Şeki̇l Hafizali Metal Esasli Malzemeleri̇n Sürünme Özelli̇kleri̇ni̇n İncelenmesi̇

i
YILDIZ TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

EKL HAFIZALI METAL ESASLI MALZEMELERN SRNME
ZELLKLERNN NCELENMES

Mak. Mh. Deniz SNMEZ
05523103

FBE Makine Mhendislii Anabilim Dal
mal Usulleri Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman: Prof.Dr. Ayegl AKDOAN EKER

STANBUL, 2010

i

NDEKLER
Sayfa
SMGE LSTES ....................................................................................................................... iii
KISALTMA LSTES ............................................................................................................... iv
EKL LSTES ......................................................................................................................... v
ZELGE LSTES .................................................................................................................. vii
NSZ .............................................................................................................................. viii
ZET ................................................................................................................................ ix
ABSTRACT .............................................................................................................................. ix

1. GR ....................................................................................................................... 1

2. EKL HAFIZALI ALAIMLAR ......................................................................... 6
2.1 Nikel-Titanyum ekil hafzal alamlar .................................................................. 8
2.1.1 NiTi Kristalografik karakteristikleri ...................................................................... 10
2.2 ekil hafzal alamlarn endstriyel uygulamalar .............................................. 12

3. SRNME ........................................................................................................... 16
3.1 Srnme teorisi ...................................................................................................... 20
3.1.1 Srnme verilerinin sunumu ................................................................................. 21
3.1.1.1 Srnme davrannn nceden belirlenmesinin teorisi ......................................... 24
3.1.1.2 Tek eksenli gerilme altnda srnme ..................................................................... 25
3.1.1.3 ok eksenli gerilme altnda srnme .................................................................... 28
3.2 Srnme deformasyon mekanizmas ..................................................................... 31
3.2.1 Dislokasyon kaymas ............................................................................................ 32
3.2.2 Dislokasyon srnmesi .......................................................................................... 32
3.2.3 Difzyon srnmesi .............................................................................................. 34
3.2.4 Tane snr kaymas ............................................................................................... 35
3.3 Kararl srnme iin aktivasyon enerjisi ............................................................... 37

4. DENEYSEL ALIMALAR ............................................................................... 38
4.1 Malzeme ve metot ................................................................................................. 38
4.2 Srnme deneyi yapl ........................................................................................ 46
ii

5. DENEYSEL SONULAR .................................................................................... 48
5.1 Scaklk ve gerilmeye bal deney sonular ......................................................... 48
5.2 Gerilme st sabiti ve aktivasyon enerjisi hesab ................................................... 54
5.3 Larson-Miller erisinin karlmas ....................................................................... 55
5.4 SEM analizi ile srnme krlma oluumunun incelenmesi .................................. 57
5.5 Tartma ve neriler ............................................................................................... 63

KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 66
ZGEM ............................................................................................................................. 69

iii

SMGE LSTES
Q Aktivasyon enerjisi
n Gerilme st sabiti
Gerilme
Gerinim
Gerinme hz
T Scaklk

iv

KISALTMA LSTES
HA ekil hafzal alam
SEM Taramal ekil hafzal alam
HE ekil hafza etkisi

v

EKL LSTES
ekil 2.1 Ni-Ti Alamn Faz Denge Diyagram .................................................................... 9
ekil 2.2 NiTiun kafes yaplar: (a) B2 kbik ve ideal hmt(hacim merkezli tetragonal)
kafesi; (b) orthorhombic kesme ve itmeye msait B19; (c) kesme ve itmeli
monoclinic B19 martenziti ................................................................................... 11
ekil 2.3 Hidrolik boru balama bilezii olarak NiTiun kullanlmas ................................ 12
ekil 2.4 ekil Hafzal Alam Yay ve ngerilmi Yay Kullanlarak Gelitirilmi
Kartrma Valfi.(a) yap grlmektedir. Makarann pozisyonu ve k suyunun
scakl scaklk kontrolr dndrlerek ayarlanr. Kontrolrn dn ekil
hafzal alamn boyutunu deitirmektedir. (b) Kartrma valfinde kullanlan
ekil hafzal elemann scaklk ve sapma ............................................................. 13
ekil 2.5 Ortopedik zmba telleri .......................................................................................... 14
ekil 2.6 ekil hafzal kemik plakalar: a) Bir insan enesinde tutturulmu plaka b) Plaka
ve vida detay ......................................................................................................... 14
ekil 2.7 a) Di dzeltme telleri. b) Sperelastik anten ........................................................ 14
ekil 2.8 Medikal uygulamalarda kullanlan kateterler iin sperelastik klavuz tel. (a)
Beyne ait bir uygulama; (b) Klavuz telin grnm ............................................ 14
ekil 2.9 SMA zellikli damar tkanklnda kullanlan bir stent ....................................... 15
ekil 2.10 NiTidan yaplm bir gzlk erevesi ve sper elastiklik zellii ..................... 15
ekil 2.11 Bir boyama tabancasnda, sperelastik NiTi alam elektrot teli ......................... 15

ekil 3.1 Srnme erisi ....................................................................................................... 17
ekil 3.2 Srnme deney sonular ...................................................................................... 18
ekil 3.3 Gerilme-kopma deney erileri ............................................................................... 19
ekil 3.4 Srnme deneyinin ksaltlm metotla gsterimi ................................................. 22
ekil 3.5 Srnme deneyinin hzlandrlm mekanik metotla gsterimi ............................. 23
ekil 3.6 Srnme deneyinin hzlandrlm sl metotla gsterimi ...................................... 23
ekil 3.7 Larson-Miller erisi ............................................................................................... 24
ekil 3.8 malzemenin srnme erileri iin log-log(logaritmik) koordinatlar .............. 27
ekil 3.9 Dislokasyon srnmesi .......................................................................................... 33
ekil 3.10 Difzyon(yaynma) srnmesi .............................................................................. 35
ekil 3.11 Tane snr kaymas ............................................................................................... 35
ekil 3.12 l noktadaki bir bklme ekillenmesi ............................................................. 36
vi

ekil 4.1 Frnn detay grn ........................................................................................... 38
ekil 4.2 a)Prototip olarak retilen deiik frn dzenekleri b)Frn dzenei ................... 39
ekil 4.3 Kontrol panosu ...................................................................................................... 39
ekil 4.4 Deney dzeneinde kullanlan frn ve kontrol panosu ......................................... 40
ekil 4.5 Srnme deneyi algoritmas .................................................................................. 41
ekil 4.6 Srnme deneyinde kullanlan numune ................................................................ 42
ekil 4.7 Hassas terazi .......................................................................................................... 42
ekil 4.8 Scaklk kalibrasyon cihaz .................................................................................... 43
ekil 4.9 Deformasyon verisi aktarma cihaz a)ESAM ve b)Yazlm arayz .................... 44
ekil 4.10 pli mesafe sensr ................................................................................................ 44
ekil 4.11 ekme - basma kuvvet ler ................................................................................. 45
ekil 4.12 Srnme deney dzenei ....................................................................................... 46
ekil 4.13 Deney numunesinin tam merkezine yerletirilmi termo-eleman ......................... 47
ekil 5.1 11.4Nluk ekme kuvveti altnda kopmu numune grntleri ............................ 48
ekil 5.2 Srnme kopmasna maruz kalm numune grntleri ....................................... 49
ekil 5.3 16.8Nluk sabit yk altndaki kopmu numune grntleri .................................. 49
ekil 5.4 11.4Nluk sabit ekme kuvveti iin srnme erileri ........................................... 50
ekil 5.7 Kuvvet(N) ve scakla bal srnme mr ........................................................ 52
ekil 5.8 Gerilmenin bir fonksiyonu olarak ikincil srnme erileri ................................... 53
ekil 5.9 Scakln bir fonksiyonu olarak ikincil srnme erileri ..................................... 53
ekil 5.10 ekil hafzal NiTi iin Larson-Miller erisi ......................................................... 56
ekil 5.11 11.4 N luk sabit ekme kuvveti ve 650C scaklk iin oluturulan Larson-Miller
erisi ............................................................................................................................... 57
ekil 5.12 11.4 N luk sabit ekme kuvveti altnda farkl scaklk deerleri iin SEM
grntleri ............................................................................................................................... 59
grntleri ............................................................................................................................... 59
grntleri ............................................................................................................................... 59

vii

ZELGE LSTES

izelge 1.1 DS DZ17G (Wt Pct) sper alamnn kimyasal bileimi ....................................... 2
izelge 1.2 nceki deneylerde kullanlm almalara ait zet sunum ...................................... 3
izelge 1.3 nceki deneylerde kullanlm almalara ait srnme verileri .............................. 4
izelge 1.4 Deneyde kullanlan sper alamlarn kimyasal % leri ........................................... 4
izelge 2.1 ekil Hafzal Alamlara Ait Baz zellikler ........................................................ 8
izelge 2.2 kili Ni-Ti ekil Hafzal Alamlarn zellikleri ................................................. 10
izelge 4.1 Sabit yk deerleri ................................................................................................ 42
izelge 4.2 Scaklk ve sabit ekme kuvveti3 deerleri ........................................................... 46
izelge 5.1 Scaklk ve gerilmeye bal ikincil srnme deerleri.......................................... 52
izelge 5.2 NiTi srnme deerleri ......................................................................................... 55
izelge 5.3 NiTi zerine yaplan srnme almalarnn karlatrlmas ............................. 63

viii

NSZ
Bu almada ekil hafzal alamlar arasnda yaygn kullanm alanna sahip NiTi alamnn,
daha nce zerinde pek az aratrmann yapld srnme zellikleri incelenmitir. Farkl
scaklk ve gerilme deerlerinde srnme deneyi uygulanarak kan sonular literatrdeki
almalarla karlatrlm, Taramal Elektron Mikroskobu (SEM) analizleri ile NiTi
alamnn srnme ncesi ve sonras zellikleri ortaya karlmtr.
NiTi ekil hafzal alamlarn srnme zellikleri zerine yapm olduum bu almada bilgi
ve tecrbesiyle tm zorluklar amama yardmc olan ok deerli danman hocam, Prof. Dr.
Ayegl AKDOAN EKERe teekkr ederim.
Srnme deney dzeneine ait frn imalatnda benimle birlikte youn emek sarfeden elektrik
mhendisi deerli arkadam etin KAYGUNna, maddi ve manevi desteklerinden dolay
Panel Elektro A. firmasna, deneyler boyunca verdikleri teknik destekten dolay Mercedes
Benz Trk alanlar Kvan Agur ve Fatih ncele ve bu srete sabrlarndan ve
desteklerinden dolay aileme teekkr ederim.

ix

ZET
ekil hafzal alamlar, akll malzemelerin bir alt rn grubu olup akll malzemeler iinde
endstriyel rn olarak yaygn kullanm alanna sahiptir.
NiTi ekil hafzal alamlar, dk scaklktaki martenzit faznda deformasyona maruz
kaldklarnda, daha nceden tanmlanm orijinal ekillerini, yksek scaklktaki stenit
faznda geri kazanabilen malzemelerdir. Tp ve mhendislik uygulamalarnda kullanlan ekil
hafzal veya sperelastik NiTi alamlar maml ve yar maml haline gelinceye kadar
ekstrzyon, dvme ve scak haddeleme gibi birok termomekanik ilem srecinden geerler.
NiTi alamlarnn retim proseslerinde maruz kaldklar scaklklarda ki davranlar
aratrmaclarn ilgisini ekmitir.
almada NiTi ekil hafzal alamnn 575-650C scaklk ve 11.4-16.8N ekme kuvvetleri
arasndaki srnme zellikleri incelenmi ve elde edilen sonular alama ait gerilme sabiti ile
aktivasyon enerjisi hesaplanarak sonular nceki almalara da atfta bulunularak
deerlendirilmitir. Oluan yapsal deiikler ise SEM analizleri ile irdelenmitir.
Anahtar kelimeler: Srnme, NiTi, ekil hafzal alam, ekil hafza etkisi, SEM.
ABSTRACT
Shape memory alloys are sub-product groups of smart materials and also they have extensive
usage as industrial products.
NiTi shape memory alloys, which were exposed deformation at low temperature phase
martensite, regain their previously defined original shapes in high temperature austenite
phase. As the medical and engineering applications for using shape-memory or superelastic
NiTi alloys, they pass lots of thermomechanical processing procedures (e.g. extrusion,
forging, hot-rolling) to shape semi-finished and finished product. Behaviors of NiTi alloys
which are exposed to high temperatures in production processes, have attracted the attention
of researchers.
In this study the creep properties of NiTi shape memory alloy at temperature between 575-
650C and tensile force between 11.4-16.8 N are examined and the stress constant and
activation energy is calculated and then evaluated in reference to the previous studies. The
occurred structural changes are found out by SEM analyze.
Keywords: Creep, NiTi, shape memory alloy, shape memory effect, SEM.
1

1. GR
ekil hafzal alamlar, ekil hafza etkisi ve sperelastik gibi stn zellikleri ile
nemli bir keif malzemesi olarak ilk kez 1932 ylnda AuCd alamnda saptanarak bilim
literatrnde yerini almlardr. AuCd alamndan sonrada CuZn ve alamlarnda ekil
hafza etkisinin varl saptanmtr. NiTi alamnn kefi, ekil hafzal alamlar zerindeki
aratrmalara yeni bir boyut kazandrarak hzla kendilerine olan ilginin artmasn salamtr.
ekil hafzal NiTi alamlarnn endstriyel alanlarda kullanmlarnn artmasyla,
dkm ile elde edilmi ingot halindeki NiTiun yar maml ve maml(teller, borular,
ubuklar) olarak ekillendirilmesinde kullanlan termomekanik prosesler(ekstrzyon,
haddeleme, scak haddeleme) zerinde aratrma yaplmas ihtiyac duyulmutur. Ayrca NiTi
alamlar, yeniden alamlandrlm tozlarn yksek scaklkta younlatrlmas ve NiTi
kpklerinin yksek scaklktaki argon balonlarna yakalanp bymesiyle retilmesi NiTiun
yksek scaklktaki temel mekanik zelliklerine ait verilerin bilinmesi gerektiini
gstermitir(Oppenheimer vd.2007).
Liu vd.(1998) almalarnda ekil hafzal alamlarn hafza mekanizmas,
sperelastiklik ve yksek nem kapasiteleri gibi nemli zellii olduundan bahsetmi
ancak ilk iki zelliinin bir ok uygulamada yer bulmasna karn yksek nem kapasitelerinin
uzun sre yeterli dikkati ekemediini belirtmilerdir. Ancak son zamanlarda Liu vd.ne gre,
sahip olduklar yksek nem kapasitesi, gl balant elemenlar olmalar, kolay ekil
verilebilirlii ve ok iyi korozyon dayanm gibi zellikleri nedeniyle inaat mhendislii
uygulamalarnda kendilerine yer bulabilmilerdir. Bu almadan nce yaplan aratrmalar
daha ok ekil hafzal alamlarn dk gerinim oranlar zerine odaklanmtr. Bununla
birlikte Liu vd. aratrmalarnda basma gerilmesi altnda, ok yksek gerinme oranndaki
martenzitik ekil hafzal NiTi alamnn mekanik davrann incelemi ve daha nce
yaplm almalarda ki dk gerinme oranlarnda ki deformasyon davranlar ile
karlatrmlardr.
Otsuka ve Ren(1999) on yl iinde, sperelastik ve ekil hafza etkisi gsteren ekil
hafzal alamlar ve martenzitik dnmler zerine yaplm almalar incelemi ve ekil
hafzal alamlarda ki gncel gelimeleri tekrar gzden geirmilerdir. Bu gelimeler
kapsamnda, ekil hafzal alamlarn gncel uygulamalarna dair rnekler vermilerdir.
Dilibal vd.(2003) ekil hafzal alamlarn teknolojik nemi, ekil hafza etkisi ve
superelastik zellikleri ile bu zelliklerin scaklk ve gerilmeye bal olarak kristal yapsnn

martenzit ve ostenit fazlarna dn
zellikleri ile kullanm alanlarn incelemi
J.T. GUO vd.(2001) ynsel bakmdan katla
alamn srnme kopmas davran
geni bir gerilme aralnda incele
deformasyon ve krlma mekanizmalar ara
ksa bir birincil srnme aamas gsterdi
DZ17G sper-alamnn daha snek olmasna yol aan baskn bir hzlandrlm
aamasnnn ortaya ktn belirtmi
gzlemlerinden elde edilen hareketle baskn srnme deformasyon mekanizmasnn, yksek
gerilmeli blgede matris dislokasyonu tarafndan kesilen gama temel paracklarndan d
gerilme blgesinde dislokasyon trman
srlmtr. DS DZ17G sper
ve bunun da hem yzeyde hem de dahili mikro
srnme atlaklarnn yaylma hz ile kontrol edildi

izelge 1.1 DS DZ17G (Wt Pct) sper ala
C Cr Co Mo V B Al Ti Fe Si Ni
0.17 8.96 9.72 3.08 0.68 0.015 5.38 4.79 0.23 0.04 geri kalan

C. Lexcellent vd. (2005)
adet ekil hafzal e atomlu NiTi ala
ekme gerilmesi ve scaklkta lm
597C ile 897C arasndaki scaklklar
enerjisi D
c
(Herring-Nabarro srnme bykl
Bu deerle bir karlatrma yapp Ni izleyici difzyonun (155 kJmol
bir bileen olarak yksek difzyon aktivasyon enerjisi ile Q
gstermilerdir.
Scott M. Oppenheimer vd. (2007) de
alamnn srnme davran zerine al
enerjisinin(Q=155kJ mol
-1
), yksek gerilme ve d
2
martenzit ve ostenit fazlarna dnmnden bahsetmiler ve Ni-Ti ekil hafzal ala
zellikleri ile kullanm alanlarn incelemilerdir.
J.T. GUO vd.(2001) ynsel bakmdan katlatrlm (DS) nikel esasl DZ17G spe
mn srnme kopmas davrann, yksek scaklkta (650-1050C) 60 ile
nda incelemilerdir. almada, sabit yk altnda
deformasyon ve krlma mekanizmalar aratrlmtr. Buna gre, btn s
amas gsterdiini, geleneksel dkme alamlarna kyasla DS
mnn daha snek olmasna yol aan baskn bir hzlandrlm
amasnnn ortaya ktn belirtmilerdir. Srnme parametrelerinden ve TEM
gerilmeli blgede matris dislokasyonu tarafndan kesilen gama temel paracklarndan d
gerilme blgesinde dislokasyon trman prosesine doru bir deiime sahip oldu
tr. DS DZ17G sper-alamnn krlma modunun trans-granler bir yapda oldu
ve bunun da hem yzeyde hem de dahili mikro-yap sreksizliklerinde devreye sokulan
srnme atlaklarnn yaylma hz ile kontrol edildii ortaya koyulmutur.
izelge 1.1 DS DZ17G (Wt Pct) sper alamnn kimyasal bileimi
C Cr Co Mo V B Al Ti Fe Si Ni
0.17 8.96 9.72 3.08 0.68 0.015 5.38 4.79 0.23 0.04 geri kalan
C. Lexcellent vd. (2005) almalarnda 6mm apnda ve 35 mm uzunlu
atomlu NiTi alam numunesinin yksek scaklk srnmesini farkl
ekme gerilmesi ve scaklkta lmlerdir. 10,25,35 MPa gerilmeler
ki scaklklar uygulanmtr. Geerli difzyon katsaysnn difzyon
Nabarro srnme bykl ile tanmlanan) Q
c
= 226 kJmole
trma yapp Ni izleyici difzyonun (155 kJmol
-1
) Tidan d
en olarak yksek difzyon aktivasyon enerjisi ile Q
c
ye ok yakn oldu
Scott M. Oppenheimer vd. (2007) deiik scaklk ve gerilme de
zerine almlardr. Gerilme s sabiti (n=2.7) ve aktivasyon
), yksek gerilme ve dk scaklk zerine ekillenmi
ekil hafzal alamlarn
(DS) nikel esasl DZ17G sper-
1050C) 60 ile 950 MPa gibi
altnda ayrntl srnme
Buna gre, btn srnme erilerinin,
mlarna kyasla DS
mnn daha snek olmasna yol aan baskn bir hzlandrlm srnme
trelerinden ve TEM
gerilmeli blgede matris dislokasyonu tarafndan kesilen gama temel paracklarndan dk
ime sahip olduunu ileri
granler bir yapda olduu
yap sreksizliklerinde devreye sokulan
tur.
imi
malarnda 6mm apnda ve 35 mm uzunluunda ki drt
m numunesinin yksek scaklk srnmesini farkl
gerilmeler seviyesinde ve
Geerli difzyon katsaysnn difzyon
= 226 kJmole
-1
alnmtr.
) Tidan daha yava
ye ok yakn olduunu
ik scaklk ve gerilme deerlerinde B2-NiTi
sabiti (n=2.7) ve aktivasyon
ekillenmi literatrde
3

ki NiTi srnme almalar ile karlatrlmasn yapmlardr. kan sonular, almalar
arasndaki farklarn karlatrlmasnda kullanmlardr. almayla ilgili veriler aada
ksaca aklanp, dier aratrmalara ait veriler izelge 1.2 ve izelge 1.3de verilmitir;

Aratrma 950-1100 C arasndaki yksek scaklklarda ve 3-11 MPa dk
gerilmelerde ki srnme verilerinin belirlenmesi amacyla yaplmtr.
NiTi ubuk(50.8 %Ni), 12.7 mm ap ve 25.4 mm silindirik numuneler halinde
kesilmi ve ular birbirine paralel olarak dzletirilmitir.
Her bir numune 950,1000,1050,1100 C DE 10C dak
-1
orannda bir saat iin
tavlanmtr.
Numune sabit gerinme oranlarna ulaana kadar sabit bir gerilmeye tabi tutulmutur.
Bu prosedr toplamda gerinmenin %12 ye ulamasna kadar gerilme deerlerinde art
salayarak tekrar edilmitir.
Tane bykl 48 5 m kabul edilen NiTi ve 12 h boyunca1050C de srnmeye
maruz kalan numune iin tane bykl 140 13 m bulunmutur.

izelge 1.2 nceki deneylerde kullanlm almalara ait zet sunum
Aratrmac Yl
Numune
ap(mm) Ni ierii (%) retim ekli
Mukherjee 1998 6.35 50.6 Scak presle ekil verilmi, 1000 Cde tavlanm
Kato 1999 0.9 49.5, 50, 50.5 ekme tel, 900 Cde tavlanm
Eggeler 2002 13 50.7 Tel ubuklar, 850 Cde solsyon hale getirilmi,
srnme boyunca kelme ve tane bymesi
olmutur
Kobus 2002 - 50.7 500560 Cde tavlanm
Lexcellent 2005 6 50.0 Scak ekme
Oppenheimer 2007 12.7 50.8 9501100 Cde tavlanm

4

izelge 1.3 nceki deneylerde kullanlm almalara ait srnme verileri
Aratrmac Scaklk(C) Gerinme oran(s
-1
) Gerilme(Mpa) n Q(kJ mol
-1
)
Mukherjee 700-1000 6 x 10
-5
6 x 10
-3
6178 30.2 25113
Kato 628-888 1 x 10
-5
2 x 10
-2
1181 1 5.9(2.50.2
a
) 230-253
Eggeler 470-530 2 x 10
-9
8 x 10
-6
90150 2 334
Kobus 500-560 2 x 10
-7
3 x 10
-5
120180 5 421
Lexcellent 597-897 3 x 10
-3
4 x 10
-2
1035 3 22230
Oppenheimer 950-1100 1 x 10
-6
1 x 10
-5
4.711 2.50.2 15514

Yu Xingfu vd.(2008) almalarnda srnme srasnda tekil kristal nikel temelli
sper-alamlarn, srnme davranlar ve etki faktrlerini, i srtnme gerilmelerinin
llmesi ve srnme erisi ile mikro-yap gzlemi yoluyla ele almlardr. alma
sonucunda elde edilen verilerden, sabit hal srnmesi srasnda dislokasyon hareketinin i
srtnme gerilmesinin atee dayankl elementlerin art ve Ta konsantrasyonu ile
gelitirildiini ortaya koymulardr. Ta elementi, ykseltilmi scaklk srnmesi srasnda
faznn hacim fraksiyonunun stabilize edilmesinde Ti elementinden daha iyi bir etkide
bulunduunu ve solsyon glendirmede W elementinin Mo elementinden daha iyi bir etki
gsterdiini belirlemilerdir. Sper-alamnn i srtnme gerilmesi aka W ve Ta
elementlerinin konsantrasyonu ile gelitirilebilir olduunu gsterilmilerdir. nce faznn
nemli bir miktar, deitirme hzn drmek iin dislokasyonlarn hareketine etkili bir
ekilde engel olabilecek olan srnme srasnda alamn matris kanallarnda keltilmitir.
Srnmenin daha sonraki aamasnda alam 1in deformasyon zellii (1 1 0), radyelenmi
faznda keserek yaylan vida ve kenarl sper dislokasyonlar olduu, te yandan alam
4n deformasyon zellikleri (1 1 0) faznda ksmi olarak aktive edilen dislokasyonlar
(1/2)(1 1 0)olduu gsterilmitir. Alamlarn farkl srnme yaam srelerinin ortaya
kmasnn nedenlerinden birisi srnme srasnda meydana gelen farkl deformasyon
mekanizmalar olduunu belirtmilerdir.
izelge 1.4 Deneyde kullanlan sper alamlarn kimyasal % bileimleri
Al Ti Ta Cr Mo W Co Ni
Alam 1 6.0 7.0 6.5 7.0 4.0 geri kalan
Alam 2 3.9 3.4 16.0 6.0 8.5 geri kalan
Alam 3 4.0 1.0 4.5 7.0 2.5 9.0 5.5 geri kalan
Alam 4 6.0 6.7 6.5 8.5 1.0 geri kalan
5

Oberson ve Ankem (2009) sk dzen hekzagonal kafes yapsna sahip -Ti1.6%
Vanadium numunesinin srnme deformasyon davran dk scaklklar iin
incelemilerdir. Srnme deneyini oda scaklyla 205C arasnda akma gerilmesinin 95%
deerinde ki bir gerilmede uygulamlardr. Srnme gerinme orannn scaklkla doru
orantl olarak arttn belirlemi, SEM ve TEM analizi ile kayma ve ikizlenme bymesini
ortaya karmlardr. Alama ait aktivasyon enerjisini hesaplam ve gerinme orannn
artmasyla bydn oraya koymulardr. Dk gerinmede srnme aktivasyon
enerjisinin daha nceden kayma iin hesaplanm aktivasyon enerjisine ok yakn olduunu
saptamlardr. Yksek gerinmede hesaplanan aktivasyon enerjisi kayma ve ikizlenmenin
deformasyon mekanizmasnda ne kadar nemli olduunu gstermilerdir. Yksek
gerinmelerde ki ikizlenme grnm, dislokasyon zincirlemesi ile ikiz ekirdeklenmesi iin
oluturulmu bir model ile aklanmtr.
almada NiTi esasl ekil hafzal alamlarn yar maml ve maml(teller, borular,
ubuklar) haline getirtilmeleri srecinde uygulanan ekstrzyon, haddeleme, scak haddeleme
gibi termomekanik proseslerdeki davranlarnn irdelenmesi ve mekanik zelliklerinin
aratrlmas amacyla, 575-650C scaklk ve 11.4-16.8 N ekme kuvvetleri aralnda NiTi
esasl ekil hafzal alamlarn srnme zellikleri incelenmitir. Elde edilen sonular
literatrde ki almalarla karlatrlm ve SEM analizleri yaplarak malzeme yapsndaki
deiiklikler incelenmitir.

6

2. EKL HAFIZALI ALAIMLAR
ekil hafzal alamlar, akll malzemelerin bir alt rn grubu olup, akll malzemeler
iinde endstriyel rn olarak yaygn kullanm alanna sahiptir.
Akll malzemeler, ekil hafzal malzemeler dnda, sperelastik ekil hafzal
malzemeler, akll kompozitler, piozoelektrik malzemeler, termopiezoelektrik malzemeler,
elektrostriktive seramikler, piezoseramikler, magnetostriktive malzemeler, polikristalimsi
ferroelektirik seramikler, nitional, elektrolojikal akclar ve ters evrilebilir jelleri ierir. Fakat
akll malzemelerin yalnzca drt tipi ticari olarak kullanlmaktadr. Bunlar piozoelektrik,
elektrostriktive, magnetostriktive ve ekil hafzal malzemelerdir. Dier tiplerin bir ou
yalnzca aratrma laboratuarlarnda bulunabilirler(Kurt, vd.2002)
ekil hafzal alamlarn kullanld makinelerde en nemli zelliklerinden biri olan
enerji tasarrufu dier malzemelerin kullanld makineler ile kyaslandnda ok daha fazla
nem kazanabilir, nk hareket vericiler olarak kullanmda birok yerde elektrik enerjisi
kullanmadan sadece ortam scaklndan istifade ederek mekanizmalar hareket ettirmek
mmkndr. Akll malzemeleri kompozit yaplar eklinde yaparak, rnein beton bir kpr
iine hissedici veya hareket verici olarak kullanarak, bu kprlerin bnyesinde oluacak
atlaklarn veya korozyonun erkenden tespit edilmesi mmkn olabilir. Ticari amal, ekil
hafza zellii gsteren alam says ok olmasna ramen, bunlardan bazlar ekil
deiiminin geri dn srasnda olduka byk gerilmeler olutururlar. Bu grup alamlar
iinde en nde gelenleri nikel-titanyum alamlar ve CuZnAl ve CuAlNi gibi bakr esasl
alamlardr. ekil hafzal alamlarn ilk kefi Chang ve Readin 1932de bulduu Au-Cd
alam ile balar, daha sonralar 1938 de bu zellik Cu-Zn alamlarnda gzlenir. En son
bilinen ve yaygn kullanlan alam ise 1963de bir tesadf sonucu bulunan Ni-Ti alamdr
(BAKSAN ve GRLER, 2006).
ekil hafzal alam terimi, uygun sl ve mekaniksel prosedrlere maruz kaldnda
nceden tanml ekil veya boyutuna geri dnebilme yetenei gsteren metalik malzeme
gruplar iin kullanlr. ekil hafzal alamlar kararl iki faza sahiptir. Bu fazlar ostenit olarak
isimlendirilen yksek scaklk faz ve martenzit olarak isimlendirilen dk scaklk fazdr.
Malzeme biliminde uygun bir sl prosedr ile gerek ekline veya boyutuna geri dnebilme
yeteneine sahip metalik malzemeler, ekil hafzal alamlar olarak isimlendirilir. ekil
hafzal alamlar sl deiimlere duyarl fonksiyonel malzemelerdir. Temel karakteristikleri,
kritik dnm scaklnn zerinde ve altnda iki farkl ekil veya kristal yapsna sahip
7

olmalardr. Nispeten dk scaklklarda deforme edilebilen bu malzemeler, daha yksek
scaklklarda deformasyon ncesi ekillerine dnebilmektedirler. Bu malzemeler sadece
stma halinde "tek ynl ekil hafzaya sahip malzemeler" olarak tanmlanrken, yeniden
soutma halinde ise "iki ynl ekil hafzal malzemeler" olarak tanmlanmaktadrlar. ekil
hafzal alamlarn ou termoelastik martenzitik yap sergileyen malzemelerdir. Martenzitik
yapl ekil hafzal alam, dnm scaklnn altnda ikizlenme ve kayma mekanizmalar
ile deforme edilebilir. Ana faza dnm iin stma uyguland zaman ikizlenmi olan yap
eski haline dner, dolaysyla deformasyon yok edilebilmektedir(AKDOAN, 2002).
Ni-Ti ve dier Cu-Zn-Al ve Cu-Al-Ni alamlar gibi Cu-bazl ekil hatrlamal
alamlar, ticari ekil hatrlama uygulamalar iin kullanldr. Genellikle Ni-Ti alamlar
byk korozyon direnci sergiler, fakat Ni-Ti alamlarnn retimi pahaldr. Birok
uygulamada Cu-bazl alamlar hazrlamak Ni-Ti alamlarna gre daha ekonomiktir. lk
zamanlarda retilen Cu-bazl alamlarn kaba taneli olmalar ve taneler aras atlaklardan
dolay kullanmlar zordu. Daha sonralar yeterli mekanik zelliklere sahip ince taneli uygun
ekil hatrlama davranlar gsteren Cu- bazl alamlar retildi. (BALO ve CEYLAN, 2006)
Cu-Al-Ni ekil hafzal alamlar, ekil hazfa zellikleri, greceli olarak kolay retim
prosesleri ve ucuzlayan fiyatlaryla bir ok uygulama alan bulmulardr. Yinede, gevrek
kolay krlabilen ve mekaniksel zellikleri gelitirilmesi gereken malzemelerdir. Cu-Al-Ni
alamlarnn bu geliimi salayabilmeleri retimleri sonucu oluan tane bykl ve yksek
sertlik derecesiyle yakndan ilgilidir(Rodriguez vd., 2000).

8

izelge 2.1 ekil Hafzal Alamlara Ait Baz zellikler
Alam Kimyasal bileim
Dnm scaklk
aral M
s
(C)
Yaklak dnm
histerizisi (C)

Ag-Cd 44-49 %Cd -190~-50 15
Au-Cd 46.5-50 %Cd 30~100 15
Cu-Al-Ni
14-14.5 %Al
-140~100 35 3-4.5 %Ni
Cu-Sn yaklak 15 %Sn -120~30
Cu-Zn 38.5-41.5 %Zn -180~-10 10
Cu-Zn-X(X= Si,Sn,Al) az %X -180~200 10
In-Ti 18-23 %Ti 60~100 4
Ni-Al 36-38 %Al -180~100 10
Ni-Ti 49-51 %Ni -50~110 30
Fe-Pt yaklak 25 %Pt yak.-130 4
Mn-Cu 5-35 %Cu -250~180 25
Fe-Mn-Si 32 %Mn, 6 %Si -200~150 100

2.1. Nikel-Titanyum ekil hafzal alamlar
ekil hafzal alamlar ekil hafza ve sperelastik zellikleri sebebiyle yeni nesil
malzemeler arasnda saylmaktadr. 50 yl kadar nce ekil hafza etkisi Au-Cd alamnda
ortaya karldktan sonra, ok sayda alam sisteminin ekil hafza davran gsterdii tepsit
edilmitir. Bununla birlikte sonrasnda, on yl gibi sre zarfnda greceli olarak aratrmalarda
durgunluk yaanmtr. Ancak NiTiun kefi ekil hafzal alamlar zerinde ki aratrmalarn
yeniden hzlanmasn salamtr(Adharapurapu vd.2006).
ekil hafzal alamlar, ilk defa 1962 ylnda ABD donanmasndaki laboratuarlarda,
ticari ismi Nitinol olarak bilinenen Nikel-Titanyum alamnn hafza etkisinin belirlenmesiyle
kefedilmitir.
NiTi alamlar ikili alam sistemidir ve eatomlu intermetalik bir bileiktir.
ntermetalik bir bileik sra ddr. nk bu tr bir bileik, kabul edilir snrlar ierisinde
fazladan nikel veya titanyum zebilir ve allagelmi alamlarla mukayese edilebilir

derecede sneklilie sahiptir. Bu a
dnm zelliklerini hem de mekanik zelliklerini istenilen tarzda de
elementler katlabilir. Yaklak
etkiler. Bnyedeki fazla nikel, dn
durumda akma dayanmn artrr. Ska kullanlan di
demir ve krom daha dk dn
durumda daha dk deformasyon gerilmesi iin daha sk kullanlr. Oksijen ve karbon gibi
safszlklarn, dnm scakl
bulunmas istenmez(Akdoan Eker,2002).

ekil 2.1

9
e sahiptir. Bu ar zebilme yetenei sayesinde ala
m zelliklerini hem de mekanik zelliklerini istenilen tarzda dei
k %1 orannda nikel ilavesi bile alam sisteminin zelliklerini
etkiler. Bnyedeki fazla nikel, dnm scakln nemli lde d
durumda akma dayanmn artrr. Ska kullanlan dier alamlandrma elementlerinden
k dnm scakl iin bakr ise histerizisi azaltmak ve martenzitik
k deformasyon gerilmesi iin daha sk kullanlr. Oksijen ve karbon gibi
m scakln deitirdii ve mekanik zellikleri zayflatt
an Eker,2002).
2.1 Ni-Ti Alamn Faz Denge Diyagram.
i sayesinde alam sisteminin hem
m zelliklerini hem de mekanik zelliklerini istenilen tarzda deitirmek iin dier
m sisteminin zelliklerini
n nemli lde drr ve ostenitik
mlandrma elementlerinden
iin bakr ise histerizisi azaltmak ve martenzitik
k deformasyon gerilmesi iin daha sk kullanlr. Oksijen ve karbon gibi
i ve mekanik zellikleri zayflatt iin bnyede

10

izelge 2.2 kili Ni-Ti ekil Hafzal Alamlarn zellikleri
zellik Deer
Erime scakl (C) 1300
Younluk (g/cm3) 6.45
Elektrik direnci (micro-ohm*cm) Yaklak
Ostenit 100
Martenzit 70
Isl iletkenlik (W/cm*C)
Ostenit 18
Martenzit 8.5
Korozyon direnci 300 serisi paslanmaz eliklere veya titanyum alamlarna yakn
Young modl (GPa) Yaklak
Ostenit 83
Martenzit 28~41
Akma dayanm (MPa)
Ostenit 195~690
Martenzit 70~140
Maksimum ekme dayanm
(MPa) 895
Dnm scakl (C) -200~110
Dnm srasndaki gizli s
(kJ/kg*atom) 167
ekil hafza gerinimi (%) Maksimum 8.5%

2.1.1. NiTi Kristalografik karakteristikleri
NiTiun yksek scaklk faz B2 kristal yapsna sahipken, dk scaklk faz
monoklinik B19 kristal yapsna sahiptir. ekill 2.2 NiTiun martenzitik dnmyle ilgili
temel faz gstermektedir. Gsterimin daha anlalr olmas iin ekil a, b ve c diye e
ayrlmtr. B2 faz a
B2
= 0.3015 nm lik (ekil 2.2a) bir kafes sabiti ile NiTiun temel fazdr.
ekil 2.2b ile gsterilen B19 faz ortorombik bir fazdr. B19 faz hacim merkezli tetragonal
faza bantl olarak hacimsel bir distorsiyonu(arplma) ve [010]B19 yn boyunca Ni ve Ti
11

atomlarnn lokal srklenmesini gerektirir. ekil 2.2cde grlen B19 faz ortorombik fazn
ok az monoclinic distorsiyon halidir. Ortorombik B19 faz ile monocilinic B19 faz
arasndaki farkllk, asnn 90 den 90.78ye monoclinic distorsiyonundan
kaynaklanr(Kibey vd., 2009).

ekil 2.2 NiTiun kafes yaplar: (a) B2 kbik ve ideal hmt(hacim merkezli tetragonal) kafesi;
(b) orthorhombic kesme ve itmeye msait B19; (c) kesme ve itmeli monoclinic B19
martenziti.

12

2.2. ekil hafzal alamlarn endstriyel uygulamalar
ekil hafzal alamlarn, otomotiv endstrisi, elektrik cihazlar, medikal uygulamalar
robotik vb. bir ok alanda uygulama alan bulunur.
NiTi ekil hafzal alamnn ilk kullanlma yerlerinden biri 1969da F-14 Jet
uaklarnda hidrolik boru balama bilezii olmutur. Hidrolik borular balant yapmak iin
standart kaynak tekniklerinin kullanlmas zor olan uan alminyum gvdesine ok yakn
blgelerdedir. ekil hafzas verilmi bilezik sv nitrojen ierisinde martenzit fazda
bulunurken kartlp hidrolik boru zerine takldnda ortam scaklna ulamasyla birlikte
hidrolik boru zerine sk bir ekilde oturur. Balama bilezii, sv nitrojen ierisindeki ok
dk scakla artk normal koullarda ulaamayacandan, her zaman boru zerinde sk bir
ekilde takl olarak kalr. Endstride benzer uygulamalar birbirlerine balantlar zor olan
paralarn birletirilmesinde kullanlmtr(Dilibal vd.2003).

ekil 2.3 Hidrolik boru balama bilezii olarak NiTiun kullanlmas
.
CuAlZn ekil hafzal alamlarnda birok uygulamalar mevcuttur. Bunlardan biri,
yangn durumunda yanc ve zehirli gazlarn kn kapatacak ekilde dizayn edilmi
CuZnAl eyleyicilerden oluan yangn gvenlik valfleridir. Dnmn belirli bir scaklk
aralnda meydana gelmesinden yararlanarak seilen belirli bir geri kazanm miktaryla kesin
bir mekanizma hareketi salamak iin ekilsel geri kazanmn bir ksm kullanlabilir. Bunu
salayan dzenek, bir valfi istenilen miktarda kapatmay veya amay salayan bir tertibattr.
ekil hafzal alamdan yaplm yay scakla duyarl olduundan boyutlarn deitirerek
k akkannn scakln ayarlar. Alamn duyarl olmas sebebiyle istenilen scaklk
deeri manuel ayarlanr. ekil 2.4'de kartrma valfi ve paralar grlmektedir
(Akdogan,2002).
13

ekil 2.4 ekil Hafzal Alam Yay ve ngerilmi Yay Kullanlarak Gelitirilmi Kartrma
Valfi.(a) yap grlmektedir. Makarann pozisyonu ve k suyunun scakl scaklk
kontrolr dndrlerek ayarlanr. Kontrolrn dn ekil hafzal alamn boyutunu
deitirmektedir. (b) Kartrma valfinde kullanlan ekil hafzal elemann scaklk ve sapma.
miktar arasndaki iliki ematik olarak grlmektedir. (c) Gelitirilmi kartrma valfinin d
grnm.

Ortopedi alannda krlan ve paralanan kemiklerde de ekil hafzal alamlar
kullanlmaktadr. Deiik tipteki ekil hafzal zmba teli eklinde ki malzemeler iyilemenin
hzlandrlmasnda nemli katklar sunar. ekil hafzal zmba telleri ak halleri ile krlan
kemiin olduu blgeye yerletirilir. Sonrasnda stma ile tel kapanmaya ve kemik
paralarna bask uygulamaya balar. Buradaki stma iin vcut ss deil dardan zel bir
cihazla salanan s kullanlr. ekil 2.5de krlan bir ayaa taklan ekil hafzal zmba teli
grlmektedir. ekil 2.6de ise ene, gz ukuru, yz blgesi gibi, herhangi bir kalbn
uygulanamayaca yerlerde kullanlan ekil hafzal plakalardan biri ve ona ait vida
gsterilmitir. Bu plakalar krlan yerlere vidalarla yerletirilerek kemiklerin orijinal
dzeninde tutturulmasn salarken yenilenen hcresel oluuma da msade eder(Tarnita vd.
2009).
14

ekil 2.5 Ortopedik zmba telleri.

a) b)
ekil 2.6 ekil hafzal kemik plakalar: a) Bir insan enesine tutturulmu plaka b)
Plaka ve vida detay.
Ortodontik tedavilerde kullanm kolay ve daha verimli olduu iin di dzeltme
fonksiyonlu ortodontik yay tellerinde uygulanmtr. Bir baka uygulama ise ekil 2.7bde
grlen cep telefonu antenleridir. ekil 2.8de damarlara yerletirilen, kateterler iin yaplm
klavuz telleride medikal kullanma rnek gsterilebilir(Otsuka ve Ren, 1999).

a. b.
ekil 2.7 a) Di dzeltme telleri. b) Sperelastik anten.

a. b.
ekil 2.8 Medikal uygulamalarda kullanlan kateterler iin sperelastik klavuz tel. (a) Beyne
ait bir uygulama; (b) Klavuz telin grnm.
15

ekil 2.9de NiTi telden yaplm, kanca ekline gelerek kan phtlarn tutmaya
yarayan bir filtre gsterilmitir. Bu para retildikten sonra souk etkisi ile bzlr ve rnga
ile damar iine girmesi salanr, nihayetinde ise vcut ssna gelindiinde fonksiyonunu
yerine getirecek ekilde alarak orijinal ekline dner ve kan phtlarn tutar(Baksan ve
Grler, 2006).

ekil 2.9 SMA zellikli damar tkanklnda kullanlan bir stent.

ekil 2.10 NiTidan yaplm bir gzlk erevesi ve sper elastiklik zellii.

ekil 2.11 de bir boyama tabancasnda elektrot teli olarak kullanlan sperelastik bir
NiTi alam tel gsterilmitir. Tel dayanm sayesinde, yksek basn sebebiyle oluan
deformasyona uzun sre diren gsterir.

ekil 2.11 Bir boyama tabancasnda, sperelastik NiTi alam elektrot teli.
16

3. SRNME
Srnme numuneye belirli bir zaman dilimi ierisinde yksek scaklkta sabit bir yk
uygulanmasyla aamal olarak artan bir plastik gerinmenin olumas srnme olay olarak
ifade edilebilir. Srnme hasar artan srnme geriniminin dizayn limitlerini amas sonucu
oluur. Srnme kopmas ise, gerilme altndaki parann ikiye blnp, srnme srecinin
snr durumlarn atnda ortaya kar
lk kez bir Fransz mhendis tarafndan yaplan almalarda kpr
sspansiyonlarndaki balant tel halatlarnn zamana bal uzamalarnn nceden tahmin
edilen elastiklii atn fark ederek srnme hasar zerine allmtr. Srnme hasarlar
zerine almalar ancak Birinci Dnya Savandan sonra tasarmlarda kullanlmak zere
gelitirilmitir.
Srnme hasarnn nemli olduu bir ok uygulama alan vardr. rnein termik
santrallerde, rafinelerde, kimyasal iletim alanlarnda, 540C ile 870C arasnda zerinde yk
olan paralar almaktadr. Frn paralar, 870C ile 1200C arasndaki scakllara dzenli
olarak maruz kalrlar. Yine gaz trbinlerinin rotor kanatlar 650C ile 1200C arasndaki
scaklklarda, yksek merkezka kuvvetlerinde almaktadrlar. Bunlardan baka roket
nozullar ve uzay aralarnn koniksel burunlar ksa sreli zaman periyotlarnda ok daha
yksek scaklklara tabi olmaktadr. Mach 7 adl bir uzay aracnn yzey scakl yaklak
olarak 2760C llmtr. Buda aerodinamik ve yapsal bakmdan srnme deformasyonun
ve gerilme kopmasnn ne kadar nemli olduunu gstermektedir.
Srnme sebebiyle oluan ar srnme deformasyonun dnda bir ok nemli proses
vardr. Bu prosesler; srnme kopmas, sl genleme, periyodik ykleme veya scaklk
altndaki dinamik srnme, ok eksenli ykleme altndaki srnme, artan srnme etkileri,
birleik srnmenin etkileri ve hasar olarak sralanabilir.
Srnme ve gerilme kopmasnn, nceden kesin sonular veren teorik hesaplamas ok
gtr. Ayrca bir malzemenin oda scaklndaki mekanik davranlaryla srnme
scaklndaki davranlar arasnda neredeyse hi yada ok az iliki vardr. Bu problemi
aabilmek iin, arlkl olarak deney verileri ve deneysel metotlar, tahmin edilen srnme
davranlarnn ve beklenen deerlerin karlmasnda kullanlrlar.
Srnme deneylerinde, malzemelerin srnme davrannn anlalmas amacyla
uzama veya birim uzamann zamana gre deiimini gsteren eriler izilir ve bu erilere
srnme erileri ad verilir(ekil 2.1).
17

Bu erilerde srnme; a) yklemeyi izleyen ani uzama, b)birincil srnme veya gei
srnmesi, c)ikincil veya kararl srnme ve d)ncl srnme olmak zere drt aamadan
oluur.

ekil 3.1 Srnme erisi Brnic vd.(2007)

A`dan B`ye olan birinci blgeye ait srnmede dislokasyon hareketlilii ok hzl
olmaktadr. Bu blmde alma sertlemesine bal dislokasyon hareketliliini engelleyen
veya zorlatran faktrler malzeme ierisinde srnme hzna azalan iddette etki edecek
ekilde absorbe edebilir. Dolaysyla birinci blgede srnme gerinim art hz ilk etapta
yksektir ve daha sonrasnda hzla yavalayarak kararl srnme blgesi olan ikinci aamaya
gei yapar. kinci blgede (B`den C`ye olan blge) srnme gerinim hznn zamana bal
olarak art oran sabit kalmaktadr. kinci blgede alma sertlemesi nedeni ile artan
dislokasyon hareketlilii neticesi olarak dislokasyon alar ve ylmalar rahatlama
mekanizmalar olarakta adlandrlabilecek dislokasyon trmanmas ve dislokasyon kaymas ile
dengelenir ve bu nedenle gerinim art oran sabit kalr. Birinci ve nc blge srnme
gerinmesi art oranlarnn hzl olmas nedeni ile mhendislik tasarmlarnda daha ok ikinci
blge dikkate alnmaktadr. C`den D`ye olan nc blgede i boluk oluumlar vuku bulur.
Bu ise boyun oluumu ve buna bal olarak gerilme (stres) artna neden olur ve malzeme
18

son olarak aniden kopabilir. Srnme erisinin ekli kullanlan malzemenin trne, ortamn
scaklna ve basn deerine gre farkllklar gsterebilir(Kurt, 2008).

Scakln ve gerilmenin srnme davran zerindeki etkileri deiik gerilme(sabit
scaklkta) ve scaklk(sabit gerilmede) deerlerinde ekil 3.2(a) ve ekil 3.2(b)de
gsterilmitir. Scakln ve gerilmenin artmasyla kararl srnme oranda byr ve ikincil
srnme blgesi azalr sonunda da ani ve erken krlma oluur.

ekil 3.2 a,b.Srnme deney sonular.

Kararl srnme blgesi, malzemelerin mr hakknda bilgi alabilmek iin iyi ve nemli bir
kaynak salarken, gerilme-kopma deneyleride zamana bal olarak sabit scaklkta farkl
gerilmeler altnda incelenen srnme deneylerinde srnme davrannn belirlenmesinde
kullanlr. Tipik bir srnme-kopma deneyi erisi ekil 3.3(a)da gsterilmitir. ekil,
deformasyon mekanizmalar veya farkl kopma sebeplerinden dolay ortaya kan bir veya iki
segmentin aaya inen bir eime sahip erisi olarak izilir. Bu deney zamana bal olarak,
kopmadan nce en son verilmi bir gerilme ve scaklk deerinin gsterimini verir. ekil
3.3(b)de farkl deney scaklklarnda benzer eriler elde edilmitir. ekil 3.3(c)de kopma
gerilmelerinin ve yzde uzamann birleik hali iin bir malzemenin tasarm erisi elde edilir.
Hem gerilme-kopma hem de srnme deneyleri, kopma veya ar uzama ile herhangi bir
malzemede meydana gelen hasarlarn tespiti iin zamana bal davrann belirlenmesinde ve
bu davrann tasarmda kullanlmasnda byk nem arz eder (Deshmukh, 2005).
19

ekil 3.3 Gerilme-kopma deney erileri.

Malzemelerin srnme davran hakknda dikkate alnmas gereken en nemli
parametrelerden biri ikincil veya kararl srnme hzdr. kincil srnme olarak adlandrlan
srnme blgesi malzeme aratrmaclar ve bilim adamlar iin byk nem arz eder.
Aratrmaclar srnmenin sabit olduu ikincil srnmenin, srnme mr iinde neredeyse
en baskn blge olduunu ne srerler(Safari vd.2007).
kincil veya kararl srnme hz, srnme erisinin dorusal ksmnn eimi olup,

/ (3-1)

bants ile belirlenir.
Ancak, metalik malzemelerin ounda ikincil srnme hz aada verilen bant ile
hesaplanr.
20

/ (3-2)
Burada;

kararl srnme hz
B malzeme sabiti
uygulanan gerilme
n gerilme st sabiti
Q
s
srnme iin aktivasyon enerjisi
R gaz sabiti ve T mutlak scaklktr(Oppenheimer vd.(2007).
Baz metalik malzemelerin kararl srnme hzlarnn belirlenmesinde aada verilen
bantda kullanlabilir.

/ (3-3)

Burada uygulanan gerilme,
0
malzeme iin llen srtnme gerilmesi ve (-
0
)

etkin gerilmedir. Srtnme gerilmesi
0
gerilme-geveme

deneyleriyle belirlenebilir.
3.1. Srnme teorisi
Srnmede etkili temel mekanizmalar, difzyon ve dislokasyondur. Basmaya
yklenen bo yerlerde ve ekmeye zorlanan sahada kristal snrlarnda atomlar yer
deitirmeyle difzyona urar(difzyon kontroll srnme). Dk gerilme ve yksek
scaklklarda yalnzca difzyon sonucu olarak kalc form deimeleri grlr. ekme
yzeylerine yerlemi atom tabakalar srnme olay yapar ve bu olayn hz tane
byklnn karesiyle ters orantldr (Nabarro-Herring srnmesi).
Benzer ekilde difzyona baml bir dier "mikroplastik proses" tane snr
kaymasdr. Oda scaklnda dayanm arttrc etkiye karlk olarak, yksek scaklklarda
tane snrlar "yumuak blge" durumundadr. Bu blgelerde hata younluunun yksek
olmasndan dolay, difzyon iin gerekli aktifletirme enerjisi, kristale nazaran burada daha
dktr.
Dk scaklklarda ince taneli, buna karlk yksek scaklklarda kaba taneli
malzeme daha iyi dayanm zelii gsterir. Scakta ekil deitirmeye kar diren, tane
bykl ile birlikte artar.
21

Difzyon kontroll srnmede olduu gibi, tane snr kaymalarnn kstlanmas,
yalnzca kaba taneli yapnn elde edilmesiyle mmkndr. Ancak, kaba taneli malzeme de
baz sorunlar dourur. zellikle, sneklik ve yorulma dayanm, tane byklnn
artmasyla azalr.
Srnme ekil deitirmesinin byk bir ksm, dislokasyon reaksiyonlarndan
meydana gelir. Konservatif olmayan termik aktiflemi hareketlerle (trmanma)
dislokasyonlar kayma dzlemlerindeki bo yerleri deiken etki ile terkeder ve d
gerilmelerin eksenine uygun ynlenmi, ekil deitirmenin etkin olduu trmanma etab
meydana getirirler. Trmanmada, dislokasyonlar tane snrlarndaki kelmelerde ya da
hareketsiz dislokasyonlarda birikim yapar ve kk al alt tane snrlar meydana getirir
(poligonlama). Tanelerin kabalamas (bymesi), dislokasyon younluunu tekrar arttrr ve
yeterli ykseklikteki ekil deitirme hzlarnda rekristalizasyon (byk a tane snr
oluumu ve hareketi) meydana getirebilecek rekristalizasyon ekirdekleri teekkl eder.
Tatmin edici dzeyde yksek scaklk-dayanm karakteristiini garanti etmek iin,
difzyonu ve tane snr kaymasn zorlatrc, dislokasyon hareketini engelleyici, tm
nlemler dnlebilir.
3.1.1. Srnme verilerinin sunumu
Srnme deneylerinin verilerini grafie dntrmek iin eitli yollar vardr. Temel
deikenler gerilme, gerinme, zaman, scaklk ve gerinme orann kapsar. Seilen herhangi iki
temel deikenin koordinatlar izilebilir, ardndan geri kalan deikenler parametrik sabitler
ele alnarak bir eri ortaya karlmasn salar. Ksa sreli srnme verilerinden uzun sreli
srnme uygulamalarnn verilerini elde etmek iin, Ksaltlm, Mekanik Hzlandrma ve Isl
Hzlandrma olarak bilinen metot kullanlr. Herhangi bir deney metodu iin srnme
deneyinde klavuz izgilerinin belirlenmesinde, genellikle ngrlen mrn % 1inden daha
az deney periyotlarnn kullanlmas kyaslamada nemli sonular elde edilememesine sebep
olmutur. Deneylerin srelerinin ngrlen mrn en az % 10u olmas istenir.

Ksaltlm Metot
Bu metotla yaplan srnme deneyleri bir ok gerilme seviyesi deerleri ile
tasarlanm scaklk deerlerinde yaplr. ekil 3.4de gsterilen grafikte veriler, srnme
geriniminin zamana bal deiimi ile eitli gerilme deerleri iin sabit scaklkta elde
edilmitir. Eriler laboratuar deneyi boyunca ortaya km ve istenilen dizayn mr sonucuna
22

ulalmtr. Grafikte de grld gibi, tasarm zellikleri, snrlandrlm tasarm gerinimi
ve tasarm mrnn kabul edilen bir gerilme deerinde kesimesiyle elde edilmitir.

ekil 3.4 Srnme deneyinin ksaltlm metotla gsterimi.

Hzlandrlm Mekanik Metot
Bu metotla yaplan srnme deneyinde kullanlan gerilme deerleri, tahmin edilen
tasarm deerlerinden ok nemli miktarda yksektir, bu yzden tasarm snr gerinimlerine
ulama gerektekinden ok daha ksa sre alr. Mekanik metotla elde edilen veriler ekil 3.4
de grld zere gerilme deerinin sabit scaklkta zamanla olan deiimini
gstermektedir. Bu grafikle gerilme kopma erisi izilebilir. Kararl gerinim erileri
laboratuar deneyi boyunca izilebilir ve dizayn mr karlabilir. ekil 3.4de gsterildii
gibi tasarm gerilmesi olarak, tasarm gerinimi ve mrnn kesitii nokta kullanlabilir.

23

ekil 3.5 Srnme deneyinin hzlandrlm mekanik metotla gsterimi.

Hzlandrlm Isl Metot
Bu metotta kullanlan laboratuar scaklk deerleri gerekte kullanlan scaklk deerlerinden
ok daha yksektir. ekil 3.6da grafikte gerilme deerinin, sabit gerinim ve deien
scaklklar altnda zamana bal deiimi gsterilmitir. Bu yntemle gerilme kopmas verileri
belirlenebilir. Eriler laboratuar deneyi boyunca ortaya km ve istenilen dizayn mr
sonucuna ulalmtr. Bu grafikle tasarm gerilme seviyesi ekil 3.5de gsterildii gibi,
tasarm scaklk erisi ve mrnn kesitikleri noktalar bulunarak belirlenebilir(Collins, 1993)
.

ekil 3.6 Srnme deneyinin hzlandrlm sl metotla gsterimi.
24

3.1.1.1. Srnme davrannn nceden belirlenmesinin teorisi
Birbirinden farkl bir ok almada orta derece scaklklarda ki ksa sreli srnme
deneylerini uzun sreli srnme deneyleriyle ilikilendirmeyi amalamtr. Bu teorilerin
arasnda en doru ve kullanl olanlar Larson-Miller ve Manson-Haferd teorileri olarak
kabul edilmitir.

Larson-Miller Parametresi
Larson-Miller teorisi, btn malzeme ve gerilme kombinasyonun P olarak belirtilen
hem scaklkla hemde zamanla olan ilikisini gsteren bir tek deerden olutuunu kabul eder.

(3-4)

P = Larson-Miller parametresi, gerilme seviyesi ve malzeme iin verilen bir sabit
T = Scaklk, C
C = Sabit
t = Saat(zaman), numune mr.

ekil 3.7 Larson-Miller erisi

Larson-Miller teorisine ait (3-4) denklemi ile ksa sreli scaklk zaman deerlerinin
kullanlmasyla, uzun sreli srnme deneylerinin sonular tahmin edilebilir.
25

Larson-Miller parametreleri ok deiken malzemeler iin teori ve deneysel deerlerin
uyumlu olduunu gstermektedir. Bu sayede bir ok malzemenin srnme davran ve
gerilme kopmas kolaylkla incelenebilir(Hearn, 1997) .

Manson-Haferd Parametresi
Manson-Haferd teorisi, malzeme ve gerilme seviyesi kombinasyonun P' olarak
belirtilen ve scaklkla ve de zamanla olan ilikisi gsterilen bir tek deerden olutuunu
varsayar.

(3-5)

P' = Manson-Haferd parametresi, gerilme seviyesi ve malzeme iin verilen bir sabit
= Scaklk, C
= Saat(zaman), kopma sresi
= malzeme sabitleri

3.1.1.2. Tek eksenli gerilme altnda srnme
Tek eksenli gerilme halinde srnme, srnme kopma deneyleri genellikle 100 (4
gn), 1000 (42 gn), 10000 (420 gn) saat, baz daha uzun srelerde ise 100000 (11.5 yl)
saatlik ilem yaplabilmektedir. Son zamanlarda ksa zamanl dakikalk deneyler uzun sreli
saatlik ve yllk deneylere gre daha fazla tercih edilmektedir. rnein baz durumlarda 1, 10,
100, 1000 dakikalk deneyler yaplmaktadr.
Scakln ykseltilmesiyle, yksek derece de bir statik zorlanmada eilme gerilmesi
ve elastiklik katsays azalmaya eilim gsterirken, yzey alanndaki azalma ve uzama
artmaya eilim gsterir. Gerilme ylmasndan dolay yksek scaklklarda geometrik entik
etkisi azalr.
Bir ok bant srnme prosesinde gerilme, gerinim, ve scakl ilikilendirmeyi
amalamtr. Deneysel srnme gerinmesinin zamana kar deiiminin bir inceleme
yaplrsa, verilerin logaritmik deerleri koordinat olarak alnrsa bir ok malzeme iin oluan
erinin lineer olduu gzlenmitir. ekil 3.8 de farl malzeme iin eri oluturulmutur.
Srnme geriniminin zamana kar deiimi (3-6) bantsyla;

26

(3-6)

= Gerek srnme gerinmesi
t = Zaman
A,a = deneysel sabitler

1

(3-7)
= Gerinme hz
aA = b ve (1 a) = n , yerine koyarsak,

(3-8)

Bu denklemler n ssnn miktarna bal olarak farkl tipteki gerinimin zamana kar
deiimini verir. Eer n sfr olursa, bu hal sabit srnme oran olarak adlandrlr ve srnme
gerinimi (3-9) bants ile verilir;

(3-9)

27

ekil 3.8 malzemenin srnme erileri iin log-log(logaritmik) koordinatlar.

Eer n bir ise bu hal logaritmik srnme oran olarak adlandrlr. Bu tip srnme davran
genellikle yksek scaklkta bulunur ve srnme gerinimi (3-10) bants ile verilir;

ln
(3-10)

28

Eer n ss 0 ile 1 arasnda olursa bu hal parabolik srnme oran olarak adlandrlr. Bu tip
srnme davran lastik, cam, ve belli tip konsantrasyonlarda ayrca dk scakllardaki
metallerde grlr ve srnme gerinimi aada ki ekilde verilir;

(3-11)

Bu tip srnme davran orta ve yksek scaklklarda grlr. b
3
katsays scaklk ve gerilme
ile ssel olarak artar ve m ss gerilmeyle azalr scaklkla artar. Gerilme seviyesi nn
srnme oranna etkisinin deneysel ifadesi;

(3-12)

gerilmesini zamandan bamsz varsayarak integralini alrsak srnme gerinimi

= B

t
N
+ C
(3-13)

Eer C
, B

t
N
ile karlatrldnda ihmal edilebiliyorsa sonu log-log gerilme-zaman
srnme yasas olarak adlandrlr.

= B t

N
(3-14)

Belirli bir scaklkta belirli bir srnme deformasyonunda, belirlenmi snrlar dahilinde
istenilen gerilme deeri hesaplanabilir(Collins, 1993)
3.1.1.3. ok eksenli gerilme altnda srnme
Basnl kaplar, borular, trbin pervaneleri gibi bir ok uygulama ok eksenli gerilme
etkisindedir. ok eksenli gerilme altndaki srnme gerinmesini ve deformasyonunu
belirlemek iin plastik deformasyon denklemleri gelitirilerek ortaya kan aadaki
denklemlerden yararlanlr.

1/
1/2
(3-16)

29

1/
1/2
(3-17)

1/
1/2
(3-18)

= gerek gerinmeler
= gerek gerilmeler
= plastiklik modl, plastik gerinme miktarnn bir fonksiyonu

(3-16), (3-17), (3-18) denklemleri zamana blnrse, denklemler srnme oran
denklemleri haline dnr.

1/
1/2
(3-19)

1/
1/2
(3-20)

1/
1/2
(3-20)

Srnme oran denklemleri tek eksenli gerilme durumlarna adapte edilebilir
0 olarak ifade edilirse

/ (3-22)

Distorsiyon enerjisi teorisinden yararlanarak gerek gerilme eitlii,
, ok eksenli
gerilme iin

2/2
2
/
(3-23)

(3-23) denklemi, tek eksenli gerilme durumlarna adapte edilebilir
0 ve
ifade

(3-24)
30

(3-25) ve (3-27) denklemlerinin kombinasyonuyla

(3-25)

Buna ilaveten (3-10) denkleminden
yazlarak

(3-26)

(3-27)

Bu ifade de zlrse

1
(3-28)

(3-31) denkleminde bulunan ifade (3-22), (3-23), (3-24) denklemlerinde yerine konursa
aadaki sonular ortaya kar

1/2
(3-29)

1/2
(3-30)

1/2
(3-31)

Bu bantlar kolaylatrmak iin (3-32) ve (3-33)de verilen oranlar tanmlanabilir

(3-32)

(3-33)

Bu ifadelerden ve (3-26) denkleminden yararlanarak (3-32), (3-33), (3-34) denklemleri
daha kullanl hale gelir.

1
/
1 2 2 (3-34)
31

1
/
2 1 2 (3-35)

1
/
2 1 2 (3-36)

Bu denklem gerek srnme gerinmelerinin, srnme gerilmelerinin ve deneysel
olarak elde edilmi tek eksenli gerilme srnme parametreleri olan B ve N nin eldesiyle ifade
edilir. Herhangi bir, ok eksenli gerilme altndaki srnme davrannn tespitinde bu
denklemler kullanlabilir.
3.2. Srnme deformasyon mekanizmas
Srnme zerine yaplan aratrmalarn byk ksm srnme deformasyon
mekanizmasnn gelitirilmesi zerinedir. nemli deformasyon mekanizmalar aadaki gibi
gruplandrlabilir:

Dislokasyon kaymas; termal aktivasyon sayesinde dislokasyon hareketine kar olan
direncin almas ve kayma dzlemleri boyunca hareketin salanmas zerine kuruludur.
Mekanizma byk gerilmelerde oluur, /G > 10
-2

Dislokasyon srnmesi; atlaklarn veya boluklarn difzyonu ile sl olarak
desteklenmi mekanizmalarn etkisiyle dislokasyon srnmesine kar olan direncin almas,
dislokasyon hareketlerinin sebebidir. 10
-4
< /G < 10
-2

Difzyon srnmesi; uygulanan gerilmenin etkisi altnda bir kristal boyunca
atlaklarn ve boluklarn akn ifade eder /G < 10
-4
ve bu katagori Nabarro-Herring ve
Coble srnmesini kapsar.
Tane snr kaymas; tanelerin snrlar boyunca kayarak birbirleriyle yerlerinin
deimesini ifade eder.
Genellikle ayn anda farkl srnme mekanizmalar oluabilir. Bunlarn birbirine
baml olarak uygulanmasyla, kararl srnme oran aadaki denklem ile verilir,

(3-41)
32

3.2.1. Dislokasyon kaymas
Kayma mekanizmas, dislokasyonlarn kayma dzlemleri zerinde, belirli kayma
dorultusunda hareketleri sonucu atom dzlemlerinin birbirine gre telenmesi eklinde
meydana gelir. Bu nedenle, kuvvet uygulanan bir malzemede dislokasyon hznn artmas,
plastik deformasyon hznn artmas anlamna gelmektedir. Dislokasyon hz ise kayma
dzlemine etkiyen kayma gerilmesi bileenine ve dolaysyla malzemeye uygulanan normal
gerilmeye baldr. Bu nedenle, ekme srasnda dislokasyon veya deformasyon hznn
artrlmas iin malzemeye uygulanan ekme gerilmesinin artrlmas gerekmektedir. Baka
bir deyile, ekme hz arttka dislokasyon hz artmakta ve buna parelel olarak da llen
gerilme (mukavemet) deerleri artmaktadr(Meri vd.1997).
Bir dislokasyon kayma mekanizmasndan oluan srnme deformasyon mekanizmas,
greceli olarak srnme deformasyonunda hesaba katlandan daha yksek deerdeki gerilme
seviyelerinde oluur.
3.2.2. Dislokasyon srnmesi
Dislokasyon srnmesi boluk difzyonu yardm ile dislokasyon kaymas tarafndan
oluur. Buna gre kararl srnme oran, gerinme zorlanmann orann / ve termal
dnm ile yeniden dnm ve dislokasyonlarn yok edilmesi / arasndaki
karlatrmann bir dengesi olarak aklanr. Bir kararl srnme durumunun olumas
dnmn orannn yeterince hzl olmas ve gerinme zorlanmasnn bu iki faktr arasnda
bir denge oluacak kadar yava olmas ile meydana gelir;

/
/
3.42

Gittusa ait model deneysel uygulamalarla ayn deerleri verir.Buna gre bir gerilme
modeli ve yndeki bir adaki dislokasyonun difzyon yardml hareketi zerine
temellendirilmitir.

16
3.43

C
j
=itme younluu
33

D
v
= kafes z yaynm katsays
G = kesme modl
b = dislokasyon vektr
= uygulanan gerilme
k = Boltzman sabiti
T = scaklk

ekil 3.9da srnme deformasyonunda trmanma ve kayma hareketlerinin nasl bir
sra ile yapld ematik olarak gsterilmitir. Daire dislokasyonun kayma dzlemindeki
engelleri(znm atomlar, dier dislokasyonlar, keltiler) gsterir. Kristal kafes sistemi bir
dislokasyon hareketine kar temel direnci oluturur. Kayma gerinmenin neredeyse tamamn
retirken trmanma hz kontrol eder.

ekil 3.9 Dislokasyon srnmesi

Weertmana ait dislokasyon modelinde, srnme deformasyonu dislokasyon
kaymasnn bir younluk ile tanmlanan M(m
-3
) kaynandan oluur. Dislokasyonlar
kaynaklarndan kenar dislokasyon dipollerini biimlendirerek, bir baka kaynan
dislokasyonu ile karlancaya kadar yaylrlar. Bu dipoller difzyon bymesi ile hareket
ettirilirler (Nabarro, 2004).

(3-44)

= b
-3.5
ile M
-1/2
nin nmerik arpmna eittir
34

D
v
= difzyon katsays
= uygulanan gerilme
= atomik hacim
n = malzeme sabiti= 3.5
G = kesme modl

D
v
, difzyon katsays aadaki gibi tarif edilir;

/ (3-45)

(2.7) denkleminde dzenlenirse,

exp (3-46)

(3.44) denkleminde bir modifikasyon, kafes difzyonunun ar bast yksek scaklkta ve
difzyonun dislokasyon ekirdekleri boyunca ar bast dk scaklklardaki srnme iin
kullanlabilir.
3.2.3. Difzyon srnmesi
Difzyon(yaynma) srnmesi, greceli olarak dk gerilmelerde /G < 10
-4
ve ok
yksek scaklklarda mekanizmay ynlerdirir hale gelir. Nabarro ve Herring gerilme
gdml atomik difzyonun srnme uygulamasn kontrol ettiini ileri srmlerdir. Burada
boluklarn bir ak vardr ve bu ak ekme gerilmelerine maruz kalm tane snrlarndan
basma gerilmelerine maruz kalm tane snrlarna dorudur(ekil 3.10). Bu ekilde
gerilmeler, bir oklu kristaldeki tanelerin yzeylerinin zerindeki atomlarn kimyasal
potansiyelini deitiriler. Ayn anda buna e bir zt ynde atomlar ak meydana gelir ve buda
tanenin uzamasna sebep olur. Nabarro- Herring srnme denklemi;

14
3.48

d tane ap, D
v
kafes difzyon katsays. unuda not etmeliyiz ki tane boyutu arttka
srnme oranda azalr.
35

Dk scaklklarda tane snr difzyonu stn hale gelir. Coble tipi srnme
aadaki ekilde tarif edilmitir;

50
3.49

d tane ap, D
gb
tane snr difzyon katsays. Nabarro- Herring srnmesi D
v
/d
2
ile, Coble
srnmesi ise D
gb
/d
3
ile orantldr.

ekil 3.10 Difzyon(yaynma) srnmesi
3.2.4. Tane snr kaymas
Tane snr kaymas dk gerinme hz ve yksek scaklkta meydana gelir. Tane
snr kaymas kararl srnmeye nemli bir katk sunmazken taneler aras kopmann
balatlmasnda nemli bir rol oynar.
36

ekil 3.11 Tane snr kaymas

Tane snr deformasyonun olumas tane snrlarnda atlaklarn olumasyla meydana
gelmez; tane snr boyunca oluan gerinmenin baaryla devam etmesi iin bir deformasyon
mekanizmas olmas gerekir. Bunun iin uygun bir yol ekil 3.12de gsterildii gibi, yksek
scaklktaki bir tane snr gerinmesinin, bir tane snrnn bitimindeki bklmeleri
ekillendirilmesidir.

ekil 3.12 l noktadaki bir bklme ekillenmesi.

37

3.3. Kararl srnme iin aktivasyon enerjisi
Kararl srnme 0.5T
m
scalnn zerindeki scaklklarda baskn hale gelir. Srnme
uygulamas iin en basit varsaym aadaki denklemler ifade edilmitir.

/
(3-50)

Q = srnme iin aktivasyon enerjisi
A = malzeme yapsna bal bir faktr; entropi deiimi ve birim aktaki titreim
frekansn ieren kompleks bir frekanstr
T = mutlak scaklktr
R = gaz sabiti.R=k.N , k Boltzman sabiti ve N Avogadro says.

Scaklk farkllklar genellikle srnme deneyinde, aktivasyon enerjisini belirlemek
iin kullanlr. Gerilmenin sabit scakln deiken olduu iki srnme deneyine ait
aktivasyon enerjisinin bulunabilmesi iin (3.51) ifadesinden yararlanlr;

ln
3.51

38

4. DENEYSEL ALIMALAR
4.1. Malzeme ve metot
almada Alman Memory-Metalle GmbH firmasndan temin edilmi 0.5mm apnda
tek ynl ekil hafza etkisi kazandrlm yaklak e atomlu Ni ve Ti ieren NiTi alam
kullanlmtr(~Ni at.%50). Tel zerinde bulunan ince ancak youn oksit tabakas deneyler
ncesinde giderilmitir. alma boyunca her bir deney ikier defa tekrar edilmi olup
toplamda 24 adet deney yaplm ve tekrarlanan deneylerin ortalamalar alnarak deney
sonular karlmtr.
Frn tasarm ve imalat
Srnme deneyi srasnda kullanlacak ve yksek scaklklarn elde edilmesinde
kullanlan frn ve ona bal kontrol panosu ile frnn aa yukar ve dnme hareketlerini
rahat yapabilecei ayak ve ask mekanizmas da tez kapsamnda tasarlanp retilmitir.
Frnn ana gvdesi iinde rezistanslar barndran, ate tulas ve yaltm malzemesi
ile bu silindirik ana gvdeyi saran galvaniz sactan yaplma i gmlekten olumutur. Ana
gvdenin zerine ise paslanmaz sactan yaplm d gmlek monte edilerek snn dar
iletimi tamamen engellenmitir.

ekil 4.1 Frnn detay grn

Frn tasarm deney snr artlarn gze alarak yaplm ve maksimum 1200Cye
kadar almas garanti altna alnarak deneylerin sorunsuz tamamlanmas salanmtr.

39

Frn ile ayak ve ask mekanizmas tasarm yaplrken, frnn ekme dzeneklerine
kolay adapte edilebilmesi, deiik boyutlardaki numunelere ait deneylerin yaplabilmesi gibi
faktrler dikkate alnmtr. Frn ve ona bal mekanik aksam deiik bir dizi tasarm
almasnn ardndan ekil 4.2de grld zere son halini almtr.

a) b)
ekil 4.2 a)Prototip olarak retilen deiik frn dzenekleri b)Frn dzenei
Kontrol panosuna ait elektrik devresi ve mekanik aksam(pano, ayak ve karkas)
tasarm yaplm ve elektromontaj gerekletirilmitir(ekil 4.3). Mekanik aksam
tasarlanrken, ayakta duran ve orta boylu bir insann panodan frn kontroln rahatlkla
yapabilecek olmas esas alnmtr.
Kontrol panosu scaklk bilgisini frndan alan, scaklk deerinin ayarlanmasn
salayan gsterge cihaz ile termoeleman ve frn rezistanslarnn devrede olduunu gsteren
sinyalden olumutur. Frnn devreye girip karlmas kontrol panosu iindeki sigortalardan
salanr ve bu sigortalardan biri frnn elektrik enerjisini temin ederken dieri scaklk
gsterge cihaznn enerjisini temin eder.

ekil 4.3 Kontrol panosu

Kontrol panosunn imalatndan sonra frn ve kontrol panosu arasnda ki elektrik
balantlar tamamlanm ve frn deneye hazr hale getirilmi
Deney dzeneinde kullanlan frnn scaklk
temoeleman ve scaklk kontrol cihazyla yaplr. Deney scakl
panosunda scaklk deeri girilir ve ardndan scakl
beklenir. Deney scaklna ula
rezistanslarna elektrik enerjisinin gitmesini
frn scakl tolerans deeri (5C)
scakl deney scaklna ula
ve scaklk aralnn belirli toleranslar dahilinde sabit kalmas sa

ekil 4.4 Deney

Kontrol
panosu

40
ve frn deneye hazr hale getirilmitir(ekil 4.4).
de kullanlan frnn scaklk kontrol, kontrol panosuna ba
temoeleman ve scaklk kontrol cihazyla yaplr. Deney scaklna ula
eri girilir ve ardndan scakln ykselerek istenilen scakl
na ular ulalmaz, termoelemandan alnan bilgi
rezistanslarna elektrik enerjisinin gitmesini salayan kontaktrler ak pozisyona gelir ve
eri (5C) kadar der ve ardndan tekrar kontaktr kapanr
na ulaana kadar artar. Bu dng cihaz kapatlana kadar devam eder
nn belirli toleranslar dahilinde sabit kalmas salanm olur.

Deney dzeneinde kullanlan frn ve kontrol panosu
.
kontrol, kontrol panosuna bal
na ulamak iin kontrol
n ykselerek istenilen scakla gelmesi
termoelemandan alnan bilgi ile frnn
layan kontaktrler ak pozisyona gelir ve
r kontaktr kapanr ve frn
haz kapatlana kadar devam eder
olur.
inde kullanlan frn ve kontrol panosu
Frn

Srnme deneyi algoritmas
Srnme deneyinde uygulanacak prosedrn algoritmas

Deney numuneleri hazrlanmas
Srnme deneyi iin numune
boyutu (4.1) bants ile hesaplanm
( )
L
r0
: lk referans uzunluk
S
0
: Paralel uzunluun ilk kesit alan
k : 5e eit veya byk olmaldr

TS 279 EN 10291ye gre hesaplanan
lnn be kat alnarak, NiTi ala
apnda 24 adet telden hazrlanm

Veri toplama cihaz konfigrasyonu ve ipli mesafe sensr kuvvet lm
Uygulanacak ykler ve bunlar olu
41
Srnme deneyi algoritmas
uygulanacak prosedrn algoritmas ekil 4.5de verilmi
ekil 4.5 Srnme deneyi algoritmas

numuneler TS 279 EN 10291 standard esas alnarak
nts ile hesaplanmtr ;
(4.1)
un ilk kesit alan
it veya byk olmaldr
hesaplanmtr.
TS 279 EN 10291ye gre hesaplanan ait lnn, ok kk olmas sebebiyle
NiTi alaml deney numuneleri, 11 mm uzunlu
hazrlanmtr. Numune ekil ve boyutu ekil 4.6de verilmi
Deneysel alma olarak belirlenmitir.
Deney dzeneinin kurulumu
Termoeleman kalibrasyonu
Uygulanacak ykler ve bunlar oluturacak ktleler in belirlenmesi
de verilmitir;

TS 279 EN 10291 standard esas alnarak numune
ok kk olmas sebebiyle bu
11 mm uzunluunda 0.5 mm
de verilmitir.
turacak ktleler in belirlenmesi
42

a) Numune boyutlar b)Numune fotoraf
ekil 4.6 Srnme deneyinde kullanlan numune

Uygulanacak ykler ve bunlar oluturacak ktlelerin belirlenmesi
Deney iin gerekli olan sabit yk deerlerini oluturan 0.1 mg lm hassasiyetindeki
ekme eneleri, METTLER TOLEDO marka ve AB304-S/FACT modelde ki hassas terazide
tartlm kan sonular izelge 4.1de verilmitir.

ekil 4.7 Hassas terazi
izelge 4.1 Sabit yk deerleri
Ktle(kg) Kuvvet(N)
1.14 11.4
1.43 14.3
1.56 15.6
1.68 16.8

Srnme scaklklarnn lmnde
iin, DRUCK DBC150 scaklk kalibrasyon
termoelemanla kalibrasyon cihaz arasndaki scaklk farknn maksimum 1
grlmtr. 1-2C lik farkn TS 279 EN 10291 standardnda belirtilen de
kk olmas sebebiyle scaklk kon

Kullanlan termolemann kalibrasyonunun do
scaklk kalibrasyon cihaznda bulunan
referans lm noktasnda, scaklk kalibrasyon cihaznn
termoeleman karlatrlm, d
yine baka bir termoeleman cihaza taklm
gzlenmitir.
Srnmeye bal deformasyon lm i
Module) marka yazlm ve donanm ile buna ba
Software 3.0 yazlm ile ipli mesa
analiz edilebilmekte, verilerin filtre edilmesi, e
farkl mhendislik erilerinin

43
larnn lmnde kullanlan termoelemann kalibrasyonu 100C
iin, DRUCK DBC150 scaklk kalibrasyon cihaznda yaplmtr. Elde edilen sonulara
termoelemanla kalibrasyon cihaz arasndaki scaklk farknn maksimum 1
2C lik farkn TS 279 EN 10291 standardnda belirtilen de
kk olmas sebebiyle scaklk kontrolnn uygun ekilde yaplabildii kabul edilmi

ekil 4.8 Scaklk kalibrasyon cihaz

Kullanlan termolemann kalibrasyonunun doruluunu kontrol etmek amacyla
cihaznda bulunan i ve d iki referans lm noktas esas alnarak
scaklk kalibrasyon cihaznn kendi iinde olu
, d referans lm noktasnda ise frna ait termoelem
ka bir termoeleman cihaza taklm ve bu iki termoeleman arasndaki scaklk fark
l deformasyon lm iin ESAM(Electronic Signal
yazlm ve donanm ile buna bal ipli mesafe sensr kullanlm
ile ipli mesafe sensrnden alnan zamana bal gerinme de
, verilerin filtre edilmesi, erilerin birletirme-ayrma gibi i
lerinin karlmas kolaylkla yaplabilmektedir.
kullanlan termoelemann kalibrasyonu 100C
Elde edilen sonulara gre
termoelemanla kalibrasyon cihaz arasndaki scaklk farknn maksimum 1-2C olduu
2C lik farkn TS 279 EN 10291 standardnda belirtilen deerden(5C)
i kabul edilmitir.

unu kontrol etmek amacyla
noktas esas alnarak i
kendi iinde oluan s ile frna ait
ise frna ait termoeleman gibi
ve bu iki termoeleman arasndaki scaklk fark
(Electronic Signal Acquisition
l ipli mesafe sensr kullanlmtr. Esam
l gerinme deerleri
ayrma gibi ilemleri ve
Harici
termoeleman

Frna ait
termoeleman

a)
ekil 4.9 Deformasyon verisi aktarma cihaz a)ESAM ve b)Yazlm arayz

pli mesafe sensrnden deney srasnda do
nce konfigrasyonun yaplmas gerekir.
sensrnn referans lm noktasn
civatann sabit yke balanmasyla
belirlenip, sensrn referans lm noktas

pli mesafe sensrne ait ip bir ekme kuvveti olu
kuvvet, HAHN & KOLL marka 707 model ekme
belirlenmitir(ekil 4.11). ekme
pli mesafe
sensr
ucundaki civata
Sabit yk
ucundaki
somun
44

a) ESAM b) Yazlm arayz
Deformasyon verisi aktarma cihaz a)ESAM ve b)Yazlm arayz
nden deney srasnda doru veri alabilmek iin deneye ba
nce konfigrasyonun yaplmas gerekir. Konfigrasyonda en nemli a
m noktasnn belirlenmesidir. Sensr zerindeki ipin u noktasndaki
lanmasyla ipte uzama meydana gelir ve bu mesafe 0(sfr) olarak
sensrn referans lm noktas olarak kabul edilir(ekil 4.10).

ekil 4.10 pli mesafe sensr

pli mesafe sensrne ait ip bir ekme kuvveti oluturacandan burada olu
HAHN & KOLL marka 707 model ekme - basma kuvvet ler cihazyla
ekme - basma kuvvet ler cihaznda ipli mesafe sensrnn
0
Numune
uzama
yn

Yazlm arayz
Deformasyon verisi aktarma cihaz a)ESAM ve b)Yazlm arayz
ru veri alabilmek iin deneye balamadan
Konfigrasyonda en nemli aama ipli mesafe
Sensr zerindeki ipin u noktasndaki
meydana gelir ve bu mesafe 0(sfr) olarak

ndan burada oluacak
basma kuvvet ler cihazyla
basma kuvvet ler cihaznda ipli mesafe sensrnn
Referans
lm
noktas
Orjin
noktas
45

oluturduu ekme kuvveti 1.9N olarak belirlenmitir. pli mesafe sensrnn oluturduu
ekme kuvveti, tezin hesap ksmnda n ve Q deerlerinin hesaplanmasnda kullanlmtr.

ekil 4.11 ekme - basma kuvvet ler

Deney dzeneinin kurulumu
alma iin tasarm ve imalat yaplan frn, Y.T. Makina Fakltesi Makine
Mhendislii Malzeme ve malat Anabilimdal Laboratuvarnda bulunan 20kNluk ekme
cihazna balanarak srnme deneyleri gerekletirilmek istenmitir. Ancak ekme cihaznn
sabit yk veya gerilme artlarnda almamas, ve sabit yke bal olarak oluan gerinmenin
llememesi nedeniyle deney dzenei Mercedes Benz Trk A. Test Merkezinde
kurulmu ve test merkezindeki lm cihazlarndan faydalanlmtr.
pli mesafe
sensr
ekme -
basma
kuvvet ler

4.2. Srnme deneyi
Deney numunesi, her iki ucu
yaplm ekme enelerine vidalanarak elektrik frn ierisine aln
scakla(575-650C) kadar stlm
istenen scakla ulaldnda numunenin bir ucuna sabit yk uygulanarak zamana ba
olarak gerinme deerleri ipli mesafe sensr ile ll
Deney srasnda uygulanan de
verilmitir.

izelge 4.2 Scaklk ve
Kuvvet(N) Scaklk(C)
11.4 N 575-600
14.3 N 575-600
15.6 N 650 C
16.8 N 575-600

Deney srasnda uygulanan metodoloji genel hatlaryla a
NiTi ekil hafzal ala
enelerine balanm
ESAM
Bilgisayar

46
ekil 4.12 Srnme deney dzenei

Srnme deneyi yapl
her iki ucu, yksek scakla dayankl 304 kalite paslanmaz elikten
enelerine vidalanarak elektrik frn ierisine aln
650C) kadar stlmtr. Scaklk kontrol iin termoeleman
nda numunenin bir ucuna sabit yk uygulanarak zamana ba
erleri ipli mesafe sensr ile llmtr.
eney srasnda uygulanan deiik scaklk ve ekme kuvveti deerleri
izelge 4.2 Scaklk ve sabit ekme kuvveti deerleri
Scaklk(C)
600-625-650 C
600-625-650 C

600-625C
Deney srasnda uygulanan metodoloji genel hatlaryla aada ki gibi sralanm
ekil hafzal alama ait numuneler, sabit yklerin olumasn sa
ve ardndan enelerle birlikte frn ierisine yerle

304 kalite paslanmaz elikten
enelerine vidalanarak elektrik frn ierisine alnm ve istenilen
. Scaklk kontrol iin termoeleman kullanlm olup
nda numunenin bir ucuna sabit yk uygulanarak zamana bal
erleri izelge 4.2de
da ki gibi sralanmtr;
masn salayan ekme
ve ardndan enelerle birlikte frn ierisine yerletirilmitir.
Frn
pli mesafe sensr

Kontrol panosu
47

ekme kuvvetini oluturacak enenin altna destek konularak termal denge iin
beklenen sre zarfnda her bir deney numunesinin deformasyona uramas
engellenmitir.
Ayrca, deney numunelerinin tam ortasna gelecek ekilde termoeleman konularak
frnn iki ak ucu 1200C scakla dayankl yaltm malzemesi ile kapatlmtr.
Bylece numuneler scaklk kontrol iin hazr hale getirilmitir.
TS 279 EN 10291 normunda belirtilen esaslara gre frn iine yerletirilen numuneler
deney scaklna (575-650C) stlarak yk uygulayan ktleler(ekme enesi) ile
birlikte termal dengeye getirilmitir. Deney numunelerine kuvvet uygulanmadan(altta
ki ekme enesi serbest braklmadan) numuneler en az bir saat nceden frn ierinde
bekletilmitir. Istma sresince, deney numunesinin scakl, herhangi bir anda,
toleranslaryla(5C) birlikte istenilen deney scakln (T) amamtr.

ekil 4.13 Deney numunesinin tam merkezine yerletirilmi termo-eleman(Hufnagel vd.
1984).

Bir saatlik stma ileminin ardndan ekme enesinin altndaki destek ekilerek
serbest braklm ve numune gerinmeye balamtr. ekme enesinin serbest
braklma ilemi elle yapld iin mmkn olduunca yava hareket edilmi ve
numuneye ok kuvvet uygulanmasnn nne geilmeye allmtr.
Deneyin balamasyla ayn anda ESAMda altrlarak NiTi alamnn 575-650C
arasndaki scaklklarda ki ve 11.4-16.8N arasndaki farkl sabit ekme kuvvetlerinde
ki srnme gerinim oranlar llmtr.

Numune

Termoeleman

48

5. DENEYSEL SONULAR
5.1. Scaklk ve gerilmeye bal deney sonular
Farkl gerilme ve scaklklarda ki t(zaman) ve (gerinme) deerlerinden
yararlanlarak srnme erileri, ikincil srnme erileri ve srnme mr erileri
karlmtr. Elde edilen erilerden yararlanlarak gerilme st sabiti, aktivasyon enerjisi
hesaplanm ve Larson-Miller erisi oluturulmutur.
11.4-14.3 ve 16.8 Nluk sabit ekme kuvvetleri ve 575-650C arasndaki scaklklara
maruz kalm numunelerin makro fotoraflar srasyla ekil 5.1-5.2-5.3de verilmitir.
11.4Nluk ekme kuvveti ve 575C scaklktaki, srnme deneyi numune kopmadan
sonlandrlm ve numune fotoraf ekil 5.1de gsterilmitir.

575C 600C 625C 650C
ekil 5.1 11.4Nluk ekme kuvveti altnda kopmu numune grntleri

49

575C 600C 625C 650C 650C
a)14.3 N b)15.6 N
ekil 5.2 Srnme kopmasna maruz kalm numune grntleri
ekil 5.2ada 14.3 Nluk sabit ekme kuvvetine maruz kalm numunenin scaklkla
doru orantl olarak artan gerinmesi grlebilmektedir. ekil 5.2b de 15.6 Nluk sabit ekme
kuvveti ve 650C scaklk deerlerinde yaplm deneye ait kopmu numunenin fotoraf
gsterilmitir.

575C 600C 625C 650C
ekil 5.3 16.8N luk sabit ekme kuvveti altndaki kopmu numune grntleri

NiTi ekil hafzal deney numunesinin, 11.4-16.8 N ekme kuvveti ve 575-650C
arasnda ki scaklk deerleri iin srnme erileri ekil 5.4-5.5-5.6 da gsterilmitir. Sabit

50

ekme kuvveti altnda yaplan bu deneylerde, scaklk artyla birlikte numunelerin srnme
mr sresi azalrken, gerinme hzlar(gerinme/zaman) ve gerinmeleri artmtr.

ekil 5.4 11.4Nluk sabit ekme kuvveti iin srnme erileri

11.4Nluk sabit ekme kuvveti iin numuneye ait erilerde de grld zere 600-
625-650C scaklk deerleri iin deney numune koptuktan sonra sonlandrlrken, 575Cde
deney ok uzun srmesi sebebiyle numune srnme kopmasna maruz kalmadan deney
sonlandrlmtr.

51

14.3Nluk sabit ekme kuvveti altnda yaplan srnme deneyleri, numunelerde
srnme kopmas olana kadar devam ettirilmitir.


Numuneye uygulanan sabit ekme kuvvetinin 16.8N olduu deneylerde, gerinme
hzlar scaklklar scaklkla birlikte artm ancak gerinme 625 ve 650C scaklk deerlerinde
ekil 5.6da grld zere 575 ve 600Cye gre artmamtr. Uygulanan ykn ve deney
scaklnn ok yksek olmas ve iyi bir srnme erisinin de grlmemi olmas bu eliki
gibi grnen durumun sebebidir. Blm 3te ekil 3.2de verilen erilerden de grlecei
zere gerilmenin ve scakln yksek olduu deney artlarnda ncl srnme blgesi
grlmeden, deney numunesi srnme kopmasna maruz kalamaktadr. Buda scaklk ve
gerilmenin ok yksek olduu durumlarda neden gerinmenin dk olduunu aklamaktadr.
Srnme deneyleri sonucunda elde edilen 12 eriden yola karak eitli eriler
karlr ve bu erilere ait deerler kullanlarak srnme hesaplar yaplr.
Scaklk ve ykn bir fonksiyonu olarak ekil 5.7de verilen zamana bal srnme
mr erileri numunenin srnme davran konusunda zet bir bilgi sunar. Srnme mr
erileri incelendiinde yk ve scaklk art numunelerin srnme mrlerini ters oranda
etkiler ve numunelerin srnme direncini drr.
52

ekil 5.7 Kuvvet(N) ve scakla bal srnme mr

Srnme erilerini kullanarak karlan dier bir eri eidi olan ikincil srnme
erilerden faydalanarak scaklk ve gerilmenin, gerinme hzna olan etkisi incelenebilir ve bu
erilerden gerilme st sabiti ve aktivasyon enerjisi hesaplanabilir. kincil srnme erileri,
Kararl srnme blgesine ait olan scaklk ve gerilme deerleri (izelge 5.1), ekil 5.4-5.5-
5.6da verilen gerinme hznn sabit olduu srnme erilerin karlmtr.
izelge 5.1 Scaklk ve gerilmeye bal ikincil srnme deerleri
Gerilme(Mpa) Scaklk(C) t(s) (mm/s)
82
82
83
102
575 9755 3.08E-05
600 2503 1.20E-04
625 844 3.79E-04
650 520 1.23E-03
102
107
107
104
575 4283 9.34E-05
600 2818 4.26E-04
625 462 9.74E-04
650 221 2.40E-03
125
124
121
127
575 2278 2.63E-04
600 442 7.35E-04
625 288 1.56E-03
650 88 2.95E-03

53

kincil srnme erilerinde hem gerilmenin hem de scakln artyla birlikte
gerinme hznn artt grlmektedir. kincil srnme erileri numunelerin srnme
karakteristiklerinin belirlenmesinde iyi bir veri sunarken, gerilme st sabiti ve aktivasyon
enerjisinin bulunmasnda da kullanlr(ekil 5.8 ve 5.9).

ekil 5.8 Gerilmenin bir fonksiyonu olarak ikincil srnme erileri

ekil 5.9 Scakln bir fonksiyonu olarak ikincil srnme erileri

54

5.2 Gerilme st sabiti ve aktivasyon enerjisi hesab
Gerilme st sabiti ve aktivasyon enerjisi, gerilme, scaklk ve gerinme hzna bal
karakteristikler olduu iin srnmeye maruz kalan bir numunenin srnme davran
hakknda nemli bilgiler verir.
Aktivasyon enerjisi, scakln artyla birlikte atomlarn hareketliliinin artp
difzyon sonucu yer deitirebilmeleri iin amalar iin gereken snr enerjidir. Atomlarn bu
engeli amalaryla hzlar artarken deney numunelerinin gerinme hz artar.
Gerilme st sabiti scakln sabit olduu ancak gerilme ve srnme hznn deiken
olduu ikincil srnme erilerden hesaplanr ve malzemelerin srnme davrannn
aklamasnda ok sk kullanlr.

Gerilme st sabiti
Gerilme st sabiti ve aktivasyon enerjisini bulabilmek iin numunenin 82 ve 107Mpa
gerilme deerleri ile bu gerilmelere ait 600 ve 625C scaklk deerlerinden
yararlanlmtr(Hidaka, 2006).

600 C ve 82MPa iin
1.2E 04
600 C ve 107MPa iin
4.26E 04

600 C de 82 ve 107MPa iin ikincil srnmeye ait deerler (3-12) bantsnda
yerine yazlrsa;

1.2E 04 82

4.26E 04 107

gerilme st sabiti n=4.5 bulunur.

Aktivasyon enerjisi hesab
600 C ve 82MPa iin
1.20E 04
625 C ve 82MPa iin
3.79E 04

kincil srnme hz (3-3) bantsndan yararlanarak;
55

/

600 C ve 82MPa iin
1.20E 04 B
/8.31 873

625 C ve 82MPa iin
3.79E 04 B
/8.31 898

aktivasyon enerjisi 300.26 / olarak hesaplanr.

5.3. Larson-Miller erisinin karlmas
Larson-Miller erisinin karlmas ile numunelerin allmayan deney scaklklar ve
gerilme aralklarnda ki srnme mrne ait veriler kolaylkla elde edilebilir. Bu amalada
Larson Miller erisini karmakta kullanlan deerler izelge 5.2de verilmitir.
Larson-Miller erisinin eksenel deerlerinin bulunmasnda (3-4) denkleminden
faydalanlr(Hearn, 2006).

ln (3-4)

izelge 5.2 NiTi srnme deerleri
Kuvvet(N) Scaklk(K) Scaklk(C) mr(saat)
14.3 873 600 8185
14.3 923 650 980
15.6 923 650 515
16.8 848 575 6989

(3-4) denklemindeki C katsays ykn 14.3 N ve scakln 600-650C olduu
deerlerden;

873 8213 923 980
30.2
56

bulunur. C katsaysnn bulunmasyla izelge 5.2de belirtilen yk ve scaklklara ait
Larson-Miller parametreleri bulunur.

873 8213 30.2
34.26

923 980 30.2
34.26

923 526 30.2
33.68

848 6918
33.13

ekil 5.10 ekil hafzal NiTi iin Larson-Miller erisi

57

ekil 5.10da karlan Larson-Miller erisi ile deney sonular karlatrlarak erinin
doruluu ortaya karlabilir. Deneysel almada uygulanan 11.4 N luk sabit yk ve 650C
scaklk deerleri iin oluturulan Larson-Miller erisi ekil 5.11de gsterilmitir.

ekil 5.11 11.4 N luk sabit ekme kuvveti ve 650C scaklk iin oluturulan Larson-
Miller erisi

5.4. SEM analizi ile srnme krlma oluumunun incelenmesi
Srnme deneyi sonunda kopan numunelerin krlma yzeylerinde ki mikroyapsal
deiiklikleri incelemek amacyla, numunelerin krlma yzeylerine dik ve yatay bak
alaryla Jeol marka taramal elektron mikroskopu (SEM: Scanning Electron Microscope)
kullanlarak, x350 ve x750 leinde, 20 kVde seconder grnts alnmtr.
Numunelere ait ekil 5.4, 5.5, 5.6 erileri incelendiinde ayn ekme kuvvetinin
uyguland deiik scaklk artlarnda artan scaklkla birlikte gerinmenin artt dolaysyla
snek kopmann meydana geldii grlmtr. Scakln artmasyla beraber;
Krlma yzeyi ve evresinde tanelerin incelmi ve uzam olduu
Uzayan tanelerin kopmann snek olduuna iaret ettii sylenebilir.

11.4 Nluk sabit ekme kuvveti deeri iin verilen ekil 5.12de ki SEM grntleri
incelendiinde artan scaklkla birlikte, dikey grntde kopma yzeyi kesitinin azald, ayn
ekilde yatay grntde de numenin ucuna doru kesitinin azald grlmtr. Numunelerin
SEM grntleri ekil 5.4de ki srnme erileriyle ilikilendirdiinde yine artan scaklkla
58

birlikte gerinmenin artt dolaysyla numune apnda meydana gelen kesit incelmesinin daha
fazla olduu sylenebilir.


ekme gerilmesine dikey ekme gerilmesine paralel
a) 625C
20kV 10m 20kV 50m
59

b) 650C
grntleri

Numunenin 14.3 N luk sabit ekme kuvveti altnda scaklk artna bal olarak
alnan dikey SEM grntsnde kopma yzeyinin kesitinin, yatay SEM grntsnde ise
numune kesitinin azald ekil 5.13de grlmektedir.


20kV 50m 20kV 10m
60

a)600 C

b)625C

20kV 10m 20kV 50m
20kV 50m 20kV 10m
61

c)650C
grntleri

16.8N luk sabit kuvvete ait srnme erileri ve SEM grntleri 11.4N ve 14.3N kuvvet
deerlerinden farkl karakter gstermesi(625 ve 650Cler) gerilme deeri ve scakln ok
yksek olmasyla aklanabilir.


20kV 50m 20kV 10m
62

a)600C

a)625C
grntleri

20kV 50m 20kV 10m
20kV 50m 20kV 10m
63

5.5. Tartma ve neriler
almada; 0.5 mm apnda ekil hafzal NiTi alaml telden hazrlanan 24
adet numunenin 575-650C scaklk ve 11.4-16.8 N luk sabit ekme kuvvetleri
arasndaki srnme zellikleri incelenmi ve alama ait gerilme sabiti n=4.5
ve aktivasyon enerjisi 300kJ/mol bulunmutur.
Uygulanan farkl gerilmeler sonucunda elde edilen gerinme deerlerine bal
olarak izilen gerilme-gerinme hz erileri(ekil 5.8 ve ekil 5.9)
incelendiinde scaklk ve gerilmenin artmasna bal olarak gerinme hznnda
artt grlmtr.
almada elde edilen sonularn literatrde daha nce yaplan alma
sonularyla benzerlik gsterdii saptanmtr(izelge 5.3).

izelge 5.3 NiTi zerine yaplan srnme almalarnn karlatrlmas
Aratrmac Yl
Numune
ap(mm) Ni ierii (%) Scaklk(C) Gerinme oran(s
-1
) Gerilme (Mpa) n Q(kJ mol
-1
)
Mukherjee 1998 6.35 50.6 700-1000 6 x 10
-5
6 x 10
-3
6178 30.2 25113
Kato 1999 0.9 49.5, 50, 50.5 628-888 1 x 10
-5
2 x 10
-2
1181
1 ve
5.9(2.50.2
a
) 230-253
Eggeler 2002 13 50.7 470-530 2 x 10
-9
8 x 10
-6
90150 2 334
Kobus 2002 - 50.7 500-560 2 x 10
-7
3 x 10
-5
120180 5 421
Lexcellent 2005 6 50 597-897 3 x 10
-3
4 x 10
-2
1035 3 22230
Oppenheimer 2007 12.7 50.8 950-1100 1 x 10
-6
1 x 10
-5
4.711 2.50.2 15514
Gncel alma 2010 0.5 50.8 575-650 3 x 10
-5
3 x 10
-3
82-127 4.5 300

Ayrca almada hesaplanarak elde edilen n ve Q deerleri izelge 5.3de
verilen srnme zerine yaplm dier almalarda verilen n ve Q
deerlerinden farkllk gsterdii anlalmtr. Bunun balca nedeni olarak;
Oppenheimer(2007)n yapt almada srnme iin ekme deil
basma gerilmesi uygulamtr. Oysa almamzda numunelere ekme
gerilmesi uygulanmtr. Bu fark nedenle de ekme gerilmesinde
kavitasyon oluabilirken basma gerilmesinde kavitasyon olumaz,
bylece kesme yzeyi ve retilen gerilme younluu, gerilme ve
scaklk iin daha fazla younlua ve daha fazla gerinme oranna sebep
olur. Yinede bu savn doruluunu kantlayabilmek iin ekme ve
64

basma deneyleri ayn ingotlardan retilmi NiTi numuneleri iin
yaplabilir.
Eggeler ve Kobus almalarnda dk srnme scaklklar ile
almalar nedeniyle deneyler sonucunda elde edilen aktivasyon
enerjilerinin yksek olduu grlmektedir. Baz intermetalik
malzemelerin aktivasyon enerjileri iin bu sav geerlidir.
Tez almasnda da uygulanan srnme scaklk deerlerinin dk
olmas nedeniyle elde edilen aktivasyon enerjisi deeri yksek
bulunmutur.
almada her bir deney benzer koullarda iki defa tekrarlanm ve elde edilen
sonular incelendiinde, ikincil srnme deerleri benzer gerinme zaman
eimi verirken birinci ve ncl srnme deerleri farkl olmutur. Bu farkn;
sabit ykn balangtaki uygulanma hzlarnn(N/s) kontrolnn zorunlu
olarak elle yaplmasndan kaynakland dnlebilir.
alma sonucunda elde edilen sonularn daha nce yaplm srnme
almalaryla karlatrldnda ortaya kan farkllklarn; basma ve ekme
asimetrisindeki etkiler, kimyasal oran, keltiler, farkl srnme
mekanizmalar(difzyonal ve dislokasyon srnmesi), tane byklndeki
farkllklar ve deney scakl dnda baka sebeplerden de kaynakland
dnlmektedir.

NiTi alamlarnn srnme davranlarnn daha detayl incelenebilmesi iin
srnme deneylerinin;
Isl ilem grm numunelere uygulanmas ve,
Ykn balangtan istenilen deere ulamasn salamak iin kuvvet-
zaman kontroll bir mekanizma tasarlanmas,
Ayrca deney ortamnda bulunan havann oksitleyici zelliinin, NiTi
ekil hafzal alamlarn srnme davranlar zerine olan etkilerinin
aratrlmas iin frn iindeki hava vakumlama ynetimiyle ekilerek
deneyin yaplmasnn nerilebilir.

65

Kaynaklar

1. Mahmud, A., S., Liu, Y., Nam, T., H., (2007), Design of functionally graded NiTi by
heat treatment, Physica Scripta, Vol. 129, pp. 222-226.
2. Liu Y., Li Y., Ramesh K.T., Humbeeck, J. V. (1999) High Strain Rate Deformation
Of Martensitic NiTi Shape Memory Alloy , Scripta Materialia Vol. 41, pp. 89-95.
3. Dilibal S., Snmez N., Dilbal H. (2003) Ni-Ti ekil Bellekli Alamlar (BA) Ve
Teknolojik Kullanm Alanlar , 3. Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu, 18-20
Austos 2003.
4. Otsuka, K. , Ren X. (1999) Recent developments in the research of shape memory
alloys Intermetallics, vol. 7, pp. 511-528.
5. Otsuka, K. , Ren X. (2005) Physical metallurgy of TiNi-based shape memory alloys ,
Progress in Materials Science, vol. 50, pp. 511-678.
6. Otsuka, K. , Ren X. (1999) Martensitic transformations in nonferrous shape memory
alloys , Materials Science and Engineering pp. 89-105.
7. Akdoan, A. , Nurveren, K. (2003) ekil Hafzal Alamlar, Mhendis ve Makine,
Say 521.
8. Kibey, S. , ehitolu, H. , Johnson D.D. (2009) Energy landscape for martensitic phase
transformation in shape memory NiTi Acta Materialia, Vol. 57, pp. 1624-1629.
9. Adharapurapu, R.,R., Jiang, F., Vecchio, K., S., Gray, G., T. (2006) Response of NiTi
shape memory alloy at high strain rate: A systematic investigation of temperature effects
on tensioncompression asymmetry, Acta Materialia, Vol. 54, pp. 4609-4620.
10. Baksan, B., Grler, R. (2006) Bakr Esasl ekil Bellekli Alamlarn retimi ve ekme
Deneyi ile Karakterizasyonu, SA Fen Bilimleri Enstits Dergisi 10.Cilt, 1.Say 2006
11. Balo, ., N., Ceylan, M., (2005) Basma Zoru Altnda Krlan ve Krlmayan Cu-Al-Be
ekil Hatrlama Alam Numunelerinin zelliklerinin ncelenmesi, Science and Eng. J.
of Frat Univ., Vol. (1), 31-36.
12. Oberson, P., G., Aknem, S. (2009) The Effect of Time-Dependent Twinning on Low
Temperature (<0.25 * Tm) Creep of an Alpha-Titanium Alloy, International Journal of
Plasticity, Vol. 25, pp. 881-900.
13. Nabarro, F.R.N. (2004) Do we have an acceptable model of power-law creep?,
Materials Science and Engineering, Vol. 387-389, pp. 659-664.
66

14. Brnic, J., Turklaj, G., Canadija, M., Lanc, D. (2009) Creep Behavior of High-Strength
Low-Alloy Steel at Elevated Temperatures, Materials Science and Engineering,
Vol.499, pp. 23-27.
15. Xingfu, Y., Sugui, T., Minggang, W., Shu, Z., Xudong, L., Shusen, C. (2009) Creep
Behaviors and Effect Factors of Single Crystal Nickel-Base Superalloys, Materials
Science and Engineering, Vol. 499, pp. 352-359.
16. Guo, J., T., Yuan, C., Yang, H., C., Lupinc, V., Maldini, M. (2001) Creep-Rupture
Behavior of a Directionally Solidified Nickel-Base Superalloy, Metallurgical and
Materials Transactions A, Vol. 32A, pp. 1103-1110.
17. Safari, J., Nategh, S. (2009) Microstructure Evolution and Its Influence on Deformation
Mechanisms During High Temperature Creep of a Nickel Base Superalloy, Materials
Science and Engineering, Vol. 499, pp. 445-453.
18. Kurt, A., O. (2009) Malzemelerin Yksek Scaklk Davranlar, Sakarya
niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm, Ders
notlar.
19. Oppenheimer, S., M., Yung, A., R., Dunand, D., C. (2007) Power-Law Creep in Near-
Equiatomic Nickel-Titanium Alloys, Scripta Materialia, Vol. 57, pp. 377-380.
20. Lexcellent, C., Robinet, P., Bernardini, J., Beke, D.,L., Olier, P. (2005) High
Temperature Creep Measurements in Equiatomic Ni-Ti Shape Memory Alloy, Vol. 36,
pp. 509-512.
21. Rodriguez, P., P., Perez-Saez, R., B., Recarte, V., Juan, J., S., No, M., L. (2000)
Relationship Between Microstructure and Thermomechanical Properties of Cu-Al-Ni
Shape Memory Alloys Obtained by Powder Metallurgy, EUREM 12, Brno, Czech
Republic, pp. 57-58.
22. Tarnita, D., Tarnita, D. N. , Bizdoaca, N. , Mindrila,I., Vasilescu, M. (2009) Properties
and medical applications of shape memory alloys ,Romanian Journal of Morphology
and Embryology, vol. 50(1), pp. 1521.
23. Meri, C., Atik, E., zkaya, E., (1997) Deformasyon scaklnn ve deformasyon
hznn Al 99.0un mekanik zelliklerine etkisinin incelenmesi , Mhendislik bilimleri
dergisi, Say 1, pp. 293-298.
24. Hearn, E.J., (1997) Mechanics of materials , University of Warwick United Kingdom,
pp. 497-498.
67

25. Savakan, T., (1999) Malzeme bilgisi ve muayenesi , Karadeniz Teknik niversitesi
Makine Mhendislii Blm, pp.272-275.
26. Shackelford, F.J., (2008) Introduction to materials science for engineers , University
of California, pp. 433-465.
27. N. Hidaka, H. Watanabe, M. Yoshiba, M. Shimoda, T. Asai, and M. Ono, (2006) Creep
Behavior and Microstructure of Sn-Ag-Cu-Ni-Ge Lead-Free Solder Alloy , Materials
Science and Technology, pp. 185-197.
28. Nabarro, F.R.N., (2004) Do we have an acceptable model of power-law creep ,
Materials Science and Engineering, Vol. 387389, pp. 659664.
29. Collins, J.A., (1993) Failure of materials in mechanical design , The Ohio State
University, pp.459-469.

68

ZGEM
Doum tarihi 26.04.1980

Lise 1994-1998 mraniye Sper Lisesi

Lisans 1999-2005 Trakya niversitesi Mhendislik Fak.
Makine Mhendislii Blm

Yksek Lisans 2006-2010 Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Makine Mh. Anabilim Dal, malat Program

alt kurumlar

20042005 Alfen Makine ve Armatr Sanayi A.

2006-2008 Panel Elektro A..

2008-2009 Mercedes-Benz Trk A..

2009- MBtech Mhendislik ve Danmanlk Ltd. ti.

Şeki̇l Hafizali Metal Esasli Malzemeleri̇n Sürünme Özelli̇kleri̇ni̇n İncelenmesi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şeki̇l Hafizali Metal Esasli Malzemeleri̇n Sürünme Özelli̇kleri̇ni̇n İncelenmesi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

YILDIZ TEKNK NVERSTES

0 olarak ifade edilirse

873 8213 30.2

923 980 30.2

923 526 30.2

You might also like