªn bao gåm c¸c gia ®×nh nghÌo nhÊt cã thu nhËp b×nh qu©n lµ 9.880 ®« la vµ phÇn
n¨m cuèi cïng gåm nh÷ng gia ®×nh giµu nhÊt cã thu nhËp b×nh qu©n lµ 174.000 ®« la.
PhÇn tr¨m thuÕ PhÇn tr¨m trong PhÇn tr¨m trong
Thu nhËp b×nh
phÇn n¨m trong thu nhËp tæng thu nhËp tæng thu vÒ thuÕ
qu©n (®« la)
(%) quèc d©n (%) (%)
ThÊp nhÊt 9880 8,0 4 1
Thø hai 26100 15,6 11 7
Thø ba 44300 20,3 16 13
Thø t­ 68200 23,1 20 19
Cao nhÊt 174000 29,1 49 59
Nguån: V¨n phßng Ng©n s¸ch Quèc héi, con sè ­íc tÝnh cho n¨m 1999.
B¶ng 8. G¸nh nÆng thuÕ liªn bang
Cét tiÕp theo cña b¶ng trªn cho biÕt tæng sè thuÕ tÝnh b»ng phÇn tr¨m cña thu nhËp. Nh­ b¹n thÊy,
hÖ thèng thuÕ liªn bang cña Mü cã tÝnh chÊt luü tiÕn. Nh÷ng gia ®×nh nghÌo nhÊt nép 8% thu nhËp cña hä
d­íi d¹ng thuÕ, nh÷ng ng­êi giµu nhÊt ®ãng møc thuÕ b»ng 29,1% thu nhËp cña hä.
Cét 4 vµ 5 so s¸nh ph©n phèi thu nhËp vµ thuÕ gi÷a 5 nhãm nµy. Thu nhËp cña nhãm nghÌo nhÊt
chØ kiÕm ®­îc 4% tæng thu nhËp quèc d©n vµ hä chØ nép 1% tæng sè thuÕ. Nhãm giµu nhÊt nhËn ®­îc
49% tæng thu nhËp quèc d©n vµ nép 59% tæng sè thuÕ.
B¶ng thuÕ nµy lµ b­íc ®Çu ®Ó hiÓu g¸nh nÆng cña chÝnh phñ, nh­ng bøc tranh mµ nã cung cÊp
kh«ng toµn diÖn. MÆc dï bao gåm toµn bé sè tiÒn thuÕ ch¶y tõ hé gia ®×nh sang k hu vùc chÝnh phñ liªn
bang,nh­ng nã kh«ng bao gåm chuyÓn giao thu nhËp nh­ b¶o hiÓm x· héi vµ phóc lîi ch¶y ng­îc tõ
chÝnh phñ sang khu vùc hé gia ®×nh. Nh÷ng nghiªn cøu bao gåm c¶ thuÕ vµ chuyÓn giao thu nhËp cho
thÊy r»ng møc ®é luü tiÕn cña hÖ thèng thu Õ cao h¬n. Nhãm nh÷ng gia ®×nh giµu nhÊt vÉn nép mét phÇn
t­ thu nhËp cña hä cho chÝnh phñ, thËm chÝ ngay c¶ sau khi ®· trõ c¸c kho¶n chuyÓn giao thu nhËp.
Ng­îc l¹i, nh÷ng gia ®×nh nghÌo th­êng nhËn nhiÒu trî cÊp h¬n sè tiÒn mµ hä nép d­íi d¹ng thuÕ. ThuÕ
suÊt b×nh qu©n cña nhãm ng­êi nghÌo nhÊt b»ng ©m 30%, chø kh«ng ph¶i lµ 8% nh­ trong b¶ng 8. Nãi
c¸ch kh¸c, thu nhËp cña hä cao h¬n 30% so víi tr­êng hîp kh«ng cã thuÕ vµ chuyÓn giao thu nhËp cña
chÝnh phñ. Bµi häc ë ®©y lµ râ r»ng: ®Ó hiÓu toµn diÖn tÝnh luü tiÕn cña c¸c chÝnh s¸ch mµ chÝnh phñ thùc
hiÖn, chóng ta ph¶i xem xÐt c¶ phÇn mäi ng­êi ®ãng gãp vµ phÇn mäi ng­êi nhËn l¹i.

200
 C«ng b»ng ngang: NÕu thuÕ dùa vµo kh¶ n¨ng nép thuÕ, th× nh÷ng ng­êi cã kh¶ n¨ng nép thuÕ
t­¬ng tù nhau ph¶i nép sè thuÕ b»ng nhau. Nh­ng lµm thÕ nµo ®Ó biÕt r»ng hai ng­êi cã kh¶ n¨ng nép
thuÕ t­¬ng tù nh­ nhau? C¸c gia ®×nh kh¸c nhau trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn. §Ó ®¸nh gi¸ xem mét ®¹o luËt
thuÕ cã b¶o ®¶m tÝnh c«ng b»ng ngang kh«ng, chóng ta ph¶i x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau cã li ªn
quan ®Õn kh¶ n¨ng nép thuÕ cña mét gia ®×nh vµ nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau kh«ng liªn quan.
Gi¶ sö cã hai gia ®×nh Smith vµ Jones, mçi gia ®×nh cã thu nhËp 50.000 ®« la. Gia ®×nh Smith
kh«ng cã con, nh­ng «ng Smith bÞ bÖnh vµ ph¶i tiªu tèn 20.000 ®« la tiÒn th uèc. Gia ®×nh Jones cã søc
khoÎ tèt, nh­ng hä cã bèn con. Hai ®øa con gia ®×nh Jones häc ®¹i häc vµ ph¶i nép 30.000 ®« la häc phÝ.
Nh­ vËy, nÕu hai gia ®×nh ph¶i ®ãng thuÕ nh­ nhau v× hä cã thu nhËp b»ng nhau th× cã c«ng b»ng
kh«ng? LiÖu cã c«ng b»ng h¬n k h«ng, nÕu gia ®×nh Smith ®­îc miÔn thuÕ ®Ó gióp hä trang tr¶i chi phÝ
thuèc men cao? LiÖu cã c«ng b»ng h¬n kh«ng, nÕu gia ®×nh Jones ®­îc miÔn thuÕ ®Ó gióp hä thanh to¸n
tiÒn häc phÝ?
Chóng ta kh«ng dÔ dµng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái nµy. Trªn thùc tÕ, hÖ thèng thuÕ thu nhËp cña Mü
cã rÊt nhiÒu ®iÒu kho¶n ®Æc biÖt lµm thay ®æi sè thuÕ mµ c¸c gia ®×nh ph¶i nép tuú theo hoµn c¶nh cô thÓ
cña hä.

Nghiªn cøu t×nh huèng: c«ng b»ng ngang vµ thuÕ kÕt h«n
C¸ch xö lý vÊn ®Ò kÕt h«n hiÖn nay ®em l¹i mét vÝ dô minh ho¹ ch o chóng ta thÊy r»ng trªn
thùc tÕ, viÖc ®¹t ®­îc sù c«ng b»ng däc khã kh¨n thÕ nµo. Gi¶ sö cã 2 ®«i nam n÷ gièng h Öt nhau, trõ
mét ®iÓm lµ mét ®«i ®· kÕt h«n vµ mét ®«i th× ch­a. §Æc ®iÓm kú l¹ cña luËt thuÕ thu nhËp cña Mü lµ nã
yªu cÇu hai ®«i nµy ®ãng thuÕ kh¸c nhau. ViÖc kÕt h«n ¶nh h­ëng ®Õn nghÜa vô nép thuÕ cña hä, v× luËt
thuÕ coi cÆp vî chång lµ mét ng­êi ®ãng thuÕ ®éc lËp. Khi ng­êi ®µn «ng vµ phô n÷ kÕt h«n, hä kh«ng
®ãng thuÕ víi t­ c¸ch tõng c¸ nh©n n÷a, mµ b¾t ®Çu ®ãng thuÕ nh­ mét gia ®×nh. N Õu ng­êi ®µn «ng vµ phô
n÷ cã thu nhËp nh­ nhau, nghÜa vô nép thuÕ cña hä t¨ng lªn khi hä kÕt h«n.
§Ó biÕt lo¹i "thuÕ kÕt h«n" nµy vËn hµnh nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y xem vÝ dô vÒ thuÕ luü tiÕn sau.
Gi¶ sö chÝnh phñ ®¸nh thuÕ 25% ®èi víi mäi kho¶n thu nhËp trªn 10.000 ®« la. Thu nhËp d­íi 10.000 ®« la
®­îc miÔn thuÕ. Chóng ta h·y xem hÖ thèng nµy t¸c ®éng ®Õn hai ®«i kh¸c nhau nh­ thÕ nµo.
Tr­íc hÕt, chóng ta h·y xem xÐt tr­êng hîp Sam vµ Sally. Sam lµ mét nhµ th¬ cßn ®ang phÊn
®Êu vµ kh«ng cã thu nhËp g×. S ally lµ luËt s­ vµ cã thu nhËp 100.000 ®« la mét n¨m. Tr­íc khi kÕt h«n,
Sam kh«ng ®ãng thuÕ. Sally ®ãng 25% cña 90.000 ®« la (100.000 ®« la trõ 10.000 ®« la miÔn thuÕ), tøc
22.500 ®« la. Sau khi kÕt h«n, biªn lai thuÕ cña hä kh«ng ®æi. Trong tr­êng hîp nµ y, thuÕ thu nhËp
kh«ng khuyÕn khÝch, mµ còng kh«ng c¶n trë viÖc kÕt h«n.
B©y giê chóng ta hay xem xÐt tr­êng hîp cña John vµ Joan, hai gi¸o s­ ®¹i häc, mçi ng­êi cã
thu nhËp 50.000 ®« la mét n¨m. Tr­íc khi c­íi, hä ®ãng 10.000 ®« la thuÕ mçi ng­êi (25% cña 40.000
®« la), hay tæng céng l¹i lµ 20.000 ®« la. Sau khi c­íi, hä cã tæng thu nhËp lµ 100.000 ®« la vµ v× vËy
ph¶i ®ãng thuÕ 25% cña 90.000 ®« la, tøc 22.500 ®« la. V× vËy, khi Joan vµ John kÕt h«n, biªn lai thuÕ
cña hä t¨ng thªm 2.500 ®« la. Sè thuÕ t¨n g lªn nµy ®­îc gäi lµ thuÕ kÕt h«n.
Chóng ta cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy cho John vµ Joan b»ng c¸ch t¨ng thu nhËp miÔn thuÕ tõ
10.000 lªn 20.000 ®« la cho c¸c cÆp vî chång. Nh­ng sù thay ®æi ®ã t¹o ra mét vÊn ®Ò kh¸c. Theo quy
®Þnh míi nµy, sau khi c­íi S am vµ Sally sÏ chØ nép 20.000 ®« la tiÒn thuÕ, thÊp h¬n sè thuÕ hä ph¶i nép
tr­íc khi c­íi 2500 ®« la. ViÖc lo¹i bá ®­îc thuÕ kÕt h«n cho John vµ Joan sÏ t¹o ra trî cÊp kÕt h«n cho
Sam vµ Sally.
Trªn thùc tÕ, luËt thuÕ cña Mü lµ mét sù tho¶ hiÖp phøc t¹p b ao gåm c¶ thuÕ kÕt h«n vµ trî cÊp
kÕt h«n. Theo mét nghiªn cøu cña V¨n phßng Ng©n s¸ch Quèc héi, 42% c¸c cÆp vî chång ®ãng thuÕ kÕt
h«n b»ng kho¶ng 2% thu nhËp cña hä; 51% ®ãng Ýt thuÕ h¬n sau khi c­íi, trung b×nh b»ng kho¶ng 2,3%

201
thu nhËp. ViÖc c¸c cÆp vî chång cã lîi hay bÞ thiÖt (tõ gãc ®é cña thuÕ) sau khi kÕt h«n phô thuéc vµo
c¸ch ph©n phèi thu nhËp gi÷a hai ng­êi. NÕu ng­êi ®µn «ng vµ phô n÷ cã thu nhËp nh­ nhau (nh­ tr­êng
hîp cña John vµ Joan), ®¸m c­íi cña hä cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµm t¨ng sè thuÕ ph¶ i nép. NÕu thu nhËp cña
mét ng­êi cao h¬n nhiÒu so víi ng­êi cßn l¹i, ®Æc biÖt lµ khi chØ cã mét ng­êi trong sè hä kiÕm tiÒn, th×
cã nhiÒu kh¶ n¨ng viÖc kÕt h«n sÏ ®em l¹i trî cÊp kÕt h«n cho hä.
Kh«ng cã gi¶i ph¸p ®¬n gi¶n nµo cho vÊn ®Ò nµy. §Ó hiÓu t¹i sao, b¹n h·y thö thiÕt kÕ mét hÖ
thèng thuÕ thu nhËp cã 4 ®Æc ®iÓm sau:
 Hai cÆp vî chång cã tæng thu nhËp nh­ nhau ph¶i ®ãng sè thuÕ b»ng nhau.
 Khi hai ng­êi kÕt h«n, tæng sè thuÕ mµ hä ph¶i nép kh«ng thay ®æi.
 Mét c¸ nh©n hay gia ®×nh kh«ng cã thu n hËp th× kh«ng ph¶i nép thuÕ.
 Nh÷ng ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp cao th× ph¶i ®ãng phÇn lín h¬n trong thu nhËp cña hä so
víi nh÷ng ng­êi ®ãng thuÕ cã thu nhËp thÊp.
C¶ 4 yªu cÇu trªn ®Òu rÊt hîp lý, nh­ng chóng ta l¹i kh«ng thÓ ®ång thêi tho¶ m·n tÊt c¶ c¸ c
yªu cÇu ®ã. BÊt cø lo¹i thuÕ thu nhËp nµo tho¶ m·n ba yªu cÇu ®Çu ®Òu vi ph¹m yªu cÇu thø t­. Lo¹i
thuÕ duy nhÊt tho¶ m·n c¶ ba yÕu tè ®Çu tiªn lµ thuÕ tû lÖ.
Mét sè nhµ kinh tÕ cho r»ng cÇn b·i bá thuÕ kÕt h«n b»ng c¸ch coi c¸ nh©n lµ ®¬n vÞ ®ãng thuÕ,
chø kh«ng ph¶i gia ®×nh nh­ nhiÒu n­íc Ch©u ¢u ®· lµm. C¸ch nµy cã vÎ c«ng b»ng h¬n v× nã xö lý c¸c
cÆp kÕt h«n vµ kh«ng kÕt h«n nh­ nhau. Nh­ng sù thay ®æi nµy còng kh«ng tho¶ m·n yªu cÇu ®Çu tiªn
trong nh÷ng yªu cÇu trªn: c¸c gia ®×nh cã cïng tæng thu nh Ëp cuèi cïng vÉn ®ãng sè thuÕ kh¸c nhau. VÝ
dô, nÕu mçi thµnh viªn cña gia ®×nh ®ãng thuÕ nh­ khi ch­a c­íi, th× Sam vµ Sally sÏ ®ãng 22.500 ®« la,
Joan vµ John ®ãng 20.000 ®« la, mÆc dï c¶ hai cÆp nµy cã cïng tæng thu nhËp. RÊt khã nãi r»ng hÖ
thèng thay thÕ míi nµy c«ng b»ng h¬n hÖ thèng thuÕ kÕt h«n hiÖn hµnh.

®iÓm r¬i cña thuÕ vµ tÝnh c«ng b»ng cña thuÕ

§iÓm r¬i cña thuÕ - mét chñ ®Ò nghiªn cøu vÒ viÖc ai chÞu g¸nh nÆng thuÕ - cã ý nghÜa trung
t©m trong vÊn ®Ò ®¸nh gi¸ tÝnh c«ng b»ng cña thuÕ. Nh­ chó ng ta ®· thÊy trong ch­¬ng 6, ng­êi chÞu
g¸nh nÆng thuÕ kh«ng ph¶i lóc nµo còng lµ ng­êi nép thuÕ cho chÝnh phñ. V× thuÕ lµ thay ®æi cung vµ
cÇu, nªn nã còng lµm thay ®æi gi¸ c©n b»ng. KÕt qu¶ lµ thuÕ t¸c ®éng ®Õn c¶ nh÷ng ng­êi mµ theo luËt
kh«ng trùc tiÕp nép thuÕ. Khi ®¸nh gi¸ tÝnh c«ng b»ng däc vµ ngang cña bÊt cø lo¹i thuÕ nµo, viÖc tÝnh
®Õn nh÷ng t¸c ®éng gi¸n tiÕp còng cã ý nghÜa rÊt quan träng.
NhiÒu cuéc tranh luËn vÒ tÝnh c«ng b»ng cña thuÕ bá qua ¶nh h­ëng gi¸n tiÕp cña thuÕ vµ dùa
vµo c¸i mµ c¸c nhµ kinh tÕ gäi lµ lý thuyÕt giÊy bÉy ruåi vÒ ®iÓm r¬i cña thuÕ. Theo lý thuyÕt nµy, g¸nh
nÆng thuÕ còng nh­ con ruåi trªn tê giÊy bÉy ruåi: Nã dÝnh vµo bÊt cø chç nµo mµ nã ®Ëu vµo ®Çu tiªn.
Song gi¶ thuyÕt nµy th­êng kh«ng cã gi¸ trÞ.
VÝ dô mét ng­êi kh«ng ®­îc ®µo t¹o vÒ kinh tÕ häc cã thÓ lËp luËn r»ng thuÕ ®¸nh vµo chiÕc ¸o
l«ng rÊt ®¾t mang tÝnh c«ng b»ng däc, v× phÇn lín ng­êi mua ¸o l«ng lµ ng­êi giµu. Song nÕu hä dÔ
dµng thay thÕ ¸o l«ng b»ng nh÷ng hµng ho¸ xa xØ kh¸c, thuÕ ®¸nh vµo ¸o l«ng cã thÓ chØ lµm gi¶m
doanh thu cña ng­êi b¸n ¸o l«ng. XÐt cho cïng, g¸nh nÆng thuÕ chñ yÕu sÏ r¬i vµo ng­êi s¶n xuÊt ¸o
l«ng, chø kh«ng ph¶i ng­êi mua chóng. Bëi nh÷ng c«ng nh©n s¶n xuÊt ¸o l«ng kh«ng giµu cã g×, nªn
tÝnh c«ng b»ng cña thuÕ ®¸nh vµo ¸o l«ng cã th Ó kh¸c xa nh÷ng g× mµ lý thuyÕt giÊy bÉy ruåi chØ ra.

Nghiªn cøu t×nh huèng: thuÕ sµn

Mét chñ ®Ò th­êng ®­îc nh¾c l¹i lµ chÝnh phñ Mü cã nªn lo¹i bá hoµn toµn hÖ thèng thuÕ hiÖn
t¹i vµ thay b»ng hÖ thèng ®¬n gi¶n h¬n gäi lµ thuÕ sµn kh«ng. ThuÕ sµn ®­îc nhµ kinh tÕ Robert Hall vµ

202
nhµ khoa häc chÝnh trÞ Alvin Rabushka ®Ò xuÊt vµo ®Çu nh÷ng n¨m 80. Tõ ®ã ®Õn nay, ®«i lóc nã ®·
nhËn ®­îc sù chó ý cña c¸c chÝnh trÞ gia tõ c¸nh t¶ (nh­ Jerry Brown, cùu thèng ®èc bang California vµ
mét vµi lÇn lµ øng cö viªn cñ a c¸c cuéc bÇu chän øng cö viªn tæng thèng cña ®¶ng D©n chñ) tíi c¸nh
h÷u (nh­ Steve Forbes, triÖu phó ngµnh xuÊt b¶n vµ còng mét vµi lÇn lµ øng cö viªn cña c¸c cuéc bÇu
chän øng cö viªn tæng thèng cña ®¶ng Céng hoµ).
MÆc dï c¸c dù luËt mµ nh÷ng ng­êi ñng hé thuÕ sµn ®­a ra kh¸c nhau ë nhiÒu chi tiÕt, nh­ng
b¶n chÊt cña chóng th× gièng nhau: ®ã lµ thuÕ suÊt thÊp ¸p dông cho mäi kho¶n thu nhËp trong nÒn kinh
tÕ. VÝ dô, nÕu thuÕ suÊt ®­îc ®Æt ë møc 19%, th× tÊt c¶ mäi ng­êi ®ãng thuÕ trong nÒn kinh tÕ ph¶i ch Þu
thuÕ suÊt cËn biªn lµ 19%. PhÇn lín c¸c dù luËt cho phÐp mét phÇn thu nhËp nhÊt ®Þnh ®­îc miÔn thuÕ.
Ch¼ng h¹n, nÕu thu nhËp ®­îc miÔn thuÕ lµ 10.000 ®« la, th× nghÜa vô nép thuÕ cña mét ng­êi sÏ b»ng:
ThuÕ = 0,19 x (Thu nhËp - 10.000)
V× thuÕ sµn cho phÐp mét phÇn thu nhËp ®­îc miÔn thuÕ, nªn nã cã tÝnh luü tiÕn. ThuÕ suÊt b×nh
qu©n t¨ng lªn cïng thu nhËp ngay c¶ khi thuÕ suÊt cËn biªn kh«ng thay ®æi. Mét sè dù luËt thËm chÝ cßn
cho nh÷ng ng­êi cã thu nhËp rÊt thÊp (d­íi 10.000 ®« la nh­ trong vÝ dô nµy ) ®­îc ®ãng "thuÕ ©m", tøc
nhËn ®­îc trî cÊp cña chÝnh phñ.
KhuyÕn nghÞ thùc hiÖn thuÕ sµn yªu cÇu ph¶i cã sù thay ®æi tËn gèc hÖ thèng thuÕ. Nã lµm xuÊt
hiÖn mäi vÊn ®Ò ®· ®­îc ®Ò cËp trong ch­¬ng nµy, ®Æc biÖt lµ sù ®¸nh ®æi gi÷a c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶.
Sau ®©y lµ mét sè ®iÓm mµ nh÷ng ng­êi ñng hé thuÕ sµn ®­a ra:
 ThuÕ sµn lo¹i bá nhiÒu ®iÒu kho¶n miÔn thuÕ mµ hÖ thèng thuÕ hiÖn thêi cho phÐp, nh­ ®­îc
phÐp trõ tiÒn l·i khi vay tiÒn mua nhµ v µ tiÒn quyªn gãp cho c¸c tæ chøc tõ thiÖn. Th«ng qua viÖc më
réng nÒn thuÕ theo c¸ch nµy, thuÕ sµn cã thÓ gi¶m thuÕ suÊt cËn biªn cña hÇu hÕt nh÷ng ng­êi ®ãng
thuÕ. ThuÕ suÊt thÊp h¬n hµm ý hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n. V× vËy, nh÷ng ng­êi ñng hé thuÕ sµn cho r»ng
sù thay ®æi nµy sÏ lµm t¨ng quy m« cña chiÕc b¸nh kinh tÕ.
 ThuÕ sµn rÊt ®¬n gi¶n, nªn g¸nh nÆng hµnh chÝnh cña thuÕ gi¶m ®i nhiÒu. Nh÷ng ng­êi ñng
hé thuÕ sµn cho r»ng nhiÒu ng­êi ®ãng thuÕ cã thÓ kª khai thuÕ cña m×nh trªn mét tÊm b­u thiÕp. V× tÊt
c¶ nh÷ng ng­êi ®ãng thuÕ ®ãng cïng thuÕ suÊt thÊp cho mäi lo¹i thu nhËp, ®éng c¬ thuª luËt s­ vµ kÕ
to¸n thuÕ ®Ó tËn dông nh÷ng lç hæng trong luËt thuÕ sÏ Ýt ®i.
 V× mäi ng­êi ®Òu chÞu thuÕ suÊt cËn biªn nh­ nhau, nªn cã thÓ thu thuÕ t¹i nguån thu nhËp,
chø kh«ng cÇn thu ë ng­êi nhËn thu nhËp. VÝ dô, thu nhËp tõ lîi nhuËn c«ng ty chÞu thuÕ ë cÊp c«ng ty,
chø kh«ng ph¶i ë cÊp c¸ nh©n. Sù ®¬n gi¶n ho¸ nµy còng lµm gi¶m chi phÝ hµnh chÝnh.
 ThuÕ sµn sÏ thay thÕ c¶ thuÕ thu nhËp c¸ nh©n vµ thuÕ thu nhËp c«ng ty. TÊt c¶ thu nhËp, dï
tõ lao ®éng hay së h÷u cæ phiÕu c«ng t y, chØ bÞ ®¸nh thuÕ mét lÇn víi thuÕ suÊt cËn biªn nh­ nhau. ThuÕ
sµn còng lo¹i bá viÖc ®¸nh thuÕ trïng ®èi víi lîi nhuËn c«ng ty, mét yÕu tè hiÖn ®ang c¶n trë c¸c c«ng
ty ®Çu t­ vµo c¸c nhµ m¸y vµ thiÕt bÞ míi.
 Khi x¸c ®Þnh thu nhËp phôc vô cho môc ®Ých thuÕ, c¸c doanh nghiÖp ®­îc phÐp trõ tÊt c¶ c¸c
chi phÝ kinh doanh hîp lÖ, bao gåm c¶ chi phÝ mua hµng ®Çu t­ míi. ViÖc miÔn thuÕ ®Çu t­ lµm cho thuÕ
sµn gièng thuÕ tiªu dïng h¬n thuÕ thu nhËp. KÕt qu¶ lµ viÖc chuyÓn sang thuÕ sµn lµm t¨ng ®éng c¬ tiÕt
kiÖm (hay chÝnh x¸c h¬n lµ gi¶m bít nh÷ng c¶n trë ®èi víi tiÕt kiÖm mµ hÖ thèng thuÕ hiÖn t¹i g©y ra).
Tãm l¹i, nh÷ng ng­êi ñng hé thuÕ sµn cho r»ng cã c¬ së rÊt thuyÕt phôc vÒ mÆt hiÖu qu¶ ®Ó thùc
hiÖn cuéc c¶i c¸ch thuÕ mét c¸ch c¬ b¶n.
Nh÷ng ng­êi chØ trÝch thuÕ sµn ®ång t×nh víi môc tiªu t¹o ra hÖ thèng thuÕ cã hiÖu qu¶ h¬n vµ
®¬n gi¶n h¬n, nh­ng hä ph¶n ®èi thuÕ sµn v× tin r»ng nã kh«ng quan t©m ®óng møc ®Õn môc tiªu c«ng
b»ng däc. Hä cho r»ng møc ®é luü tiÕn cña thuÕ sµn kÐm h¬n hÖ thèng thuÕ hiÖn t¹i, ®Æc biÖt nã chuyÓn
g¸nh nÆng thuÕ tõ ng­êi giµu sang tÇng líp trung l­u. Mèi lo ng¹i nµy hoµn toµn hîp lý, nh­ng kh«ng ai
biÕt ch¾c ®iÒu nµy. Nghiªn cøu cña chóng ta vÒ ¶nh h­ëng cña thuÕ chØ ra r»ng g¸nh nÆng thuÕ kh«ng
nhÊt thiÕt do ng­êi tr¶ tiÒn cho ch Ýnh phñ chÞu. NÕu thuÕ sµn thùc sù khuyÕn khÝch tiÕt kiÖm nh­ nh÷ng

203
ng­êi ñng hé nã qu¶ quyÕt, th× nã sÏ t¹o ra t¨ng tr­ëng kinh tÕ cao h¬n vµ ®©y lµ ®iÒu cã lîi cho mäi
ng­êi ®ãng thuÕ. Tuy nhiªn, kh«ng ai biÕt ch¾c quy m« t¸c ®éng cña nã ®Õn nÒn kinh tÕ.

KiÓm tra nhanh: H·y gi¶i thÝch nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng vµ nguyªn t¾c kh¶ n¨ng nép
thuÕ. C«ng b»ng däc vµ c«ng b»ng ngang nghÜa lµ g×? T¹i sao viÖc nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña thuÕ l¹i
quan träng ®èi víi tÝnh c«ng b»ng cña hÖ thèng thuÕ?

KÕt luËn: sù ®¸nh ®æi gi÷a c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶

PhÇn lín mäi ng­êi ®Òu ®ång ý r»ng c«ng b»ng vµ hiÖu qu¶ lµ hai môc tiªu quan träng nhÊt cña
hÖ thèng thuÕ. Nh­ng hai môc tiªu nµy th­êng xung ®ét nhau. NhiÒu ®Ò xuÊt vÒ thay ®æi luËt thuÕ lµm
t¨ng hiÖu qu¶ nh­ng l¹i lµ m gi¶m tÝnh c«ng b»ng, hoÆc lµm t¨ng tÝnh c«ng b»ng nh­ng lµm gi¶m hiÖu
qu¶. Sù bÊt ®ång vÒ chÝnh s¸ch thuÕ th­êng cã nguyªn nh©n ë c¸ch nh×n nhËn kh¸c nhau vÒ tÇm quan
träng cña hai môc tiªu nµy.
LÞch sö cËn ®¹i cña chÝnh s¸ch thuÕ cho thÊy cã møc ®é kh¸c nhau trong quan ®iÓm vÒ c«ng
b»ng vµ hiÖu qu¶ cña c¸c nhµ l·nh ®¹o chÝnh trÞ. Khi R. Rig©n ®­îc bÇu lµm tæng thèng vµo n¨m 1980,
thuÕ suÊt cËn biªn ®¸nh vµo thu nhËp cña nh÷ng ng­êi Mü giµu nhÊt lµ 50%. ThuÕ suÊt cËn biªn ®¸nh
vµo thu nhËp tõ l·i suÊt lµ 70%. Rig©n cho r»ng thuÕ suÊt cao nh­ vËy lµm biÕn d¹ng rÊt nhiÒu c¸c kÝch
thÝch kinh tÕ ®èi víi lao ®éng vµ tiÕt kiÖm. Nãi c¸ch kh¸c, «ng cho r»ng thuÕ suÊt cao nµy t¹o ra tæn thÊt
qu¸ lín vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ. V× vËy c¶i c¸ch thuÕ lµ ­u tiªn hµng ®Çu tron g chÝnh phñ cña «ng. Rig©n ®·
ký ph¸p lÖnh c¾t gi¶m m¹nh thuÕ suÊt vµo n¨m 1981 vµ mét lÇn n÷a vµo n¨m 1986. Khi Rig©n kÕt thóc
nhiÖm kú vµo n¨m 1989, ng­êi Mü giµu nhÊt chØ ph¶i chÞu thuÕ suÊt cËn biªn 28%. Trong 4 n¨m nhiÖm
kú tæng thèng cña Bush, thuÕ s uÊt cao nhÊt ®· t¨ng dÇn lªn ®Õn 31%.
Khi Bill Clinton tranh cö tæng thèng vµo n¨m 1992, «ng lý luËn r»ng phÇn thuÕ mµ ng­êi giµu
®ãng ch­a c«ng b»ng. Nãi c¸ch kh¸c, thuÕ suÊt thÊp ®¸nh vµo ng­êi giµu tr¸i víi quan niÖm cña «ng vÒ
tÝnh c«ng b»ng däc. Mét t rong nh÷ng ®éng th¸i ®Çu tiªn cña tæng thèng Clinton lµ khuyÕn nghÞ t¨ng
thuÕ suÊt ®¸nh vµo møc thu nhËp cao nhÊt. N¨m 1993 thuÕ suÊt ®¸nh vµo ng­êi Mü giµu nhÊt b»ng 40%.
ChØ riªng kinh tÕ häc kh«ng thÓ quyÕt ®Þnh c¸ch nµo lµ tèt nhÊt ®Ó c©n ®èi hai môc t iªu hiÖu qu¶
vµ c«ng b»ng. VÊn ®Ò nµy liªn quan ®Õn c¶ triÕt lý chÝnh trÞ vµ kinh tÕ häc. Nh­ng kinh tÕ häc cã mét vai
trß quan träng trong cuéc tranh luËn chÝnh trÞ vÒ chÝnh s¸ch thuÕ. Kinh tÕ häc chØ ra nh÷ng sù ®¸nh ®æi
mµ x· héi ph¶i chÊp nhËn vµ gióp chóng ta tr¸nh ®­îc nh÷ng chÝnh s¸ch hy sinh hiÖu qu¶ mµ l¹i kh«ng
®em l¹i Ých lîi g× vÒ mÆt c«ng b»ng.

Tãm t¾t
 ChÝnh phñ Mü huy ®éng nguån thu b»ng c¸ch sö dông nhiÒu lo¹i thuÕ. C¸c lo¹i thuÕ quan
träng nhÊt cña chÝnh phñ liªn bang lµ thuÕ thu nhËp c¸ n h©n vµ thuÕ tiÒn l­¬ng tr¶ cho b¶o hiÓm x· héi.
C¸c lo¹i thuÕ quan träng nhÊt cña chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng lµ thuÕ tiªu thô vµ thuÕ tµi s¶n.
 HiÖu qu¶ cña hÖ thèng thuÕ lµ kh¸i niÖm ®­îc dïng ®Ó chØ nh÷ng chi phÝ mµ hÖ thèng nµy
g©y ra cho ng­êi ®ãng thuÕ. Cã hai lo¹i chi phÝ cña thuÕ ngoµi viÖc chuyÓn nguån lùc tõ ng­êi ®ãng thuÕ
sang chÝnh phñ. Chi phÝ thø nhÊt lµ sù biÕn d¹ng cña ph©n bæ nguån lùc do thuÕ lµm thay ®æi c¸c kÝch
thÝch vµ hµnh vi. Chi phÝ thø hai lµ g¸nh nÆng hµnh chÝnh ph¸t sinh tõ viÖc chÊp hµnh c¸c luËt thuÕ.
 TÝnh c«ng b»ng cña mét hÖ thèng thuÕ liªn quan ®Õn viÖc g¸nh nÆng thuÕ cã ®­îc ph©n bæ
mét c¸ch c«ng b»ng kh«ng. Theo nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng, viÖc mäi ng­êi ®ãng thuÕ c¨n cø vµo
Ých lîi mµ hä nhËn ®­îc tõ chÝnh phñ lµ c«ng b»ng. Theo nguyªn t¾c kh¶ n¨ng nép thuÕ, chóng ta coi
thuÕ lµ c«ng b»ng khi mäi ng­êi ®ãng thuÕ theo kh¶ n¨ng chÞu ®ùng g¸nh nÆng tµi chÝnh cña hä. Khi
®¸nh gi¸ tÝnh c«ng b»ng cña hÖ thèng thuÕ, cÇn ghi nhí nh÷ng bµi häc vÒ ph¹m vi ¶nh h­ëng cña thuÕ .
Sù ph©n bæ g¸nh nÆng thuÕ kh«ng ®ång nhÊt víi viÖc ph©n bæ sè thuÕ mµ mäi ng­êi ph¶i nép.

204
  Khi xem xÐt nh÷ng thay ®æi trong luËt thuÕ, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch th­êng ph¶i ®èi
mÆt víi sù ®¸nh gi¸ gi÷a hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng. NhiÒu cuéc tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch thuÕ cã nguyªn
nh©n ë sù nh×n nhËn kh¸c nhau vÒ tÇm quan träng cña hai môc tiªu nµy.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

C«ng b»ng däc Vertical equyty
C«ng b»ng ngang Horizontal equity
Nguyªn t¾c kh¶ n¨ng nép thuÕ Ability-to-pay principle
Nguyªn t¾c Ých lîi ®­îc h­ëng Benefits principle
Th©m hôt ng©n s¸ch Budget deficit
ThÆng d­ ng©n s¸ch Budget surplus
ThuÕ cè ®Þnh Lump-sum tax
ThuÕ luü tho¸i Regressive tax
ThuÕ luü tiÕn Progressive tax
ThuÕ suÊt b×nh qu©n Average tax rate
ThuÕ suÊt cËn biªn Marginal tax rate
ThuÕ tû lÖ Proportional tax

C©u hái «n tËp

1. Trong nhiÒu thËp kû võa qua, chÝnh phñ më réng nhanh h¬n hay chËm h¬n phÇn cßn l¹i
cña nÒn kinh tÕ?
2. Hai nguån thu quan träng cña chÝnh phñ liªn bang lµ g×?
3. H·y gi¶i thÝch t¹i sao lîi nhuËn c«ng ty bÞ coi lµ chÞu thuÕ hai lÇn?
4. T¹i sao g¸nh nÆng cña mét lo¹i thuÕ ®èi víi ng­êi ®ãng thuÕ l¹i lín h¬n nguån thu mµ
chÝnh phñ nhËn ®­îc?
5. T¹i sao mét sè nhµ kinh tÕ ñng hé viÖc ®¸nh thuÕ tiªu dïng thay cho thuÕ thu nhËp?
6. H·y ®­a ra hai lý lÏ gi¶i thÝch t¹i sao ng­êi giµu cÇn ®ãng nhiÒu thuÕ h¬n ng­êi nghÌo?
7. Kh¸i niÖm c«ng b»ng däc vµ ngang lµ g× vµ t¹i sao l¹i khã vËn dông.
8. H·y tr×nh bµy hai lý lÏ ñng hé vµ chèng l¹i viÖc thay thÕ hÖ thèng thuÕ hiÖn t¹i b»ng thuÕ sµn.

Bµi tËp vµ vËn dông

1. Chi tiªu chÝnh phñ tÝnh b»ng phÇn tr¨m GDP ë Mü ®· t¨ng liªn tôc theo thêi gian. Nh÷ng
thay ®æi nµo trong nÒn kinh tÕ vµ x· héi gãp phÇn lý gi¶i ®iÒu nµy?
2. T×m trong c¸c Ên phÈm hay Internet xem chÝnh phñ liªn bang Mü cã ng©n s¸ch thÆng d­ hay
th©m hôt trong n¨m ngo¸i. C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch hy väng ®iÒu g× sÏ x¶y ra trong vµi n¨m tíi?
(Gîi ý: trang web cña V¨n phßng Ng©n s¸ch Quèc héi lµ www.cbo.gov)
3. NhiÒu b¶ng trong ch­¬ng nµy lÊy th«ng tin cña tõ B¸o c¸o kinh tÕ cña Tæng thèng , mét v¨n
b¶n ®­îc c«ng bè hµng n¨m. H·y sö dông b¶n gÇn ®©y trong th­ viÖn cña tr­êng b¹n ®Ó tr¶ lêi nh÷ng
c©u hái sau vµ nªu ra vµi con sè ®Ó minh chøng cho c©u tr¶ lêi cña b¹n.
a. H×nh 2 cho thÊy nguån thu cña chÝnh phñ tÝnh b»ng phÇn tr¨m tæng thu nhËp quèc d©n t¨ng
liªn tôc theo thêi gian. Sù gia t¨ng nµy tr­íc hÕt cã thÓ quy cho nh÷ng thay ®æi trong nguån thu cña
chÝnh phñ liªn bang hay chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng?
b. Nh×n vµo tæng nguån thu cña chÝnh phñ liªn bang, chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng, b¹n thÊy
tû träng cña hai lo¹i nguån thu nµy thay ®æi nh­ thÕ nµo theo thêi gian? ThuÕ thu nhËp c¸ nh©n trë nªn
quan träng h¬n hay Ýt quan träng h¬n? ThÕ cßn thuÕ b¶o hiÓm x· héi th× sao? ThuÕ lîi nhuËn c«ng ty th×
sao?

205
 c. Khi nh×n vµo tæng chi tiªu cña chÝnh phñ liªn bang, chÝnh quyÒn bang vµ ®Þa ph­¬ng, b¹n
thÊy tû träng cña c¸c kho¶n chuyÓn giao (trî cÊp thu nhËp), c¸c kho¶n mua hµng ho¸ vµ dÞch vô thay ®æi
nh­ thÕ nµo theo thêi gian?
4. Ch­¬ng nµy nãi r»ng ë Mü tû träng ng­êi giµ trong d©n sè t¨ng nhanh h¬n tèc ®é t¨ng d© n
sè. Cô thÓ, sè l­îng c«ng nh©n t¨ng chËm trong khi sè ng­êi nghØ h­u t¨ng nhanh. Khi nãi ®Õn t­¬ng lai
cña ngµnh b¶o hiÓm x· héi, mét sè nghÞ sÜ dù ®Þnh "®ãng b¨ng" ch­¬ng tr×nh nµy.
a. NÕu tæng chi tiªu bÞ ®ãng b¨ng, ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi phóc lîi c ña ng­êi vÒ h­u? Víi
kho¶n thuÕ mµ mçi c«ng nh©n ph¶i tr¶? (Gi¶ sö thuÕ b¶o hiÓm x· héi vµ trî cÊp b¶o hiÓm x· héi hµng
n¨m ph¶i b»ng nhau)
b. NÕu phóc lîi cho ng­êi vÒ h­u bÞ ®ãng b¨ng, ®iÒu g× sÏ x¶y ra víi tæng chi tiªu? Víi kho¶n
thuÕ mµ mçi c«ng nh©n ph¶i nép?
c. NÕu kho¶n thuÕ mµ mçi c«ng nh©n ph¶i tr¶ bÞ ®ãng b¨ng, ®iÒu g× sÏ x¶y ra víi tæng chi tiªu?
Víi phóc lîi cña ng­êi vÒ h­u?
d. C©u tr¶ lêi cña b¹n cho c¸c phÇn (a), (b), (c) hµm ý g× ®èi víi nh÷ng quyÕt ®Þnh khã kh¨n mµ
nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¶i ®èi mÆt?
5. Gi¶ sö b¹n lµ mét c«ng d©n trung b×nh trong nÒn kinh tÕ Mü. B¹n ph¶i ®ãng 4% thu nhËp
d­íi d¹ng thuÕ thu nhËp cña bang vµ 15,3% tiÒn l­¬ng cho thuÕ tiÒn l­¬ng liªn bang (tÝnh c¶ phÇn cña
ng­êi lao ®éng vµ ng­êi thuª lao ®éng). B¹n còng p h¶i ®ãng thuÕ thu nhËp liªn bang nh­ trong b¶ng 3.
VËy mçi lo¹i thuÕ b¹n ph¶i ®ãng bao nhiªu nÕu b¹n kiÕm ®­îc 20.000 ®« la mçi n¨m? NÕu tÝnh tÊt c¶
c¸c lo¹i thuÕ, th× thuÕ suÊt b×nh qu©n vµ cËn biªn cña b¹n lµ bao nhiªu? Tæng sè thuÕ ph¶i nép, thuÕ suÊt
b×nh qu©n vµ cËn biªn cña b¹n lµ bao nhiªu nÕu thu nhËp cña b¹n b»ng 40.000 ®« la?
6. Mét sè bang lo¹i trõ c¸c nhu yÕu phÈm nh­ thøc ¨n, quÇn ¸o ra khái danh môc ®¸nh thuÕ
doanh thu. Mét sè bang kh«ng lµm nh­ vËy. H·y th¶o luËn vÒ tÝnh ®óng ®¾n cña sù lo¹i trõ nµy. H·y
xem xÐt c¶ hai khÝa c¹nh hiÖu qu¶ vµ c«ng b»ng.
7. H·y gi¶i thÝch r»ng hµnh vi cña c¸ nh©n bÞ t¸c ®éng ra sao bëi nh÷ng ®Æc tÝnh sau ®©y cña
luËt thuÕ liªn bang.
a. Nh÷ng kho¶n quyªn gãp tõ thiÖn ®­îc trõ ra khái sè thuÕ ph¶i nép.
b. Bia bÞ ®¸nh thuÕ doanh thu.
c. TiÒn l·i mµ chñ nhµ tr¶ cho tiÒn vay cÇm cè nhµ ®­îc trõ ra khái sè thuÕ ph¶i nép.
d. L·i vÒ vèn thùc hiÖn bÞ ®¸nh thuÕ, nh­ng l·i vÒ vèn ph¸ sinh th× kh«ng. (Khi mét ng­êi së
h÷u cæ phiÕu ®ang t¨ng gi¸, anh ta thu ®­îc l·i vÒ vèn "ph ¸t sinh". NÕu b¸n cæ phiÕu, anh ta thu ®­îc l·i
vÒ vèn "thùc hiÖn").
8. Gi¶ sö bang cña b¹n t¨ng thuÕ doanh thu tõ 5% lªn 6%. Uû viªn ng©n s¸ch bang dù b¸o
nguån thu tõ thuÕ doanh thu t¨ng 20%. Dù b¸o nµy cã ®¸ng tin cËy kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
9. H·y xem xÐt hai trong sè c¸c ch­¬ng tr×nh b¶o ®¶m thu nhËp ë Mü: ch­¬ng tr×nh Trî gióp
t¹m thêi ®èi víi nh÷ng gia ®×nh khã kh¨n (TANF) vµ ch­¬ng tr×nh MiÔn thuÕ thu nhËp kiÕm ®­îc
(EITC).
a. Khi ng­êi ®µn bµ ®«ng con cã thu nhËp thÊp kiÕm thªm ®­îc mét ®« la, bµ ta sÏ nhËn ®­îc
møc trî cÊp thÊp h¬n tõ ch­¬ng tr×nh TANF. B¹n nghÜ g× vÒ t¸c ®éng cña ®Æc tÝnh nµy trong ch­¬ng
tr×nh TANF ®èi víi møc cung lao ®éng cña phô n÷ cã thu nhËp thÊp? H·y gi¶i thÝch.
b.Ch­¬ng tr×nh EITC cung cÊp nhiÒu phóc lîi h¬n khi nh÷ng c«ng nh©n cã thu nhËp thÊp kiÕm
®­îc nhiÒu tiÒn h¬n (tíi mét ®iÓm nhÊt ®Þnh). B¹n nghÜ g× v Ò t¸c ®éng cña ®Æc tÝnh nµy cña ch­¬ng tr×nh
EITC ®èi víi møc cung lao ®éng cña ng­êi cã thu nhËp thÊp? H·y gi¶i thÝch.
c. ViÖc xo¸ bá ch­ong tr×nh TANF vµ chuyÓn kho¶n t rî cÊp tiÕt kiÖm ®­îc sang cho ch­¬ng
tr×nh EITC g©y ra nh÷ng t¸c h¹i g×?

206
 10. Bé luËt C¶i c¸ch thuÕ n¨m 1986 xo¸ bá ®iÒu kho¶n gi¶m thuÕ ®èi víi tiÒn l·i tr¶ cho c¸c
kho¶n nî tiªu dïng (chñ yÕu lµ thÎ tÝn dông vµ tiÒn vay ®Ó mua « t«), nh­ng duy tr× kh¶ n¨ ng gi¶m thuÕ
®èi víi tiÒn l·i tr¶ cho c¸c kho¶n vay cÇm cè vµ tiÒn vay thÕ chÊp nhµ ë. B¹n nghÜ ®iÒu g× sÏ x¶y ra víi
l­îng vay t­¬ng ®èi gi÷a c¸c kho¶n vay tiªu dïng vµ vay thÕ chÊp nhµ?
11. H·y ph©n lo¹i c¸c kÕ ho¹ch tµi trî sau ®©y theo nguyªn t¾c Ých l îi ®­îc h­ëng vµ nguyªn
t¾c kh¶ n¨ng nép thuÕ.
a. Du kh¸ch tham quan c¸c c«ng viªn quèc gia ph¶i mua vÐ vµo cöa.
b. ThuÕ tµi s¶n ®Þa ph­¬ng ®­îc dïng ®Ó trî gióp cho gi¸o dôc tiÓu häc vµ trung häc.
c. Mét quü tÝn th¸c hµng kh«ng thu thuÕ trªn mçi chiÕc vÐ m¸y bay vµ dïng tiÒn thu ®­îc ®Ó
n©ng cÊp s©n bay vµ hÖ thèng gi¸m s¸t kh«ng l­u.
12. Mäi lo¹i thuÕ ®Òu bao gåm hai lo¹i thuÕ: thuÕ suÊt b×nh qu©n vµ thuÕ suÊt cËn biªn.
a. ThuÕ suÊt b×nh qu©n ®­îc ®Þnh nghÜa lµ tæng nguån thu tõ thuÕ chia cho thu nhËp. §è i víi hÖ
thèng thuÕ tû lÖ nh­ trong b¶ng 7, thuÕ suÊt b×nh qu©n ®èi víi nh÷ng ng­êi cã thu nhËp 50.000 ®« la,
100.000 ®« la vµ 200.000 ®« la mçi n¨m lµ bao nhiªu? ThuÕ suÊt t­¬ng øng cña hä trong hÖ thèng thuÕ
luü tiÕn vµ luü tho¸i lµ bao nhiªu?
b. ThuÕ suÊt cËn biªn ®­îc ®Þnh nghÜa lµ møc thuÕ t¨ng thªm ®¸nh vµo phÇn thu nhËp t¨ng thªm
chia cho phÇn thu nhËp t¨ng thªm ®ã. H·y tÝnh thuÕ suÊt cËn biªn trong hÖ thèng thuÕ tû lÖ khi thu nhËp
t¨ng tõ 50.000 ®« la lªn 100.000 ®« la. H·y tÝnh thuÕ suÊt cËn biªn k hi thu nhËp t¨ng tõ 100.000 ®« la
lªn 200.000 ®« la. H·y tÝnh thuÕ suÊt cËn biªn t­¬ng øng trong hÖ thèng thuÕ lòy tiÕn vµ luü tho¸i.
c. M« t¶ mèi quan hÖ gi÷a thuÕ suÊt cËn biªn vµ thuÕ suÊt b×nh qu©n trong mçi hÖ thèng thuÕ.
Nãi chung, lo¹i thuÕ suÊt nµo thÝch hîp víi ng­êi ®ang c©n nh¾c xem cã nªn nhËn mét viÖc lµm míi cã
thu nhËp cao h¬n viÖc lµm hiÖn t¹i mét chót hay kh«ng? Lo¹i thuÕ suÊt nµo thÝch hîp cho viÖc ®¸nh gi¸
tÝnh c«ng b»ng däc cña hÖ thèng thuÕ?
13. C¬ së vÒ hiÖu qu¶ cña viÖc ®¸nh thuÕ tiªu dïng, chø kh«ng ph¶i thuÕ thu nhËp lµ g×? NÕu
Mü chuÈn bÞ ¸p dông thuÕ tiªu dïng, theo b¹n th× ®iÒu nµy lµm cho hÖ thèng thuÕ ë Mü mang tÝnh luü
tiÕn nhiÒu h¬n hay Ýt ®i? H·y gi¶i thÝch.
14. NÕu nh©n viªn b¸n hµng mêi kh¸ch hµng cña m×nh ¨n tr­a, th× mét phÇn chi phÝ cña b÷a ¨n
®­îc coi lµ phÇn chi phÝ kinh doanh cã thÓ trõ ra khái thuÕ mµ c«ng ty cña anh ta ph¶i nép. Mét sè nghÞ
sÜ lËp luËn r»ng ®Æc ®iÓm nµy cña luËt thuÕ lµm lîi cho ng­êi giµu vµ cÇn b·i bá. Nh­ng lý lÏ cña hä gÆp
ph¶i sù chèng ®èi quyÕt liÖt tõ c¸c quÇy ¨n uèng vµ gi¶i kh¸t, chø kh«ng ph¶i tõ b¶n th©n c«ng ty. H·y
gi¶i thÝch t¹i sao.

207
 PhÇn v
Hµnh vi cña doanh nghiÖp
vµ tæ chøc ngµnh

208
 ch­¬ng 13

chi phÝ s¶n xuÊt

NÒn kinh tÕ ®­îc cÊu thµnh bëi hµng ngµn d oanh nghiÖp s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô
mµ hµng ngµy b¹n sö dông: General Motors s¶n xuÊt « t«, General Electric s¶n xuÊt bãng ®Ìn, General
Mills chÕ biÕn mãn ngò cèc dµnh cho c¸c b÷a s¸ng. §ã chØ lµ ba trong sè nh÷ng doanh nghiÖp cã quy
m« lín: hä thuª hµng ngµn c«ng nh©n vµ cã hµng ngµn cæ ®«ng cïng nhau chia sÎ lîi nhuËn. C¸c doanh
nghiÖp kh¸c, ch¼ng h¹n cöa hµng c¾t tãc, quÇy b¸n b¸nh kÑo th­êng cã quy m« nhá; hä chØ thuª mét vµi
lao ®éng vµ do mét c¸ nh©n hay hé gia ®×nh së h÷u.
Trong nh÷ng ch­¬ng tr­íc, chóng ta ®· sö dông ®­êng cung ®Ó tãm l­îc c¸c quyÕt ®Þnh s¶n
xuÊt cña doanh nghiÖp. Theo luËt cung, c¸c doanh nghiÖp s½n sµng s¶n xuÊt vµ b¸n l­îng hµng lín h¬n
khi gi¸ cao h¬n vµ ph¶n øng nµy lµm cho ®­êng cung dèc lªn trªn. LuËt cung lµ tÊt c¶ nh÷ng g× chóng ta
cÇn biÕt ®Ó ph©n tÝch nhiÒu vÊn ®Ò vÒ hµnh vi cña doanh nghiÖp.
Trong ch­¬ng nµy vµ c¸c ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta xem xÐt hµnh vi cña doanh nghiÖp chi tiÕt
h¬n. Chñ ®Ò ®­îc tr×nh bµy ë ®©y sÏ gióp b¹n cã thªm hiÓu biÕt vÒ nh÷ng quyÕ t ®Þnh n»m sau ®­êng
cung thÞ tr­êng. Ngoµi ra, b¹n cßn cã ®iÒu kiÖn lµm quen víi mét bé phËn cña kinh tÕ häc cã tªn lµ Tæ
chøc ngµnh - mét bé m«n nghiªn cøu c¸ch ra quyÕt ®Þnh cña doanh nghiÖp vÒ gi¸ c¶ vµ l­îng hµng trªn
c¬ së c¸c ®iÒu kiÖn thÞ tr­êng mµ hä ph¶i ®èi mÆt. VÝ dô ë n¬i b¹n ®ang sèng cã thÓ cã vµi hiÖu b¸nh
ngät, nh­ng chØ cã mét c«ng ty truyÒn h×nh c¸p. Sù kh¸c biÖt vÒ sè l­îng doanh nghiÖp ®ã t¸c ®éng nh­
thÕ nµo ®Õn gi¸ thÞ tr­êng vµ hiÖu qu¶ cña thÞ tr­êng? M«n tæ chøc ngµnh sÏ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy.
Lµ ®iÓm khëi ®Çu trong viÖc nghiªn cøu tæ chøc ngµnh, ch­¬ng nµy ph©n tÝch chi phÝ s¶n xuÊt.
TÊt c¶ doanh nghiÖp, tõ c«ng ty cung cÊp dÞch vô hµng kh«ng ®Õn cöa hµng rÊt nhá b¸n thùc phÈm gÇn
n¬i b¹n ë, ®Òu ph¶i quan t©m ®Õn chi phÝ khi hä s¶n xuÊt hµng ho¸ hay cung øng dÞch vô. Nh­ chóng ta
sÏ thÊy trong c¸c ch­¬ng tiÕp theo, chi phÝ cña mét doanh nghiÖp lµ yÕu tè then chèt ®èi víi viÖc ra
quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ ®Þnh gi¸. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh xem nh÷ng g× lµ chi phÝ cña mét doanh nghiÖp
kh«ng ph¶i chuyÖn ®¬n gi¶n nh­ ng­êi ta vÉn t­ëng.

Chi phÝ lµ g×?

Chóng ta h·y b¾t ®Çu b»ng viÖc th¶o luËn vÒ chi phÝ cña Nhµ m¸y B¸nh ngät Hungry Helen.
Helen, ng­êi chñ nhµ m¸y ®· mua bét m×, ®­êng, va ni vµ c¸c nguyªn liÖu lµm b¸nh kh¸c. C« còng mua
m¸y trén bét, lß n­íng vµ thuª c«ng nh©n ®Ó vËn hµnh thiÕt bÞ. Sau ®ã, c« b¸n nh÷ng chiÕc b¸nh lµm ra
cho ng­êi tiªu dïng. Qua mét sè c«ng viÖc mµ Helen ph¶i lµm khi thùc hiÖn c«ng viÖc kinh doanh cña
m×nh nh­ trªn, chóng ta cã thÓ rót ra mét sè bµi häc ¸p dông cho tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ.
Tæng doanh thu, tæng chi phÝ vµ lîi nhuËn
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng môc tiªu cña doanh nghiÖp. §Ó hiÓu mét doanh nghiÖp ph¶i quyÕt ®Þnh
nh÷ng g×, chóng ta ph¶i biÕt doanh nghiÖp ®ã ®ang cè g¾ng lµm g×. Cã thÓ nh Ën thÊy r»ng Helen khëi
nghiÖp kinh doanh v× c« muèn cung øng b¸nh ngät cho x· héi. Tuy nhiªn, còng cã thÓ Helen kinh doanh
®Ó kiÕm tiÒn. C¸c nhµ kinh tÕ th­êng nhËn ®Þnh r»ng môc ®Ých cña c¸c doanh nghiÖp lµ tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn vµ hä thÊy r»ng nhËn ®Þnh nµy ®óng trong hÇu hÕt c¸c tr­êng hîp.
Lîi nhuËn cña doanh nghiÖp lµ g×? L­îng tiÒn doanh nghiÖp nhËn ®­îc tõ viÖc b¸n s¶n phÈm
cña m×nh (b¸nh ngät) gäi lµ tæng doanh thu. L­îng tiÒn mµ doanh nghiÖp ph¶i tr¶ ®Ó mua c¸c ®Çu vµo
(bét m×, ®­êng, c«ng nh©n, l ß n­íng…) gäi lµ tæng chi phÝ. Helen sÏ gi÷ l¹i sè tiÒn cßn l¹i sau khi ®· trõ
chi phÝ. Chóng ta ®Þnh nghÜa lîi nhuËn cña doanh nghiÖp lµ tæng doanh thu trõ ®i tæng chi phÝ. NghÜa lµ:
Lîi nhuËn = Tæng doanh thu - Tæng chi phÝ

209
 Môc tiªu cña Helen lµ lµm cho lîi nhuËn cña nhµ m¸y lín ®Õn møc cho phÐp.
§Ó biÕt doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi nhuËn b»ng c¸ch nµo, chóng ta ph¶i xem xÐt toµn diÖn c¸ch
tÝnh tæng doanh thu vµ tæng chi phÝ. Tæng doanh thu t­¬ng ®èi dÔ hiÓu: Nã b»ng s¶n l­îng cña doanh
nghiÖp nh©n víi gi¸ b¸n s¶n phÈm. NÕu nhµ m¸y cña Helen s¶n xuÊt 10.000 chiÕc b¸nh ngät vµ b¸n
chóng víi gi¸ 2 ®« la mét chiÕc, tæng doanh thu cña c« sÏ b»ng 20.000 ®« la. Ng­îc l¹i, viÖc tÝnh tæng
chi phÝ cña doanh nghiÖp khã h¬n nhiÒu.
Chi phÝ tÝnh b»ng chi phÝ c¬ héi
Khi tÝnh chi phÝ cña nhµ m¸y b¸nh ngät Hungry Helen hay cña bÊt kú doanh nghiÖp nµo kh¸c,
®iÒu quan träng lµ chóng ta cÇn nhí tíi mét trong M­êi Nguyªn lý cña Kinh tÕ häc ë ch­¬ng 1: Chi phÝ cña
mét thø lµ c¸i mµ b¹n ph¶i bá ra ®Ó cã ®­îc thø ®ã. H·y nhí l¹i r»ng chi phÝ c¬ héi cña mét vËt lµ tÊt c¶
nh÷ng vËt kh¸c b¹n ph¶i bá qua ®Ó cã ®­îc nã. Khi c¸c nhµ kinh tÕ nãi vÒ chi phÝ s¶n xuÊt cña doanh
nghiÖp, hä tÝnh tÊt c¶ chi phÝ c¬ héi ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra s¶n l­îng hµng ho¸ vµ dÞch vô.
Chi phÝ c¬ héi cña s¶n xuÊt cã khi râ rµng, cã khi kh«ng. Khi Helen tr¶ 1.000 ®« la ®Ó mua bét
m×, th× 1.000 ®« la ®ã lµ chi phÝ c¬ héi, bëi v× Helen kh«ng thÓ dïng 1.000 ®« la ®ã ®Ó mua thø kh¸c
n÷a. T­¬ng tù, khi Helen thuª c«ng nh©n n­íng b¸nh, tiÒn l­¬ng c« p h¶i tr¶ lµ mét phÇn chi phÝ cña
doanh nghiÖp. §©y lµ nh÷ng chi phÝ hiÖn. Ng­îc l¹i, mét sè chi phÝ c¬ héi lµ chi phÝ Èn. Chóng ta h·y
t­ëng t­îng ra r»ng Helen th¹o m¸y tÝnh vµ cã thÓ kiÕm 100 ®« la/ giê khi lµm c«ng viÖc cña chuyªn
viªn m¸y tÝnh. Mçi giê Helen sö dông ®Ó lµm viÖc trong nhµ m¸y b¸nh ngät, c« mÊt ®i 100 ®« la thu
nhËp vµ phÇn thu nhËp mÊt ®i nµy còng lµ mét phÇn chi phÝ cña c«.
Sù kh¸c biÖt nµy gi÷a chi phÝ Èn vµ chi phÝ hiÖn cho chóng ta thÊy ®iÓm kh¸c nhau quan träng
gi÷a ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch doanh nghiÖp cña nhµ kinh tÕ vµ nhµ kÕ to¸n. C¸c nhµ kinh tÕ quan t©m ®Õn
viÖc nghiªn cøu xem doanh nghiÖp lµm c¸ch nµo ®Ó ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh vÒ s¶n xuÊt vµ gi¸ c¶. Bëi v×
nh÷ng quyÕt ®Þnh nµy dùa vµo c¶ chi phÝ hiÖn vµ chi phÝ Èn, nªn c¸c nhµ kinh tÕ xem xÐt c¶ hai khi tÝnh
chi phÝ cña doanh nghiÖp. Ng­îc l¹i, nhµ kÕ to¸n lµm c«ng viÖc theo dâi c¸c dßng tiÒn ch¶y ra vµ ch¶y
vµo doanh nghiÖp. Do vËy, hä ph¶i tÝnh c¸c chi phÝ hiÖn, nh­ng th­êng bá qua chi phÝ Èn.
Sù kh¸c biÖt gi÷a nhµ kinh tÕ vµ nhµ kÕ to¸n thËt dÔ nhËn ra trong tr­êng hîp cô thÓ cña nhµ
m¸y b¸nh ngät Helen. Khi Helen bá c¬ héi kiÕm tiÒn víi t­ c¸ch chuyªn viªn m¸y tÝnh, kÕ to¸n viªn cña
c« kh«ng tÝnh nã vµo chi phÝ kinh doanh cña doanh nghiÖp. Bëi v× kh«ng cã luång tiÒn nµo ra khái n hµ
m¸y ®Ó tr¶ cho chi phÝ ®ã, nªn nã kh«ng ®­îc biÓu thÞ trªn c¸c b¶n kÕt to¸n tµi chÝnh cña ng­êi kÕ to¸n.
Nh­ng kinh tÕ coi phÇn thu nhËp mÊt ®i lµ mét kho¶n chi phÝ, bëi v× nã t¸c ®éng ®Õn quyÕt ®Þnh mµ
Helen ®­a ra trong c«ng viÖc kinh doanh cña m×nh. VÝ dô, nÕu tiÒn l­¬ng cña Helen víi t­ c¸ch chuyªn
viªn m¸y tÝnh t¨ng tõ 100 ®« la lªn 500 ®« la/ giê, c« cã thÓ nghÜ r»ng viÖc ®iÒu hµnh nhµ m¸y b¸nh ngät
qu¸ tèn kÐm vµ quyÕt ®Þnh ®ãng cöa nhµ m¸y ®Ó ®i lµm chuyªn viªn m¸y tÝnh c¶ ngµy.
Chi phÝ vèn víi t­ c¸ch mét lo¹i chi phÝ c¬ héi
Mét chi phÝ Èn quan träng ®èi víi hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖp lµ chi phÝ c¬ héi cña vèn ®­îc ®Çu
t­ vµo kinh doanh. Gi¶ sö Helen sö dông 300.000 ®« la tiÒn tiÕt kiÖm cña m×nh ®Ó mua nhµ m¸y b¸nh
ngät cña ng­êi chñ cò. NÕu kh«ng lµm nh­ vËy, Helen cã thÓ dïng sè tiÒn nµy göi vµo tµi kho¶n tiÒn göi
ng©n hµng ®em l¹i l·i suÊt 5 phÇn tr¨m vµ mçi n¨m nhËn ®­îc 15.000 ®« la. Cho nªn ®Ó së h÷u nhµ m¸y
s¶n xuÊt b¸nh ngät, Helen ®· ph¶i tõ bá 15.000 ®« la thu nhËp mçi n¨m. 15.000 ®« la m Êt ®i mçi n¨m lµ
mét trong c¸c chi phÝ c¬ héi Èn trong ho¹t ®éng kinh doanh cña Helen.
Nh­ chóng ta ®· thÊy, nhµ kinh tÕ vµ nhµ kÕ to¸n cã c¸ch xö lý chi phÝ kh¸c nhau vµ ®iÒu nµy
®Æc biÖt ®óng trong viÖc xö lý chi phÝ t­ b¶n. Nhµ kinh tÕ coi 15.000 ®« lµ thu nhËp vÒ l·i suÊt mµ Helen
tõ bá mçi n¨m lµ chi phÝ cho c«ng viÖc kinh doanh cña c«, mÆc dï ®ã lµ mét kho¶n chi phÝ Èn. Song
nh©n viªn kÕ to¸n cña Helen kh«ng coi 15.000 ®« la nµy lµ chi phÝ, bëi v× kh«ng cã kho¶n tiÒn nµo ch¶y
ra khái doanh nghiÖp ®Ó thanh to¸n cho kho¶n chi phÝ ®ã.

210
 §Ó hiÓu s©u h¬n sù kh¸c biÖt gi÷a nhµ kinh tÕ vµ nhµ kÕ to¸n, chóng ta h·y thay ®æi vÝ dô trªn
mét chót. B©y giê chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng Helen kh«ng cã ®ñ 300.000 ®« la ®Ó mua nhµ m¸y, v× vËy c«
chØ dïng 100.000 ®« lµ tiÒn ti Õt kiÖm cña riªng m×nh vµ vay 200.000 ®« la cßn thiÕu tõ mét ng©n hµng
víi l·i suÊt 5 phÇn tr¨m. Nh©n viªn kÕ to¸n cña Helen, ng­êi chØ tÝnh chi phÝ hiÖn, b©y giê sÏ coi kho¶n
l·i suÊt 10.000 ®« la ®Ó tr¶ l·i cho ng©n hµng mçi n¨m lµ chi phÝ, bëi v× b©y gi ê kho¶n tiÒn nµy ch¶y ra
doanh nghiÖp. Ng­îc l¹i, theo quan ®iÓm cña nhµ kinh tÕ, chi phÝ c¬ héi cña viÖc së h÷u doanh nghiÖp hiÖn
vÉn lµ 15.000 ®« la. Chi phÝ c¬ héi b»ng l·i suÊt tr¶ cho ng©n hµng (chi phÝ hiÖn b»ng 10.000 ®« la) céng
víi phÇn l·i suÊt tiÕt kiÖm mÊt ®i (chi phÝ Èn b»ng 5.000 ®« la).
Lîi nhuËn kinh tÕ vµ lîi nhuËn kÕ to¸n
Quan ®iÓm cña nhµ kÕ to¸n vÒ doanh nghiÖp

Lîi nhuËn
kinh tÕ
Lîi nhuËn
Chi phÝ kÕ to¸n
Doanh thu Tæng Doanh thu
Èn
chi phÝ
Chi phÝ c¬ Chi phÝ
hiÖn héi hiÖn

H×nh 1. Nhµ kinh tÕ vµ nhµ kÕ to¸n. Nhµ kinh tÕ ®­a tÊt c¶ chi phÝ c¬ héi vµo ph©n tÝch, trong
khi nhµ kÕ to¸n chØ tÝnh chi phÝ hiÖn. Do ®ã, lîi nhuËn kinh tÕ nhá h¬n lîi nhuËn kÕ to¸n.
B©y giê, chóng ta h·y quay trë l¹i môc tiªu lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. Bëi v× nhµ kinh tÕ vµ
nhµ kÕ to¸n tÝnh chi phÝ kh¸c nhau, nªn hä còng tÝnh lîi nhuËn kh¸c nhau. Nhµ kinh tÕ tÝn h lîi nhuËn
kinh tÕ cña doanh nghiÖp b»ng c¸ch lÊy tæng doanh thu cña doanh nghiÖp trõ tæng tÊt c¶ c¸c chi phÝ c¬
héi (bao gåm chi phÝ hiÖn vµ chi phÝ Èn) cña viÖc s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ cung øng dÞch vô. Nhµ kÕ to¸n
tÝnh lîi nhuËn kÕ to¸n cña doanh nghiÖp b»ng c¸ch lÊy tæng doanh thu cña doanh nghiÖp trõ c¸c kho¶n
chi phÝ hiÖn cña nã.
H×nh 1 biÓu thÞ sù kh¸c nhau nµy. CÇn chó ý r»ng do nhµ kÕ to¸n bá qua c¸c chi phÝ Èn, nªn lîi
nhuËn kÕ to¸n lín h¬n lîi nhuËn kinh tÕ. §Ó mét doanh nghiÖp cã lîi nhuËn theo qu an ®iÓm cña nhµ kinh
tÕ, tæng doanh thu ph¶i bï ®¾p ®­îc tÊt c¶ c¸c chi phÝ c¬ héi, kÓ c¶ chi phÝ hiÖn vµ chi phÝ Èn.
KiÓm tra nhanh: B¸c n«ng d©n Mc Donal d¹y ®µn víi gi¸ 20 ®« la/giê. Mçi ngµy «ng dµnh 10
tiÕng ®Ó trång h¹t gièng trÞ gi¸ 100 ®« la trªn t rang tr¹i cña m×nh. TÝnh chi phÝ c¬ héi cña «ng? NÕu h¹t
gièng n¶y mÇm vµ «ng thu ho¹ch ®­îc sè n«ng s¶n trÞ gi¸ 200 ®« la, th× theo c¸ch tÝnh lîi nhuËn kÕ
to¸n, «ng sÏ thu ®­îc lîi nhuËn bao nhiªu? ¤ng cã lîi nhuËn kinh tÕ kh«ng?
S¶n xuÊt vµ chi phÝ
C¸c doanh nghiÖp ph¶i chÞu chi phÝ khi hä mua nguyªn liÖu ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ hoÆc cung øng
dÞch vô mµ hä dù kiÕn. Trong phÇn nµy, chóng ta h·y xem xÐt m«i quan hÖ gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña
doanh nghiÖp vµ tæng chi phÝ cña nã. Mét lÇn n÷a, chóng ta trë l¹i víi nhµ m¸y b¸nh ngät cña Helen.
Trong phÇn ph©n tÝch tiÕp theo, chóng ta ®­a ra mét gi¶ ®Þnh ®¬n gi¶n ho¸ rÊt quan träng:
Chóng ta sÏ gi¶ ®Þnh r»ng quy m« nhµ m¸y cña Helen lµ cè ®Þnh vµ Helen chØ cã thÓ thay ®æi l­îng b¸nh
s¶n xuÊt b»ng c¸ch thay ®æi sè l­îng c«ng nh©n. Gi¶ ®Þnh nµy s¸t víi thùc tÕ trong ng¾n h¹n, nh­ng
kh«ng ®óng trong dµi h¹n. NghÜa lµ Helen kh«ng thÓ x©y dùng mét nhµ m¸y lín h¬n trong mét ® ªm,
nh­ng c« cã thÓ lµm nh­ vËy trong mét hay vµi n¨m. Do ®ã, phÇn ph©n tÝch nµy nªn ®­îc coi lµ sù m« t¶
c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt mµ Helen ph¶i ®èi mÆt trong ng¾n h¹n. Chóng ta sÏ xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a
chi phÝ vµ thêi gian mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n ë phÇn sau cña ch­¬ng nµy.

211
 Hµm s¶n xuÊt
B¶ng 13.1 cho thÊy l­îng b¸nh ngät mµ nhµ m¸y cña Helen s¶n xuÊt ra trong mét giê phô thuéc
vµo sè l­îng c«ng nh©n. NÕu kh«ng cã c«ng nh©n trong nhµ m¸y, Helen kh«ng s¶n xuÊt chiÕc b¸nh nµo
c¶. Khi cã mét c«ng nh©n, c« s¶n xuÊt 50 chiÕc b¸nh. Khi cã 2 c«ng nh©n, c« s¶n xuÊt 90 chiÕc, vµ v©n
v©n. H×nh 2 vÏ ®å thÞ tõ hai cét sè liÖu cña b¶ng 1. Sè l­îng c«ng nh©n ®­îc ghi trªn trôc hoµnh, cßn
l­îng b¸nh ngät s¶n xuÊt ghi trªn trôc tung. Mèi quan hÖ gi÷a l­îng ®Çu vµo (c«ng nh©n) vµ s¶n l­îng
(b¸nh ngät) ®­îc gäi lµ hµm s¶n xuÊt.
Sè S¶n l­îng (l­îng S¶n phÈm Chi phÝ cña Chi phÝ tr¶ Tæng chi phÝ ®Çu vµo (Chi
c«ng b¸nh ngät s¶n xuÊt cËn biªn cña nhµ m¸y cho c«ng nh©n phÝ cña nhµ m¸y + Chi phÝ
nh©n mçi giê lao ®éng (®« la) (®« la) tr¶ cho c«ng nh©n) (®« la)
0 0 - 30 0 30
1 50 50 30 10 40
2 90 40 30 20 50
3 120 30 30 30 60
4 140 20 30 40 70
5 150 10 30 50 80

B¶ng 1. Hµm s¶n xuÊt vµ tæng chi phÝ: Nhµ m¸y b¸nh ngät Hungry Helen.
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc giíi thiÖu trong ch­¬ng 1 lµ: Con ng­êi duy lý suy
nghÜ t¹i ®iÓm cËn biªn. Nh­ chóng ta sÏ thÊy trong c¸c ch­¬ ng tiÕp theo, quan ®iÓm nµy ®ãng vai trß
then chèt trong viÖc t×m hiÓu quyÕt ®Þnh cña doanh nghiÖp vÒ viÖc nªn thuª bao nhiªu c«ng nh©n vµ s¶n
xuÊt bao nhiªu s¶n l­îng. §Ó tiÕn mét b­íc tíi sù hiÓu biÕt vÒ c¸c quyÕt ®Þnh nµy, cét thø ba trong b¶ng
ghi s¶n phÈm cËn biªn cña mçi c«ng nh©n. S¶n phÈm cËn biªn cña bÊt kú ®Çu vµo nµo trong qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt còng b»ng møc t¨ng s¶n l­îng thu ®­îc tõ mét ®¬n vÞ t¨ng thªm cña ®Çu vµo ®ã. Khi sè c«ng
nh©n t¨ng tõ 1 lªn 2, s¶n l­îng b¸nh ngät t¨ng tõ 50 lªn 90, v× vËy s¶n phÈm cËn biªn cña ng­êi c«ng
nh©n thø hai lµ 40 chiÕc b¸nh ngät. Vµ khi sè l­îng c«ng nh©n t¨ng tõ 2 lªn 3 ng­êi, s¶n l­îng b¸nh
ngät t¨ng tõ 90 lªn 120, v× vËy s¶n phÈm cËn biªn cña ng­êi c«ng nh©n thø ba lµ 30 chiÕc b¸nh.
S¶n l­îng
(Sè b¸nh mçi giê)
150  Hµm s¶n xuÊt
140
130 
120
110
100
90 
80
70
60
50
40 
30
20
10
0

1 2 3 4 5 Sè c«ng
nh©n

H×nh 2. Hµm s¶n xuÊt cña c«ng ty Hungry Helen . Hµm s¶n xuÊt chØ ra mèi quan hÖ gi÷a sè
c«ng nh©n sö dông vµ s¶n l­îng s¶n xuÊt. Sè c«ng nh©n (trªn trôc hoµnh) ®­îc lÊy tõ cét thø nhÊt trong

212
b¶ng 1 vµ s¶n l­îng (trôc tung) ®­îc lÊy tõ cét thø hai. § é dèc cña hµm s¶n xuÊt gi¶m dÇn khi sè c«ng
nh©n t¨ng, ph¶n ¸nh quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn.
CÇn l­u ý r»ng khi sè c«ng nh©n t¨ng, s¶n phÈm cËn biªn gi¶m. Ng­êi c«ng nh©n thø hai cã s¶n
phÈm cËn biªn lµ 40 chiÕc b¸nh, ng­êi c«ng nh©n thø b cã s¶n p hÈm cËn biªn lµ 30 chiÕc vµ ng­êi c«ng
nh©n thø t­ cã s¶n phÈm cËn biªn lµ 20 chiÕc. Thuéc tÝnh nµy ®­îc gäi lµ quy luËt s¶n phÈm cËn biªn
gi¶m dÇn. §Çu tiªn, khi chØ cã Ýt c«ng nh©n ®­îc thuª, hä dÔ dµng sö dông thiÕt bÞ nÊu n­íng cña Helen.
Khi sè c«ng nh©n t¨ng lªn, nh÷ng c«ng nh©n t¨ng thªm ph¶i chia sÎ thiÕt bÞ hiÖn cã víi c¸c c«ng nh©n
cò vµ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chËt chéi h¬n. V× vËy khi thuª ngµy cµng nhiÒu c«ng nh©n, mçi c«ng
nh©n t¨ng thªm ®ãng gãp ngµy cµng Ýt vµo s¶n l­îng b¸nh ngät.
Quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn còng thÓ hiÖn râ trong h×nh 2. §é dèc cña hµm s¶n xuÊt
(b»ng tung ®é chia cho hoµnh ®é) cho ta biÕt møc thay ®æi s¶n l­îng b¸nh ngät cña Helen ("tung ®é")
cho mçi ®Çu vµo lao ®éng t¨ng thªm ("hoµnh ®é"). NghÜa lµ ®é dèc cña hµm s¶n xuÊt ph¶n ¸nh s¶n
phÈm cËn biªn cña mét c«ng nh©n. Khi sè c«ng nh©n t¨ng, s¶n phÈm cËn biªn gi¶m vµ hµm s¶n xuÊt trë
nªn ph¼ng h¬n.
Tõ hµm s¶n xuÊt ®Õn ®­êng tæng chi phÝ
Ba cét cuèi cïng cña b¶ng 1 ghi chi phÝ s¶n xuÊt b¸nh ngät cña Helen. Trong vÝ dô nµy, chi phÝ
cña c« lµ 30 ®« la mét giê vµ chi phÝ tr¶ cho c«ng nh©n lµ 10 ®« la mét giê. NÕu c« thuª 1 c«ng nh©n,
tæng chi phÝ cña c« b»ng 40 ®« la. NÕu c« thuª 2 c«ng nh©n, tæng chi phÝ cña c« b»ng 50 ®« la, v©n v©n.
Nhê th«ng tin nµy, giê ®©y b¶ng tr ªn cho chóng ta biÕt sè c«ng nh©n mµ Helen thuª cã mèi quan hÖ nh­
thÕ nµo víi l­îng b¸nh ngät mµ c« s¶n xuÊt vµ víi tæng chi phÝ s¶n xuÊt cña c«.
Tæng chi phÝ (®« la) 
§­êng tæng
80  chi phÝ
70

60
50 
40 
30 
20
10
0
20 40 60 80 100 120 140 S¶n l­îng (Sè b¸nh mçi giê)

H×nh 3. §­êng tæng chi phÝ cña c«ng ty Hungry Helen. §­êng tæng chi phÝ chØ ra mèi quan
hÖ gi÷a s¶n l­îng ®­îc s¶n xuÊt ra vµ tæng chi phÝ s¶n xuÊt. S¶n l­îng (trªn trôc hoµnh) ®­îc lÊy tõ cét
thø hai trong b¶ng 1 vµ tæng chi phÝ (trôc tung) lÊy tõ cét thø s¸u. §é dèc cña ®­êng tæng chi phÝ khi
s¶n l­îng t¨ng do quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn.
Môc ®Ých cña chóng ta trong nhiÒu ch­¬ng tiÕp theo lµ nghiªn cøu c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ
®Þnh gi¸ cña doanh nghiÖp. §èi víi môc ®Ých nµy, mèi quan hÖ quan träng nhÊt trong b¶ng 1 lµ gi÷a s¶n
l­îng s¶n xuÊt (cét thø hai) vµ tæng chi ph Ý (cét thø s¸u). H×nh 3 vÏ ®å thÞ tõ sè liÖu cña cña hai cét nµy
víi s¶n l­îng s¶n xuÊt trªn trôc hoµnh vµ tæng chi phÝ trªn trôc tung. §å thÞ nµy gäi lµ ®­êng tæng chi
phÝ.

213
 H·y chó ý r»ng ®­êng tæng chi phÝ ngµy cµng dèc khi s¶n l­îng t¨ng. H×nh d¹ng cña ®­êng
tæng chi phÝ trong h×nh nµy ph¶n ¸nh h×nh d¹ng cña hµm s¶n xuÊt trong h×nh 2. Chóng ta h·y nhí l¹i
r»ng khi x­ëng lµm b¸nh cña Helen ®«ng c«ng nh©n, th× mçi c«ng nh©n t¨ng thªm s¶n xuÊt ®­îc l­îng
b¸nh ngät Ýt h¬n; quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn nµy ®­îc ph¶n ¸nh l¹i trong ®é dèc gi¶m dÇn cña
hµm s¶n xuÊt khi l­îng c«ng nh©n t¨ng. Nh­ng b©y giê l«gÝch trªn chuyÓn theo h­íng ng­îc l¹i: khi
Helen s¶n xuÊt mét l­îng b¸nh lín, c« ph¶i thuª nhiÒu c«ng nh©n. Bëi v× x­ëng lµm b¸nh cña c« ®· chËt
chéi, viÔc thªm mét chiÕc b¸nh ngät kh¸ tèn kÐm. Cho nªn khi s¶n l­îng t¨ng thªm, ®­êng tæng chi phÝ
trë nªn dèc h¬n.
KiÓm tra nhanh: NÕu b¸c n«ng d©n Jones kh«ng trång h¹t gièng nµo trªn trang tr¹i cña b¸c,
b¸c sÏ kh«ng thu ho¹ch ®­îc g× c¶. NÕu trång 1 bao h¹t gièng, b¸c sÏ thu ho¹ch ®­îc 3 gi¹ lóa m×. NÕu
trång 2 bao h¹t gièng, b¸c sÏ thu ho¹ch ®­îc 5 gi¹. NÕu trång 3 bao, b¸c sÏ thu ®­îc 6 gi¹. Mét bao h¹t
gièng gi¸ 100 ®« la vµ m×nh b¸c ph¶i tr¶ sè tiÒn mua h¹t gièng ®ã. H·y sö dông sè liÖu nµy ®Ó vÏ ®å thÞ
cña hµm s¶n xuÊt vµ ®­êng tæng chi phÝ cña b¸c n«ng d©n. H·y lý gi¶i h×nh d¹ng cña chóng.

C¸c th­íc ®o kh¸c nhau vÒ chi phÝ

Ph©n tÝch cña chóng ta vÒ nhµ m¸y b¸nh ngät Hungry Helen cho thÊy tæng chi phÝ cña nhµ m¸y
®­îc ph¶n ¸nh trong hµm s¶n xuÊt cña nã n h­ thÕ nµo. Tõ sè liÖu tæng chi phÝ cña nhµ m¸y, chóng ta cã
thÓ rót ra mét sè ®¹i l­îng vÒ chi phÝ cã liªn quan. Chóng trë nªn h÷u Ých khi chóng ta ph©n tÝch c¸c
quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ ®Þnh gi¸ trong c¸c ch­¬ng tiÕp theo. §Ó thÊy c¸c ®¹i l­îng cã liªn qua n nµy ®­îc
tÝnh to¸n nh­ thÕ nµo, chóng ta h·y xÐt vÝ dô trong b¶ng 2. B¶ng nµy ghi sè liÖu vÒ chi phÝ cña c¬ së s¶n
xuÊt n»m c¹nh nhµ m¸y cña Helen: nhµ m¸y chÕ biÕn n­íc chanh Lemonade Stand cña bµ Thirsty
Thelma.
L­îng Tæng chi Chi phÝ cè Chi phÝ Chi phÝ cè Chi phÝ Chi phÝ Chi phÝ
n­íc phÝ (®« la) ®Þnh (®« biÕn ®æi ®Þnh b×nh biÕn ®æi b×nh qu©n cËn biªn
chanh la) (®« la) qu©n (®« b×nh qu©n (®« la) (®« la)
(cèc/ giê) la) (®« la)
0 3.00 3.00 0.00 - - -
1 3.30 3.00 0.30 3.00 0.30 3.30 0.60
2 3.80 3.00 0.80 1.50 0.40 1.90 0.50
3 4.50 3.00 1.50 1.00 0.50 1.50 0.70
4 5.40 3.00 2.40 0.75 0.60 1.35 0.90
5 6.50 3.00 3.50 0.60 0.70 1.30 1.10
6 7.80 3.00 4.80 0.50 0.80 1.30 1.30
7 9.30 3.00 6.30 0.43 0.90 1.33 1.50
8 11.00 3.00 8.00 0.38 1.00 1.38 1.70
9 12.90 3.00 9.90 0.33 1.10 1.43 1.90
10 15.00 3.00 12.00 0.30 1.20 1.50 2.10
B¶ng 2. NhiÒu ®¹i l­îng kh¸c nhau vÒ chi phÝ: nhµ m¸y Lemonade Stand cña Thirsty
Thelma.
Cét thø nhÊt ghi sè cèc n­íc chanh mµ bµ Thelma cã thÓ s¶n xuÊt, tõ 0 ®Õn 10 cèc mçi giê. Cét
thø hai ghi tæng chi phÝ s¶n xuÊt n­íc chanh cña Thelma. H×nh 4 vÏ ®­êng tæng chi phÝ. L­îng n­íc
chanh (sè liÖu ë cét thø nhÊt) ®­îc ghi trªn trôc hoµnh vµ tæng chi phÝ (sè liÖu ë cét thø hai) ®­îc ghi
trªn trôc tung. §­êng tæng chi phÝ cña Thelma cã h×nh d¹ng t­¬ng tù ®­êng tæng chi phÝ cña Helen. Cô
thÓ, nã trë nªn dèc h¬n khi s¶n l­îng t¨ng vµ ®iÒu nµy cho biÕt (nh­ ®· th¶o luËn) s¶n phÈm cËn biªn
gi¶m dÇn.

214
 Chi phÝ cè ®Þnh vµ biÕn ®æi
Tæng chi phÝ cña Thelma cã thÓ ph©n thµnh 2 lo¹i. Mét sè chi phÝ, gäi lµ chi phÝ cè ®Þnh, kh«ng
thay ®æi theo l­îng s¶n phÈm s¶n xuÊt. Chóng tån t¹i ngay c¶ khi nhµ m¸y kh«ng s¶n xuÊt g× c¶. Chi phÝ
cè ®Þnh cña Thelma bao gåm tiÒn thuª nhµ mµ bµ ph¶i tr¶ bëi v× kho¶n chi phÝ nµy kh«ng thay ®æi, bÊt
kÓ bµ s¶n xuÊt bao nhiªu n­íc c hanh. T­¬ng tù, nÕu Thelma cÇn thuª ng­êi th­ ký lµm c¶ ngµy ®Ó theo
dâi ho¸ ®¬n, tiÒn l­¬ng cña anh ta còng lµ chi phÝ cè ®Þnh. Cét thø ba trong b¶ng 2 ghi chi phÝ cè ®Þnh
cña doanh nghiÖp Thelma. Trong vÝ dô cña chóng ta, nã b»ng 3 ®« la mét giê.
Tæng chi phÝ (®« la) §­êng tæng chi phÝ

16.00
14.00 
12.00 
10.00 
8.00 

6.00 
4.00 

2.00

0.00
$
0 2 4 6 8 10 12
S¶n l­îng
(Sè cèc n­íc chanh mçi giê)
H×nh 4. §­êng tæng chi phÝ cña c«ng ty Thursty Thelma. S¶n l­îng (trªn trôc hoµnh) ®­îc
lÊy tõ cét thø nhÊt trong b¶ng 1 vµ tæng chi phÝ (trªn trôc tung) lÊy tõ cét thø hai. §é dèc cña hµm s¶n
xuÊt t¨ng dÇn khi s¶n l­îng t¨ng do s ¶n l­îng cËn biªn gi¶m dÇn.
Mét sè chi phÝ cña doanh nghiÖp, gäi lµ chi phÝ biÕn ®æi, thay ®æi khi doanh nghiÖp thay ®æi
møc s¶n l­îng ®­îc s¶n xuÊt ra. Chi phÝ biÕn ®æi cña Thelma bao gåm chi phÝ chanh vµ ®­êng: cµng s¶n
xuÊt nhiÒu n­íc chanh, bµ cµng ph¶ i mua nhiÒu chanh vµ ®­êng. T­¬ng tù, nÕu bµ ph¶i thuª thªm c«ng
nh©n ®Ó chÕ biÕn thªm n­íc chanh, tiÒn l­¬ng cña nh÷ng c«ng nh©n ®ã còng lµ chi phÝ biÕn ®æi. Cét thø
t­ ghi chi phÝ biÕn ®æi. Chi phÝ biÕn ®æi b»ng 0 khi Thelma kh«ng s¶n xuÊt g×, b»ng 0,3 ® « la khi bµ s¶n
xuÊt 1 cèc n­íc chanh, b»ng 0,8 ®« la khi bµ s¶n xuÊt 2 cèc, v.v …
Tæng chi phÝ cña doanh nghiÖp b»ng tæng chi phÝ cè ®Þnh vµ chi phÝ biÕn ®æi. Trong b¶ng 2, tæng
chi phÝ ë cét thø hai b»ng chi phÝ cè ®Þnh trong cét thø ba céng víi chi phÝ b iÕn ®æi ë cét thø t­.
Chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn
Lµ chñ doanh nghiÖp, Thelma quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt bao nhiªu s¶n phÈm. PhÇn then chèt cña
quyÕt ®Þnh nµy lµ chi phÝ thay ®æi nh­ thÕ nµo khi bµ thay ®æi møc s¶n l­îng. Khi ra quyÕt ®Þnh, bµ cã
thÓ hái ng­êi gi¸m s¸t s¶n xuÊt hai c©u hái sau vÒ chi phÝ s¶n xuÊt n­íc chanh:
 Ph¶i chi phÝ bao nhiªu ®Ó s¶n xuÊt mét cèc n­íc chanh?
 Ph¶i chi phÝ bao nhiªu ®Ó t¨ng møc s¶n xuÊt n­íc chanh thªm mét cèc?
MÆc dï ban ®Çu hai c©u hái trªn d­êng nh­ cã cïng mét c©u tr¶ lêi, nh­ng thùc tÕ kh«ng ph¶i
nh­ vËy. C¶ hai c©u tr¶ lêi ®Òu cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc t×m hiÓu qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh s¶n
xuÊt cña doanh nghiÖp.

215
 §Ó x¸c ®Þnh chi phÝ cho mét ®¬n vÞ s¶n phÈm ®iÓn h×nh, chóng ta lÊy chi phÝ cña doanh nghiÖ p
chia cho s¶n l­îng mµ nã s¶n xuÊt ra. VÝ dô nÕu mét nhµ m¸y s¶n xuÊt 2 cèc n­íc chanh mét giê, tæng
chi phÝ lµ 3,8 ®« la vµ chi phÝ cho mét cèc n­íc chanh ®iÓn h×nh lµ 3,8 ®« la/ 2 b»ng 1,9 ®« la. §¹i l­îng
®­îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy tæng chi phÝ chia cho s ¶n l­îng ®­îc gäi lµ chi phÝ b×nh qu©n. Bëi v× tæng chi
phÝ lµ tæng cña chi phÝ biÕn ®æi vµ cè ®Þnh, nªn chi phÝ b×nh qu©n cã thÓ ®­îc biÓu thÞ d­íi d¹ng tæng
cña chi phÝ b×nh qu©n cè ®Þnh vµ chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n. Chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n lµ chi phÝ cè ®Þnh
chia cho s¶n l­îng vµ chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n lµ chi phÝ biÕn ®æi chia cho s¶n l­îng.
MÆc dï chi phÝ b×nh qu©n cho chóng ta biÕt chi phÝ cña ®¬n vÞ s¶n phÈm ®iÓn h×nh, nh­ng nã
kh«ng cho chóng ta biÕt tæng chi phÝ biÕn ®æi nh­ thÕ nµo khi doanh nghiÖp thay ®æi møc s¶n xuÊt cña
m×nh. Cét cuèi cïng trong b¶ng 2 cho biÕt møc t¨ng tæng chi phÝ khi doanh nghiÖp t¨ng s¶n l­îng thªm
1 ®¬n vÞ. §¹i l­îng nµy ®­îc gäi lµ chi phÝ cËn biªn. VÝ dô, nÕu Thelma t¨ng møc s¶n xuÊt tõ 2 lªn 3
cèc n­íc chanh, tæng chi phÝ sÏ t¨ng tõ 3,8 ®« la lªn 4,5 ®« la. V× vËy, chi phÝ cËn biªn cña cèc n­íc
chanh thø ba lµ 4,5 ®« la trõ 3,8 ®« la, hay 0,7 ®« la.
ViÖc biÓu thÞ c¸c ®Þnh nghÜa nµy d­íi d¹ng to¸n häc sÏ rÊt cã lîi. NÕu gäi Q lµ s¶n l­îng, TC lµ
tæng chi phÝ, ATC lµ chi phÝ b×nh qu©n vµ MC lµ chi phÝ cËn biªn, chóng ta cã thÓ viÕt:
ATC = Tæng chi phÝ/ S¶n l­îng = TC/Q
Vµ MC = (Møc thay ®æi cña tæng chi phÝ)/ (Møc thay ®æi cña s¶n l­îng) = TC/Q
ë ®©y  lµ ch÷ c¸i Hy L¹p, ®äc lµ delta, biÓu thÞ møc thay ®æi. C¸c ph­ ¬ng tr×nh nµy cho biÕt
c¸ch tÝnh chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn tõ tæng chi phÝ.
Nh­ chóng ta sÏ xem xÐt ®Çy ®ñ h¬n trong ch­¬ng sau, bµ Thelma, ng­êi chñ doanh nghiÖp chÕ
biÕn n­íc chanh cña chóng ta, c¶m thÊy c¸c kh¸i niÖm chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn cùc kú h÷u
Ých khi quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt bao nhiªu n­íc chanh. Tuy nhiªn, chóng ta cÇn nhí r»ng c¸c kh¸i niÖm nµy
thùc ra kh«ng cung cÊp cho bµ th«ng tin vÒ chi phÝ s¶n xuÊt. Chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn biÓu
thÞ theo c¸ch míi nh÷ng th «ng tin cã s½n trong tæng chi phÝ cña doanh nghiÖp mµ bµ së h÷u. Chi phÝ
b×nh qu©n cho biÕt chi phÝ cña mét ®¬n vÞ s¶n l­îng ®iÓn h×nh, nÕu tæng chi phÝ ®­îc chia ®Òu cho c¸c
®¬n vÞ s¶n phÈm. Chi phÝ cËn biªn cho biÕt møc t¨ng tæng chi phÝ ph¸t sinh tõ viÖ c s¶n xuÊt thªm mét
®¬n vÞ s¶n l­îng.
C¸c ®­êng chi phÝ vµ h×nh d¹ng cña chóng
NÕu nh­ trong c¸c ch­¬ng tr­íc chóng ta thÊy ®å thÞ cung vµ cÇu h÷u Ých nh­ thÕ nµo ®èi víi viÖc
ph©n tÝch sù vËn hµnh cña thÞ tr­êng, th× chóng ta còng sÏ thÊy c¸c ®­êng chi p hÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn
biªn h÷u Ých nh­ thÕ ®èi víi viÖc ph©n tÝch hµnh vi cña doanh nghiÖp. H×nh 5 vÏ c¸c ®­êng ph¶n ¸nh chi
phÝ cña Thelma tõ sè liÖu trong b¶ng 2. Trôc hoµnh ghi l­îng hµng mµ doanh nghiÖp nµy s¶n xuÊt ra, cßn
trôc tung ghi chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn.H×nh nµy cã 4 ®­êng: ®­êng chi phÝ b×nh qu©n (ATC),
chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n (AFC), chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n (AVC) vµ chi phÝ cËn biªn (MC).
C¸c ®­êng chi phÝ cña nhµ m¸y Thelma cã mét sè thuéc tÝnh b×nh th­êng nh­ c¸c ®­ên g chi phÝ
cña nhiÒu doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ. Chóng ta h·y xem xÐt ba thuéc tÝnh cô thÓ: h×nh d¹ng cña
®­êng chi phÝ cËn biªn, h×nh d¹ng cña ®­êng chi phÝ b×nh qu©n vµ mèi quan hÖ gi÷a chi phÝ b×nh qu©n vµ
chi phÝ cËn biªn.
Chi phÝ cËn biªn t¨ng dÇn. Chi phÝ cËn biªn cña Thelma t¨ng lªn cïng víi s¶n l­îng s¶n xuÊt.
§iÒu nµy ph¶n ¸nh quy luËt s¶n phÈm biªn gi¶m dÇn. Khi Thelma ®ang s¶n xuÊt mét l­îng nhá n­íc
chanh, bµ thuª Ýt c«ng nh©n vµ nhiÒu thiÕt bÞ kh«ng ®­îc sö dông. Bëi v× bµ cã thÓ dÔ dµng sö dông
nh÷ng nguån lùc nhµn rçi nµy, nªn s¶n phÈm cËn biªn cña mçi c«ng nh©n t¨ng thªm lín vµ chi phÝ cËn
biªn cho mét cèc n­íc chanh t¨ng thªm nhá. Ng­îc l¹i, khi Thelma ®ang s¶n xuÊt l­îng lín n­íc
chanh, x­ëng s¶n xuÊt cña bµ ®· cã qu¸ nhiÒu c«ng nh©n vµ hÇu hÕt thiÕt bÞ cña bµ ®· ®­îc sö dông hÕt.
Bµ Thelma cã thÓ s¶n xuÊt nhiÒu n­íc canh h¬n b»ng c¸ch thuª thªm c«ng nh©n, nh­ng c«ng nh©n míi
ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chËt chéi vµ cã thÓ ph¶i chê ®îi ®Ó ®­îc sö dông thiÕt bÞ. Bëi vËy, khi
l­îng n­íc chanh ®­îc s¶n xuÊt ®· ë møc cao, s¶n phÈm can¹ biªn cña mçi c«ng nh©n t¨ng thªm thÊp
vµ chi phÝ cËn biªn cña mçi cèc n­íc chanh lín

216
 Chi phÝ (®« la)
3.50

3.00 
2.50
MC
2.00  

   ATC
1.50    
     AVC
   
1.00   
  
    
 
0.50 AFC

0.00
0 2 4 6 8 10 12
S¶n l­îng
( Sè cèc n­íc chanh mçi giê)
H×nh 5. C¸c ®­êng chi phÝ b×nh qu©n vµ cËn biªn cña Thirsty Thelma. H×nh nµy vÏ ®­êng
chi phÝ b×nh qu©n (ATC), ®­êng chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n (AFC), ®­êng chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n
(AVC) vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn (MC) cña Thelma. C¸c ®­êng chi phÝ nµy ®­îc vÏ theo sè liÖu trong
b¶ng 2. Chóng chØ ra ba thuéc tÝnh ®­îc coi lµ phæ biÕn: (1) chi phÝ cËn biªn t¨ ng khi s¶n l­îng t¨ng,
(2) ®­êng chi phÝ b×nh qu©n cã d¹ng ch÷ U, (3) ®­êng chi phÝ cËn biªn c¾t ®­êng chi phÝ b×nh qu©n t¹i
®iÓm cùc tiÓu cña nã.
Chi phÝ b×nh qu©n d¹ng ch÷ U. §­êng chi phÝ b×nh qu©n cña Thelma cã d¹ng ch÷ U. §Ó hiÓu t¹i
sao l¹i nh­ vËy, chóng ta h·y nhí l¹i r»ng chi phÝ b×nh qu©n b»ng chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n céng víi chi
phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n. Chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n liªn tôc gi¶m khi s¶n l­îng t¨ng, bëi v× chi phÝ cè ®Þnh
®­îc ph©n bæ cho sè l­îng ®¬n vÞ s¶n l­îng ngµy cµng lín h¬n. Chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n t¨ng khi s¶n
l­îng t¨ng bëi v× nh×n chung s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn. Chi phÝ b×nh qu©n ph¶n ¸nh h×nh d¹ng cña c¶
chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n vµ chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n. T¹i c¸c møc s¶n l­îng rÊt thÊp, nh­ 1 hay 2 cèc
n­íc chanh mçi giê, chi phÝ b×nh qu©n cao bëi v× chi phÝ cè ®Þnh chØ ®­îc ph©n bæ cho mét sè Ýt ®¬n vÞ s¶n
phÈm. Khi ®ã chi phÝ b×nh qu©n gi¶m v× s¶n l­îng t¨ng cho ®Õn khi s¶n l­îng cña doanh nghiÖp t¨ng lªn 5
cèc n­íc chanh mçi giê, tøc khi chi phÝ b×nh qu©n gi¶m xuèng 1,3 ®« la mçi cèc. Khi doanh nghiÖp s¶n
xuÊt nhiÒu h¬n 6 cèc, chi phÝ b×nh qu©n b¾t ®Çu t¨ng bëi v× chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n t¨ng m¹nh.
§¸y cña ®­êng d¹ng ch÷ U n»m ë møc s¶n l­îng tèi thiÓu ho¸ chi phÝ b×nh qu©n. §«i khi møc
s¶n l­îng nµy ®­îc gäi lµ quy m« hiÖu qu¶ cña doanh nghiÖp. Trong tr­êng hîp cña Thelma, quy m«
hiÖu qu¶ lµ 5 hoÆc 6 cèc n­íc chanh. NÕu s¶n xuÊt nhiÒu hay Ýt h¬n s¶n l­îng nµy, chi phÝ b×nh qu©n cña
bµ sÏ t¨ng lªn møc tèi thiÓu lµ 1,3 ®« la.
Mèi quan hÖ gi÷a chi phÝ cËn biª n vµ chi phÝ b×nh qu©n. Khi quan s¸t h×nh 5 (hay quay l¹i
b¶ng 2), tho¹t tiªn b¹n thÊy mét ®iÒu g× ®ã hÕt søc ng¹c nhiªn. BÊt kú khi nµo chi phÝ cËn biªn nhá h¬n chi
phÝ b×nh qu©n, chi phÝ b×nh qu©n ®Òu gi¶m. BÊt kú khi nµo chi phÝ cËn biªn lín h¬n chi phÝ b×nh qu©n, chi
phÝ b×nh qu©n ®Òu t¨ng. Thuéc tÝnh nµy cña c¸c ®­êng chi phÝ mµ Thelma ph¶i ®èi mÆt kh«ng ph¶i lµ sù
trïng hîp ngÉu nhiªn do sè liÖu trong vÝ dô cña chóng ta t¹o ra: nã ®óng víi tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp.
§Ó biÕt t¹i sao, chóng ta h·y xem mé t vÝ dô t­¬ng tù. Chi phÝ b×nh qu©n gièng nh­ ®iÓm trung
b×nh cña b¹n. Chi phÝ cËn biªn gièng nh­ ®iÓm trong häc kú tiÕp theo mµ b¹n sÏ ®¹t ®­îc. Nªu ®iÓm cña
b¹n trong kú sau nhá h¬n ®iÓm trung b×nh, th× ®iÓm trung b×nh cña b¹n sÏ gi¶m. NÕu ®iÓm cña b¹n k ú
sau lín h¬n ®iÓm trung b×nh, th× ®iÓm trung b×nh cña b¹n sÏ t¨ng. C¬ së to¸n häc nµy cña chi phÝ cËn
biªn vµ chi phÝ b×nh qu©n gièng hÖt nh­ c¬ së to¸n häc cña ®iÓm trung b×nh vµ ®iÓm cËn biªn.

217
 Mèi quan hÖ trªn gi÷a chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn cã ý nghÜa quan träng. §­êng chi
phÝ cËn biªn c¾t ®­êng chi phÝ b×nh qu©n t¹i ®iÓm cã quy m« hiÖu qu¶. T¹i sao? V× ë c¸c møc s¶n l­îng
thÊp, chi phÝ can¹ biªn thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n vµ v× vËy chi phÝ b×nh qu©n gi¶m. Nh­ng sau khi hai
®­êng nµy c¾t nhau, chi phÝ cËn biªn cao h¬n chi phÝ b×nh qu©n. Víi lý do mµ chóng ta ®· nãi tíi ë trªn,
chi phÝ b×nh qu©n ph¶i b¾t ®Çu t¨ng t¹i møc s¶n l­îng nµy. V× vËy, giao ®iÓm cña hai ®­êng nµy lµ ®iÓm
cã chi phÝ b×nh qu©n nhá nhÊt. Nh­ b¹n sÏ thÊy trong ch­¬ng tiÕp t heo, ®iÓm cã chi phÝ b×nh qu©n thÊp
nhÊt nµy ®ãng vai trong quan träng trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh.
C¸c ®­êng chi phÝ ®iÓn h×nh
Trong nh÷ng vÝ dô mµ chóng ta ®· nghiªn cøu tõ tr­íc tíi nay, c¸c doanh nghiÖp ®Òu cã s¶n
phÈm cËn biªn gi¶m dÇn vµ v× vËy chi phÝ cËn biªn t¨ng lªn t¹i tÊt c¶ c¸c møc s¶n l­îng. Nh­ng c¸c
doanh nghiÖp trªn thùc tÕ th­êng phøc t¹p h¬n nhiÒu. Trong nhiÒu doanh nghiÖp, quy luËt s¶n phÈm cËn
biªn gi¶m dÇn kh«ng b¾t ®Çu x¶y ra ngay khi ng­êi c«ng nh©n ®Çu tiª n ®­îc sö dông. Tuú theo qu¸
tr×nh s¶n xuÊt, ng­êi c«ng nh©n thø hai hoÆc thø ba cã thÓ cã s¶n phÈm cËn biªn cao h¬n ng­êi thø nhÊt,
bëi v× tËp thÓ c«ng nh©n nµy cã thÓ ph©n c«ng nhiÖm vô vµ lµm viÖc cã n¨ng suÊt h¬n mét c«ng nh©n
riªng lÎ. Nh÷ng doanh ngh iÖp nh­ vËy ban ®Çu cã s¶n phÈm cËn biªn t¨ng, sau ®ã míi cã s¶n phÈm cËn
biªn gi¶m dÇn.
B¶ng 3 ghi sè liÖu v chi phÝ cña mét doanh nghiÖp nh­ vËy, cã tªn lµ Bagel Bin cña Big Bob.
Nh÷ng sè liÖu nµy ®­îc sö dông ®Ó vÏ c¸c ®å thÞ trong h×nh 6. PhÇn (a) ch o biÕt tæng chi phÝ (TC) phô
thuéc vµo s¶n l­îng ®­îc s¶n xuÊt ra nh­ thÕ nµo vµ phÇn (b) cho biÕt chi phÝ b×nh qu©n (ATC), chi phÝ
cè ®Þnh b×nh qu©n (AFC), chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n (AVC) vµ chi phÝ cËn biªn (MC). Trong kho¶ng
biÕn thiªn cña s¶n l­îng tõ 0 ®Õn 4 thïng mét giê, doanh nghiÖp cã s¶n phÈm cËn biªn t¨ng dÇn, vµ
®­êng chi phÝ cËn biªn gi¶m. Sau møc s¶n l­îng 5 thïng mçi giê, doanh nghiÖp b¾t ®Çu tr¶i qua thêi kú
s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn b¾t ®Çu t¨ng. Sù kÕt hîp cña c hiÒu h­íng t¨ng,
sau ®ã gi¶m, còng t¹o ra ®­êng chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n d¹ng ch÷ U.
L­îng Tæng chi Chi phÝ cè Chi phÝ Chi phÝ cè Chi phÝ Chi phÝ Chi phÝ
(mçi giê) phÝ (®« la) ®Þnh (®« biÕn ®æi ®Þnh b×nh biÕn ®æi b×nh qu©n cËn biªn
la) (®« la) qu©n (®« b×nh qu©n (®« la) (®« la)
la) (®« la)
0 2.00 2.00 0.00 - - - -
1 3.00 2.00 1.00 2.00 1.00 3.00 1.00
2 3.80 2.00 1.80 1.00 0.90 1.90 0.80
3 4.40 2.00 2.40 0.67 0.80 1.47 0.60
4 4.80 2.00 2.80 0.50 0.70 1.20 0.40
5 5.20 2.00 3.20 0.40 0.64 1.04 0.40
6 5.80 2.00 3.80 0.33 0.63 0.96 0.60
7 6.60 2.00 4.60 0.29 0.66 0.95 0.80
8 7.60 2.00 5.60 0.25 0.70 0.95 1.00
9 8.80 2.00 6.80 0.22 0.76 0.98 1.20
10 10.20 2.00 8.20 0.20 0.82 1.02 1.40
11 11.80 2.00 9.80 0.18 0.89 1.07 1.60
12 13.60 2.00 11.60 0.17 0.97 1.14 1.80
13 15.60 2.00 13.60 0.15 1.05 1.20 2.00
14 17.80 2.00 15.80 0.14 1.13 1.27 2.20
B¶ng 3. C¸c ®¹i l­îng kh¸c nhau vÒ chi phÝ: Doanh nghiÖp Bagel Bin

218
 MÆc dï nh÷ng kh¸c biÖt so víi nh÷ng vÝ dô tr­íc cña chóng ta, ®­êng chi phÝ cña Big Bob ®·
vÉn cã ®ñ ba ®Æc tÝnh quan träng nhÊt cÇn ph¶i ghi nhí sau:
 Chi phÝ cËn biªn cã thÓ t¨ng cïng víi møc s¶n l­îng
 §­êng chi phÝ b×nh qu©n cã d¹ng d¹ng ch÷ U
 §­êng chi phÝ cËn biªn c¾t ®­êng chi phÝ b×nh qu©n t¹i ®iÓm thÊp nhÊt cña chi phÝ b×nh qu©n.
Chi phÝ (®« la)
20.0
18.0 §­êng tæng chi phÝ 
16.0 
14.0 
12.0 
10.0 

8.0 

6.0 
4.0   

2.0  
0.0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
S¶n l­îng
Chi phÝ
3.5
3.0 
2.5 MC

  
2.0 
 
ATC
1.5   
         AVC
 
  
1.0  
    

    
0.5          
 AFC
0.0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
S¶n l­îng
H×nh 6. C¸c ®­êng chi phÝ cña Big Bog. RÊt nhiÒu doanh nghiÖp, ch¼ng h¹n nh­ Bagel Bin
cña Big Bog, cã s¶n l­îng cËn biªn t¨ng dÇn tr­íc khi xuÊt hiÖn hiÖu øng s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn,
do ®ã cã ®­êng chi phÝ nh­ trong h×nh nµ y. PhÇn (a) chØ ra mèi quan hÖ gi÷a tæng chi phÝ (TC) vµ s¶n
l­îng. PhÇn (b) cho thÊy chi phÝ b×nh qu©n (ATC), chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n (AFC), chi phÝ biÕn ®æi
b×nh qu©n (AVC) vµ chi phÝ cËn biªn (MC) phô thu éc vµo s¶n l­îng nh­ thÕ nµo. C¸c ®­êng nµy ®èi víi
vÏ theo sè liÖu ë b¶ng 3. CÇn l­u ý r»ng c¸c ®­êng MC vµ AVC ban ®Çu dèc xuèng, sau ®ã míi dèc lªn.
KiÓm tra nhanh: Gi¶ sö tæng chi phÝ cña c«ng ty Honda khi s¶n xuÊt 4 chiÕc « t« lµ 225.000
®« la vµ tæng chi phÝ s¶n xuÊt 5 chiÕc lµ 250.000 ®« la. H·y tÝnh chi phÝ b×nh qu©n cña viÖc s¶n xuÊt 5
chiÕc « t«. H·y tÝnh chi phÝ cËn biªn cña chiÕc « t« thø n¨m. H·y vÏ ®­êng chi phÝ cËn biªn, ®­êng chi
phÝ b×nh qu©n cña c«ng ty nµy vµ gi¶i thÝch t¹i sao nh÷ng ®­êng nµy l¹i c¾t nhau ë ®ã.

219
 Chi phÝ trong ng¾n h¹n vµ dµi h¹n
Chóng ta ®· thÊy ë ®Çu ch­¬ng nµy r»ng chi phÝ cña doanh nghiÖp cã thÓ phô thuéc vµo kho¶ng
thêi gian nghiªn cøu. Chóng ta hay xem xÐt mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n lý do t¹i sao l¹i nh­ vËy.
Mèi quan hÖ gi÷a chi phÝ b×nh qu©n ng¾n h¹n vµ dµi h¹n
§èi víi nhiÒu doanh nghiÖp, sù ph©n chia tæng chi phÝ thµnh chi phÝ biÕn ®æi vµ chi phÝ cè ®Þnh
phô thuéc vµo ®é dµi thêi gian. VÝ dô chóng ta h·y xem xÐt mét nhµ s¶n xuÊt « t«, nh­ c«ng ty Ford
Motor. ChØ trong kho¶ng thêi gian mét vµi th¸ng, c«ng ty Ford kh« ng thÓ ®iÒu chØnh ®­îc sè l­îng hay
quy m« nhµ m¸y s¶n xuÊt « t« cña m×nh. C¸ch duy nhÊt ®Ó nã s¶n xuÊt thªm « t« lµ thuª thªm c«ng nh©n
vµo nh÷ng nhµ m¸y hiÖn cã. Bëi vËy, chi phÝ cña nh÷ng nhµ m¸y nµy lµ chi phÝ cè ®Þnh trong ng¾n h¹n.
Ng­îc l¹i trong kho¶ng thêi gian vµi n¨m, Ford cã thÓ më réng quy m« c¸c nhµ m¸y, x©y dùng thªm
nhµ m¸y míi, hoÆc ®ãng cöa nh÷ng nhµ m¸y cò. V× vËy, chi phÝ cña nh÷ng nhµ m¸y nµy lµ chi phÝ biÕn
®æi trong dµi h¹n.
Bëi v× nhiÒu quyÕt ®Þnh bÞ cè ®Þnh trong ng¾n h¹n nh­ng biÕ n ®æi trong dµi h¹n, nªn ®­êng chi
phÝ dµi h¹n cña doanh nghiÖp kh¸c víi ®­êng chi phÝ ng¾n h¹n. H×nh 7 nªu ra mét vÝ dô. H×nh nµy vÏ ba
®­êng chi phÝ b×nh qu©n ng¾n h¹n - cho nhµ m¸y nhá, võa vµ lín. Nã còng vÏ ®­êng chi phÝ b×nh qu©n
dµi h¹n. Khi c«ng ty di chuyÓn däc theo ®­êng dµi h¹n, nã ®ang ®iÒu chØnh quy m« nhµ m¸y theo khèi
l­îng s¶n xuÊt.
H×nh trªn còng cho thÊy chi phÝ ng¾n h¹n vµ dµi h¹n cã quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo. §­êng
chi phÝ b×nh qu©n dµi h¹n d¹ng ch÷ U ph¼ng h¬n nhiÒu so víi ®­êng chi phÝ b×nh qu©n ng¾n h¹n. Ngoµi
ra, tÊt c¶ c¸c ®­êng ng¾n h¹n ®Òu n»m trªn hoÆc phÝa trªn ®­êng dµi h¹n. Nh÷ng tÝnh chÊt nµy ph¸t sinh
tõ tÝnh linh ho¹t ngµy cµng cao cña c«ng ty trong dµi h¹n. Trong dµi h¹n, vÒ c¬ b¶n c«ng ty cã quyÒn lùa
chän ®­êng ng¾n h¹n nµo mµ nã muèn. Nh­ng trong ng¾n h¹n, nã ph¶i chÊp nhËn bÊt kú ®­êng ng¾n
h¹n nµo nã ®· chän trong qu¸ khø.
ATC ng¾n h¹n víi nhµ m¸y trung b×nh
Phi phÝ b×nh qu©n

ATC ng¾n h¹n víi nhµ m¸y nhá

ATC ng¾n h¹n víi nhµ m¸y lín

 
Phi hiÖu qu¶ theo quy m«

HiÖu qu¶ theo quy m« 

ATC dµi h¹n

0
Sè « t« mçi ngµy
HiÖu qu¶ kh«ng ®æi
theo quy m«
H×nh 7. Chi phÝ b×nh qu©n trong ng¾n h¹n vµ dµi h¹n . V× chi phÝ cè ®Þnh biÕn ®æi trong dµi
h¹n, nªn ®­êng chi phÝ b×nh qu©n tron g ng¾n h¹n vµ dµi h¹n kh¸c nhau.
H×nh 7 lµ vÝ dô vÒ sù thay ®æi trong s¶n xuÊt lµm thay ®æi chi phÝ nh­ thÕ nµo trong c¸c kho¶ng
thêi gian kh¸c nhau. Khi c«ng ty Ford muèn t¨ng s¶n l­îng tõ 1.000 lªn 1.200 xe mçi ngµy, th× trong
ng¾n h¹n, nã kh«ng cã sù lùa chän nµo kh¸c ngoµi viÖc thuª thªm c«ng nh©n vµo lµm viÖc ë nh÷ng nhµ
m¸y quy m« võa hiÖn cã cña nã. Do quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn, chi phÝ b×nh qu©n t¨ng tõ

220
10.000 lªn 12.000 ®« la mçi chiÕc xe. Song trong dµi h¹n, c«ng ty Ford cã thÓ më réng c ¶ quy m« cña
nhµ m¸y lÉn lùc l­îng lao ®éng vµ chi phÝ b×nh qu©n vÉn b»ng 10.000 ®« la/ chiÕc.
§èi víi c¸c doanh nghiÖp, kho¶ng thêi gian bao l©u ®­îc coi lµ dµi h¹n? C©u tr¶ lêi tuú thuéc vµo
tõng doanh nghiÖp. Cã thÓ mÊt mét n¨m hoÆc l©u h¬n ®Ó c¸c doanh nghiÖp lín nh­ c«ng ty « t« x©y dùng
mét nhµ m¸y lín h¬n. Ng­îc l¹i, ng­êi qu¶n lý quÇy chÕ biÕn n­íc chanh cã thÓ mua chiÕc m¸y v¾t lín
h¬n trong vßng mét giê hoÆc ng¾n h¬n. V× vËy, kh«ng cã c©u tr¶ lêi thèng nhÊt vÒ viÖc mét doanh nghiÖp
ph¶i mÊt bao nhiªu thêi gian ®Ó ®iÒu chØnh ph­¬ng tiÖn s¶n xuÊt cña m×nh.
TÝnh kinh tÕ quy m« vµ tÝnh phi kinh tÕ quy m«
H×nh d¹ng ®­êng chi phÝ b×nh qu©n dµi h¹n ®em l¹i nh÷ng th«ng tin quan träng vÒ c«ng nghÖ
®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra mét hµng ho¸. NÕu ®­êng chi phÝ b×nh qu©n trong dµi h¹n gi¶m khi s¶n
l­îng t¨ng, nã ®­îc coi lµ cã tÝnh kinh tÕ quy m«. NÕu chi phÝ b×nh qu©n dµi h¹n t¨ng khi s¶n l­îng t¨ng
khi s¶n l­îng t¨ng, nã ®­îc coi lµ cã tÝnh phi kinh tÕ quy m«. NÕu chi phÝ b×nh qu©n dµi h¹n kh«ng biÕn
®æi theo c¸c møc s¶n l­îng, nã ®­îc coi lµ lîi suÊt kh«ng ®æi theo quy m«. Trong vÝ dô nµy, c«ng ty
Ford cã kinh tÕ quy m« t¹i møc s¶n l­îng thÊp, cã tÝnh kinh tÕ quy m« kh«ng ®æi ë møc s¶n l­îng trung
b×nh vµ vÊp ph¶i tÝnh phi kinh tÕ quy m« ë møc s¶n l­îng cao.
§iÒu g× cã thÓ lµ nguyªn nh©n g©y ra kinh tÕ quy m« vµ tÝnh phi kinh tÕ quy m«? Kinh tÕ quy
m« th­êng n¶y sinh do møc s¶n l­îng cao h¬n cho phÐp c«ng nh©n chuyªn m«n ho¸ - ®iÒu lµm cho mçi
c«ng nh©n thùc hiÖn tèt h¬n nhiÖm vô ®­îc giao. VÝ dô, ph­¬ng ph¸p s¶ n xuÊt d©y chuyÒn hiÖn ®¹i cÇn
mét l­îng c«ng nh©n lín. NÕu c«ng ty Ford ®ang s¶n xuÊt mét l­îng xe nhá, nã kh«ng thÓ tËn dông
®­îc nguån lùc vµ chÞu chi phÝ b×nh qu©n cao h¬n. TÝnh phi kinh tÕ quy m« cã thÓ n¶y sinh do c¸c vÊn
®Ò phèi hîp mµ bÊt kú tæ chøc lín nµo còng ®Òu gÆp ph¶i. C«ng ty Ford cµng s¶n xuÊt nhiÒu « t«, ®éi
ngò qu¶n lý cµng v­¬n ra xa vµ ng­êi qu¶n lý bÊt lùc trong viÖc gi÷ cho chi phÝ ë møc thÊp.
Ph©n tÝch nµy cho thÊy t¹i sao c¸c ®­êng chi phÝ b×nh qu©n dµi h¹n th­êng cã d¹ng ch÷ U. T¹i
c¸c møc s¶n l­îng thÊp, c«ng ty gÆt h¸i ®­îc nh÷ng mèi lîi tõ viÖc t¨ng quy m« v× nã cã thÓ tËn dông
®­îc lîi thÕ cña tr×nh ®é chuyªn m«n ho¸ cao h¬n. Trong giai ®o¹n nµy, vÊn ®Ò phèi hîp ch­a nghiªm
träng. Ng­îc l¹i t¹i c¸c møc s¶n l­îng cao, nh÷ng Ých l îi cña chuyªn m«n ho¸ ®· ®­îc tËn dông hÕt vµ
c¸c vÊn ®Ò phèi hîp trë nªn nghiªm träng h¬n khi quy m« c«ng ty ngµy cµng lín. V× vËy, chi phÝ b×nh
qu©n dµi h¹n gi¶m t¹i møc s¶n l­îng thÊp do chuyªn m«n ho¸ t¨ng vµ t¨ng t¹i møc s¶n l­îng cao do
nh÷ng khã kh¨n trong viÖc phèi hîp hµnh ®éng ngµy cµng t¨ng.

PhÇn ®äc thªm: bµi häc tõ nhµ m¸y s¶n xuÊt ®inh ghim
"Mét nghÒ th× sèng, ®èng nghÒ th× chÕt". C©u thµnh ng÷ næi tiÕng nµy gi¶i thÝch t¹i sao ®«i khi
c¸c doanh nghiÖp l¹i ®¹t ®­îc kinh tÕ quy m«. Mét ng­êi c è g¾ng lµm ®ñ mäi thø th­êng ch¼ng giái
nghÒ nµo. NÕu mét doanh nghiÖp muèn c«ng nh©n cña hä lµm viÖc víi n¨ng suÊt mµ n¨ng lùc cña hä
cho phÐp, th× c¸ch tèt nhÊt ®èi víi nã th­êng lµ giao cho hä mét c«ng viÖc hÑp mµ hä cã thÓ chuyªn s©u.
Nh­ng ®iÒu nµy chØ cã thÓ thùc hiÖn khi doanh nghiÖp thuª mét sè l­îng lín c«ng nh©n vµ s¶n xuÊt khèi
l­îng lín s¶n phÈm.
Trong cuèn s¸ch næi tiÕng "Bµn vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña c¶i c¸c d©n téc", Adam Smith ®·
nªu ra mét vÝ dô vÒ vÊn ®Ò nµy dùa vµo chuyÕn tham quan cñ a «ng t¹i nhµ m¸y s¶n xuÊt ®inh ghim.
Smith rÊt Ên t­îng vÒ sù chuyªn m«n ho¸ gi÷a c¸c c«ng nh©n mµ «ng ®· quan s¸t vµ kinh tÕ quy m« mµ
hä ®¹t ®­îc. ¤ng viÕt:
"Mét ng­êi rót d©y, mét ng­êi kÐo th¼ng nã ra, ng­êi thø ba c¾t, ng­êi thø t­ bÊm lç, ng­êi thø
n¨m ®Ëp vµo ®Çu sîi d©y ®Ó t¹o thµnh ®Çu kim, ®Ó lµm ®­îc ®Çu ghim cÇn cã hai tay ba thao t¸c; lµm ra

221
nã lµ mét c«ng ®o¹n kú diÖu, ®¸nh bãng nã l¹i lµ mét c«ng ®o¹n kh¸c, thËm chÝ viÖc ®ãng hép còng lµ
mét c«ng ®o¹n riªng".
Smith nãi r»ng do chuyªn m«n ho¸ , mçi c«ng nh©n ë nhµ m¸y ®inh ghim ®· s¶n xuÊt ®­îc hµng
ngµn chiÕc ghim mçi ngµy. ¤ng cho r»ng nÕu c«ng nh©n lµm ®inh ghim mét m×nh, chø kh«ng ph¶i víi
mét ®éi ngò c«ng nh©n ®­îc chuyªn m«n ho¸, th× "ch¾c ch¾n hä kh«ng thÓ lµm næi 20 chiÕc mçi
ngµy,thËm chÝ ch¼ng ®­îc chiÕc nµo". Nãi c¸ch kh¸c, nhê cã chuyªn m«n ho¸, nhµ m¸y ghim lín cã thÓ
®¹t n¨ng suÊt trªn mét c«ng nh©n cao h¬n vµ chi phÝ b×nh qu©n trªn mçi chiÕc ®inh ghim thÊp h¬n nhµ
m¸y ®inh ghim nhá.
Sù chuyªn m«n ho¸ mµ Smith quan s¸t ®­îc trong n hµ m¸y s¶n xuÊt ®inh ghim lµ hiÖn t­îng
phæ biÕn trong nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i. VÝ dô nÕu b¹n muèn x©y dùng mét ng«i nhµ, tù b¶n th©n b¹n cã thÓ
cè g¾ng lµm mäi viÖc. Nh­ng hÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu thuª mét ng­êi x©y dùng, ng­êi sau ®ã thuª thî
méc, thî ®iÖn, thî n­íc, ng­êi s¬n cöa vµ nhiÒu lo¹i c«ng nh©n kh¸c n÷a. Nh÷ng c«ng nh©n ®ã chuyªn
m«n ho¸ vµo tõng lo¹i c«ng viÖc cô thÓ vµ ®iÒu nµy cho phÐp hä lµm viÖc tèt h¬n. DÜ nhiªn, t¸c dông cña
chuyªn m«n ho¸ trong viÖc ®¹t ®­îc kinh tÕ quy m« lµ mét nguyªn nh©n l µm cho c¸c x· héi hiÖn ®¹i
thÞnh v­îng nh­ hiÖn nay.

KiÓm tra nhanh: NÕu h·ng Boeing s¶n xuÊt 9 chiÕc ph¶n lùc mçi th¸ng, tæng chi phÝ dµi h¹n
cña nã lµ 9 triÖu ®« la mçi th¸ng. NÕu nã s¶n xuÊt 10 chiÕc ph¶n lùc mçi th¸ng, tæng chi phÝ dµi h¹n cña
nã lµ 9,5 triÖu ®« la mçi th¸ng. VËy Boeing ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ hay phi kinh tÕ quy m«?

KÕt luËn:
Môc ®Ých cña ch­¬ng nµy lµ ph¸t triÓn nh÷ng c«ng cô mµ chóng ta cã thÓ dïng ®Ó nghiªn cøu
viÖc c¸c doanh nghiÖp ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh vÒ gi¸ c¶ vµ s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo. B©y giê b¹n ®· biÕt c¸c
nhµ kinh tÕ dïng thuËt ng÷ chi phÝ ®Ó chØ c¸i g× vµ chi phÝ thay ®æi cïng víi s¶n l­îng mµ mçi doanh
nghiÖp s¶n xuÊt ra nh­ thÕ nµo. B¶ng 13.4 tãm t¾t mét sè ®Þnh nghÜa mµ chóng ta ®· gÆp ®Ó b¹n nhí l¹i
nh÷ng ®iÒu ®· häc.
TÊt nhiªn, b¶n th©n c¸c ®­êng chi phÝ kh«ng cho chóng ta biÕt doanh nghiÖp sÏ ®­a ra quyÕt ®Þnh
nµo. Nh­ng chóng lµ thµnh tè quan träng trong quyÕt ®Þnh ®ã, nh­ chóng ta sÏ thÊy trong ch­¬ng sau.
ThuËt ng÷ §Þnh nghÜa Ký hiÖu to¸n häc
Chi phÝ hiÖn C¸c kho¶n chi phÝ ®ßi hái doanh nghiÖp chi -
tiªu tiÒn
Chi phÝ Èn C¸c kho¶n chi phÝ kh«ng ®ßi hái doanh nghiÖp -
chi tiªu tiÒn
Chi phÝ cè ®Þnh Chi phÝ kh«ng thay ®æi cïng víi s¶n l­îng s¶n FC
xuÊt ra
Chi phÝ biÕn ®æi Chi phÝ thay ®æi cïng víi s¶n l­îng s¶n xuÊt ra VC
Tæng chi phÝ Gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña tÊt c¶ ®Çu vµo mµ doanh TC = FC + VC
nghiÖp sö dông trong s¶n xuÊt
Chi phÝ cè ®Þnh b×nh Chi phÝ cè ®Þnh chia cho s¶n l­îng AFC = FC/Q
qu©n
Chi phÝ biÕn ®æi b×nh Chi phÝ biÕn ®æi chia cho s¶n l­îng AVC = VC/Q
qu©n
Chi phÝ b×nh qu©n Tæng chi phÝ chia cho s¶n l­îng ATC = TC/Q
Chi phÝ cËn biªn Møc t¨ng tæng chi phÝ ph¸t sinh tõ mét ®¬n vÞ MC = TC/Q
s¶n phÈm t¨ng thªm
B¶ng 4. C¸c lo¹i chi phÝ: Tãm l­îc

222
 Tãm t¾t
 Môc ®Ých cña doanh nghiÖp lµ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, tøc lµ tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ.
 Khi ph©n tÝch hµnh vi cña doanh nghiÖp, vÊn ®Ò quan träng lµ ph¶i tÝnh hÕt tÊt c¶ c¸c chi phÝ
c¬ héi cña s¶n xuÊt. Mét sè chi phÝ c¬ héi, ch¼ng h¹n tiÒn l­¬ng doanh nghiÖp tr¶ cho c«ng nh©n lµ chi
phÝ hiÖn. C¸c chi phÝ c¬ héi kh¸c, ch¼ng h¹n tiÒn l­¬ng mµ ng­êi chñ doanh nghiÖp ph¶i tõ bá khi lµm
viÖc cho c¸c doanh nghiÖp cña m×nh chø kh«ng lµm c«ng viÖc kh¸c, lµ chi phÝ Èn.
 Chi phÝ cña doanh nghiÖp ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña nã. Hµm s¶n xuÊt cña mät doanh
nghiÖp nh×n chung ph¼ng h¬n khi l­îng ®Çu vµo t¨ng, biÓu thÞ tÝnh chÊt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn.
KÕt qu¶ lµ ®­êng tæng chi phÝ cña doanh nghiÖp trë nªn dèc h¬n khi s¶n l­îng t¨ng.
 Tæng chi phÝ cña doanh nghiÖp cã thÓ ®­îc chia thµnh chi phÝ cè ®Þnh vµ ch i phÝ biÕn ®æi.
Chi phÝ cè ®Þnh lµ nh÷ng chi phÝ kh«ng thay ®æi khi s¶n l­îng thay ®æi. Chi phÝ biÕn ®æi lµ nh÷ng chi
phÝ thay ®æi khi s¶n l­îng thay ®æi.
 Tõ tæng chi phÝ cña doanh nghiÖp, chóng ta cã thÓ tÝnh ®­îc hai ®¹i l­îng vÒ chi phÝ cã quan
hÖ víi nhau. Chi phÝ b×nh qu©n lµ tæng chi phÝ chia cho s¶n l­îng. Chi phÝ cËn biªn lµ møc t¨ng tæng chi
phÝ khi s¶n l­îng t¨ng thªm 1 ®¬n vÞ.
 Khi ph©n tÝch hµnh vi cña doanh nghiÖp, ng­êi ta th­êng vÏ ®­êng chi phÝ b×nh qu©n vµ chi
phÝ cËn biªn v× c¸ch lµm nµ y rÊt h÷u Ých. §èi víi mét doanh nghiÖp ®iÓn h×nh, chi phÝ cËn biªn t¨ng khi
s¶n l­îng t¨ng. Ban ®Çu chi phÝ b×nh qu©n gi¶m khi s¶n l­îng t¨ng, nh­ng sau ®ã t¨ng khi s¶n l­îng
t¨ng cao h¬n n÷a. §­êng chi phÝ cËn biªn lu«n lu«n c¾t ®­êng chi phÝ b×nh qu©n t ¹i ®iÓm cã chi phÝ b×nh
qu©n tèi thiÓu.
 Chi phÝ cña doanh nghiÖp th­êng phô thuéc vµo kho¶ng thêi gian nghiªn cøu. Cô thÓ, nhiÒu
chi phÝ cè ®Þnh trong ng¾n h¹n, nh­ng biÕn ®æi trong dµi h¹n. KÕt qu¶ lµ khi doanh nghiÖp thay ®æi møc
s¶n l­îng, chi phÝ b×nh qu©n trong ng¾n h¹n t¨ng nhanh h¬n trong dµi h¹n.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

Tæng doanh thu Total revenue
Tæng chi phÝ Total cost
Lîi nhuËn Profit
Chi phÝ hiÖn Explicit cost
Chi phÝ Èn Implicit cost
Lîi nhuËn kinh tÕ Economic profit
Lîi nhuËn kÕ to¸n Accounting profit
Hµm s¶n xuÊt Production function
S¶n phÈm cËn biªn Marginal product
S¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn Diminishing marginal product
Chi phÝ cè ®Þnh Fixed cost
Chi phÝ biÕn ®æi Variable cost
Chi phÝ b×nh qu©n Average total cost
Chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n Average fixed cost
Chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n Average variable cost
Chi phÝ cËn biªn Marginal cost
Quy m« hiÖu qu¶ Efficient scale
Kinh tÕ quy m« Economies of scale
Phi kinh tÕ quy m« Diseconomies of scale
Lîi suÊt kh«ng ®æi theo quy m« Constant returns to scale

223
 C©u hái «n tËp
1. H·y tr×nh bµy mèi quan hÖ gi÷a tæng doanh thu, lîi nhuËn vµ tæng chi phÝ cña mét doanh
nghiÖp.
2. Cho vÝ dô vÒ chi phÝ c¬ héi mµ nhµ kÕ to¸n kh«ng coi lµ chi phÝ. T¹i sao nhµ kÕ to¸n
kh«ng tÝnh chi phÝ nµy?
3. S¶n phÈm cËn biªn lµ g×, nã cho biÕt ®iÒu g× khi nã gi¶m dÇn?
4. H·y vÏ hµm s¶n xuÊt cã s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng gi¶m dÇn. H·y vÏ ®­êng tæng chi
phÝ g¾n víi nã. (Trong c¶ hai tr­êng hîp nµy, nhí ghi tªn cña c¸c trôc). H·y gi ¶i thÝch
h×nh d¹ng hai ®­êng mµ b¹n vÏ.
5. H·y ®Þnh nghÜa tæng chi phÝ, chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn. Chóng cã quan hÖ víi
nhau nh­ thÕ nµo?
6. H·y vÏ ®­êng chi phÝ cËn biªn vµ ®­êng chi phÝ b×nh qu©n cña mét doanh nghiÖp ®iÓn
h×nh. H·y gi¶i thÝch t¹i sao c¸c ®­êng nµy l¹i cã h×nh d¹ng nh­ vËy vµ t¹i sao chóng l¹i
c¾t nhau ë ®iÓm ®ã?
7. §­êng chi phÝ b×nh qu©n ng¾n h¹n vµ dµi h¹n kh¸c nhau nh­ thÕ nµo? T¹i sao chóng l¹i
kh¸c nhau?
8. H·y ®Þnh nghÜa kinh tÕ quy m« vµ lý gi¶i t¹i sao nã xuÊt hiÖn. H·y ®Þnh nghÜa tÝnh phi
kinh tÕ quy m« vµ lý gi¶i t¹i sao nã xuÊt hiÖn.

Bµi tËp vµ vËn dông

1. Ch­¬ng nµy th¶o luËn vÒ nhiÒu lo¹i chi phÝ: chi phÝ c¬ héi, tæng chi phÝ, chi phÝ cè ®Þnh, chi
phÝ biÕn ®æi, chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn. §iÒn lo¹i chi phÝ thÝch hîp nhÊt vµo nh÷ng tr­êng
hîp sau:
a. Chi phÝ thùc sù ®Ó thùc hiÖn mét ho¹t ®éng nµo ®ã lµ ………...
b. ……….. gi¶m khi chi phÝ cËn biªn thÊp h¬n nã vµ t¨ng khi chi phÝ cËn biªn cao h¬n nã.
c. Chi phÝ kh«ng phô thuéc vµo s¶n l­îng ®­îc gäi lµ ……….
d. ë ngµnh s¶n xuÊt kem, trong ng¾n h¹n, ………. bao gåm chi phÝ cña kem vµ ®­êng, nh­ng
kh«ng bao gåm chi phÝ nhµ x­ëng.
e. Lîi nhuËn b»ng tæng doanh thu trõ ………..
f. Chi phÝ s¶n xuÊt thªm mét ®¬n vÞ s¶n l­îng lµ ………
2. Ng­êi c« cña b¹n ®ang suy nghÜ vÒ viÖc më cöa hµng b¸n dô ng cô gia ®×nh. C« ­íc tÝnh chi
phÝ sÏ lªn tíi 500.000 ®« la mçi n¨m ®Ó thuª cöa hµng vµ mua hµng dù tr÷. Thªm vµo ®ã, c« ph¶i tõ bá
c«ng viÖc kÕ to¸n víi møc l­¬ng 50.000 ®« la mçi n¨m.
a. H·y x¸c ®Þnh chi phÝ c¬ héi.
b. Chi phÝ c¬ héi cña c« khi kinh doa nh cöa hµng b¸n dông cô gia ®×nh trong mét n¨m lµ bao
nhiªu? NÕu nghÜ r»ng cã thÓ b¸n 510.000 ®« la hµng ho¸ trong mét n¨m, c« b¹n cã nªn më cöa hµng ®ã
kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
3. Gi¶ sö tr­êng ®¹i häc thu riªng tiÒn häc phÝ, tiÒn phßng vµ tiÒn ¨n cña b¹n.
a. Kho¶n nµo kh«ng ph¶i chi phÝ c¬ héi cña viÖc häc ®¹i häc?
b. Kho¶n nµo lµ chi phÝ c¬ héi hiÖn cña viÖc häc ®¹i häc?
c. Kho¶n nµo lµ chi phÝ c¬ héi Èn cña viÖc häc ®¹i häc?
4. Mét ng­ d©n ®¸nh c¸ ®Ó b¸n nhËn thÊy cã mçi quan hÖ gi÷a sè giê ®¸nh c¸ vµ l­ îng c¸ ®¸nh
®­îc nh­ sau:

224
 sè giê L­îng c¸ (c©n Anh)
0 0
1 10
2 18
3 24
4 28
5 30
a. TÝnh s¶n phÈm cËn biªn cña mçi giê ®¸nh c¸.
b. Dïng sè liÖu trªn ®Ó vÏ ®­êng s¶n xuÊt cña ng­êi ng­ d©n nµy. H·y lý gi¶i h×nh d¹ng cña nã.
c. Ng­êi ng­ d©n cã chi ph Ý cè ®Þnh lµ 10 ®« la (dông cô b¾t c¸ cña «ng). Chi phÝ c¬ héi cña «ng
lµ 5 ®« la mçi giê. H·y vÏ ®­êng tæng chi phÝ cña ng­êi ng­ d©n. H·y lý gi¶i h×nh d¹ng cña nã.
5. C«ng ty Nimbus lµm chæi, sau ®ã b¸n chóng ®Õn tõng nhµ. Sau ®©y lµ mèi quan hÖ gi÷a sè
c«ng nh©n vµ s¶n l­îng cña Nimbus mçi ngµy:
Sè c«ng nh©n S¶n l­îng S¶n phÈm cËn Tæng chi Chi phÝ b×nh Chi phÝ cËn
biªn phÝ qu©n biªn
0 0 - - - -
1 20 - - - -
2 50 - - - -
3 90 - - - -
4 120 - - - -
5 140 - - - -
6 150 - - - -
7 155 - - - -
a. H·y ®iÒn vµo cét s¶n phÈm cËn biªn. B¹n thÊy sè liÖu trong cét ®ã cã xu thÕ thay ®æi nh­ thÕ
nµo? H·y gi¶i thÝch.
b. Doanh nghiÖp ph¶i chi phÝ cho mçi c«ng nh©n 100 ®« la/ ngµy vµ cã chi phÝ cè ®Þnh lµ 200 ®«
la. H·y dïng th«ng tin nµy ®Ó ®iÒn vµo cét tæng chi phÝ.
c. H·y ®iÒn vµo cét chi phÝ b×nh qu©n. (H·y nhí l¹i r»ng ATC = TC/Q). B¹n thÊy sè liÖu trong
cét nµy cã xu thÕ thay ®æi nh­ thÕ nµo?
d. B©y giê h·y ®iÒn vµo cét chi phÝ cËn biªn. B¹n thÊy sè liÖu cét nµy cã xu thÕ thay ®æi nh­ thÕ
nµo?
e. H·y so s¸nh cét s¶n phÈm cËn biªn vµ cét chi phÝ cËn biªn. H·y gi¶i thÝch mèi quan hÖ.
f. H·y so s¸nh cét chi phÝ b×nh qu©n vµ cét chi phÝ cËn biªn. H·y gi¶i thÝch mèi quan hÖ.
6. Gi¶ söa b¹n vµ ng­êi b¹n cïng phßng b¾t ®Çu thùc hiÖn dÞch vô chuyÓn hoa tËn n¬i trong ký
tóc x¸. H·y lËp danh s¸ch mét sè chi phÝ cè ®Þnh vµ gi¶i thÝch t¹i sao chóng lµ cè ®Þnh. H·y lËp danh
s¸ch mét sè chi phÝ biÕn ®æi vµ gi¶i thÝch t¹i sao chóng ®­îc coi lµ biÕn ®æi.
7. H·y xem c¸c th«ng tin vÒ chi phÝ cña mét hiÖu b¸nh pizza sau:
L­îng (t¸) Tæng chi phÝ (®« la) Chi phÝ biÕn ®æi (®« la)
0 300 0
1 350 50
2 390 90
3 420 120
4 450 150
5 490 190
6 540 240

225
 a. H·y tÝnh chi phÝ cè ®Þnh cña hiÖu b¸nh.
b. H·y lËp ra mét b¶ng ®Ó tÝnh chi phÝ cËn biªn cho mçi t¸ b¸nh pizza khi sö dông th«ng tin vÒ
tæng chi phÝ. H·y tÝnh chi phÝ cËn biªn cho mçi t¸ b¸nh khi sö dông th«ng tin vÒ chi phÝ biÕn ®æi. H·y
chØ ra mèi quan hÖ gi÷a c¸c cét sè liÖu nµy. H·y gi¶i thÝch.
8. B¹n ®ang suy tÝnh vÒ viÖc x©y dùng mét quÇy b¸n n­íc chanh. Toµn bé quÇy tèn 200 ®« la.
Nguyªn liÖu cÇn thiÕt ®Ó chÕ biÕn mçi cèc n­íc chanh lµ 0,5 ®« la.
a. H·y tÝnh chi phÝ cè ®Þnh cña b¹n khi thùc hiÖn ho¹t ®éng kinh doanh nµy. H·y tÝnh chi phÝ
biÕn cña mçi cèc n­íc chanh.
b. H·y lËp b¶ng ®Ó chØ ra tæng chi phÝ, chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn cho c¸c møc s¶n
l­îng thay ®æi tõ 0 ®Õn 10 thïng. (Chó ý: 16 cèc t­¬ng ®­¬ng víi 1 thïng). H·y vÏ ba ®­êng chi phÝ
trªn.
9. Ng­êi bµ con cña b¹n së h÷u mét c«ng ty quÐt s¬n cã chi phÝ cè ®Þnh lµ 200 ®« lµ vµ b¶ng chi
phÝ biÕn ®æi nh­ sau:
Sè ng«i nhµ ®­îc quÐt s¬n 1 2 3 4 5 6 7
mçi th¸ng
Chi phÝ biÕn ®æi 10 20 40 80 160 320 640

H·y tÝnh chi phÝ cè ®Þnh b×nh qu©n, chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n vµ chi phÝ b×nh qu©n cho mçi s¶n
phÈm. H·y tÝnh quy m« hiÖu qu¶ cña c«ng ty quÐt s¬n nµy.
10. Qu¸n n­íc cña Harry cã b¶ng chi phÝ sau:
S¶n l­îng Chi phÝ biÕn ®æi Tæng chi phÝ
0 0 30
1 10 40
2 25 55
3 45 75
4 70 100
6 100 130
5 135 165

a. H·y tÝnh chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n, chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn cho mçi s¶n l­îng.
b. H·y vÏ c¶ ba ®­êng chi phÝ. H·y chØ ra mèi quan hÖ gi÷a ®­êng chi phÝ cËn biªn vµ ®­êng
chi phÝ b×nh qu©n, gi÷a ®­êng chi phÝ cËn biªn vµ ®­êng chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n. H·y gi¶i thÝch.
11. H·y xem b¶ng tæng hîp chi phÝ dµi h¹n cña ba c«ng ty sau:
S¶n l­îng 1 2 3 4 5 6 7
C«ng ty A 60 ®« la 70 ®« la 80 ®« la 90 ®« la 100 ®« la 110 ®« la 120 ®« la
C«ng ty B 11 24 39 56 75 96 119
C«ng ty C 21 34 49 66 85 106 129

C¸c c«ng ty nµy ®¹t kinh tÕ quy m« hay phi kinh tÕ quy m«?

226
 Ch­¬ng 14

Doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh

NÕu tr¹m x¨ng ë ®Þa ph­¬ng b¹n t¨ng gi¸ b¸n x¨ng 20%, l­îng x¨ng b¸n ra cña nã sÏ gi¶m
m¹nh. Kh¸ch hµng cña tr¹m x¨ng ®ã nhanh chãng chuyÓn sang mua x¨ng ë c¸c tr¹m x¨ng kh¸c. Ng­îc
l¹i, nÕu c«ng ty cÊp n­íc ë dÞa ph­¬ng b¹n t¨ng gi¸ n­íc 20%, l­îng n­íc b¸n c ña nã chØ gi¶m xuèng
chót Ýt. Mäi ng­êi cã thÓ t­íi cá Ýt ®i vµ mua nhiÒu lo¹i vßi hoa sen tiÕt kiÖm n­íc h¬n, nh­ng hä kh«ng
thÓ gi¶m l­îng n­íc tiªu dïng mét c¸ch dÔ dµng vµ khã cã thÓ t×m ra ng­êi cung cÊp n­íc kh¸c. Sù
kh¸c nhau gi÷a thÞ tr­êng x¨ng vµ thÞ tr­êng n­íc rÊt râ rµng: Cã rÊt nhiÒu doanh nghiÖp cung cÊp x¨ng,
nh­ng chØ cã mét doanh nghiÖp cung cÊp n­íc. Nh­ b¹n thÊy, sù kh¸c biÖt trong cÊu tróc thÞ tr­êng t¸c
®éng tíi quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ ®Þnh gi¸ cña nh÷ng doanh nghiÖp ho¹t ®éng trªn c¸c thÞ tr­êng ®ã.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta nghiªn cøu hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh, nh­ tr¹m
x¨ng ë ®Þa ph­¬ng b¹n. Ch¾c b¹n cßn nhí r»ng thÞ tr­êng cã tÝnh c¹nh tranh khi mçi ng­êi b¸n vµ ng­êi
mua nhá so víi quy m« thÞ tr­êng vµ v× vËy hÇu nh­ kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng tíi gi¸ c¶ thÞ tr­êng.
Ng­îc l¹i, nÕu mét doanh nghiÖp cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ thÞ tr­êng cña hµng ho¸ nã b¸n ra, doanh
nghiÖp ®ã ®­îc coi lµ cã søc m¹nh thÞ tr­êng. Trong ba ch­¬ng tiÕp theo ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ
nghiªn cøu hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp cã søc m¹nh thÞ tr­êng, gièng nh­ c«ng ty cÊp n­íc ë ®Þa
ph­¬ng b¹n.
Ph©n tÝch cña chóng ta vÒ doanh nghiÖp c¹nh tranh trong ch­¬ng nµy sÏ lµm s¸ng tá nh÷ng quyÕt
®Þnh n»m sau ®­êng cung trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. Kh«ng cã g× ® ¸ng ng¹c nhiªn khi chóng ta thÊy r»ng
®­êng cung thÞ tr­êng cã quan hÖ chÆt chÏ víi chi phÝ s¶n xuÊt cña doanh nghiÖp. (DÜ nhiªn, b¹n ®· cã c¸i
nh×n kh¸i qu¸t vÒ vÊn ®Ò nµy qua ph©n tÝch cña chóng ta trong ch­¬ng 7). Nh­ng trong c¸c lo¹i chi phÝ
kh¸c nhau cña doanh nghiÖp - chi phÝ cè ®Þnh, chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn - lo¹i nµo
thÝch hîp nhÊt ®èi víi quyÕt ®Þnh vÒ l­îng cung? Chóng ta sÏ thÊy r»ng tÊt c¶ c¸c ®¹i l­îng vÒ chi phÝ nµy
®Òu ®ãng vai trß quan träng vµ cã quan hÖ qua l¹i víi n hau.

ThÞ tr­êng c¹nh tranh lµ g×?

Môc ®Ých cña chóng ta trong ch­¬ng nµy lµ nghiªn cøu xem c¸c doanh nghiÖp ®­a ra quyÕt ®Þnh
s¶n xuÊt nh­ thÕ nµo trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. §Ó cã kiÕn thøc lµm c¬ së cho ph©n tÝch nµy, chóng ta
h·y b¾t ®Çu b»ng viÖc xem x Ðt thÞ tr­êng c¹nh tranh lµ g×.

ý nghÜa cña tõ c¹nh tranh

MÆc dï ®· bµn vÒ ý nghÜa cña tõ c¹nh tranh trong ch­¬ng 4, nh­ng chóng ta vÉn nªn tãm t¾t l¹i
bµi häc Êy. ThÞ tr­êng c¹nh tranh, ®«i khi cßn gäi lµ thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o, cã hai ®Æc tÝnh:
 Cã nhiÒu ng­êi mua vµ nhiÒu ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng.
 Nh÷ng ng­êi b¸n kh¸c nhau cung øng c¸c hµng ho¸ vÒ c¬ b¶n lµ gièng nhau.
Do nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy, hµnh vi cña mçi ng­êi mua hay ng­êi b¸n riªng lÎ trªn thÞ tr­êng ¶nh
h­ëng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn gi¸ c¶ t hÞ tr­êng. Ng­êi mua vµ ng­êi b¸n ®Òu coi gi¸ thÞ tr­êng lµ do tr­íc.
Chóng ta h·y lÊy thÞ tr­êng s÷a lµm vÝ dô. Kh«ng ng­êi mua s÷a nµo cã thÓ t¸c ®éng tíi gi¸
s÷a, v× mçi ng­êi mua chØ mua mét l­îng nhá so víi quy m« thÞ tr­êng. T­¬ng tù, mçi ng­êi b¸n s ÷a
chØ cã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t h¹n chÕ ®èi víi gi¸ s÷a, v× nh÷ng ng­êi b¸n kh¸c còng cung øng s÷a, thø mµ
vÒ c¬ b¶n gièng hÖt nhau. V× mçi ng­êi b¸n cã thÓ b¸n toµn bé l­îng hµng mong muèn víi møc gi¸ hiÖn
hµnh, nªn hÇu nh­ ch¼ng cã lý do g× ®Ó anh ta gi¶m g i¸; cßn nÕu anh ta t¨ng gi¸, ng­êi mua sÏ ®i mua ë

227
chç kh¸c. Ng­êi mua vµ ng­êi b¸n trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh ph¶i chÊp nhËn gi¸ c¶ do thÞ tr­êng quyÕt
®Þnh vµ v× vËy ®­îc gäi lµ nh÷ng ng­êi chÊp nhËn gi¸.
Ngoµi hai ®iÒu kiÖn cña c¹nh tranh nªu trªn, cã m ét ®iÒu kiÖn thø ba ®«i khi ®­îc coi lµ ®Æc
tr­ng cho thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o.
 C¸c doanh nghiÖp cã thÓ tù do gia nhËp hoÆc rêi bá thÞ tr­êng.
VÝ dô, nÕu ai còng cã thÓ x©y dùng mét tr¹i nu«i bß s÷a vµ nÕu bÊt cø ng­êi n«ng d©n ®ang
cung cÊp s÷a nµo còng cã thÓ quyÕt ®Þnh rêi bá c«ng viÖc kinh doanh s÷a, th× khi ®ã ngµnh nu«i bß s÷a
tho¶ m·n ®iÒu kiÖn trªn. CÇn l­u ý r»ng phÇn lín ph©n tÝch vÒ c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh kh«ng dùa
trªn gi¶ ®Þnh vÒ sù tù do gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng, v× ®©y kh«ng ph¶i ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó c¸c doanh
nghiÖp lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸. Nh­ng nh­ chóng ta sÏ thÊy trong phÇn sau cña ch­¬ng, nh÷ng ng­êi gia
nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng lµ lùc l­îng m¹nh t¹o ra kÕt côc dµi h¹n trong thÞ tr­êng c¹nh tranh
Doanh thu cña doanh nghiÖp c¹nh tranh
Còng nh­ hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖp kh¸c trong nÒn kinh tÕ, doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng c¹nh
tranh t×m c¸ch tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, tøc tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ. §Ó cô thÓ ho¸ vÊn ®Ò, chóng ta
h·y xem xÐt mét doanh nghiÖp: Tr¹i nu«i bß s÷a Smith.
Tr¹i bß s÷a Smith s¶n xuÊt mét l­îng s÷a lµ Q vµ b¸n mçi ®¬n vÞ s÷a ë møc gi¸ thÞ tr­êng P.
Tæng doanh thu cña tr¹i bß s÷a lµ P x Q. Ch¼ng h¹n, nÕu mçi thïng s÷a gi¸ 6 ®« la vµ tr¹i bß s÷a b¸n
1.000 thïng, thï tæng doanh thu cña nã b»ng 6 .000 ®« la.
V× tr¹i bß s÷a Smith nhá so víi thÞ tr­êng s÷a thÕ giíi, nªn nã chÊp nhËn møc gi¸ do c¸c ®iÒu
kiÖn thÞ tr­êng quyÕt ®Þnh. Nãi râ h¬n, ®iÒu nµy hµm ý gi¸ s÷a kh«ng phô thuéc vµo s¶n l­îng s÷a do
tr¹i bß s÷a Smith s¶n xuÊt vµ b¸n ra. NÕu tr¹i bß s÷a Smith t ¨ng gÊp ®«i l­îng s÷a s¶n xuÊt mµ gi¸ s÷a
vÉn kh«ng ®æi, th× tæng doanh thu t¨ng gÊp ®«i. KÕt qu¶ lµ tæng doanh thu tû lÖ víi s¶n l­îng.
B¶ng 1 ghi tæng doanh thu cña tr¹i bß s÷a Smith. Hai cét ®Çu ghi l­îng s÷a s¶n xuÊt vµ møc gi¸
s÷a mµ nã b¸n ra. Cét thø ba ghi tæng doanh thu cña tr¹i bß s÷a. Trong b¶ng nµy chóng ta gi¶ ®Þnh gi¸
s÷a lµ 6 ®« la mét thïng vµ v× vËy doanh thu ®­îc tÝnh b»ng c¸ch ®¬n gi¶n lµ lÊy 6 ®« la mét thïng nh©n
víi sè thïng.
L­îng Gi¸ Tæng doanh thu Doanh thu b×nh Doanh thu cËn biªn
qu©n
Q P TR = P.Q AR = TR/Q MR = TR/Q
1 6 6 6 6
2 6 12 6 6
3 6 18 6 6
4 6 24 6 6
5 6 30 6 6
6 6 36 6 6
7 6 42 6 6
8 6 48 6 6
B¶ng 1. Tæng doanh thu, doanh thu b×nh qu©n vµ doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp
c¹nh tranh
NÕu c¸c kh¸i niÖm b×nh qu©n vµ cËn biªn h÷u Ých trong ch­¬ng tr­íc, khi chóng ta ph©n tÝch
chi phÝ, th× chóng còng h÷u Ých ®èi víi chóng ta trong ph©n tÝch doanh thu. §Ó hiÓu ®­îc nh÷ng kh¸i
niÖm nµy cho biÕt ®iÒu g×, chóng ta h·y xÐt hai c©u hái sau:
 Tr¹i bß s÷a nhËn ®­îc bao nhiªu do anh thu cho mét thïng s÷a ®iÓn h×nh?
 Tr¹i bß s÷a nhËn ®­îc bao nhiªu doanh thu t¨ng thªm nÕu t¨ng møc s¶n xuÊt thªm mét thïng s÷a?

228
 Hai cét cuèi trong b¶ng 1 tr¶ lêi nh÷ng c©u hái nµy.
Cét thø 4 trong b¶ng ghi doanh thu b×nh qu©n, ®­îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy tæng doanh thu (cét 3)
chia cho s¶n l­îng (cét 1). Doanh thu b×nh qu©n cho chóng ta biÕt doanh nghiÖp nhËn ®­îc doanh thu
bao nhiªu tõ mçi ®¬n vÞ s¶n l­îng b¸n ra. Trong b¶ng 1, b¹n thÊy doanh thu b×nh qu©n lµ 6 ®« la, b»ng
gi¸ mçi thïng s÷a. §iÒu nµy minh ho¹ cho bµi häc tæng qu¸t kh«ng chØ ¸p dông ®èi víi doanh nghiÖp
c¹nh tranh mµ cßn víi c¸c doanh nghiÖp kh¸c. Tæng doanh thu b»ng gi¸ c¶ nh©n víi s¶n l­îng ( PxQ), vµ
doanh thu b×nh qu©n b»ng tæng doanh thu ( PxQ) chia cho s¶n l­îng. V× vËy ®èi víi mäi doanh nghiÖp,
doanh thu b×nh qu©n b»ng gi¸ c¶ hµng ho¸ mµ nã b¸n ra.
Cét thø 5 ghi doanh thu cËn biªn, tÝnh b»ng møc thay ®æi trong tæng doanh thu do viÖc b¸n
thªm mçi ®¬n vÞ s¶n l­îng g©y ra. Trong b¶ng 1, doanh thu cËn biªn lµ 6 ®« la, b»ng gi¸ cña mçi thïng
s÷a. KÕt qu¶ nµy minh ho¹ bµi häc chØ ®­îc ¸p dông ®èi víi c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh. Tæng doanh
thu b»ng PxQ vµ P cè ®Þnh ®èi víi c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh. V× vËy khi Q t¨ng thªm 1 ®¬n vÞ, tæng
doanh thu sÏ t¨ng P ®« la. §èi víi doanh nghiÖp c¹nh tr anh, doanh thu cËn biªn b»ng gi¸ hµng ho¸.
KiÓm tra nhanh: Khi mét doanh nghiÖp c¹nh tranh t¨ng gÊp ® «i l­îng hµng b¸n ra, gi¸ b¸n vµ
tæng doanh thu cña nã sÏ thay ®æi nh­ thÕ nµo?

Tèi ®a ho¸ lîi nhuËn vµ ®­êng cung cña doanh nghiÖp c¹nh tranh

Môc tiªu cña doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, víi lîi nhuËn ®­îc tÝnh b»ng
c¸ch lÊy tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ. Chóng ta võa bµn vÒ tæng doanh thu vµ trong ch­¬ng tr­íc
chóng ta ®· bµn vÒ tæng chi phÝ. B©y giê chóng ta ®· s½n sµng ®Ó nghiªn cøu vÊ n ®Ò c¸c doanh nghiÖp tèi
®a ho¸ lîi nhuËn nh­ thÕ nµo vµ quyÕt ®Þnh ®ã dÉn tíi ®­êng cung ra sao.
Mét vÝ dô ®¬n gi¶n vÒ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn
Chóng ta h·y b¾t ®Çu ph©n tÝch cña m×nh vÒ quyÕt ®Þnh cung cña doanh nghiÖp b»ng vÝ dô trong
b¶ng 2. Cét thø nhÊt ghi sè thïng s÷a mµ tr¹i bß s÷a Smith s¶n xuÊt. Cét thø hai ghi tæng doanh thu,
®­îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy 6 ®« la nh©n víi sè thïng s÷a. Cét thø ba ghi tæng chi phÝ cña tr¹i bß s÷a. Tæng
chi phÝ bao gåm chi phÝ cè ®Þnh, trong vÝ dô nµy lµ 3 ®« la, vµ chi phÝ biÕn ®æi, phô thuéc vµo sè l­îng
s÷a s¶n xuÊt ra.
Cét thø 4 ghi lîi nhuËn cña tr¹i bß s÷a, ®­îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ.
NÕu kh«ng s¶n xuÊt, tr¹i bß s÷a bÞ lç 3 ®« la. NÕu s¶n xuÊt 1 thïng, nã thu ®­îc lîi nhuËn lµ 1 ®« la.
NÕu s¶n xuÊt 2 thïng, lîi nhuËn lµ 4 ®« la, vµ v.v … §Ó tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, tr¹i bß s÷a Smith chän
l­îng s÷a ®em l¹i møc lîi nhuËn cao nhÊt. Trong vÝ dô cña chóng ta, lîi nhuËn ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i khi tr¹i
bß s÷a s¶n xuÊt 4 hoÆc 5 thïng s÷a vµ lîi nhuËn b»ng 7 ®« la.
Chóng ta cã thÓ xem xÐt quyÕt ®Þnh cña tr¹i bß s÷a Smith theo c¸ch kh¸c: gia ®×nh Smith cã thÓ
t×m ®­îc l­îng s÷a tèi ®a ho¸ lîi nhuËn b»ng c¸ch so s¸nh doanh thu cËn biªn víi chi phÝ cËn biªn tõ
mçi ®¬n vÞ s÷a s¶n xuÊt. Hai cét cuèi trong b¶ng 2 ghi doanh thu cËn biªn vµ chi phÝ cËn biªn tõ nh÷ng
thay ®æi trong tæng doanh thu vµ tæng chi phÝ. Thïng s÷a ®Çu tiªn ®­îc tr¹i bß s÷a s¶n xuÊt cã doanh thu
cËn biªn lµ 6 ®« la vµ chi phÝ cËn biªn lµ 2 ®« la; v× vËy viÖc s¶n xuÊt thïng s÷a ®ã lµm t¨ng lîi nhuËn
thªm 4 ®« la (tõ - 3 ®« la lªn 1 ®« la). Thïng s÷a thø hai cã doanh thu cËn biªn lµ 6 ®« la vµ chi phÝ cËn
biªn lµ 3 ®« la, v× vËy thïng s÷a nµy lµm t¨ng lîi nhuËn thªm 3 ®« la (tõ 1 ®« la lªn 4 ®« la). Khi doanh
thu cËn biªn cßn v­ît qu¸ chi phÝ cËn biªn, viÖc t¨ng s¶n l­îng lµm t¨ng lîi nhuËn. Song khi tr¹i bß s÷a
Smith ®¹t møc 5 thïng s÷a, t×nh h×nh ®· kh¸c ®i. Thïng thø 6 cã doanh thu cËn biªn lµ 6 ®« la vµ chi phÝ
cËn biªn b»ng 7 ®« la, v× vËy viÖc s¶n xuÊt thïng s÷a ®ã lµm cho lîi nhuËn gi¶m 1 ® « la (tõ 7 ®« la
xuèng 6 ®« la). Nh­ vËy, gia ®×nh Smith kh«ng nªn s¶n xuÊt qu¸ 5 thïng s÷a.

229
 L­îng Tæng Tæng chi phÝ Lîi nhuËn Doanh thu cËn Chi phÝ cËn biªn
doanh (®« la) (®« la) biªn (®« la) (®« la)
thu thu
(®« la)
Q TR TC TR - TC MR = TR/Q MC = TC/Q
0 0 3 -3 - -
1 6 5 1 6 2
2 12 8 4 6 3
3 18 12 6 6 4
4 24 17 7 6 5
5 30 23 7 6 6
6 36 30 6 6 7
7 42 38 4 6 8
8 48 47 1 6 9
B¶ng 2. Tèi ®a ho¸ lîi nhuËn: vÝ dô b»ng sè
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc nªu ra trong ch­¬ng 1 lµ: Con ng­êi duy lý suy nghÜ
t¹i ®iÓm cËn biªn. B©y giê chóng ta sÏ xem xÐt t¹i bß s÷a Smith nghiªn cøu xem cÇn ¸p dông nguyªn lý
nµy nh­ thÕ nµo. NÕu doanh thu cËn biªn lín h¬n chi phÝ cËn biªn - nh­ trong tr­êng hîp s¶n xuÊt 1, 2
hay 3 thïng s÷a - tr¹i bß s÷a Smith nªn t¨ng s¶n l­îng s÷a. NÕu doanh thu cËn biªn nhá h¬n chi phÝ cËn
biªn - nh­ ë møc s¶n l­îng 6, 7, 8 thïng - gia ®×nh Smith nªn gi¶m s¶n l­îng s÷a. NÕu tr¹i bß s÷a Smith
suy nghÜ t¹i ®iÓm cËn biªn vµ thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu chØnh nhá cã lîi ®èi víi s¶n xuÊt, tÊt yÕ u hä sÏ ®i tíi
møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn.
§­êng chi phÝ cËn biªn vµ quyÕt ®Þnh cung cña doanh nghiÖp
§Ó më réng ph©n tÝch nµy vÒ qu¸ tr×nh tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, chóng ta h·y xÐt c¸c ®­êng chi phÝ
trong h×nh 1. Nh­ chóng ta ®· xuÊt bµn trong ch­¬ng 13, c¸c ®­êng chi phÝ ®Òu cã ba ®Æc tr­ng cña hÇu
hÕt c¸c doanh nghiÖp: ®­êng chi phÝ cËn biªn ( MC) dèc lªn, ®­êng chi phÝ b×nh qu©n ( ATC) d¹ng ch÷ U,
®­êng chi phÝ cËn biªn vµ ®­êng chi phÝ b×nh qu©n c¾t nhau t¹i ®iÓm thÊp nhÊt cña ®­êng chi phÝ b×nh
qu©n. H×nh nµy cßn vÏ mét ®­êng n»m ngang t¹i møc gi¸ thÞ tr­êng. §­êng gi¸ n»m ngang v× doanh
nghiÖp lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸. Gi¸ hµng ho¸ cña doanh nghiÖp kh«ng thay ®æi cho dï nã quyÕt ®Þnh s¶n
xuÊt l­îng hµng b»ng bao nhiªu. CÇn nhí r»ng ®èi víi doanh nghi Öp c¹nh tranh, gi¸ c¶ cña doanh
nghiÖp võa b»ng doanh thu b×nh qu©n ( AR), võa b»ng doanh thu cËn biªn ( MR).
Chóng ta cã thÓ sö dông h×nh 1 ®Ó x¸c ®Þnh møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Gi¶ sö doanh
nghiÖp ®ang s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng Q1. T¹i møc s¶n l­îng nµy, doanh thu cËn biªn lín h¬n chi phÝ
cËn biªn. NghÜa lµ nÕu doanh nghiÖp s¶n xuÊt vµ b¸n thªm mét ®èi víi s¶n l­îng, doanh thu cËn biªn
(MR1) sÏ v­ît qu¸ chi phÝ cËn biªn ( MC1). Lîi nhuËn, tøc tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ, sÏ t¨ng. V×
vËy, nÕu doanh thu cËn biªn lín h¬n chi phÝ cËn biªn nh­ ë møc s¶n l­îng Q1, doanh nghiÖp cã thÓ t¨ng
lîi nhuËn b»ng c¸ch t¨ng s¶n l­îng.
Chóng ta còng cã thÓ lËp luËn t­¬ng tù víi møc s¶n l­îng Q2. Trong tr­êng hîp nµy, chi phÝ cËn
biªn lín h¬n doanh thu cËn biªn. NÕ u doanh nghiÖp gi¶m møc s¶n xuÊt 1 ®¬n vÞ, chi phÝ tiÕt kiÖm ®­îc
(MC2) sÏ v­ît qu¸ phÇn lîi nhuËn bÞ mÊt ®i (MR2). V× vËy, nÕu doanh thu cËn biªn nhá h¬n chi phÝ cËn
biªn nh­ ë møc s¶n l­îng Q2, doanh nghiÖp cã thÓ t¨ng lîi nhuËn b»ng c¸ch gi¶m s¶n l­îng.

230
 Doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn b»ng c¸ch s¶n xuÊt l­îng
Chi phÝ vµ hµng mµ t¹i ®ã chi phÝ cËn biªn
Doanh thu b»ng doanh thu cËn biªn MC

MC2 ATC
P = MR 1  P = AR = MR
AVC
MC1

Q QMA Q2 L­îng
H×nh 01. Qu¸ tr×nh tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp c¹nh tranh. H×nh nµy vÏ ®­êng chi
phÝ cËn biªn (MC), chi phÝ b×nh qu©n (ATC) vµ chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n (AVC). Nã còng vÏ ®­êng gi¸
thÞ tr­êng (P), ®­êng trïng víi ®­êng doanh thu c Ën biªn (MR) vµ doanh thu b×nh qu©n (AR). T¹i s¶n
l­îng Q 1, doanh thu cËn biªn MR 1 lín h¬n chi phÝ cËn biªn AR 1, v× thÕ quyÕt ®Þnh t¨ng s¶n l­îng lµm
t¨ng lîi nhuËn. T¹i møc s¶n l­îng Q 2, doanh thu cËn biªn MR 2 thÊp h¬n chi phÝ cËn biªn AR 2, v× thÕ
quyÕt ®Þnh t¨ng s¶n l­îng lµm gi¶m lîi nhuËn. S¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn Q MAX ®­îc x¸c ®Þnh bëi
giao ®iÓm cña ®­êng gi¸ n»m ngang vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn.
Gi¸
MC

P2  ATC

P1 
AVC

Q1 Q2 L­îng
H×nh 2. §­êng chi phÝ cËn biªn víi t­ c¸ch ®­êng cung cña doanh nghiÖp c¹nh tranh. Sù
gia t¨ng cña gi¸ c¶ tõ P 1 lªn P2 lµm cho møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp t¨ng tõ
Q1 lªn Q 2. Bëi v× ®­êng chi phÝ cËn biªn cho chóng ta biÕt l­îng cung cña doanh nghiÖp t¹i mäi møc
gi¸, nªn nã lµ ®­êng cung cña doanh nghiÖp.
Nh÷ng ®iÒu chØnh cËn biªn ®èi víi møc s¶n l­îng kÕt thóc ë ®iÓm nµo? Dï mét doanh nghiÖp
b¾t ®Çu s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng thÊp (nh­ møc Q 1) hay ë møc s¶n l­îng cao (nh­ møc Q 2), th× cuèi
cïng nã còng ®iÒu chØnh cho ®Õn khi s¶n l­îng ®¹t møc Q MAX. Ph©n tÝch nµy chØ ra mét quy t¾c chung
®Ó tèi ®a ho¸ lîi nhuËn lµ: ë møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, doanh thu cËn biªn ®óng b»ng chi phÝ
cËn biªn.
B©y giê chóng ta cã thÓ thÊy doanh nghiÖp c¹nh tranh quyÕt ®Þnh møc s¶n l­îng cung øng cho
thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo. V× doanh ngh iÖp c¹nh tranh lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸, nªn doanh thu cËn biªn cña
doanh nghiÖp b»ng gi¸ thÞ tr­êng. T¹i bÊt kú møc gi¸ nµo cho tr­íc, s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña
doanh nghiÖp c¹nh tranh còng ®­îc x¸c ®Þnh bëi giao ®iÓm cña ®­êng gi¸ vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn.
Trong h×nh 1, møc s¶n l­îng ®ã lµ Q MAX.

231
 H×nh 2 cho thÊy doanh nghiÖp c¹nh tranh ph¶n øng nh­ thÕ nµo khi gi¸ t¨ng. Khi møc gi¸ b»ng
P1, nã s¶n xuÊt møc s¶n l­îng Q 1 - tøc møc s¶n l­îng cã chi phÝ cËn biªn b»ng gi¸ c¶. Khi gi¸ c¶ t¨ng
lªn P2, nã nhËn thÊy r»ng víi møc s¶n l­îng nh­ cò, doanh thu cËn biªn b©y giê cao h¬n chi phÝ cËn
biªn, nªn nã quyÕt ®Þnh t¨ng s¶n l­îng. S¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn míi lµ Q 2 - tøc møc s¶n l­îng cã
chi phÝ cËn biªn b»ng møc gi¸ míi cao h¬n. VÒ c¬ b¶n, do ®­êng chi phÝ cËn biªn cña doanh nghiÖp
quyÕt ®Þnh l­îng hµng mµ doanh nghiÖp s½n sµng cung t¹i mäi møc gi¸, nªn nã chÝnh lµ ®­êng cung cña
doanh nghiÖp c¹nh tranh.
QuyÕt ®Þnh ®ãng cöa cña doanh nghiÖp trong ng¾n h¹n
Nh­ vËy, chóng ta ®· ph©n tÝch vÊn ®Ò doanh ng hiÖp c¹nh tranh s¶n xuÊt bao nhiªu. Song trong
mét sè tr­êng hîp, doanh nghiÖp cã thÓ quyÕt ®Þnh ®ãng cöa vµ ngõng s¶n xuÊt.
ë ®©y chóng ta nªn ph©n biÖt gi÷a sù ®ãng cöa t¹m thêi vµ viÖc rêi bá thÞ tr­êng vÜnh viÔn cña
doanh nghiÖp. Kh¸i niÖm ®ãng cöa ®­îc dïng ®Ó chØ quyÕt ®Þnh ng¾n h¹n, trong ®ã doanh nghiÖp kh«ng
s¶n xuÊt g× c¶ trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh do ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i cña thÞ tr­êng kh«ng thuËn lîi. Kh¸i
niÖm rêi bá ®­îc dïng ®Ó chØ quyÕt ®Þnh dµi h¹n cña doanh nghiÖp vÒ viÖc rót ra khái thÞ tr ­êng. QuyÕt
®Þnh ng¾n h¹n vµ dµi h¹n kh¸c nhau v× hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖp kh«ng thÓ tr¸nh ®­îc chi phÝ cè ®Þnh
trong ng¾n h¹n, nh­ng trong dµi h¹n hä l¹i lµm ®­îc ®iÒu ®ã. NghÜa lµ doanh nghiÖp t¹m thêi ®ãng cöa
vÉn ph¶i chÞu chi phÝ cè ®Þnh, trong khi do anh nghiÖp rêi bá thÞ tr­êng cã thÓ tiÕt kiÖm ®­îc c¶ chi phÝ
cè ®Þnh vµ chi phÝ biÕn ®æi.
Ch¼ng h¹n chóng ta h·y xem xÐt quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cña mét n«ng d©n. Chi phÝ ®Êt ®ai lµ mét
trong nh÷ng chi phÝ cè ®Þnh mµ ng­êi n«ng d©n ph¶i chÞu. NÕu ng­êi n«ng d ©n quyÕt ®Þnh kh«ng trång
c©y g× trong mét vô, m¶nh ®Êt bÞ bá hoang vµ anh ta kh«ng thÓ thu håi ®­îc chi phÝ nµy. Khi ®­a ra
quyÕt ®Þnh cã nªn ngõng s¶n xuÊt mét vô hay kh«ng, chi phÝ cè ®Þnh vÒ ®Êt ®ai ®­îc coi lµ chi phÝ ch×m.
Ng­îc l¹i, nÕu ng­êi n«ng d©n quyÕt ®Þnh tõ bá hoµn toµn viÖc canh t¸c, anh ta cã thÓ b¸n m¶nh ®Êt ®i.
Khi ®­a ra quyÕt ®Þnh dµi h¹n vÒ viÖc cã nªn rêi bá thÞ tr­êng hay kh«ng, chi phÝ ®Êt ®ai kh«ng ph¶i lµ
chi phÝ ch×m. (Chóng ta sÏ trë l¹i vÊn ®Ò chi phÝ ch×m trong ®o¹n sau).
B©y giê chóng ta h·y xÐt c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn quyÕt ®Þnh ®ãng cöa cña doanh nghiÖp. NÕu
doanh nghiÖp ®ãng cöa, nã mÊt tÊt c¶ doanh thu tõ viÖc b¸n hµng ho¸ cña m×nh. §ång thêi, doanh
nghiÖp tiÕt kiÖm ®­îc chi phÝ biÕn ®æi cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt (nh­ng vÉn ph¶i chÞu chi phÝ cè ®inh). Do
®ã, doanh nghiÖp sÏ ®ãng cöa nÕu doanh thu nhËn ®­îc tõ viÖc s¶n xuÊt nhá h¬n chi phÝ biÕn ®æi cña
s¶n xuÊt.
Mét chót to¸n häc cã thÓ lµm cho tiªu chuÈn cña viÖc ®ãng cöa trë nªn h÷u Ých h¬n. NÕu TR ®¹i
diÖn cho tæng doanh thu vµ VC lµ chi phÝ biÕn ®æi, th× quyÕt ®Þnh ®ãng cöa cña doanh nghiÖp cã thÓ biÓu
thÞ nh­ sau:
§ãng cöa nÕu TR < VC.
Doanh nghiÖp ®ãng cöa nÕu tæng doanh thu nhá h¬n chi phÝ biÕn ®æi. Chia c¶ hai vÕ cho s¶n
l­îng Q, chóng ta cã:
§ãng cöa nÕu TR/Q < VC/Q.
CÇn l­u ý r»ng chóng ta cã thÓ ®¬n gi¶n ho¸ biÓu thøc nµy h¬n n÷a. TR/Q lµ tæng doanh thu
chia cho s¶n l­îng, tøc doanh thu b×nh qu©n. Nh­ trªn ®©y chóng ta ®· nãi, doanh thu b×nh qu©n ®èi víi
mäi doanh nghiÖp ®Òu b»ng gi¸ hµng ho¸ cña doanh nghiÖp P. T­¬ ng tù, VC/Q lµ chi phÝ biÕn ®æi b×nh
qu©n AVC. Do ®ã tiªu chuÈn ®Ó doanh nghiÖp quyÕt ®Þnh ®ãng cöa lµ:
§ãng cöa nÕu P < AVC.
NghÜa lµ doanh nghiÖp quyÕt ®Þnh ®ãng cöa nÕu gi¸ hµng ho¸ thÊp h¬n chi phÝ biÕn ®æi b×nh
qu©n cña s¶n xuÊt. Tiªu chuÈn nµy rÊt tr ùc quan: khi quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt, doanh nghiÖp so s¸nh gi¸ c¶
mµ nã thu ®­îc tõ mét ®¬n vÞ hµng ho¸ víi chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n mµ nã ph¶i bá ra ®Ó s¶n xuÊt ra
®¬n vÞ hµng ho¸ ®ã. NÕu gi¸ c¶ kh«ng bï ®­îc chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n, th× doanh nghiÖp nªn ®ãng

232
cöa. Doanh nghiÖp cã thÓ më cöa trë l¹i trong t­¬ng lai nÕu t×nh h×nh thay ®æi vµ gi¸ c¶ cao h¬n chi phÝ
biÕn ®æi b×nh qu©n.
B©y giê chóng ta ®· cã bøc tranh ®Çy ®ñ vÒ chiÕn l­îc tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp c¹nh
tranh. nÕu s¶n xuÊt, doanh nghiÖp c¹nh tranh s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng cã chi phÝ cËn biªn b»ng gi¸ hµng
ho¸. Nh­ng nÕu gi¸ thÊp h¬n chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n cña møc s¶n l­îng ®ã, doanh nghiÖp nªn ®ãng cöa
vµ ngõng s¶n xuÊt. Nh÷ng kÕt qu¶ nµy ®­îc minh ho¹ trong h×nh 3. §­êng cung ng¾n h¹n cña doanh
nghiÖp c¹nh tranh lµ phÇn ®­êng chi phÝ cËn biªn n»m trªn ®­êng chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n.
§­êng cung ng¾n h¹n cña
doanh nghiÖp
Chi phÝ
MC
NÕu P > ATC, s¶n
xuÊt vµ cã l·i
NÕu P > AVC, cã thÓ ATC
s¶n xuÊt trong ng¾n
h¹n
AVC
NÕu P < AVC, ®ãng
cöa

0 L­îng
H×nh 3. §­êng cung ng¾n h¹n cña doanh nghiÖp c¹nh tranh. Trong ng¾n h¹n, ®­êng cung cña
doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ phÇn cña ®­êng ch i phÝ cËn biªn (MC) n»m phÝa trªn ®­êng chi phÝ biÕn ®æi
b×nh qu©n (AVC). NÕu møc gi¸ thÊp h¬n chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n, doanh nghiÖp nªn ®ãng cöa.
B×nh s÷a bÞ ®æ vµ c¸c chi phÝ ch×m kh¸c
§«i khi trong cuéc sèng, ng­êi ta khuyªn b¹n r»ng "§õng cã gµo lªn khi b×nh s÷a bÞ ®æ" hay
"C¸i g× ®· qua th× h·y ®Ó nã qua ®i". Nh÷ng c©u ng¹n ng÷ nµy nãi lªn mét ch©n lý s©u xa vÒ qu¸ tr×nh ra
quyÕt ®Þnh duy lý. C¸c nhµ kinh tÕ nãi mét kho¶n chi phÝ lµ chi phÝ ch×m khi nã ®· ®­îc thùc hiÖn vµ
kh«ng thÓ thu håi. Theo mé t nghÜa nµo ®ã, chi phÝ ch×m ng­îc víi chi phÝ c¬ héi: chi phÝ c¬ héi lµ c¸i
chóng ta ph¶i tõ bá khi quyÕt ®Þnh lµm mét viÖc thay v× lµm c¸c viÖc kh¸c, trong khi chi phÝ ch×m kh«ng
thÓ tr¸nh ®­îc, dï sù lùa chän cña chóng ta lµ g×. V× kh«ng thÓ tr¸nh ®­îc chi phÝ ch×m, nªn chóng ta cã
thÓ bá qua nã khi ®­a ra c¸c quyÕt ®Þnh vÒ nh÷ng ph­¬ng diÖn kh¸c nhau trong cuéc sèng, bao gåm c¶
chiÕn l­îc kinh doanh.
Ph©n tÝch cña chóng ta vÒ quyÕt ®Þnh ®ãng cöa cña doanh nghiÖp lµ mét vÝ dô vÒ viÖc kh«ng thu
håi ®­îc chi phÝ ch×m. Chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng doanh nghiÖp kh«ng thÓ thu håi ®­îc chi phÝ cè ®Þnh b»ng
c¸ch t¹m thêi ngõng s¶n xuÊt. Do ®ã, chi phÝ cè ®Þnh cña doanh nghiÖp lµ chi phÝ ch×m trong ng¾n h¹n vµ
doanh nghiÖp cã thÓ yªn t©m bá qua nh÷ng chi phÝ nµy khi qu yÕt ®Þnh s¶n xuÊt bao nhiªu. §­êng cung
ng¾n h¹n cña doanh nghiÖp lµ phÇn ®­êng chi phÝ cËn biªn n»m trªn ®­êng chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n vµ
quy m« chi phÝ cè ®Þnh kh«ng ¶nh h­ëng tíi quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt.
ViÖc kh«ng cÇn tÝnh ®Õn chi phÝ ch×m lý gi¶i c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh cña c¸c doanh nghiÖp trªn
thùc tÕ. VÝ dô vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1990, hÇu hÕt c¸c h·ng hµng kh«ng lín ®Òu th«ng b¸o lµ bÞ thua lç
nÆng nÒ. Trong mét n¨m, American Airline, Delta vµ USAir, mçi h·ng lç h¬n 400 triÖu ®« la. Nh­ng
cho dï bÞ thua lç, c¸c h·ng hµng kh«ng nµy vÉn tiÕp tôc b¸n vÐ vµ chë kh¸ch. Nh×n qua, quyÕt ®Þnh nµy
d­êng nh­ rÊt ®¸ng ng¹c nhiªn: nÕu c¸c h·ng hµng kh«ng ®ang thua lç, th× t¹i sao «ng chñ cña chóng
kh«ng quyÕt ®Þnh ®ãng cöa?
§Ó hiÓu ®­îc hµnh vi nµy, chóng ta ph¶i th õa nhËn r»ng nhiÒu chi phÝ cña ngµnh hµng kh«ng
trong ng¾n h¹n lµ chi phÝ ch×m. Chi phÝ c¬ héi cña mét chuyÕn bay chØ bao gåm chi phÝ biÕn ®æi cña
nhiªn liÖu, tiÒn l­¬ng cña phi c«ng vµ ®oµn tiÕp viªn trªn chuyÕn bay. ChØ cÇn tæng doanh thu cña

233
chuyÕn bay v­ît qu¸ nh÷ng chi phÝ biÕn ®æi nµy, c¸c h·ng hµng kh«ng cßn nªn tiÕp tôc ho¹t ®éng. Vµ
trªn thùc tÕ, hä ®· lµm nh­ vËy.
ViÖc kh«ng thu håi ®­îc chi phÝ ch×m còng quan träng ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh c¸ nh©n. Ch¼ng
h¹n, b¹n ®¸nh gi¸ Ých lîi cña viÖc xem mét b é phim míi tr×nh chiÕu lµ 10 ®« la. B¹n mua vÐ hÕt 7 ®« la,
nh­ng tr­íc khi vµo r¹p, b¹n ®Ó mÊt vÐ. B¹n cã nªn mua vÐ kh¸c kh«ng? Hay b¹n ra vÒ vµ tõ chèi tr¶
thªm 7 ®« la ®Ó xem bé phim ®ã? C©u tr¶ lêi lµ b¹n nªn mua vÐ kh¸c - Ých lîi cña viÖc xem phim (1 0 ®«
la) vÉn v­ît qu¸ chi phÝ c¬ héi (7 ®« la cho chiÕc vÐ thø hai). 7 ®« la b¹n tr¶ cho chiÕc vÐ bÞ mÊt lµ chi
phÝ ch×m. Gièng nh­ khi b×nh söa ®· ®æ råi, th× viÖc gµo lªn pháng cã Ých g×.

Nghiªn cøu t×nh huèng:

nh÷ng nhµ hµng Õ Èm vµ s©n g«n mini lóc t r¸i mïa
B¹n ®· bao giê b­íc vµo mét nhµ hµng ®Ó ¨n tr­a vµ nhËn thÊy nã hÇu nh­ kh«ng cã ng­êi ¨n
ch­a? Cã lÏ b¹n ®· cã lÇn tù hái t¹i sao cöa hµng nµy vÉn tiÕp tôc më cöa? D­êng nh­ doanh thu cã
®­îc tõ vµi ba ng­êi kh¸ch kh«ng thÓ bï ®¾p chi phÝ ho¹t ®én g cña cöa hµng.
Khi ®­a ra quyÕt ®Þnh cã më cöa phôc vô b÷a tr­a kh«ng, ng­êi chñ cöa hµng ph¶i tÝnh ®Õn sù
kh¸c nhau gi÷a chi phÝ cè ®Þnh vµ chi phÝ biÕn ®æi. NhiÒu chi phÝ cña cöa hµng - nh­ tiÒn thuª nhµ, dông
cô nÊu n­íng, bµn ghÕ, b¸t ®Üa, ®å b¹c, v.v …. - lµ chi phÝ cè ®Þnh. ViÖc ®ãng cöa cöa hµng vµo buæi tr­a
kh«ng lµm gi¶m c¸c kho¶n chi phÝ nµy. Nãi c¸ch kh¸c, chóng lµ nh÷ng chi phÝ ch×m trong ng¾n h¹n. Khi
ng­êi chñ c©n nh¾c xem cã nªn phôc vô b÷a ¨n hay kh«ng, th× chØ cã chi phÝ biÕn ®æi - gi¸ cña thøc ¨n
vµ tiÒn l­¬ng cña ®éi ngò phôc vô - lµ ®¸ng quan t©m. Ng­êi chñ chØ ®ãng cöa hµng vµo giê ¨n tr­a khi
doanh thu tõ vµi ng­êi kh¸ch ¨n tr­a kh«ng bï ®¾p chi phÝ biÕn ®æi cña cöa hµng.
Ng­êi ®iÒu hµnh s©n g«n mini trong khu du lÞch mïa hÌ còng ®èi m Æt víi quyÕt ®Þnh t­¬ng tù.
V× doanh thu thùc sù biÕn ®æi theo mïa, nªn doanh nghiÖp ph¶i quyÕt ®Þnh thêi gian nµo më cöa vµ thêi
gian nµo ®ãng cöa. Mét lÇn n÷a, c¸c chi phÝ cè ®Þnh - chi phÝ mua ®Êt vµ x©y s©n - kh«ng thÓ thu håi
®­îc. S©n g«n mini chØ nª n më cöa kinh doanh ë nh÷ng kho¶ng thêi gian trong n¨m mµ doanh thu cña
nã v­ît qu¸ chi phÝ biÕn ®æi.

QuyÕt ®Þnh dµi h¹n cña doanh nghiÖp vÒ gia nhËp hoÆc rêi bá thÞ tr­êng
QuyÕt ®Þnh rêi bá thÞ tr­êng trong dµi h¹n cña doanh nghiÖp còng gièng nh­ quyÕt ®Þnh ®ãng
cöa. NÕu rêi bá thÞ tr­êng, doanh nghiÖp còng mÊt toµn bé doanh thu tõ viÖc b¸n s¶n phÈm cña m×nh,
nh­ng giê ®©y nã cã thÓ tiÕt kiÖm ®­îc c¶ chi phÝ cè ®Þnh vµ chi phÝ biÕn ®æi cña s¶n xuÊt. Do ®ã, doanh
nghiÖp sÏ rêi bá thÞ tr­êng nÕu doanh thu nhËn ®­îc tõ viÖc s¶n xuÊt nhá h¬n tæng chi phÝ cña nã.
Chi phÝ §­êng cung dµi h¹n cña
doanh nghiÖp MC

ATC
Doanh nghiÖp rêi bá thÞ
tr­êng nÕu P < ATC

0 L­îng
H×nh 4. §­êng cung dµi h¹n cña doanh nghiÖp c¹nh tranh. Trong dµi h¹n, ®­êng cung cña
doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ phÇn cña ®­êng chi phÝ cËn biªn (MC) n»m trªn ®­êng chi phÝ b×nh qu©n
(ATC). NÕu gi¸ hµng ho¸ thÊp h¬n ATC, doanh nghiÖp nªn rêi bá thÞ tr­êng.
Chóng ta còng cã thÓ lµm tiªu chuÈn nµy trë nªn h÷u Ých h¬n b»ng c¸ch tr×nh bµy nã d­íi d¹ng
to¸n häc. NÕu TR lµ tæng doanh thu vµ tÝnh chÊt lµ tæng chi phÝ, khi ®ã quyÕt ®Þnh cña doanh ng hiÖp cã
thÓ viÕt nh­ sau:
Rêi bá thÞ tr­êng nÕu TR < TC

234
 Doanh nghiÖp rêi bá thÞ tr­êng nÕu tæng doanh thu nhá h¬n tæng chi phÝ. Chia c¶ hai vÕ cho s¶n
l­îng Q, chóng ta ®­îc:
Rêi bá thÞ tr­êng nÕu TR/Q < TC/Q
Chóng ta cã thÓ ®¬n gi¶n ho¸ h¬n n÷a nÕu l­u ý r»ng TR/Q lµ doanh thu b×nh qu©n vµ b»ng gi¸
c¶ P, cßn TC/Q lµ chi phÝ b×nh qu©n ATC. V× vËy, quyÕt ®Þnh rêi bá thÞ tr­êng cña doanh nghiÖp cã thÓ
viÕt d­íi d¹ng:
Rêi bá thÞ tr­êng nÕu P < ATC.
Nh­ vËy, doanh nghiÖp sÏ quyÕt ®Þnh rêi bá thÞ tr­êng nÕu gi¸ hµng ho¸ thÊp h¬n chi phÝ s¶n
xuÊt b×nh qu©n.
C¸ch ph©n tÝch t­¬ng tù còng ®óng víi nh÷ng ng­êi ®ang c©n nh¾c vÒ viÖc cã nªn khëi nghiÖp
kinh doanh kh«ng. Hä sÏ gia nhËp thÞ tr­êng nÕu hµnh vi ®ã cã kh¶ n¨ng sinh lêi, mµ ®iÒu ®ã chØ x¶y ra
nÕu gi¸ hµng ho¸ cao h¬n chi phÝ s¶n xuÊt b×nh qu©n. V× vËy, quyÕt ®Þnh gia nhËp thÞ tr­êng cã thÓ viÕt
d­íi d¹ng:
Gia nhËp nÕu P > ATC
QuyÕt ®Þnh gia nhËp thùc chÊt lµ ng­îc víi quyÕt ®Þnh rêi bá thÞ tr­êng. B©y giê chóng ta ®·
s½n sµng ®Ó m« t¶ chiÕn l­îc tèi ®a ho¸ lîi nhuËn trong dµi h¹n cña doanh nghiÖp c¹nh tranh. NÕu doanh
nghiÖp ®ang ho¹t ®éng trªn thÞ tr­êng, nã sÏ s¶n xuÊt møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã chi phÝ cËn biªn b»ng
møc gi¸. Nh­ng nÕu gi¸ thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n ë møc s¶n l­îng ®ã, doanh nghiÖp sÏ quyÕt ®Þnh rêi
bá (hoÆc kh«ng gia nhËp) thÞ tr­êng. C¸c kÕt qu¶ nµy ®­îc minh ho¹ trong h×nh 4. §­êng cung dµi h¹n
cña doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ phÇn ®­êng chi phÝ cËn biªn n»m trªn ®­êng chi phÝ b×nh qu©n.
C¸ch tÝnh lîi nhuËn cña doanh nghiÖp c¹nh tranh b»ng ®å t hÞ
Khi ph©n tÝch sù rêi bá hay gia nhËp thÞ tr­êng, sÏ lµ rÊt h÷u Ých cho chóng ta nÕu cã thÓ ph©n
tÝch chi tiÕt h¬n lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. Nªn nhí r»ng lîi nhuËn b»ng tæng doanh thu (TR) trõ tæng
chi phÝ (TC):
Lîi nhuËn = TR - TC
Chóng ta cã thÓ viÕt l¹i ®Þnh nghÜa nµy b»ng c¸ch nh©n vµ chia vÕ ph¶i cho Q:
Lîi nhuËn = (TR/Q - TC/Q) x Q
C¸ch biÓu diÔn lîi nhuËn nµy cho phÐp chóng ta tÝnh ®­îc lîi nhuËn trªn ®å thÞ.
(a) Doanh nghiÖp cã l·i
Gi¸
MC
Lîi nhuËn
ATC
P 
ATC  P = AR = MR

0 Q L­îng
S¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn
b) Doanh nghiÖp thua lç
Gi¸
MC

ATC
ATC  P = AR = MR
F 
Lç

0 Q L­îng
S¶n l­îng tèi thiÓu ho¸ thua lç
235
 H×nh 5. Lîi nhuËn lµ diÖn tÝch n»m gi÷a gi¸ c¶ vµ chi phÝ b×nh qu©n. PhÇn t« ®Ëm n»m gi÷a
gi¸ c¶ vµ chi phÝ b×nh qu©n lµ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. ChiÒu cao cña h×nh ch÷ nhËt lµ gi¸ c¶ trõ
chi phÝ b×nh qu©n (P - ATC) vµ ®¸y cña nã lµ s¶n l­îng (Q). Trong phÇn (a), v× P > ATC, nªn doanh
nghiÖp cã lîi nhuËn. Trong phÇn (b), do P < ATC, nªn doanh nghiÖp bÞ thua lç.
PhÇn (a) cña h×nh 5 biÓu thÞ mét doanh nghiÖp thu ®­îc møc lîi nhuËn d­¬ng. Nh­ chóng ta ®·
nãi, doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi nhuËn khi s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã gi¸ c¶ b»ng chi phÝ cËn
biªn. B©y giê h·y nh×n vµo phÇn h×nh ch÷ nhËt t« ®Ëm. ChiÒu cao cña h×nh ch÷ nhËt b»ng (P - ATC), tøc
phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ c¶ vµ chi phÝ b×nh qu©n. §¸y cña h×nh ch÷ nhËt lµ Q, tøc møc s¶n l­îng s¶n xuÊt.
V× vËy, diÖn tÝch cña h×nh ch÷ nhËt (P - ATC)Q chÝnh lµ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp.
T­¬ng tù nh­ vËy, phÇn (b) trong h×nh 5 biÓu thÞ mét doanh nghiÖp thua lç (lîi nhuËn ©m).
Trong tr­êng hîp nµy,viÖc tèi ®a ho¸ lîi nhuËn hµm ý ph¶i tèi thiÓu ho¸ thua lç vµ ®iÒu nµy cã thÓ ®¹t
®­îc b»ng c¸ch s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng cã gi¸ c¶ b»ng chi phÝ cËn biªn. B©y giê chóng ta h·y xem xÐt
h×nh ch÷ nhËt ë phÇn (b). ChiÒu cao cña h×nh ch÷ nhËt lµ ATC - P vµ ®¸y lµ Q. DiÖn tÝch cña nã (ATC -
P)Q lµ møc thua lç cña doanh nghiÖp. V× doanh ng hiÖp trong t×nh huèng nµy kh«ng ®¹t doanh thu ®ñ ®Ó
bï chi phÝ b×nh qu©n, nªn nã quyÕt ®Þnh rêi bá thÞ tr­êng.
KiÓm tra nhanh: Gi¸ c¶ mµ mét doanh nghiÖp c¹nh tranh tèi ®a ho¸ lîi nhuËn ph¶i ®èi mÆt
®­îc so s¸nh víi chi phÝ cËn biªn cña doanh nghiÖp nh­ th Õ nµo? H·y gi¶i thÝch. Khi nµo doanh nghiÖp
c¹nh tranh tèi ®a ho¸ lîi nhuËn quyÕt ®Þnh ®ãng cöa?
®­êng cung trong thÞ tr­êng c¹nh tranh
Giê ®©y, sau khi ®· nghiªn cøu quyÕt ®Þnh cung cña doanh nghiÖp c¸ biÖt, chóng ta cã thÓ bµn
vÒ ®­êng cung cña thÞ tr­êng. Cã hai tr­êng hîp cÇn xem xÐt. Thø nhÊt, chóng ta nghiªn cøu thÞ tr­êng
cã sè doanh nghiÖp cè ®Þnh. Thø hai, chóng ta nghiªn cøu thÞ tr­êng mµ sè doanh nghiÖp cã thÓ thay ®æi
do c¸c doanh nghiÖp cò rêi bá thÞ tr­êng vµ c¸c doanh nghiÖp míi gia nhËp thÞ tr­êng. C¶ hai tr­êng hîp
®Òu quan träng, v× mçi tr­êng hîp ®­îc ¸p dông cho mét kho¶ng thêi gian kh¸c nhau. Trong ng¾n h¹n,
viÖc c¸c doanh nghiÖp gia nhËp hay rêi bá thÞ tr­êng th­êng rÊt khã x¶y ra vµ v× vËy viÖc gi¶ ®Þnh sè
doanh nghiÖp cè ®Þnh tá ra th Ých hîp. Nh­ng trong dµi h¹n, sè doanh nghiÖp cã thÓ ®iÒu chØnh ®Ó thÝch
nghi víi sù thay ®æi cña t×nh h×nh thÞ tr­êng.
Ng¾n h¹n: Møc cung thÞ tr­êng khi sè doanh nghiÖp cè ®Þnh
(a) Cung cña mét doanh nghiÖp
Gi¸
MC
$ 2.00
1.00

0 100 200 L­îng cña doanh nghiÖp

(b) Cung thÞ tr­êng

Gi¸
Cung

$ 2.00

1.00

0 100.000 200.000 L­îng cña thÞ tr­êng

236
 H×nh 6. Cung cña thÞ tr­êng víi sè doanh nghiÖp cè ®Þnh. Khi sè l­îng doanh nghiÖp trªn
thÞ tr­êng cè ®Þnh, ®­êng cung cña thÞ tr­êng trong phÇn (b) ph¶n ¸nh ®­êng chi phÝ biªn cña c¸c
doanh nghiÖp c¸ biÖt trong phÇn (a). Trong tr­êng hîp cã 1 .000 doanh nghiÖp, møc cung cña thÞ tr­êng
b»ng 1.000 lÇn møc cung cña mçi doanh nghiÖp.
Tr­íc tiªn, chóng ta h·y xem xÐt mét thÞ tr­êng cã 1 .000 doanh nghiÖp gièng hÖt nhau. T¹i bÊt
kú møc gi¸ nµo cho tr­íc, mçi doanh nghiÖp còng cung mét møc s¶n l­îng sao cho chi phÝ cËn biªn
b»ng gi¸ c¶ nh­ ®­îc chØ ra trong phÇn (a) cña h×nh 6. NghÜa lµ khi gi¸ c¶ cßn cao h¬n chi phÝ biÕn ®æi
b×nh qu©n, th× ®­êng chi phÝ cËn biªn cña mçi doanh nghiÖp vÉn lµ ®­êng cung cña nã. Sè l­îng s¶n
phÈm cung ra thÞ tr­êng sÏ b»ng tæng s¶n l­îng cñ a 1.000 doanh nghiÖp c¸ biÖt. V× vËy ®Ó rót ra ®­êng
cung thÞ tr­êng, chóng ta céng s¶n l­îng cña tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng l¹i víi nhau. Nh­
phÇn (b) trong h×nh 6 cho thÊy, do c¸c doanh nghiÖp gièng hÖt nhau, nªn l­îng cung ra thÞ tr­êng b» ng
1.000 lÇn s¶n l­îng cña mçi doanh nghiÖp.
Dµi h¹n: Møc cung thÞ tr­êng khi cã sù gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng
B©y giê chóng ta h·y xem ®iÒu g× x¶y ra nÕu c¸c doanh nghiÖp cã thÓ tù do gia nhËp vµ rêi bá
thÞ tr­êng. Chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng mäi ng­êi ®Òu sö dông c«ng nghÖ s¶n xuÊt nh­ nhau vµ cã kh¶
n¨ng tiÕp cËn thÞ tr­êng cung cÊp ®Çu vµo cho s¶n xuÊt nh­ nhau. Víi gi¶ ®Þnh nµy, mäi doanh nghiÖp
hiÖn cã vµ doanh nghiÖp cã kh¶ n¨ng gia nhËp thÞ tr­êng ®Òu cã c¸c ®­êng chi phÝ gièng nhau.
QuyÕt ®Þnh rêi bá hay gia nhËp thÞ tr­êng thuéc lo¹i nµy phô thuéc vµo nh÷ng kÝch thÝch mµ
ng­êi chñ doanh nghiÖp hiÖn cã vµ c¸c doanh nh©n cã thÓ khëi nghiÖp doanh nghiÖp míi ph¶i ®èi mÆt.
NÕu doanh nghiÖp hiÖn cã trong thÞ tr­êng kiÕm ®­îc lîi nhuËn, c¸c doanh nghiÖp míi sÏ cã ®éng c¬
gia nhËp thÞ tr­êng. Sù gia nhËp nµy lµm t¨ng sè l­îng doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng, lµm t¨ng l­îng
hµng cung øng, lµm gi¶m gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn. Ng­îc l¹i, nÕu c¸c doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng bÞ thua lç,
mét sè doanh nghiÖp hiÖn cã sÏ r êi bá thÞ tr­êng. Sù rêi bá cña hä lµm gi¶m sè l­îng doanh nghiÖp vµ
møc cung, do ®ã gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn t¨ng. Khi qu¸ tr×nh gia nhËp vµ rêi bá nµy kÕt thóc, c¸c doanh
nghiÖp cßn l¹i trªn thÞ tr­êng ph¶i cã lîi nhuËn kinh tÕ b»ng 0. H·y nhí l¹i r»ng chóng ta cã thÓ biÓu
diÔn lîi nhuËn cña doanh nghiÖp d­íi d¹ng:
Lîi nhuËn = (P - ATC) x Q
Ph­¬ng tr×nh nµy chØ ra r»ng doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng cã lîi nhuËn b»ng 0 khi vµ chØ khi
gi¸ hµng ho¸ b»ng chi phÝ b×nh qu©n ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. NÕu gi¸ hµng cao h¬n chi phÝ b×nh
qu©n, lîi nhuËn sÏ d­¬ng vµ ®iÒu nµy khuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp míi gia nhËp thÞ tr­êng. NÕu gi¸
hµng thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n, lîi nhuËn sÏ ©m vµ ®©y lµ nguyªn nh©n dÉn tíi viÖc mét sè doanh
nghiÖp rêi bá thÞ tr­êng. Qu¸ tr×nh gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng chØ kÕt thóc khi gi¸ c¶ vµ chi phÝ b×nh
qu©n b»ng nhau.
Ph©n tÝch nµy dÉn tíi mét kÕt luËn ®¸ng ng¹c nhiªn. Trong phÇn trªn cña ch­¬ng nµy, chóng ta
®· thÊy r»ng c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh s¶n xuÊt møc s¶n l­îng sao cho gi¸ c¶ b»n g chi phÝ cËn biªn.
Giê ®©y chóng ta l¹i thÊy r»ng sù tù do gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng lµm cho gi¸ c¶ b»ng chi phÝ b×nh
qu©n. Nh­ng nÕu gi¸ c¶ b»ng chi phÝ cËn biªn vµ chi phÝ b×nh qu©n, th× hai ®¹i l­îng chi phÝ nµy ph¶i
b»ng nhau. Tuy nhiªn, chi phÝ c Ën biªn vµ chi phÝ b×nh qu©n chØ b»ng nhau khi doanh nghiÖp s¶n xuÊt
víi chi phÝ b×nh qu©n thÊp nhÊt. Do ®ã, tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n cña thÞ tr­êng c¹nh tranh cã sù tù
do gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng ph¶i bao gåm c¸c doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng ë quy m« hiÖu qu¶.
PhÇn (a) trong h×nh 7 biÓu thÞ doanh nghiÖp trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n nh­ vËy. Trong
h×nh nµy, gi¸ P b»ng chi phÝ cËn biªn MC vµ v× vËy nã ®ang tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Nh­ng v× møc gi¸ nµy
còng b»ng chi phÝ b×nh qu©n ATC, nªn lîi nhuËn p h¶i b»ng 0. C¸c doanh nghiÖp míi kh«ng cã ®éng c¬
gia nhËp thÞ tr­êng vµ c¸c doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng kh«ng cã ®éng c¬ rêi bá thÞ tr­êng.

237
 (a) §iÒu kiÖn lîi nhuËn cña (b) §­êng cung cña thÞ tr­êng
doanh nghiÖp b»ng 0
Gi¸ Gi¸
MC

P= ATC Cung
ATCmin

0 L­îng 0 L­îng
H×nh 7. Cung thÞ tr­êng víi sù gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng. C¸c doanh nghiÖp sÏ gia nhËp
hoÆc rêi bá thÞ tr­êng chõng nµo lîi nhuËn cßn kh¸c 0. Do ®ã trong dµi h¹n, gi¸ c¶ b»ng chi phÝ b×nh
qu©n tèi thiÓu nh­ ®­îc biÓu thÞ trong phÇn (a). Sè l­îng doanh nghiÖp ®iÒu chØnh ®Ó b¶ o ®¶m r»ng mäi
nhu cÇu ®Òu ®­îc tho¶ m·n t¹i møc gi¸ ®ã. §­êng cung dµi h¹n cña thÞ tr­êng lµ ®­êng n»m ngang ®i
qua møc gi¸ nh­ trong phÇn (b).
Tõ ph©n tÝch vÒ hµnh vi cña doanh nghiÖp, chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®­êng cung dµi h¹n cho thÞ
tr­êng. Trong thÞ tr­êng cã sù tù do gia nhËp vµ rêi bá, chØ cã mét møc gi¸ t­¬ng øng víi lîi nhuËn b»ng 0
- ®ã lµ møc tèi thiÓu cña chi phÝ b×nh qu©n. Nh­ vËy, ®­êng cung thÞ tr­êng dµi h¹n ph¶i lµ ®­êng n»m
ngang ë møc gi¸ nµy nh­ trong phÇn (b) cña h×nh 7. BÊt kú møc gi ¸ nµo cao h¬n gi¸ ®ã ®Òu t¹o ra lîi
nhuËn (lín h¬n 0 - ND), dÉn tíi sù gia nhËp thÞ tr­êng vµ lµm t¨ng tæng l­îng cung. BÊt kú møc gi¸ nµo
thÊp h¬n gi¸ ®ã ®Òu g©y ra sù thua lç, dÉn tíi sù rêi bá thÞ tr­êng vµ gi¶m l­îng cung. Sè l­îng doanh
nghiÖp trªn thÞ tr­êng ®iÒu chØnh sao cho gi¸ c¶ b»ng chi phÝ b×nh qu©n tèi thiÓu vµ cã ®ñ sè l­îng doanh
nghiÖp cÇn thiÕt ®Ó tho¶ m·n toµn bé nhu cÇu t¹i møc gi¸ nµy.
T¹i sao c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh tiÕp tôc kinh doanh nÕu hä cã lîi nhuËn b»ng 0?
Míi nh×n qua, viÖc doanh nghiÖp c¹nh tranh cã lîi nhuËn b»ng 0 trong dµi h¹n d­êng nh­ lµ
®iÒu l¹ lïng. Dï sao th× ng­êi ta kinh doanh còng lµ ®Ó ki Õm ®­îc lîi nhuËn. NÕu rèt cuéc viÖc gia nhËp
thÞ tr­êng lµm lîi nhuËn tiÕn tíi 0, th× hÇu nh­ ch¼ng cã lý do g× ®Ó hä tiÕp tô c kinh doanh.
§Ó hiÓu ®­îc ®iÒu kiÖn lîi nhuËn b»ng 0 ®Çy ®ñ h¬n, chóng ta h·y nhí l¹i r»ng lîi nhuËn b»ng
tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ, cßn tæng chi phÝ bao gåm c¶ chi phÝ c¬ héi vÒ thêi gian vµ tiÒn b¹c mµ
ng­êi chñ doanh nghiÖp dµnh cho viÖc kinh doa nh. T¹i ®iÓm c©n b»ng lîi nhuËn b»ng 0, doanh thu cña
doanh nghiÖp ph¶i bï ®¾p ®­îc thêi gian vµ tiÒn b¹c mµ ng­êi chñ doanh nghiÖp tiªu tèn ®Ó duy tr× c«ng
viÖc kinh doanh.
Chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô. Gi¶ sö mét ng­êi n«ng d©n ph¶i ®Çu t­ 1 triÖu ®« l a ®Ó më mét
trang tr¹i vµ sè tiÒn nµy anh ta cã thÓ göi t¹i ng©n hµng ®Ó thu ®­îc tiÒn l·i 50.000 ®« la mét n¨m. Ngoµi
ra, anh ta ph¶i tõ bá mét viÖc lµm mµ lÏ ra anh ta thu ®­îc 30.000 ®« la mét n¨m d­íi d¹ng tiÒn l­¬ng. Khi
®ã chi phÝ c¬ héi cña ng­êi n«ng d©n trong viÖc më trang tr¹i bao gåm c¶ l·i suÊt mµ anh ta cã thÓ nhËn
®­îc vµ tiÒn l­¬ng bÞ mÊt - tæng céng lµ 80.000 ®« la. Cho dï lîi nhuËn cña anh ta tiÕn tíi 0, nh­ng doanh
thu tõ trang tr¹i vÉn ph¶i bï ®¾p cho anh ta nh÷ng chi phÝ c¬ héi nµy.
C¸c b¹n cÇn nhí r»ng c¸c nhµ kÕ to¸n vµ kinh tÕ tÝnh to¸n chi phÝ kh¸c nhau. Nh­ chóng ta ®·
bµn ®Õn trong ch­¬ng 3, nhµ kÕ to¸n th­êng tÝnh chi phÝ hiÖn vµ bá qua chi phÝ Èn. NghÜa lµ hä chØ h¹ch
to¸n chi phÝ víi t­ c¸ch dßng tiÒn ra khái doanh nghiÖp mµ kh«n g tÝnh tíi chi phÝ c¬ héi cña s¶n xuÊt
kh«ng n»m trong dßng tiÒn nµy. Do ®ã t¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng lîi nhuËn b»ng 0, lîi nhuËn kinh tÕ b»ng
0, nh­ng lîi nhuËn kÕ to¸n vÉn d­¬ng. Ch¼ng h¹n nhµ kÕ to¸n cña b¸c n«ng d©n trong vÝ dô cña chóng ta

238
sÏ kÕt luËn r»ng b¸c n«ng d©n thu ®­îc kho¶n lîi nhu Ën kÕ to¸n lµ 80.000 ®« la, ®ñ ®Ó ng­êi n«ng d©n
tiÕp tôc kinh doanh.
Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu trong ng¾n h¹n vµ dµi h¹n
V× c¸c doanh nghiÖp cã thÓ gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng trong dµi h¹n chø kh«ng ph¶i trong
ng¾n h¹n, nªn ph¶n øng cña thÞ tr­êng ®èi víi sù thay ®æi cña nhu cÇu phô thuéc vµo kho¶ng thêi gian
nghiªn cøu. §Ó thÊy ®iÒu nµy, chóng ta h·y theo dâi nh÷ng t¸c ®éng do sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu
g©y ra. Ph©n tÝch nµy sÏ chØ ra c¸ch thøc ph¶n øng cña t hÞ tr­êng theo thêi gian, còng nh­ viÖc sù gia
nhËp vµ rêi bá ®­a thÞ tr­êng ®Õn ®iÓm c©n b»ng dµi h¹n nh­ thÕ nµo.
Gi¶ sö thÞ tr­êng v¾t s÷a b¾t ®Çu t¹i ®iÓm c©n b»ng dµi h¹n. C¸c doanh nghiÖp ®ang t¹o ra lîi
nhuËn, do ®ã gi¸ c¶ b»ng chi phÝ b×nh qu©n tèi thiÓu. PhÇn (a) cña h×nh 8 biÓu thÞ t×nh huèng nµy. §iÓm
c©n b»ng dµi h¹n lµ A, l­îng s÷a b¸n ra trªn thÞ tr­êng b»ng Q 1, vµ gi¸ b»ng P 1.
B©y giê gi¶ sö c¸c nhµ khoa häc ph¸t hiÖn ra s÷a cã Ých lîi thÇn diÖu ®èi víi søc khoÎ. KÕt qu¶ lµ
®­êng cÇu vÒ s÷a dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi, tõ D 1 ®Õn D2 nh­ trong phÇn (b). §iÓm c©n b»ng ng¾n h¹n
chuyÓn tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B; do ®ã s¶n l­îng t¨ng tõ Q 1 lªn Q2 vµ gi¸ t¨ng tõ P 1 lªn P2. TÊt c¶ c¸c doanh
nghiÖp ®ang ho¹t ®éng ®Òu ph¶n øng tr­íc møc gi¸ cao h¬n b»ng c¸ch t ¨ng s¶n l­îng. V× ®­êng cung cña
mçi doanh nghiÖp ph¶n ¸nh ®­êng chi phÝ cËn biªn, nªn viÖc mçi doanh nghiÖp t¨ng s¶n l­îng bao nhiªu
®­îc quyÕt ®Þnh bëi ®­êng chi phÝ cËn biªn. T¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng ng¾n h¹n míi, gi¸ s÷a v­ît qu¸ chi phÝ
b×nh qu©n, nªn c¸c doanh nghiÖp ®¹t møc lîi nhuËn d­¬ng.
Theo thêi gian, lîi nhuËn thu ®­îc trªn thÞ tr­êng nµy sÏ thóc ®Èy c¸c doanh nghiÖp míi gia
nhËp. VÝ dô, mét sè ng­êi n«ng d©n chuyÓn sang s¶n xuÊt s÷a thay v× c¸c lo¹i n«ng s¶n kh¸c. V× sè
l­îng doanh nghiÖp t¨ng, nªn ®­êng cung ng¾n h¹n dÞch chuyÓn sang ph¶i tõ S 1 xuèng S2 nh­ trong
phÇn (c) vµ ®iÒu nµy lµm cho gi¸ s÷a gi¶m. Cuèi cïng, gi¸ s÷a dÇn trë vÒ møc chi phÝ b×nh qu©n tèi
thiÓu, lîi nhuËn b»ng 0 vµ c¸c doanh nghiÖp ngõng gia nhËp thÞ tr­êng. T×nh h×nh nµy lµm cho thÞ tr­êng
®¹t ®iÓm c©n b»ng dµi h¹n míi t¹i ®iÓm C. Gi¸ s÷a trë l¹i møc P 1, nh­ng s¶n l­îng t¨ng lªn ®Õn Q 3. Mçi
doanh nghiÖp trë l¹i s¶n xuÊt ë quy m« hiÖu qu¶, nh­ng v× cã nhiÒu doanh nghiÖp trong ngµnh s÷a h¬n,
nªn l­îng s÷a ®­îc s¶n xuÊt vµ b¸ n ra nhiÒu h¬n.
T¹i sao ®­êng cung dµi h¹n cã thÓ dèc lªn
§Õn ®©y chóng ta ®· thÊy sù gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng cã thÓ lµm cho ®­êng cung thÞ tr­êng
dµi h¹n n»m ngang. §iÓm cèt lâi trong ph©n tÝch cña chóng ta lµ cã sè l­îng lín c¸c doanh nghiÖp gia
nhËp tiÒm tµng, tÊt c¶ ®Òu ph¶i chÞu chi phÝ nh­ nhau. Nh­ vËy, ®­êng cung thÞ tr­êng dµi h¹n lµ ®­êng
n»m ngang t¹i møc chi phÝ b×nh qu©n thÊp nhÊt. Khi nhu cÇu vÒ hµng ho¸ t¨ng, kÕt qu¶ ®¹t ®­îc trong
dµi h¹n lµ sù t¨ng lªn cña sè l­îng doanh nghiÖp vµ tæn g l­îng hµng ho¸ ®­îc cung, trong khi gi¸ kh«ng
thay ®æi.
(a) §iÒu kiÖn ban ®Çu

Gi¸ Doanh nghiÖp ThÞ tr­êng

Gi¸
MC

S
ATC A
P1 P P1 Cung dµi h¹n

D
0 L­îng (DN) 0 Q1 L­îng (TT)

239
 (b) Ph¶n øng ng¾n h¹n
Gi¸ Doanh nghiÖp Gi¸ ThÞ tr­êng
MC
S1
Lîi nhuËn
ATC
B
P2  P2  Cung dµi h¹n
P  P1 A
D1 D2

0 L­îng (DN) 0 Q1 Q2 L­îng (TT)

(c) Ph¶n øng dµi h¹n

Doanh nghiÖp ThÞ tr­êng

Gi¸ Gi¸
MC
S1 S2
ATC P2
 Cung dµi
P P
A   h¹n
D2
D1

0 L­îng (DN) 0 Q1 Q2 Q3 L­îng (TT)

H×nh 8. Sù t¨ng cÇu trong ng¾n h¹n vµ dµi h¹n. ThÞ tr­êng b¾t ®Çu t¹i mét ®iÓm c©n b»ng
nµo ®ã, ch¼ng h¹n ®iÓm A trong phÇn (a). T¹i ®iÓm c©n b»ng nµy, c¸c doanh nghiÖp ®Òu cã lîi nhuËn
b»ng 0 vµ gi¸ c¶ b»ng chi phÝ b×nh qu©n tèi thiÓu (ATC min). PhÇn (b) cho thÊy ®iÒu g× x¶y ra trong ng¾n
h¹n khi nhu cÇu t¨ng tõ D 1 lªn D2. §iÓm c©n b»ng chuyÓn tõ A san g B, gi¸ c¶ t¨ng tõ P 1 lªn P2 vµ l­îng
hµng b¸n ra t¨ng tõ Q 1 lªn Q 2. V× gi¸ c¶ b©y giê v­ît qu¸ ATC min, nªn c¸c doanh nghiÖp thu ®­îc lîi
nhuËn vµ ®iÒu nµy kÝch thÝch sù gia nhËp cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c. YÕu tè ®ã lµm dÞch chuyÓn ®­êng
cung ng¾n h¹n sang ph¶i, tõ S 1 ®Õn S2 nh­ trong phÇn (c). T¹i ®iÓm c©n b»ng dµi h¹n míi lµ C, gi¸ c¶
trë l¹i møc P 1, nh­ng s¶n l­îng t¨ng lªn tíi Q 3. Lîi nhuËn trë l¹i møc b»ng 0 vµ gia c¶ b»ng ATC min,
nh­ng thÞ tr­êng cã nhiÒu doanh nghiÖp h¬n ®Ó tho¶ m·n møc cÇu cao h¬n.
Lý do thø hai ®Ó ®­êng cung dèc lªn lµ c¸c doanh nghiÖp ph¶i chÞu møc chi phÝ kh¸c nhau. VÝ
dô,chóng ta h·y xem xÐt thÞ tr­êng dÞch vô quÐt s¬n. BÊt cø ai còng cã thÓ gia nhËp thÞ tr­êng dÞch vô
quÐt s¬n, nh­ng kh«ng ph¶i mäi ng­êi ®Òu cã chi phÝ nh­ nhau . Chi phÝ kh¸c nhau mét phÇn v× mét sè
ng­êi lµm viÖc nhanh h¬n ng­êi kh¸c vµ mét phÇn v× mét sè ng­êi cã c¸ch sö dông thêi gian cña m×nh
tèt h¬n ng­êi kh¸c. T¹i mçi møc gi¸ cho tr­íc, nh÷ng ng­êi cã chi phÝ thÊp cã nhiÒu kh¶ n¨ng gia nhËp
thÞ tr­êng h¬n nh÷ng ng­êi cã chi phÝ cao. §Ó t¨ng l­îng cung vÒ dÞch vô quÐt s¬n, nh÷ng ng­êi gia
nhËp bæ sung nµy ph¶i ®­îc khuyÕn khÝch ®Ó gia nhËp thÞ tr­êng. Do hä cã chi phÝ cao h¬n, nªn gi¸ ph¶i
t¨ng ®Ó gia nhËp thÞ tr­êng ®em l¹i lîi nhuËn cho hä. V× vËy, ®­êng cu ng thÞ tr­êng cña dÞch vô quÐt s¬n
dèc lªn ngay c¶ khi cã sù tù do gia nhËp thÞ tr­êng.
H·y chó ý r»ng nÕu c¸c doanh nghiÖp cã chi phÝ kh¸c nhau, mét sè doanh nghiÖp cßn thu ®­îc
lîi nhuËn ngay c¶ trong dµi h¹n. Trong tr­êng hîp nµy, gi¸ c¶ thÞ tr­êng ph¶n ¸nh chi phÝ b×nh qu©n cña
doanh nghiÖp cËn biªn - tøc doanh nghiÖp sÏ rêi bá thÞ tr­êng nÕu gi¸ c¶ thÊp h¬n. Doanh nghiÖp nµy
®¹t lîi nhuËn b»ng 0, nh­ng c¸c doanh nghiÖp cã chi phÝ thÊp h¬n thu ®­îc lîi nhuËn d­¬ng. Sù gia
nhËp thÞ tr­êng kh«ng lo¹i bá ® ­îc c¸c kho¶n lîi nhuËn nµy, v× nh÷ng ng­êi gia nhËp tiÒm tµng cã chi

240
phÝ cao h¬n c¸c doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng trªn thÞ tr­êng. C¸c doanh nghiÖp cã chi phÝ cao h¬n chØ
gia nhËp thÞ tr­êng nÕu gi¸ t¨ng vµ thÞ tr­êng ®em l¹i lîi nhuËn cho hä.
V× hai lý do trªn, ®­êng cung thÞ tr­êng dµi h¹n cã xu h­íng dèc lªn, chø kh«ng ph¶i n»m
ngang. §iÒu nµy hµm ý møc gi¸ cao h¬n lµ cÇn thiÕt ®Ó lµm t¨ng l­îng cung. Tuy nhiªn, bµi häc c¬ b¶n
vÒ sù gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng vÉn lu«n lu«n ®óng. Do c¸c doanh nghiÖp gia nhËp vµ rêi bá thÞ
tr­êng trong dµi h¹n dÔ dµng h¬n trong ng¾n h¹n, ®­êng cung dµi h¹n th­êng co gi·n h¬n ®­êng cung
ng¾n h¹n.
KiÓm tra nhanh: Trong dµi h¹n víi sù tù do gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng, gi¸ thÞ tr­êng b»ng
chi phÝ cËn biªn, chi phÝ b×nh qu ©n, b»ng c¶ hai hay kh«ng b»ng kho¶n chi phÝ nµo? H·y gi¶i thÝch b»ng
®å thÞ.
KÕt luËn: phÝa sau ®­êng cung
Chóng ta ®· bµn vÒ hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh t×m c¸ch tèi ®a ho¸ lîi nhuËn.
Ch¾c b¹n cßn nhí r»ng mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1 lµ: con ng­êi duy lý
suy nghÜ t¹i ®iÓm cËn biªn. Ch­¬ng nµy ®· øng dông ý t­ëng ®ã ®Ó lý gi¶i hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp
c¹nh tranh. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch cËn biªn ®em l¹i cho chóng ta lý thuyÕt vÒ ®­êng cung trong thÞ
tr­êng c¹nh tranh vµ nhê ®ã chóng ta hiÓu s©u s¾c h¬n c¸c kÕt côc thÞ tr­êng.
Chóng ta ®· biÕt r»ng khi mua hµng ho¸ cña mét doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng c¹nh tranh,
chóng ta cã thÓ tin ch¾c r»ng gi¸ mµ chóng ta ph¶i tr¶ gÇn víi chi phÝ s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. §Æc biÖt ,
nÕu c¸c doanh nghiÖp c¹nh víi nhau vµ t×m c¸ch tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, gi¸ hµng ho¸ sÏ b»ng chi phÝ cËn
biªn ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. Ngoµi ra, nÕu c¸c doanh nghiÖp cã thÓ tù do gia nhËp vµ rêi bá thÞ
tr­êng, gi¸ còng b»ng tæng chi phÝ s¶n xuÊt b×nh qu© n thÊp ®Õn møc cho phÐp.
MÆc dï trong suèt ch­¬ng nµy chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng c¸c doanh nghiÖp lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸,
nh­ng nhiÒu c«ng cô ®­îc ph¸t triÓn ë ®©y còng h÷u Ých ®èi víi viÖc nghiªn cøu hµnh vi cña doanh
nghiÖp trong nh÷ng thÞ tr­êng cã møc ®é c ¹nh tranh thÊp h¬n. Trong ba ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta sÏ
nghiªn cøu hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp cã søc m¹nh thÞ tr­êng. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch cËn biªn vÉn
cã Ých trong viÖc ph©n tÝch c¸c doanh nghiÖp nµy, nh­ng nã dÉn tíi nh÷ng kÕt luËn hoµn toµn kh¸c.
Tãm t¾t

 Do doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸, nªn doanh thu cña nã tû lÖ thuËn víi s¶n
l­îng mµ nã s¶n xuÊt ra. Gi¸ hµng ho¸ b»ng doanh thu b×nh qu©n cña doanh nghiÖp vµ doanh
thu cËn biªn cña nã.
 §Ó tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, doanh nghiÖp chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã doanh thu cËn biªn b»ng
chi phÝ cËn biªn. Do doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp c¹nh tranh b»ng gi¸ b¸n trªn thÞ
tr­êng, nªn nã chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã gi¸ c¶ b»ng chi phÝ cËn biªn. V× vËy, ®­êng chi
phÝ cËn biªn cña doanh nghiÖp chÝnh lµ ®­êng cung.
 Trong ng¾n h¹n, khi doanh nghiÖp kh«ng thÓ thu håi chi phÝ cè ®Þnh, nã sÏ quyÕt ®Þnh ®ãng
cöa t¹m thêi nÕu gi¸ hµng ho¸ thÊp h¬n chi phÝ biÕn ®æi b×nh qu©n. V× doanh nghiÖp cã thÓ
thu håi c¶ chi phÝ cè ®Þnh vµ chi phÝ biÕn ®æi trong d µi h¹n, nªn nã sÏ chän c¸ch rêi bá thÞ
tr­êng nÕu gi¸ b¸n thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n.
 Trªn thÞ tr­êng cã sù tù do gia nhËp vµ rêi bá, lîi nhuËn tiÕn dÇn ®Õn 0 trong dµi h¹n. T¹i
tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n nµy, tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp ®Òu s¶n xuÊt ë quy m « hiÖu qu¶, gi¸
c¶ b»ng chi phÝ b×nh qu©n tèi thiÓu vµ sè l­îng doanh nghiÖp ®iÒu chØnh ®Ó tho¶ m·n l­îng
cÇu t¹i møc gi¸ nµy.
 Nh÷ng thay ®æi trong nhu cÇu g©y ra ¶nh h­ëng kh¸c nhau trong nh÷ng kho¶ng thêi gian
kh¸c nhau. Trong ng¾n h¹n, sù gia t¨ng nhu c Çu lµm t¨ng gi¸ c¶ vµ ®em l¹i lîi nhuËn, cßn sù
gi¶m sót cña nhu cÇu lµm cho gi¸ c¶ gi¶m, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thua lç. Nh­ng nÕu c¸c doanh

241
 nghiÖp cã thÓ tù do gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr­êng th× trong dµi h¹n, sè l­îng doanh nghiÖp tù
®iÒu chØnh ®Ó ®­a thÞ tr­êng tíi ®iÓm c©n b»ng cã lîi nhuËn b»ng 0.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
ThÞ tr­êng c¹nh tranh Competitive market
Doanh thu b×nh qu©n Average revenue
Doanh thu cËn biªn Marginal revenue
Chi phÝ ch×m Sunk cost
C©u hái «n tËp
1. Doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ g×?
2. H·y vÏ c¸c ®­êng chi phÝ cña mét doanh nghiÖp tiªu biÓu. Víi møc gi¸ cho tr­íc, h·y lý
gi¶i c¸ch thøc doanh nghiÖp chän møc s¶n l­îng ®Ó tèi ®a ho¸ lîi nhuËn.
3. Trong ®iÒu kiÖn nµo doanh nghiÖp ®ãng cöa t¹m thêi? H·y gi¶i thÝch.
4. Trong ®iÒu kiÖn nµo doanh ngh iÖp rêi bá thÞ tr­êng? H·y gi¶i thÝch.
5. Gi¸ b¸n cña doanh nghiÖp b»ng chi phÝ cËn biªn trong dµi h¹n, trong ng¾n h¹n, hay c¶
hai? H·y gi¶i thÝch.
6. Gi¸ b¸n cña doanh nghiÖp b»ng chi phÝ b×nh qu©n tèi thiÓu trong dµi h¹n, trong ng¾n h¹n,
hay c¶ hai? H·y gi¶i thÝch.
7. §­êng cung thÞ tr­êng th­êng co gi·n h¬n trong dµi h¹n hay trong ng¾n h¹n? H·y gi¶i
thÝch.
Bµi tËp vµ vËn dông
1. C¸c ®Æc ®iÓm cña thÞ tr­êng c¹nh tranh lµ g×? Theo b¹n, ®å uèng nµo trong c¸c lo¹i ®å uèng
sau ®©y cã nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã? T¹i sao c¸c ®å uèng cßn l¹i kh«ng cã ®Æc ®iÓm ®ã?
a. N­íc m¸y
b. N­íc ®ãng chai.
c. C«la.
d. Bia
2. Sau nhiÒu giê lµm viÖc trong phßng thÝ nghiÖm ho¸ häc, ng­êi b¹n cïng phßng cña b¹n ®·
thµnh c«ng - c« ta kh¸m ph¸ ra mét c«ng thøc bÝ mËt cho phÐp mäi ng­êi ®¹t gi¸ trÞ n ghiªn cøu chØ
trong n¨m phót mµ b×nh th­êng ph¶i mÊt mét tiÕng. §Õn lóc nµy, c« ta ®· b¸n 200 vØ thuèc vµ ®ang ®èi
mÆt víi b¶ng chi phÝ b×nh qu©n nh­ sau:
Q ATC
199 199
200 200
201 201

NÕu mét kh¸ch hµng míi chÊp nhËn tr¶ ng­êi b¹n cïng phßng cña b¹n 30 0 ®« la cho mét vØ
thuèc, c« ta cã nªn ®iÒu chÕ thªm mét vØ n÷a kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
3. Ngµnh s¶n xuÊt cam th¶o lµ mét ngµnh c¹nh tranh. Mçi doanh nghiÖp s¶n xuÊt hai triÖu d©y
cam th¶o mçi n¨m. Mçi d©y cam th¶o cã chi phÝ b×nh qu©nlµ 0,20 ®« la vµ hä b¸ n ë møc gi¸ 0,30 ®« la.
a. Chi phÝ cËn biªn cña mét d©y cam th¶o lµ bao nhiªu?
b. Ngµnh nµy cã ®ang n»m trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n kh«ng? T¹i sao cã vµ t¹i sao
kh«ng?
4. B¹n ®i ¨n t¹i nhµ hµng ngon nhÊt trong thÞ trÊn vµ gäi b÷a tèi cã t«m hïm gi¸ 4 0 ®« la. Sau
khi ¨n hÕt nöa con t«m hïm, b¹n míi nhËn ra r»ng m×nh ®· no. Ng­êi yªu cña b¹n muèn b¹n ¨n nèt, v×
kh«ng thÓ mang phÇn thõa vÒ nhµ vµ bëi v× "b¹n ®· tr¶ tiÒn cho nã". B¹n nªn lµm g×? H·y liªn hÖ c©u tr¶
lêi cña b¹n víi phÇn tr×nh bµy trong ch­ ¬ng nµy.

242
 5. Doanh nghiÖp cung cÊp dÞch vô c¾t co cña Bob lµ doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn. Bob nhËn c¾t mçi b·i cá víi gi¸ 27 ®« la. Tæng chi phÝ mçi ngµy cña anh ta lµ 280 ®« la, trong ®ã
30 ®« la lµ chi phÝ cè ®Þnh. Anh ta c¾t 10 b·i cá mçi ngµy. B¹n cã thÓ nãi g× vÒ quyÕt ®Þnh trong ng¾n
h¹n cña Bob vÒ viÖc ®ãng cöa vµ quyÕt ®Þnh dµi h¹n vÒ viÖc rêi bá thÞ tr­êng?
6. H·y xem xÐt tæng chi phÝ vµ tæng doanh thu trong b¶ng sau:
L­îng
0 1 2 3 4 5 6 7
TC 8 9 10 11 13 19 27 37
TR 0 8 16 24 32 40 48 56

a. H·y tÝnh lîi nhuËn cho mçi s¶n phÈm. Doanh nghiÖp nªn s¶n xuÊt bao nhiªu ®Ó tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn?
b. H·y tÝnh doanh thu cËn biªn vµ chi phÝ cËn biªn cho mçi s¶n phÈm. H·y vÏ ®å thÞ minh ho¹.
(Gîi ý: Ghi c¸c ®iÓm n»m gi÷a c¸c sè nguyªn. VÝ dô, chi phÝ cËn biªn gi÷a 2 vµ 3 nªn ®­îc ghi thµnh
®iÓm 2,5). C¸c ®­êng nµy c¾t nhau t¹i møc s¶n l­îng nµo? §iÓm nµy liªn quan thÕ nµo ®Õn c©u tr¶ lêi
cña b¹n trong c©u (a)?
c. B¹n cã thÓ chØ ra r»ng doanh nghiÖp nµy cã ë trong ngµnh c¹nh tranh kh«ng? NÕu ®óng vËy,
b¹n cã thÓ nãi ®­îc r»ng ngµnh ®ã ®ang ë trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n kh«ng?
7. Tê t¹p chÝ Phè U«n (23 th¸ng 7 n¨m 1991) ®· viÕt: "KÓ tõ khi ®¹t ®Ønh cao vµo n¨m 1967,
l­îng tiªu thô thÞt bß tÝnh trªn ®Çu ng­êi cña n­íc Mü ®· gi¶m 28.6%... [vµ] quy m« ®µn gia sóc ®·
gi¶m tíi møc thÊp nhÊt trong vßng 30 n¨m qua.
a. H·y sö dông ®å thÞ cña doanh nghiÖp vµ ngµnh ®Ó chØ ra t¸c ®éng ng¾n h¹n cña sù suy gi¶m
nhu cÇu vÒ thÞt bß. H·y ®Æt tªn cho ®å thÞ vµ diÔn t¶ b»ng lêi tÊt c¶ nh÷ng thay ®æi mµ b¹ n cã thÓ t×m
®­îc.
b. Trªn mét ®å thÞ míi, h·y chØ ra t¸c ®éng dµi h¹n cña sù suy gi¶m nhu cÇu vÒ thÞt bß. H·y gi¶i
thÝch b»ng lêi.
8. "Theo truyÒn thèng th× gi¸ cao th­êng dÉn ®Õn viÖc më réng quy m« ngµnh, nh­ng råi møc
gi¸ cao vµ sù ph¸t ®¹t cña ng­êi s ¶n xuÊt cã thÓ sÏ chÊm døt". H·y gi¶i thÝch b»ng nh÷ng ®å thÞ thÝch
hîp.
9. Gi¶ sö ngµnh in s¸ch lµ mét ngµnh c¹nh tranh vµ b¾t ®Çu chuyÓn sang tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi
h¹n.
a. H·y vÏ ®å thÞ m« t¶ mét doanh nghiÖp tiªu biÓu trong ngµnh nµy.
b. C«ng ty In c«ng nghÖ cao ph¸t minh ra quy tr×nh míi cho phÐp c¾t gi¶m m¹nh chi phÝ in
s¸ch. §iÒu g× sÏ x¶y ®Õn víi lîi nhuËn cña c«ng ty ®ã vµ gi¸ s¸ch trong ng¾n h¹n, khi b»ng s¸ng chÕ cña
c«ng ty ng¨n c¶n c¸c doanh nghiÖp kh¸c sö dông c«ng nghÖ míi nµy?
c. §iÒu g× sÏ x¶y ra trong dµi h¹n khi b»ng s¸ng chÕ cña c«ng ty hÕt h¹n vµ c¸c c«ng ty kh¸c tù
do sö dông c«ng nghÖ míi nµy?
10. NhiÒu chiÕc thuyÒn nhá ®­îc lµm b»ng sîi thñy tinh s¶n xuÊt tõ dÇu th«. Gi¶ sö gi¸ dÇu
t¨ng.
a. H·y sö dông ®å thÞ ®Ó cho thÊy ®iÒu g× sÏ x ¶y ra víi c¸c ®­êng chi phÝ cña mét h·ng ®ãng
thuyÒn c¸ biÖt vµ ®­êng cung thÞ tr­êng.
b. §iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi lîi nhuËn cña c¸c nhµ s¶n xuÊt thuyÒn trong ng¾n h¹n? Sè l­îng nhµ
®ãng thuyÒn trong dµi h¹n sÏ thay ®æi nh­ thÕ nµo?
11. Gi¶ sö ngµnh c«ng nghiÖp dÖt cña Mü lµ ngµnh c¹nh tranh vµ kh«ng cã th­¬ng m¹i quèc tÕ
vÒ hµng dÖt. Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n, gi¸ cña mçi ®¬n vÞ v¶i lµ 30 ®« la.
a. H·y sö dông ®å thÞ cho toµn bé thÞ tr­êng vµ cho mçi ng­êi s¶n xuÊt c¸ biÖt ®Ó m« t¶ tr¹ng
th¸i c©n b»ng.
B©y giê h·y gi¶ ®Þnh r»ng c¸c nhµ s¶n xuÊt v¶i sîi ë c¸c n­íc kh¸c s½n sµng b¸n l­îng v¶i lín
trªn n­íc Mü víi gi¸ chØ b»ng 25 ®« la mét ®¬n vÞ.

243
 b. NÕu c¸c nhµ s¶n xuÊt v¶i sîi Mü cã chi phÝ cè ®Þnh lín, ¶nh h­ëng ng¾n h¹n cña viÖc nhËp
khÈu v¶i ®èi víi s¶n l­îng cña c¸c nhµ s¶n xuÊt c¸ biÖt lµ g×? ¶nh h­ëng ng¾n h¹n ®èi víi lîi nhuËn cña
hä lµ g×? H·y minh ho¹ c©u tr¶ lêi cña b¹n b»ng ®å thÞ.
c. ¶nh h­ëng dµi h¹n ®èi víi sè l­îng doanh nghiÖp Mü trong ngµnh c«ng nghiÖp nµy lµ g×?
12. Gi¶ sö cã 1.000 hµng quÈy nãng ho¹t ®éng t¹i thµnh phè New York. Mçi cöa hµng cã ®­êng
chi phÝ b×nh qu©n d¹ng ch÷ U. §­êng cÇu cña thÞ tr­êng quÈy dèc xuèng vµ thÞ tr­êng quÈy ®ang n»m
trong tr¹ng th¸i c©n b»ng c¹nh tranh dµi h¹n.
a. H·y sö dông ®å thÞ cho toµn bé thÞ tr­ êng vµ cho tõng cöa hµng quÈy nãng ®Ó chØ ra ®iÓm c©n
b»ng hiÖn t¹i.
b. B©y giê thµnh phè quyÕt ®Þnh h¹n chÕ sè giÊy phÐp kinh doanh quÈy nãng, do ®ã lµm gi¶m sè
l­îng cöa hµng xuèng chØ cßn 800. Hµnh ®éng nµy g©y ¶nh h­ëng g× ®èi víi thÞ tr­êng vµ mçi cöa hµng
c¸ biÖt ®ang ho¹t ®éng? H·y sö dông ®å thÞ minh ho¹ cho c©u tr¶ lêi cña b¹n.
c. Gi¶ sö thµnh phè quyÕt ®Þnh thu phÝ cÊp phÐp ®èi víi 800 giÊy phÐp. §iÒu nµy sÏ ¶nh h­ëng
®Õn sè l­îng quÈy nãng cung øng cña mçi cöa hµng vµ lîi nhuËn cña cöa hµng nh­ t hÕ nµo? Thµnh phè
muèn t¨ng nguån thu ®Õn møc cao nhÊt vµ còng muèn ®¶m b¶o r»ng 800 cöa hµng trªn vÉn tiÕp tôc kinh
doanh trong thµnh phè. Thµnh phè nªn t¨ng phÝ cÊp phÐp lªn bao nhiªu? H·y dïng ®å thÞ ®Ó minh ho¹
cho c©u tr¶ lêi cña b¹n.
13. Gi¶ sö ho¹t ®éng khai th¸c vµng lµ ngµnh c¹nh tranh.
a. H·y sö dông ®å thÞ vÒ thÞ tr­êng vµng vµ mét má vµng ®¹i diÖn ®Ó x¸c ®Þnh ®iÓm c©n b»ng
dµi h¹n.
b. Gi¶ sö nhu cÇu vÒ ®å trang søc t¨ng dÉn ®Õn nhu cÇu vÒ vµng t¨ng. H·y sö dông ®å thÞ cña
b¹n ®Ó minh ho¹ cho ®iÒu g× sÏ x¶y ra trong ng¾n h¹n ®èi víi thÞ tr­êng vµng vµ ®èi víi mçi má vµng
hiÖn cã.
c. NÕu nhu cÇu vÒ vµng tiÕp tôc duy tr× ë møc cao, theo thêi gian gi¸ vµng sÏ thay ®æi nh­ thÕ
nµo? §Æc biÖt, møc gi¸ c©n b»ng míi trong dµi h¹n sÏ lín h¬n, nhá h¬n hay b »ng møc gi¸ c©n b»ng ng¾n
h¹n trong c©u (b)? Møc gi¸ c©n b»ng dµi h¹n míi cã kh¶ n¨ng lín h¬n møc gi¸ c©n b»ng dµi h¹n ban ®Çu
kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
14*. Tê New York Times (1 th¸ng 7 n¨m 1994) ®¨ng tin vÒ khuyÕn nghÞ cña chÝnh quyÒn
Clinton lµ nªn b·i bá viÖc cÊm xuÊt khÈu dÇu tõ B¾c Alaska. Theo bµi b¸o, chÝnh quyÒn Clinton cho r»ng
"¶nh h­ëng chñ yÕu cña viÖc cÊm nµy lµ cã thÓ cung cÊp dÇu th« cho c¸c nhµ m¸y läc dÇu ë California
víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trªn thÞ tr­êng thÕ giíi … BiÖn ph¸p cÊm xuÊt khÈu dÇu t¹o ra kho¶n trî cÊp cho c¸c
nhµ m¸y läc dÇu ë California, nh­ng ng­êi tiªu dïng kh«ng ®­îc h­ëng lîi". H·y sö dông ph©n tÝch cña
chóng ta vÒ hµnh vi cña doanh nghiÖp ®Ó ph©n tÝch nhËn ®Þnh trªn.
a. H·y vÏ c¸c ®­êng chi phÝ cña mét nhµ m¸y läc dÇu ë Califo rnia vµ mét nhµ m¸y läc dÇu ë
n¬i kh¸c trªn thÕ giíi. Gi¶ sö c¸c nhµ m¸y läc dÇu ë California cã thÓ tiÕp cËn nguån dÇu th« Alaska víi
gi¸ rÎ vµ c¸c nhµ m¸y läc dÇu kh¸c ph¶i mua dÇu th« víi gi¸ ®¾t h¬n tõ Trung §«ng.
b. TÊt c¶ c¸c nhµ m¸y läc dÇu ®Òu s¶n xuÊt x¨ng cho thÞ tr­êng x¨ng thÕ giíi, thÞ tr­êng nµy chØ
cã mét møc gi¸ duy nhÊt. Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n, møc gi¸ nµy phô thuéc vµo chi phÝ cña c¸c
nhµ s¶n xuÊt ë California hay chi phÝ cña c¸c nhµ s¶n xuÊt kh¸c? H·y gi¶i thÝch (Gîi ý: Califor nia kh«ng
thÓ tù m×nh cung cÊp x¨ng cho toµn bé thÞ tr­êng thÕ giíi). H·y vÏ c¸c ®å thÞ míi minh ho¹ cho lîi
nhuËn mµ mét nhµ m¸y läc dÇu ë California vµ mét nhµ m¸y läc dÇu kh¸c cã thÓ thu ®­îc.
c. Trong m« h×nh nµy, cã kho¶n trî cÊp nµo dµnh cho c¸c nhµ m¸y läc dÇu California kh«ng?
Kho¶n trî cÊp nµy cã ®­îc chuyÓn cho ng­êi tiªu dïng kh«ng?

244
 ch­¬ng 15
®éc quyÒn
NÕu b¹n së h÷u mét chiÕc m¸y tÝnh c¸ nh©n, th× cã lÏ nã ®ang sö dông mét phiªn b¶n nµo ®ã
cña Windows - hÖ thèng ®iÒu hµnh do C«ng ty Microsoft b ¸n ra. NhiÒu n¨m tr­íc ®©y, khi Microsoft lÇn
®Çu tiªn thiÐt kÕ Windows, hä ®· xin ®¨ng ký vµ nhËn ®­îc b¶n quyÒn së h÷u tõ chÝnh phñ. B¶n quyÒn
nµy cho phÐp Microsoft cã ®éc quyÒn s¶n xuÊt vµ b¸n c¸c phiªn b¶n cña hÖ thèng ®iÒu hµnh Windows.
Do vËy, nÕu ng­êi nµo ®ã muèn mua mét phiªn b¶n cña Windows, anh ta sÏ cã rÊt Ýt sù lùa chän vµ ph¶i
tr¶ cho Microsoft kho¶ng 50 ®« la. §©y lµ møc gi¸ do c«ng ty quy ®Þnh ®èi víi c¸c s¶n phÈm cña hä.
Microsoft ®­îc gäi lµ nhµ ®éc quyÒn trªn thÞ tr­êng hÖ ®iÒu hµnh Wind ows.
M« h×nh vÒ hµnh vi cña doanh nghiÖp thiÕt lËp trong ch­¬ng 14 kh«ng thÓ m« t¶ chÝnh x¸c c¸c
quyÕt ®Þnh kinh doanh cña Microsoft. Trong ch­¬ng ®ã, chóng ta ph©n tÝch c¸c thÞ tr­êng c¹nh tranh víi
rÊt nhiÒu doanh nghiÖp cung øng nh÷ng s¶n phÈm vÒ c¬ b¶n lµ gièng nhau, do vËy mçi doanh nghiÖp cã
rÊt Ýt ¶nh h­ëng ®èi víi møc gi¸ mµ hä nhËn ®­îc. Ng­îc l¹i, doanh nghiÖp ®éc quyÒn nh­ Microsoft
kh«ng cã mét ®èi thñ c¹nh tranh s¸t s­ên nµo vµ v× thÕ cã thÓ t¸c ®éng ®Õn gi¸ c¶ thÞ tr­êng cña nh÷ng
s¶n phÈm mµ hä s¶n xuÊt. Trong khi doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸, th× doanh nghiÖp
®éc quyÒn l¹i lµ dngi ®Þnh gi¸.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta xem xÐt ý nghÜa cña søc m¹nh thÞ tr­êng. Chóng ta sÏ thÊy r»ng
søc m¹nh thÞ tr­êng lµm thay ®æi mèi quan hÖ g i÷a gi¸ c¶ vµ chi phÝ cña mét doanh nghiÖp. Doanh
nghiÖp c¹nh tranh chÊp nhËn møc gi¸ mµ thÞ tr­êng ®­a ra cho s¶n phÈm cña m×nh, sau ®ã lùa chän
l­îng cung sao cho gi¸ c¶ b»ng chi phÝ cËn biªn. Ng­îc l¹i, nhµ ®éc quyÒn ®Þnh gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn
biªn. KÕt qu¶ nµy râ rµng ®óng trong tr­êng hîp hÖ ®iÒu hµnh Windows cña Microsoft. Chi phÝ cËn biªn
cña Windows - chi phÝ t¨ng thªm khi Microsoft in thªm mét phiªn b¶n cña ch­¬ng tr×nh vµo chiÕc ®Üa
mÒm hoÆc chiÕc ®Üa CD- chØ b»ng mét vµi ®« la. Gi¸ thÞ tr­êng c ña Windows lín gÊp nhiÒu lÇn chi phÝ
cËn biªn.
Cã lÏ kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi c¸c nhµ ®éc quyÒn Ên ®Þnh møc gi¸ cao cho s¶n phÈm
cña hä. Kh¸ch hµng cña nhµ ®éc quyÒn hÇu nh­ cã rÊt Ýt sù lùa chän ngoµi viÖc ph¶i tr¶ bÊt cø møc gi¸
nµo mµ nã quy ®Þnh. Nh­ng nÕu ®óng nh­ vËy, t¹i sao mét phiªn b¶n Windows l¹i kh«ng cã gi¸ 500 ®«
la? Hay thËm chÝ 5.000 ®« la? TÊt nhiªn, lý do ë ®©y lµ nÕu Microsoft ®Þnh gi¸ ë møc cao, sÏ cã Ýt ng­êi
muèn mua s¶n phÈm cña nã. Mäi ng­êi sÏ mua Ýt m¸y tÝnh h¬n, chuyÓn sang sö dông c¸c hÖ ®iÒu hµnh
kh¸c, hoÆc sao chÐp bÊt hîp ph¸p. C¸c nhµ ®éc quyÒn kh«ng thÓ thu ®­îc bÊt kú møc lîi nhuËn nµo mµ
hä mong muèn, bëi v× gi¸ cao lµm gi¶m l­îng tiªu dïng. MÆc dï doanh nghiÖp ®éc quyÒn cã thÓ kiÓm
so¸t ®­îc gi¸ s¶n phÈm cña hä, nh­ ng lîi nhuËn cña hä kh«ng ph¶i kh«ng cã giíi h¹n.
Khi xem xÐt quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ ®Þnh gi¸ cña nhµ ®éc quyÒn, chóng ta còng xem xÐt nh÷ng
ý nghÜa cña sù ®éc quyÒn ®èi víi toµn x· héi. Gièng nh­ doanh nghiÖp c¹nh tranh, doanh nghiÖp ®éc
quyÒn còng cã môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Tuy nhiªn, môc tiªu nµy cña doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ
®éc quyÒn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau. Nh­ chóng ta ®· ®Ò cËp ®Õn lÇn ®Çu tiªn trong ch­¬ng 7, ng­êi
mua vµ ng­êi b¸n theo ®uæi Ých lîi c¸ nh©n trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh v« t×n h ®­îc dÉn d¾t bëi bµn tay v«
h×nh ®Ó hä phông sù cho phóc lîi kinh tÕ chung. Ng­îc l¹i, do doanh nghiÖp ®éc quyÒn kh«ng bÞ c¶n trë
bëi c¹nh tranh, nªn kÕt côc cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn th­êng kh«ng ®em l¹i Ých lîi tèt nhÊt cho x· héi.
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1 lµ chÝnh phñ ®«i khi c¶i thiÖn ®­îc
kÕt côc thÞ tr­êng. Ph©n tÝch trong ch­¬ng nµy sÏ lµm s¸ng tá h¬n nguyªn lý ®ã. Khi xem xÐt c¸c vÊn ®Ò
do sù ®éc quyÒn g©y ra ®èi víi x· héi, chóng ta còng sÏ th¶o luËn nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c nhau mµ c¸c
nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ cã thÓ sö dông ®Ó gi¶i quyÕt chóng. VÝ dô, chÝnh phñ Mü ®·
theo dâi mét c¸ch chÆt chÏ nh÷ng quyÕt ®Þnh kinh doanh cña Microsoft. Trong n¨m 1994, hä ®· cÊm

245
Microsoft mua l¹i Intuit, mét c«ng ty phÇn m Òm chuyªn kinh doanh c¸c ch­¬ng tr×nh hµng ®Çu vÒ tµi
chÝnh c¸ nh©n, khi cho r»ng sù kÕt hîp gi÷a Microsoft vµ Intuit sÏ dÉn ®Õn sù tËp trung qu¸ nhiÒu søc
m¹nh thÞ tr­êng vµo mét doanh nghiÖp. T­¬ng tù nh­ vËy, vµo n¨m 1998 Bé T­ ph¸p Mü ®· chèng l¹i
viÖc Microsoft b¾t ®Çu lång ghÐp phÇn mÒm tr×nh duyÖt Internet vµo hÖ ®iÒu hµnh Windows. Hä cho
r»ng ®iÒu ®ã sÏ c¶n trë sù c¹nh tranh cña c¸c c«ng ty kh¸c, vÝ dô Netscape. Sù lo ng¹i nµy ®· dÉn tíi
viÖc Bé T­ ph¸p khëi kiÖn Microsoft. KÕt qu¶ cuèi cïng cña vô kiÖn nµy vÉn ch­a gi¶i quyÕt xong khi
cuèn s¸ch nµy ®­îc xuÊt b¶n.

T¹i sao ®éc quyÒn l¹i xuÊt hiÖn

Mét doanh nghiÖp trë thµnh ®éc quyÒn nÕu nã lµ ng­êi b¸n duy nhÊt ®èi víi s¶n phÈm cña m×nh
vµ nÕu s¶n phÈm cña nã kh«ng cã s¶n phÈm thay thÕ gÇn gòi. Nguyª n nh©n c¬ b¶n cña ®éc quyÒn lµ
hµng rµo gia nhËp: Doanh nghiÖp ®éc quyÒn tiÕp tôc lµ ng­êi b¸n duy nhÊt trªn thÞ tr­êng cña nã v× c¸c
doanh nghiÖp kh¸c kh«ng thÓ gia nhËp thÞ tr­êng vµ c¹nh tranh víi nã. C¸c hµng rµo gia nhËp ®Õn l­ît
nã l¹i ph¸t sinh tõ ba nguån chÝnh sau:
 Nguån lùc them chèt thuéc quyÒn së h÷u cña mét doanh nghiÖp duy nhÊt.
 ChÝnh phñ trao cho doanh nghiÖp nµo ®ã ®Æc quyÒn s¶n xuÊt mét hµng ho¸ hoÆc dÞch vô
nhÊt ®Þnh.
 Chi phÝ s¶n xuÊt lµm cho nhµ s¶n xuÊt nµo ®ã trë nªn cã hiÖu qu¶ h¬n so víi c¸c nhµ s¶n
xuÊt kh¸c.
Chóng ta h·y lÇn l­ît xem xÐt mét c¸ch ng¾n gän c¸c nguån gèc nµy.
Nguån lùc ®éc quyÒn
C¸ch ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó ®éc quyÒn xuÊt hiÖn lµ doanh nghiÖp nµo ®ã së h÷u mét nguån lùc then
chèt. VÝ dô chóng ta h·y xem xÐt thÞ tr­êng n­íc s¹ ch ë mét thÞ trÊn nhá thuéc vïng Old West. NÕu nhiÒu
ng­êi d©n trong thÞ trÊn cã giÕng n­íc, th× m« h×nh c¹nh tranh th¶o luËn trong ch­¬ng 14 m« t¶ chÝnh x¸c
hµnh vi cña ng­êi b¸n. KÕt qu¶ lµ gi¸ mét lÝt n­íc sÏ b»ng chi phÝ cËn biªn cña viÖc b¬m thªm mét lÝt
n­íc. Song nÕu chØ cã mét chiÕc giÕng n­íc trong thÞ trÊn vµ mäi ng­êi kh«ng thÓ lÊy n­íc tõ nh÷ng n¬i
kh¸c, th× ng­êi së h÷u chiÕc giÕng nµy n¾m ®­îc ®éc quyÒn vÒ n­íc. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi nhµ
®éc quyÒn cã søc m¹nh thÞ tr­êng lín h¬n so ví i bÊt kú doanh nghiÖp c¸ biÖt nµo kh¸c trªn thÞ tr­êng c¹nh
tranh. Trong tr­êng hîp hµng ho¸ cã ý nghÜa thiÕt yÕu nh ­ n­íc s¹ch, nhµ ®éc quyÒn cã thÓ quy ®Þnh møc
gi¸ rÊt cao, mÆc dï chi phÝ cËn biªn rÊt thÊp.
Tuy ®Æc quyÒn n¾m gi÷ mét nguån lùc then chèt lµ nguyªn nh©n tiÒm tµng g©y ra ®éc quyÒn,
nh­ng trong thùc tÕ hiÕm khi doanh nghiÖp ®éc quyÒn h×nh thµnh tõ nguyªn nh©n nµy. C¸c nÒn kinh tÕ
trong thùc tÕ th­êng rÊt lín vµ nguån lùc ®­îc nhiÒu ng­êi së h÷u. Do rÊt nhiÒu hµng ho¸ ®­îc trao ®æi
trªn ph¹m vi quèc tÕ, nªn quy m« tù nhiªn cña thÞ tr­êng cho chóng th­êng v« cïng réng. V× vËy, cã rÊt Ýt
vÝ dô vÒ doanh nghiÖp së h÷u mét nguån lùc kh«ng cã thø thay thÕ gÇn gòi.

Nghiªn cøu t×nh huèng: ®éc quyÒn kim c­¬ng debeers

VÝ dô kinh ®iÓn vÒ doanh nghiÖp ®é c quyÒn h×nh thµnh tõ viÖc së h÷u mét nguån lùc then chèt
lµ DeBeers, C«ng ty kim c­¬ng ë Nam Phi. DeBeers kiÓm so¸t kho¶ng 80% s¶n l­îng kim c­¬ng cña
thÕ giíi. MÆc dï thÞ phÇn cña c«ng ty kh«ng ph¶i 100%, nh­ng nã ®ñ lín ®Ó g©y ¶nh h­ëng m¹nh mÏ
®èi víi gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng kim c­¬ng.
Søc m¹nh thÞ tr­êng cña DeBeers lín ®Õn møc nµo? C©u tr¶ lêi nµy phô thuéc mét phÇn vµo viÖc
cã hµng ho¸ thay thÕ cho s¶n phÈm cña nã kh«ng. NÕu mäi ng­êi coi ngäc lôc b¶o, hång ngäc vµ ngäc
bÝch lµ nh÷ng s¶n phÈm thay thÕ tèt cho kim c­¬ng, th× DeBeers cã søc m¹nh thÞ tr­êng t­¬ng ®èi nhá.

246
Trong tr­êng hîp nµy, bÊt kú nç lùc nµo cña DeBeers trong viÖc t¨ng gi¸ kim c­¬ng còng lµm cho mäi
ng­êi chuyÓn sang sö dông c¸c lo¹i ®¸ quý kh¸c. Tuy nhiªn, nÕu mäi ng­êi coi c¸c lo¹i ® ¸ quý kh¸c rÊt
kh¸c biÖt so víi kim c­¬ng, th× DeBeers cã thÓ g©y ¶nh h­ëng ®¸ng kÓ ®èi víi gi¸ s¶n phÈm cña m×nh.
DeBeers chØ sè tiÒn lín cho ho¹t ®éng qu¶ng c¸o. Ban ®Çu quyÕt ®Þnh nµy cã vÎ ®¸ng ng¹c
nhiªn. NÕu doanh nghiÖp ®éc quyÒn lµ ng­êi b¸n duy nh Êt ®èi víi s¶n phÈm cña m×nh, th× t¹i sao nã l¹i
ph¶i qu¶ng c¸o? Mét môc tiªu qu¶ng c¸o cña DeBeers lµ ph©n biÖt kim c­¬ng víi c¸c lo¹i ®¸ quý kh¸c
trong t©m trÝ cña ng­êi tiªu dïng. Khi nh÷ng khÈu hiÖu cña hä nãi víi b¹n r»ng "kim c­¬ng lµ vÜnh
cöu", th× b¹n sÏ nghÜ r»ng ngäc lôc b¶o, hång ngäc, vµ ngäc bÝch kh«ng cã ®­îc chÊt l­îng nh­ vËy. (Vµ
h·y chó ý r»ng khÈu hiÖu nµy ®­îc ¸p dông ®èi víi tÊt c¶ c¸c lo¹i kim c­¬ng, chø kh«ng chØ kim c­¬ng
cña DeBeers - mét dÊu hiÖu vÒ vÞ thÕ ®éc quyÒn cña DeBeers). N Õu qu¶ng c¸o thµnh c«ng, ng­êi tiªu
dïng sÏ coi kim c­¬ng lµ duy nhÊt, chø kh«ng ph¶i chØ lµ mét trong nh÷ng lo¹i ®¸ quý vµ nhËn thøc nµy
mang l¹i cho DeBeers søc m¹nh thÞ tr­êng lín h¬n.

§éc quyÒn do chÝnh phñ t¹o ra

Trong nhiÒu tr­êng hîp, c¸c doanh ng hiÖp ®éc quyÒn h×nh thµnh do chÝnh phñ trao cho mét c¸
nh©n hay doanh nghiÖp nµo ®ã ®Æc quyÒn trong viÖc b¸n mét hµng ho¸ hay dÞch vô nhÊt ®Þnh. §«i khi
®éc quyÒn h×nh thµnh do môc ®Ých chÝnh trÞ cña nh÷ng ng­êi muèn trë thµnh ®éc quyÒn. VÝ dô, ngµy
x­a nhµ vua ®· cÊp giÊy phÐp ®Æc quyÒn kinh doanh cho b¹n bÌ vµ ®ång minh cña m×nh. Ngoµi ra, chÝnh
phñ cã thÓ t¹o ra doanh nghiÖp ®éc quyÒn bëi v× viÖc lµm nh­ vËy ®­îc coi lµ v× lîi Ých c«ng céng. VÝ
dô, chÝnh phñ Mü trao ®éc quyÒn cho c«ng ty Network Solution s Inc, mét tæ chøc qu¶n lý c¬ së d÷ liÖu
cña tÊt c¶ c¸c ®Þa chØ Internet: .com, .net, .org, v× nã cho r»ng nh÷ng d÷ liÖu nh­ vËy cÇn ®­îc tËp trung
ho¸ vµ ®Çy ®ñ.
C¸c ®iÒu luËt vÒ b»ng s¸ng chÕ vµ b¶n quyÒn t¸c gi¶ lµ hai vÝ dô quan träng vÒ viÖc chÝnh phñ
cã thÓ t¹o ra doanh nghiÖp ®éc quyÒn nh­ thÕ nµo nh»m phôc vô lîi Ých c«ng céng. Khi mét c«ng ty
®­îc ph¸t minh ra mét lo¹i d­îc phÈm míi, nã cã thÓ göi ®¬n xin cÊp b»ng s¸ng chÕ tíi chÝnh phñ. NÕu
thÊy nã thùc sù míi, chÝnh phñ cã thÓ phª duyÖt quyÒn s¸n g chÕ vµ ®iÒu nµy ®em l¹i cho c«ng ty ®éc
quyÒn s¶n xuÊt vµ b¸n lo¹i d­îc phÈm ®ã trong vßng 20 n¨m. T­¬ng tù nh­ vËy, ng­êi viÕt tiÓu thuyÕt
sau khi hoµn thµnh cuèn s¸ch cña m×nh cã thÓ ®­îc nhËn b¶n quyÒn t¸c gi¶. B¶n quyÒn t¸c gi¶ lµ sù b¶o
®¶m cña chÝnh phñ kh«ng cho phÐp ng­êi kh¸c in vµ b¸n t¸c phÈm khi kh«ng ®­îc t¸c gi¶ cho phÐp.
B¶n quyÒn t¸c gi¶ t¹o cho ng­êi viÕt cã ®éc quyÒn trong viÖc b¸n tiÓu thuyÕt cña m×nh.
Cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy nh÷ng ¶nh h­ëng cña c¸c ®¹o luËt vÒ b»ng s¸ng chÕ vµ b¶n quy Òn t¸c
gi¶. Do c¸c ®¹o luËt nµy ®em l¹i cho mét nhµ s¶n xuÊt nµo ®ã ®Þa vÞ ®éc quyÒn, nªn chóng dÉn ®Õn møc
gi¸ cao h¬n so víi gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. Tuy nhiªn, b»ng c¸ch cho phÐp c¸c nhµ s¶n xuÊt ®éc
quyÒn ¸p ®Æt møc gi¸ cao h¬n vµ kiÕm ®­îc n hiÒu lîi nhuËn h¬n, c¸c ®¹o luËt nµy còng khuyÕn khÝch
mét sè hµnh vi ®¸ng mong ®îi. C¸c c«ng ty d­îc ®­îc cÊp ®éc quyÒn ®èi víi nh÷ng lo¹i d­îc phÈm mµ
hä ph¸t minh sÏ cã ®éng c¬ nghiªn cøu d­îc phÈm. C¸c t¸c gi¶ ®­îc phÐp trë thµnh ®éc quyÒn trong
viÖc b¸n s¸ch cña hä sÏ cã ®éng c¬ viÕt nhiÒu vµ viÕt ®­îc nh÷ng cuèn s¸ch cã chÊt l­îng tèt h¬n.
Do vËy, c¸c ®¹o luËt vÒ b»ng s¸ng chÕ vµ b¶n quyÒn t¸c gi¶ võa cã lîi, võa cã h¹i. Ých lîi cña
c¸c ®¹o luËt vÒ b»ng s¸ng chÕ vµ b¶n quyÒn t¸c gi¶ lµ t¹o ra ®éng c¬ cho c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o. Trong
chõng mùc nµo ®ã, nh÷ng Ých lîi nµy bÞ triÖt tiªu bëi chi phÝ cña viÖc ®Þnh gi¸ ®éc quyÒn - ®iÒu chóng ta
sÏ xem xÐt trong phÇn sau cña ch­¬ng nµy.
§éc quyÒn tù nhiªn
Mét ngµnh ®­îc coi lµ ®éc quyÒn tù nhiªn khi mét doanh nghiÖp duy nhÊt cã thÓ cung øng mét
hµng ho¸ hoÆc dÞch vô cho toµn bé thÞ tr­êng víi chi phÝ thÊp h¬n tr­êng hîp cã hai hoÆc nhiÒu doanh

247
nghiÖp. §éc quyÒn tù nhiªn xuÊt hiÖn khi cã kinh tÕ quy m« trong mét kho¶ng biÕn thiªn thÝch hîp cña
s¶n l­îng. H×nh 1 biÓu thÞ chi phÝ b×nh qu©n cña doanh nghiÖp cã kinh tÕ quy m«. Trong tr­êng hîp nµy,
doanh nghiÖp duy nhÊt cã thÓ s¶n xuÊt bÊt kú l­îng s¶n phÈm nµo víi chi phÝ thÊp nhÊt. NghÜa lµ víi
møc s¶n l­îng nhÊt ®Þnh, viÖc tån t¹i nhiÒu doanh nghiÖp sÏ dÉn ®Õn møc s¶n l­îng cña mçi doanh
nghiÖp thÊp h¬n vµ chi phÝ b×nh qu©n cao h¬n.
Mét vÝ dô vÒ ®éc quyÒn tù nhiªn lµ ho¹t ®éng cung cÊp n­íc s¹ch. §Ó cung cÊp n­íc cho d©n c­
ë mét thÞ trÊn nµo ®ã, doanh nghiÖp ph¶i x©y dùng m¹ng l­íi èng dÉn trong toµn bé thÞ trÊn. N Õu hai
hoÆc nhiÒu doanh nghiÖp c¹nh tranh nhau trong viÖc cung cÊp dÞch vô nµy, th× mçi doanh nghiÖp ph¶i tr¶
mét kho¶n chi phÝ cè ®Þnh ®Ó x©y dùng m¹ng l­íi èng dÉn. Do vËy, chi phÝ b×nh qu©n cña n­íc sÏ thÊp
nhÊt nÕu mét doanh nghiÖp duy nhÊt nµo ®ã phôc vô cho toµn bé thÞ tr­êng.
Chi phÝ

Tæng chi phÝ trung b×nh

0 Møc s¶n l­îng

H×nh 1. Kinh tÕ quy m«: mét nguyªn nh©n g©y ra ®éc quyÒn. Khi ®­êng chi phÝ b×nh qu©n
cña mét doanh nghiÖp liªn tôc ®i xuèng, doanh nghiÖp ®ã sÏ cã ®­îc c¸i gäi lµ ®éc quyÒn tù nhiªn.
Trong t×nh huèng nµy, khi tæng m øc s¶n xuÊt ®­îc ph©n chia cho nhiÒu doanh nghiÖp, mçi doanh nghiÖp
ph¶i s¶n xuÊt Ýt h¬n vµ chi phÝ b×nh qu©n t¨ng. Do vËy, doanh nghiÖp duy nhÊt cã thÓ s¶n xuÊt møc s¶n
l­îng nhÊt ®Þnh víi chi phÝ thÊp nhÊt.
Chóng ta còng quan s¸t thÊy c¸c vÝ dô kh¸c vÒ ® éc quyÒn tù nhiªn khi th¶o luËn vÒ hµng ho¸
c«ng céng vµ nguån lùc céng ®ång trong ch­¬ng 11. Chóng ta ®· thÊy mét sè hµng ho¸ trong nÒn kinh
tÕ cã tÝnh lo¹i trõ, nh­ng kh«ng cã tÝnh tranh giµnh. Mét vÝ dô vÒ lo¹i hµng ho¸ nµy lµ chiÕc cÇu Ýt khi
®­îc sö dông nªn hÇu nh­ kh«ng bao giê bÞ t¾c. ChiÕc cÇu nµy cã tÝnh lo¹i trõ bëi v× ng­êi thu phÝ cã
thÓ ng¨n c¶n viÖc sö dông cña ng­êi nµo ®ã. Nã kh«ng cã tÝnh tranh giµnh bëi v× viÖc ng­êi nµo ®ã sö
dông kh«ng lµm gi¶m kh¶ n¨ng sö dông cña nh÷ng ng­êi kh¸c. Do cã kho¶n chi phÝ b×nh qu©n cña mét
chuyÕn qua cÇu (tæng chi phÝ chia cho tæng sè chuyÕn qua cÇu) gi¶m khi tæng sè chuyÕn qua cÇu t¨ng.
Do vËy, chiÕc cÇu lµ mét ®éc quyÒn tù nhiªn.
Khi mét doanh nghiÖp lµ ®éc quyÒn tù nhiªn, nã rÊt Ýt quan t©m ®Õn nh÷ng ng­ êi míi gia nhËp
thÞ tr­êng cã kh¶ n¨ng ®e do¹ søc m¹nh ®éc quyÒn cña nã. Th«ng th­êng, doanh nghiÖp gÆp r¾c rèi trong
viÖc duy tr× thÕ ®éc quyÒn nÕu nã kh«ng së h÷u mét nguån lùc then chèt nµo ®ã hoÆc kh«ng cã ®­îc sù
b¶o hé cña chÝnh quyÒn. Lîi nhuËn ®éc quyÒn hÊp dÉn nh÷ng doanh nghiÖp kh¸c gia nhËp thÞ tr­êng vµ
c¸c doanh nghiÖp míi lµm cho thÞ tr­êng trë nªn cã tÝnh c¹nh tranh h¬n. Ng­îc l¹i, viÖc gia nhËp thÞ
tr­êng trong ®ã doanh nghiÖp kh¸c cã ®éc quyÒn tù nhiªn hoµn toµn kh«ng hÊp dÉn. C¸c doanh ngh iÖp
muèn gia nhËp thÞ tr­êng biÕt r»ng hä kh«ng thÓ ®¹t ®­îc møc chi phÝ thÊp nh­ doanh nghiÖp ®éc quyÒn,
v× sau khi gia nhËp mçi doanh nghiÖp sÏ cã thÞ phÇn nhá h¬n.
Trong mét sè tr­êng hîp, quy m« thÞ tr­êng lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh viÖc ngµnh kinh doanh nµ o
®ã cã ph¶i lµ ®éc quyÒn tù nhiªn hay kh«ng. Chóng ta h·y xem l¹i vÝ dô vÒ chiÕc cÇu b¾c qua s«ng. Khi
d©n sè cßn Ýt, chiÕc cÇu nµy cã thÓ lµ mét ®éc quyÒn tù nhiªn. ChiÕc cÇu duy nhÊt cã thÓ tho¶ m·n ®­îc

248
toµn bé nhu cÇu qua s«ng víi chi phÝ thÊp. Tuy nh iªn, khi d©n sè t¨ng nhanh vµ chiÕc cÇu trë nªn qu¸
®«ng, viÖc tho¶ m·n toµn bé nhu cÇu cã thÓ ®ßi hái hai hoÆc nhiÒu chiÕc cÇu b¾c qua cïng mét con s«ng
®ã. Do vËy, khi thÞ tr­êng më réng, ®éc quyÒn tù nhiªn cã thÓ chuyÓn thµnh thÞ tr­êng c¹nh tranh.
KiÓm tra nhanh: Ba nguyªn nh©n ®Ó mét thÞ tr­êng trë thµnh ®éc quyÒn lµ g×? H·y nªu ra hai vÝ
dô vÒ thÞ tr­êng ®éc quyÒn vµ lý gi¶i nguyªn nh©n dÉn tíi sù h×nh thµnh ®éc quyÒn trong mçi tr­êng hîp.
Doanh nghiÖp ®éc quyÒn quyÕt ®Þnh vÒ s¶n xuÊt vµ ®Þnh gi¸ nh­
thÕ nµo
Sau khi ®· biÕt ®éc quyÒn h×nh thµnh nh­ thÕ nµo, giê ®©y chóng ta cã thÓ ph©n tÝch xem mét
doanh nghiÖp ®éc quyÒn ra quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo vÒ viÖc s¶n xuÊt bao nhiªu s¶n phÈm vµ quy ®Þnh gi¸
nµo cho nã. ViÖc ph©n tÝch hµnh vi ®éc quyÒn trong phÇ n nµy lµ ®iÓm khëi ®Çu cho viÖc ®¸nh gi¸ xem
®éc quyÒn cã ph¶i lµ ®iÒu mong muèn ®èi víi x· héi kh«ng vµ chÝnh phñ cã thÓ theo ®uæi nh÷ng chÝnh
s¸ch g× trªn c¸c thÞ tr­êng ®éc quyÒn.
§éc quyÒn vµ c¹nh tranh
Sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a mét doanh nghiÖp c¹nh tr anh vµ ®éc quyÒn lµ kh¶ n¨ng cña doanh
nghiÖp ®éc quyÒn trong viÖc t¸c ®éng tíi gi¸ s¶n phÈm cña hä. Doanh nghiÖp c¹nh tranh t­¬ng ®èi nhá
so víi thÞ tr­êng mµ hä ho¹t ®éng vµ v× vËy nã ph¶i coi gi¸ s¶n phÈm cña m×nh bÞ quy ®Þnh bëi c¸c ®iÒu
kiÖn thÞ tr­êng. Ng­îc l¹i, do nhµ ®éc quyÒn lµ ng­êi s¶n xuÊt duy nhÊt trªn thÞ tr­êng, nªn anh ta cã
thÓ thay ®æi gi¸ c¶ hµng ho¸ cña m×nh b»ng c¸ch ®iÒu chØnh l­îng cung ra thÞ tr­êng.
Mét c¸ch ®Ó xem xÐt sù kh¸c nhau nµy gi÷a doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ nhµ ®éc quyÒn lµ
nghiªn cøu ®­êng cÇu cña hä. Khi ph©n tÝch qu¸ tr×nh tèi ®a hãa lîi nhuËn cña doanh nghiÖp c¹nh tranh
trong ch­¬ng 14, chóng ta biÓu thÞ gi¸ c¶ thÞ tr­êng b»ng mét ®­êng n»m ngang. Do doanh nghiÖp c¹nh
tranh cã thÓ b¸n nhiÒu hoÆc Ýt hµng ho¸ tïy theo ý muèn cña m×nh t¹i møc gi¸ nµy, nªn nã ®èi mÆt víi
®­êng cÇu n»m ngang nh­ trong phÇn (a) cña h×nh 2. V× doanh nghiÖp c¹nh tranh b¸n mét s¶n phÈm nµo
®ã cã nhiÒu hµng ho¸ thay thÕ (s¶n phÈm cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c trªn cïng thÞ tr­êng), nªn ®­êng
cÇu cña bÊt kú doanh nghiÖp nµo còng co gi·n hoµn h¶o.
Ng­îc l¹i, do nhµ ®éc quyÒn lµ ng­êi s¶n xuÊt duy nhÊt trªn thÞ tr­êng cña m×nh, nªn ®­êng
cÇu cña nã lµ ®­êng cÇu thÞ tr­êng. Cho nªn v× nhiÒu lý do, ®­êng cÇu cña nhµ ®éc quyÒn dèc xuèng
nh­ ®­îc chØ ra trong phÇn (b) h×nh 2. NÕu nhµ ®éc quyÒn t¨ng gi¸ s¶n phÈm cña m×nh, ng­êi tiªu dïng
sÏ mua Ýt s¶n phÈm cña nã h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, nÕu nhµ ®éc quyÒn gi¶m l­îng b¸n ra,gi¸ s¶n phÈm cña
nã sÏ t¨ng.
§­êng cÇu thÞ tr­êng t¹o ra mét rµng buéc ®èi víi kh¶ n¨ng kiÕm lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn
b»ng c¸ch tËn dông søc m¹nh thÞ tr­êng. NÕu ®iÒu kiÖn cho phÐp, nhµ ®éc quyÒn muèn ®Þnh gi¸ ë møc
cao vµ b¸n l­îng lín s¶n phÈm lín t¹i møc gi¸ cao ®ã. §­êng cÇu thÞ tr­êng lµm cho kÕt côc nµy kh«ng
thÓ x¶y ra. Cô thÓ, ®­êng cÇu thÞ tr­êng m« t¶ nh÷ng kÕt hîp gi÷a gi¸ vµ l­îng mµ doanh nghiÖp ®éc
quyÒn cã thÓ lùa chän. B»ng c¸ch ®iÒu chØnh l­îng s¶n xuÊt (hoÆc nãi t­¬ng ®­¬ng lµ thay ®æi gi¸), nhµ
®éc quyÒn cã thÓ chän bÊt kú ®iÓm nµo trªn ®­êng cÇu, song hä kh«ng thÓ lùa chän n h÷ng ®iÓm n»m
ngoµi ®­êng cÇu.
(a) §­êng cÇu cña doanh nghiÖp c¹nh tranh
Gi¸ c¶

CÇu

0 S¶n l­îng

249
 (b) §­êng cÇu cña nhµ ®éc quyÒn
Gi¸ c¶

CÇu

0 S¶n l­îng
H×nh 2. §­êng cÇu cña doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ doanh nghiÖp ®éc quyÒn. Do doanh
nghiÖp c¹nh tranh lµ nh÷ng ng­êi chÊp nhËn gi¸, nªn hä ph¶i ®èi mÆt víi ®­êng cÇu n»m ngang nh­
trong phÇn (a). Do nhµ ®éc quyÒn lµ ng­êi s¶n xuÊt duy nhÊt trªn thÞ tr­êng cña m×nh, nªn nã cã ®­êng
cÇu thÞ tr­êng dèc xuèng nh­ trong phÇn (b). V× vËy, nhµ ®éc quyÒn ph¶i chÊp nhËn møc gi¸ thÊp h¬n
khi nã muèn b¸n thªm s¶n phÈm.
VËy nhµ ®éc quyÒn lùa chän ®iÓm nµo trªn ®­êng cÇu? Gièng nh­ c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh,
chóng ta còng gi¶ ®Þnh r»ng môc tiªu cña ®éc quyÒn lµ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Do lîi nhuËn cña doanh
nghiÖp b»ng tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ, nªn nhiÖm vô tiÕp theo cña chóng ta trong viÖc lý gi¶i hµnh
vi cña nhµ ®éc quyÒn lµ xem xÐt doanh thu cña nhµ ®éc quyÒn.
Doanh thu cña nhµ ®éc quyÒn
Chóng ta h·y xem xÐt mét thÞ trÊn chØ cã mét nhµ cung cÊp n­íc s¹ch. B¶ng 1 cho thÊy doanh
thu cña nhµ ®éc quyÒn phô thuéc vµo l­îng n­íc cung øng nh­ thÕ nµo.
Hai cét ®Çu tiªn ghi biÓu cÇu cña nhµ ®éc quyÒn. NÕu nhµ ®éc quyÒn nµy s¶n xuÊt 1 thïng
n­íc, anh ta cã thÓ b¸n víi gi¸ 10 ®« la. NÕu s¶n xuÊt 2 thïng, anh ta ph¶i gi¶m gi¸ b¸n xuèng 9 ®« la
®Ó b¸n ®­îc c¶ hai thïng n­íc ®ã. Vµ nÕu s¶n xuÊt 3 thïng, anh ta ph¶i gi¶m gi¸ xuèng cßn 8 ®« la,
v.v… NÕu vÏ ®å thÞ tõ hai cét sè liÖu nµy, b¹n cã ®­êng dèc xuèng ®iÓn h×nh.
Cét thø ba trong b¶ng trªn ghi tæng doanh thu cña nhµ ®éc quyÒn. Nã b»ng l­îng hµng ho¸ b¸n
ra (cét ®Çu tiªn) nh©n víi gi¸ c¶ (cét thø hai). Cét thø t­ ghi doanh thu b×nh qu©n cña doanh nghiÖp, tøc
møc doanh thu mµ doanh nghiÖp nhËn ®­îc trªn mçi ®¬n vÞ s¶n l­îng b¸n ra. Chóng ta tÝnh doanh thu
b×nh qu©n b»ng c¸ch lÊy tæng doanh thu ghi trong cét thø ba chia cho l­îng s¶n phÈm ghi trong cét thø
nhÊt. Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 14, doanh thu b×nh qu©n lu«n lu«n b»ng gi¸ s¶n phÈm.
§iÒu nµy ®óng víi c¶ nhµ ®éc quyÒn vµ doanh nghiÖp c¹nh tranh.
L­îng (Q, thïng) Møc gi¸ (P, ®« la) Tæng doanh thu Doanh thu b×nh Doanh thu cËn
(TR = PxQ, ®« la) qu©n (AR = TR/Q, biªn (MR =
®« la) TR/Q, ®« la)
0 11 0 -
1 10 10 10 10
2 9 18 9 8
3 8 24 8 6
4 7 28 7 4
5 6 30 6 2
6 5 30 5 0
7 4 28 4 -2
8 3 24 3 -4
B¶ng 1. Tæng doanh thu, doanh thu b×nh qu©n vµ d oanh thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn.

250
 Cét cuèi cïng trong b¶ng 1 ghi doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp, tøc møc doanh thu mµ
doanh nghiÖp nhËn ®­îc cho mçi ®¬n vÞ s¶n l­îng t¨ng thªm. Chóng ta x¸c ®Þnh doanh thu cËn biªn
b»ng c¸ch tÝnh to¸n møc thay ®æi c ña tæng doanh thu khi s¶n l­îng t¨ng thªm 1 ®¬n vÞ. VÝ dô, khi doanh
nghiÖp ®ang s¶n xuÊt 3 thïng n­íc, nã nhËn ®­îc tæng doanh thu b»ng 23 ®« la. ViÖc lµm t¨ng s¶n
l­îng lªn ®Õn 4 thïng lµm t¨ng tæng doanh thu lªn 28 ®« la. Do vËy, doanh thu cËn biªn b»ng 28 ®« la -
24 ®« la = 4 ®« la.
B¶ng 1 ®em l¹i mét kÕt qu¶ rÊt quan träng ®èi víi viÖc t×m hiÓu hµnh vi cña nhµ ®éc quyÒn:
Doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn lu«n lu«n thÊp h¬n gi¸ b¸n s¶n phÈm cña nã. VÝ dô,
nÕu nã t¨ng s¶n xuÊt n­íc tõ 3 lªn 4 thïng, doanh thu cña nã chØ t¨ng thªm 4 ®« la, mÆc dï hä cã thÓ
b¸n mçi thïng n­íc víi gi¸ 7 ®« la. §èi víi doanh nghiÖp ®éc quyÒn, doanh thu cËn biªn thÊp h¬n gi¸ c¶
v× hä ph¶i ®èi mÆt víi ®­êng cÇu dèc xuèng. §Ó t¨ng l­îng s¶n phÈm ®­îc b¸n, hä ph¶i gi¶ m gi¸ s¶n
phÈm cña m×nh. Do vËy, ®Ó b¸n ®­îc thïng n­íc thø t­, nhµ ®éc quyÒn ph¶i chÊp nhËn møc doanh thu
thÊp h¬n tõ ba thïng n­íc ®Çu tiªn.
Doanh thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn kh¸c xa doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp c¹nh
tranh. Khi nhµ ®éc quyÒn t¨ ng l­îng s¶n phÈm b¸n ra, th× hµnh vi nµy g©y ra hai hiÖu øng ®èi víi tæng
doanh thu (P x Q):
 HiÖu øng s¶n l­îng: S¶n l­îng b¸n ra nhiÒu h¬n, cho nªn Q cao h¬n
 HiÖu øng gi¸ c¶: Gi¸ c¶ gi¶m, cho nªn P thÊp h¬n.
Do doanh nghiÖp c¹nh tranh cã thÓ b¸n bÊt kú møc s¶n l­îng nµo mµ hä muèn t¹i møc gi¸ thÞ
tr­êng, nªn kh«ng tån t¹i hiÖu øng gi¸ c¶. Khi s¶n xuÊt t¨ng thªm 1 ®¬n vÞ, hä nhËn ®­îc møc gi¸ thÞ
tr­êng cho ®¬n vÞ s¶n phÈm t¨ng thªm ®ã vµ møc gi¸ nhËn ®­îc nµy kh«ng hÒ thÊp h¬n gi¸ b¸ n tr­íc ®ã.
NghÜa lµ do doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸, nªn doanh thu cËn biªn cña hä b»ng gi¸ s¶n
phÈm. Ng­îc l¹i, khi nhµ ®éc quyÒn t¨ng s¶n xuÊt thªm 1 ®¬n vÞ, hä ph¶i gi¶m gi¸ b¸n cña mçi ®¬n vÞ s¶n
phÈm vµ sù gi¶m gi¸ c¶ nµy lµm gi¶m doanh thu cña nh÷n g ®¬n vÞ s¶n phÈm mµ hiÖn hä ®ang b¸n. V× lý do
nµy, doanh thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn thÊp h¬n gi¸ b¸n cña nã. H×nh 3 vÏ ®­êng cÇu vµ ®­êng doanh
thu cËn biªn cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn. (Do gi¸ c¶ cña doanh nghiÖp b»ng doanh thu b×nh qu©n, nªn
®­êng cÇu còng chÝnh lµ ®­êng doanh thu b×nh qu©n).
Hai ®­êng nµy lu«n lu«n b¾t ®µu tõ cïng mét ®iÓm trªn trôc tung, bëi v× doanh thu cËn biªn cña
®¬n vÞ s¶n phÈm b¸n ra ®Çu tiªn còng chÝnh lµ gi¸ b¸n cña ®¬n vÞ s¶n phÈm ®ã. Tuy nhiªn v× lý do mµ
chóng ta ®· th¶o luËn, doanh thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn thÊp h¬n gi¸ b¸n s¶n phÈm. Do vËy, ®­êng
doanh thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn n»m d­íi ®­êng cÇu cña nã.

Gi¸ c¶
11
10  
9
 
8 
7
 
6 
5  
4  CÇu (doanh thu trung b×nh)
3
Doanh thu biªn  
2
1
0 
-1 1 2 3 6 7 8 S¶n l­îng
4 5 
-2
-3


251
 H×nh 3. §­êng cÇu vµ ®­êng doanh thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn. §­êng cÇu cho thÊy
s¶n l­îng cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ hµng ho¸ nh­ thÕ nµo. §­êng doanh thu cËn biªn cho thÊy doanh
thu cña doanh nghiÖp thay ®æi nh­ thÕ nµo khi s¶n l­îng t¨ng thªm mét ®¬n vÞ. Do gi¸ cña tÊt c¶ c¸c
®¬n vÞ hµng ho¸ b¸n ra ph¶i gi¶m khi nhµ ®éc quyÒn t¨ng møc s¶n xuÊ t, nªn doanh thu cËn biªn lu«n
lu«n thÊp h¬n gi¸ c¶.
B¹n cã thÓ thÊy trong h×nh trªn (còng nh­ trong b¶ng 1) r»ng doanh thu cËn biªn cßn cã thÓ nhá
h¬n 0. Doanh thu cËn biªn nhá h¬n 0 khi hiÖu øng gi¸ c¶ ®èi víi doanh thu lín h¬n hiÖu øng s¶n l­îng.
Trong tr­êng hîp nµy, khi doanh nghiÖp s¶n xuÊt thªm mét ®¬n vÞ s¶n l­îng, gi¸ c¶ gi¶m m«t l­îng ®ñ
lín ®Ó tæng doanh thu cña nã gi¶m, mÆc dï nã b¸n ®­îc nhiÒu s¶n phÈm h¬n.
Tèi ®a ho¸ lîi nhuËn
Sau khi xem xÐt doanh thu cña nhµ ®éc quyÒn, giê ®©y chóng ta ®· c ã ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó xem xÐt
c¸ch thøc tèi ®a lîi nhuËn cña nã. Chóng ta h·y nhí l¹i mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong
ch­¬ng 1 lµ: Mäi ng­êi suy nghÜ t¹i ®iÓm cËn biªn. Bµi häc nµy ®óng c¶ cho c¸c nhµ ®éc quyÒn vµ
doanh nghiÖp c¹nh tranh. ë ®©y chóng ta vËn dông l« gÝch cña ph©n tÝch cËn biªn vµo vÊn ®Ò mµ nhµ
®éc quyÒn ph¶i ®èi mÆt khi ra quyÕt ®Þnh vÒ s¶n l­îng.
H×nh 4 vÏ ®­êng cÇu, ®­êng doanh thu cËn biªn, vµ c¸c ®­êng chi phÝ cËn biªn cña doanh
nghiÖp ®éc quyÒn. TÊt c¶ c¸c ®­êng nµy tr«ng rÊ t quen thuéc: ®­êng cÇu vµ ®­êng doanh thu cËn biªn
gièng c¸c ®­êng trong h×nh 3,cßn c¸c ®­êng chi phÝ gièng nh÷ng ®­êng mµ chóng ta ®· giíi thiÖu trong
ch­¬ng 13 vµ sö dông ®Ó ph©n tÝch doanh nghiÖp c¹nh tranh trong ch­¬ng 14. Nh÷ng ®­êng nµy chøa
®ùng tÊt c¶ c¸c th«ng tin cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh møc s¶n l­îng mµ doanh nghiÖp ®éc quyÒn theo ®uæi
môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn lùa chän.
Tr­íc tiªn, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng doanh nghiÖp ®ang s¶n xuÊt t¹i møc s¶n l­îng thÊp, vÝ dô
Q1. Trong tr­êng hîp nµy, chi phÝ cËn biªn thÊp h¬n doanh thu cËn biªn. NÕu nã t¨ng s¶n xuÊt thªm 1
®¬n vÞ, doanh thu t¨ng thªm sÏ lín h¬n chi phÝ t¨ng thªm vµ lîi nhuËn t¨ng. Do vËy, khi chi phÝ cËn biªn
nhá h¬n doanh thu cËn biªn, doanh nghiÖp cã thÓ t¨ng lîi nhuËn b»ng c¸ch s¶n xuÊ t nhiÒu ®¬n vÞ s¶n
l­îng h¬n.
2. … vµ sau ®ã ®­êng cÇu chØ ra
Chi phÝ vµ gi¸ c¶ t­¬ng øng víi møc s¶n
doanh thu l­îng nµy
1. Giao ®iÓm cña ®­êng doanh thu cËn
B
biªn vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn quyÕt
Gi¸ ®éc  ATC ®Þnh møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn
quyÒn
A
MC
Chi phÝ Doanh thu CÇu
cËn biªn MR cËn biªn
0 Q1 QMAX Q2 S¶n L­îng

H×nh 4. Qu¸ tr×nh tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn. Nhµ ®éc quyÒn tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn b»ng c¸ch lùa chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã doanh thu cËn biªn b»ng chi phÝ cËn biªn (®iÓm A).
Sau ®ã nã x¸c ®Þnh møc gi¸ ®Ó ng­êi tiªu dïng mua hÕt møc s¶n l­îng ®ã (®iÓm B).
LËp luËn t­¬ng tù còng ®óng víi c¸c møc s¶n l­îng cao h¬n, vÝ dô Q 2. Trong tr­êng hîp nµy,
chi phÝ cËn biªn lín h¬n doanh thu cËn biªn. NÕu doanh nghiÖp c¾t gi¶m s¶n xuÊt 1 ®¬n vÞ, chi phÝ tiÕt
kiÖm ®­îc sÏ lín h¬n phÇn doanh thu mÊt ®i. Do vËy, nÕu chi phÝ cËn biªn lín h¬n doanh thu cËn biªn,
doanh nghiÖp cã thÓ t¨ng lîi nhuËn b»ng c¸ch c¾t gi¶m s¶n xuÊt.

252
 Cuèi cïng, doanh nghiÖp ®iÒu chØnh møc s¶n l­îng cña m×nh cho tíi khi s¶n l­îng ®¹t møc
QMAX mµ t¹i ®ã doanh thu cËn biªn b»ng chi phÝ cËn biªn. Do vËy, s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña
nhµ ®éc quyÒn ®­îc x¸c ®Þnh t¹i giao ®iÓm cña ®­êng doanh thu cËn biªn vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn.
Trong h×nh 4, giao ®iÓm nµy lµ A.
Trong ch­¬ng 14 chóng ta ®· biÕt r» ng doanh nghiÖp c¹nh tranh lùa chän møc s¶n l­îng t¹i ®ã
doanh thu cËn biªn b»ng chi phÝ cËn biªn. Khi tu©n theo nguyªn t¾c tèi ®a ho¸ lîi nhuËn nµy, doanh
nghiÖp c¹nh tranh vµ ®éc quyÒn hµnh ®éng nh­ nhau. Tuy nhiªn, còng cã sù kh¸c biÖt quan träng gi÷a
hai lo¹i doanh nghiÖp nµy: doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp c¹nh tranh b»ng gi¸ c¶, trong khi doanh
thu cËn biªn cña nhµ ®éc quyÒn thÊp h¬n gi¸ c¶. NghÜa lµ:
§èi víi doanh nghiÖp c¹nh tranh: P = MR = MC
§èi víi doanh nghiÖp ®éc quyÒn: P > MR = MC
Sù b»ng nhau gi÷a doanh thu cËn biªn vµ chi phÝ cËn biªn t¹i møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn ®­îc ¸p dông cho c¶ hai lo¹i doanh nghiÖp. Sù kh¸c nhau chØ lµ mèi quan hÖ gi÷a mét bªn lµ gi¸
c¶, cßn bªn kia lµ doanh thu cËn biªn vµ chi phÝ cËn biªn.
Nhµ ®éc quyÒn quyÕt ®Þnh møc gi¸ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cho s¶n phÈm cña m×nh nh­ thÕ nµo?
§­êng cÇu gióp chóng ta tr¶ lêi cho c©u hái nµy, bëi v× nã g¾n sè tiÒn mµ kh¸ch hµng s½n sµng tr¶ víi
l­îng s¶n phÈm b¸n ra. Do vËy, sau khi doanh nghiÖp ®éc quyÒn chän møc s¶n l­ îng lµm cho doanh thu
cËn biªn vµ chi phÝ cËn biªn b»ng nhau, th× nã cã thÓ sö dông ®­êng cÇu ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ b¸n phï hîp víi
møc s¶n l­îng nµy. Trong h×nh 4, gi¸ b¸n tèi ®a ho¸ lîi nhuËn ®­îc x¸c ®Þnh t¹i ®iÓm B.
B©y giê chóng ta ®· thÊy ®­îc sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a thÞ tr­êng cña doanh nghiÖp c¹nh tranh
vµ thÞ tr­êng cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn: Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, gi¸ c¶ ph¶i b»ng chi phÝ cËn biªn.
Trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn, gi¸ c¶ cao h¬n chi phÝ cËn biªn. Nh­ chóng ta thÊy ngay sau ®©y, ph¸t hi Ön nµy
rÊt quan träng ®èi víi viÖc t×m hiÓu nh÷ng chi phÝ (hay tæn thÊt) mµ nhµ ®éc quyÒn g©y ra cho x· héi.

PhÇn ®äc thªm: t¹i sao nhµ ®éc quyÒn kh«ng cã ®­êng cung
Cã thÓ b¹n ®· nhËn thÊy r»ng chóng ta sö dông ®­êng cÇu thÞ tr­êng vµ c¸c ®­êng chi phÝ cña
doanh nghiÖp ®Ó ph©n tÝch gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn. Chóng ta kh«ng nh¾c chót g× ®Õn ®­êng
cung thÞ tr­êng. Ng­îc l¹i, khi b¾t ®Çu ph©n tÝch gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh ë ch­¬ng 4, ha i tõ
quan träng nhÊt lu«n lu«n lµ cung vµ cÇu.
§iÒu g× ®· x¶y ra ®èi víi ®­êng cung? MÆc dï ®­a ra quyÕt ®Þnh vÒ l­îng cung (theo c¸ch ®·
®­îc tr×nh bµy trong ch­¬ng nµy), nh­ng nhµ ®éc quyÒn l¹i kh«ng cã ®­êng cung. §­êng cung cho
chóng ta biÕt l­îng hµng mµ doanh nghiÖp quyÕt ®Þnh cung øng t¹i mçi møc gi¸. Kh ¸i niÖm nµy cã ý
nghÜa khi chóng ta ph©n tÝch doanh nghiÖp c¹nh tranh, tøc nh÷ng ng­êi chÊp nhËn gi¸. Song doanh
nghiÖp ®éc quyÒn lµ ng­êi ®Þnh gi¸, chø kh«ng ph¶i ng­êi chÊp nhËn gi¸. SÏ lµ v« nghÜa khi ®Æt ra c©u
hái r»ng mét doanh nghiÖp nh­ vËy s¶n xuÊ t l­îng hµng lµ bao nhiªu t¹i c¸c møc gi¸ kh¸c nhau, v× nã
®Þnh gi¸ ®óng vµo thêi ®iÓm chän l­îng cung.
§­¬ng nhiªn quyÕt ®Þnh cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn vÒ l­îng cung kh«ng thÓ t¸ch rêi ®­êng
cÇu cña nã. H×nh d¹ng cña ®­êng cÇu quyÕt ®Þnh d¹ng cña ®­êng d oanh thu cËn biªn - ®­êng mµ sau ®ã
quyÕt ®Þnh møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn. Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, chóng ta
cã thÓ ph©n tÝch quyÕt ®Þnh cung mµ kh«ng cÇn biÕt ®­êng cÇu, song ®iÒu nµy kh«ng ®óng víi thÞ tr­êng
®éc quyÒn. Do vËy, chóng ta kh«ng bao giê nãi tíi ®­êng cung cña nhµ ®éc quyÒn.

Lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn

Nhµ ®éc quyÒn kiÕm ®­îc bao nhiªu lîi nhuËn? §Ó biÕt lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn, chóng ta
h·y nhí l¹i r»ng lîi nhuËn ®óng b»ng tæng doanh thu (TR) trõ tæng chi phÝ (TC):
Lîi nhuËn = TR - TC
Chóng ta cã thÓ viÕt l¹i c«ng thøc trªn thµnh:
Lîi nhuËn = (TR/Q - TC/Q) xung quanh

253
 TR/Q lµ doanh thu b×nh qu©n, tøc gi¸ P, vµ TC/Q lµ chi phÝ b×nh qu©n ATC. Do vËy,
Lîi nhuËn = (P - ATC) x Q
Ph­¬ng tr×nh x¸c ®Þnh lîi nhuËn nµ y (còng lµ ph­¬ng tr×nh x¸c ®Þnh lîi nhuËn cña doanh nghiÖp
c¹nh tranh) cho phÐp chóng ta tÝnh ®­îc lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn b»ng ®å thÞ.

Chi phÝ vµ Chi phÝ cËn biªn

doanh thu

E B ATC
Gi¸ ®éc  
quyÒn
Tæng chi
V  
phÝ b×nh D C
qu©n Lîi nhuËn cña CÇu
Doanh thu cËn biªn
nhµ ®éc quyÒn MR
QMAX S¶n l­îng

H×nh 5. Lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn. DiÖn tÝch h×nh BCDE t­¬ng øng víi lîi nhuËn cña nhµ
®éc quyÒn. ChiÒu cao cña h×nh (BC) b»ng gi¸ trõ chi phÝ b×nh qu©n (nã còng b»ng lîi nhuËn trªn mét
®¬n vÞ s¶n phÈm b¸n ra). C¹nh ®¸y cña h×nh nµy (DC) chÝnh lµ sè ®¬n vÞ s¶n phÈm b¸n ra.
Chóng ta h·y xem xÐt h×nh ch÷ nhËt in ®Ëm trong h×nh 5. ChiÒu cao cña nã (®o¹n BC) b»ng gi¸
trõ chi phÝ b×nh qu©n (P - ATC). §©y chÝnh lµ lîi nhuËn cña mét ®¬n vÞ s¶n phÈm b¸n ra ®iÓn h×nh. C¹nh
®¸y cña nã (®o¹n DC) lµ l­îng s¶n phÈm b¸n ra Q MAX. Do vËy, diÖn tÝch cña nã chÝnh lµ tæng lîi nhuËn
cña nhµ ®éc quyÒn.

Nghiªn cøu t×nh huèng: d­îc phÈm ®éc quyÒn vµ d­îc phÈm nh¸i
Theo ph©n tÝch cña chóng ta, gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn ®­îc x¸c ®Þnh theo c¸ch rÊt kh¸c
so víi thÞ tr­êng c¹nh tranh. N¬i tèt nhÊt cho chóng ta kiÓm ®Þnh lý thuyÕt nµy lµ thÞ tr­êng d­îc phÈm,
bëi v× thÞ tr­êng nµy cã c¶ hai cÊu tróc thÞ tr­êng. Khi doanh nghiÖp nµo ®ã ph¸t minh ra mét lo¹i d­îc
phÈm míi, c¸c ®¹o luËt vÒ b»ng s¸ng chÕ sÏ mang l¹i cho doanh nghiÖp ®éc quyÒn kinh doanh lo¹i d­îc
phÈm ®ã. Song cuèi cïng th× b»ng s¸ng chÕ cña doanh nghiÖp còng hÕt hiÖu lùc vµ bÊt kú c«ng ty nµo
còng cã thÓ s¶n xuÊt vµ b¸n lo¹i d­îc phÈm ®ã. Vµo thêi ®iÓm nµy, thÞ tr­êng sÏ chuyÓn tõ ®éc quyÒn
sang c¹nh tranh.
Chi phÝ vµ
doanh thu

Gi¸ c¶ khi b»ng B

s¸ng chÕ cßn hiÖu 
lùc
Gi¸ c¶ khi b»ng C Chi phÝ cËn biªn
s¸ng chÕ hÕt hiÖu  
Doanh thu cËn CÇu
lùc biªn

S¶n l­îng ®éc S¶n l­îng c¹nh S¶n l­îng

quyÒn tranh

254
 H×nh 6. ThÞ tr­êng d­îc phÈm. Khi b»ng s¸ng chÕ ®­îc cÊp cho mét doanh nghiÖp ®éc quyÒn
vÒ viÖc b¸n mét lo¹i d­îc phÈm, th× doanh nghiÖp ®ã sÏ b¸n lo¹i d­îc phÈm nµy víi gi¸ ®éc quyÒn. Møc
gi¸ nµy cao h¬n rÊt nhiÒu so víi chi phÝ cËn biªn cña viÖc s¶n xuÊt ra nã. Khi b»ng s¸ng chÕ hÕt hiÖu
lùc, c¸c doanh nghiÖp míi sÏ gia nhËp thÞ tr­êng, lµm cho thÞ tr­êng trë nªn c¹nh tranh h¬n. Cuèi cïng,
gi¸ sÏ gi¶m tõ møc gi¸ ®éc quyÒn xuèng møc chi phÝ cËn biªn.
§iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi gi¸ d­îc phÈm khi b»ng s¸ng chÕ hÕt hiÖu lùc? H×nh 6 m« t¶ thÞ tr­êng
cña mét lo¹i d­îc phÈm ®iÓn h×nh. Trong h×nh nµy, chi ph Ý cËn biªn cña viÖc s¶n xuÊt d­îc phÈm kh«ng
thay ®æi. (§iÒu ®ã gÇn ®óng víi nhiÒu lo¹i d­îc phÈm). Trong thêi gian b»ng s¸ng chÕ cßn hiÖu lùc,
doanh nghiÖp ®éc quyÒn tèi ®a ho¸ lîi nhuËn b»ng c¸ch s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng cã doanh thu cËn biªn
b»ng chi phÝ cËn biªn vµ b¸n víi gi¸ cao h¬n rÊt nhiÒu so víi chi phÝ cËn biªn. Song khi b»ng s¸ng chÕ
hÕt hiÖu lùc, lîi nhuËn tõ viÖc s¶n xuÊt d­îc phÈm ®ã khuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp míi gia nhËp thÞ
tr­êng. Khi thÞ tr­êng trë nªn c¹nh tranh h¬n, gi¸ sÏ gi¶m xuèn g b»ng chi phÝ cËn biªn.
DiÔn biÕn trong thùc tÕ phï hîp víi lý thuyÕt cña chóng ta. Khi b»ng s¸ng chÕ vÒ mét lo¹i d­îc
phÈm nµo ®ã hÕt hiÖu lùc, c¸c c«ng ty kh¸c nhanh chãng gia nhËp vµ b¾t ®Çu b¸n c¸i ®­îc gäi lµ d­îc
phÈm nh¸i, cã thµnh phÇn ho¸ häc giè ng nh­ d­îc phÈm mang nh·n hiÖu cña nhµ ®éc quyÒn tr­íc ®©y.
Vµ nh­ lý thuyÕt cña chóng ta dù b¸o, gi¸ cña d­îc phÈm nh¸i do c¸c ®èi thñ c¹nh tranh tung ra thÞ
tr­êng thÊp h¬n nhiÒu so víi gi¸ b¸n cña nhµ ®éc quyÒn.
Tuy nhiªn, viÖc hÕt hiÖu lùc cña b»ng s¸ ng chÕ kh«ng hÒ lµm cho nhµ ®éc quyÒn mÊt ®i hoµn
toµn søc m¹nh thÞ tr­êng cña m×nh. Mét sè ng­êi tiªu dïng vÉn trung thµnh víi nh·n hiÖu s¶n phÈm. Cã
lÏ hä sî r»ng d­îc phÈm nh¸i míi ®­îc s¶n xuÊt kh«ng hoµn toµn gièng nh­ lo¹i d­îc phÈm mµ hä ®·
sö dông trong nhiÒu n¨m. KÕt qu¶ lµ doanh nghiÖp ®éc quyÒn tr­íc ®©y cã thÓ tiÕp tôc b¸n víi møc gi¸
Ýt nhÊt lµ cao h¬n ®«i chót so víi gi¸ b¸n cña c¸c ®èi thñ c¹nh tranh míi.

KiÓm tra nhanh: H·y lý gi¶i c¸ch thøc chän møc s¶n l­îng vµ gi¸ c¶ cña nhµ ®éc quyÒn

Tæn thÊt phóc lîi do ®éc quyÒn

§éc quyÒn cã ph¶i lµ c¸ch tèt ®Ó tæ chøc thÞ tr­êng kh«ng? Chóng ta thÊy r»ng doanh nghiÖp
®éc quyÒn kh¸c víi doanh nghiÖp c¹nh tranh ë chç nã Ên ®Þnh møc gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn. Nh×n tõ
ph­¬ng diÖn ng­êi tiªu dïng, møc gi¸ cao nµy lµm cho ng­êi ta kh«ng muèn thÊy t×nh tr¹ng ®éc quyÒn.
Nh­ng ®ång thêi, nhµ ®éc quyÒn l¹i kiÕm ®­îc lîi nhuËn tõ viÖc quy ®Þnh møc gi¸ cao nµy. Cho nªn
nh×n tõ ph­¬ng diÖn ng­êi chñ së h÷u doanh nghiÖp, møc gi¸ cao l¹i lµm cho ng­êi ta muèn cã sù ®éc
quyÒn. VËy Ých lîi mµ ng­êi chñ së h÷u doanh nghiÖp thu ®­îc cã lín h¬n chi phÝ mµ ng­êi tiªu dïng
ph¶i g¸nh chÞu ®Õn møc mµ ®éc quyÒn lµ ®¸ng mong muèn nÕu nh×n tõ gi¸c ®é cña toµn x· héi kh«ng?
Chóng ta cã thÓ tr¶ lêi c©u hái nµy b»ng c¸ch s¶n xuÊ t ph©n tÝch ®· gÆp lÇn ®Çu tiªn trong
ch­¬ng 7. Trong ch­¬ng ®ã, chóng ta sö dông tæng thÆng d­ lµm chØ tiªu ph¶n ¸nh phóc lîi kinh tÕ. H·y
nhí l¹i r»ng tæng thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng vµ thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt. ThÆng d­ cña ng­êi tiªu
dïng lµ sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi tiªu dïng ®èi víi mét hµng ho¸ nµo ®ã trõ ®i sè tiÒn mµ hä
thùc sù ph¶i tr¶. ThÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt lµ sè tiÒn mµ hä nhËn ®­îc cho mét ®¬n vÞ hµng ho¸ trõ
chi phÝ s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã. Trong tr­êng hîp cña chóng ta, chØ cã mét nhµ s¶n xuÊt duy nhÊt: ®ã lµ
nhµ ®éc quyÒn.
Cã lÏ b¹n ®· ®o¸n ®­îc kÕt qu¶ cña ph©n tÝch nµy. Trong ch­¬ng 7, chóng ta kÕt luËn r»ng tr¹ng
th¸i c©n b»ng cung cÇu trªn mét thÞ tr­êng c¹nh tranh kh«ng chØ lµ mét kÕt côc tù nhiªn, mµ cßn lµ ®¸ng
mong muèn. Nãi cô thÓ, bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng ®· t¹o ra sù ph©n bæ nguån lùc lµm cho tæng
thÆng d­ ®¹t møc cao nhÊt. Do thÞ tr­êng ®éc quyÒn dÉn ®Õn sù ph©n bæ nguån lùc kh¸c thÞ tr­êng c¹nh
tranh, nªn theo nghÜa nµo ®ã, kÕt côc nµy thÊt b¹i trong viÖc t èi ®a ho¸ tæng phóc lîi kinh tÕ.

255
 Kho¶n mÊt kh«ng
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng c¸ch t×m hiÓu xem doanh nghiÖp ®éc quyÒn lµm g× khi nã ®­îc mét nhµ
ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ qu¶n lý. Nhµ ho¹ch ®Þnh nµy kh«ng chØ quan t©m ®Õn lîi nhuËn cña chñ së
h÷u doanh nghiÖp, mµ cßn quan t©m ®Õn Ých lîi cña ng­êi tiªu dïng. Anh ta sÏ t×m c¸ch tèi ®a ho¸ tæng
thÆng d­, tøc tæng thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt (lîi nhuËn) vµ thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng. H·y nhí l¹i
r»ng tæng thÆng d­ b»ng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®èi víi ng­êi tiªu dïng trõ chi phÝ cña nhµ s¶n xuÊt ®éc
quyÒn ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ ®ã.
H×nh 7 ph©n tÝch møc s¶n l­îng mµ nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi lùa chän. §­êng cÇu ph¶n ¸nh gi¸ trÞ
cña hµng ho¸ ®èi víi ng­êi tiªu dïng, nã ®­îc tÝnh b»ng sù s½n sµng thanh to¸n cña hä. §­êng chi p hÝ
cËn biªn ph¶n ¸nh chi phÝ cña nhµ ®éc quyÒn. Do vËy, møc s¶n l­îng cã hiÖu qu¶ x· héi ®­îc x¸c ®Þnh
t¹i giao ®iÓm cña ®­êng cÇu vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn. D­íi møc s¶n l­îng nµy, gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi
tiªu dïng lín h¬n chi phÝ cËn biªn cña viÖc cung øng hµng ho¸ ®ã, do vËy viÖc t¨ng s¶n l­îng lµm t¨ng
tæng thÆng d­. Trªn møc s¶n l­îng nµy, chi phÝ cËn biªn lín h¬n gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi tiªu dïng, do vËy
viÖc c¾t gi¶m s¶n l­îng lµm t¨ng tæng thÆng d­.
NÕu nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi ®iÒu hµnh doanh nghiÖp ®éc q uyÒn, th× doanh nghiÖp cã thÓ ®¹t
®­îc kÕt côc hiÖu qu¶ nµy b»ng c¸ch quy ®Þnh møc gi¸ t¹i giao ®iÓm cña ®­êng cÇu vµ ®­êng chi phÝ
cËn biªn. Do vËy, gièng nh­ doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ kh«ng gièng nh­ doanh nghiÖp ®éc quyÒn theo
®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi Ên ®Þnh møc gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn. Do
møc gi¸ nµy ®em l¹i cho ng­êi tiªu dïng tÝn hiÖu chÝnh x¸c vÒ chi phÝ s¶n xuÊt hµng ho¸, nªn anh ta
mua møc s¶n l­îng hiÖu qu¶.
Gi¸ c¶

Chi phÝ cËn biªn

Gi¸ trÞ ®èi víi Chi phÝ cña nhµ

ng­êi mua ®éc quyÒn

CÇu (Gi¸ trÞ ®èi víi

Chi phÝ cña ng­êi mua)
Gi¸ trÞ ®èi víi
nhµ ®éc ng­êi mua
quyÒn

0 S¶n l­îng hiÖu qu¶ S¶n l­îng

Gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi Gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi
mua lín h¬n chi phÝ mua nhá h¬n chi phÝ
cña ng­êi b¸n cña ng­êi b¸n
H×nh 7. Møc s¶n l­îng hiÖu qu¶. Nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi muèn tèi ®a ho¸ tæng phóc lîi trªn
thÞ tr­êng sÏ chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã ®­êng cÇu vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn c¾t nhau. D­íi møc
s¶n l­îng nµy, gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®èi víi ng­êi mua cËn biªn (®­îc ph¶n ¸nh b»ng ®­êng cÇu) lín
h¬n chi phÝ cËn biªn cña viÖc s¶n xuÊt hµng ho¸ ®ã. ë trªn møc s¶n l­îng nµy, gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi mua
cËn biªn thÊp h¬n chi phÝ cËn biªn.

256
 Chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ hiÖu øng phóc lîi cña ®éc quyÒn b»ng c¸ch so s¸nh møc s¶n l­îng mµ
nhµ ®éc quyÒn lùa chän víi m øc s¶n l­îng mµ nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi lùa chän. Nh­ chóng ta ®· thÊy,
nhµ ®éc quyÒn quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt vµ b¸n møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã ®­êng doanh thu cËn biªn vµ ®­êng
chi phÝ cËn biªn c¾t nhau; nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã ®­êng cÇu vµ ®­êng chi
phÝ cËn biªn c¾t nhau. H×nh 8 minh ho¹ cho sù so s¸nh nµy. Nhµ ®éc quyÒn s¶n xuÊt ë møc thÊp h¬n s¶n
l­îng hiÖu qu¶ x· héi.
Chóng ta còng cã thÓ xem xÐt tÝnh chÊt kh«ng hiÖu qu¶ cña ®éc quyÒn d­íi gèc ®é gi¸ ®éc
quyÒn. Do ®­êng cÇu thÞ tr­êng m« t¶ mèi quan hÖ nghÞch gi÷a gi¸ c¶ vµ l­îng hµng, nªn møc s¶n
l­îng thÊp mét c¸ch kh«ng hiÖu qu¶ còng chÝnh lµ møc gi¸ cao mét c¸ch kh«ng hiÖu qu¶. Khi nhµ ®éc
quyÒn ¸p ®Æt møc gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn, mét sè ng­êi tiªu dïng tiÒm tµng ®¸nh gi¸ hµng ho¸ cao
h¬n chi phÝ cËn biªn cña nã, nh­ng thÊp h¬n gi¸ ®éc quyÒn. Nh÷ng ng­êi tiªu dïng nµy kh«ng mua
hµng ho¸ n÷a. Do gi¸ trÞ mµ hä g¸n cho hµng ho¸ lín h¬n chi phÝ cung øng nã, nªn kÕt qu¶ nµy kh«ng
hiÖu qu¶. Do vËy, viÖc ®Þnh gi¸ c¶ cña ®éc quyÒn c¶n trë mét sè ho¹t ®éng th­¬ng m¹i mang l¹i Ých lîi
cho c¶ hai bªn.
Kho¶n mÊt Chi phÝ cËn biªn
Gi¸ c¶ kh«ng

Gi¸ ®éc
quyÒn 

C

Doanh thu
cËn biªn CÇu

S¶n l­îng ®éc S¶n l­îng cã S¶n l­îng

quyÒn hiÖu qu¶
H×nh 8. TÝnh chÊt kh«ng hiÖu qu¶ cña ®éc quyÒn. Do doanh nghiÖp ®éc quyÒn b¸n víi møc
gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn, n ªn kh«ng ph¶i tÊt c¶ mäi ng­êi tiªu dïng ®¸nh gi¸ hµng ho¸ ca o h¬n chi
phÝ ®Ó mua nã. Do vËy, s¶n l­îng s¶n xuÊt vµ b¸n ra cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn thÊp h¬n møc cã hiÖu
qu¶ vÒ mÆt x· héi. Kho¶n mÊt kh«ng b»ng diÖn tÝch cña tam gi¸c t¹o bëi ®­êng cÇu (®­êng ph¶n ¸nh
gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®èi víi ng­êi tiªu dïng) vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn (®­êng ph¶n ¸nh chi phÝ cña
nhµ s¶n xuÊt ®éc quyÒn).
T­¬ng tù nh­ c¸ch x¸c ®Þnh tÝnh kh«ng hiÖu qu¶ cña thuÕ b»ng tam gi¸c tæn thÊt t¶i träng trong
ch­¬ng 8, chóng ta còng cã thÓ ph¶n ¸nh tÝnh chÊt kh«ng hiÖu qu¶ cña ®éc quyÒn. H×nh 8 chØ ra møc
kho¶n mÊt kh«ng. H·y nhí l¹i r»ng ®­êng cÇu ph¶n ¸nh gi¸ trÞ ®èi víi ng­êi tiªu dïng vµ ®­êng chi phÝ
cËn biªn ph¶n ¸nh chi phÝ ®èi víi nhµ s¶n xuÊt ®éc quyÒn. Bëi vËy, diÖn tÝch cña tam gi¸c kho¶n mÊt
kh«ng n»m gi÷a ®­êng cÇu vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn b»ng tæng møc thÆng d­ bÞ mÊt ®i do c¸ch ®Þnh
gi¸ c¶ cña nhµ ®éc quyÒn.
Kho¶n mÊt kh«ng do ®éc quyÒn g©y ra t­¬ng tù nh­ kho¶n mÊt kh«ng do thuÕ g©y ra. DÜ nhiªn,
nhµ ®éc quyÒn gièng nh­ ng­êi thu thuÕ t­ nh©n. Nh­ chóng ta ®· thÊy trong ch­¬ng 8 , thuÕ ®¸nh vµo
hµng ho¸ t¹o ra chiÕc nªm gi÷a møc ®é s½n sµng chi tr¶ cña ng­êi tiªu dïng (®­îc ph¶n ¸nh b»ng ®­êng
cÇu) vµ chi phÝ cña nhµ s¶n xuÊt (®­îc ph¶n ¸nh b»ng ®­êng cung). Do nhµ ®éc quyÒn sö dông søc m¹nh
thÞ tr­êng cña m×nh b»ng c¸ch ®Þnh gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn, nªn nã còng t¹o ra mét chiÕc nªm t­¬ng
tù. Trong c¶ hai tr­êng hîp, chiÕc nªm nµy ®Òu lµm cho s¶n l­îng b¸n ra thÊp h¬n s¶n l­îng tèi ­u vÒ mÆt

257
x· héi. §iÓm kh¸c nhau gi÷a hai tr­êng hîp chØ lµ ë chç chÝnh phñ nhËn ®­îc nguån thu tõ thuÕ, trong khi
doanh nghiÖp t­ nh©n nhËn ®­îc lîi nhuËn ®éc quyÒn.
Lîi nhuËn ®éc quyÒn: Mét tæn thÊt x· héi?
Ng­êi ta rÊt dÔ kÕt téi nhµ ®éc quyÒn lµ "®Çu c¬ trôc lîi" trªn l­ng c«ng chóng. Vµ dÜ nhiªn
doanh nghiÖp ®éc quyÒn kiÕm ®­îc lîi nhuËn rÊt lín nhê søc m¹nh thÞ tr­êng cña nã. Song theo ph©n
tÝch kinh tÕ vÒ sù ®éc quyÒn, b¶n th©n lîi nhuËn cña doanh nghiÖp kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ mét vÊn ®Ò
®èi víi x· héi.
Còng gièng nh­ tÊt c¶ c¸c thÞ tr­êng kh¸c, phóc lîi trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn bao gåm phóc lîi
cña c¶ ng­êi tiªu dïng vµ ng­êi s¶n xuÊt. Mçi khi ng­êi tiªu dïng tr¶ thªm mét ®« la cho ng­êi s¶n
xuÊt do gi¸ c¶ ®éc quyÒn, th× ng­êi tiªu dïng bÞ nghÌo ®i mét ®« la, cßn ng­êi s¶n xuÊt giµu thªm mét
l­îng t­¬ng øng. Sù chuyÓn giao tõ ng­êi tiªu dïng hµng ho¸ sang ng­êi së h÷u c¸c doanh nghiÖp ®éc
quyÒn kh«ng hÒ ¶nh h­ëng ®Õn tæng thÆng d­ cña thÞ tr­êng - b»ng tæng cña thÆng d­ cña ng­êi tiªu
dïng vµ thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt. Nãi c¸ch kh¸c, lîi nhuËn ®éc quyÒn b¶n th©n nã kh«ng ph¶i lµ
phÇn mÊt ®i cña chiÕc b¸nh kinh tÕ; nã chØ ®¬n thuÇn c¾t phÇn lín h¬n cho c¸c nhµ s¶n xuÊt vµ dµnh
phÇn nhá cho ng­êi tiªu dïng. NÕu bá qua tr­êng hîp ng­êi tiªu dïng ®¸ng ®­îc th­ëng c«ng h¬n nhµ
s¶n xuÊt v× lý do nµo ®ã - mét ®¸nh gi¸ v­ît ra ngoµi v­¬ng quèc cña h iÖu qu¶ kinh tÕ - th× lîi nhuËn
®éc quyÒn kh«ng ph¶i lµ mét vÊn ®Ò x· héi.
VÊn ®Ò n¶y sinh trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn chØ lµ do doanh nghiÖp s¶n xuÊt vµ b¸n møc s¶n
l­îng thÊp h¬n møc tè ®a ho¸ tæng thÆng d­. Kho¶n mÊt kh«ng ph¶n ¸nh phÇn mÊt ®i cña chiÕc b ¸nh
kinh tÕ. TÝnh chÊt kh«ng hiÖu qu¶ nµy liªn quan ®Õn møc gi¸ cao cña ®éc quyÒn: Ng­êi tiªu dïng mua Ýt
h¬n khi doanh nghiÖp t¨ng gi¸ lªn cao h¬n chi phÝ cËn biªn. Tuy nhiªn, cÇn nhí r»ng lîi nhuËn kiÕm
®­îc trªn c¸c ®¬n vÞ s¶n phÈm tiÕp tôc ®­îc b¸n ra l¹i kh«ng ph¶i lµ mét vÊn ®Ò, mµ vÊn ®Ò ë ®©y lµ do
s¶n l­îng thÊp tíi møc kh«ng cã hiÖu qu¶. Ng­îc l¹i, nÕu møc gi¸ cao cña ®éc quyÒn kh«ng c¶n trë mét
sè ng­êi tiªu dïng nµo ®ã mua hµng ho¸, th× nã sÏ lµm t¨ng thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt mét l­îng ®óng
b»ng l­îng gi¶m sót cña thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng vµ v× vËy tæng thÆng d­ kh«ng thay ®æi, gièng
nh­ tr­êng hîp doanh nghiÖp ®éc quyÒn chÞu sù qu¶n lý cña nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ.
Tuy nhiªn, cã mét tr­êng hîp ngo¹i lÖ ®èi víi kÕt luËn nµy. Gi¶ sö do anh nghiÖp ®éc quyÒn
ph¶i chÞu thªm chi phÝ ®Ó duy tr× vÞ thÕ ®éc quyÒn cña m×nh. VÝ dô, mét doanh nghiÖp n¾m ®­îc ®éc
quyÒn do chÝnh phñ t¹o ra ph¶i thuª nh÷ng ng­êi vËn ®éng hµnh lang ®Ó thuyÕt phôc c¸c nhµ lµm luËt
tiÕp tôc b¶o ®¶m vÞ thÕ ®éc quyÒn cho nã. Trong tr­êng hîp nµy, nhµ ®éc quyÒn sö dông mét phÇn lîi
nhuËn ®éc quyÒn ®Ó tr¶ cho nh÷ng kho¶n chi phÝ ph¸t sinh thªm. NÕu nh­ vËy, kho¶n mÊt kh«ng do ®éc
quyÒn bao gåm c¶ nh÷ng chi phÝ ®ã vµ phÇn tæn thÊt do gi¸ c¶ cao h¬n chi phÝ cËn biªn.
KiÓm tra nhanh: H·y so s¸nh s¶n l­îng cña nhµ ®éc quyÒn víi s¶n l­îng tèi ®a ho¸ tæng
thÆng d­.
ChÝnh s¸ch c«ng céng ®èi víi thÞ tr­êng ®éc quyÒn
Chóng ta võa thÊy r»ng kh¸c víi thÞ tr­êng c¹nh tranh, thÞ tr­êng ®éc quyÒn thÊt b¹i trong viÖc
ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch hiÖu qu¶. C¸c doanh nghiÖp ®éc quyÒn s¶n xuÊt thÊp h¬n møc s¶n l­îng mµ
x· héi mong muèn vµ kÕt qu¶ lµ gi¸ c¶ ë møc cao h¬n chi phÝ cËn biªn. C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch
cña chÝnh phñ cã thÓ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®éc quyÒn theo mét trong bèn c¸ch sau:
 T×m c¸ch lµm cho c¸c ngµnh ®éc quyÒn cã tÝnh c¹nh tranh cao h¬n.
 §iÒu chØnh hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp ®éc quyÒn.
 ChuyÓn mét sè doanh nghiÖp ®éc quyÒn t­ nh©n thµnh doanh nghiÖp nhµ n­íc.
 Kh«ng lµm g× c¶.
Thóc ®Èy c¹nh tranh b»ng luËt chèng ®éc quyÒn
NÕu C«ca vµ Pepsi muèn s¸p nhËp, sù viÖc nµy sÏ ®­îc chÝnh quyÒn liªn bang xem xÐt kü cµng
tr­íc khi nã cã hiÖu lùc. C¸c luËt s­ vµ nhµ kinh tÕ ë Bé T­ ph¸p cã thÓ quyÕt ®Þnh r»ng viÖc s¸p nhËp
gi÷a hai c«ng ty n­íc gi¶i kh¸t khæng lå lµm cho thÞ tr­êng n­íc gi ¶i kh¸t ë Mü trë nªn kÐm c¹nh tranh

258
h¬n vµ cuèi cïng sÏ lµm gi¶m phóc lîi kinh tÕ cña ®Êt n­íc. NÕu ®óng nh­ vËy, Bé T­ ph¸p ®­a hµnh vi
s¸p nhËp ra toµ ¸n vµ nÕu quan toµ ®ång ý, hai c«ng ty sÏ kh«ng ®­îc phÐp s¸p nhËp. §ã còng chÝnh lµ
vô kiÖn kh«ng cho phÐp ng­êi khæng lå phÇn mÒm Microsoft mua l¹i Intuit trong n¨m 1994.
ChÝnh phñ cã ®­îc quyÒn lùc nµy ®èi víi c¸c ngµnh s¶n xuÊt t­ nh©n th«ng qua c¸c ®¹o luËt
chèng ®éc quyÒn víi nhiÒu ®iÒu kho¶n nh»m h¹n chÕ søc m¹nh ®éc quyÒn. §¹o luËt ®Çu tiªn vµ quan
träng nhÊt trong sè ®ã lµ §¹o luËt chèng ®éc quyÒn Sherman, do Quèc héi th«ng qua vµo n¨m 1890
nh»m lµm gi¶m søc m¹nh thÞ tr­êng cña "c¸c tæ hîp ®éc quyÒn" khæng lå vµ ®Çy quyÒn lùc ®­îc coi lµ
lòng ®o¹n nÒn kinh tÕ vµo thêi kú ®ã. §¹o luËt Clayton ®­îc th «ng qua vµo n¨m 1914 nh»m t¨ng c­êng
quyÒn lùc cña chÝnh phñ vµ trao cho nã quyÒn khëi kiÖn c¸c doanh nghiÖp t­ nh©n. Nh­ toµ ¸n tèi cao
Mü ®· nhËn ®Þnh, c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn lµ "b¶n hiÕn ch­¬ng toµn diÖn vÒ tù do kinh tÕ nh»m
b¶o vÖ c¹nh tranh tù do vµ kh«ng h¹n chÕ víi t­ c¸ch mét nguyªn t¾c th­¬ng m¹i".
C¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn ®em l¹i cho chÝnh phñ nhiÒu ph­¬ng c¸ch ®Ó thóc ®Èy c¹nh
tranh. Chóng cho phÐp chÝnh phñ ng¨n c¶n c¸c vô s¸p nhËp, ch¼ng h¹n tr­êng hîp s¸p nhËp gi¶ ®Þnh
gi÷a C«ca vµ Pepsi cña chóng ta.Chóng còng cho phÐp chÝnh phñ chia nhá c¸c c«ng ty. VÝ dô vµo n¨m
1984 chÝnh phñ ®· chia AT&T, mét c«ng ty truyÒn th«ng khæng lå thµnh 8 c«ng ty nhá h¬n. Cuèi cïng,
chóng cßn ng¨n cÊm c¸c c«ng ty phèi hîp ho¹t ®éng víi nhau theo c¸ch lµm cho thÞ tr­êng trë nªn kÐm
c¹nh tranh h¬n; chóng ta sÏ th¶o luËn mét sè c¸ch sö dông luËt chèng ®éc quyÒn trong ch­¬ng 16.
C¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn ®Òu cã mÆt lîi vµ mÆt h¹i. Mét sè c«ng ty s¸p nhËp kh«ng hÒ lµm
gi¶m c¹nh tranh, mµ c¾t gi¶m ®­îc chi p hÝ th«ng qua viÖc tæ chøc s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ h¬n. Nh÷ng Ých
lîi tõ viÖc s¸p nhËp ®«i khi ®­îc gäi lµ sù hiÖp lùc. VÝ dô, nhiÒu ng©n hµng Mü ®· s¸p nhËp trong nh÷ng
n¨m gÇn ®©y vµ b»ng c¸ch kÕt hîp c¸c nghiÖp vô víi nhau, hä cã thÓ c¾t gi¶m sè nh©n viªn h µnh chÝnh.
NÕu c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn cã môc tiªu lµ lµm t¨ng phóc lîi x· héi, th× chÝnh phñ ph¶i cã kh¶
n¨ng x¸c ®Þnh ®­îc tr­êng hîp s¸p nhËp nµo lµ ®¸ng mong muèn, cßn tr­êng hîp nµo th× kh«ng. NghÜa
lµ hä ph¶i cã kh¶ n¨ng tÝnh to¸n vµ so s¸nh Ých lîi x· héi tõ viÖc s¸p nhËp víi chi phÝ cña viÖc lµm gi¶m
c¹nh tranh. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n luËt chèng ®éc quyÒn tá ra hoµi nghi kh¶ n¨ng chÝnh phñ cã thÓ thùc
hiÖn ®­îc c¸c ph©n tÝch chi phÝ - Ých lîi cÇn thiÕt víi tÝnh chÝnh x¸c cao.
§iÒu chØnh
Mét biÖn ph¸p kh¸c mµ chÝnh phñ cã thÓ sö dông ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®éc quyÒn lµ ®iÒu chØnh
hµnh vi cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn. Gi¶i ph¸p nµy rÊt phæ biÕn trong tr­êng hîp ®éc quyÒn tù nhiªn, vÝ
dô tr­êng hîp c«ng ty ®iÖn vµ c«ng ty cÊp n­íc. Nh÷ng c«ng ty nµy kh«n g ®­îc phÐp b¸n víi gi¸ mµ hä
muèn. Thay vµo ®ã, c¸c c¬ quan cña chÝnh phñ ®iÒu chØnh gi¸ b¸n cña hä.
ChÝnh phñ ®Þnh ra gi¸ nµo cho nhµ ®éc quyÒn tù nhiªn? C©u hái nµy kh«ng dÔ g× t×m ®­îc lêi
gi¶i ®¸p nh­ ban ®Çu chóng ta t­ëng. Ng­êi ta cã thÓ cho r»ng g i¸ c¶ nªn b»ng chi phÝ cËn biªn cña nhµ
®éc quyÒn. NÕu gi¸ c¶ b»ng chi phÝ cËn biªn, ng­êi tiªu dïng sÏ mua møc s¶n l­îng cho phÐp tèi ®a ho¸
tæng thÆng d­ vµ sù ph©n bæ nguån lùc lµ cã hiÖu qu¶.
Gi¸
c¶

Tæng chi phÝ trung b×nh

Tæng chi phÝ
trung b×nh Thua lç 
Gi¸ c¶ quy ®Þnh  Chi phÝ biªn

CÇu

0 S¶n l­îng

259
 H×nh 9. §Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn cho nhµ ®éc quyÒn tù nhiªn. Do nhµ ®éc quyÒn tù
nhiªn cã chi phÝ b×nh qu©n gi¶m dÇn, nªn chi phÝ cËn biªn thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n. Do vËy, nÕu c¸c
nhµ ®iÒu chØnh yªu cÇu nhµ ®éc quyÒn tù nhiªn ph¶i b¸n víi møc gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn, th× gi¸ c¶ sÏ
thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n vµ doanh nghiÖp ®éc quyÒn bÞ thua lç.
Song cã hai vÊn ®Ò thùc tiÔn n¶y sinh tõ viÖc ®Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn cña hÖ thèng ®iÒu
chØnh. VÊn ®Ò thø nhÊt ®­îc minh ho¹ trong h×nh 9. Theo ®Þnh nghÜa, c¸c nhµ ®éc quyÒn tù nhiªn cã chi
phÝ b×nh quÇn gi¶m dÇn. Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 13, khi chi phÝ b×nh qu©n gi¶m dÇn,
chi phÝ cËn biªn nhá h¬n chi phÝ b×nh qu©n. NÕu nhµ ®iÒu chØnh cña chÝnh phñ ®Þnh gi¸ b»ng chi phÝ cËn
biªn, th× gi¸ c¶ sÏ thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n cña doanh n ghiÖp vµ nã bÞ thua lç. Thay v× ph¶i chÊp nhËn
møc gi¸ thÊp nh­ vËy, doanh nghiÖp ®éc quyÒn rêi bá ngµnh.
C¸c nhµ ®iÒu chØnh xö lý vÊn ®Ò nµy theo nhiÒu c¸ch, song kh«ng cã gi¶i ph¸p nµo hoµn h¶o.
Mét trong c¸c gi¶i ph¸p lµ trî cÊp cho doanh nghiÖp ®éc qu yÒn. VÒ c¬ b¶n, chÝnh phñ ph¶i bï ®¾p kho¶n
thua lç do viÖc ®Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn g©y ra. VÒ c¬ b¶n, chÝnh phñ ph¶i bï ®¾p kho¶n thua lç do
viÖc ®Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn g©y ra. Song ®Ó cã tiÒn trî cÊp, chÝnh phñ ph¶i thu thuÕ vµ thuÕ l¹i
g©y ra kho¶n mÊt kh«ng. Mét c¸ch kh¸c lµ c¸c nhµ ®iÒu chØnh cho phÐp nhµ ®éc quyÒn b¸n víi møc gi¸
cao h¬n chi phÝ cËn biªn. NÕu gi¸ quy ®Þnh nµy b»ng chi phÝ b×nh qu©n, nhµ ®éc quyÒn sÏ cã lîi nhuËn
kinh tÕ b»ng kh«ng. Nh­ng viÖc ®Þnh gi¸ theo chi phÝ b×nh qu©n l¹i dÉn ®Õn kho¶n mÊt kh«ng, bëi v× gi¸
®éc quyÒn kh«ng cßn ph¶n ¸nh chi phÝ cËn biªn cña viÖc s¶n xuÊt hµng ho¸ n÷a. Thùc chÊt, viÖc ®Þnh gi¸
theo chi phÝ b×nh qu©n gièng nh­ mét kho¶n thuÕ ®¸nh vµo hµng ho¸ mµ nhµ ®éc quyÒn b¸n ra.
VÊn ®Ò thø hai liªn quan ®Õn viÖc ®Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn cña hÖ thèng ®iÒu chØnh (còng
nh­ theo chi phÝ b×nh qu©n) lµ nã kh«ng t¹o ra ®éng c¬ ®Ó nhµ ®éc quyÒn c¾t gi¶m chi phÝ. C¸c doanh
nghiÖp trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh ®Òu t×m c¸ch c¾t gi¶m chi phÝ bëi v× chi ph Ý thÊp h¬n hµm ý lîi nhuËn
cao h¬n. Song nÕu nhµ ®éc quyÒn bÞ ®iÒu chØnh biÕt r»ng nhµ ®iÒu chØnh gi¶m gi¸ mçi khi chi phÝ gi¶m,
th× hä sÏ kh«ng ®­îc lîi tõ viÖc c¾t gi¶m chi phÝ. Trong thù tÕ, c¸c nhµ ®iÒu chØnh gi¶i ph¸p vÊn ®Ò nµy
b»ng c¸ch cho phÐp doanh nghiÖp ®éc quyÒn gi÷ l¹i mét phÇn lîi nhuËn thu ®­îc nhê chi phÝ thÊp h¬n.
§©y lµ mét th«ng lÖ ®ßi hái chóng ta ph¶i xa rêi c¸ch ®Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn ë møc ®é nµo ®ã.
Së h÷u Nhµ n­íc
ChÝnh s¸ch thø ba ®­îc chÝnh phñ sö dông ®Ó ®èi phã víi ®éc quyÒn lµ së h÷u Nhµ n­íc. NghÜa lµ
thay v× cho phÐp ®éc quyÒn tù nhiªn ®­îc mét doanh nghiÖp t­ nh©n ®iÒu hµnh, chÝnh phñ cã thÓ tù m×nh
®iÒu hµnh ®éc quyÒn. Gi¶i ph¸p nµy kh¸ phæ biÕn ë nhiÒu n­íc ch©u ¢u, trong ®ã chÝnh phñ së h÷u vµ
®iÒu hµnh c¸c c«ng ty nh­ ®iÖn tho¹i, cÊp n­íc vµ ®iÖn lùc. ë Mü, chÝnh phñ còng ®iÒu hµnh c«ng ty B­u
®iÖn. ViÖc cung cÊp dÞch vô chuyÓn th­ h¹ng nhÊt th­êng ®­îc coi lµ mét ®éc quyÒn tù nhiªn.
C¸c nhµ kinh tÕ th­êng thÝch së h÷u t­ nh©n h¬n së h÷u Nhµ n­íc ®èi víi ®éc quyÒ n tù nhiªn.
VÊn ®Ò then chèt ë ®©y lµ së h÷u doanh nghiÖp ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®èi víi chi phÝ s¶n xuÊt. C¸c chñ
së h÷u t­ nh©n cã ®éng c¬ gi¶m thiÓu chi phÝ, miÔn lµ hä ®­îc h­ëng mét phÇn Ých lîi d­íi d¹ng lîi
nhuËn cao h¬n. NÕu gi¸m ®èc doanh nghiÖp kh «ng cã kh¶ n¨ng c¾t gi¶m chi phÝ, th× chñ së h÷u doanh
nghiÖp sÏ sa th¶i hä. Ng­îc l¹i, nÕu c¸c quan chøc Nhµ n­íc kh«ng ®iÒu hµnh tèt doanh nghiÖp ®éc
quyÒn, th× ng­êi chÞu thiÖt ë ®©y l¹i lµ ng­êi tiªu dïng vµ ng­êi nép thuÕ - nh÷ng ng­êi chØ biÕt tr«ng
cËy vµo hÖ thèng chÝnh trÞ. Quan chøc Nhµ n­íc lµ nhãm ng­êi cã lîi Ých ®Æc biÖt vµ t×m c¸ch c¶n trë
nh÷ng biÖn ph¸p c¶i c¸ch lµm gi¶m chi phÝ. Nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n, ®Ó ®¶m b¶o cho doanh nghiÖp vËn
hµnh tèt, th× râ rµng viÖc bá phiÕu bÇu cö lµ kh«ng ®¸ng tin cËy b»ng ®éng c¬ lîi nhuËn.
Kh«ng lµm g× c¶
Mçi chÝnh s¸ch nh»m gi¶m thiÓu c¸c vÊn ®Ò cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn nªu trªn ®Òu cã nh÷ng
nh­îc ®iÓm nhÊt ®Þnh. Do vËy, mét sè nhµ kinh tÕ lËp luËn r»ng c¸ch tèt nhÊt ®èi víi chÝnh phñ lµ ®õng

260
cè g¾ng ®iÒu chØnh t×nh tr¹ng kh«ng hiÖu qu¶ cña c¸ch ®Þnh gi¸ ®éc quyÒn. Sau ®©y lµ ®¸nh gi¸ cña nhµ
kinh tÕ George Stigler, ng­êi ®o¹t gi¶i Nobel cho t¸c phÈm cña «ng trong lÜnh vùc tæ chøc ngµnh, ®¨ng
trong t¹p chÝ B¸ch khoa vÒ kinh tÕ häc:
Mét ®Þnh ®Ò næi tiÕng trong kinh tÕ häc nãi r»ng nÒn kinh tÕ doanh nghiÖp c¹nh tranh sÏ t¹o ra
møc thu nhËp lín nhÊt tõ mét khèi l­îng nguån lùc nhÊt ®Þnh. Kh«ng nÒn kinh tÕ nµo trong thÕ giíi hiÖn
thùc ®¸p øng ®­îc ®Çy ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn cña ®Þnh ®Ò nµy vµ mäi nÒn kinh tÕ hiÖn thùc ®Ò u kh«ng b»ng
nÒn kinh tÕ lý t­ëng - phÇn chªnh lÖch ®­îc gäi lµ "thÊt b¹i thÞ tr­êng". Tuy nhiªn theo quan ®iÓm cña
t«i, møc ®é "thÊt b¹i thÞ tr­êng" cña nÒn kinh tÕ Mü nhá h¬n so víi "thÊt b¹i chÝnh trÞ" ph¸t sinh tõ sù
kh«ng hoµn h¶o cña chÝnh s¸ch kinh tÕ trong c¸c hÖ thèng chÝnh trÞ hiÖn thùc.
Nh­ ®o¹n trÝch nµy ®· chØ ra, viÖc x¸c ®Þnh vai trß hîp lý cña chÝnh phñ trong nÒn kinh tÕ ®ßi
hái c¶ nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ chÝnh trÞ vµ nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ kinh tÕ.
KiÓm tra nhanh: H·y tr×nh bµy nh÷ng gi¶i ph¸p mµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ sö
dông ®Ó ®èi phã víi t×nh tr¹ng kh«ng hiÖu qu¶ do nhµ ®éc quyÒn g©y ra. H·y nªu ra mét vÊn ®Ò tiÒm Èn
liªn quan tíi mçi ph¶n øng chÝnh s¸ch.
Ph©n biÖt gi¸
Tõ tr­íc tíi nay chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng doanh nghiÖp ®éc quyÒn b¸n hµng víi gi¸ nh­ nhau cho
mäi kh¸ch hµng. Tuy nhiªn trong nhiÒu tr­êng hîp, c¸c doanh nghiÖp t×m c¸ch b¸n cïng mét lo¹i hµng
ho¸ cho nhiÒu kh¸ch hµng kh¸c nhau víi gi¸ kh¸c nhau, mÆc dï chi phÝ s¶n xuÊt cña chóng nh­ nhau.
Thùc tÕ nµy ®­îc gäi lµ ph©n biÖt gi¸.
Tr­íc khi th¶o luËn hµnh vi ph©n biÖt gi¸ c¶ cña nhµ ®éc quyÒn, chóng ta cÇn l­u ý r»ng ph©n
biÖt gi¸ kh«ng thÓ diÔn ra khi hµng ho¸ ®­îc b¸n trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh
cã nhiÒu doanh nghiÖp b¸n cïng mét lo¹i hµng ho¸ the o gi¸ c¶ thÞ tr­êng. Kh«ng doanh nghiÖp nµo s½n
sµng b¸n víi gi¸ thÊp h¬n cho bÊt kú ng­êi tiªu dïng nµo, bëi v× hä cã thÓ b¸n bÊt kú møc s¶n l­îng nµo
mµ hä muèn t¹i møc gi¸ thÞ tr­êng. Vµ nÕu doanh nghiÖp nµo ®ã t×m c¸ch b¸n víi gi¸ cao h¬n cho mét
kh¸ch hµng,th× ng­êi kh¸ch hµng ®ã sÏ mua s¶n phÈm cña doanh nghiÖp kh¸c. Muèn ph©n biÖt gi¸,
doanh nghiÖp ph¶i cã søc m¹nh thÞ tr­êng.
ChuyÖn ngô ng«n vÒ vÊn ®Ò ®Þnh gi¸
§Ó hiÓu ®­îc t¹i sao nhµ ®éc quyÒn l¹i muèn ph©n biÖt gi¸, chóng ta h·y xem xÐt vÝ dô ®¬n
gi¶n sau. H·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n lµ chñ tÞch C«ng ty xuÊt b¶n Readalot. Mét t¸c gi¶ cã s¸ch b¸n
ch¹y nhÊt cña Readalot võa míi viÕt xong mét cuèn tiÓu thuyÕt. §Ó ®¬n gi¶n, h·y t­ëng t­îng ra r»ng
b¹n mua ®øt ®éc quyÒn xuÊt b¶n cuèn s¸ch víi gi¸ 2 tri Öu ®« la. Chóng ta còng gi¶ ®Þnh r»ng chi phÝ in
Ên b»ng kh«ng. Do vËy, lîi nhuËn cña Readalot b»ng doanh thu b¸n s¸ch trõ 2 triÖu ®« la tr¶ cho t¸c gi¶.
Víi nh÷ng gi¶ ®Þnh nµy, b¹n sÏ quyÕt ®Þnh b¸n cuèn s¸ch nµy víi gi¸ bao nhiªu trong vai trß cña chñ
tÞch Readalot?
B­íc ®Çu tiªn b¹n thùc hiÖn ®Ó ®Þnh gi¸ lµ ­íc tÝnh nhu cÇu vÒ cuèn s¸ch ®ã. Phßng tiªu thô cña
Readalot cho b¹n biÕt r»ng cuèn s¸ch thu hót hai lo¹i ®éc gi¶. Cuèn s¸ch l«i cuèn 100.000 ng­êi h©m
mét t¸c gi¶ mét c¸ch cuång nhiÖt. Nh÷ng ng­êi h ©m mé nµy s½n sµng tr¶ 30 ®« la cho mét cuèn s¸ch.
Ngoµi ra, cuèn s¸ch cßn thu hót kho¶ng 400.000 ®éc gi¶ kÐm nhiÖt t×nh h¬n, chØ s½n sµng tr¶ 5 ®« la cho
mét cuèn s¸ch.
Møc gi¸ nµo tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña Readalot? ë ®©y cã hai møc gi¸ ®Ó xem xÐt: 30 ®« la lµ
gi¸ cao nhÊt mµ Readalot cã thÓ b¸n vµ cã 100.000 ng­êi h©m mé mua s¸ch, cßn 5 ®« la lµ møc gi¸ cao
nhÊt mµ Readalot cã thÓ b¸n cho toµn bé thÞ tr­êng bao gåm 500.000 ®éc gi¶. §©y lµ mét bµi tËp sè häc
®¬n gi¶n. T¹i møc gi¸ 30 ®« la, Readalot b¸n ®­î c 100.000 cuèn, doanh thu lµ 3 triÖu ®« lµ vµ lîi nhuËn
lµ 1 triÖu ®« la. Víi møc gi¸ 5 ®« la, hä Readalot b¸n ®­îc 500.000 cuèn, doanh thu lµ 2,5 triÖu ®« la vµ

261
lîi nhuËn lµ 500.000 ®« la. Do vËy, Readalot tèi ®a ho¸ lîi nhuËn b»ng c¸ch b¸n víi gi¸ 30 ®« la vµ bá
qua c¬ héi b¸n cho 400.000 ®éc gi¶ cßn kÐm nhiÖt t×nh h¬n.
CÇn chó ý r»ng quyÕt ®Þnh cña Readalot g©y ra mét kho¶n mÊt kh«ng. Cã 400.000 ®éc gi¶ s½n
sµng tr¶ 5 ®« la cho cuèn s¸ch vµ chi phÝ cung øng b»ng kh«ng. Do vËy, 2 triÖu ®« la tæng thÆng d­ bÞ bá
qua khi Readalot b¸n víi møc gi¸ cao h¬n. Tæn thÊt nµy chÝnh lµ t×nh tr¹ng kh«ng hiÖu qu¶ n¶y sinh mçi
khi nµo nhµ ®éc quyÒn b¸n víi møc gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn. B©y giê gi¶ sö phßng tiªu thô cña
Readalot cã mét ph¸t hiÖn quan träng. Hai nhãm ® éc gi¶ nµy ë trªn c¸c thÞ tr­êng riªng biÖt. TÊt c¶
nh÷ng ng­êi h©m mé cuång nhiÖt ®Òu sèng ë óc, trong khi sè ®éc gi¶ cßn l¹i sèng ë Mü. Ngoµi ra, ®éc
gi¶ sèng ë n­íc nµy rÊt khã mua s¸ch ë n­íc kia. Ph¸t hiÖn ®ã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn chiÕn l­îc
b¸n hµng cña Readalot?
Trong tr­êng hîp nµy, c«ng ty cßn kiÕm ®­îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n n÷a. §èi víi 100.000 ®éc gi¶
óc, hä cã thÓ b¸n víi gi¸ 30 ®« la mét cuèn. §èi víi 400.000 ®éc gi¶ Mü, hä cã thÓ b¸n víi gi¸ 5 ®« la.
Nh­ vËy, doanh thu lµ 3 triÖu ®« la ë óc vµ 2 triÖu ®« la ë Mü, tæng doanh thu b»ng 5 triÖu ®« la. Lîi
nhuËn b»ng 3 triÖu ®« la, lín h¬n rÊt nhiÒu so víi 1 triÖu ®« la mµ c«ng ty cã thÓ kiÕm ®­îc khi b¸n víi
gi¸ 30 ®« la cho mäi kh¸ch hµng. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi Readalot lùa chän chiÕn l­îc ph©n
biÖt gi¸ c¶ nh­ vËy.
MÆc dï c©u chuyÖn vÒ Readalot chØ mang tÝnh gi¶ thuyÕt, nh­ng nã m« t¶ chÝnh x¸c thùc tÕ
kinh doanh cña nhiÒu c«ng ty xuÊt b¶n. VÝ dô, s¸ch th­êng ®­îc b¸n víi gi¸ thÊp h¬n ë ch©u ¢u so víi ë
Mü. §iÒu cßn quan träng h¬n lµ sù ph©n biÖt gi¸ gi÷a s¸ch b×a cøng vµ b×a mÒm. Khi nhµ xuÊt b¶n cã
cuèn tiÓu thuyÕt míi, ban ®Çu hä ph¸t hµnh nh÷ng cuèn s¸ch b×a cøng gi¸ cao, sau ®ã ph¸t hµnh s¸ch b×a
mÒm víi gi¸ rÎ h¬n. Sù chªnh lÖch gi¸ gi÷a hai lo¹i Ên phÈm nµy lín h¬n rÊt nhiÒu so ví i møc chªnh
lÖch trong chi phÝ in Ên. Môc ®Ých cña nhµ xuÊt b¶n hoµn toµn gièng nh­ trong vÝ dô cña chóng ta. B»ng
c¸ch b¸n s¸ch b×a cøng cho nh÷ng ng­êi h©m mé cuång nhiÖt vµ s¸ch b×a mÒm cho nh÷ng ®éc gi¶ kÐm
nhiÖt t×nh h¬n, nhµ xuÊt b¶n ®· ph©n biÖt gi¸ nh»m lµm t¨ng lîi nhuËn cña hä.
Bµi häc rót ra tõ c©u chuyÖn trªn
Nh­ bÊt kú mét c©u chuyÖn ngô ng«n nµo kh¸c, c©u chuyÖn vÒ nhµ xuÊt b¶n Readalot ®· ®­îc
c¸ch ®iÖu ho¸. Song còng gièng nh­ c¸c c©u chuyÖn ngô ng«n kh¸c, nã ®em l¹i cho chóng ta mét sè bµi
häc phæ biÕn vµ quan träng. ë ®©y, chóng ta cã thÓ rót ra ba bµi häc vÒ sù ph©n biÖt gi¸.
Bµi häc ®Çu tiªn vµ râ rµng nhÊt lµ: Ph©n biÖt gi¸ lµ chiÕn l­îc hîp lý cña doanh nghiÖp ®éc
quyÒn theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Nãi c¸ch kh¸c, b»ng c¸ch b ¸n víi gi¸ kh¸c nhau cho c¸c
kh¸ch hµng kh¸c nhau, doanh nghiÖp ®éc quyÒn cã thÓ t¨ng lîi nhuËn cña m×nh. VÒ c¬ b¶n, doanh
nghiÖp ®éc quyÒn ph©n biÖt gi¸ b¸n cho kh¸ch hµng b»ng c¸ch lµm cho gi¸ b¸n s¸t víi møc ®é s½n sµng
thanh to¸n cña hä h¬n so víi chÝn h s¸ch mét gi¸.
Bµi häc thø hai ë ®©y lµ sù ph©n biÖt gi¸ ®ßi hái ph¶i cã kh¶ n¨ng t¸ch biÖt kh¸ch hµng theo
møc ®é s½n sµng thanh to¸n cña hä. Trong vÝ dô cña chóng ta, kh¸ch hµng ®­îc ph©n chia theo khu vùc
®Þa lý. §«i khi nhµ ®éc quyÒn cã thÓ chän tiªu chuÈn kh¸c, vÝ dô ®é tuæi hoÆc thu nhËp, ®Ó ph©n biÖt
kh¸ch hµng.
HÖ qu¶ tÊt yÕu cña bµi häc thø hai lµ nh÷ng lùc l­îng thÞ tr­êng nhÊt ®Þnh cã thÓ ng¨n c¶n
doanh nghiÖp ph©n biÖt gi¸. Cô thÓ, mét trong nh÷ng lùc l­îng nµy lµ sù ®Çu c¬ chªnh lÖch gi¸ (cßn gäi
lµ ¸c-bÝt), tøc viÖc mua hµng ho¸ trªn thÞ tr­êng nµy víi gi¸ thÊp vµ b¸n l¹i trªn thÞ tr­êng kh¸c víi gi¸
cao h¬n nh»m kiÕm lêi tõ sù chªnh lÖch gi¸. Trong vÝ dô cña chóng ta, c¸c cöa hµng s¸ch ë óc cã thÓ
mua s¸ch ë Mü vµ b¸n l¹i cho ®éc gi¶ óc. Sù ®Çu c¬ nh­ vËy c¶n trë Readalot ph©n biÖt gi¸, bëi v×
kh«ng cã ng­êi óc nµo l¹i mua s¸ch víi møc gi¸ cao h¬n.

262
 Bµi häc thø ba rót ra tõ c©u chuyÖn cña chóng ta cã lÏ lµ bµi häc g©y ng¹c nhiªn nhÊt: Sù ph©n
biÖt gi¸ lµm t¨ng phóc lîi kinh tÕ. H·y nhí l¹i r»ng tæn thÊt x· héi ph¸t sinh khi Readalot b¸n víi møc
gi¸ 30 ®« la, bëi v× 400.000 ®éc gi¶ kÐm nhiÖt t×nh h¬n kh«ng mua s¸ch, mÆc dï hä s½n sµng tr¶ v íi møc
gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn cña nhµ s¶n xuÊt. Ng­îc l¹i, khi Readalot ph©n biÖt gi¸, tÊt c¶ ®éc gi¶ ®Òu
mua s¸ch vµ kÕt côc nµy cã hiÖu qu¶. Do vËy, sù ph©n biÖt gi¸ cã thÓ lo¹i bá hiÖn t­îng kh«ng cã hiÖu
qu¶ g¾n liÒn víi gi¸ ®éc quyÒn.
CÇn chó ý r»ng sù gia t¨ng phóc lîi do biÖn ph¸p ph©n biÖt gi¸ xuÊt hiÖn d­íi d¹ng møc thÆng
d­ cao h¬n cña ng­êi s¶n xuÊt, chø kh«ng ph¶i cña ng­êi tiªu dïng. Trong vÝ dô cña chóng ta, ng­êi
tiªu dïng kh«ng hÒ ®­îc lîi h¬n khi mua s¸ch: Gi¸ hä tr¶ b»ng ®óng b»ng gi¸ trÞ cña cuèn s¸ch ®èi víi
hä, do vËy hä kh«ng nhËn ®­îc thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng. Toµn bé møc t¨ng thÆ ng d­ tõ sù ph©n
biÖt gi¸ thuéc vÒ C«ng ty xuÊt b¶n Readalot d­íi d¹ng lîi nhuËn cao h¬n.
Ph©n tÝch sù ph©n biÖt gi¸
Chóng ta h·y xÐt mét c¸ch l« gÝch h¬n c¸ch thøc t¸c ®éng cña ph©n biÖt gi¸ tíi phóc lîi kinh tÕ.
Chóng ta b¾t ®Çu b»ng c¸ch gi¶ ®Þnh r»ng nhµ ®éc quyÒn cã thÓ ph©n biÖt gi¸ mét c¸ch hoµn h¶o. Sù
ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ t×nh huèng trong ®ã nhµ ®éc quyÒn biÕt chÝnh x¸c møc
®é s½n sµng thanh to¸n cña tõng kh¸ch hµng vµ hä cã thÓ b¸n hµng v íi gi¸ kh¸c nhau. Trong tr­êng h îp
nµy, nhµ ®éc quyÒn b¸n hµng cho tõng kh¸ch hµng víi gi¸ ®óng b»ng møc ®é s½n sµng thanh to¸n cña
hä vµ nhµ ®éc quyÒn thu ®­îc toµn bé thÆng d­ trong c¸c giao dÞch.
H×nh 10 chØ ra thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt vµ thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng khi cã vµ kh«n g cã
sù ph©n biÖt gi¸. Khi kh«ng cã sù ph©n biÖt gi¸, doanh nghiÖp b¸n víi gi¸ thèng nhÊt cao h¬n chi phÝ cËn
biªn nh­ trong phÇn (a). Do mét sè ng­êi tiªu dïng tiÒm tµng cho r»ng hµng ho¸ cã gi¸ trÞ cao h¬n chi
phÝ cËn biªn vµ kh«ng mua hµng ho¸ t¹i møc g i¸ cao nµy, nªn ®éc quyÒn g©y ra kho¶n mÊt kh«ng. Tuy
nhiªn, khi doanh nghiÖp cã thÓ ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o nh­ ®­îc chØ ra trong phÇn (b), th× nh÷ng ng­êi
tiªu dïng nµy sÏ mua hµng ho¸ vµ tr¶ gi¸ theo møc ®é s½n sµng thanh to¸n cña hä. TÊt c¶ nh÷ng ho¹t
®éng mua b¸n lµm lîi cho c¶ hai bªn ®Òu diÔn ra, kh«ng cã kho¶n mÊt kh«ng vµ toµn bé thÆng d­ cã
®­îc tõ thÞ tr­êng ®­îc chuyÓn cho nhµ s¶n xuÊt ®éc quyÒn d­íi d¹ng lîi nhuËn.
(a) §éc quyÒn mét gi¸ (b) §éc quyÒn víi sù ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o
Gi¸ c¶ Gi¸ c¶
ThÆng d­ tiªu dïng

Gi¸ ®éc Kho¶n mÊt

quyÒn  kh«ng
Chi phÝ cËn
Lîi Lîi nhuËn biªn
nhuËn Chi phÝ cËn
 biªn
CÇu CÇu
Doanh thu cËn
biªn
0 0
S¶n l­îng b¸n ra S¶n l­îng S¶n l­îng b¸n ra S¶n l­îng
H×nh 10. Phóc lîi khi cã vµ kh«ng cã ph©n biÖt gi¸. PhÇn (a) m« t¶ doanh nghiÖp ®éc quyÒn
b¸n víi gi¸ nh­ nhau cho mäi kh¸ch hµng. Tæng thÆng d­ trªn thÞ tr­êng nµy b»ng tæng lîi nhuËn
(thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt) vµ thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng. PhÇn ( b) m« t¶ doanh nghiÖp ®éc quyÒn
cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o. Do thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng b»ng kh«ng, nªn tæng thÆng d­
lóc nµy b»ng lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. So s¸nh hai phÇn nµy víi nhau, b¹n cã thÓ thÊy r»ng sù ph©n
biÖt gi¸ hoµn h¶o lµm t¨ng lîi nhuËn vµ tæng thÆng d­, nh­ng lµm gi¶m thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng.

263
 TÊt nhiªn trong thùc tÕ, sù ph©n biÖt gi¸ kh«ng ph¶i hoµn h¶o. Ng­êi tiªu dïng kh«ng muèn
b­íc vµo cöa hµng víi tÝn hiÖu béc lé møc ®é s½n sµng thanh to¸n cña hä. Thay vµo ®ã, c¸c d oanh
nghiÖp ph©n biÖt gi¸ b»ng c¸ch chia kh¸ch hµng thµnh c¸c nhãm kh¸c nhau: trÎ vµ giµ, nh÷ng ng­êi ®i
mua hµng vµo ngµy trong tuÇn vµ cuèi tuÇn, ng­êi Mü vµ ng­êi óc, v.v… Kh«ng nh­ kh¸ch hµng trong
c©u chuyÖn ngô ng«n cña chóng ta vÒ c«ng ty xuÊt b¶n R eadalot, kh¸ch hµng trong mçi nhãm cã møc
®é s½n sµng thanh to¸n kh¸c nhau vµ do vËy sù ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o lµ ®iÒu kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc.
Sù ph©n biÖt gi¸ kh«ng hoµn h¶o ¶nh h­ëng tíi phóc lîi nh­ thÕ nµo? ViÖc ph©n tÝch c¸c chiÕn
l­îc ®Þnh gi¸ rÊt phøc t¹p vµ kh«ng cã gi¶i ph¸p chung nµo cho vÊn ®Ò nµy. So s¸nh víi kÕt côc ®éc
quyÒn mét gi¸, sù c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o cã thÓ lµm t¨ng, gi¶m hoÆc kh«ng lµm thay ®æi tæng thÆng
d­ cña thÞ tr­êng. ChØ cã mét kÕt luËn ch¾c ch¾n duy nhÊt lµ sù ph©n biÖt gi¸ lµm t¨ng lîi nhuËn ®éc
quyÒn - nÕu kh«ng doanh nghiÖp sÏ b¸n cïng mét møc gi¸ cho mäi kh¸ch hµng.
C¸c vÝ dô vÒ ph©n biÖt gi¸
C¸c doanh nghiÖp trong nÒn kinh tÕ cña chóng ta sö dông rÊt nhiÒu chiÕn l­îc kinh doanh nh»m
môc ®Ých b¸n cïng mét hµng ho¸ víi gi¸ kh¸c nhau cho c¸c kh¸ch hµng kh¸c nhau. Sau khi ®· hiÓu
®­îc kinh tÕ häc cña sù ph©n biÖt gi¸, chóng ta h·y xem xÐt mét vµi vÝ dô.
Gi¸ vÐ xem phim. NhiÒu r¹p chiÕu phim b¸n vÐ cho trÎ em vµ ng­êi giµ víi gi¸ thÊp h¬n so víi
nh÷ng ng­êi kh¸c. §iÒu nµy rÊt khã lý gi¶i b»ng thÞ tr­êng c¹nh tranh. Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, gi¸ c¶
b»ng chi phÝ cËn biªn vµ chi phÝ cËn biªn cña chç ngåi cho ®øa trÎ hoÆc ng­êi giµ b»ng chi phÝ cËn biªn cña
chç ngåi cho bÊt kú ng­êi nµo kh¸c. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy rÊt dÔ gi¶i t hÝch nÕu c¸c r¹p chiÕu phim cã søc
m¹nh ®éc quyÒn nµo ®ã, còng nh­ nÕu trÎ em vµ ng­êi giµ cã møc ®é s½n sµng thanh to¸n thÊp h¬n cho vÐ
xem phim. Trong tr­êng hîp nh­ vËy, c¸c doanh nghiÖp t¨ng ®­îc lîi nhuËn b»ng c¸ch ph©n biÖt gi¸.
Gi¸ vÐ m¸y bay. Chç ngåi trªn m¸y bay ®­îc b¸n víi nhiÒu møc gi¸ kh¸c nhau. HÇu hÕt c¸c
h·ng hµng kh«ng b¸n vÐ khø håi gi÷a hai thµnh phè víi møc gi¸ thÊp h¬n nÕu hµnh kh¸ch ë qua ®ªm thø
b¶y. Tho¹t nh×n ®iÒu nµy cã vÎ kh«ng b×nh th­êng. T¹i sao viÖc hµnh kh¸ch cã ë qua ®ªm th ø b¶y hay
kh«ng l¹i lµ mét vÊn ®Ò ®èi víi h·ng hµng kh«ng? Lý do ë ®©y lµ nguyªn t¾c nµy cho chóng ta ph©n biÖt
®­îc nh÷ng hµnh kh¸ch ®i c«ng t¸c víi nh÷ng hµnh kh¸ch ®i m¸y bay v× môc ®Ých c¸ nh©n. Hµnh kh¸ch
®i c«ng t¸c s½n sµng thanh to¸n cho møc gi¸ ca o h¬n vµ hÇu nh­ kh«ng cã ë l¹i qua ®ªm thø b¶y. Ng­îc
l¹i, hµnh kh¸ch ®i m¸y bay v× lý do c¸ nh©n cã møc ®é s½n sµng thanh to¸n thÊp h¬n vµ cã kh¶ n¨ng
muèn ë l¹i qua ®ªm thø b¶y. Do vËy, c¸c h·ng hµng kh«ng cã thÓ ph©n biÖt gi¸ mét c¸ch thµnh c«ng
b»ng c¸ch b¸n vÐ cho nh÷ng kh¸ch hµng ë l¹i qua ®ªm thø b¶y víi møc gi¸ thÊp h¬n.
PhiÕu gi¶m gi¸. NhiÒu c«ng ty cho in c¸c phiÕu gi¶m gi¸ cho c«ng chóng trªn c¸c tê b¸o vµ t¹p
chÝ. Ng­êi mua ph¶i c¾t c¸c phiÕu gi¶m gi¸ nµy ®Ó cã ®­îc 0,50 ®« la gi¶m gi¸ cho lÇn mua tiÕp theo cña
anh ta. T¹i sao c¸c c«ng ty l¹i ®­a ra c¸c phiÕu gi¶m gi¸ nµy? T¹i sao hä kh«ng gi¶m gi¸ ngay 0,50 ®« la?
C©u tr¶ lêi ë ®©y lµ phiÕu gi¶m gi¸ cho phÐp c¸c c«ng ty ph©n biÖt gi¸. C¸c c«ng ty biÕt r»ng
kh«ng ph¶i mäi kh¸ch hµng ®Òu s½n sµng dµnh thêi gian c¾t phiÕu gi¶m gi¸. H¬n n÷a, viÖc s½n sµng c¾t
phiÕu gi¶m gi¸ l¹i liªn quan ®Õn sù s½n sµng thanh to¸n cho hµng ho¸. Mét nhµ kinh doanh giµu cã vµ
bËn rén kh«ng thÓ dµnh thêi gian c¾t phiÕu gi¶m gi¸ tõ c¸c tê b¸o vµ cã lÏ «ng ta s½n sµng th anh to¸n
møc gi¸ cao h¬n cho nhiÒu hµng ho¸. Mét ng­êi ®ang thÊt nghiÖp nhiÒu kh¶ n¨ng sÏ c¾t c¸c phiÕu gi¶m
gi¸ nµy vµ cã møc ®é s½n sµng thanh to¸n thÊp h¬n. Do vËy, th«ng qua viÖc chØ b¸n víi møc gi¸ thÊp h¬n
cho nh÷ng ng­êi c¾t phiÕu gi¶m gi¸, c¸c doan h nghiÖp thµnh c«ng trong viÖc ph©n biÖt gi¸.
Trî gióp tµi chÝnh. NhiÒu tr­êng ®¹i häc vµ ®¹i häc tæng hîp trî gióp tµi chÝnh cho sinh viªn
nghÌo. Ng­êi ta cã thÓ coi chÝnh s¸ch nµy lµ mét d¹ng ph©n biÖt gi¸. Nh÷ng sinh viªn giµu cã nguån tµi
chÝnh dåi dµo h¬n vµ v× vËy cã møc ®é s½n sµng thanh to¸n cao h¬n sinh viªn nghÌo. B»ng c¸ch thu møc
häc phÝ cao vµ trî gióp tµi chÝnh cho nh÷ng ®èi t­îng nhÊt ®Þnh, thùc chÊt c¸c tr­êng ®¹i häc ®· b¸n

264
dÞch vô ®µo t¹o cho kh¸ch hµng víi gi¸ dùa trªn møc ®é s½n sµng tha nh to¸n cña hä. Hµnh vi nµy t­¬ng
tù nh­ hµnh vi ph©n biÖt gi¸ cña nhµ ®éc quyÒn.
Gi¶m gi¸ khi mua nhiÒu. Tõ tr­íc ®Õn nay, trong c¸c vÝ dô cña chóng ta vÒ sù ph©n biÖt gi¸,
nhµ ®éc quyÒn b¸n c¸c møc gi¸ kh¸c nhau cho c¸c kh¸ch hµng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, ® «i khi nhµ ®éc
quyÒn cßn ph©n biÖt gi¸ b»ng c¸ch b¸n møc gi¸ kh¸c nhau cho cïng mét kh¸ch hµng c¨n cø vµo sè ®¬n
vÞ hµng ho¸ mµ kh¸ch hµng ®ã mua. Ch¼ng h¹n, nhiÒu doanh nghiÖp b¸n víi gi¸ thÊp h¬n cho kh¸ch
hµng mua víi sè l­îng lín. Mét hiÖu b¸nh cã thÓ b¸n mçi chiÕc b¸nh r¸n víi gi¸ 0,50 ®« la, nh­ng l¹i
b¸n víi gi¸ 5 ®« la mét t¸. §©y lµ mét d¹ng ph©n biÖt gi¸, bëi v× kh¸ch hµng s½n sµng tr¶ gi¸ cho ®¬n vÞ
hµng ho¸ ®Çu tiªn cao h¬n ®¬n vÞ hµng ho¸ thø 12. Gi¶m gi¸ khi mua nhiÒu th­êng lµ c¸ch ph©n biÖt gi¸
thµnh c«ng, bëi v× sù s½n sµng thanh to¸n cña kh¸ch hµng gi¶m khi anh ta mua nhiÒu h¬n.
KiÓm tra nhanh: H·y nªu ra hai vÝ dô vÒ sù ph©n biÖt gi¸. Sù ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o cã ¶nh
h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng, thÆng d­ cña ng­êi s¶ n xuÊt vµ tæng thÆng d­?

KÕt luËn: sù thÞnh hµnh cña ®éc quyÒn

Ch­¬ng nµy ®· th¶o luËn hµnh vi cña doanh nghiÖp trong viÖc kiÓm so¸t gi¸ b¸n cña hä. Chóng
ta ®· thÊy r»ng, do nhµ ®éc quyÒn s¶n xuÊt l­îng hµng thÊp h¬n so víi møc cã hiÖu qu¶ vÒ mÆt x· héi v µ
b¸n víi gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn, nªn hä g©y ra kho¶n mÊt kh«ng. T×nh tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ cã thÓ
gi¶m xuèng nÕu chÝnh phñ vËn dông chÝnh s¸ch c«ng céng mét c¸ch thËn träng, hoÆc trong mét sè
tr­êng hîp, nÕu nhµ ®éc quyÒn ¸p dông biÖn ph¸p ph©n biÖt gi ¸.
C¸c vÊn ®Ò n¶y sinh tõ thÞ tr­êng ®éc quyÒn phæ biÕn tíi møc nµo? Cã hai c¸ch tr¶ lêi c©u hái
nµy:
Theo mét nghÜa nµo ®ã, ®éc quyÒn mang tÝnh phæ biÕn. HÇu hÕt c¸c doanh nghiÖp ®Òu cã mét
møc kiÓm so¸t nµo ®ã ®èi víi gi¸ b¸n cña hä. Hä kh«ng bÞ buéc ph ¶i b¸n hµng ho¸ cña m×nh theo gi¸ thÞ
tr­êng, bëi v× hµng ho¸ cña hä kh«ng hoµn toµn gièng hµng ho¸ cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c. ChiÕc xe
Ford Taurus kh«ng gièng chiÕc Toyota Camry. Kem cña h·ng Ben vµ Jerry kh«ng gièng víi kem cña
h·ng Breyer. Mçi hµng ho¸ cã ®­êng cÇu dèc xuèng vµ ®iÒu nµy ®em l¹i cho nhµ s¶n xuÊt mét søc m¹nh
®éc quyÒn nµo ®ã.
Song c¸c doanh nghiÖp cã søc m¹nh ®éc quyÒn ®¸ng kÓ th­êng rÊt hiÕm thÊy. ChØ cã mét vµi
hµng ho¸ thùc sù ®éc nhÊt v« nhÞ. HÇu hÕt hµng ho¸ ®Òu cã c¸c hµng ho¸ thay thÕ t­¬ng tù, mÆc dï
kh«ng hoµn toµn gièng. Ben vµ Jerry cã thÓ t¨ng gi¸ kem cña hä ®«i chót mµ l­îng kem b¸n ra kh«ng bÞ
gi¶m; song nÕu hä t¨ng gi¸ nhiÒu, l­îng b¸n sÏ gi¶m m¹nh.
XÐt cho cïng, søc m¹nh ®éc quyÒn chØ lµ vÊn ®Ò møc ®é. §óng lµ nhiÒu doanh n ghiÖp cã søc
m¹nh ®éc quyÒn nµo ®ã. Nh­ng søc m¹nh ®éc quyÒn cña hä còng th­ëng rÊt h¹n chÕ. Trong c¸c t×nh
huèng nµy, chóng ta kh«ng ®i xa ®Õn møc gi¶ ®Þnh r»ng hä ho¹t ®éng trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh.

tãm t¾t

 Nhµ ®éc quyÒn lµ mét doanh nghiÖp ®ãng vai t rß ng­êi b¸n duy nhÊt trªn thÞ tr­êng cña
m×nh. §éc quyÒn xuÊt hiÖn khi doanh nghiÖp duy nhÊt nµo ®ã së h÷u mét nguån lùc then
chèt, khi chÝnh phñ ban cho doanh nghiÖp quyÒn duy nhÊt trong viÖc s¶n xuÊt mét hµng
ho¸ nµo ®ã hoÆc khi doanh nghiÖp nµo ®ã cã t hÓ cung øng cho toµn bé thÞ tr­êng víi chi
phÝ thÊp h¬n tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp kh¸c.
 Do nhµ ®éc quyÒn lµ ng­êi s¶n xuÊt duy nhÊt trªn thÞ tr­êng cña m×nh, nªn nã ph¶i ®èi
mÆt víi ®­êng cÇu dèc xuèng. Khi nhµ ®éc quyÒn t¨ng s¶n xuÊt thªm 1 ®¬n vÞ, hµnh vi
nµy sÏ lµm gi¶m gi¸ hµng ho¸ vµ doanh thu cña tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt

265
 tr­íc ®ã. V× vËy, doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn lu«n thÊp h¬n gi¸ hµng
ho¸ cña nã.
 Gièng nh­ doanh nghiÖp c¹nh tranh, doanh nghiÖp ®éc quyÒn tèi ®a ho¸ l îi nhuËn b»ng
c¸ch s¶n xuÊt møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã doanh thu cËn biªn b»ng chi phÝ cËn biªn. Khi ®ã
doanh nghiÖp ®éc quyÒn cã thÓ lùa chän møc gi¸ t­¬ng øng víi l­îng cÇu. Kh«ng gièng
doanh nghiÖp c¹nh tranh, gi¸ cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn lín h¬n doanh t hu cËn biªn, do
vËy gi¸ cña nã cao h¬n chi phÝ cËn biªn.
 Møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn nhá h¬n møc s¶n l­îng
tèi ®a ho¸ tæng cña thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. NghÜa lµ khi doanh nghiÖp
®éc quyÒn b¸n víi gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn, mét sè ng­êi tiªu dïng - nh÷ng ng­êi cho
r»ng hµng ho¸ cã gi¸ b¸n cao h¬n chi phÝ s¶n xuÊt ra nã - sÏ kh«ng mua hµng. KÕt qu¶ lµ
®éc quyÒn g©y ra kho¶n mÊt kh«ng t­¬ng tù nh­ thuÕ.
 C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ ®èi phã víi tÝnh kh«ng hiÖu qu¶ cña hµnh vi ®éc
quyÒn theo bèn c¸ch. Hä cã thÓ sö dông c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn nh»m t×m c¸ch lµm
cho thÞ tr­êng cã tÝnh c¹nh tranh h¬n. Hä cã thÓ quy ®Þnh gi¸ b¸n cña doanh nghiÖp ®éc
quyÒn. Hä cã thÓ chuyÓn doanh nghiÖp ®éc quyÒn thµnh doanh nghiÖp Nhµ n­íc. hoÆc
nÕu thÊt b¹i thÞ tr­êng tá ra nhá so víi sù yÕu kÐm cña c¸c chÝnh s¸ch, th× hä cã thÓ kh«ng
lµm g× c¶.
 C¸c doanh nghiÖp ®éc quyÒn cã thÓ t¨ng lîi nhuËn b»ng c¸ch b¸n hµng ho¸ víi c¸c møc gi¸
kh¸c nhau dùa trªn sù s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua. Sù ph©n biÖt gi¸ nµy cã thÓ lµm t¨ng
phóc lîi kinh tÕ b»ng c¸ch mang l¹i hµng ho¸ cho mét sè ng­êi tiªu dïng lÏ ra kh«ng mua nã.
Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt cã sù ph©n biÖt gi¸ hoµn h¶o, tæn thÊt x· héi cña ®éc quyÒn hoµn
toµn cã thÓ lo¹i bá ®­îc. Nãi mét c¸ch tæng qu¸t h¬n, khi sù ph©n biÖt gi¸ kh«ng hoµn h¶o, nã
cã thÓ lµm t¨ng hoÆc gi¶m phóc lîi so víi kÕt côc mét gi¸ cña ®éc quyÒn.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

§éc quyÒn Monopoly
§éc quyÒn tù nhiªn Natural monopoly
Ph©n biÖt gi¸ Price discrimination

C©u hái «n tËp

1. H·y nªu mét sè vÝ dô vÒ ®éc quyÒn do chÝnh phñ t¹o ra. ViÖc t¹o ra ®éc quyÒn nµy cã nhÊt
thiÕt lµ chÝnh s¸ch c«ng céng yÕu kÐm kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
2. H·y ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ®éc quyÒn tù nhiªn. ThÞ tr­êng ph¶i cã quy m« nh­ thÕ nµ o ®Ó
ngµnh nµo ®ã trë thµnh/ hoÆc kh«ng trë thµnh ®éc quyÒn tù nhiªn?
3. T¹i so doanh thu cËn biªn cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn l¹i nhá h¬n gi¸ hµng ho¸? Doanh
thu cËn biªn cã thÓ ©m kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
4. H·y vÏ ®­êng cÇu, ®­êng doanh thu cËn biªn vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn cña doanh nghiÖp
®éc quyÒn. H·y chØ ra møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. H·y chØ ra møc gi¸ tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn.
5. Trong ®å thÞ cña b¹n tõ c©u hái trªn, h·y chØ ra møc s¶n l­îng tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­.
H·y chØ ra kho¶n mÊt kh«ng do ®éc quy Òn g©y ra. H·y gi¶i thÝch.
6. §iÒu g× t¹o quyÒn lùc cho chÝnh phñ trong viÖc kiÓm so¸t sù s¸p nhËp c¸c doanh nghiÖp?
§øng trªn quan ®iÓm phóc lîi x· héi, h·y nªu ra mét lý do tèt vµ mét lý do tåi cã thÓ lµm
cho c¸c doanh nghiÖp muèn s¸p nhËp.

266
 7. H·y tr×nh bµy hai vÊn ®Ò ph¸t sinh khi c¸c nhµ ®iÒu chØnh cho r»ng nhµ ®éc quyÒn tù nhiªn
ph¶i b¸n víi gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn.
8. H·y nªu hai vÝ dô vÒ ph©n biÖt gi¸. H·y gi¶i thÝch t¹i sao nhµ ®éc quyÒn lùa chän chiÕn l­îc
kinh doanh nµy.

Bµi tËp vµ vËn dông

1. Mét nhµ xuÊt b¶n ph¶i ®èi mÆt víi biÓu cÇu sau vÒ cuèn tiÓu thuyÕt s¾p ra ®êi cña mét trong
c¸c t¸c gi¶ næi tiÕng.
T¸c gi¶ ®­îc tr¶ 2 triÖu ®« la tiÒn viÕt s¸ch vµ chi phÝ cËn biªn cña viÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch lµ
®¹i l­îng kh«ng ®æi vµ b»ng 10 ®« la/ cuèn
Gi¸ (®« la) L­îng cÇu (cuèn)
100 0
90 100.000
80 200.000
70 300.000
60 400.000
50 500.000
40 600.000
30 700.000
20 800.000
10 900.000
0 1.000.000
a. H·y tÝnh tæng doanh thu, tæng chi phÝ vµ lîi nhuËn t¹i mçi l­îng cÇu. Nhµ xuÊt b¶n theo ®uæi
lîi nhuËn tèi ®a chän møc s¶n l­îng nµo? Hä b¸n s¸ch víi gi¸ bao nhiªu?
b. H·y tÝnh doanh thu cËn biªn (nhí r»ng MR = TR/Q). Doanh thu cËn biªn kh¸c gi¸ b¸n ë
chç nµo? H·y gi¶i thÝch.
c. H·y vÏ c¸c ®­êng doanh thu cËn biªn, chi phÝ cËn biªn vµ ®­êng cÇu. T¹i møc s¶n l­îng nµo
®­êng doanh thu cËn biªn vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn c¾t nhau? Møc s¶n l­îng nµy cã ý nghÜa g×?
d. Trªn ®å thÞ, h·y b«i ®Ëm vïng kho¶n mÊt kh«ng. H·y gi¶i thÝch b»ng lêi xem vïng nµy cã ý
nghÜa g×.
e. NÕu t¸c gi¶ ®­îc tr¶ 3 triÖu thay v× 2 triÖu ®« la tiÒn viÕt s¸ch, ®iÒu nµy ¶nh h­ëng nh­ thÕ
nµo ®Õn quyÕt ®Þnh ®Þnh gi¸ cña nhµ xuÊt b¶n? H·y gi¶i thÝch.
f. Gi¶ sö nhµ xuÊt b¶n kh«ng theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, song hä l¹i quan t©m ®Õn
viÖc tèi ®a ho¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ. Hä sÏ b¸n cuèn s¸ch víi gi¸ nµo? Hä thu ®­îc bao nhiªu lîi nhuËn t¹i
møc gi¸ nµy?
2. Gi¶ sö nhµ ®éc quyÒn buéc ph¶i b¸n víi gi¸ b»ng chi phÝ b×nh qu©n. Trªn ®å thÞ, h·y chØ ra
gi¸ b¸n vµ phÇn kho¶n mÊt kh«ng ®èi víi x· héi so víi tr­êng hîp b¸n theo chi phÝ cËn biªn.
3. H·y xem xÐt ho¹t ®éng chuyÓn ph¸t th­ tÝn. Nh×n chung ®­êng chi phÝ b×nh qu©n cã d¹ng
nh­ thÕ nµo? H×nh d¹ng cña ®­êng nµy cã thÓ kh¸c nhau nh­ thÕ nµo gi÷a vïng n«ng th«n hÎo l¸nh vµ
vïng ®« thÞ ®«ng d©n c­? H×nh d¹ng cña ®­êng nµy cã thÓ thay ®æi nh­ thÕ nµo theo th êi gian? H·y gi¶i
thÝch.
4. Gi¶ sö C«ng ty Clean Springs Water cã ®éc quyÒn vÒ n­íc ®ãng chai b¸n ë California. NÕu
gi¸ b¸n n­íc ë c¸c vßi t¨ng, th× s¶n l­îng, gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn ë møc tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña Clean
Springs lµ bao nhiªu? H·y gi¶i thÝch b» ng lêi vµ b»ng mét ®å thÞ.
5. Mét thÞ trÊn nhá cã rÊt nhiÒu siªu thÞ c¹nh tranh víi nhau, chóng ®Òu cã chi phÝ cËn biªn
kh«ng ®æi.

267
 a. H·y sö dông ®å thÞ vÏ thÞ tr­êng t¹p phÈm, chØ ra thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt, thÆng d­ cña
ng­êi tiªu dïng vµ tæng thÆng d­.
b. Gi¶ sö c¸c siªu thÞ ®éc lËp b©y giê phèi hîp víi nhau thµnh mét cöa hµng liªn hoµn. H·y sö
dông ®å thÞ míi ®Ó chØ ra møc thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng, thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt vµ tæng thÆng
d­ míi. So víi thÞ tr­êng c¹nh tranh, c¸i g× ®· chuyÓn t õ ng­êi tiªu dïng sang ng­êi s¶n xuÊt? Kho¶n
mÊt kh«ng b»ng bao nhiªu?
6. Johnny Rockabilly võa hoµn thµnh viÖc ghi ©m mét ®Üa CD míi nhÊt. Phßng tiªu thô ë C«ng
ty ®Üa h¸t cña anh ta x¸c ®Þnh biÓu cÇu vÒ chiÕc ®Üa CD nµy nh­ sau:
Gi¸ (®« la) Sè ®Üa CD (chiÕc)
24 10.000
22 20.000
20 30.000
18 40.000
16 50.000
14 60.000
C«ng ty cã thÓ s¶n xuÊt ®Üa CD víi chi phÝ cè ®Þnh b»ng 0 vµ chi phÝ biÕn ®æi b»ng 5 ®« la/ 1
chiÕc ®Üa CD.
a. H·y tÝnh tæng doanh thu t¹i møc s¶n l­îng 10.000 chiÕc, 20.000 chiÕc, vµ v.v … Doanh thu
cËn biªn cña mçi møc t¨ng s¶n l­îng 10.000 chiÕc b¸n ra lµ bao nhiªu?
b. Møc s¶n l­îng nµo sÏ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn? Møc gi¸ t­¬ng øng lµ bao nhiªu? Lîi nhuËn
t­¬ng øng b»ng bao nhiªu?
c. NÕu b¹n lµ ®¹i diÖn cña Johnny, b¹n sÏ khuyªn Johnny yªu cÇ u c«ng ty ®Üa h¸t ph¶i tr¶ cho
anh ta bao nhiªu? T¹i sao?
7. Trong n¨m 1969, chÝnh phñ ®· buéc téi IBM lµ lòng ®o¹n thÞ tr­êng m¸y tÝnh. ChÝnh phñ lËp
luËn (®óng) r»ng phÇn lín hÖ thèng m¸y tÝnh lín b¸n ra ë Mü ®Òu ®­îc IBM s¶n xuÊt. IBM lËp luËn
(®óng) r»ng trªn thÞ tr­êng cña tÊt c¶ c¸c lo¹i m¸y tÝnh, s¶n phÈm cña IBM chØ chiÕm mét thÞ phÇn nhá
rÊt nhá. NÕu dùa trªn nh÷ng thùc tÕ nµy, b¹n cã nghÜ r»ng chÝnh phñ nªn më phiªn toµ xÐt xö IBM vÒ téi
vi ph¹m c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
8. Mét c«ng ty ®ang c©n nh¾c viÖc x©y dùng mét chiÕc cÇu b¾c qua s«ng. ChiÕc cÇu nµy cã chi
phÝ x©y dùng lµ 2 triÖu ®« la vµ kh«ng mÊt chi phÝ b¶o tr×. B¶ng sau ®©y ­íc tÝnh nhu cÇu sö dông chiÕc
cÇu trong toµn bé vßng ®êi cña nã.
Gi¸ (vÐ qua cÇu, ®« la) Sè lÇn qua cÇu (®¬n vÞ: ngµn vÐ)
8 ®« la 0
7 100
6 200
5 300
4 400
3 500
2 600
1 700
0 800
a. NÕu c«ng ty x©y dùng chiÕc cÇu, gi¸ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña nã lµ bao nhiªu? §ã cã ph¶i lµ
møc s¶n l­îng hiÖu qu¶ hay kh«ng? T¹i sao?
b. NÕu c«ng ty quan t©m ®Õn viÖc tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, hä cã x©y dùng chiÕc cÇu hay kh«ng?
Møc lîi nhuËn hoÆc thua lç cña hä lµ bao nhiªu?
c. NÕu chÝnh phñ x©y dùng chiÕc cÇu, hä sÏ thu phÝ (gi¸ vÐ) ë møc nµo?

268
 d. ChÝnh phñ cã x©y dùng chiÕc cÇu kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
9. C«ng ty Placebo Drug gi÷ b¶n quyÒn s¸ng chÕ vÒ mét trong c¸c ph¸t minh cña hä.
a. Gi¶ sö qu¸ tr×nh s¶n xuÊt d­îc phÈm cã chi phÝ cËn biªn t¨ng dÇn, h·y vÏ ®å thÞ minh ho¹ cho
gi¸ vµ l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña Placebo. §ång thêi h·y chØ ra møc lîi nhuËn cña hä.
b. B©y giê gi¶ sö chÝnh phñ ®¸nh thuÕ vµo mçi chai thuèc s¶n xuÊt ra. Trªn ®å thÞ míi, h·y biÓu
thÞ gi¸ vµ l­îng míi cña Placebo. B¹n cã thÓ so s¸nh víi c©u tr¶ lêi ë phÇn (a) nh­ thÕ nµo?
c. MÆc dï kh«ng dÔ g× thÊy ®­îc trªn ®å thÞ cña b¹n, nh­ng thuÕ lµm g i¶m lîi nhuËn cña
Placebo. H·y gi¶i thÝch t¹i sao ®iÒu nµy l¹i ®óng.
d. Thay v× ®¸nh thuÕ trªn mçi chai thuèc, gi¶ sö chÝnh phñ ®¸nh thuÕ Placebo ë møc cè ®Þnh lµ
10.000 ®« la bÊt kÓ hä s¶n xuÊt bao nhiªu. Kho¶n thuÕ nµy cã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn gi¸ c¶ , s¶n
l­îng vµ lîi nhuËn cña Placebo? H·y gi¶i thÝch.
10. Larry, Curly vµ Moe cïng ®iÒu hµnh mét phßng khiªu vò lín ë mét thÞ trÊn. Larry muèn b¸n
cµng nhiÒu ®å uèng cµng tèt, miÔn lµ kh«ng thua lç. Curly muèn phßng khiªu vò nµy ph¶i mang l¹i møc
doanh thu cao nhÊt. Moe l¹i muèn cã ®­îc møc lîi nhuËn cao nhÊt. H·y sö dông ®­êng cÇu vµ c¸c
®­êng chi phÝ cña phßng khiªu vò ®ã ®Ó chØ ra c¸c kÕt hîp gi÷a gi¸ vµ l­îng tho¶ m·n môc tiªu cña mçi
®èi t¸c.
11. Trong nhiÒu n¨m AT&T lµ doanh nghiÖp ®éc quyÒn bÞ ®iÒu c hØnh, nã cung cÊp c¶ dÞch vô
®iÖn tho¹i ®Þa ph­¬ng vµ ®­êng dµi.
a. H·y gi¶i thÝch t¹i sao ban ®Çu dÞch vô ®iÖn tho¹i d­êng dµi lµ mét ®éc quyÒn tù nhiªn.
b. Trong hai thËp kû qua, nhiÒu c«ng ty ®· cho phãng c¸c vÖ tinh viÔ n th«ng, mçi vÖ tinh nµy cã
thÎ truyÒn mét sè l­îng h¹n chÕ c¸c cuéc gäi. Sù gia t¨ng vai trß cña c¸c vÖ tinh lµm thay ®æi c¬ cÊu chi
phÝ dÞch vô ®iÖn tho¹i ®­êng dµi nh­ thÕ nµo?
Sau cuéc tranh chap¸ ph¸p lý kÐo dµi víi chÝnh phñ, AT&T chÊp nhËn c¹nh tranh víi c¸c c«ng
ty kh¸c trªn thÞ tr­êng dÞch vô ®iÖn tho¹i ®­êng dµi. Hä còng ®ång ý t¸ch dÞch vô ®iÖn tho¹i ®Þa ph­¬ng
ra thµnh c«ng ty "Baby Bells" - mét c«ng ty vÉn chÞu sù ®iÒu chØnh chÆt chÏ.
c. T¹i sao c¸ch lµm nµy l¹i cã hiÖu qu¶ nÕu cã sù c¹nh tranh trªn thÞ tr­êng dÞch vô ®iÖn tho ¹i
®­êng dµi vµ sù ®iÒu chØnh c¸c déc quyÒn trong ho¹t ®éng kinh doanh dÞch vô ®iÖn tho¹i ®Þa ph­¬ng?
12. C«ng ty Best Computer võa ph¸t triÓn mét lo¹i chÝp m¸y tÝnh míi, ngay lËp tøc hä yªu cÇu
®­îc cÊp b¶n quyÒn s¸ng chÕ.
a. H·y vÏ mét h×nh chØ ra thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng thÆng d­ cña ng­êi s¶n xuÊt vµ tæng
thÆng d­ trªn thÞ tr­êng cña lo¹i chip míi nµy.
b. §iÒu g× x¶y ra ®èi víi ba chØ tiªu ph¶n ¸nh thÆng d­ nµy nÕu doanh nghiÖp cã thÓ ph©n biÖt
gi¸ mét c¸ch hoµn h¶o? Kho¶n mÊt kh«ng thay ®æi nh­ th Õ nµo? ThÆng d­ chuyÓn tõ ai sang ai?
13. H·y gi¶i thÝch t¹i sao nhµ ®éc quyÒn lu«n s¶n xuÊt møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã ®­êng cÇu co
gi·n. (Gîi ý: nÕu cÇu kh«ng co gi·n vµ doanh nghiÖp t¨ng gi¸ c¶, th× ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi tæng doanh
thu vµ tæng chi phÝ?)
14. Ba c«ng ty xe h¬i khæng lå cña Mü lµ GM, Ford, vµ Chrysler. NÕu ®©y lµ c¸c c«ng ty xe h¬i
duy nhÊt trªn thÕ giíi, hä sÏ cã rÊt nhiÒu søc m¹nh ®éc quyÒn. ChÝnh phñ cã thÓ thùc hiÖn hµnh ®éng
nµo ®Ó t¹o ra søc m¹nh ®éc quyÒn cho nh÷ng c«ng ty nµy? (Gîi ý: chÝnh phñ ®· thùc hiÖn hµnh ®éng
nh­ vËy vµo nh÷ng n¨m 1980).
15. Ca sÜ Whitney Houston n¾m ®éc quyÒn vÒ mét nguån lùc khan hiÕm: ®ã lµ b¶n th©n c«. C«
lµ ng­êi duy nhÊt cã thÓ thùc hiÖn buæi hoµ nh¹c Whitney Houston. §iÒu nµy hµm ý r»ng chÝnh phñ cã
nªn ®iÒu chØnh gi¸ vÐ c¸c buæi hoµ nh¹c cña c« kh«ng? T¹i sao?
16. NhiÒu chiÕn l­îc ph©n biÖt gi¸ g¾n víi mét sè chi phÝ. VÝ dô, c¸c phiÕu gi¶m gi¸ tiªu tèn
thêi gian vµ nguån lùc cña c¶ ng­êi mua vµ ng­êi b¸n. C©u hái nµy xem xÐt c¸c t¸c ®éng cña sù ph©n

269
biÖt gi¸ g©y ra chi phÝ. §Ó ®¬n gi¶n, h·y gi¶ ®Þnh r»ng chi phÝ s¶n xuÊt cña nhµ ®éc quyÒn tû lÖ thuËn víi
s¶n l­îng vµ do vËy chi phÝ b×nh qu©n vµ chi phÝ cËn biªn kh«ng thay ®æi vµ b»ng nhau.
a. H·y vÏ c¸c ®­êng chi phÝ, ®­êng cÇu vµ ®­êng doanh thu cËn b iªn cña hµng ®éc quyÒn. H·y
chØ ra gi¸ b¸n cña nhµ ®éc quyÒn khi kh«ng cã sù ph©n biÖt gi¸.
b. Trªn ®å thÞ h·y ®¸nh dÊu vïng diÖn tÝch t­¬ng ®­¬ng víi lîi nhuËn ®éc quyÒn vµ gäi nã lµ X.
H·y ®¸nh dÊu vïng diÖn tÝch t­¬ng ®­¬ng víi thÆng d­ cña ng­êi tiªu d ïng vµ gäi nã lµ Y. §¸nh dÊu
vïng diÖn tÝch t­¬ng ®­¬ng v íi kho¶n mÊt kh«ng vµ gäi nã lµ Z.
c. B©y giê gi¶ sö nhµ ®éc quyÒn cã thÓ ph©n biÖt gi¸ mét c¸ch hoµn h¶o. Lîi nhuËn cña nhµ ®éc
quyÒn lµ bao nhiªu? (H·y tr×nh bµy lêi gi¶i theo X, Y vµ Z).
d. Lîi nhuËn cña nhµ ®éc quyÒn thay ®æi nh­ thÕ nµo khi cã ph©n biÖt gi¸? Tæng thÆng d­ thay
®æi nh­ thÕ nµo khi cã ph©n biÖt gi¸? Møc thay ®æi nµo lín h¬n? H·y gi¶i thÝch. (H·y tr×nh bµy lêi gi¶i
theo X, Y vµ Z.)
e. B©y giê gi¶ sö cã mét sè chi phÝ ph¸t sinh ®èi v íi sù ph©n biÖt gi¸. §Ó m« h×nh ho¸ chi phÝ
nµy, h·y gi¶ ®Þnh r»ng nhµ ®éc quyÒn ph¶i tr¶ mét kho¶n chi phÝ cè ®Þnh C ®Ó ph©n biÖt gi¸. Nhµ ®éc
quyÒn ®­a ra quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo vÒ viÖc nªn hay kh«ng nªn tr¶ kho¶n chi phÝ cè ®Þnh nµy? (H·y
tr×nh bµy lêi gi¶i theo X, Y vµ Z.)
f. Nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh©n tõ, ng­êi quan t©m ®Õn tæng thÆng d­, sÏ quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo vÒ
viÖc nhµ ®éc quyÒn nªn hay kh«ng nªn ph©n biÖt gi¸? (H·y tr×nh bµy lêi gi¶i theo X, Y vµ Z.)
g. So s¸nh c©u tr¶ lêi cña b¹n trong c¸c phÇ n (e) vµ (f). §éng c¬ ph©n biÖt gi¸ cña nhµ ®éc
quyÒn kh¸c víi nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi nh­ thÕ nµo? Nhµ ®éc quyÒn cã thÓ ph©n biÖt gi¸ khi x· héi
kh«ng mong muèn kh«ng?

270
 Ch­¬ng 16

®éc quyÒn nhãm

Sau khi ®Õn cöa hµng ®Ó mua bãng ten nÝt , cã thÓ b¹n sÏ trë vÒ víi nh÷ng qu¶ bãng mang mét
trong bèn nh·n hiÖu sau: Wilson, Penn, Dunlop vµ Spalding. Bèn c«ng ty nµy s¶n xuÊt gÇn nh­ toµn bé
sè bãng ten nÝt b¸n ë thÞ tr­êng Mü. C¸c c«ng ty trªn cïng nhau quyÕt ®Þnh l­îng bãng ten nÝt ®­îc s¶n
xuÊt vµ gi¸ b¸n víi ®­êng cÇu thÞ tr­êng cho tr­íc.
Chóng ta cã thÓ m« t¶ thÞ tr­êng bãng ten nÝt nµo nh­ thÕ nµo? Hai ch­¬ng tr­íc ®· bµn vÒ hai
lo¹i cÊu tróc thÞ tr­êng. Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, mçi doanh nghiÖp qu¸ nhá so víi thÞ tr­êng nªn
kh«ng thÓ ¶nh h­ëng tíi gi¸ b¸n vµ do vËy ph¶i chÊp nhËn møc gi¸ do c¸c ®iÒu kiÖn thÞ tr­êng quy ®Þnh.
Trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn, mét doanh nghiÖp duy nhÊt cung øng hµng ho¸ cho c¶ thÞ tr­êng, do ®ã cã
thÓ chän bÊt cø gi¸ vµ l­îng nµo trªn ®­êng cÇu thÞ tr­êng.
ThÞ tr­êng bãng ten nÝt kh«ng gièng thÞ tr­êng c¹nh tranh vµ thÞ tr­êng ®éc quyÒn. C¹nh tranh
vµ ®éc quyÒn lµ c¸c th¸i cùc cña cÊu tróc thÞ tr­êng. C¹nh tranh x¶y ra khi cã nhiÒu doanh nghiÖp trªn
mét thÞ tr­êng mµ c¸c hµng ho¸ vÒ c¬ b¶n lµ gièng hÖt nhau; ®éc quyÒn x¶y ra khi chØ cã mét doanh
nghiÖp trªn thÞ tr­êng. Chóng ta b¾t ®Çu nghiªn cøu tæ chøc ngµnh tõ hai tr­êng hîp cùc ®oan nµy v×
chóng lµ nh÷ng tr­êng hîp dÔ hiÓu nhÊt. Tuy vËy cã rÊt nhiÒu ngµnh, trong ®ã cã ngµnh s¶n xuÊt bãng
ten nÝt, n»m ë ®©u ®ã ë gi÷a hai th¸i cùc nµy. C¸c doanh nghiÖp trong nh÷ng ngµnh nµy cã ®èi thñ c¹nh
tranh, nh­ng ®ång thêi l¹i kh«ng chÞu c¹nh tranh nhiÒu nh­ khi hä lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸. C¸c nhµ kinh
tÕ gäi t×nh huèng nµy lµ c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta th¶o luËn vÒ c¸c d¹ng c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o vµ nghiªn cøu
mét d¹ng ®Æc biÖt gäi lµ ®éc quyÒn nhãm. B¶n chÊt cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm lµ ë ®©y chØ cã mét
sè Ýt ng­êi b¸n. KÕt qu¶ lµ hµnh ®éng cña mét nhµ cung cÊp sÏ ¶nh h­ëng ®Õn lîi nhuËn cñ a tÊt c¶ c¸c
nhµ cung cÊp kh¸c. NghÜa lµ c¸c doanh nghiÖp ®éc quyÒn nhãm phô thuéc vµo nhau theo kiÓu mµ c¸c
doanh nghiÖp c¹nh tranh kh«ng cã. Môc tiªu cña ch­¬ng nµy lµ xem xÐt sù phô thuéc lÉn nhau ®ã quyÕt
®Þnh hµnh vi cña c¸c doanh nghiÖp nh­ thÕ nµo v µ nh÷ng vÊn ®Ò g× ®Æt ra cho chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ.

Gi÷a ®éc quyÒn vµ c¹nh tranh hoµn h¶o

Hai ch­¬ng tr­íc ®· ph©n tÝch c¸c thÞ tr­êng víi rÊt nhiÒu doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ c¸c thÞ
tr­êng chØ cã mét doanh nghiÖp ®éc quyÒn duy nhÊt. Trong ch­¬ng 14, chóng ta ®· thÊy gi¸ c¶ trªn thÞ
tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o lu«n b»ng chi phÝ cËn biªn cña s¶n xuÊt. Chóng ta còng thÊy r»ng viÖc gia
nhËp vµ rêi bá ngµnh trong dµi h¹n ®Èy lîi nhuËn kinh tÕ xuèng b»ng 0, v× vËy mµ gi¸ c¶ b»ng chi phÝ
b×nh qu©n. Trong ch­¬ng 15, chóng ta ®· thÊy c¸c doanh nghiÖp víi søc m¹nh thÞ tr­êng cã thÓ gi÷ gi¸
cao h¬n chi phÝ cËn biªn, t¹o ra lîi nhuËn kinh tÕ d­¬ng cho doanh nghiÖp vµ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng
cho x· héi.
Tr­êng hîp c¹nh tranh hoµn h¶o vµ ®éc quyÒn minh ho¹ cho nh÷ng ý t­ëng quan träng vÒ c¬
chÕ vËn hµnh cña thÞ tr­êng. Tuy nhiªn, phÇn lín thÞ tr­êng trong nÒn kinh tÕ cã c¸c yÕu tè cña cÊu tróc
trªn, do ®ã kh«ng thÓ m« t¶ chóng ®Çy ®ñ chØ b»ng mét trong hai tr­êng hîp nµy. Doanh nghiÖp ®iÓn
h×nh trong nÒn kinh tÕ ph¶i ®èi mÆt víi c¹nh tranh, nh­ng c¹nh tranh kh«ng m¹nh ®Õn møc lµm cho nã trë
thµnh ng­êi chÊp nhËn gi¸ nh­ ®· ph©n tÝch trong ch­¬ng 14. Doanh nghiÖp ®iÓn h×nh cã søc m¹nh thÞ
tr­êng ë mét møc nµo ®ã, nh­ng søc m¹nh cña nã kh«ng lín ®Õn møc nã cã thÓ ®­îc m« t¶ chÝnh x¸c lµ
doanh nghiÖp ®éc quyÒn nh­ ph©n tÝch trong ch­¬ng 15. Hay nãi c¸ch kh¸c, doanh nghiÖp ®iÓn h×nh trong
nÒn kinh tÕ cña chóng ta cã tÝnh c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o.

271
 Cã hai d¹ng thÞ tr­êng c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o. §éc quyÒn nhãm lµ thÞ tr­êng chØ cã mét Ýt
ng­êi b¸n, mçi ng­êi b¸n s¶n phÈm t­¬ng tù nµy gièng hÖt s¶n phÈm cña ng­êi kh¸c. Mét vÝ dô lµ thÞ
tr­êng bãng ten nÝt. VÝ dô kh¸c lµ thÞ tr­êng dÇu th«: Mét vµi n­íc ë Trung §«ng kiÓm so¸t phÇn lín tr÷
l­îng dÇu má cña thÕ giíi. C¹nh tranh ®éc quyÒn lµ d¹ng cÊu tróc thÞ tr­êng trong ®ã cã nhiÒu doanh
nghiÖp b¸n c¸c mÆt hµng t­¬ng tù, nh­ng kh«ng gièng hÖt nhau, vÝ dô thÞ tr­êng tiÓu thuyÕt, phim ¶nh,
®Üa CD vµ trß ch¬i ®iÖn tö. Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn, mçi doanh nghiÖp cã sù ®éc quyÒn vÒ
s¶n phÈm, nh­ng nhiÒu doanh nghiÖp kh¸c còng s¶n xuÊt ra s¶n phÈm t­¬ng tù vµ c¹nh tranh ®Ó giµnh
giËt nh÷ng kh¸ch hµng nh­ nhau.
H×nh 1 tãm t¾t l¹i bèn d¹ng cÊu tróc thÞ tr­êng. C©u hái ®Çu tiªn lµ cã bao nhiªu doanh nghiÖp
trªn thÞ tr­êng. NÕu chØ cã mét doanh nghiÖp th× ®ã lµ thÞ tr­êng ®éc quyÒn. NÕu chØ cã mét Ýt doanh
nghiÖp, th× ®ã lµ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm. NÕu cã nhiÒu doanh nghiÖp, th× chóng ta cÇn ®Æt thªn mét
c©u hái n÷a: c¸c doanh nghiÖp b¸n s¶n phÈm gièng hÖt nhau hay kh¸c nhau? N Õu c¸c doanh nghiÖp nµy
b¸n s¶n phÈm kh¸c nhau th× ®ã lµ thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn. NÕu nhiÒu doanh nghiÖp b¸n s¶n
phÈm gièng hÖt nhau th× ®ã lµ thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o.
Sè l­îng doanh nghiÖp

NhiÒu doanh
Mét nghiÖp
doanh Lo¹i s¶n phÈm
nghiÖp Mét Ýt S¶n phÈm
doanh ph©n biÖt S¶n phÈm
nghiÖp gièng hÖt

§éc quyÒn C¹nh tranh C¹nh tranh

§éc quyÒn ®éc quyÒn hoµnh¶o
nhãm

N­íc m¸y Bãng tennÝt, TiÓu thuyÕt Lóa m×,

TruyÒn h×nh c¸p dÇu th« Phim S÷a

H×nh 1. Bèn d¹ng cÊu tróc thÞ tr­êng. C¸c nhµ kinh tÕ nghiªn cøu tæ chøc ngµnh chia thÞ
tr­êng thµnh bèn lo¹i: ®éc quyÒn, ®éc quyÒn nhãm, c¹nh tranh ®éc quyÒn vµ c¹nh tranh hoµn h¶o.
TÊt nhiªn, thùc tÕ kh«ng bao giê râ rµng nh­ lý thuyÕt. Trong mét sè tr­êng hîp, b¹n cã thÓ
thÊy khã kh¨n trong viÖc dïng cÊu tróc n µo ®Ó m« t¶ tèt nhÊt mét thÞ tr­êng. VÝ dô kh«ng cã mét con sè
thÇn kú nµo ®Ó ph©n biÖt "mét Ýt" vµ "nhiÒu" khi ®Õm sè doanh nghiÖp. (Cã ph¶i kho¶ng m­êi hai c«ng
ty b¸n xe h¬i ë Mü hiÖn nay lµm cho thÞ tr­êng lµ ®éc quyÒn nhãm hay c¹nh tranh h¬n? C©u tr¶ lêi cßn
ch­a thèng nhÊt). T­¬ng tù nh­ vËy, kh«ng cã c¸ch ch¾c ch¾n nµo ®Ó quyÕt ®Þnh xem s¶n phÈm lµ ph©n
biÖt hay gièng hÖt nhau. (Cã ph¶i c¸c th­¬ng hiÖu s÷a kh¸c nhau thùc sù lµ mét kh«ng? Mét lÇn n÷a,
c©u tr¶ lêi còng cÇn ®­îc tranh luËn). Khi ph©n tÝ ch thÞ tr­êng trong thùc tÕ, mäi nhµ kinh tÕ ®Òu ph¶i
nhí c¸c bµi häc vÒ cÊu tróc thÞ tr­êng vµ ¸p dông bµi häc ®ã nÕu chóng tá ra thÝch hîp.
B©y giê th× chóng ta ®· hiÓu nhµ kinh tÕ ®Þnh nghÜa c¸c d¹ng cÊu tróc thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo vµ
sÏ ®i tiÕp ®Ó ph©n tÝch chóng. Trong ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta sÏ ph©n tÝch c¹nh tranh ®éc quyÒn.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta nghiªn cøu ®éc quyÒn nhãm.

ThÞ tr­êng víi vµi ng­êi b¸n

Do thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm chØ cã mét Ýt ng­êi b¸n, nªn ®Æc tr­ng cña ®éc quyÒn nhãm lµ sù
c¨ng th¼ng gi÷a hîp t¸c vµ lîi Ých c¸ nh©n. C¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm cã lîi nhÊt nÕu hîp t¸c víi nhau vµ
hµnh ®éng nh­ nhµ ®éc quyÒn - s¶n xuÊt l­îng nhá hµng ho¸ vµ b¸n víi gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn.

272
Nh­ng v× mçi nhµ ®éc quyÒn nhãm chØ quan t©m ®Õn lîi nhuËn cña m×nh, nªn tån t¹ i nh÷ng ®éng lùc
m¹nh mÏ ng¨n trë mét nhãm doanh nghiÖp duy tr× vÞ thÕ ®éc quyÒn.
VÝ dô vÒ thÞ tr­êng nhÞ quyÒn
§Ó hiÓu vÒ hµnh vi cña c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm, chóng ta h·y xem xÐt mét thÞ tr­êng ®éc
quyÒn nhãm chØ cã hai thµnh viª n, gäi lµ thÞ tr­êng nhÞ quyÒn. NhÞ quyÒn lµ h×nh thøc ®¬n gi¶n nhÊt cña
®éc quyÒn nhãm. C¸c thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm víi ba hay nhiÒu thµnh viªn h¬n còng gÆp ph¶i c¸c
vÊn ®Ò t­¬ng tù nh­ thÞ tr­êng nhÞ quyÒn, do vËy viÖc xem xÐt thÞ tr­êng nhÞ quyÒn lµ ® iÓm xuÊt ph¸t
h÷u Ých ®èi víi chóng ta.
Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra mét thÞ trÊn cã hai c­ d©n lµ Jack vµ Jill së h÷u c¸c giÕng n­íc ®Ó
s¶n xuÊt n­íc s¹ch. Vµo thø b¶y hµng tuÇn, Jack vµ Jill quyÕt ®Þnh b¬m bao nhiªu thïng n­íc ®­a ra thÞ
trÊn vµ b¸n víi gi¸ thÞ tr­êng. §Ó ®¬n gi¶n ho¸ vÊn ®Ò, chóng ta gi¶ ®Þnh Jack vµ Jill cã thÓ b¬m lªn bao
nhiªu n­íc tuú thÝch mµ kh«ng mÊt chi phÝ g×. NghÜa lµ chi phÝ cËn biªn cña n­íc b»ng 0.
B¶ng 1 cho thÊy biÓu cÇu vÒ n­íc cña thÞ trÊn. Cét ®Çu tiªn biÓu thÞ tæng l­în g cÇu, cét thø hai
cho biÕt møc gi¸. NÕu hai ng­êi chñ giÕng n­íc b¸n ra 10 thïng, gi¸ sÏ lµ 110 ®« la/thïng. NÕu hä b¸n
l­îng n­íc tæng céng lµ 20 thïng, gi¸ sÏ gi¶m xuèng chØ cßn 100 ®« la/ thïng vµ cø nh­ vËy. NÕu vÏ ®å
thÞ tõ hai cét sè liÖu nµy, b¹n s Ï ®­îc mét ®­êng cÇu chuÈn cã ®é dèc ©m.
Cét cuèi cïng trong b¶ng 1 cho biÕt tæng doanh thu tõ viÖc b¸n n­íc. Nã b»ng l­îng b¸n nh©n
víi gi¸ b¸n. Do kh«ng mÊt chi phÝ b¬m n­íc, nªn tæng doanh thu cña hai nhµ s¶n xuÊt ®óng b»ng tæng
lîi nhuËn cña hä.
B©y giê chóng ta xem xÐt c¸ch tæ chøc ngµnh cÊp n­íc cña thÞ trÊn ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ vµ l­îng
cung vÒ n­íc nh­ thÕ nµo.
L­îng (thïng) Gi¸ (®« la) Tæng doanh thu (vµ tæng lîi nhuËn) (®« la )
0 120 0
10 110 1100
20 100 2000
30 90 2700
40 80 3200
50 70 3500
60 60 3600
70 50 3500
80 40 3200
90 30 2700
100 20 2000
110 10 1100
120 0 0
B¶ng 1. BiÓu cÇu vÒ n­íc s¹ch
C¹nh tranh, ®éc quyÒn vµ c¸c -ten
Tr­íc khi xem xÐt vÊn ®Ò gi¸ vµ l­îng n­íc h×nh thµnh tõ thÞ tr­êng nhÞ quyÒn cña Jack vµ Jill
nh­ thÕ nµo, chóng ta sÏ th¶o luËn qua vÒ hai cÊu tróc thÞ tr­êng ®· häc: c¹nh tranh vµ ®éc quyÒn.
Tr­íc hÕt chóng ta t×m hiÓu xem ®iÒu g× sÏ x¶y ra nÕu thÞ tr­êng n­íc lµ thÞ tr­êng c¹nh tranh
hoµn h¶o. Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cña mçi doanh nghiÖp sÏ lµm c ho gi¸ c¶
b»ng chi phÝ cËn biªn. Trªn thÞ tr­êng n­íc, chi phÝ cËn biªn b»ng 0. Do vËy trong ®iÒu kiÖn c¹nh tranh,
gi¸ c©n b»ng cña n­íc sÏ b»ng 0 vµ l­îng c©n b»ng sÏ lµ 120 thïng. Gi¸ n­íc ph¶n ¸nh chi phÝ s¶n xuÊt
nã vµ s¶n l­îng n­íc hiÖu qu¶ ®­îc s¶n xuÊt vµ tiªu dïng.

273
 B©y giê chóng ta h·y t×m hiÓu hµnh vi cña nhµ ®éc quyÒn. B¶ng 1 cho thÊy tæng lîi nhuËn ®­îc
tèi ®a ho¸ t¹i møc s¶n l­îng b»ng 60 thïng vµ gi¸ b»ng 60 ®« la/thïng. Do vËy, nhµ ®éc quyÒn tèi ®a
ho¸ lîi nhuËn sÏ s¶n xuÊt vµ ®Þnh gi¸ t¹i mø c nµy. §óng nh­ tr­êng hîp nhµ ®éc quyÒn, gi¸ b¸n cao h¬n
chi phÝ cËn biªn. KÕt qu¶ nµy kh«ng cã hiÖu qu¶, v× l­îng n­íc s¶n xuÊt vµ tiªu dïng thÊp h¬n møc cã
hiÖu qu¶ ®èi víi x· héi lµ 120 thïng.
VËy ®iÒu g× x¶y ra víi thÞ tr­êng nhÞ quyÒn? Mét kh¶ n¨ng l µ Jack vµ Jill liªn kÕt víi nhau, tho¶
thuËn vÒ l­îng n­íc s¶n xuÊt vµ gi¸ b¸n. Sù tho¶ thuËn nh­ vËy gi÷a c¸c doanh nghiÖp vÒ s¶n l­îng vµ
gi¸ c¶ ®­îc gäi lµ sù cÊu kÕt, cßn nhãm c¸c doanh nghiÖp hµnh ®éng thèng nhÊt gäi lµ c¸c-ten. Khi mét
c¸c-ten h×nh thµnh, thÞ tr­êng trªn thùc tÕ ®­îc mét nhµ ®éc quyÒn cung øng vµ chóng ta cã thÓ ¸p dông
ph©n tÝch ch­¬ng 15. NghÜa lµ nÕu Jack vµ Jill cÊu kÕt, hä ®i ®Õn kÕt côc ®éc quyÒn v× nã cho phÐp hä tèi
®a ho¸ tæng lîi nhuËn mµ c¸c nhµ s¶n xuÊt cã thÓ thu ®­îc tõ thÞ tr­êng. Hai nhµ s¶n xuÊt cña chóng ta
sÏ s¶n xuÊt l­îng n­íc tæng céng lµ 60 thïng vµ b¸n víi gi¸ 60 ®« la/ thïng. Mét lÇn n÷a, møc gi¸ cao
h¬n chi phÝ cËn biªn vµ kÕt côc nµy kh«ng cã hiÖu qu¶ ®èi víi x· héi.
C¸c-ten kh«ng chØ ph¶i thèng nhÊt vÒ tæng s¶n l­îng, mµ cßn ph¶i tho¶ thuËn vÒ s¶n l­îng cña
tõng thµnh viªn. Trong tr­êng hîp cña chóng ta, Jack vµ Jill ph¶i tho¶ thuËn vÒ viÖc ph©n chia s¶n l­îng
®éc quyÒn lµ 60 thïng. Mçi thµnh viªn cña c¸c -ten lu«n muèn cã thÞ phÇn lín h¬n, v× thÞ phÇn lín h¬n
hµm ý lîi nhuËn cao h¬n. NÕu Jack vµ Jill ®ång ý chia thÞ tr­êng thµnh hai phÇn b»ng nhau, th× mçi
ng­êi sÏ s¶n xuÊt 30 thïng vµ b¸n víi gi¸ lµ 60 ®« la/thïng, qua ®ã mçi ng­êi thu ®­îc lîi nhuËn b»ng
1.800 ®« la.
Tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng ®éc qu yÒn nhãm
MÆc dï c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm muèn thµnh lËp c¸c -ten ®Ó thu lîi nhuËn ®éc quyÒn, nh­ng
®iÒu ®ã th­êng khã x¶y ra. Nh­ sÏ th¶o luËn sau ®©y trong ch­¬ng nµy, c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn
nghiªm cÊm sù tho¶ thuËn c«ng khai gi÷a c¸c nhµ ®éc quyÒn nhã m. Ngoµi ra, sù tranh c·i gi÷a c¸c
thµnh viªn cña c¸c-ten vÒ viÖc ph©n chia lîi nhuËn trªn thÞ tr­êng nhiÒu khi lµm cho tho¶ thuËn gi÷a hä
kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc. Do vËy, chóng ta sÏ xem xÐt ®iÒu g× x¶y ra nÕu nh­ Jack vµ Jill cã quyÕt ®Þnh
®éc lËp vÒ l­îng n­íc s¶n xuÊt.
Míi nh×n qua, mäi ng­êi dù ®o¸n r»ng Jack vµ Jill sÏ liªn kÕt thµnh nhµ ®éc quyÒn v× kÕt côc
nµy cho phÐp tèi ®a ho¸ tæng lîi nhuËn cña hä. Tuy nhiªn, nÕu kh«ng cã sù tho¶ thuËn mang tÝnh rµng
buéc nµo, kÕt côc ®éc quyÒn kh«ng thÓ x¶y ra . §Ó biÕt t¹i sao, chóng ta h·y gi¶ sö r»ng Jack dù ®o¸n Jill
chØ s¶n xuÊt 30 thïng (mét nöa s¶n l­îng ®éc quyÒn). Jack sÏ lËp luËn nh­ sau:
"Ta còng cã thÓ s¶n xuÊt 30 thïng. Trong tr­êng hîp nµy tæng céng 60 thïng n­íc ®­îc b¸n víi
gi¸ 60 ®« la/thïng/. Lîi nhuËn cña ta lµ 1.800 ®« la (30 thïng x 60 ®« la mét thïng). Nh­ng ta cã thÓ s¶n
xuÊt 40 thïng. Trong tr­êng hîp nµy cã tæng céng 70 thïng n­íc ®­îc b¸n víi gi¸ 50 ®« la/thïng. Lîi
nhuËn cña ta lµ 2.000 ®« la (40 thïng x 50 ®« la mét thïng). Tuy r»ng lî i nhuËn cña c¶ thÞ tr­êng gi¶m,
nh­ng lîi nhuËn cña riªng ra cao h¬n, v× ta cã thÞ phÇn lín h¬n".
TÊt nhiªn lµ Jill còng cã thÓ lËp luËn nh­ thÕ. NÕu vËy, c¶ Jack vµ Jill cïng cung 40 thïng n­íc
cho thÞ trÊn. Tæng l­îng b¸n ra sÏ lµ 80 thïng vµ gi¸ gi¶m xu èng cßn 40 ®« la mét thïng. Nh­ vËy, nÕu
tõng nhµ nhÞ quyÒn theo ®uæi lîi Ých c¸ nh©n trong viÖc ra quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt, tæng s¶n l­îng cña hä sÏ
lín h¬n s¶n l­îng ®éc quyÒn, gi¸ b¸n sÏ thÊp h¬n gi¸ ®éc quyÒn vµ tæng lîi nhuËn thu ®­îc sÏ Ýt h¬n lîi
nhuËn ®éc quyÒn.
MÆc dï l« gÝch vÒ lîi Ých c¸ nh©n lµm s¶n l­îng cña thÞ tr­êng nhÞ quyÒn cao h¬n s¶n l­îng ®éc
quyÒn, nh­ng nã kh«ng thóc ®Èy c¸c nhµ nhÞ quyÒn ®¹t tíi sù ph©n bæ mang tÝnh c¹nh tranh. Chóng ta
h·y xem xÐt ®iÒu g× sÏ x¶y ra nÕu c¸c nhµ nhÞ quyÒn s¶n xuÊt mçi ng­êi 40 thïng. Gi¸ sÏ lµ 40 ®« la vµ
mçi nhµ ®éc quyÒn nhãm thu ®­îc lîi nhuËn b»ng 1 .600 ®« la. Trong tr­êng hîp nµy, l« gÝc vÒ lîi Ých c¸
nh©n cña Jack dÉn ®Õn mét kÕt luËn kh¸c:

274
 "HiÖn nay lîi nhuËn cña ta lµ 1 .600 ®« la. Gi¶ sö ta t¨ng s¶ n l­îng lªn 50 thïng. Trong tr­êng
hîp ®ã, cã tæng céng 90 thïng ®­îc s¶n xuÊt vµ b¸n víi gi¸ 30 ®« la mét thïng. Nh­ vËy lîi nhuËn cña
ta chØ lµ 1.500 ®« la. Thay v× t¨ng s¶n l­îng vµ lµm gi¶m gi¸, ta cã lîi h¬n nÕu gi÷ møc s¶n l­îng ë 40
thïng".
KÕt côc mµ trong ®ã Jack vµ Jill mçi ng­êi s¶n xuÊt 40 thïng gièng nh­ mét lo¹i c©n b»ng nµo
®ã. Trong thùc tÕ, kÕt côc nµy ®­îc gäi lµ c©n b»ng Nash (®Æt theo tªn nhµ kinh tÕ John Nash). C©n
b»ng Nash lµ t×nh huèng trong ®ã c¸c chñ thÓ kinh tÕ t­¬ng t¸c víi nhau, mçi ng­êi lùa chän mét chiÕn
l­îc tèt nhÊt cho m×nh khi biÕt ®­îc chiÕn l­îc mµ ng­êi kh¸c ®· chän. Trong tr­êng hîp nh­ vËy, khi
biÕt Jill s¶n xuÊt 40 thïng, th× chiÕn l­îc tèt nhÊt ®èi víi Jack lµ s¶n xuÊt 40 thïng. T­¬ng tù nh­ vËy,
khi biÕt r»ng Jack s¶n xuÊt 40 thïng, th× chiÕn l­îc tèt nhÊt ®èi víi Jill lµ s¶n xuÊt 40 thïng. Mét khi ®·
®¹t ®­îc tr¹ng th¸i c©n b»ng Nash, c¶ Jack vµ Jill ®Òu kh«ng cã ®éng c¬ ®Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh kh¸c.
§©y lµ vÝ dô minh ho¹ cho sù c¨ng th¼ng gi÷a hîp t¸c vµ Ých lîi c¸ n h©n. C¸c nhµ ®éc quyÒn
nhãm cã lîi h¬n nÕu hîp t¸c víi nhau ®Ó ®¹t ®­îc kÕt côc ®éc quyÒn. Song do theo ®uæi lîi Ých c¸ nh©n,
cuèi cïng hä kh«ng ®¹t ®­îc kÕt côc ®éc quyÒn vµ tèi ®a ho¸ tæng lîi nhuËn cña m×nh. C¸c nhµ ®éc
quyÒn nhãm ®Òu cã xu h­íng t¨ng s ¶n l­îng ®Ó cã thÞ phÇn lín h¬n. V× ai còng lµm nh­ thÕ, nªn s¶n
l­îng t¨ng vµ gi¸ gi¶m.
§ång thêi, lîi Ých c¸ nh©n còng kh«ng ®Èy thÞ tr­êng ®Õn kÕt côc hoµn toµn c¹nh tranh. Gièng
nh­ nhµ ®éc quyÒn, c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm hiÓu r»ng viÖc t¨ng s¶n l­îng sÏ lµm gi¶m gi¸ b¸n cña hä.
Do vËy hä dõng l¹i, chø kh«ng lµm nh­ c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh s¶n xuÊt ®Õn ®iÓm mµ gi¸ c¶ b»ng
chi phÝ cËn biªn.
Tãm l¹i, khi c¸c doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm chän møc s¶n l­îng ®Ó tèi ®a
ho¸ lîi nhuËn, s¶n l­îng cña hä sÏ lín h¬n s¶n l­îng cña nhµ ®éc quyÒn vµ nhá h¬n s¶n l­îng trong thÞ
tr­êng c¹nh tranh. Gi¸ cña nhµ ®éc quyÒn nhãm thÊp h¬n gi¸ ®éc quyÒn, nh­ng cao h¬n gi¸ c¹nh tranh
(b»ng chi phÝ cËn biªn).
Quy m« cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhã m ¶nh h­ëng ®Õn kÕt côc thÞ tr­êng nh­ thÕ nµo
Chóng ta cã thÓ sö dông nh÷ng hiÓu biÕt vÒ thÞ tr­êng nhÞ quyÒn ®Ó th¶o luËn xem quy m« cña
thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®Õn kÕt côc cña thÞ tr­êng. Gi¶ sö John vµ Joan kh¸m
ph¸ ra nguån n­íc trong diÖn tÝch ®Êt thuéc së h÷u cña m×nh vµ tham gia vµ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm
vÒ n­íc s¹ch cña Jack vµ Jill. BiÓu cÇu trong b¶ng 1 kh«ng thay ®æi, nh­ng giê ®©y cã nhiÒu nhµ cung
øng h¬n ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nµy. ViÖc t¨ng sè nhµ s¶n xuÊt tõ hai lªn bèn ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn
gi¸ vµ l­îng n­íc trong thÞ trÊn?
NÕu c¸c nhµ cung cÊp thiÕt lËp ®­îc mét c¸c -ten, hä cã thÓ tèi ®a ho¸ tæng lîi nhuËn b»ng c¸ch
s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng ®éc quyÒn vµ b¸n víi gi¸ ®éc quyÒn. Còng gièng nh­ khi chØ cã hai nhµ cung
cÊp, c¸c thµnh viªn cña c¸c-ten cÇn nhÊt trÝ vÒ s¶n l­îng cña mçi ng­êi vµ t×m c¸ch nµo ®ã ®Ó tho¶ thuËn
nµy cã hiÖu lùc. Khi c¸c-ten trë nªn lín h¬n, kh¶ n¨ng ®¹t ®­îc tho¶ thuËn sÏ khã kh¨n h¬n. ViÖc ®¹t
®­îc vµ thùc thi mét tho¶ thuËn sÏ khã h¬n khi quy m« cña nhãm t¨ ng lªn.
NÕu c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm kh«ng thiÕt lËp ®­îc c¸c -ten - cã thÓ luËt chèng ®éc quyÒn kh«ng
cho phÐp hä lµm ®iÒu ®ã - hä sÏ ph¶i tù m×nh quyÕt ®Þnh s¶n l­îng n­íc. §Ó xem viÖc sè nhµ cung cÊp
t¨ng ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn kÕt qu¶ cuèi cïng, chóng ta h·y ph©n tÝch quyÕt ®Þnh cña tõng nhµ cung
cÊp. ë bÊt kú thêi ®iÓm nµo, mçi ng­êi së h÷u giÕng ®Òu cã thÓ chän c¸ch t¨ng s¶n l­îng thªm mét
thïng. §Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh nh­ vËy, ng­êi chñ së h÷u giÕng ph¶i so s¸nh hai hiÖu øng sau:
 HiÖu øng l­îng: Do gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn, viÖc b¸n thªm 1 thïng n­íc t¹i møc gi¸
hiÖn hµnh lµm t¨ng lîi nhuËn.
 HiÖu øng gi¸: ViÖc t¨ng s¶n l­îng lµm t¨ng l­îng n­íc b¸n ra, lµm cho gi¸ n­íc gi¶m vµ lµm
gi¶m lîi nhuËn tÝnh trªn tÊt c¶ c¸c thïng kh¸c.

275
 NÕu hiÖu øng l­îng lín h¬n hiÖu øng gi¸, ng­êi së h÷u giÕng sÏ t¨ng s¶n l­îng. NÕu hiÖu øng
gi¸ lín h¬n hiÖu øng l­îng, hä sÏ kh«ng t¨ng s¶n l­îng. (Trªn thùc tÕ, viÖc c¾t gi¶m s¶n l­îng cã lîi
h¬n trong tr­êng hîp nµy). C¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm t¨ng s¶n l­îng lªn ®Õn møc m µ hai hiÖu øng cËn
biªn nµy c©n b»ng nhau, khi biÕt tr­íc s¶n l­îng cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c.
B©y giê chóng ta xem xÐt sè l­îng doanh nghiÖp trong ngµnh cã ¶nh h­ëng thÕ nµo ®Õn ph©n
tÝch cËn biªn cña mçi nhµ ®éc quyÒn nhãm. Sè l­îng nhµ cung cÊp cµng lín , th× mçi nhµ cung cÊp sÏ
quan t©m Ýt h¬n ®Õn ¶nh h­ëng cña m×nh ®èi víi gi¸ c¶ thÞ tr­êng. Nh­ vËy khi quy m« ®éc quyÒn nhãm
t¨ng lªn, hiÖu øng gi¸ yÕu ®i. Khi ®éc quyÒn nhãm ®· trë nªn qu¸ lín, hiÖu øng gi¸ biÕn mÊt hoµn toµn,
chØ ®Ó l¹i hiÖu øng l­îng. Trong tr­êng hîp cùc ®oan nµy, mçi doanh nghiÖp trong ®éc quyÒn nhãm cßn
t¨ng s¶n l­îng chõng nµo gi¸ cßn lín h¬n chi phÝ cËn biªn.
B©y giê chóng ta cã thÓ thÊy r»ng thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm lín thùc chÊt lµ mét nhãm c¸c
doanh nghiÖp c¹nh tranh. Doanh ngh iÖp c¹nh tranh chØ cÇn quan t©m ®Õn hiÖu øng l­îng khi ra quyÕt
®Þnh s¶n xuÊt: Do doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸, hiÖu øng gi¸ hoµn toµn kh«ng cã.
Nh­ vËy, khi sè l­îng nhµ cung cÊp trong thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm t¨ng lªn, thÞ tr­êng ®éc q uyÒn
nhãm ngµy cµng trë nªn gièng thÞ tr­êng c¹nh tranh. Khi ®ã, møc gi¸ tiÕn ®Õn chi phÝ cËn biªn vµ s¶n
l­îng tiÕn ®Õn møc cã hiÖu qu¶ ®èi víi x· héi.
Ph©n tÝch trªn vÒ ®éc quyÒn nhãm ®em l¹i cho chóng ta mét c¸ch nh×n míi vÒ c¸c hiÖu øng cña
th­¬ng m¹i quèc tÕ. Gi¶ sö Toyota vµ Honda lµ hai nhµ s¶n xuÊt « t« duy nhÊt ë NhËt, Volkswagen vµ
Mercedes, Benz lµ c¸c nhµ s¶n xuÊt « t« duy nhÊt cña §øc, cßn Ford vµ General Motors lµ c¸c nhµ s¶n
xuÊt « t« duy nhÊt ë Mü. NÕu c¸c quèc gia nµy cÊm th­¬ng m¹i vÒ « t« , mçi n­íc sÏ cã mét thÞ tr­êng
nhÞ quyÒn vÒ « t« vµ kÕt côc thÞ tr­êng sÏ kh¸c xa so víi kÕt côc c¹nh tranh. Song nÕu cã th­¬ng m¹i
quèc tÕ, thÞ tr­êng « t« trë thµnh thÞ tr­êng toµn cÇu, vµ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm trong tr­êng hîp nµy
cã s¸u thµnh viªn. B»ng c¸ch cho phÐp th­¬ng m¹i quèc tÕ lµm t¨ng sè l­îng nhµ s¶n xuÊt mµ ng­êi tiªu
dïng cã thÓ lùa chän, sù t¨ng c­êng c¹nh tranh sÏ lµm cho gi¸ gÇn chi phÝ cËn biªn h¬n. Nh­ vËy, lý thuyÕt
vÒ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm cßn ®em l¹i mét lý do kh¸c ngoµi lý do vÒ lîi thÕ so s¸nh ®· th¶o luËn trong
ch­¬ng 3 ®Ó lý gi¶i t¹i sao tÊt c¶ c¸c n­íc ®Òu gÆt h¸i ®­îc nhiÒu mèi lîi tõ nÒn th­¬ng m¹i tù do.

nghiªn cøu t×nh huèng: opec vµ thÞ tr­êng dÇu thÕ giíi
C©u chuyÖn cña chóng ta vÒ thÞ tr­êng n­íc s¹ch trong thÞ trÊn hoµn toµn mang tÝnh h­ cÊu,
nh­ng nÕu chóng ta ®æi n­íc thµnh dÇu, cßn Jack vµ Jill thµnh Iran vµ Iraq, c©u chuyÖn trë nªn gÇn víi
hiÖn thùc h¬n. PhÇn lín dÇu cña thÕ giíi ®­îc mét Ýt n­íc s¶n xuÊt, chñ yÕu ë Trung §«ng. C¸c n­íc
nµy t¹o thµnh thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm. C¸c quyÕt ®Þnh cña hä vÒ l­îng dÇu b¬m lªn gièng nh­ quyÕt
®Þnh cña Jack vµ Jill vÒ l­îng n­íc khai th¸c.
C¸c n­íc khai th¸c phÇn lín dÇu cña thÕ giíi ®· thµnh lËp mét c¸c -ten, gäi lµ Tæ chøc c¸c n­íc
xuÊt khÈu dÇu má (OPEC). Khi thµnh lËp vµo n¨m 1960, OPEC bao gåm Iran, Iraq, Kuwait, Saudi
Arabia vµ Venezuela. Vµo n¨m 1973, t¸m n­íc kh¸c gia nhËp lµ: Qatar, Indonesia, Libya, C¸c tiÓu
v­¬ng quèc ArËp thèng nhÊt, Algeria, Nigeria, Ecuador vµ Gabon. C¸c n­íc nµy kiÓm so¸t kho¶ng 3/4
tr÷ l­îng dÇu thÕ giíi. Gièng nh­ bÊt cø c¸c -ten nµo, OPEC còng cè g¾ng lµm t¨ng gi¸ s¶n phÈm cña hä
lªn th«ng qua viÖc cïng nhau c¾t gi¶m s¶n l­îng. OPEC t×m c¸ch quy ®Þnh møc s¶n l­îng cho tõng
n­íc thµnh viªn.
VÊn ®Ò mµ OPEC gÆp ph¶i rÊt gièng vÊn ®Ò mµ Jac k vµ Jill ®èi mÆt trong c©u chuyÖn cña chóng
ta. C¸c n­íc OPEC muèn gi÷ gi¸ dÇu ë møc cao. Nh­ng mçi n­íc thµnh viªn l¹i cã ®éng c¬ t¨ng s¶n
l­îng ®Ó chiÕm ®­îc tû träng cao h¬n trong tæng lîi nhuËn. C¸c thµnh viªn OPEC th­êng nhÊt trÝ c¾t
gi¶m s¶n l­îng, nh­ng hay gian lËn.

276
 OPEC thµnh c«ng nhÊt trong viÖc duy tr× sù hîp t¸c vµ gi¸ c¶ cao trong giai ®o¹n tõ 1873 ®Õn
1895. Gi¸ dÇu th« t¨ng tõ 2,64 ®« la mét thïng trong n¨m 1972 lªn 11,17 ®« la trong n¨m 1974 vµ sau
®ã lµ 35,10 ®« la trong n¨m 1981. Nh­ng vµo ®Çu thËp kû 1980, c¸c n­íc b¾t ®Çu tranh c·i vÒ s¶n l­îng
dÇu vµ OPEC kh«ng duy tr× ®­îc sù hîp t¸c cã hiÖu qu¶ n÷a. Vµo n¨m 1986, gi¸ dÇu th« ®· gi¶m xuèng
chØ cßn 12,52 ®« la mét thïng.
Trong nh÷ng n¨m 1990, c¸c thµnh viªn cña OPEC gÆp nhau hai n¨m mét lÇn, nh­ng c¸c-ten ®·
thÊt b¹i trong viÖc ®¹t ®­îc vµ thùc thi c¸c tho¶ thuËn. C¸c thµnh viªn cña OPEC phÇn lín ra quyÕt ®Þnh
®éc lËp víi nhau vµ thÞ tr­êng dÇu thÕ giíi cã tÝnh c¹nh tranh cao. HÇu nh­ trong suèt thËp kû nµy, gi¸
dÇu th« (®· lo¹i trõ ¶nh h­ëng cña l¹m ph¸t) duy tr× ë møc ch­a b»ng mét nöa møc gi¸ mµ OPEC ®· ®¹t
®­îc trong n¨m 1981. Song trong n¨m 1999, sù hîp t¸c gi÷a c¸c n­íc xuÊt khÈu dÇu má trë nªn chÆt
chÏ h¬n. ChØ cã thêi gian míi chøng tá ®­îc tÝnh bÒn v÷ng cña sù hîp t¸c míi nµy.

KiÓm tra nhanh: NÕu c¸c thµnh viªn cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm cã thÓ tho¶ thuËn víi
nhau vÒ tæng s¶n l­îng, th× hä sÏ chän møc s¶n l­îng nµo? NÕu c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm kh«ng cïng
nhau hµnh ®éng, mµ tù m×nh ra quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt, th× hä s¶n xuÊt møc tæn g s¶n l­îng cao h¬n hay
thÊp h¬n møc s¶n l­îng trong c©u tr¶ lêi cña b¹n cho c©u hái trªn? T¹i sao?

Lý thuyÕt trß ch¬i vµ kinh tÕ häc cña sù hîp t¸c

Nh­ chóng ta ®· thÊy, c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm muèn ®¹t ®­îc kÕt côc ®éc quyÒn. Nh­ng ®iÒu
nµy ®ßi hái ph¶i cã sù hîp t¸c mµ nhiÒu khi hä cã thÓ duy tr×. Trong phÇn nµy, chóng ta sÏ xem xÐt kü
h¬n c¸c vÊn ®Ò mµ mäi ng­êi gÆp ph¶i khi hä muèn hîp t¸c, nh­ng khã cã thÓ hîp t¸c víi nhau. §Ó
ph©n tÝch gi¸c ®é kinh tÕ cña sù hîp t¸c, chóng ta cÇn häc thªm mét chót vÒ lý thuyÕt trß ch¬i,
Lý thuyÕt trß ch¬i nghiªn cøu hµnh vi cña con ng­êi trong c¸c t×nh huèng chiÕn l­îc. ë ®©y
chóng ta dïng tõ "chiÕn l­îc" ®Ó chØ t×nh huèng mµ trong ®ã khi ®­a ra quyÕt ®Þnh hµnh ®éng, mçi
ng­êi ®Òu ph¶i tÝnh ®Õn ph¶n øng cña nh÷ng ng­êi kh¸c ®èi víi hµnh ®éng cña m×nh. Do sè l­îng
doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm Ýt, nªn mçi doanh nghiÖp ph¶i hµnh ®éng mét c¸ch chiÕn
l­îc. Mçi doanh nghiÖp biÕt r»ng lîi nhuËn kh«ng chØ phô thuéc vµo s¶n l­îng cña m×nh, mµ cßn phô
thuéc vµo s¶n l­îng cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c. Khi ra c¸c quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt, mçi doanh nghiÖp trong
®éc quyÒn nhãm cÇn quan t©m ®Õn viÖc quyÕt ®Þnh cña m×nh ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn quyÕt ®Þnh s¶n
xuÊt cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c.
Lý thuyÕt trß ch¬i kh«ng cÇn thiÕt ® Ó hiÓu thÞ tr­êng c¹nh tranh hay ®éc quyÒn. Trong thÞ
tr­êng c¹nh tranh, c¸c doanh nghiÖp ®Òu qu¸ nhá so víi thÞ tr­êng, nªn sù t­¬ng t¸c chiÕn l­îc gi÷a c¸c
doanh nghiÖp kh«ng quan träng. Trong thÞ tr­êng ®éc quyÒn, sù t­¬ng t¸c chiÕn l­îc kh«ng cã v× thÞ
tr­êng chØ cã mét doanh nghiÖp. Nh­ng nh­ chóng ta sÏ thÊy, lý thuyÕt trß ch¬i rÊt h÷u Ých cho viÖc t×m
hiÓu vÒ hµnh vi cña c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm.
Mét "trß ch¬i" ®Æc biÖt quan träng lµ t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï. Trß ch¬i nµy ®em l¹i
cho chóng ta nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ viÖc t¹i sao l¹i khã duy tr× ®­îc sù hîp t¸c. RÊt nhiÒu lÇn trong
®êi, ng­êi ta ®· kh«ng hîp t¸c víi nhau ngay c¶ khi sù hîp t¸c lµm lîi cho tÊt c¶ c¸c bªn. §éc quyÒn
nhãm chØ lµ mét vÝ dô trong sè ®ã. C©u chuyÖn vÒ t×nh tr¹ng l ­ìng nan cña ng­êi tï hµm chøa bµi häc
phæ biÕn cã thÓ ¸p dông cho bÊt cø nhãm ng­êi nµo mµ trong ®ã c¸c thµnh viªn ®ang t×m c¸ch hîp t¸c
víi nhau.
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï lµ c©u chuyÖn vÒ hai ph¹m nh©n võa bÞ c¶ nh s¸t b¾t. H·y gäi
hä lµ Bonnie vµ Clyde. C¶nh s¸t cã ®ñ chøng cø ®Ó kÕt téi Bonnie vµ Clyde ®· ph¹m ph¶i mét téi nhá lµ
mang sóng nh­ng kh«ng ®¨ng ký. V× téi nµy, mçi ng­êi sÏ bÞ kÕt ¸n mét n¨m tï. Ngoµi ra, c¶nh s¸t cßn

277
nghi ngê r»ng hä ®· cïng nhau thù c hiÖn mét vô c­íp nhµ b¨ng, nh­ng thiÕu chøng cí râ rµng ®Ó quy
kÕt téi lín nµy cho hä. C¶nh s¸t hái cung Bonnie vµ Clyde trong c¸c phßng riªng biÖt vµ tho¶ thuËn víi
tõng ng­êi nh­ sau:
"HiÖn nay chóng t«i cã thÓ giam gi÷ anh trong mét n¨m. Tuy nhiªn, nÕ u anh nhËn téi c­íp nhµ
b¨ng vµ tè c¸o ®ång ph¹m, th× anh sÏ ®­îc miÔn téi vµ tha bæng. §ång ph¹m cña anh sÏ l·nh ¸n 20 n¨m
tï. Nh­ng nÕu c¶ hai ng­êi cïng nhËn téi, th× chóng t«i kh«ng cÇn chøng cí vµ kh«ng mÊt chi phÝ xÐt xö
vµ v× vËy mçi anh sÏ nhËn mét b¶n ¸n 8 n¨m tï".
QuyÕt ®Þnh cña Bonnie
Thó nhËn Im lÆng
Bonnie nhËn Bonnie nhËn
Thó nhËn 8 n¨m 20 n¨m
Clyde Clyde
QuyÕt ®Þnh nhËn 8 n¨m ®­îc tù do
cña Clyde Bonnie ®­îc Bonnie nhËn
tù do 1 n¨m
Im lÆng Clyde Clyde
nhËn 20 n¨m nhËn 1 n¨m
H×nh 2. T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï. Trong cuéc ch¬i gi÷a hai ng­êi bÞ t×nh nghi ph¹m
téi, b¶n ¸n mµ mçi ng­êi nhËn phô thuéc vµo quyÕt ®Þnh thó nhËn hay im lÆng cña anh ta vµ vµo quyÕt
®Þnh cña ng­êi kia.
NÕu Bonnie vµ Clyde - Hai tªn c­íp nhµ b¨ng v« l­¬ng t©m - chØ quan t©m ®Õn b¶n ¸n cña
m×nh, th× theo b¹n hä sÏ hµnh ®éng nh­ thÕ nµo? Hä sÏ thó téi hay im l Æng? H×nh 2 cho biÕt sù lùa chän
cña hä. Mçi ng­êi tï cã hai chiÕn l­îc: thó nhËn hoÆc im lÆng. B¶n ¸n mµ mçi ng­êi tï nhËn ®­îc phô
thuéc vµo chiÕn l­îc anh ta chän vµ chiÕn l­îc mµ ®ång ph¹m cña anh ta chän.
H·y xem quyÕt ®Þnh ®Çu tiªn cña Bonnie. Anh ta lËp luËn r»ng: "Ta kh«ng biÕt Clyde sÏ lµm g×.
NÕu anh ta im lÆng, th× chiÕn l­îc tèt nhÊt cña ta lµ thó nhËn, v× ta sÏ ®­îc th¶ thay v× ph¶i ngåi tï mét
n¨m. NÕu anh ta thó nhËn, chiÕn l­îc tèt nhÊt cña ta vÉn lµ thó nhËn, v× ta chØ ph¶i ngåi tï 8 n¨m, t èt
h¬n lµ ph¶i ngåi tï 20 n¨m. Do vËy, kh«ng cÇn biÕt Clyde sÏ lµm g×, tèt nhÊt lµ ta nªn thó téi".
Theo ng«n ng÷ lý thuyÕt trß ch¬i, mét chiÕn l­îc ®­îc gäi lµ chiÕn l­îc tréi nÕu ®ã lµ chiÕn
l­îc tèt nhÊt cho mét ®Êu thñ, cho dï chiÕn l­îc cña ®èi thñ ki a lµ g×. Trong tr­êng hîp cña chóng ta,
thó nhËn lµ chiÕn l­îc tréi ®èi víi Bonnie. Anh ta sÏ ph¶i ngåi tï Ýt h¬n nÕu thó nhËn, cho dï Clyde sÏ
thó nhËn hay im lÆng.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt quyÕt ®Þnh cña Clyde. Anh ta còng cã sù lùa chän gièng nh­ cñ a
Bonnie vµ lËp luËn hoµn toµn t­¬ng tù. Cho dï Bonnie lµm g×, Clyde vÉn cã thÓ gi¶m ®­îc thêi gian ngåi
tï b»ng c¸ch thó nhËn. Nãi c¸ch kh¸c, thó nhËn còng lµ chiÕn l­îc tréi ®èi víi Clyde.
Cuèi cïng, c¶ Bonnie vµ Clyde ®Òu thó nhËn, do vËy c¶ hai ®Òu ph¶ i ngåi tï 8 n¨m. Song ®©y lµ
kÕt côc bÊt lîi ®èi víi hä. NÕu c¶ hai cïng im lÆng, hä cã thÓ ®­îc lîi v× mçi ng­êi chØ ph¶i ngåi tï 1
n¨m do mang sóng bÊt hîp ph¸p. Do mçi ng­êi chØ theo ®uæi lîi Ých riªng cña m×nh, nªn c¶ hai ng­êi tï
®· g©y ra mät kÕt côc bÊt lîi cho mçi ng­êi.
§Ó thÊy viÖc duy tr× sù hîp t¸c khã kh¨n ®Õn møc nµo, chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng tr­íc
khi c¶nh s¸t b¾t gi÷ Bonnie vµ Clyde, hai ng­êi ®· tho¶ thuËn víi nhau lµ sÏ kh«ng khai b¸o. Râ rµng
tho¶ thuËn nµy lµm lîi cho c¶ hai ng­ êi nÕu hä trung thµnh víi nã, v× mçi ng­êi chØ ph¶i ngåi tï 1 n¨m.
Nh­ng hä cã thùc sù im lÆng kh«ng khi ®· nhÊt trÝ kh«ng cung khai? Mét khi hä bÞ hái cung riªng biÖt,
l« gÝch cña lîi Ých c¸ nh©n sÏ chiÕm ­u thÕ vµ hä sÏ thó nhËn. Sù hîp t¸c gi÷a nh÷ng ng ­êi tï khã cã thÓ
duy tr×, bëi v× sù hîp t¸c lµ v« lý nÕu ®øng trªn quan ®iÓm c¸ nh©n.
§éc quyÒn nhãm víi t­ c¸ch t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï

278
 T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï cã quan hÖ g× víi thÞ tr­êng vµ c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o?
Ho¸ ra lµ, trß ch¬i mµ c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm ch¬i trong qu¸ tr×nh ®¹t ®­îc kÕt côc ®éc quyÒn gièng
nh­ trß ch¬i mµ hai ng­êi tï ®· ch¬i trong t×nh tr¹ng l­ìng nan cña hä.
Chóng ta h·y xem xÐt mét thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm cã hai thµnh viªn lµ Iran vµ Iraq. C¶ hai
n­íc ®Òu b¸n dÇu th«. Sau thêi gian th­¬ng l­îng kÐo dµi, hai n­íc tho¶ thuËn lµ sÏ gi÷ s¶n l­îng ë møc
thÊp ®Ó gi÷ cho gi¸ dÇu thÕ giíi ë møc cao. Sau khi tho¶ thuËn vÒ s¶n l­îng, mçi n­íc ph¶i quyÕt ®Þnh
xem sÏ hîp t¸c vµ tu©n thñ tho¶ thuËn, hay phít lê nã vµ t¨ng s¶n l­îng. H×nh 3 cho thÊy lîi nhuËn cña
hai n­íc phô thuéc vµo chiÕn l­îc mµ hä lùa chän nh­ thÕ nµo.
Gi¶ sö b¹n lµ tæng thèng Iraq. B¹n cã thÓ lËp luËn nh­ sau: "Ta cã thÓ gi÷ s¶n l­îng thÊp ë møc
nh­ ®· tho¶ thuËn, hoÆc ta cã thÓ t¨ng s¶n l­îng vµ b¸n nhiÒu dÇu h¬n ra thÞ tr­êng thÕ giíi. NÕu Iran
trung thµnh víi tho¶ thuËn vµ gi÷ s¶n l­îng ë møc thÊp, th× n­íc ta sÏ thu ®­îc 60 tû ®« la víi s¶n l­îng
cao vµ 50 tû ®« la víi s¶n l­îng thÊp. Trong tr­êng hîp nµy, Iraq cã lîi h¬n víi møc s¶n l­îng cao . NÕu
Iran kh«ng trung thµnh víi tho¶ thuËn vµ s¶n xuÊt nhiÒu h¬n, th× n­íc ta thu ®­îc 40 tû ®« la víi s¶n
l­îng cao vµ 30 tû ®« la víi s¶n l­îng thÊp. Mét lÇn n÷a, Iraq cã lîi h¬n s¶n l­îng ë møc cao. Do vËy,
cho dï Iran lµm g×, n­íc ta còng cã lîi h¬n n Õu ph¶n béi tho¶ ­íc vµ s¶n xuÊt ë møc cao h¬n".
S¶n xuÊt ë møc cao lµ chiÕn l­îc tréi ®èi víi Iraq. TÊt nhiªn, Iran còng lËp luËn t­¬ng tù nh­
vËy vµ do vËy c¶ hai n­íc cïng s¶n xuÊt ë møc cao. KÕt qu¶ lµ kÕt côc bÊt lîi (tõ lËp tr­êng cña Iran vµ
Iraq) víi lîi nhuËn thÊp h¬n cho mçi n­íc.
QuyÕt ®Þnh cña Iraq
S¶n l­îng cao S¶n l­îng thÊp
Iraq thu Iraq thu
S¶n l­îng cao 40 tû ®« la 30 tû ®« la
Iran thu Iran thu
QuyÕt ®Þnh 40 tû ®« la 60 tû ®« la
cña Iran Iraq thu Iraq thu
60 tû ®« la 50 tû ®« la
S¶n l­îng thÊp Iran thu Iran thu
30 tû ®« la 50 tû ®« la
H×nh 3. Trß ch¬i ®éc quyÒn nhãm. Trong trß ch¬i gi÷a c¸c thµnh viªn cña thÞ tr­êng ®éc
quyÒn nhãm, lîi nhuËn cña mçi nhµ ®éc quyÒn nhãm phô thuéc vµo quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cña chÝnh anh
ta vµ cña nhµ ®éc quyÒn nhãm.
VÝ dô nµy lý gi¶i t¹i sao c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm gÆp khã kh¨n t rong viÖc duy tr× lîi nhuËn ®éc
quyÒn. KÕt côc ®éc quyÒn lµ hîp lý cho c¶ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm, nh­ng mçi nhµ ®éc quyÒn nhãm
l¹i cã ®éng c¬ ®Ó gian lËn. Còng gièng nh­ lîi Ých c¸ nh©n ®· thóc ®Èy ph¹m nh©n thó téi trong t×nh
tr¹ng l­ìng nan, lîi Ých c¸ nh©n còng lµm cho nhµ ®éc quyÒn nhãm gÆp khã kh¨n trong viÖc duy tr× kÕt
côc hîp t¸c víi s¶n l­îng thÊp, gi¸ cao vµ lîi nhuËn ®éc quyÒn.
C¸c vÝ dô kh¸c vÒ t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï
Chóng ta võa thÊy t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï cã thÓ ®­îc d ïng ®Ó t×m hiÓu vÊn ®Ò cña
®éc quyÒn nhãm. L« gÝch nµy còng ®­îc ¸p dông cho rÊt nhiÒu tr­êng hîp kh¸c. ë ®©y, chóng ta xem
xÐt ba vÝ dô mµ trong ®ã lîi Ých c¸ nh©n ng¨n c¶n sù hîp t¸c vµ dÉn ®Õn kÕt côc bÊt lîi ®èi víi c¸c bªn
tham gia.
Ch¹y ®ua vò trang. Ch¹y ®ua vò trang cã nhiÒu ®iÓm gièng nh­ t×nh tr¹ng l­ìng nan cña
ng­êi tï. §Ó thÊy ®­îc ®iÒu nµy, chóng ta h·y xem xÐt quyÕt ®Þnh cña hai n­íc - Mü vµ Liªn X« vÒ viÖc
nªn chÕ t¹o vò khÝ míi hay gi¶i trõ qu©n bÞ. Mçi n­íc ®Òu muèn cã nhiÒu vò khÝ h¬n, bë i v× kho vò khÝ

279
lín h¬n cho phÐp g©y ¶nh h­ëng nhiÒu h¬n ®èi víi c¸c vÊn ®Ò cña thÕ giíi. Nh­ng mçi n­íc còng muèn
®­îc sèng trong hoµ b×nh, kh«ng

QuyÕt ®Þnh cña Mü (U.S.)

Vò trang Gi¶i trõ qu©n bÞ
Mü cã Mü cã rñi
Vò trang rñi ro ro vµ yÕu
Liªn X« Liªn x«
QuyÕt ®Þnh cña cã rñi ro an toµn vµ m¹nh
Liªn X« Mü an toµn Mü an toµn
vµ m¹nh
Gi¶i trõ qu©n bÞ Liªn X« cã Liªn X«
rñi ro vµ yÕu an toµn
H×nh 4. Trß ch¬i ch¹y ®ua vò trang. Trong trß ch¬i gi÷a hai n­íc, sù an toµn vµ søc m¹nh
cña mçi n­íc phô thuéc vµo c¶ quyÕt ®Þnh cña nã vÒ viÖc cã ch¹y ®ua vò trang kh«ng vµ quyÕt ®Þnh cña
n­íc kia.
H×nh 4 minh ho¹ cho cuéc ch¬i giÕt ng­êi. NÕu Liªn X« t¨ng c­êng kho vò khÝ, n­íc Mü sÏ cã
lîi h¬n nÕu lµm theo vµ tr¸nh bÞ mÊt quyÒn lùc. NÕu Liªn X« chän c¸ch gi¶i trõ quan bÞ, Mü cã lîi h¬n
nÕu t¨ng c­êng kho vò khÝ, v× nh­ vËy Mü sÏ m¹nh h¬n. §èi víi mçi n­íc, t¨ng c­êng kho vò khÝ lµ
chiÕn l­îc tréi. Do vËy, mçi n­íc ®Òu chän c¸ch tiÕp tôc cuéc ch¹y ®ua vò trang, ®­a ®Õn kÕt côc bÊt l¬i
mµ trong ®ã c¶ hai ®Òu gÆp ph¶i rñi ro.
Trong suèt thêi kú ChiÕn tranh l¹nh, Mü vµ Liªn X« ®· t×m c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy th«ng
qua c¸c cuéc th­¬ng l­îng vµ tho¶ thuËn vÒ kiÓm so¸t vò khÝ. C¸c vÊn ®Ò mµ hai n­íc gÆp ph¶i gièng
nh­ nh÷ng vÊn ®Ò cña nhµ ®éc quyÒn nhãm trong qu¸ tr×nh duy tr× c¸c -ten. Gièng nh­ nhµ ®éc quyÒn
nhãm lËp luËn vÒ s¶n l­îng, Mü vµ Liªn X« lËp luËn vÒ sè l­îng vò khÝ mµ mçi n­í c ®­îc phÐp cã. Vµ
gièng nh­ c¸c-ten gÆp khã kh¨n trong viÖc thùc thi møc s¶n l­îng, c¶ Mü vµ Liªn X« ®Òu sî r»ng n­íc
kia sÏ gian lËn ®èi víi mçi tho¶ thuËn. Trong c¶ hai t×nh huèng - ch¹y ®ua vò trang vµ ®éc quyÒn nhãm -
c¸i l« gÝch bÊt di bÊt dÞch cña l îi Ých c¸ nh©n ®· thóc ®Èy c¸c bªn tham gia h­íng tíi mét kÕt côc kh«ng
mang tÝnh hîp t¸c vµ kh«ng cã lîi cho mçi bªn.
Qu¶ng c¸o.Khi hai doanh nghiÖp qu¶ng c¸o ®Ó thu hót cïng mét nhãm kh¸ch hµng, hä gÆp
ph¶i nh÷ng vÊn ®Ò t­¬ng tù nh­ trong t×nh tr¹ng l­ìn g nan cña ng­êi tï. VÝ dô chóng ta h·y xem xÐt
quyÕt ®Þnh cña hai c«ng ty thuèc l¸ Marlboro vµ Camel. NÕu kh«ng c«ng ty nµo qu¶ng c¸o, th× hä chia
®«i thÞ tr­êng. NÕu c¶ hai cïng qu¶ng c¸o, hä còng chia ®«i thÞ tr­êng, nh­ng víi lîi nhuËn thÊp h¬n v×
c«ng ty nµo còng ph¶i g¸nh chÞu chi phÝ qu¶ng c¸o. Song nÕu mét c«ng ty qu¶ng c¸o trong khi c«ng ty
kia kh«ng, c«ng ty qu¶ng c¸o sÏ thu hót ®­îc kh¸ch hµng tõ c«ng ty cßn l¹i.
H×nh 5 cho biÕt lîi nhuËn cña hai c«ng ty phô thuéc vµo hµnh ®éng cña hä nh­ thÕ nµo. B¹n cã
thÓ thÊy r»ng qu¶ng c¸o lµ chiÕn l­îc tréi ®èi víi c¶ hai c«ng ty. Nh­ vËy, c¶ hai c«ng ty ®Òu qu¶ng c¸o,
mÆc dï c¶ hai cã lîi h¬n nÕu kh«ng ai qu¶ng c¸o.
Mét cuéc thö nghiÖm ®èi víi lý thuyÕt qu¶ng c¸o nµy ®­îc thùc hiÖn trong n¨m 1971, khi quèc
héi th«ng qua ®¹o luËt cÊm qu¶ng c¸o trªn truyÒn h×nh. Tr­íc sù ng¹c nhiªn cña nhiÒu nhµ quan s¸t, c¸c
c«ng ty thuèc l¸ kh«ng sö dông søc Ðp chÝnh trÞ ®Ó ph¶n ®èi ®¹o luËt nµy. Khi ®¹o luËt cã hiÖu lùc, chi
phÝ qu¶ng c¸o gi¶m xuèng vµ lîi nhuËn c¸c c«ng ty s¶n xuÊt thuèc l¸ t¨ng lªn. Nã ®· lµm ®­îc ®iÒu mµ

280
c¸c c«ng ty s¶n xuÊt thuèc l¸ kh«ng tù m×nh lµm ®­îc: nã gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï
b»ng c¸ch Ðp c¸c bªn ®i ®Õn kÕt côc hîp t¸c víi chi phÝ qu¶ng c¸o thÊp vµ lîi nhuËn cao.
QuyÕt ®Þnh cña Marlboro
Qu¶ng c¸o Kh«ng qu¶ng c¸o
Marlboro thu 3 Marlboro thu 2
Qu¶ng c¸o tû ®« la tû ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn

Camel thu 3 Camel thu 5

tû ®« la tû ®« la
QuyÕt ®Þnh cña lîi nhuËn lîi nhuËn
Camel Marlboro thu 5 Marlboro thu 4
tû ®« la tû ®« la
Kh«ng qu¶ng c¸o lîi nhuËn lîi nhuËn

Camel thu 2 Camel thu 4

tû ®« la tû ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn
H×nh 5. Trß ch¬i qu¶ng c¸o. Trong trß ch¬i gi÷a c¸c doanh nghiÖp b¸n nh÷ng s¶n phÈm t­¬ng
tù, lîi nhuËn cña mçi doanh nghiÖp phôc thuéc vµo quyÕt ®Þnh qu¶ng c¸o cña chÝnh nã vµ quyÕt ®Þnh
qu¶ng c¸o cña doanh nghiÖp kia.
Nguån lùc céng ®ång. Trong ch­¬ng 11 chóng ta thÊy r»ng méi ng­êi cã xu h­íng khai th¸c qu¸
møc nguån lùc céng ®ång. Chóng ta cã thÓ coi ®©y lµ mét vÝ dô vÒ t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï.
Gi¶ sö hai c«ng ty dÇu löa Exxon vµ Arco cã c¸c giÕng dÇu n»m c¹nh nhau. D­íi c¸c giÕng dÇu
nµy lµ mét má dÇu chung trÞ gi¸ 12 triÖu ®« la. ViÖc khoan mét giÕng ®Ó hót dÇu lªn tèn 1 triÖu ®« la.
NÕu mçi c«ng ty khoan mét giÕng, mçi c«ng ty sÏ thu ®­îc nöa sè dÇu vµ kiÕm ®­îc lîi nhuËn lµ 5 triÖu
®« la (6 triÖu ®« la doanh thu trõ 1 triÖu ®« la chi phÝ).
Do má dÇu lµ nguån lùc céng ®ång, nªn c¸c c«ng ty kh«ng khai th¸c nã cã hiÖu qu¶. Gi¶ sö
r»ng c«ng ty nµo còng cã kh¶ n¨ng khoan thªm c¸i giÕng thø hai. NÕu c«ng ty nµo cã hai trong ba giÕng,
th× c«ng ty ®ã cã hai phÇn ba sè dÇu vµ lîi nhuËn lµ 4 triÖu ®« la. Song nÕu c«ng ty nµo còng khoan thªm
giÕng thø hai, hai c«ng ty l¹i chia ®«i l­îng dÇu. Trong tr­êng hîp nµy, c«ng ty nµo còng ph¶i chÞu chi
phÝ cho giÕng dÇu thø hai vµ lîi nhuËn
QuyÕt ®Þnh cña Exxon
Khoan hai giÕng Khoan 1 giÕng
Exxon thu 4 Exxon thu 4
Khoan hai giÕng triÖu ®« la triÖu ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn

Acro thu 4 Acro thu 6

triÖu ®« la triÖu ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn
QuyÕt ®Þnh cña Exxon thu 6 Exxon thu 5
Acro triÖu ®« la triÖu ®« la
Khoan mét giÕng lîi nhuËn lîi nhuËn

Acro thu 3 Acro thu 5

triÖu ®« la triÖu ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn

281
 H×nh 6. Trß ch¬i nguån lùc céng ®ång. Trong trß ch¬i gi÷a c¸c c«ng ty b¬m dÇu trªn cïng
mét má, lîi nhuËn mµ mçi c«ng ty thu ®­îc phô thué c vµo sè giÕng dÇu mµ nã khoan vµ sè giÕng dÇu do
c«ng ty kia khoan.
H×nh 6 chØ ra trß nµy. ViÖc khoan hai giÕng dÇu lµ chiÕn l­îc tréi cña mçi c«ng ty. Mét lÇn n÷a,
Ých lîi c¸ nh©n cña hai ®Êu thñ ®· dÉn hä tíi kÕt côc bÊt lîi.
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng ­êi tï vµ phóc lîi x· héi
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï m« t¶ rÊt nhiÒu t×nh huèng trong cuéc sèng vµ nã chØ ra r»ng
sù hîp t¸c rÊt khã duy tr×, thËm chÝ ngay c¶ khi sù hîp t¸c lµm lîi cho c¶ hai bªn. Râ rµng lµ t×nh tr¹ng
thiÕu hîp t¸c lµ vÊn ®Ò cho nh÷ng ai ®ang ë trong t×nh huèng ®ã. Nh­ng ®ã cã ph¶i lµ mét vÊn ®Ò ®èi víi
toµn x· héi kh«ng? C©u tr¶ lêi cßn phô thuéc vµo t×nh huèng cô thÓ.
Trong mét sè tr­êng hîp, ®iÓm c©n b»ng kh«ng hîp t¸c cã h¹i cho toµn x· héi vµ ng­êi ch¬i.
Trong trß ch¬i ch¹y ®ua vò trang ®­îc minh häa trong h×nh 4, c¶ Mü vµ Liªn X« ®Òu r¬i vµo t×nh tr¹ng
rñi ro. Trong trß ch¬i vÒ nguån lùc céng ®ång trong h×nh 6, c¸c giÕng khoan thªm cña Acro vµ Exxon lµ
sù l·ng phÝ hoµn toµn. Trong c¶ hai tr­êng hîp, x· héi ®Òu cã lîi h¬n nÕu hai ®Êu thñ ®¹t ®­îc kÕt côc
hîp t¸c.
Tr¸i l¹i trong tr­êng hîp c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm cè g¾ng duy tr× lîi nhuËn ®éc quyÒn, sù thiÕu
hîp t¸c l¹i lµ ®iÒu cã lîi cho c¶ x· héi. KÕt côc ®éc quyÒn cã lîi cho c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm, nh­ng cã
h¹i cho ng­êi tiªu dïng. Nh­ chóng ta thÊy lÇn ®Çu tiªn trong ch­¬ng 7, kÕt côc c¹nh tranh lµ tèt nhÊt
cho x· héi, v× nã tèi ®a ho¸ tæng thÆng d­. Khi c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm kh«ng hîp t¸c ®­îc víi nhau,
s¶n l­îng cña hä sÏ gÇn møc tèi ­u h¬n. Hay nãi c¸ch kh¸c, bµn tay v« h× nh h­íng dÉn thÞ tr­êng ph©n
bæ nguån lùc cã hiÖu qu¶ chØ khi thÞ tr­êng mang tÝnh c¹nh tranh vµ thÞ tr­êng chØ c¹nh tranh khi c¸c
doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng kh«ng hîp t¸c ®­îc víi nhau.
T­¬ng tù nh­ vËy, chóng ta h·y xem xÐt tr­êng hîp c¶nh s¸t hái cung hai kÎ t×nh nghi. Sù
kh«ng hîp t¸c gi÷a c¸c ph¹m nh©n lµ tèt v× c¶nh s¸t kÕt téi ®­îc nhiÒu téi ph¹m h¬n. T×nh tr¹ng l­ìng
nan cña ng­êi tï lµ sù nan gi¶i ®èi víi ng­êi tï, nh­ng ®ã l¹i lµ ®iÒu tèt ®èi víi nh÷ng ng­êi kh¸c.
T¹i sao ®«i khi mäi ng­êi l¹i h îp t¸c víi nhau
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï cho thÊy sù hîp t¸c rÊt khã kh¨n. Nh­ng ph¶i ch¨ng ®ã lµ
®iÒu kh«ng thÓ thùc hiÖn? Kh«ng ph¶i toµn bé téi ph¹m ®Òu khai ra ®ång ph¹m cña m×nh khi bÞ c¶nh s¸t
hái cung. C¸c c¸c-ten thØnh tho¶ng vÉn duy tr× ® ­îc c¸c tho¶ thuËn mang tÝnh cÊu kÕt, dï cho ®éng lùc
c¸ nh©n cã kh¶ n¨ng g©y ra trë ng¹i. Lý do th­êng thÊy ®Ó lý gi¶i t¹i sao nh÷ng ng­êi tham gia cuéc
ch¬i cã thÓ gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï lµ hä tham gia ch¬i kh«ng ph¶i mét lÇn, mµ
nhiÒu lÇn.
§Ó biÕt t¹i sao sù hîp t¸c l¹i dÔ dµng thùc thi h¬n trong c¸c trß ch¬i lÆp l¹i, chóng ta h·y quay
l¹i trß ch¬i cña hai nhµ nhÞ quyÒn Jack vµ Jill. H·y nhí l¹i r»ng Jack vµ Jill ®Òu muèn duy tr× kÕt côc ®éc
quyÒn, trong ®ã mçi ng­êi s¶n xuÊt 30 thï ng n­íc, nh­ng lîi Ých c¸ nh©n ®· ®Èy hä tíi ®iÓm c©n b»ng
trong ®ã mçi ng­êi s¶n xuÊt 40 thïng n­íc. H×nh 7 minh ho¹ cho trß ch¬i cña hä. ViÖc s¶n xuÊt t¹i møc
40 thïng n­íc lµ chiÕn l­îc tréi cña mçi ng­êi tham gia cuéc ch¬i nµy.
H·y t­ëng t­îng ra r»ng Jack vµ Jill cè g¾ng thµnh lËp mét c¸c -ten. §Ó tèi ®a ho¸ tæng lîi
nhuËn, hä tho¶ thuËn víi nhau vÒ kÕt côc hîp t¸c trong ®ã mçi ng­êi s¶n xuÊt 30 thïng. Song nÕu Jack
vµ Jill chØ ch¬i cã mét lÇn, th× kh«ng ai cã ®éng c¬ ®Ó trung thµnh víi tho¶ thuËn ®· ký kÕt - lîi Ých c¸
nh©n th«i thóc hä gian lËn vµ s¶n xuÊt ë møc 40 thïng n­íc.
B©y giê gi¶ sö r»ng Jack vµ Jill biÕt hä tham gia vµo trß ch¬i lÆp l¹i hµng tuÇn. Khi ®­a ra c¸c
tho¶ thuËn ban ®Çu vÒ viÖc gi÷ s¶n l­îng ë møc thÊp, hä biÕt ®iÒu g× sÏ x¶y ra nÕ u mét bªn béi ­íc. VÝ
dô, hä tho¶ thuËn r»ng mét khi mét bªn béi ­íc vµ s¶n xuÊt ë møc 40 thïng, c¶ hai sÏ s¶n xuÊt 40 thïng
m·i m·i. H×nh ph¹t nµy dÔ dµng ®­îc thùc thi v× nÕu mét bªn s¶n xuÊt ë møc cao, bªn kia cã ®ñ lý do ®Ó
lµm ®óng nh­ thÕ.

282
 QuyÕt ®Þnh cña Jack
B¸n 40 thïng n­íc B¸n 30 thïng n­íc
Jack thu 1.600 Jack thu 1.500
B¸n 40 thïng n­íc ®« la ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn

Jill thu 1.600 Jill thu 2.000

®« la ®« la
QuyÕt ®Þnh lîi nhuËn lîi nhuËn
cña Jill Jack thu 2.000 Jack thu 1.800
®« la ®« la
B¸n 30 thïng n­íc lîi nhuËn lîi nhuËn

Jill thu 1.500 Jill thu 1.800

®« la ®« la
lîi nhuËn lîi nhuËn
H×nh 7. Trß ch¬i ®éc quyÒn nhãm gi÷a Jack vµ Jill . Trong trß ch¬i gi÷a Jack vµ Jill, lîi
nhuËn tõ viÖc kinh doanh n­íc cña mçi ng­êi phô thuéc vµo c¶ l­ îng n­íc mµ anh ta muèn b¸n vµ
l­îng n­íc mµ ng­êi kia muèn b¸n.
Sù ®e do¹ cña h×nh ph¹t nµy cã thÓ lµ tÊt c¶ nh÷ng g× cÇn thiÕt ®Ó duy tr× sù hîp t¸c. Mçi ng­êi
®Òu biÕt r»ng béi ­íc sÏ lµm t¨ng lîi nhuËn tõ 1.800 ®« la lªn 2.000 ®« la. Nh­ng kho¶n lîi nh uËn nµy
chØ tån t¹i ®­îc trong mét tuÇn. Sau ®ã, lîi nhuËn gi¶m xuèng cßn 1.600 ®« la vµ gi÷ ë møc ®ã. Chõng
nµo nh÷ng ng­êi tham gia cuéc ch¬i cßn tÝnh ®Õn lîi nhuËn trong t­¬ng lai, hä cßn bá qua lîi nhuËn thu
®­îc mét lÇn do béi ­íc. Nh­ vËy trong trß ch¬i lÆp l¹i t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï, hai ng­êi ch¬i
hoµn toµn cã kh¶ n¨ng ®¹t ®­îc kÕt côc hîp t¸c.

Nghiªn cøu t×nh huèng: Cuéc thi ®Êu trong sù l­ìng nan cña ng­êi tï
Gi¶ sö b¹n ®ang ch¬i trß tiÕn tho¸i l­ìng nan cña ng­êi tï víi mçi ng­êi bÞ thÈm vÊn trong mét
phßng riªng. Ngoµi ra, h·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n ch¬i nhiÒu lÇn, chø kh«ng ph¶i mét lÇn. Sè ®iÓm cña
b¹n khi kÕt thóc cuéc ch¬i b»ng tæng sè n¨m tï. B¹n muèn sè ®iÓm nµy cµng nhá cµng tèt. B¹n sÏ ch¬i
theo chiÕn thuËt nµo? B¹n b¾t ®Çu b»ng viÖc thó téi hay im lÆng? Hµnh ®éng cña ng­êi kia ¶nh h­ëng
thÕ nµo ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh tiÕp sau cña b¹n vÒ viÖc thó téi.
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï lÆp l¹i nhiÒu lÇn lµ mét trß ch¬i kh¸ phøc t¹p. §Ó khuyÕn
khÝch sù hîp t¸c, c¸c ®Êu thñ ph¶i tr õng ph¹t nhau nÕu kh«ng hîp t¸c. Tuy nhiªn, chiÕn l­îc ®­îc m« t¶
trong c¸c-ten n­íc s¹ch cña Jack vµ Jill - béi ­íc m·i m·i mçi khi ng­êi ch¬i kia béi ­íc - kh«ng cã
tÝnh vÞ tha cho l¾m. Trong trß ch¬i lÆp l¹i nhiÒu lÇn, chiÕn l­îc cho phÐp ®Êu thñ quay v Ò kÕt côc hîp t¸c
sau khi kh«ng hîp t¸c th­êng ®­îc ­a ch uéng h¬n.
§Ó biÕt chiÕn l­îc nµo tèt nhÊt, nhµ khoa häc chÝnh trÞ Robert Axelrod ®· tæ chøc mét cuéc thi
®Êu. §Êu thñ muèn tham gia trß ch¬i ph¶i göi ®Õn m ét ch­¬ng tr×nh m¸y tÝnh ®­îc thiÕt kÕ ®Ó ch ¬i trß
ch¬i t×nh tr¹ng l­ìng nan lÆp l¹i cña ng­êi tï. Sau ®ã, mçi ch­¬ng tr×nh sÏ ch¬i trß ch¬i víi c¸c ch­¬ng
tr×nh kh¸c. Ng­êi "chiÕn th¾ng" lµ ch­¬ng tr×nh nhËn sè n¨m tï Ýt nhÊt.
Ng­êi chiÕn th¾ng ho¸ ra l¹i lµ ng­êi ®i theo chiÕn l­îc ®¬n gi¶n gäi lµ ¨n miÕng tr¶ miÕng.
Theo chiÕn l­îc ¨n miÕng tr¶ miÕng, ®Êu thñ nªn b¾t ®Çu b»ng hîp t¸c, sau ®ã lµm ®iÒu mµ ®Êu thñ kia

283
lµm trong lÇn tr­íc. Nh­ vËy, ®Êu thñ ¨n miÕng tr¶ miÕng hîp t¸c cho ®Õn khi ®Êu thñ kia béi ­íc; anh
ta béi ­íc cho ®Õn khi ®Êu thñ k ia hîp t¸c trë l¹i. Nãi theo c¸ch kh¸c, chiÕn l­îc nµy b¾t ®Çu b»ng th¸i
®é th©n thiÖn, trõng ph¹t ®Êu thñ kh«ng hîp t¸c vµ tha thø cho anh ta khi ®iÒu kiÖn cho phÐp. Tr­íc sù
ng¹c nhiªn cña Axelrod, chiÕn l­îc ®¬n gi¶n nµy cã hiÖu qu¶ tèt h¬n tÊt c¶ c¸c c hiÕn l­îc phøc t¹p kh¸c
mµ mäi ng­êi ®· göi ®Õn.
ChiÕn l­îc ¨n miÕng tr¶ miÕng cã mét lÞch sö l©u dµi. §©y thùc chÊt lµ chiÕn l­îc trong kinh
th¸nh "®æi mét con m¾t lÊy mét con m¾t, ®æi mét chiÕc r¨ng lÊy mét chiÕc r¨ng". Cuéc thi ®Êu trong
t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï gîi ý r»ng ®©y cã thÓ lµ quy luËt ®¬n gi¶n, cã hiÖu qu¶ ®Ó tham gia
mét sè trß ch¬i trong cuéc sèng.

KiÓm tra nhanh: H·y kÓ l¹i t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï. H·y lËp mét b¶ng chØ ra c¸c
quyÕt ®Þnh cña ng­êi tï vµ lý gi¶i xem kÕt c ôc nµo cã thÓ x¶y ra. T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï d¹y
chóng ta ®iÒu g× vÒ thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm?

ChÝnh s¸ch c«ng céng ®èi víi c¸c ®éc quyÒn nhãm
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng mét nãi r»ng trong mét sè tr­êng hîp,
chÝnh phñ cã thÓ c¶i thiÖn kÕt côc thÞ tr­êng. ViÖc ¸p dông nguyªn lý nµy ®èi víi thÞ tr­êng ®éc quyÒn
nhãm lµ ®iÒu ®­¬ng nhiªn. Nh­ chóng ta ®· thÊy sù hîp t¸c gi÷a c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm cã thÓ g©y bÊt
lîi ®èi víi toµn x· héi v× nã dÉn tíi møc s¶n l­îng qu¸ thÊp trong khi møc gi¸ l¹i qu¸ cao. §Ó chuyÓn sù
ph©n bæ nguån lùc gÇn h¬n tíi ®iÓm tèi ­u cña x· héi, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch nªn t×m c¸ch buéc
doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm c¹nh tranh, chø kh«ng ph¶i cÊu kÕt víi nhau. Chóng ta
h·y t×m hiÓu xem c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch xö lý vÊn ®Ò nµy nh­ thÕ nµo vµ c¸c ®iÓm tranh c·i ph¸t
sinh trong lÜnh vùc chÝnh s¸ch c«ng céng.
H¹n chÕ th­¬ng m¹i vµ luËt chèng ®éc quyÒn
Mét trong nh÷ng c¸ch ng¨n c¶n sù hîp t¸c lµ sö dông luËt. Th«ng th­êng, quyÒn tù do ký kÕt
hîp ®ång lµ phÇn cèt yÕu cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. Doanh nghiÖp vµ hé gia ®×nh sö dông hîp ®ång ®Ó
tæ chøc ho¹t ®éng th­¬ng m¹i mµ c¸c bªn cïng cã lîi. Hä dùa vµo hÖ thèng toµ ¸n nh»m b¶o ®¶m sù
thùc thi hîp ®ång. VËy mµ trong nhiÒu thÕ kû qua , c¸c quan toµ ë Anh vµ Mü cho r»ng nh÷ng tho¶ thuËn
gi÷a c¸c ®èi thñ c¹nh tranh vÒ viÖc c¾t gi¶m s¶n l­îng vµ t¨ng gi¸ m©u thuÉn víi lîi Ých c«ng céng. V×
thÕ, hä kh«ng chÊp nhËn hiÖu lùc cña c¸c tho¶ thuËn nh­ vËy.
§¹o luËt chèng ®éc quyÒn Sherman n¨m 18 90 ®· quy ®Þnh vµ thùc thi chÝnh s¸ch nµy:
Mäi hîp ®ång, tho¶ thuËn kÕt hîp d­íi d¹ng tê rít hoÆc theo c¸ch kh¸c, hay ©m m­u, nh»m h¹n
chÕ bu«n b¸n hay th­¬ng m¹i gi÷a c¸c bang, hoÆc víi n­íc ngoµi, ®Òu bÞ coi lµ phi ph¸p … BÊt kú ng­êi
nµo ®éc quyÒn ho¸ hoÆc t×m c¸ch ®éc quyÒn ho¸, t×m c¸ch kÕt hîp hay cã ©m m­u víi mét hoÆc mét sè
ng­êi kh¸c ®Ó ®éc quyÒn ho¸ bÊt cø lÜnh vùc bu«n b¸n hay th­¬ng m¹i nµo gi÷a c¸c bang hay víi n­íc
ngoµi, ®Òu bÞ kÕt téi lµ cã hµnh vi xÊu vµ bÞ ph¹t kh«ng qu¸ 50 ngµn ®« la, hoÆ c bÞ bá tï kh«ng qu¸ mét
n¨m, hay bÞ ph¹t d­íi c¶ hai h×nh thøc ®· nªu theo quyÕt ®Þnh cña toµ ¸n.
§¹o luËt Sherman ®· ®­a tho¶ thuËn gi÷a c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm tõ chç kh«ng cã hiÖu lùc lªn
thµnh ©m m­u ph¹m téi.
§¹o luËt Clayton trong n¨m 1914 ®· t¨ng c­ êng cho c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn. Theo ®¹o
luËt nµy, nÕu mét ng­êi cã thÓ chøng minh r»ng anh ta bÞ h¹i bëi mét tho¶ thuËn phi ph¸p nh»m h¹n chÕ
th­¬ng m¹i, th× ng­êi nµy cã thÓ khëi kiÖn vµ ®­îc ®Òn bï gÊp ba lÇn møc thiÖt h¹i mµ anh ta ph¶i chÞu.
Môc ®Ých cña quy t¾c ph¹t gÊp ba lÇn tæn thÊt lµ khuyÕn khÝch c¸c vô kiÖn t­ nh©n chèng l¹i ©m m­u
cña c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm.
Ngµy nay, c¶ Bé t­ ph¸p Mü vµ c¸c bªn t­ nh©n ®Òu cã quyÒn ®­a ra c¸c vô kiÖn ph¸p lý ®Ó
thùc thi c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn. Nh­ ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 15, c¸c ®¹o luËt nµy ®­îc dïng

284
®Ó ng¨n chÆn nh÷ng vô s¸p nhËp dÉn ®Õn søc m¹nh qu¸ lín cña mét doanh nghiÖp duy nhÊt. Ngoµi ra,
chóng cßn ®­îc sö dông ®Ó ng¨n chÆn c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm hîp t¸c theo c¸ch lµm cho thÞ tr­êng
cña hä kÐm c¹nh tranh h¬n.

Nghiªn cøu t×nh huèng: có ®iÖn tho¹i phi ph¸p

C¸c doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm cã ®éng c¬ m¹nh mÏ ®Ó cÊu kÕt víi nhau,
nh»m c¾t gi¶m s¶n l­îng, t¨ng gi¸ vµ t¨ng lîi nhuËn. Nhµ kinh tÕ vÜ ®¹i cña thÕ kû 18 Adam Smith ®·
nhËn thøc rÊt râ kh¶ n¨ng x¶y ra thÊt b¹i thÞ tr­êng nµy. Trong cuèn Cña c¶i cña c¸c d©n téc, «ng viÕt
r»ng, "Nh÷ng ng­êi kinh doanh cïng mét mÆt hµng hiÕm khi gÆp nhau, nh­ng c¸c cuéc ®èi tho¹i cña hä
l¹i th­êng kÕt thóc b»ng mét ©m m­u chèng l¹i c«ng chóng, hoÆc mét m­u ®å nµo ®ã ®Ó t¨ng gi¸".
Chóng ta h·y xem xÐt mét vÝ dô hiÖn ®¹i vÒ cuéc ®èi tho¹i mµ A. Smith ®· nh¾c tíi. §ã lµ ®o¹n
trÝch tõ cuéc ®èi tho¹i gi÷a hai gi¸m ®èc cña hai h·ng hµng kh«ng trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp kû
1980. Có ®iÖn tho¹i ®­îc ®¨ng trªn tê Thêi b¸o New York ngµy 24 th¸ng 2 n¨m 1983. Robert Crandall
lµ chñ tÞch cña h·ng American Airlines vµ Howard Putnam lµ chñ tÞch cña h·ng Braniff Airways.
Cradall: T«i nghÜ thËt ngu xuÈn … nÕu cø ngåi ®©y mµ ®Õm doanh thu cña nhau vµ ch¼ng kiÕm
®­îc mét ®« la lîi nhuËn nµo c¶.
Putnam: ¤ng cã gîi ý g× cho t«i kh«ng?
Cradall: Cã, t«i cã mét gîi ý cho «ng. H·y t¨ng gi¸ vÐ cña «ng lªn 20%. T«i sÏ t¨ng gi¸ cña t«i
trong buæi s¸ng h«m sau.
Putnam: Robert, nh­ng chóng ta …
Cradall: ¤ng sÏ kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n, vµ t«i còng vËy.
Putnam: Chóng ta kh«ng phÐp ®­îc nãi víi nhau vÒ viÖc ®Þnh gi¸ ®©u!
Cradall: å, Howard. Chóng ta cã thÓ nãi víi nhau vÒ bÊt cø ®iÒu g× mµ chóng ta thÝch.
Putnam ®· ®óng: §¹o luËt chèng ®éc quyÒn Sherman cÊm c¸c gi¸m ®èc cña c¸c doanh nghiÖp
c¹nh tranh nãi chuyÖn víi nhau vÒ viÖc cè ®Þnh gi¸. Khi Howard ®­a cuén b¨ng vÒ cuéc ®èi tho¹i nµy
cho Bé t­ ph¸p, Bé t­ ph¸p ®· khëi tè chèng l¹i Robert Cradall.
Hai n¨m sau, Cradall vµ Bé t­ ph¸p ®· ®¹t ®­îc quyÕt ®Þnh trong ®ã Cradall ph¶i h¹n chÕ c¸c
mèi quan hÖ cña m×nh trong ho¹t ®éng kinh doanh, bao gåm c¶ viÖc liªn hÖ víi viªn chøc cña c¸c h·ng
hµng kh«ng kh¸c. Bé t­ ph¸p nãi r»ng c¸c yªu cÇu nªu ra trong quyÕt ®Þnh nµy sÏ "b¶o vÖ sù c¹nh tranh
trong ngµnh hµng kh«ng th«ng qua viÖc ng¨n chÆn American vµ Cradall cã nh÷ng hµnh vi ®éc quyÒn
ho¸ ngµnh dÞch vô hµng kh«ng phôc vô hµnh kh¸ch trªn bÊt cø tuyÕn bay nµo th«ng qua viÖc th¶o luËn
víi c¸c ®èi thñ c¹nh tranh vÒ gi¸ c¶ dÞch vô hµng kh«ng".

Tranh luËn vÒ luËt chèng ®éc quyÒn

Theo thêi gian, phÇn lín sù tranh c·i xoay quanh vÊn ®Ò c¸c d¹ng hµnh vi mµ luËt chèng ®éc
quyÒn cÇn nghiªm cÊm. PhÇn lín nhµ b×nh luËn nhÊt trÝ r»ng tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ gi÷a c¸c doanh
nghiÖp c¹nh tranh lµ phi ph¸p. Song c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn ®· ®­îc sö dông ®Ó kÕt ¸n mét sè
ho¹t ®éng kinh doanh cã ¶nh h­ëng kh«ng râ rµng. ë ®©y chóng ta h·y xem xÐt ba vÝ dô.
Tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ. Mét vÝ dô vÒ thñ ®o¹n kinh doanh g©y nhiÒu tranh c·i lµ tho¶
thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ, cßn ®­îc gäi lµ th­¬ng m¹i c«ng b»ng. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng
Superduper Electronics b¸n m¸y VCR cho c¸c cöa hµng b¸n lÎ víi gi¸ 300 ®« la. NÕu Superduper yªu
cÇu c¸c ®¹i lý b¸n lÎ víi gi¸ thÊp h¬n 350 ®« la, th× nã bÞ coi lµ ®· cã tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ. BÊt
cø nhµ b¸n lÎ nµo b¸n víi gi¸ thÊp h¬n 350 d« la ®Òu vi ph¹m hîp ®ång víi Superduper.

285
 Tho¹t nh×n, tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ cã vÎ nh­ chèng l¹i c¹nh tranh vµ do ®ã g©y h¹i cho x·
héi. Gièng nh­ tho¶ thuËn gi÷a c¸c thµnh viªn cña mét c¸c -ten, nã ng¨n c¶n c¸c nhµ b¸n lÎ c¹nh tranh vÒ
gi¸. V× lý do nµy, toµ ¸n th­êng coi tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ lµ vi ph¹m luËt chèng ®éc quyÒn.
Nh­ng c¸c nhµ kinh tÕ ñng hé viÖc tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ víi hai lý do. Thø nhÊt, hä cho
r»ng nã kh«ng nh»m lµm gi¶m c¹nh tr anh. NÕu Superduper Electronics cã søc m¹nh thÞ tr­êng ë møc ®é
nµo ®ã, nã cã thÓ sö dông søc m¹nh nµy th«ng qua gi¸ b¸n bu«n, chø kh«ng cÇn th«ng qua tho¶ thuËn cè
®Þnh gi¸ b¸n lÎ. H¬n n÷a, Superduper kh«ng cã lý do g× ®Ó h¹n chÕ c¹nh tranh gi÷a c¸c nhµ b ¸n lÎ. DÜ
nhiªn, nÕu mét c¸c-ten c¸c nhµ b¸n lÎ b¸n ®­îc Ýt h¬n nhãm c¸c nhµ b¸n lÎ c¹nh tranh, Superduper sÏ bÞ
thiÖt h¹i nÕu c¸c nhµ b¸n lÎ cña nã lµ mét c¸c -ten.Thø hai, c¸c nhµ kinh tÕ cho r»ng tho¶ thuËn cè ®Þnh
gi¸ b¸n lÎ cã mét môc tiªu hîp ph¸p. Cã thÓ Superduper muèn nhµ b¸n lÎ cung cÊp cho kh¸ch hµng mét
phßng tr­ng bµy dÔ chÞu vµ mét lùc l­îng b¸n hµng thµnh th¹o. Nh­ vËy khi kh«ng cã tho¶ thuËn cè ®Þnh
gi¸ b¸n lÎ, mét sè kh¸ch hµng cã thÓ tËn dông dÞch vô cña mét cöa hµng ®Ó biÕt vÒ c¸c ®Æc tÝnh quan träng
cña VCR vµ mua VCR víi gi¸ rÎ h¬n ë nhµ b¸n lÎ kh«ng cung cÊp dÞch vô nµy. Trong chõng mùc nµo ®ã,
dÞch vô tèt lµ mét hµng ho¸ c«ng céng gi÷a nh÷ng ng­êi b¸n lÎ b¸n VCR cña Superduper. Nh­ chóng ta ®·
th¶o luËn trong ch­¬ng 11, khi mét ng­êi cu ng øng hµng ho¸ c«ng céng, nh÷ng ng­êi kh¸c cã thÓ sö dông
nã mµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Trong tr­êng hîp nµy, c¸c nhµ b¸n lÎ rÎ h¬n sèng nhê dÞch vô mµ c¸c nhµ b¸n
lÎ kh¸c cung cÊp, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng l­îng cung vÒ dÞch vô Ýt h¬n møc mong muèn. Tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸
b¸n lÎ lµ mét c¸ch ®Ó Superduper gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sö dông mµ kh«ng tr¶ tiÒn nµy.
VÝ dô vÒ tho¶ thuËn cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ minh ho¹ cho mét nguyªnlý quan träng: nh÷ng thñ ®o¹n
kinh doanh cã vÎ ng¨n c¶n c¹nh tranh trªn thùc tÕ l¹i cã thÓ phôc vô cho c¸c môc ®Ých hîp ph¸p.
Nguyªn t¾c nµy l¹i lµm cho viÖc vËn dông luËt chèng ®éc quyÒn trë nªn khã kh¨n h¬n nhiÒu. Nh÷ng nhµ
kinh tÕ, luËt s­ vµ quan toµ chÞu tr¸ch nhiÖm thùc thi c¸c ®¹o luËt nµy ph¶i lµm râ lo¹i hµnh vi nµo mµ
chÝnh s¸ch c«ng céng nªn cÊ m v× chóng ng¨n trë c¹nh tranh vµ lµm gi¶m phóc lîi kinh tÕ. Th«ng
th­êng, ®©y lµ mét viÖc khã kh¨n.
B¸n ph¸ gi¸ (Predatory Pricing). C¸c doanh nghiÖp cã søc m¹nh thÞ tr­êng th­êng dïng søc
m¹nh ®ã ®Ó t¨ng gi¸ lªn trªn møc c¹nh tranh. Nh­ng c¸c nhµ ho¹ch ® Þnh chÝnh s¸ch ®· bao giê quan t©m
®Õn viÖc c¸c doanh nghiÖp cã søc m¹nh thÞ tr­êng ®Þnh gi¸ qu¸ thÊp ch­a? C©u hái nµylµ träng t©m cña
cuéc tranh c·i thø hai vÒ chÝnh s¸ch chèng ®éc quyÒn.
Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng h·ng hµng kh«ng lín gäi lµ Coyote Air n¾m ®éc quyÒn trªn
mét tuyÕn bay nµo ®ã. Sau ®ã Roadrunner Express gia nhËp vµ chiÕm 20 phÇn tr¨m thÞ tr­êng, chØ ®Ó l¹i
cho Coyote 80 phÇn tr¨m. §Ó chèng l¹i sù c¹nh tranh nµy, Coyote b¾t ®Çu gi¶m gi¸ vÐ xuèng. Mét sè
nhµ ph©n tÝch vÊn ®Ò chèng ®éc q uyÒn lËp luËn r»ng hµnh ®éng cña Coyote cã thÓ chèng l¹i c¹nh tranh:
viÖc gi¶m gi¸ lµ nh»m ®Èy Roadrunner ra khái thÞ tr­êng ®Ó Coyote chiÕm l¹i vÞ thÕ ®éc quyÒn, sau ®ã
t¨ng gi¸ lªn. Hµnh vi nh­ vËy gäi lµ b¸n ph¸ gi¸.
MÆc dï viÖc ®Þnh gi¸ kiÓu ¨n c­íp th ­êng ®­îc nh¾c ®Õn trong c¸c vô kiÖn tông chèng ®éc
quyÒn, nh­ng mét sè nhµ kinh tÕ nghi ngê lËp luËn nµy vµ tin r»ng viÖc ®Þnh gi¸ kiÓu ¨n c­íp hiÕm khi
x¶y ra vµ cã lÏ kh«ng bao giê lµ mét chiÕn l­îc kinh doanh cã l·i. T¹i sao? §Ó cuéc chiÕn gi¸ c¶ ®Èy
®­îc ®èi thñ ra khái thÞ tr­êng, gi¸ c¶ ph¶i thÊp h¬n chi phÝ. VËy khi Coyote b¾t ®Çu b¸n vÐ rÎ vµ chÞu
lç, nã nªn cã nhiÒu chuyÕn bay h¬n, v× gi¸ thÊp h¬n sÏ thu hót nhiÒu kh¸ch hµng h¬n. Ngoµi ra,
Roadrunner cã thÓ ®¸p l¹i hµnh ®éng kiÓu ¨n c­íp cña Coyot e b»ng viÖc c¾t gi¶m sè chuyÕn bay. KÕt
qu¶ lµ Coyote ph¶i chÞu h¬n 80 phÇn tr¨m tæn thÊt vµ ®Æt Roadrunner vµo vÞ thÕ tèt ®Ó tån t¹i trong cuéc
chiÕn gi¸ c¶. Gièng nh­ trong c¸c bøc tranh biÕm ho¹ cò vÒ Roadrunner vµ Coyote, kÎ c­íp ph¶i g¸nh
chÞu nhiÒu thiÖt h¹i h¬n con måi.
C¸c nhµ kinh tÕ cßn tiÕp tôc tranh c·i vÒ viÖc liÖu c¸ch ®Þnh gi¸ kiÓu ¨n c­íp cã cÇn ®­îc c¸c nhµ
ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch chèng ®éc quyÒn quan t©m kh«ng. Nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c nhau vÉn ch­a ®­îc gi¶i ®¸p.
C¸ch ®Þnh gi¸ kiÓu ¨n c­íp cã ph¶i lµ mét chiÕn l­îc kinh doanh cã l·i kh«ng? NÕu cã th× khi nµo? Toµ ¸n

286
cã thÓ biÕt tr­êng hîp gi¶m gi¸ nµo mang tÝnh c¹nh tranh vµ bëi vËy cã lîi cho ng­êi tiªu dïng, cßn khi
nµo lµ ¨n c­íp kh«ng? Kh«ng cã c©u tr¶ lêi dÔ dµng cho nh÷ng c©u hái nµy.
Ban kÌm. VÝ dô thø ba vÒ thñ ®o¹n kinh doanh g©y tranh c·i lµ hîp ®ång b¸n kÌm. Gi¶ sö
Makemoney Movies s¶n xuÊt ®­îc hai phim míi lµ Cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c v× sao vµ Hamlet. NÕu
Makemoney b¸n cho c¸c r¹p chiÕu phim c¶ hai phim víi mét gi¸ duy nhÊt, chø kh«ng b¸n riªng, th× nhµ
s¶n xuÊt phim nµy bÞ coi lµ b¸n kÌm hai s¶n phÈm cña nã.
Khi thñ ®o¹n b¸n kÌm phim ®­îc ®­a ra xÐt xö ë toµ ¸n, toµ ¸n tèi cao Mü ®· nghiªm cÊm thñ ®o¹n
nµy.Toµ ¸n lËp luËn nh­ sau: gi¶ sö r»ng bé phim Cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c v× sao lµ bé phim thµnh c«ng rùc
rì, trong khi Hamlet lµ bé phim nghÖ thuËt kh«ng cã l·i. Nh­ vËy nhµ s¶n xuÊt phim ®· sö dông nhu cÇu cao
vÒ bé phim Cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c v× sao ®Ó buéc c¸c r¹p chiÕu phim ph¶i mua bé phim Hamlet. Cã vÎ
nhµ s¶n xuÊt phim sö dông thñ ®o¹n b¸n kÌm nh­ mét c«ng cô ®Ó më réng søc m¹nh thÞ tr­êng.
Tuy nhiªn, nhiÒu nhµ kinh tÕ nghi ngê lËp luËn nµy. Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra r»ng c¸c r¹p
chiÕu phim s½n sµng tr¶ 20.000 ®« la cho bé phim Cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c v× sao vµ kh«ng muèn tr¶
®« la nµo cho bé phim Hamlet. Khi ®ã sè tiÒn nhiÒu nhÊt mµ c¸c r¹p chiÕu tr¶ cho c¶ hai bé phim lµ
20.000 ®« la - ®óng b»ng sè tiÒn mµ hä tr¶ cho bé phim Cuéc chiÕn tranh gi÷a c¸c v× sao . ViÖc b¾t buéc
mét r¹p chiÕu chÊp nhËn bé phim kh«ng cã gi¸ trÞ g× víi t­ c¸ch mét phÇn cña th­ ¬ng vô nµy kh«ng lµm
t¨ng sù s½n sµng thanh to¸n cña r¹p chiÕu. Makemoney kh«ng thÓ t¨ng c­êng søc m¹nh thÞ tr­êng cña
m×nh chØ ®¬n gi¶n b»ng c¸ch g¾n hai bé phim nµy víi nhau.
Nh­ng t¹i sao thñ ®o¹n b¸n kÌm l¹i tån t¹i? Cã k h¶ n¨ng r»ng ®©y lµ mét d¹ng ph©n biÖt gi¸.
Gi¶ sö cã hai r¹p chiÕu phim. R¹p Thµnh phè ®ång ý tr¶ 15.000 ®« la cho bé phim Cuéc chiÕn tranh
gi÷a c¸c v× sao vµ 5.000 ®« la cho bé phim Hamlet. NÕu Makemoney ®Þnh gi¸ riªng biÖt hai bé phim,
chiÕn l­îc tèt nhÊt cña nã sÏ lµ 15.000 ®« la mçi bé phim. Vµ mçi r¹p sÏ quyÕt ®Þnh chØ chiÕu mét phim.
Nh­ng nÕu Makemoney g¾n hai bé phim víi nhau, nã cã thÓ ®Æt gi¸ 20.000 ®« la cho hai bé phim. Nh­
vËy, nÕu c¸c r¹p kh¸c nhau ®¸nh gi¸ c¸c bé phim kh¸c nhau, th× thñ ®o¹n b¸n kÌm cã thÓ cho phÐp h·ng
phim t¨ng lîi nhuËn b»ng c¸ch ®Þnh gi¸ c¶ gãi gÇn s¸t víi tæng møc s½n sµng thanh to¸n cña ng­êi mua.
B¸n kÌm hiÖn vÉn cßn lµ thñ ®o¹n kinh doanh g©y nhiÒu tranh c·i. LËp luËn cña toµ ¸n tèi cao
r»ng viÖc b¸n kÌm cho phÐp doanh nghiÖp më réng søc m¹nh thÞ tr­êng sang c¸c mÆt hµng kh¸c lµ kh«ng
cã c¬ së v÷ng ch¾c, Ýt nhÊt d­íi d¹ng ®¬n gi¶n nhÊt cña nã. Nh­ng c¸c nhµ kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn lý
thuyÕt hoµn thiÖn h¬n ®Ó lý gi¶i t¹i sao thñ ®o¹n b¸n kÌm l¹i ng¨n c¶n c¹nh tranh. Víi kiÕn thøc kinh tÕ
hiÖn cã cña chóng ta, viÖc b¸n kÌm cã h¹i cho c¶ x· héi hay kh«ng vÉn ch­a râ rµng.

Nghiªn cøu t×nh huèng: vôkiÖn c«ng ty microsoft

Vô kiÖn chèng ®éc quyÒn quan träng vµ g©y tranh c·i nhiÒu nhÊt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y lµ
vô kiÖn cña chÝnh phñ Mü chèng l¹i c«ng ty Microsoft vµo n¨m 1998. Vô nµy ch¾c ch¾n kh«ng thiÕu
kÞch tÝnh. §©y lµ cuéc ®ä søc gi÷a mét trong nh÷ng ng­êi giµu nhÊt hµnh tinh (Bill Gates) vµ mét trong
nh÷ng c¬ quan ®iÒu chØnh cã quyÒn lùc nhÊt thÕ giíi (Bé t­ ph¸p Mü). N g­êi biÖn hé cho chÝnh phñ lµ
nhµ kinh tÕ xuÊt chóng (Gi¸o s­ tr­êng MIT Franklin Fisher). Ng­êi biÖn hé cho Microsoft lµ nhµ kinh
tÕ xuÊt s¾c kh«ng kÐm (Gi¸o s­ tr­êng MIT Richard Schmalensee). Mèi quan t©m ë ®©y lµ t­¬ng lai cña
mét trong nh÷ng c«ng ty cã gi¸ trÞ lín nhÊt thÕ giíi (Microsoft), kinh doanh mét trong nh÷ng ngµnh t¨ng
tr­ëng nhanh nhÊt trong nÒn kinh tÕ (phÇn mÒm m¸y tÝnh).
VÊn ®Ò trung t©m trong vô Microsoft lµ vÊn ®Ò b¸n kÌm - cô thÓ lµ, Microsoft cã ®­îc phÐp g¾n
tr×nh duyÖt Internet vµo h Ö ®iÒu hµnh Microsoft kh«ng. ChÝnh phñ cho r»ng Microsoft ®· g¾n hai s¶n
phÈm nµy víi nhau ®Ó më réng søc m¹nh thÞ tr­êng cña m×nh trªn thÞ tr­êng hÖ ®iÒu hµnh m¸y tÝnh sang
thÞ tr­êng kh«ng liªn quan (c¸c tr×nh duyÖt Internet). ChÝnh phñ lËp luËn r»ng viÖ c cho phÐp Microsoft

287
g¾n nh÷ng s¶n phÈm nh­ vËy vµo hÖ ®iÒu hµnh c¶n trë c¸c c«ng ty phÇn mÒm míi nh­ Nestcape gia
nhËp thÞ tr­êng vµ cung cÊp s¶n phÈm míi.
§¸p l¹i, Microsoft chØ ra r»ng viÖc ®­a c¸c tÝnh n¨ng míi vµo c¸c s¶n phÈm cò lµ mét phÇn cña
tiÕn bé c«ng nghÖ. Ngµy nay, xe h¬i ®­îc g¾n stereo vµ ®iÒu hoµ nhiÖt ®é, nh÷ng thø mµ tr­íc ®©y ®­îc
b¸n riªng lÎ, vµ m¸y ¶nh g¾n s½n ®Ìn chiÕu. §iÒu nµy ®óng víi c¸c hÖ ®iÒu hµnh m¸y tÝnh. Theo thêi
gian, Microsoft ®· ®­a thªm c¸c tÝnh n¨ng míi vµo Windows mµ tr­íc kia chóng lµ c¸c s¶n phÈm ®éc
lËp. C¸ch lµm nh­ vËy ®· lµm cho m¸y tÝnh dÔ sö dông h¬n vµ ®¸ng tin cËy h¬n, v× ng­êi tiªu dïng cã
thÓ tin r»ng c¸c cÊu phÇn ®ã t­¬ng thÝch víi nhau. Microsoft cho r»ng viÖc tÝch hîp c«ng nghÖ Internet
lµ mét b­íc tù nhiªn tiÕp theo.
Mét ®iÓm bÊt ®ång cã liªn quan ®Õn quy m« søc m¹nh thÞ tr­êng cña Microsoft. Khi biÕt r»ng
80 phÇn tr¨m m¸y tÝnh c¸ nh©n míi sö dông hÖ thèng ®iÒu hµnh Microsoft, chÝnh phñ lËp luËn r»ng c«ng
ty ®· cã søc m¹nh ®éc quyÒn qu¸ lín vµ ®ang t×m c¸ch t¨ng c­êng søc m¹nh nµy. Microsoft ®¸p l¹i
r»ng, thÞ tr­êng phÇn mÒm lu«n lu«n thay ®æi vµ r»ng Microsoft Windows ®ang ph¶i chÞu søc Ðp tõ c¸c
®èi thñ c¹nh tranh, vÝ dô hÖ ®iÒu hµnh Apple Mac vµ Linux. Nã cßn chØ ra r»ng gi¸ mµ nã ®Æt ra cho
Windows - kho¶ng 50 ®« la, hay chØ b»ng 3 phÇn tr¨m gi¸ cña chiÕc m¸y tÝnh th«ng th­êng - lµ b»ng
chøng cho thÊy søc m¹nh thÞ tr­êng cña nã rÊt h¹n chÕ.
Trong khi cuèn s¸ch nµy b¾t ®Çu ®­îc in, kÕt qu¶ cuèi cïng cña vô Microsoft vÉn ch­a cã. Trong
th¸ng 11 n¨m 1999, c«ng tè viªn toµ s¬ thÈm ®· kÕt luËn r»ng Microsoft cã søc m¹nh thÞ tr­êng qu¸ lín vµ
®· l¹m dông quyÒn lùc nµy. Tuy nhiªn, cßn nhiÒu vÊn ®Ò ch­a ®­îc gi¶i ®¸p. QuyÕt ®Þnh cña toµ s¬ thÈm
cã ®øng v÷ng trong toµ phóc thÈm kh«ng? NÕu cã, chÝnh phñ sÏ cã bi Ön ph¸p g× ®Ó chÊn chØnh t×nh h×nh?
Nã cã ®iÒu chØnh nh÷ng thay ®æi trong c¸c thiÕt kÕ cña hÖ ®iÒu hµnh Windows trong t­¬ng lai kh«ng? LiÖu
nã cã chia Microsoft ra thµnh c¸c c«ng ty nhá h¬n vµ cã tÝnh c¹nh tranh cao h¬n kh«ng? C©u tr¶ lêi cho
nh÷ng c©u hái nµy sÏ quyÕt ®Þnh bé mÆt cña thÞ tr­êng phÇn mÒm trong nh÷ng n¨m tíi ®©y.

KiÓm tra nhanh: C¸c lo¹i tho¶ thuËn nµo lµ phi ph¸p ®èi víi c¸c doanh nghiÖp? T¹i sao ng­êi
ta l¹i tranh c·i vÒ luËt chèng ®éc quyÒn?

KÕt luËn
C¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm muèn hµnh ®én g nh­ nhµ ®éc quyÒn, nh­ng lîi Ých c¸ nh©n l¹i ®Èy hä
tíi gÇn thÞ tr­êng c¹nh tranh h¬n. Do vËy, nhµ ®éc quyÒn nhãm cuèi cïng cã thÓ tr«ng gièng nh­ nhµ
®éc quyÒn hoÆc ®èi thñ c¹nh tranh, tuú theo sè doanh nghiÖp trong ®éc quyÒn nhãm vµ c¸c doanh
nghiÖp nµy c¹nh tranh víi nhau ë møc nµo. C©u chuyÖn vÒ t×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï cho thÊy
c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm khã duy tr× sù hîp t¸c trong khi sù hîp t¸c ®em l¹i Ých lîi lín nhÊt cho hä.
C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®iÒu chØnh hµnh vi cña nhµ ®éc quyÒn nhãm th«ng qua luËt
chèng ®éc quyÒn. Ph¹m vi cña c¸c ®¹o luËt nh­ vËy hiÖn cßn g©y tranh c·i. MÆc dï thñ ®o¹n cè ®Þnh gi¸
gi÷a c¸c doanh nghiÖp râ rµng lµm gi¶m phóc lîi kinh tÕ vµ nªn ®­îc coi lµ phi ph¸p, nh­ng mét sè thñ
®o¹n kinh doanh tá ra lµ lµm gi ¶m c¹nh tranh l¹i cã nh÷ng môc ®Ých rÊt hîp ph¸p. V× vËy, c¸c nhµ ho¹ch
®Þnh chÝnh s¸ch nªn cÈn thËn khi sö dông søc m¹nh lín lao cña c¸c ®¹o luËt chèng ®éc quyÒn ®Ó ®Æt ra
c¸c giíi h¹n cho hµnh vi cña doanh nghiÖp.

Tãm t¾t

 C¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm tèi ®a ho ¸ lîi nhuËn cña hä b»ng c¸ch thµnh lËp c¸c -ten vµ hµnh
®éng gièng nh­ nhµ ®éc quyÒn. Nh­ng nÕu c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm ra quyÕt ®Þnh s¶n
l­îng mét c¸ch ®éc lËp, kÕt qu¶ sÏ lµ s¶n l­îng cao h¬n vµ gi¸ thÊp h¬n so víi kÕt côc ®éc
quyÒn. Sè l­îng doanh nghiÖp trong ®éc quyÒn nhãm cµng lín, l­îng vµ gi¸ cµng gÇn víi
kÕt côc cña thÞ tr­êng c¹nh tranh.

288
  T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï cho thÊy r»ng lîi Ých c¸ nh©n cã thÓ ng¨n c¶n mäi ng­êi
duy tr× sù hîp t¸c víi nhau, mÆc dï sù hîp t¸c cã lîi cho c¶ hai bªn. L«gÝ c tõ t×nh tr¹ng
l­ìng nan cña ng­êi tï cã thÓ ¸p dông trong nhiÒu tr­êng hîp, bao gåm c¶ c¸c cuéc ch¹y
®ua vò trang, qu¶ng c¸o, vÊn ®Ò nguån lùc céng ®ång vµ ®éc quyÒn nhãm.
 C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch sö dông luËt chèng ®éc quyÒn ®Ó ng¨n chÆn nhµ ®éc qu yÒn
sö dông c¸c thñ ®o¹n lµm gi¶m c¹nh tranh. ViÖc vËn dông luËt nµy cã thÓ ®­a ®Õn nhiÒu
tranh c·i bëi v× cã mét sè hµnh vi tá ra lµm gi¶m c¹nh tranh, nh­ng trong thùc tÕ l¹i cã môc
®Ých kinh doanh chÝnh ®¸ng.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

C¸c-ten Cartel
C¹nh tranh ®éc quyÒn Monopolistic competition
CÊu kÕt Collusion
ChiÕn l­îc tréi Dominant strategy
§éc quyÒn nhãm Oligopoly
Lý thuyÕt trß ch¬i Game theory
T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï Prisoners'dilemma
Tr¹ng th¸i c©n b»ng Nash Nash equilibrium

C©u hái «n tËp

1. NÕu mét nhãm ng­êi b¹n lËp ra ®­îc mét c¸c -ten, hä sÏ ®Æt gi¸ vµ l­îng b»ng bao nhiªu?
2. H·y so s¸nh l­îng vµ gi¸ cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm víi l­îng vµ gi¸ cña thÞ tr­êng
®éc quyÒn.
3. H·y so s¸nh l­îng vµ gi¸ cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn nh ãm víi l­îng vµ gi¸ cña thÞ tr­êng
c¹nh tranh.
4. Sè l­îng doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm ¶nh h­ëng ®Õn kÕt côc thÞ tr­êng
nh­ thÕ nµo?
5. T×nh tr¹ng l­ìng nan cña ng­êi tï lµ g× vµ nã cã ý nghÜa nh­ thÕ nµo ®èi víi thÞ tr­êng ®éc
quyÒn nhãm?
6. H·y ®­a ra hai vÝ dô ngoµi thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm ®Ó cho thÊy t×nh tr¹ng l­ìng nan
cña ng­êi tï ®­îc dïng ®Ó gi¶i thÝch hµnh vi nh­ thÕ nµo?
7. LuËt chèng ®éc quyÒn cÊm c¸c lo¹i hµnh vi nµo?
8. Hîp ®ång cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ lµ g× vµ t¹i sao nã l¹i g©y tranh c·i?

Bµi tËp vµ vËn dông

1. Thê thêi b¸o New York (30/11/1993) th«ng b¸o r»ng "viÖc trong tuÇn tr­íc O PEC kh«ng
tho¶ thuËn ®­îc víi nhau vÒ møc c¾t gi¶m s¶n l­îng ®· ®Èy thÞ tr­êng dÇu má vµo t×nh tr¹ng hçn lo¹n …
[dÉn ®Õn] møc gi¸ dÇu th« trong n­íc thÊp nhÊt kÓ t õ th¸ng 6/1990".
a. T¹i sao c¸c thµnh viªn cña OPEC l¹i t×m c¸ch tho¶ thuËn c¾t gi¶m s¶n l­îng?
b. T¹i sao b¹n l¹i cho r»ng OPEC kh«ng thÓ tho¶ thuËn vÒ viÖc c¾t gi¶m s¶n l­îng? T¹i sao v×
thÕ mµ thÞ tr­êng dÇu l¹i trë nªn "hçn lo¹n"?
c. Tê b¸o còng cßn nh¾c tíi quan ®iÓm cña OPEC cho r»ng "c¸c n­íc s¶n xuÊt kh«ng n»m trong
tæ chøc nµy nh­ Nauy vµ Anh nªn gãp phÇn vµo viÖc c¾t gi¶m s¶n l­îng". Côm tõ "gãp phÇn" gîi ý ®iÒu
g× vÒ nguyÖn väng cña OPEC muèn cã mèi quan hÖ víi Nauy vµ Anh.

289
 2. PhÇn lín l­îng cung vÒ kim c­¬ng cña thÕ giíi cã nguån gèc ë Nga vµ Nam Phi. Gi¶ sö chi
phÝ cËn biªn ®Ó khai th¸c kim c­¬ng cè ®Þnh ë møc 1000 ®« la mét viªn vµ cÇu vÒ kim c­¬ng ®­îc m« t¶
trong biÓu sau:
Gi¸ (§« la) L­îng
8000 5000
7000 6000
6000 7000
5000 8000
4000 9000
3000 10000
2000 11000
1000 12000
a. NÕu cã nhiÒu ng­êi cung cÊp kim c­¬ng, gi¸ vµ l­îng sÏ lµ bao nhiªu?
b. NÕu chØ cã mét nhµ cung cÊp kim c­¬ng, gi¸ vµ l­îng sÏ lµ bao nhiªu?
c. NÕu Nga vµ Nam Phi lËp ra mét c¸c -ten, gi¸ vµ l­îng sÏ b»ng bao nhiªu? NÕu h ai n­íc chia
®«i thÞ tr­êng, s¶n l­îng vµ lîi nhuËn cña Nam Phi lµ bao nhiªu? Lîi nhuËn cña Nam Phi sÏ lµ bao nhiªu
nÕu nã t¨ng s¶n l­îng lªn 1000 trong khi Nga tu©n thñ theo tho¶ thuËn cña c¸c -ten?
d. H·y sö dông c©u tr¶ lêi cho phÇn (c) ®Ó lý gi¶i t¹i sa o c¸c tho¶ thuËn cña c¸c-ten th­êng
kh«ng ®­îc chÊp hµnh nghiªm chØnh.
3. Ch­¬ng nµy th¶o luËn vÒ c¸c c«ng ty lµ ®éc quyÒn nhãm trong thÞ tr­êng hµng ho¸ mµ hä
b¸n ra. RÊt nhiÒu kÕt qu¶ ®­îc vËn dông t­¬ng tù cho c¸c c«ng ty lµ c¸c nhµ ®éc quyÒn nhãm trong thÞ
tr­êng hµng ho¸ mµ hä mua.
a. NÕu ng­êi b¸n lµ nhµ ®éc quyÒn nhãm t×m c¸ch t¨ng gi¸ b¸n s¶n phÈm cña m×nh, môc tiªu
cña ng­êi mua lµ nhµ ®éc quyÒn nhãm lµ g×?
b. ¤ng chñ c¸c ®éi bãng chµy lín cã thÞ tr­êng ®éc quyÒn nhãm vÒ cÇu thñ ch¬i bãng chµy.
H·y cho biÕt môc tiªu cña c¸c «ng chñ nÕu xÐt trªn ph­¬ng diÖn tiÒn l­¬ng cña cÇu thñ?
c. CÇu thñ bãng chµy tham gia ®×nh c«ng trong n¨m 1994 bëi v× hä kh«ng chÊp nhËn møc l­¬ng
trÇn mµ c¸c «ng chñ ®Þnh ®Æt ra. NÕu c¸c «ng chñ cÊu kÕt víi nhau vÒ tiÒn l­¬ng, t¹i sao hä l¹i ph¶i ®Æt
ra møc l­¬ng trÇn?
4. H·y m« t¶ mét vµi ho¹t ®éng cña b¹n trong cuéc sèng mµ trong ®ã lý thuyÕt trß ch¬i cã thÓ
¸p dông ®­îc. §iÓm kÕt nèi chung gi÷a c¸c ho¹t ®éng nµy lµ g×?
5. H·y xem xÐt mèi quan hÖ th­¬ng m¹i gi÷a Mü vµ Mªhic«. Gi¶ sö c¸c nhµ l·nh ®¹o cña hai
n­íc tin vµo kÕt qu¶ kh¸c nhau cña c¸c chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i nh­ sau:
QuyÕt ®Þnh cña Mü
ThuÕ quan thÊp ThuÕ quan cao
Mü ®­îc 25 Mü ®­îc 30
ThuÕ quan thÊp tû ®« la tû ®« la
Mªhic« ®­îc Mªhic« ®­îc
QuyÕt ®Þnh cña 25 tû ®« la 10 tû ®« la
Mªhic« Mü ®­îc 10 Mü ®­îc 20
tû ®« la tû ®« la
ThuÕ quan cao Mªhic« ®­îc Mªhic« ®­îc
30 tû ®« la 20 tû ®« la
a. ChiÕn l­îc v­ît tréi cña Mü lµ g×? Cña Mªhic« lµ g×? H·y gi¶i thÝch.
b. H·y ®Þnh nghÜa tr¹ng th¸i C©n b»ng Nash. C©n b»ng Nash cña chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i lµ g×?

290
 c. Trong n¨m 1993, quèc héi Mü ®· phª chuÈn HiÖp ®Þnh th­¬ng m¹i tù do B¾c Mü (NAFTA),
trong ®ã Mü vµ Mªhic« tho¶ thuËn cïng c¾t gi¶m hµng rµo th­¬ng m¹i. LiÖu c¸c kÕt qu¶ ®­îc tr×nh bµy
ë ®©y cã biÖn minh cho c¸ch tiÕp cËn chÝnh s¸ch th­¬ng m¹i ®ã kh«ng?
d. Dùa vµo hiÓu biÕt vÒ Ých lîi cña th­¬ng m¹i (ch­¬ng 3 vµ 9), b ¹n cã nghÜ r»ng nh÷ng kh¶
n¨ng nµy ph¶n ¸nh ch©n thùc phóc lîi cña mét quèc gia trong bèn tr­êng hîp ®ã kh«ng?
6. Gi¶ sö b¹n vµ ng­êi b¹n cïng líp ®­îc giao mét dù ¸n trong ®ã c¸c b¹n sÏ nhËn ®­îc mét
®iÓm chung. Ng­êi nµo còng muèn cã ®iÓm cao, nh­ng muèn lµm Ýt nhÊt. Hép quyÕt ®Þnh vµ c¸c kÕt côc
lµ nh­ sau:
QuyÕt ®Þnh cña b¹n
Lµm viÖc Trèn viÖc
B¹n ®¹t A B¹n ®¹t B
Lµm viÖc Kh«ng vui vui
Ng­êi b¹n ®¹t Ng­êi b¹n ®¹t
QuyÕt ®Þnh cña A kh«ng vui B kh«ng vui
ng­êi b¹n B¹n ®¹t B B¹n ®¹t D
Kh«ng vui vui
Trèn viÖc Ng­êi b¹n häc Ng­êi b¹n ®¹t
®¹t B vui D vui
Gi¶ sö vui lµ tr¹ng th¸i b×nh th­êng cña b¹n, nh­ng kh«ng vui th× còng khã chÞu nh­ nhËn ®iÓm
C vµ D.
a. H·y lËp mét hép quyÕt ®Þnh, tæng hîp c¸c ®iÓm b»ng ch÷ vµ møc ®é vui thÝch thµnh mét kÕt
qu¶ duy nhÊt cho tõng kÕt côc.
b. NÕu c¶ b¹nvµ b¹n cïng häc kh«ng ai biÕt ng­êi kia lµm bao nhiªu, kÕt qu¶ cã thÓ sÏ nh­ thÕ
nµo? ViÖc b¹n cã thÓ l¹i lµm viÖc víi ng­êi nµy cã ý nghÜa g× kh«ng? H·y gi¶i thÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n.
7. Ch­¬ng nµy cho thÊy viÖc cÊm qu¶ng c¸o thuèc l¸ trªn truyÒn h×nh trong n¨m 1971 lµm t¨ng
lîi nhuËn cho c¸c c«ng ty s¶n xuÊt thuèc l¸. ViÖc cÊm qu¶ng c¸o nµy cã lµ chÝnh s¸ch c«ng céng tèt
kh«ng? H·y gi¶i thÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n?
8. Mét nghiªn cøu t×nh huèng m« t¶ cuéc ®èi tho¹i gi÷a chñ tÞch h·ng American Airline vµ
Baniff Airways. H·y ph©n tÝch trß ch¬i gi÷a hai c«ng ty. H·y gi¶ ®Þnh r»ng mçi h·ng cã thÓ ®Þnh gi¸ vÐ
m¸y bay cao hoÆc thÊp. NÕu mét h·ng ®Þnh gi¸ 100 ®« la, th× nã sÏ cã lîi nhuËn thÊp nÕu nh­ h·ng kia
®Æt gi¸ 100 ®« la vµ lîi nhuËn cao nÕu h·ng kia ®Æt gi¸ 200 ®« la. MÆt kh¸c, nÕu h·ng ®Æt gi¸ lµ 200 ®«
la, nã sÏ cã lîi nhuËn thÊp nÕu h·ng kia ®Æt gi¸ 100 ®« la vµ lîi nhuËn b×nh qu©n nÕu h·ng kia còng ®Æt
gi¸ 200 ®« la.
a. H·y vÏ hép quyÕt ®Þnh cho trß ch¬i nµy.
b. Tr¹ng th¸i c©n b»ng Nash trong trß ch¬i nµy lµ g×? H·y gi¶i thÝch.
c. Cã kÕt côc nµo tèt hîp cho c¶ hai h·ng so víi tr¹ng th¸i C©n b»ng Nash kh«ng? Cã thÓ ®¹t
®iÒu ®ã b»ng c¸ch nµo? Ai sÏ bÞ thiÖt nÕu ®iÒu nµy x¶y ra?
9. Hai n«ng d©n lµ Jones vµ Smith ch¨n gia sóc trªn cïng mét c¸nh ®ång. NÕu cã 20 con bß ¨n
cá trªn c¸nh ®ång, mçi con t¹o ra 4.000 ®« la s÷a trong suèt cuéc ®êi nã. NÕu nu«i nhiÒu bß h¬n trªn
c¸nh ®ång ®ã, mçi con sÏ ¨n ®­îc Ýt cá h¬n vµ s¶n l­îng s÷a gi¶m. Víi 30 con bß nu«i trªn c¸nh ®ång,
mçi mét con ®em l¹i 3.000 ®« la tiÒn s÷a; víi 40 con, mçi con sÏ ®em l¹i 2.000 ®« la tiÒn s÷a. Mçi con
bß gi¸ 1.000 ®« la.
a. Gi¶ sö r»ng hai n«ng d©n Jones vµ Smith mçi ng­êi cã thÓ mua 10 hay 20 con bß, nh­ng
kh«ng ai biÕt ng­êi kia sÏ mua bao nhiªu khi ®i mua bß. H·y tÝnh kÕt qu¶ cho tõng kÕt côc.

291
 b. KÕt qu¶ cña trß ch¬i nµy cã kh¶ n¨ng sÏ nh­ thÕ nµo? KÕt côc tèt nhÊt lµ g×? H·y gi¶i thÝch.
Tr­íc ®©y cã nhiÒu c¸nh ®ång céng ®ång h¬n hiÖn nay. T¹i sao? (H·y xem thªm ch­¬ng 11).
10. Little Kona lµ mét c«ng ty cµ phª nhá vµ ®ang muèn tham gia vµo thÞ tr­êng do c«ng ty Big
Brew n¾m ­u thÕ. Lîi nhuËn cña tõng c«ng ty phô thuéc vµo viÖc Little Kona cã gia nhËp thÞ tr­êng
kh«ng vµ Big Brew ®Þnh gi¸ cao hay thÊp:
Big Brew
Gi¸ cao Gi¸ thÊp
Brew thu 3 Brew thu 1
Gia nhËp triÖu ®« la triÖu ®« la
Kona thu 2 Kona lç 1
Little Kona triÖu ®« la triÖu ®« la
Brew thu 7 Brew thu 2
triÖu ®« la triÖu ®« la
Kh«ng gia nhËp Kona kh«ng Kona kh«ng
cã lîi nhuËn cã lîi nhuËn
Big Brew ®e do¹ Little Kona: "NÕu c¸c «ng gia nhËp thÞ tr­êng, chóng t«i sÏ ®Þnh gi¸ thÊp, nªn
tèt h¬n hÕt lµ c¸c «ng ®õng gia nhËp". C¸c b¹n cã nghÜ r»ng Little Kona tin lêi ®e do¹ nµy kh«ng? T¹i
sao l¹i tin vµ t¹i sao l¹i kh«ng? B¹n nghÜ Little Kona nªn lµm g×?
11. Jeff vµ Steve ®ang ch¬i ten nÝt. Steve ®­îc 1 ®iÓm nÕu nh­ ®o¸n ®óng lµ Jeff sÏ ®¸nh bãng
sang bªn tr¸i hay bªn ph¶i cña Steve. KÕt qu¶ lµ:
Steve ®o¸n
Tr¸i Ph¶i
Steve ®­îc Steve mÊt
Tr¸i ®iÓm ®iÓm
Jeff mÊt Jeff ®­îc
Jeff ®o¸n ®iÓm ®iÓm
Steve mÊt Steve ®­îc
®iÓm ®iÓm
Ph¶i Jeff ®­îc Jeff mÊt
®iÓm ®iÓm
Mçi ®Êu thñ cã mét chiÕn l­îc tréi kh«ng? NÕu Jeff chän mét chiÕn l­îc nhÊt ®Þnh (tr¸i hay
ph¶i) vµ chØ thùc hiÖn chiÕn l­îc nµy, Steve sÏ lµm g×? NÕu vËy, b¹n cã thÓ nghÜ ra chiÕn l­îc tèt nhÊt
cho Jeff kh«ng?

292
 Ch­¬ng 17

C¹nh tranh ®éc quyÒn

B¹n vµo mét hiÖu s¸ch ®Ó mua mét cuèn s¸ch dù ®Þnh sÏ ®äc trong kú nghØ tíi. Trªn gi¸ s¸ch,
b¹n t×m thÊy truyÖn thÇn bÝ cña John Grisham, truyÖn giËt g©n cña Stephen King, truyÖn l·ng m¹n cña
Danielle Steel, håi ký cña Frank McCourt vµ cßn nhiÒu lo¹i s¸ch k h¸c. Khi b¹n chän mét cuèn vµ mua
nã, thÞ tr­êng mµ b¹n ®ang tham gia thuéc lo¹i nµo?
Mét mÆt, thÞ tr­êng s¸ch cã vÎ mang tÝnh c¹nh tranh. Khi t×m kiÕm trªn gi¸ s¸ch, b¹n cã thÓ
thÊy rÊt nhiÒu t¸c gi¶ vµ nhµ xuÊt b¶n c¹nh tranh nhau ®Ó thu hót sù chó ý cña b¹n. Mét ng­êi mua trªn
thÞ tr­êng nµy cã hµng ngµn s¶n phÈm c¹nh tranh nhau ®Ó chän lùa. Vµ bëi v× mäi ng­êi cã thÓ tham gia
thÞ tr­êng b»ng c¸ch viÕt vµ xuÊt b¶n s¸ch, nªn ngµnh kinh doanh s¸ch kh«ng cã l·i l¾m. Cø mçi tiÓu
thuyÕt gia ®­îc tr¶ nhuËn bót cao, th× cã hµng tr¨m t¸c gi¶ kh¸c ®ang c¹nh tranh víi anh ta.
MÆt kh¸c, thÞ tr­êng s¸ch cã vÎ ®éc quyÒn. Bëi v× mçi cuèn s¸ch lµ duy nhÊt, nªn c¸c nhµ xuÊt
b¶n cã ph¹m vi réng r·i ®Ó ®Þnh gi¸ b¸n. Ng­êi b¸n trong thÞ tr­êng nµy lµ ng­êi ®Þnh gi¸,chø kh«n g
ph¶i ng­êi chÊp nhËn gi¸. Vµ qu¶ thËt, gi¸ s¸ch cao h¬n chi phÝ cËn biªn rÊt nhiÒu. VÝ dô gi¸ cña mét
cuèn tiÓu thuyÕt b×a cøng kho¶ng 25 ®« la, trong khi chi phÝ ®Ó in thªm mét cuèn n÷a ch­a ®Õn 5 ®« la.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta nghiªn cøu nh÷ng thÞ t r­êng võa cã ®Æc ®iÓm cña thÞ tr­êng c¹nh
tranh, võa ®Æc ®iÓm cña thÞ tr­êng ®éc quyÒn. Lo¹i cÊu tróc thÞ tr­êng nµy ®­îc gäi lµ c¹nh tranh ®éc
quyÒn. ThÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nh­ sau:
 NhiÒu ng­êi b¸n: Cã nhiÒu doanh nghiÖp c¹nh tranh nhau ®Ó thu hót cïng mét nhãm kh¸ch
hµng.
 Ph©n biÖt s¶n phÈm: Mçi doanh nghiÖp s¶n xuÊt mét s¶n phÈm Ýt nhÊt còng kh¸c chót Ýt so
víi s¶n phÈm cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c. Nh­ vËy, thay v× lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸, mçi doanh nghiÖp
ph¶i ®èi mÆt víi mét ®­êng cÇu dèc xuèng.
 Gia nhËp tù do: C¸c doanh nghiÖp cã thÓ gia nhËp hoÆc rót ra khái thÞ tr­êng mµ kh«ng gÆp
trë ng¹i nµo. Nh­ vËy, sè l­îng doanh nghiÖp ®­îc ®iÒu chØnh cho ®Õn khi lîi nhuËn kinh tÕ b»ng
kh«ng.
ChØ cÇn suy nghÜ mét chót th«i, chóng ta ®· nhí ra mét danh s¸ch dµi nh÷ng thÞ tr­êng cã c¸c thuéc
tÝnh nh­ trªn: s¸ch, ®Üa CD, phim, trß ch¬i ®iÖn tö, nhµ hµng, c¸c buæi häc ®µn piano, b¸nh, ®å gç, v.v …
Gièng nh­ ®éc quyÒn nhãm, c¹nh tranh ®éc quyÒn lµ cÊu tróc thÞ tr­êng n»m ë gi÷a c¹nh tranh
vµ ®éc quyÒn. Nh­ng ®éc quyÒn nhãm vµ c¹nh tranh ®éc quyÒn l¹i kh¸c h¼n nhau. §éc quyÒn nhãm
lÖch khái c¹nh tranh hoµn h¶o trong ch­¬ng 14 bëi v× thÞ tr­êng chØ cã mét sè Ýt ng­êi b¸n. Sè l­îng
nhá c¸c nhµ cung cÊp lµm cho sù c¹nh tranh kh¾c nghiÖt khã di Ôn ra vµ nh÷ng t­¬ng t¸c chiÕn l­îc gi÷a
hä trë nªn cã tÇm quan träng sèng cßn. Tr¸i l¹i trong c¹nh tranh ®éc quyÒn, cã nhiÒu ng­êi b¸n trªn thÞ
tr­êng vµ mçi ng­êi trong sè hä cã quy m« nhá so víi thÞ tr­êng. ThÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn lÖch
khái c¹nh tranh hoµn h¶o bëi v× mçi ng­êi b¸n ®­a ra mét s¶n phÈm kh¸c nhau ®«i chót.

C¹nh tranh víi c¸c s¶n phÈm ph©n biÖt

§Ó t×m hiÓu vÒ thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn, tr­íc tiªn chóng ta xem xÐt c¸c quyÕt ®Þnh cña
mét doanh nghiÖp riªng lÎ. Sau ®ã, chóng ta sÏ xem xÐt ®iÒu g× x¶y ra trong dµi h¹n, khi c¸c doanh
nghiÖp gia nhËp hoÆc rót khái ngµnh. TiÕp theo, chóng ta so s¸nh tr¹ng th¸i c©n b»ng trong c¹nh tranh
®éc quyÒn vµ c¹nh tranh hoµn h¶o nh­ ®· xem xÐt trong ch­¬ng 14. Cuèi cïng, chóng ta t×m hiÓu xem
kÕt côc trong c¸c thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn cã lîi cho toµn x· héi kh«ng.

293
 Doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn trong ng¾n h¹n
Doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn gièng nhµ ®éc quyÒn theo nhiÒu khÝa c¹nh.
Do s¶n phÈm cña nã kh¸c s¶n phÈm cña c¸c doanh nghiÖp kh¸c, nªn nã ph¶i ®èi mÆt víi ®­êng cÇu dèc
xuèng. (Tr¸i l¹i, doanh nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o ®èi mÆt víi ®­êng cÇu n»m ngang t¹i møc gi¸ thÞ
tr­êng). Nh­ vËy, doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn tu©n theo quy luËt cña nhµ ®éc quyÒn ®Ó tèi ®a
ho¸ lîi nhuËn: Nã chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã doanh thu cËn biªn b»ng chi phÝ cËn biªn vµ sö dông
®­êng cÇu ®Ó t×m ra møc gi¸ phï hîp víi s¶n l­îng ®ã.
(a) DN cã lîi nhuËn
Gi¸
MC
Gi¸
Tæng chi phÝ
b×nh qu©n ATC
0 
 CÇu
Lîi nhuËn
MR

S¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn S¶n l­îng

(b) DN bÞ thua lç
Gi¸ MC
ATC
Tæng chi phÝ Thua Lç
b×nh qu©n

Gi¸ 
CÇu
MR
0 S¶n l­îng tèi thiÓu ho¸ thua lç S¶n L­îng
H×nh 1. C¸c nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn t rong ng¾n h¹n. Gièng nh­ nhµ ®éc quyÒn, nhµ c¹nh
tranh ®éc quyÒn tèi ®a ho¸ lîi nhuËn b»ng c¸ch s¶n xuÊt møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã doanh thu cËn biªn b»ng
chi phÝ cËn biªn. Doanh nghiÖp trong phÇn (a) cã lîi nhuËn v× t¹i møc s¶n l­îng nµy, gi¸ cao h¬n chi ph Ý
b×nhqu©n. Doanh nghiÖp trong phÇn (b) bÞ thua lç v× t¹i møc s¶n l­îng nµy, gi¸ thÊp h¬n chi phÝ b×nh qu©n.
H×nh 1 vÏ ®­êng chi phÝ, ®­êng cÇu vµ ®­êng doanh thu cËn biªn cña hai doanh nghiÖp ®iÓn
h×nh, ë trong c¸c ngµnh c¹nh tranh ®éc quyÒn kh¸c nhau. Tr ong c¶ hai phÇn cña h×nh vÏ nµy,møc s¶n
l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn lµ møc mµ t¹i ®ã ®­êng doanh thu cËn biªn c¾t ®­êng chi phÝ cËn biªn. Hai
phÇn trong h×nh vÏ nµy cho thÊy c¸c kÕt côc kh¸c nhau vÒ lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. Trong phÇn (a),
do gi¸ cao h¬n chi phÝ b×nh qu©n, nªn doanh nghiÖp thu ®­îc lîi nhuËn. Trong phÇn (b), gi¸ thÊp h¬n chi
phÝ b×nh qu©n. Trong tr­êng hîp nµy, doanh nghiÖp kh«ng thÓ ®¹t ®­îc lîi nhuËn d­¬ng vµ ®iÒu tèt nhÊt
mµ nã cã thÓ lµm ®­îc lµ tèi thiÓu ho¸ thua lç.
TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy ®Òu quen thuéc víi chóng ta. Doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn lùa
chän møc gi¸ vµ s¶n l­îng gièng nh­ nhµ ®éc quyÒn. Trong ng¾n h¹n, hai lo¹i cÊu tróc thÞ tr­êng nµy
gièng nhau.

294
 Tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n
C¸c t×nh huèng m« t¶ trong h×nh 1 kh«ng kÐo dµi. Khi doanh nghiÖp ®ang cã lîi nhuËn, nh­
trong phÇn (a), c¸c doanh nghiÖp míi cã ®éng c¬ gia nhËp thÞ tr­êng. Sù gia nhËp nµy lµm t¨ng sè l­îng
s¶n phÈm mµ ng­êi tiªu dïng cã thÓ lùa chän, do ®ã lµm gi¶m nhu cÇu cña mçi doanh nghiÖp ®ang tån
t¹i trªn thÞ tr­êng. Nãi mét c¸ch kh¸c, lîi nhuËn khuyÕn khÝch sù gia nhËp vµ sù gia nhËp lµm ®­êng cÇu
cña c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã dÞch chuyÓn sang tr¸i. Do cÇu cña c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã gi¶m, nªn hä
thu ®­îc Ýt lîi nhuËn h¬n.
Ng­îc l¹i, khi ®ang bÞ thua lç nh ­ trong phÇn (b), c¸c doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng cã ®éng c¬
rót khái ngµnh. Do c¸c doanh nghiÖp rêi bá thÞ tr­êng, nªn ng­êi tiªu dïng cã Ýt s¶n phÈm h¬n ®Ó lùa
chän. Sù gi¶m bít sè l­îng doanh nghiÖp cã t¸c dông më réng nhu cÇu cña c¸c doanh nghiÖp cßn l¹i
trªn thÞ tr­êng. Nãi c¸ch kh¸c, sù thua lç khuyÕn khÝch c¸c doanh nghiÖp rêi bá thÞ tr­êng vµ sù rêi bá
lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu cña c¸c doanh nghiÖp cßn l¹i trong ngµnh sang ph¶i. Do nhu cÇu cña c¸c
doanh nghiÖp cßn l¹i t¨ng, nªn sè doanh nghiÖp cã lîi nhuËn ngµy cµng t¨ng (tøc sù thua lç gi¶m).
Qu¸ tr×nh gia nhËp vµ rêi bá ngµnh tiÕp diÔn cho ®Õn khi c¸c doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng kiÕm
®­îc lîi nhuËn kinh tÕ b»ng 0. H×nh 2 m« t¶ ®iÓm c©n b»ng dµi h¹n. Mét khi thÞ tr­êng ®¹t ®­îc ®iÓm
c©n b»ng nµy, c¸c doanh nghiÖp míi kh«ng cã ®éng c¬ gia nhËp, cßn c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã kh«ng
cã ®éng c¬ rêi bá thÞ tr­êng.
CÇn chó ý r»ng ®­êng cÇu trong h×nh vÏ võa ch¹m vµo ®­êng chi phÝ b×nh qu©n. VÒ mÆt to¸n
häc, chóng ta nãi r»ng hai ®­êng nµy tiÕp tuyÕn víi nhau. Chóng ph¶i tiÕp xóc víi nhau khi sù gia nhËp
vµ rêi bá ngµnh ®Èy lîi nhuËn kinh tÕ ®Õn 0. Do lîi nhuËn trªn tõng ®¬n vÞ hµng ho¸ b»ng møc chªnh
lÖch gi÷a gi¸ (x¸c ®Þnh trªn ®­êng cÇu) vµ chi phÝ b×nh qu©n, nªn lîi nhuËn tèi ®a chØ b»ng 0 nÕu hai
®­êng nµy chØ ch¹m vµo nhau, chø kh«ng c¾t nhau.
Gi¸
MC

P= ATC  ATC

CÇu
MR
0 S¶n l­îng tèi thiÓu ho¸ thua lç S¶n L­îng

H×nh 2. Nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn trong dµi h¹n. Trong thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn,
nÕu c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã thu ®­îc lîi nhuËn, doanh nghiÖp míi sÏ gia nhËp ngµnh, lµm dÞch ®­êng
cÇu cña c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã sang tr¸i. T­¬ng tù nh­ vËy, nÕu c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã bÞ thua lç,
mét sè doanh nghiÖp sÏ rêi bá thÞ tr­êng vµ ®­êng cÇu cña c¸c doanh nghiÖp cßn l¹i dÞch chuyÓn sang
ph¶i. Do sù dÞch chuyÓn nµy cña ®­êng cÇu, doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn cuèi cïng n»m trong
c©n b»ng dµi h¹n nh­ trªn h×nh vÏ. Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n, gi¸ b»ng chi phÝ b×nh qu©n vµ
c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã thu ®­îc lîi nhuËn b»ng 0.
Tãm l¹i, hai ®Æc tÝnh cña tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn lµ:
 Gièng nh­ trong c¸c thÞ tr­êng ®éc quyÒn, gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn. KÕt luËn nµy cã ®­îc
lµ v× viÖc tèi ®a ho¸ lîi nhuËn ®ßi hái doanh thu cËn biªn b»ng chi phÝ cËn biªn vµ do ®­êng cÇu dèc
xuèng, doanh thu cËn biªn thÊp h¬n gi¸ c¶.

295
  Gièng nh­ trong thÞ tr­êng c¹nh tranh, gi¸ b»ng chi phÝ b×nh qu©n. KÕt luËn nµy cã ®­îc lµ v×
sù gia nhËp vµ rêi bá ngµnh tù do lµm lîi nhuËn kinh tÕ b»ng 0.
§Æc tÝnh thø hai cho thÊy c¹nh tranh ®éc quyÒn kh¸c víi ®éc quyÒn nh­ thÕ nµo. Do nhµ ®éc
quyÒn lµ ng­êi b¸n duy nhÊt ®èi víi s¶n phÈm kh«ng cã hµng ho¸ thay thÕ gÇn gòi, nªn nã cã thÓ kiÕm
lîi nhuËn kinh tÕ d­¬ng ngay c¶ trong dµi h¹n. Tr¸i l¹i, do cã sù gia nhËp tù do vµo thÞ tr­êng c¹nh tranh
®éc quyÒn, lîi nhuËn kinh tÕ cña doanh nghiÖp tron g d¹ng thÞ tr­êng nµy bÞ Ðp xuèng tíi 0.
C¹nh tranh ®éc quyÒn vµ c¹nh tranh hoµn h¶o
(a) Doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn
Gi¸
MC

§Èy gi¸
P  ATC

Chi phÝ  CÇu
CËn biªn
MR
0 S¶n l­îng Quy m« hiÖu qu¶ S¶n l­îng

D­ thõa n¨ng lùc

(b) Doanh nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o
MC
Gi¸
ATC

P= MC  P = MR
§­êng cÇu

S¶n l­îng = quy m« S¶n l­îng

hiÖu qu¶
H×nh 3. C¹nh tranh ®éc quyÒn vµ c¹nh tranh hoµn h¶o. PhÇn (a) chØ ra tr¹ng th¸i c©n b»ng
dµi h¹n cña thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn, cßn phÇn (b) chØ ra tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n trªn thÞ
tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o. ë ®©y cã hai ®iÓm kh¸c biÖt. (1) doanh nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o s¶n
xuÊt t¹i quy m« hiÖu qu¶, chi phÝ b×nh qu©n ®­îc tèi thiÓu ho¸. Ng­îc l¹i, doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc
quyÒn s¶n xuÊt thÊp h¬n møc hiÖu qu¶. (2) Gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn trong c¹nh tranh hoµn h¶o, nh­ng
gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn trong c¹nh tranh ®éc quyÒn.
H×nh 3 so s¸nh tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n trong thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn víi tr¹ng th¸i
c©n b»ng dµi h¹n trong thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o. (Ch­¬ng 14 ®· th¶o luËn vÒ tr¹ng th¸i c©n b»ng
trong thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o). Cã hai ®iÓm kh¸c nhau ®¸ng chó ý gi÷a c¹nh tranh ®éc quyÒn vµ
c¹nh tranh hoµn h¶o: d­ thõa n¨ng lùc s¶n xuÊt vµ thÆng d­.
N¨ng lùc s¶n xuÊt thõa. Nh­ chóng ta võa thÊy, sù gia nhËp vµ rót khái ngµnh ®Èy doanh
nghiÖp trong thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn ®Õn ®iÓm tiÕp xóc gi÷a ®­êng cÇu vµ ®­êng chi phÝ b×nh
qu©n. PhÇn (a) cña h×nh 3 cho thÊy møc s¶n l­îng ë ®iÓm nµy nhá h¬n møc tèi thiÓu ho¸ chi phÝ b×nh

296
qu©n. Nh­ vËy trong c¹nh tranh ®éc quyÒn, c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt trªn ®o¹n dèc xuèng cña ®­êng
chi phÝ b×nh qu©n. Theo gi¸c ®é nµy, c¹nh tranh ®éc quyÒn k h¸c h¼n c¹nh tranh hoµn h¶o. Nh­ phÇn (b)
trong h×nh 3 cho thÊy, sù gia nhËp tù do vµo thÞ tr­êng c¹nh tranh ®Èy c¸c doanh nghiÖp tíi viÖc s¶n xuÊt
t¹i ®iÓm cã chi phÝ b×nh qu©n tèi thiÓu.
Møc s¶n l­îng lµm gi¶m chi phÝ b×nh qu©n tíi møc tèi thiÓu ®­îc gäi lµ quy m« hiÖu qu¶ cña
doanh nghiÖp. Trong dµi h¹n, c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o s¶n xuÊt t¹i quy m« hiÖu qu¶, trong
khi c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn s¶n xuÊt thÊp h¬n møc nµy. C¸c doanh nghiÖp trong c¹nh
tranh ®éc quyÒn ®Òu bÞ coi lµ cã d­ thõa n¨ng lùc s¶n xuÊt. Nãi mét c¸ch kh¸c, kh«ng gièng nh­ doanh
nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o, doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn cã thÓ t¨ng s¶n l­îng vµ gi¶m chi phÝ
s¶n xuÊt b×nh qu©n.
§Èy gi¸ lªn cao h¬n chi phÝ cËn biªn. §iÓm kh¸c biÖt thø hai gi÷a c¹ nh tranh ®éc quyÒn vµ
c¹nh tranh hoµn h¶o lµ ë mèi quan hÖ gi÷a gi¸ vµ chi phÝ cËn biªn. §èi víi doanh nghiÖp c¹nh tranh
trong phÇn (b) cña h×nh 3, gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn. §èi víi doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn nh­
trong phÇn (a), gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn bëi v× doanh nghiÖp lu«n cã søc m¹nh thÞ tr­êng.
ViÖc ®Èy gi¸ lªn cao h¬n chi phÝ cËn biªn cã phï hîp víi sù tù do gia nhËp vµ lîi nhuËn b»ng 0
kh«ng? §iÒu kiÖn lîi nhuËn kinh tÕ b»ng 0 chØ ®¶m b¶o r»ng gi¸ b»ng chi phÝ b×nh qu©n. Nã kh«ng ®¶m
b¶o r»ng gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn. Thùc ra trong tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n, c¸c doanh nghiÖp c¹nh
tranh ®éc quyÒn ho¹t ®éng trªn ®o¹n dèc xuèng cña ®­êng chi phÝ b×nh qu©n vµ do vËy chi phÝ cËn biªn
ph¶i nhá h¬n chi phÝ b×nh qu©n. Nh­ vËy ®Ó b»ng chi phÝ b×nh qu©n, gi¸ ph¶i lín h¬n chi phÝ cËn biªn.
Trong mèi quan hÖ nµy gi÷a gi¸ vµ chi phÝ b×nh qu©n,chóng ta thÊy ®­îc mét sù kh¸c nhau c¬
b¶n trong hµnh vi cña nhµ c¹nh tranh hoµn h¶o vµ nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn. Gi¶ sö b¹n ph¶i hái mét
doanh nghiÖp c©u hái sau: "Anh cã muèn nh×n thÊy mét kh¸ch hµng kh¸c ®i vµo vµ s½n sµng mua hµng
t¹i møc gi¸ hiÖn hµnh kh«ng?" Doanh nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o sÏ tr¶ lêi lµ nã kh«ng quan t©m. V×
gi¸ ®óng b»ng chi phÝ cËn biªn, lîi nhuËn tõ viÖc b¸n thªm mét s¶n phÈm b»ng 0. Ng­îc l¹i, doanh
nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn rÊt muèn cã thªm mét kh¸ch hµng n÷a. Do gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn,
mäi ®¬n vÞ tiªu thô t¨ng thªm t¹i møc gi¸ c«ng bè ®Òu mang l¹i nhiÒu lîi nhuËn h¬n. Nãi theo c¸ch nãi
cæ, th× c¸c thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn lµ thÞ tr­êng mµ ng­êi b¸n göi thiÕp chóc mõng gi¸ng sinh
cho ng­êi mua.
C¹nh tranh ®éc quyÒn vµ phóc lîi x· héi
KÕt côc cña thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn cã ph¶i lµ ®¸ng mong muèn ®èi víi c¶ x· héi
kh«ng? C¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ c¶i thiÖn kÕt côc ®ã kh«ng? C¸c c©u hái nµy kh«ng cã c©u
tr¶ lêi ®¬n gi¶n.
Nguyªn nh©n g©y ra tÝnh phi hiÖu qu¶ lµ viÖc ®Èy gi¸ lªn møc cao h¬n chi phÝ cËn biªn. Do gi¸
c¶ cao, mét sè kh¸ch hµng ®¸nh gi¸ hµng ho¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn (nh­ng nhá h¬n gi¸ c¶ ) kh«ng
mua ®­îc hµng ho¸ ®ã. Nh­ vËy, doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn g©y ra kho¶n mÊt kh«ng ®èi víi x·
héi do c¸ch ®Þnh gi¸ ®éc quyÒn. Chóng ta biÕt tÝnh phi hiÖu qu¶ nµy lÇn ®Çu tiªn khi th¶o luËn vÒ ®éc
quyÒn trong ch­¬ng 15.
MÆc dï kÕt côc trªn kh«ng ®¸ng mong muèn so víi kÕt côc tèt nhÊt trong ®ã gi¸ b»ng chi phÝ
cËn biªn, nh­ng c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch kh«ng dÔ dµng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. §Ó ®¶m b¶o c¸c
®Þnh gi¸ theo chi phÝ cËn biªn, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¶i qu¶n lý tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp s¶n
xuÊt hµng ho¸ kh¸c nhau. Do nh÷ng s¶n phÈm nh­ vËy rÊt phæ biÕn trong nÒn kinh tÕ, nªn g¸nh nÆng
hµnh chÝnh cña sù ®iÒu chØnh qu¸ lín.
Thªm vµo ®ã, khi ®iÒu chØnh c¸c nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn, ng­êi ta còng ph¶i ®èi mÆt víi tÊt
c¶ nh÷ng vÊn ®Ò n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh thÞ tr­êng ®éc quyÒn. §Æc biÖt, viÖc buéc ph¶i gi¶m
gi¸ xuèng møc chi phÝ cËn biªn lµm cho c¸c nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn thua lç, v× hä ®· cã lîi nhuËn

297
kinh tÕ b»ng kh«ng. §Ó gióp hä tiÕp tôc kinh doanh, chÝnh phñ ph¶i bï lç cho hä. Thay v× t¨ng thuÕ ®Ó
tµi trî cho c¸c kho¶n trî cÊp nµy, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cã thÓ quyÕt ®Þnh r»ng tèt h¬n hÕt lµ
sèng víi tÝnh phi hiÖu qu¶ cña kiÓu ®Þnh gi¸ c¹nh tranh ®éc quyÒn.
MÆt kh¸c, c¹nh tranh ®éc quyÒn kh«ng cã hiÖu qu¶ ®èi víi x· héi lµ v× sè l­îng doanh nghiÖp
trªn thÞ tr­êng kh«ng ph¶i lµ con sè "lý t­ëng". NghÜa lµ cã thÓ cã qu¸ nhiÒu hoÆc qu¸ Ýt ng­êi tham gia
thÞ tr­êng. Mét c¸ch tiÕp cËn vÊn ®Ò nµy lµ xem xÐt c¸c ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn g¾n víi sù gia nhËp. Mçi
khi mét doanh nghiÖp míi xem xÐt viÖc tham gia thÞ tr­êng víi s¶n phÈm míi, nã sÏ chØ quan t©m ®Õn
lîi nhuËn cã thÓ kiÕm ®­îc. Nh­ng sù gia nhËp cña nã vÉn g©y ra hai ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn:
 ¶nh h­ëng ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm: V× ng­êi tiªu dïng nhËn ®­îc mét sè thÆng d ­ cña ng­êi
tiªu dïng tõ viÖc cã thªm s¶n phÈm míi, sù gia nhËp cña doanh nghiÖp míi ®em l¹i ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn tÝch cùc ®èi víi ng­êi tiªu dïng.
 ¶nh h­ëng ®¸nh c¾p thÞ tr­êng: V× c¸c doanh nghiÖp kh¸c mÊt kh¸ch hµng vµ lîi nhuËn khi
cã sù gia nhËp cña doanh nghiÖp míi, nªn sù gia nhËp cña doanh nghiÖp míi g©y ra ¶nh h­ëng ngo¹i
hiÖn tiªu cùc ®èi víi doanh nghiÖp hiÖn cã.
Nh­ vËy trong thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn cã c¶ ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn tÝch cùc vµ tiªu cùc
g¾n víi sù gia nhËp cña c¸c doanh nghiÖ p míi. ThÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn cã thÓ cã qu¸ nhiÒu
hoÆc qu¸ Ýt s¶n phÈm, tuú thuéc vµo chç ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn nµo lín h¬n.
C¶ hai ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn nµy ®Òu g¾n víi c¸c ®iÒu kiÖn cña c¹nh tranh ®éc quyÒn. ¶nh
h­ëng ngo¹i hiÖn ®a d¹ng ho¸ s¶n phÈm xuÊt ph¸t tõ viÖc doanh nghiÖp míi ®­a ra s¶n phÈm kh¸c víi
c¸c doanh nghiÖp hiÖn cã. ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ®¸nh c¾p thÞ tr­êng xuÊt hiÖn v× c¸c doanh nghiÖp ®Þnh
gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn vµ v× vËy lu«n muèn b¸n nhiÒu hµng ho¸ h¬n. Ng­îc l¹i, do c¸c doanh
nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o s¶n xuÊt hµng ho¸ gièng hÖt nhau vµ ®Þnh gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn, nªn
kh«ng ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn nµo trong sè nµy tån t¹i trong c¹nh tranh hoµn h¶o.
Cuèi cïng, chóng ta chØ cã thÓ kÕt luËn r»ng thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc q uyÒn kh«ng cã ®­îc c¸c
®Æc tÝnh phóc lîi ®¸ng mong muèn cña thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o. Nh­ vËy, bµn tay v« h×nh kh«ng
cã kh¶ n¨ng ®¶m b¶o r»ng tæng thÆng d­ ®­îc tèi ®a ho¸ trong thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn. Song do
tÝnh phi hiÖu qu¶ kh«ng râ rµng vµ khã x¸c ®Þnh, nªn chÝnh s¸ch c«ng céng kh«ng dÔ dµng c¶i thiÖn kÕt
côc thÞ tr­êng.
KiÓm tra nhanh: H·y nªu ba thuéc tÝnh then chèt cña c¹nh tranh ®éc quyÒn. H·y vÏ vµ b»ng
®å thÞ chØ ra tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n cña thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn. T r¹ng th¸i c©n b»ng nµy
kh¸c tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o nh­ thÕ nµo.

PhÇn ®äc thªm: T×nh tr¹ng d­ thõa n¨ng lùc s¶n xuÊt cã ph¶i lµ vÊn ®Ò x· héi
kh«ng?
Nh­ chóng ta ®· thÊy,doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn s¶n xuÊt l­îng hµng d­íi møc tèi
thiÓu ho¸ chi phÝ b×nh qu©n. Ng­îc l¹i, c¸c doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng c¹nh tranh hoµn h¶o buéc ph¶i
s¶n xuÊt t¹i møc tèi thiÓu ho¸ chi phÝ b×nh qu©n. So s¸nh nµy gi÷a c¹nh tranh hoµn h¶o vµ c¹nh tranh ®éc
quyÒn ®· dÉn mét sè nhµ kinh tÕ t rong qu¸ khø tíi luËn ®iÓm cho r»ng t×nh tr¹ng d­ thõa n¨ng lùc s¶n
xuÊt cña c¸c ®èi thñ c¹nh tranh ®éc quyÒn lµ nguån gèc g©y ra t×nh tr¹ng kh«ng cã hiÖu qu¶.
Ngµy nay, c¸c nhµ kinh tÕ hiÓu r»ng t×nh tr¹ng d­ thõa n¨ng lùc s¶n xuÊt cña c¸c ®èi thñ c¹nh
tranh ®éc quyÒn kh«ng cã t¸c dông trùc tiÕp trong viÖc ®¸nh gi¸ phóc lîi kinh tÕ. Kh«ng cã lý do g× ®Ó
x· héi muèn tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt ë møc tèi thiÓu cña chi phÝ b×nh qu©n. Ch¼ng h¹n, chóng
ta h·y xem xÐt mét nhµ xuÊt b¶n. ViÖc s¶n xuÊt mét cuè n tiÓu thuyÕt cã thÓ tèn mét kho¶n chi phÝ cè
®Þnh 50.000 ®« la (thêi gian cña t¸c gi¶) vµ chi phÝ biÕn ®æi 5 ®o la mçi cuèn (chi phÝ in Ên). Trong t×nh
huèng nµy, chi phÝ b×nh qu©n cña mét cuèn s¸ch gi¶m khi sè l­îng s¸ch t¨ng v× chi phÝ cè ®Þnh ®­îc

298
ph©n bæ cho ngµy cµng nhiÒu ®¬n vÞ s¸ch h¬n. Chi phÝ b×nh qu©n ®­îc tèi thiÓu ho¸ b»ng c¸ch in sè
l­îng s¸ch v« h¹n. Nh­ng viÖc s¶n xuÊt mét sè s¸ch v« h¹n lµ hoµn toµn v« nghÜa ®èi víi x· héi.
Tãm l¹i, c¸c ®èi thñ c¹nh tranh ®éc quyÒn cã n¨ng lùc s¶n xuÊt d­ thõa, nh­ng thùc tÕ nµy
kh«ng nãi víi chóng ta nhiÒu ®iÒu vÒ tÝnh chÊt ®¸ng mong muèn cña kÕt côc thÞ tr­êng.

Qu¶ng c¸o
Trong nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i, hÇu nh­ kh«ng cã ngµy nµo chóng ta kh«ng bÞ déi nh÷ng qu¶ bom
qu¶ng c¸o. Mçi khi ®äc mét tê b¸o, xem ti vi hay ®ang l¸i xe trªn ®­êng cao tèc, b¹n ®Òu bÞ doanh
nghiÖp nµo ®ã t×m c¸ch thuyÕt phôc b¹n mua s¶n phÈm cña hä. Nh÷ng hµnh vi nh­ vËy lµ mét thuéc tÝnh
tù nhiªn cña thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn. Khi b¸n s¶n phÈm ph©n biÖt vµ ®Æt gi¸ cao h¬n chi phÝ cË n
biªn, mäi doanh nghiÖp ®Òu cã ®éng c¬ qu¶ng c¸o nh»m thuyÕt phôc ngµy cµng nhiÒu ng­êi mua s¶n
phÈm ®Æc biÖt cña hä.
Møc ®é qu¶ng c¸o thay ®æi ®¸ng kÓ gi÷a c¸c s¶n phÈm. C¸c doanh nghiÖp b¸n hµng tiªu thô ph©n
biÖt s¶n phÈm cao ®é nh­ d­îc phÈm th«ng dôn g, n­íc hoa, n­íc gi¶i kh¸t, dao c¹o r©u, c¸c mãn ¨n s¸ng
lµm tõ ngò cèc vµ thøc ¨n cho chã th­êng chi tõ 10 ®Õn 20 phÇn tr¨m doanh thu cho qu¶ng c¸o. C¸c doanh
nghiÖp b¸n s¶n phÈm chuyªn dïng cho c«ng nghiÖp nh­ m¸y khoan, vÖ tinh viÔn th«ng th­êng l¹i ch i rÊt Ýt
cho qu¶ng c¸o. Cßn nh÷ng doanh nghiÖp b¸n hµng ho¸ gièng nhau nh­ lóa m×, l¹c hay dÇu th« kh«ng chi
mét ®ång nµo cho qu¶ng c¸o. §èi víi x· héi, chi tiªu cho qu¶ng c¸o chiÕm tíi 2 phÇn tr¨m tæng doanh thu
cña c¸c doanh nghiÖp, tøc vµo kho¶ng 100 tû ®« la.
Qu¶ng c¸o cã rÊt nhiÒu h×nh thøc. Kho¶ng mét nöa chi phÝ qu¶ng c¸o ®­îc dµnh cho viÖc qu¶ng
c¸o trªn b¸o chÝ vµ kho¶ng mét phÇn ba cho qu¶ng c¸o trªn ti vi hay ra®io. PhÇn cßn l¹i dµnh cho nhiÒu
d¹ng tiÕp cËn kh¸ch hµng kh¸c, nh­ göi th­ trùc tiÕp, b¶ng qu¶ng c¸o cì lín vµ c¶ c¸c qu¶ khinh khÝ cÇu
®ãn mõng n¨m míi.
Cuéc tranh luËn vÒ qu¶ng c¸o
Cã ph¶i x· héi ®ang l·ng phÝ nguån lùc cho qu¶ng c¸o kh«ng? HoÆc cã ph¶i qu¶ng c¸o ®ang
phôc vô mét môc ®Ých ®¸ng quý kh«ng? ViÖc nhËn ®Þnh vÒ gi¸ trÞ x· héi cña qu¶ng c¸o th­êng khã kh¨n
vµ dÉn ®Õn c¸c cuéc tranh c·i nãng báng gi÷a c¸c nhµ kinh tÕ. Chóng ta h·y xem xÐt c¶ hai mÆt cña
cuéc tranh luËn nµy.
Phª ph¸n qu¶ng c¸o. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n qu¶ng c¸o cho r»ng c¸c doanh nghiÖp qu¶ng c¸o
®Ó g©y t¸c ®éng vµo së thÝch cña mäi ng­êi. PhÇn lín qu¶ng c¸o cã tÝnh chÊt t©m lý, chø kh«ng cã t¸c
dông cung cÊp th«ng tin. VÝ dô ch­¬ng tr×nh qu¶ng c¸o trªn truyÒn h×nh vÒ mét lo¹i n­íc gi¶i kh¸t. Nã
th­êng kh«ng cho ng­êi xem biÕt gi¸ c¶ vµ chÊt l­îng cña s¶n phÈm. Thay v µo ®ã, nã l¹i chiÕu c¶nh
mét nhãm ng­êi ®ang vui vÎ trong mét b÷a tiÖc ngoµi b·i biÓn vµo mét ngµy n¾ng Êm ®Ñp trêi. Trong
tay hä lµ nh÷ng lon n­íc gi¶i kh¸t. Môc tiªu cña ch­¬ng tr×nh qu¶ng c¸o nµylµ chuyÓn t¶i mét th«ng
®iÖp v« thøc (nÕu kh«ng muèn nãi l µ kh«ng râ rµng): "B¹n còng cã thÓ cã nhiÒu b¹n bÌ vµ h¹nh phóc
nh­ thÕ, chØ cÇn b¹n dïng n­íc gi¶i kh¸t cña chóng t«i". Nh÷ng ng­êi phª ph¸n cho r»ng c¸ch qu¶ng
c¸o nµy t¹o ra sù thÌm muèn mµ lÏ ra mäi ng­êi kh«ng cã.
Nh÷ng ng­êi phª ph¸n còng cho r»ng qu ¶ng c¸o cßn ng¨n c¶n c¹nh tranh. C¸c ho¹t ®éng qu¶ng
c¸o th­êng t×m c¸ch thuyÕt phôc ng­êi tiªu dïng r»ng s¶n phÈm kh¸c nhau nhiÒu h¬n mäi ng­êi t­ëng.
B»ng c¸ch t¹o ra ý thøc vÒ sù ph©n biÖt s¶n phÈm vµ nu«i d­ìng sù trung thµnh víi nh·n hiÖu, qu¶ng c¸o
lµm cho ng­êi mua Ýt quan t©m h¬n ®Õn sù chªnh lÖch gi¸ gi÷a c¸c hµng ho¸ t­¬ng tù. Víi ®­êng cÇu co
gi·n Ýt h¬n, c¸c doanh nghiÖp cã thÓ ®Èy gi¸ lªn cao h¬n nhiÒu so víi chi phÝ cËn biªn.
ñng hé qu¶ng c¸o. Nh÷ng ng­êi ñng hé qu¶ng c¸o l¹i cho r»ng c¸c doan h nghiÖp qu¶ng c¸o lµ
®Ó cung cÊp th«ng tin cho ng­êi tiªu dïng. Qu¶ng c¸o th«ng tin vÒ gi¸ c¶ cña hµng ho¸ ®­îc ®em ra
b¸n, sù tån t¹i cña s¶n phÈm míi vµ ®Þa chØ cña c¸c cöa hµng b¸n lÎ. Th«ng tin nµy gióp kh¸ch hµng cã

299
sù lùa chän tèt h¬n vÒ hµng ho¸ ®Þ nh mua, do ®ã n©ng cao kh¶ n¨ng cña thÞ tr­êng trong viÖc ph©n bæ
nguån lùc cã hiÖu qu¶.
Nh÷ng ng­êi ñng hé qu¶ng c¸o còng cho r»ng qu¶ng c¸o gãp phÇn thóc ®Èy c¹nh tranh. Do
qu¶ng c¸o cho phÐp kh¸ch hµng biÕt nhiÒu th«ng tin h¬n vÒ c¸c doanh nghiÖp trªn t hÞ tr­êng, nªn hä cã
thÓ tËn dông sù chªnh lÖch gi¸ dÔ dµng h¬n. Nh­ vËy, c¸c doanh nghiÖp cã Ýt søc m¹nh thÞ tr­êng h¬n.
Thªm vµo ®ã, qu¶ng c¸o cßn cho phÐp c¸c doanh nghiÖp míi gia nhËp thÞ tr­êng dÔ dµng h¬n, v× nã t¹o
cho ng­êi gia nhËp mét ph­¬ng tiÖn ®Ó thu hót kh¸ch hµng cña nh÷ng doanh nghiÖp hiÖn cã.
Theo thêi gian, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®· thõa nhËn r»ng qu¶ng c¸o cã kh¶ n¨ng lµm thÞ
tr­êng c¹nh tranh h¬n. VÝ dô quan träng lµ sù ®iÒu chØnh mét sè ngµnh nghÒ nh­ luËt s­, b¸c sÜ vµ d­îc
sÜ. Trong qu¸ khø, nh÷ng ng­êi lµm c¸c nghÒ nµy ®· thµnh c«ng trong viÖc thuyÕt phôc chÝnh quyÒn
bang cÊm qu¶ng c¸o trong lÜnh vùc cña hä víi lý do lµ qu¶ng c¸o "kh«ng mang tÝnh chuyªn m«n". Song
trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, toµ ¸n l¹i kÕt luËn r»ng t¸c dông chñ y Õu cña nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ qu¶ng
c¸o nµy lµ lµm gi¶m c¹nh tranh. Do vËy, hä ®· lËt l¹i nhiÒu ®¹o luËt ®­îc dïng ®Ó cÊm nh÷ng ng­êi
hµnh nghÒ trong nh÷ng lÜnh vùc nµy qu¶ng c¸o.

Nghiªn cøu t×nh huèng: qu¶ng c¸o vµ gi¸ m¾t kÝnh

Qu¶ng c¸o cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo ®èi víi gi¸ hµng ho¸? Mét mÆt, qu¶ng c¸o lµm cho ng­êi
tiªu dïng nghÜ r»ng hµng ho¸ kh¸c biÖt nhau nhiÒu h¬n thùc tÕ. NÕu ®óng nh­ vËy, nã sÏ lµm cho c¸c thÞ
tr­êng Ýt c¹nh tranh h¬n vµ ®­êng cÇu cña c¸c doanh nghiÖp trë nªn Ýt co gi·n h¬n, dÉn tíi viÖc c¸c
doanh nghiÖp ®Þnh gi¸ cao h¬n. MÆt kh¸c, qu¶ng c¸o cã thÓ gióp kh¸ch hµng t×m ra doanh nghiÖp cã gi¸
b¸n hÊp dÉn nhÊt. Trong tr­êng hîp nµy, qu¶ng c¸o lµm cho thÞ tr­êng c¹nh tranh h¬n vµ ®­êng cÇu cña
doanh nghiÖp co gi·n h¬n, dÉn ®Õn gi¸ c¶ gi¶m.
Trong mét bµi b¸o ®¨ng trªn T¹p chÝ ph¸p luËt vµ kinh tÕ n¨m 1972, nhµ kinh tÕ Lee Benham
®· kiÓm nghiÖm c¶ hai gi¶ thuyÕt nµy vÒ qu¶ng c¸o. Trong nh÷ng n¨m 1960, chÝnh quyÒn bang ë Mü
thùc thi c¸c ®¹o luËt rÊt kh¸c nhau vÒ ho¹t ®éng qu¶ng c¸o cña c¸ c b¸c sÜ nh·n khoa. Mét sè tiÓu bang
cho phÐp qu¶ng c¸o m¾t kÝnh vµ kh¸m m¾t. Nh­ng rÊt nhiÒu tiÓu bang l¹i nghiªm cÊm ®iÒu ®ã. VÝ dô
luËt cña bang Frolida quy ®Þnh r»ng:
SÏ lµ phi ph¸p nÕu mét ng­êi, doanh nghiÖp, hay c«ng ty … qu¶ng c¸o trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp d­íi
bÊt kú h×nh thøc nµo vÒ gi¸ c¶ hay tr¶ gãp cña kÝnh th­êng hay kÝnh thuèc, hoÆc vÒ bÊt cø mét dÞch vô
nh·n khoa nµo… LuËt nµy ®­îc ban hµnh lµ ®Ó b¶o vÖ søc khoÎ, sù an toµn vµ phóc lîi cña c«ng chóng …
C¸c b¸c sÜ nh·n khoa chuyªn nghiÖp ñng hé n hiÖt thµnh nh÷ng h¹n chÕ nµy vÒ qu¶ng c¸o.
Benham ®· sö dông sù kh¸c nhau gi÷a luËt cña c¸c bang nh­ mét thùc nghiÖm tù nhiªn ®Ó kiÓm
®Þnh hai c¸ch ®¸nh gi¸ trªn vÒ qu¶ng c¸o. KÕt qu¶ thËt ®¸ng kinh ng¹c. Trong nh÷ng bang cÊm qu¶ng
c¸o, gi¸ b×nh qu©n cña mét ®«i m¾t kÝnh lµ 33 ®« la. (Con sè nµy kh«ng nhá nh­ chóng ta t­ëng; v× nã lµ
gi¸ cña n¨m 1963, khi mµ c¸c lo¹i gi¸ c¶ ®Òu thÊp h¬n b©y giê rÊt nhiÒu. §Ó chuyÓn ®æi gi¸ cña n¨m
1963 ra gi¸ hiÖn nay, chóng ta ph¶i nh©n víi 5). ë nh÷ng bang kh«ng cÊm qu¶ng c¸o, gi¸ b×nh qu©n lµ
26 ®« la. Nh­ vËy, qu¶ng c¸o lµm gi¶m gi¸ b×nh qu©n 20 phÇn tr¨m. Trªn thÞ tr­êng m¾t kÝnh, vµ cã lÏ lµ
rÊt nhiÒu thÞ tr­êng kh¸c, qu¶ng c¸o thóc ®Èy c¹nh tranh vµ lµm gi¶m gi¸ cho kh¸ch hµng.

Qu¶ng c¸o víi t­ c¸ch tÝn hiÖu chÊt l­ îng

RÊt nhiÒu d¹ng qu¶ng c¸o ®em l¹i th«ng tin kh«ng râ rµng vÒ s¶n phÈm ®­îc qu¶ng c¸o. Chóng
ta h·y xem doanh nghiÖp giíi thiÖu mãn ¨n s¸ng míi lµm tõ ngò cèc. C¸ch qu¶ng c¸o ®iÓn h×nh lµ h×nh
¶nh mét diÔn viªn cã thu nhËp cao ®ang ¨n mãn ®ã vµ anh ta t hèt lªn r»ng mãn ¨n míi tuyÖt diÖu lµm
sao. C¸ch qu¶ng c¸o nµy thùc sù ®em l¹i bao nhiªu th«ng tin?
C©u tr¶ lêi: nhiÒu h¬n lµ b¹n nghÜ. Nh÷ng ng­êi ñng hé qu¶ng c¸o lËp luËn r»ng thËm chÝ ngay
khi qu¶ng c¸o tá ra chøa ®ùng th«ng tin Ýt ái, th× thùc ra nã c òng cho ng­êi tiªu dïng biÕt ®iÒu g× ®ã vÒ

300
chÊt l­îng s¶n phÈm. Sù s½n sµng thanh to¸n mét kho¶n tiÒn lín cho qu¶ng c¸o tù th©n nã ®· lµ mét tÝn
hiÖu b¸o cho ng­êi tiªu dïng biÕt vÒ chÊt l­îng s¶n phÈm ®­îc qu¶ng c¸o.
Chóng ta h·y xem xÐt vÊn ®Ò mµ hai doa nh nghiÖp Post vµ Kellogg ph¶i ®èi mÆt. Mçi c«ng ty
®Òu cã mét c«ng thøc chÕ biÕn mãn ngò cèc míi vµ sÏ b¸n víi gi¸ 3 ®« la mét hép. §Ó cho mäi viÖc
®­îc ®¬n gi¶n, chóng ta h·y gi¶ ®Þnh r»ng chi phÝ cËn biªn ®Ó s¶n xuÊt b»ng 0, nªn sè tiÒn 3 ®« la ®ã
chÝnh lµ lîi nhuËn. Mçi c«ng ty biÕt r»ng nÕu bá ra 10 triÖu ®« la ®Ó qu¶ng c¸o, nã sÏ thu hót ®­îc 1
triÖu kh¸ch hµng nÕm thö mãn ®ã. Vµ c¸c c«ng ty ®Òu biÕt r»ng nÕu ng­êi tiªu dïng thÝch mãn ngò cèc
míi, hä sÏ mua nhiÒu lÇn, chø kh«ng ph¶i mét lÇn.
Chóng ta h·y xem xÐt quyÕt ®Þnh cña Post tr­íc. Dùa vµo kÕt qu¶ nghiªn cøu thÞ tr­êng, Post
biÕt r»ng mãn ngò cèc míi cña hä chØ thuéc lo¹i xoµng. MÆc dï qu¶ng c¸o cho phÐp nã b¸n 1 triÖu
kh¸ch hµng, nh­ng ng­êi tiªu dïng sÏ nhËn ra ®©y kh«ng ph¶i lµ mãn ¨n ngon vµ kh«ng mua n÷a. Post
quyÕt ®Þnh r»ng ch¼ng ®¸ng bá ra 10 triÖu ®« la cho qu¶ng c¸o ®Ó thu ®­îc 3 triÖu ®« doanh thu. Do ®ã,
nã kh«ng qu¶ng c¸o. Nã sÏ yªu cÇu ®Çu bÕp cña m×nh t×m ra mét c«ng thøc kh¸c.
Nh­ng Kellogg biÕt r»ng mãn ¨n cña m×nh rÊt ngon. Mçi ng­êi nÕm thö sÏ mua mçi th¸ng mét
hép trong n¨m tíi. Nh­ vËy 10 triÖu ®« la cho qu¶ng c¸o sÏ ®em l¹i doanh thu 36 triÖu ®« la. ViÖc qu¶ng
c¸o ë ®©y tá ra cã lîi v× Kellogg cã s¶n phÈm tèt, khiÕn cho ng­êi tiªu dïng mua nhiÒu lÇn. Nh­ vËy,
Kellogg sÏ qu¶ng c¸o.
Chóng ta ®· xem xÐt hµnh vi cña hai c«ng ty vµ b©y giê h·y xem xÐt hµnh vi cña ng­êi tiªu
dïng. Chóng ta b¾t ®Çu víi gi¶ ®Þnh ng­êi tiªu dïng cã xu h­íng nÕm thö lo¹i mãn ngò cèc míi khi nã
®­îc qu¶ng c¸o. Nh­ng hµnh vi nµy cã hîp lý kh«ng? Ng­êi ti ªu dïng cã nªn nÕm thö mét mãn ngò
cèc chØ v× ng­êi s¶n xuÊt ®· qu¶ng c¸o kh«ng?
Trªn thùc tÕ, viÖc ng­êi tiªu dïng nÕm thö mãn ngò cèc míi ®­îc qu¶ng c¸o cã thÓ hoµn toµn
hîp lý. Trong c©u chuyÖn cña chóng ta, ng­êi tiªu dïng quyÕt ®Þnh nÕm thö mãn ngò cè c míi cña
Kellogg v× c«ng ty nµy ®· qu¶ng c¸o. Kellogg ®em mãn ngò cèc ra qu¶ng c¸o v× nã biÕt r»ng s¶n phÈm
cña m×nh hoµn toµn tèt, trong khi Post kh«ng qu¶ng c¸o v× biÕt r»ng s¶n phÈm cña m×nh thuéc lo¹i
xoµng. B»ng viÖc s½n sµng qu¶ng c¸o, Kellogg ®­a r a tÝn hiÖu vÒ chÊt l­îng mãn ngò cèc cña m×nh cho
ng­êi tiªu dïng. Hoµn toµn cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng kh¸ch hµng nghÜ "NÕu c«ng ty Kellogg s½n sµng bá ra
nhiÒu tiÒn nh­ thÕ ®Ó qu¶ng c¸o mãn ngò cèc nµy, h¼n nã ph¶i ngon l¾m".
§iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn nhÊt vÒ lý th uyÕt qu¶ng c¸o nµy nhÊn m¹nh r»ng näi dung qu¶ng c¸o
kh«ng quan träng. Kellogg ®­a ra tÝn hiÖu vÒ chÊt l­îng s¶n phÈm cña m×nh b»ng c¸ch s½n sµng chi cho
qu¶ng c¸o. §iÒu mµ qu¶ng c¸o nãi lªn kh«ng quan träng b»ng viÖc ng­êi tiªu dïng biÕt r»ng qu¶ng c¸o
rÊt tèn kÐm. Ng­îc l¹i, ho¹t ®éng qu¶ng c¸o rÎ tiÒn l¹i kh«ng cã hiÖu qu¶ trong viÖc ph¸t ra tÝn hiÖu vÒ
chÊt l­îng cña s¶n phÈm cho ng­êi tiªu dïng. Trong vÝ dô cña chóng ta, nÕu chi phÝ cho chiÕn dÞch
qu¶ng c¸o nhá h¬n 3 triÖu ®« la, c¶ Post vµ Kellogg sö dông nã ®Ó ®­a mãn ngò cèc míi ra thÞ tr­êng.
Do c¶ mãn ngò cèc ngon vµ xoµng cïng ®­îc qu¶ng c¸o, ng­êi tiªu dïng kh«ng suy luËn ®­îc vÒ chÊt
l­îng cña mãn ngò cèc míi qua viÖc nã ®­îc qu¶ng c¸o. Theo thêi gian, ng­êi tiªu dïng hiÓu ra vµ bá
qua sù qu¶ng c¸o rÎ tiÒn ®ã.
Lý thuyÕt nµy gi¶i thÝch t¹i sao c¸c doanh nghiÖp tr¶ nhiÒu tiÒn cho c¸c diÔn viªn næi tiÕng ®Ó s¶n
xuÊt c¸c ch­¬ng tr×nh qu¶ng c¸o, mµ bÒ ngoµi tá ra kh«ng ®em l¹i mét th«ng tin nµo hÕt. Th«ng tin kh«ng
n»m trong néi dung qu¶ng c¸o, mµ chØ hµm chøa trong sù tån t¹i vµ chi phÝ cña nã.
Th­¬ng hiÖu
Qu¶ng c¸o g¾n bã chÆt chÏ víi sù tån t¹i cña c¸c th­¬ng hiÖu. Trªn nhiÒu thÞ tr­êng cã hai lo¹i
doanh nghiÖp. Mét sè doanh nghiÖp b¸n s¶n phÈm víi th­¬ng hiÖu ®­îc c«ng nhËn réng r·i, trong khi
c¸c doanh nghiÖp kh¸c b¸n nh÷ng hµng nh¸i. VÝ dô trong mét hiÖu thuèc ®iÓn h×nh, b¹n cã thÓ t×m thÊy
thuèc aspirin Bayer trªn gi¸ n»m c¹nh lo¹i aspirrin th­êng. Trong cöa hµng thùc phÈm, b¹n cã thÓ t×m

301
thÊy Pepsi n»m bªn c¹nh c¸c lo¹i n­íc t­¬ng tù kh¸c. Th«ng th­êng, doanh nghiÖp cã th­¬ng hiÖu chi
nhiÒu tiÒn cho qu¶ng c¸o h¬n vµ ®Þnh gi¸ cao h¬n.
Gièng nh­ cã sù tranh c·i vÒ vai trß cña qu¶ng c¸o, chóng ta còng cã sù tranh c·i vÒ vai trß cña
th­¬ng hiÖu. Chóng ta h·y xem xÐt c¶ hai mÆt cña cuéc tranh luËn nµy .
Nh÷ng ng­êi phª ph¸n th­¬ng hiÖu cho r»ng th­¬ng hiÖu lµm cho ng­êi tiªu dïng thÊy sù kh¸c
nhau mµ thùc sù kh«ng cã. Trong nhiÒu tr­êng hîp, hµng nh¸i gÇn nh­ kh«ng ph©n biÖt ®­îc víi hµng
ho¸ cã th­¬ng hiÖu. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n cho r»ng viÖc ng­êi tiªu dïng s½n sµng tr¶ gi¸ cao h¬n cho
hµng ho¸ cã th­¬ng hiÖu lµ mét d¹ng phi lý do qu¶ng c¸o g©y ra. Nhµ kinh tÕ Edward Chamberlin, mét
trong nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn ®­a ra lý thuyÕt vÒ c¹nh tranh ®éc quyÒn, ®· ®i ®Õn kÕt luËn r»ng th­¬ng
hiÖu lµ ®iÒu tåi tÖ ®èi víi nÒn kinh tÕ. ¤ng khuyÕn nghÞ chÝnh phñ h¹n chÕ viÖc sö dông nã b»ng c¸ch
kh«ng ®¶m b¶o nh·n hiÖu ®éc quyÒn mµ c¸c c«ng ty sö dông cho s¶n phÈm cña m×nh.
GÇn ®©y h¬n, c¸c nhµ kinh tÕ ñng hé th­¬ng hiÖu nh­ lµ mét biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó ng­êi tiªu
dïng ch¾c r»ng hµng ho¸ hä mua cã chÊt l­îng cao. Cã hai lËp luËn g¾n chÆt víi nhau. Thø nhÊt, th­¬ng
hiÖu cho biÕt th«ng tin vÒ chÊt l­îng khi ng­êi ta khã ®¸nh gi¸ ®­îc chÊt l­îng tr­íc khi mua. Thø hai,
th­¬ng hiÖu t¹o ra cho cho c¸c doanh nghiÖp mét ®éng lù c ®Ó duy tr× chÊt l­îng cao, v× c¸c doanh
nghiÖp cã lîi vÒ tµi chÝnh khi g×n gi÷ uy tÝn cho th­¬ng hiÖu cña m×nh.
§Ó thÊy t¹i sao lËp luËn nµy l¹i cã hiÖu lùc trong thùc tÕ, chóng ta h·y xem xÐt mét th­¬ng hiÖu
næi tiÕng; b¸nh h¨mb¬g¬ cña McDonald. H·y t­ë ng t­îng ra r»ng b¹n ®i ngang qua mét thÞ trÊn xa l¹ vµ
b¹n muèn dõng l¹i ¨n tr­a. B¹n tr«ng thÊy mét cöa hµng McDonald vµ mét nhµ hµng ®Þa ph­¬ng gÇn ®ã.
B¹n sÏ ¨n ë ®©u? Nhµ hµng ®Þa ph­¬ng cã thÓ thùc sù cung cÊp thøc ¨n ngon h¬n víi gi¸ rÎ h¬n, nh­ng
b¹n kh«ng cã c¸ch nµo ®Ó biÕt ®­îc ®iÒu ®ã. Tr¸i l¹i, McDonald cã s¶n phÈm æn ®Þnh ë nhiÒu thµnh
phè. Th­¬ng hiÖu cña nã cã Ých cho b¹n trong viÖc ®¸nh gi¸ chÊt l­îng cña thø mµ b¹n ®Þnh mua.
Th­¬ng hiÖu cña McDonald còng ®¶m b¶o r»ng c«ng ty cã ®éng c¬ ®Ó duy tr× chÊt l­îng. VÝ dô
nÕu mét sè kh¸ch hµng bÞ èm do ¨n ph¶i thøc ¨n thiu b¸n t¹i mét quÇy McDonald, tin tøc nµy sÏ lµ mét
th¶m ho¹ ®èi víi c«ng ty. McDonald sÏ mÊt nhiÒu uy tÝn quý b¸u ®­îc g©y dùng qua nhiÒu n¨m víi chi
phÝ qu¶ng c¸o lín. KÕt qu¶ lµ doanh sè vµ lîi nhuËn gi¶m kh«ng ph¶i chØ ë quÇy ®· b¸n thøc ¨n thiu, mµ
cßn ë tÊt c¶ quÇy kh¸c trªn toµn quèc. Tr¸i l¹i, nÕu mét sè ng­êi tiªu dïng bÞ èm v× thøc ¨n thiu ë mét
nhµ hµng ®Þa ph­¬ng, nhµ hµng nµy cã thÓ ph¶i ®ãng cöa, nh­ng lîi nhuËn mÊt ®i nhá h¬n nhiÒu. Do ®ã,
McDonald cã ®éng lùc lín h¬n ®Ó ®¶m b¶o r»ng thøc ¨n cña nã an toµn.
Bëi vËy, cuéc tranh luËn vÒ th­¬ng hiÖu tËp trung vµo vÊn ®Ò liÖu ng­êi tiªu dïng cã hµnh ®éng
hîp lý kh«ng khi thÝch c¸c th­¬ng hiÖu h¬n hµng nh¸i. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n cho r»ng th­¬ng hiÖu lµ
hËu qu¶ phi lý ph¸t sinh tõ ph¶n øng cña ng­êi tiªu dïng ®èi víi qu¶ng c¸o. Nh÷ng ng­êi ñng hé l¹i lËp
luËn r»ng, ng­êi tiªu dïng cã lý do chÝnh ®¸ng ®Ó tr¶ gi¸ cao h¬n cho c¸c s¶n phÈm cã th­¬ng hiÖu, bëi
v× hä tin t­ëng vµo chÊt l­îng cña nh÷ng s¶n phÈm nµy h¬n.

Nghiªn cøu t×nh huèng: Th­¬ng hiÖu hµng ho¸ ë c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa
Nh÷ng ng­êi ñng hé cho th­¬ng hiÖu t×m ®­îc sù ñng hé tõ c¸c kinh nghiÖm cña Liªn X« cò.
Khi Liªn X« cè b¸m lÊy c¸c nguyªn t¾c cña chñ nghÜa x· héi, c¸c nhµ lËp kÕ ho¹ch ë trung ­¬ng hµnh
®éng thay cho bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng. Song còng gièng nh­ ng­êi tiªu dïng trong nÒn kinh tÕ thÞ
tr­êng tù do, c¸c nhµ kÕ ho¹ch Liªn X« còng nhËn thøc ®­îc r»ng th­¬ng hiÖu cã t ¸c dông trong viÖc
®¶m b¶o chÊt l­îng hµng ho¸.
Trong mét bµi viÕt ®¨ng trong T¹p chÝ Kinh tÕ häc n¨m 1960, Marshall Goldman, mét chuyªn
gia vÒ kinh tÕ Liªn X«, ®· m« t¶ kinh nghiÖm cña Liªn X« nh­ sau:
ë Liªn X«, c¸c môc tiªu s¶n xuÊt phÇn lín ®­îc quy ®Þnh b»ng hiÖn vËt hoÆc gi¸ t rÞ, kÕt qu¶ lµ
®Ó hoµn thµnh kÕ ho¹ch, ng­êi ta th­êng ph¶i hy sinh chÊt l­îng … Trong sè nh÷ng biÖn ph¸p ®­îc c¸c

302
nhµ kÕ ho¹ch Liªn X« sö dông ®Ó ®èi phã víi vÊn ®Ò nµy, cã mét biÖn ph¸p mµ chóng ta nªn ®Æc biÖt
quan t©m: sù ph©n biÖt s¶n phÈm cã chñ ý … §Ó ph©n biÖt mét doanh nghiÖp víi c¸c doanh nghiÖp kh¸c
trong cïng mét ngµnh c«ng nghiÖp hay mét bé, mçi doanh nghiÖp cã ®Òu cã tªn riªng. Mçi khi cã ®iÒu
kiÖn, doanh nghiÖp b¾t buéc ph¶i ®¸nh dÊu s¶n phÈm cña m×nh trªn hµng ho¸ hay trªn bao b× b»ng "dÊu
s¶n xuÊt".
Goldman ®· trÝch dÉn b¶n ph©n tÝch cña mét chuyªn gia marketing Liªn X«:
"C¸i nµy (th­¬ng hiÖu) cho phÐp dÔ dµng t×m ra ng­êi s¶n xuÊt s¶n phÈm trong tr­êng hîp cÇn
quy tr¸ch nhiÖm cho anh ta vÒ t×nh tr¹ng chÊt l­îng kÐm cña hµng ho¸. V× lý do ®ã, nã lµ mét trong
nh÷ng vò khÝ h÷u hiÖu nhÊt trong cuéc chiÕn vÒ chÊt l­îng s¶n phÈm … Th­¬ng hiÖu cho phÐp ng­êi
tiªu dïng lùa chän hµng ho¸ mµ anh ta thÝch. Nh÷ng lùc l­îng nµy thóc ®Èy c¸c doanh nghiÖp kh¸c n©ng
cao chÊt l­îng s¶n phÈm ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña ng­êi tiªu dïng".
Goldman l­u ý r»ng "c¸c luËn ®iÓm nµy râ rµng vµ v÷ng ch¾c ®Õn møc chóng ta cã thÓ nãi r»ng
nã ®­îc mét ng­êi biÖn hé cho chñ nghÜa t­ b¶n viÕt ra".

kÕt luËn
C¹nh tranh ®éc quyÒn ®óng víi tªn gäi cña nã: ®ã lµ mét sù kÕt hîp gi÷a ®é c quyÒn vµ c¹nh
tranh. Gièng nh­ ®éc quyÒn, mçi nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn ph¶i ®èi mÆt víi ®­êng cÇu dèc xuèng vµ
kÕt qu¶ lµ ®Þnh gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn. Song gièng nh­ trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, cã nhiÒu doanh
nghiÖp vµ sù gia nhËp còng nh­ rót khái ngµnh ®Èy lîi nhuËn kinh tÕ cña tõng nhµ ®éc quyÒn xuèng møc
b»ng 0. Do doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn b¸n s¶n phÈm ph©n biÖt, nªn hä qu¶ng c¸o ®Ó thu hót
kh¸ch hµng mua s¶n phÈm cña m×nh. Trong chõng mùc nµo ®ã, qu¶ng c¸o t¸c ®éng vµo së thÝch cña
ng­êi tiªu dïng, kÝch thÝch sù trung thµnh víi th­¬ng hiÖu mét c¸ch phi lý vµ ng¨n c¶n c¹nh tranh.
Nh­ng trong ph¹m vi réng lín h¬n, qu¶ng c¸o cung cÊp th«ng tin, x¸c lËp th­¬ng hiÖu vÒ chÊt l­îng
®¸ng tin cËy vµ kÝch thÝch c¹nh tranh.
Lý thuyÕt vÒ c¹nh tranh ®éc quyÒn cã vÎ m« t¶ ®óng nhiÒu thÞ tr­êng trong nÒn kinh tÕ. Do ®ã,
sÏ cã mét chót thÊt väng nÕu nh­ lý thuyÕt nµy kh«ng ®­a ra ®­îc khuyÕn nghÞ ®¬n gi¶n vµ thuyÕt phôc
cho chÝnh s¸ch c«ng céng. Tõ lËp tr­êng cña c¸c nhµ lý thuyÕt kinh tÕ, sù ph©n bæ ng uån lùc trong thÞ
tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn lµ kh«ng hoµn h¶o. Song xÐt tõ gi¸c ®é cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch
thùc tÕ, hä kh«ng cã nhiÒu c¬ héi ®Ó c¶i thiÖn nã.

Tãm t¾t

 ThÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn cã ba ®Æc tr­ng: nhiÒu doanh nghiÖp, s¶n ph Èm ph©n biÖt
vÒ sù gia nhËp tù do.
 KÕt côc cña thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn kh¸c víi kÕt côc cña thÞ tr­êng c¹nh tranh
hoµn h¶o theo hai chiÒu h­íng cã liªn quan víi nhau. Thø nhÊt, doanh nghiÖp cã d­ thõa
n¨ng lùc s¶n xuÊt. NghÜa lµ nã ho¹t ®éng trª n phÇn dèc xuèng cña ®­êng chi phÝ b×nh qu©n.
Thø hai, doanh nghiÖp sÏ ®Þnh gi¸ cao h¬n chi phÝ cËn biªn.
 C¹nh tranh ®éc quyÒn kh«ng cã c¸c ®Æc ®iÓm ®¸ng mong muèn cña c¹nh tranh hoµn h¶o.
Trªn thÞ tr­êng nµy, møc kho¶n mÊt kh«ng cña ®éc quyÒn cã nguyªn nh©n ë viÖc ®Þnh gi¸
cao h¬n chi phÝ cËn biªn. Ngoµi ra, sè l­îng doanh nghiÖp (vµ sù phong phó trong chñng
lo¹i hµng ho¸) cã thÓ qu¸ lín hay qu¸ nhá. Trong thùc tÕ, kh¶ n¨ng c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh
chÝnh s¸ch trong viÖc ®iÒu chØnh nh÷ng mÆt phi hiÖu qu¶ nµy r Êt h¹n chÕ.
 Sù ph©n biÖt s¶n phÈm g¾n víi c¹nh tranh ®éc quyÒn dÉn ®Õn viÖc sö dông qu¶ng c¸o vµ
th­¬ng hiÖu. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n qu¶ng c¸o vµ th­¬ng hiÖu lËp luËn r»ng c¸c doanh
nghiÖp sö dông chóng ®Ó lîi dông suy nghÜ kh«ng hîp lý cña kh¸ch hµng vµ lµm gi¶m c¹nh
tranh. Nh÷ng ng­êi ñng hé qu¶ng c¸o vµ th­¬ng hiÖu lËp luËn r»ng c¸c doanh nghiÖp sö

303
 dông chóng ®Ó cung cÊp th«ng tin cho kh¸ch hµng vµ thóc ®Èy c¹nh tranh m¹nh mÏ h¬n vÒ
gi¸ c¶ vµ chÊt l­îng hµng ho¸.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

C¹nh tranh ®éc quyÒn Monopolistic competition

C©u hái «n tËp

1. H·y m« t¶ ba thuéc tÝnh cña c¹nh tranh ®éc quyÒn? C¹nh tranh ®éc quyÒn gièng ®éc
quyÒn ë ®iÓm nµo? C¹nh tranh ®éc quyÒn gièng c¹nh tranh hoµn h¶o ë ®iÓm nµo?
2. H·y vÏ ®å thÞ m« t¶ doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng c¹nh tra nh ®éc quyÒn thu ®­îc lîi
nhuËn. B©y giê, h·y cho biÕt ®iÒu g× sÏ x¶y ra víi nã nÕu c¸c doanh nghiÖp míi gia nhËp
ngµnh.
3. H·y vÏ ®å thÞ vÒ tr¹ng th¸i c©n b»ng dµi h¹n trrªn mét thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn.
Gi¸ c¶ quan hÖ víi chi phÝ b×nh qu©n nh­ thÕ nµ o? Gi¸ c¶ quan hÖ víi chi phÝ cËn biªn nh­
thÕ nµo?
4. Cã ph¶i nhµ c¹nh tranh ®éc quyÒn s¶n xuÊt qu¸ nhiÒu hoÆc qu¸ Ýt so víi møc s¶n l­îng
hiÖu qu¶ nhÊt hay kh«ng? Nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ nµo lµm cho c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh
s¸ch rÊt khã xö lý vÊn ®Ò ®ã?
5. Qu¶ng c¸o cã thÓ lµm gi¶m hiÖu qu¶ kinh tÕ nh­ thÕ nµo? Qu¶ng c¸o cã thÓ n©ng cao hiÖu
qu¶ kinh tÕ nh­ thÕ nµo?
6. Lµm thÕ nµo mµ ch­¬ng tr×nh qu¶ng c¸o kh«ng mang néi dung râ rµng nµo trong thùc tÕ
l¹i mang th«ng tin cho ng­êi tiªu dïng?
7. H·y gi¶i thÝch hai Ých lîi cã thÓ cã cña th­¬ng hiÖu.
8. Hîp ®ång cè ®Þnh gi¸ b¸n lÎ lµ g× vµ t¹i sao nã l¹i g©y tranh c·i?

Bµi tËp vµ vËn dông

1. H·y ph©n lo¹i c¸c thÞ tr­êng sau thµnh c¹nh tranh hoµn h¶o, ®éc quyÒn vµ c¹nh tranh ®éc
quyÒn. H·y gi¶i thÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n:
a. Bót ch× 2B
b. N­íc s¹ch ®ãng chai.
c. §ång
d. DÞch vô ®iÖn tho¹i ®Þa ph­¬ng.
e. B¬ l¹c.
f. Son m«i.
2. §Æc ®iÓm nµo cña hµng ho¸ b¸n ra lµm cho doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn kh¸c víi
doanh nghiÖp ®éc quyÒn?
3. Chóng ta ®· thÊy trong ch­¬ng nµy lµ doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn cã thÓ t¨ng s¶n
l­îng vµ gi¶m tæng chi phÝ s¶n xuÊt b×nh qu©n. T¹i sao hä kh«ng lµm nh­ vËy?
4. C«ng ty Sparkle lµ mét trong nhiÒu doanh nghiÖp trong thÞ tr­êng thuèc ®¸nh r¨ng vµ ®ang ë
trong c©n b»ng dµi h¹n.
a. H·y vÏ ®å thÞ m« t¶ ®­êng cÇu cña Sparkle, ®­êng doanh thu cËn biªn, ®­êng chi phÝ b×nh
qu©n vµ ®­êng chi phÝ cËn biªn. H·y ®¸nh dÊu s¶n l­îng tèi ®a ho¸ lîi nhuËn vµ gi¸ cña Sparkle.
b. Lîi nhuËn cña Sparkle lµ bao nhiªu? H·y gi¶i thÝch.
c. Trªn ®å thÞ, h·y chØ ra thÆng d­ cña ng­êi tiªu dïng tõ viÖc mua thuèc ®¸nh r¨ng cña Sparkle.
H·y chØ ra møc kho¶n mÊt kh«ng so víi s¶n l­îng cã hiÖu qu¶.
d. NÕu chÝnh phñ buéc Sparkle s¶n xuÊt t¹i quy m« cã hiÖu qu¶, ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi nã?
§iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi ng­êi tiª u dïng cña Sparkle?

304
 5. C¸c thÞ tr­êng c¹nh tranh ®éc quyÒn th­êng cã sè l­îng s¶n phÈm tèi ­u hay kh«ng? H·y
gi¶i thÝch.
6. H·y hoµn thµnh b¶ng d­íi ®©y b»ng c¸ch ®iÒn c¸c tõ ®óng, kh«ng, hay cã thÓ cho mçi lo¹i
cÊu tróc thÞ tr­êng.
C¸c doanh nghiÖp C¹nh C¹nh §éc
tranh tranh ®éc quyÒn
hoµn h¶o quyÒn
S¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm ph©n biÖt
Cã n¨ng lùc s¶n xuÊt d­ thõa
Qu¶ng c¸o?
Chän Q sao cho MR = MC?
Chän Q sao cho P = MC?
Cã lîi nhuËn trong c©n b»ng dµi h¹n?
§èi mÆt víi ®­êng cÇu dèc xuèng
Cã MR nhá h¬n gi¸?
Ph¶i ®èi mÆt víi sù gia nhËp cña c¸c
doanh nghiÖp kh¸c?
Rót ra khái ngµnh nÕu lîi nhuËn dµi
h¹n nhá h¬n 0?

7. Chóng ta ®· thÊy r»ng c¸c doanh nghiÖp c¹nh tranh ®éc quyÒn cã thÓ göi thiÕp ch óc mõng
Gi¸ng sinh ®Õn kh¸ch hµng cña m×nh. Lµm ®iÒu nµy hä sÏ ®­îc g×? H·y gi¶i thÝch b»ng lêi vµ b»ng ®å thÞ.
8. NÕu b¹n ®ang xem xÐt viÖc gia nhËp ngµnh kinh doanh kem, b¹n cã ®Þnh s¶n xuÊt kem gièng
nh­ kem cña mét th­¬ng hiÖu hiÖn cã kh«ng? H·y gi¶i t hÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n b»ng c¸ch sö dông c¸c
kiÕn thøc trong ch­¬ng nµy.
9. H·y m« t¶ ba ch­¬ng tr×nh qu¶ng c¸o mµ b¹n thÊy trªn truyÒn h×nh. C¸c qu¶ng c¸o nµy cã
Ých lîi x· héi nµo kh«ng? C¸c qu¶ng c¸o nµy g©y l·ng phÝ cho x· héi nh­ thÕ nµo? C¸c qu¶ng c¸o nµy
cã t¸c ®éng tíi kh¶ n¨ng mua hµng cña b¹n kh«ng? T¹i sao?
10. Trong mçi cÆp doanh nghiÖp sau ®©y, h·y gi¶i thÝch doanh nghiÖp nµo cã kh¶ n¨ng qu¶ng
c¸o nhiÒu h¬n.
a. Trang tr¹i gia ®×nh vµ nhµ hµng gia ®×nh.
b. Nhµ s¶n xuÊt xe n©ng hµng vµ nhµ s¶n xuÊt xe h¬i.
c. C«ng ty s¸ng chÕ mét lo¹i ®ång hå ®eo tay ®¸ng tin cËy vµ c«ng ty s¸ng chÕ mét lo¹i ®ång hå
kÐm tin cËy h¬n cã cïng chi phÝ s¶n xuÊt.
11. Hai m­¬i n¨m tr­íc ®©y, thÞ tr­êng gµ lµ c¹nh tranh hoµn h¶o. Sau ®ã Frank Perdue b¾t ®Çu
tiÕp thÞ gµ b»ng tªn cña m×nh.
a. B¹n nghÜ thÕ nµo vÒ viÖc Perdue t¹o ra th­¬ng hiÖu cho gµ? Lµm nh­ vËy th× cã lîi g×?
b. X· héi ®­îc lîi g× khi gµ cã th­¬ng hiÖu? X· héi bÞ thiÖt h¹i g×?
12. Nhµ s¶n xuÊt thuèc gi¶m ®au Tylenol ®· qu¶ng c¸o rÊt nhiÒu vµ cã rÊt nhiÒu kh¸ch hµng
trung thµnh. Ng­îc l¹i c¸c nhµ s¶n xuÊt thuèc acetaminophen nh¸i l¹i kh«ng qu¶ng c¸o vµ kh¸ch hµng
cña hä mua v× c¸c thuèc ®ã cã gi¸ thÊp nhÊt. Gi¶ sö chi phÝ cËn biªn cña Tylenol vµ acetaminophen nh¸i
b»ng nhau vµ kh«ng ®æi.
a. H·y vÏ ®å thÞ chØ ra ®­êng cÇu, doanh thu cËn biªn, vµ chi phÝ cËn biªn cña Tylenol. H·y
®¸nh dÊu gi¸ vµ thÆng sè (phÇn gi¸ cao chi phÝ cËn biªn) cña Tylenol.
b. LÆp l¹i phÇn (a) ®èi víi nhµ s¶n xuÊt acetaminophen nh¸i. C¸c ®å thÞ kh¸c nhau nh­ thÕ nµo?
C«ng ty nµo cã møc thÆng sè cao h¬n? H·y gi¶i thÝch.
c. C«ng ty nµo cã ®éng lùc cao h¬n ®Ó kiÓm so¸t chÊt l­îng cÈn thËn? T¹i sao?

305
 PhÇn vi
Kinh tÕ häc
vÒ thÞ tr­êng lao ®éng

306
 Ch­¬ng 18

ThÞ tr­êng c¸c nh©n tè s¶n xuÊt

Sau khi tèt nghiÖp, thu nhËp cña b¹n phÇn lín phô thuéc vµo lo¹i c«ng viÖc mµ b¹n lµm. NÕu trë
thµnh mét lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh, b¹n sÏ kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n so víi tr­êng hîp trë thµnh ng­êi
phôc vô ë tr¹m x¨ng. Thùc tÕ nµy kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhªn, nh­ng lý do cña nã l¹i kh«ng thùc sù râ
rµng. Kh«ng cã ®¹o luËt nµo quy ®Þnh lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh ph¶i ®­îc tr¶ l­¬ng cao h¬n ng­êi phôc vô
ë tr¹m x¨ng. Kh«ng cã nguyªn lý ®¹o ®øc nµo nãi r»ng lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh ®¸ng ®­îc khen th­ëng
h¬n. VËy ®iÒu g× quy ®Þnh møc l­ ¬ng cña mçi lo¹i c«ng viÖc?
TÊt nhiªn, thu nhËp cña b¹n chØ lµ phÇn nhá trong bøc tranh kinh tÕ réng lín. Trong n¨m 1999,
tæng thu nhËp cña toµn bé c­ d©n Mü vµo kho¶ng 8 ngh×n tû ®« la. Mäi ng­êi kiÕm thu nhËp theo nhiÒu
c¸ch kh¸c nhau. Ng­êi lao ®éng nhËn kho¶ng 3/4 tæng thu nhËp d­íi d¹ng tiÒn l­¬ng vµ c¸c kho¶n phô
cÊp kh¸c. PhÇn cßn l¹i thuéc vÒ chñ ®Êt vµ chñ së h÷u t­ b¶n - tøc khèi l­îng trang thiÕt bÞ vµ c¬ së h¹
tÇng trong nÒn kinh tÕ - d­íi d¹ng ®Þa t«, lîi nhuËn vµ l·i suÊt. §iÒu g× quyÕt ®Þnh t hu nhËp cña ng­êi
lao ®éng? Cña chñ ®Êt? Cña chñ së h÷u t­ b¶n? T¹i sao mét sè ng­êi lao ®éng nhËn ®­îc tiÒn l­¬ng cao
h¬n nh÷ng ng­êi lao ®éng kh¸c? T¹i sao mét sè chñ ®Êt cã thu nhËp tõ ®Þa t« cao h¬n nh÷ng chñ ®Êt kh¸c?
Vµ t¹i sao mét sè chñ së h÷u t­ b¶n thu ®­îc lîi nhuËn cao h¬n nh÷ng chñ së h÷u t­ b¶n kh¸c? Nãi mét
c¸ch cô thÓ, t¹i sao lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh l¹i kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n ng­êi phôc vô ë tr¹m x¨ng?
Còng gièng nh­ hÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò kh¸c cña kinh tÕ häc, lêi gi¶i ®¸p cho nh÷ng c©u hái nµy
vÉn g¾n víi cung vµ cÇu. Cung vµ cÇu v Ò lao ®éng, ®Êt ®ai, vµ t­ b¶n quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ tr¶ cho ng­êi lao
®éng, chñ ®Êt vµ chñ së h÷u t­ b¶n. Do vËy, ®Ó hiÓu ®­îc t¹i sao mét sè ng­êi cã thu nhËp cao h¬n
nh÷ng ng­êi kh¸c, chóng ta cÇn nghiªn cøu s©u h ¬n thÞ tr­êng dÞch vô mµ hä cung øng. §©y chÝnh lµ
c«ng viÖc cña chóng ta trong ch­¬ng nµy vµ hai ch­¬ng tiÕp theo.
Ch­¬ng nµy cung cÊp lý thuyÕt c¬ b¶n cho viÖc ph©n tÝch thÞ tr­êng c¸c nh©n tè s¶n xuÊt. Nh­
b¹n biÕt tõ ch­¬ng 2, nh©n tè s¶n xuÊt lµ yÕu tè ®Çu vµo ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch
vô. Khi c«ng ty m¸y tÝnh s¶n xuÊt mét ch­¬ng tr×nh phÇn mÒm míi, nã ph¶i sö dông thêi gian (lao
®éng) cña lËp tr×nh viªn, kh«ng gian ®Þa lý mµ nã ®Æt v¨n phßng (®Êt ®ai), toµ nhµ v¨n phßng vµ trang
thiÕt bÞ m¸y tÝnh (t­ b¶n). T­¬ng tù nh­ vË y, khi mét tr¹m x¨ng b¸n x¨ng, nã ph¶i sö dông thêi gian (lao
®éng) cña ng­êi phôc vô, kh«ng gian ®Þa lý (®Êt ®ai), c¸c thïng x¨ng vµ m¸y b¬m x¨ng (t­ b¶n).
MÆc dï thÞ tr­êng nh©n tè t­¬ng ®ång víi thÞ tr­êng hµng ho ¸ ë nhiÒu ®iÓm mµ chóng ta ®·
ph©n tÝch trong c¸c ch­¬ng tr­íc, song chóng kh¸c nhau ë mét ®iÓm quan träng: Nhu cÇu vÒ nh©n tè s¶n
xuÊt nµo ®ã lµ mét lo¹i nhu cÇu ph¸i sinh. NghÜa lµ nhu cÇu cña doanh nghiÖp vÒ nh©n tè s¶n xuÊt cã
nguån gèc tõ quyÕt ®Þnh c ung øng mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã cña doanh nghiÖp trªn thÞ tr­êng kh¸c. Nhu
cÇu vÒ lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh kh«ng thÓ t¸ch rêi cung vÒ phÇn mÒm m¸y tÝnh vµ nhu cÇu vÒ nh©n viªn
phôc vô t¹i tr¹m x¨ng kh«ng thÓ t¸ch rêi cung vÒ x¨ng.
Trong ch­¬ng nµy, chóng t a ph©n tÝch nhu cÇu vÒ nh©n tè s¶n xuÊt b»ng c¸ch t×m hiÓu xem
doanh nghiÖp c¹nh tranh theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn quyÕt ®Þnh l­îng nh©n tè s¶n xuÊt mµ
hä sÏ mua nh­ thÕ nµo. Chóng ta b¾t ®Çu ph©n tÝch b»ng c¸ch t×m hiÓu nhu cÇu vÒ lao ®éng. La o ®éng lµ
nh©n tè quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, bëi v× ng­êi lao ®éng thu ®­îc phÇn lín tæng thu nhËp
t¹o ra trong nÒn kinh tÕ Mü. Trong phÇn cuèi cña ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ thÊy r»ng nh÷ng bµi häc rót ra
tõ thÞ tr­êng lao ®éng cã thÓ vËn dông t rùc tiÕp vµo thÞ tr­êng c¸c nh©n tè s¶n xuÊt kh¸c.
Lý thuyÕt c¬ b¶n vÒ thÞ tr­êng nh©n tè (s¶n xuÊt) ®­îc x©y dùng trong ch­¬ng nµy lµ b­íc tiÕn
dµi trong viÖc lý gi¶i c¬ chÕ ph©n phèi thu nhËp cña nÒn kinh tÕ Mü cho ng­êi lao ®éng, chñ ®Êt vµ chñ
së h÷u t­ b¶n. Ch­¬ng 19 sÏ dùa vµo ph©n tÝch nµy ®Ó nghiªn cøu chi tiÕt h¬n t¹i sao mét sè lo¹i lao

307
®éng l¹i kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n nh÷ng lo¹i lao ®éng kh¸c. Ch­¬ng 20 sÏ ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò bÊt b×nh
®¼ng ph¸t sinh tõ qu¸ tr×nh nµy, sau ®ã xÐt xem chÝnh phñ cÇn t hùc hiÖn vai trß g× ®Ó c¶i thiÖn ph©n phèi
thu nhËp.
CÇu vÒ lao ®éng
Gièng nh­ c¸c thÞ tr­êng kh¸c trong nÒn kinh tÕ, thÞ tr­êng lao ®éng chÞu sù chi phèi cña lùc
l­îng cung cÇu. NhËn ®Þnh nµy ®­îc minh ho¹ b»ng h×nh 1. Trong phÇn (a), cung vµ cÇu vÒ t¸o quyÕt ®Þnh
gi¸ t¸o. Trong phÇn (b) cung vµ cÇu vÒ sè ng­êi h¸i t¸o quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ hay tiÒn l­¬ng cña ng­êi h¸i t¸o.
(a) ThÞ tr­êng t¸o

Gi¸ t¸o

Cung

CÇu

Q L­îng t¸o
(b) ThÞ tr­êng lao ®éng h¸i t¸o

TiÒn l­¬ng
Cung

CÇu
L Sè lao ®éng h¸i t¸o
H×nh 1. TÝnh chÊt dÔ thay ®æi cña cung vµ cÇu. C¸c c«ng cô c¬ b¶n lµ cung vµ cÇu ®­îc vËn
dông c¶ cho c¸c hµng ho¸ vµ dÞch vô lao ®éng. PhÇn (a) cho thÊy cung vµ cÇu vÒ t¸o quyÕt ®Þnh gi¸ t¸o
nh­ thÕ nµo. PhÇn (b) cho thÊy cung vµ cÇu vÒ sè lao ®éng h¸i t¸o quyÕt ®Þnh tiÒn l­¬ng cña ng­êi h¸i
t¸o nh­ thÕ nµo.
Nh­ chóng ta ®· nh¾c ®Õn, thÞ tr­êng lao ®éng kh¸c víi hÇu hÕt c¸c thÞ tr­êng kh¸c v× nhu cÇu vÒ
lao ®éng lµ lo¹i nhu cÇu ph¸i sinh. Thay v× lµ nh÷ng hµng ho¸ hoµn chØnh s½n sµng cho ng­êi tiªu dïng
th­ëng thøc, hÇu hÕt dÞch vô lao ®éng lµ ®Çu vµo phôc vô cho qu¸ tr× nh s¶n xuÊt ra hµng ho¸ kh¸c. §Ó hiÓu
®­îc nhu cÇu vÒ lao ®éng, chóng ta cÇn tËp trung xem xÐt doanh nghiÖp thuª vµ sö dông lao ®éng ®Ó s¶n
xuÊt ra c¸c hµng ho¸ phôc vô cho viÖc b¸n ra. Th«ng qua viÖc xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
hµng ho¸ vµ nhu cÇu vÒ lao ®éng, chóng ta sÏ hiÓu ®­îc c¸ch x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng c©n b»ng.
Doanh nghiÖp c¹nh tranh tèi ®a ho¸ lîi nhuËn
Chóng ta h·y t×m hiÓu xem mét doanh nghiÖp ®iÓn h×nh, vÝ dô nhµ s¶n xuÊt t¸o, quyÕt ®Þnh
l­îng cÇu vÒ lao ®éng nh­ thÕ nµo. Doanh n ghiÖp nµy së h÷u mét v­ên t¸o vµ hµng tuÇn ph¶i quyÕt ®Þnh
xem nªn thuª bao nhiªu ng­êi h¸i t¸o. Sau khi nã thùc hiÖn quyÕt ®Þnh thuª ng­êi, ng­êi lao ®éng h¸i
cµng nhiÒu t¸o cµng tèt. Sau ®ã doanh nghiÖp b¸n sè t¸o nµy, tr¶ l­¬ng cho ng­êi lao ®éng, gi÷ l¹i phÇn
d«i ra vµ coi ®ã lµ lîi nhuËn.

308
 Chóng ta ®­a ra hai gi¶ ®Þnh vÒ doanh nghiÖp nµy. Thø nhÊt, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng doanh
nghiÖp cã tÝnh c¹nh tranh c¶ trªn thÞ tr­êng t¸o (khi doanh nghiÖp lµ ng­êi b¸n) vµ trªn thÞ tr­êng lao
®éng h¸i t¸o (khi doanh nghiÖp lµ ng­êi thuª lao ®éng). H·y nhí l¹i r»ng trong ch­¬ng 14, chóng ta ®·
kh¼ng ®Þnh doanh nghiÖp c¹nh tranh lµ ng­êi chÊp nhËn gi¸. Bëi v× cã rÊt nhiÒu doanh nghiÖp kh¸c còng
b¸n t¸o vµ thuª lao ®éng h¸i t¸o, nªn mét doanh nghiÖp c¸ biÖt cã rÊt Ýt ¶n h h­ëng tíi gi¸ t¸o hoÆc tiÒn
l­¬ng tr¶ cho lao ®éng h¸i t¸o. Doanh nghiÖp nµy ph¶i chÊp nhËn gi¸ t¸o vµ tiÒn l­¬ng do c¸c ®iÒu kiÖn
thÞ tr­êng quy ®Þnh. Nã chØ cã quyÒn quyÕt ®Þnh sè lao ®éng sÏ thuª vµ sè t¸o sÏ b¸n.
Thø hai, chóng ta gi¶ ®Þnh r»ng c¸c d oanh nghiÖp theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. Do
vËy, doanh nghiÖp kh«ng trùc tiÕp quan t©m ®Õn sè lao ®éng nã cã hoÆc sè t¸o nã s¶n xuÊt ra. Nã chØ
quan t©m ®Õn lîi nhuËn, tøc tæng doanh thu b¸n t¸o trõ tæng chi phÝ s¶n xuÊt t¸o. Cung t¸o vµ cÇu v Ò lao
®éng cña doanh nghiÖp ®Òu xuÊt ph¸t tõ môc tiªu tr­íc hÕt cña nã lµ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn.
Hµm s¶n xuÊt vµ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng
§Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh thuª lao ®éng, doanh nghiÖp ph¶i xÐt xem quy m« cña lùc l­îng lao ®éng
cã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn khèi l­îng s¶n phÈm ®­îc s¶n xuÊt ra. Nãi c¸ch kh¸c, nã ph¶i xÐt xem sè
lao ®éng h¸i t¸o ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn l­îng t¸o thu ho¹ch vµ b¸n ra. B¶ng 1 tr×nh bµy mét vÝ dô
b»ng sè. Cét ®Çu tiªn ghi sè ng­êi lao ®éng. Cét thø hai lµ l­îng t¸o mµ sè lao ®éng nµy h¸i ®­îc mçi
tuÇn.
Lao ®éng S¶n l­îng S¶n phÈm cËn biªn Gi¸ trÞ s¶n phÈm TiÒn Lîi nhuËn cËn
cña L§ cËn biªn cña L§ l­¬ng biªn
L (Sè lao Q (Giá/ MPL = Q/L VMPL = PxMPL W  Lîi nhuËn =
®éng) tuÇn) (Giá/tuÇn) (®« la) VMPL - W (®«
la)
0 0 - - - -
1 100 100 1000 500 500
2 180 80 800 500 300
3 240 60 600 500 100
4 280 40 400 500 -100
5 300 20 200 500 -300
B¶ng 1. Doanh nghiÖp c¹nh tranh quyÕt ®Þnh thuª lao ®éng nh­ thÕ nµo
Nh÷ng con sè trong hai cét nµy ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña doanh ng hiÖp. Nh­ chóng ta ®·
biÕt tõ ch­¬ng 13, c¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ hµm s¶n xuÊt ®Ó ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a l­îng
®Çu vµo sö dông trong s¶n xuÊt vµ s¶n l­îng thu ®­îc tõ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. ë ®©y "®Çu vµo" lµ sè ng­êi
lao ®éng h¸i t¸o vµ "s¶n l­în g" lµ l­îng t¸o. C¸c yÕu tè ®Çu vµo kh¸c - c©y t¸o, ®Êt ®ai, xe t¶i, m¸y kÐo
cña doanh nghiÖp… - lóc nµy ®­îc coi lµ kh«ng ®æi. Hµm s¶n xuÊt cña doanh nghiÖp cho thÊy, nÕu nã
thuª mét lao ®éng, th× ng­êi lao ®éng ®ã h¸i ®­îc 100 giá t¸o mçi tuÇn. NÕu doanh nghiÖp thuª hai lao
®éng, th× hai lao ®éng lµm viÖc cïng nhau h¸i ®­îc 180 giá t¸o mçi tuÇn …
H×nh 2 biÓu thÞ b»ng ®å thÞ sè liÖu vÒ lao ®éng vµ s¶n l­îng ghi trong b¶ng 1. Sè lao ®éng ®­îc
biÓu thÞ trªn trôc hoµnh vµ s¶n l­îng ®­îc biÓu thÞ trªn trôc tung . H×nh nµy minh ho¹ cho hµm s¶n xuÊt.
Mét trong M­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc giíi thiÖu trong ch­¬ng 1 lµ: mäi ng­êi suy nghÜ t¹i
®iÓm cËn biªn. ý t­ëng nµy lµ ch×a kho¸ ®Ó hiÓu ®­îc c¸ch ra quyÕt ®Þnh sè lao ®éng cÇn thuª cña
doanh nghiÖp. §Ó tõng b­íc ®i ®Õn quyÕt ®Þnh ®ã, cét thø ba trong b¶ng 18 -1 ghi s¶n phÈm cËn biªn cña
lao ®éng, tøc l­îng s¶n phÈm t¨ng thªm tõ viÖc thuª thªm mét ®¬n vÞ lao ®éng. VÝ dô khi doanh nghiÖp
t¨ng sè lao ®éng tõ 1 lªn 2, sè giá t¸o h¸i ®­îc t¨ng tõ 100 lªn 180. Do vËy, s¶ n phÈm cËn biªn cña
ng­êi lao ®éng thø hai lµ 80 giá t¸o.

309
 Hµm s¶n xuÊt
300
280
240
180
100

0 1 2 3 4 5 Sè lao ®éng h¸i t¸o

H×nh 2. Hµm
1 s¶n xuÊt. Hµm s¶n xuÊt chÝnh lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®Çu vµo cña qu¸ tr×nh
s¶n xuÊt (ng­êi h¸i t¸o) vµ s¶n l­îng cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®ã (t¸o). Khi l­îng ®Çu vµo t¨ng, h µm s¶n
xuÊt trë nªn tho¶i h¬n vµ ®iÒunµy ph¶n ¸nh quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn.
CÇn chó ý r»ng khi sè lao ®éng t¨ng, s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng gi¶m. Nh­ b¹n ®· biÕt tõ
ch­¬ng 13, ®Æc tÝnh nµy ®­îc géi lµ quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn. Ban ®Çu, khi chØ cã mét vµi
lao ®éng ®­îc thuª, hä h¸i t¸o tõ nh÷ng c©y t¸o tèt nhÊt trong v­ên. Khi sè lao ®éng t¨ng, sè lao ®éng
t¨ng thªm ph¶i h¸i t¸o tõ nh÷ng c©y cã Ýt qu¶ h¬n. Do vËy, khi cµng cã nhiÒu lao ®éng ®­îc thuª, mçi
lao ®éng thuª thªm sÏ ®ãng gãp ngµy cµng Ýt h¬n vµo s¶n l­îng t¸o. V× lý do nµy, hµm s¶n xuÊt trong
h×nh 2 trë nªn tho¶i h¬n khi sè lao ®éng t¨ng.
Gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn vµ nhu cÇu vÒ lao ®éng
Doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi nhuËn quan t©m ®Õn tiÒn nhiÒu h¬n lµ t¸o. Do vËy, khi quyÕt ®Þnh
sè lao ®éng cÇn thuª, doanh nghiÖp c©n nh¾c xem mçi lao ®éng thuª thªm mang l¹i bao nhiªu lîi nhuËn.
V× lîi nhuËn b»ng tæng doanh thu trõ tæng chi phÝ, nªn kho¶n lîi nhuËn thu ®­îc tõ mét lao ®éng thuª
thªm b»ng phÇn ®ãng gãp vµo doanh thu cña anh ta trõ tiÒn l­¬ng tr¶ cho anh ta.
§Ó x¸c ®Þnh phÇn ®ãng gãp vµo doanh thu cña lao ®éng nµy, chóng ta ph¶i chuyÓn s¶n phÈm
cËn biªn cña lao ®éng (t×nh b»ng sè giá t¸o) thµnh gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn (tÝnh b»ng tiÒn). Chóng ta
thùc hiÖn c«ng viÖc nµy b»ng c¸c h sö dông gi¸ t¸o. TiÕp tôc vÝ dô cña chóng ta, nÕu mét giá t¸o ®­îc
b¸n víi gi¸ 10 ®« la vµ nÕu mét lao ®éng thuª thªm s¶n xuÊt ra ®­îc 80 giá t¸o, th× ng­êi lao ®éng ®ã sÏ
t¹o ra ®­îc 800 ®« la doanh thu.
Gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña bÊt kú ®Çu vµo nµo còng b»ng s¶n phÈm cËn biªn cña ®Çu vµo ®ã
nh©n víi gi¸ thÞ tr­êng cña s¶n phÈm. Cét thø t­ trong b¶ng 1 ghi gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng
trong vÝ dô cña chóng ta, víi gi¶ ®Þnh gi¸ mét giá t¸o b»ng 10 ®« la. Do gi¸ thÞ tr­êng kh«ng thay ®æi
®èi víi doanh nghiÖp c¹nh tranh, nªn gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn (gièng nh­ s¶n phÈm cËn biªn) còng
gi¶m dÇn khi sè lao ®éng t¨ng.
Gi¸ trÞ s¶n
phÈm cËn biªn

TiÒn l­¬ng thÞ

tr­êng Gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn (®­êng cÇu
vÒ lao ®éng)

L­îng tèi ®a ho¸ Sè lao ®éng h¸i t¸o

lîi nhuËn

310
 H×nh 3. Gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng. H×nh nµy cho thÊy gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn
(s¶n phÈm cËn biªn nh©n víi gi¸ s¶n phÈm) phô thuéc nh­ thÕ nµo vµo sè lao ®éng. §­êng gi¸ trÞ s¶n
phÈm cËn biªn dèc xuèng do quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn. §èi víi doanh nghiÖp c¹nh tranh, tèi
®a ho¸ lîi nhuËn, ®­êng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn còng lµ ®­êng cÇu vÒ lao ®éng cña doanh nghiÖp.
B©y giê chóng ta h·y xÐt xem doanh nghiÖp thuª bao nhiªu lao ®éng. Gi¶ sö møc l­¬ng thÞ
tr­êng cña lao ®éng h¸i t¸o lµ 500 ®« la mét tuÇn. Trong tr­êng hîp nµy, ng­êi lao ®éng thø nhÊt mµ
doanh nghiÖp thuª ®em l¹i lîi nhuËn: Ng­êi lao ®éng th ø nhÊt t¹o ra 1.000 ®« la doanh thu, hay 500 ®«
la lîi nhuËn. T­¬ng tù nh­ vËy, ng­êi lao ®éng thø hai t¹o thªm 800 ®« la doanh thu, hay 300 ®« la lîi
nhuËn. Ng­êi lao ®éng thø ba t¹o thªm 600 ®« la doanh thu, hay 100 ®« la lîi nhuËn. Song sau ng­êi lao
®éng thø ba, viÖc thuª tiÕp lao ®éng kh«ng ®em l¹i lîi nhuËn. Ng­êi lao ®éng thø t­ chØ mang l¹i thªm
400 ®« la doanh thu. V× tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng nµy vÉn lµ 500 ®« la, nªn viÖc thuª lao ®éng thø
t­ ®ång nghÜa víi viÖc lµm gi¶m 100 ®« la lîi nhuËn. Do vËy, doanh nghiÖp chØ thuª ba lao ®éng.
ViÖc xem xÐt quyÕt ®Þnh cña doanh nghiÖp d­íi d¹ng ®å thÞ sÏ dÔ hiÓu h¬n. H×nh 3 vÏ ®­êng
gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn. §­êng nµy dèc xuèng v× s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng gi¶m dÇn khi sè lao
®éng t¨ng. H×nh nµy còng vÏ mét ®­êng n»m ngang t¹i møc l­¬ng thÞ tr­êng. §Ó tèi ®a ho¸ lîi nhuËn,
doanh nghiÖp thuª lao ®éng cho tíi khi hai ®­êng nµy c¾t nhau. D­íi møc lao ®éng ®­îc thuª nµy, gi¸
trÞ s¶n phÈm cËn biªn lín h¬n tiÒn l­¬ng, do vËy viÖc thuª thªm lao ®éng lµm t¨ ng lîi nhuËn. ë trªn møc
nµy, gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn nhá h¬n tiÒn l­¬ng, do vËy sè lao ®éng thuª thªm lµm gi¶m lîi nhuËn.
Nh­ vËy, doanh nghiÖp c¹nh tranh, tèi ®a ho¸ lîi nhuËn sÏ thuª lao ®éng cho tíi khi gi¸ trÞ s¶n phÈm
cËn biªn cña lao ®éng b»ng tiÒ n l­¬ng.
Sau khi ®· gi¶i thÝch xong chiÕn l­îc thuª lao ®éng víi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña doanh
nghiÖp c¹nh tranh, giê ®©y chóng ta cã thÓ ®­a ra lý thuyÕt vÒ nhu cÇu lao ®éng. H·y nhí l¹i r»ng ®­êng
cÇu vÒ lao ®éng cña doanh nghiÖp cho chóng ta b iÕt l­îng cÇu vÒ lao ®éng cña doanh nghiÖp t¹i c¸c møc
tiÒn l­¬ng. Chóng ta còng võa thÊy trong h×nh 3, doanh nghiÖp ®­a ra quyÕt ®Þnh ®ã b»ng c¸ch lùa chän
l­îng lao ®éng mµ t¹i ®ã gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn b»ng tiÒn l­¬ng. Nh­ vËy, ®­êng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn
biªn chÝnh lµ ®­êng cÇu vÒ lao ®éng cña doanh nghiÖp c¹nh tranh theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn.
Nh÷ng yÕu tè nµo lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu vÒ lao ®éng?
Giê ®©y chóng ta ®· hiÓu ®­îc ®­êng cÇu vÒ lao ®éng. Nã chØ lµ sù ph¶n ¸nh gi¸ trÞ s¶n phÈ m
cËn biªn cña lao ®éng. Víi hiÓu biÕt nµy, chóng ta h·y t×m hiÓu nh÷ng nguyªn nh©n cã thÓ g©y ra sù
dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu vÒ lao ®éng.
Gi¸ s¶n phÈm. Gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn b»ng s¶n phÈm cËn biªn nh©n víi gi¸ s¶n phÈm cña
doanh nghiÖp. Do vËy, khi g i¸ s¶n phÈm thay ®æi, gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn còng thay ®æi vµ ®­êng cÇu
vÒ lao ®éng dÞch chuyÓn. VÝ dô, sù gia t¨ng gi¸ t¸o lµm t¨ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña mçi lao ®éng
h¸i t¸o vµ do vËy lµm t¨ng nhu cÇu vÒ lao ®éng cña c¸c nhµ cung cÊp t¸o. Tr¸i l¹i,sù gi¶m sót cña gi¸ t¸o
lµm gi¶m gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn vµ lµm gi¶m nhu cÇu vÒ lao ®éng.
Sù thay ®æi c«ng nghÖ. Trong kho¶ng thêi gian tõ 1968 ®Õn 1998, n¨ng suÊt cña mét lao ®éng
®iÓn h×nh ë Mü tÝnh theo giê ®· t¨ng 57%. T¹i sao l¹i cã ®iÒu nµy? L ý do quan träng nhÊt lµ tiÕn bé
c«ng nghÖ: C¸c nhµ khoa häc vµ kü s­ ®· cho ra ®êi nh÷ng ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt hiÖu qu¶ h¬n. §iÒu
nµy ¶nh h­ëng s©u s¾c ®Õn thÞ tr­êng lao ®éng. TiÕn bé c«ng nghÖ ®· lµm t¨ng s¶n phÈm cËn biªn cña
lao ®éng, do ®ã lµm t¨ng nhu cÇu vÒ lao ®éng. Nh÷ng tiÕn bé c«ng nghÖ nµy lý gi¶i sù gia t¨ng cña ho¹t
®éng tuyÓn dông trong khi tiÒn l­¬ng t¨ng lªn: MÆc dï tiÒn l­¬ng (®· lo¹i trõ ¶nh h­ëng cña l¹m ph¸t)
t¨ng 62% trong ba thËp kû trªn, nh­ng sè lao ®éng ®­îc c¸c doanh nghiÖp sö dông vÉn t¨ng 72%.
Cung vÒ c¸c nh©n tè s¶n xuÊt kh¸c. L­îng cung vÒ mét nh©n tè s¶n xuÊt nµo ®ã trong qu¸
tr×nh s¶n xuÊt còng cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn s¶n phÈm cËn biªn cña c¸c nh©n tè kh¸c. VÝ dô, khi l­îng

311
cung vÒ thang h¸i t¸o gi¶m, s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®é ng h¸i t¸o gi¶m, do vËy cÇu vÒ lao ®éng h¸i t¸o
còng gi¶m. Chóng ta sÏ xem xÐt mèi liªn hÖ nµy gi÷a c¸c nh©n tè s¶n xuÊt chi tiÕt h¬n trong phÇn sau
cña ch­¬ng nµy.
KiÓm tra nhanh: Nªu ®Þnh nghÜa s¶n phÈm cËn biªn vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng .
H·y m« t¶ c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh thuª lao ®éng cña mét doanh nghiÖp c¹nh tranh, tèi ®a ho¸ lîi nhuËn.

PhÇn ®äc thªm: CÇu ®Çu vµo vµ cung s¶n phÈm: Hai mÆt cña cïng mét vÊn ®Ò.
Trong ch­¬ng 14 chóng ta ®· biÕt doanh nghiÖp c¹nh tranh, tè ®a ho¸ lîi nhu Ën ra quyÕt ®Þnh
nh­ thÕ nµo vÒ l­îng b¸n ra: Nã lùa chän møc s¶n l­îng mµ t¹i ®ã gi¸ s¶n phÈm b»ng chi phÝ s¶n xuÊt
cËn biªn. Chóng ta còng võa hiÓu ®­îc doanh nghiÖp nh­ vËy ra quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo vÒ møc lao ®éng
sÏ thuª: Nã lùa chän thuª møc lao ®éng mµ t¹i ®ã tiÒn l­¬ng b»ng gi¸ trÞ s¶n phÈm biªn. Do hµm s¶n
xuÊt g¾n l­îng ®Çu vµo víi s¶n l­îng, nªn kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi biÕt r»ng quyÕt ®Þnh vÒ nhu
cÇu ®Çu vµo cña doanh nghiÖp g¾n bã chÆt chÏ víi quyÕt ®Þnh cña nã vÒ cung s¶n phÈm. Thùc tÕ, hai
quyÕt ®Þnh nµy chØ lµ hai mÆt cña cïng mét vÊn ®Ò.
§Ó xem xÐt mèi quan hÖ trªn ®Çy ®ñ h¬n, chóng ta hay xÐt xem s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng
(MPL) vµ chi phÝ cËn biªn (MC) cã mèi quan hÖ víi nhau nh­ thÕ nµo. Gi¶ sö lao ®éng ®­îc thuª thªm
cã chi phÝ lµ 500 ®« la vµ s¶n phÈm biªn lµ 50 giá t¸o. Trong tr­êng hîp nµy, viÖc s¶n xuÊt ra thªm 50
giá t¸o cã chi phÝ lµ 500 ®« la; chi phÝ cËn biªn cña mét giá t¸o lµ 500 ®« la/ 50, hay 10 ®« la. Tæng
qu¸t h¬n, nÕu W lµ tiÒn l­¬ng vµ ®¬n vÞ lao ®éng thuª thªm s¶n xuÊt lµ MPL ®¬n vÞ s¶n l­îng, th× chi
phÝ cËn biªn cña ®¬n vÞ s¶n l­îng lµ MC = W/MPL.
Ph©n tÝch nµy cho thÊy r»ng quy luËt s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn g¾n bã chÆt chÏ víi chi phÝ cËn
biªn t¨ng dÇn. Khi v­ên t¸o cña chóng ta cã nhiÒu lao ®éng h¬n, mçi lao ®éng ®­îc thuª thªm ®ãng gãp Ýt
h¬n vµo s¶n l­îng t¸o (MPL gi¶m). T­¬ng tù nh­ vËy, khi nhµ s¶n xuÊt t¸o s¶n xuÊt ë møc s¶n l­îng lín,
th× v­ên t¸o cã qu¸ nhiÒu lao ®éng, do vËy viÖc s¶n xuÊt thªm mét giá t¸o rÊt tèn kÐm (MC t¨ng).
B©y giê h·y xem xÐt tiªu chuÈn tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña chóng ta. Tr­íc ®©y chóng ta ®· nhËn ®Þnh
r»ng doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi nhuËn lùa chän møc thuª lao ®éng sao cho gi¸ trÞ s¶n phÈm biªn (P x MPL)
b»ng tiÒn l­¬ng (W). Chóng ta cã thÓ viÕt nhËn ®Þnh d­íi d¹ng to¸n häc n h­ sau:
P x MPL = W
NÕu chóng ta chia c¶ hai vÕ cña ph­¬ng tr×nh nµy cho MPL, chóng ta cã:
P = W/MPL
H·y chó ý r»ng W/MPL b»ng chi phÝ cËn biªn MC. Do vËy, chóng ta cã th thay W/MPL = MC
vµo ph­¬ng tr×nh trªn vµ cã
P = MC
Ph­¬ng tr×nh nµy cho thÊy gi¸ s¶n phÈm doanh nghiÖp b»ng chi phÝ cËn biªn ®Ó s¶n xuÊt ra mét
®¬n vÞ s¶n phÈm. Do vËy, khi doanh nghiÖp c¹nh tranh thuª lao ®éng cho tíi khi gi¸ trÞ s¶n phÈm biªn
b»ng tiÒn l­¬ng, nã còng s¶n xuÊt cho tíi khi gi¸ b»ng chi phÝ cËn biªn. Ph©n tÝch cña chóng ta vÒ nhu
cÇu lao ®éng trong ch­¬ng nµy chØ lµ mét c¸ch kh¸c xem xÐt quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt ®· ®­îc ®Ò cËp ®Õn lÇn
®Çu trong ch­¬ng 14.

Cung vÒ lao ®éng

Nh­ vËy, chóng ta ®· kÕt thóc phÇn ph©n tÝch chi tiÕt nhu cÇu vÒ lao ®éng. B©y giê chóng ta h·y
trë l¹i xem xÐt mÆt cßn l¹i cña thÞ tr­êng - cung lao ®éng. M« h×nh chuÈn vÒ cung lao ®éng sÏ ®­îc tr×nh
bµy trong ch­¬ng 21, khi chóng ta x©y dùng lý thuyÕt vÒ qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh cña hé gia ®×nh. ë ®©y
chóng ta chØ th¶o luËn ng¾n gän b»ng lêi vÒ c¸c quyÕt ®Þnh Èn sau ®­êng cung vÒ lao ®éng.

312
 Sù ®¸nh ®æi gi÷a lao ®éng vµ nghØ ng¬i
Mét trong M­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1 lµ mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi sù
®¸nh ®æi. Trong ®êi sèng cña mét ng­êi, cã lÏ kh«ng cã sù ®¸nh ®æi nµo râ rµng vµ quan träng h¬n sù
®¸nh ®æi gi÷a lao ®éng vµ nghØ ng¬i. Khi cµng dµnh nhiÒu thêi gian cho lao ®éng, b¹n cµng cã Ýt thêi
gian ®Ó xem ti vi, ¨n tèi cïng víi b¹n bÌ hay ch¹y theo c¸c së thÝch c¸ nh©n. Sù ®¸nh ®æi gi÷a lao ®éng
vµ nghØ ng¬i Èn sau ®­êng cung vÒ lao ®éng.
Mét nguyªn lý kh¸c trong M­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc lµ: chi phÝ cña mét thø lµ nh÷ng thø
mµ b¹n ph¶i tõ bá ®Ó cã nã. B¹n ph¶i tõ bá nh÷ng g× ®Ó cã mét giê nghØ ng¬i? B¹n ph¶i tõ bá mét giê
lao ®éng vµ ®iÒu nµy còng cã nghÜa lµ mét giê l­¬ng. Do vËy, nÕu t iÒn l­¬ng lµ 15 ®« la mét giê, th× chi
phÝ c¬ héi cña mét giê nghØ ng¬i lµ 15 ®« la. Vµ khi tiÒn l­¬ng cña b¹n t¨ng lªn 20 ®« la mét giê, chi phÝ
c¬ héi cña thêi gian nghØ ng¬i còng t¨ng lªn.
§­êng cung vÒ lao ®éng cho thÊy ph¶n øng cña quyÕt ®Þnh ®¸nh ®æi lao ®éng - nghØ ng¬i cña
ng­êi lao ®éng ®Ó ®¸p l¹i sù thay ®æi trong chi phÝ c¬ héi. §­êng cung lao ®éng dèc lªn hµm ý sù gia
t¨ng cña tiÒn l­¬ng lµm cho ng­êi lao ®éng t¨ng l­îng cung vÒ lao ®éng. Do thêi gian cã h¹n, nªn thêi
gian lao ®éng nhiÒu h¬n còng hµm ý thêi gian nghØ ng¬i Ýt h¬n. NghÜa lµ ng­êi lao ®éng ph¶n øng l¹i sù
gia t¨ng chi phÝ c¬ héi cña nghØ ng¬i b»ng c¸ch dµnh Ýt thêi gian cho nã h¬n.
CÇn chó ý r»ng ®­êng cung vÒ lao ®éng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i dèc lªn. H·y t­ëng t­îng ra r»ng
b¹n ®­îc t¨ng l­¬ng tõ 15 lªn 20 ®« la mét giê. Chi phÝ c¬ héi cña nghØ ng¬i giê ®©y lín h¬n, song b¹n
còng trë nªn giµu h¬n so víi tr­íc. B¹n cã thÓ quyÕt ®Þnh r»ng víi sè tµi s¶n t¨ng thªm nµy, giê ®©y ta
cã ®ñ tiÒn ®Ó h­ëng thêi gian nghØ ng¬i nhiÒu h¬n; trong tr­êng hîp nµy, ®­êng cung lao ®éng cña b¹n
ng¶ vÒ phÝa sau. Trong ch­¬ng 21, chóng ta sÏ bµn ®Õn kh¶ n¨ng nµy d­íi d¹ng c¸c hiÖu øng xung ®ét
nhau ®èi víi quyÕt ®Þnh cung vÒ lao ®éng (®­îc gäi lµ hiÖu øng thay thÕ vµ hiÖu øng thu nhËp). T¹m thêi
chóng ta bá qua kh¶ n¨ng ng¶ vÒ phÝa sau cña ®­êng cung vÒ lao ®éng vµ gi¶ ®Þnh r»ng ®­êng cung vÒ
lao ®éng dèc lªn.
YÕu tè nµo lµm cho ®­êng cung vÒ lao ®éng dÞch chuyÓn?
§­êng cung vÒ lao ®éng dÞch chuyÓn mçi khi mäi ng­êi thay ®æi thêi gian lao ®éng t¹i mét
møc tiÒn l­¬ng nhÊt ®Þnh. B©y giê chóng ta h·y xem xÐt mét sè nguyªn nh©n cã thÓ g©y ra sù dÞch
chuyÓn nµy.
Nh÷ng thay ®æi trong thÞ hiÕu. Vµo n¨m 1950, 34% phô n÷ lµm viÖc ®­îc tr¶ c«ng hoÆc ®ang
t×m kiÕm viÖc lµm. Vµo n¨m 1998, con sè nµy t¨ng lªn tíi 60%. T Êt nhiªn cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n lý
gi¶i sù gia t¨ng nµy vµ mét trong sè ®ã chÝnh lµ sù thay ®æi cña thÞ hiÕu hay th¸i ®é ®èi víi lao ®éng.
Mét vµi thÕ hÖ tr­íc ®©y, viÖc phô n÷ ë nhµ vµ nu«i d¹y con c¸i lµ mét quy t¾c. Ngµy nay, quy m« gia
®×nh nhá h¬n vµ nhiÒu bµ mÑ ®· chän c¸ch tham gia vµo thÞ tr­êng lao ®éng. §©y lµ mét nguyªn nh©n
lµm t¨ng cung vÒ lao ®éng.
Nh÷ng thay ®æi trong c¸c c¬ héi kh¸c: Cung vÒ lao ®éng trªn bÊt kú thÞ tr­êng nµo còng phô
thuéc vµo c¬ héi viÖc lµm trªn c¸c thÞ tr­êng lao ®éng kh¸c. NÕu tiÒn l­¬ng cña nh÷ng ng­êi h¸i lª t¨ng
m¹nh, th× mét sè lao ®éng h¸i t¸o cã thÓ quyÕt ®Þnh chuyÓn nghÒ. Cung vÒ lao ®éng trªn thÞ tr­êng lao
®éng h¸i t¸o sÏ gi¶m.
Sù di c­. Sù di chuyÓn cña ng­êi lao ®éng tõ vïng nµy sang vïng kh¸c, hoÆc tõ n­íc nµy sang
n­íc kh¸c, còng lµ nguyªn nh©n râ rµng vµ th­êng cã ý nghÜa quan träng ®èi víi sù thay ®æi cña cung vÒ
lao ®éng. VÝ dô khi cã nhiÒu ng­êi nhËp c­ vµo Mü, cung vÒ lao ®éng ë n­íc Mü t¨ng vµ cung lao ®éng
ë quª h­¬ng cña nh÷ng ng­êi nhËp c­ nµy gi¶ m. Trªn thùc tÕ, nhiÒu cuéc tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch nhËp
c­ ®· tËp trung th¶o luËn ¶nh h­ëng cña hiÖn t­îng nµy ®èi víi cung lao ®éng vµ sù c©n b»ng trªn thÞ
tr­êng lao ®éng.

313
 KiÓm tra nhanh: Ai cã chi phÝ c¬ héi cña thêi gian nghØ ng¬i lín h¬n - ng­êi coi nhµ thuª hay
b¸c sÜ phÉu thuËt n·o? H·y gi¶i thÝch. §iÒu nµy gióp g× cho viÖc lý gi¶i t¹i sao c¸c b¸c sÜ l¹i cã thêi gian
lµm viÖc dµi h¬n?
Tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­êng lao ®éng
Cho tíi giê chóng ta ®· ®­a ra ®­îc hai thùc tÕ vÒ c¸ch x¸c ®Þnh tiÒ n l­¬ng trªn c¸c thÞ tr­êng
lao ®éng c¹nh tranh:
 TiÒn l­¬ng ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung vµ cÇu vÒ lao ®éng
 TiÒn l­¬ng b»ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªncña lao ®éng.
Tr­íc tiªn, nh×n qua ng­êi ta cã thÓ ng¹c nhiªn khi thÊy tiÒn l­¬ng lµm ®­îc hai viÖc nµy cïng
mét lóc. Thùc ra ®©y kh«ng ph¶i lµ ®iÒu khã hiÓu, song viÖc n¾m ®­îc nguyªn nh©n lµm cho ®iÒu nµy
kh«ng ph¶i khã hiÓu l¹i lµ mét b­íc quan träng trong viÖc t×m hiÓu c¸ch x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng.
H×nh 4 m« t¶ tr¹ng th¸i c©n b»ng cña thÞ tr­êng lao ®éng. Ti Òn l­¬ng vµ l­îng lao ®éng ®iÒu
chØnh ®Ó c©n b»ng cung vµ cÇu. Khi thÞ tr­êng n»m trong tr¹ng th¸i c©n b»ng, doanh nghiÖp thuª tÊt c¶
nh÷ng lao ®éng mµ hä cho r»ng sÏ ®em l¹i lîi nhuËn t¹i møc tiÒn l­¬ng c©n b»ng. NghÜa lµ c¸c doanh
nghiÖp tu©n theo quy t¾c tèi ®a ho¸ lîi nhuËn: Hä thuª lao ®éng cho tíi khi gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn
b»ng tiÒn l­¬ng. Cho nªn, tiÒn l­¬ng ph¶i b»ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng khi cung vµ cÇu ë
tr¹ng th¸i c©n b»ng.

TiÒn l­¬ng (gi¸ cña

lao ®éng)
Cung
TiÒn l­¬ng c©n
b»ng, W
CÇu
L­îng lao ®éng c©n L­îng lao ®éng
b»ng, L
H×nh 4. Tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­ê ng lao ®éng. Gièng nh­ c¸c lo¹i gi¸ c¶ kh¸c, gi¸
cña lao ®éng (tiÒn l­¬ng) còng phô thuéc vµo cung vµ cÇu. Do ®­êng cÇu ph¶n ¸nh gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn
biªn cña lao ®éng, nªn trong tr¹ng th¸i c©n b»ng, ng­êi lao ®éng nhËn ®­îc gi¸ trÞ ®ãng gãp cËn biªn
cña hä vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch vô.
NhËn ®Þnh trªn ®em l¹i cho chóng ta mét bµi häc quan träng: BÊt kú sù kiÖn nµo lµm thay ®æi
cung hoÆc cÇu vÒ lao ®éng còng ®ång thêi lµm tiÒn l­¬ng c©n b»ng vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn thay
®æi mét l­îng nh­ nhau, bëi v× chóng ph¶i lu«n lu«n b»ng nhau. §Ó biÕt bµi häc nµy ®óng ®Õn møc nµo,
chóng ta h·y xÐt mét vµi sù kiÖn lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung vµ cÇu vÒ lao ®éng.
Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung vÒ lao ®éng
Gi¶ sö sù di c­ lµm t¨ng sè lao ®éng s½n sµng h¸ i t¸o. Nh­ chóng ta thÊy trong h×nh 5, ®­êng
cung vÒ lao ®éng sÏ dÞch chuyÓn sang ph¶i, tõ S 1 tíi S2. T¹i møc tiÒn l­¬ng ban ®Çu W 1, l­îng cung vÒ
lao ®éng giê ®©y lín h¬n l­îng cÇu. Møc thÆng d­ lao ®éng nµy t¹o ra søc Ðp lµm gi¶m tiÒn l­¬ng cña
ng­êi h¸i t¸o vµ sù gi¶m sót tiÒn l­¬ng tõ W 1 xuèng W 2 mang l¹i nhiÒu lîi nhuËn h¬n cho c¸c doanh
nghiÖp, do ®ã hä thuª nhiÒu lao ®éng h¬n. Khi sè lao ®éng ®­îc thuª ë mçi v­ên t¸o t¨ng, s¶n phÈm
cËn biªn vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng gi¶m. T¹i tr¹ng t h¸i c©nb»ng míi, c¶ tiÒn l­¬ng vµ
gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng ®Òu thÊp h¬n so víi tr­íc khi cã sù nhËp c­ å ¹t cña nh÷ng lao
®éng míi.

314
 TiÒn l­¬ng (gi¸ cña S1 1. Sù gia t¨ng cña cung vÒ lao
lao ®éng) ®éng
W1 S2
W2
2. … lµm gi¶m
tiÒn l­¬ng
D

L1 L2 L­îng kem
3. … vµ lµm t¨ng viÖc lµm
H×nh 5. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung vÒ lao ®éng. Khi cung vÒ lao ®éng t¨ng tõ S 1 lªn
S2,cã thÓ do cã sù nhËp c­ cña nh÷ng lao ®éng míi, th× tiÒn l­¬ng c©n b»ng sÏ gi¶m tõ W 1 xuèng cßn
W2. T¹i møc tiÒn l­¬ng thÊp h¬n nµy, c¸c doanh nghiÖp thuª thªm lao ®éng, do vËy møc viÖc lµm t¨ng
tõ L1 ®Õn L 2. Sù thay ®æi cña tiÒn l­¬ng ph¶n ¸nh sù thay ®æi trong g i¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao
®éng; cïng víi viÖc sö dông nhiÒu lao ®éng h¬n, s¶n l­îng t¨ng thªm tõ mçi ®¬n vÞ lao ®éng thuª
thªm sÏ nhá h¬n.
Mét c©u chuyÖn tõ Ixraen sÏ minh ho¹ cho viÖc sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung vÒ lao ®éng cã
thÓ lµm thay ®æi tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­êng lao ®éng nh­ thÕ nµo. Trong hÇu hÕt nh÷ng n¨m
1980, hµng ngh×n ng­êi Plextin th­êng xuyªn ®i tõ nhµ hä thuéc Bê T©y vµ D¶i Gaza bÞ Ixraen chiÕm
®ãng ®Õn lµm viÖc ë Ixraen, chñ yÕu lµ trong ngµnh x©y dùng vµ n«ng nghiÖp. So ng vµo n¨m 1988, sù
bÊt æn ë nh÷ng khu vùc chiÕm ®ãng ®ã ®· buéc chÝnh phñ Ixraen ph¶i thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p lµm gi¶m
sè lao ®éng nµy. LÖnh giíi nghiªm ®­îc ban hµnh, giÊy phÐp lao ®éng bÞ kiÓm tra kü cµng h¬n vµ lÖnh
cÊm nghØ qua ®ªm ®èi víi nh÷ng ng­êi Palextin ë Ixraen ®­îc thùc hiÖn chÆt chÏ h¬n. T¸c ®éng kinh tÕ
cña nh÷ng biÖn ph¸p nµy diÔn ra ®óng nh­ lý thuyÕt dù ®o¸n: Sè ng­êi Palextin cã viÖc ë Ixraen gi¶m
mét nöa, trong khi nh÷ng ng­êi tiÕp tôc lµm viÖc ë Ixraen ®­îc h­ëng møc l­¬ng cao h¬n kho¶ ng 50%.
Khi sè ng­êi lao ®éng Palextin ë Ixraen gi¶m, gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña nh÷ng lao ®éng tiÕp tôc lµm
viÖc nµy cao h¬n rÊt nhiÒu.
Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu vÒ lao ®éng
B©y giê gi¶ sö sù gia t¨ng nhu cÇu cña mäi ng­êi vÒ t¸o ®· lµm t¨ng gi¸ t¸o . Sù t¨ng gi¸ nµy
kh«ng hÒ lµm thay ®æi s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng ë mäi møc lao ®éng, song nã lµm t¨ng gi¸ trÞ s¶n
phÈm cËn biªn. Víi gi¸ t¸o cao h¬n, viÖc thuª thªm lao ®éng h¸i t¸o cã thÓ ®em l¹i lîi nhuËn. Nh­ h×nh
6 cho thÊy, khi ®­êng cÇu vÒ lao ®éng dÞch chuyÓn tõ D 1 tíi D 2, tiÒn l­¬ng c©n b»ng t¨ng tõ W 1 ®Õn W2
vµ l­¬ng lao ®éng c©n b»ng t¨ng tõ L 1 lªn L2. Mét lÇn n÷a, tiÒn l­¬ng vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn lao
®éng l¹i thay ®æi cïng nhau.
TiÒn l­¬ng
(gi¸ cña
lao ®éng) S
1. Sù gia t¨ng cña
2. lµm t¨ng W2
cÇu vÒ lao ®éng
møc l­¬ng W1

D1 D2

L1 L2 L­îng lao ®éng

3…. vµ lµm t¨ng viÖc lµm

315
 H×nh 6. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu vÒ la o ®éng. Khi nhu cÇu vÒ lao ®éng t¨ng tõ D 1 lªn
D2, cã thÓ do sù gia t¨ng gi¸ s¶n phÈm cña doanh nghiÖp, tiÒn l­¬ng c©n b»ng t¨ng tõ W 1 ®Õn W2 vµ møc
viÖc lµm t¨ng tõ L 1 ®Õn L2. Mét lÇn n÷a, sù thay ®æi cña tiÒn l­¬ng l¹i ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña gi¸ trÞ
s¶n phÈm cËn biªn lao ®éng. Víi gi¸ s¶n phÈm cao h¬n, s¶n l­îng t¨ng thªm tõ mét lao ®éng thuª thªm
cã gi¸ trÞ h¬n.
Ph©n tÝch nµy cho thÊy sù thÞnh v­îng cña c¸c doanh nghiÖp trong mét ngµnh nµo ®ã th­êng
liªn quan ®Õn ®êi sèng cña nh÷ng lao ®éng trong ngµnh ®ã. Khi gi¸ t¸o t¨ng, nhµ s¶n xuÊt kiÕm ®­îc
nhiÒu lîi nhuËn h¬n vµ lao ®éng h¸i t¸o nhËn ®­îc tiÒn l­¬ng cao h¬n. Khi gi¸ t¸o gi¶m, nhµ s¶n xuÊt
t¸o kiÕm ®­îc Ýt lîi nhuËn h¬n vµ lao ®éng h¸i t¸o cã tiÒn l­¬ng thÊp h¬n. Bµi häc nµy rÊt phæ biÕn ®èi
víi nh÷ng lao ®éng trong c¸c ngµnh cã gi¸ c¶ hay thay ®æi. Ch¼ng h¹n kinh nghiÖm cña nh÷ng lao ®éng
trong ngµnh dÇu khÝ cho thÊy thu nhËp cña hä g¾n chÆt víi gi¸ dÇu th« trªn thÕ giíi. Tõ nh÷ng vÝ dô trªn,
giê ®©y b¹n ®· hiÓu ®­îc tiÒn l­¬ng ®­îc x¸c ®Þnh nh­ t hÕ nµo trªn c¸c thÞ tr­êng lao ®éng c¹nh tranh.
Cung vµ cÇu vÒ lao ®éng cïng nhau x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng c©n b»ng vµ sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cung
hoÆc ®­êng cÇu vÒ lao ®éng lµm cho tiÒn l­¬ng c©n b»ng thay ®æi. §ång thêi, sù theo ®uæi môc tiªu tèi
®a ho¸ lîi nhuËn cña c¸c doanh nghiÖp cã nhu cÇu vÒ lao ®éng ®¶m b¶o cho tiÒn l­¬ng c©n b»ng lu«n
b»ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng.

Nghiªn cøu t×nh huèng: n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng

Mét trong M­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc trong ch­¬ng 1 lµ: møc sèng cña chóng ta phô thuéc
vµo n¨ng lùc s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô cña chóng ta. B©y giê chóng ta cã thÓ thÊy nguyªn lý nµy vËn
hµnh nh­ thÕ nµo trªn thÞ tr­êng lao ®éng. Cô thÓ, ph©n tÝch cña chóng ta vÒ nhu cÇu lao ®éng cho thÊy
r»ng tiÒn l­¬ng ®óng b»ng n¨ng suÊt d­íi d¹ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng. Nãi mét c¸ch
®¬n gi¶n, nh÷ng lao ®éng cã n¨ng suÊt cao ®­îc tr¶ l­¬ng cao vµ nh÷ng lao ®éng cã n¨ng suÊt thÊp ®­îc
tr¶ l­¬ng thÊp.
Bµi häc nµy lµ ch×a kho¸ ®Ó hiÓu ®­îc t¹i sao ng­êi lao ®éng ngµy nay l¹i sèng sung tóc h¬n
c¸c thÕ hÖ tr­íc. B¶ng 2 ghi mét vµi sè liÖu vÒ møc t¨ng n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng (®· lo¹i trõ ¶nh h­ëng
cña l¹m ph¸t). Tõ 1959 ®Õn 1997, n¨ng suÊt tÝnh b»ng s¶n l­îng trªn mét giê lao ®éng ®· t¨ng kho¶ng
1,8% mçi n¨m; víi tèc ®é nµy, cø sau kho¶ng 40 n¨m n¨ng suÊt l¹i t¨ng gÊp ®«i. Trong thêi kú trªn, tiÒn
l­¬ng ®· t¨ng víi tèc ®é t­¬ng tù lµ 1,7% mét n¨m.
Thêi kú Tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt Tèc ®é t¨ng tiÒn l­¬ng thùc tÕ
1959-1997 1,8 1,7
1959-1973 2,9 2,9
1973-1997 1,1 1,0
Nguån: B¸o c¸o Kinh tÕ cña Tæng thèng 1999, b¶ng B.49, trang 384. Tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt ë ®©y ®­îc
tÝnh b»ng tèc ®é thay ®æi hµng n¨m cña s¶n l­îng trªn giê ë khu vùc phi n«ng nghiÖp. Tèc ®é t¨ng tiÒn
l­¬ng thùc tÕ ®­îc tÝnh theo sù thay ®æi tiÒn l­¬ng hµng n¨m trong kh u vùc phi n«ng nghiÖp chia cho chØ
sè ®iÒu chØnh GDP ngÇm ®Þnh cña khu vùc ®ã. Nh÷ng sè liÖu vÒ n¨ng suÊt nµy ph¶n ¸nh n¨ng suÊt b×nh
qu©n - sè l­îng s¶n phÈm chia cho sè lao ®éng - chø kh«ng ph¶i n¨ng suÊt cËn biªn. Tuy nhiªn, ng­êi ta
cho r»ng n¨ng suÊt b×nh qu©n vµ n¨ng suÊt cËn biªn thay ®æi víi tèc ®é nh­ nhau.
B¶ng 2. Tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng ë Mü
B¶ng 2 còng chØ ra r»ng tõ kho¶ng n¨m 1973, sù gia t¨ng n¨ng suÊt ®· chËm l¹i vµ gi¶m tõ
2,9% xuèng chØ cßn 1,1% mçi n¨m. Møc gi¶m 1,8 ®iÓm phÇn tr¨m nµy cña n¨ng suÊt x¶y ra ®ång thêi
víi møc gi¶m 1,9 ®iÓm phÇn tr¨m cña tèc ®é t¨ng l­¬ng. Do n¨ng suÊt gi¶m, ng­êi lao ®éng trong
nh÷ng n¨m 1980 vµ 1990 kh«ng cßn ®­îc h­ëng tèc ®é t¨ng møc sèng nhanh nh­ thÕ hÖ cha mÑ cña hä.

316
Møc gi¶m 1,8 ®iÓm phÇn tr¨m cã thÓ kh«ng lín, song do bÞ tÝch luü trong nhiÒu n¨m, nªn sù thay ®æi
nhá trong tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt còng trë nªn ®¸ng kÓ. NÕu n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng sau n¨m 1973 gia
t¨ng víi tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt còng trë nªn ®¸ng kÓ. NÕu n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng sau n¨m 1973 gia t¨ng
víi tèc ®é nh­ thêi kú tr­íc ®ã, th× thu nhËp cña ng­êi lao ®éng b©y giê ®· cao h¬n kho¶ng 50% so víi
hiÖn nay.
Mèi liªn hÖ gi÷a n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng còng ph¶n ¸nh ®óng t×nh h×nh thùc tÕ trªn thÕ giíi.
B¶ng 3 ghi mét vµi sè liÖu vÒ tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng cña mét nhãm n­íc ®¹i diÖn, ®­îc xÕp
h¹ng theo tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt. MÆc dï nh÷ng sè liÖu quèc tÕ ë ®©y kh«ng cã ®é chÝnh x¸c cao, nh­ng
mèi liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a hai biÕn sè nµy thÓ hiÖn kh¸ râ rµng. ë Hµn Quèc, Hång K«ng vµ Singapore,
n¨ng suÊt ®· t¨ng rÊt nhanh vµ tiÒn l­¬ng còng vËy. ë Mªhic«, Achentina vµ Iran, n¨ng suÊt ®· gi¶m vµ
tiÒn l­¬ng còng gi¶m. N­íc Mü r¬i vµo kho¶ng gi÷a cña ph©n phèi nµy: Theo tiªu chuÈn quèc tÕ, sù gia
t¨ng n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng ë Mü kh«ng thuéc diÖn qu¸ kÐm, nh­ng còng kh«ng qu¸ tèt.
Nguyªn nh©n nµo ®· lµm cho n¨ng suÊt vµ tiÒn l­¬ng biÕn ®éng m¹nh gi÷a c¸c thêi kú vµ gi÷a
c¸c n­íc? §Ó cã ®­îc lêi gi¶i ®¸p hoµn chØnh cho c©u hái nµy, chóng ta cÇn cã mét b¶n ph©n tÝch vÒ tèc
®é t¨ng tr­ëng kinh tÕ trong dµi h¹n vµ ®©y lµ chñ ®Ò v­ît ra ngoµi giíi h¹n cña ch­¬ng nµy. Tuy nhiªn,
chóng ta cã thÓ tãm t¾t ba nh©n tè cã ý nghÜa quan träng ®èi víi n¨ng suÊt:
 T­ b¶n hiÖn vËt: Khi ng­êi lao ®éng lµm viÖc víi khèi l­îng thiÕt bÞ vµ c¬ së h¹ tÇng lín
h¬n, hä sÏ s¶n xuÊt nhiÒu h¬n.
 Vèn nh©n lùc: Khi ng­êi lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao h¬n, hä sÏ s¶n xuÊt nhiÒu h¬n.
 KiÕn thøc c«ng nghÖ: Khi ng­êi lao ®éng cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn c«ng nghÖ tinh vi h¬n, hä
sÏ s¶n xuÊt nhiÒu h¬n.
T­ b¶n hiÖn vËt, vèn nh©n lùc vµ kiÕn thøc c«ng nghÖ lµ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña hÇu hÕt nh÷ng
chªnh lÖch vÒ n¨ng suÊt, tiÒn l­¬ng vµ møc sèng.
Tªn n­íc Tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt Tèc ®é t¨ng tiÒn l­¬ng thùc tÕ
HµnQuèc 8,5 7,9
Hång K«ng 5,5 4,9
Singapore 5,3 5,0
In®«nªxia 4,0 4,4
NhËt 3,6 2,0
Ên §é 3,1 3,4
Anh 2,4 2,4
Mü 1,7 0,5
Braxin 0,4 -2,4
Mªhic« -0,2 -3,0
Achentina -0,9 -1,3
Iran -1,4 -7,9
Nguån: B¸o c¸o Ph¸t triÓn thÕ giíi 1994, b¶ng 1, trang 162 -163, vµ b¶ng 7, trang 174 -175. Tèc ®é t¨ng
n¨ng suÊt ë ®©y ®­îc tÝnh b»ng tèc ®é thay ®æi hµng n¨m cña tæng s¶n phÈm quèc d©n b×nh qu©n ®Çu
ng­êi tõ 1980 ®Õn 1992. Tèc ®é t¨ng tiÒn l­¬ng thùc tÕ ®­îc t×nh b»ng møc thay ®æi hµng n¨m cña thu
nhËp trªn mét lao ®éng trong ngµnh chÕ biÕn tõ 1980 ®Õn 1991.
B¶ng 3. Tèc ®é t¨ng n¨ng suÊt vµ t iÒn l­¬ng trªn thÕ giíi.

KiÓm tra nhanh: Sù nhËp c­ cña ng­êi lao ®éng ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn cung vÒ lao ®éng,
cÇu vÒ lao ®éng, s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng vµ tiÒn l­¬ng c©n b»ng?

317
 C¸c nh©n tè s¶n xuÊt kh¸c: ®Êt ®ai vµ t­ b¶n
Chóng ta ®· biÕt ®­îc c¸c doanh nghiÖp quyÕt ®Þnh sè lao ®éng cÇn thuª vµ c¸c quyÕt ®Þnh nµy
x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng nh­ thÕ nµo. §ång thêi, khi c¸c doanh nghiÖp thuª lao ®éng, hä còng ®­a ra quyÕt
®Þnh vÒ c¸c yÕu tè ®Çu vµo kh¸c cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. VÝ dô, c¸c doanh nghiÖp cung cÊp t¸o ph¶i lùa
chän quy m« v­ên t¸o vµ sè l­îng thang h¸i t¸o cho lao ®éng h¸i t¸o. Mäi nh©n tè s¶n xuÊt cña c¸c
doanh nghiÖp ®Òu ®­îc xÕp vµo mét trong ba ph¹m trï: lao ®éng, ®Êt ®ai vµ t­ b¶n.
ý nghÜa cña thuËt ng÷ lao ®éng vµ ®Êt ®ai rÊt râ rµng, song ®Þnh nghÜa vÒ t­ b¶n cã ®«i chót
phøc t¹p. C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ t­ b¶n ®Ó chØ khèi l­îng trang thiÕt bÞ vµ c¬ së h¹ tÇng sö
dông trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. §iÒu nµy hµm ý t­ b¶n cña nÒn kinh tÕ chÝnh lµ sù tÝch luü hµng ho¸ ®­îc
s¶n xuÊt ra trong qu¸ khø, hiÖn ®ang ®­îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt ra nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô míi. §èi
víi doanh nghiÖp s¶n xuÊt t¸o trong vÝ dô cña chóng ta, khèi l­îng t­ b¶n bao gåm nh÷ng chiÕc thang
®­îc sö dông ®Ó trÌo lªn h¸i t¸o, nh÷ng chiÕc xe t¶i ®­îc sö dông ®Ó vËn chuyÓn t¸o, nhµ kho ®­îc sö
dông ®Ó b¶o qu¶n t¸o vµ ngay c¶ nh÷ng c©y t¸o.
Tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­êng ®Êt ®ai vµ t­ b¶n
§iÒu g× quyÕt ®Þnh thu nhËp cña chñ së h÷u ®Êt ®ai vµ t­ b¶n cho nh÷ng ®ãng gãp cña hä ®èi
víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt? Tr­íc kh i tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta cÇn ph©n biÖt râ hai lo¹i gi¸ c¶: gi¸ mua
vµ gi¸ thuª. Gi¸ mua ®Êt ®ai hoÆc t­ b¶n lµ gi¸ mµ mét c¸ nh©n tr¶ ®Ó cã quyÒn së h÷u m·i m·i nh©n tè
s¶n xuÊt ®ã. Gi¸ thuª lµ gi¸ mµ mét c¸ nh©n tr¶ ®Ó cã quyÒn sö dông nh©n tè s¶n xuÊt ®ã trong mét thêi
kú nhÊt ®Þnh. §iÒu quan träng lµ ph¶i lu«n nhí ®­îc sù kh¸c biÖt nµy, bëi v× nh­ b¹n sÏ thÊy, nh÷ng lo¹i
gi¸ nµy ®­îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng lùc l­îng kinh tÕ ®«i khi rÊt kh¸c nhau.
Sau khi ®Þnh nghÜa ®­îc c¸c thuËt ng÷ nµy, giê ®©y chón g ta cã thÓ ®em lý thuyÕt vÒ cÇu nh©n tè
s¶n xuÊt mµ chóng ta ®· x©y dùng cho thÞ tr­êng lao ®éng ®Ó ¸p dông cho thÞ tr­êng ®Êt ®ai vµ t­ b¶n. TiÒn
l­¬ng ®¬n gi¶n lµ gi¸ thuª lao ®éng. Do vËy, phÇn lín nh÷ng g× chóng ta biÕt ®­îc trong qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh
tiÒn l­¬ng còng cã thÓ ¸p dông cho gi¸ thuª ®Êt ®ai vµ t­ b¶n. Nh­ h×nh 7 cho thÊy, gi¸ thuª ®Êt ®ai ë phÇn
(a) vµ gi¸ thuª t­ b¶n ë phÇn (b) ®­îc x¸c ®Þnh bëi cung vµ cÇu. Ngoµi ra, cÇu vÒ ®Êt ®ai vµ t­ b¶n ®­îc x¸c
®Þnh gièng nh­ cÇu vÒ lao ®éng. NghÜa lµ khi doanh nghiÖp s¶n xuÊt t¸o cña chóng ta x¸c ®Þnh diÖn tÝch ®Êt
®ai vµ sè thang h¸i t¸o cÇn thuª, nã còng tu©n theo l« gÝch t­¬ng tù nh­ khi quyÕt ®Þnh xem nªn thuª bao
nhiªu lao ®éng. §èi víi c¶ ®Êt ®ai vµ t­ b¶n, doanh nghiÖp sÏ t¨ng l­îng thuª cho tí i khi gi¸ trÞ s¶n phÈm
cËn biªn cña mçi nh©n tè b»ng gi¸ cña nh ©n tè ®ã. Do vËy, ®­êng cÇu cña mçi nh©n tè ph¶n ¸nh n¨ng
suÊt cËn biªn cña nh©n tè ®ã.
(a) ThÞ tr­êng ®Êt ®ai (b) ThÞ tr­êng t­ b¶n
Gi¸ thuª t­
Gi¸ thuª b¶n
®Êt ®ai
Cung
Cung
P
P

CÇu
CÇu

Q L­îng ®Êt ®ai Q L­îng t­ b¶n

H×nh 7. ThÞ tr­êng ®Êt ®ai vµ t­ b¶n. Cung vµ cÇu quyÕt ®Þnh sè tiÒn ph¶i tr¶ cho chñ ®Êt,
nh­ ®­îc tr×nh bµy trong phÇn (a) vµ sè tiÒn ph¶i tr¶ cho chñ së h÷u t­ b¶n nh­ ®­îc tr×nh bµy trong
phÇn (b). CÇu vÒ mçi nh©n tè lÇn l­ît phô thuéc vµo gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña nh©n tè ®ã.

318
 B©y giê chóng ta cã thÓ lý gi¶i viÖc ng­êi lao ®éng, chñ ®Êt vµ chñ së h÷u t­ b¶n kiÕm ®­îc bao
nhiªu thu nhËp. Trong chõng mùc mµ doanh nghiÖp sö dông c¸c nh©n tè s¶n xuÊt cã tÝnh c¹nh tranh vµ
theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, th× gi¸ thuª cña mçi nh©n tè ph¶i b »ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn
cña nh©n tè ®ã. Lao ®éng, ®Êt ®ai vµ t­ b¶n kiÕm ®­îc l­îng thu nhËp b»ng gi¸ trÞ ®ãng gãp cËn biªn
cña chóng vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt gi¸ mua cña ®Êt ®ai vµ t­ b¶n. Gi¸ thuª vµ gi¸ mua râ rµng cã
quan hÖ víi nhau: Ng­êi mua s½n sµng tr¶ nhiÒu h¬n ®Ó mua mét m¶nh ®Êt hay t­ b¶n nÕu nã t¹o ra mét
dßng thu nhËp tõ tiÒn thuª cã gi¸ trÞ. Vµ nh­ chóng ta võa thÊy, thu nhËp tõ tiÒn thuª c©n b»ng t¹i bÊt kú
thêi ®iÓm nµo còng b»ng gi¸ trÞ cËn biªn cña nh©n tè ®ã. Do vËy, gi¸ mua c©n bµng cña mét m¶nh ®Êt
hay t­ b¶n phô thuéc vµo c¶ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn hiÖn t¹i vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn dù kiÕn trong
t­¬ng lai.

PhÇn ®äc thªm: thu nhËp cña t­ b¶n lµ g×?

Thu nhËp cña lao ®éng lµ kh¸i niÖm dÔ hiÓu: Nã lµ kho¶n tiÒn mµ ng­êi lao ®éng nhËn ®­îc tõ
«ng chñ. Tuy nhiªn, thu nhËp kiÕm ®­îc tõ t­ b¶n l¹i kÐm râ rµng h¬n.
Trong ph©n tÝch cña m×nh, chóng ta ngÇm gi¶ ®Þnh r»ng c¸c hé gia ®×nh së h÷u khèi l­îng t­
b¶n cña nÒn kinh tÕ - nh÷ng chiÕc thang, m¸y khoa n, nhµ kho… - vµ cho c¸c doanh nghiÖp thuª. Thu
nhËp cña t­ b¶n trong tr­êng hîp nµy lµ tiÒn thuª mµ c¸c hé gia ®×nh nhËn ®­îc tõ viÖc cho thuª t­ b¶n
cña hä. Gi¶ ®Þnh nµy ®¬n gi¶n ho¸ ph©n tÝch cña chóng ta vÒ viÖc c¸c chñ së h÷u t­ b¶n nhËn ®­îc thu
nhËp nh­ thÕ nµo, song nã hoµn toµn kh«ng thùc tÕ. Trªn thùc tÕ, c¸c doanh nghiÖp th­êng së h÷u t­ b¶n
mµ hä sö dông vµ do vËy hä nhËn ®­îc thu nhËp tõ nh÷ng t­ b¶n nµy.
Song thu nhËp tõ t­ b¶n cuèi cïng l¹i ®­îc tr¶ cho c¸c hé gia ®×nh. Mét sè thu nhËp nµy ®­ îc
tr¶ d­íi d¹ng l·i suÊt mµ c¸c hé gia ®×nh cho doanh nghiÖp vay vèn nhËn ®­îc. Nh÷ng ng­êi gi÷ tr¸i
phiÕu vµ ng­êi göi tiÒn trong ng©n hµng lµ hai vÝ dô vÒ ng­êi nhËn ®­îc l·i suÊt. Do v Ëy, khi b¹n nhËn
®­îc l·i suÊt tõ tµi kho¶n cña m×nh ë ng©n hµng, th × thu nhËp ®ã lµ mét phÇn thu nhËp cña t­ b¶n trong
nÒn kinh tÕ.
Ngoµi ra, mét phÇn thu nhËp cña t­ b¶n ®­îc tr¶ cho c¸ c hé gia ®×nh d­íi d¹ng cæ tøc. Cæ tøc lµ
c¸c kho¶n thanh to¸n cña doanh nghiÖp nµo ®ã cho cæ ®«ng cña hä. Cæ ®«ng lµ mét c¸ nh©n ®· mua cæ
phÇn së h÷u doanh nghiÖp vµ do vËy ®­îc quyÒn h­ëng lîi nhuËn cña doanh nghiÖp.
Doanh nghiÖp kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tr¶ tÊt c¶ thu nhËp cña m×nh cho c¸c hé gia ®×nh d­íi d¹ng
l·i suÊt vay vµ cæ tøc. Thay vµo ®ã, hä cã thÓ gi÷ l¹i mét phÇn thu nhËp vµ sö dông chóng ®Ó mua thªm
t­ b¶n. MÆc dï kho¶n thu nhËp gi÷ l¹i nµy kh«ng ®­îc tr¶ cho c¸c cæ ®«ng cña doanh nghiÖp, nh­ng cæ
®«ng vÉn ®­îc lîi tõ chóng. Do thu nhËp gi÷ l¹i lµm t¨ng khèi l­îng t­ b¶n thuéc së h÷u cña doanh
nghiÖp, nªn chóng cã xu h­íng lµm t ¨ng thu nhËp trong t­¬ng lai, qua ®ã lµm t¨ng gi¸ trÞ cæ phiÕu cña
doanh nghiÖp.
Nh÷ng chi tiÕt nµy rÊt thó vÞ vµ quan träng, song chóng kh«ng lµm thay ®æi kÕt luËn cña chóng
ta vÒ thu nhËp cña ng­êi chñ së h÷u t­ b¶n. T­ b¶n ®­îc tr¶ theo gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña nã, cho
dï thu nhËp nµy ®­îc chuyÓn tíi c¸c hé gia ®×nh d­íi d¹ng l·i suÊt tiÒn vay, cæ tøc hay ®­îc gi÷ l¹i
doanh nghiÖp d­íi d¹ng thu nhËp gi÷ l¹i.

Mèi liªn hÖ gi÷a c¸c nh©n tè s¶n xuÊt

Chóng ta ®· thÊy gi¸ c¶ cho bÊt kú nh©n tè s¶n xuÊt nµo - cho dï ®ã lµ lao ®éng, ®Êt ®ai hay t­ b¶n -
®Òu b»ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña nh©n tè ®ã. S¶n phÈm cËn biªn cña chóng ®Õn l­ît nã l¹i phô thuéc
vµo l­îng cung hiÖn cã cña nh©n tè ®ã. Do quy luËt lîi suÊt gi¶m dÇn, nªn nh©n tè nµo cã cung lín, t h× s¶n

319
phÈm cËn biªn cña nã thÊp vµ gi¸ c¶ thÊp, cßn nh©n tè nµo cã cung khan hiÕm sÏ cã s¶n phÈm cËn biªn cao vµ
gi¸ c¶ cao. Nh­ vËy, khi cung cña nh©n tè nµo ®ã gi¶m, gi¸ c©n b»ng cña nh©n tè ®ã sÏ t¨ng.
Song khi cung cña bÊt kú nh©n tè nµo thay ®æi, th× ¶nh h­ëng cña nã kh«ng chØ giíi h¹n trªn thÞ
tr­êng nh©n tè ®ã. Trong hÇu hÕt tr­êng hîp, c¸c nh©n tè s¶n xuÊt ®­îc sö dông ®ång thêi theo c¸ch sao
cho n¨ng suÊt cña mçi nh©n tè l¹i phô thuéc vµo khèi l­îng hiÖn cã cña c¸c nh©n tè kh¸c ®ang sö dông
trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Nh­ vËy, sù thay ®æi cung cña bÊt kú nh©n tè nµo còng lµm thay ®æi thu nhËp
cña c¸c nh©n tè kh¸c.
Ch¼ng h¹n, gi¶ sö mét c¬n b·o x¶y ra vµ ph¸ huû nhiÒu chiÕc thang ®­îc ng­êi lao ®éng sö dông
®Ó h¸i t¸o. §iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi thu n hËp cña c¸c nh©n tè s¶n xuÊt kh¸c? Râ rµng cung vÒ thang ®·
gi¶m vµ gi¸ thuª c©n b»ng cña thang t¨ng. Ng­êi chñ së h÷u thang may m¾n tr¸nh ®­îc sù tµn ph¸ cña c¬n
b·o giê ®©y cã thÓ kiÕm ®­îc møc thu nhËp cao h¬n khi cho c¸c doanh nghiÖp s¶n xuÊt t¸o thuª.
Song ¶nh h­ëng cña sù kiÖn nµy kh«ng dõng l¹i ë thÞ tr­êng thang. Do sè l­îng thang dµnh cho
lao ®éng trë nªn Ýt h¬n, nªn ng­êi lao ®éng h¸i t¸o cã s¶n phÈm cËn biªn thÊp h¬n. Do vËy, sù gi¶m sót
cña l­îng cung vÒ thang lµm gi¶m cÇu vÒ lao ®éng h¸i t¸o vµ ®iÒu nµy l¹i lµm gi¶m tiÒn l­¬ng c©n b»ng.
C©u chuyÖn trªn ®em l¹i cho chóng ta mét bµi häc tæng qu¸t: Mét sù kiÖn lµm thay ®æi møc
cung cña bÊt kú nh©n tè s¶n xuÊt nµo còng lµm thay ®æi thu nhËp cña tÊt c¶ nh©n tè kh¸c. Chóng ta cã
thÓ thÊy ®­îc sù thay ®æi thu nhËp cña bÊt kú nh©n tè nµo th«ng qua ph©n tÝch t¸c ®éng cña mét sù kiÖn
®èi víi gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña nh©n tè ®ã.

Nghiªn cøu t×nh huèng: kinh tÕ häc cña c¸i chÕt ®en
Vµo thÕ kû 14, bÖnh dÞch h¹ch ë Ch©u ¢u ®· c­íp ®i m¹ng sèng cña kho¶ng 1/3 d©n sè trong
vßng vµi n¨m. Sù kiÖn ®­îc gäi lµ C¸i chÕt ®en nµy ®· ®em l¹i cho chóng ta mét thùc nghiÖm tù nhiªn
rïng rîn ®Ó kiÓm ®Þnh lý thuyÕt vÒ thÞ tr­êng nh©n tè s¶n xuÊt mµ chóng ta võa thiÕt lËp. Chóng ta h·y
xem xÐt ¶nh h­ëng cña C¸i chÕt ®en ®èi víi nh÷ng ng­êi may m¾n sèng sãt. Theo b¹n, ®iÒu g× ®· x¶y ra
®èi víi tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng vµ ®Þa t« cña chñ ®Êt?
§Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta h·y xem xÐt ¶nh h­ëng cña viÖc gi¶m d©n sè ®èi víi s¶n phÈm
cËn biªn cña lao ®éng vµ s¶n phÈm cË n biªn cña ®Êt ®ai. Víi l­îng cung vÒ lao ®éng thÊp h¬n, s¶n phÈm
cËn biªn cña lao ®éng t¨ng. (§iÒu nµy ®¬n gi¶n lµ c¬ chÕ ho¹t ®éng theo h­íng ng­îc l¹i cña quy luËt
s¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn). Do vËy, chóng ta dù kiÕn r»ng C¸i chÕt ®en lµm t¨ng tiÒn l­¬ ng.
Do ®Êt ®ai vµ lao ®éng ®­îc sö dông ®ång thêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, l­îng cung nhá h¬n vÒ
lao ®éng còng ¶nh h­ëng ®Õn thÞ tr­êng ®Êt ®ai vµ thÞ tr­êng c¸c nh©n tè s¶n xuÊt chñ yÕu kh¸c trong
thêi kú trung cæ ë ch©u ¢u. Víi Ýt lao ®éng canh t¸c ®Êt ®ai h¬n, mét ®¬n vÞ ®Êt ®ai t¨ng thªm t¹o ra sè
®¬n vÞ s¶n l­îng t¨ng thªm Ýt h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, s¶n phÈm cËn biªn cña ®Êt ®ai gi¶m. Do vËy, chóng ta
dù b¸o r»ng C¸i chÕt ®en lµm gi¶m ®Þa t«.
Trong thùc tÕ, c¶ hai dù ®o¸n ®Òu phï hîp víi tiÕn tr×nh lÞch s ö. TiÒn l­¬ng t¨ng gÇn gÊp ®«i
trong thêi kú nµy vµ ®Þa t« ®· gi¶m 50%, thËm chÝ nhiÒu h¬n. C¸i chÕt ®en ®· ®em l¹i sù sung tóc vÒ
kinh tÕ cho giai cÊp n«ng d©n vµ lµm gi¶m thu nhËp cña giai cÊp ®Þa chñ.

KiÓm tra nhanh: §iÒu g× quyÕt ®Þnh thu nhËp cña c hñ ®Êt vµ t­ b¶n? Sù gia t¨ng khèi l­îng t­
b¶n cã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn ng­êi së h÷u t­ b¶n? Nã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn thu nhËp cña
ng­êi lao ®éng?
KÕt luËn
Ch­¬ng nµy ®· lý gi¶i viÖc lao ®éng, ®Êt ®ai vµ t­ b¶n nhËn ®­îc nh÷ng g× cho ®ãng gãp cña
chóng vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Lý thuyÕt ph¸t triÓn ë ®©y ®­îc gäi lµ lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn vÒ ph©n phèi.

320
Theo lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn, thu nhËp tr¶ cho c¸c nh©n tè s¶n xuÊt phô thuéc vµo cung vµ cÇu vÒ nh©n tè
®ã. Nhu cÇu ®Õn l­ît nã l¹i phô thuéc vµo n¨ng s uÊt cËn biªn cña nh©n tè s¶n xuÊt. Trong tr¹ng th¸i c©n
b»ng, mçi nh©n tè s¶n xuÊt cã thu nhËp b»ng gi¸ trÞ ®ãng gãp cËn biªn cña nã vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
hµng ho¸ vµ dÞch vô.
Lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn vÒ ph©n phèi ®­îc chÊp nhËn réng r·i. HÇu hÕt c¸c nhµ ki nh tÕ ®Òu khëi
®Çu b»ng lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn trong nç lùc lý gi¶i ph­¬ng thøc ph©n phèi tæng thu nhËp 8 ngh×n tû ®« la
cña nÒn kinh tÕ Mü cho c¸c thµnh viªn kh¸c nhau cña nÒn kinh tÕ. Trong hai ch­¬ng tiÕp theo, chóng ta
sÏ xem xÐt ph©n phèi thu nhËp chi tiÕt h¬n. Nh­ b¹n sÏ thÊy, lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn ®em l¹i cho chóng ta
c¬ së ®Ó th¶o luËn vÊn ®Ò nµy.
ThËm chÝ giê ®©y b¹n ®· cã thÓ sö dông lý thuyÕt nµy ®Ó tr¶ lêi cho c©u hái ë ®Çu ch­¬ng: T¹i
sao lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh l¹i ®­îc tr¶ l­¬ng cao h¬n ng­êi phôc vô t¹i tr¹m x¨ng? Lý do lµ v× lËp tr×nh
viªn cã thÓ s¶n xuÊt mét lo¹i hµng ho¸ cã gi¸ trÞ thÞ tr­êng cao h¬n so víi lo¹i hµng ho¸ ®­îc ng­êi
phôc vô t¹i c¸c tr¹m x¨ng t¹o ra. Mäi ng­êi s½n sµng tr¶ l­¬ng cao cho mét lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh giái,
nh­ng chØ s½n sµng tr¶ møc l­¬ng thÊp cho mét ng­êi b¬m x¨ng vµ lau kÝnh xe h¬i cho hä. TiÒn l­¬ng
cña nh÷ng lao ®éng nµy ph¶n ¸nh gi¸ c¶ thÞ tr­êng cña lo¹i hµng ho¸ mµ hä s¶n xuÊt ra. NÕu ®ét nhiªn
mäi ng­êi ch¸n sö dông m¸y tÝnh vµ quyÕt ®Þnh dµnh nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó l¸i xe, th× gi¸ cña nh÷ng
hµng ho¸ nµy sÏ thay ®æi vµ do vËy lµ tiÒn l­¬ng c©n b»ng cña hai nhãm lao ®éng nµy còng thay ®æi.
Tãm t¾t

 Thu nhËp cña nÒn kinh tÕ ®­îc ph©n phèi trªn c¸c thÞ tr­êng nh©n tè s¶n xuÊt. Ba nh©n tè
s¶n xuÊt quan träng nhÊt lµ lao ®éng, ®Êt ®ai vµ t­ b¶n.
 Nhu cÇu vÒ c¸c nh©n tè, vÝ dô lao ®éng, lµ nhu cÇu ph¸i sinh, ph¸t sinh tõ viÖc doanh nghiÖp
sö dông c¸c nh©n tè ®ã ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch vô. Doanh nghiÖp c¹nh tranh vµ
theo ®uæi môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn t huª mét nh©n tè cho tíi khi gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn
biªn cña nh©n tè ®ã b»ng gi¸ cña nã.
 Cung vÒ lao ®éng ph¸t sinh tõ sù ®¸nh ®æi gi÷a lao ®éng vµ nghØ ng¬i cña c¸c c¸ nh©n.
§­êng cung vÒ lao ®éng dèc lªn hµm ý mäi ng­êi ®¸p l¹i sù gia t¨ng tiÒn l­¬ng b»ng c ¸ch
nghØ ng¬i Ýt h¬n vµ lao ®éng nhiÒu h¬n.
 Gi¸ c¶ tr¶ cho mçi nh©n tè ®iÒu chØnh ®Ó lµm c©n b»ng cung vµ cÇu cña nh©n tè ®ã. Do cÇu
vÒ mét nh©n tè ph¶n ¸nh gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña nã, nªn trong tr¹ng th¸i c©n b»ng,
mçi nh©n tè ®­îc tr¶ theo phÇn ®ãn g gãp cña nã vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô.
 Do c¸c nh©n tè s¶n xuÊt ®­îc sö dông cïng nhau, nªn s¶n phÈm cËn biªn cña bÊt kú nh©n tè
nµo còng phô thuéc vµo l­îng cung cña tÊt c¶ c¸c nh©n tè kh¸c. Do vËy, sù thay ®æi møc
cung cña mét nh©n tè sÏ lµm thay ®æi thu nhËp c©n b»ng cña tÊt c¶ c¸c nh©n tè kh¸c.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n.

C¸c nh©n tè s¶n xuÊt Factors of production
Hµm s¶n xuÊt Production function
S¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng Marginal product of labour
S¶n phÈm cËn biªn gi¶m dÇn Diminishing marginal product
Gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn Value of the marginal product
T­ b¶n Capital

C©u hái «n tËp

1. H·y cho biÕt trong mét doanh nghiÖp, hµm s¶n xuÊt cã quan hÖ nh­ thÕ nµo víi s¶n phÈm
cËn biªn cña lao ®éng, s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®é ng cã quan hÖ nh­ thÕ nµo víi gi¸ trÞ

321
 s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cã quan hÖ nh­ thÕ nµo víi
nhu cÇu vÒ lao ®éng.
2. H·y nªu hai vÝ dô vÒ c¸c sù kiÖn cã thÓ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cÇu vÒ lao ®éng.
3. H·y nªu hai vÝ dô vÒ c¸c sù kiÖ n cã thÓ lµm dÞch chuyÓn ®­êng cung vÒ lao ®éng.
4. H·y cho biÕt tiÒn l­¬ng ®iÒu chØnh nh­ thÕ nµo ®Ó c©n b»ng cung vµ cÇu vÒ lao ®éng, ®ång
thêi lµm cho nã b»ng gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng.
5. NÕu d©n sè n­íc Mü ®ét nhiªn t¨ng do cã sù nhËp c­ å ¹t, th× ®iÒu g× sÏ x¶y ra víi tiÒn
l­¬ng? §iÒu g× sÏ x¶y ra víi thu nhËp cña chñ së h÷u ®Êt ®ai vµ t­ b¶n.

Bµi tËp vµ vËn dông

1. Gi¶ sö tæng thèng ®­a ra mét ®¹o luËt míi nh»m c¾t gi¶m chi phÝ ch¨m sãc y tÕ: TÊt c¶ ng­êi
Mü hµng ngµy ph¶i ¨n mét qu¶ t¸o.
a. §¹o luËt nµy ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn gi¸ t¸o c©n b»ng?
b. §¹o luËt nµy cã ¶nh h­ëng ®Õn s¶n phÈm cËn biªn vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng
h¸i t¸o nh­ thÕ nµo?
c. §¹o luËt cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn nhu cÇu vµ tiÒn l­¬ng c©n b»ng cña ng­êi h¸i t¸o nh­ thÕ nµo?
2. Henry Ford cã lÇn nãi: "Kh«ng ph¶i «ng chñ lµ ng­êi tr¶ l­¬ng - «ng ta chØ qu¶n lý tiÒn mµ
th«i. ChÝnh s¶n phÈm ®· tr¶ l­¬ng cho c¸c b¹n". H·y gi¶i thÝch.
3. H·y chØ ra ¶nh h­ëng cña mçi sù kiÖn sau ®©y ®èi víi thÞ tr­êng lao ®éng cña ngµnh s¶n xuÊt
m¸y tÝnh.
a. Quèc héi mua m¸y tÝnh c¸ nh©n cho tÊt c¶ sinh viªn Mü.
b. NhiÒu sinh viªn theo häc chuyªn ngµnh kü thuËt vµ tin häc h¬n
c. C¸c c«ng ty m¸y tÝnh x©y dùng nhµ m¸y míi.
4. Chó b¹n m¹o hiÓm më mét cöa hiÖu b¸nh x¨ng -uých vµ thuª 7 lao ®éng. Ng­êi lao ®éng
®­îc tr¶ 6 ®« la mét giê vµ mçi chiÕc b¸nh x¨ng -uých ®­îc b¸n víi gi¸ 3 ®« la. NÕu chó b¹n cã môc
tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, th× gi¸ trÞ s¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng cuèi cïng mµ «ng thuª lµ bao nhiªu?
S¶n phÈm cËn biªn cña lao ®éng ®ã lµ bao nhiªu?
5. H·y t­ëng t­îng ra mét doanh nghiÖp thuª hai lo¹i lao ®éng - mét sè cã kü n¨ng m¸y tÝnh,
cßn mét sè th× kh«ng. NÕu cã tiÕn bé c«ng nghÖ vµ do vËy m¸y tÝnh trë nªn cã Ých h¬n ®èi víi doanh
nghiÖp, ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi s¶n phÈm cËn biªn cñ a hai lo¹i lao ®éng nµy? §iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi
møc l­¬ng c©n b»ng? H·y gi¶i thÝch b»ng c¸ch sö dông nh÷ng ®å thÞ thÝch hîp.
6. Gi¶ sö ®ît gi¸ l¹nh ë Florida ph¸ huû mét phÇn vô cam cña Florida.
a. H·y gi¶i thÝch ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi gi¸ cam vµ s¶n ph Èm cËn biªn cña lao ®éng h¸i cam. B¹n
cã thÓ nãi ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi cÇu vÒ lao ®éng h¸i cam hay kh«ng? T¹i sao?
b. Gi¶ sö gi¸ cam t¨ng gÊp ®«i vµ s¶n phÈm cËn biªn gi¶m 30%. §iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi tiÒn
l­¬ng c©n b»ng cña lao ®éng h¸i cam?
c. Gi¶ sö gi¸ cam t¨ng 30% vµ s¶n phÈm cËn biªn gi¶m 50%. §iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi tiÒn
l­¬ng c©n b»ng cña lao ®éng h¸i cam?
7. Trong nh÷ng n¨m 1980 vµ 1990, n­íc Mü nhËn ®­îc luång t­ b¶n lín ch¶y vµo tõ c¸c n­íc
kh¸c. VÝ dô Toyota, BMW vµ c¸c c«ng ty xe h¬i kh ¸c ®· x©y dùng nhµ m¸y s¶n xuÊt xe h¬i ë Mü.
a. H·y sö dông ®å thÞ vÒ thÞ tr­êng t­ b¶n ë Mü ®Ó chØ ra ¶nh h­ëng cña sù kiÖn nµy ®èi víi gi¸
thuª t­ b¶n ë Mü vµ khèi l­îng t­ b¶n sö dông.
b. H·y sö dông ®å thÞ vÒ thÞ tr­êng lao ®éng ë Mü ®Ó chØ ra ¶nh h­ën g cña luång t­ b¶n nµy ®èi
víi tiÒn l­¬ng b×nh qu©n tr¶ cho ng­êi lao ®éng Mü.

322
 8. Gi¶ sö lao ®éng chØ lµ mét ®Çu vµo ®­îc doanh nghiÖp c¹nh tranh hoµn h¶o sö dông, doanh
nghiÖp nµy cã thÓ thuª lao ®éng víi møc l­¬ng 50 ®« la mét ngµy. Hµm s¶n xuÊt cña doan h nghiÖp cã
d¹ng nh­ sau.
Mçi ®¬n vÞ s¶n l­îng ®­îc b¸n víi gi¸ 10 ®« la. VÏ ®­êng cÇu vÒ lao ®éng cña doanh nghiÖp.
Doanh nghiÖp sÏ thuª bao nhiªu ngµy c«ng lao ®éng? H·y chØ ra ®iÓm nµy trªn ®å thÞ?
Ngµy c«ng lao ®éng §¬n vÞ s¶n l­îng
0 0
1 7
2 13
3 19
4 25
5 28
6 29
9*. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét sè nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch muèn doanh nghiÖp ph¶i tr¶
cho ng­êi lao ®éng mét sè kho¶n trî cÊp. VÝ dô vµo n¨m 1993, Tæng thèng Clinton muèn c¸c doanh
nghiÖp ph¶i cung cÊp b¶o hiÓm y tÕ cho lùc l­îng lao ®én g cña m×nh. H·y xem xÐt nh÷ng ¶nh h­ëng
cña chÝnh s¸ch nµy ®èi víi thÞ tr­êng lao ®éng.
a. Gi¶ sö cã mét ®¹o luËt buéc doanh nghiÖp ph¶i tr¶ cho mçi c«ng nh©n mét kho¶n trî cÊp
b»ng 3 ®« la khi sö dông mét giê lao ®éng. §¹o luËt nµy cã ¶nh h­ëng g× ®Õn lîi nhuËn cËn biªn mµ
doanh nghiÖp kiÕm ®­îc tõ mçi lao ®éng? §¹o luËt nµy cã ¶nh h­ëng ®Õn ®­êng cÇu vÒ lao ®éng
kh«ng? H·y biÓu thÞ c©u tr¶ lêi cña b¹n b»ng ®å thÞ víi møc l­¬ng trªn trôc tung.
b. NÕu cung vÒ lao ®éng kh«ng cã thay ®æi g×, th× ®¹o luËt nµy ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn viÖc
lµm vµ tiÒn l­¬ng?
c. T¹i sao ®­êng cung vÒ lao ®éng cã thÓ dÞch chuyÓn ®Ó ph¶n øng l¹i ®¹o luËt nµy? Sù dÞch
chuyÓn cña ®­êng cung vÒ lao ®éng lµm t¨ng hay gi¶m ¶nh h­ëng cña ®¹o luËt nµy ®èi víi viÖc lµm vµ
tiÒn l­¬ng?
d. Nh­ ch­¬ng 6 ®· th¶o luËn, do ®¹o luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu mµ tiÒn l­¬ng cña mét sè lo¹i
lao ®éng, ®Æc biÖt lao ®éng trÎ vµ kh«ng qua ®µo t¹o, ®­îc duy tr× ë møc cao h¬n møc c©n b»ng. Kho¶n
phóc lîi phô thªm nµy cã ¶nh h­ëng g× ®èi víi lo¹i lao ®éng nµy ?
10*. Ch­¬ng nµy gi¶ ®Þnh lao ®éng ®­îc nh÷ng ng­êi lao ®éng riªng lÎ c¹nh tranh víi nhau
cung øng. Tuy nhiªn trªn mét sè thÞ tr­êng, cung vÒ lao ®éng ®­îc x¸c ®Þnh bëi tæ chøc c«ng ®oµn.
a. H·y gi¶i thÝch t¹i sao t×nh huèng mµ tæ chøc c«ng ®oµn gÆp ph¶i cã thÓ gièng víi t×nh huèng
cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn.
b. Môc tiªu cña doanh nghiÖp ®éc quyÒn lµ tèi ®a ho¸ lîi nhuËn. LiÖu cã môc tiªu t­¬ng tù ®èi
víi tæ chøc c«ng ®oµn kh«ng?
c. B©y giê h·y më réng sù t­¬ng ®ång gi÷a c¸c doanh nghiÖp ®éc quyÒn vµ tæ ch øc c«ng ®oµn.
B¹n lµm thÕ nµo ®Ó so s¸nh gi÷a tiÒn l­¬ng ®­îc x¸c ®Þnh bëi tæ chøc c«ng ®oµn víi tiÒn l­¬ng trªn thÞ
tr­êng c¹nh tranh? B¹n cã cho r»ng t×nh h×nh viÖc lµm ë hai tr­êng hîp nµy kh¸c nhau nh­ thÕ nµo?
d. Tæ chøc c«ng ®oµn cã thÓ cã nh÷ng môc tiªu nµo kh¸c lµm cho nã ph©n biÖt víi doanh
nghiÖp ®éc quyÒn kh«ng?

323
 ch­¬ng 19

thu nhËp vµ sù ph©n biÖt ®èi xö

Vµo n¨m 1994, mét cÇu thñ bãng chµy tÇm trung trong c¸c gi¶i nhµ nghÒ kiÕm ®­îc 1,2 triÖu ®«
la, mét b¸c sÜ h¹ng trung kiÕm ®­îc 177 ngh×n ®« la , cßn mét c«ng nh©n lµm viÖc trong nhµ m¸y trung
b×nh kiÕm ®­îc 22 ngh×n ®« la. Ba vÝ dô nµy cho thÊy cã sù chªnh lÖch lín vÒ thu nhËp biÖt thù, ®i nh÷ng
chiÕc xe h¬i sang träng vµ nghØ ng¬i ë vïng Riviera thuéc Ph¸p, trong khi mét sè ng­êi kh¸c l¹i sèng t rong
nh÷ng c¨n hé chËt hÑp, ®i xe buýt vµ b»ng lßng víi kú nghØ t¹i nhµ.
§iÒu g× ®· lµm cho thu nhËp cña mäi ng­êi kh¸c nhau lín ®Õn nh­ vËy? Ch­¬ng 18 ®· ph¸t
triÓn lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn c¬ b¶n vÒ thÞ tr­êng lao ®éng vµ ®­a ra lêi gi¶i ®¸p cho c©u hái nµy . Trong
ch­¬ng 18 chóng ta cßn biÕt r»ng tiÒn l­¬ng ®­îc x¸c ®Þnh bëi cung vµ cÇu vÒ lao ®éng, trong ®ã nhu
cÇu vÒ lao ®éng ph¶n ¸nh n¨ng suÊt cËn biªn cña lao ®éng. Trong tr¹ng th¸i c©n b»ng, mçi lao ®éng
®­îc tr¶ l­¬ng b»ng gi¸ trÞ ®ãng gãp cËn biªn cña anh ta vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra hµng ho¸ vµ dÞch vô
cña nÒn kinh tÕ.
MÆc dï ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ chÊp nhËn réng r·i, nh­ng lý thuyÕt nµy vÒ thÞ tr­êng lao ®éng chØ
lµ ®iÓm khëi ®Çu cña c©u chuyÖn. §Ó hiÓu ®­îc sù chªnh lÖch lín vÒ thu nhËp trªn thùc tÕ, c hóng ta ph¶i
®i xa h¬n c¬ së lý thuyÕt chung ®ã vµ xem xÐt mét c¸ch chÝnh x¸c h¬n ®iÒu g× quyÕt ®Þnh cung vµ cÇu vÒ
c¸c lo¹i lao ®éng kh¸c nhau. §©y chÝnh lµ môc ®Ých cña ch­¬ng nµy.
Mét sè nh©n tè quyÕt ®Þnh møc l­¬ng c©n b»ng
Ng­êi lao ®éng kh¸c nhau ë n hiÒu ®iÓm. ViÖc lµm còng cã c¸c ®Æc tÝnh kh¸c nhau - tõ tiÒn
l­¬ng tíi c¸c ®Æc tÝnh phi tiÒn tÖ kh¸c. Trong phÇn nµy, chóng ta sÏ xÐt xem c¸c ®Æc tÝnh cña lao ®éng vµ
viÖc lµm ¶nh h­ëng ®Õn cung, cÇu vÒ lao ®éng vµ tiÒn l­¬ng c©n b»ng nh­ thÕ nµo.
Møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn bï
Khi ng­êi lao ®éng ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc cã nªn nhËn mét viÖc lµm nµo ®ã kh«ng, th× tiÒn l­¬ng
chØ lµ mét trong nhiÒu ®Æc tÝnh cña viÖc lµm mµ anh ta c©n nh¾c. Mét sè viÖc lµm t­¬ng ®èi nhµn h¹, vui
vÎ vµ an toµn; trong khi ®ã l¹i c ã nh÷ng viÖc lµm kh¸c rÊt nÆng nhäc, buån tÎ vµ nguy hiÓm. ViÖc lµm
cµng cã nh÷ng ®Æc tÝnh phi tiÒn tÖ ­u viÖt h¬n, th× cµng cã nhiÒu ng­êi s½n sµng chÊp nhËn nã t¹i mäi
møc tiÒn l­¬ng. Nãi c¸ch kh¸c, cung vÒ lao ®éng ®Ó lµm nh÷ng c«ng viÖc nhµn h¹, vui vÎ vµ an toµn
th­êng lín h¬n cung vÒ lao ®éng ®Ó lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc, buån tÎ vµ nguy hiÓm. Cuèi cïng,
nh÷ng viÖc lµm "tèt" sÏ cã møc tiÒn l­¬ng c©n b»ng thÊp h¬n so víi nh÷ng viÖc lµm "tåi".
VÝ dô, h·y t­ëng t­îng b¹n ®ang t×m mét viÖc lµm vµo kú nghØ hÌ trªn mét b·i biÓn ë ®Þa ph­¬ng.
Cã hai lo¹i viÖc lµm. B¹n cã thÓ chÊp nhËn viÖc lµm víi vai trß lµ ng­êi kiÓm tra vÐ vµo b·i biÓn, hoÆc b¹n
cã chÊp nhËn viÖc lµm víi vai trß lµ ng­êi thu dän r¸c th¶i. Trong ngµy, nh÷ng ng­êi kiÓm tra vÐ cã thÓ ®i
d¹o tho¶i m¸i däc theo b·i biÓn vµ kiÓm tra nh»m ®¶m b¶o r»ng kh¸ch du lÞch ®· mua vÐ vµo b·i biÓn theo
quy ®Þnh. Nh÷ng ng­êi dän r¸c th¶i ph¶i dËy tr­íc lóc b×nh minh, l¸i nh÷ng chiÕc xe bÈn thØu vµ Çm Ü
quanh thµnh phè ®Ó thu dän r¸c th¶i. B¹n muèn lµm vi Öc lµm nµo? HÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu thÝch viÖc lµm
trªn b·i biÓn nÕu tiÒn l­¬ng nh­ nhau. §Ó mäi ng­êi lùa chän viÖc thu dän r¸c th¶i, thµnh phè ph¶i ®­a ra
møc l­¬ng cao h¬n cho ng­êi thu dän r¸c so víi ng­êi kiÓm tra vÐ trªn b·i biÓn.
C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn bï ®Ó ph¶n ¸nh sù chªnh lÖch
tiÒn l­¬ng ph¸t sinh tõ c¸c ®Æc ®iÓm phi tiÒn tÖ cña c¸c c«ng viÖc kh¸c nhau. Møc chªnh lÖch mang tÝnh
®Òn bï nµy rÊt phæ biÕn trong nÒn kinh tÕ. Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô:
1. C«ng nh©n má than th­êng ®­îc tr¶ l­¬ng cao h¬n ng­êi lao ®éng kh¸c cã cïng tr×nh ®é
®µo t¹o. Møc l­¬ng cao h¬n cña hä ®Òn bï cho ®Æc ®iÓm bôi bÆm vµ nguy hiÓm cña c«ng
viÖc khai th¸c má, còng nh­ sù nguy h¹i cho søc khoÎ trong dµi h¹n mµ c«ng nh©n má cã
thÓ ph¶i g¸nh chÞu.

324
 2. Nh÷ng lao ®éng lµm viÖc vµo ca ®ªm t¹i c¸c nhµ m¸y ®­îc tr¶ l­¬ng cao h¬n so víi nh÷ng
lao ®éng t­¬ng tù lµm viÖc ban ngµy. Møc l­¬ng cao h¬n ®Òn bï cho viÖc ph¶i lao ®éng
vµo ban ®ªm vµ ngñ vµo ban ngµy, mét lèi sèng mµ mäi ng­êi ®Òu kh«ng thÝch.
3. C¸c gi¸o s­ ®­îc tr¶ l­¬ng thÊp h¬n c¸c luËt s­ vµ b¸c sÜ cã cïng tr×nh ®é ®µo t¹o. Møc
l­¬ng thÊp h¬n cña c¸c gi¸o s­ ®Òn bï cho sù tho¶i m¸i vÒ trÝ ãc vµ nh÷ng së thÝch c¸
nh©n mµ c«ng viÖc cña hä mang l¹i (Thùc tÕ, viÖc d¹y kinh tÕ häc mang l¹i sù vui vÎ
®Õn møc mµ viÖc c¸c gi¸o s­ nhËn ®­îc bÊt kú møc l­¬ng nµo còng ®Òu lµ ®iÒu ®¸ng
ng¹c nhiªn!)
Vèn nh©n lùc
Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng tr­íc, thuËt ng÷ t­ b¶n th­êng ph¶n ¸nh l­îng trang
thiÕt bÞ vµ c¬ së h¹ tÇng cña nÒn kinh tÕ. Khèi l­îng t­ b¶ n bao gåm m¸y kÐo cña n«ng d©n, nhµ m¸y
cña c¸c nhµ s¶n xuÊt vµ b¶ng ®en cña gi¸o viªn. B¶n chÊt cña t­ b¶n n»m ë chç nã lµ nh©n tè s¶n xuÊt do
chÝnh qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t¹o ra.
Cã mét lo¹i t­ b¶n kh¸c Ýt h÷u h×nh h¬n t­ b¶n hiÖn vËt, nh­ng cã vai trß quan träng kh«ng kÐm
®èi víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ. Vèn nh©n lùc lµ sù tÝch luü c¸c kho¶n ®Çu t­ vµo con ng­êi.
Lo¹i vèn nh©n lùc quan träng nhÊt lµ gi¸o dôc. Gièng nh­ mäi lo¹i h×nh t­ b¶n kh¸c, gi¸o dôc biÓu thÞ
mét kho¶n chi tiªu nguån lùc t¹i m ét thêi ®iÓm nµo ®ã nh»m lµm t¨ng n¨ng lùc s¶n xuÊt trong t­¬ng lai.
Song kh«ng gièng víi kho¶n ®Çu t­ vµo c¸c lo¹i h×nh t­ b¶n kh¸c, ®Çu t­ vµo gi¸o dôc g¾n chÆt víi mét
c¸ nh©n cô thÓ, vµ chÝnh sù g¾n bã nµy lý gi¶i t¹i sao nã l¹i ®­îc gäi lµ vèn nh©n lù c.
Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi lao ®éng ®­îc trang bÞ vèn nh©n lùc trªn møc trung b×nh nhËn
®­îc thu nhËp cao h¬n lao ®éng ®­îc trang bÞ Ýt vèn nh©n lùc. VÝ dô, ng­êi tèt nghiÖp ®¹i häc ë Mü cã
thu nhËp cao gÊp hai lÇn ng­êi lao ®éng chØ tèt nghiÖp tru ng häc. Sù chªnh lÖch nh­ vËy còng tån t¹i ë
nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi. ë c¸c n­íc chËm ph¸t triÓn, n¬i mµ lao ®éng cã tr×nh ®é cao lµ mét nguån lùc
khan hiÕm, nã cßn cã xu h­íng lín h¬n.
Cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy t¹i sao gi¸o dôc l¹i lµm t¨ng tiÒn l­¬ng d­í i gãc ®é cung cÇu. C¸c
doanh nghiÖp - bªn cã cÇu vÒ lao ®éng - s½n sµng tr¶ thu nhËp cao h¬n cho ng­êi cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao,
bëi v× lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao h¬n còng lµ ng­êi cã s¶n phÈm cËn biªn cao h¬n. Ng­êi lao ®éng
- bªn cung øng lao ®éng -chØ s½n sµng tr¶ chi phÝ ®Ó ®­îc ®µo t¹o khi cã phÇn th­ëng cho viÖc lµm ®ã.
VÒ c¬ b¶n, møc chªnh lÖch tiÒn l­¬ng gi÷a lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao vµ lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo
t¹o thÊp cã thÓ ®­îc coi lµ møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn bï cho chi phÝ gi¸o dôc.

Nghiªn cøu t×nh huèng: gi¸ trÞ ngµy cµng t¨ng cña kü n¨ng
"Ng­êi giµu ngµy cµng trë nªn giµu h¬n, cßn ng­êi nghÌo ngµy cµng trë nªn nghÌo h¬n". Gièng
nh­ nhiÒu c©u ch©m ng«n kh¸c, c©u ch©m ng«n nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®óng, nh­ng thêi gian gÇn
®©y th× ®óng lµ nh­ vËy. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ghi nhËn r»ng kho¶ng c¸ch thu nhËp gi÷a
nh÷ng lao ®éng cã kü n¨ng cao vµ nh÷ng lao ®éng cã kü n¨ng thÊp ®· t¨ng trong vßng hai thËp kû qua.
1978 1998
Nam giíi Tèt nghiÖp trung häc, kh«ng häc ®¹i hä c 31.847 ®« la 28.742 ®« la
Tèt nghiÖp ®¹i häc 52.761 ®« la 62.588 ®« la
% t¨ng thªm nhê tèt nghiÖp §H +66% +118%
N÷ giíi Tèt nghiÖp trung häc, kh«ng häc ®¹i häc 14.953 ®« la 17.898 ®« la
Tèt nghiÖp ®¹i häc 23.170 ®« la 35.431 ®« la
% t¨ng thªm nhê tèt nghiÖp §H +55% +98%
Ghi chó: Sè liÖu vÒ thu nhËp ®· lo¹i trõ ¶nh h­ëng cña l¹m ph¸t vµ tÝnh b»ng ®ång ®« la n¨m 1998.
Sè liÖu ¸p dông cho lao ®éng tõ 18 tuæi trë lªn. Nguån: Côc d©n sè Mü

325
 B¶ng 1. Thu nhËp b×nh qu©n hµng n¨m ph©n theo tr×nh ®é gi¸o dôc. Nh÷ng ng­êi tèt
nghiÖp ®¹i häc lu«n kiÕm ®­îc thu nhËp cao h¬n nh÷ng lao ®éng kh«ng cã ®­îc lîi Ých tõ viÖc häc ®¹i
häc. Kho¶ng c¸ch tiÒn l­¬ng nµy thËm chÝ cßn më réng h¬n vµo nh÷ng n¨m 1980 vµ 1990.
B¶ng 1 ghi sè liÖu vÒ møc thu nhËp b×nh qu©n cña nh÷ng ng ­êi tèt nghiÖp ®¹i häc vµ cña nh÷ng
ng­êi chØ tèt nghiÖp trung häc. Nh÷ng sè liÖu nµy ph¶n ¸nh sù gia t¨ng cña phÇn th­ëng tµi chÝnh do
gi¸o dôc mang l¹i. Trong n¨m 1978, tÝnh b×nh qu©n lao ®éng nam giíi cã b»ng ®¹i häc nhËn ®­îc thu
nhËp cao h¬n 66% so víi ng­êi kh«ng cã b»ng ®¹i häc; vµo n¨m 1998, con sè nµy ®· t¨ng tíi 118%. §èi
víi phô n÷, viÖc häc ®¹i häc gióp cho tèc ®é t¨ng thu nhËp cña t¨ng tõ 55% lªn 98%. HiÖn nay, ®éng c¬
häc lªn cao h¬n lín h¬n bÊt cø lóc nµo.
T¹i sao kho¶ng c¸ch thu nhËp gi÷a la o ®éng lµnh nghÒ vµ lao ®éng gi¶n ®¬n l¹i t¨ng trong
nh÷ng n¨m gÇn ®©y? Kh«ng ai biÕt ch¾c ®iÒu ®ã, song c¸c nhµ kinh tÕ ®· ®­a ra hai gi¶ thuyÕt ®Ó lý gi¶i
xu h­íng nµy. C¶ hai gi¶ thuyÕt ®Òu cho r»ng theo thêi gian, nhu cÇu vÒ lao ®éng lµnh nghÒ t¨ng nha nh
h¬n nhu cÇu vÒ lao ®éng gi¶n ®¬n. Sù dÞch chuyÓn cña ®­êng cÇu dÉn ®Õn sù thay ®æi t­¬ng øng trong
tiÒn l­¬ng, vµ ®iÒu nµy ®Õn l­ît nã dÉn ®Õn sù bÊt b×nh ®¼ng lín h¬n.
Gi¶ thuyÕt thø nhÊt cho r»ng th­¬ng m¹i quèc tÕ ®· lµm thay ®æi nhu cÇu t­¬ng ®èi vÒ lao ®éng
lµnh nghÒ vµ lao ®éng gi¶n ®¬n. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khèi l­îng th­¬ng m¹i víi c¸c n­íc kh¸c ®·
t¨ng mét c¸ch ®¸ng kÓ. NhËp khÈu vµo Mü t¨ng tõ 5% tæng s¶n l­îng cña Mü trong n¨m 1970 lªn ®Õn
13% trong n¨m 1998. XuÊt khÈu cña Mü t¨ng tõ 6% tr ong n¨m 1970 lªn ®Õn 11% trong n¨m 1998. Do
lao ®éng gi¶n ®¬n rÊt s½n vµ rÎ ë nhiÒu quèc gia kh¸c, nªn n­íc Mü cã xu h­íng nhËp khÈu hµng ho¸
®­îc s¶n xuÊt b»ng lao ®éng gi¶n ®¬n vµ xuÊt khÈu hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt b»ng lao ®éng lµnh nghÒ.
Do vËy khi th­¬ng m¹i quèc tÕ ph¸t triÓn, nhu cÇu trong n­íc vÒ lao ®éng lµnh nghÒ t¨ng, trong khi nhu
cÇu vÒ lao ®éng gi¶n ®¬n gi¶m.
Gi¶ thuyÕt thø hai cho r»ng nh÷ng thay ®æi trong c«ng nghÖ ®· lµm thay ®æi nhu cÇu t­¬ng ®èi
vÒ lao ®éng lµnh nghÒ vµ kh«ng cã kü n¨ng. VÝ dô, chóng ta h·y xem xÐt sù xuÊt hiÖn cña m¸y tÝnh.
M¸y tÝnh ®· lµm t¨ng nhu cÇu vÒ lao ®éng lµnh nghÒ, cã thÓ sö dông m¸y mãc míi vµ lµm gi¶m nhu cÇu
vÒ lao ®éng gi¶n ®¬n, cã viÖc lµm ®­îc thay thÕ b»ng m¸y tÝnh. VÝ dô hiÖn nay ®Ó l­u tr÷ hå s¬ kinh
doanh, c¸c c«ng ty dùa nhiÒu h¬n vµo c¬ së d÷ liÖu m¸y tÝnh vµ Ýt dùa vµo tñ ®ùng hå s¬. Sù thay ®æi ®ã
lµm t¨ng nhu cÇu sö dông lËp tr×nh viªn m¸y tÝnh vµ lµm gi¶m cÇu sö dông nh©n viªn l­u tr÷ hå s¬. Do
vËy khi cã nhiÒu doanh nghiÖp b¾t ®Çu sö dông m¸y tÝnh, nhu cÇu vÒ lao ®éng lµnh nghÒ t¨ng vµ nhu cÇu
vÒ lao ®éng gi¶n ®¬n gi¶m.
C¸c nhµ kinh tÕ nhËn thÊy ra r»ng rÊt khã cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc tÝnh hîp lý cña c¸c gi¶ thuyÕt
trªn. TÊt nhiªn cã thÓ c¶ hai gi¶ thuyÕt ®Òu ®óng: Sù gia t¨ng ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ vµ sù thay
®æi c«ng nghÖ cã thÓ ®ång thêi lµ nguyªn nh©n lµm t¨ng møc ®é bÊt b×nh ®¼ng mµ chóng ta quan s¸t
thÊy trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y.

N¨ng lùc, nç lùc vµ c¬ héi

T¹i sao cÇu thñ bãng chµy trong c¸c gi¶i nhµ nghÒ lín l¹i cã thu nhËp cao h¬n cÇ u thñ trong c¸c
gi¶i nhµ nghÒ nhá? Ch¾c ch¾n møc l­¬ng cao h¬n cña hä kh«ng ph¶i lµ møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn
bï. ViÖc ch¬i bãng ë c¸c gi¶i nhµ nghÒ lín kh«ng ph¶i lµ nhiÖm vô kÐm dÔ chÞu h¬n viÖc ch¬i bãng ë
nh÷ng gi¶i nhµ nghÒ nhá; trªn thùc tÕ, ®iÒu ng­îc l¹i míi ®óng. C¸c gi¶i nhµ nghÒ lín kh«ng ®ßi hái sè
n¨m ®Õn tr­êng nhiÒu h¬n hoÆc giµu kinh nghiÖm h¬n. PhÇn lín cÇu thñ ch¬i trong c¸c gi¶i nhµ nghÒ
lín kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n chØ v× hä cã n¨ng lùc tù nhiªn cao h¬n.
N¨ng lùc tù nhiªn ®ãng vai trß rÊt quan träng ®èi víi ng­êi lao ®éng trong mäi ngµnh nghÒ. Do
tÝnh di truyÒn vµ sù nu«i d¹y, mäi ng­êi th­êng kh¸c nhau vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn. Mét sè ng­êi rÊt
khoÎ, trong khi sè kh¸c l¹i yÕu. Mét sè ng­êi th«ng minh, trong khi sè kh¸c l¹i kh«ng ®­îc nh­ vËy.

326
Mét sè ng­êi rÊt tù tin, trong khi sè kh¸c lóng tóng trong c¸c t×nh huèng x· héi. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy
cïng víi nhiÒu ®Æc ®iÓm c¸ nh©n kh¸c quyÕt ®Þnh n¨ng suÊt cña ng­êi lao ®éng vµ do vËy ®ãng vai trß
quyÕt ®Þnh ®èi víi møc l­¬ng mµ hä kiÕm ®­îc.
Nç lùc cña ng­êi lao ®éng cã mèi liªn quan chÆt chÏ víi n¨ng lùc tù nhiªn. Mét sè ng­êi lµm
viÖc rÊt ch¨m chØ, trong khi mét sè kh¸c l¹i l­êi nh¸c. Chóng ta ch¼ng cã g× ng¹c nhiªn khi thÊy r»ng
nh÷ng ng­êi lao ®éng ch¨m chØ cã n¨ng suÊt cao h¬n vµ do vËy c ã thu nhËp cao h¬n. Trong mét chõng
mùc nµo ®ã, doanh nghiÖp th­ëng c«ng trùc tiÕp cho ng­êi lao ®éng b»ng c¸ch dùa vµo nh÷ng g× mµ hä
lµm ra. VÝ dô, ng­êi b¸n hµng ®­îc tr¶ l­¬ng theo phÇn tr¨m doanh thu b¸n hµng. Trong khi ®ã, nh÷ng
c«ng viÖc nÆng nhäc th­êng ®­îc th­ëng c«ng gi¸n tiÕp th«ng qua møc l­¬ng hµng n¨m cao h¬n hoÆc
th«ng qua mét kho¶n tiÒn th­ëng.
C¬ héi còng ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng. NÕu mét ng­êi nµo ®ã
theo häc t¹i tr­êng d¹y nghÒ ®Ó biÕt ®­îc c¸ch söa ch÷a ti vi cã nh÷ng èng ®Ìn ®iÖn tö ch©n kh«ng vµ
sau ®ã nhËn ra r»ng kü n¨ng nµy ®· lçi thêi bëi ph¸t minh vÒ b¸n dÉn, ch¾c ch¾n anh ta sÏ cã thu nhËp
thÊp h¬n nh÷ng ng­êi kh¸c cã cïng sè n¨m häc nghÒ. Møc l­¬ng thÊp cña anh ta lµ do c¬ héi - mét hiÖn
t­îng mµ c¸c nhµ kinh tÕ ®· nhËn ra nh­ng l¹i rÊt Ýt tËp trung nghiªn cøu.
N¨ng lùc, nç lùc vµ c¬ héi cã vai trß quan träng nh­ thÕ nµo trong viÖc x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng? RÊt
khã x¸c ®Þnh ®­îc ®iÒu ®ã, bëi v× chóng ta hÇu nh­ kh«ng l­îng ho¸ ®­îc chóng. Tuy nhiªn, n h÷ng
b»ng chøng gi¸n tiÕp cho thÊy r»ng chóng rÊt quan träng. Khi c¸c nhµ kinh tÕ lao ®éng nghiªn cøu tiÒn
l­¬ng, hä th­êng liªn hÖ tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng víi nh÷ng biÕn sè cã thÓ l­îng ho¸ ®­îc - sè
n¨m ®i häc, sè n¨m kinh nghiÖm, tuæi t¸c vµ c¸c ® Æc ®iÓm c«ng viÖc. MÆc dï nh÷ng biÕn sè nµy cã ¶nh
h­ëng ®Õn tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng nh­ lý thuyÕt ®· dù ®o¸n, song chóng lý gi¶i ch­a ®­îc mét
nöa møc chªnh lÖch tiÒn l­¬ng trong nÒn kinh tÕ cña chóng ta. Do nhiÒu bé phËn trong møc chªnh lÖch
vÒ tiÒn l­¬ng cßn ch­a lý gi¶i ®­îc, nªn nh÷ng biÕn sè bÞ bá sãt, bao gåm n¨ng lùc, sù cè g¾ng vµ c¬
héi, ch¾n ch¾n ph¶i ®ãng vai trß quan träng.

Nghiªn cøu t×nh huèng: Ých lîi cña s¾c ®Ñp

Mäi ng­êi kh¸c nhau ë nhiÒu ®iÓm. Mét trong nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt lµ mø c ®é hÊp dÉn cña hä.
VÝ dô, diÔn viªn Mel Gibson lµ mét ng­êi ®µn «ng ®iÓn trai. Mét phÇn v× lý do nµy mµ nh÷ng bé phim
anh ta ®ãng thu hót ®­îc sè l­îng lín kh¸n gi¶. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi ®iÒu ®ã mang l¹i thu
nhËp khæng lå cña Gibson.
Ých lîi kinh tÕ cña s¾c ®Ñp thÞnh hµnh ®Õn møc ®é nµo? C¸c nhµ kinh tÕ lao ®éng Hamermesh vµ
Jeff Biddle ®· cè g¾ng tr¶ lêi c©u hái nµy trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu c«ng bè trong sè ra th¸ng 12
n¨m 1994 cña T¹p chÝ Kinh tÕ Mü. Hamermesh vµ Jeff Biddle ®· nghiªn cøu sè liÖu tõ c¸c cuéc ®iÒu tra
c¸ nh©n ë Mü vµ Canada. Nh÷ng ng­êi pháng vÊn tiÕn hµnh cuéc ®iÒu tra ®­îc yªu cÇu ph¶i ®¸nh gi¸
ngo¹i h×nh cña nh÷ng ng­êi tr¶ lêi. Sau ®ã Hamermesh vµ Jeff Biddle tÝnh xem bao nhiªu phÇn tr¨m thu
nhËp cña nh÷ng ng­êi tr¶ lêi phô thuéc vµo c¸c nh©n tè tiªu chuÈn nh­ gi¸o dôc, kinh nghiÖm …, cßn
bao nhiªu phÇn tr¨m phô thuéc vµo ngo¹i h×nh.
Hamermesh vµ Jeff Biddle ph¸t hiÖn ra r»ng vÎ ®Ñp còng ®­îc tr¶ tiÒn. Nh÷ng ng­êi cã ngo¹i
h×nh hÊp dÉn trªn møc trung b×nh kiÕm ®­îc thu nhËp cao h¬n 5% so víi nh÷ng ng­êi cã ngo¹i h×nh
trung b×nh. Nh÷ng ng­êi cã ngo¹i h×nh trung b×nh kiÕm ®­îc thu nhËp cao h¬n tõ 5 ®Õn 10% so víi
nh÷ng ng­êi ®­îc coi lµ cã ngo¹i h×nh kÐm hÊp dÉn h¬n møc trung b×nh. C¸c kÕt qu¶ ®èi víi nam vµ n÷
gÇn gièng nhau.
§iÒu g× cã thÓ lý gi¶i nh÷ng chªnh lÖch vÒ tiÒn l­¬ng nµy? Cã rÊt nhiÒu c¸ch lý gi¶i "phÇn
th­ëng cho vÎ ®Ñp".

327
 Mét c¸ch lý gi¶i lµ, b¶n th©n ngo¹i h×nh còng lµ mét n¨ng lùc bÈm sinh quyÕt ®Þnh n¨ng suÊt vµ
tiÒn l­¬ng. Mét sè ng­êi sinh ra ®· cã nh÷ng ®Æc ®iÓm cña mét ng«i sao ®iÖn ¶nh, trong khi nh÷ng
ng­êi kh¸c th× kh«ng. Ngo¹i h×nh rÊt cã Ých ®èi víi nh÷ng c«ng viÖc ®ßi hái ng­êi lao ®éng ph¶i tiÕp
xóc víi c«ng chóng - vÝ dô diÔn viªn, nh©n viªn b¸n hµng vµ phôc vô bµn. Trong tr­êng hîp nµy, ng­êi
lao ®éng cã ngo¹i h×nh hÊp dÉn cã gi¸ trÞ h¬n ®èi víi doanh nghiÖp so víi ng­êi lao ®éng cã ngo¹i h×nh
kh«ng hÊp dÉn. Sù s½n sµng chi tr¶ nhiÒu h¬n cho ng­êi lao ®éng hÊp dÉn cña doanh nghiÖp ph¶n ¸nh sù
­a thÝch cña kh¸ch hµng.
C¸ch lý gi¶i thø hai lµ, vÎ ®Ñp lµ mét tiªu chuÈn gi¸n tiÕp ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c kh¶ n¨ng kh¸c. Møc ®é
hÊp dÉn cña mét ng­êi kh«ng chØ dùa vµo di truyÒn, nã cßn phô thuéc vµ trang phôc, kiÓu tãc, c¸c øng xö
c¸ nh©n vµ c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c mµ anh ta cã. Mét ng­êi thµnh c«ng trong viÖc t¹o ra h×nh ¶nh hÊp dÉn trong
mét cuéc pháng vÊn cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµ ng­êi th«ng minh vµ thµnh c«ng trong c¸c nhiÖm vô kh¸c.
C¸ch lý gi¶i thø ba lµ, phÇn th­ëng cho vÎ ®Ñp lµ mét d¹ng ph©n biÖt ®èi xö, mét chñ ®Ò mµ
chóng ta sÏ quay trë l¹i sau.

Mét c¸ch nh×n kh¸c vÒ gi¸o dôc: Lý thuyÕt ph¸t tÝn hiÖu
Tr­íc ®©y chóng ta ®· th¶o luËn vÒ c¸ch nh×n nhËn gi¸o dôc d­íi gãc ®é vèn nh©n lùc, mµ theo
®ã viÖc häc tËp lµm t¨ng tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng v× nã lµm cho hä trë nªn cã n¨ng suÊt cao h¬n.
MÆc dï quan ®iÓm nµy ®­îc chÊp nhËn réng r·i, nh­ng mét sè nhµ kinh tÕ ®· ®­a ra lý thuyÕt kh¸c nhÊn
m¹nh r»ng c¸c doanh nghiÖp sö dông tri thøc gi¸o dôc nh­ mét c«ng cô ®Ó ph©n biÖt ng­êi lao ®éng cã
n¨ng lùc cao víi ng­êi lao ®éng cã n¨ng lùc thÊp. Theo quan ®iÓm nµy th× khi mäi ng­êi cã b»ng ®¹i
häc, kh«ng ph¶i hä trë nªn cã n¨ng suÊt cao h¬n, mµ lµ hä ®· ph¸t tÝn hiÖu vÒ n¨ng lùc cña hä cho
doanh nghiÖp sÏ thuª hä. V× viÖc kiÕm ®­îc b»ng ®¹i häc cña ng­êi cã n¨ng lùc cao dÔ dµng h¬n so víi
ng­êi cã n¨ng lùc thÊp, nªn nhi Òu ng­êi cã n¨ng lùc cao kiÕm ®­îc tÊm b»ng ®¹i häc. Do vËy, viÖc coi
tÊm b»ng ®¹i häc lµ tÝn hiÖu vÒ n¨ng lùc hoµn toµn hîp lý.
Lý thuyÕt ph¸t tÝn hiÖu vÒ gi¸o dôc t­¬ng tù nh­ lý thuyÕt ph¸t tÝn hiÖu trong qu¶ng c¸o mµ
chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 17. Theo lý thuyÕt ph¸t tÝn hiÖu trong qu¶ng c¸o, b¶n th©n ho¹t ®éng
qu¶ng c¸o chøa ®ùng nh÷ng th«ng tin kh«ng thËt, song doanh nghiÖp ph¸t tÝn hiÖu vÒ chÊt l­îng s¶n
phÈm cña hä cho ng­êi tiªu dïng b»ng sù s½n sµng chi tiÒn cho ho¹t ®éng qu¶ng c¸o. Theo l ý thuyÕt
ph¸t tÝn hiÖu vÒ gi¸o dôc, viÖc ® i häc kh«ng ®em l¹i Ých lîi thùc sù ®èi víi n¨ng suÊt, nh­ng ng­êi lao
®éng ph¸t tÝn hiÖu vÒ n¨ng lùc bÈm sinh cña hä cho doanh nghiÖp th«ng qua viÖc s½n sµng dµnh nhiÒu
n¨m ®i häc. Trong c¶ hai tr­êng hîp, hµnh ®é ng ®ang thùc hiÖn kh«ng ph¶i v× nh÷ng Ých lîi thùc sù cña
nã, mµ v× sù s½n sµng thùc hiÖn hµnh ®éng ®ã ®· truyÒn th«ng tin ®Õn ng­êi quan s¸t nã.
Do vËy, giê ®©y chóng ta cã hai quan ®iÓm vÒ gi¸o dôc: Lý thuyÕt vèn nh©n lùc vµ lý thuyÕt
ph¸t tÝn hiÖu. C¶ hai quan ®iÓm nµy ®Òu lý gi¶i ®­îc t¹i sao lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao l¹i cã thu
nhËp cao h¬n lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o thÊp. Theo quan ®iÓm vèn nh©n lùc, gi¸o dôc lµm cho ng­êi
lao ®éng trë nªn cã n¨ng suÊt cao h¬n; theo quan ®iÓm ph¸t tÝn hiÖu, g i¸o dôc cã liªn quan ®Õn n¨ng lùc
tù nhiªn. Nh­ng hai quan ®iÓm cã dù b¸o kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ ¶nh h­ëng cña c¸c chÝnh s¸ch nh»m lµm
t¨ng tr×nh ®é ®µo t¹o. Theo quan ®iÓm vèn nh©n lùc, viÖc t¨ng tr×nh ®é ®µo t¹o cña mäi lao ®éng lµm
t¨ng n¨ng suÊt vµ do vËy lµm t¨ng tiÒn l­¬ng cña hä. Theo quan ®iÓm ph¸t tÝn hiÖu, gi¸o dôc kh«ng lµm
t¨ng n¨ng suÊt vµ do vËy viÖc t¨ng tr×nh ®é ®µo t¹o cña mäi lao ®éng kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn tiÒn l­¬ng.
Trong hÇu hÕt c¸c tr­êng hîp, sù thËt n»m ë ®©u ®ã gi÷a hai th¸i cùc nµy. Nh÷ ng Ých lîi cña gi¸o
dôc cã lÏ lµ sù kÕt hîp gi÷a t¸c dông lµm t¨ng n¨ng suÊt theo quan ®iÓm vèn nh©n lùc vµ t¸c dông béc lé
n¨ng suÊt theo quan ®iÓm ph¸t tÝn hiÖu. Quy m« t­¬ng ®èi cña hai t¸c dông nµy lµ c©u hái cßn ®Ó ngá.

328
 Nghiªn cøu t×nh huèng: vèn nh©n lùc, n¨ng lùc tù nhiªn vµ gi¸o
dôc b¾t buéc
ViÖc ®Õn tr­êng lµm t¨ng tiÒn l­¬ng v× nã lµm t¨ng n¨ng suÊt, hay nã chØ cã vÎ lµm t¨ng n¨ng suÊt
v× ng­êi cã n¨ng lùc cao th­êng tiÕp tôc häc lªn cao h¬n? C©u hái nµy rÊt quan träng ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸
c¸c lý thuyÕt kh¸c nhau vÒ gi¸o dôc vµ ®èi víi viÖc ®¸nh gi¸ c¸c chÝnh s¸ch gi¸o dôc kh¸c nhau.
NÕu nhµ kinh tÕ ®­îc phÐp tiÕn hµnh c¸c thùc nghiÖm cã kiÓm so¸t nh­ c¸c nhµ khoa häc trong
phßng thÝ nghiÖm, th× viÖc tr¶ lêi c©u hái nµy sÏ dÔ dµng. Chóng ta cã t hÓ lùa chän mét sè ®èi t­îng
trong ®é tuæi ®i häc vµ chia ngÉu nhiªn hä thµnh nhiÒu nhãm. Trong mçi nhãm, chóng ta yªu cÇu sè
n¨m ®i häc kh¸c nhau. B»ng c¸ch so s¸nh sù chªnh lÖch vÒ tr×nh ®é ®µo t¹o ®¹t ®­îc vµ sù chªnh lÖch
tiÒn l­¬ng sau ®ã cña c¸c nhãm kh¸c nhau, chóng ta cã thÓ biÕt ®­îc trong thùc tÕ gi¸o dôc cã lµm t¨ng
n¨ng suÊt kh«ng. Do c¸c nhãm ®­îc chän mét c¸ch ngÉu nhiªn, nªn chóng ta cã thÓ ®¶m b¶o r»ng sù
chªnh lÖch vÒ tiÒn l­¬ng kh«ng ph¶i lµ do sù kh¸c nhau vÒ n¨ng lùc tù nhiªn.
MÆc dï viÖc tiÕn hµnh mét thùc nghiÖm nh­ vËy cã vÎ rÊt khã thùc hiÖn, song c¸c ®¹o luËt ë
Mü ®· t×nh cê cung cÊp mét thùc nghiÖm tù nhiªn rÊt gièng thùc nghiÖm trªn. Theo luËt ®Þnh, mäi häc
sinh Mü buéc ph¶i ®Õn tr­êng, song c¸c quy ®Þnh l¹i thay ®æi tõ bang nµy sa ng bang kh¸c. Mét sè bang
cho phÐp häc sinh bá häc ë løa tuæi 16, trong khi c¸c bang kh¸c yªu cÇu häc sinh ph¶i ®Õn tr­êng cho
tíi tuæi 17 hoÆc 18. Ngoµi ra, c¸c quy ®Þnh cßn thay ®æi theo thêi gian. VÝ dô, trong kho¶ng thêi gian tõ
1970 ®Õn 1980, bang Wyo ming ®· gi¶m tuæi buéc ph¶i ®Õn tr­êng tõ 17 xuèng cßn 16, trong khi bang
Washington t¨ng tuæi buéc ph¶i ®Õn tr­êng tõ 16 lªn 18. Sù thay ®æi nµy gi÷a c¸c bang vµ theo thêi gian
®· cung cÊp sè liÖu phôc vô cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña gi¸o dôc b¾ t buéc.
ThËm chÝ trong cïng mét bang, c¸c quy ®Þnh vÒ gi¸o dôc b¾t buéc còng cã nh÷ng ¶nh h­ëng
kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng c¸ nh©n kh¸c nhau. Häc sinh b¾t ®Çu ®Õn tr­êng ë nh÷ng løa tuæi kh¸c nhau,
tuú thuéc vµo th¸ng sinh cña chóng. Song tÊt c¶ häc sinh ®Òu cã thÓ rêi tr­êng häc ngay khi chóng ®¹t
®Õn ®é tuæi tèi thiÓu mµ luËt ph¸p cho phÐp; chóng kh«ng bÞ buéc ph¶i kÕt thóc n¨m häc. KÕt qu¶ lµ
nh÷ng häc sinh b¾t ®Çu ®Õn tr­êng ë ®é tuæi t­¬ng ®èi muén. Kho¶ng biÕn thiªn nµy gi÷a c¸c häc sinh
trong cïng mét bang cung cÊp cho chóng ta mét c¸ch nghiªn cøu t¸c ®éng cña gi¸o dôc b¾t buéc.
Trong mét bµi b¸o c«ng bè trong sè th¸ng 11 n¨m 1991 cña T¹p chÝ Kinh tÕ hµng quý, c¸c nhµ
kinh tÕ lao ®éng Joshua Angrist vµ Alan Krueger ®· sö dông thùc nghiÖm tù nhiªn nµy ®Ó nghiªn cøu
mèi quan hÖ gi÷a sè n¨m ®i häc vµ tiÒn l­¬ng. Do thêi gian b¾t buéc ®Õn tr­êng cña mçi häc sinh phô
thuéc vµo bang c­ tró vµ th¸ng sinh cña chóng, chø kh«ng phô thuéc vµo n¨ng lùc tù nhiªn, nªn chóng ta
cã thÓ bãc t¸ch t¸c ®éng lµm t¨ng n¨ng suÊ t cña gi¸o dôc ra khái t¸c ®éng ph¸t tÝn hiÖu vÒ n¨ng lùc.
Theo nghiªn cøu cña Angrist vµ Krueger, nh÷ng häc sinh bÞ buéc ph¶i ®i häc nhiÒu h¬n cã tiÒn l­¬ng
cao h¬n nhiÒu so víi nh÷ng häc sinh cã thêi gian ®i häc ng¾n h¬n. Ph¸t hiÖn nµy chØ ra r»ng gi¸o d ôc
thùc sù ®· lµm t¨ng n¨ng suÊt cña ng­êi lao ®éng nh­ lý thuyÕt vèn nh©n lùc ®· dù b¸o.
MÆc dï viÖc chøng minh Ých lîi cña gi¸o dôc b¾t buéc rÊt h÷u Ých, song b¶n th©n nã kh«ng cho
chóng ta biÕt cã nªn ¸p dông luËt nµy kh«ng. ViÖc ®¸nh gi¸ chÝnh s¸ch ®ßi hái mét ph©n tÝch hoµn chØnh
h¬n vÒ chi phÝ vµ Ých lîi. Ýt nhÊt chóng ta cÇn ph¶i so s¸nh nh÷ng Ých lîi cña gi¸o dôc b¾t buéc víi chi
phÝ c¬ héi - tiÒn l­¬ng mµ hhäc sinh ®ã lÏ ra cã thÓ kiÕm ®­îc nÕu bá häc. Ngoµi ra, viÖc b¾t buéc häc
sinh ®i häc cã thÓ g©y ra nh÷ng ¶nh h­ëng ngo¹i hiÖn ®èi víi c¸c c¸ nh©n kh¸c trong x· héi. Mét mÆt, viÖc
b¾t buéc ®Õn tr­êng cã thÓ lµm gi¶m tû lÖ téi ph¹m, bëi v× nh÷ng thiÕu niªn bá häc cã nhiÒu nguy c¬ tham
gia vµo ho¹t ®éng téi ph¹m h¬n. MÆt kh¸c, nh÷ng häc sinh ®i häc chØ v× chóng bÞ buéc ph¶i lµm nh­ vËy
cã thÓ ¶nh h­ëng xÊu ®Õn viÖc häc tËp cña nh÷ng häc sinh kh¸c - nh÷ng ng­êi muèn ®­îc ®i häc.

HiÖn t­îng siªu sao

MÆc dï hÇu hÕt diÔn viªn cã thu nhËp thÊp vµ th­êng ph¶i kiÕm sèng b»ng c¸ch lµm thªm
nh÷ng c«ng viÖc kh¸c, ch¼ng h¹n hÇu bµn, song trong n¨m 1997, diÔn viªn Robin William l¹i kiÕm ®­îc

329
tíi 23 triÖu ®« la. T­¬ng tù nh­ vËy, mÆc dï hÇu hÕt mäi ng­êi ch¬i bãng ®¸ v× së thÝch, nh­ng Brett
Favre l¹i kiÕm ®­îc 6,75 triÖu ®« la trong vai trß mét tiÒn vÖ nhµ ngh Ò. Robin William vµ Brett Favre lµ
nh÷ng siªu sao trong lÜnh vùc cña hä vµ søc quyÕn rò cña hä ®èi víi c«ng chóng ®­îc ph¶n ¸nh qua
nh÷ng kho¶n thu nhËp khæng lå.
T¹i sao Robin William vµ Brett Favre kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn nh­ vËy? Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c
nhiªn khi cã sù chªnh lÖch thu nhËp trong cïng mét nghÒ nghiÖp. Ng­êi thî méc lµnh nghÒ cã thÓ kiÕm
®­îc nhiÒu tiÒn h¬n ng­êi thî méc lo¹i xoµng, cßn nh÷ng ng­êi thî n­íc giái cã thÓ kiÕm ®­îc nhiÒu
tiÒn h¬n nh÷ng ng­êi thî èng n­íc tÇm th­êng. N¨ng lùc vµ nç lùc cña mçi ng­êi kh¸c nhau vµ nh÷ng
kh¸c biÖt nµy dÉn ®Õn sù chªnh lÖch vÒ thu nhËp. Song ng­êi thî méc vµ thî n­íc giái nhÊt còng kh«ng
thÓ kiÕm ®­îc hµng triÖu ®« la nh­ c¸c diÔn viªn vµ nhµ thÓ thao næi tiÕng. VËy chóng ta lý gi¶i sù
chªnh lÖch nµy nh­ thÕ nµo?
§Ó hiÓu ®­îc nh÷ng kho¶n thu nhËp khæng lå cña Robin William vµ Brett Favre, chóng ta cÇn
xem xÐt c¸c ®Æc tÝnh cña lo¹i thÞ tr­êng mµ Robin William vµ Brett Favre b¸n dÞch vô cña hä. ThÞ tr­êng
cña c¸c siªu sao cã hai ®Æc ®iÓm:
 Mäi kh¸ch hµng trªn thÞ tr­êng ®Òu muèn th­ëng thøc hµng ho¸ ®­îc nhµ s¶n xuÊt xuÊt s¾c
nhÊt cung cÊp.
 Hµng ho¸ ®­îc s¶n xuÊt ra víi mét c«ng nghÖ mµ nhµ s¶n xuÊt xuÊt s¾c nhÊt cã thÓ cung cÊp
cho mäi kh¸ch hµng víi chi phÝ thÊp.
NÕu Robin William lµ mét diÔn viªn hay n hÊt, mäi ng­êi muèn xem bé phim tiÕp theo cña anh ta;
viÖc xem hai bé phim do mét diÔn viªn hay b»ng nöa Robin William ®ãng kh«ng ph¶i lµ sù thay thÕ tèt.
H¬n n÷a, nhiÒu ng­êi cã thÓ cïng nhau th­ëng thøc vë hµi kÞch cña Robin William. Do dÔ dµng sao mét
bé phim thµnh nhiÒu phiªn b¶n, nªn Robin William cã thÓ cïng lóc cung cÊp dÞch vô cña m×nh tíi hµng
triÖu ng­êi. T­¬ng tù nh­ vËy, do c¸c trËn ®Êu bãng ®­îc ph¸t sãng trªn ti vi, nªn hµng triÖu cæ ®éng viªn
cã thÓ th­ëng thøc nh÷ng kü n¨ng thÓ thao siªu viÖ t cña Brett Favre.
B©y giê chóng ta cã th thÊy ®­îc t¹i sao l¹i kh«ng cã c¸c siªu sao thî méc vµ thî n­íc. Trong
®iÒu kiÖn nh÷ng c¸i kh¸c kh«ng ®æi, mäi ng­êi thÝch sö dông ng­êi thî méc xuÊt s¾c nhÊt, nh­ng kh«ng
gièng diÔn viªn ®iÖn ¶nh, mét ng­êi thî mé c chØ cã thÓ cung cÊp dÞch vô cña m×nh cho sè l­îng h¹n chÕ
kh¸ch hµng. MÆc dï ng­êi thî méc giái nhÊt cã thÓ kiÕm ®­îc thu nhËp cao h¬n ®«i chót so víi ng­êi thî
méc trung b×nh, nh­ng ng­êi thî méc trung b×nh vÉn cã thÓ kiÕm ®­îc ®ñ sè tiÒn ®Ó cã cuéc sèn g kh¸ gi¶.
TiÒn l­¬ng cao h¬n møc c©n b»ng: LuËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu, C«ng ®oµn vµ TiÒn l­¬ng
hiÖu qu¶
HÇu hÕt ph©n tÝch vÒ chªnh lÖch tiÒn l­¬ng cña ng­êi lao ®éng ®Òu dùa trªn m« h×nh c©n b»ng
cña thÞ tr­êng lao ®éng - nghÜa lµ tiÒn l­¬ng ®­îc gi¶ ®Þ nh lµ sÏ ®iÒu chØnh ®Ó c©n b»ng cung cÇu vÒ lao
®éng. Tuy nhiªn, gi¶ ®Þnh nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®óng. §èi víi mét sè lo¹i lao ®éng, tiÒn l­¬ng
®­îc Ên ®Þnh cao h¬n møc c©n b»ng cung cÇu. Chóng ta h·y xem xÐt ba lý do gi¶i thÝch t¹i sao ®iÒu nµy
l¹i x¶y ra.
Mét lý do gi¶i thÝch cho viÖc tiÒn l­¬ng cao h¬n møc c©n b»ng lµ luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu,
nh­ chóng ta ®· ®Ò cËp ®Õn trong ch­¬ng 6. HÇu hÕt lao ®éng trong nÒn kinh tÕ ®Òu kh«ng bÞ ¶nh h­ëng
bëi luËt nµy, bëi v× tiÒn l­¬ng c©n b»ng cña hä cao h ¬n rÊt nhiÒu so víi møc tiÒn l­¬ng tèi thiÓu do luËt
ph¸p quy ®Þnh. Song ®èi víi mét sè ng­êi lao ®éng, ®Æc biÖt nh÷ng ng­êi lao ®éng gi¶n ®¬n vµ thiÕu
kinh nghiÖm, luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu ®· lµm cho tiÒn l­¬ng cña hä cao h¬n so víi møc mµ hä cã thÓ
kiÕm ®­îc trªn thÞ tr­êng lao ®éng tù do.
Lý do thø hai lµm cho tiÒn l­¬ng cao h¬n møc c©n b»ng lµ søc m¹nh thÞ tr­êng cña c«ng ®oµn.
C«ng ®oµn lµ mét hiÖp héi cña ng­êi lao ®éng cã kh¶ n¨ng ®µm ph¸n víi c¸c doanh nghiÖp vÒ tiÒn
l­¬ng vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc. C«ng ®oµn th­êng lµm cho tiÒn l­¬ng t¨ng lªn cao h¬n møc hiÖn hµnh so

330
víi tr­êng hîp kh«ng cã c«ng ®oµn, v× nã cã thÓ ®e do¹ bá viÖc th«ng qua mét cuéc b·i c«ng. C¸c c«ng
tr×nh nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng ng­êi lao ®éng tham gia c«ng ®oµn cã thÓ kiÕm ®­îc t hªm kho¶ng 10
®Õn 20% thu nhËp so víi ng­êi lao ®éng t­¬ng tù kh«ng tham gia c«ng ®oµn.
Lý do thø ba ®­îc lý thuyÕt vÒ tiÒn l­¬ng hiÖu qu¶ ®­a ra. Lý thuyÕt nµy cho r»ng doanh nghiÖp
cã thÓ ®­îc lîi khi tr¶ l­¬ng cao, bëi v× c¸ch lµm nµy gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt cña ng­êi lao ®éng
mµ hä sö dông. Cô thÓ, tiÒn l­¬ng cao lµm gi¶m t×nh tr¹ng bá viÖc, lµm t¨ng nç lùc cña ng­êi lao ®éng
vµ chÊt l­îng cña nh÷ng ng­êi lao ®éng xin vµo lµm viÖc cho doanh nghiÖp. NÕu lý thuyÕt nµy ®óng, th×
mét sè doanh nghiÖp cã thÓ quyÕt ®Þnh tr¶ l­¬ng cho ng­êi lao ®éng cao h¬n møc b×nh th­êng.
TiÒn l­¬ng cao h¬n møc c©n b»ng, cho dï lµ do luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu, c«ng ®oµn, hay tiÒn
l­¬ng hiÖu qu¶, ®Òu g©y ra nh÷ng ¶nh h­ëng t­¬ng tù nhau ®èi víi thÞ tr­êng lao ®éng. Cô th Ó, viÖc ®Èy
tiÒn l­¬ng lªn cao h¬n møc c©n b»ng lµm t¨ng l­îng cung vÒ lao ®éng vµ gi¶m l­îng cÇu vÒ lao ®éng.
KÕt qu¶ lµ cã sù d­ thõa lao ®éng, tøc thÊt nghiÖp. ViÖc nghiªn cøu thÊt nghiÖp vµ c¸c chÝnh s¸ch cña
chÝnh phñ nh»m gi¶i ph¸p nã lu«n ®­îc coi l µ chñ ®Ò cña khoa kinh tÕ vÜ m«, do vËy nã v­ît ra ngoµi
ph¹m vi cña ch­¬ng nµy. Tuy nhiªn sÏ lµ thiÕu sãt nÕu chóng ta hoµn toµn bá qua chóng khi ph©n tÝch
thu nhËp. MÆc dï chóng ta cã thÓ hiÓu ®­îc hÇu hÕt c¸c møc chªnh lÖch vÒ tiÒn l­¬ng nhê duy tr× gi¶
®Þnh vÒ tr¹ng th¸i c©n b»ng trªn thÞ tr­êng lao ®éng, song viÖc ph©n tÝch phÇn tiÒn l­¬ng cao h¬n møc
c©n b»ng còng ®ãng mét vai trß nhÊt ®Þnh trong mét sè tr­êng hîp.
KiÓm tra nhanh: H·y nªu kh¸i niÖm vÒ møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn bï vµ cho mét vÝ dô.
NÕu hai lý do gi¶i thÝch t¹i sao nh÷ng lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao l¹i kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n
nh÷ng lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o thÊp.

Kinh tÕ häc vÒ sù ph©n biÖt ®èi xö

Mét nguyªn nh©n kh¸c dÉn ®Õn sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng lµ sù ph©n biÖt ®èi xö. Sù ph©n biÖt ®èi
xö x¶y ra khi thÞ tr­êng ®­a ra c¸c c¬ héi kh¸c nhau cho c¸c c¸ nh©n t­¬ng tù nhau, chØ kh¸c nhau vÒ
chñng téc, s¾c téc, giíi tÝnh, tuæi t¸c, hoÆc c¸c ®Æc ®iÓm c¸ nh©n kh¸c. Sù ph©n biÖt ®èi xö nµy ph¶n ¸nh
thµnh kiÕn cña mét sè ng­êi ®èi v íi nh÷ng nhãm ng­êi nhÊt ®Þnh trong x· héi. MÆc dï sù ph©n biÖt ®èi
xö lµ mét chñ ®Ò thiªn vÒ t×nh c¶m vµ th­êng g©y ra c¸c cuéc tranh c·i s«i næi, nh­ng c¸c nhµ kinh tÕ
vÉn cè g¾ng nghiªn cøu chñ ®Ò nµy mét c¸ch kh¸ch quan, nh»m lµm s¸ng tá sù thËt.
§o l­êng sù ph©n biÖt ®èi xö trªn thÞ tr­êng lao ®éng
Sù ph©n biÖt ®èi xö trªn thÞ tr­êng lao ®éng ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn thu nhËp cña c¸c nhãm
ng­êi lao ®éng kh¸c nhau? C©u hái nµy rÊt quan träng, song viÖc tr¶ lêi nã l¹i kh«ng hÒ dÔ dµng.
Cã vÎ lµ lÏ tù nhiªn nÕu chóng ta ph¶n ¸nh møc ®é ph©n biÖt ®èi xö trªn thÞ tr­êng lao ®éng
b»ng møc l­¬ng b×nh qu©n cña c¸c nhãm ng­êi kh¸c nhau. VÝ dô trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, tiÒn l­¬ng
b×nh qu©n cña lao ®éng da ®en ë Mü thÊp h¬n kho¶ng 20% so víi tiÒn l­¬ng b×nh qu©n c ña lao ®éng da
tr¾ng. TiÒn l­¬ng b×nh qu©n cña lao ®éng n÷ thÊp h¬n kho¶ng 30% so víi tiÒn l­¬ng b×nh qu©n cña lao
®éng nam. Nh÷ng ph©n biÖt vÒ tiÒn l­¬ng nµy ®«i khi ®­îc nªu ra ë c¸c cuéc tranh luËn chÝnh trÞ nh­
mét minh chøng chØ ra r»ng c¸c doanh nghi Öp th­êng ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i ng­êi da ®en vµ phô n÷.
Song quan ®iÓm nµy l¹i hµm chøa mét vÊn ®Ò. Ngay trªn thÞ tr­êng kh«ng cã sù ph©n biÖt ®èi
xö, nh÷ng ng­êi kh¸c nhau th­êng cã møc l­¬ng kh¸c nhau. Mäi ng­êi kh¸c nhau vÒ vèn nh©n lùc vµ
lo¹i c«ng viÖc mµ hä cã kh¶ n¨ng vµ s½n sµng thùc hiÖn. Sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng mµ chóng ta quan s¸t
®­îc trong nÒn kinh tÕ phÇn lín lµ do c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh tiÒn l­¬ng c©n b»ng mµ chóng ta ®· th¶o
luËn trong phÇn tr­íc g©y ra. KÕt qu¶ quan s¸t vÒ møc chªnh lÖ ch tiÒn l­¬ng gi÷a c¸c nhãm ng­êi - da
tr¾ng, da ®en, nam giíi vµ phô n÷ - ®em l¹i cho chóng ta rÊt Ýt th«ng tin vÒ møc ®é phæ biÕn cña t×nh
tr¹ng ph©n biÖt ®èi xö.

331
 VÝ dô, chóng ta h·y xem xÐt vai trß cña vèn nh©n lùc. Kho¶ng 80% lao ®éng nam da tr¾ng cã
b»ng tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng vµ 25% cã b»ng ®¹i häc. Ng­îc l¹i, chØ cã kho¶ng 67% lao ®éng
nam da ®en cã b»ng tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng vµ 12% cã b»ng tèt nghiÖp ®¹i häc. Do vËy, Ýt nhÊt
mét phÇn sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng gi÷a lao ®éng da ®en vµ da tr¾ng cã nguyªn nh©n ë sù chªnh lÖch vÒ
tr×nh ®é ®µo t¹o. T­¬ng tù nh­ vËy, trong sè lao ®éng da tr¾ng, 25% nam giíi cã b»ng ®¹i häc, trong khi
n÷ giíi chØ cã 19% vµ ®iÒu nµy chØ ra r»ng mét phÇn sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng gi÷a nam vµ n÷ cã nguyªn
nh©n ë tr×nh ®é ®µo t¹o.
Trªn thùc tÕ, vèn nh©n lùc cã lÏ cßn quan träng h¬n ý nghÜa cña con sè trªn trong viÖc lý gi¶i sù
ph©n biÖt vÒ tiÒn l­¬ng. Trong nhiÒu n¨m, c¸c tr­êng c«ng lËp ë c¸c vïng ng­êi da ®en sinh sèng
th­êng cã chÊt l­îng thÊp h¬n - tÝnh b»ng møc kinh phÝ ®­îc cÊp, quy m« líp häc vµ v.v … - so víi c¸c
tr­êng c«ng lËp ë khu vùc cña ng­êi da tr¾ng. T­¬ng tù nh­ vËy, trong nhiÒu n¨m c¸c tr­êng c¸c tr­êng
häc kh«ng h­íng cho n÷ sinh theo häc c¸c ngµnh to¸n vµ khoa häc, mÆc dï so víi nh÷ng ngµnh kh¸c,
c¸c ngµnh kh¸c cã gi¸ trÞ h¬n ®èi víi thÞ tr­êng. NÕu chóng ta cã thÓ ph¶n ¸nh chÊt còng nh­ l­îng cña
gi¸o dôc, th× sù chªnh lÖch vÒ vèn nh©n lùc gi÷a nh÷ng nhãm ng­êi nµy d­êng nh­ cßn lín h¬n.
Vèn nh©n lùc cã ®­îc d­íi d¹ng kinh nghiÖm còng cã thÓ gióp gi¶i thÝch sù chªnh lÖch vÒ tiÒn
l­¬ng. Cô thÓ, tÝnh b×nh qu©n, phô n÷ th­êng thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc ®ßi hái Ýt kinh nghiÖm h¬n so
víi nam giíi. Mét lý do lµ sù tham gia cña lùc l­îng lao ®éng n÷ ®· t¨ng tr­ëng trong vµi thËp kû qua .
Do sù thay ®æi mang tÝnh lÞch sö nµy, nªn ngµy nay tÝnh b×nh qu©n lao ®éng n÷ th­êng trÎ h¬n so víi lao
®éng nam. H¬n n÷a, nhiÒu kh¶ n¨ng phô n÷ th­êng ph¶i chÊp nhËn mét thêi gian bá viÖc ®Ó ch¨m sãc con
c¸i. V× c¶ hai lý do nµy, nªn b×nh qu©n lao ®éng n÷ th­êng cã kinh ngh iÖm h¬n so víi lao ®éng nam.
Tuy nhiªn, mét nguyªn nh©n kh¸c dÉn ®Õn sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng lµ møc chªnh lÖch mang
tÝnh ®Òn bï. Mét sè nhµ ph©n tÝch cho r»ng phô n÷ th­êng thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc nhÑ nhµng h¬n so
víi nam giíi vµ ®iÒu nµy gi¶i thÝch ®­î c phÇn nµo cho sù chªnh lÖch thu nhËp gi÷a n÷ vµ nam. VÝ dô,
phô n÷ th­êng cã nhiÒu kh¶ n¨ng trë thµnh l¸i xe t¶i. TiÒn l­¬ng t­¬ng ®èi cña th­ ký vµ l¸i xe t¶i phô
thuéc mét phÇn vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña mçi c«ng viÖc. Do rÊt khã ph¶n ¸nh c¸c khÝa c¹nh phi tiÒn tÖ
nµy, nªn rÊt khã biÕt ®­îc vai trß quan träng thùc sù cña møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn bï trong viÖc
gi¶i thÝch sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng mµ chóng ta quan s¸t ®­îc.
Cuèi cïng, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng gi÷a c¸c nhãm n g­êi kh«ng ®­a
ra ®­îc bÊt kú kÕt luËn râ rµng nµo vÒ sù hiÖn diÖn cña tÖ n¹n ph©n biÖt ®èi xö trong lùc l­îng lao ®éng
Mü. HÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ tin r»ng mét phÇn sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng mµ chóng ta quan s¸t ®­îc lµ do sù
ph©n biÖt ®èi xö, song kh«ng cã sù nhÊt trÝ vÒ møc ®é cña nã. KÕt luËn duy nhÊt mµ c¸c nhµ kinh tÕ cã thÓ
nhÊt trÝ víi nhau l¹i lµ kÕt luËn mang tÝnh phñ ®Þnh: Do sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng b×nh qu©n gi÷a c¸c nhãm
ng­êi ph¶n ¸nh mét phÇn sù chªnh lÖch vÒ vèn nh©n lùc vµ nh÷ng ®Æc thï nghÒ nghiÖp, nªn tù chóng
kh«ng thÓ nãi lªn ®iÒu g× vÒ møc ®é ph©n biÖt ®èi xö tån t¹i trªn thÞ tr­êng lao ®éng.
TÊt nhiªn, chÝnh sù chªnh lÖch vÒ vèn nh©n lùc gi÷a c¸c nhãm lao ®éng l¹i cã thÓ ph¶n ¸nh sù
ph©n biÖt ®èi xö. VÝ dô, nh÷ng tr­êng häc yÕu kÐm dµnh cho häc sinh da ®en cã thÓ cã nguyªn nh©n ë
c¸c thµnh kiÕn ph¸t sinh tõ c¸c héi ®ång thµnh phè hoÆc phßng gi¸o dôc. Nh­ng lo¹i ph©n biÖt ®èi xö
nµy x¶y ra rÊt l©u tr­íc khi ng­êi lao ®éng tham gia vµo lùc l­îng lao ®éng. Trong tr­êng hîp ®ã, c¨n
bÖnh nµy mang tÝnh chÝnh trÞ ngay c¶ khi triÖu chøng cña nã mang tÝnh kinh tÕ.
Sù ph©n biÖt ®èi xö tõ phÝa c¸c nhµ tuyÓn dông
B©y giê chóng ta h·y chuyÓn tõ viÖc ph¶n ¸nh sang nghiªn cøu c¸c lùc l­îng kinh tÕ Èn sau sù
ph©n biÖt ®èi xö trªn thÞ tr­êng lao ®éng. NÕu mét nhãm ng­êi nµo ®ã trong x· héi nhËn ®­îc møc l­¬ng
cña m×nh thÊp h¬n so víi c¸c nhãm ng­êi kh¸c ngay c¶ sau khi ®· lo¹i trõ ¶nh h­ëng cña vèn nh©n lùc vµ
®Æc thï nghÒ nghiÖp, th× ai lµ ng­êi sÏ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ sù ph©n biÖt ®ã?

332
 C©u tr¶ lêi kh«ng râ rµng. Cã vÎ lµ lÏ tù nhiªn khi chóng ta ®æ lçi cho c¸c nhµ tuyÓn dông trong
sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng. XÐt cho cïng, c¸c nhµ tuyÓn dông ®­a ra quyÕt ®Þnh tuyÓn dông - yÕu tè quyÕt
®Þnh møc cÇu vÒ lao ®éng vµ tiÒn l­¬ng. NÕu mét sè nhãm lao ®éng nµo ®ã cã tiÒn l­¬ng thÊp h¬n so víi
møc b×nh th­êng mµ hä nhËn ®­îc, th× cã vÎ nh­ c¸c nhµ tuyÓn dông ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ ®iÒu ®ã.
Tuy nhiªn, c¸c nhµ kinh tÕ l¹i rÊt hoµi nghi c©u tr¶ lêi dÔ dµng nµy. Hä tin r»ng nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng
c¹nh tranh ®em l¹i liÒu thuèc tù nhiªn ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ph©n biÖt ®èi xö. LiÒu thuèc gi¶i nµy ®­îc
gäi lµ ®éng c¬ lîi nhuËn.
Chóng ta h·y t­ëng t­îng ra mét nÒn kinh tÕ trong ®ã ng­êi lao ®éng bÞ ph©n biÖt theo mµu tãc
cña hä. Ng­êi lao ®éng tãc vµng vµ ng­êi lao ®éng tãc ®en cã cïng kü n¨ng, kinh nghiÖm vµ ®éng c¬
lµm viÖc. Song do sù ph©n biÖt ®èi xö, c¸c chñ doanh nghiÖp kh«ng thÝch tuyÓn dông lao ®éng tãc vµng.
Do vËy, cÇu vÒ lao ®éng tãc vµng thÊp h¬n møc b×nh th­êng. KÕt qu¶ lµ ng­êi lao ®éng tãc vµng cã tiÒn
l­¬ng thÊp h¬n lao ®éng tãc ®en.
Sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng nµy cã thÓ tån t¹i bao l©u? Trong nÒn kinh tÕ nªu trªn, mét doanh
nghiÖp nµo ®ã cã thÓ dÔ dµng t×m ®­îc c¸ch ®¸nh b¹i c¸c ®èi thñ c¹nh tranh: Nã chØ cÇn thuª ng­êi lao
®éng tãc vµng. B»ng c¸ch thuª lao ®éng tãc vµng, doanh nghiÖp ph¶i tr¶ møc l­¬ng thÊp h¬n vµ do vËy
cã chi phÝ thÊp h¬n c¸c doanh nghiÖp thuª lao ®éng tãc ®en. Theo thêi gian, ngµy cµng cã nhiÒu doanh
nghiÖp "tãc vµng" tham gia vµo thÞ tr­êng ®Ó tËn dông lîi thÕ vÒ chi phÝ. Nh÷ng doanh nghiÖp " tãc ®en"
hiÖn t¹i cã chi phÝ cao h¬n vµ do vËy b¾t ®Çu mÊt dÇn lîi nhuËn khi ph¶i ®èi mÆt víi c¸c ®èi thñ c¹nh
tranh "tãc vµng" míi. Tæn thÊt ®ã khiÕn cho c¸c doanh nghiÖp "tãc ®en" ph¶i tõ bá kinh doanh. Cuèi
cïng, sù gia nhËp cña c¸c doanh nghiÖp tãc vµn g vµ sù rót lui cña c¸c doanh nghiÖp tãc ®en sÏ lµm cho
nhu cÇu vÒ lao ®éng tãc vµng t¨ng vµ nhu cÇu vÒ lao ®éng tãc ®en gi¶m. Qu¸ tr×nh ®ã tiÕp tôc cho tíi khi
kh«ng cßn sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng.
§¬n gi¶n lµ c¸c doanh nghiÖp chØ quan t©m ®Õn viÖc kiÕm tiÒn sÏ cã lîi thÕ h¬n khi c¹nh tranh
víi c¸c doanh nghiÖp quan t©m ®Õn c¶ sù ph©n biÖt ®èi xö. Do vËy, c¸c doanh nghiÖp kh«ng ph©n biÖt
®èi xö sÏ dÇn thay thÕ c¸c doanh nghiÖp ph©n biÖt ®èi xö. B»ng c¸ch ®ã, thÞ tr­êng c¹nh tranh t¹o ra
ph­¬ng thuèc ®iÒu trÞ tù nhiªn ®èi víi sù ph©n biÖt ®èi xö cña c¸c chñ doanh nghiÖp.

Nghiªn cøu t×nh huèng: sù ph©n biÖt ®èi xö trªn xe ®iÖn vµ ®éng c¬
lîi nhuËn
Vµo ®Çu thÕ kû 20 ®· cã sù ph©n biÖt ®èi xö vÒ chñng téc trªn xe ®iÖn ë nhiÒu thµnh phè miÒn
Nam. Hµnh kh¸ch da tr¾ng ngåi ë hµng ghÕ trªn, cßn hµnh kh¸ch da ®en ngåi ë hµng d­íi. Theo b¹n,
nguyªn nh©n nµo ®· dÉn ®Õn vµ duy tr× th«ng lÖ mang tÝnh ph©n biÖt ®èi xö nµy? C¸c h·ng qu¶n lý
nh÷ng chiÕc xe ®iÖn nµy cã quan ®iÓm nh­ thÕ nµo vÒ th«ng lÖ ®ã?
Trong mét bµi b¸o trªn tê T¹p chÝ lÞch sö kinh tÕ vµo n¨m 1986, sö gia kinh tÕ Jennifer Roback
®· xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò nµy. Roback ph¸t hiÖn ra r»ng, sù ph©n biÖt chñng téc trªn xe ®iÖn lµ kÕt qu¶
cña c¸c ®¹o luËt quy ®Þnh sù ph©n biÖt ®èi xö ®ã. Tr­íc khi nh÷ng ®¹o luËt nµ y ®­îc ban hµnh, sù ph©n
biÖt ®èi xö vÒ chç ngåi rÊt hiÕm khi x¶y ra. ViÖc ph©n biÖt gi÷a ng­êi hót thuèc vµ kh«ng hót thuèc phæ
biÕn h¬n nhiÒu.
H¬n n÷a, c¸c h·ng qu¶n lý xe ®iÖn th­êng xuyªn ph¶n ®èi nh÷ng ®¹o luËt quy ®Þnh sù ph©n biÖt
®èi xö. NhÊt lµ khi viÖc ph©n biÖt chç ngåi theo chñng téc kh¸c nhau lµm t¨ng chi phÝ vµ lµm gi¶m lîi
nhuËn cña hä. Mét gi¸m ®èc c«ng ty ®­êng s¾t phµn nµn víi héi ®ång thµnh phè r»ng do nh÷ng ®¹o luËt
ph©n biÖt ®èi xö mµ "c«ng ty ph¶i kÐo theo mét sè l­îng lín c¸c toa bá t rèng".
Sau ®©y lµ c¸ch mµ Rock m« t¶ t×nh tr¹ng ë mét thµnh phè phÝa nam:
C«ng ty ®­êng s¾t kh«ng ®Ò x­íng chÝnh s¸ch ph©n biÖt ®èi xö vµ còng kh«ng muèn tu©n thñ nã.
LuËt ph¸p bang, sù kÝch ®éng cña c«ng chóng vµ sù ®e do¹ b¾t gi÷ chñ tÞch c«ng ty lµ tÊt c¶ nh÷ng g× ®·

333
buéc hä ph¶i ph©n biÖt ®èi xö chñng téc trªn xe cña hä … Kh«ng cã dÊu hiÖu nµo chØ ra r»ng viÖc qu¶n lý
nµy ®­îc thóc ®Èy bëi lßng tin vµo c¸c quyÒn c«ng d©n hay sù b×nh ®¼ng chñng téc. Thùc tÕ chØ ra r»ng
®éng c¬ chñ yÕu cña hä lµ kinh tÕ, v iÖc ph©n biÖt ®èi xö rÊt tèn kÐm… C¸c nhµ l·nh ®¹o c«ng ty cã thÓ
thÝch hoÆc kh«ng thÝch ng­êi da ®en, song hä kh«ng s½n sµng bá qua lîi nhuËn ®Ó theo ®uæi ®Þnh kiÕn nµy.
C©u chuyÖn vÒ nh÷ng chiÕc xe ®iÖn chë kh¸ch ë miÒn nam ®· minh ho¹ mét bµi häc chung: Chñ
doanh nghiÖp lu«n lu«n quan t©m ®Õn viÖc kiÕm lîi nhuËn, chø kh«ng ph¶i ph©n biÖt ®èi xö chèng l¹i
nh÷ng nhãm ng­êi cô thÓ. Khi c¸c doanh nghiÖp tham gia vµo th«ng lÖ ph©n biÖt ®èi xö, th× nguyªn nh©n
c¬ b¶n cña viÖc ph©n biÖt ®èi xö nµy th­êng kh«ng liªn quan ®Õn b¶n th©n hä, mµ tõ n¬i kh¸c. Trong
tr­êng hîp cô thÓ ®· nªu, c¸c c«ng ty xe ®iÖn ph©n biÖt ®èi xö ng­êi da tr¾ng víi ng­êi da ®en lµ do c¸c
®¹o luËt ph©n biÖt ®èi xö buéc hä ph¶i lµm nh­ vËy, cho dï hä ph¶n ®èi chóng.

Sù ph©n biÖt ®èi xö tõ phÝa kh¸ch hµng vµ chÝnh phñ

MÆc dï ®éng c¬ lîi nhuËn lµ søc m¹nh thùc sù cã thÓ lo¹i bá ®­îc sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng, song
kh¶ n¨ng cña nã cßn mét sè h¹n chÕ. ë ®©y chóng ta xem xÐt hai trong sè nh÷ng h¹n chÕ quan träng
nhÊt: së thÝch cña kh¸ch hµng vµ c hÝnh s¸ch cña chÝnh phñ.
§Ó xem së thÝch cña kh¸ch hµng ®èi víi sù ph©n biÖt ®èi xö cã thÓ ¶nh h­ëng ®Õn tiÒn l­¬ng nh­
thÕ nµo, mét lÇn n÷a chóng ta h·y xem l¹i nÒn kinh tÕ víi nh÷ng ng­êi lao ®éng tãc vµng vµ tãc ®en theo
gi¶ thuyÕt cña chóng ta. Gi¶ sö khi tuyÓn nh©n viªn phôc vô c¸c chñ nhµ hµng ®· ph©n biÖt ®èi xö víi
ng­êi tãc vµng. KÕt qu¶ lµ nh÷ng ng­êi phôc vô tãc vµng cã tiÒn l­¬ng thÊp h¬n so víi ng­êi phôc vô tãc
®en. Trong tr­êng hîp nµy, mét nhµ hµng nµo ®ã cã thÓ më réng c¸nh cöa ®èi víi nh÷n g ng­êi phôc vô tãc
vµng vµ do vËy sÏ cã gi¸ c¶ rÎ h¬n. NÕu kh¸ch hµng chØ quan t©m ®Õn chÊt l­îng vµ gi¸ c¶ b÷a ¨n, th× c¸c
nhµ hµng cã sù ph©n biÖt ®èi xö sÏ bÞ lo¹i khái kinh doanh vµ sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng kh«ng cßn n÷a.
Nh­ng kh¸ch hµng cã thÓ thÝch ®­îc nh÷ng ng­êi tãc ®en phôc vô. NÕu së thÝch ph©n biÖt ®èi
xö nµy lín, th× sù xuÊt hiÖn cña c¸c nhµ hµng tãc vµng kh«ng nhÊt thiÕt thµnh c«ng trong viÖc lo¹i bá sù
ph©n biÖt tiÒn l­¬ng gi÷a ng­êi tãc ®en vµ ng­êi tãc vµng. NghÜa lµ nÕu kh¸ch hµng cã së t hÝch ph©n
biÖt ®èi xö, th× t×nh tr¹ng ph©n biÖt tiÒn l­¬ng sÏ tån t¹i trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. NÒn kinh tÕ víi sù
ph©n biÖt ®èi xö nh­ vËy cã hai lo¹i nhµ hµng. Nhµ hµng tãc vµng tuyÓn c¸c nh©n viªn phôc vô tãc vµng,
cã chi phÝ thÊp h¬n vµ gi¸ rÎ h¬n. N h÷ng kh¸ch hµng kh«ng quan t©m ®Õn mµu tãc cña nh©n viªn phôc
vô bÞ hÊp dÉn bëi møc gi¸ thÊp cña nhµ hµng tãc vµng. Nh÷ng kh¸ch hµng mï qu¸ng sÏ ®Õn nh÷ng nhµ
hµng tãc ®en. Hä ph¶i tr¶ møc gi¸ cao h¬n cho së thÝch ph©n biÖt ®èi xö cña m×nh.
Mét kh¶ n¨ng tån t¹i kh¸c cña sù ph©n biÖt ®èi xö trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh lµ do chÝnh phñ
quy ®Þnh nh÷ng th«ng lÖ mang tÝnh ph©n biÖt ®èi xö. VÝ dô, nÕu chÝnh phñ th«ng qua ®¹o luËt quy ®Þnh
nh÷ng ng­êi tãc vµng cã thÓ röa b¸t ë nhµ hµng nh­ng kh«ng ®­îc phôc vô bµn, th× sù ph©n biÖt tiÒn
l­¬ng cã thÓ tån t¹i trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh. GÇn ®©y, tr­íc khi Nam Phi tõ bá chÕ ®é Aparthid, ng­êi
da ®en ®· bÞ cÊm lµm mét sè c«ng viÖc. C¸c chÝnh phñ ph©n biÖt ®èi xö ®· th«ng qua nh÷ng ®¹o luËt
nh»m tiªu diÖt lùc l­îng t¹o ra sù b×nh ®¼ng th«ng th­êng trªn thÞ tr­êng tù do vµ c¹nh tranh.
KÕt luËn: ThÞ tr­êng c¹nh tranh cã mét ph­¬ng thuèc tù nhiªn ®èi víi sù ph©n biÖt ®èi xö cña
c¸c nhµ tuyÓn dông. Sù xuÊt hiÖn cña c¸c doanh nghiÖp chØ quan t©m ®Õn lîi nhuËn sÏ lo¹i bá sù ph©n
biÖt tiÒn l­¬ng. Nh÷ng ph©n biÖt vÒ tiÒn l­¬ng chØ tån t¹i trªn c¸c thÞ tr­êng mµ kh¸ch hµng s½n sµng tr¶
tiÒn ®Ó duy tr× th«ng lÖ ®èi xö hoÆc khi cã nh÷ng quy ®Þnh cña chÝnh phñ.

Nghiªn cøu t×nh huèng: sù ph©n biÖt ®èi xö trong thÓ thao
Nh­ chóng ta ®· thÊy, viÖc ph¶n ¸nh sù ph©n biÖt ®èi xö th­êng rÊt khã. §Ó x¸c ®Þnh xem nhãm
lao ®éng nµo ®ã cã bÞ ph©n biÖt ®èi xö kh«ng, nhµ nghiªn cøu ph¶i lo¹i trõ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ n¨ng suÊt

334
gi÷a nhãm lao ®éng ®ã vµ nh÷ng ng­êi lao ®éng kh¸c trong nÒn kinh tÕ. Song trong hÇu hÕt c¸c doanh
nghiÖp, chóng ta rÊt khã tÝnh ®­îc phÇn ®ãng gãp cña mét lao ®éng cô thÓ nµo ®ã vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
hµng ho¸ vµ dÞch vô.
Cã mét d¹ng doanh nghiÖp mµ ë ®ã ng­êi ta dÔ dµng thùc hiÖn nh÷ng hiÖu chØnh nµy lµ ®éi h×nh
thÓ thao. C¸c ®éi h×nh thÓ thao chuyªn nghiÖp cã nhiÒu tiªu chuÈn kh¸ch quan vÒ n¨ng suÊt. VÝ dô trong
m«n bãng chµy, chóng ta cã thÓ tÝnh sè lÇn nÐm ræ trung b×nh, tÇn suÊt ch¹y vÒ, sè lÇn bÞ mÊt bãng …
Nh÷ng nghiªn cøu vÒ c¸c ®éi h×nh thÓ thao cho thÊy r»ng trong thùc tÕ, sù ph©n biÖt chñng téc
diÔn ra phæ biÕn vµ hÇu hÕt nguyªn nh©n lµ do kh¸n gi¶. Mét c«ng tr×nh nghiªn cøu ®­îc c«ng bè trong
T¹p chÝ kinh tÕ lao ®éng n¨m 1988 ®· xem xÐt tiÒn l­¬ng cña c¸c cÇu thñ bãng ræ. Nã ph¸t hiÖn ra r»ng
cÇu thñ da ®en cã thu nhËp h¬n 20% so víi c¸c cÇu thñ da tr¾ng cã cïng n¨ng lùc. Nghiªn cøu nµy còng
ph¸t hiÖn ra r»ng sè l­îng kh¸n gi¶ lín h¬n ë nh÷ng trËn ®Êu cña nh÷ng ®éi cã tû lÖ cÇu thñ da tr¾ng cao
h¬n. Mét c¸ch gi¶i thÝch cho thùc tÕ nµy lµ sù ph©n biÖt ®èi xö cña kh¸n gi¶ ®· khiÕn cho c¸c cÇu thñ da
®en mang l¹i lîi nhuËn Ýt h¬n cho «ng chñ cña ®éi bãng so víi c¸c cÇu thñ da tr¾ng . Khi cã sù ph©n biÖt
®èi xö nh­ vËy cña kh¸n gi¶, th× kho¶ng c¸ch vÒ tiÒn l­¬ng mang tÝnh ph©n biÖt ®èi xö cã thÓ tån t¹i,
ngay c¶ khi «ng chñ ®éi bãng chØ quan t©m ®Õn lîi nhuËn.
Mét t×nh huèng t­¬ng tù ®· tõng tån t¹i ®èi víi c¸c cÇu thñ bãng chµy. Mét nghiªn cøu sö dông
sè liÖu tõ cuèi nh÷ng n¨m 1960 ®· cho thÊy r»ng cÇu thñ da ®en cã thu nhËp thÊp h¬n c¸c cÇu thñ da
tr¾ng cã cïng kh¶ n¨ng. Ngo µi ra, nh÷ng trËn ®Êu ®­îc cÇu thñ da ®en giao bãng th­êng cã Ýt kh¸n gi¶
®Õn xem h¬n so víi c¸c trËn ®Êu ®­îc cÇu thñ da tr¾ng giao bãng, thËm chÝ ngay c¶ khi cÇu thñ da ®en
cã thµnh tÝch tèt h¬n cÇu thñ da tr¾ng. Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇ n ®©y h¬n vÒ tiÒn
l­¬ng trong m«n bãng chµy ®· kh«ng ph¸t hiÖn ra dÊu hiÖu nµo vÒ sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng mang tÝnh
ph©n biÖt ®èi xö.
Mét c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c ®­îc ®¨ng trong T¹p chÝ kinh tÕ hµng quý n¨m 1990 ®· xem xÐt
gi¸ cña nh÷ng tÊm thiÖp in h×nh cÇu thñ bãng chµy. Nghiªn cøu nµy ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng dÊu hiÖu ph©n
biÖt ®èi xö t­¬ng tù. TÊm thiÖp in h×nh cÇu thñ ®¸nh bãng da ®en ®­îc b¸n víi gi¸ thÊp h¬n 10% so víi
tÊm thiÖp in h×nh cÇu thñ ®¸nh bãng da tr¾ng cã cïng kh¶ n¨ng. TÊm thiÕp in h×nh cÇu thñ giao bãng ng­êi
da ®en ®­îc b¸n víi gi¸ thÊp h¬n 13% so víi tÊm thiÕp in h×nh cÇu thñ giao bãng ng­êi da tr¾ng cã cïng
kh¶ n¨ng. Nh÷ng kÕt qu¶ trªn cho thÊy cã sù ph©n biÖt ®èi xö cña kh¸n gi¶ m«n bãng chµy.

Cuéc tranh luËn vÒ gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng

C¸c kü s­ cã nhËn ®­îc thu nhËp cao h¬n ng­êi qu¶n lý th­ viÖn kh«ng? C©u hái nµy lµ trung
t©m cña nh÷ng cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng, mét häc thuyÕt cho r»ng nh÷ng c«ng viÖc
®­îc coi lµ t­¬ng ®­¬ng víi nhau ®­îc tr¶ l­¬ng nh­ nhau.
Nh÷ng ng­êi ñng hé häc thuyÕt nµy chØ ra r»ng, ngµnh nghÒ truyÒn thèng cña nam giíi th­êng
cã tiÒn l­¬ng cao h¬n ngµnh nghÒ truyÒn thèng cña n÷ giíi. Hä tin r»ng nh÷ng kh¸c biÖt vÒ nghÒ nghiÖp
nµy lµ do cã sù ph©n biÖt ®èi xö ®èi víi phô n÷. ThËm chÝ nÕu phô n÷ ®­îc tr¶ ngang b»ng nam giíi cho
cïng lo¹i c«ng viÖc, th× kho¶ng c¸ch vÒ giíi trong tiÒn l­¬ng còng vÉn tån t¹i cho tíi khi c¸c c«ng viÖc
t­¬ng ®­¬ng nhau ®­îc tr¶ møc l­¬ng nh­ nhau. Nh÷ng ng­êi ñng hé gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng muèn c«ng
viÖc ®­îc ®¸nh gi¸ theo mét tËp hîp c¸c chØ tiªu kh«ng thiªn vÞ - gi¸o dôc, kinh nghiÖm, tr¸ch nhiÖm,
®iÒu kiÖn lµm viÖc… Theo hÖ thèng chØ tiªu nµy, c¸c c«ng viÖc ®­îc ®¸nh gi¸ t­¬ng ®­¬ng nhau sÏ nhËn
®­îc møc l­¬ng nh­ nhau. VÝ dô, ng­êi qu¶n lý th­ viÖn cã b»ng th¹c sÜ, m­ê i n¨m kinh nghiÖm vµ lµm
viÖc 40 giê mét tuÇn.
HÇu hÕt c¸c nhµ kinh tÕ phª ph¸n nh÷ng ®Ò xuÊt cña häc thuyÕt gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng. Hä lËp luËn
thÞ tr­êng c¹nh tranh lµ c¬ chÕ tèt nhÊt cho viÖc thiÕt lËp tiÒn l­¬ng. Hä phª ph¸n r»ng hÇu nh­ lµ kh«ng
thÓ x¸c ®Þnh ®­îc tÊt c¶ c¸c yÕu tè liªn quan ®Õn viÖc x¸c ®Þnh møc tiÒn l­¬ng hîp lý cho bÊt kú c«ng
viÖc nµo. H¬n n÷a, viÖc c¸c ngµnh nghÒ truyÒn thèng cña n÷ giíi th­êng ®­îc tr¶ l­¬ng thÊp h¬n ngµnh
nghÒ truyÒn thèng cña nam giíi b¶n th©n nã kh«ng ph¶i lµ b»ng chøng cho sù ph©n biÖt ®èi xö. Phô n÷
tr­íc ®©y th­êng dµnh nhiÒu thêi gian cho viÖc nu«i d¹y con c¸i nhiÒu h¬n nam giíi. Do vËy, cã nhiÒu

335
kh¶ n¨ng phô n÷ lùa chän nh÷ng c«ng viÖc linh ho¹t vÒ giê giÊc vµ ®iÒu kiÖn lao ®éng thÝch hîp vÒ viÖc
nu«i d¹y con c¸i. Trong chõng mùc nµo ®ã, sù chªnh lÖch vÒ giíi trong tiÒn l­¬ng lµ sù chªnh lÖch mang
tÝnh ®Òn bï.
C¸c nhµ kinh tÕ còng chØ ra r»ng, nh÷ng ®Ò xuÊt cña häc thuyÕt gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng cßn g©y ra
mét hiÖu øng phô nghiªm träng kh«ng mong muèn. Nh÷ng ng­êi ñng hé häc thuyÕt gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng
muèn tiÒn l­¬ng trong c¸c nghÒ truyÒn thèng cña phô n÷ ph¶i t¨ng nhê c¸c quy ®Þnh cña luËt ph¸p. Mét
chÝnh s¸ch nh­ vËy sÏ g©y ra nhiÒu ¶nh h­ëng ®èi víi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu mµ chóng ta ®· th¶o luËn lÇn
®Çu trong ch­¬ng 6. §Æc biÖt, khi tiÒn l­¬ng buéc ph¶i t¨ng lªn cao h¬n møc tiÒn l­¬ng c©n b»ng, l­îng
cung vÒ lao ®éng cña nh÷ng nghÒ nghiÖp nµy sÏ t¨ng, cßn l­îng cÇu th× gi¶m. HËu qu¶ lµ t×nh tr¹ng thÊt
nghiÖp trë nªn trÇm träng h¬n trong nh÷ng ngµnh nghÒ truyÒn thèn g cña phô n÷. Theo c¸ch nµy, ®¹o
luËt vÒ gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng ¶nh h­ëng tiªu cùc tíi mét sè thµnh viªn thuéc nh÷ng nhãm ng­êi mµ chÝnh
s¸ch nµy muèn trî gióp.
KiÓm tra nhanh: T¹i sao l¹i khã x¸c ®Þnh xem mét nhãm lao ®éng nµo ®ã cã bÞ ph©n biÖt ®èi
xö kh«ng? H·y gi¶i thÝch t¹i sao doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cã xu h­íng lo¹i bá sù ph©n biÖt ®èi
xö vÒ tiÒn l­¬ng. T¹i sao sù ph©n biÖt ®èi xö vÒ tiÒn l­¬ng cã thÓ tån t¹i?
KÕt luËn
Trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh, ng­êi lao ®éng nhËn ®­îc tiÒn l­¬ng b»ng gi¸ tr Þ ®ãng gãp cËn biªn
cña hä vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô. Tuy nhiªn, cã nhiÒu yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn gi¸ trÞ s¶n
phÈm cËn biªn. C¸c doanh nghiÖp tr¶ l­¬ng cao h¬n cho nh÷ng lao ®éng tµi n¨ng h¬n, cÇn cï h¬n, giµu
kinh nghiÖm h¬n vµ cã tr×nh ®é ® µo t¹o cao h¬n, bëi v× nh÷ng lao ®éng nµy cã n¨ng suÊt cao h¬n. C¸c
doanh nghiÖp tr¶ l­¬ng thÊp h¬n cho nh÷ng lao ®éng bÞ kh¸ch hµng ph©n biÖt ®èi xö, bëi v× nh÷ng lao
®éng nµy ®ãng gãp Ýt h¬n vµo doanh thu cña doanh nghiÖp.
Lý thuyÕt vÒ thÞ tr­êng lao ®én g mµ chóng ta ph¸t triÓn trong hai ch­¬ng võa qua lý gi¶i t¹i sao
mét sè lao ®éng l¹i cã tiÒn l­¬ng cao h¬n nh÷ng lao ®éng kh¸c. Lý thuyÕt nµy kh«ng hÒ nãi kÕt qu¶
ph©n phèi thu nhËp lµ c«ng b»ng, b×nh ®¼ng hay ®­îc x· héi mong ®îi. §©y chÝnh lµ chñ ®Ò mµ chóng ta
sÏ bµn ®Õn trong ch­¬ng 20.
Tãm t¾t
 Ng­êi lao ®éng cã møc l­¬ng kh¸c nhau v× nhiÒu lý do. Trong chõng mùc nµo ®ã, sù ph©n
biÖt tiÒn l­¬ng lµ ®Ó ®Òn bï cho nh÷ng ®Æc tr­ng c«ng viÖc. Víi nh÷ng c¸i kh¸c kh«ng
®æi, ng­êi lao ®éng thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc khã kh¨n, kh«ng dÔ chÞu sÏ ®­îc tr¶ l­¬ng
cao h¬n ng­êi lao ®éng thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc thuËn lîi, nhÑ nhµng.
 Ng­êi lao ®éng cã vèn nh©n lùc lín h¬n sÏ nhËn ®­îc thu nhËp cao h¬n ng­êi lao ®éng cã Ýt vèn
nh©n lùc. Ých lîi cña viÖc tÝch luü vèn nh©n lùc t­¬ng ®èi cao vµ gia t¨ng trong thËp kû qua.
 MÆc dï sè n¨m ®i häc, kinh nghiÖm vµ c¸c ®Æc tÝnh c«ng viÖc ¶nh h­ëng ®Õn thu nhËp
còng nh­ lý thuyÕt dù ®o¸n, song phÇn lín sù chªnh lÖch thu nhËp l¹i kh«ng thÓ lý gi¶i
b»ng nh÷ng thø mµ c¸c nhµ kinh tÕ cã thÓ tÝnh to¸n. Nh÷ng chªnh lÖch thu nhËp kh«ng thÓ
gi¶i thÝch nµy phÇn lín lµ do kh¶ n¨ng tù nhiªn, nç lùc vµ c¬ héi cña ng­êi lao ®éng.
 Mét sè nhµ kinh tÕ cho r»ng nh÷ng ng­êi lao ®éng cã tr×nh ®é ®µo t¹o cao h¬n nhËn ®­îc
tiÒn l­¬ng cao h¬n kh«ng ph¶i v× gi¸o dôc lµm t¨ng n¨ng lùc s¶n xuÊt cña hä, mµ lµ v×
ng­êi lao ®éng cã kh¶ n¨ng tù nhiªn cao sö dông gi¸o dôc nh­ mét c«ng cô ph¸t ®i tÝn
hiÖu vÒ kh¶ n¨ng tù nhiªn cña hä cho c¸c nhµ tuyÓn dông. NÕu lý thuyÕt ph¸t tÝn hiÖu
®óng, th× sù gia t¨ng tr×nh ® é ®µo t¹o cña mäi lao ®éng kh«ng lµm t¨ng møc l­¬ng chung.
 TiÒn l­¬ng ®«i khi ®­îc ®Èy cao h¬n møc mang l¹i tr¹ng th¸i c©n b»ng cung cÇu. Ba lý do
lµm cho tiÒn l­¬ng cao h¬n møc c©n b»ng bao gåm: luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu, c«ng ®oµn
vµ tiÒn l­¬ng hiÖu qu¶.

336
  Mét sè sù chªnh lÖch tiÒn l­¬ng lµ do sù ph©n biÖt ®èi xö vÒ chñng téc, giíi tÝnh hoÆc c¸c
nh©n tè kh¸c. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh møc ®é ph©n biÖt ®èi xö lµ viÖc lµm khã kh¨n, bëi
v× ng­êi ta ph¶i lo¹i trõ nh÷ng kh¸c biÖt vÒ vèn nh©n lùc vµ ®Æc tÝnh c« ng viÖc.
 ThÞ tr­êng c¹nh tranh cã xu h­íng h¹n chÕ t¸c ®éng cña sù ph©n biÖt ®èi xö trong tiÒn
l­¬ng. NÕu tiÒn l­¬ng cña mét nhãm lao ®éng nµo ®ã thÊp h¬n so víi tiÒn l­¬ng cña nhãm
lao ®éng kh¸c v× nh÷ng lý do kh«ng liªn quan ®Õn n¨ng suÊt cËn biªn, th× c ¸c doanh
nghiÖp kh«ng ph©n biÖt ®èi xö cã kh¶ n¨ng kiÕm ®­îc lîi nhuËn cao h¬n so víi nh÷ng
doanh nghiÖp ph©n biÖt ®èi xö. Sù ph©n biÖt ®èi xö cã thÓ tån t¹i trªn c¸c thÞ tr­êng c¹nh
tranh nÕu kh¸ch hµng s½n sµng chi tr¶ nhiÒu h¬n cho c¸c doanh nghiÖp ph©n biÖt ®èi xö,
hoÆc nÕu chÝnh phñ th«ng qua c¸c ®¹o luËt buéc c¸c doanh nghiÖp ph¶i ph©n biÖt ®èi xö.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
Møc chªnh lÖch mang tÝnh ®Òn bï Compensating differential
Vèn nh©n lùc Human capital
C«ng ®oµn Union
B·i c«ng Strike
TiÒn l­¬ng hiÖu qu¶ Efficiency wage
Sù ph©n biÖt ®èi xö Discrimination
Gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng Comparable worth
C©u hái «n tËp
1. T¹i sao c«ng nh©n má than l¹i cã møc l­¬ng cao h¬n nh÷ng lao ®éng kh¸c cã cïng tr×nh
®é ®µo t¹o?
2. Gi¸o dôc lµ mét d¹ng t­ b¶n khi xÐt d­íi gãc ®é nµo?
3. Gi¸o dôc cã thÓ lµm t¨ng tiÒn l­¬ng mµ kh«ng lµm t¨ng n¨ng suÊt cña mét ng­êi lao ®éng
nh­ thÕ nµo?
4. Nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo dÉn ®Õn c¸c siªu sao kinh tÕ? B¹n cã thÓ thÊy ®­îc c¸c siªu sao
trong lÜnh vùc nha khoa, ©m nh¹c kh«ng? H·y gi ¶i thÝch.
5. H·y nªu ba lý do gi¶i thÝch t¹i sao tiÒn l­¬ng cña mét c«ng nh©n cã thÓ cao h¬n møc c©n
b»ng cung cÇu.
6. Nh÷ng khã kh¨n nµo n¶y sinh khi ph¶i quyÕt ®Þnh xem mét nhãm lao ®éng nµo ®ã cã tiÒn
l­¬ng thÊp h¬n do bÞ ph©n biÖt ®èi xö kh«ng?
7. Søc m¹nh cña c¹nh tranh kinh tÕ sÏ lµm trÇm träng thªm hay c¶i thiÖn sù ph©n biÖt ®èi xö
vÒ chñng téc?
8. H·y cho mét vÝ dô ®Ó lý gi¶i v× sao sù ph©n biÖt ®èi xö tån t¹i l©u dµi trªn thÞ tr­êng c¹nh tranh.
Bµi tËp vµ vËn dông
1. Vµo mïa hÌ, sinh viªn ®¹i häc thØnh tho¶ng thùc tËp t¹i c¸c c«ng ty t­ nh©n hoÆc c¬ quan
chÝnh phñ. NhiÒu c«ng viÖc kh«ng ®­îc tr¶ l­¬ng hoÆc ®­îc tr¶ rÊt thÊp.
a. Chi phÝ c¬ héi cña viÖc thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc ®ã lµ g×?
b. H·y gi¶i thÝch t¹i sao c¸c sinh viªn l¹i s½n sµng thùc hiÖn nh÷ng c«ng v iÖc ®ã.
c. NÕu b¹n so s¸nh víi thu nhËp sau nµy cña nh÷ng ng­êi ®· tõng lµm viÖc thùc tËp vµ cña nh÷ng
ng­êi tõng lµm nh÷ng c«ng viÖc ®­îc tr¶ l­¬ng cao trong mïa hÌ, b¹n hy väng rót ra ®­îc ®iÒu g×?
2. Nh­ ®· gi¶i thÝch trong ch­¬ng 6, luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cã thÓ lµm biÕn d¹ng thÞ tr­êng
dµnh cho lao ®éng cã møc l­¬ng thÊp. §Ó gi¶m bít sù biÕn d¹ng, mét sè nhµ kinh tÕ ñng hé hÖ thèng
tiÒn l­¬ng tèi thiÓu 2 cÊp, víi møc l­¬ng tèi thiÓu chÝnh thøc cho nh÷ng lao ®éng ®øng tuæi vµ møc tiÒn
l­¬ng tèi thiÓu thÊp h¬n cho lao ®éng thanh niªn. H·y nªu hai lý do gi¶i thÝch t¹i sao møc tiÒn l­¬ng tèi
thiÓu duy nhÊt cã thÓ lµm biÕn d¹ng thÞ tr­êng cña lao ®éng thanh niªn nhiÒu h¬n so víi thÞ tr­êng cña
lao ®éng ®øng tuæi.

337
 3. Mét ph¸t hiÖn c¬ b¶n cña khoa kinh tÕ lao ®éng lµ lao ®éng giµu kinh nghiÖm trong lùc l­îng
lao ®éng ®­îc tr¶ l­¬ng cao h¬n lao ®éng Ýt kinh nghiÖm (tr×nh ®é ®µo t¹o ®­îc coi lµ kh«ng ®æi). T¹i
sao ®iÒu nµy l¹i x¶y ra? Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu còng ph¸t hiÖn ra r»ng kinh nghiÖm ë cïng m ét
c«ng viÖc ¶nh h­ëng tÝch cùc tíi tiÒn l­¬ng. H·y gi¶i thÝch.
4. ë mét sè tr­êng ®¹i häc vµ ®¹i häc tæng hîp, gi¸o s­ kinh tÕ nhËn ®­îc møc l­¬ng cao h¬n
gi¸o s­ thuéc mét sè lÜnh vùc kh¸c.
a. H·y gi¶i thÝch t¹i sao ®iÒu nµy l¹i ®óng.
b. Mét sè tr­êng ®¹i häc vµ ®¹i häc tæng hîp kh¸c cã chÝnh s¸ch tr¶ l­¬ng b×nh ®¼ng cho mäi
gi¸o s­. Trong tr­êng nµy, gi¸o s­ kinh tÕ cã khèi l­îng gi¶ng d¹y nhÑ h¬n so víi gi¸o s­ trong c¸c lÜnh
vùc kh¸c. Sù chªnh lÖch vÒ khèi l­îng gi¶ng d¹y ®ãng vai trß g×?
5. Sara lµm viÖc cho Steve, ng­êi mµ c« rÊt ghÐt do th¸i ®é hîm hÜnh cña anh ta. Tuy nhiªn khi
c« t×m kiÕm c«ng viÖc kh¸c, c«ng viÖc tèt nhÊt mµ c« t×m ®­îc còng chØ ®em l¹i møc l­¬ng 10.000 ®«
la, thÊp h¬n so víi c«ng viÖc hiÖn t¹i. C« cã chÊp nhËn viÖc lµm ®ã kh«ng? H·y ph©n tÝch t×nh huèng cña
Sara theo quan ®iÓm kinh tÕ.
6. H·y t­ëng t­îng ra r»ng b¹n cã quyÒn lùa chän nh­ sau: B¹n cã thÓ ®­îc häc 4 n¨m ë tr­êng
®¹i häc tèt nhÊt trªn thÕ giíi, nh­ng b¹n ph¶i gi÷ bÝ mËt ®iÒu ®ã. HoÆc b¹n ®­îc trao tÊm b»ng chÝnh
thøc cña tr­êng ®¹i häc tèt nhÊt trªn thÕ giíi, nh­ng b¹n kh«ng cÇn theo häc. B¹n nghÜ sù lùa chän nµo
mang l¹i thu nhËp cao h¬n trong t­¬ng lai? C©u tr¶ lêi cña b¹n cã liªn quan g× tíi cuéc tranh luËn vÒ vai
trß cña gi¸o dôc víi t­ c¸ch lµ sù ph¸t tÝn hiÖu ho Æc vèn nh©n lùc?
7. Khi thiÕt bÞ thu thanh ®­îc ph¸t minh c¸ch ®©y gÇn 100 n¨m, c¸c nh¹c sÜ ®ét nhiªn cã thÓ
®­a ©m nh¹c cña hä tíi sè l­îng lín kh¸n gi¶ víi chi phÝ thÊp. B¹n cho r»ng sù kiÖn nµy ¶nh h­ëng nh­
thÕ nµo ®Õn thu nhËp cña nh÷ng nh¹c sÜ xuÊt s ¾c nhÊt? B¹n cho r»ng ®iÒu nµy ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo
®Õn thu nhËp cña nh÷ng nh¹c sÜ bËc trung?
8. Alan ®iÒu hµnh doanh nghiÖp cung cÊp dÞch vô t­ vÊn kinh tÕ. Anh ta chñ yÕu tuyÓn c¸c nhµ
kinh tÕ n÷ bëi v× theo anh ta "hä lµm viÖc vµ nhËn møc l­¬ng thÊp h¬ n so víi nam giíi cã cïng kh¶ n¨ng,
bëi v× phô n÷ Ýt cã sù lùa chän viÖc lµm h¬n". Hµnh vi cña Alan ®¸ng khen hay ®¸ng chª? NÕu nhiÒu nhµ
tuyÓn dông còng lµm nh­ Alan, ®iÒu g× sÏ x¶y ra ®èi víi sù ph©n biÖt tiÒn l­ ¬ng gi÷a nam vµ n÷?
9. Mét nghiªn cøu t×nh huèng trong ch­¬ng nµy ®· nãi r»ng sù ph©n biÖt ®èi xö cña kh¸ch hµng
trong thÓ thao ®· ¶nh h­ëng m¹nh tíi thu nhËp cña vËn ®éng viªn. H·y chó ý r»ng ®iÒu nµy x¶y ra v× cæ
®éng viªn thÓ thao biÕt ®Æc ®iÓm cña c¸c vËn ®éng viªn, bao gåm c¶ chñng téc cña hä . T¹i sao kiÕn thøc
nµy l¹i quan träng ®èi víi sù tån t¹i cña tÖ ph©n biÖt ®èi xö? H·y nªu mét sè vÝ dô cô thÓ vÒ c¸c ngµnh
trong ®ã sù ph©n biÖt ®èi xö cña kh¸ch hµng cã thÓ vµ kh«ng thÓ ¶nh h­ëng ®Õn tiÒn l­¬ng.
10. Gi¶ sö tÊt c¶ n÷ thanh niªn ®Òu hµnh n ghÒ th­ ký, y t¸ vµ gi¸o viªn; ®ång thêi nam thanh
niªn ®­îc khuyÕn khÝch c©n nh¾c kh¶ n¨ng lµm ba nghÒ nµy vµ c¶ nh÷ng nghÒ kh¸c n÷a.
a. H·y vÏ mét ®å thÞ thÓ hiÖn thÞ tr­êng kÕt hîp cho th­ ký, y t¸ vµ gi¸o viªn. H·y vÏ ®å thÞ biÓu
thÞ thÞ tr­êng kÕt hîp cho lao ®éng trong c¸c ngµnh nghÒ kh¸c. Trªn thÞ tr­êng nµo tiÒn l­¬ng cao h¬n?
Trung b×nh nam giíi hay phô n÷ nhËn ®­îc møc l­¬ng cao h¬n?
b. B©y giê gi¶ sö x· héi ®· thay ®æi vµ khuyÕn khÝch c¶ nam n÷ thanh niªn lùa chän nhiÒu
ngµnh nghÒ kh¸c nhau. Theo thêi gian, sù thay ®æi ®ã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo tíi tiÒn l­¬ng trªn c¶ hai
thÞ tr­êng ®­îc vÏ trong phÇn (a)? Sù thay ®æi nh­ vËy ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo tíi tiÒn l­¬ng b×nh qu©n
cña nam vµ n÷?
11. Nhµ kinh tÕ June O'Neill lËp luËn r»ng "nÕu c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh ch­a cã ®­îc
quyÒn b×nh ®¼ng cao h¬n, th× phô n÷ vÉn kh«ng cã ®­îc c¸c ®Æc ®iÓm nghÒ nghiÖp vµ thu nhËp nh­ nam
giíi". Nh÷ng ®Æc ®iÓm nghÒ nghiÖp nµy ¶nh h­ëng tíi thu nhËp nh­ thÕ nµo?
12. Ch­¬ng nµy ®· tr×nh bµy kinh tÕ häc cña sù ph©n bi Öt ®èi xö tõ phÝa c¸c nhµ tuyÓn dông lao
®éng, c¸c kh¸ch hµng vµ chÝnh phñ. B©y giê h·y xem xÐt sù ph©n biÖt ®èi xö tõ phÝa ng­êi lao ®éng. Gi¶
sö mét sè lao ®éng tãc ®en kh«ng thÝch lµm viÖc víi lao ®éng tãc vµng. B¹n cã nghÜ r»ng sù ph©n biÖt
®èi xö nµy cña ng­êi lao ®éng gãp phÇn lý gi¶i møc tiÒn l­¬ng thÊp h¬n cña ng­êi lao ®éng tãc vµng
kh«ng? NÕu sù ph©n biÖt tiÒn l­¬ng nh­ vËy tån t¹i, doanh nghiÖp tèi ®a ho¸ lîi nhuËn sÏ lµm g×? NÕu
cã rÊt nhiÒu doanh nghiÖp nh­ vËy, th× theo thêi gian, ®iÒu g× sÏ x ¶y ra?

338
 Ch­¬ng 20

Sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp vµ nghÌo ®ãi

Mary Colum ®· tõng nãi víi Ernest Hemingway, "Sù kh¸c nhau duy nhÊt cña ng­êi giµu vµ
nh÷ng ng­êi kh¸c lµ ng­êi giµu cã nhiÒu tiÒn h¬n". Cã thÓ lµ nh­ vËy. Song lêi nhËn xÐt nµy ®· ®Æt ra
nhiÒu c©u hái ch­a ®­îc tr¶ lêi. Kho¶ng c¸ch giµu nghÌo lµ mét chñ ®Ò nghiªn cøu hÊp dÉn vµ quan
träng - ng­êi giµu cã cuéc sèng sung tóc, ng­êi nghÌo hµng ngµy ph¶i vËt lén víi cuéc sèng, cßn tÇng
líp trung l­u ®Çy tham väng vµ lo ©u.
Qua hai ch­¬ng tr­íc, b¹n ®· cã ®«i chót hiÓu biÕt vÒ lý do t¹i sao mäi ng­êi l¹i cã thu nhËp
kh«ng gièng nhau. Thu nhËp cña mét c¸ nh©n phô thuéc vµo cung vµ cÇu vÒ lao ®éng cña c¸ nh ©n ®ã,
lao ®éng nµy l¹i phô thuéc vµo kh¶ n¨ng tù nhiªn, vèn nh©n lùc, sù ph©n biÖt mang tÝnh ®Òn bï , sù ph©n
biÖt ®èi xö… Do thu nhËp tõ lao ®éng chiÕm kho¶ng 3/4 tæng thu nhËp cña nÒn kinh tÕ Mü, nªn c¸c yÕu
tè x¸c ®Þnh tiÒn l­¬ng còng ¶nh h­ëng m¹nh ®Õn viÖc x¸c ®Þnh c¸ch thøc ph©n phèi tæng thu nhËp cña
nÒn kinh tÕ cho c¸c thµnh viªn kh¸c nhau trong x· héi. Nãi c¸ch kh¸c, chóng còng quyÕt ®Þnh viÖc ai
giµu, ai nghÌo.
Ch­¬ng nµy tËp trung vµo vÊn ®Ò ph©n phèi thu nhËp. Nh­ chóng ta sÏ thÊy, chñ ®Ò nµy lµm n¶y
sinh mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ vai trß cña chÝnh s¸ch kinh tÕ. Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc ë
ch­¬ng 1 lµ: ChÝnh phñ ®«i khi c¶i thiÖn ®­îc kÕt côc thÞ tr­êng. Kh¶ n¨ng nµy ®Æc biÖt quan träng khi
xem xÐt ph©n phèi thu nhËp. Bµn tay v« h×nh cña thÞ tr­êng cho phÐp ph©n bæ nguån lùc mét c¸ch hiÖu
qu¶, song kh«ng ph¶i lóc nµo nã còng ®¶m b¶ o r»ng nguån lùc ®­îc ph©n bæ c«ng b»ng. KÕt qu¶ lµ
nhiÒu nhµ kinh tÕ - mÆc dï kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶ - tin r»ng chÝnh phñ nªn ph©n phèi l¹i thu nhËp nh»m ®¹t
®­îc sù b×nh ®¼ng h¬n. Tuy nhiªn, khi lµm nh­ vËy chÝnh phñ l¹i ®ông ph¶i mét nguyªn lý trong M­êi
nguyªn lý cña kinh tÕ häc: Mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi. Khi chÝnh phñ thùc thi c¸c chÝnh
s¸ch nh»m ®¶m b¶o cho thu nhËp ®­îc ph©n phèi b×nh ®¼ng h¬n, hä còng lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch,
lµm thay ®æi h×nh vi vµ lµm cho sù ph©n bæ nguån lùc trë nªn kÐm hiÖu qu¶.
Th¶o luËn cña chóng ta vÒ ph©n phèi thu nhËp diÔn ra theo ba b­íc. Tr­íc tiªn, chóng ta ®¸nh
gi¸ møc ®é bÊt b×nh ®¼ng tån t¹i trong x· héi. TiÕp theo, chóng ta xem xÐt mét sè quan ®iÓm kh¸c
nhau vÒ vai trß cña chÝnh phñ trong viÖc thay ®æ i ph©n phèi thu nhËp. Cuèi cïng, chóng ta th¶o luËn
c¸c chÝnh s¸ch c«ng kh¸c nhau nh»m trî gióp c¸c thµnh viªn nghÌo nhÊt nhÊt trong x· héi.

®o l­êng møc ®é bÊt b×nh ®¼ng

Chóng ta b¾t ®Çu nghiªn cøu cña m×nh vÒ ph©n phèi thu nhËp b»ng c¸ch gi¶i ®¸p bèn c©u hái
liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ph¶n ¸nh:
 Sù bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi lín ®Õn møc ®é nµo?
 Bao nhiªu ng­êi sèng trong t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi?
 Nh÷ng vÊn ®Ò g× n¶y sinh trong qu¸ tr×nh tÝnh to¸n møc ®é bÊt b×nh ®¼ng?
 Mäi ng­êi chuyÓn tõ nhãm thu nhËp nµy sa ng nhãm thu nhËp kh¸c th­êng xuyªn ®Õn møc
nµo? Nh÷ng vÊn ®Ò ph¶n ¸nh trªn lµ ®iÓm xuÊt ph¸t tù nhiªn ®Ó th¶o luËn c¸c chÝnh s¸ch c«ng céng
nh»m thay ®æi ph©n phèi thu nhËp.

T×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp ë mü

Cã nhiÒu c¸ch m« t¶ ph©n phèi thu nhËp t rong nÒn kinh tÕ. B¶ng 1 tr×nh bµy ®Æc biÖt ®¬n gi¶n.
Nã ph©n lo¹i c¸c hé gia ®×nh thµnh b¶y nhãm thu nhËp. B¹n cã thÓ sö dông b¶ng nµy ®Ó x¸c ®Þnh xem
gia ®×nh b¹n n»m ë ®©u trong ph©n phèi thu nhËp

339
 Thu nhËp hµng n¨m cña c¸c gia ®×nh PhÇn tr¨m sè gia ®×nh
D­íi 15.000 ®« la 11,7%
15.000-24.999 ®« la 12,3%
25.000-34.999 ®« la 12,7%
35.000-49.999 ®« la 16,8%
50.000-74.999 ®« la 21,5%
75.000-99.999 ®« la 11,7%
100.000 ®« la trë lªn 13,3%
Nguån: Côc §iÒu tra D©n sè Mü
B¶ng 1. Ph©n phèi thu nhËp ë Mü, 1998
§Ó xem xÐt sù kh¸c nhau trong ph©n phèi thu nhËp theo thêi gian hoÆc gi÷a c¸c n­íc víi nhau,
c¸c nhµ kinh tÕ thÊy r»ng viÖc tr×nh bµy sè liÖu thu thËp nh­ trong b¶ng 1 rÊt h÷u Ých. §Ó hiÓu b¶ng nµy,
b¹n h·y xem xÐt vÝ dô thùc nghiÖm sau. H·y t­ëng t­îng r »ng b¹n ®ang s¾p xÕp c¸c hé gia ®×nh trong
nÒn kinh tÕ theo thu nhËp hµng n¨m cña hä. Sau ®ã b¹n chia c¸c gia ®×nh thµnh n¨m nhãm b»ng nhau:
hai m­¬i phÇn tr¨m cã thu nhËp cao nhÊt, hai m­¬i phÇn tr¨m cã thu nhËp cao thø nh×, hai m­¬i phÇn
tr¨m cã thu nhËp cao thø ba, hai m­¬i phÇn tr¨m cã thu nhËp cao thø t­ vµ hai m­¬i phÇn tr¨m cã thu
nhËp thÊp nhÊt. TiÕp theo b¹n tÝnh phÇn ®ãng gãp vµo tæng thu nhËp cña mçi nhãm gia ®×nh. B»ng c¸ch
nµy, b¹n cã thÓ ®­a ra c¸c sè liÖu nh­ trong b¶ng 2.
N¨m 5% cao nhÊt PhÇn n¨m PhÇn n¨m PhÇn n¨m PhÇn n¨m PhÇn n¨m
cao nhÊt thø nh× thø ba thø t­ thÊp nhÊt
1998 20,7% 47,3% 23,0% 15,7% 9,9% 4,2%
1990 17,4 44,3 23,8 16,6 10,8 4,6
1980 15,3 41,5 24,3 17,5 11,5 5,2
1970 15,6 40,9 23,8 17,6 12,2 5,5
1960 15,9 41,3 24,0 17,8 12,2 4,8
1950 17,3 42,7 23,4 17,4 12,0 4,5
1960 26,5 51,7 20,9 14,1 9,2 4,1
Nguån: Côc §iÒu tra D©n sè Mü
B¶ng 2. Møc ®é bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp ë Mü. B¶ng nµy cho thÊy tû lÖ phÇn tr¨m tæng
thu nhËp tr­íc thuÕ mµ c¸c hé gia ®×nh trong mçi phÇn n¨m trong ph© n phèi thu nhËp vµ 5% sè hé gia
®×nh cã thu nhËp cao nhÊt nhËn ®­îc.
Nh÷ng con sè trªn cho phÐp chóng ta ®¸nh gi¸ ®­îc ph­¬ng thøc ph©n phèi tæng thu nhËp cña
nÒn kinh tÕ. NÕu thu nhËp ®­îc ph©n phèi ®Òu cho c¸c gia ®×nh, th× mçi nhãm gia ®×nh sÏ nhËn ®­îc
20% thu nhËp. NÕu tÊt c¶ thu nhËp chØ tËp trung vµo mét vµi gia ®×nh, th× hai m­¬i phÇn tr¨m gia ®×nh cã
thu nhËp cao nhÊt sÏ nhËn ®­îc 100% thu nhËp, vµ c¸c nhãm gia ®×nh kh¸c nhËn ®­îc 0%. TÊt nhiªn, nÒn
kinh tÕ thùc tÕ n»m ë ®©u ®ã gi÷a hai th¸i cùc nµ y. B¶ng 2 cho thÊy trong n¨m 1998, hai m­¬i phÇn tr¨m
gia ®×nh cã thu nhËp thÊp nhÊt nhËn ®­îc 4,2% tæng thu nhËp, trong khi hai m­¬i phÇn tr¨m gia ®×nh cã
thu nhËp cao nhÊt nhËn ®­îc 47,3% tæng thu nhËp. Nãi c¸ch kh¸c, mÆc dï sè gia ®×nh cña hai nhãm nµy
b»ng nhau, nh­ng thu nhËp cña nhãm cao nhÊt gÊp kho¶ng m­êi lÇn thu nhËp cña nhãm thÊp nhÊt.
Cét ®Çu tiªn trong B¶ng 2 tr×nh bµy phÇn tr¨m tæng thu nhËp mµ c¸c gia ®×nh giµu nhÊt nhËn
®­îc. Trong n¨m 1998, 5% gia ®×nh giµu nhÊt nhËn ®­îc 20,7% tæng thu nhË p. Do vËy, tæng thu nhËp
cña 5% gia ®×nh giµu nhÊt lµ lín h¬n tæng thu nhËp cña 40% nh÷ng gia ®×nh nghÌo nhÊt.
B¶ng 2 còng tr×nh bµy ph©n phèi thu nhËp qua nhiÒu n¨m, b¾t ®Çu tõ n¨m 1935. Nh×n qua chóng
ta thÊy, ph©n phèi thu nhËp cã vÎ t­¬ng ®èi æn ®Þnh t heo thêi gian. Trong vµi thËp kû qua, 20% sè gia

340
®×nh nghÌo nhÊt ®· nhËn ®­îc kho¶ng tõ 4 ®Õn 5% tæng thu nhËp, trong khi ®ã 20% sè gia ®×nh giµu
nhÊt nhËn ®­îc kho¶ng tõ 40 ®Õn 50% tæng thu nhËp. Xem xÐt kü h¬n, chóng ta thÊy ®­îc mét sè xu
h­íng vÒ møc ®é bÊt b×nh ®¼ng. Tõ n¨m 1935 ®Õn 1970, ph©n phèi thu nhËp dÇn dÇn trë nªn b×nh ®¼ng
h¬n. PhÇn tr¨m thu nhËp cña nhãm nghÌo nhÊt ®· t¨ng tõ 4,1 ®Õn 5,5%, cßn phÇn tr¨m thu nhËp cña
nhãm giµu nhÊt ®· gi¶m tõ 51,7 xuèng cßn 40,9%. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, xu h­íng nµy ®· bÞ ®¶o
ng­îc. Tõ 1970 ®Õn 1998, phÇn tr¨m thu nhËp cña nhãm nghÌo nhÊt gi¶m tõ 5,5 xuèng cßn 4,2%, cßn
phÇn tr¨m thu nhËp cña nhãm giµu nhÊt t¨ng tõ 40,9 ®Õn 47,3%.
Trong ch­¬ng 19 chóng ta ®· th¶o luËn mét sè lý do g©y ra sù gia t¨ng t×nh tr¹ ng bÊt b×nh ®¼ng
gÇn ®©y. Sù gia t¨ng cña ho¹t ®éng th­¬ng m¹i quèc tÕ víi nh÷ng n­íc thu nhËp thÊp vµ sù thay ®æi
c«ng nghÖ cã xu h­íng lµm gi¶m nhu cÇu vÒ lao ®éng kh«ng cã kü n¨ng vµ lµm t¨ng nhu cÇu vÒ lao
®éng lµnh nghÒ. Do vËy, tiÒn l­¬ng cña lao ®én g kh«ng cã kü n¨ng gi¶m t­¬ng ®èi so víi tiÒn l­¬ng cña
c¸c lao ®éng lµnh nghÒ vµ sù thay ®æi tiÒn l­¬ng t­¬ng ®èi nµy ®· lµm t¨ng møc ®é bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu
nhËp cña c¸c gia ®×nh.

Nghiªn cøu t×nh huèng: phong trµo phô n÷ vµ ph©n phèi thu nhËp
Trong nhiÒu thËp kû qua, ®· cã sù thay ®æi lín vÒ vai trß cña phô n÷ trong nÒn kinh tÕ. Tû lÖ
phô n÷ cã viÖc lµm ®· t¨ng tõ kho¶ng 32% trong nh÷ng n¨m 1950 lªn ®Õn kho¶ng 54% vµo nh÷ng n¨m
1990. Nh÷ng ng­êi hoµn toµn ë nhµ néi trî trë nªn Ýt phæ biÕn h¬n, vµ thu n hËp cña phô n÷ ®· trë thµnh
mét nh©n tè quyÕt ®Þnh quan träng trong tæng thu nhËp cña mét gia ®×nh ®iÓn h×nh.
MÆc dï phong trµo phô n÷ mang ®Õn sù b×nh ®¼ng h¬n gi÷a nam giíi vµ phô n÷ trong viÖc tiÕp
cËn gi¸o dôc vµ viÖc lµm, nh­ng nã còng lµm t¨ng sù bÊt b×nh ®¼ng trong thu nhËp gia ®×nh. Lý do ë ®©y
lµ sù tham gia cña phô n÷ vµo lùc l­îng lao ®éng diÔn ra kh«ng ®ång ®Òu ë tÊt c¶ c¸c nhãm thu nhËp. Cô
thÓ, phong trµo phô n÷ cã t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®èi víi phô n÷ ë nh÷ng hé gia ®×nh cã thu nhËp cao. Phô
n÷ trong c¸c gia ®×nh cã thu nhËp thÊp tham gia vµo lùc l­îng lao ®éng ®· l©u vµ víi tû lÖ cao, thËm chÝ
ngay tõ nh÷ng n¨m 1950, vµ hµnh vi cña hä thay ®æi rÊt Ýt.
Trong thùc tÕ, phong trµo phô n÷ ®· lµm thay ®æi hµnh vi cña nh÷ng phô n÷ cã chång thu nhËp
cao. Trong nh÷ng n¨m 1950, nam doanh nh©n hoÆc b¸c sÜ cã nhiÒu kh¶ n¨ng lÊy vî chØ ë nhµ nu«i d¹y
con c¸i. Ngµy nay, vî cña c¸c doanh nh©n hoÆc b¸c sÜ cã nhiÒu kh¶ n¨ng còng lµ mét doanh nh©n hoÆc
b¸c sÜ. KÕt qu¶ lµ c¸c hé gia ®×nh giµu trë nªn giµu cã h¬n, mé t hiÖn t­îng lµm t¨ng møc ®é bÊt b×nh
®¼ng trong thu nhËp gia ®×nh.
Nh­ vÝ dô trªn chØ ra, rÊt nhiÒu nh©n tè x· héi còng nh­ kinh tÕ quyÕt ®Þnh ph©n phèi thu nhËp.
H¬n n÷a, quan ®iÓm ®¬n gi¶n cho r»ng "bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp lµ xÊu" cã thÓ sai lÇm. Sù g ia t¨ng c¬
héi ®èi víi phô n÷ ch¾c ch¾n lµ sù thay ®æi tÝch cùc ®èi víi x· héi, thËm chÝ ngay c¶ khi nã g©y ra ¶nh
h­ëng nµo ®ã lµm t¨ng møc ®é bÊt b×nh ®¼ng trong thu nhËp gia ®×nh. Khi ®¸nh gi¸ bÊt kú sù thay ®æi
nµo trong ph©n phèi thu nhËp, c¸c nhµ ho¹ ch ®Þnh chÝnh s¸ch còng ph¶i xem xÐt nh÷ng nguyªn nh©n g©y
ra sù thay ®æi, tr­íc khi quyÕt ®Þnh xem nã cã ph¶i lµ mét vÊn ®Ò ®èi víi x· héi kh«ng.

Nghiªn cøu t×nh huèng: bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp trªn thÕ giíi
Cã thÓ so s¸nh møc ®é bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp ë Mü víi c¸c n­íc kh¸c nh­ thÕ nµo? §©y lµ
mét c©u hái hÊp dÉn, song viÖc ®­a ra lêi gi¶i ®¸p thùc sù khã kh¨n. NhiÒu n­íc kh«ng cã sè liÖu vÒ vÊn
®Ò nµy. ThËm chÝ khi cã th× kh«ng ph¶i mäi n­íc trªn thÕ giíi ®Òu thu thËp sè liÖu theo cïng mét
ph­¬ng ph¸p; vÝ dô, mét sè n­íc thu thËp sè liÖu vÒ thuy nhËp c¸ nh©n, trong khi nh÷ng n­íc kh¸c thu
thËp sè liÖu vÒ thu nhËp gia ®×nh. KÕt qu¶ lµ khi nhËn thÊy cã sù kh¸c biÖt gi÷a hai n­íc, chóng ta kh«ng

341
thÓ nãi ch¾c r»ng sù kh¸c biÖt thùc sù tån t¹i gi÷a c¸c nÒn kinh tÕ, mµ ®ã cã thÓ chØ ®¬n thuÇn lµ sù kh¸c
biÖt trong ph­¬ng ph¸p thu thËp sè liÖu.
Víi lêi c¶nh b¸o nµy, chóng ta h·y xem xÐt b¶ng 3. B¶ng nµy so s¸nh ph©n phèi thu nhËp cña
Mü víi ph©n phèi thu nhËp cña b¶y quèc gia kh¸c. C¸c quèc gia ®­îc xÕp h¹ ng theo thø tù tõ b×nh ®¼ng
nhÊt cho ®Õn kÐm b×nh ®¼ng nhÊt. §øng ®Çu danh s¸ch nµy lµ §øc, n­íc mµ 20% d©n sè giµu nhÊt cã
thu nhËp chØ b»ng kho¶ng 4 lÇn thu nhËp cña 20% d©n sè nghÌo nhÊt. §øng cuèi danh s¸ch lµ Braxin,
n­íc mµ 20% d©n sè giµu nhÊt cã th u nhËp lín gÊp kho¶ng 25 lÇn thu nhËp cña 20% d©n sè nghÌo nhÊt.
MÆc dï tÊt c¶ c¸c n­íc ®Òu cã sù bÊt b×nh ®¼ng ®¸ng kÓ vÒ thu nhËp, nh­ng møc ®é bÊt b×nh ®¼ng kh«ng
ph¶i gièng nhau ë mäi n¬i.

Tªn n­íc PhÇn n¨m PhÇn n¨m PhÇn n¨m PhÇn n¨m PhÇn n¨m
cao nhÊt thø nh× thø ba thø t­ thø n¨m
§øc 37,1% 13,5% 17,5% 22,9% 9,0%
Cana®a 39,3 12,9 17,2 23,0 7,5
Nga 38,2 12,6 17,7 24,2 7,4
Anh 39,8 12,8 17,2 23,1 7,1
Trung Quèc 47,5 9,8 14,9 22,3 5,5
Mü 45,2 10,5 16,0 23,5 4,8
Chilª 61,0 6,6 10,9 18,1 3,5
Braxin 64,2 5,7 9,9 17,7 2,5
Nguån: B¸o c¸o Ph¸t triÓn thÕ giíi: 1998/99, trang 198 -199.
B¶ng 3. BÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp trªn thÕ giíi. B¶ng nµy ghi sè phÇn tr¨m cña tæng thu
nhËp tr­íc thuÕ mµ c¸c gia ®×nh trong mçi phÇn n¨m d©n sè nhËn ®­îc.
Khi c¸c quèc gia ®­îc xÕp h¹ng theo møc ®é bÊt b×nh ®¼ng, th× Mü ®øng ë d­íi møc trung b×nh
mét chót. So s¸nh víi c¸c nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, vÝ dô §øc vµ Canada, th× Mü cã møc ®é bÊt b×nh ®¼ng
®¸ng kÓ. Song Mü cã ph©n phèi thu nhËp b×nh ®¼ng h¬n so víi nhiÒu n­íc ®ang ph¸t tri Ón, vÝ dô nh­
Chilª vµ Braxin.

Tû lÖ nghÌo ®ãi
Mét tiªu chuÈn th­êng ®­îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ ph©n phèi thu nhËp lµ tû lÖ nghÌo ®ãi. Tû lÖ
nghÌo ®ãi lµ phÇn tr¨m d©n sè cã thu nhËp thÊp h¬n mét gi¸ trÞ tuyÖt ®èi nµo ®ã ®­îc gäi lµ ng­ìng
nghÌo ®ãi. Ng­ìng nghÌo ®ãi ®­îc chÝnh phñ liªn bang x¸c ®Þnh vµ b»ng kho¶ng 3 lÇn chi phÝ ®Ó mua
mét khÈu phÇn ¨n thÝch hîp. Con sè nµy ®­îc ®iÒu chØnh hµng n¨m nh»m tÝnh ®Õn nh÷ng biÕn ®éng cña
gi¸ c¶ vµ nã phô thuéc vµo quy m« gia ®×nh.
§Ó hiÓu ®­îc ý nghÜa cña tû lÖ n ghÌo ®ãi, chóng ta h·y xem xÐt sè liÖu cña n¨m 1998. Trong
n¨m ®ã, gia ®×nh trung l­u cã thu nhËp lµ 47.469 ®« la vµ ng­ìng nghÌo ®ãi ®èi víi gia ®×nh bèn ng­êi
lµ 16.660 ®« la. Tû lÖ nghÌo ®ãi b»ng 12,7%. Nãi c¸ch kh¸c, 12,7% d©n sè lµ thµnh viªn cña c¸c gia
®×nh cã thu nhËp thÊp h¬n ng­ìng nghÌo ®ãi t­¬ng øng víi quy m« gia ®×nh ®ã.
H×nh 1 biÓu thÞ tû lÖ nghÌo ®ãi tõ n¨m 1959, khi sè liÖu chÝnh thøc b¾t ®Çu ®­îc c«ng bè. B¹n
cã thÓ thÊy tû lÖ nghÌo ®ãi ®· gi¶m tõ 22,4% vµo n¨m 1959 xuèng cßn 11,1% vµo n¨m 1973. Sù gi¶m
sót ®ã kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn, bëi v× thu nhËp trung b×nh trong nÒn kinh tÕ (®· lo¹i trõ ¶nh h­ëng
cña l¹m ph¸t) t¨ng h¬n 50% trong thêi kú nµy. Do ng­ìng nghÌo ®ãi lµ mét gi¸ trÞ tuyÖt ®èi chø kh«ng
ph¶i t­¬ng ®èi, nªn nhiÒu gia ®×nh ® · ®­îc ®Èy lªn trªn ng­ìng nghÌo ®ãi, bëi v× t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµm

342
cho toµn bé ph©n phèi thu nhËp t¨ng. Nh­ John Kenedy tõng nãi, thuû triÒu lªn lµm mäi con thuyÒn ®Òu
d©ng cao.

H×nh 1. Tû lÖ nghÌo ®ãi cho biÕt phÇn tr¨m d©n sè cã møc thu nhËp thÊp h ¬n mét gi¸ trÞ tuyÖt
®èi nµo ®ã ®­îc gäi lµ ng­ìng nghÌo ®ãi. Nguån: Côc §iÒu tra D©n sè Mü
Song kÓ tõ nh÷ng n¨m ®Çu 1970, con thuû triÒu lªn cña nÒn kinh tÕ ®· ®Ó l¹i phÝa sau nã mét sè
con thuyÒn. BÊt chÊp sù gia t¨ng (mÆc dï cã chËm h¬n) cña thu nhËp b× nh qu©n, tû lÖ nghÌo ®ãi vÉn
kh«ng gi¶m. ViÖc thiÕu tiÕn triÓn trong c«ng t¸c gi¶m bít t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y
cã liªn quan chÆt chÏ tíi sù gia t¨ng bÊt b×nh ®¼ng mµ chóng ta ®· thÊy trong b¶ng 2. MÆc dï t¨ng
tr­ëng kinh tÕ lµm t¨ng thu nhËp cña ®¹i ®a sè hé gia ®×nh, nh­ng sù gia t¨ng bÊt b×nh ®¼ng ®· c¶n trë
c¸c gia ®×nh nghÌo nhÊt chiÕm ®­îc tû träng lín h¬n trong thµnh tùu kinh tÕ nµy.
NghÌo ®ãi lµ mét c¨n bÖnh kinh tÕ quan hÖ ®Õn mäi nhãm ng­êi trong x· héi, nh­ng kh«ng t¸c
®éng nh­ nhau ®èi víi c¸c nhãm ng­êi. B¶ng 4 ghi tû lÖ nghÌo ®ãi cña nhiÒu nhãm kh¸c nhau, vµ nã
lµm béc lé ba ®Æc ®iÓm næi bËt:
 NghÌo ®ãi cã liªn quan ®Õn chñng téc. Ng­êi da ®en vµ gèc T©y ban nha, Bå ®µo nha cã nguy
c¬ sèng trong nghÌo ®ãi lín gÊp ba lÇn ng­ êi da tr¾ng.
 NghÌo ®ãi cã liªn quan ®Õn ®é tuæi. TrÎ em cã nguy c¬ lµ nh÷ng thµnh viªn cña c¸c gia ®×nh
nghÌo lín h¬n møc trung b×nh vµ ng­êi giµ cã Ýt nguy c¬ nghÌo ®ãi h¬n møc trung b×nh.
 NghÌo ®ãi cã liªn quan ®Õn thµnh phÇn gia ®×nh. C¸c gia ®×nh c ã phô n÷ ®øng ®Çu vµ ë go¸ cã
nguy c¬ sèng trong nghÌo ®ãi lín gÊp hai lÇn møc trung b×nh.
Nhãm d©n c­ Tû lÖ nghÌo ®ãi
Mäi c¸ nh©n 12,7%
Da tr¾ng, kh«ng thuéc gèc T©y ban nha hoÆc Bå ®µo nha 8,2
Da ®en 26,1
Gèc T©y ban nha hoÆc Bå ®µo nha 25,6
Ch©u ¸ vµ ®¶o Th¸i B×nh D­¬ng 12,5
TrÎ em (d­íi 18 tuæi) 18,9
Ng­êi giµ (trªn 64 tuæi) 10,5
Hé gia ®×nh cã phô n÷ ®øng ®Çu, kh«ng cã chång 33,1
Nguån: Côc §iÒu tra D©n sè Mü
B¶ng 4. Ai lµ ng­êi nghÌo? B¶ng nµy cho thÊy tû lÖ nghÌo ®ãi thay ®æi rÊt lín gi÷a c¸c nhã m
d©n c­ kh¸c nhau.

343
 Ba ®Æc ®iÓm trªn tån t¹i nhiÒu n¨m trong nÒn kinh tÕ Mü vµ chóng cho thÊy ®èi t­îng nµo cã
nguy c¬ nghÌo ®ãi lín nhÊt. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nh­ vËy t¸c ®éng ®ång thêi: H¬n mét nöa trÎ em da ®en gèc
T©y ban nha hoÆc Bå ®µo nha thuéc c¸c gia ®× nh cã phô n÷ ®øng ®Çu sèng trong nghÌo ®ãi.
C¸c vÊn ®Ò n¶y sinh trong viÖc tÝnh to¸n møc ®é bÊt b×nh ®¼ng
MÆc dï sè liÖu vÒ ph©n phèi thu nhËp vµ tû lÖ nghÌo ®ãi gióp chóng ta cã ®­îc mét vµi ý t­ëng
vÒ møc ®é bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi, song viÖc hiÓu ®­î c nh÷ng sè liÖu nµy l¹i kh«ng hÒ ®¬n gi¶n nh­
vÎ bÒ ngoµi cña chóng. Chóng ®­îc tÝnh to¸n dùa trªn thu nhËp hµng n¨m cña c¸c hé gia ®×nh. Tuy
nhiªn, c¸i mµ mäi ng­êi quan t©m kh«ng ph¶i lµ thu nhËp, mµ lµ kh¶ n¨ng cña hä trong viÖc duy tr× møc
sèng thÝch hîp. V× nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, c¸c sè liÖu vÒ ph©n phèi thu nhËp vµ tû lÖ nghÌo ®ãi
chØ cho ta mét bøc tranh kh«ng ®Çy ®ñ vÒ sù bÊt b×nh ®¼ng trong møc sèng. D­íi ®©y chóng ta sÏ xem
xÐt nh÷ng nguyªn nh©n ®ã.
Trî cÊp hiÖn vËt. C¸c ®¹i l­îng vÒ ph©n phèi thu nhËp vµ tû lÖ nghÌo ®ãi ®­îc tÝnh to¸n dùa trªn
thu nhËp b»ng tiÒn cña hé gia ®×nh. Nh­ng th«ng qua nhiÒu ch­¬ng tr×nh cña chÝnh phñ, ng­êi nghÌo nhËn
®­îc rÊt nhiÒu kho¶n kh«ng ph¶i tiÒn tÖ, bao gåm tem l­¬ng thùc, thÎ nhµ ë vµ dÞch vô y tÕ. C¸c kh o¶n trî
cÊp ®èi víi ng­êi nghÌo d­íi d¹ng hµng ho¸ vµ dÞch vô chø kh«ng ph¶i tiÒn mÆt ®­îc gäi lµ trî cÊp hiÖn
vËt. C¸c ®¹i l­îng chuÈn vÒ bÊt b×nh ®¼ng kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng kho¶n trî cÊp b»n g hiÖn vËt nµy.
Do hÇu hÕt nh÷ng thµnh viªn nghÌo nhÊt trong x· h éi ®Òu nhËn ®­îc c¸c kho¶n trî cÊp hiÖn vËt,
nªn kh«ng tÝnh chóng vµo thu nhËp ®· ¶nh h­ëng lín ®Õn tû lÖ nghÌo ®ãi thèng kª ®­îc. Theo mét
nghiªn cøu cña Côc §iÒu tra D©n sè, nÕu c¸c kho¶n trî cÊp hiÖn vËt ®­îc tÝnh vµo thu nhËp theo gi¸ trÞ
thÞ tr­êng cña chóng, th× sè hé gia ®×nh nghÌo chØ cßn kho¶ng 10%, thÊp h¬n sè liÖu chÝnh thøc.
Vai trß quan träng cña c¸c kho¶n trî cÊp b»ng hiÖn vËt ®· lµm cho viÖc ®¸nh gi¸ sù biÕn ®éng
cña møc ®é nghÌo ®ãi trë nªn khã kh¨n h¬n. Theo thêi gian, khi c¸c chÝnh s¸ch c« ng céng nh»m gióp
®ì ng­êi nghÌo ph¸t huy t¸c dông, th× c¬ cÊu trî gióp b»ng tiÒn mÆt vµ hiÖn vËt còng thay ®æi. Do vËy,
mét sè biÕn ®éng trong tû lÖ nghÌo ®ãi tÝnh ®­îc ®· ph¶n ¸nh h×nh thøc trî cÊp cña chÝnh phñ, chø
kh«ng ph¶i møc ®é tæn thÊt kinh tÕ th ùc sù.
Chu kú sèng kinh tÕ. Cã thÓ dù ®o¸n ®­îc sù thay ®æi cña thu nhËp theo c¸c giai ®o¹n kh¸c
nhau trong cuéc ®êi cña mçi con ng­êi. Mét lao ®éng trÎ, ®Æc biÖt lµ ng­êi ®ang ®i häc, th­êng cã thu
nhËp thÊp. Thu nhËp t¨ng khi ng­êi lao ®éng ngµy cµng tr­ ëng thµnh vµ cã kinh nghiÖm, ®¹t møc cao
nhÊt vµo ®é tuæi 50, sau ®ã gi¶m m¹nh khi ng­êi lao ®éng vÒ h­u ë tuæi 65. M« h×nh phæ biÕn nµy vÒ sù
thay ®æi cña thu nhËp ®­îc gäi lµ chu kú sèng.
Do mäi ng­êi cã thÓ vay nî vµ tiÕt kiÖm ® Ó b×nh æn sù biÕn ®éng cña thu nhËp trong chu kú
sèng, nªn møc sèng cña hä trong bËt kú n¨m nµo còng phô thuéc nhiÒu h¬n vµo thu nhËp trong c¶ cuéc
®êi, chø kh«ng ph¶i thu nhËp trong n¨m ®ã. Ng­êi trÎ tuæi th­êng vay nî, cã lÏ ®Ó ®i häc hoÆc mua nhµ,
sau ®ã tr¶ nî khi thu nhËp cña hä t¨ng. Tû lÖ tiÕt kiÖm cña mäi ng­êi cao nhÊt khi hä ®¹t tuæi trung niªn.
Do mäi ng­êi cã thÓ tiÕt kiÖm ®Ó dù phßng khi vÒ h­u, nªn sù gi¶m sót m¹nh cña thu nhËp khi vÒ h­u
kh«ng nhÊt thiÕt dÉn ®Õn sù gi¶m sót t­¬ng øng trong møc sèng.
M« h×nh chu kú sèng b×nh th­êng nµy g©y ra sù bÊt b×nh ®¼ng trong ph©n phèi thu nhËp hµng
n¨m, nh­ng nã kh«ng ph¶n ¸nh ®óng sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ møc sèng. §Ó ph¶n ¸nh møc ®é bÊt b×nh ®¼ng
møc sèng trong x· héi chóng ta, th× viÖc sö dông ph©n phèi thu nhËp trong c¶ cuéc ®êi hîp lý h¬n so víi
ph©n phèi thu nhËp hµng n¨m. ThËt kh«ng may, chóng ta l¹i kh«ng thÓ cã ®­îc sè liÖu vÒ thu nhËp trong
c¶ cuéc ®êi. Nh­ng khi xem xÐt bÊt kú sè liÖu nµo vÒ sù bÊt b×nh ®¼ng, ®iÒu quan träng lµ ph¶i nhí ®Õn
chu kú sèng. Do thu nhËp trong c¶ cuéc ®êi cña mét c¸ nh©n cã thÓ san b»ng nh÷ng biÕn ®éng trong chu
kú sèng, nªn ch¾c ch¾n nã ®­îc ph©n phèi b×nh ®¼ng h¬n cho c¸c thµnh viªn trong x· héi so víi thu
nhËp hµng n¨m.

344
 Thu nhËp t¹m thêi vµ thu nhËp th­êng xuyªn. Thu nhËp thay ®æi trong cuéc ®ê i cña mçi
ng­êi kh«ng chØ do sù thay ®æi trong chu kú sèng dù b¸o ®­îc, mµ cßn do c¸c lùc l­îng ngÉu nhiªn vµ
t¹m thêi. Vµo mét n¨m nµo ®ã, t×nh tr¹ng b¨ng gi¸ ph¸ ho¹i mïa cam ë Florida vµ nh÷ng ng­êi trång
cam ë Florida thÊy r»ng thu nhËp cña hä t¹m thêi gi¶m. §ång thêi, t×nh tr¹ng b¨ng gi¸ nµy lµm t¨ng gi¸
cam ë Florida vµ nh÷ng ng­êi trång cam ë California thÊy r»ng thu nhËp cña hä t¹m thêi t¨ng. N¨m sau,
®iÒu ng­îc l¹i cã thÓ x¶y ra.
Khi mäi ng­êi cã thÓ vay hoÆc cho vay ®Ó san b»ng sù biÕn ®éng thu nh Ëp trong chu kú sèng,
th× hä còng cã thÓ vay hoÆc cho vay ®Ó san b»ng sù biÕn ®éng cña thu nhËp t¹m thêi. Khi nh÷ng ng­êi
trång cam ë California tr¶i qua mét n¨m tèt lµnh, sÏ lµ ngu ngèc nÕu hä chi tiªu hÕt sè thu nhËp t¨ng
thªm trong n¨m ®ã. Thay vµo ®ã, hä tiÕt kiÖm mét phÇn, bëi hä biÕt r»ng vËn may khã cã kh¶ n¨ng lÆp
l¹i. T­¬ng tù nh­ vËy, nh÷ng ng­êi trång cam ë Florida ®èi phã víi møc thu nhËp thÊp t¹m thêi cña
m×nh b»ng c¸ch rót mét phÇn tiÒn tiÕt kiÖm hoÆc vay nî. Sù thay ®æi cña tiÕt kiÖm vµ vay n î cña mét gia
®×nh khi cã sù thay ®æi t¹m thêi trong thu nhËp kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn møc sèng cña hä. Kh¶ n¨ng mua
hµng ho¸ vµ dÞch vô cña gia ®×nh phô thuéc phÇn lín vµo thu nhËp th­êng xuyªn, tøc thu nhËp b×nh
th­êng hay b×nh qu©n cña hä.
§Ó ph¶n ¸nh sù bÊt b×nh ®¼ng trong møc sèng, th× viÖc sö dông ph©n phèi thu nhËp th­êng xuyªn
hîp lý h¬n so víi ph©n phèi thu nhËp hµng n¨m. MÆc dï rÊt khã tÝnh to¸n thu nhËp th­êng xuyªn, song ®©y
l¹i lµ mét kh¸i niÖm quan träng. Do thu nhËp th­êng xuyªn lo¹i bá nh÷ng biÕn ®éng t¹m thêi cña thu nhËp,
nªn nã ®­îc ph©n phèi mét c¸ch b×nh ®¼ng h¬n so víi thu nhËp hiÖn t¹i.
TÝnh c¬ ®éng kinh tÕ
§«i khi mäi ng­êi nãi vÒ "ng­êi giµu" vµ "ng­êi nghÌo" nh­ thÓ nh÷ng nhãm ng­êi nµy ®­îc cÊu
thµnh bëi c¸c gia ®×nh cè ®Þnh tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c. Trªn thùc tÕ, kh«ng ph¶i lóc nµo còng vËy. TÝnh
c¬ ®éng kinh tÕ, sù thay ®æi nhãm thu nhËp cña c¸c c¸ nh©n, diÔn ra phæ biÕn trong nÒn kinh tÕ Mü. Sù di
chuyÓn lªn c¸c nÊc thang thu nhËp cao h¬n cã thÓ lµ nhê vËn may hoÆc sù cÇn mÉn vµ sù d i chuyÓn xuèng
nÊc thang thÊp h¬n cã thÓ do thiÕu may m¾n hoÆc l­êi biÕng. Mét phÇn tÝnh c¬ ®éng nµy ph¶n ¸nh sù thay
®æi t¹m thêi cña thu nhËp, trong khi mét sè ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña thu nhËp th­êng xuyªn.
Do tÝnh c¬ ®éng kinh tÕ rÊt lín, nªn nhiÒu ng­ êi chØ t¹m thêi ë d­íi ng­ìng nghÌo ®ãi. NghÌo ®ãi
lµ vÊn ®Ò dµi h¹n ®èi víi mét sè t­¬ng ®èi nhá c¸c hé gia ®×nh. Trong kho¶ng thêi gian 10 n¨m, cø bèn hé
gia ®×nh l¹i cã kho¶ng mét hé r¬i xuèng d­íi ng­ìng nghÌo ®ãi Ýt nhÊt mét n¨m. Tuy nhiªn, ch­a ®Õn 3 %
c¸c hé gia ®×nh thuéc diÖn nghÌo trong vßng 8 n¨m hoÆc l©u h¬n. Cã kh¶ n¨ng lµ c¸c hé gia ®×nh nghÌo
t¹m thêi vµ c¸c hé gia ®×nh nghÌo th­êng xuyªn ph¶i ®èi mÆt víi c¸c vÊn ®Ò kh¸c nhau, nªn c¸c chÝnh s¸ch
chèng nghÌo ®ãi cÇn ph¶i ph©n biÖt râ gi÷a nh÷ng nhãm nµy.
Mét c¸ch kh¸c ph¶n ¸nh tÝnh c¬ ®éng kinh tÕ lµ sù thµnh c«ng vÒ mÆt kinh tÕ diÔn ra liªn tôc tõ
thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c. C¸c nhµ kinh tÕ nghiªn cøu chñ ®Ò nµy ®· nhËn thÊy r»ng tÝnh c¬ ®éng t­¬ng
®èi lín. NÕu ng­êi cha cã ®­îc thu nhËp lín h¬ n 20% so víi møc thu nhËp trung b×nh cña thÕ hÖ «ng,
th× ng­êi con trai cña «ng rÊt cã thÓ sÏ cã thu nhËp cao h¬n 8% so víi møc thu nhËp trung b×nh cña thÕ
hÖ anh ta. HÇu nh­ kh«ng cã mèi quan hÖ t­¬ng quan gi÷a thu nhËp cña ng­êi «ng vµ ®øa ch¸u néi.
Mét hÖ qu¶ cña tÝnh c¬ ®éng lín nµy lµ nÒn kinh tÕ Mü cã ®Çy rÉy c¸c nhµ triÖu phó tù thµnh ®¹t
(còng nh­ cã rÊt nhiÒu ng­êi thõa kÕ chi tiªu hoang phÝ tµi s¶n thõa kÕ). Theo con sè ­íc tÝnh trong n¨m
1996, kho¶ng 2,7 triÖu hé gia ®×nh ë Mü cã tµi s¶n rßng (tµ i s¶n trõ nî) h¬n 1 triÖu ®« la. Nh÷ng gia ®×nh
nµy ®¹i diÖn cho 2,8 % nh÷ng ng­êi giµu nhÊt. Cø kho¶ng 4 trong 5 triÖu phó nµy lµ nh÷ng ng­êi tù kiÕm
®­îc tiÒn, vÝ dô b»ng c¸ch khëi nghiÖp vµ x©y dùng mét doanh nghiÖp hoÆc b»ng c¸ch leo lªn c¸c nÊc
thang quyÒn lùc. ChØ cã mét trong sè n¨m triÖu phó ®ã lµ nhê thõa kÕ.
KiÓm tra nhanh: Tû lÖ nghÌo ®ãi ph¶n ¸nh c¸i g×? M« t¶ ba vÊn ®Ò tiÒm Èn trong viÖc lµm s¸ng
tá tû lÖ nghÌo ®ãi tÝnh ®­îc.

345
 TriÕt lý chÝnh trÞ vÒ t¸i ph©n phèi thu nhËp
Chóng ta ®· biÕt thu nhËp cña nÒn kinh tÕ ®­îc ph©n phèi nh­ thÕ nµo vµ ®· xem xÐt mét sè vÊn ®Ò
khi lý gi¶i møc ®é bÊt b×nh ®¼ng quan s¸t ®­îc. Cuéc th¶o luËn nµy mang tÝnh thùc chøng, tøc chØ thuÇn tuý
m« t¶ thÕ giíi kh¸ch quan. B©y giê chóng ta chuyÓn sang c©u hái mang tÝnh chuÈn t¾c mµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh
chÝnh s¸ch ph¶i ®èi mÆt: ChÝnh phñ nªn lµm g× tr­íc sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ kinh tÕ?
C©u hái nµy kh«ng chØ thuéc lÜnh vùc kinh tÕ häc. ChØ cã ph©n tÝch kinh tÕ kh«ng th«i th× chóng
ta kh«ng thÓ biÕt ®­îc c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s ¸ch cã nªn nç lùc lµm cho x· héi trë nªn b×nh ®¼ng
h¬n kh«ng. Quan ®iÓm cña chóng ta vÒ c©u hái nµy phÇn lín thuéc vÒ triÕt lý chÝnh trÞ. Tuy nhiªn, do vai
trß cña chÝnh phñ trong viÖc t¸i ph©n phèi thu nhËp hiÖn lµ trung t©m cña rÊt nhiÒu cuéc tranh luËn vÒ
chÝnh s¸ch kinh tÕ, nªn ë ®©y chóng ta v­ît ra khái ph¹m vi khoa häc kinh tÕ ®Ó xem xÐt mét chót triÕt
lý chÝnh trÞ.
ThuyÕt vÞ lîi
Mét tr­êng ph¸i t­ t­ëng xuÊt chóng vÒ triÕt lý chÝnh trÞ lµ thuyÕt vÞ lîi. Ng­êi s¸ng lËp ra
thuyÕt vÞ lîi lµ nhµ triÕt häc ng­êi Anh Jeremy Bentham (1748 -1832) vµ John Stuart Mill (1806 -1873).
VÒ c¬ b¶n, môc tiªu cña nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi lµ vËn dông l« gÝch cña qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh
c¸ nh©n ®Ó gi¶i ®¸p c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®¹o ®øc vµ chÝnh s¸ch c«ng céng.
§iÓm khëi ®Çu cña thuyÕt vÞ lîi lµ ý t­ëng vÒ Ých lîi - møc ®é hµi lßng hoÆc tho¶ m·n mµ mét c¸
nh©n nhËn ®­îc nhê hoµn c¶nh cña anh ta. Ých lîi lµ mét th­íc ®o vÒ phóc lîi vµ, theo nh÷ng ng­êi theo
thuyÕt vÞ lîi, nã lµ môc tiªu cuèi cïng cña mäi hµnh ®éng c ¸ nh©n vµ c«ng céng. Hä cho r»ng môc tiªu hîp
lý cña chÝnh phñ lµ tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi cña mäi thµnh viªn trong x· héi.
Nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi ñng hé hµnh vi t¸i ph©n phèi thu nhËp v× hä cho r»ng Ých lîi cËn
biªn gi¶m dÇn. Cã vÎ hîp lý khi cho r»ng mét ®« la thu nhËp t¨ng thªm cña ng­êi nghÌo mang l¹i cho
hä Ých lîi lín h¬n so víi Ých lîi do mét ®« la thu nhËp t¨ng thªm ®em l¹i cho ng­êi giµu. Nãi c¸ch kh¸c,
khi thu nhËp cña mét c¸ nh©n nµo ®ã t¨ng, th× phóc lîi t¨ng thªm tõ mét ®« la thu nhËp t ¨ng thªm sÏ
gi¶m. Gi¶ ®Þnh hîp lý nµy, cïng víi môc tiªu tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi cña thuyÕ t vÞ lîi, hµm ý r»ng chÝnh
phñ nªn cè g¾ng ®¹t ®­îc sù ph©n phèi thu nhËp b×nh ®¼ng h¬n.
LËp luËn trªn thËt ®¬n gi¶n. H·y t­ëng t­îng ra r»ng Peter vµ Paul lµ hai ng­ êi gièng nhau,
®iÓm kh¸c biÖt duy nhÊt gi÷a hä lµ Peter kiÕm ®­îc 80.000 ®« la vµ Paul kiÕm ®­îc 20.000 ®« la. Trong
tr­êng hîp ®ã, viÖc lÊy mét ®« la cña Peter ®­a cho Paul lµm gi¶m Ých lîi cña Peter vµ lµm t¨ng Ých lîi
cña Paul. Song do Ých lîi gi¶m dÇn, nªn Ých lîi cña Peter gi¶m Ýt h¬n so víi møc gia t¨ng Ých lîi cña
Paul. Do vËy, t¸i ph©n phèi thu nhËp lµm t¨ng tæng Ých lîi, ®©y chÝnh lµ môc tiªu cña nh÷ng ng­êi theo
thuyÕt vÞ lîi.
Ban ®Çu, lËp luËn cña nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi cã vÎ nh­ hµm ý r» ng chÝnh phñ nªn tiÕp
tôc ph©n phèi l¹i thu nhËp cho tíi khi mäi c¸ nh©n trong x· héi cã thu nhËp hoµn toµn gièng nhau. Trªn
thùc tÕ, ®iÒu nµy ®óng nÕu tæng thu nhËp - b»ng 100.000 ®« la trong vÝ dô cña chóng ta - cè ®Þnh. Tuy
nhiªn, thùc tÕ l¹i kh«ng ph¶i nh­ vËy. Nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi ph¶n ®èi sù b×nh ®¼ng tuyÖt ®èi vÒ
thu nhËp, bëi hä thõa nhËn mét trong M­êi nguyªn lý cña kinh tÕ häc ®· tr×nh bµy trong Ch­¬ng 1: Mäi
ng­êi ph¶n øng ®èi víi c¸c kÝch thÝch.
§Ó lÊy thu nhËp cña Peter ®­a cho Paul, chÝnh phñ ph¶i theo ®uæi chÝnh s¸ch t¸i ph©n phãi thu
nhËp, vÝ dô hÖ thèng thuÕ thu nhËp vµ phóc lîi liªn bang cña Mü. Víi chÝnh s¸ch ®ã, nh÷ng ng­êi cã thu
nhËp cao ph¶i nép thuÕ cao, cßn nh÷ng ng­êi cã thu nhËp thÊp nhËn ®­îc trî cÊp thu nhËp. Song nh­
chóng ta ®· thÊy trong ch­¬ng 8 vµ 12, thuÕ lµm biÕn d¹ng c¸c kÝch thÝch vµ g©y ra kho¶n mÊt kh«ng.
NÕu chÝnh phñ lÊy ®i phÇn thu nhËp t¨ng thªm mµ mét c¸ nh©n nµo ®ã cã thÓ kiÕm ®­îc th«ng qua viÖc
t¨ng thuÕ hoÆc gi¶m trî cÊp, th× c¶ Peter vµ Paul cã Ýt ®é ng c¬ lao ®éng ch¨m chØ h¬n. Khi hä lao ®éng

346
Ýt, thu nhËp cña x· héi sÏ gi¶m, vµ do vËy tæng Ých lîi còng gi¶m. ChÝnh phñ cña nh÷ng ng­êi theo
thuyÕt vÞ lîi ph¶i c©n ®èi gi÷a lîi Ých thu ®­îc tõ sù b×nh ®¼ng h¬n vµ thiÖt h¹i do viÖc lµm biÕn d¹ng c¸c
kÝch thÝch g©y ra. V× vËy ®Ó tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi, chÝnh phñ ph¶i dõng ngay viÖc theo ®uæi chñ nghÜa
b×nh qu©n trong x· héi.
Mét c©u truyÖn ngô ng«n næi tiÕng cã thÓ lµm s¸ng tá l« gÝch cña thuyÕt vÞ lîi. H·y t­ëng t­îng
ra r»ng Peter vµ Paul lµ nh÷ng ng­êi du lÞch ®ang kh¸t n­íc vµ bÞ kÑt ë nh÷ng n¬i kh¸c nhau trªn sa
m¹c. èc ®¶o cña Peter cã rÊt nhiÒu n­íc, nh­ng cña Paul l¹i cã rÊt Ýt. NÕu chÝnh phñ cã thÓ lÊy n­íc tõ
èc ®¶o nµy ®­a sang èc ®¶o kh¸c mµ kh«ng tèn kÐm chi phÝ, th× hä cã thÓ tèi ®a ho¸ tæng Ý ch lîi thu
®­îc tõ n­íc b»ng c¸ch lµm c©n b»ng l­îng n­íc ë c¶ hai n¬i. Tuy nhiªn, chóng ta h·y gi¶ sö chÝnh phñ
chØ cã mét chiÕc x« thñng. Khi chÝnh phñ cè g¾ng chuyÓn n­íc tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c, sÏ cã mét sè
n­íc bÞ thÊt tho¸t trong qu¸ tr×nh vËn chuy Ón. Trong tr­êng hîp nµy, chÝnh phñ theo thuyÕt vÞ lîi cã thÓ
tiÕp tôc lÊy n­íc tõ Peter sang cho Paul, tuú thuéc vµo møc ®é kh¸t cña Paul vµ møc ®é rß rØ cña chiÕc x«.
Song chØ víi chiÕc x« bÞ rß rØ, chÝnh phñ theo thuyÕt vÞ lîi kh«ng theo ®uæi sù b×nh ®¼ ng tuyÖt ®èi.
Chñ nghÜa tù do
Quan ®iÓm thø hai vÒ bÊt b×nh ®¼ng cã thÓ ®­îc gäi lµ chñ nghÜa tù do. Nhµ triÕt häc Kohn
Rawls ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt nµy trong t¸c phÈm cña «ng mang tªn Lý thuyÕt vÒ sù c«ng b»ng. Cuèn
s¸ch ®­îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu vµo n¨m 197 1 vµ ®· nhanh chãng trë thµnh t¸c phÈm kinh ®iÓn trong triÕt lý
chÝnh trÞ.
Rawls b¾t ®Çu b»ng tiªn ®Ò cho r»ng c¸c thÓ chÕ, luËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch cña x· héi ph¶i cã tÝnh
c«ng b»ng. ¤ng ®­a ra mét c©u hái mang tÝnh tù nhiªn: Chóng ta, nh÷ng thµnh viªn cñ a x· héi, ®· tõng
thèng nhÊt víi nhau nh­ thÕ nµo vÒ ý nghÜa cña sù c«ng b»ng? Cã vÎ nh­ quan ®iÓm cña mçi c¸ nh©n
kh«ng tr¸nh khái viÖc dùa trªn nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ cña hä - nghÜa lµ c¸ nh©n ®ã cã tµi hay kÐm tµi,
ch¨m chØ hay l­êi biÕng, häc vÊn cao h ay thÊp, ®­îc sinh ra trong mét gia ®×nh giµu hay nghÌo. Chóng
ta cã thÓ x¸c ®Þnh mét c¸ch kh¸ch quan r»ng mét x· héi c«ng b»ng ph¶i nh­ thÕ nµo kh«ng?
§Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, Rawls ®­a ra mét thùc nghiÖm t­ duy nh­ sau. H·y t­ëng t­îng ra r»ng
tr­íc khi ®­îc sinh ra, chóng ta häp nhau l¹i ®Ó ®Ò ra c¸c quy t¾c ®iÒu khiÓn x· héi. Vµo thêi ®iÓm ®ã,
chóng ta kh«ng biÕt tÝ g× vÒ tr¹m dõng ch©n trong cuéc ®êi cña chóng ta. Theo lêi cña Rawls, chóng ta
®ang ngåi ë "vÞ trÝ xuÊt ph¸t" ®»ng sau mét "bøc mµn bÝ mËt". T¹i vÞ trÝ xuÊt ph¸t nµy, Rawls lËp luËn
r»ng chóng ta cã thÓ lùa chän mét tËp hîp c¸c quy t¾c cho x· héi, bëi v× chóng ta ph¶i c©n nh¾c xem
nh÷ng quy t¾c nµy sÏ ¶nh h­ëng ®Õn c¸c c¸ nh©n nh­ thÕ nµo? Nh­ Rawls nãi, "Do tÊt c¶ ®ang ë trong
hoµn c¶nh nh­ nhau vµ kh«ng ai cã thÓ ®­a ra c¸c nguyªn t¾c cã lîi cho b¶n th©n m×nh, nªn c¸c nguyªn
lý vÒ sù c«ng b»ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña sù tranh luËn vµ tho¶ thuËn b×nh ®¼ng". ViÖc thiÕt kÕ c¸c chÝnh
s¸ch vµ thÓ chÕ c«ng céng theo c¸ch nµy cã thÓ cho phÐp chóng ta ®¸ nh gi¸ mét c¸ch kh¸ch quan nh÷ng
chÝnh s¸ch nµo lµ c«ng b»ng.
Sau ®ã Rawls c©n nh¾c xem nªn theo ®uæi chÝnh s¸ch c«ng céng nµo tõ phÝa sau bøc mµn bÝ
mËt ®ã. Cô thÓ, «ng nghiªn cøu xem mét c¸ nh©n sÏ quan t©m ®Õn c¸ch ph©n phèi thu nhËp nµo, nÕu anh
ta kh«ng biÕt ®­îc r»ng m×nh sÏ n»m trong nhãm thu nhËp cao nhÊt, thÊp nhÊt hay trung b×nh cña ph©n
phèi ®ã. Rawls lËp luËn r»ng mét c¸ nh©n ë vÞ trÝ xuÊt ph¸t ®Æc biÖt quan t©m ®Õn nguy c¬ ph¶i n»m
trong nhãm thÊp nhÊt cña ph©n phèi thu nhËp. Do vËy, khi thiÕt kÕ c¸c chÝnh s¸ch c«ng céng, chóng ta
nªn cè g¾ng t¨ng phóc lîi cña nhãm ng­êi nghÌo nhÊt trong x· héi. Tøc lµ, thay v× tèi ®a ho¸ tæng Ých
lîi cña c¸c c¸ nh©n nh­ ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi sÏ lµm, Rawls tèi ®a ho¸ Ých lîi tèi thiÓu. Quy t¾c ®ã cña
Rawls ®­îc gäi lµ tiªu chuÈn tèi ®a ho¸ tèi thiÓu (maximin)
Do tiªu chuÈn tèi ®a ho¸ tèi thiÓu tËp trung vµo nh÷ng c¸ nh©n kÐm may m¾n nhÊt trong x· héi,
nªn nã thiªn vÒ nh÷ng chÝnh s¸ch c«ng céng t¹o ra sù b×nh ®¼ng trong ph©n phèi thu nhËp. B»ng c¸ch
chuyÓn thu nhËp tõ ng­êi giµu sang cho ng­êi nghÌo, x· héi lµm t¨ng phóc lîi cña nh÷ng ng­êi kÐm

347
may m¾n nhÊt. Tuy nhiªn, chØ tiªu tèi ®a ho¸ tèi thiÓu sÏ kh«ng dÉn ®Õn x· héi b×nh ®¼ng tuyÖt ®èi. NÕu
chÝnh phñ høa san b»ng tuyÖt ®èi thu nhËp, th× mäi ng­êi sÏ kh«ng cã ®éng c¬ lao ®éng ch¨m chØ, tæng
thu nhËp cña x· héi sÏ gi¶m m¹nh vµ nh÷ng c¸ nh©n kÐm may m¾n nhÊt sÏ ngµy cµng nghÌo h¬n. Do
vËy, chØ tiªu tèi ®a ho¸ tèi thiÓu vÉn dÉn ®Õn nh÷ng chªnh lÖch thu nhËp, bëi v× nh÷ng chªnh lÖch nµy cã
thÓ c¶i thiÖn ®­îc c¸c kÝch thÝch vµ do vËy lµm t¨ng kh¶ n¨ng trî gióp cña x· héi cho ng­êi nghÌo. Tuy
nhiªn, do triÕt lý cña Rawls chØ quan t©m ®Õn nh÷ng thµnh viªn kÐm may m¾n nhÊt trong x· héi, nªn nã
theo ®uæi viÖc t¸i ph©n phèi thu nhËp m¹nh h¬n so víi thuyÕt vÞ lîi.
C¸c quan ®iÓm cña Rawls ®· g©y nhiÒu tranh c·i, song thùc nghiÖm t­ duy do «ng ®­a ra cã søc
hÊp dÉn rÊt lín. §Æc biÖt,nã cho phÐp chóng ta xem xÐt t¸i ph©n phèi thu nhËp d­íi d¹ng mét kho¶n b¶o
hiÓm x· héi. Tõ vÞ trÝ xuÊt ph¸t ®»ng sau tÊm mµn bÝ mËt, viÖc t¸i ph©n phèi thu nhËp gièng nh­ mét
chÝnh s¸ch b¶o hiÓm. Nh÷ng ng­êi chñ së h÷u nhµ mua b¶o hiÓm ho¶ ho¹n nh»m tr¸nh nguy c¬ ch¸y
nhµ. T­¬ng tù nh­ vËy, khi x· héi lùa chän chÝnh s¸ch ®¸nh vµo ng­êi giµu nh»m hç trî thu nhËp cho
ng­êi nghÌo, th× nh­ vËy chón g ta ®· b¶o hiÓm cho chÝnh m×nh tr¸nh ®­îc rñi ro trë thµnh thµnh viªn
cña mét gia ®×nh nghÌo. Do mäi ng­êi ®Òu kh«ng thÝch rñi ro, nªn chóng ta rÊt h¹nh phóc khi ®­îc sinh
ra trong x· héi cã lo¹i b¶o hiÓm nµy.
Song thËt kh«ng râ rµng chót nµo khi cho r»ng nh÷ng ng­êi ®»ng sau bøc mµn bÝ mËt ®ã l¹i
thùc sù ghÐt rñi ro khi theo ®uæi nguyªn t¾c tèi ®a ho¸ tèi thiÓu. Trªn thùc tÕ, do mét c¸ nh©n ë vÞ trÝ
xuÊt ph¸t cã kh¶ n¨ng r¬i vµo vÞ trÝ bÊt kú nµo ®ã trong ph©n phèi thu nhËp, nªn anh ta cã thÓ coi c¸c kÕt
côc lµ ®ång kh¶ n¨ng khi ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch c«ng céng. Trong tr­êng hîp ®ã, chÝnh s¸ch tèt nhÊt tõ
phÝa sau bøc mµn bÝ mËt sÏ lµ tèi ®a ho¸ Ých lîi trung b×nh cña c¸c thµnh viªn trong x· héi,vµ ý t­ëng
cuèi cïng vÒ sù c«ng b»ng cã xu h­íng thiªn vÒ thuy Õt vÞ lîi h¬n so víi quan ®iÓm cña Rawls.
ThuyÕt vÞ lîi tù do
Quan ®iÓm thø ba vÒ t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng ®­îc gäi lµ chñ nghÜa vÞ lîi tù do. Hai quan ®iÓm
mµ chóng ta võa ®Ò cËp ®Õn - thuyÕt vÞ lîi vµ chñ nghÜa tù do - ®Òu coi tæng thu nhËp cña x· héi lµ nguån
lùc ®­îc chia sÎ mµ mét nhµ ho¹ch ®Þnh x· héi cã thÓ tù do t¸i ph©n phèi nh»m ®¹t ®­îc môc tiªu x· héi
nµo ®ã. Ng­îc l¹i, thuyÕt vÞ lîi tù do l¹i lËp luËn r»ng b¶n th©n x· héi kh«ng kiÕm ®­îc thu nhËp - chØ
cã nh÷ng thµnh viªn riªng lÎ cña x· héi mí i kiÕm ®­îc thu nhËp. Theo thuyÕt vÞ lîi tù do, chÝnh phñ
kh«ng nªn lÊy thu nhËp tõ mét sè c¸ nh©n nµy chuyÓn cho mét sè c¸ nh©n kh¸c nh»m ®¹t ®­îc mét sù
ph©n phèi thu nhËp nµo ®ã.
VÝ dô, nhµ triÕt häc Robert Nozick ®· viÕt nh­ sau trong t¸c phÈm næi tiÕ ng cña «ng xuÊt b¶n
n¨m 1974 cã tªn T×nh tr¹ng v« chÝnh phñ, Nhµ n­íc vµ Sù kh«ng t­ëng:
Chóng ta kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®øa trÎ ®­îc ng­êi nµo ®ã thÝ cho nh÷ng mÈu b¸nh mµ anh ta thu
®­îc khi söa l¹i c¸c nh¸t c¾t cÈu th¶. Kh«ng cã sù ph©n phèi tËp trung, kh«ng c¸ nh©n hoÆc nhãm ng­êi
nµo ®­îc quyÒn kiÓm so¸t mäi nguån lùc khi cïng nhau quyÕt ®Þnh xem chóng ®­îc ph©n phèi nh­ thÕ
nµo. C¸i mµ mét c¸ nh©n nhËn ®­îc ph¶i lµ c¸i anh ta lÊy tõ nh÷ng ng­êi ®· trao ®æi víi anh ta ®Ó lÊy
c¸i g× ®ã, hoÆc tõ ng­êi ®· tÆ ng anh ta. Trong x· héi tù do, nh÷ng c¸ nh©n kh¸c nhau kiÓm so¸t c¸c
nguån lùc kh¸c nhau vµ ng­êi chñ míi sinh ra tõ sù trao ®æi vµ hµnh ®éng tù nguyÖn cña c¸c c¸ nh©n.
Kh¸c víi nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi vµ chñ nghÜa tù do cè g¾ng ®¸nh gi¸ xem møc ®é bÊt b×nh
®öng nh­ thÕ nµo lµ hîp lý trong x· héi, Nozick ®· phñ nhËn hiÖu lùc cña chÝnh vÊn ®Ò nµy.
Nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi tù do ®¸nh gi¸ c¸c kÕt côc kinh tÕ c¨n cø vµo qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn
cña chóng. Khi ng­êi nµo ®ã kiÕm ®­îc thu nhËp nhê mét hµnh vi xÊu xa - vÝ dô khi ng­êi nµy ¨n c¾p
cña ng­êi kh¸c - chÝnh phñ cã quyÒn vµ nghÜa vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. Nh­ng khi qu¸ tr×nh quyÕt ®Þnh
ph©n phèi thu nhËp lµ c«ng b»ng, th× sù ph©n phèi ph¸t sinh tõ ®ã ph¶i c«ng b»ng, cho dï nã bÊt b×nh
®¼ng ®Õn ®©u.

348
 Nozick phª ph¸n chñ nghÜa tù do cña Rawls b»ng c¸ch tr×nh bµy sù t­¬ng ®ång gi÷a ph©n phèi
thu nhËp trong x· héi vµ ph©n phèi ®iÓm trong mét kho¸ häc. Gi¶ sö b¹n ®­îc yªu cÇu ®¸nh gi¸ sù c«ng
b»ng cña ®iÓm sè trong mét khãa häc kinh tÕ mµ b¹n ®ang tham dù . B¹n cã t­ëng t­îng r»ng m×nh ®ang
ë sau tÊm mµn bÝ mËt vµ lùa chän mét ph©n phèi ®iÓm sè mµ kh«ng biÕt g× vÒ tµi n¨ng vµ sù cè g¾ng cña
mçi sinh viªn kh«ng? Hay b¹n ®¶m b¶o r»ng qu¸ tr×nh chÊm ®iÓm cho mçi sinh viªn lµ c«ng b»ng vµ
kh«ng cÇn quan t©m ®Õn viÖc ph©n phèi cuèi cïng c«ng b»ng hay kh«ng c«ng b»ng? Ýt nhÊt trong tr­êng
hîp ph©n phèi ®iÓm sè, viÖc nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi tù do tËp trung vµo qu¸ tr×nh chø kh«ng ph¶i
kÕt côc rÊt cã søc thuyÕt phôc.
Nh÷ng ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi tù do kÕt l uËn r»ng sù b×nh ®¼ng vÒ c¬ héi quan träng h¬n sù
b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp. Hä tin r»ng chÝnh phñ nªn b¶o vÖ c¸c quyÒn c¸ nh©n ®Ó ®¶m b¶o cho mäi ng­êi
cã c¬ héi nh­ nhau trong viÖc sö dông tµi n¨ng vµ ®¹t ®­îc thµnh c«ng. Mét khi nh÷ng quy t¾c trß ch¬i
nµy ®­îc thiÕt lËp, chÝnh phñ kh«ng cã lý do g× ®Ó thay ®æi kÕt qu¶ ph©n phèi thu nhËp.
KiÓm tra nhanh: Pam kiÕm ®­îc nhiÒu tiÒn h¬n Pauline. Mét sè ng­êi ®Ò xuÊt nªn ®¸nh thuÕ
Pam ®Ó hç trî cho thu nhËp cña Pauline. Ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi, chñ nghÜa tù do vµ thuyÕt vÞ lîi tù do
sÏ ®¸nh gi¸ ®Ò xuÊt nµy nh­ thÕ nµo?

C¸c chÝnh s¸ch gi¶m nghÌo ®ãi

Nh­ chóng võa thÊy, c¸c nhµ triÕt häc chÝnh trÞ cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ vai trß mµ
chÝnh phñ cÇn thùc hiÖn nh»m thay ®æi ph©n phèi thu nhËp. Cuéc tranh luËn chÝ nh trÞ gi÷a ®a sè cö tri
còng ph¶n ¸nh sù bÊt ®ång t­¬ng tù. MÆc dï c¸c cuéc tranh luËn tiÕp tôc diÔn ra, nh­ng hÇu hÕt mäi
ng­êi ®Òu tin r»ng Ýt nhÊt chÝnh phñ còng nªn cè g¾ng gióp ®ì nh÷ng ng­êi nghÌo. Theo mét c©u nãi Èn
dô næi tiÕng, chÝnh phñ nªn t¹o ra mét "m¹ng l­íi an sinh" nh»m ®¶m b¶o r»ng kh«ng cã ng­êi d©n nµo
r¬i qu¸ s©u vµo c¹m bÉy cña sù nghÌo ®ãi.
NghÌo ®ãi lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò khã nhÊt mµ c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¶i ®­¬ng
®Çu. C¸c gia ®×nh nghÌo chÞu nhiÒu rñi ro nh­ kh«ng cã n hµ ë, lÖ thuéc vµo ma tuý, b¹o lùc gia ®×nh,
bÖnh tËt, mang thai ë tuæi vÞ thµnh niªn, mï ch÷, thÊt nghiÖp vµ tr×nh ®é häc vÊn thÊp. Thµnh viªn cña
c¸c gia ®×nh nghÌo võa cã nhiÒu nguy c¬ ph¹m téi, võa cã nhiÒu nguy c¬ trë thµnh n¹n nh©n cña téi
ph¹m. MÆc dï rÊt khã bãc t¸ch c¸c nguyªn nh©n vµ t¸c ®éng cña sù nghÌo ®ãi, nh­ng kh«ng cã g× nghi
ngê r»ng nghÌo ®ãi cã liªn quan ®Õn nhiÒu c¨n bÖnh kinh tÕ vµ x· héi.
Gi¶ sö b¹n lµ mét nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ vµ môc tiªu cña b¹n lµ gi¶m sè
ng­êi sèng trong nghÌo ®ãi. B¹n cã thÓ ®¹t ®­îc môc tiªu nµy b»ng c¸ch nµo? ë ®©y chóng ta xem xÐt
mét sè ph­¬ng ¸n chÝnh s¸ch mµ b¹n cã thÓ vËn dông. MÆc dï mçi ph­¬ng ¸n cã thÓ gióp ®­îc mét sè
ng­êi nµo ®ã tho¸t khái ®ãi nghÌo, nh­ng kh«ng cã ph­¬ng ¸n nµo hoµn h¶o vµ viÖc quyÕt ®Þnh ph­¬ng
¸n nµo tèt nhÊt lµ mét viªc lµm kh«ng dÔ dµng.
LuËt tiÒn l­¬ng tèi thiÓu
C¸c ®¹o luËt quy ®Þnh møc l­¬ng tèi thiÓu mµ c¸c doanh nghiÖp cã thÓ tr¶ cho ng­êi lao ®éng
lu«n lµ mét nguyªn nh©n g©y ra tranh c·i. Nh÷ng ng­êi ñng h é coi tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lµ c«ng cô trî
gióp nh÷ng ng­êi lao ®éng nghÌo mµ chÝnh phñ kh«ng tèn kÐm g×. Nh÷ng ng­êi ph¶n ®èi cho r»ng ®¹o
luËt nµy cã thÓ lµm tæn th­¬ng nh÷ng ng­êi mµ nã cã ý ®Þnh gióp ®ì.
Cã thÓ dÔ dµng hiÓu ®­îc tiÒn l­¬ng tèi thiÓu b»n g c¸ch sö dông c«ng cô cung cÇu nh­ chóng ta
®· thÊy lÇn ®Çu tiªn trong ch­¬ng 6. Víi nh÷ng lao ®éng thiÕu kü n¨ng vµ kinh nghiÖm, møc tiÒn l­¬ng
tèi thiÓu cao sÏ ®Èy tiÒn l­¬ng cao h¬n møc c©n b»ng cung cÇu. Do vËy nã lµm t¨ng chi phÝ lao ®éng vµ
gi¶m l­îng cÇu vÒ lao ®éng cña c¸c doanh nghiÖp. KÕt qu¶ lµ thÊt nghiÖp cao h¬n ë nh÷ng nhãm ng­êi

349
chÞu ¶nh h­ëng cña tiÒn l­¬ng tèi thiÓu. MÆc dï nh÷ng lao ®éng tiÕp tôc lµm viÖc ®­îc lîi tõ møc tiÒn
l­¬ng cao, nh­ng nh÷ng ng­êi lÏ ra vÉn tiÕp tôc cã viÖc ë møc t iÒn l­¬ng thÊp h¬n l¹i bÞ thiÖt.
Quy m« cña t¸c ®éng nµy phô thuéc chñ yÕu vµo hÖ sè co gi·n cña cÇu. Nh÷ng ng­êi ñng hé
møc tiÒn l­¬ng tèi thiÓu cao lËp luËn r»ng cÇu vÒ lao ®éng gi¶n ®¬n t­¬ng ®èi Ýt co gi·n, do vËy møc tiÒn
l­¬ng tèi thiÓu cao chØ lµm t hÊt nghiÖp t¨ng nhÑ. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n tiÒn l­¬ng tèi thiÓu lËp luËn
r»ng cÇu vÒ lao ®éng co gi·n h¬n, ®Æc biÖt trong dµi h¹n, khi c¸c doanh nghiÖp cã thÓ ®iÒu chØnh møc sö
dông lao ®éng vµ s¶n xuÊt mét c¸ch triÖt ®Ó h¬n. Hä còng cho r»ng nhiÒu lao ®éng ®­îc lîi tõ tiÒn l­¬ng
tèi thiÓu l¹i lµ nh÷ng thanh thiÕu niªn trong c¸c gia ®×nh trung l­u, do vËy viÖc quy ®Þnh møc tiÒn l­¬ng
tèi thiÓu cao kh«ng ph¶i lµ chÝnh s¸ch hoµn h¶o trong viÖc gióp ®ì ng­êi nghÌo.
Phóc lîi
Mét biÖn ph¸p nh»m lµm t¨ng møc sèng cña ng­êi nghÌo lµ chÝnh phñ hç trî cho thu nhËp cña
hä. C¸ch c¬ b¶n mµ chÝnh phñ th­êng lµm lµ th«ng qua hÖ thèng phóc lîi. Phóc lîi lµ thuËt ng÷ réng
ph¶n ¸nh nhiÒu ch­¬ng tr×nh kh¸c nhau cña chÝnh phñ. Ch­¬ng tr×nh trî gióp t¹m thêi cho c¸c hé gia
®×nh nghÌo (tr­íc ®©y ®­îc gäi lµ Ch­¬ng tr×nh trî gióp nh÷ng gia ®×nh cã trÎ em sèng phô thuéc) lµ
mét ch­¬ng tr×nh nh»m gióp ®ì c¸c gia ®×nh cã trÎ em, nh­ng kh«ng cã ng­êi lín cã kh¶ n¨ng nu«i
sèng gia ®×nh. Nh÷ng gia ®×nh ®iÓn h×nh nhËn ®­îc lo¹i trî cÊp n µy th­êng lµ kh«ng cã bè, cßn mÑ ë
nhµ nu«i con nhá. Mét ch­¬ng tr×nh phóc lîi kh¸c lµ phô cÊp an sinh thu nhËp (SSI), nh»m trî gióp
nh÷ng gia ®×nh nghÌo èm ®au hoÆc tËt nguyÒn. Chó ý r»ng trong c¶ hai ch­¬ng tr×nh phóc lîi nµy, mét
c¸ nh©n nghÌo chØ víi thu nhËp thÊp th× kh«ng ®ñ tiªu chuÈn ®Ó nhËn ®­îc trî cÊp. C¸ nh©n ®ã ph¶i
chøng minh ®­îc r»ng anh ta cßn cã nh÷ng "tiªu chuÈn" kh¸c, vÝ dô cã con nhá hoÆc bÞ tËt nguyÒn.
Mét phª ph¸n phæ biÕn ®èi víi c¸c ch­¬ng tr×nh phóc lîi lµ chóng t¹o ra ®éng c¬ ®Ó m äi ng­êi
trë nªn "tóng bÊn". VÝ dô, nh÷ng ch­¬ng tr×nh ®ã cã thÓ khuyÕn khÝch c¸c gia ®×nh chia l×a nhau, bëi v×
nhiÒu gia ®×nh chØ ®ñ tiªu chuÈn nhËn ®­îc trî cÊp nÕu kh«ng cã «ng bè. Chóng còng cã thÓ khuyÕn
khÝch viÖc sinh ®Î kh«ng hîp ph¸p, bëi v× nhiÒ u phô n÷ nghÌo chØ ®ñ tiªu chuÈn nhËn ®­îc trî cÊp khi
hä cã con. Do nh÷ng bµ mÑ nghÌo, sèng c« ®éc lµ mét phÇn quan träng cña vÊn ®Ò nghÌo ®ãi vµ do c¸c
ch­¬ng tr×nh phóc lîi cã vÎ nh­ lµm t¨ng sè bµ mÑ nghÌo, sèng ®¬n ®éc, nªn nh÷ng ng­êi chØ trÝch hÖ
thèng phóc lîi kh¼ng ®Þnh r»ng c¸c chÝnh s¸ch ®ã lµm trÇm träng thªm c¨n bÖnh mµ chóng ®Þnh cøu
ch÷a. Do nh÷ng lËp luËn nh­ vËy, cuèi cïng hÖ thèng phóc lîi ®· ®­îc söa ®æi trong mét ®¹o luËt vµo
n¨m 1996 quy ®Þnh kho¶ng thêi gian giíi h¹n cã thÓ nhËn trî cÊ p cña c¸c c¸ nh©n.
Nh÷ng vÊn ®Ò tiÒm Èn nªu trªn nghiªm träng ®Õn møc nµo ®èi víi hÖ thèng phóc lîi? Kh«ng
mét ai biÕt ch¾c ®­îc ®iÒu nµy. Nh÷ng ng­êi ®Ò xuÊt hÖ thèng phóc lîi chØ ra r»ng viÖc trë thµnh nh÷ng
bµ mÑ nghÌo sèng c« ®éc lµ mét hiÖn thùc khã k h¨n, vµ hä kh«ng tin r»ng nhiÒu ng­êi cã ®éng c¬ ®Ó
theo ®uæi mét cuéc sèng nh­ vËy. H¬n n÷a, nh÷ng xu h­íng qua thêi gian ®· kh«ng ñng hé cho quan
®iÓm cho r»ng sù gi¶m sót sè gia ®×nh cã ®Çy ®ñ bè mÑ phÇn lín chÝnh lµ triÖu chøng cña hÖ thèng phóc
lîi, nh­ nh÷ng ng­êi phª ph¸n hÖ thèng nµy thØnh tho¶ng chØ trÝch. Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970, trî cÊp
phóc lîi (®· lo¹i trõ l¹m ph¸t) ®· gi¶m, song phÇn tr¨m sè trÎ em sèng chØ víi bè hoÆc mÑ l¹i t¨ng.
ThuÕ thu nhËp ©m
Mçi khi chÝnh phñ lùa chän mét hÖ thèng thu thu Õ nµo ®ã, th× nã còng ¶nh h­ëng ®Õn ph©n phèi
thu nhËp. §iÒu nµy thÓ hiÖn rÊt râ trong tr­êng hîp thuÕ thu nhËp luü tiÕn, trong ®ã nh÷ng gia ®×nh cã
thu nhËp cao ph¶i ®ãng gãp tû lÖ phÇn tr¨m thu nhËp lín h¬n d­íi d¹ng thuÕ so víi nh÷ng gia ®×nh cã
thu nhËp thÊp. Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn trong ch­¬ng 12, sù b×nh ®¼ng gi÷a c¸c nhãm thu nhËp lµ mét
chØ tiªu quan träng trong viÖc thiÕt kÕ hÖ thèng thuÕ.
NhiÒu nhµ kinh tÕ ®· ñng hé trî cÊp thu nhËp cho nh÷ng ng­êi nghÌo th«ng qua viÖc sö dông
mét kho¶n thuÕ thu nhËp ©m. Theo chÝnh s¸ch nµy, c¸c gia ®×nh sÏ b¸o c¸o thu nhËp cña m×nh víi chÝnh
phñ. Nh÷ng gia ®×nh cã thu nhËp cao sÏ nép mét kho¶n thuÕ dùa trªn thu nhËp cña hä. Nh÷ng gia ®×nh
cã thu nhËp thÊp sÏ nhËn ®­îc mét kho¶n trî cÊp. Nãi c¸ch kh¸c, hä sÏ "né p" mét kho¶n "thuÕ ©m.

350
 VÝ dô, gi¶ sö chÝnh phñ sö dông c«ng thøc sau ®Ó x¸c ®Þnh nghÜa vô nép thuÕ cña mét hé gia
®×nh:
NghÜa vô nép thuÕ = (1/3 thu nhËp) - 10.000 ®« la
Trong tr­êng hîp ®ã, mét gia ®×nh kiÕm ®­îc 60.000 ®« la ph¶i nép 10.000 ®« la tiÒn th uÕ, cßn
gia ®×nh kiÕm ®­îc 90.000 ®« la sÏ ph¶i nép 20.000 ®« lµ tiÒn thuÕ. Mét gia ®×nh kiÕm ®­îc 30.000 ®«
la sÏ kh«ng ph¶i nép mét kho¶n thuÕ nµo. Vµ mét gia ®×nh kiÕm ®­îc 15.000 ®« la sÏ "nî" - 5.000 ®« la
tiÒn thuÕ. Hay nãi c¸ch kh¸c, chÝnh phñ sÏ gö i cho gia ®×nh nµy tÊm sÐc trÞ gi¸ 5.000 ®« la.
Víi thuÕ ©m, nh÷ng gia ®×nh nghÌo sÏ nhËn ®­îc sù gióp ®ì tµi chÝnh mµ kh«ng ph¶i chøng
minh sù nghÌo ®ãi. Tiªu chuÈn duy nhÊt ®Ó nhËn ®­îc sù gióp ®ì nµy lµ thu nhËp thÊp. Tïy theo quan
®iÓm cña tõng ng­êi, thuéc tÝnh nµy cã thÓ lµ ­u ®iÓm hay nh­îc ®iÓm. Mét mÆt, thuÕ thu nhËp ©m
kh«ng khuyÕn khÝch viÖc sinh con bÊt hîp ph¸p vµ chia l×a gia ®×nh nh­ nh÷ng ng­êi phª ph¸n hÖ thèng
phóc lîi chØ trÝch. MÆt kh¸c, thuÕ thu nhËp ©m l¹i trî cÊp cho nh÷ng ng­êi l­êi biÕng vµ, trong con m¾t
cña mét sè ng­êi, hä kh«ng xøng ®¸ng nhËn ®­îc trî cÊp cña chÝnh phñ.
Mét ®iÒu kho¶n thuÕ trong thùc tÕ vËn hµnh gièng nh­ thuÕ thu nhËp ©m lµ miÔn thuÕ thu nhËp
kiÕm ®­îc. Kho¶n miÔn thuÕ nµy cho phÐp ng­êi nghÌo nhËn ®­îc mét kho¶ n hoµn thuÕ thu nhËp lín
h¬n so víi kho¶n thuÕ mµ hä ®· nép trong n¨m ®ã. Do ®iÒu kho¶n miÔn thuÕ thu nhËp kiÕm ®­îc chØ ¸p
dông cho nh÷ng ng­êi lao ®éng nghÌo, nªn nã kh«ng lµm gi¶m ®éng c¬ lao ®éng cña ng­êi nghÌo nh­
c¸c ch­¬ng tr×nh chèng nghÌo ®ãi kh¸ c ®· bÞ phª ph¸n. Tuy nhiªn, còng v× lý do ®ã nã ®· kh«ng gióp
lo¹i bá ®­îc t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi do thÊt nghiÖp, èm ®au, hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng lao ®éng.
Trî cÊp hiÖn vËt
Mét ph­¬ng ph¸p trî gióp ng­êi nghÌo kh¸c lµ cung cÊp trùc tiÕp cho ng­êi nghÌo mét sè lo¹i
hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ hä ®ang cÇn nh»m n©ng cao møc sèng cña hä. V Ý dô, c¸c tæ chøc tõ thiÖn cung
cÊp cho c¸c gia ®×nh nghÌo l­¬ng thùc, nhµ ë vµ ®å ch¬i vµo lÔ gi¸ng sinh. ChÝnh phñ cung cÊp cho c¸c
gia ®×nh nghÌo tem l­¬ng thùc, tøc c¸c phiÕu mua hµng cña chÝnh phñ cã thÓ sö dông ®Ó mua l­¬ng thùc
t¹i c¸c cöa hµng; nh÷ng cöa hµng nµy sau ®ã ®æi chóng cho chÝnh phñ ®Ó lÊy tiÒn. ChÝnh phñ còng cung
cÊp cho ng­êi nghÌo dÞch vô ch¨m sãc y tÕ th«ng qua mét ch­¬ng tr×nh cã tªn gäi lµ Trî gióp Y tÕ.
ViÖc trî cÊp cho ng­êi nghÌo b»ng hiÖn vËt hay b»ng tiÒn mÆt tèt h¬n? C©u tr¶ lêi kh«ng râ
rµng. Nh÷ng ng­êi ñng hé trî cÊp hiÖn vËt lËp luËn r»ng c¸c kho¶n trî cÊp nh­ vËy ®¶m b¶o cho ng­êi
nghÌo nhËn ®­îc ®óng nh÷ng g× hä cÇn. ViÖc nghiÖn r­îu vµ ma tuý th­ êng phæ biÕn h¬n ë nh÷ng thµnh
viªn nghÌo nhÊt cña x· héi. B»ng c¸ch cung cÊp cho ng­êi nghÌo l­¬ng thùc vµ chç ë, x· héi cã thÓ tin
t­ëng h¬n r»ng viÖc lµm cña hä kh«ng hÒ khuyÕn khÝch thãi nghiÖn ngËp. §©y lµ lý do t¹i sao trî cÊp
b»ng hiÖn vËt cho ng­êi nghÌo l¹i ®­îc ­u tiªn sö dông d­íi gãc ®é chÝnh trÞ h¬n so víi trî cÊp b»ng
tiÒn mÆt.
Nh÷ng ng­êi ñng hé trî cÊp b»ng tiÒn mÆt lËp luËn r»ng trî cÊp b»ng hiÖn vËt kh«ng cã hiÖu
qu¶ vµ kh«ng t«n träng ng­êi ®­îc h­ëng. ChÝnh phñ kh«ng biÕt ng­êi nghÌo ®an g cÇn nh÷ng hµng ho¸
vµ dÞch vô nµo nhÊt. NhiÒu ng­êi nghÌo lµ nh÷ng ng­êi b×nh th­êng, nh­ng gÆp rñi ro. Cho dï kÐm may
m¾n, hä vÉn lµ ng­êi thÝch hîp nhÊt ®Ó ®­a ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc lµm thÕ nµo ®Ó t¨ng møc sèng cña b¶n
th©n hä. Thay v× trî cÊp nh÷ng hµ ng ho¸ vµ dÞch vô mµ rÊt cã thÓ ng­êi nghÌo kh«ng cÇn, viÖc trî cÊp
b»ng tiÒn mÆt cã thÓ cho phÐp hä mua bÊt cø thø g× mµ hä nghÜ r»ng hä ®ang cÇn nhÊt.
C¸c ch­¬ng tr×nh chèng nghÌo ®ãi vµ ®éng c¬ lao ®éng
NhiÒu chÝnh s¸ch nh»m trî gióp ng­êi nghÌo cã thÓ g©y ra c¸c t¸c ®éng kh«ng mong muèn,
lµm n¶n lßng hä trong viÖc t×m c¸ch tho¸t khái ®ãi nghÌo. §Ó xem lý do t¹i sao, chóng ta hay xÐt vÝ dô
sau. Gi¶ sö mét gia ®×nh cÇn kho¶n thu nhËp 15.000 ®« la ®Ó duy tr× møc sèng thÝch hîp. Vµ gi¶ sö r»ng
víi sù quan t©m ®èi víi ng­êi nghÌo, chÝnh phñ høa ®¶m b¶o kho¶n thu nhËp ®ã cho mäi gia ®×nh. BÊt
kÓ mçi hé gia ®×nh kiÕm ®­îc bao nhiªu, chÝnh phñ sÏ ®¶m b¶o bï ®¾p phÇn chªnh lÖch gi÷a kho¶n thu
nhËp cña hä vµ 15.000 ®« la. B¹n dù ®o¸n chÝnh s¸ch nµy sÏ cã t¸c ®éng nh­ thÕ nµo?

351
 T¸c ®éng khuyÕn khÝch cña chÝnh s¸ch nµy rÊt râ rµng: Mäi ng­êi cã møc thu nhËp thÊp h¬n
15.000 ®« la ®Òu kh«ng cã ®éng c¬ t×m viÖc vµ lµm viÖc. Khi mçi ng­êi kiÕm ®­îc 1 ®« la thu nhËp,
chÝnh phñ sÏ gi¶m trî cÊp 1 ®« la. Trªn thùc tÕ, chÝnh p hñ ®· ®¸nh thuÕ 100% vµo kho¶n thu nhËp t¨ng
thªm. ThuÕ suÊt 100% ch¾c ch¾n sÏ lµ mét chÝnh s¸ch g©y kho¶n mÊt kh«ng lín.
Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña møc thuÕ suÊt cao cã thÓ tån t¹i trong thêi gian dµi. Mét c¸ nh©n
kh«ng cã ®éng c¬ lao ®éng sÏ mÊt ®i nh÷n g kinh nghiÖm mµ lÏ ra c«ng viÖc ®ã cã thÓ mang l¹i. Ngoµi
ra, con c¸i cña hä sÏ bá lì nh÷ng bµi häc th«ng qua viÖc quan s¸t bè hoÆc mÑ chóng thùc hiÖn c«ng viÖc
vµ ®iÒu nµy cã ¶nh h­ëng tiªu cùc ®Õn kh¶ n¨ng t×m viÖc vµ lµm viÖc cña chóng.
MÆc dï ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo mµ chóng ta ®ang th¶o luËn chØ cã tÝnh gi¶ thuyÕt, nh­ng
nã còng kh«ng ®Õn nçi phi thùc tÕ nh­ míi nh×n qua. Phóc lîi x· héi, trî gióp y tÕ, tem phiÕu l­¬ng
thùc, vµ miÔn thuÕ thu nhËp lµ nh÷ng ch­¬ng tr×nh nh»m gióp ®ì ng­êi nghÌo vµ chóng g¾n liÒn víi thu
nhËp cña c¸c hé gia ®×nh. Khi thu nhËp cña mét gia ®×nh nµo ®ã t¨ng, th× gia ®×nh ®ã kh«ng cßn ®ñ tiªu
chuÈn ®Ó h­ëng lîi Ých mµ nh÷ng ch­¬ng nµy ®em l¹i n÷a. Khi tÊt c¶ nh÷ng ch­¬ng tr×nh nµy ®­îc thùc
hiÖn ®ång thêi, th× phÇn lín c ¸c hé gia ®×nh th­êng ph¶i ®èi mÆt víi møc thuÕ suÊt cËn biªn thùc tÕ rÊt
cao. §«i khi møc thuÕ nµy cã thÓ lín h¬n 100%, do vËy c¸c gia ®×nh nghÌo bÞ thiÖt khi thu nhËp cña hä
t¨ng. Th«ng qua viÖc cè g¾ng trî gióp ng­êi nghÌo, chÝnh phñ ®· lµm mÊt ®éng c¬ lao ®éng cña hä.
Theo nh÷ng ng­êi chØ trÝch c¸c ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo, th× chóng ®· lµm thay ®æi th¸i ®é lao
®éng vµ ®· "nu«i d­ìng t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi".
Cã vÎ nh­ dÔ dµng ®­a ra ®­îc gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò nµy: gi¶m trî cÊp cho c¸c gia ®×nh nghÌo
mét c¸ch tõ tõ h¬n khi thu nhËp cña hä t¨ng. VÝ dô, nÕu mét gia ®×nh nghÌo mÊt 30 xu trî cÊp cho mçi
®« la thu nhËp kiÕm ®­îc, th× hä chØ ph¶i ®èi mÆt víi thuÕ suÊt 30%. MÆc dï møc thuÕ nµy phÇn nµo lµm
gi¶m nç lùc lao ®éng, nh­ng nã kh«ng lo¹i bá hoµn toµn ®éng c¬ lao ®éng.
VÊn ®Ò n¶y sinh ®èi víi gi¶i ph¸p ®ã lµ nã lµm t¨ng m¹nh chi phÝ cho c¸c ch­¬ng tr×nh chèng
®ãi nghÌo. NÕu c¸c kho¶n trî cÊp gi¶m dÇn khi thu nhËp cña gia ®×nh nghÌo nµo ®ã t¨ng, th× c¸c gia
®×nh ë ngay trªn møc nghÌo ®ãi còng sÏ ®ñ tiªu chuÈn nhËn ®­îc nh÷ng kho¶n trî cÊp ®¸ng kÓ. ViÖc c¾t
gi¶m trî cÊp cµng diÔn ra tõ tõ th× cµng cã nhiÒu gia ®×nh ®ñ tiªu chuÈn vµ chi phÝ cho ch­¬ng tr×nh cµng
lín. Do vËy, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi gi÷a viÖc g©y ra g¸nh n Æng cho
ng­êi nghÌo th«ng qua mét møc thuÕ suÊt biªn thùc tÕ cao vµ viÖc g©y ra g¸nh nÆng cho nh÷ng ng­êi
nép thuÕ khi c¸c ch­¬ng tr×nh gi¶m nghÌo ®ãi cã chi phÝ cao.
Cã rÊt nhiÒu c¸ch h¹n chÕ sù sa sót ®éng c¬ lao ®éng cña c¸c ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌ o.
Mét trong nh÷ng biÖn ph¸p ®ã lµ yªu cÇu mäi ng­êi nhËn trî cÊp ph¶i chÊp nhËn c«ng viÖc mµ chÝnh
phñ ®­a ra - hÖ thèng kiÓu nµy ®«i khi ®­îc gäi lµ phóc lîi lao ®éng. Mét biÖn ph¸p kh¸c lµ chØ trî cÊp
trong kho¶ng thêi gian cã giíi h¹n. TiÕn tr×nh nµy ® ­îc thùc hiÖn vµo n¨m 1996 trong mét dù luËt vÒ c¶i
c¸ch phóc lîi. Nh÷ng ng­êi ñng hé giíi h¹n vÒ mÆt thêi gian ®· chØ ra sù gi¶m sót tû lÖ nghÌo ®ãi vµo
cuèi nh÷ng n¨m 1990 nh­ mét dÊu hiÖu ñng hé cho quan ®iÓm cña hä. Nh÷ng ng­êi phª ph¸n lËp luËn
r»ng sù giíi h¹n vÒ mÆt thêi gian cã tÝnh tµn khèc ®èi víi nh÷ng thµnh viªn nghÌo nhÊt trong x· héi vµ
sù gi¶m sót tû lÖ nghÌo ®ãi vµo cuèi nh÷ng n¨m 1990 phÇn nhiÒu lµ do sù m¹nh lªn cña nÒn kinh tÕ chø
kh«ng ph¶i do sù c¶i c¸ch phóc lîi.
KiÓm tra nhanh: H·y liÖt kª ba chÝnh s¸ch trî gióp ng­êi nghÌo vµ th¶o luËn nh÷ng ­u vµ
nh­îc ®iÓm cña mçi chÝnh s¸ch.

KÕt luËn
Tõ rÊt l©u ng­êi ta ®· nghiªn cøu vÊn ®Ò ph©n phèi thu nhËp trong x· héi. Plato, mét nhµ triÕt
häc Hy L¹p cæ ®¹i, ®· kÕt luËn r»ng trong mét x· héi l ý t­ëng, thu nhËp cña ng­êi giµu nhÊt kh«ng
nhiÒu h¬n bèn lÇn thu nhËp cña ng­êi nghÌo nhÊt. MÆc dï viÖc ph¶n ¸nh sù bÊt b×nh ®¼ng lµ c«ng viÖc
rÊt khã kh¨n, nh­ng râ rµng møc ®é bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi chóng ta lín h¬n rÊt nhiÒu so víi ®Ò xuÊt
cña Plato.

352
 Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc th¶o luËn ë ch­¬ng 1 lµ: ChÝnh phñ ®«i khi c¶i thiÖn
®­îc kÕt côc thÞ tr­êng. Tuy nhiªn cã rÊt Ýt ý kiÕn thèng nhÊt vÒ c¸ch ¸p dông nguyªn lý nµy ®èi víi
ph©n phèi thu nhËp. C¸c nhµ triÕt häc vµ nhµ ho¹ch ®Þnh ch Ýnh s¸ch ngµy nay kh«ng thèng nhÊt ®­îc víi
nhau vÒ viÖc møc ®é b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp nh­ thÕ nµo ®­îc coi lµ chÊp nhËn ®­îc, hoÆc ngay c¶ viÖc
chÝnh s¸ch c«ng céng cã nªn lµm thay ®æi ph©n phèi thu nhËp kh«ng. NhiÒu cuéc tranh luËn c«ng khai
®· ph¶n ¸nh sù bÊt ®ång nµy. VÝ dô, mçi khi thuÕ t¨ng, c¸c nhµ lµm luËt ®Òu tranhluËn vÒ møc thuÕ ®¸nh
vµo ng­êi giµu, trung l­u vµ ng­êi nghÌo.
Mét nguyªn lý kh¸c trong M­êi Nguyªn lý cña Kinh tÕ häc lµ: Mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt víi sù
®¸nh ®æi. Nguyªn lý nµy rÊt quan t räng khi xem xÐt vÊn ®Ò bÊt b×nh ®¼ng vÒ kinh tÕ. C¸c chÝnh s¸ch g©y
bÊt lîi cho ng­êi giµu vµ lµm lîi cho ng­êi nghÌo ®· lµm gi¶m ®éng c¬ lµm giµu. Do v©y, c¸c nhµ ho¹ch
®Þnh chÝnh s¸ch ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi gi÷a b×nh ®¼ng vµ hiÖu qu¶. ChiÕc b¸nh c µng ®­îc chia ®Òu
th× nã cµng nhá. §©y lµ bµi häc liªn quan ®Õn ph©n phèi thu nhËp mµ mäi ng­êi ®Òu nhÊt trÝ.
Tãm t¾t

 Nh÷ng sè liÖu vÒ ph©n phèi thu nhËp cho thÊy cã sù bÊt b×nh ®¼ng lín trong x· héi. 1/5 sè
gia ®×nh giµu nhÊt kiÕm ®­îc gÇn gÊp m­êi lÇn th u nhËp cña 1/5 sè gia ®×nh nghÌo nhÊt.
 Do trî cÊp hiÖn vËt, chu kú sèng kinh tÕ, thu nhËp t¹m thêi vµ c¬ ®éng kinh tÕ rÊt quan
träng ®èi víi viÖc hiÓu ®­îc sù chªnh lÖch thu nhËp, nªn rÊt khã ph¶n ¸nh møc ®é bÊt b×nh
®¼ng trong x· héi khi chØ sö dông c¸c s è liÖu vÒ ph©n phèi thu nhËp trong mét n¨m nµo
®ã. Khi nh÷ng yÕu tè nµy ®­îc tÝnh ®Õn, chóng cã xu h­íng cho thÊy phóc lîi kinh tÕ
®­îc ph©n phèi b×nh ®¼ng h¬n so víi thu nhËp hµng n¨m.
 C¸c nhµ triÕt häc chÝnh trÞ cã quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ vai trß cña chÝn h phñ trong viÖc
thay ®æi ph©n phèi thu nhËp. Nh÷ng ng­êi ñng hé thuyÕt vÞ lîi (vÝ dô nh­ Stuart Mill)
chän ph©n phèi thu nhËp sao cho tèi ®a ho¸ tæng Ých lîi cña c¸c thµnh viªn trong x· héi.
Nh÷ng ng­êi theo ®uæi chñ nghÜa tù do (vÝ dô John Rawls) x¸c ®Þn h ph©n phèi thu nhËp
nh­ thÓ chóng ta ®ang ë sau mét "bøc mµn bÝ mËt" vµ nã ng¨n c¶n chóng ta biÕt tr¹m
dõng ch©n trong cuéc ®êi cña chÝnh chóng ta. Nh÷ng ng­êi theo chñ nghÜa vÞ lîi tù do (vÝ
dô Robert Nozick) cho r»ng chÝnh phñ nªn b¶o vÖ c¸c quyÒn c¸ n h©n nh»m ®¶m b¶o cho
mét tiÕn tr×nh c«ng b»ng, nh­ng sau ®ã kh«ng nªn can thiÖp vµo sù bÊt b×nh ®¼ng trong
kÕt qu¶ ph©n phèi thu nhËp cuèi cïng.
 NhiÒu chÝnh s¸ch kh¸c nhau ®· nh»m trî gióp ng­êi nghÌo - luËt vÒ tiÒn l­¬ng tèi thiÓu,
phóc lîi, thuÕ thu nhËp ©m, vµ trî cÊp hiÖn vËt. MÆc dï mçi chÝnh s¸ch gióp cho mét sè
gia ®×nh tho¸t khái t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi, nh­ng chóng còng cã nh÷ng t¸c ®éng phô kh«ng
mong muèn. Do sù trî gióp tµi chÝnh gi¶m khi thu nhËp t¨ng, nªn ng­êi nghÌo th­êng
ph¶i ®èi mÆt víi thuÕ suÊt biªn hiÖu qu¶ rÊt cao. ThuÕ suÊt biªn cao lµm gi¶m ®éng c¬ tù
tho¸t khái nghÌo ®ãi cña c¸c gia ®×nh nghÌo.

C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n

Tû lÖ nghÌo ®ãi Poverty rate
Ng­ìng nghÌo ®ãi Poverty line
Trî cÊp hiÖn vËt In kind transfer
Chu kú sèng Life cycle
Thu nhËp th­êng xuyªn Permanent income
ThuyÕt vÞ lîi Utilitarianism
Ých lîi Utility
Chñ nghÜa tù do Liberalism
Tiªu chuÈn tèi ®a ho¸ tèi thiÓu Maximin criterion

353
 ThuyÕt vÞ lîi tù do Libertarianism
Phóc lîi Welfare
ThuÕ thu nhËp ©m Negative income tax.
C©u hái «n tËp
1. 1/5 d©n sè giµu nhÊt ë Mü kiÕm ®­îc gÊp hai, gÊp bèn hay gÊp m­êi lÇn thu nhËp cña 1/5
sè ng­êi nghÌo nhÊt?
2. BÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp ë Mü cã møc ®é trÇm träng nh­ thÕ nµo khi so s¸nh víi c¸c
quèc gia kh¸c trªn thÕ giíi?
3. Nhãm ng­êi nµo trong x· héi cã nguy c¬ sèng trong nghÌo ®ãi lín nhÊt?
4. T¹i sao sù thay ®æi thu nhËp t¹m thêi vµ chu kú sèng l¹i g©y khã kh¨n cho viÖc ph¶n ¸nh
møc ®é bÊt b×nh ®¼ng?
5. Mét ng­êi theo thuyÕt vÞ lîi, mét ng­êi theo chñ nghÜa tù do vµ mét ng­êi theo thuy Õt vÞ
lîi tù do x¸c ®Þnh møc ®é bÊt b×nh ®¼ng chÊp nhËn ®­îc vÒ thu nhËp lµ bao nhiªu?
6. Nh÷ng ­u vµ nh­îc ®iÓm cña h×nh thøc trî cÊp hiÖn vËt cho ng­êi nghÌo lµ g×?
7. H·y cho biÕt c¸c ch­¬ng tr×nh chèng ®ãi nghÌo cã thÓ lµm gi¶m ®éng c¬ lao ®éng cña
ng­êi nghÌo nh­ thÕ nµo? B¹n cã thÓ kh¾c phôc nh­îc ®iÓm nµy nh­ thÕ nµo? ChÝnh s¸ch
do b¹n ®Ò xuÊt cã nh÷ng h¹n chÕ g×?

Bµi tËp vµ vËn dông

1. B¶ng 2 cho thÊy sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp ë Mü ®· t¨ng trong 20 n¨m qua. Mét sè yÕu tè
g©y sù gia t¨ng nµy ®· ®­îc th¶ o luËn trong ch­¬ng 19. Chóng lµ nh÷ng nh©n tè nµo?
2. B¶ng 4 cho thÊy tû lÖ trÎ em trong c¸c gia ®×nh cã thu nhËp d­íi ng­ìng nghÌo ®ãi gÇn gÊp
®«i tû lÖ ng­êi giµ trong nh÷ng gia ®×nh nµy. Sù ph©n bæ nguån lùc cña chÝnh phñ cho c¸c ch­¬ng tr×nh
x· héi kh¸c nhau cã thÓ g©y ra hiÖn t­îng nh­ thÕ nµo? (Gîi ý: xem ch­¬ng 12)
3. C¸c nhµ kinh tÕ th­êng coi sù biÕn ®éng thu nhËp do chu kú sèng lµ mét d¹ng biÕn ®éng thu
nhËp t¹m thêi hay th­êng xuyªn trong cuéc sèng cña con ng­êi. Theo nghÜa nµy, thu nhËp hiÖn t¹ i cã
thÓ so s¸nh víi thu nhËp th­êng xuyªn cña b¹n nh­ thÕ nµo? B¹n cã nghÜ r»ng thu nhËp hiÖn t¹i ph¶n
¸nh chÝnh x¸c møc sèng cña b¹n kh«ng?
4. Ch­¬ng nµy ®· th¶o luËn tÇm quan träng cña tÝnh c¬ ®éng vÒ kinh tÕ.
a. ChÝnh phñ cã thÓ theo ®uæi nh÷ng chÝnh s¸ch nµo nh»m t¨ng tÝnh c¬ ®éng vÒ kinh tÕ trong
mét thÕ hÖ nhÊt ®Þnh?
b. ChÝnh phñ cã thÓ theo ®uæi nh÷ng chÝnh s¸ch nµo nh»m t¨ng tÝnh c¬ ®éng vÒ kinh tÕ qua c¸c
thÕ hÖ?
c. B¹n cã nghÜ r»ng chóng ta nªn c¾t gi¶m chi tiªu cho c¸c ch­¬ng tr×nh phóc lîi hiÖ n t¹i nh»m
t¨ng chi tiªu cho c¸c ch­¬ng tr×nh t¨ng c­êng tÝnh c¬ ®éng vÒ kinh tÕ kh«ng? Nh÷ng ­u ®iÓm vµ nh­îc
®iÓm cña viÖc lµm nµy lµ g×?
5. XÐt hai céng ®ång. Céng ®ång thø nhÊt lµ 10 gia ®×nh víi møc thu nhËp 100 ®« la vµ 10 gia
®×nh kh¸c cã møc thu nh Ëp 20 ®« la. Céng ®ång thø hai cã 10 gia ®×nh cã møc thu nhËp 200 ®« la vµ
m­êi gia ®×nh cã møc thu nhËp 22 ®« la.
a. Céng ®ång nµo cã ph©n phèi thu nhËp b×nh ®¼ng h¬n? Céng ®ång nµo cã vÊn ®Ò nghÌo ®ãi
nghiªm träng h¬n?
b. Rawls thÝch ph©n phèi thu nhËp n µo h¬n? H·y gi¶i thÝch.
c. B¹n thÝch ph©n phèi thu nhËp nµo h¬n? H·y gi¶i thÝch.
6. Ch­¬ng nµy sö dông phÐp ngo¹i suy "chiÕc x« thñng" ®Ó gi¶i thÝch mét rµng buéc ®èi víi t¸i
ph©n phèi thu nhËp.

354
 a. Nh÷ng yÕu tè nµo trong hÖ thèng t¸i ph©n phèi thu nhËp cña Mü cã thÓ t¹o ra nh÷ng lç thñng
trong chiÕc x«? H·y tr×nh bµy cô thÓ.
b. B¹n cho r»ng c¸c ®¶ng viªn ®¶ng Céng hoµ hay ®¶ng D©n chñ nãi chung tin r»ng chiÕc x«
®­îc sö dông ®Ó t¸i ph©n phèi thu nhËp bÞ thñng nhiÒu h¬n? NiÒm tin nµy ¶nh h­ëng ®Õn quan ®iÓm cña
hä nh­ thÕ nµo vÒ møc ®é t¸i ph©n phèi thu nhËp mµ chÝnh phñ nªn thùc hiÖn?
7. Gi¶ sö cã hai kh¶ n¨ng ph©n phèi thu nhËp trong mét x· héi cã 10 ng­êi. Trong kh¶ n¨ng thø
nhÊt, 9 ng­êi nhËn ®­îc møc thu nhËp 30.000 ®« la vµ 1 ng­êi nhËn ®­îc møc thu nhË p 10.000 ®« la.
Trong kh¶ n¨ng thø hai, c¶ 10 ng­êi nhËn ®­îc møc thu nhËp 25.000 ®« la.
a. NÕu x· héi thùc hiÖn c¸ch ph©n phèi thu nhËp thø nhÊt, nh÷ng ng­êi ñng hé thuyÕt vÞ lîi sÏ
lËp luËn nh­ thÕ nµo vÒ t¸i ph©n phèi thu nhËp?
b. Rawls coi c¸ch ph©n phèi thu nhËp nµo lµ b×nh ®¼ng h¬n? H·y gi¶i thÝch.
c. Nozick coi c¸ch ph©n phèi thu nhËp nµo lµ b×nh ®¼ng h¬n? H·y gi¶i thÝch.
8. Tû lÖ nghÌo ®ãi sÏ t­¬ng ®èi thÊp nÕu gi¸ trÞ thÞ tr­êng cña c¸c kho¶n trî cÊp b»ng hiÖn vËt
®­îc tÝnh vµo thu nhËp cña c¸c hé gia ®×nh. ChÝnh phñ chi tiªu cho ch­¬ng tr×nh Trî gióp Y tÕ nhiÒu h¬n
so víi bÊt kú h×nh thøc trî cÊp b»ng hiÖn vËt nµo kh¸c, víi møc chi tiªu cho mçi gia ®×nh lªn tíi gÇn
5.000 ®« la mét n¨m.
a. NÕu chÝnh phñ ®­a cho mçi gia ®×nh mét tÊm sÐc thay v× chi t iªu cho ch­¬ng tr×nh Trî gióp
Y tÕ, b¹n cã nghÜ r»ng hÇu hÕt c¸c gia ®×nh nµy sÏ chi tiªu kho¶n tiÒn ®ã ®Ó mua b¶o hiÓm y tÕ kh«ng?
(H·y nhí r»ng ng­ìng nghÌo ®ãi lµ d­íi 15.000 ®« la cho mét gia ®×nh 4 ng­êi). T¹i sao?
b. C©u tr¶ lêi trong phÇn (a) ¶nh h­ ëng nh­ thÕ nµo ®Õn quan ®iÓm cña b¹n vÒ viÖc chóng ta cã
nªn x¸c ®Þnh tû lÖ nghÌo ®ãi b»ng c¸ch tÝnh ®Õn gi¸ trÞ c¸c kho¶n trî cÊp b»ng hiÖn vËt tõ chÝnh phñ
kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
c. C©u tr¶ lêi trong phÇn (a) ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn quan ®iÓm cña b¹n vÒ viÖc chóng ta nªn
cung cÊp c¸c kho¶n trî gióp ®èi víi nghÌo d­íi d¹ng tiÒn mÆt hay d­íi d¹ng hiÖn vËt?
9. Gi¶ sö nghÜa vô nép thuÕ cña mét gia ®×nh b»ng thu nhËp cña hä nh©n víi 1/2 vµ trõ ®i
10.000 ®« la. Theo hÖ thèng thuÕ nµy, mét sè gia ®×nh sÏ ph¶i nép thuÕ cho chÝnh phñ vµ mét sè gia ®×nh
kh¸c nhËn ®­îc tiÒn tõ chÝnh phñ th«ng qua kho¶n "thuÕ thu nhËp ©m".
a. H·y xem xÐt c¸c gia ®×nh cã thu nhËp tr­íc thuÕ lµ 0 ®« la, 10.000 ®« la, 20.000 ®« la,
30.000 ®« la vµ 40.000 ®« la. H·y lËp mét b¶ng ghi th u nhËp tr­íc thuÕ, thuÕ ph¶i nép cho chÝnh phñ vµ
thu nhËp sau thuÕ cña mçi gia ®×nh.
b. ThuÕ suÊt biªn cña hÖ thèng nµy b»ng bao nhiªu? (Xem ch­¬ng 12 nÕu b¹n cÇn «n l¹i ®Þnh
nghÜa vÒ thuÕ suÊt cËn biªn). Møc thu nhËp tèi ®a mµ t¹i ®ã mét gia ®×nh cã thÓ nhËn ®­îc tõ chÝnh phñ
lµ bao nhiªu?
c. B©y giê gi¶ sö r»ng biÓu thuÕ thay ®æi, do vËy nghÜa vô nép thuÕ cña mét gia ®×nh b»ng thu
nhËp cña hä nh©n víi 1/4 vµ trõ ®i 10.000 ®« la. ThuÕ suÊt biªn trong hÖ thèng míi nµy b»ng bao nhiªu?
Møc thu nhËp tèi ®a mµ t¹i ®ã mét gia ®×nh cã thÓ nhËn ®­îc tõ chÝnh phñ lµ bao nhiªu?
d. ¦u ®iÓm chÝnh cña mçi hÖ thèng thuÕ trªn lµ g×?
10. John vµ Jeremy lµ nh÷ng ng­êi ñng hé thuyÕt vÞ lîi. John tin r»ng cung vÒ lao ®éng cã hÖ sè
co gi·n rÊt cao, tr¸i l¹i Jeremy tin r»ng cu ng vÒ lao ®éng cã hÖ sè co gi·n rÊt thÊp. B¹n cho r»ng quan
®iÓm cña hä vÒ t¸i ph©n phèi thu nhËp sÏ kh¸c nhau nh­ thÕ nµo?
11. B¹n ®ång ý hay kh«ng ®ång ý víi mçi lêi ph¸t biÓu sau ®©y? Quan ®iÓm cña b¹n hµm ý g×
vÒ c¸c chÝnh s¸ch c«ng céng, vÝ dô thuÕ ®¸ nh vµo tµi s¶n thõa kÕ?
a. "Mäi bËc cha mÑ cã quyÒn lao ®éng cËt lùc vµ tiÕt kiÖm tiÒn ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng tèt h¬n
cho nh÷ng ®øa con cña hä".
b. "Kh«ng ®øa trÎ nµo bÞ thiÖt thßi v× sù l­êi biÕng hoÆc kÐm may m¾n cña bè mÑ chóng"

355
 PhÇn vii
Chñ ®Ò n©ng cao

356
 Ch­¬ng 21

Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng

Khi b­íc vµo cöa hµng, b¹n ®øng tr­íc hµng ngµn l¹i hµng ho¸ mµ b¹n cã thÓ mua. TÊt nhiªn,
do nguån tµi chÝnh cã giíi h¹n, b¹n kh«ng thÓ mua mäi thø mµ b¹n muè n. Do vËy víi sè nguån lùc hiÖn
cã, b¹n sÏ quyÕt ®Þnh mua mét giá hµng ho¸ ®¸p øng tèt nhÊt nhu cÇu vµ mong muèn cña m×nh sau khi
®· xem xÐt gi¸ b¸n cña nhiÒu lo¹i hµng ho¸ kh¸c nhau.
Trong ch­¬ng nµy, chóng ta sÏ ph¸t triÓn lý thuyÕt m« t¶ c¸ch thøc ra qu yÕt ®Þnh chi tiªu cña
ng­êi tiªu dïng. Cho tíi tr­íc ch­¬ng nµy, chóng ta ®· tæng kÕt c¸c quyÕt ®Þnh cña ng­êi tiªu dïng th«ng
qua ®­êng cÇu. Nh­ ®· th¶o luËn tõ ch­¬ng 4 ®Õn ch­¬ng 7, ®­êng cÇu vÒ mét hµng ho¸ nµo ®ã ph¶n ¸nh
sù s½n sµng chi tr¶ cña ng­êi tiªu dïng. Khi gi¸ c¶ cña mét hµng ho¸ t¨ng, sè ®¬n vÞ hµng ho¸ mµ ng­êi
tiªu dïng s½n sµng chi tr¶ gi¶m, do vËy l­îng cÇu gi¶m. B©y giê chóng ta sÏ xem xÐt s©u h¬n vÒ c¸c quyÕt
®Þnh Èn sau ®­êng cÇu. Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng tr×nh bµy trong ch­¬ng nµy cho
chóng ta hiÓu biÕt hoµn chØnh h¬n vÒ nhu cÇu, gièng nh­ lý thuyÕt vÒ doanh nghiÖp c¹nh tranh tr×nh bµy
trong ch­¬ng 14 cho chóng ta hiÓu biÕt hoµn chØnh h¬n vÒ cung.
Mét trong M­êi Nguyªn lý cña kinh tÕ häc ë ch­¬ng 1 lµ: Mäi ng­êi ®è i mÆt víi sù ®¸nh ®æi.
Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng xem xÐt sù ®¸nh ®æi ma mäi ng­êi ph¶i ®èi mÆt khi ®ãng
vai ng­êi tiªu dïng. Khi ng­êi tiªu dïng mua mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã nhiÒu h¬n, anh ta ph¶i mua hµng
ho¸ kh¸c Ýt h¬n. Khi nghØ ng¬i nhiÒu h¬n vµ lµm viÖc Ýt h¬n, anh ta cã thu nhËp thÊp h¬n vµ tiªu dïng Ýt
h¬n. Khi chi tiªu nhiÒu vµ tiÕt kiÖm Ýt vµo thêi ®iÓm hiÖn t¹i, anh ta ph¶i chÊp nhËn møc tiªu dïng Ýt h¬n
trong t­¬ng lai. Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng nghiªn cøu x em ng­êi tiªu dïng sÏ ®­a ra
c¸c quyÕt ®Þnh nh­ thÕ nµo khi ph¶i ®èi mÆt víi sù ®¸nh ®æi, còng nh­ hä ph¶n øng nh­ thÕ nµo khi cã
sù thay ®æi cña hoµn c¶nh bªn ngoµi.
Sau khi ph¸t triÓn lý thuyÕt c¬ b¶n vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng, chóng ta sÏ ¸p dô ng nã
gi¶i quyÕt nhiÒu c©u hái liªn quan ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh cña hé gia ®×nh. Cô thÓ, chóng ta sÏ tr¶ lêi nh÷ng
c©u hái sau:
 Ph¶i ch¨ng mäi ®­êng cÇu ®Òu ph¶i dèc xuèng?
 TiÒn l­¬ng ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn cung vÒ lao ®éng?
 L·i suÊt ¶nh h­ëng ®Õn tiÕ t kiÖm cña hé gia ®×nh nh­ thÕ nµo?
 Ng­êi nghÌo thÝch nhËn trî cÊp b»ng tiÒn mÆt hay hiÖn vËt?
Nh×n bÒ ngoµi, nh÷ng c©u hái nµy cã vÎ kh«ng liªn quan ®Õn nhau. Song nh­ b¹n sÏ thÊy, chóng
ta cã thÓ sö dông lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng ®Ó gi¶i quyÕt tõng c©u hái nµy.

Giíi h¹n ng©n s¸ch: ng­êi tiªu dïng cã thÓ mua nh÷ng g×?
HÇu hÕt mäi ng­êi ®Òu muèn t¨ng sè l­îng hoÆc chÊt l­îng hµng ho¸ mµ hä tiªu dïng - muèn
cã c¸c kú nghØ dµi h¬n, muèn cã nh÷ng chiÕc xe h¬i sµnh ®iÖu h¬n, hoÆc muèn ¨n t¹ i nh÷ng nhµ hµng
sang träng h¬n. Mäi ng­êi th­êng tiªu dïng Ýt h¬n so víi møc mµ hä mong muèn bëi v× chi tiªu cña hä
bÞ giíi h¹n, hay rµng buéc, bëi thu nhËp cña hä. Chóng ta b¾t ®Çu nghiªn cøu cña m×nh vÒ sù lùa chän
cña ng­êi tiªu dïng b»ng c¸ch xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a thu nhËp vµ chi tiªu.
§Ó ®¬n gi¶n ho¸ vÊn ®Ò, chóng ta xem xÐt quyÕt ®Þnh cña mét ng­êi tiªu dïng chØ mua hai lo¹i
hµng ho¸: n­íc gi¶i kh¸t Pepsi vµ b¸nh pizza. TÊt nhiªn trong thùc tÕ mäi ng­êi mua hµn ngµn lo¹i hµng
ho¸ kh¸c nhau. Tuy nhiªn, viÖc gi¶ ®Þnh chØ cã hai hµng ho¸ ®¬n gi¶n ho¸ vÊn ®Ò nghiªn cøu rÊt nhiÒu,
mµ kh«ng hÒ lµm thay ®æi néi dung c¬ b¶n trong sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng.

357
 Tr­íc tiªn, chóng xÐt xem chi tiªu vÒ Pepsi vµ pizza cña mét ng­êi tiªu dïng bÞ giíi h¹n bëi th u
nhËp cña anh ta nh­ thÕ nµo. Gi¶ sö ng­êi tiªu dïng nµy cã møc thu nhËp 1 .000 ®« la mét th¸ng vµ anh
ta chi tiªu toµn bé thu nhËp hµng th¸ng cña m×nh cho Pepsi vµ pizza. Gi¸ cña mét lon Pepsi lµ 2 ®« la vµ
gi¸ cña mét chiÕc b¸nh pizza lµ 10 ®« la.
B¶ng 1 tr×nh bµy mét sè kÕt hîp Pepsi vµ pizza mµ ng­êi tiªu dïng nµy cã thÓ mua. Dßng thø
nhÊt trong b¶ng cho thÊy nÕu ng­êi tiªu dïng chi tiªu toµn bé thu nhËp cña m×nh cho b¸nh pizza, th× anh
ta cã thÓ ¨n 100 chiÕc trong mét th¸ng, nh­ng l¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng mua bÊt kú lon Pepsi nµo. Dßng
thø hai tr×nh bµy mét kÕt hîp tiªu dïng kh¸c cã thÓ x¶y ra: 90 b¸nh pizza vµ 50 lon Pepsi. Vµ t­¬ng tù
nh­ vËy, mçi giá tiªu dïng trong b¶ng nµy ®Òu cã chi phÝ lµ 1 .000 ®« la.
Lon Pepsi Sè b¸nh pizza Chi tiªu cho Pepsi Chi tiªu cho b¸nh pizza Tæng chi tiªu (®«
(®« la) (®« la) la)
0 100 0 1.000 1.000
50 90 100 900 1.000
100 80 200 800 1.000
150 70 300 700 1.000
200 60 400 600 1.000
250 50 500 500 1.000
300 40 600 400 1.000
350 30 700 300 1.000
400 20 800 200 1.000
450 10 900 100 1.000
500 0 1.000 0 1.000
B¶ng 1. C¸c c¬ héi cña ng­êi tiªu dïng. B¶ng nµy cho biÕt nh÷ng g× mµ ng­êi tiªu dïng cã thÓ
mua ®­îc nÕu thu nhËp cña anh ta lµ 1.000 ®« la, gi¸ cña Pepsi lµ 2 ®« la vµ gi¸ cña pizza lµ 10 ®« la.
L­îng pepsi

B
500 

250 C


A
0 50
 L­îng pizza
100
H×nh 1. §­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña ng­êi tiªu dïng. §­êng giíi h¹n ng©n s¸ch biÓu thÞ
c¸c giá hµng ho¸ kh¸c nhau mµ ng­êi tiªu dïng cã thÓ mua t¹i møc thu nhËp nhÊt ®Þnh. ë ®©y ng­êi
tiªu dïng mua giá hµng ho¸ Pepsi vµ pizza. Anh ta cµng mua nhiÒu Pepsi th× l­îng pizza m µ anh ta mua
cµng Ýt ®i.
H×nh 1 m« t¶ nh÷ng c¸ch tiªu dïng mµ ng­êi tiªu dïng cña chóng ta cã thÓ lùa chän. Trôc tung
ghi sè lon Pepsi vµ trôc hoµnh ghi sè b¸nh pizza. Cã ba ®iÓm ®­îc ®¸nh dÊu trªn h×nh vÏ nµy.
T¹i ®iÓm A, ng­êi tiªu dïng kh«ng mua Pepsi v µ tiªu dïng 100 b¸nh pizza. T¹i ®iÓm B, ng­êi
tiªu dïng kh«ng mua b¸nh pizza vµ tiªu dïng 500 lon Pepsi. T¹i ®iÓm C, ng­êi tiªu dïng mua 50 b¸nh
pizza vµ 250 lon Pepsi. §iÓm C, ®iÓm n¨m chÝnh gi÷a hai ®iÓm A vµ B, lµ ®iÓm mµ t¹i ®ã ng­êi tiªu
dïng chi tiªu cho Pepsi vµ pizza nh­ nhau (500 ®« la). TÊt nhiªn ® ©y chØ lµ ba trong sè nhiÒu kÕt hîp
gi÷a Pepsi vµ pizza mµ ng­êi tiªu dïng cã thÓ lùa chän. Mäi ®iÓm n»m trªn ®­êng AB ®Òu lµ nh÷ng

358
 ®iÓm cã thÓ x¶y ra. §­êng nµy ®­îc gäi lµ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch. Nã chØ ra c¸c giá hµng ho¸ mµ
ng­êi tiªu dïng cã thÓ mua. Trong tr­êng hîp cña chóng ta, nã biÓu thÞ sù ®¸nh ®æi gi÷a Pepsi vµ pizza
mµ ng­êi tiªu dïng ph¶i ®èi mÆt.
§é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ph¶n ¸nh tû lÖ mµ ng­êi tiªu dïng cã thÓ trao ®æi hµng
ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c. PhÇn phô lôc cña ch­¬ng 2 ®· kh¼ng ®Þnh r»ng ®é dèc gi÷a hai ®iÓm ®­îc
tÝnh b»ng kho¶ng c¸ch thay ®æi theo ph­¬ng th¼ng ®øng chia cho kho¶ng c¸ch thay ®æi theo ph­¬ng
n»m ngang. Tõ ®iÓm A tíi ®iÓm B, kho¶ng c¸ch theo ph­¬ng th¼ng ® øng lµ 500 lon Pepsi vµ kho¶ng
c¸ch theo ph­¬ng n»m ngang lµ 100 b¸nh pizza. Do vËy, ®é dèc lµ 5 lon Pepsi trªn mét b¸nh pizza.
(Trªn thùc tÕ, do ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch dèc xuèng, nªn ®é dèc cña nã lµ mét sè ©m. Tuy nhiªn, ®Ó
phôc vô cho môc tiªu cña m×n h, chóng ta cã thÓ bá qua dÊu ©m).
H·y chó ý r»ng ®é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch b»ng gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a hai hµng ho¸ - gi¸
cña hµng ho¸ nµy so víi gi¸ cña hµng ho¸ kia. Mét chiÕc b¸nh pizza cã gi¸ b»ng 5 lÇn lon Pepsi, do vËy chi
phÝ c¬ héi cña mét chiÕc b¸nh Pizza lµ 5 lon Pepsi. §é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ph¶n ¸nh sù ®¸nh
®æi mµ thÞ tr­êng ®Æt ra cho ng­êi tiªu dïng: 1 b¸nh Pizza ®æi lÊy 5 lon Pepsi.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña mét ng­êi cã møc thu nhËp 1 .000 ®« la
nÕu gi¸ Pepsi lµ 5 ®« la vµ gi¸ b¸nh pizza lµ 10 ®« la. §é dèc cña ®­êng nµy b»ng bao nhiªu?

Së thÝch: c¸i mµ ng­êi tiªu dïng muèn cã

Môc tiªu cña chóng ta trong ch­¬ng nµy lµ xÐt xem ng­êi tiªu dïng lùa chän nh­ thÕ nµo. Giíi
h¹n ng©n s¸ch lµ mét phÇn tron g ph©n tÝch cña chóng ta: Nã biÓu thÞ c¸c kÕt hîp hµng ho¸ mµ ng­êi tiªu
dïng cã thÓ lùa chän víi mét møc thu nhËp vµ gi¸ hµng ho¸ nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, sù lùa chän cña ng­êi
tiªu dïng kh«ng chØ phô thuéc vµo giíi h¹n ng©n s¸ch, mµ nã cßn phô thuéc vµo së thÝch cña anh ta vÒ
hai hµng ho¸. Do vËy, së thÝch cña ng­êi tiªu dïng lµ phÇn tiÕp theo trong ph©n tÝch cña chóng ta.
M« t¶ së thÝch cña ng­êi tiªu dïng b»ng ®­êng bµng quang
Së thÝch cña ng­êi tiªu dïng cho phÐp anh ta lùa chän gi÷a nhiÒu kÕt hîp kh¸c nh au cña Pepsi
vµ Pizza. NÕu b¹n ®­a cho ng­êi tiªu dïng hai giá hµng ho¸ kh¸c nhau, anh ta sÏ lùa chän giá hµng ho¸
®¸p øng tètnhÊt thÞ hiÕu cña m×nh.NÕu c¶ hai giá hµng ho¸ thÝch hîp nh­ nhau ®èi víi thÞ hiÕu cña anh
ta, chóng ta nãi r»ng ng­êi tiªu dïng bµng quan gi÷a hai giá hµng ho¸ nµy.

L­îng pepsi

C 

D
B 

MRS I2
A
I
§­êng bµng quan I 1

0 L­îng pizza

H×nh 2. Së thÝch cña ng­êi tiªu dïng. Së thÝch cña ng­êi tiªu dïng ®­îc biÓu thÞ b»ng c¸c
®­êng bµng quang, chóng chØ ra c¸c kÕt hîp kh¸c nhau gi÷a Pepsi vµ pizza lµm cho ng­êi tiªu dïng
tho¶ m·n nh­ nhau. Do ng­êi tiªu dïng thÝch cã nhiÒu hµng ho¸ h¬n, nªn nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng
bµng quang cao h¬n (ë ®©y lµ I 2) ®­îc ­a thÝch h¬n nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng bµng quan thÊp h¬n
(I1). Tû lÖ thay thÕ cËn biªn (MRS) lµ tû lÖ mµ t¹i ®ã ng­êi tiªu dïng s½n sµng ®¸n h ®æi Pepsi lÊy pizza.

359
 Nh­ ®· lµm víi ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch, chóng ta còng cã thÓ biÓu thÞ së thÝch cña ng­êi tiªu
dïng d­íi d¹ng ®å thÞ. Chóng ta thùc hiÖn ®iÒu nµy b»ng c¸c ®­êng bµng quan. §­êng bµng quan biÓu
thÞ c¸c giá tiªu dïng mµ ng­êi tiªu dïng ­a thÝch nh­ nhau. Trong tr­êng hîp nµy, ®­êng bµng quan
biÓu thÞ c¸c kÕt hîp Pepsi vµ Pizza lµm cho ng­êi tiªu dïng tho¶ m·n ë møc nh­ nhau.
H×nh 2 tr×nh bµy hai trong sè rÊt nhiÒu ®­êng bµng quan cña ng­êi tiªu dïng. Ng­êi tiªu dïng
bµng quan gi÷a c¸c kÕt hîp A, B vµ C, bëi v× chóng n»m trªn cïng mét ®­êng. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c
nhiªn nÕu møc tiªu dïng b¸nh pizza cña ng­êi tiªu dïng gi¶m, vÝ dô tõ ®iÓm A xuèng ®iÓm B, th× møc
tiªu dïng Pepsi ph¶i t¨ng ®Ó gi÷ cho sù tho¶ m·n cña ng­êi tiªu dïng ë møc nh­ cò. NÕu møc tiªu dïng
b¸nh Pizza tiÕp tôc gi¶m, ch¼ng h¹n tõ ®iÓm B xuèng ®iÓm C, th× l­îng Pepsi ph¶i tiÕp tôc t¨ng.
§é dèc cña bÊt kú ®iÓm nµo n»m trªn ®­êng bµng quan còng b»ng tû lÖ mµ t¹i ®ã ng­êi tiªu
dïng s½n sµng thay thÕ hµng ho¸ nµy b»ng hµng ho¸ kh¸c. Tû lÖ nµy ®­îc gäi lµ tû lÖ thay thÕ cËn biªn
(MRS). Trong tr­êng hîp cña chóng ta, tû lÖ thay thÕ cËn biªnph¶n ¸nh l­îng Pepsi mµ ng­êi tiªu dïng
muèn nhËn ®­îc ®Ó anh ta s½n sµng tõ bá mét chiÕc b¸nh pizza. V× ®­êng bµng quan kh«ng ph¶i lµ
®­êng th¼ng, nªn tû lÖ thay thÕ cËn biªn kh«ng gièng nhau ë c¸c ®iÓm n»m trªn cïng mét ®­êng bµng
quan. Tû lÖ mµ t¹i ®ã ng­êi tiªu dïng s½n sµng ®æi hµng ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c phô thuéc vµo
l­îng hµng ho¸ mµ anh ta ®ang tiªu dïng. NghÜa lµ tû lÖ mµ t¹i ®ã mé t ng­êi tiªu dïng s½n sµng ®æi
b¸nh pizza lÊy pepsi phô thuéc vµo viÖc anh ta ®ang ®ãi hay ®ang kh¸t h¬n vµ ®iÒu nµy l¹i phô thuéc vµo
l­îng b¸nh pizza vµ pepsi mµ anh ta hiÖn cã.
Ng­êi tiªu dïng cã møc ®é tho¶ m·n nh­ nhau t¹i mäi ®iÓm trªn mäi ®­êng bµng quan nhÊt ®Þnh,
song anh ta ­a thÝch ®­êng bµng quan nµy h¬n so víi nh÷ng ®­êng bµng quan kh¸c. Bëi v× anh ta thÝch tiªu
dïng nhiÒu h¬n, nªn nh÷ng ®­êng bµng quan cao ®­îc ­a thÝch h¬n nh÷ng ®­êng bµng quan thÊp. Trong
h×nh 2, bÊt kú ®iÓm nµo n»m trªn ®­êng I2 còng ®­îc ­a thÝch h¬n nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng I 1
TËp hîp c¸c ®­êng bµng quan cña ng­êi tiªu dïng cho phÐp ta xÕp h¹ng toµn bé së thÝch cña
ng­êi tiªu dïng. NghÜa lµ chóng ta cã thÓ sö dông c¸c ®­êng bµng quan ®Ó xÕp h¹ng hai giá hµng ho¸
bÊt kú. VÝ dô, c¸c ®­êng bµng quan cho chóng ta thÊy r»ng ®iÓm D ®­îc ­a thÝch h¬n so víi ®iÓm A, bëi
v× ®iÓm D n»m trªn ®­êng bµng quan cao h¬n so víi ®iÓm A. (Chóng ta còng cã thÓ nhËn biÕt ®iÒu nµy
nÕu chó ý r»ng ®iÓm D ®em l¹i cho ng­êi tiªu dïng nhiÒu b¸nh pi zza vµ Pepsi h¬n). C¸c ®­êng bµng
quan cßn cho chóng ta biÕt r»ng ®iÓm D ®­îc ­a thÝch h¬n ®iÓm C, bëi v× ®iÓm D n»m trªn ®­êng bµng
quan cao h¬n. MÆc dï ®iÓm D cã it Pepsi h¬n ®iÓm C, nh­ng cã nhiÒu b¸nh Pizza h¬n vµ ®ñ ®Ó ng­êi
tiªu dïng ­a thÝch h¬n. B» ng c¸ch xÐt xem ®iÓm nµo n»m trªn ®­êng bµng quan cao h¬n, chóng ta cã thÓ
sö dông mét tËp hîp c¸c ®­êng bµng quan®Ó xÕp h¹ng bÊt kú kÕt hîp nµo gi÷a Pepsi vµ pizza.
Bèn tÝnh chÊt cña ®­êng bµng quan
Do ®­êng bµng quan biÓu thÞ së thÝch cña ng­êi tiªu dïng nªn chóng cã nh÷ng ®Æc tÝnh nhÊt ®Þnh,
ph¶n ¸nh nh÷ng së thÝch nµy. ë ®©y chóng ta xem xÐt bèn tÝnh chÊt cña hÇu hÕt c¸c ®­êng bµng quan.
 TÝnh chÊt 1: C¸c ®­êng bµng quan cao h¬n ®­îc ­a thÝch h¬n nh÷ng ®­êng bµng quan thÊp h¬n.
Ng­êi tiªu dïng th­êng ­a thÝch mét c¸i g× ®ã nhiÒu h¬n so víi Ýt h¬n. Sù ­a thÝch nµy ®èi víi
l­îng hµng ho¸ lín h¬n ®­îc biÓu thÞ b»ng ®­êng bµng quan. Nh­ h×nh 2 cho thÊy, c¸c ®­êng
bµng quan cao h¬n biÓu thÞ l­îng hµng ho¸ lín h¬n so víi nh÷ng ®­êng bµng quan thÊp. Do vËy,
ng­êi tiªu dïng thÝch ë trªn nh÷ng ®­êng bµng cao h¬n.
 TÝnh chÊt 2: C¸c ®­êng bµng quang dèc xuèng . §é dèc cña mét ®­êng bµng quan ph¶n ¸nh tû lÖ mµ
t¹i ®ã ng­êi tiªu dïng s½n sµng thay thÕ hµng ho¸ nµy b»ng hµng ho¸ kh¸c. Trong hÇu hÕt c¸c
tr­êng hîp, ng­êi tiªu dïng thÝch c¶ hai hµng ho¸. Do vËy nÕu l­îng hµng ho¸ nµy gi¶m, th× l­îng
hµng ho¸ kia ph¶i t¨ng nh»m lµm cho møc tho¶ m·n cña ng­êi tiªu dïng kh«ng thay ®æi. V× lý do
nµy, hÇu hÕt c¸c ®­êng bµng quan ®Òu dèc xuèng.
 TÝnh chÊt 3: C¸c ®­êng bµng quan kh «ng thÓ c¾t nhau. §Ó t×m hiÓu lý do t¹i sao, b¹n h·y t­ëng
t­îng ra r»ng cã hai ®­êng bµng quan c¾t nhau nh­ trong h×nh 3. Do ®iÓm A n»m trªn cïng mét
®­êng bµng quan víi ®iÓm B, nªn hai ®iÓm nµy ®em l¹i møc tho¶ m·n nh­ nhau cho ng­êi tiªu
dïng. H¬n n÷a, do ®iÓm B còng n»m trªn cïng ®­êng bµng quan C, nªn hai ®iÓm nµy lµm cho ng­êi

360
 tiªu dïng tho¶ m·n nh­ nhau. Song kÕt luËn nµy l¹i hµm ý ®iÓm A vµ ®iÓm C lµm cho ng­êi tiªu
dïng tho¶ m·n nh­ nhau, mÆc dï t¹i ®iÓm C c¶ hai lo¹i hµng ho¸ ®Òu nhiÒu h¬n. §iÒu nµy m©u
thuÉn víi gi¶ thiÕt ng­êi tiªu dïng lu«n ­a thÝch nhiÒu hµng ho¸ h¬n so víi Ýt hµng ho¸ h¬n. Do v©y,
c¸c ®­êng bµng quan kh«ng thÓ c¾t nhau.

L­îng pepsi
C
A
 B


0 L­îng pizza
H×nh 3. C¸c ®­êng bµng quan kh«ng thÓ c¾t nhau. T×nh huèng nµy kh«ng bao giê x¶y ra.
NÕu tån t¹i nh÷ng ®­êng bµng quan nµy, ng­êi tiªu dïng sÏ cã møc tho¶ m·n nh­ nhau ë c¸c ®iÓm A, B
vµ C, mÆc dï t¹i C c¶ hai hµng ho¸ ®Òu nhiÒu h¬n so víi t¹i A.
 TÝnh chÊt 4: C¸c ®­êng bµng quan ®Òu låi vµo phÝa trong. §é dèc cña ®­êng bµng quan
chÝnh lµ tû lÖ thay thÕ cËn biªn- tû lÖ mµ t¹i ®ã ng­êi tiªu dïng s½n sµng ®¸nh ®æi hµng
ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c. Tû lÖ thay thÕ cËn biªn (MRS) lu«n phô thuéc vµo l­îng mçi
lo¹i hµng ho¸ mµ ng­êi tiªu dïng ®ang tiªu dïng. §Æc biÖt, mäi ng­êi th­êng s½n sµng
h¬n trong viÖc tõ bá hµng ho¸ mµ hä ®ang tiªu dïng Ýt, do vËy ®­êng bµng quan låi vµo
trong. VÝ dô, chóng ta h·y xem xÐt h×nh 4. T¹i ®iÓm A, do ng­êi tiªu dïng cã nhiÒu Pepsi
vµ Ýt b¸nh pizza, anh ta ®ang rÊt ®ãi nh­ng l¹i kh«ng kh¸t l¾m. §Ó tõ bá 1 b¸nh pizza,
ng­êi tiªu dïng ph¶i cã thªm 6 lon Pepsi: Tû lÖ thay thÕ cËn biªn lµ 6 lon Pepsi trªn mét
pizza. Ng­îc l¹i, t¹i ®iÓm B, ng­êi tiªu dïng cã rÊt Ýt Pepsi vµ nhiÒu b¸nh pizza, do vËy
anh ta ®ang rÊt kh¸t nh­ng kh«ng ®ãi l¾m. T¹i ®iÓm nµy, anh ta s½n sµng tõ bá 1 pizza lÊy
1 lon Pepsi: Tû lÖ thay thÕ cËn biªn lµ 1 lon Pepsi trªn 1 pizza. Do vËy, h×nh d¹ng låi vµo
phÝa trong cña ®­êng bµng quan ph¶n ¸nh sù s½n sµng h¬n cña ng­êi tiªu dïng trong viÖc
tõ bá hµng ho¸ mµ anh ta ®ang tiªu dïng víi khèi l­îng lín.
L­îng pepsi

14

MRS=
6
A
8
1

4 B
3 MRS=1 §­êng bµng quang
1

0 2 3 L­îng pizza
6 7
361
 H×nh 4. C¸c ®­êng bµng quan låi vµo phÝa trong. C¸c ®­êng bµng quan lu«n lu«n låi vµo
phÝa trong. H×nh d¹ng nµy hµm ý tû lÖ thay thÕ cËn biªn (MRS) phô thuéc vµo sè l­îng cña c¶ hai hµng
ho¸ mµ ng­êi tiªu dïng ®ang tiªu dïng. T¹i ®iÓm A, ng­êi tiªu dïng cã Ýt pizza vµ nhiÒu pepsi, do vËy
®Ó anh ta tõ bá mét chiÕc b¸nh pizza th× cÇn ph¶i cã thªm mét l­îng lín Pepsi: tû lÖ thay thÕ cËn biªn lµ
6 lon Pepsi trªn mét pizza. T¹i ®iÓm B, ng­êi tiªu dïng ®ang cã nhiÒu pizza vµ Ýt pepsi, do vËy ®Ó anh ta
tõ bá mét chiÕc b¸nh pizza th× chØ cÇn cã thªm mét l­îng nhá pepsi: Tû lÖ thay thÕ cËn biªn lµ 1 lon
pepsi trªn mét pizza.
Hai tr­êng hîp ®Æc biÖt cña ®­êng bµng quan
H×nh d¸ng cña ®­êng bµng quan cho chóng ta biÕt sù s½n sµng cña ng­êi tiªu dïng trong viÖc
®¸nh ®æi hµng ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c. Khi dÔ dµng thay thÕ hµng ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c, ®­êng
bµng quan Ýt låi h¬n; khi khã thay thÕ, ®­êng bµng quan rÊt låi. §Ó t×m hiÓu lý do t¹i sao chóng ta h·y
xem xÐt hai tr­êng hîp ®Æc biÖt.
Thay thÕ hoµn h¶o. Gi¶ sö mét ng­êi nµo ®ã ®­a cho b¹n mét sè giá hµng ho¸ bao gåm c¸c
®ång n¨m xu vµ mét hµo. B¹n sÏ xÕp h¹ng chóng nh­ thÕ nµo?
Trong hÇu hÕt c¸c tr­êng hîp, b¹n th­êng chØ quan t©m ®Õn tæng gi¸ trÞ cña mçi giá hµng ho¸.
NÕu vËy, b¹n sÏ ®¸nh gi¸ giá hµng ho¸ dùa t rªn sè ®ång n¨m xu céng hai lÇn sè ®ång mét hµo. Nãi c¸ch
kh¸c, b¹n lu«n s½n sµng ®æi ®ång mét hµo lÊy hai ®ång 5 xu, bÊt kÓ sè ®ång n¨m xu vµ mét hµo trong
giá hµng ho¸ lµ bao nhiªu. Tû lÖ thay thÕ cËn biªn gi÷a ®ång n¨m xu vµ ®ång mét hµo lµ con sè cè ®Þ nh
b»ng 2.
Ng­êi ta cã thÓ biÓu thÞ së thÝch cña b¹n vÒ ®ång n¨m xu vµ ®ång mét hµo trªn c¸c ®­êng bµng
quan trong h×nh 5 (a). Do tû lÖ thay thÕ cËn biªn cè ®Þnh, nªn c¸c ®­êng bµng quan lµ ®­êng th¼ng.
Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt nµy, chóng ta nãi r»ng hai hµng ho¸ thay thÕ hoµn h¶o cho nhau.
Bæ sung hoµn h¶o. Gi¶ sö mét ng­êi nµo ®ã ®­a cho b¹n c¸c giá giµy gåm mét sè chiÕc giµy
tr¸i vµ mét sè chiÕc giµy ph¶i. B¹n sÏ xÕp h¹ng chóng nh­ thÕ nµo?
Trong tr­êng hîp ®ã, cã thÓ b¹n chØ quan t©m ®Õn sè ®«i giÇy. N ãi c¸ch kh¸c, b¹n ®¸nh gi¸ giá
hµng dùa trªn sè ®«i giµy mµ b¹n cã thÓ ghÐp víi nhau. Mét giá hµng ho¸ víi 5 chiÕc giµy tr¸i vµ 7 chiÕc
giµy ph¶i chØ ®em l¹i cho b¹n 5 ®«i giµy. ViÖc cã thªm mét chiÕc giµy ph¶i ch¼ng cã ý nghÜa g× nÕu
kh«ng cã mét chiÕc giµy tr¸i ®i kÌm víi nã.
(a) Thay thÕ hoµn h¶o (b) Bæ sung hoµn h¶o
§ång 5 xu GiÇy tr¸i

7 I2
2
5 I1

I1 I2 I3
0 1 2 3 §ång 1 hµo 0 5 7 GiÇy ph¶i
H×nh 5. Thay thÕ hoµn h¶o vµ bæ sung hoµn h¶o. Khi hai hµng ho¸ dÔ dµng thay thÕ cho
nhau, vÝ dô ®ång n¨m xu vµ ®ång mét hµo, th× ®­êng bµng quan lµ ®­êng th¼ng nh­ ®­îc biÓu thÞ trong

362
phÇn (a). Khi hai hµng ho¸ cã tÝnh bæ sung chÆt chÏ, vÝ dô chiÕc giµy tr¸i vµ chiÕc giµy ph¶i, th× ®­êng
bµng quan lµ gãc vu«ng, nh­ ®­îc biÓu thÞ trong phÇn (b).
Ng­êi ta cã thÓ biÓu thÞ së thÝch cña b¹n vÒ chiÕc giµy tr¸i vµ giµy ph¶ i th«ng qua c¸c ®­êng bµng
quan trong phÇn (b) cña h×nh5. Trong tr­êng hîp nµy, giá hµng ho¸ víi 5 chiÕc giµy tr¸i vµ 5 chiÕc giµy
ph¶i ph¶i cã gi¸ trÞ t­¬ng ®­¬ng víi giá hµng ho¸ cã 5 chiÕc giµy tr¸i vµ 7 chiÕc giµy ph¶i. Nã còng cã gi¸
trÞ t­¬ng ®­¬ng víi giá hµng cã 7 chiÕc giµy tr¸i vµ 5 chiÕc giµy ph¶i. Do vËy, ®­êng bµng quan lµ c¸c
®­êng gãc vu«ng. Trong tr­êng hîp ®Æc biÖt nã, chóng ta nãi r»ng hai hµng ho¸ lµ bæ sung hoµn h¶o.
TÊt nhiªn trong thÕ giíi hiÖn thùc, hÇu hÕt c¸c hµng ho¸ ®Òu kh«ng thÓ thay thÕ hoµn h¶o (nh­
®ång n¨m xu vµ mét hµo), còng nh­ kh«ng ph¶i lµ hµng ho¸ bæ sung hoµn h¶o (nh­ chiÕc giµy tr¸i vµ giµy
ph¶i). Th«ng th­êng, c¸c ®­êng bµng quan ®Òu låi vµo trong, song nã kh«ng låi d­íi d¹ng gãc vu«ng.

PhÇn ®äc thªm Ých lîi: c¸c kh¸c ®Ó biÓu thÞ së thÝch cña ng­êi tiªu
dïng
Chóng ta võa sö dông ®­êng bµng quan ®Ó biÓu thÞ së thÝch cña ng­êi tiªu dïng. Mét c¸ch phæ
biÕn kh¸c ®Ó biÓu thÞ së thÝch cña ng­êi tiªu dïng sö dông kh¸i niÖm Ých lîi. Ých lîi tõ mét th­íc ®o tr×u
t­îng ph¶n ¸nh sù tho¶ m·n hay sù vui thÝch mµ ng­êi tiªu dïng cã ®­îc tõ mét giá hµng ho¸ nµo ®ã. C¸c
nhµ kinh tÕ cho r»ng ng­êi tiªu dïng th­êng ­a thÝch giá hµng ho¸ nµy h¬n so víi giá hµng ho¸ kh¸c, nÕu
giá hµng ho¸ thø nhÊt mang l¹i nhiÒu Ých lîi h¬n giá hµng ho¸ t hø hai.
C¸c ®­êng bµng quan vµ Ých lîi cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Do ng­êi tiªu dïng ­a thÝch
nh÷ng ®iÓm n»m trªn nh÷ng ®­êng bµng quan cao h¬n, nªn c¸c giá hµng ho¸ n»m trªn nh÷ng ®­êng
bµng quan cao h¬n mang l¹i Ých lîi cao h¬n. Do ng­êi tiªu dïng c ã møc tho¶ m·n nh­ nhau ®èi víi tÊt
c¶ c¸c ®iÓm trªn cïng mét ®­êng bµng quan, nªn c¸c giá hµng ho¸ nµy ®Òu mang l¹i cïng mét Ých lîi.
Trªn thùc tÕ, b¹n cã thÓ coi ®­êng bµng quan lµ ®­êng cã "Ých lîi b»ng nhau". §é dèc cña ®­êng bµng
quan (tû lÖ thay thÕ cËn biªn) ph¶n ¸nh Ých lîi cËn biªn mµ hµng ho¸ nµy mang l¹i so víi Ých lîi cËn biªn
mµ hµng ho¸ kh¸c mang l¹i.
Khi c¸c nhµ kinh tÕ ph¸t triÓn lý thuyÕt vÒ sù lùa chon cña ng­êi tiªu dïng, hä cã sö dông c¸c tõ
ng÷ kh¸c nhau. Mét nhµ kinh tÕ cã thÓ nãi r»ng môc tiªu cña ng­êi tiªu dïng lµ tèi ®a ho¸ Ých lîi. Ng­êi
kh¸c cã thÓ nãi r»ng môc tiªu cña ng­êi tiªu dïng lµ ®¹t ®­îc bµng quan cao nhÊt. Trªn thùc tÕ, ®©y lµ
hai c¸ch kh¸c nhau ®Ó nãi vÒ cïng mét néi dung.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ mét sè ®­êng bµng quan cho phÐp Pepsi vµ pizza. H·y gi¶i thÝch bèn
tÝnh chÊt cña c¸c ®­êng bµng quan nµy.

Tèi ­u ho¸: C¸i mµ ng­êi tiªu dïng chän

Môc tiªu cña ch­¬ng nµy lµ t×m hiÓu c¸ch thøc lùa chän cña ng­êi tiªu dïng. Chóng ta ®· cã hai
bé phËn cÇn thiÕt cho ph©n tÝch nµy: g iíi h¹n ng©n s¸ch vµ së thÝch cña ng­êi tiªu dïng. B©y giê chóng ta
kÕt hîp hai bé phËn nµy l¹i víi nhau vµ xem xÐt quyÕt ®Þnh cña ng­êi tiªu dïng vÒ viÖc mua c¸i g×.
Sù lùa chän tèi ­u cña ng­êi tiªu dïng
Mét lÇn n÷a chóng ta h·y xem xÐt vÝ dô vÒ Pepsi vµ b¸nh pizza. Ng­êi tiªu dïng muèn cã kÕt
hîp tèt nhÊt gi÷a Pepsi vµ Pizza - nghÜa lµ kÕt hîp n»m trªn ®­êng bµng quan cao nhÊt. Nh­ng kÕt hîp
nµy còng ph¶i n»m trªn hoÆc n»m phÝa trong ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch, ®­êng ph¶n ¸nh tæng nguån lùc
mµ anh ta cã thÓ sö dông.
H×nh 6 biÓu thÞ giíi h¹n ng©n s¸ch cña ng­êi tiªu dïng vµ ba trong sè nhiÒu ®­êng bµng quan
cña anh ta. §­êng bµng quan cao nhÊt mµ ng­êi tiªu dïng cã thÓ ®¹t ®­îc ( I2 trong h×nh vÏ) lµ ®­êng
võa vÆn tiÕp xóc víi ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch. §iÓm m µ t¹i ®ã ®­êng bµng quan nµy vµ ®­êng giíi h¹n

363
ng©n s¸ch tiÕp xóc víi nhau ®­îc gäi lµ ®iÓm tèi ­u. Ng­êi tiªu dïng ­a thÝch ®iÓm A, nh­ng anh ta
kh«ng thÓ ®¹t ®­îc ®iÓm ®ã v× nã n»m ngoµi giíi h¹n ng©n s¸ch cña anh ta. Ng­êi tiªu dïng cã thÓ ®¹t
®­îc ®iÓm B, song ®iÓm ®ã l¹i n»m trªn ®­êng bµng quan thÊp h¬n, do vËy ®em l¹i cho anh ta møc ®é
tho¶ m·n thÊp h¬n. §iÓm tèi ­u biÓu thÞ kÕt hîp tiªu dïng tèt nhÊt cña Pepsi vµ Pizza mµ ng­êi tiªu
dïng cã thÓ chän.
H·y chó ý r»ng t¹i ®iÓm tèi ­u, ®é dèc cña ®­êng bµng quan b»ng ®é dèc cña ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch. Chóng ta nãi r»ng ®­êng bµng quan tiÕp tuyÕn víi ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch. §é dèc cña
®­êng bµng quan lµ tû lÖ thay thÕ cËn biªn gi÷a Pepsi vµ Pizza, cßn ®é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch
lµ gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a Pepsi vµ Pizza. Do vËy chóng ta cã thÓ nãi, ng­êi tiªu dïng chän c¸ch tiªu dïng
hai hµng ho¸ sao cho tû lÖ thay thÕ cËn biªn b»ng gi¸ t­¬ng ®èi.
L­îng
pepsi

Tèi ­u

B 
A
 

0 L­îng pizza
H×nh 6. §iÓm tèi ­u cña ng­êi tiªu dïng. Ng­êi tiªu dïng lùa chän ®iÓm n»m trªn ®­êng giíi
h¹n ng©n s¸ch cña m×nh vµ ®­êng bµng quan cao nhÊt. T¹i ®iÓm nµy, gäi lµ ®iÓm tèi ­u, tû lÖ thay thÕ
cËn biªn b»ng gi¸ t­¬ng ®èi cña hai hµng ho¸. ë ®©y, ®­êng bµng quan cao nhÊt mµ ng­êi tiªu dïng cã
thÓ ®¹t ®­îc lµ I 2. Ng­êi tiªu dïng ­a thÝch ®iÓm A h¬ n, ®iÓm n»m trªn ®­êng bµng quan I 3, nh­ng anh
ta kh«ng cã kh¶ n¨ng mua ®­îc giá hµng ho¸ Pepsi vµ Pizza ®ã. Ng­îc l¹i, ®iÓm B lµ ®iÓm cã thÓ mua
®­îc, song do nã n»m trªn ®­êng bµng quan thÊp h¬n, nÕu ng­êi tiªu dïng kh«ng ­a thÝch nã.
Trong ch­¬ng 7, chóng ta ®· biÕt gi¸ thÞ tr­êng ph¶n ¸nh gi¸ trÞ cËn biªn mµ ng­êi tiªu dïng
g¸n cho hµng ho¸. Ph©n tÝch ®ã vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng ®em l¹i kÕt qu¶ nh­ thÕ b»ng c¸ch
kh¸c. Khi ®­a ra sù lùa chän vÒ tiªu dïng, ng­êi tiªu dïng chÊp nhËn gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a hai hµng ho¸,
sau ®ã lùa møc tèi ­u mµ t¹i ®ã tû lÖ thay thÕ cËn biªn cña anh ta ®óng b»ng gi¸ t­¬ng ®èi. Gi¸ t­¬ng
®èi lµ tû lÖ mµ t¹i ®ã thÞ tr­êng s½n sµng ®æi hµng ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c, trong khi tû lÖ thay thÕ
cËn biªn lµ tû lÖ mµ ng­êi tiªu dïng s½n sµng ®æi hµng ho¸ nµy lÊy hµng ho¸ kh¸c. T¹i ®iÓm tèi ­u, ®¸nh
gi¸ cña ng­êi tiªu dïng vÒ hai hµng ho¸ (tÝnh b»ng tû lÖ thay thÕ cËn biªn) b»ng sù ®Þnh gi¸ cña thÞ
tr­êng (tÝnh b»ng gi¸ t­¬ng ®èi). Do qu¸ tr×nh tèi ­u ho¸ nµy cña ng­êi tiªu dïng , nªn gi¸ c¶ thÞ tr­êng
cña c¸c hµng ho¸ kh¸c nhau ph¶n ¸nh gi¸ trÞ mµ ng­êi tiªu dïng g¸n cho chóng.
Nh÷ng thay ®æi trong thu nhËp t¸c ®éng ®Õn sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng nh­ thÕ nµo
Giê ®©y khi ®· biÕt ng­êi tiªu dïng ®­a ra quyÕt ®Þnh tiªu dïng nh ­ thÕ nµo, chóng ta h·y xÐt
xem ng­êi tiªu dïng ph¶n øng nh­ thÕ nµo ®èi víi nh÷ng thay ®æi trong thu nhËp. Cô thÓ, chóng ta h·y
gi¶ ®Þnh r»ng thu nhËp t¨ng. Víi møc thu nhËp cao h¬n, ng­êi tiªu dïng cã thÓ mua ®­îc nhiÒu hµng
ho¸ h¬n. Do vËy, sù gia t¨ng thu nhËp lµm dÞch chuyÓn ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ra phÝa ngoµi, nh­
trong h×nh 7. Do gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a hai hµng ho¸ kh«ng thay ®æi, nªn ®é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n
s¸ch míi còng ®óng b»ng ®é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ban ®Çu. NghÜa lµ sù gia t¨ ng thu nhËp
dÉn ®Õn sù dÞch chuyÓn song song cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch.

364
 Sù më réng giíi h¹n ng©n s¸ch cho phÐp ng­êi tiªu dïng lùa chän kÕt hîp tèt h¬n cña pepsi vµ
b¸nh pizza. Nãi c¸ch kh¸c, ng­êi tiªu dïng giê ®©y cã thÓ ®¹t ®­îc ®­êng bµng quan cao h¬n. Víi sù
dÞch chuyÓn cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ së thÝch cña ng­êi tiªu dïng ®­îc biÓu thÞ qua c¸c ®­êng
bµng quan, ®iÓm tèi ­u cña ng­êi tiªu dïng chuyÓn tõ ®iÓm cã tªn "tèi ­u ban ®Çu" sang mét ®iÓm cã
tªn "tèi ­u míi".
Giíi h¹n ng©n
L­îng pepsi s¸ch míi
1. T¨ng thu nhËp lµm dÞch
chuyÓn ®­êng ng©n s¸ch
 Tèi ­u ra ngoµi …
3… vµ tiªu míi
dïng Pepsi Tèi ­u
 Ban ®Çu I 2

I1
0 L­îng pizza
2….t¨ng tiªu dïng Pizza…
H×nh 7. Sù gia t¨ng thu nhËp. Khi thu nhËp cña ng­êi tiªu dïng t¨ng, ®­êng giíi h¹n ng©n
s¸ch dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi. NÕu c¶ hai hµng ho¸ ®Òu lµ hµng ho¸ th«ng th­êng, ng­êi tiªu dïng sÏ
ph¶n øng l¹i sù gia t¨ng cña thu nhËp b»ng c¸ch mua c¶ hai hµng ho¸ nhiÒu h¬n. ë ®©y ng­êi tiªu dïng
mua nhiÒu b¸nh pizza h¬n vµ nhiÒu pepsi h¬n.
H·y chó ý r»ng trong h×nh 7, ng­êi tiªu dïng chän tiªu dïng nhiÒu Pepsi vµ nhiÒu Pizza h¬n.
MÆc dï tÝnh l« gÝch cña m« h×nh kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã sù gia t¨ng tiªu dïng ë c¶ hai hµng ho¸ kh i thu
nhËp t¨ng, nh­ng t×nh huèng nµy lµ tr­êng hîp phæ biÕn. Nh­ chóng ta ®· biÕt trong ch­¬ng 4, khi ng­êi
tiªu dïng muèn cã nhiÒu mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã h¬n khi thu nhËp cña anh ta t¨ng, c¸c nhµ kinh tÕ gäi
lo¹i hµng ho¸ nµy lµ hµng ho¸ th«ng th­êng. C¸c ®­êng bµng quan trong h×nh 7 ®­îc vÏ víi gi¶ ®Þnh
Pepsi vµ b¸nh pizza lµ nh÷ng hµng ho¸ th«ng th­êng.
H×nh 8 tr×nh bµy mét vÝ dô trong ®ã sù gia t¨ng thu nhËp khiÕn cho ng­êi tiªu dïng mua nhiÒu
b¸nh pizza vµ Ýt pepsi h¬n. NÕu ng­êi tiªu dïng mua mét l o¹i hµng ho¸ nµo ®ã Ýt ®i khi thu nhËp t¨ng,
c¸c nhµ kinh tÕ gäi lo¹i hµng ho¸ nµy lµ hµng ho¸ cÊp thÊp. H×nh 8 ®­îc vÏ víi gi¶ ®Þnh b¸nh pizza lµ
hµng ho¸ th«ng th­êng, cßn Pepsi lµ hµng ho¸ cÊp thÊp.

L­îng pepsi
Giíi h¹n ng©n
s¸ch míi

3… nh­ng tiªu dïng

Pepsi gi¶m, nªn nã lµ 1. Khi sù gia t¨ng thu nhËp lµm dÞch
hµng ho¸ cÊp thÊp chuyÓn ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ra
phÝa ngoµi…
Tèi ­u
ban ®Çu
 Tèi ­u míi
Giíi h¹n ng©n
s¸ch ban ®Çu I1 I2
0 L­îng pizza
2….tcßn tiªu dïng b¸nh pizza t¨ng,
nªn nã lµ hµng ho¸ th«ng th­êng…
365
 H×nh 8. Hµng ho¸ cÊp thÊp. Hµng ho¸ ®­îc coi lµ cÊp thÊp nÕu ng­êi tiªu dïng mua nã Ýt h¬n
khi thu nhËp cña anh ta t¨ng. ë ®©y Pepsi lµ hµng ho¸ cÊp thÊp: Khi thu nhËp cña ng­êi tiªu dïng t¨ng
vµ giíi h¹n ng©n s¸ch dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi, ng­êi tiªu dïng mua nhiÒu b¸nh pizza h¬n nh­ng mua
Ýt Pepsi h¬n.
MÆc dï hÇu hÕt hµng ho¸ ®Òu lµ hµng ho¸ th«ng th­êng, song trong thÕ giíi hiÖn thùc còng cã
mét sè lo¹i hµng ho¸ cÊp thÊp. DÞch vô xe buýt lµ mét vÝ dô. Nh÷ng ng­êi tiªu dïng cã thu nhËp cao
th­êng ®i « t« riªng, kh«ng ®i xe buýt th­êng xuyªn nh­ nh÷ng ng­êi tiªu dïng cã thu nhËp thÊp. Do
vËy, dÞch vô xe buýt lµ mét hµng ho¸ cÊp thÊp.
Sù thay ®æi gi¸ c¶ t¸c ®éng tíi sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng nh­ thÕ nµo
B©y giê chóng ta h·y sö dông m« h×nh nµy vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng ®Ó xÐt xe m sù
thay ®æi gi¸ c¶ cña mét hµng ho¸ nµo ®ã lµm thay ®æi sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng nh­ thÕ nµo. Cô
thÓ, gi¶ sö gi¸ Pepsi gi¶m tõ 2 ®« la xuèng cßn 1 ®« la mét lon. Kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi gi¸
thÊp h¬n lµm t¨ng c¬ héi mua cña ng­êi tiªu dïng. Nãi c¸ch kh¸c, gi¸ cña bÊt kú hµng ho¸ nµo gi¶m
còng lµm dÞch chuyÓn ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ra phÝa ngoµi.
H×nh 9 xem xÐt cô thÓ h¬n sù gi¶m gi¸ ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch.
NÕu ng­êi tiªu dïng chi tiªu toµn bé 1000 ®« la thu nhËp cña anh ta cho b¸nh pizza, th× gi¸ Pepsi ch¼ng
cã liªn quan g× c¶. Do vËy, ®iÓm A trong h×nh vÏ kh«ng thay ®æi. Tuy nhiªn, nÕu ng­êi tiªu dïng chi
tiªu toµn bé 1000 ®« la thu nhËp cho Pepsi, th× giê ®©y anh ta cã thÓ mua ®­îc 1000 chø kh«ng ph¶i 500
lon. Do vËy, tung ®iÓm cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch chuyÓn tõ B sang D.
L­îng pepsi
Giíi h¹n ng©n
s¸ch míi
1000  1. Gi¶m gi¸ Pepsi lµm xoay ®­êng
ng©n s¸ch ra phÝa ngoµi…
Tèi ­u míi
500  
3… vµ lµm t¨ng 
tiªu dïng Pepsi. I2
I1
0  L­îng pizza
100
2….gi¶m tiªu dïng Pizza…
H×nh 9. Sù thay ®æi gi¸ c¶. Khi gi¸ pepsi gi¶m, ®­êng giíi h¹n ngÊn ¸ch cña ng­êi tiªu dïng
xoay ra phÝa ngoµi vµ ®é dèc cña nã thay ®æi. Ng­êi tiªu dïng chuyÓn tõ ®iÓm tèi ­u ban ®Çu sang ®iÓm
tèi ­u míi, ®iÒu nµy lµm thay ®æi c¶ møc mua Pepsi vµ b¸nh pizza. Trong tr­êng hîp ®ã, l­îng Pepsi
tiªu dïng t¨ng, vµ l­îng pizza tiªu dïng gi¶m.
H·y chó ý r»ng trong tr­êng hîp nµy, sù dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi cña ®­êng giíi h¹n ng©n
s¸ch ®· lµm thay ®æi ®é dèc cña nã. (§iÒu nµy kh¸c víi nh÷ng g× x¶y ra tr­íc ®©y khi gi¸ c¶ kh«ng thay
®æi trong khi thu nhËp cña ng­êi tiªu dïng thay ®æi). Nh­ chóng ta ®· th¶o luËn, ®é dèc cña ®­êng giíi
h¹n ng©n s¸ch ph¶n ¸nh gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a Pepsi vµ b¸nh pizza. Do gi¸ Pepsi gi¶m tõ 2 ®« la xuèng cßn
1 ®« la trong khi gi¸ pizza kh«ng ®æi - vÉn b»ng 10 ®« la - nªn ng­êi tiªu dïng b©y giê cã thÓ ®æi 1
b¸nhpizza lÊy 10 chø kh«ng ph¶i 5 lon Pepsi. KÕt qu¶ lµ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch míi dèc h¬n.
Sù thay ®æi cña giíi h¹n ng©n s¸ch kiÓu nµy lµm thay ®æi tiªu dïng cña c¶ hai hµng ho¸ nh­ thÕ
nµo phô thuéc vµo së thÝch cña ng­êi tiªu dïng. Víi nh÷ng ®­êng bµng quan trong h×nh vÏ nµy, ng­êi
tiªu dïng mua nhiÒu Pepsi h¬n vµ mua Ýt b¸nh pizza h¬n.
HiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ
T¸c ®éng cña sù thay ®æi gi¸ c¶ mét hµng ho¸ nµo ®ã ®èi víi tiªu dïng cã th ®­îc ph©n tÝch
thµnh hai hiÖu øng: hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ. §Ó t×m hiÓu néi dung cña hai hiÖu øng nµy,

366
chóng ta h·y xÐt xem ng­êi tiªu dïng sÏ ph¶n øng nh­ thÕ nµo khi anh ta biÕt gi¸ Pepsi gi¶m. Anh ta cã
thÓ lËp luËn theo nh÷ng c¸ch sau:
 "Tin tèt lµnh ®©y! B©y giê gi¸ Pepsi ®· rÎ h¬n, thu nhËp cña t«i cã søc mua lín h¬n. Do
vËy t«i kh¸ gi¶ h¬n tr­íc ®©y. Do giµu h¬n, t«i cã thÓ mua ®­îc c¶ Pep si vµ Pizza nhiÒu
h¬n". (§©y lµ hiÖu øng thu nhËp).
 "Ngay khi gi¸ Pepsi gi¶m, víi mçi chiÕc b¸nh Pizza tõ bá, giê ®©y t«i cã thÓ cã ®­îc
nhiÒu lon Pepsi h¬n. Do b¸nh pizza giê ®©y ®¾t h¬n mét c¸ch t­¬ng ®èi, nªn t«i sÏ mua Ýt
b¸nh pizza vµ mua nhiÒu Pepsi" (§©y lµ hiÖu øng thay thÕ).
B¹n thÊy nhËn ®Þnh nµo cã søc thuyÕt phôc h¬n?
Thùc tÕ, c¶ hai nhËn ®Þnh nµy ®Òu cã ý nghÜa. Sù gi¶m gi¸ Pepsi lµm cho ng­êi tiªu dïng trë
nªn kh¸ gi¶ h¬n. NÕu c¶ Pepsi vµ pizza ®Òu lµ hµng ho¸ th«ng th­ßng, ng­êi tiªu dïng mu èn tr¶i ®Òu sù
c¶i thiÖn søc mua cña m×nh cho c¶ hai hµng ho¸. HiÖu øng thu nhËp nµy cã xu h­íng lµm cho ng­êi tiªu
dïng mua c¶ b¸nh pizza vµ pepsi nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn cïng lóc ®ã, viÖc tiªu dïng Pepsi trë nªn rÎ h¬n
mét c¸ch t­¬ng ®èi so víi viÖc tiªu d ïng b¸nh pizza. HiÖu øng thay thÕ nµy cã xu h­íng lµm cho ng­êi
tiªu dïng lùa chän nhiÒu Pepsi vµ Ýt b¸nh pizza h¬n.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt kÕt qu¶ cuèi cïng cña hai hiÖu øng nµy. Ng­êi tiªu dïng ch¾c
ch¾n mua nhiÒu Pepsi h¬n, bëi v× c¶ hai hiÖu øng thu nhËp vµ thay thÕ ®Òu lµm t¨ng tiªu dïng Pepsi.
Song chóng ta kh«ng thÓ biÕt ch¾c ®­îc ng­êi tiªu dïng cã mua nhiÒu b¸nh pizza h¬n hay kh«ng, bëi v×
hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ ho¹t ®éng theo h­íng ng­îc nhau. KÕt luËn nµy ®­îc tãm t¾t
trong b¶ng 2.
Hµng HiÖu øng thu nhËp HiÖu øng thay thÕ Tæng hiÖu øng
ho¸
Pepsi Ng­êi tiªu dïng kh¸ Pepsi rÎ h¬n mét c¸ch HiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ
gi¶ h¬n, do vËy anh ta t­¬ng ®èi, do vËy ho¹t ®éng cïng nhiÒu, do vËy ng­êi
mua nhiÒu Pepsi h¬n ng­êi tiªu dïng mua tiªu dïng mua nhiÒu Pepsi h¬n
nhiÒu Pepsi h¬n
Pizza Ng­êi tiªu dïng kh¸ Pizza ®¾t h¬n mét HiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ
gi¶ h¬n, do vËy anh ta c¸ch t­¬ng ®èi, do ho¹t ®éng ng­îc chiÒu nhau, do vËy
mua nhiÒu pizza h¬n vËy ng­êi tiªu dïng hiÖu øng tæng hîp ®èi víi tiªu dïng
mua Ýt pizza h¬n b¸nh Pizza kh«ng râ rµng
B¶ng 2. HiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ khi gi¸ Pepsi gi¶m
Chóng ta cã thÓ hiÓu ®­îc hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ b»ng c¸ch sö dông c¸c ®­êng
bµng quan. HiÖu øng thu nhËp lµ sù thay ®æi cña tiªu dïng khi cã sù dÞch chuyÓn tíi ®­êng bµng quan
cao h¬n. HiÖu øng thay thÕ lµ sù thay ®æi cña tiªu dïng g©y ra do viÖc chuyÓn ®Õn ®iÓm cã tû lÖ thay thÕ
cËn biªn kh¸c trªn cïng mét ®­êng bµng quan.
L­îng pepsi

Giíi h¹n ng©n s¸ch míi

Tèi ­u míi
C
HiÖu øng 
thu nhËp Tèi ­u ban ®Çu
B
HiÖu øng
thay thÕ
A I2
Giíi h¹n ng©n
s¸ch ban ®Çu I1
0
L­îng pizza
HiÖu øng thay thÕ
HiÖu øng thu nhËp
367
 H×nh 10. HiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ. HiÖu øng do sù thay ®æi gi¸ c¶ g©y ra cã
thÓ ph©n tÝch thµnh hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ. HiÖu øng thay thÕ - sù di chuyÓn däc theo
®­êng bµng quan tíi ®iÓm cã tû lÖ thay thÕ cËn biªn kh¸c - ®­îc biÓu thÞ b»ng sù thay ®æi tõ ®iÓm A tíi
®iÓm B däc theo ®­êng bµng quan I 1. HiÖu øng thu nhËp - sù dÞch chuyÓn tíi ®­êng bµng quan cao h¬n -
®­îc biÓu thÞ b»ng sù thay ®æi tõ ®iÓm B trªn ®­êng bµng quan I 1, tíi ®iÓm C trªn ®­êng bµng quan I 2.
H×nh 10 tr×nh bµy b»ng ®å thÞ c¸ch ph©n tÝch sù thay ®æi quyÕt ®Þnh tiªu dïng theo hiÖu øng thu
nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ. Khi gi¸ Pepsi gi¶m, ng­êi tiªu dïng chuyÓn tõ ®iÓm tèi ­u ban ®Çu A sang
®iÓm tèi ­u míi C. Chóng ta cã thÓ xem xÐt sù thay ®æi nµy theo hai b­íc. Th ø nhÊt, ng­êi tiªu dïng di
chuyÓn däc theo ®­êng bµng quan ban ®Çu I 1 tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B. T¹i hai ®iÓm nµy, ng­êi tiªu dïng
cã møc ®é tho¶ m·n nh­ nhau song t¹i ®iÓm B, tû lÖ thay thÕ cËn biªn ph¶n ¸nh møc gi¸ t­¬ng ®èi míi.
(§­êng nÐt ®øt ®i qua ®iÓm B vµ song song víi ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch víi møc ph¶n ¸nh møc gi¸
t­¬ng ®èi míi). TiÕp theo, ng­êi tiªu dïng dÞch chuyÓn ®Õn ®­êng bµng quan cao h¬n I 2 b»ng c¸ch
chuyÓn tõ ®iÓm B ®Õn ®iÓm C. MÆc dï ®iÓm C vµ ®iÓm B n»m trªn hai ®­êng bµng quan kh¸c nhau,
nh­ng chóng cã cïng tû lÖ thay thÕ cËn biªn. NghÜa lµ ®é dèc cña ®­êng bµng quan I 1 t¹i ®iÓm B b»ng
®é dèc cña ®­êng bµng quan I 2 t¹i ®iÓm C.
MÆc dï ng­êi tiªu dïng thùc tÕ kh«ng bao gê lùa chän ®iÓm B, nh­ng ®iÓm gi¶ ®Þnh nµy rÊt
h÷u Ých cho viÖc chØ râ hai hiÖu øng quyÕt ®Þnh sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng. CÇn chó ý r»ng sù thay
®æi tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B ph¶n ¸nh sù thay ®æi thuÇn tuý cña tû lÖ thay thÕ cËn biªn mµ kh«ng cã sù
thay ®æi nµo ®èi víi phóc lîi cña ng­êi tiªu dïng. T­¬ng tù nh­ vËy, sù thay ® æi tõ ®iÓm B sang ®iÓm C
ph¶n ¸nh sù thay ®æi thuÇn tuý cña phóc lîi mµ kh«ng cã sù thay ®æi nµo cña tû lÖ thay thÕ cËn biªn. Do
vËy, sù di chuyÓn tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B ph¶n ¸nh hiÖu øng thay thÕ, cßn sù dÞch chuyÓn tõ ®iÓm B ®Õn
®iÓm C ph¶n ¸nh hiÖu øng thu nhËp.
ThiÕt lËp ®­êng cÇu
Chóng ta võa thÊy ®­îc sù thay ®æi gi¸ cña hµng ho¸ cã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn giíi h¹n
ng©n s¸ch vµ khèi l­îng hai hµng ho¸ mµ ng­êi tiªu dïng chän mua. §­êng cÇu cña bÊt kú mét hµng
ho¸ nµo còng ph¶n ¸nh quyÕt ®Þnh tiªu dïng nµy. H·y nhí l¹i r»ng ®­êng cÇu biÓu thÞ l­îng cÇu vÒ mét
hµng ho¸ t¹i mäi møc gi¸. Chóng ta cã thÓ coi ®­êng cÇu cña ng­êi tiªu dïng lµ sù tæng hîp c¸c quyÕt
®Þnh tèi ­u ph¸ sinh tõ giíi h¹n ng©n s¸ch vµ ®­êng bµng quan.
(a) QuyÕt ®Þnh tèi ­u cña ng­êi t iªu dïng (b) §­êng cÇu vÒ Pepsi
Giíi h¹n ng©n s¸ch míi
L­îng Pepsi Gi¸ Pepsi

 B A
15.0 I2 $2 
B
A 1 
5.0 
I1
0 L­îng Pizza 0 5.0 15.0 L­îng Pizza
Giíi h¹n ng©n
s¸ch ban ®Çu
H×nh 11. ThiÕt lËp ®­êng cÇu. PhÇn (a) cho thÊy r»ng khi gi¸ Pepsi gi¶m tõ 2 ®« la xuèng cßn
1 ®« la, ®iÓm tèi ­u cña ng­êi tiªu dïng chuyÓn tõ A tíi B vµ l­îng Pepsi tiªu dïng t¨ng tõ 50 ®Õn 150
lon. §­êng cÇu trong phÇn (b) ph¶n ¸nh mèi quan hÖ nµy gi÷a gi¸ vµ l­îng cÇu.

368
 VÝ dô, h×nh 11 vÏ ®­êng cÇu vÒ Pepsi. PhÇn (a) cho thÊy khi gi¸ mét lon Pepsi gi¶m tõ 2 ®« la
xuèng cßn 1 ®« la, ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi. Do hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu
øng thay thÕ, ng­êi tiªu dïng t¨ng chi tiªu cho Pepsi tõ 50 ®Õn 150 lon. PhÇn (b) biÓu thÞ ®­êng cÇu ph¸t
sinh tõ c¸c quyÕt ®Þnh nµy cña ng­êi tiªu dïng. B »ng c¸ch nµy, lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu
dïng cung cÊp nÒn t¶ng lý thuyÕt cho ®­êng cÇ u cña ng­êi tiªu dïng mµ chóng ta ®· xem xÐt lÇn ®Çu
trong ch­¬ng 4.
MÆc dï biÕt r»ng ®­êng cÇu ph¸t sinh mét c¸ch tù nhiªn vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng,
song c¸ch lµm nµy b¶n th©n nã kh«ng minh chøng cho sù ph¸t triÓn mét lý thuyÕt. Kh«ng cÇn ph¶i c ã
mét khu«n khæ ph©n tÝch v÷ng ch¾c chØ ®Ó kÕt luËn r»ng mäi ng­êi ph¶n øng ®èi víi sù thay ®æi cña gi¸
c¶. Tuy nhiªn, lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng l¹i rÊt h÷u Ých. Nh­ sÏ thÊy trong phÇn tíi,
chóng ta cã thÓ sö dông lý thuyÕt nµy ®Ó nghiªn cøu s©u h¬n c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh hµnh vi cña ng­êi
tiªu dïng.
KiÓm tra nhanh: H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ c¸c ®­êng bµng quan cho Pepsi vµ pizza.
H·y cho biÕt ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi giíi h¹n ng©n s¸ch vµ tr¹ng th¸i tèi ­u cña ng­êi tiªu dïng khi g i¸ b¸nh
pizza t¨ng. Trªn ®å thÞ, h·y ph©n tÝch sù thay ®æi th«ng qua hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ.

Bèn øng dông

Chóng ta ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt c¬ b¶n vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng, b©y giê chóng ta
h·y sö dông lý thuyÕt ®ã ®Ó gi¶i ®¸p bèn c©u hái vÒ ph­¬ng thøc ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ. Tho¹t nh×n
bèn c©u hái nµy d­êng nh­ kh«ng cã mèi liªn quan. Tuy nhiªn, v× mçi c©u hái ®Òu liªn quan ®Õn quyÕt
®Þnh cña hé gia ®×nh chóng ta cã thÓ gi¶i ®¸p chóng b»ng m« h×nh vÒ hµnh vi ng­êi tiªu dïng mµ chóng
ta võa ph¸t triÓn.
Ph¶i ch¨ng mäi ®­êng cÇu ®Òu dèc xuèng?
Th«ng th­êng khi gi¸ cña mét hµng ho¸ t¨ng, mäi ng­êi sÏ mua nã Ýt h¬n. Ch­¬ng 4 gäi hµnh
vi phæ biÕn nµy lµ luËt cÇu. Quy luËt nµy ®­îc biÓu thÞ b»ng ®­êng cÇu dèc xuèng.
L­îng
khoai t©y
B  Giíi h¹n ng©n s¸ch ban ®Çu

Tèi ­u víi gi¸ khoai t©y cao

D
2… ®iÒu nµy lµm E Tèi ­u víi gi¸ khoai t©y thÊp
t¨ng tiªu dïng  C
khoai t©y nÕu khoai 1. T¨ng gi¸ khoai t©y lµm xoay
t©y lµ hµng Giffen.  chuyÓn ®­êng NS…
I1
Giíi h¹n ng©n
s¸ch míi I2
0 
A L­îng thÞt

H×nh 12. Hµng ho¸ Giffen. Trong vÝ dô cña chóng ta, khi gi¸ c¶ khoai t©y t¨ng, ®iÓm tèi ­u
cña ng­êi tiªu dïng chuyÓn tõ ®iÓm C sang ®iÓm E. Trong tr­êng hîp nµy, ng­êi tiªu dïng ph¶n øng víi
møc gi¸ khoai t©y cao h¬n b»ng c¸ch mua Ýt thÞt vµ mua nhiÒu khoai t©y h¬n.

369
 Tuy nhiªn, lµ vÊn ®Ò cña lý thuyÕt kinh tÕ, c¸c ®­êng cÇu ®«i khi cã thÓ dèc lªn. Nãi c¸ch kh¸c,
ng­êi tiªu dïng ®«i khi cã thÓ vi ph¹m luËt cÇu vµ mua nhiÒu h¬n mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã khi gi¸ cña
nã t¨ng. §Ó xem ®iÒu ®ã x¶y ra nh­ thÕ nµo, chón g ta h·y xem h×nh 12. Trong vÝ dô cña chóng ta, ng­êi
tiªu dïng mua hai hµng ho¸ - thÞt vµ khoai t©y. Ban ®Çu, giíi h¹n ng©n s¸ch cña ng­êi tiªu dïng lµ
®­êng th¼ng ch¹y tõ A ®Õn B. §iÓm tèi ­u lµ C. Khi gi¸ khoai t©y t¨ng, ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch xoay
vµo phÝa trong vµ b©y giê ch¹y tõ A ®Õn D. §iÓm tèi ­u b©y giê lµ E. H·y chó ý r»ng sù gia t¨ng cña gi¸
khoai t©y ®· khiÕn cho ng­êi tiªu dïng mua l­îng khoai t©y lín h¬n.
T¹i sao ng­êi tiªu dïng l¹i ph¶n øng theo c¸ch cã vÎ nh­ nghÞch lý? Lý do ë ®©y lµ kho ai t©y lµ
mét hµng ho¸ cÊp thÊp. Khi gi¸ khoai t©y t¨ng, ng­êi tiªu dïng trë nªn nghÌo h¬n. §ång thêi, do khoai
t©y trë nªn ®¾t t­¬ng ®èi so víi thÞt, nªn hiÖu øng thay thÕ lµm cho ng­êi tiªu dïng muèn mua nhiÒu thÞt
vµ Ýt khoai t©y h¬n. Tuy nhiªn, trong t r­êng hîp ®Æc biÖt nµy, hiÖu øng thu nhËp qu¸ m¹nh ®Õn møc nã
lín h¬n c¶ hiÖu øng thay thÕ. Cho nªn cuèi cïng ng­êi tiªu dïng ph¶n øng víi møc gi¸ cao h¬n cña
khoai t©y b»ng c¸ch mua Ýt thÞt vµ nhiÒu khoai t©y h¬n.
C¸c nhµ kinh tÕ sö dông thuËt ng÷ hµng Giffen ®Ó chØ nh÷ng hµng ho¸ vi ph¹m luËt cÇu. (ThuËt
ng÷ nµy mang tªn nhµ kinh tÕ Robert Giffen, ng­êi ®Çu tiªn ®Ò cËp ®Õn kh¶ n¨ng nµy). Trong vÝ dô cô
thÓ cña chóng ta, khoai t©y lµ hµng Giffen. Hµng Giffen lµ nh÷ng hµng ho¸ cÊp thÊp cã hiÖu øng thu
nhËp lín h¬n hiÖu øng thay thÕ. Do vËy, chóng cã ®­êng cÇu dèc lªn.
C¸c nhµ kinh tÕ bÊt ®ång víi nhau vÒ viÖc liÖu cã tån t¹i hµng Giffen kh«ng. Mét sè sö gia cho
r»ng khoai t©y thùc sù lµ hµng Giffen trong n¹n ®ãi khoai t©y ë Ailen vµo thÕ kû 19. Khoai t©y chi Õm
mét tû träng lín trong khÈu phÇn ¨n cña mäi ng­êi ®Õn møc mµ khi gi¸ khoai t©y t¨ng, nã cã hiÖu øng
thu nhËp lín. Mäi ng­êi ph¶n øng l¹i sù gi¶m sót cña møc sèng b»ng c¸ch c¾t gi¶m nh÷ng hµng ho¸ xa
xØ nh­ thÞt vµ mua nhiÒu khoai t©y h¬n. Do vËy ng­êi t a lËp luËn r»ng, gi¸ khoai t©y cao h¬n trªn thùc tÕ
®· lµm t¨ng l­îng cÇu vÒ khoai t©y.
Cho dï sù kiÖn lÞch sö nµy cã ®óng kh«ng, th× chóng ta còng cã thÓ nãi ch¾c ch¾n r»ng hµng ho¸
Giffen rÊt hiÕm. Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng cho phÐp ®­ êng cÇu dèc lªn. Song kh¶ n¨ng
nµy rÊt hiÕm x¶y ra vµ luËt cÇu vÉn lµ quy luËt ®¸ng tin cËy nh­ c¸c quy luËt kh¸c trong kinh tÕ häc.
TiÒn l­¬ng ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn cung vÒ lao ®éng?
Cho ®Õn nay chóng ta ®· sö dông lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi t iªu dïng ®Ó ph©n tÝch xem
mét c¸ nh©n quyÕt ®Þnh ph©n bæ thu nhËp cña m×nh nh­ thÕ nµo ®èi víi hai hµng ho¸. Chóng ta còng cã
thÓ sö dông lý thuyÕt nµy ®Ó ph©n bæ thêi gian gi÷a lao ®éng vµ nghØ ng¬i cña mét c¸ nh©n.
Chóng ta h·y xem xÐt quyÕt ®Þnh mµ Sall y, nhµ thiÕt kÕ phÇn mÒm tù do, ph¶i ®èi mÆt. Sally
thøc 100 giê mét tuÇn. C« dµnh mét phÇn thêi gian nµy ®Ó nghØ ng¬i - ®i xe ®¹p, xem ti vi, nghiªn cøu
kinh tÕ häc… Thêi gian cßn l¹i c« dµnh cho viÖc ph¸t triÓn c¸c phÇn mÒm m¸y tÝnh. Mçi giê lao ®éng
Sally kiÕm ®­îc 50 ®« la, vµ c« sö dông sè tiÒn ®ã ®Ó tiªu dïng hµng ho¸. Do vËy, tiÒn l­¬ng cña c« (50
®« la) ph¶n ¸nh sù ®¸nh ®æi mµ Sally ph¶i ®èi mÆt gi÷a nghØ ng¬i vµ tiªu dïng. Víi mçi giê nghØ ng¬i
ph¶i tõ bá, c« lao ®éng thªm mét giê vµ kiÕm ®­îc 50 ® « la cho tiªu dïng.
H×nh 12 biÓu thÞ giíi h¹n ng©n s¸ch cña Sally. NÕu dµnh c¶ 100 giê tiªu dïng vµ nghØ ng¬i. ë
®©y, tiªu dïng vµ nghØ ng¬i lµ hai "hµng ho¸" mµ Sally ®ang lùa chän. Do Sally lu«n lu«n ­a thÝch nhiÒu
thêi gian nghØ ng¬i vµ nhiÒu tiªu dïng h¬n, nªn c« ­a thÝch nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng bµng quan cao
h¬n so víi nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng bµng quan thÊp h¬n. Víi møc l­¬ng 50 ®« la mét giê, Sally lùa
chän kÕt hîp tiªu dïng vµ nghØ ng¬i biÓu thÞ b»ng ®iÓm "tèi ­u". §©y lµ ®iÓm n»m trªn ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch vµ ®­êng bµng quan cao nhÊt, ®ã lµ ®­êng I 2.

370
 Tiªu dïng

$ 5.000 

Tèi ­u
2.000  I3
I2
I1
0 
60 100 Sè giê nghØ ng¬i

H×nh 13. QuyÕt ®Þnh Lao ®éng - NghØ ng¬i. H×nh nµy biÓu thÞ giíi h¹n ng©n s¸ch cña Sally
khi quyÕt ®Þnh sè giê lao ®éng, c¸c ®­êng bµng quan cña c« ta ®èi víi tiªu dïng vµ nghØ ng¬ i, còng nh­
®iÓm tèi ­u cña c«.
B©y giê h·y xem xÐt ®iÒu g× x¶y ra khi tiÒn l­¬ng cña Sally t¨ng tõ 50 lªn 60 ®« la mét giê.
H×nh 14 ph¶n ¸nh hai kÕt côc cã kh¶ n¨ng x¶y ra. Trong mçi tr­êng hîp, ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch, biÓu
thÞ trªn ®å thÞ phÝa bªn tr¸i , xoay ra phÝa ngoµi tõ BC 1 sang BC2. Trong qu¸ tr×nh ®ã, ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch trë nªn dèc h¬n, ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña gi¸ t­¬ng ®èi: Víi møc l­¬ng cao h¬n, Sally cã
nhiÒu tiªu dïng h¬n cho mçi giê nghØ ng¬i mµ c« tõ bá.
Së thÝch cña Sally, ®­îc biÓu thÞ bëi c¸c ®­êng bµng quan, sÏ x¸c ®Þnh nh÷ng ph¶n øng cuèi
cïng cña tiªu dïng vµ thêi gian nghØ ng¬i ®èi víi sù gia t¨ng cña tiÒn l­¬ng. Trong c¶ hai phÇn cña h×nh
vÏ, tiªu dïng sÏ t¨ng. Tuy nhiªn, ph¶n øng cña thêi gian nghØ ng¬i ®èi víi sù thay ®æi cñ a tiÒn l­¬ng
kh¸c nhau trong hai tr­êng hîp. Trong phÇn (a), Sally ph¶n øng víi møc tiÒn l­¬ng cao h¬n b»ng c¸ch
nghØ ng¬i Ýt h¬n. Trong phÇn (b), Sally ph¶n øng b»ng c¸ch nghØ ng¬i nhiÒu h¬n.
QuyÕt ®Þnh cña Sally gi÷a nghØ ng¬i vµ tiªu dïng quyÕt ®Þnh møc cung vÒ lao ®éng cña c«, bëi
v× cµng dµnh nhiÒu thêi gian cho nghØ ng¬i, c« cµng cã Ýt thêi gian ®Ó lao ®éng. Trong mçi phÇn cña
h×nh vÏ, ®­êng phÝa bªn trong h×nh 14 chØ ra ®­êng cung vÒ lao ®éng t­¬ng øng víi quyÕt ®Þnh cña
Sally. Trong phÇn (a), møc l­ ¬ng cao h¬n lµm cho Sally nghØ ng¬i Ýt h¬n vµ lao ®éng nhiÒu h¬n, do vËy
®­êng cung lµ mét ®­êng dèc lªn. Trong phÇn (b), møc l­¬ng cao h¬n lµm cho Sally nghØ ng¬i nhiÒu
h¬n vµ lao ®éng Ýt h¬n, do vËy ®­êng cung vÒ lao ®éng lµ ®­êng "ng¶ vÒ phÝa sau".
Nh×n qua, ®­êng cung vÒ lao ®éng ng¶ vÒ phÝa sau cã vÎ h¬i r¾c rèi. T¹i sao c¸ nh©n l¹i ph¶n
øng víi møc l­¬ng cao h¬n b»ng c¸ch lao ®éng Ýt h¬n? C©u tr¶ lêi dùa trªn c¬ së xem xÐt hiÖu øng thu
nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ cña tiÒn l­¬ng cao h¬n.
Tr­íc tiªn, chóng ta h·y xem xÐt hiÖu øng thay thÕ. Khi tiÒn l­¬ng cña Sally t¨ng, viÖc nghØ
ng¬i trë nªn tèn kÐm mét c¸ch t­¬ng ®èi so víi tiªu dïng vµ ®iÒu nµy khuyÕn khÝch Sally thay thÕ nghØ
ng¬i b»ng tiªu dïng. Nãi c¸ch kh¸c, hiÖu øng thay thÕ khiÕn cho Sally lao ®én g ch¨m chØ h¬n ®Ó ®¸p l¹i
tiÒn l­¬ng cao h¬n vµ ®iÒu nµy cã xu h­íng lµm cho ®­êng cung vÒ lao ®éng dèc lªn.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt hiÖu øng thu nhËp. Khi tiÒn l­¬ng cña Sally t¨ng, c« chuyÓn tíi
®­êng bµng quan cao h¬n. Sally trë nªn kh¸ gi¶ h¬n so víi tr­íc ®©y. NÕu tiªu dïng vµ nghØ ng¬i ®Òu lµ
hµng ho¸ th«ng th­êng, th× c« muèn sö dông sù gia t¨ng phóc lîi nµy ®Ó th­ëng thøc c¶ møc tiªu dïng
vµ thêi gian nghØ ng¬i nhiÒu h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, hiÖu øng thu nhËp lµm cho Sally lao ®éng Ýt h¬n vµ
®iÒu nµy cã xu h­íng lµm cho ®­êng cung vÒ lao ®éng ng¶ vÒ phÝa sau.

371
 (a) §èi víi c¸ nh©n cã nh÷ng ­a thÝch nµy
Tiªu dïng TiÒn l­¬ng

1. Khi tiÒn l­¬ng t¨ng

15.0  
I2

 BC2
5.0 BC1
I1
0 Sè giê lao déng
0 Sè giê nghØ ng¬i cung øng
3… vµ sè giê lao
2… sè giê nghØ
®éng t¨ng.
ng¬i gi¶m
(b) §èi víi c¸ nh©n cã nh÷ng ­a thÝch nµy
Tiªu dïng TiÒn l­¬ng

BC2
1. Khi tiÒn l­¬ng t¨ng


  I2 
BC1
I1
0 Sè giê nghØ ng¬i 0 L­îng Pizza
2… sè giê nghØ 2… sè giê lao ®éng gi¶m
ng¬i t¨ng
H×nh 14. Sù gia t¨ng tiÒn l­¬ng. Hai phÇn cña h×nh nµy chØ ra c¸ch mµ mét c¸c nh©n c ã thÓ
ph¶n øng khi cã sù gia t¨ng tiÒn l­¬ng. C¸c h×nh bªn tr¸i biÓu thÞ giíi h¹n ng©n s¸ch ban ®Çu BC 1 cña
ng­êi tiªu dïng vµ giíi h¹n ng©n s¸ch míi BC 2, còng nh­ lùa chän tèi ­u cña ng­êi tiªu dïng vÒ tiªu dïng
vµ nghØ ng¬i. C¸c h×nh bªn ph¶i biÓu thÞ ®­ êng cung vÒ lao ®éng t­¬ng øng. Do sè giê lao ®éng b»ng tæng
sè giê trõ sè giê nghØ ng¬i, nªn bÊt kú sù thay ®æi nµo cña thêi gian nghØ ng¬i còng hµm ý cã sù thay ®æi
cña l­îng cung vÒ lao ®éng. Trong phÇn (a), khi tiÒn l­¬ng t¨ng, tiªu dïng t¨ng vµ thêi g ian nghØ ng¬i
gi¶m, kÕt qu¶ lµ chóng ta cã ®­êng cung vÒ lao ®éng dèc lªn. Trong phÇn (b), khi tiÒn l­¬ng t¨ng, c¶ tiªu
dïng vµ thêi gian nghØ ng¬i ®Òu t¨ng, kÕt qu¶ lµ chóng ta cã ®­ êng cung vÒ lao ®éng ng¶ vÒ phÝa sau.
Cuèi cïng, lý thuyÕt kinh tÕ kh«ng cho phÐp chóng ta dù ®o¸n chÝnh x¸c vÒ viÖc sù gia t¨ng cña tiÒn
l­¬ng lµm cho Sally lao ®éng nhiÒu h¬n hay Ýt h¬n. NÕu ®èi víi Sally hiÖu øng thay thÕ lín h¬n hiÖu øng thu
nhËp, th× c« sÏ lao ®éng Ýt h¬n. Do vËy ®­êng cung vÒ lao ®éng cã thÓ dèc lªn hoÆc ng¶ vÒ phÝa sau.

Nghiªn cøu t×nh huèng: hiÖu øng thu nhËp ®èi víi cung vÒ lao ®éng:
c¸c xu h­íng lÞch sö, nh÷ng ng­êi tróng xæ sè vµ pháng ®o¸n cña carnegie

ý t­ëng vÒ ®­êng cung lao ®éng ng¶ vÒ phÝa sau ban ®Çu cã vÎ chØ lµ sù tß mß mang tÝnh lý
thuyÕt, song thùc tÕ kh«ng ph¶i nh­ vËy. B»ng chøng chØ ra r»ng nÕu ®­îc xem xÐt trong mét thêi kú
dµi, ®­êng cung vÒ lao ®éng thùc sù ng¶ vÒ phÝa sau. C¸ch ®©y hµng tr¨m n¨m, nhiÒu ng­êi ®· lµm viÖc
6 ngµy mét tuÇn. Ngµy nay, tuÇn lµm viÖc 5 ngµy trë nªn phæ biÕ n. Cïng thêi gian ®ã, ®é dµi cña tuÇn
lµm viÖc gi¶m, tiÒn l­¬ng cña mét lao ®éng ®iÓn h×nh (®· lo¹i trõ l¹m ph¸t) t¨ng.

372
 Sau ®©y lµ c¸ch lý gi¶i hiÖn t­îng mang tÝnh lÞch sö nµy cña c¸c nhµ kinh tÕ: Theo thêi gian,
tiÕn bé c«ng nghÖ lµm t¨ng n¨ng suÊt cña n g­êi lao ®éng vµ do vËy cÇu vÒ lao ®éng còng t¨ng. Sù gia
t¨ng cÇu vÒ lao ®éng lµm t¨ng tiÒn l­¬ng c©n b»ng. Khi tiÒn l­¬ng t¨ng, phÇn th­ëng dµnh cho lao ®éng
còng t¨ng. Tuy nhiªn, thay v× ph¶n øng víi sù gia t¨ng kÝch thÝch b»ng c¸ch lµm viÖc nhiÒu h¬n, hÇu hÕt
ng­êi lao ®éng l¹i chän c¸ch nghØ ng¬i nhiÒu h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, hiÖu øng thu nhËp cña tiÒn l­¬ng cao
h¬n lín h¬n hiÖu øng thay thÕ.
Nh÷ng b»ng chøng r»ng hiÖu øng thu nhËp ®èi víi cung vÒ lao ®éng rÊt m¹nh ph¸t sinh tõ mét
lo¹i d÷ liÖu rÊt kh¸c: nh÷ng ng­êi tróng xæ sè. Nh÷ng ng­êi tróng c¸c gi¶i xæ sè lín cã thu nhËp t¨ng
m¹nh vµ kÕt qu¶ lµ cã sù dÞch chuyÓn m¹nh ra phÝa ngoµi cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch. V× tiÒn l­¬ng
cña nh÷ng ng­êi tróng th­ëng kh«ng hÒ thay ®æi, nªn ®é dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch kh«ng ®æi.
Do vËy, kh«ng cã hiÖu øng thay thÕ. B»ng c¸ch xem xÐt hµnh vi cña nh÷ng ng­êi tróng xæ sè, chóng ta
cã thÓ bãc t¸ch ®­îc hiÖu øng thu nhËp ®èi víi cung vÒ lao ®éng.
KÕt qu¶ thu ®­îc tõ c¸c nghiªn cøu vÒ nh÷ng ng­êi tróng xæ sè rÊt Ên t ­îng. Trong sè nh÷ng
ng­êi tróng th­ëng trªn 50.000 ®« la, gÇn 25% bá viÖc lµm trong vßng mét n¨m, vµ kho¶ng 9% kh¸c gi¶m
sè giê lao ®éng. Trong sè nh÷ng ng­êi tróng th­ëng lín h¬n 1 triÖu ®« la, gÇn 40% ngõng lµm viÖc. HiÖu
øng thu nhËp ®èi víi cung vÒ lao ®éng cña viÖc tróng mét gi¶i lín nh­ vËy rÊt lín.
Nh÷ng kÕt qu¶ t­¬ng tù còng ®­îc ph¸t hiÖn trong mét nghiªn cøu c«ng bè trong sè th¸ng 5
n¨m 1999 cña T¹p chÝ kinh tÕ quý, vÒ ¶nh h­ëng cña viÖc nhËn thõa kÕ ®èi víi cung vÒ lao ®éng cña c¸
nh©n. Nghiªn cøu nµy ®· ph¸t hiÖn ra r»ng mét c¸ nh©n ®éc th©n ®­îc thõa kÕ trªn 150.000 ®« la cã kh¶
n¨ng ngõng lµm viÖc cao gÊp 4 lÇn so víi mét c¸ nh©n ®éc th©n ®­îc thõa kÕ d­íi 25.000 ®« la. Ph¸t
hiÖn nµy cã lÏ kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn ®èi víi nhµ t­ b¶n c«ng n ghiÖp thÕ kû 19 Andrew Carnegie.
Carnegie c¶nh b¸o r»ng, "bè mÑ, nh÷ng ng­êi ®Ó l¹i cho con trai mét tµi s¶n khæng lå, nãi chung ®· lµm
gi¶m tµi n¨ng vµ nghÞ lùc cña con trai hä vµ ®Èy anh ta vµo cuéc sèng v« dông vµ kh«ng ®¸ng träng h¬n
so víi tr­êng hîp anh ta kh«ng nhËn ®­îc kho¶n thõa kÕ ®ã". NghÜa lµ Carnegie cho r»ng hiÖu øng thu
nhËp ®èi víi cung vÒ lao ®éng rÊt lín vµ theo quan ®iÓm gia tr­ëng cña «ng lµ rÊt ®¸ng tiÕc. Trong suèt
cuéc ®êi cña m×nh vµ c¶ khi chÕt, Carnegie ®· dµnh mét tµi s¶n khæng l å cho môc ®Ých tõ thiÖn.

L·i suÊt t¸c ®éng tíi tiÕt kiÖm cña hé gia ®×nh nh­ thÕ nµo
Mét quyÕt ®Þnh quan träng mµ mäi ng­êi ®Òu gÆp ph¶i lµ quyÕt ®Þnh hiÖn t¹i nªn tiªu dïng bao
nhiªu thu nhËp vµ tiÕt kiÖm bao nhiªu cho t­¬ng lai. Chóng ta cã thÓ sö dôn g lý thuyÕt vÒ sù l¹ chän cña
ng­êi tiªu dïng ®Ó ph©n tÝch xem mäi ng­êi ®­a ra quyÕt ®Þnh nµy nh­ thÕ nµo vµ tiÕt kiÖm cña hä phô
thuéc vµo l·i suÊt mµ kho¶n tiÒn tiÕt kiÖm cña hä mang l¹i nh­ thÕ nµo.
Chóng ta h·y xem xÐt quyÕt ®Þnh cña Sam, ng­êi c«ng n h©n ®ang lËp kÕ ho¹ch cho viÖc nghØ
h­u. §Ó ®¬n gi¶n ho¸ vÊn ®Ò, chóng ta chia cuéc ®êi cña Sam thµnh hai thêi kú. Trong thêi kú thø nhÊt,
Sam cßn trÎ vµ lao ®éng. Trong thêi kú thø hai, anh ®· giµ vµ nghØ h­u. Khi cßn trÎ, Sam kiÕm ®­îc tæng
thu nhËp lµ 100.000 ®« la. Anh ph©n chia kho¶n thu nhËp nµy cho tiªu dïng vµ tiÕt kiÖm. Khi vÒ giµ,
Sam tiªu dïng nh÷ng g× mµ anh ta tiÕt kiÖm ®­îc, bao gåm c¶ l·i suÊt tiÕt kiÖm.
Gi¶ sö l·i suÊt lµ 10%. Víi mçi ®« la Sam tiÕt kiÖm khi cßn trÎ, anh cã thÓ tiªu dïng 1,1 ®« la
khi vÒ giµ. Chóng ta cã thÓ coi viÖc "tiªu dïng khi cßn trÎ" vµ "tiªu dïng khi vÒ giµ" lµ hai hµng ho¸ mµ
Sam ph¶i lùa chän. L·i suÊt quyÕt ®Þnh gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a hai hµng ho¸ nµy.
H×nh 15 m« t¶ giíi h¹n ng©n s¸ch cña Sam. NÕu kh«ng tiÕt kiÖm, Sam cã thÓ tiªu dïng 100.000
®« la khi cßn trÎ vµ kh«ng cã g× khi vÒ giµ. NÕu tiÕt kiÖm tÊt c¶ thu nhËp, Sam kh«ng cã g× khi cßn trÎ vµ
cã thÓ tiªu dïng 110.000 ®« la khi vÒ giµ. §­êng giíi h¹n ng©n s¸ch chØ ra hai kh¶ n¨ng nµy vµ c¸c kh¶
n¨ng trung gian kh¸c.

373
 Giíi h¹n
Tiªu dïng ng©n s¸ch
khi vÒ giµ

$ 110.000


55.000 Tèi ­u
I3
I2
I1
0
50.000 100.000 Tiªu dïng khi cßn trÎ

H×nh 15. QuyÕt ®Þnh Tiªu dïng - TiÕt kiÖm. H×nh nµy cho thÊy giíi thiÖu ng©n s¸ch cña mét
ng­êi khi ph¶i quyÕt ®Þnh tiªu dïng bao nhiªu trong hai thêi kú cña cuéc ®êi, c¸c ®­êng bµng quan biÓu
thÞ sù ­a thÝch vµ lùa chän tèi ­u cña anh ta .
H×nh 15 sö dông c¸c ®­êng bµng quan ®Ó ph¶n ¸nh së thÝch cña Sam vÒ tiªu dïng trong hai thêi
kú. Do Sam thÝch tiªu dïng nhiÒu h¬n trong c¶ hai thêi kú, nªn anh ta ­a thÝch nh÷ng ®iÓm n»m trªn
®­êng bµng quan cao h¬n so víi nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng bµng quan thÊp h¬n. Víi së thÝch nµy, Sam
cã thÓ chän kÕt hîp tiªu dïng tèi thiÓu gi÷a hai thêi kú trong cuéc ®êi, ®ã lµ ®iÓm ®ång thêi n»m trªn
®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ ®­êng bµng quan cao nhÊt. T¹i ®iÓm tèi ­u ®ã, Sam tiªu dïng 50.000 ®« la
khi cßn trÎ vµ 55.000 ®« la khi vÒ giµ.
(a) L·i suÊt cao h¬n lµm (b) L·i suÊt cao h¬n lµm
t¨ng tiÕt kiÖm gi¶m tiÕt kiÖm
Tiªu dïng
Tiªu dïng
BC2 khi vÒ giµ BC2
khi vÒ giµ 1. L·i suÊt cao h¬n xoay
1. L·i suÊt cao h¬n xoay ®­êng giíi h¹n ng©n
®­êng giíi h¹n ng©n
 s¸ch ra phÝa ngoµi…
s¸ch ra phÝa ngoµi…


BC1 I2 I2
 BC1
I1 I1

0 Tiªu dïng khi 0 Tiªu dïng khi

cßn trÎ cßn trÎ
2… lµm gi¶m tiªu dïng vµ 2… lµm gi¶m tiªu dïng vµ
t¨ng tiÕt kiÖm khi cßn trÎ gi¶m tiÕt kiÖm khi cßn trÎ
H×nh 16. Sù gia t¨ng l·i suÊt. Trong c¶ hai phÇn cña h×nh nµy, sù gia t¨ng l·i suÊt ®Òu lµm
dÞch chuyÓn ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ra phÝa ngoµi. Trong phÇn (a), tiªu dïng khi cßn trÎ gi¶m vµ tiªu
dïng khi vÒ giµ t¨ng. KÕt qu¶ lµ cã sù gia t¨ng tiÕt kiÖm khi cßn trÎ. Trong phÇn (b), tiªu dïng trong c¶
hai thêi kú ®Òu t¨ng. KÕt qu¶ lµ cã sù gi¶m sót tiÕt kiÖm khi cßn trÎ.
B©y giê chóng ta h·y xem ®iÒu g× x¶y ra khi l·i suÊt t¨ng tõ 10% lªn ®Õn 20%. H×nh 16 biÓu thÞ
hai kÕt côc cã kh¶ n¨ng x¶y ra. Trong c¶ hai tr­êng hîp, ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ®Òu dÞch chuyÓn ra
phÝa ngoµi vµ trë nªn dèc h¬n. Víi l·i suÊt cao h¬n, Sam cã kh¶ n¨ng tiª u dïng nhiÒu h¬n khi vÒ giµ tõ
mçi ®« la tiªu dïng mµ anh ta tõ bá khi cßn trÎ.

374
 Hai phÇn trong h×nh 16 biÓu thÞ c¸c së thÝch kh¸c nhau vµ ph¶n øng cuèi cïng cña Sam ®èi víi
møc l·i suÊt cao h¬n. Trong c¶ hai tr­êng hîp, tiªu dïng khi vÒ giµ ®Òu t¨ng. Tuy n hiªn, ph¶n øng cña
tiªu dïng khi cßn trÎ ®èi víi sù thay ®æi cña l·i suÊt trong hai tr­êng hîp kh«ng gièng nhau. Trong phÇn
(a), Sam ®¸p l¹i møc l·i suÊt cao h¬n b»ng c¸ch tiªu dïng Ýt h¬n khi cßn trÎ. Trong phÇn (b), Sam ph¶n
øng b»ng c¸ch tiªu dïng nhiÒu h¬n khi cßn trÎ.
TÊt nhiªn tiÕt kiÖm cña Sam b»ng thu nhËp cña anh khi cßn trÎ trõ møc tiªu dïng khi cßn trÎ.
Trong phÇn (a), tiªu dïng khi cßn trÎ gi¶m khi l·i suÊt t¨ng, do vËy tiÕt kiÖm t¨ng. Trong phÇn (b), Sam
tiªu dïng nhiÒu h¬n khi cßn trÎ, do vËy tiÕt kiÖm gi¶m. Tr­êng hîp tr×nh bµy trong phÇn (b) nh×n qua cã
vÎ nh­ kh«ng hîp lý: Sam ®¸p l¹i sù gia t¨ng l·i suÊt b»ng c¸ch tiÕt kiÖm Ýt h¬n. Tuy nhiªn hµnh vi nµy
kh«ng cã g× ®Æc biÖt. Chóng ta cã thÓ hiÓu ®­îc nã b»ng c¸ch xem xÐt hiÖu øng thu nhËp v µ hiÖu øng
thay thÕ khi l·i suÊt t¨ng.
Tr­íc tiªn, chóng ta h·y xem xÐt hiÖu øng thay thÕ. Khi l·i suÊt t¨ng, tiªu dïng khi vÒ giµ trë
nªn rÎ t­¬ng ®èi so víi tiªu dïng khi cßn trÎ. Do vËy, hiÖu øng thay thÕ lµm cho Sam tiªu dïng nhiÒu
h¬n khi vÒ giµ vµ tiªu dïng Ýt h¬n khi cß trÎ. Nãi c¸ch kh¸c, hiÖu øng thay thÕ ®· khiÕn cho Sam tiÕt
kiÖm nhiÒu h¬n.
B©y giê chóng ta h·y xem xÐt hiÖu øng thu nhËp. Khi l·i suÊt t¨ng, Sam chuyÓn sang ®­êng
bµng quan cao h¬n. B©y giê anh trë nªn kh¸ gi¶ h¬n so víi tr­íc ®©y. NÕu tiªu dïng trong c¶ hai thêi kú
®Òu lµ nh÷ng hµng ho¸ th«ng th­êng, Sam cã xu h­íng muèn sö dông sù gia t¨ng phóc lîi nµy ®Ó
th­ëng thøc møc tiªu dïng cao h¬n trong c¶ hai thêi kú. Nãi c¸ch kh¸c, hiÖu øng thu nhËp khiÕn cho
Sam tiÕt kiÖm Ýt h¬n.
TÊt nhiªn kÕt qu¶ cuèi cïng phô thuéc vµo c¶ hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ. NÕu hiÖu
øng thay thÕ lín h¬n hiÖu øng thu nhËp, Sam tiÕt kiÖm nhiÒu h¬n. NÕu hiÖu øng thu nhËp lín h¬n hiÖu
øng thay thÕ, Sam tiÕt kiÖm Ýt h¬n. Do vËy, lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng nhËn ®Þnh r»ng
sù gia t¨ng l·i suÊt cã thÓ khuyÕn khÝch hoÆc c¶n trë tiÕt kiÖm.
MÆc dï kÕt qu¶ m¬ hå nµy rÊt hÊp dÉn d­íi gãc ®é lý thuyÕt kinh tÕ, song nã l¹i g©y thÊt väng
d­íi gãc ®é chÝnh s¸ch kinh tÕ. Cã vÎ nh­ chÝnh s¸ch thuÕ ®· phÇn nµo xoay quanh ph¶n øng cña tiÕt
kiÖm ®èi víi l·i suÊt. Mét sè nhµ kinh tÕ ®· ñng hé viÖc c¾t gi¶m thuÕ ®èi víi thu nhËp tõ viÖc cho vay
vµ c¸c kho¶n thu nhËp tõ vèn kh¸c, hä lËp luËn r»ng sù thay ®æi chÝnh s¸ch kiÓu nµy lµm t¨ng l·i suÊt
sau thuÕ mµ nh÷ng ng­êi tiÕt kiÖm cã thÓ nhËn ®­îc vµ do vËy khuyÕn khÝch mäi ng­êi tiÕt kiÖm nhiÒu
h¬n. C¸c nhµ kinh tÕ kh¸c l¹i cho r»ng do hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ, sù thay ®æi thuÕ kiÓu
nµy cã thÓ kh«ng lµm t¨ng tiÕt kiÖm, thËm chÝ cã thÓ lµm gi¶m nã . ThËt kh«ng may, c¸c nghiªn cøu
kh«ng dÉn ®Õn sù thèng nhÊt nµo vÒ ¶nh h­ëng cña l·i suÊt ®èi víi tiÕt kiÖm. Cuèi cïng, c¸c quan ®iÓm
bÊt ®ång vÉn tån t¹i gi÷a c¸c nhµ kinh tÕ vÒ viÖc sù thay ®æi cña chÝnh s¸ch thuÕ nh»m khuyÕn khÝch tiÕt
kiÖm trong thùc tÕ cã ®em l¹i t¸c ®éng mong muèn kh«ng.
Ng­êi nghÌo thÝch nhËn ®­îc trî cÊp tiÒn mÆt hay hiÖn vËt
Paul lµ mét ng­êi nghÌo. Do thu nhËp thÊp, anh chØ cã møc sèng ®¹m b¹c. ChÝnh phñ muèn
gióp ®ì Paul. Hä cã thÓ trî cÊp cho Paul l­îng thùc phÈm trÞ gi¸ 1000 ® « la (b»ng c¸ch cÊp tem thùc
phÈm cho anh) hoÆc trî cÊp cho Paul 1000 ®« la tiÒn mÆt. Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng
nãi g× vÒ sù so s¸nh gi÷a hai lùa chän chÝnh s¸ch nµy?
H×nh 17 biÓu thÞ hai sù lùa chän nµy. NÕu chÝnh phñ ®­a cho Paul tiÒn mÆt, ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch cña anh dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi. Anh ta cã thÓ chia sè tiÒn mÆt nhËn ®­îc nµy cho tiªu
dïng hµng thùc phÈm vµ tiªu dïng nh÷ng hµng ho¸ kh¸c nÕu anh ta muèn. Ng­îc l¹i, nÕu chÝnh phñ trî
cÊp cho Paul d­íi d¹ng hµng thùc phÈm, th× ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch míi cña anh ta trë nªn phøc t¹p
h¬n. §­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vÉn dÞch chuyÓn ra phÝa ngoµi. Nh­ng b©y giê ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch
bao hµm mét kho¶n thùc phÈm trÞ gi¸ 1000 ®« la vµ do vËy Ýt nhÊt Paul ph¶i tiªu dïng l­îng thù c phÈm
®ã. NghÜa lµ ngay c¶ khi Paul chi tiªu tÊt c¶ thu nhËp cña m×nh cho hµng ho¸ phi thùc phÈm, th× anh ta
vÉn ph¶i tiªu dïng 1000 ®« la hµng thùc phÈm.
Sù so s¸nh trùc tiÕp gi÷a trî cÊp tiÒn mÆt vµ trî cÊp hiÖn vËt phô thuéc vµo së thÝch cña Paul.
Trong phÇn (a), Paul lùa chän chi tiªu Ýt nhÊt 1000 ®« la hµng thùc phÈm ngay c¶ khi anh ta nhËn ®­îc
trî cÊp b»ng tiÒn mÆt. Do vËy, sù rµng buéc cña trî cÊp b»ng hiÖn vËt kh«ng cã nghÜa g× c¶. Trong
tr­êng hîp ®ã, tiªu dïng cña Paul chuyÓn tõ ®iÓm A ®Õn ®iÓm B bÊt kÓ trî cÊp d­íi d¹ng nµo. NghÜa lµ
sù lùa chän cña Paul gi÷a tiªu dïng hµng thùc phÈm vµ hµng phi thùc phÈm gièng hÖt nhau víi c¶ hai
chÝnh s¸ch.

375
 Song trong phÇn (b), c©u chuyÖn hoµn toµn kh¸c. Trong tr­êng hîp nµy, Paul thÝch chi tiªu Ýt h¬n
1000 ®« la cho hµng thùc phÈm vµ chi tiªu nhiÒu h¬n cho hµng phi thùc phÈm. Trî cÊp b»ng tiÒn mÆt cho
phÐp anh ta tuú ý chi tiªu theo së thÝch vµ anh ta tiªu dïng ë ®iÓm B. Ng­îc l¹i, trî cÊp b»ng hiÖn vËt buéc
Paul ph¶i chi tiªu Ýt nhÊt lµ 1000 ®« la cho hµng t hùc phÈm. Sù ph©n bæ tèi ­u cña Paul lµ ®iÓm C. So s¸nh
víi trî cÊp tiÒn mÆt, trî cÊp hiÖn vËt khiÕn cho Paul tiªu dïng thùc phÈm nhiÒu h¬n vµ tiªu dïng hµng ho¸
kh¸c Ýt h¬n. Trî cÊp b»ng hiÖn vËt còng buéc Paul ph¶i n»m trªn ®­êng bµng quan thÊp h¬n (do v Ëy cã
møc ®é tho¶ m·n thÊp h¬n). Paul bÞ thiÖt so víi tr­êng hîp nhËn ®­îc trî cÊp tiÒn mÆt.
(a) Giíi h¹n kh«ng rµng buéc
Thùc phÈm Trî cÊp b»ng tiÒn Thùc phÈm Trî cÊp hiÖn vËt
BC2 ( 1.000 ®«la tiÒn mÆt) BC2 ( 1.000 ®«la phiÕu thùc phÈm)

BC1 BC1 B
 B 
1.000  I2 1.000 
A I1 A I1 I2
0 0
Tiªu dïng hµng Tiªu dïng hµng
phi thùc phÈm phi thùc phÈm
(b) Giíi h¹n rµng buéc
Thùc phÈm Trî cÊp b»ng tiÒn Thùc phÈm Trî cÊp hiÖn vËt
BC2 ( 1.000 ®«la tiÒn mÆt) BC2 ( 1.000 ®«la phiÕu thùc phÈm)

BC1 BC1 I1

A
B B
1.000 1.000
 I2
  I2
A  I1 A
0 0
Tiªu dïng hµng Tiªu dïng hµng
phi thùc phÈm phi thùc phÈm
H×nh 17. Trî cÊp tiÒn mÆt vµ hiÖn vËt. C¶ hai phÇn cña h×nh nµy ®Òu so s¸nh trî cÊp b »ng
tiÒn mÆt vµ trî cÊp t­¬ng tù b»ng thùc phÈm. Trong phÇn (a), trî cÊp hiÖn vËt kh«ng hÒ lµm cho ®­êng
giíi h¹n ng©n s¸ch gÊp khóc vµ ng­êi tiªu dïng vÉn ë trªn cïng ®­êng bµng quan cò ®èi víi c¶ hai
chÝnh s¸ch. Trong phÇn (b), trî cÊp b»ng hiÖn vËt lµm cho ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch gÊp khóc vµ so víi
khi nhËn ®­îc trî cÊp b»ng tiÒn mÆt, ng­êi tiªu dïng nhËn ®­îc trî cÊp hiÖn vËt n»m trªn ®­êng bµng
quan thÊp h¬n.
Do vËy, lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng ®em l¹i cho chóng ta mét bµi häc ®¬n gi¶ n
vÒ trî cÊp tiÒn mÆt vµ trî cÊp hiÖn vËt. NÕu trî cÊp hiÖn vËt buéc ng­êi nhËn ph¶i tiªu dïng mét lo¹i
hµng ho¸ nµo ®ã nhiÒu h¬n so víi b×nh th­êng, th× ng­êi nhËn thÝch nhËn ®­îc trî cÊp tiÒn mÆt h¬n. NÕu
trî cÊp hiÖn vËt kh«ng buéc ng­êi nhËn ph¶i tiªu dïng mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã nhiÒu h¬n so víi b×nh
th­êng, th× trî cÊp tiÒn mÆt vµ trî cÊp hiÖn vËt g©y ra t¸c ®éng nh­ nhau ®èi víi tiªu dïng vµ phóc lîi
cña ng­êi nhËn.
KiÓm tra nhanh: H·y gi¶i thÝch xem sù gia t¨ng tiÒn l­¬ng lµm gi¶m thêi gian lao ®én g cña
mäi ng­êi nh­ thÕ nµo.
KÕt luËn: mäi ng­êi cã thùc sù suy nghÜ nh­ vËy kh«ng?
Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng m« t¶ c¸ch thøc ra quyÕt ®Þnh cña ng­êi tiªu
dïng. Nh­ chóng ta ®· thÊy, nã cã øng dông rÊt réng r·i. Nã cã thÓ lý gi¶i viÖc mé t c¸ nh©n lùa chän
gi÷a Pepsi vµ pizza, gi÷a lao ®éng vµ nghØ ng¬i, gi÷a tiªu dïng vµ tiÕt kiÖm nh­ thÕ nµo.
Song t¹i thêi ®iÓm nµy, b¹n cã thÓ nghi ngê lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng. XÐt
cho cïng, chÝnh b¹n lµ ng­êi tiªu dïng. B¹n quyÕt ®Þ nh mua c¸i g× mçi khi b­íc vµo cöa hµng. Vµ b¹n

376
biÕt r»ng, b¹n kh«ng thÓ quyÕt ®Þnh bµng c¸ch vÏ ra ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ ®­êng bµng quan. LiÖu
hiÓu biÕt vÒ qu¸ tr×nh tù ra quyÕt ®Þnh cña chÝnh b¹n cã cung cÊp b»ng chøng chèng l¹i lý thuyÕt nµy
kh«ng?
C©u tr¶ lêi lµ kh«ng. Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng kh«ng cè g¾ng tr×nh bµy lý
do gi¶i thÝch cho c¸c quyÕt ®Þnh cña con ng­êi. Nã chØ lµ mét m« h×nh. Vµ nh­ chóng ta ®· th¶o luËn lÇn
®Çu trong ch­¬ng 2, c¸c m« h×nh kh«ng bao giê cã tÝnh th ùc tÕ tuyÖt ®èi.
C¸ch tèt nhÊt lµ coi lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng nh­ mét phÐp Èn dô vÒ c¸ch
thøc ra quyÕt ®Þnh cña ng­êi tiªu dïng. Kh«ng cã ng­êi tiªu dïng nµo (trõ mét nhµ kinh tÕ ®Æc biÖt) l¹i
®i soi xÐt tr¹ng th¸i tèi ­u tr×nh bµy tr ong lý thuyÕt. Tuy nhiªn, ng­êi tiªu dïng nhËn thøc ®­îc r»ng, sù
lùa chän cña hä bÞ rµng buéc bëi nguån lùc tµi chÝnh. Vµ víi nh÷ng rµng buéc nµy, hä cã thÓ ®¹t ®­îc
møc tho¶ m·n cao nhÊt. Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng cè g¾ng m« t¶ qu¸ tr× nh t©m lý
tiÒm Èn cho phÐp chóng ta thùc hiÖn ®­îc c¸c ph©n tÝch kinh tÕ râ rµng.
Thùc tÕ míi cho ta biÕt ®iÒu hay lÏ ph¶i vµ viÖc kiÓm ®Þnh mét lý thuyÕt ®­îc thùc hiÖn qua nh÷ng
øng dông cña nã. Trong phÇn cuèi cña ch­¬ng nµy, chóng ta ®· øng dông lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña
ng­êi tiªu dïng qua bèn vÊn ®Ò thùc tÕ trong nÒn kinh tÕ. NÕu tham dù nh÷ng kho¸ häc kinh tÕ chuyªn s©u
h¬n, b¹n sÏ thÊy r»ng lý thuyÕt nµy t¹o ra mét khu«n khæ cho nhiÒu ph©n tÝch kinh tÕ.
Tãm t¾t
 Giíi h¹n ng©n s¸ch cña ng­êi tiªu d ïng biÓu thÞ c¸c kÕt hîp hµng ho¸ kh¸c nhau mµ anh
ta cã thÓ mua víi møc thu nhËp vµ gi¸ hµng ho¸ cho tr­íc. §é dèc cña ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch b»ng gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a hai hµng ho¸.
 §­êng bµng quan cña ng­êi tiªu dïng biÓu thÞ së thÝch cña anh ta. Nã còng cho biÕt c¸c
kÕt hîp hµng ho¸ kh¸c nhau ®em l¹i møc tho¶ m·n nh­ nhau cho ng­êi tiªu dïng. Nh÷ng
®iÓm n»m trªn ®­êng bµng quan cao h¬n ®­îc ­a thÝch h¬n nh÷ng ®iÓm n»m trªn ®­êng
bµng quan thÊp h¬n. §é dèc cña ®­êng bµng quan t¹i mäi ®iÓm ®Òu b»ng tû lÖ t hay thÕ
cËn biªn cña ng­êi tiªu dïng - tøc tû lÖ mµ t¹i ®ã ng­êi tiªu dïng s½n sµng ®¸nh ®æi hµng
ho¸ nµy ®Ó lÊy hµng ho¸ kh¸c.
 Ng­êi tiªu dïng tèi ­u ho¸ b»ng c¸ch lùa chän ®iÓm ®ång thêi n»m trªn ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch vµ ®­êng bµng quan cao nhÊt. T¹i ®iÓm nµy, ®é dèc cña ®­êng bµng quan (tû lÖ
thay thÕ cËn biªn gi÷a c¸c hµng ho¸) b»ng ®é dèc cña ®­êng giãi h¹n ng©n s¸ch (gi¸ t­¬ng
®èi cña c¸c hµng ho¸)
 Khi gi¸ mét hµng ho¸ gi¶m, ¶nh h­ëng cña nã ®èi víi sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng cã
thÓ ®­îc ph©n tÝch thµnh hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ. HiÖu øng thu nhËp lµ sù
thay ®æi cña tiªu dïng ph¸t sinh do møc gi¸ thÊp h¬n lµm cho ng­êi tiªu dïng ®­îc lîi.
HiÖu øng thay thÕ lµ sù thay ®æi cña tiªu dïng ph¸t sinh tõ chç gi¸ c¶ thay ®æi khuyÕn
khÝch møc tiªu dïng lín h¬n ®èi víi hµng ho¸ ®· trë nªn rÎ mét c¸ch t­¬ng ®èi. HiÖu øng
thu nhËp ®­îc ph¶n ¸nh qua sù dÞch chuyÓn tõ ®­êng bµng quan thÊp tíi ®­êng bµng quan
cao h¬n; tr¸i l¹i, hiÖu øng thay thÕ ®­îc biÓu thÞ b»ng sù di chuyÓn däc theo mét ®­êng
bµng quan tíi ®iÓm cã ®é dèc kh¸c.
 Lý thuyÕt vÒ sù lùa chän cña ng­êi tiªu dïng ®­îc øng dông trong nhiÒu t×nh huèng. Nã
cã thÓ gi¶i thÝch t¹i sao ®­êng cÇu l¹i dèc lªn, t¹i sao tiÒn l­¬ng cao cã thÓ lµm t¨ng hoÆc
lµm gi¶m l­îng cung vÒ lao ®éng, t¹i sao l· i suÊt cao h¬n cã thÓ lµm t¨ng hoÆc lµm gi¶m
tiÕt kiÖm, vµ t¹i sao ng­êi nghÌo l¹i thÝch nhËn ®­îc trî cÊp tiÒn mÆt h¬n so víi trî cÊp
hiÖn vËt.
C¸c thuËt ng÷ c¬ b¶n
Giíi h¹n ng©n s¸ch Budget constraint
§­êng bµng quan Indifference curve
Tû lÖ thay thÕ cËn biªn Marginal rate of substitution
Thay thÕ hoµn h¶o Perfect substitutes
Bæ sung hoµn h¶o Perfect complements
Hµng ho¸ th«ng th­êng Normal good
Hµng ho¸ cÊp thÊp Inferior good
HiÖu øng thu nhËp Incom effect
HiÖu øng thay thÕ Substitution effect
Hµng Giffen Giffen good

377
 C©u hái «n tËp
1. Mét ng­êi tiªu dïng cã thu nhËp 3.000 ®« la. Gi¸ cña mét ly r­îu vang lµ 3 ®« la vµ gi¸
cña mét c©n pho m¸t lµ 6 ®« la. VÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña ng­êi tiªu dïng nã. §é
dèc cña ®­êng giíi h¹n ng©n s¸c h nµy b»ng bao nhiªu?
2. H·y vÏ c¸c ®­êng bµng quan cña ng­êi tiªu dïng r­îu vang vµ pho m¸t. Tr×nh bµy vµ gi¶i
thÝch bèn tÝnh chÊt cña c¸c ®­êng bµng quan nµy.
3. H·y chän mét ®iÓm bÊt kú trªn ®­êng bµng quan vÒ r­îu vang vµ pho m¸t, sau ®ã chØ ra
tû lÖ thay thÕ cËn biªn. Tû lÖ thay thÕ cËn biªn cho chóng ta biÕt ®iÒu g×?
4. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ c¸c ®­êng bµng quan vÒ r­îu vang vµ pho m¸t. H·y chØ
ra sù lùa chän tiªu dïng tèi ­u. NÕu gi¸ r­îu vang lµ 3 ®« la mét ly vµ gi¸ pho m¸t lµ 6 ®« la
mét c©n, tû lÖ thay thÕ cËn biªn t¹i tr¹ng th¸i tèi ­u nµy lµ bao nhiªu?
5. Mét ng­êi tiªu dïng r­îu vang vµ pho m¸t ®­îc t¨ng l­¬ng, do vËy thu nhËp cña anh ta
t¨ng tõ 3000 ®« la lªn ®Õn 4000 ®« la. §iÒu g× sÏ x¶y ra nÕu c¶ r­îu vang vµ pho m¸t ®Òu
lµ hµng ho¸ th«ng th­êng? §iÒu g× x¶y ra nÕu pho m¸t lµ hµng ho¸ cÊp thÊp?
6. Gi¸ pho m¸t t¨ng tõ 6 ®« la lªn ®Õn 10 ®« la mét c©n, trong khi gi¸ r­îu vang vÉn lµ 3 ®«
la mét ly. §èi víi ng­êi tiªu dïng cã møc thu nhËp cè ®Þnh lµ 3000 ®« la, th× ®iÒu g× sÏ
x¶y ra ®èi víi tiªu dïng r­îu vang vµ pho m¸t. Ph©n tÝch sù thay ®æi theo hiÖu øng thu
nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ.
7. Sù gia t¨ng cña gi¸ pho m¸t cã thÓ lµm cho ng­êi tiªu dïng mua nhiÒu pho m¸t h¬n hay
kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
8. Gi¶ sö mét c¸ nh©n chØ mua r­îu vang vµ pho m¸t nhËn ®­ îc tem l­¬ng thùc trÞ gi¸ 1000
®« la nh»m bæ sung vµo kho¶n thu nhËp 1000 ®« la cña anh ta. C¸c tem phiÕu l­¬ng thùc
kh«ng thÓ sö dông ®Ó mua r­îu vang. Ng­êi tiªu dïng cã ®­îc lîi víi møc thu nhËp 2000
®« la kh«ng? H·y gi¶i thÝch b»ng lêi vµ b»ng ®å thÞ.
Bµi tËp vµ vËn dông
1. Jennifer chia thu nhËp cña m×nh cho tiªu dïng cµ phª vµ b¸nh sõng bß (c¶ hai ®Òu lµ hµng
ho¸ th«ng th­êng). Mét ®ît s­¬ng gi¸ ë Braxin lµm cho gi¸ cµ phª ë Mü t¨ng m¹nh.
a. H·y chØ ra t¸c ®éng cña ®ît s­¬ng nµy ®èi víi giíi h¹n ng©n s¸ch cña Jennifer.
b. H·y chØ ra t¸c ®éng cña ®ît s­¬ng nµy ®èi víi lùa chän tiªu dïng tèi ­u cña Jennifer víi gi¶
®Þnh r»ng ®èi víi b¸nh sõng bß, hiÖu øng thay thÕ lín h¬n hiÖu øng thu nhËp.
c. ChØ ra hiÖu øng cña ®ît s­¬ng gi¸ ®èi víi sù lùa chän tiªu dï ng tèi ­u cña Jennifer, gi¶ ®Þnh
r»ng, ®èi víi b¸nh sõng bß hiÖu øng thu nhËp lín h¬n hiÖu øng thay thÕ.
2. So s¸nh hai giá hµng ho¸ sau ®©y:
 Coca vµ Pepsi
 Giµy vµ tÊt
Trong tr­êng hîp nµo b¹n kú väng r»ng ®­êng bµng quan lµ ®­êng t­¬ng ®èi th¼ng vµ tr ong
tr­êng hîp nµo b¹n kú väng r»ng ®­êng bµng quan lµ rÊt cong? Trong tr­êng hîp nµo ng­êi tiªu dïng
ph¶n øng m¹nh h¬n khi cã sù thay ®æi cña gi¸ t­¬ng ®èi gi÷a hai hµng ho¸?
3. Mario chØ tiªu dïng pho m¸t vµ b¸nh quy.
a. §èi víi Mario th× pho m¸t vµ b¸n h quy cã thÓ lµ nh÷ng hµng ho¸ cÊp thÊp kh«ng? H·y gi¶i
thÝch.
b. Gi¶ sö víi Mario, pho m¸t lµ hµng ho¸ th«ng th­êng, tr¸i l¹i b¸nh quy lµ hµng cÊp thÊp. NÕu
gi¸ pho m¸t gi¶m, tiªu dïng b¸nh quy cña Mario thay ®æi nh­ thÕ nµo? Tiªu dïng pho m¸t cña anh tha y
®æi nh­ thÕ nµo?
4. Jim chØ mua s÷a vµ b¸nh quy.
a. Trong n¨m 2001, Jim kiÕm ®­îc 100 ®« la, gi¸ s÷a lµ 2 ®« la mét lÝt vµ gi¸ b¸nh quy lµ 4 ®«
la mét gãi. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña Jim.
b. B©y giê gi¶ sö r»ng mäi gi¸ c¶ ®Òu t¨ng 10% trong n¨m 2002 vµ møc l­¬ng cña Jim còng
t¨ng 10%. VÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch míi cña Jim. Cã thÓ so s¸nh kÕt hîp tiªu dïng tèi ­u s÷a vµ
b¸nh quy cña Jim trong n¨m 2002 víi lùa chän tèi ­u cña anh ta trong n¨m 2001 nh­ thÕ nµo?
5. H·y xem xÐt quyÕt ®Þnh vÒ sè giê lao ®éng
a. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña b¹n víi gi¶ ®Þnh r»ng b¹n kh«ng ph¶i nép thuÕ thu nhËp.
Trªn cïng ®å thÞ, h·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch. Gi¶ ®Þnh r»ng b¹n ph¶i nép 15% tiÒn thuÕ.
b. ThuÕ cã thÓ cã ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo tíi sè giê lao ®éng , b¹n sÏ lao ®éng nhiÒu h¬n, Ýt h¬n
hay kh«ng ®æi? H·y gi¶i thÝch.
6. Sarah thøc 100 giê mét tuÇn. H·y sö dông ®å thÞ biÓu thÞ c¸c ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña
Sarah nÕu c« kiÕm ®­îc 6 ®« la mét giê, 8 ®« la mét giê vµ 10 ®« la mét giê. B©y giê h·y vÏ c¸c ®­êng
bµng quan sao cho ®­êng cung vÒ lao ®éng cña Sarah dèc lªn khi tiÒn l­¬ng n»m trong kho¶ng 6 -8 ®« la
mét giê vµ ng¶ vÒ phÝa sau khi tiÒn l­¬ng n»m trong kho¶ng 8 -10 ®« la mét giê.

378
 7. H·y vÏ ®­êng bµng quan cña mét c¸ nh©n nµo ®ã khi anh ta quyÕt ®Þnh sè giê lao ®éng. Gi¶
sö r»ng tiÒn l­¬ng t¨ng. Tiªu dïng cña ng­êi ®ã cã gi¶m kh«ng? §iÒu nµy cã hîp lý hay kh«ng? H·y
th¶o luËn (gîi ý: sö dông hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ)
8. Gi¶ sö b¹n cã mét c«ng viÖc víi møc l­¬ng 30.000 ®« la vµ b¹n dµnh m ét phÇn thu nhËp ®Ó
göi vµo tµi kho¶n tiÕt kiÖm víi l·i suÊt hµng n¨m b»ng 5%. H·y sö dông mét ®å thÞ víi ®­êng giíi h¹n
ng©n s¸ch vµ c¸c ®­êng bµng quan chØ ra sù thay ®æi cña tiªu dïng trong mçi t×nh huèng sau ®©y. §Ó
®¬n gi¶n ho¸, gi¶ sö b¹n kh«ng ph¶i nép thuÕ thu nhËp.
a. Møc l­¬ng cña b¹n t¨ng tíi 40.000 ®« la
b. L·i suÊt tiÕt kiÖm cña b¹n t¹i ng©n hµng t¨ng tíi 8%.
9. Nh­ ®· th¶o luËn, chóng ta cã thÓ chia cuéc ®êi cña mét c¸ nh©n thµnh hai thêi kú, "khi cßn
trÎ" vµ "khi vÒ giµ". Gi¶ sö c¸ nh©n ®ã ch Ø kiÕm ®­îc thu nhËp khi cßn trÎ vµ tiÕt kiÖm mét phÇn thu
nhËp ®ã ®Ó tiªu dïng khi vÒ giµ. NÕu l·i suÊt tiÕt kiÖm gi¶m, ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi møc tiªu dïng khi
cßn trÎ? §iÒu g× x¶y ra ®èi víi møc tiªu dïng khi vÒ giµ? H·y gi¶i thÝch.
10. Gi¶ sö hµng n¨m bang cña b¹n trî cÊp cho mçi thµnh phè 5 triÖu ®« la. HiÖn nay c¸ch chi
tiªu tiÒn kh«ng bÞ kiÓm so¸t, song chÝnh phñ yªu cÇu c¸c thµnh phè ph¶i chi tiªu toµn bé 5 triÖu ®« la
nµy cho gi¸o dôc. B¹n cã thÓ minh ho¹ t¸c ®éng cña khuyÕn nghÞ nµy ®èi víi møc ch i tiªu cho gi¸o dôc
ë thµnh phè cña b¹n b»ng c¸ch sö dông mét ®å thÞ biÓu thÞ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ c¸c ®­êng bµng
quan. ë ®©y, hai hµng ho¸ lµ chi tiªu cho lÜnh vùc gi¸o dôc vµ chi tiªu cho c¸c lÜnh vùc kh¸c.
a. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch víi c hÝnh s¸ch hiÖn t¹i, gi¶ ®Þnh r»ng nguån thu duy nhÊt bªn
c¹nh nguån trù cÊp cña chÝnh phñ ë thµnh phè cña b¹n lµ thuÕ tµi s¶n, víi nguån thu lµ 10 triÖu ®« la. Trªn
cïng ®å thÞ, h·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch khi cã khuyÕn nghÞ trªn cña chÝnh phñ.
b. Víi khuyÕn nghÞ trªn cña chÝnh phñ, liÖu thµnh phè cña b¹n cã chi tiªu nhiÒu h¬n cho gi¸o
dôc kh«ng? H·y gi¶i thÝch.
c. B©y giê h·y so s¸nh hai thµnh phè - Youngsville vµ Oldsville - cã cïng nguån thu tõ thuÕ vµ
cïng møc trî cÊp tõ chÝnh phñ. Youngsville cã sè d©n trong ®é tuæi ®Õn tr­êng cao h¬n vµ Oldsville cã
sè ng­êi giµ cao h¬n. ë thµnh phè nµo khuyÕn nghÞ cña chÝnh phñ cã nhiÒu kh¶ n¨ng lµm t¨ng chi tiªu
cho gi¸o dôc h¬n? H·y gi¶i thÝch.
11.(Bµi nµy t­¬ng ®èi khã) HÖ thèng phóc lîi cung cÊp thu nhËp cho m ét sè gia ®×nh nghÌo.
§iÓn h×nh lµ nh÷ng gia ®×nh kh«ng cã thu nhËp sÏ nhËn ®­îc kho¶n trî cÊp lín nhÊt; sau ®ã khi nh÷ng
gia ®×nh b¾t ®Çu kiÕm ®­îc thu nhËp, c¸c kho¶n trî cÊp sÏ gi¶m dÇn vµ cuèi cïng kh«ng cßn n÷a. H·y
xem xÐt hai t¸c ®éng cã thÓ cã cña ch­¬ng tr×nh nµy ®èi víi cung vÒ lao ®éng cña mét gia ®×nh.
a. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch cña mét gia ®×nh víi gi¶ ®Þnh r»ng hÖ thèng phóc lîi kh«ng
tån t¹i. Trªn cïng ®å thÞ h·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch ph¶n ¸nh sù tån t¹i cña hÖ thèng phóc lîi.
b. H·y bæ sung c¸c ®­êng bµng quan vµo ®å thÞ vµ cho biÕt hÖ thèng phóc lîi cã thÓ lµm gi¶m
sè giê lao ®éng cña gia ®×nh nµy nh­ thÕ nµo. H·y gi¶i thÝch, sö dông c¶ hiÖu øng thay thÕ vµ hiÖu øng
thu nhËp.
c. H·y sö dông ®å thÞ tõ phÇn (b) ®Ó chØ ra hiÖu øng cña hÖ thèng phóc lîi ®èi víi møc sèng cña
gia ®×nh nµy.
12*. Gi¶ sö mét ng­êi kh«ng ph¶i nép thuÕ cho 10.000 ®« la thu nhËp ®Çu tiªn vµ ph¶i nép thuÕ
b»ng 15% cña bÊt kú møc thu nhËp nµo lín h¬n 10.000 ®« la (§©y lµ phiªn b¶n ®­îc ®¬n gi¶n ho¸ cña
hÖ thèng thuÕ thu nhËp thùc tÕ ë n­íc Mü). B©y giê gi¶ sö Quèc héi ®ang c©n nh¾c hai ph­¬ng ¸n c¾t
gi¶m g¸nh nÆng thuÕ: gi¶m thuÕ suÊt vµ t¨ng møc thu nhËp kh«ng ph¶i chÞu thuÕ.
a. ViÖc gi¶m thuÕ suÊt cã t¸c ®éng g× ®èi víi cung vÒ lao ®éng cña ng­êi nµy nÕu anh ta kiÕm
®­îc 30.000 ®« la thu nhËp? H·y sö dông hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ ®Ó gi¶i thÝch b»ng lêi.
B¹n kh«ng cÇn sö dông ®å thÞ.
b. Sù gia t¨ng møc thu nhËp kh«ng ph¶i chÞu thuÕ cã ¶nh h­ëng g× ®Õn cung vÒ lao ®éng cña
ng­êi nµy. Mét lÇn n÷a h·y sö dông c¸c hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ ®Ó gi¶i thÝch b»ng lêi.
13*. Chóng ta h·y xem xÐt mét ng­êi ®ang quyÕt ®Þnh xem nªn tiªu dïng bao nhiªu vµ tiÕt
kiÖm bao nhiªu cho lóc vÒ h­u. Ng­êi nµy cã së thÝch ®Æc biÖt: møc tho¶ m·n trong cuéc ®êi cña anh ta
phô thuéc vµo møc tiªu dïng thÊp nhÊt gi÷a hai thêi kú cña cuéc ®êi. NghÜa lµ
Møc tho¶ m·n = Min(tiªu dïng khi cßn trÎ, tiªu dïng khi vÒ giµ)
a. H·y vÏ c¸c ®­êng bµng quan cña ng­êi nµy. (Gîi ý: h·y nhí r»ng ®­êng bµng quan biÓu thÞ
c¸c kÕt hîp tiªu dïng trong hai thêi kú cã cïng Ých lîi).
b. H·y vÏ ®­êng giíi h¹n ng©n s¸ch vµ chØ ra ®iÓm tèi ­u.
c. Khi l·i suÊt t¨ng, ng­êi nµy tiÕt kiÖm nhiÒu h¬n hay Ýt h¬n? H·y gi¶i thÝch c©u tr¶ lêi cña b¹n
b»ng c¸ch sö dông hiÖu øng thu nhËp vµ hiÖu øng thay thÕ.

379