MADEN TETKİK VE ARAMA

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE

BENTONİT

HAZIRLAYANLAR
M.Bayram YÜCEL Maden Yük. Müh.
Özgen GÜL Jeoloji Müh.

Fizibilite Etütleri Daire Başkanlığı

Ekim 2018
İçindekiler
1. Tanımı ............................................................................................................................... 1
2. Jeolojisi ve Oluşumu ........................................................................................................ 1
3. Mineral Yapısı .................................................................................................................. 3
4. Bentonitin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri ..................................................................... 3
4.1. Nem /Su Davranışları ..................................................................................................... 4
4.2. Plastisite - Elastisite - Viskozite - Tiksotropik Özellikleri ............................................. 4
4.3. Katyon Değiştirme Kapasiteleri ..................................................................................... 5
4.4. Isıl Özellikleri ................................................................................................................. 5
5. Bentonitin Kullanım Alanları ........................................................................................... 6
6. Maden Yatakları ............................................................................................................... 8
6.1. Dünyadaki Önemli Yataklar ........................................................................................... 8
6.2. Türkiye Maden Yatakları ............................................................................................... 9
7. Türkiye Rezervleri .......................................................................................................... 10
8. Maden İşletme Yöntemi, Cevher Hazırlama/Zenginleştirme ......................................... 13
8.1. Maden İşletme Yöntemi ............................................................................................... 13
8.2. Cevher Hazırlama/Zenginleştirme................................................................................ 13
9. Teknolojik İşlemler (Aktivasyon) ................................................................................... 14
9.1. Alkali Aktivasyon ......................................................................................................... 15
9.2. Asitle Aktivasyon ......................................................................................................... 15
9.3. CMC (Karboksi Metil Selüloz) İle Aktivasyon ............................................................ 15
9.4. Organik Aktivasyon...................................................................................................... 15
9.5. Kuaterner Amonyum Tuzları İle Organik Aktivasyon ................................................. 16
9.6. Silan Bileşikleri İle Organik Aktivasyon...................................................................... 16
9.7. Yüzey Aktif Maddeler ve Diğer Bileşikler İle Aktivasyon .......................................... 16
10. Endüstriyel Ürünler ...................................................................................................... 16
10.1. Döküm Bentoniti ........................................................................................................ 16
10.2. Sondaj Bentoniti ......................................................................................................... 17
10.3. Pelet Bentoniti ............................................................................................................ 18
10.4. Nem Alıcı Bentonit .................................................................................................... 18
10.5. Yapı Zemin Bentoniti................................................................................................. 19
10.6. Kedi Kumu ................................................................................................................. 20
10.7. Kağıt Bentoniti ........................................................................................................... 20
10.8. Hayvan Yemi/Mikotoksinler...................................................................................... 20
10.9. Ağartma Toprağı ........................................................................................................ 21
10.10. Su Bazlı Bentonit ..................................................................................................... 22
10.11. Solvent Bazlı Bentonit ............................................................................................. 24
10.12. Nanobentonit ve Nanokompozitler .......................................................................... 25
11. Bentonit Üretimi ........................................................................................................... 26
12. Ürün Standartları .......................................................................................................... 27
13. Türkiye Dış Ticareti ..................................................................................................... 28
13.1. İthalat ......................................................................................................................... 30
13.2. İhracat......................................................................................................................... 32
13.3. Fiyat Gelişimi ............................................................................................................. 35
13.4. Türkiye Bentonit Madenciliği Şirketleri .................................................................... 36
14. Dünyada Bentonit Ticareti ........................................................................................... 37
15. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yanları ................................................................................. 39
16. Değerlendirme .............................................................................................................. 39
Kaynakça ............................................................................................................................. 41
Tablo Listesi:

Tablo 1. Smektit Grubu Kil Mineralleri ................................................................................ 3

Tablo 2. Başlıca Bentonit Gruplarının Ortalama Kimyasal Analiz Değerleri ....................... 4

Tablo 3. Bentonitlerin Fizikokimyasal Özelliklerine Göre Uygulama Alanları ................... 7

Tablo 4. Arama ve Araştırma Sahaları Bazında Türkiye Bentonit Rezervleri .................... 11

Tablo 5. Ülkelere Göre Bentonit ve Fuller Toprağı Üretimi(x1000 ton) ............................ 26

Tablo 6. Sektörlere Göre Bentonitte TSE Standartları ........................................................ 27

Tablo 7. Yıllara Göre Bentonit Dış Ticareti (2008-2017) ................................................... 29

Tablo 8. Bentonit Cevherinin Ocak Başı Satış Fiyatları ..................................................... 35

Tablo 9. Bentonit Ruhsatı Bulunan Şirketler ..................................................................... 36

Tablo 10. Türkiye’de Faaliyet Gösteren Tedarikçi Şirketler ............................................... 37

Tablo 11. Dünya Bentonit Üreticileri (Kapasite 200.000 ton/yıl ≥) .................................... 38

Şekil Listesi:
Şekil 1. İç Deniz Altında Volkan Külü Yatağının Dekompozisyonu (Sutherland, 2014) .... 2

Şekil 2. Montmorillonit Mineralinin Yüzeyde ve Mikroskop Altında Görünümü ............... 3

Şekil 3. Türkiye Açık İşletme Sahalarından Görünüm ....................................................... 13

Şekil 4. Bentonit Cevher Hazırlama Prosesi (A. Kutlic, G.Bedekovic, İ.Sobota, 2012) .... 14

Şekil 5. Ham Bentonitin Yaş Aktifleştirme Prosesi (MTA, 2011) ...................................... 18

Şekil 6. Bentonitin Isıl Aktivasyon Akım Şeması ............................................................... 19

Şekil 7. Ağartma Toprağının Üretim Aşamaları (TÜBİTAK-MAM, 2010) ....................... 22

Şekil 8. Card-House Yapı (K. Çinku, F.Boylu, F.Duman, M.Sabri Çelik, 2010) ............... 23

Şekil 9. Ham Bentonitin Yaş Zenginleştirilmesine Ait Akım Şeması (MTA, 2011) .......... 24

Şekil 10. Solvent Bazlı Bentonit Üretimi Akım Şeması (MTA, 2011) ............................... 25

Şekil 11. Yıllara Göre Türkiye Bentonit Üretimi (MİGEM, 2018) .................................... 27

Şekil 12. Yıllara Göre Bentonit İthalat Miktarları (TÜİK, 2018) ....................................... 30

Şekil 13. Yıllara Göre Bentonit İthalat Değerleri (TÜİK, 2018) ........................................ 30

Şekil 14. Yıllara Göre Bentonit İhracat Miktarları (TÜİK, 2018)....................................... 32

Şekil 15. Yıllara Göre Bentonit İhracat Değerleri (TÜİK, 2018) ........................................ 32

Şekil 16. Ülkelere Göre Öğütülmüş Bentonit İhracat Miktarları (TÜİK, 2018) ................. 33

Şekil 17. Ülkelere Göre Öğütülmüş Bentonit İhracat Değerleri (TÜİK, 2018) .................. 33

Şekil 18. Ülkelere Göre Öğütülmemiş Bentonit İhracat Miktarları (TÜİK, 2018) ............. 34

Şekil 19. Ülkelere Göre Öğütülmemiş Bentonit İhracat Değerleri (TÜİK, 2018) .............. 34

Şekil 20. Bentonitin Uluslararası Fiyat Gelişimi ................................................................. 35

Şekil 21. Bentonit İthalatında Ülkelerin Payları.................................................................. 37

Şekil 22. Bentonit İhracatında Ülkelerin Payları ................................................................. 38

1. Tanımı

Bentonit ilk kez ABD’nin Wyoming eyaletinde keşfedilmiş olup, Wyoming eyaletine
ilk yerleşenler, bentonit yatakları satıhlarının ıslanması neticesinde oluşan “sabun
oyuklarında” kile benzeyen tuhaf bir maddeyi “mineral sabunu” olarak isimlendirmişlerdir.
Ticari maksatla ilk sevkiyat ise 1888’de Rock Creek mıntıkasından William Taylor
tarafından yapılmıştır. Dolayısıyla bu madde başlangıçta taylorit olarak isimlendirilmiş,
fakat bu isimlendirmeden birkaç yıl önce bu ismin potasyum alüminyum sülfatın minerolojik
ismi olarak İngiltere’de kullanılması nedeniyle isim değişikliğine uğramıştır. Bu madde,
Rock Creek mıntıkasının Fort Benton teşekkülatında bulunması nedeniyle “bentonit” olarak
isimlendirilmiştir (Davis, 1940).
Alüminyum ve magnezyumca zengin volkanik kül ve lavların ayrışmasından oluşan
ve egemen olarak montmorillonit içeren killere, ticari anlamda ise gelişmiş sıvı emici ve
kolloidal özelliği olan her kile bentonit denilmektedir (Akbulut, 1996).
Başka bir tanım da ise: “orjin ve jeolojik oluşumu dikkate alınmaksızın fiziksel
özellikleri içerdiği hakim kil minerali tarafından belirlenen ve esas olarak smektit grubu
killerden oluşan, çeşitli kullanım alanları bulunan bir kildir” ifadesi yer almaktadır (MTA,
1989).

Araştırmacı Ross ve Shannon’ a göre ise; çoğunlukla kil minerali montmorillonit ve

daha az miktarda da kuvars, feldspat, pirit ve kalsit gibi mineraller içeren volkanik külün
dekompoze olmuş formu olarak ifade edilmektedir (SPA, 2018).

2. Jeolojisi ve Oluşumu

Ekonomik bentonit yatakları daha çok Kretase ve Tersiyer yaşlı olup, yoğunlukla
denizel orjinli kayaçlarla (glaokonitik kumtaşları, kireçtaşları, şeyller, kalkerli fosilli
kumtaşları, marnlar) beraber görülürler. Çoğunlukla sert silifiye bir zonun üzerinde
bulunmaktadırlar.

Bentonit yataklarında bulunan ana kil minerali smektit grubu mineralleri olup, illit ve
kaolinit minerallerine de birçok yatakta rastlanmaktadır. Bunlardan farklı olarak feldspat,
hornblend, kristabolit mineralleri ve volkanik kül kalıntıları bulunmaktadır.

Yatak kalınlıkları birkaç cm’den 30 m’ye, uzunlukları ise birkaç yüz metreden onlarca
km’ye kadar ulaşabilmektedir.

1
 Ekonomik bentonit yataklarının büyük kısmının volkanik kül veya tüflerin alterasyonu
ile az bir kısmının ise magmatik kayaçların hidrotermal ve deuterik alterasyonu yoluyla
oluştuğu tespit edilmiştir.

ABD’de Wyoming ve Montana eyaletlerindeki Kretase yaşlı formasyonlar içindeki

bentonitler, volkanik kül ve tüflerin yerinde alterasyonu ile oluşum modeline örnektir (Şekil
1). Bu oluşum modeli; volkanik kül veya tüfün devitrifikasyonunu, hidrotasyonunu ve
smektit minerallerinin kristalleşmesi şeklinde basamaklarını içerir. Bentonitler, riyolitten
bazaltik bileşime kadar değişen kompozisyonlardaki volkanik küllerden oluşabilir. Birçok
bentonit riyolitik-dasitik tüflerden oluşmuştur. Külün smektite dönüşümü için belirli
derecede MgO içermesi gerekmektedir.

Şekil 1. İç Deniz Altında Volkan Külü Yatağının Dekompozisyonu (Sutherland, 2014)

Hidrotermal alterasyon birçok bentonit yatakları için geçerli bir oluşum modelidir.
Magmatik çıkışlar sırasında su bakımından yoğun ve önceki mevcut mineralleri de içeren
solüsyonların kayaç kütlelerinde oluşturduğu minerolojik değişimleri içerir. Alterasyon
sonucu oluşan kilin bentonit olarak adlandırılabilmesi için smektitin tek veya hakim mineral
olması gerekir (MTA, 1989).

Deuterik alterasyon ise magmatik kayacın yerleşmesinden hemen sonra magmatik

kütle ve bunun diğer bileşenleri bünyesinde bulunan gaz ve buharın reaksiyonu sonucu
oluşur.

Diğer oluşum şekilleri; yüzey alterasyonu, sedimanter yataklanma, sedimanter

ortamlarda neo-formasyon olarak örneklendirilebilir.

2
 Ülkemizde bilinen bentonit zuhur ve yataklarının çoğunluğu, denizel veya gölsel
ortamda depolanmış volkanik tüf veya kül şeklindeki malzemenin alterasyonu sonucu
oluşmuştur. Türkiye bentonit oluşumları Kretase ve Tersiyer yaşlıdır (MTA, 1989).

3. Mineral Yapısı

Bentonit oluşumunda smektit grubu mineralleri esastır. Smektit (Yunanca sabun

anlamına gelen “smektos” ’tan türemiştir) grubu kil mineralleri dioktahedral ve trioktahedral
kil mineralleri olmak üzere iki alt gruba ayrılırlar. Trioktahedral smektitler bentonit tanımı
içine girmezler.

Şekil 2. Montmorillonit Mineralinin Yüzeyde ve Mikroskop Altında Görünümü

(Montmorillonite Mineral Data, 2018)
Tablo 1. Smektit Grubu Kil Mineralleri
Ana Grup Ana Mineral Kimyasal Kompozisyon Eşdeğer Terimler
Na-Bentonit
Na-Montmorillonit (Al1,67 Na0,33 Mg 0,33 )Si4 O10 (OH)2 (Şişen Bentonit)
Na-Aktive Bentonit
Montmorillonit
Ca-Bentonit
(Dioktahedral Smektit) Ca-Montmorillonit (Al1,67 Ca0,33 Mg 0,33 )Si4 O10 (OH)2
(Şişmeyen Bentonit)
Beydellit Al2.22 Na0.33 (AlSi3 )O10 (OH)2
Nontronit Beydellit ile aynı(Al yerine Fe +3 girer)
Mg-Smektit
Saponit Mg 3 (Al0.33 Si3.67 )O10 (OH)2
Saponitler (Mg-Montmorillonit)
(Trioktahedral Smektit) Li-Mg-Smektit
Hektorit (Mg 2.67 Li0.33 )Si4 O10 (OH)2
(Li-Mg-Montmorillonit)
(MTA, 1989)

4. Bentonitin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

Endüstriyel kullanımlar için bentonitin değerlendirilmesinde kimyasal bileşimden

ziyade fiziksel özellikler belirleyici olabilmektedir. Bu özelliklerin önemlileri Tablo 2’de
verilmiştir.

3
Tablo 2. Başlıca Bentonit Gruplarının Ortalama Kimyasal Analiz Değerleri

Bileşen(%) Na-Bentonit Ca-Bentonit Na-Ca Bentonit

SiO2 64.0 59.0 62.0
Al2O3 21.0 19.7 15.9
Fe2O3 3.5 5.9 3.0
MgO 2.3 5.5 2.6
CaO 0.5 1.7 4.5
Na2O 2.6 0.2 2.0
K2O 0.4 0.2 1.0
(Akbulut, 1996)

4.1. Nem /Su Davranışları

Kil minerallerinin suya karşı davranışları, bu minerallerin sınıflandırılmasında ana

faktörlerden birisidir. Bentonitler esas olarak, suda şişen Na-bentonitler; bu özelliği daha az
olan, dengeli kalsiyum ve sodyum içeren Ara tip bentonitler; suda şişmeyen Ca-bentonitler
olmak üzere üç ana grupta sınıflandırılırlar. Şişme özelliği olan Na - bentonitler bünyelerine
yaklaşık 1-15 kat su alabilme özelliğine sahiptirler. Su ile karıştırıldığında kolloidal özellik
göstermesi, su ve bazı organik sıvı ortamda hacimce şişmesi bu killere geniş bir kullanım
alanı sağlamaktadır. Şişmeyen killer olarak adlandırılan Ca-bentonitlerde ise tabakalar
arasında değişebilen iyonlarda kalsiyum mevcuttur (İpekoğlu, Kurşun,Bilge,Barış, 1997).

4.2. Plastisite - Elastisite - Viskozite - Tiksotropik Özellikleri

Killerin minerolojik bileşimleri ve yüzey kimyası özellikleri; plastisite, elastisite ve

vizkozite özelliklerini doğrudan etkilemektedir. Örneğin, tane boyutu ve doğal nem içeriği
kilin plastik davranışını doğrudan etkileyen birer parametredir. Tane boyutunun küçülmesi
kilin plastik özelliğini arttırırken, nem içeriğinin %5'in altına düşmesi ise kilin plastik
özelliğini azaltmaktadır. Killerin yassı ve uzun plakalar şeklindeki tanecik yapılarının
elektriksel olarak etkileşmesi ve süspansiyon ortamındaki tanelerin iyonlarla etkileşmesi
viskozite davranışlarını oluşturmaktadır. Bentonitler plastik ve görünür olarak
tanımlayabileceğimiz iki ayrı viskozite davranışı gösterirler. Görünür viskozite değeri sulu
süspansiyonlarla zamanla artarken, karışım ile birlikte, makaslama geriliminin de etkisiyle
hızla azalır. Killer sabit hızla makaslama gerilimi etkisinde kaldıklarında kıvamlılığını
kaybeder. İlk viskozite değerine ulaşması için süspansiyon bir süre bekletilmelidir. Kil
mineralinin bu özelliği tiksotropik özellik olup, bu davranışları bentonitlere farklı uygulama
alanları yaratmıştır (İpekoğlu, Kurşun,Bilge,Barış, 1997).

4
4.3. Katyon Değiştirme Kapasiteleri

Katyon değiştirme kapasitesi, kil minerallerinin endüstriyel kullanımları ile ilgili en

önemli parametrelerden birisidir. Mineralin 100 gramının yapısında bulunan değişebilir
toplam katyonlarının eşdeğer kütle sayısı (meg) kilin katyon değiştirme kapasitesini belirler.
Bentonitlerin yapısında bulunan Na+, Ca++, Mg++, K+, Al+++gibi katyonlar inorganik ve
organik katyonlarla yer değiştirme yeteneğine sahiptir. Bentonitlerin katyon değiştirme
kapasiteleri ve hızları, iyon değiştirme ortamının koşullarına (sıcaklık, basınç,
konsantrasyon, karışım vs), bentonit cinsine ve tane boyutuna bağlıdır. Katyon cinsine göre
iyon değişim hızları Na+<K+<Ca++<Mg++<NH4+ şeklindedir. Bentonit kil mineralleri içinde
kaolinitin iyon değişimi hızlı iken, Smektit/Attapulgit ve İllitin iyon değişimi oldukça
yavaştır (İpekoğlu, Kurşun,Bilge,Barış, 1997).

4.4. Isıl Özellikleri

Killer ısıtıldığı zaman nem yaklaşık 105 °C’de, CaCO3 ve MgCO3 gibi safsızlıklar ise
650- 850 °C’de ayrışarak CO2 gazı uzaklaşmaktadır. Kil mineralinin cinsine bağlı olarak 120
- 145 °C arasında absorblanan gözenek suyu yapıdan uzaklaşır. 600 -750 oC arasında, OH++
iyonlarının yapıdan uzaklaşmasıyla bir kütle kaybı ve hacimsel küçülme meydana gelir.
Isının 900 °C 'nin üzerine çıkmasıyla, yapıda cam - silikat fazı oluşmaya başlar ve bununla
beraber mekanik mukavemet de hızla artar. Genellikle bentonitlerin sinterleşme sıcaklıkları
950 - 1100 °C arasındadır. Bu sıcaklığın üzerinde ergime noktasına ulaşılırken, ısıtılan
bentonitin kimyasal ve mineralojik yapısındaki değişmelere paralel olarak tüm
fızikokimyasal özellikler de değişir (İpekoğlu, Kurşun,Bilge,Barış, 1997).

Bentonitler beyaz, krem, yeşil, açık kahverengi, sarı, pembe vs. olmak üzere değişik
renklerde olabilirler. Islak olduğu zaman yumuşak, plastik özellikli, sabunumsu parlaklıkta;
kuru olduğu zaman ise sert ve mat görünümlüdürler.

Bentonitlere adsorbsiyon ve absorbsiyon özelliğini; birim smektit tabakaları arasında

zayıf bağ olması ve aralarına değişik iyonların, organik moleküllerin ve suyun girmesi
kazandırır. Bu da endüstriyel kullanım alanlarını oluşturur.

Bentonitlerde bulunan sodyumun değişebilir katyon özelliği yüksek şişme ve kolloidal

özellik kazandırır. Ca-bentonitler ise düşük ve orta derecede şişme özelliği gösterirler.
Bentonitlerin fiziksel özelliklerinin kontrolü ve etkinliği açısından değişebilir katyon miktarı
ve cinsi önemlidir.

5
 Na-bentonitler, karıştırılan çözeltinin kısa zaman aralığında akışkan hale geçmesi
olarak tanımlanan tiksotropik özelliği gösterirler.

Bentonitler farklı uygulama alanlarına yönelik olarak kimyasal işlemlere tabi tutularak
bazı özellikleri kazanabilirler. Örneğin Ca-bentonitler Na’ca zenginleştirilebilir ve böylece
şişme kapasitesi artırılabilir.

Bentonitlerin inorganik asitlerle reaksiyonunda; kalsit gibi impüriteler çözülür; Ca+2

ve H+ iyonları yer değiştirir; Fe+2, Fe+3, Al ve Mg iyonları yıkanır ve bu yöntemle kristal
yapısı değişerek spesifik yüzey alanı ve porozitesi artar (MTA, 1989).

5. Bentonitin Kullanım Alanları

Bentonitin kimyasal bileşiminden çok fiziksel yapısı önemlidir. Katyon değiştirme

kapasitesi, viskozite, plastiklik indeksi, şişme kapasitesi, taneleri bağlama özelliği ve
ağartma yeteneği ürünün kullanım alanlarını belirlemektedir. Bu nedenle bentonit; sondaj
çamuru katkı maddesinde, döküm kumu bağlayıcısı ve pelet yapımında, gıda sanayinde
ağartma işlemlerinde, ilaç, kağıt ve plastik sanayinde katkı maddesi olarak, petrol
rafinasyonunda, hayvan yemi katkısı ve kedi altlığı gibi çok değişik alanlarda
kullanılmaktadır (ÖİK Raporu, 2015).

Örneğin Na ve Na-Ca bentonitler sondaj, demir tozu peletlemesi gibi işlerde

kullanılırken Ca-bentonitler ağartma vb. işlerde kullanılmaktadır. Mühendislik ve sondaj
çalışmalarında reolojik özellikleri geliştirilmiş bentonite olan gereksinim, Ca-bentonitlerinin
soda vb. katkı maddeleriyle aktifleştirilmesini zorunlu kılmıştır. Ayrıca ağartma toprağı
olanak kullanılan Ca-bentonitlerin de ağartma gücünü istenen düzeye çıkarmak için asitle
aktifleştirme yapılmaktadır (DPT:2621-ÖİK:632, 2001).

Tokat-Reşadiye civarlarındaki yataklar sondaj, pelet ve döküm amaçlı kullanıma

uygun özellikte olup, uzun yıllardan beri işletilmektedir. Rezervlerin büyük bir kısmı aktive
edilmeden sondaj çamuru katkı maddesi olarak kullanılabilecek özelliktedir.

Ankara-Kalecik ve Çankırı bölgesi biraz daha düşük kalitede sodyum ve karışık tip
bentonit rezervlerine sahiptir. Kalecik ve Kurşunlu bentonitleri aktivasyonla iyi kalite sondaj
çamuru katkı maddesi haline getirilebilmektedir. Ancak bu bölgede üretilen bentonitler daha
çok döküm sanayinde kullanılmaktadır.

Ordu-Ünye ve Fatsa, Giresun-Tirebolu, Balıkesir, Kütahya, Edirne ve Konya çevresi

yatakları kalsiyum bentonit tipi olup; yağların ağartılması, şarap ve biraların

6
berraklaştırılmasında, deterjan ve kağıt sektörlerinde kullanıma uygundur. Ancak, oluşum
koşullarının sonucu olarak yataklarda farklı özellikte bentonitler mevcuttur ve rezervlerin
bir kısmı doğrudan yukarıda belirtilen amaçlar için kullanıma uygun değildir. Bu
yataklardaki hammadde için de aktivasyon işlemi gerekmektedir. Ordu ve Giresun
bölgelerindeki beyaz renkli bentonitler deterjan sanayinde kullanıma uygun olması nedeni
ile ayrı bir öneme sahiptir ve bu bölgelerdeki yataklardan önemli miktarda ihracat
yapılmaktadır (ÖİK, 2015).

En iyi kalitede sondaj çamuru katkı maddesi bentoniti olarak Tokat-Reşadiye-

Akdoğmuş, Kaşpınar ve Köryakup yatakları; en iyi kalitede döküm kumu bağlayıcısı olarak
Kırıkkale-Kalecik-Hançılı ve Çankırı-Ilgaz-Kızılibik ve Çankırı-Eldivan-Küçükhacıbey,
Büyükhacıbey yatakları; fuller toprağı tipi aktif bentonit olarak Edirne-Enez yatakları
gösterilebilir. Deterjan üretiminde kullanılan ancak kağıt ve seramik üretimi için de uygun
olan beyaz bentonit Ordu-Fatsa-Ünye yataklarının önemini artırmaktadır (MTA, 2012) .

Tablo 3. Bentonitlerin Fizikokimyasal Özelliklerine Göre Uygulama Alanları

Özellikler Uygulama Alanları

Katyon değişim kapasitesi
Absorbsiyon(emici) özelliği
a. Askıda çözeltiye katılarak
b. Katı veya pasta halinde
Yüzey alan özellikleri
Akıcı özelliği
a. Vizkozite ve süspansiyon gücü Sondaj çamuru
b. Tiksotropi
Geçirimsiz kaplama özelliği
Yapıştırıcı özelliği
Plastiklik
(MTA, 1989)
Yapay bentonit eldesi
Gliserinli yağların rafinesi ve temizlenmesi
Şekerli çözeltilerin, şurupların, şarapların
temizlenmesi ve durutulması
Katalitik davranış
Tarım ilaçları dolgusu
Mineral dolgusu
Yağlı ve sulu boya
Sprey gübreleme
Seramik cila
Sondaj derinliğinde yüzey dayanımını artırma
Yapı endüstrisi
Damlamayan boya üretimi
Yapı endüstrisi(foseptik)
Geçirimli kayalarda sondaj
Döküm kumundan kalıp yapımı
Demir cevheri peletlemesi
Hayvan yemlerini peletlemesi
Çeşitli kalıpların yapımı

7
 Alternatif kullanılabilirlik açısından; nemli ortamda Na-bentonit yerine Ca-bentonit
Na2CO3 ile peptizasyon işleminden geçirildikten sonra sondaj sektöründe kullanıma elverişli
hale getirilebilir. Böylece, doğada yeterince Na iyonları ile doyurulmamış Ca-bentonit
fabrika koşullarında Na’ca doygun hale getirildiğinde, eğer kristal yapısı iyon alışverişine
uygun ise Na-bentonit olarak sondaj sektöründe kullanılabilir. Dolgu maddesi olarak
bentonit yerine uygun sanayi kollarında kaolin kullanılabilir. Absorbent olarak paligorskit,
sepiyolit, diyatomit ve zeolit grubu mineraller; taşıyıcı olarak paligorskit, diyatomit, talk,
vermikülit ve zeolitler; sondaj çamuru olarak çeşitli polimerler ve sepiyolit; demir
cevherlerinin peletlenmesinde polimerler; bitkisel yağların rafinasyonunda aktive edilmiş
boksit ve magnezyum silikatlar; kıvamlaştırıcı ve jelleştirici olarak paligorskit, sepiyolit,
çeşitli polimerler ve selülözik kalınlaştırıcılar kullanılır .

6. Maden Yatakları

6.1. Dünyadaki Önemli Yataklar

Dünyada; Wyoming-ABD, Ponza;Sardunya-İtalya, Milos-Yunanistan, Bavyera-

Almanya ve Almeria-İspanya önemli yataklar olarak sıralanabilir.

Wyoming’de Üst Kretase çökel birimleri içerisinde çeşitli kalite ve rezerv değerleriyle
bentonit yatakları bulunmaktadır. Denizel ortamdaki oluşum sürecinde sodyumca zengin
eriyikler tarafından etkilenmişlerdir.

Ponza ve Sardunya bentonit yatakları İtalya’nın en önemlileridir. Ponza Adası’nda

muhtemel Triyas yaşlı kuvars-serizit fillit ve kuvarsitik kumtaşlı metamorfik temelin
üzerinde Üst Triyas-Üst Miyosen arasında çeşitli yaşlarda dolomit, marn, kireçtaşı ve jips
içeren killerden oluşan çökel istifi üzerindeki volkanitler içerisinde bulunmaktadır. Ca ve Na
bentonit eldesinde kullanılmaktadır. Ponza bentoniti beyaz ve fildişi renkte olup; döküm,
inşaat ve sondaj sektörüne uygundur.

Sardunya bentoniti, volkanik külün Miyosen-Pliyosen yaşlı hidrotermal ayrışmasıyla

oluşmuştur. Yüzde doksanın üzerinde montmorillonit içermekte olup beyaz renklidir.
Sondaj, ağartma ve döküm sektöründe kullanılmaktadır.

Milos adasının metamorfik temellleri üzerinde Üst Kretase-Eosen marnlı kireçtaşı

serileri yer alır. Denizel ortamda bazik pH koşullarında camsı tüflerden ayrışma sonucu
oluşan bentonit Üst Pliyosen yaşlıdır. Esas olarak Ca-bentonit olup; sodyumla
aktifleştirilerek sondaj, döküm ve peletlemede kullanılır.

8
 Almeria’da ise andezit ve riyolitin hidrotermal ayrışma ürünü olarak ortaya
çıkmaktadır. Ca tipi bentonit olup; yağ, ağartma ve döküm sektörlerine uygun niteliktedir.

Bavyera bentoniti Alt Pliyosen tavan serisi ile Tortoniyen tavan serisinin kuzey
çakılları arasında mercek ve ara katmanlar biçimindedir. Ağırlıkta Ca-bentonit olup; asitle
aktifleştirilerek ağartma toprağı; alkali aktifleştirilmiş halde döküm, sondaj, peletleme,
inşaat, yağ emici olarak kullanıma uygundur (Akbulut, 1996).

6.2. Türkiye Maden Yatakları

Ülkemiz, jeolojik yapısı nedeniyle büyük bentonit potansiyeline sahiptir. Tokat-

Reşadiye, Ankara-Kalecik, Çankırı-Kurşunlu, Eldivan, Ilgaz ve Çerkeş, Çorum-Sungurlu,
Balıkesir-Kepsut, Edirne-Enez, Ordu-Fatsa ve Ünye, Giresun ve Trabzon ile Konya'da
değişik özelliklere/kullanım alanlarına sahip değişik özellikte büyük bentonit yatakları
bulunmaktadır. Tokat-Reşadiye yatakları Na-bentonit, Trakya ve Karadeniz bölgesi
yatakları Ca-bentonit, diğer bölgeler ise ara tip-bentonit yataklarıdır. Na-bentonit yani şişen
tip bentonit yataklarında potansiyelimiz azdır. Ülkemiz daha çok Ca-bentonit açısından
zengindir.

Ülkemizde hidrotermal alterasyona örnek olarak Artvin-Giresun-Trabzon yöreleri

gösterilebilir. Giresun-Tireboludaki riyodasitik breşler ve andezitlerin, Trabzon-Arsin-
Yolüstü’ndeki riyolitin ayrışması bu şekilde bir oluşumdur.

Türkiye’de büyük bentonit yatakları sulu ortamda çökelmeyle oluşmuştur. Ankara-

Kalecik-Hançılı Na-bentonit yatağı Üstmiyosen yaşlı tuzlu ve alkalin gölsel çökel ortamının
sonucudur. Çanakkale-Bayramiç-Ayvacık ilçelerindeki bazı yataklar gölsel çökel ortamında
gelişmiştir. Yine Çankırı-Eldivan, Çorum-Sungurlu, Ordu-Fatsa, Tokat-Reşadiye-Niksar
yörelerindeki yataklar da benzer şekilde oluşmuştur.

Ankara-Keskin-Beşler köyü yakınındaki ağartma toprakları ofiyolitik kayaçların

yüzeysel ayrışması sonucu oluşmuştur. Çankırı-Çerkeş-Bayındır köyü bentonit yatakları
Tersiyer Volkanitlerinin meteorik koşullar altında ayrışmasıyla oluşmuştur. İstanbul-Şile-
Kızılca, Çankırı-Kurşunlu-Ilgaz yöresi bazı yataklar da yüzey ayrışması sonucu oluşmuştur
(Akbulut, 1996).

9
7. Türkiye Rezervleri

Türkiye rezervleri sondaj, döküm ve ağartma bentoniti niteliklerinde olup 250.543.000

ton (görünür+muhtemel) olarak verilmiştir (MİGEM, 2018). Türkiye maden rezervlerinin
zenginlik sınıflandırmasında “çok zengin” sınıfında yer almaktadır. Ülkemizin tedarik riski
yoktur.
Kıyaslama olması için 1982 MTA verilerine göre Türkiye bentonit rezervinin
görünür+muhtemel+mümkün+potansiyel+kaynak toplamı olarak 280.800.000 ton, yine
2012-MTA verilerine göre ise görünür+muhtemel bazda sondaj, döküm ve ağartma
sektörlerine uygun rezervin 241.519.504 ton olduğunun literatürde yer aldığı bilinmektedir
(Kartalkanat, 2012).

“Türkiye Bentonitlerinden Teknolojik Ürünlerin Elde Edilmesi” konulu, 2006-2010

tarihleri süresince yürütülen ve neticelendirilen MTA-İTÜ-TÜBİTAK çalışması
kapsamında “döküm, sondaj, peletleme, kağıt, deterjan, yapı ve baraj, hayvan yemi
bentoniti; ağartma toprağı, kedi kumu, solvent ve su bazlı, nem alıcı bentonit ürünleri elde
etme araştırmaları gerçekleştirilmiş olup; bu araştırmaya dayalı hazırlanan 2012 tarihli
Türkiye Bentonit Envanteri’nde yer alan araştırma sahalarının özellikleri ve rezervleri Tablo
4’te verilmiştir.

Dünya bentonit rezervlerinin kıtalar arası dağılımının; Amerika-900, Avrupa-720,

Avustralya-50, diğerleri-150 milyon ton olmak üzere toplam 1.820 milyon ton olduğu
tahmini olarak verilmektedir. Türkiye’deki görünür rezervin 164 milyon ton, muhtemel
rezervin ise 400 milyon ton olduğu belirtilmektedir (MTA, 2011).

Tablo 4’te yer alan araştırma sahalarının toplam rezervi 265.815.360 milyon ton olup;
TÜBİTAK-KAMAG destekli proje raporunda (MTA, 2011) belirtilen 564 milyon ton
(görünür+muhtemel) Türkiye toplam rezervinin yaklaşık %50’sini temsil etmektedir.

10
Tablo 4. Arama ve Araştırma Sahaları Bazında Türkiye Bentonit Rezervleri

Arama ve Araştırma Sahalarının Özellikleri ve Rezervleri

Coğrafi Sektörel Rezervi(ton)
Mevkii
Bölge Kullanılabilirliği Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
Manisa/Kula/Ortaköy Ağartma
Manisa/Muradiye/Siyekli Ağartma/Kağıt
Ege
Manisa/Soma/Yağcılı Kağıt 204.160 700.000
Kütahya/Sabuncupınar/Başören Seramik/Ağartma 32.000 18.000
Bursa/İznik/Kutluca/Kapuzpınarı Ağartma/Kağıt
Balıkesir/Sındırgı/Düvertepe Ağartma/Kağıt
Balıkesir/Bigadiç/Karkın Ağartma/Kağıt
Ağartma/Kağıt/Nem
Balıkesir/Bigadiç/Çekirdekli Alıcı
Balıkesir/Bigadiç/Mecidiyeköy Ağartma/Kağıt/Deterjan
Balıkesir/Bigadiç/Çağış Ağartma/Kağıt
Balıkesir/Bereketli Ağartma/Kağıt/Deterjan
Balıkesir/Kepsut/Dereköy Ağartma/Kağıt/Deterjan
Balıkesir/Bigadiç/Yeniköy Kağıt/Deterjan
Marmara
Çanakkale/Ayvacık/Ahmetçe Ağartma/Döküm
Çanakkale/Bayramiç/Koşuburnu Ağartma
İstanbul/Çatalca/Sinekli Ağartma
Tekirdağ/Malkara/Doğanköy(a) Ağartma
Tekirdağ/Malkara/Doğanköy(b) Ağartma
Edirne/Lalapaşa Ağartma/Kağıt/Deterjan
Edirne/Lalapaşa/Çömlekpınar Ağartma/Kağıt/Deterjan
Edirne/Lalapaşa/Yünlüce Ca-Bentonit
Edirne/Enez/Çeribaşı Ağartma
Edirne/Enez/Yazır Ağartma/Kağıt 56.000.000
Eskişehir/Demirliköyü Ağartma/Kağıt
Eskişehir/Mihalıçcık/Çukurören Ağartma
Konya/Karatay/Çengilti Ağartma 33.740.000
Döküm/Sondaj Çamuru/
Ankara/Kalecik/Hançılı Kağıt 760.000
Ankara/Kalecik/Hançılı 480.000
Ankara/Çubuk/Aşağıobruk Döküm 160.000
Ankara/Kalecik/Minkatı Doğal halde uygun değil
Ankara/Kalecik/Eşmedere Döküm
Ankara/Kalecik/Karahöyük Doğal halde uygun değil 40.000
İç Anadolu Çankırı/Eldivan/Hisarcık Doğal halde uygun değil
Çankırı/Şabanözü/Ödek Doğal halde uygun değil
Çankırı/Şabanözü Döküm 576.000
Çankırı/Kurşunlu/Beşpınar(a) Döküm
Çankırı/Kurşunlu/Beşpınar(b) Döküm 384.000
Çankırı/Kurşunlu/Madenli Doğal halde uygun değil
Çankırı/Şabanözü/Karayatak Doğal halde uygun değil 150.000
Çankırı/Eldivan/Sarayköy Doğal halde uygun değil
Çankırı/Eldivan/
Büyükhacıbey-Küçükhacıbey Doğal halde uygun değil 288.000
Çankırı/Ilgaz/Güney Köyü Döküm 1.400.000
(MTA, 2012)

11
Tablo 4(Devamı). Arama ve Araştırma Sahaları Bazında Türkiye Bentonit Rezervleri

Arama ve Araştırma Sahalarının Özellikleri ve Rezervleri

Coğrafi Sektörel Rezervi(ton)
Mevkii
Bölge Kullanılabilirliği Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
Çorum/Laçin/Kuyumcu Döküm/Sondaj Çamuru 72.000
Çorum/Bayat/Çayköy(a)
Çorum/Bayat/Çayköy(b) 80.000
Ordu/Kumru/Ağudere(a) Ağartma/Kağıt 120.000
Ordu/Kumru/Ağudere(b) Ağartma/Kağıt
Ordu/Kumru/Ağudere(c) Ağartma/Kağıt 1.560.600
Ordu/Kumru/Ağudere(d) Ağartma/Kağıt 18.432.600
Ordu/Ünye/Ballık Köyü Ağartma/Kağıt 90.000
Ordu/Fatsa/Yukarıardıç Döküm/Ağartma/Kağıt 60.800.000
Ordu/Fatsa/Aşağıardıç Ağartma/Kağıt 300.000
Ordu/Fatsa/Kavaklar(a) Ağartma/Kağıt 7.500.000
Ordu/Fatsa/Kavaklar(b) Ağartma/Kağıt 1.450.000
Ordu/Ünye/Killik Ağartma/Kağıt 1.750.000
Ordu/Ünye/İnkur Ağartma/Kağıt 1.125.000
Ordu/Uzunisa(a) Ağartma 45.000
Ordu/Uzunisa(b) Ağartma 140.000
Ordu/Ünye/Göbü Ağartma/Kağıt/Döküm 1.000.000
Ordu/Ünye/Gürpınarı Ağartma/Kağıt 300.000
Karadeniz Ordu/Ünye/Yazkonağı Ağartma/Kağıt 3.030.000
Ordu/Ünye/Kaledibi Ağartma/Kağıt 67.500.000
Ordu/Ünye/Yiğitler Ağartma/Kağıt 450.000
Ordu/Ünye/Kadılar Ağartma/Kağıt 300.000
Ordu/Ünye/Keşköy Ağartma/Kağıt 2.625.000
Ağartma/Kağıt/
Ordu/Fatsa/Arpalık Sondaj Çamuru 150.000
Ordu/Fatsa/Duayeri Ağartma
Giresun/Tirebolu/Piroğlu Ağartma/Kağıt
Trabzon/Arsin/Çubuklu Ağartma/Kağıt 4.000
Trabzon/Arsin/Kuzguncuk Ağartma 9.000
Tokat/Turhal/Yenisu Kağıt
Tokat/Reşadiye/Karagelin Kağıt/Sondaj Çamuru 184.000
Tokat/Reşadiye/Akdoğmuş Kağıt/Sondaj Çamuru 600.000
Tokat/Reşadiye/Kuzbağ Doğal halde uygun değil 570.000
Tokat/Reşadiye/İbrahimşıh
Tokat/Reşadiye/Kaşpınar Doğal halde uygun değil 240.000
Tokat/Reşadiye/Büşürümlü Döküm 360.000
Tokat/Reşadiye/Güvendik Sondaj Çamuru/Döküm 96.000
Akdeniz Hatay/İskenderun/Karahüseyinli
TOPLAM 236.160 265.561.200 18.000 265.815.360
(MTA, 2012)

12
8. Maden İşletme Yöntemi, Cevher Hazırlama/Zenginleştirme

8.1. Maden İşletme Yöntemi

Bentonitler genellikle açık işletme yöntemleri ile üretilmektedirler. İşletilebilir

rezervin alınması için şev açısı dikkate alınarak dekapajın hacmi belirlenir. Daha sonra yatak
kalite özelliklerine göre bloklara ayrılır. Her bir ton cevher için m3 cinsinden dekapaj oranı
(örtü-kazı) ekonomikliği belirleyen faktördür. Açık işletme basamakları oluşturularak
üretim yapılır. Sınır tenöre göre en fazla girdi sağlanacak kısımlardan başlanarak üretim
gerçekleştirilir. İşletme aşamasında örtü gerecinin yamaçlardan temiz kil üzerine gelmemesi
için 45o veya daha küçük açılarla drenaj hatlarının oluşturulması dikkat edilmesi gereken
önemli bir husustur.

(https://www.csaglobal.com/, 2016) (http://www.karakaya.com.tr/, 2018)

Şekil 3. Türkiye Açık İşletme Sahalarından Görünüm
8.2. Cevher Hazırlama/Zenginleştirme

Sodyum ve kalsiyum tipi bentonitlerde kurutma+öğütme+eleme şeklinde proses

edilmektedir. Hektorit ve bazı güney tipi bentonitler benzer proses edilmesine karşın
hidroklasifikasyon ile istenmeyen impüritelerden ayrılarak zenginleştirilmektedirler. (Evinç,
1982)
Tipik bir bentonitin kuru bazlı zenginleştirilmesi Şekil 4’teki akım şemasında
gösterilmiştir. Açık işletme ile çıkarılan bentonit öncelikle iyileştirme tesisi stok sahasına
alınır. Rutubet içeriği %30’un üzerinde ise, havalandırma ve güneşte kurutma işlemi ile
rutubet %16-18’e indirilir. Daha sonra kırma-eleme aşamalarından geçirilerek ~2-3 cm
boyutuna düşürülür. Rutubet içeriğinin %10’un altına düşürülmesi için döner/akışkan yataklı
kurutucular kullanılır. Nihai olarak, öğütme işlemi uygulanarak havalı ayırıcıdan geçirilip
paketlenir.

13
 Cevher Üretimi

Açık Stok Sahası

Kırıcı

Kurutma

Nihai Öğütme
Soda Külü Havalı Ayırıcı
Ürün Stoklama

Paketleme

Şekil 4. Bentonit Cevher Hazırlama Prosesi (A. Kutlic, G.Bedekovic, İ.Sobota, 2012)

Susuzlandırma ve kurutma maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle, katma değeri yüksek

olan ağartma toprağına, su ve solvent bazlı ürünlere yaş zenginleştirme uygulanmaktadır.

9. Teknolojik İşlemler (Aktivasyon)

Bentonit, su ile karıştırıldığında kolloidal özellik göstermesi, su ve bazı organik
ortamlarda şişmesi, yüksek plastisiteye ve bağlayıcılığa sahip olması gibi önemli
özelliklerinin yanı sıra diğer özellikleri nedeniyle geniş bir kullanım alanına sahiptir.
Temelde; alkali (Na-bentonit), yarı alkali (Na-Ca bentonit), toprak alkali (Ca-bentonit)
olarak sınıflandırılmaktadır.

Türkiye ve dünyada Na-bentonit rezervlerinin sınırlı olmasına karşın, Na-Ca ve Ca

bentonit rezervleri oldukça fazladır. Bu geniş kaynakların, yani yarı alkali ve toprak alkali
olarak sınıflandırılan bentonitlerin daha düşük şişme ve viskozite değerleri ve düşük değerli
çekme ve basma mukavemetleri döküm ve sondaj sektöründe kullanımlarını
zorlaştırmaktadır. Endüstriyel kullanımlarının sağlanması için katkı maddeleri ile
aktivasyon işlemine tabi tutulmaları gerekmektedir (Avcı, 2009).

Kullanım alanındaki çeşitlilikten dolayı amacına göre bazı teknolojik işlemlere tabi
tutulmaktadır. Düşük kaliteli bentonitlerin kalitesinin yükseltilmesine yönelik ürün
hazırlama teknolojileri şunlardır:

14
  Alkali Aktivasyon
 CMC (karboksi metil selüloz) Aktivasyonu
 Asit Aktivasyonu
 Organik Aktivasyon
 Yüzey Aktif Maddeler ve Diğer Bileşiklerle Aktivasyon

9.1. Alkali Aktivasyon

Ca++-Bentonit + NaHCO3 veya Na2CO3 Na+-Bentonit + CaCO3
Aktifleşme reaksiyonu tek yönlüdür, Na-bentonit sonradan Ca-bentonit formuna dönmez.
Aktivasyon sonucu meydana gelen değişim sadece katyon değişimiyle sınırlı olmayıp
yapısal deformasyon da oluşmaktadır.

Soda ile aktivasyonda yaygın uygulanan; tabaka halinde serilmiş olan ve belirli nem
değerine sahip numunelere sodanın püskürtme ile ilavesi, %20-40 nem içeriğine sahip
numunelere kuru olarak ilave, aktivasyon sonrasında numunenin %5-10 nem değerlerine
getirilmesi için extruder, değirmenler ve kıvamlaştırıcı kullanımı ve aktive ürünün termal
kurutma, mikrodalga kurutma vasıtasıyla kürlenmesidir.

9.2. Asitle Aktivasyon

Yemeklik yağların renginin berraklaştırılması için kullanılan Ca-bentonitlerin ağartma
gücü asitle aktifleştirilerek artırılır ve yağ sanayinde kullanılır. Kilin kristal yapısında
bulunan Al, Mg, Fe ve diğer katyonların uzaklaştırılması esasına dayanmaktadır. Özetle
asitle aktifleştirme, kil mineralinin sahip olduğu özelliklerin mineralin tabakalı kristal
yapısını bozmadan artırılması işlemidir.

9.3. CMC (Karboksi Metil Selüloz) İle Aktivasyon

Sondaj çamurlarındaki filtre kaybını azaltmak, viskoziteyi artırmak için yapılır.
Aktivasyon işleminde kullanılan sodyum karboksi metil selülozun bünyesindeki Na+
iyonları ile kalsiyum bentonitin yapısındaki Ca++ iyonlarının yer değiştirmesi esasına
dayanmaktadır.

9.4. Organik Aktivasyon

Aktivasyon işlemi Na-bentonitlere uygulanmakta ve silan bileşikleri veya kuaterner
amonyum tuzları ile gerçekleştirilmekte olup, çok farklı özelliklerde organik killer elde
edilmektedir. Bu ürünler, solvent bazlı boya gres ve kaplama malzemelerinin üretiminde
kullanılmaktadır. Ayrıca önemli rol oynayan reolojik katkı malzemeleridir.

15
9.5. Kuaterner Amonyum Tuzları İle Organik Aktivasyon

Sodyum bentonitin yapısındaki Na+ katyonunun QAT yapısındaki moleküllerle

kolaylıkla ve yüksek miktarda yer değiştirmesi işlemidir.

9.6. Silan Bileşikleri İle Organik Aktivasyon

Silan bileşikleri kullanılarak elde edilen organik aktif killer, boya emülsiyonlarında
kıvamlaştırıcı olarak kullanılan tiksotropik maddelerdir; su ile reçinenin boya ortamında asılı
kalmasını sağlarlar.

9.7. Yüzey Aktif Maddeler ve Diğer Bileşikler İle Aktivasyon

Bu bileşikler daha çok su bazlı sistemlerde çalışan ürünlerin elde edilmesinde

kullanılmaktadır. Su bazlı sistemlerde çalışan bentonit esaslı ürünlerin elde edilmesinde Mg,
Al tuzları ile oksit ve hidroksitli bileşikler başlıca kullanılmaktadır (Avcı, 2009).

10. Endüstriyel Ürünler

TÜBİTAK MAM tarafından solvent bazlı bentonit ve ağartma toprağı için üretim
prosesleri geliştirme; beş adet ticari teknolojik ürün (solvent bazlı bentonit, ağartma toprağı,
nem alıcı bentonit, sondaj bentoniti ve su bazlı bentonit) için 5.000 ton/yıl kapasiteli
teknoloji paketi oluşturma çalışmaları yapılmıştır. Projede İTÜ tarafından ise on adet ticari
ürün (sondaj, su bazlı, nem alıcı, döküm, pelet, yapı ve baraj, kağıt, hayvan yemi, nano
kompozitler, kedi kumu bentonitleri) için üretim prosesleri geliştirme çalışmaları
yapılmıştır. MTA, projenin iş paketlerine ortak katkı sağlamış ve bentonit envanterini
güncellemiştir (MTA, 2011).

10.1. Döküm Bentoniti

Döküm endüstrisinde genelde döküm kumu bağlayıcısı olarak Na-bentonitler

kullanılmaktadır. TS 5360 standardına göre kimyasal bileşenler: SiO2:%58-68, Al2O3:%18-
25, Fe2O3-FeO:%0-6, MgO:%0-4,5, TiO2:%0,2-0,8 aralıklarında, (Na2O+K2O)/CaO oranı
ise ≥1 olmalıdır. Döküm kumlarında geçirgenlik ve mukavemet özellikleri açısından
optimum miktarda kullanım teknolojisi esastır. 1(bir) ton sıvı metal için tüketilen ortalama
bentonit miktarının 70 kg olduğu ifade edilmektedir. Bu da dünyada 3 milyon ton’dan fazla
döküm bentoniti kullanıldığını göstermektedir. Döküm ürünlerinin otomotiv ve el aletleri
sektöründe arttığı bilinmekte, Ülkemiz yatırımcılarının da bu duruma göre pozisyon
almasında yarar sağlayacağı tahmin edilmektedir. Çankırı, Tokat, İstanbul ve Balıkesir
illerinde döküm bentoniti üreten tesisler mevcuttur.

16
10.2. Sondaj Bentoniti

1954 yılından itibaren Petrol Kanununun kabulü ile bentonit ithalatı artmıştır. Sondaj
akışkanlarından beklenti:
 Matkap ve sondaj dizisini yağlamak ve soğutmak,
 Kuyu tabanını kazı sırasında temiz tutmak,
 Kuyu kırıntılarını yukarı taşımak, bu kırıntıları bünyesinden bırakmak, sirkülasyon
kesildiğinde askıda tutmak,
 Geçirgen formasyonların duvarlarında geçirimsiz bir zarf oluşturmak,
 Formasyonun çökmesini ve yıkılmasını önlemek, boru giderlerini azaltmak,
 Sondaj dizisini askıda tutarak ağırlığını azaltmak,
kriterleriyle ifade edilebilir. Bentonitin sondaj için kullanımında TS EN ISO 13500
standardında bulunan özellikleri sağlaması gerekmektedir.

İyi bir hidrofilik reoloji ajanı olan sondaj bentoniti, tüm sondaj çamurlarının terkibinde
yer almaktadır. Bu ürün süspansiyonlara katıldığında suyun içerisinde nano boyutta
dağılmakta, kenar ve basal yüzeyleri ile tabakalar arasında hidratasyon kompleksleri
oluşturabilmektedir. Sondaj bentoniti doğal bir ticari ürün olup, inorganik yapısından dolayı
yüksek sıcaklıklara ve tüm atmosferik etkenlere karşı dayanıklıdır.

“Türkiye Bentonitlerinden Teknolojik Ürün Elde Edilmesi” amacıyla yürütülen

TÜBİTAK-KAMAG destekli Ar-Ge projesinde, tabii kaynaklarımızdan biri olan
bentonitlerin katma değerleri yüksek yeni özellikli ürünlere dönüştürülmesi amacıyla
geliştirilen teknolojik paket kapsamında üretilen sondaj bentoniti, sondaj çalışmalarının
geneline hitap etmektedir. Al2O3 oranının en az %20 olması ve CMC ve MgO ile
katkılanması istenilen ürünün üretimi için yeterlidir. Ca-bentonit ve ara tip bentonit sahaları
sondaj bentoniti üretimi için uygundur. Fizibilitesi hazırlanan tesisin kapasitesi 5.000 ton/yıl
olarak verilmiştir. İlk olarak tüvenan numune kırılarak 5 mm’lik titreşimli elekten
geçirilmektedir. Bunker, besleyici ve vidadan oluşan sistemle aktifleştirme ekipmanına
verilmektedir. Su ile yoğrulup toz soda katkısıyla tekrar yoğrulmakta, makarna
makinesinden geçirilmekte ve su içeriği doğal olarak buharlaştırılmaktadır. Kurumuş olan
makarnalar öğütülerek KDK, nem, şişme, viskozite, filtrasyon kaybı ve boyut kontrolünden
geçirilerek torbalanmaktadır (MTA, 2011).

17
 Su Soda

Açık Alanda Islatma Sodalama

Cevher Üretimi Kırma-Eleme
Kurutma + +
Kıvamlaştırma Makarnalama

Katkılama Kırma Doğal Kurutma

Katkılar + + +
Paketleme Öğütme Olgunlaştırma

ÜRÜN

Şekil 5. Ham Bentonitin Yaş Aktifleştirme Prosesi (MTA, 2011)

10.3. Pelet Bentoniti

Hayvan yemi ve değişik amaçlarla kullanımı mevcut olup, özellikle ince taneli demir
konsantrelerinde boyutun büyütülmesinde kullanılan pelet bağlayıcı özelliğine yönelik
kullanımı dikkat çekmektedir. Maden işletme ve zenginleştirme prosesinde -0,05 mm’nin
altında büyük miktarlarda toz üretilmektedir. Toz halindeki cevher parçacıklarının bağlayıcı
bir madde ile karıştırılarak nem ve ısı yardımıyla belirli ebatlarda sertleştirilmesi işlemine
peletleme denilmektedir. Pelet yapımında bentonit, kireç, olivin gibi organik bağlayıcılar
kullanılmaktadır. Peletlemede bağlayıcıların üstlendiği misyon, cevher konsantresi
içerisindeki suyu tutmak, ısıl işlem sırasında dağılmayı önlemektir. Bentonit cevher
özelliğine bağlı olarak %0,5-2,0 oranlarında karıştırılmaktadır. Bentonit içeren pelet
kurutulduğunda dış cidarında oluşan film tabakası sayesinde içindeki nemi tutar. Pişmiş
peletlerde cüruf bağların oluşmasında önemli rol oynar. Peletlemenin dezavantajı ise her %1
ilaveye karşın konsantredeki demir tenörünü %0,6 oranında düşürür.

10.4. Nem Alıcı Bentonit

Satış fiyatının düşüklüğü nedeniyle nem çekme özelliğinden dolayı Ca-bentonitler
birinci sırada adsorban olarak kullanılmaktadır. Sentetik nem alıcılara örnek olarak
moleküler elek ve silika jel gösterilebilir. İlaç, kimya, gıda, elektronik, endüstriyel hava
kurutma sistemleri ve birçok malzemenin kuru ve güvenli kalmasında kullanılmaktadırlar.
Doğal nem alıcıların; kimyasal açıdan eylemsiz ve non-toksik olmaları, kritik nem
oranlarında çabuk adsorbsiyon yetenekleri, tüm nem koşullarında kuru ve serbest akış
özelliklerini korumaları, yüksek nem çekebilme kapasiteleri ve geri dönüşümlü olmaları
avantajları olarak sayılabilir. Doğal nem alıcılardan desikant killer uluslararası kargo
taşımacılığında nemden koruyucu olarak yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu tür killerin TSE

18
standardı olmamakla birlikte, Amerikan “MIL-D-3464E”, Japon “ JIS Z 071” gibi
standartlar mevcuttur.

Döküm endüstrisinin dışındaki sektörlerde modifiye edilmeden kullanılamayan

bentonitlerimizden katma değeri yüksek ürün elde edilmesi bir gerekliliktir. 2010 yılında
Türkiye Bentonitlerinden Nem Alıcı Bentonit Üretim Teknoloji Paketi çalışmasında; 5.000
ton/yıl kapasiteli tesis planlanmıştır. Silivri, Lalapaşa, Balıkesir, Kütahya, Ünye ve diğer
bölgelerin Ca-bentonit numunelerine yönelik pilot çapta ürün eldesi çalışılmıştır. Kilin doğal
olması silikajel ve moleküler eleğe göre ekonomik olarak öne çıkmasına nedendir.

Isıl aktivasyonun ilk aşamasında, montmorillonitin dışında yer alan nem 100 oC’de
buharlaşarak bünyeyi terk etmektedir. Sıcaklık 150 o
C’ye çıkarılarak yapısal su
buharlaştırılmaktadır. Nihai olarak oda sıcaklığında soğutma işlemi yapılarak proses
tamamlanır. Yöntem genel olarak %20’nin üzerinde Al2O3 içeren Ca ve ara tip bentonitler
için uygundur.

5.000 ton/yıl kapasiteli tesis planlaması yapılmış olup, Ordu Bölgesi’nin bentonitlerine
yönelik işletme kurulumu düşünülmüştür.

Ca-Bentonit Açık Alanda 5 mm'ye kadar Isıl İşlem

Su Buharı
Üretimi Yayma ve Kurutma Kademeli Kırma o
200 C

Soğutma

Nem Alıcı
Torbalama
Bentonit

Şekil 6. Bentonitin Isıl Aktivasyon Akım Şeması

Katkısız üretildiği takdirde gıdadan elektroniğe tüm sektörlerde kullanılabilir. %20

nem alıcı kapasiteli bentonit üretimi için Al2O3 oranının en az %19 ve en fazla %15 toprak
alkali metal oksitlerin (-4 mm ile +0,5 mm) ilavesi gerekmektedir (MTA, 2011).

10.5. Yapı Zemin Bentoniti

Bentonitin jeoteknik uygulamalarda kullanımının en önemli nedenleri şişme ve jel
oluşturma özelliği, katyon değiştirme kapasitesi, çok ince tane boyutu olarak sayılabilir.
İnşaat sektöründe dolgu, baraj ve sızdırmaz zemin uygulamalarında kullanılmaktadır.

19
10.6. Kedi Kumu

Yüksek su emme ve klamplama (topaklaşma) özelliği ile bu sektörde kullanım alanı

bulmuştur. Ca-bentonitlerin hızlı bir şekilde su emme kapasitesi, düşük çamurlaşma ve
yumuşama özelliği göstermesi kedi kumu malzemesi olarak kullanımını öne çıkarmaktadır.

10.7. Kağıt Bentoniti

Kağıt endüstrisinde, bentonitin çok ince taneli olması ve homojen dağılım sergilemesi;
kağıt makinalarının verimli çalışmasını; katran, balmumu ve reçinelerin bir yerde
toplanmasını engellemektedir. Emülsiyonlaştırma özelliği, adsorbsiyon gücü ve negatif
yükü nedeniyle kullanılmış gazete ve kağıtların yeniden işlenmesinde kullanılmaktadır.

Bentonit; kağıt sektöründe kullanılan dolgu maddelerinden olup; maliyetin

düşürülmesi, opaklık ve yumuşaklık kazandırılması için kullanılır. Bu tür bentonitlerin
kuvars içermemesi ve ince taneli olması gerekmektedir. TS-11441 standardı, kağıt
sektöründeki bentonitler için baz alınmalıdır. Kalsitin ikame ürünü olarak sektörde yerini
almıştır.

Karbonsuz kopya kağıdı üretiminde de kullanılmaktadır.

10.8. Hayvan Yemi/Mikotoksinler

Kekleşmeyi önleyici, pelet bağlayıcı, mikotoksinlerle kontamine olmuş yem

maddelerindeki toksik etkilerin adsorbanlanması amacıyla kullanılmaktadır. 1970’li
yıllardan günümüze değin hayvan yemi katkısı olarak kullanılmakta, normal yemlerle
beslenen hayvanlara (geviş getirenler, tavuk vb.) nazaran besi ağırlığını artırmaktadır.
Gübrelerden havaya karışan amonyak ve hirojen sülfürü adsorbe etmektedir. Besi
ortamlarının koku giderimi ve nem içeriği kontrolünde sağlıklı şartlar oluşturmaktadır.
Yapılan akademik bir çalışmada, yem içerisine %1-1,5 bentonit ilavesi kanatlı kümes
hayvanlarında besi ağırlığının %35 yumurta veriminin de %15 arttığı tespit edilmiştir
(Ali,Çinku, Saeed, Jalil ve diğ, 1996). Na bentonitlerin, hayvanlarda asidoz hastalığını önlemesi,

süt verimini artırması, geviş getiren hayvanların azotu daha iyi kullanmasının sağlanmasını,
peletlemede enerji tasarrufu sağlaması, fermantasyon süresini kısaltarak gübre verimini
artırması, yemden yararlanma oranının artması avantajlar olarak sayılabilir.
Mikotoksinleri, diğer bağlayıcılar gibi bentonit de kendine bağlayarak ayırmakta ve
emilimiyle oluşabilecek toksik etkiler engellenmektedir.

20
10.9. Ağartma Toprağı

Türkiye bentonitlerinin yurt dışına ham olarak çıkartıldıktan sonra yapılan

modifikasyonlarla elde edilen katma değeri yüksek teknolojik ürünlerden birisini de
“ağartma toprağı” oluşturmaktadır.

Yenilebilir yağlarda, şarap, meyve suyu, bira, süt ve unlarda asitle aktifleştirilmiş Ca
bentonitler yani ağartma toprağı (fuller toprağı) kullanılmaktadır.

Ağartma toprağı olarak kullanılan bentonitlerin değişik özellikleri ve tolerans sınırları

vardır. Bu özellik ve tolerans sınırları kullanım alanına göre değişmektedir. Örneğin asit ile
aktifleştirilmiş bentonit, yenilebilir veya mineral yağlarda yağın bozulmasına neden olan
renkli (β-karoten, klorofil) ve renksiz pigmentlerin adsorbsiyonunda kullanılmaktadır.
Bentonit, yağların rengini azaltarak ağartılmasını sağlar ve böylece tüketicinin ihtiyacını
karşılar. Aynı şekilde ağartma toprağı şarap endüstrisinde hem fermantasyondan önce şırada
hem de fermantasyondan sonra genç şaraptaki durultmayı gerçekleştirmede kullanılır.

TÜBİTAK-KAMAG projesi kapsamında geliştirilen ve yatırımcıların kullanımına

sunulan “Ağartma Toprağı” tesisi 5.000 ton/yıl kapasiteli ve hammaddenin bulunduğu
alanda kurulması planlanmıştır. Ülkemizde Silivri, Balıkesir, Çankırı ve Karadeniz
yöresinden temin edilecek ara tip ve Ca-bentonitlerin asitle aktifleştirilerek kullanılması
amaçlanmıştır. Üretilecek ağartma toprağı ürünü, doymuş ve doymamış bitkisel ve
hayvansal yağlar, mineral yağlar, parafin ve vaksların ağartılması için uygundur.

Asit aktivasyonun ilk aşamasında, montmorillonitin dışında yer alan kalsiyum

iyonları, H+ iyonları ile yer değiştirmektedir. Daha sonra yapının içindeki alüminyum,
magnezyum ve demir atomlarının belirli bir kısmı mineral asit ile reaksiyona girerek kil
yapısından uzaklaştırılmakta ve çözelti fazına geçmektedir. Sonuçta yüzey alanı artırılarak
aktif asit yüzeyleri olan yeni kil (ağartma toprağı) oluşturulmaktadır. Mineral asit ile yapılan
aktivasyon işlemi sonrasında kil, sıvı kısımdan süzme ile ayrılır. Katı fazda kalan kil, metalik
tuzlardan arındırılması için su ile yıkanır. Yıkama prosesi sonrasında katı kurutulur, öğütülür
ve ambalajlanır.

Al2O3 içeriği %19 üzerinde olan ara tip ve Ca-bentonit sahaları bu ürünün elde
edilebilmesi için uygundur (TÜBİTAK-MAM, 2010).

Ağartma Toprağı üretim aşamalarını gösteren akım şeması Şekil 7’de verilmiştir.

21
 Asit

Cevher Üretimi Açık Alanda Kademeli Kırma Asitle Muamele(90 o)

Mix-Ca/Bentonit Yayma ve Kurutma (≥4 mm) (H-Formuna Geçiş)

Süzme ve Yıkama
H-Formu Sıvı Al,Fe,Mg'un
AĞARTMA TOPRAĞI Öğütme(-125 μ)
tuzları
105 oC'de Kurutma

Şekil 7. Ağartma Toprağının Üretim Aşamaları (TÜBİTAK-MAM, 2010)

10.10. Su Bazlı Bentonit

Küçük tane boyutu, geniş yüzey alanı ve değişebilir katyonlara sahip olması nedeniyle
kil mineralleri sulu ortamda kolloidal bir davranış gösterirler.

Bentonitin kristal kafesindeki izomorfik yer değiştirme nedeniyle tabaka yüzeyleri

negatif yüke sahiptir. Bu net negatif yük ara tabaka katyonlarının adsorblanmasıyla
karşılanmaktadır. Ara tabaka katyonunun Na+ olması durumunda montmorillonit düşük
elektrolit konsantrasyonlarındaki sulu çözeltilere daldırıldığında ozmotik şişme
meydana gelir. Katyonların hidrasyon enerjisi kil tabakalarının elektrostatik çekimini
yenmek için yeterli büyüklüktedir. Kil tabakaları ozmotik şişmeyle birbirlerinden ayrılır.
Ayrılmaz kil parçacıklarının asimetrisinden dolayı düşük kil konsantrasyonlarında
jelleşme meydana gelir. Kil tabakalarının negatif yüklü yüzeylerinin pozitif yüklenmiş
kenarları çekmesiyle Card-House yapı oluşur (Şekil 5) (K. Çinku, F.Boylu, F.Duman, M.Sabri
Çelik, 2010).

Özellikle sodyum bentonitler, süspansiyondaki büyük miktarda suyu hareketsiz hale

getirerek süspansiyonun viskozitesini artırarak akış davranışı değişimine neden
olabilmektedir. Kil süspansiyonları; kil partikülleri, su molekülleri, katyonlar, anyonlar
şeklinde dört bileşenli bir sistemdir. Bu bileşenler, kil süspansiyonlarının yapısal, elektriksel
ve diğer fiziksel karakteristiklerine bağlı olarak reolojik ve kolloidal davranışını belirler.

Organik/inorganik kimyasal bileşikler kullanılarak gerçekleştirilecek olan aktivasyon

işlemi (iyon değiştirme) ile su bazlı bentonit eldesi amaçlanmıştır. Su bazlı bentonitler boya
ve verniklerde vizkozite, tiksotropi, reolojik özellikleri düzenlemek, damla kontrolü ve

22
sürülebilirliği kolaylaştırmak, mürekkeplerde viskozite ve tiksotropiyi sağlamak, sondaj
çamuru elde etmek amacıyla kullanılmaktadır. Ayrıca ilaç ve kozmetik sektöründe de
kullanılmaktadır.

Şekil 8. Card-House Yapı (K. Çinku, F.Boylu, F.Duman, M.Sabri Çelik, 2010)

Katma değeri yüksek teknolojik ürünlerden birisi de su bazlı bentonittir. Bu ürün

hidrofilik tiksotropi ajanları grubunda yer almaktadır. Tiksotropi, katı/sıvı süspansiyonlarda
mevcut tanelerin sıvının içinde çökmeye karşı gösterdikleri direncin süspansiyonun
hareketlenmesiyle azalıp durgun halde iken artması olarak ifade edilmektedir. Sulu
süspansiyonlara %1-3 oranında katılmaktadır. Su bazlı bentonitin doğal olması, inorganik
yapısından dolayı çok yüksek sıcaklıklara ve tüm atmosferik etkenlere karşı dayanıklı olması
diğer ürünlere karşın avantajlarıdır. Ankara-Çorum-Çankırı-Tokat vb. bölgelerin Na ve ara
tip bentonitlerin üretim prosesi ile su bazlı bentonite dönüştürülmesi amaçlanan Türkiye
Bentonitlerinden Teknolojik Ürünler Üretilmesi isimli projede 5.000 ton/yıl kapasiteli tesis
planlanmış; pilot çapta başarıya ulaşan çalışmada tiksotropi özelliği global eşdeğerleriyle
benzer seviyeli katkılı ve katkısız su bazlı bentonit üretilmiştir.

Su bazlı bentonit ürünleri hektorit ve alüminosilikatlardan elde edilen sentetik, hektorit

ve bentonitten elde edilen doğal olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Su bazlı bentonit
ürünlerinin doğal oluşumları, kimyasal açıdan eylemsizlikleri, sağlığı olumsuz
etkilememeleri, kritik nem oranlarında çabuk adsorbsiyon yetenekleri, tüm nem koşullarında
kuru ve serbest akış özelliklerini korumaları sayılabilir.

23
 Su bazlı bentonit Na-bentonitin zenginleştirilmesiyle elde edilmekte; ilk aşamada
montmorillonitin dışında yer alan ve iri taneler halinde bulunan safsızlıklar bentonitten
ayrılmaktadır. İşlem sıcaklığı 30-70 oC’dir. Sonraki aşamalarda ince tane boyutlu safsızlıklar
ayrılmaktadır. Tiksotropi gücünün artırılmasına yönelik farklı maddelerin ilavesiyle proses
tamamlanmaktadır. Ham Na-bentonitlerin on katının üzerinde piyasa fiyatı olan su bazlı
bentonitin değeri dikkate alınmalıdır (MTA, 2011).
Su

Açık Alanda
Cevher Üretimi Kırma-Eleme Nem Analizi Su İle Dağıtma
Kurutma
Artık1
Dekanter
Su Su Santrifüj 1 Karıştırma
+
Kurutma Kurutma
Doğal Dekanter
Paketleme +
Susuzlaştırma Santrifüj 2
Öğütme Artık 2
YAN ÜRÜN
SU BAZLI
BENTONİT

Şekil 9. Ham Bentonitin Yaş Zenginleştirilmesine Ait Akım Şeması (MTA, 2011)

10.11. Solvent Bazlı Bentonit

Türkiye Na ve ara tip bentonitlerin tabaka yapısından dolayı sulu ortamlarda

oluşabilen tabaka arası şişme özelliğinden hidrofobik ortamlarda da yararlanabilmek
amacıyla, bu bentonitlerin organik katyonlarla yüzey özelliklerinin değiştirilmesi gibi
etkinleştirme çalışmaları yapılarak çok farklı özelliklere sahip, farklı kullanım alanları ve
miktarlarda ve farklı amaçlara yönelik solvent bazlı bentonit üretilmektedir.

Solvent bazlı bentonitler (organobentonitler) organik sistemlerin reolojik özelliklerini

etkileyerek jelleşmeyi kolaylaştırmaktadırlar. Boya, kozmetik, petrol ve doğalgaz
sondajlarında sondaj çamuruna katılarak büyük ölçüde kullanılan solvent bazlı bentonitlerin
önemi gün geçtikçe artmaktadır. Ayrıca nanobentonitlerde ve seçiciliği yüksek hetorojen
katalizör üretiminde de kullanılmaktadır. Çevre sağlığı açısından radyasyon içeren atıkların
depolanmasında, organik kirlilik içeren atık suların arıtılmasında, uçucu organiklerin
tutulmasında, atık sulardaki boyaların adsorbsiyonunda, bor tutmada kullanılmaktadır.

Bentonitlerden katma değeri yüksek ürün geliştirilmesi amacıyla yapılan MTA Ar-Ge
çalışmasında pilot tesiste denenen üretim prosesiyle tiksotropik özellikleri dünyadaki ürün
örneklerine emsal özellikte solvent bazlı bentonit üretilmiştir. Dünya kapasitesi baz alınarak

24
Tokat/Reşadiye yöresi bentonitlerine yönelik 5.000 ton/yıl kapasiteli teknoloji paketi
planlanmıştır. Yöntem %15’in üzerinde Al2O3 içeren Na ve ara tip bentonitler için uygundur.
5 mm’nin altına indirilen numune zenginleştirme tankında sıcak suyla 1(bir) saatte
dağılmaktadır. Titreşimli elekten geçirilerek safsızlıklarından arındırılmakta, santrüfüjden
geçirilerek saflaştırılmaktadır. Bu sulu bentonit süspansiyonu modifikasyon tankında QAT
çözeltisiyle reaksiyona sokulmakta, çöken solvent bazlı bentonit susuzlaştırma, kurutma ve
öğütme aşamalarından sonra paketlenmektedir.

Elde edilen solvent bazlı bentonit ürünü, solvent bazlı tiksotropi ajanlarının
kullanıldığı sektörlere (boyalar, yapıştırıcılar, parlatıcı ve temizleyiciler, bitümlü
emülsiyonlar) yöneliktir (MTA, 2011).

Alana Yayma Kademeli Kırma Süspansiyon

Cevher
Kurutma 4-5 mm'ye kadar Haline Getirme
%4-8

Hidrosiklon Üst Akım

(santrifüj) Su İle
Süspansiyon Ph=9.7
Alt Akım(Atık) (%3-4)
SiO 2,CaCO3, QAT-Cl
Fe2O 3 60-90oC'de
Reaksiyon

AgNO 3
Süzme ve Yıkama
Kontrol

Solvent Bazlı
Bentonit

Test ve
Karakterizasyon

Şekil 10. Solvent Bazlı Bentonit Üretimi Akım Şeması (MTA, 2011)

10.12. Nanobentonit ve Nanokompozitler

Günümüzde Na-Montmorillonit; tabakalı yapısı, yüksek iyon değiştirme kapasitesi,

şişme özelliği ve su içerisinde kolayca dağılmasından dolayı nanokompozit elde edilmesinde
katkı olarak tercih edilmektedir. Literatürde bu konuyla ilgili birçok çalışma bulunmaktadır.
Nano killerin polimer içerisinde destek fazı olacak şekilde boya, mürekkep ve yağ için
reolojik modifikatör olarak ve endüstriyel atık suların çevreye uygun hale getirilmesi için
nano kompozitlerin hazırlandığı Patel ve arkadaşlarının 2005 yılına ait çalışması örnek
olarak verilebilir.

25
11. Bentonit Üretimi

Tablo 5. Ülkelere Göre Bentonit ve Fuller Toprağı Üretimi(x1000 ton)

Bentonit Fuller Toprağı

Ülkeler
2016 2017t 2016 2017t
x x
ABD 3.600 3.700 1680 1700
Brezilya(işlenmiş) 405 400
Çin 5.600 5.600
Çek Cumhuriyeti 369 370
Almanya 395 400
Yunanistan *808 *800 238 240
Hindistan 802 800 6 6
İran 436 440
Meksika 470 470 250 250
Senegal 188 190
İspanya 113 110 647 650
Türkiye 3.135 3.100 10 10
Ukrayna 210 210
İngiltere
Diğer Ülkeler 2.700 2.600 275 340
x x
Toplam 19.000 19.000 3.290 3.400
*. ham cevher
t. tahmini
x. atapulgit hariç
(USGS, 2018)

Türkiye, Bentonit ve Fuller Toprağı üretiminde dünya üretiminin yaklaşık %14’ünü

temsil etmektedir.

Wyoming bentonit üretimi Amerika’ya liderlik yapmaktadır. 2012 yılında 5,2 milyon
ton üretim gerçekleşmiştir. Wyoming yatakları ise dünyanın bilinenlerinin %70’ini temsil
etmektedir (Sutherland, 2014).

Amerika Birleşik Devletleri’nde 1980-1985 arası bentonit ve fuller toprağı kullanımı

zirve yapmıştır (USGS-2015).

Bentonit kullanımının yaygınlaşması petrol ve doğalgaz kaynaklarının

geliştirilmesiyle ilgilidir. 2005 yılında sondaj çamuru kullanımı ayrıca artmıştır (Sutherland,
2014).

26
Şekil 11. Yıllara Göre Türkiye Bentonit Üretimi (MİGEM, 2018)

12. Ürün Standartları

Tablo 6. Sektörlere Göre Bentonitte TSE Standartları

TSE STANDARTLARI
Türü TS No
Sondaj TS EN ISO 13500
Döküm TS 5360
İlaç Kozmetik TS 10252
Seramik TS 11136
Deterjan TS 11326
Kağıt TS 11441
Lastik TS 11442
İçme/Kullanma Suyu TS 13754
(TSE, 2018)

TSE standardı olan bentonit ürünleri yukarıdaki tabloda verilmiş olup; bunların
özelllikleri de aşağıda bahsedilmiştir.

 Sondajda dünyada yaygın olarak API (American Petroleum Institute) standardı

kullanılmakta; su/bentonit karışımı sonucu elde edilen sondaj çamurunun akış
özellikleri, su kaybı ve ağırlığı önemli parametrelerdir (TS EN ISO 13500).

27
  Döküm kumu ve peletlemede aranılan en önemli özellik, minimum miktarda kille
yüksek bağlama mukavameti ve kum kalıplarında yüksek gaz geçirgenliği
sağlamasıdır (TS 5360).

 İlaçlarda dolgu, süspansiyon, temizleme vb. işlevleri bulunmaktadır (TS 10252).

 Seramik sektöründe; bağlayıcı özelliğinin fazla, pişme renginin beyaz %5 MgO ve

25 kat su ile karıştırılıp 24 saat bekletildiğinde yapışkan jel oluşturması, pH ≥10
olması istenilen özelliklerdir (TS 11136).

 Süspansiyon halindeki kolloid bentonit tanelerinin negatif yüklü olması, emülsiyon

ve süspansiyon özellikleri, yağları absorbe etmesi ve katyon değişim kapasitesi gibi
özellikler temizlik malzemesi olarak kullanılmasının başlıca nedenleridir (TS
11326).

 Kağıt üretiminde kalsitin yerine modifiye bentonit kullanılmaktadır. Beyazlık

derecesinin ISO 85’in üzerinde, yüksek şişme özelliği, bulk yoğunluğu 0,2-0,3 kg/l
gerekli özellikleridir (TS 11441).

 Lastik sanayinde; safsızlıklarından arındırılmış, 200 mesh elek altı, rutubetin max.
%4-5, 1000 oC’de ateş kaybının max. %8,5, malakit yeşili boyasını fazla absorbe
etmesi istenilen özellikler olarak verilebilir (TS 11442).

13. Türkiye Dış Ticareti

Endüstriyel hammaddeler sektöründe yer alan bentonit; 250810000011 (öğütülmüş),

250810000012 (öğütülmemiş) ürün bazında GTİP (Gümrük Tarife İstatistik ve Pozisyon)
numaralarıyla işlem görmektedir.

28
Tablo 7. Yıllara Göre Bentonit Dış Ticareti (2008-2017)

Yıllara göre Bentonit(öğütülmüş+öğütülmemiş) İhracatı/İthalatı

İhracat İthalat İhracat İthalat

Yıllar Nitelik
Miktar(kg) Değer($)
2008 Öğütülmüş 41.720.639 9.674.135 7.127.500 2.027.554
Öğütülmemiş 202.456.750 132.325 14.373.312 148.392
Toplam 244.177.389 9.806.460 21.500.812 2.175.946
2009 Öğütülmüş 52.367.448 1.459.982 7.966.272 425.946
Öğütülmemiş 197.651.123 366.803 15.554.554 198.915
Toplam 250.018.571 1.826.785 23.520.826 624.861
2010 Öğütülmüş 64.351.008 1.224.666 11.290.944 393.877
Öğütülmemiş 243.560.250 415.884 17.610.764 216.675
Toplam 307.911.258 1.640.550 28.901.708 610.552
2011 Öğütülmüş 88.532.274 1.504.944 15.794.495 657.110
Öğütülmemiş 230.126.793 418.740 19.112.969 130.733
Toplam 318.659.067 1.923.684 34.907.464 787.843
2012 Öğütülmüş 112.990.159 1.565.855 19.289.441 631.472
Öğütülmemiş 224.657.155 386.479 18.406.040 221.880
Toplam 337.647.314 1.952.334 37.695.481 853.352
2013 Öğütülmüş 133.005.286 998.191 24.629.187 541.265
Öğütülmemiş 260.857.398 1.037.832 21.773.506 320.639
Toplam 393.862.684 2.036.023 46.402.693 861.904
2014 Öğütülmüş 181.002.820 1.875.029 32.655.611 1.140.282
Öğütülmemiş 189.150.945 75.197 15.243.524 71.548
Toplam 370.153.765 1.950.226 47.899.135 1.211.830
2015 Öğütülmüş 242.450.036 1.028.491 36.165.479 715.157
Öğütülmemiş 171.887.015 1.640.294 10.825.531 549.490
Toplam 414.337.051 2.668.785 46.991.010 1.264.647
2016 Öğütülmüş 283.434.055 1.792.430 42.316.355 1.184.061
Öğütülmemiş 255.862.985 197.769 16.990.411 293.163
Toplam 539.297.040 1.990.199 59.306.766 1.477.224
2017 Öğütülmüş 321.516.728 1.913.672 46.573.968 948.929
Öğütülmemiş 270.816.563 3.184.035 18.023.115 1.019.008
Toplam 592.333.291 5.097.707 64.597.083 1.967.937
(TÜİK, 2018)

29
13.1. İthalat

Bentonit İthalat Miktarı

12.000

10.000

8.000
Ton

6.000

4.000

2.000

0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Yıllar

Şekil 12. Yıllara Göre Bentonit İthalat Miktarları (TÜİK, 2018)

Bentonit İthalat Değeri

2.500.000

2.000.000
ABD Doları($)

1.500.000

1.000.000

500.000

0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Yıllar

Şekil 13. Yıllara Göre Bentonit İthalat Değerleri (TÜİK, 2018)

30
 2008-2017 yılları için toplamda ~31 bin ton ithalat ~12 milyon dolar olarak
gerçekleşmiştir.

2017 yılı için öğütülmüş bentonit ithalatı 1.914 ton karşılığı yaklaşık 950 bin dolar
olarak; öğütülmemiş bentonitte ise 3.184 ton karşılığı yaklaşık 1 milyon dolar olarak
gerçekleşmiştir.

2017 yılı için yaklaşık 2 milyon dolar ithalat değeri aynı yılın ihraç değerinin %3’ü
oranında paya sahiptir.

31
13.2. İhracat

Bentonit İhracat Miktarı

700.000

600.000

500.000

400.000
Ton

300.000

200.000

100.000

0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Yıllar

Şekil 14. Yıllara Göre Bentonit İhracat Miktarları (TÜİK, 2018)

Bentonit İhracat Değeri

70.000.000

60.000.000

50.000.000

40.000.000
Dolar($)

30.000.000

20.000.000

10.000.000

0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Yıllar

Şekil 15. Yıllara Göre Bentonit İhracat Değerleri (TÜİK, 2018)

2008 yılında 244 bin ton ürünün 21,5 milyon dolar ihracat değeri düzenli artarak 2017
yılı için 592 bin ton karşılığı 64,5 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.

32
 Türkiye bentonit üretimi 2015, 2016, 2017 yıllarında ~3 milyon ton olarak
gerçekleşmiş olup, bu miktarın ~%20’si ihraç edilmiştir.

Şekil 16. Ülkelere Göre Öğütülmüş Bentonit İhracat Miktarları (TÜİK, 2018)
2017 yılı için öğütülmüş bentonit ihracatında 166.375 ton ile Hollanda’yı 26.037 ton
ile İtalya takip etmektedir. 2017 ülkeler toplamında 321.517 ton ihracat gerçekleşmiştir.

Şekil 17. Ülkelere Göre Öğütülmüş Bentonit İhracat Değerleri (TÜİK, 2018)
33
 Yine 2017 yılı öğütülmüş bentonit ihracat değerinde ~16 milyon dolar ile Hollanda ilk
sıradadır.

Şekil 18. Ülkelere Göre Öğütülmemiş Bentonit İhracat Miktarları (TÜİK, 2018)

Şekil 19. Ülkelere Göre Öğütülmemiş Bentonit İhracat Değerleri (TÜİK, 2018)

34
 Öğütülmemiş bentonit ihracatında İtalya, Hollanda ve Hindistan ilk sıraları almaktadır.
Toplamda 270.816 ton öğütülmemiş bentonit ihraç miktarına karşılık 18.023.115 $ (ABD
Doları) girdi sağlanmıştır.

13.3. Fiyat Gelişimi

Değişik özelliklerdeki bentonitlerin 2016 Eylül ayında 70-150 $/short ton (1 short
ton=907,185 kg) aralığında olan fiyatları 2018 Ağustos ayında 65-75 $/short ton aralığında
gerçekleşmiştir (Industrial Minerals, 2018). Şekil 20’deki grafik verilerinde aritmetik ortalamalar
alınmıştır.

Şekil 20. Bentonitin Uluslararası Fiyat Gelişimi

Maden Kanuna göre IV.a grubu madenler sınıfında yer alan bentonit cevherinin “TL”
bazlı olarak ocak başı satış fiyatları da aşağıdaki tabloda yıllara göre verilmiştir.

Tablo 8. Bentonit Cevherinin Ocak Başı Satış Fiyatları

Yıllar 2014 2015 2016 2017

Ocak Başı Satış Fiyatı

35 37 41 43
(TL/Ton)
(MİGEM, 2018)

35
13.4. Türkiye Bentonit Madenciliği Şirketleri
Tablo 9. Bentonit Ruhsatı Bulunan Şirketler
SIRA NO BENTONİT RUHSATI BULUNAN ŞİRKETLER
1 Amcol Mineral Madencilik San.Tic.A.Ş
2 Aydın Mad. Bentonit San. ve Tic. Ltd. Şti.
3 Batıçim Batı Anadolu Çimento San. A.Ş
4 Bentaş Bentonit Mad. San. ve Tic. A.Ş.
5 Beta Bentonit San. ve Tic. A.Ş.
6 Ceylan Bentonit Sanayii ve Ticaret Ltd.Şti.
7 Clariant (Türkiye) Boya Kimyevi Maddeler ve Madencilik San.Tic.A.Ş
8 Çanbensan Çankırı Bentonit San.Tic.A.Ş.
9 Duha Enerji Üretim İnşaat Madencilik Sanayi Ticaret Ltd. Şti
10 Emko Mad. ve Kim. San. ve Tic. Ltd. Şti.
11 Esan Eczacıbaşı Endüstriyel Hammadde.San.ve Tic.A.Ş.
12 Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü
13 Gökmenoğlu Mad.Pet.Gıda İnş.Nak.San.Tic.A.Ş.
14 Gürçelik Mad. Tur. İnş. ve İnş. Malz. Nak.Tic. ve San. Ltd. Şti.
15 Hale Mad.Kim.Tar.Ürün.Akar.Taah.Turz.Gıda Plas.İnş.Taş.San.Tic.Ltd.Şti.
16 Hto Min. Mad. Nak. Loj. Inş. Sağ. Tar. Ith. Ihr. San. Tıc. Ltd. Ştı.
17 Karakaya Bentonit San.ve Tic. A.Ş.
18 Karten Mad.İnş. Taah.Nakl.San.ve Tic. Ltd.Şti.
19 Kaytan Bentonit San. Tic. ve Paz. Ltd. Şti.
20 Kıroğlu Oto Mad. ve Tic. A.Ş.
21 Kuzey Mikronize Bentonit ve Mineral Mad. Ltd. Şti.
22 Laviosa San. ve Tic. Ltd. Şti.
23 Matkim Madencilik Tesis Kimya ve Müh.Tic.Ltd.Şti.
24 Medüz Madencilik ve İmalat Sanayi Ticaret A.Ş.
25 Nesko Maden Tic.San.A.Ş.
26 Özsoylar Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti.
27 Samaş Sanayi Madenleri A.Ş
28 Ser Endüstri Minarelleri Mühendislik Tic.Ltd.Şti
29 Sivomatic Madencilik A.Ş
30 Sömaş Madencilik İnşaat San.Tic.A.Ş
31 Stratex Madencilik Sanayi vetic.Ltd.Şti.
32 Süd Chemie(Tr)Madencilik San.ve Tic.A.Ş.
33 Tanışlar Yapı Malzeme.İnş.Pet.Mad.Ür.San.ve Tic.A.Ş.
34 Tınas Madencilik Mobilya İnşaat ve Evcil Hayvan Ürün. San.Tic.Ltd.Şti
35 Tolsa Turkey Madencilik San.Tic.A.Ş
36 Tuna Madencilik Sanayi ve Tic. A.Ş.
37 Tüprag Metal Madencilik Sanayi ve Tic.A.Ş.
38 Ünye Madencilik San.ve Tic.Ltd.Şti.
39 Yeni Özdemir İnşaat Malz.San.ve Tic.Ltd.Şti.
40 Yüksel Ceylan Mot. Araçlar İnş. Gıda Hay. Tar. Mad. San. ve Tic. A.Ş.
(MİGEM, 2017)

İşletme ruhsatına sahip firmalar Tablo 9’da verilmiş olup, bunların dışında şahıs
bazında da işletme ruhsatına haiz sahalar bulunmaktadır. Çanbensan, Karakaya, Amcol,
Bentaş, Clariant, Bentaş gibi sektörel tanınırlığı öne çıkan firmalar mevcuttur.

36
Tablo 10. Türkiye’de Faaliyet Gösteren Tedarikçi Şirketler

(IMMIB, 2018)
14. Dünyada Bentonit Ticareti

Değer Miktar
Ülkeler
(USD) (ton)
AB 94.166.112 689.071
Almanya 92.516.127 529.070
Kanada 52.685.309 509.574
Endonezya 42.119.174 380.065
Malezya 19.081.940 226.198
Rusya 21.788.955 214.834
İsveç 22.230.669 212.273
Polonya 16.687.307 199.592
İtalya 19.995.742 166.555
K. Kore 21.527.289 166.396
İngiltere 18.840.828 144.064
İspanya 17.469.082 127.712
Belçika 18.079.341 100.093
Diğ.Ülkeler 152.428.807 528.332
TOPLAM 609.616.682 4.193.830
(http://data.un.org, 2018)
Şekil 21. Bentonit İthalatında Ülkelerin Payları

500 milyon doların üzerinde bir değere sahip dünya ülkeleri ithalatının miktarı 4
milyon ton civarındadır. Almanya, Kanada, Endonezya, Malezya gibi ülkeler ithalatçı olarak
öne çıkmaktadırlar.

37
 Değer
Ülkeler
(USD)
ABD 200.124.727
Türkiye 64.597.083
Hindistan 52.324.981
İtalya 49.827.149
AB 44.183.156
Almanya 27.007.376
Britanya 19.829.409
İspanya 15.366.358
Belçika 11.296.586
Kanada 10.725.225
Arjantin 10.123.053
Polonya 10.087.705
Brezilya 9.294.688
Danimarka 8.391.278
Diğ.Ülkeler 42.827.838
Toplam 576.006.612

(http://data.un.org, 2018)
Şekil 22. Bentonit İhracatında Ülkelerin Payları

ABD, Türkiye, Hindistan ve İtalya ihracat miktar ve değerinde lider ülkeler olarak
öne çıkmaktadırlar. Toplam ihraç değerinden % 60’ın üzerinde pay almaktadırlar.

Tablo 11. Dünya Bentonit Üreticileri (Kapasite 200.000 ton/yıl ≥)

Yıllık Kapasite Açıklamalar
Şirket Adı Ülke
(tpa) (Ek üretim ve işleme kapasitesi)

Amcol International Corp. ABD/İllinois 2.500.000 Çin/138.000 tpa; Türkiye/60.000 tpa; Avustralya/5000 tpa
Ashapura Minechem Ltd. Hindistan/Mumbai 300.000 Ek İşl: Belçika/35.000 tpa
Bentonit AD Bulgaristan/Kardjali 200.000
Black Hills Bentonite LLC ABD/Wyoming 650.000
BPM Minerals LLC ABD/Texas 1.300.000
Lavlosa Chimica Mineraria SpA İtalya/Livorno 230.000 Türkiye/50.000 tpa
M-I Drilling Fluids ABD/Texas 506.000
Peletico Ltd. Güney Kıbrıs/Nicosia 300.000
S&B Industrial Minerals SA Güney Kıbrıs/Kifissia 1.300.000 Yunanistan/1.000.000 tpa, Gürcistan, Macaristan
Septol SA İspanya/Guadalajara 400.000
Süd-Chemie AG Almanya/Münih 1.000.000
Taiko Group Malezya/Perak Darul Ridzuan 250.000
Wyo-Ben Inc. ABD/Montana 400.000
Zhejiang Clay Chemicals Co.Ltd Çin/Zhejiang 350.000
(Wan, 2008)

200.000 ton/yıl’ın üzerinde üretim kapasitesine sahip ülke/şirketler Tablo 11’de

verilmiştir. Bu kapasitenin altında dünyada birçok şirket bulunmaktadır.
Türkiye’de bentonit üretim kapasitelerinde 100.000 ton/yıl ile Çanbensan’ı, 78.000
ton/yıl ile Karakaya’yı, 120.000 ton/yıl (granül olarak) ile Bentaş’ı örnek olarak verebiliriz.

38
15. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yanları

Bentonitin; diğer ikamelerine göre düşük maliyeti, doğal olması, kullanım alanının
çeşitliliği ve kaynak sıkıntısının olmaması avantajı olarak sayılabilir.

Nihai olarak, kritik bir maden olmayan bentonitin temin riskinin düşüklüğünün
yanısıra; birçok endüstriyel hammaddeler gibi erişiminin önemli olduğunu söylenebilir.
Kullanım etkinliğinde ise su arıtma ve filtrasyonunda, jeosentetik kil sektörlerinde öne
çıkmaktadır (Wyart, 2011).

2017 yılı MİGEM Ulusal Hammadde Strateji Belgesi Komisyon Raporuna göre:
bentonit, Türkiye’de rezervi büyük olan ve bu nedenle özel üretim ve pazarlama stratejisi
gerektiren madenler grubunda değerlendirilmiştir.

ABD’nin Temmuz-2018’de politik/ekonomik olarak, Çin endüstriyel ürün yelpazesini

de içeren ürünlerin gümrük tarife oranlarını artırması dünya piyasalarını yakın ve orta
vadede etkileyecektir. Bentonit gibi endüstriyel hammaddeler de bu kapsamda
etkilenecektir.

16. Değerlendirme

Onuncu kalkınma planında (2014-2018); endüstriyel hammaddeler grubunda yer alan

bentonitin Ülkemizin ihtiyaçlarını karşılayacak seviyede kaynaklara sahip olduğu ifade
edilmiştir.

Türkiye bentonit potansiyelinin büyüklüğü dikkate alındığında ihracatımızın daha da

artması olasıdır. Özellikle şişen tipteki Na-bentonit yataklarımızda rezerv azalmaktadır.
Ağırlıkta olan Ca ve Ca-Na tipi rezerv potansiyelinin iyi değerlendirilmesi için aktivasyon
tesis yatırımları öncelikli olmalıdır (ÖİK, 2015).

Dünya ticareti (ithalat+ihracat) baz alındığında, ham cevher ihracı yerine katma değeri
yüksek ürünler geliştirilmeli ve pazar payı artırılmalıdır. Bentonit kaynaklarının katma
değerli ürünlere dönüştürülmesine yönelik TÜBİTAK-KAMAG (MAM, MTA, İTÜ)
destekli “Türkiye Bentonitlerinden Teknolojik Ürün Elde Edilmesi” amaçlı Ar-Ge
projesinde, prosesler ve ürünler gerçekleştirilmiştir. Bentonitin çok geniş kullanım yelpazesi
dikkate alınarak Ar-Ge yatırım ve teşvikleri öncelikli olarak değerlendirilmelidir.

2020 yılında dünya bentonit tüketiminin 20 milyon ton’ un üzerine çıkacağı, fuller
toprağının da 5 milyon ton civarı gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Diğer yandan
dökümde kullanılan bentonitin ise 2020 yılında yaklaşık 9 milyon ton değerlerine ulaşacağı

39
öngörülmektedir (Roskill, 2018). Dünya bentonit tüketiminin yakın/orta vadede önemli bir
kısmının döküm sektöründe gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Ülkemiz kaynakları
açısından ise ham ihraç ürünleri yerine aktive edilmiş nitelikli ürünlerle pazar payı
artırılmalıdır. On kat ve üzeri piyasa değeri olan katma değerli ürünlere yönelim gereklidir.
Bu nitelikli dönüşüm; teknolojik gelişmeleri, istihdamı ve gelir artışını beraberinde
getirecektir.

40
Kaynakça

(2016). https://www.csaglobal.com/. adresinden alıntı.

(2018). Industrial Minerals: http://www.indmin.com/ adresinden alıntı.
(2018). https://www.csaglobal.com/. adresinden alıntı.
A. Kutlic, G.Bedekovic, İ.Sobota. (2012). Bentonite Processing. s. 61-65.
https://www.researchgate.net adresinden alıntı.
Akbulut, A. (1996). Bentonit. Ankara: MTA.
Avcı, S. B. (2009, Ocak 22). Soda ve MgO İle Aktiflendirilmiş Aratip Bentonitlerin Sondaj
ve Döküm Bentoniti Karakteristiklerinin İncelenmesi. İstanbul.
Davis, W. (1940). Bentonit Özellikleri, İşletilmesi Hazırlanması ve Kullanılması.
Washington: MTA Derleme-2392.
DPT:2621-ÖİK:632. (2001). Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: DPT.
Evinç, H. (1982). Türkiye Bentonit Envanteri. Ankara: MTA.
http://data.un.org. (2018).
http://www.karakaya.com.tr/. (2018).
IMMIB. (2018). İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri: http://www.immib.org.tr
adresinden alıntı.
İpekoğlu, Kurşun,Bilge,Barış. (1997). Türkiye Bentonit Potansiyeline Genel Bir Bakış.
2.Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu, (s. 51-57). İzmir.
K. Çinku, F.Boylu, F.Duman, M.Sabri Çelik. (2010). Bentonitlerin Zenginleştirme ve Soda
İle Aktivasyonunda Sudaki İyon Varlığı ve Miktarının Ürün Özellikleri Üzerindeki
Etkisi. İstanbul Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 9-18.
Kartalkanat, A. (2012). Cumhuriyet Dönemi Madenciliği. Ankara: MTA.
MİGEM. (2017).
MİGEM. (2018). MİGEM: www.migem.gov.tr adresinden alıntı.
Montmorillonite Mineral Data. (2018). webmineral.com adresinden alıntı.
MTA. (1989). Bentonit Mevcut Durum, Zuhurlar ve Yataklar Potansiyel Bölgeler. Ankara:
MTA.
MTA. (2011). Türkiye Bentonitlerinden Nem Alıcı Bentonit Üretimi Teknoloji Paketi.
Ankara: MTA.
MTA. (2011). Türkiye Bentonitlerinden Solvent Bazlı Bentonit Üretimi Teknolojisi.
Ankara: MTA.

41
MTA. (2011). Türkiye Bentonitlerinden Sondaj Bentoniti Üretimi Teknoloji Paketi.
Ankara.
MTA. (2011). Türkiye Bentonitlerinden Su Bazlı Bentonit Üretim Teknoloji Paketi.
Ankara.
MTA. (2011). Türkiye Bentonitlerinden Teknolojik Ürünler Elde Edilmesi. Ankara: MTA.
MTA. (2012). Türkiye Bentonit Envanteri. Ankara.
ÖİK. (2015). Onuncu Kalkınma Planı(2014-2018),Madencilik Politikaları, Özel İhtisas
Komisyonu Raporu. Ankara: Kalkınma Bakanlığı.
Roskill. (2018). https://roskill.com/market-report/bentonite/: https://roskill.com/market-
report/bentonite/ adresinden alıntı.
SPA, S. B. (2018). https://bentonite.it adresinden alıntı.
Sutherland, W. M. (2014). Wyoming Bentonite. Wyoming State Geological Survey.
TSE. (2018). https://www.tse.org.tr/ adresinden alıntı.
TÜBİTAK-MAM. (2010). Türkiye Bentonitlerinden Ağartma Toprağı Üretim Teknoloji
Paketi.
TÜİK. (2018). Türkiye İstatistik Kurumu: http://www.tuik.gov.tr adresinden alıntı.
USGS. (2018). U.S. Geological Survey. https://www.usgs.gov/ adresinden alıntı.
Wan, K. W. (2008). Bentonite bound for success.
Wyart, M. (2011). A Resource Industry Perspective.

42