\

KadSr Mflsmroglii
:
ifV-i \~ r .

DEGERLt '
OKUYUCUL
'
:

,|J[

; OLDUGU
"MlSAK-I MiLLl'TE DAHiL .''..'.
M?-> ;

HALDE LOZAN'DA KURTARILAMAYAN

AZIZ VATAN PARgALARINDAN BIRI DE v
'
,".' K;
|
BiZIM ESKt "MUSUL VILAYETiMiZ"DiR!.. :A / :
J:\:;r^
SON ZAMANLARDA DEHHAMELE§EN '"" v
,
'
:

^fll ;
;
']
'''
"KURTCULUK MES'ELESi" JLE KAT- /i
!

...
r .„
:

.
'
'..."
"'' ''

LANILAMAZ BiR CAPA ULA§AN "MALI

SIKINTILAR" MUVACEHESTNDE BURASI
.

fl MUSUL •
''\; ;' !

DAHA BUYUK BIR EHEMMIYET AR- •

' ^TLM
ZETMEKTEDiR. ZIRA ZENGIN PETROL
jj 'i-:'
YATAKLARINI HAiZ BULUNAN BU 1 .
MESELiSD' ,- = :
:

KADtM TURK TOPRAGINDA IKl BUCUK

MILYON TURKMEN YA§AMAKTADK. "'-*'
f\-

BU SEBEPLE, MUSUL'UN HAZIN '

Ul
ve . 11 V '
'

Ik-
1

'

KAYBEDiLiS. MACERASI ILE GELE- } ){

CEKTEKi KURTARILMA IMKANLARI 1
IhhK
1

UZERINDE A'SKER-SML BUTUN VA- '

in 1

TANSEVERLERi DUS.UNMEYE DAVET |V"' 'ft,

1
1

EDECEK OLAN, MEVZUUNDAKI BU TEK 1

ESERI, umumI efkAra TAKDIMDEN r
TURKLERi 1 . Vi.,1 .

SEREF .DUYMAKTAYIZ!.
!

SeMfajmixi
M
ISNB 975-7480-34-7 '

Be Bir Sebil Yayinitjir.

If
, nvmi MES'Ewssi w mm, tommm
 KADIR MISIROGLU

My 41
ii°eSiSi

Sralk Tlrfclari

BE§INCi BASIM
t,
Copyright ScbilYaymevi

-34 -7
ISBN 975 -7480 «LOZAN Zafer mi, Hezimet mi?*
isimli eserin ikinci cildinden ayri
ve geni§letilmi§ basim.

ievi
Bab-i Ali Cad. Vilayet Han Kat: 1

Cagaloglu - ISTANBUL
Istanbul Tel: 526 38 96 - Fax: 527 20 99
1994
 ITHAF:

Tarihin tamdigi en cihangir milletin Qocukldn olduklan

halde, bugun ce^itli emperyalist devletlerin kahir ve zulmil
altmda inleyen esir karde.flerimizin necip hdtirdlanna...

KISALTMALAR:

sh. : sahife
C. :Cild
P. : page (sahife)
V. : Volume (cild)
s. : Sayi
a.g.e. : adi gejen eser
v.d. : ve devami
a.y. : aym yerde
miit. : muteakip
a.g.t. : adi ge^en tefrika
a.g.m. : adi gecen makale
bkz. : bakmiz
 x4«lF
SEBil.YAYlNLARINu: 181 & j>

KAPAKTERTiB! BRIAN DURSUN

BASK! YAZI OFSET
CtLD IRFAN MUCELLIDHANESi

^«j^

MEAL-1 KERIMI
«Ya Muhainmed! De ki: Ey miilkiin sahibi olan Allahim!
Sen mulkii diledigine vcrirsin; Sen miilkfl dilediginin clin-
den alirsin; Sen diledigini aziz edersin; Sen diledigini zelil
edersin; hayir yalmz Senin elindedir! Sen, hie §iiphe yoktur
ki, her sey'c kaadirsin.»

(Kur'an-i Kerim, Al-i imran Sflresi)

 H-lNDEKILER

Bibliyografya
Be^noi Baskmin Takdta
'

^
Mt'JEI.LiFiN YAYINLANMIS ESERLERi Onsbz
13
,
fi

# GECMIS GfiNi) ELERKEN C. I (1991) BIRiNCi BOLUM: MUSUL MES'ELESI

*CBMRB(1992) 1- MUSUL'UN STRATEJlK,
tKTIS ADI BESERI
#UiCRET(1990) EHBMMiYETl VE TARiHCEST
# fSLAMCI GENgLIGiN EL KLTABI (1981) A- MUSUL'UN STRATEJtK, IKTASADi
ve
# ALi §i)KRU BEY (1978) BESERI EHEMMIYETi
# ZAFERDEN ZAFERE (1978)
a) Stratejik Ehemmiycli
a- KANLI DUGUN 19
h) iktisadi Ehcinmiyeti
b- UZUNCA SEVINDiK "Z.22
c) Besert Ehemmiyeti '

c- K1RIK KILig jj
# OSMANOGULLARI'NIN DRAMI (1974) B- MUSUL'UN TARIIigESi
# LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. (1965)
I. a) Ilk Devirler
35
» LOZAN ZAFER Mi, HEZtMET Mi? C. II. (1974) b) Miisliiman Araplann Hakimiyelinden,
Os-
# LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. III. (1977) manlilara intikaline Kadar Musul
40
# YUNAN MEZALlMi (TURK'UN SiYAH KITABI) c)Musul'un Osmanlilar Tarafindan Fethi
ve
(1966) Burada Osmanli idaresi
45
# MACAR il-ITtLALi (1966) II- MUSUL'UN KAYBEDiLiSi
# AMERIKA'DA ZENCi MUSLUMANLIK HAREKETi A- ASKERi SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN
(1967) A MILLER
# KURTULU5 SAVASI'NDA SARIKLI MUCAHIDLER
a) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddum Eden
(1967)
Giinlerde "
Jark Mes'elesi"um Aldigi Girift
# MOSKOF MEZAlJMi C. (1970) I.
§ekil
# MOSKOF MEZALlMi C. II. (1970) b) Harb-i Umumiy'ye Bit Nazar
53
ZZ....1 60
# MUSUL MES'ELESi ve IRAK TURKLERI (1972 c) Harbi Umumi'dc Irak Cephesi ...".",.65
# USTAd NECtP FAZIL'A DAiR (1993)
# DOGRU TURKCE REI-IBERi YAHUD BIN UY-
B- MUSUL'UN KAYBEDILiSiNDE SIYASI SAFHA
DURMA KELIMEYi BOYKOT (1993) a) Lozan Konferansi'nda
75
# HiLAFET (1993) '
b) Halij Konferansi'nda
[qq
c) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde ."112
.
 Say fa
123
BIBLiYOGRAFYA
Nolayic-i Uinumiye (Umumi Neticeler)
Ttirkiye, tngiltere ve Irak rlukiimelleri EdonuardDIRlAUlT - Sark Mes'elesi, Istanbul 1329.
Atasmdaki Muahedename 141
Hans RODHE - Asya 19111 Mucadele, 1. Kitap, Jark
.

iKlNCi BOLt'JM: IRAK. TCRKLERI Mes'elesi, Istanbul, 1932.

ANAVATAN'DAN AYR1LISTAN
I-
Max SILBERSCHMIDII - Veuedik Menbalanna Nazaran
GUNUMUZE KADAR IRAK TURKLERi'NIN Sark Mes'elesi, Istanbul, 1930.
AHVAI.i RenS I'fTHON - Karadeniz ve Bogazlar Mes'elesi
Istanbul, 1325.
A- tctimfit, iktisadi ve Siyasi Durumlarma Toplu
153 Albert SOSEL - Onsckizinci Asirda Mes'ele-i Sarkiyye
BirBaki§
165 Istanbul, 1911.
B- Kcrkiik Katliami
Habil ADEM - Rusya'mn §ark Siyaseti ve Vilayat-i
II- IRAK TURKI.ERi'NiN ISTIKBALi Sarkiyye Mes'elesi, Istanbul, 1332.
A- BARZANi HAREKETl VE MUHTEMEL Halil HALiD - Turk Hakimiyeti ve ingiliz CihaneirliB
NETICELERi 174 Istanbul, 1341.

Bakimmdan 177 Mir YAKUB - Beynelmilel Siyasette Petrol, Istanbul

a) Irak Tiirklugtt
Turkiyc Bakmundan 181' 1928.
b)
RaifKARADAG - Petrol Firtinasi, Istanbul, 1969.
DUSEN VAZIFELER
B- TtJRKlYE'YE 185
Daniel DURAND
90 - Millctlerarasi Pelrol Politikasi
SONSOZ I

Istanbul, 1966.
OCONCO BOLUM: 1VIUSUL MES'ELEStNDE YENI Ebubekir B&um TEPEYRAN - "Canlt Tarihler"serisinden
'GELISMELER VE BOLGENIN GELECEGINE KISA BIR 9ikan Hatualar, Istanbul, 1944.
BAKIS Edip YAVUZ - Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Ankara,
I-MUSUL MES'ELESiNDE YEN! GELISMELER 1968.
VE BU GELtSMELERtN TARIHI KOKLERi M. Fahreddin KIRZIOGLU - Kurtlerin TiirkluM
a) Ortadogudaki tstikrarsizhk 193 Ankara
1964.
b) Koifez Harbi 200
Mehmed EROZ - Kurtlerin
II- BU ISTiKRARSiZLIGA MtlESSlR YEN! Tiirkliigu ve Tiirkmenlerin
Kiirtlesmesi, Istanbul, 1966.
UNSURLAR
a) Su Mes'elesi 213 Dr. Rattling FREL1TZ - Turkmen Asiretleri, Istanbul
Sovyet Rusya'mn Yikihgi 214 1334.
b)
c) Ermenc Mes'elesinin Aldigi Yeni §ekil Ibrahim DAKUKi - Irak Tfirkmenleri, Istanbul, 1970.
aa) Beyrut Planrmn Coklisu 216 Ahmet REFIK Tarih-i Umumi, tslanbul, 1327.
-

bb) PKK. Tezgaln 221 Boca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tcvarih, Istanbul, 1280.
III- MUSUL MES'ELESt VE IRAK Musul Salnamesi Musul, 1325.
-

TURKLERiNlNGELECEGi. 222 Rtisdii (Piyadc Mirlivasi) Akabe

- Mes'elesi, Istanbul,
1326.
General Ali ihsan SABIS - Harp Hatiralanm, Ankara,
1951.
M. LARCHERE - Biiyuk Harb'te Turk Harbi, Istanbul,.
1928.
Dr. Ziya GOGEM - Kur. Alb. Dadayb Halid Beg, Istanbul,
1954.
Gnl. Sir Charles V.F. TOWSHEND - Irak Seferim, BE§INCI BASKININ
Istanbul, 1337. TAKDIMi
A. FdikHursidGUNDAY - Hayat ve Hatiralanm, Istanbul,
1960. Bu eserin ilk baskisi uzcrinden yirmi yildan fazla bir zaman
IrakRaporu - Istanbul, 1333. gecti. Bu milddet zarfmda vaki yeni yayinlanmalarda pek bir
CdvidPasa - Irak Seferi ve Ittihat ve Terakki Hukiimeti'nin degisiklikveya ilave ihtiyaci dogmamis, bu yiizden sirf
HaySiat ve Cehalat-i Siyasiyesi, Istanbul, 1334. «Barzani Hareketi»nin sebep olabilecegi miistakbel gelisme-
M. Kemall'asa - Nutuk, Ankara, 1927. lere ijaretle iktifa edilmisti.
inonu'niin llatiralari - Lozan Kismi - Ulus Gazetesi, Halbuki §imdi, Musul Mes'elesi ve Irak Turklugu
1968. bakimmdan fevkalade ehemmiyetli hadiseler cereyan et-
Gotthard JAESCHCE - Turk Inkilabi Tarihi Kronolojisi, mektedir: Irak'in Kuveyt'i iggali ile baslayan ihtilaflar, bu
Istanbul, 1939.
iilkeye karsi Amerikanm beynelmilel bir koalisyon kurmasina
Lozan Zabitlan -Taktm, 1. Cild, 1. Kitap.
1.
muncer olmu§ ve Irak fiili bir bolilnme noktasina kadar ge-
Dr. Riza NUR - Hayat ve Hatiratim, C III, Istanbul, 1968.
firilmistir. Bugiin 36. paralclm kuzeyinde Irak Hukiimeti'mn
Earl ofRONALDSHAY - The Life of Lord CURZON, T. hakimiyeti cari buiunmamakla ve bu bolge Amerikan «<Jevik
III. London, 1928.
Kuvvet»inin himaye ve garantisi ile fiilen bir «Kurt Devleti»
Kadir M1SIROGLV - Lozan Zafer mi, Hezimet mi,
goiuntiisu arz ctmektedir, Bflylece parcalanmaya namzed
Istanbul 1971.
gOrilnen Irak'taki TUit varligi ve kadim menfaatlerimiz akttiel
Gazi Pasa Izmir Yollannda - Ankara, 1339.
Feridun KANDEMIR - Hartralan ve Sbylcrnedikleriyle (f e'ni) bir durama gilmi? buiunmaktadtr.
Rauf Orbay Istanbul, 1965. Bu yeni baeimda •ski Musul Vi%ettmiz va KerkUk
YusufKcmal TENGIRSENK - Vatan Hizmetinde. TOritlup'nan pl§e§#{.baktmmdsin bu ytni gellpnelw d« ele
Ali Fuad CEBESOY - Siyasi Hatnalar, II. Kisrm, Istanbul, b!ibhii5 vj §ssre yen! bir bMUin Hive etm»k mttvmi Imsil

1960. stafter,
Avukat Ata TERZIBASI - Kerkuk §airleri, C II, Kerkuk, Bu boliifflde, Turk, Kurt m tota Itmsni msitfaaflsri ili em=
1968.
Suleyman Nazif - Firak-i Irak, Dersaadet, 1918.'
Suleyman Nazi/ - Hitabe, Istanbul, 1927.
peryalist devletlerin hcsaplan tahliJ edilmis ve bciylecc
mes'elenin gclecegine 151k tutulmaya caiisilmistir. Tiirkiye
bakmimdan, Ankara'da bir «lrak Mill! Turkmen Partisi» ku-
nilmasma mtisaade edilmesiyle basjayan iirkek bir siibip
cduna siyasetini biraz daha cesaretlendirmeye ve mes'elenin
umumi efkiirca hahigkat bir surette benimsenmesine yardimci
olmaya yarayacagi iimidiyle eserimizin bu besinci basinum ya- ONSOZ
parken, yinni yd soura da olsa, Musul'un aynen Kibns gibi,
Milii bir dava haline gelmektc oldugunu gdrmenin bahtiyariigi «.Kasdim budur, gains varam,
icindeyiz. «I'eryad-u figan koparan.»
YVNUSBMRE
KADIR MISIROGLU [slam en
tariliinin biiyiik devleti olan Osmanli tmparatorlu-
12 §ubat 1994 gu'nu haksiz ve feci bir tasfiyeye
.
maruz kitan «Lozan
Dikilitas/lSTANBUL MuahedenSmesi», Tiirk Milleti'nin
uzak bir istikbalde
yeniden alemsumiil bir rol oynamasmi Bnleyecek, idc-
dalii
olojik, beseri, iktisadive stratejik takyidler va'z etmijtir.*'
Gercekten Tiirk ictimaT bayatma - asirlik tecriibelcrin
mahsultt

Daha once «LOZAN Zal'er mi, Hezimet mi?!» isimli

*-
05 cildlik esc-
rinlizi okumarms olanlar, Lozan Mufihedciiamesi
hakkmda izhar etmis
oldugumuz su klymct hukmunil muMIagali bulabilirler.
Ovle ya snf Mr
muahcde lie bir niilletin «uzak bir istikbalde dahi yeniden
aleinsuinul bir
rol oynamasmin 6nlcnebilecc ini» anlamak ve
g kabul ctmek kolay edgildir
Zira -dogru veya yanllj- izhar edilmis bir beseri iradc ile
gclccek ncsillerin
llamhayc ipolek aldna konulmasi diisuiuilemcz... Bu
lie liilen vc lie de hu-
kiiken miimkUndiir. Adeta esyamn tabiatma aykindiv!.
Ne yazlk ki, Lozanin tcmelleri iizevine oturluian «Yeni Tiirkiye*
boyje
bir inad vc mantiksizltgm zebunudur.
Krsaca sdylcmek gcrekirse, Lozan Muahcdenamesi'nm
ruhu, Mtisliinian
I'lirk Milleli'nin asirlarca karsisinda yer almts.
bulundugu Hristiyan Ban
Alemi'ne serfuru etmesi (bas cgmesi), leslira olmasi ve mukabil alemin
yam Islam Dunyasi'mn lideiliginden istifa edip kendi taiiM sahsiyyct ve
davasina yabairalasmasiclir. Bu rub icah ettirdigi icin «Saltanat»
kaidirjlmis, «HiIafet» ilga olunmustai. Bu ruh icab ettirdigi i
? in «a!fabe»
degi$tmlmis, resmi tatii «Cuma» dan «Pazar» a ahnmistir. Bu rah icab et-
brcligi 15m «sapka» giyilmis ve bildiginiz digcr biitiin inkiliiplar
yamlrmsur
Bu ruh icab eltirdigi icin M. Kemal labulastinlmisllr.
§imdi -giiya- demokrasi ile idare edilmeklc olmamiza ragmen, yakm ta-
 olan niilH husflsiyetleri tahrib mahiyetindeki- miiteseisil
inkilftp darbeleriyle iras edilen sarsintinm hukuki ve ruhl mes- hakika, boyle yapdmamis olsaydi o devrin efsanelestirilmek
nedi, bumualiedename ve onun lesisine ami! oldugu «yeni istenen fogu krymetsiz sahsiyetlerine izafe edilen ttlsimin bo-
zihniyet»th\ zulacagi muhakkakti. Fakat bugiin, simdiye kadar ihmal edi-
Lozan Muahedenamesi'nin bu inaksadi temin i^in tesis len esir vatan parjalannin hatirlanmasmda iktisad? ve stra-
manileiden biri do Tiirkiye'nin stratejik ve iktisad?
ettigi fiili
tejik bakimlardan sayisiz menfaatler bulunan bir mevsime
bakimlardan dart asn miitecaviz bir muddetle idaremiz altlllda gelmig bulunmaktayiz. Gerjekten degisen Diinya sartlariyla
ya$amis olan bir «Yunanistan» seviyesinde kalmasmi birlikte Tiirkiye, artan niifusu ve kendisinden aynlarak
-

temin maksadiyla cizilmi; anomial hudutlardl. Bu noktadan mustakil (!) devletler haline gethilen eski topraklarinda is-
bakildigi zaman, «Turk-Yunan Muharebesi»nin gftyesini
tikrarm bir tiirlii saglanamamasi sonunda bajgosteren inhiltl
te§kil eden ve «asgari vatan» bududlanm 9izen «Misak-i
hareketlerini degerlendirerek yentden biiyiik ve kuvvetli
MilII»mizin hedeflerindcn oldugu halde, Lozan MuahedenS- olmamn imkanlartn aramak ihtiyaciyla kargi karsiyadrr. Boyle
mesi ile aziz vatammizdan tefrik edilerek halS devam etmekte
bir mevsimde elli yildan beri Tiirk millf suurunu ifsad ve idlal
bulunan lzdiraph bir esaret hayatma itilen «vatan par9a-
i9m sarfedilen bunca gayretlere ragmen, yeni bir hiz ve he-
lan»nin basinda «Musul» gelmektedir.
yecanla mill! tannine yonelmek meyltni gosteren vatan
Bu ehemmiyctine binaendir ki; once snf «Lozan Zafer
90cuklarma yakin ve uzak birtakim millt hedefler gostermenin
mi, Hezimet mi?» isimli eserimizin Lozan MuahedenSmesi
zarflretine inanmaktayrz.
ile maiuz kaldiguniz maddi kayiplan anlatan ikinci eildi i9in ele
Rum jekSvet ve sarlatanligintn bir aksiifameli olarak or-
almij bulundugumuz «Musul Mes'elesi»ni, «Irak taya 9ikan «Kibrts Mes'elesi»nden sonra, Irak'da Kerkiik
Tlirkleii»ne hasredilmis bir boliim ve diger bazi ilavelerle
Turkltigu'ne karji oynanmak istenen feci oyun vesilesiyle
birlikte mustakil cild halinde ncsrctmek liizumunu hissettik.
Musul Mes'elesi'ni ele almak ve bnradaki kadim haklanmizin
Ne hazindir en tabii bir hakkimiz oldugu halde, her saf-
ki;
kurtonlmasi i9in dogacak frrsatlan degerlendirmek flzere bunu
hada biraz daha katmerlesen hatalara kurban giderek kay-
yeniden davS haline getirmeniri en miis5id zamam gelmekte
bedilmij bulunan «Musul» hakkinda - aradan gecen elli yila
olduguna kaani bulunmaktayiz. Ostelik bu mes'eleyi ele al-
ragmen - heniiz arasUrma mahsulii hicbir eser nesredilmis
makta ge9 kalmamayi zarurl ktlan hayatl ehemmiyeti haiz
degildir. Zaferden sonra tesis edilen «yeni zihniyet»in
baska sebepler de vardir: §oyle ki:
biitiin mill! kayiplanmizi unutturmaya cahstigi malflmdur. Fil-
Irak'i par9alamaya kafi gelecegi gorulen «Barzani
Ha-
reketi»nin muvaffakiyeti halinde bunun, Giiney ve Dogu
rihimizc aid beyanlann bayi'am mmiklan scviycsi'/ligindca kunnnlaniayi$i,
betonl(ismi,5, dogmatism ve enutt idameal l$ln tegaShlansug fiill, luikuki ve
Anadoluda sSkin olup aslinda bzbeoz Turk ojduklari halde,
psikalojik ongcllor Boyeslndedlr. Nassa dayanaii islami rata kiddinp nis- kendilerine ayn bir irk suuni venlmeye 9ali§ilan karde§lerimiz
yatia terkstlcnler,HBhf dun o iiizamcla bile mmum tobedddlil He iizerinde pegitli tahriklere Smil olacagi muhakkaktir. Bu teh-
sliktam trteddiilil inkji' oluiwmag|» gereagins y« verilmljken, Ke> likeye karsi Musul'un bize intikali ile Turkmen 9enberinden
malisrii rtenkid dis» wtmaya acuta daha ne kadar muvaffak ola-
ibaret bir mania tesisi imkto dahilinde goriilmekte ve bunda
Mtesekteini sanmakiadirlav, «VSdBBii nwn!Brl «« snvBimiiakian parksw
:

plan p
rps'iii nsik»luii wtebiyic Tmkiye'nin uffiii elli yildir dwnlulmis ve Tiirkiye ipin sayisiz menfaatler bulunmaktadir. Bu yttzdendir
tsrafiilitiif m
da, bu durum dalia ftrJa dram cdem??,'sira be^srt Meier ki, Musul Mes'elesi'ne Tiirkiye i?in srrf bir «iktisadf»
veya
i!4M Mtalir ye guro bit iKaliiitil olan labial tamnlan katstsinda akitet «haricl» mes'ele nazariyla bakmak da dogru olmasa ge-
magluls plmaya m«l*8ffldw!,(
Bu itibarla Tiirkiye'de gitgide daha vahim bir §ekil al-
rektir.
 18

maya ybnelen «KUrlciiUik Hareketi»ne karsi almabilecek

en muessir tedbir mill! vc din? asabiyelin bihakkin ihyasiyla
bii'liktc gtiney hududlarumzi «Elcezire Tiirk3.ugii» He de

lahkiin c-tmek olacaklir.

Yillardan beri din ve larih suurundan
uzaklajtirmaya
cahsdan vatan cocukiannm §eye ragmen-
biiyiik bir kisrru -her

halfi vc eskisinden ziyade istikbali garanti odecek bir §uur

uyamkligi gosterebilinektedirler. Ardarda gelen liyakalsiz. ida-
recilerin miilevali acz ve gal'letlerinc ragmen asla zaii ol- BIRINCI BOLUM
mayan iimitvarhgimizin yegfuie kaynagi olan bu keyfiyct, Ttirk
Milieti'nui her tarihi buhranda daima rnujahede edilmis. olan

litri kabiliyetinin yeni bir Lezahurudiir. Bu

eserde mill! suuru
zedelenememis, bu imanii Turk genclerinin dogacak miistakbel
imkanlan degerlendirebilmeleri icin sadece «Musul» '
MUSUL MES'ELESI
iizerindeki haklarmnzin ilmi mulalarmi kisa bir suretle nak-
letmeye cali§tik.'Yeni bir gbriis ufku acacagindan iiraitvar ola-
rak imanii Turk genclerine takdim ettigimiz bu eserle milli he-
I- MUSUL'UN STRATEJIK. (SEVKULCEYST),
deflerimizden sadece birine i§aret etmis, bulunuyoruz. Muhak- BESERI EHEMMIYETi VE TARIHgESi
kak ki, Tiirk Gencligi'ne gbsterilecck hedef'ler «Kibris» ve
•« Musul» dan ibaret degildir. Boyle olmakla beraber, Turkiye
icin hayati bir ehemraiyeti haiz bulunan ve yakin bir istikbalde A- MUSUL'UN STRATEJIK, IKTiSADI VE
kurtanlmasl melhuz gorunen Musul'a dikkatleri cekmeyi bu BESERl EHEMMIYETi
vadide yapilacak i$lerin ilki olarak telakki etmekteyiz.
Bu ve diger mill! davalanmlzi halletmek icin «Birlesmi§ a) Stratejik Bhemmiyeti:
Milletler Te§kilati» edebiyatma ragmen hakkm hala ve
ancak «kuvvet» le almabildigine dair cesitli yeni misalleri
|
iyasi edebiyatta genis, ve kiymetli xOsmanh to-
gdz onune getirmek, bize tululacak yolu gostermeye kafidir.
ipraklarimn taksimi» manasmda kullamia gelmi§ bir
Ne mutlu daha simdiden, imau dalgalarmin makarn olacak
tabir olan «§ark Mes'elesi»l Diinyada yeni bir devir
«yannki Biiyiik Tiirkiye»nin yapicdan arasmda yer
almanm liyakatini iktisiiba meyletmis, imanii Tiirk gen9lerine!..
1- §ark Mes'elesi hakkrada tefsilat icin bkz:
Eduard DIRIAUL.T - §ark Mes'elssi, - Istanbul 1329 (Mehmed Nafiz Bey
Selam Size ve gerceklestireceginiz biiyuk ve mu-
Size!..
tercemesi)
kaddes Turk-islam inkdiibma!... HansRODHE - Asya t^in Miicadele - 1. kitap, §ark Mes'elesi, Istanbul
1923 (Bnb. Nihad tercemesi)
Kadir MISIROGLU Max SILBERSCHM1DT - Vcnedik Menbalarina Nazaran §ark Mes'eiesi
20Arahkl971
- Istanbul 1930 (Kbpriiliizarie Ahmed Cemal tercemesi) '

Rune P1THON - Karadeniz vc Bogazlar Mes'elesi - Istanbul 1325

Serencebey/ ISTANBUL (Hiiseyin Nuri tercemesi).
 20
KADIR MIS1ROGLU
acan «Avrupa sanayi inkilabi»2 nm ger?eklesmesinden
sonra gayet mahiyet iktisap etmi§tir. O zamana ka-
girift bir
yapilmi§ ve geni§lemi|tir. Aynca bu devletlerin ateden beri
dar bihhassa«Kudiis», «Istanbul» ve «Bogazlar»a bir «Cihan hakimiyeti» tesis etmek hususundaki maksad-
muteallik bulunaii ve ekseriya birbir.iy.le catisan Rus, ingiliz
larim setretmek icin kullanageldikleri «dini hisler» in yerini

ve Fransiz emelleri, «Sanayi inkilabi» ndaii sonra «§ima.U «iktisadi menfaatlei» almaya ba§lami§tir. Geni§ Osmanh
Afrika Ulkeleri» nden «Misir» ve «Bahreyn» e kadar topraklarmi pai-calayip ele gegirmek maksadi lizerinde bazan
anla§mak ve bazan da birbirlerini baltalamak suretiyle siirtip
giden bu emperyalist faaliyetler, bu devrede aruk daha ziyade
Albert SOKEL -Onsekizincl Asirda Mes'ele-i §arkiyye - Istanbul 191 1.
fiabil ABfiM - Ritsya'nm §ark Siyfiseli vc Viliyet-i Sarkiyye Mes'elesi -
«ham madde» ve «pazar» terain ihtiyacindan doguyordu.
Istanbul 1332. 1869 yUmda «Siive§ Kanali»nm acilmasi, biiyiik bir ifctisadf
Aynca: menfaat kapisi olarak «Hindistan»i daha once ele ge9irmi§
«Cent Projest dc Partage La Turquie* yaol «Turki.yenin Taksimi lcin
bulunan ingiltere'nin «§ark Mes'elesi» ndeki tutumunda
Yiiz Proje» adh eser veya bunun Donanrna Mecmuasi'mn 49'uncu ve
miiteakip sayilannda yayinlanmis bulunan terceme ve tahlilt. geni§ blgiide bir degi§ikligin vucuda gelmesine sebep
2- Avmpa'da, islam Alemi'iiin miisbet ilitnler sahasmda bStiin Ortacag olmugtur. «Kinm Harbi»
a^kca gorUldtigii gibi
raisalinde
boyunca kaydettigt tcrakkinin «Hafli Seferleri nelicesinde Bati'ya inttkal
eden mu'taianyla «yeni ke§ifler» ve «yeni ticaret yollan» nin sagla-
Osmanh topraklari uzerindeki agin Rus isteklerinden - dev-
digi maddi imkanlarin raeczediimesiyle dogrnus, bulunan «sanayi inkita- letlerarasi rauvazene bakimindan - daima endi§eye
kapdan
bi» tnemleketimizde maalesef zamamnda ve layiki ve^hile gerfeklestiri- bu tarihten itibaren Ruslan bile gblgede birakan bir
Ingiltere,
lememisiir. Bu durum; Tiirk yari-mUncvvcrimn dehsetli bir asagilik duy-
gusuna kapilarak kendisinden kagraasina amil ohnu§tur. O derecede ki; dint,
Tiirk islam diismanhgi siyaseti takibine koyularak «Hin-
-

hatla" irkt hasletlcri uzerinde jjuphc ve tereddiide du§ar olan TXirk idarecileri, distan Yolu» uzerindeki yerleri ele gecirmek maksadma
her gelen gidcni aratacak tarzda.milii kiymetlerimizi daha §edid bir s.urette yonelmi§lir. O'nun sirasiyla ve merhale merhale «Kibns»,
yikmayi «sanayilegm ck» icin zamrl addetmislerdi. Halbuki Avrupa
kargismda geri kali§inuzin'sebeplerini «din» vc «milll klilttir» iimuzun
«Misir» ve «Irak»da hakimiyetini tesis i?in Islam tarihinin
hususiyctlertnde degii, dahili ve harici diisman faaliyeiierinde ve degisen
Diinya sartlannda aramak lazundi. Bu goriisii teyid eden fok kiymetli bir Mtftcakiben Sultan'm kendileri ve Samuel Morse'u c/esitli hediyeler
ve
tarihi vak'a, istanbul'da misyoner faaliyetlerinin ilk koprii bagim teskil eden «ihtira berati» ile taltiflerini naklettikten sonra: «Sultan'in ilgisine
« Robert Kolej» in kuruculanndan misyoner Cyrus Bamlin'm «Amoung
ragmen Istanbul ile Edirne araanda telgraf hatti kurulmasi i§i tahakkuk et-
Turcs» (Tuikler Arasinda) isimli bltrratmdaycr aimis bulunmaktadir.
medi. Pa§alar, Sultan'm aleyhine Memleketin uzak
Cyrus Hamlin telgraft icad eden Samuel Morse'vm, bir «Ihtira Berati» birlesmiglerdi.
almak icjn muhrelif Avrupa devlctlerine vSki muracaatlanndan higbir netic;e viiayetlerinde, bdyle siir'atle haber verecek bir makina onlarm rahatlarmi
alamaymca bir kere de Osmanh Devleti'ne basvurmayi dti$undugiiini ve bu kacirabilirdi,» demektedir. (Bkz: a.g.e. den nakledilen Hilal Mecmuasi, sayi:
maksadia bir arkadagi ile birlikle kendisine kcsfcttigi aletin Osmanh Sultani 101, sh: 10-12, Istanbul, Mart 1970.)
Abdiilmecidt takdim edilmesi vazifesini verdigini, bu vesileyle Bcylerbeyi
Bu mevzuda, sinesinde en yuce sa'y ve ftmel kanunlarim toplamis bu-
Sarayi'nda yapilan tecriibeleri anlattiktan .sonra Sultan'm mcmnuniyet ve ar-
zusuna ragmen lelsizin Tiirkiye'de tesisine aid projenin dahili bal- lunan IsISm Dini'nin ittihami ise, ya 50k kotu bir maksadin, veyahud da kor-
talainalaria akim kaldigmi anlatmakta ve: «.tkinci bir telgraf vcrilmedi. Biz kunf bir ceMletin eseridir. Ne yazik.ki/bu istikamette yillai'dir stiregelini?
sonradan buna 50k sevindik, ^iinktl aletlerden birinin teli kopmustu. ikinci olan bir propaganda Mia Turk yari munevverini ifsad edebilecek bir tesiri
ielgraf denemesi ba§anh olmayacakti. Telin kopina ssklinden bunun, telg-
rafm Turkiye'de kurulmasini istemeyen biri tarafmdan kopanldigi anla$ili-
hSiz bulunmaktadir. Bu ittihamm yersizligini inkilapfi bir partinin
bagvekilligine kadar yiikselmi§ bulunan Gunaliay'in
yordu.» demektedir. «Molla §emsed-
din» oldugu zaman Sid bir beyani ile cevaplandinlam:
 22 MUSIJL MES'ELESI KADIR MIS1ROGLU 23

en biiyiik devleti olan Osmanli imparatorlugu'nun yikili.sma roliin bilhassa Ondokuzuncu Asrin iKinci yansmdan ilibaren
kadar devam eden canhira§ siyas! faaliyetinin birinci sebebi biiyiik askeri ve iktisadi ehemmiyeti sebebiyle, cihan siyasc-
budur, tinde yn ad lgi roliin korkunclugu asikardn\3 ingiliz siyasetinki
Musul'un bu stratejik ehemmiyeti, Tiirkiye i9in hSla devam son bir asir icindeki cesjdli tezahiirlerinin «petrol»le yakia
etmektedir. Bizim eski «Musul», «Bagdat» ve «Basra» alakasim kavramak t$in Ingiliz £§£i Partisi'nin resmi ncsriya-
vilSyetlerimiz birlestirilerek vticud verilmis, olan «Irak Dev- tindan allium* §u bir - iki cUmlenin bile kfifi geiebilecegi ka-

Ieti» yillardir devam eden «Kiirt isyanlari» sebebiyle mmtmdeyiz:

bugiin ciddi bir bolimmc tehlikesi ile kar§i karsiyadir. Esasen «l914'den 1918 senesine kadar olan ticaret ispat ey-

istismarma zemin bazirlamak ve §erif Hiiseyin

sirf ingiliz lenusth* ki; lQvHztm-t harbiyye icinde en muhirnmmin petrol

Paga'ma bize karsi vftki ihsmetine bir miikSfat vermis olmak oldugu bedihtdir, Bu petrol olmaksizin (eyyareler ucamaz, tah-
maksatlanyla sun't bir surette tesis edilen Irak Devleti'nin iclbaliirlcr yiizemez. Diger bircok askext ve babri istigalatta,

omurlii olmayacagi da baslangicta beiliydi. Ancak mes'elenin donamnalarda, ticaret-i bahriyye nierakibinde, karadaki nak-
dikkate §ayan olan ciheti sudor ki, bbyle bir bdlimineden Uyatta olan istimali de ba§ka... Muhaberatta mevadd-i ip-

husule gelecek parcalardan birr, bir «Ktirt Devleti» olarak tidaMyyeden bulunmak ehemmiyetinden do-
suretiyle olan

ortaya ciktigi takdirde bu hadisenin ashnda su katiksiz layidir ki; Diivel-i Muazzama onun mukcmmelen ve muntaza-
Tiirkler olduklan halde kendilerine zoraki bir surette ayn bir man kendileri icin tedlirikini taht-i temine almisjardt. Iste bunu

irk suuru verilmeye cahsdan §arki Anadolu halki iizerindcki taht-i temine almak maksadiyla kiymelli petrol havalisinin te-

tesirlerini daha §imdiden hesap etmeye mecburuz. Bu noktayi mellukii igin - hattfi muhaj-cbeyi de mucip olsa - niiinazattan

Musul'un «Be§erT ehemmiyeti» serlevhasiyla biraz asagi- geri durmazlar.»4

datafsil edecegimiz icin burada bu kadarla iktifa ediyoruz.

Musul'da pctroliin mevcud oiduguna dair emSreler 50k es-
kidir. Gercekten bu bolgenin Siimerler, Asurtler gibi eski sS-
b) iktisadiEhemmiyeti kinleri zamamnda burada yeryer kendiliginden yanan ateslcr
Musul'u Ingiliz isgal ve istila emellerine hedef kilan mevcuddu ki; halk bunlara bir kudsiyet. izafe etmekteydi.
amillerden biri, bu bolgenin «Hindistan Yolu'nun em-
3- Pctroliin cihan siy2setinde oynadigi miilhi^ rolti ve bununla aliikali olan
niyeti» bakinundan ta§idigi biiyiik stratejik ehemmiyet ise,
Tiivk-tngili!'. cati§masinm sebeplerini kiivtamiik iein hkz:
digeri de sahip oldugu zengin «petrol yataklan» dir. Pet- HALID - Turk HSkimiyeti vc ingiliz Cihangirligi Istanbul
Halil - 1341.
MtrYAKUB Beynelmilcl SiyflsctLe Petrol Istanbul 192S.
- -

RaifKARADAG - Petrol irtinasi Istanbul 1969.f

: -
«Filhakika islamiyet mani-i lerakki ve medcniyet bulunsaydi, Bagdat'da
M. Liitfi BAUJSOY - Tiirkiye'de Petrol Davasi Istanbul, 1965. -
Semerkand'da §am'da, EndttluYtc, Kudiis'te, Misir'da, Herat'da ve istan-
Tank Dursttn K, - Bir Damla Kan. Bir Damla Pelroi (Derleme) • Istanbul,
bul'da kadar abidat-i muhallede o kadar mebSnT ve mUessesat-i mede-
1965.
niyye o derece eser-i lerakki gSrttlmez, bugiin bizi menSzir-i bedianiimiiian
Daniel DURAND - Milletlerarast Petrol Politikasi - islanbul, 1966.
kar§ismda vakfegir-i hayret eden SsSr-i medeniyye ve smaiyyeden hi?bir
Pierre FONTAINE - Turkiye'nin Petrol Mes'eleleri - (Ozetleyerek ter-
sey mii§ahcde olunamazdi. Musliimanlar arasmda bir Farabi, bir el-Kindi,
cemc eden Erdogart Alkan).
bir ibn-i Sinft, bir Ibn-i Musa, bir Gazali, bir Razi, bir Ibn-i Rii§d, bir ibn-i
4- Haiti HAUD'ia, a.g.e. den naklen Servet-i Fiinuii Mecniuasi, Nu: 1551,
Kemal, bir Ulug Bey yetismez, yeti§eme2di...» (§emseddin Giinaltay -
Istanbul 1341, sh: 15.
Zulmetten Nuia - Istanbul 1331, sh: SO)
 KADIR MISIROOLU

Meshur Asuri hukiimdan Buhtunnasir devrine aid

kay- «irade» yi iptal etmesiyle Musul'daki petrol sahalarmm, kisa
naklarda da bu devamh yanan mukaddes
(!) atesJerden bah- zanianda ecnebi $ahis ve sjrketlerine intikali saglanmijtir.s
sedilmektedir.
Ileride tafsil edilmis. oldugu flzere bu kiymelli gelir
Musul petrolleri, ilk defa Osmanli hakimiyeti zamanmda kay-
naklaruim elimizdeii ciktsmda ittihatcilarm gaflet ve ihanetle-
ealisttnlmaya basjanmista. Bu devletin sukutunu intac
eden rine ilSveten Lozan Konferansi ve muteakip Musul miizakere-
sebepler arasinda petroliin en basta zikredilmesj
lazim gelir. lerine istirak eden lurk Murahhaslan'mn 9ejitli hataian da
§ark Mes'elesi aiakadar milletler arasinda bu miiessiri en
ile
50k biiyiik bir rol oynamisur. Ancak Musul'u arazi olarak
kay-
yikici bir sOrettc kullanan da tngilizler
olmustur. Ancak em- betmemize ragmen «Hanedan-i Al-i Osman» m bu
peryalist vo cikarci ingiliz siylsetini
«C e z i r e t - ii 1 r a A bolgenin petrolleri uzerindeki §ahsi miilkiyet haklarmdan6
b* ve bilhassa «M u s u 1» un zengin petrollerini is-
ele gecirme- tifade yine de miimkundu. Ne yazik
ye imale eden, her karanlik ism mizimi «Cihan ki, saltanatin ilgasim
Siyoniz muteakip Hanedan mensuplanmn Turk vatandashgmdan
m i» olmustur. Zira bu mes'ele, «F il i s t i n» in yahudilerce cikanlarak dogup buyiidiikleri aziz vatanlarmdan siirgun edil-
ele gecirilmesi yolunda pek ciddi mania teskil eden kudretli meleri, Turk Milled iein bu haktan istifade imkanlarini
Osmanh Devleti'nin bertaraft iein miiessir olabilecek
bir ma- busbiitun ortadan kaldirauste. Zira bu kararla artik tabiiyetsiz
hiyet arzetmekteydi.
duruma gelen Hanedan mensuplanmn, Musul petrolleri
Gercekten bu maksadla once «Bagdat Demiryolu
im- uzerindeki jahst miilkiyet haklarmi miidafaa edecek bir dev-
tiyazt» ile bu bolgedeki ingiliz emelleri
karjisina bir letin mevcud olmamasi gibi bir durum ihdas edilmis. ve
«Almanya» cikaran Osmanli Devleti'nin siyonizm aleyhtari bu se-
beple Turkiye iein hayatl bir ehemmiyeti haiz bulunan Musul
dahi padi$2hi //. Sultan Abdiilhamid Han, tahtindan
indirilmls, petrollerine miiteallik bu son firsat ve
ve Devletin «Cihan Siyonizmi» ile hajir
imkln da kacmlmi§ti.7
ne§ir olan Musul'un yillik petrol istihsali 1970 yilmdaki istatistiklere
«Ittihat ve Terakki» mensuplan eline gecmesi temin
edil- gore 67.000.000 tondur. Asirlarca Turk idaresinde kalmt§,
mistir. Onlann gayet kisa ve fakat binbir
gaflet ve ihanetle Tiirkler tarafmdan muhafaza ve miidafaa edilmig ve
dolu olan sekenesi
iktidarlan esnasinda bu gayenin nasil de sutbesiit Tiirk olan bu bolgenin haiz bulundugu bu servet
gerceklestirilerek bugunku «israil Devleti* nin ku- Tiirkiye'ye intikal etmig olsaydi, muhakkak ki bugiin -en
rulujunun saglandtgi azin-
malumdur. Biz burada §u kadarini dan- Amerika'ya el acmak gibi bir hacaietle karsdasdmazdi.
soyliyelim ki; petroliin
cihan siyasetindeki ehemmiyetini her-
Ustelik de ttteden beri bu bolgedeki petroller, «Musul
kesten iyi kavramis. bulunan //. Sultan Abdiilhamid,
Musul
havalisinde petrol zuhur ettigine dair haberleri
ort-bas et- 5- Tafsiiat iein bkz: RaifKARADAC - a.g.e. sh: 85 ve mat.
mekle kalmami§, 1890 yilinda isdar eyledigi bir «lrade-yi 6- Gercekten Musul petrolleri
Uzerindeki imtiyaz haklarmm Saltan
Seniyye» ile petrolil haiz topraklarui ecnebiler tarafmdan te- Abdiilhamid veresesi ile diger bazi Hanedan mensuplarma Sid bulundugumi
ve bilhassa Sullan AidUlhamid Harim jahsi mallannin kendisini
melliikiinu onlemek maksadiyla tahttan in-
buralari «Emiak-i §ahane» diren Ittihat ve Terakki erkanmca hatir ve havsalaya
gelmez baskilarla
yani §ahst mulku haline getirmisri.
ittihat ve Terakkinin nasil elinden almmak isfendigini gosteren vc Ak§am Gazetesi'nde «Eski
miistakbel yahudi amaiini gercekle§tirmek maksadiyle Bir Politikacmm Sandlgmdan pikanlaro scrlevhasi ile nesrcdilen
bu tefrika
cidden calib-i dikkattir.
7- RaifKARADAG - a.g.e. sh: 1 08.
 26 MUSUL MES'ELESl KAD1R MISIROGLU 27

petrolleri» adiyla taninmi§ olmasina ragmen, asil kaynaklar kudret menbai olacak bu topraklari isgal edecekierini»9
sekenesi kesif bir surette Tiirklerden ibaret bulunan Kerkiik soylemistir.
kesimindedir. Sultan Abdiilhamid devri Musul Valilerindon Ebubekir Hdzim Tepeyran'm hatiratinda Musul arazisinin
olup hatiratinda bu petrollerin mahiyet ve yerleri hakkmda ol- inbat kabiliyeti hakkmda son derece calib-i dikkat ve
te-
dukca tafsilat veren Ebubekir Ilazim Tepeyran bu gercegi ferruatli miisaliedeler mevcuddur. Bunlardan 90k az bir
soyle ifade etmektedir: kismim nakledelim:
«Musul petrolii denilince, petrol kaynaklan yalmz Musul «Bu villiyettoki servet menbalanmn foklugu ve
tabit
civanndadir samhr. Musul'da en yakin kaynaklar hatmmda pek az memlekete nasip olan bir der-
gesitliligi yeryiiziinde
kaldigina gore sehrin cenubunda ve yedi-sekiz saat mesafede ecededir. Vilayetin hemen her tarafmda, her nevi
degeili ma-
« §erkat» mevkiin.de ve Musul'a labi «Kerkuk» Livasi da- denler bol ve petrol kaynaklan meshur olmakla beraber Dicle
hilindedir.»R Nehri'ne yakm maden komtirleri bulundugu gibi, civardaki
bazi
Musul'un iktisadl ehemmiyeti, sadeee petrol bakimmdan kaynaklardan biraz kinlmca arasira parlak, fakat kacici birer
fl-
degildir. Haritaya birgoz atanlar daglik Hakkari Bblgesi'nde kir gibi tag iginden firlayarak otlar arasma kayan sal' civa ma-
nihayete eren Turkiye topraklarmdan Itibaren genis ve munbit deni de gormustum.
bir arazinin Basra Korfezi'ne kadar imtidat ettijini goriirler. K e r k u k kasabasinda yagmurlardan sonra bazi kay-
Gercekten Araplar'm «Beyn-en-Nehreyn» dedikleri Dicle naklardan civalar aktigini ve bunlardan en ziyade musevl ahal-
ve Firat Nehirleri arasmdaki, yilda iki kere mahsul alman inin istifade eltiklerini
mevsuk olarak ijitmistim. HatirS not-
genis aliivyon boyunca «Mezopotamya»
ovalan tarih larmia mahsus karneye kaydi nasilsa ihmal edilmis. oldugu
adiyla Orta-sark'in en mahsuldar arazisini teskil etmis ve bu icin, yerini kat'l surette hatirlannyorsam da,
galiba K e r k ii k
vasfiyla be§er tarihinde ilk zirai ve
medenl gelismelere sahne Livasi dahilinde bir dagdan getirilen kiikiirt renginde sari
ve
olmustur. ingilizler, Musul havalisinin «Nil Vddisis kadar ince bir kum tahlil ile tedkike deger bir seydi. Tadi asit
tar-
ehcmmiyetli olan zirat degerini 90k evvel f'arketmisler ve buna tarik'i andiran bu kumu
ora ahalisi limontuzu gibi kullanarak
dair cesitli tetkikat ve seyahatnameler nesretmislerdir. hicbir zaran gorulmemistir. Musul civariiidaki, 9ikanlan
as3r-i
Hindistan ve Misir'da nehiiierin kanallar acilarak lslaht atikadan dolayi meshur Koyuncuk tepesi etrafinda yagmurlar-
suretiyle genis aliivyon ovalannm sulanmasi isini deruhte dan sonra Ninua 90cuklanmn kugtik elmas kirintilan bulduklan
etmis bulunan Ingiliz miihendisi Wiltyam Vilkoks'un Misir'da da vaki imis. Vilayetin muhtelif mevkilerinde erimis altm ve
irad ettigi bir nutukla «Irak»dan ikinci bir «Misir» veya yakut gibi, 9ukurlarda dalgalamp bos yere akip giden bircok
«Pencap» imis gibi bahsederek «Hindistan ve.Misir'dan petrol veya neft menbalan butiin dunyaca maruf ve
Musul'un
gelecek iscilerki Irak'ta yapilmasi lfizimgelen sed ve kanallan, Miiterakc Anlasmasi'ndan sonra ugradigi feci istil&iin en
bendlerimeydana getireceklerini ve bundan sonra milyonlarca ziySde bu miibarek ve miihmel mayilerden ileri geldigi de
Hindli ve Misirlt'nin Irak'a hicret ederek istikbalde servet ve malumdur.

8- Ebubekir lltemi TEPBYRAWm «Canli TariMer» serisinden cikan hStl-

ralan; Istanbul 1 944, sh: 264.
9 HansRODHE - a.g.e. sh: 69
 KADlR MIS1ROGLU
28 MUSUL MES'ELESI 29

uzaktan uzaga gozleri ferahlandiran daglan da bulunan bu

Bu vilayet dahilinde bulamk akan Dicle ve sayisiz
sicak vilayetin yuksek mintikalarmda soguk ve mutedil
ik-
jaylardan baska «B u y ii k Z a p», «K
u 9 ii k Z a p» denilen
iimlere mahsus meyveli, meyvesiz aga9lar yetistigi gibi,
ve daima berrak akan hayli biiyiik irmaklar da vardir. Musul
bu
daglarm eteginden ba§layarak uzayip giden genis, ovaiarda
Vilayeti topraklarmin yeti§tirme kuvveti hakikaten fevka-
hurma, limon, portakal, incir, zeytin, fistik, beyaz ve deve tiiyii
ladedir. Ben orada iken ziraat usulti pek iptidaf idi. Bazi ma-
renginde iki nevi pamuk da yetismektedir. Vilayet dahilinde
hallelerde arazinin,ucunda demir bulunmayan aga9 sapanlarla
bazi yerlerde ve bilhassa Koysancak kazasinda §avur denilen
suriildugtinu bizzat goirailjtiim. Toprak, bu suretle siiriilup
nikotini az bir nevi tutiin de yetisjr. Yatagimn iki tarafmi saat-
ekilen tohumlarm cogunlugunu kata denilen bildircin veya 9U
lerce degil giinlercesulamaga kafi olan Dicle Nehri'nin kena-
keklik renginde ve giivercin buyiiklugiinde olup binlercesi bir-
rmda yagmur sulan sfiretiyle, goklerin pinti bulutlarmdan su
den kara bulutlar halinde gelerek ekilmis. tarlalara konan
damai'lan dilenilmesi, tabiatin bunca lfitftmdan istifade hu-
kuglarm zararlari ve diger tiirlu kayiplarla beraber bire onbe§-
susundaki kabiliyetsizligin en hiiziln verici delillerinden idi.
ten yukan mahsul verir. Hele pirin9 ve ku§yemi ekimi-nin bire
Ben gormedimse de (Diyarbakir'la Musul arasmda bazi mev-
besjiiz ve daha ziyade nisbette verdigini Kerkiik'te 6grenmi§-
kilerdeki pek akijlarmdan dolayi olsa gerek) ibrBni, Latin
luzli
tim.
ve Yunan lisanlarinda ve bunlardan almarak Fransiz dilinde.
ResmI vilayet gazetesinin 551 No'lu 16/Mart/1316 (1900)
Kaplan adi verilen bu nehre Araplar'm altin suyu manasim da
tarihli sayisinda yazili oldugu ve9hile, bir 9avdar tanesinden
ifade eden ve Dician kelimesinin kisalulmi§i gibi duran Dicle
yiiz otuz ba§ak hSsil olmasi gibi bereket mucizesi nidir degii-
adim vermi§ olmalan, kiymetbilirlik eseri sayilabilir. Tabiatin
dir. Bir bugday tanesinden yirmibes. ba§ak {lkmis. oldugunu
bu viMyete mahsus fevkaiade' liituflarma bir itave olmak
bendegordiim,
Uzere, avSmin Hamam Ali dedikleri Hamam-i Alii, Musul'un
Her ne kadar Diyarbakir'tn bir deveye ancak dort tanesi
cenubunda ve 119 saat mesafede, Dicle kenarmda olup 60 san-
yiikletildigi rivayet olunan dev karpuzlan kadar degilse de,
tigrad derecede sicak kukiirtlu su kaynaklarmdan kara yilanlar
Musul'da Dicle kenannda ve ta§malardan sonra meydana
gibi muttasil 9tkarak, havuzlar i9inde yiizmege baslayan
zift-
9ikan adaciklarda, Diyarbakir'dan ba§ka bir yerde gbriilmeyen
lerden Musul'da bir9ok suretle istifade edildigi gibi, keleklerle
bir biiyiiklukte kavun, karpuz yetisjr. Anadolu'da dahi yetijti-
Bagdat'a dahi gonderilir. Babil harabelerinde 'Bagdat Vilayeti
rilen ve nihayet yirmi, yirmibeg santimetre uzunlugu ge9me-
dahilindeki Hind kasabasmda bulunan aym sularda zuhur
yen hiyar nev'inden acurlarm Musul'da birbu9uk metre kadar
eden ve ocaklardan 9ikarilan ziftlerin vaktiyle kire9 ve 9imento
uzun, on onbes, santimetre kadar kuturda ve iki kijinin omuz-
gibi, yapi ijlerinde kullanilmij oldugunu gormusttim.
lari iistiinde «dam diregi» diye satildiklarmi hayretle gordiim.
Musul'da patates ziraatmi ben ihdas ve tohumdan
Musul kenarmda bir tarlada, uzaktan taiim esnasmda yere yetistirdigim fidanlarla Musul ve nriilhakatinin en ziyade muh-
yatmis. askerlerin kirmizi fesleri gibi gbriinen seylerih toprak
ta9 oldugu okaliptiis aga9larim ben temin ettim.
iistune 9ikipgalgam oldugunu, yanlarina gelince sa§arak an-
Musul'dan infisalimden sonra patates yetijtirenlerden
ladim. Bunlarui her biri insan bajmdan daha buyiiktii.
Omerizade Hasan Efendi tarafmdan posta ile bana gonderi-
Temmuz ve Agustos aylarmda bile, tepelerdeki karlarla
 KADIR MISIROGLU

beraber, kutru 14 sanlimetre idi. K e r k u" k'te gbrdugiim bam- maklazenginliginden bahsedcrck uzun uzun istatistik bilgileri
y alarm saplar) tic metreden ziyade yiiksekti...»io nakletmeye Jtizum gormuyoniz. Herhangi bir fiziki haritaya
tleride tafsil edilccegi iizere Lozan'da Tilrkiyc'nin giiney §6yle bir goz atanlar, yes,ile boyanmts, geni§ bir miinbit Irak
hududlan tesbit olumuken sadecc «Musul» u talcp etmi§ bu- arazisi ile Turkiye'de kisrmn korkunc ve verimsiz
kaian
iunan ingilizler, bilahare yine bu rnes'eleyi halletmek iizere daglarla kapli bulundugunu derhal favkederek gerekli mu-
Istanbul 'da toplanan «Halic Konleransi» nda daha da ileriye kayeseyi ynpabiliricr.
giderek «Hakkari V i 1 a y e ti» nin bit* kismmm da Irak'a
c) Be$ett Ekemmiyeti:
birakilmasi LSzim geldigi gorusunu mtidafaa ctmisJerdir Hiebir
Musul'un bulundugu «Mezopotamya Bblgesi»
eograft, iktisadi ve tarihl esasa istinad etmeyen bu talep,
yukarida da ifade edildigi Uzere geni§ aliivyon ovalarma sa-
ashnda Musul'u garaniiye almak i?in ortaya konulmus, bir
hiptir. Bu yiizden ilk caglardan beri ce§itli kavimlerin iggal ve
marjdaii ibaretti. Bu gibi muahedenamelerle bir memleketin
istUSsma maruz kalmi§tir. Fakat bu bo'lgede cok onceleri sik
hududlan tesbit edilirken, o memleketin hayatiyet ve temadi- sik ta§an «Firat» ve «Dicle» nehirlerinin hu.suie getirdigi
sini saglayacak iktisadi ve bir giiciin mevcud olup olmadigmi
geni^ batakhklar sebebiyie kimsecikler oturmtiyordu. Me-
dikkate almak teamiil icabidir. Bu gercek. Tiirkiye bakimmdan zopotamya tarihte ilk defa milfittan 4000 yd kadar once Asya
goz online getirilirse Musul'un bizim igin mustakbel hayati
iclerinden kalkaiak doguya dogiu go? eden «Siimerler»
ehemmiyeti dc daha ziyade ortaya cikar. Muhtemeldir ki,
tarafindan iskSn edilmi|tir, Qunkii bunlar batakhklan ku-
tngilizler'in Turkiye'yi ge?it vermes sarp daglarm bittigi nok-
rutarak zirai istihsale e]veri§]i hale getirmeyi ve kanallar
tada hududlandjrarak miinbit araziyi ve bilhassa petrolii
acarak bu araziyi sulamayj 90k onceden bifiyorlardi.
di§arida birakmalari, onu Garbe ve hassaten kendilerine muh-
Tarihce kisrainda hulasaten anlatdacagi uzere, son de-
ta$ bir istikbale sevkederek bu ihriyaclarm tatmini mu-
virlerde yapilan feptli hafriyatla medeniyetin bc§iklerinden
ka'uilinde arzu ettikleri birtakim i^timat degisjklikleri genjek-
biri oldugu tebeyyiin etmi§ bufunan bu bolgeye Stimerleri ta-
lesurmege icbar icindir. 1

kiben Sami irka mensup «Akadlar», «Babilliler» ve en

Burada Musul havalisinin zirai gelirlerinden ve petroliinlen
son olarak da «Araplar» gelip yeiie§mi§lerdir. Boylece bu-
bir patates, kutu icinde hayli buru§mug, kufulmus, ol-
rada toplanan muhtelif irk ve kavimler, asirlar siiren ce§itli
io- Ebubehir Ha/im TEPEYRAN a.g.c. sh: 260 vd. ihtilatlara ragmen hala milli hisier ve lisani hustlsiyetleriyle
II- Gerjektfin Lozan Konferansi'ndan her bahsedi§inde Lord
fnonft
Giirzon'wn kendisine Lozan 'dan memniin aynlmadigim, bir^ok tcklifiuin rcd- bariz bir surette aynliklarmi muhafaza etmektedirler.
dcdjlmi$ oklugunu fakal bunlan cebine koydugumi, harap bir memleket dev- Bu ve kavimler arasmda «Turkler» tarih bo-
cesit irk
ralan ycni Tiirkiye idarccilerinin vatanlarmi imar iciii kendisinden yakin bir
yunca hem kemiyyet ve hem de keyfiyet bakimmdan «h<akim
gelecekre mutlaka istifaraz taicbinde bulunacaklarini, i^te o zaman bu red-
dedilmis, tekljfleri cebinden ^ikarip bircr hirer onlann .dniine koyacagmi ifade unsur» olarak goziikmu^Ierdir. Zira bu havaliye valci Tiirk
etmi§ otduguridan bahseimektedir. inonu'nmi gilya Lord Giirzon'h is- g69leri son asirlara kadar devam etmistir. Bilhassa miladi Do-
tediklerini vermemig oldugu tarzda oviincrck naklcttigi bu sdzlerin manasi
a^iktir: Tiirkiye «geri kaimistik» tan kurtulmak i^in gerekli iktisadi
kuzuncu Asirda islSmlasmis. cesitli «Oguz Boylan» nm bu
imkanlardan mahrumdiir. Bugii.nk.ij iktisadi sikmiilar iJntinde, «Musul bolgeye gelip yerleatikleri tarihl bir ger9ektir. Yavuz Sultan
Mes'elesi» kadar bu sGzlerm ihtiva ettigi aci gercekler de daha bariz bir Selim'in §ark fiituhatindan sonra Iran tehlikesine kar§i Ana
sfirette ortaya cikmiyor mu?
 32 MUSUL MES'ELESl KAD1R MISIROGLU 33

dolu'dan getirilip yerle§tirilen Tiirkmenler de hesaba katihrsa, edilmesi gibi bir feklkete dogru gbtiirmekte oldugu mey-
Tiirklerin bu bolgede ekseriyet dandadir.
tejkil etmelerinin tarihl se-
bebleri anlasilmi? olur. Bu durumun Anadolu'nun gelecegi iizerindeki tesirleri
miithisrit. Sun'i bir devlet olan Irak, ergec parcalanacaktir.
Ne yazik aslinda halis Tttrk Boylari'ndan olduklan halde
ki,

kendilerine zoraki ve gayri ilmt bir surette ayn bir irk olduklan Zira Yahudilerin «Kurd Hareketi»ne nasil yardim ettikleri

§uuru verilraeye raeydandadir.16 Irak'in parcalanmasi icin bu parcalanmada

calisdan «Irak Kiirtleri»i2 umuini
niifusundan haric teiakki edilmektedirler.
Yalmz Irak'ta degil, Dogu Anadolu'da bile siitbesiit Tiirk
olduklan halde kendilerini ayn bir irk sanan Tiirk agiretleri
ha19 mevcuttur.13 Bu Kurt asjretlerinin aslinda Tiirk olduklan
gerceginin unutulraasi yetmiyormus, gibi bir de
«Tlirkmenle-
rin Kiirtlesmesi»i4 taranda aci bir tarihi gercekle karsi
kargiya bulunmaktayiz. Agir bir gafletin eseri olarak ortaya
cikmis. bulunan bu durumun memleketimizi tanh! «Brmeni
Mes'elesis nin yerine bir «Kiirtculiik Cereyani» mo ikSmeis
12- Ycryiiziinde «K ii r t I r k i» diye bir irk mcvcud olmayip,
bunlann za-
manla Arapca, Acemce vc Tiirkce'nin kansimiyla husfile gelmis bir dil
konusmalarmdan ibavet bir ayrilikla ayn bir irk suuruna ybneldikleri mu-
hakkaktir. Bu yonelisin de Tiirk- Kiirt ihtilafinda siyasi ve iktisadT menfaai
umanlarm eseri oldugu siiphesizdir. Bunlann aslinda Tiirk Boylan ol-
duklannin ilmi delillerini ta'dad ve lahlil etmek mevzuumuz haricidir. Ancak
bu bapia aydmlaninak isteycnler su kaynakiara basvurabilirler:
Kdip YAVVZ - Tarib Boyunca Tiirk Kavimleri - Ankara 1968.
M. Fahreddin K1RZIOGLU Kurtlcrin KOkii - Ankara 1964.
.-
M. Fahreddin KIRZIOGLU -.Kiirtlerin Tiirkliigil - Ankara,
13- Buna d&ir cski Van Meb'usu Ibrahim Arvas'm hatiratmdan
ahnan su
satirlar nc kadar aci bir gercegi aksettirmektedir:
«Ashnda Turk olup da lisamni degistiren bu muazzam kiitleye kotil bir-
sey atfetmek giinali ve vebaldir. Bendeniz §emdinan Kaymakami iken, Ger-
di Asireti Reisi «0 g u z» Bey'e sordum: «Bu ad, Tiirk adidir. Sana nereden
gelmi§'?» Cevaben: «Bcn deniz yirmibirinci Oguz'um. Bizdeki an'ane, baba
kendi evlSdma kendi babasimn israini verir ve bfjylece miiteselsilen devam
edcr.» «Maalescf Oguz Kabilesi'nden olan Oguz Bey ise bir kelime Tiirkce
bilmiyordu. Amcasi Kihc Bey de 8ylc. Ve Koc Beyi Kabilesi'nin Reisi Meh-
meinmin Bey de boyle idi...» (Bkz: Ibrahim ARVAS - Taribi Hakikatler -
Ankara 1969, sh;25, 26.)
14- Tafsilat icin bkz: Mehmet EROZ -
Kiirtlerin Tiirkliigii ve Tiirkmenlerin
Kiirtlesmesi - Istanbul 1966.
Turk
15- Rusya'nm sicak dcnizlere cikmak islikametindeki tarihi emellcri, dev-
lctlcrmuvazenesi bakunmdan sail- Avrupa Devletlerinin rekabctini icab et-
liriyorve bu emeUcriu tahakkuku Bogazlar'a miileallik bulundugu miiddetce,
mcs'ele dalia da nezaket kesbediyordu. Bogazlarin slratejik ehemmiyeti!
onlari elc gecirecek bir Rusya'nm, ingiltcre, Fransa ve Almanya
gibi biiyuk
devletlcr aleyhine bir muvazanesizlik ihdasina sebep olacagi cihetle
Rusya,
hedcfine dogru attigi her adimda, 50k kere bu devlclleri karxrsinda
bu-
luyordu. Tarihen sabittir ki, «Kmm
Harbi» nde nail oldugumuz yardimm
iimili bu rekabettir.
Bu sebeplc sicak denizlere cikmak icin Bogazlar'dan gayri bir yol arayan
Rusya, Kaikaslar'dan Iskenderun'a kadar olan sahalarda kurulacak
bir Er-
menis'tan'i himsyesi aluna alarak Akdeniz'e iskonderun'dan cikma
siya-
setini lakibe koyulmustu. Tarihteki mcshur «Ermcni
HarekiUi» nin ilk
sebep ve bu maksada bagh Rus tahrikleridir. Tiirk Millcti'nin azim ve
iimili
celideti sayesinde suya diisen bu musterek Rus- Ermeni plain yerine, yine
aym bugun bir «Kllrt Devletix mes'elesi ikame edil-
devletin lahrikiyle
mistir. Gercektcn tarih boyunca Tiirk Miileii ile hicbir
ihtiKfa dusmemi§ bu-
lunan Dogu Anadolu'nun Kurt sekenesini tahrik edenlerin yerli kiziilar
oldugu dikkatten kacmaraaktadlr. Bu sfiretle kurulacak bir «Kiirdistan»
ay-
nen Ermeni Devleti icin varid oldugu gibi Rus emellerinc bagli olarak
ptatUanmis ve bu maksadla masum Dogu Anadolu halkl, cesitli sekillerde
tahrik edilmistir.
Tiirkiye'dc I960 thlilaii'nden sonra Rusya'ya uciincu bir agir
sanayi rner-
kczi kurma hakkt bah^cdilince, bu is ifin iskenderun'u tercih ctmis olmasi
da aym Rus planina bagli bir haickettir.
16- Bkz: Hulfisi TURGUT - Barzani Dosyasi - Istanbul
1969.
«Paris'teki «Kiirl ihtilaline Yardim Komilesix uyeleri arasmda
pek 50k Yahudi bulunusu dikkati cekmektedir.
Hollanda'nin Amsterdam gehrinde kurulmus olan «Kiirt Cemiyoti* nin
baskam SilvioVan Raay basta olmak iizere, iiyelerinin bijyiik bir kisnn da
yahudidir. Acaba bu Avrupall yahndiler babalarmin haynna mi Kiirt Ce-
miyetleri kuruyorlar dersiniz? Yahudi, elini attigi igde menfaat
gdrmese
yamndan bile gecmez. Yahudinin amaci. Araplaiia Kurlleri birbirine
diisiirmek ve Orladogu'da at oynatmaktir.x (Bkz: MulHii TURGUT
-age
sh. 41 - 42) Tabii jimdi de Turkler'le Kiirtleri...
 34 MUSUL MES'ELESI KAD1R MISIROGLU

Miktarlan iki milyonun mutlaka ustundedirio. Arap

Tiirk'tiirler.
menfaati oian Rus ve Yahudi entrikalari kafidir.n Bu takdirde
ve Aeernlerle tarih boyunca daha yakin miinasebetler icinde
Tiirkiye oradaki irkdasjan ve kadmi haklarmdan feragat mi
bulunduklan halde «Tiirkluk» e mahsus husflsiyetleri Ana-
edecektir!.. Boyle bir parcalanmadan sonra kuruhnasi kuv-
dolu halkmdan daha ziyade muhafaza etmi§Ierdir20. Bunun
vetle muhtemel bulunan bir «Kurt Devleti» Dogu Anadolu
ruhl ve igtimai sebepleri raevzuumuz haricindedir. Ehem-
halki 19113 ciddi bir tahrik vasitasi olmayacak midir? Biitiin bu
miyetli oian bu vSkiamn Musul ve havalisindeki milli ve tarihi
hakikatler muvaeehesinde Musul havalisinin Tiirkiye'ye in-
tikalinin Dogu Anadolu'da oynanmak istenen «Kiirt$tilUk» haklarimizi isbata yeten bir keyfiyet olugudur. Aynca giiney
ve Dogu Anadolu 'nun, kendini ayn bir irk zanneden Kiirt se-
oyunu iizerindeki tesiri miithigtir.
kenesi, Musul'un Tiirkiye'ye intikali halinde Haleb'den Bah-
Haleb'in 40 kilometre giiney ve kuzeyinden Bahreyn'e
reyn'e kadar saf bir Turk cenberi i^ne almmi§ ve bu silretle
cekilen iki hat arasinda kalan 80-100 kilometrelik bir §erit
Barzani Hareketi'nin Tiirkiye Kiirtleri iizerindeki tahrikatina
iizerinde kesif bir Turk kOtlesi mevcuddur.is Bunlar lisaa, otf
kargl ciddi bir mSnia tesis etmek imkani saglanmi§ olacaktir.
ve milli §uur bakimindun en az Anadoki Turkliigu kadar
Bu noktadan Musul'un lurkiye'ye intikalinin zaruret ve ehem-
«Rarznm'iiin De Gaulle'c mcktup yazdigi glinlerde yahudiler Kiirtiertc miyeti iizerinde ne soylense azdu:!..
ili$kikurmak icin temasa gcctilcr. Yahudi temstlcisi, Kflrt temcilcishie
gunlan soyliiyordu: «Fransa'daki harb sanayii bi^.im elimizdedir. §imdi biz B- MUSUL'UN TARIHCESI
Irak'm istcdigi ucaklan vermeyecegiz, Verdigimtz lakdirde bunu size kargi
a) ilk Bevirler:
kullanacaklanm biliyoruz. Gelin iitifak edelim.»
«Yahudi temsilcisi Klirtlerle anla§mak i$in boyle bir numara cevirirken
Ditnyada ilk. medern eseiierin viicuda geldigi yerlerden biri
General De Gaulle cic: «Biz bu ucaidari vermeyiz. Araplar Mivage'lerimizi
israil'c kargi kuHanacaklardn\» diyordu. (a.g.e. sh. 45)
17-' KUrtctilUk mes'elesinde R.usya'mn tahriki yalniz Dogu Anadolu 19- Bugtin Irak'da ya§ayan Tiirklerin hakiki mikdarlarmi gostercn
KiU'tieri'nc kat|i degil, Irak Kurllcri'ne kanji da ayni istikamcttc ccrcyan et- giivenilir bir kaynak mevcud degildir. Osmanli Salnamelerindeki rakamlar da
mektedir;
hem cski ve hem de sirf askcrlik ve vergi mukelleftyctleri bakimindan tcsbit
edilrni^ oldugu iipinyaniUtcidir.
«Kurtcii gefinen bir grap ogrenci, dircktir'i Dogu Almanya kanabyla Sov-
Gelip gecen butiin hukiimetleri ile Ttirkler'c tivey evlad mufonelesi yapan
yetler Birligi'ndcn ahrken, baska bir grap da Hclianda vc ingiltere tarafindan
vc yanibagindaki kudretli Turkiyc'den cekindigi icin Tiirk sekenesini rniktar
besletiiyor. Isin garip tarafi Avwpa'da Kiirt alevini yakanlarm icinde ogrenci
itibariyle daima eksik gostenneyi itlyat haline getirmi^ oian Irak resroi
olmayanlar, Araplar, ErmenilcrTn dahi buluniigudur. oegriyati, yanm milyon civannda gasiennektedir. Halbuki Irak'da yajayan
AkiUan sira Irak'daki Kiirt Ccmaatine mSnevi destek olduklanm ileri
Tiirkmenleriii gercek mtktan muhakkak ki iki milyonun cok Ustundedir. (Taf-
siirenler arasindaRusya'dan «Ben Kitrd'um !» dlye gelip, Avrupa'daki silat fcin Bkz; Necmettin EStN Irak Tiirkleri - TUrk Kuiturii. sayi. s. sh: 48
-

Ogrenci gruplan arasma sizanlar da var. Ruslax sizar da biekiler durur mit? Ankara 1962, - Turk.Kulturii - Sayi; 5, sh. 42)
Amcrika ve tngiliz c'ntellijansi tarafindan bzel Qnlversltelerde bedava oku- Musul VilSyeti dahilinde Tiirkler'in niiJfus itibariyle iki milyonun cok
tulan Ortadogulu «casuslar» yinc bu gruplann arasma girip, onlan ustunde. yaiii eksen.yet teskii ettiklermin fiili dchllennden biri de Lozan
kiskirtiyorlar (a.g.e. sh. 51). Konferansi miizakereieri cinasinda murahhaslanmrzca ileri suriileri rey-i
«Arife gore Kurt mes'elesini Ruslar, tngilizler ve AmerJkahlar yarat- Sm (plebisit) teklifimizin kabul cdilmeyisidir. Bu teklif kanjisinda buradaki
maktadir. Ruslar bu dlvayi yaratmakla Ortadogu'ya inip yerlesmek sev- halkin rey vermek hususundaki cchUctleri gibi sudan sebcplcr ileri suren
Ingilizler, hi? siiphcsiz Turk nufusunun ckseriyet oldugunu, bu cihetle de
dasindadirlar». (a.g.e. sh. 71)
plebisit neticesinin Tulkiye lehine cikacagira gayet iyi biliyorlardi. Aksi
18- Bkz: Mukrimin Halt! - Mosul ve EIcezire"'de Oguz Tilrkteri -

halde me§hur «Vilson Prensipleri» de gozoniine alindigi takdirde, bu kadar

KbpriiliizMe Fuad - Oguz Elnolojisine DSir Tarihi Notlar - (Tiirkiye Mec- mSmul bir sebebe «Hayir!» demelerine mantiketi imk2n yoktur.
muasi'ron Birinci sayisindan ayn basim) Istanbul 1925; sh. IB - Dr. Untiling 20- Tafsilflt icin bkz. Ibrahim DAKUKI - Irak Tiirkmenleri - Istanbul 1.970.
FREMTZ - Turkmen Asirctlcri - Istanbul, 1334, sh. 13 vd.
 KADiR MISIROGLU 37
olan bu bolgenin 50k eskilere giden bir tarihi vardir. Ger9ekten
beser tarihinin en eski devirlerini anlatan efsineler buraya
gon admda bir reis cikararak ayrt ayrt kabileler halinde
aiddir.
ya§ayan Akadlart birlestirerek onlan Siimcrlere hakim va-
Gecen yiizyildan beri - bilhassa petrol arasttrmalarmi set-
.

ziyete getirdi ise de,onun Sliimiinden sonra Stimer - Akad

retmek 19m yapilan kazilarda - «Civi yazisi»21 ile yazilmi§
miicadelesi yenidcn bastamtshr. ikiyiiz sene siiren bu miica-
bircok kerpi9 levhalann ele ge9tnesi ve okunmasi, «iki nehir
delenin sonunda Siimerler, istiklallerini tekrar kazarrmtslardir.
arasi» manHsma «Mezopotamya» denilen bu bolgenin ta-
Fakat bu siralarda yine Sami trka mensup olan «Amuru»
rihinin gerii§ betide aydmlan nasini terain etmi§tir. Civi
larin kurduklan «Babil Devleti» tarafmdan esaret altma
yazismi icad eden Silmerler miladdan 4.000 sene evvel bu
ahndilar.
bolgeyc yerlc.jmi.5ler ve yiiksek bir medeniyet viicuda ge-
Amurular. M. O. 3000 ytllarmda bu bolgede goziikmeye
tirmi§lerdir. Batakhklan kurutarak ziraata elverijli genis
baslamislardt. Bir ktsmi Filistin ve Suriye'ye, diger bir kismi
aliivyon ovalan ortaya 9ikarmislar, takvimi icad edip seneyi
ise Siimer ve Akadlara komsu topraklara yerleserek kisa za-
oniki aya taksim etmis.ler, madenieri igleyerek 9e§itli esyalar
manda kuvvetlenmislerdi. Daha ziyade Akadlartn kurduklan
ve medeni eserler ortaya koymu§lardir.
«Babil» adiyla amlagelmislerdir.
Kurduklan sehirler zamanla niifus ve medeniyet9e gelisip
Bunlann en kuvvetli krallan tarihen meshur birka9 kanun
kuvvetlenmi§tir. Her sehir, dahilde miistakil bir goriiniije
vaznndan biri olan Hamurabi'Ak. Etrafmdaki kavimleri maglup
malikti. Fakat, bunlar dts tehlikelere karst bir nevi federasyon
edip Mezopotamya havalisini tek bir devlet haline getirdikten
te§kil ediyorlardi. Her sehrin basinda «yan ilah» kabul edi-
sonra kendisini imar islerine vermis, birjok tapinaklar, kaleler
len bir kral bulunurdu. Bunlardan biri, federasyona ba§
viicuda getirmijtir. Aynca o giine kadar can olan hukuk ka-
se9ilirdi.
idelenni toplayip tabletler uzerine yazdirmi§tir ki; bunlar ta-
Uzun zaman gayet bu federatif devletler
iyi idare edilen
rihte Ukyazdi kanunlardir.
arasmda zamanla ihtilaflar cikti. Federasyona bas olmak is-
BIbilliler, Hamurabi'nin bllimunden sonra iistunliik ve
teyen sehirler arasmda muharebeler zuhur etti. Bu kansikhk-
hatta istiklallerini uzun miiddet koruyamamislardir. Kuzeyden
lardan istifade eden «Akadlar» M. O. 2750 yilinda zengin
gelen devamh taarruzlara maruz kalarak, once «Hititler»in,
Stimer §ehirlerini ele gecirerck idareleri altina aldilar. Bunlar
daha sonra da «Asurlular» in esSreti altina ge9tiler (M. O
Mezopotamya'ya Stimerlerden soma gelmis ve daghk kuzey
1710).
bolgeye yerlejmis «Sami trk» a mensup kimselerdi. Me-
Mezopotamya'mn kuzey kisimlarma yerlesmis olan Asur-
deniyet9e Siimerlerden 90k geri olmakla beraber zamanla
lular M.' 6. 2000 yillarma kadar miistakil bir devlet haline ge-
yakrn komsuluk miinasebetleri i9inde onlardan yaziyi ve muh-
lememislerdi. Onlan bu tarihte birlestirip miistakil hale ge-
lelif san'atlari ogrenmis, ve kuvvetlenmislerdi. Aralarmda Sar-
tiren reisleri Sargon olnrujtur. Bunun zamanmda bassehir
21- Siimerlerin icacil olan «civi yazisi* ve ele gc^en bununla yazilmig ta- « Asur» sehri idi. Sonradan «Ninova» ya tajmmistir.
rihi vesikalar hakkinda malumat icin bkz: Ahmet Cevad - Alfabe'nin Mensei Ziraate gayn miisaid daghk araziye yerlesmis, bulunan
- Istanbul 1933 - Ferik Cemal - Yazi Tarihiiiuen - Servet-i Fiinun Mec-

386.
Asurlular, daha ziyade avcilik ve hayvanctlikla istigal et-
muasi. S: 1947, sh. 370 - S: 1948, sh.
tiklerinden komsulardan daha muhariptiler. Buna ragmen
 KAD1RMISIROGLU 39
38 MUSULMES'ELESI

sQretiyle bastanbaija imar etti, Bilhassa Babil'dc mabedler,

cmceleri dagmik kabileler halinde yasiyor ve giineydogu Ana-
saraylar ve asma bahceler gibi efsanevi eserler viicGda ge~
dolu'da ya§ayan «Mitanniler» Devleti'nin hakimiyeti altin-
tirdi. Dunyanin «yedi harikasi» ndan biri sayilan me§hur
da bulunuyorJardi.
« Babil Kulesi»deO'nuneseridir.
Bu devletin Hititler tarafmdan yikilmasmdan sonra oldukca
Ancak bu devletin san ve sevketi, Buhtunnasir' dan sonra
kuvvetlcnip civar sahalara yayildilar. Anadolu'da Kayseri do-
fazla devara etmedi. M. 0. 532 yilinda Perslerin hUcumiryla
laylanna kadar uzanan genis. bir sahada bir9ok koloniler mey-
ikinci Babil Kralligi da son buldu. Bundan sonrasi burasi,
dana getirdiler. Irak, Suriye, Filistin ve hatta" Iran ve Misir'i
Iran'm bir vilayeti haiine geldi.
ele gecirerek biiytlk bir iniparatorluk tesisine muvaffak ol-
Iran Hukiimdan U^nncu Ddrffmn M. 6. 331 yilmda Erbil
dular.
civarmda Biiyiik hkender'c yenilmesiyle Mezopotamya'nm
B.n genis devlet, komsularmin devamh surette ta-
idaresi Makedonyahlar'a gecti.
arruzlanna miltruz kalarak yava§ yavag yipranmaya basjadi.
tskender'in HindistanSeferi'nden sonra M. 6. 321 yilmda
Once Misir, Asurlulann boyundurugundan kurtuldu. Arkasm-
Babil'de olmesi U2cri.ne istHa" ettigi genis topraklar, onun ge-
dan Kafkasya uzerinden giineye sarkan «iskitler»in birkolu
neralleri arasinda taksime ugt:adi. 3u taksimde Mezopotamya
olan «Kimerler» Asur topraklanna hiicum ederek onlan
hkender'in general lerinden Selefkus'xm hissesine diis.tii.
zayif diisurduler. Bu durumdan faydalanan BSbilliler Medlerle
buleserek Asurlulara kargi harekete gecriler. Uzun siiren mu-
Yahudileri' biiiiin beseriyetc kargl kinlendiren bin;ok ehemmiyclii tarihi
harebeler sonunda onlari maglup ederek M. 6. 612 yilinda bu amilden biri olan ve Yahudi taribinde BSbil EsSreti diye adlandinkm esa-
devlete son verdiler. rct, igte bu Yahuda Devleii'nm M. O. 586 yilmda Babilliler tarafmdan i$gal
Bu devletin yikdismdan .soma eski «Babil Kralligi» ikinci ve istilSsiyla ortaya tjikmijlir. Bu devletin me§hiir hiikiimdan Buhtunnasir,
Yahudi esirlerini gayel agir imav ve in$a i^lerinde esir olarak galigurmigtL
defa olarak ihya edildi, Bu hukiimdan olan
devletin en iinlu"
Fakat clli yil surcn Babil esaretinin sommda Iran htikumdai'fannm lutuf ve
Buhtunnasir (frenklerin ifadcsiyle Nabukadnezar) M. 6. 586 yardimlanyla knrtulan Yahudiler (M. O. 538) yeniden Filistin'e doniip
yilinda Suriye ve Filistin'i fethederek buradaki «Yahudi Dev- dfjnmemckte bir hayli tereddud gec.irmi§lcrdir. Zira esir olarak girdikleri
Babil gehrinde, zamanla ticareti ve bir^ok ehemmiyetH mevkii ele gefircrck
leti»ne son verdi. Kudiis'ii yakip yikarak Yahudileri esir edip hakim bir vaziycte gelmi^ bulunuyoiiardi. Buna ragmen Yahudiler'in bugunc
Babil'e gdttirdu.22 kadar muhafaza edebildikleri fanatik irkT asabiyet roluaii oynayarak Fil-
istin'e avdelleri tahakkuk etmijdr.
Buhtunnasir, meraleketi, bu esirlerden de istifade etmek
BSbil esareti, Yahudi tarihi boyunca hemen her devir ve yerde tek-
rarlanan, esarct ve magiubiyetle ba§Iayip goriinmez bir Mkimiyet tesisine
22- Ne zaman yasadigi kat'i bir surelle tesbit edilemeycn fJazreti Musa, yiikselmeleri, sinsi faaliyetlerinin lipik bir misaiidir. Bugiin dc bu hSdisenin
jsrailogullan'm Firavun'un esaretinden kurtararak Misir'dan cikarmis, fakat benzerleri, memlek'etimiz de dahil olmak iizere, Diinya'mn birjok yerlcrinde,
«Arz-i mev'ud» a gircmcdcn yolda olmtifjtiir. Fakat yerinc gecen «.Ye$u» aym ruhu muhafaza etmis buhinan Yahudiler tarafmdan .gcr5ekle§tirilmi§
«Kenan 1 1 1 e r i» denilen topraklan ele gecirerek, israilogullan'ni iskEna bulunmaktadir.
muvaffak olmustu. Bilahare komsularma kiyasan bir krallik haiine gelen Bilhassa TQrkiye'ye, tspanya'daki biiyUk «Yahudi KatliSmi»ndan sonra
Israilogullari, en muhtcscm devirlerini Hazreti Suleyman zamamnda idr3k Osmanli Sultanlannm lutufkSr ve insanl kabulleri sayesindc gelip yeriesen
cttiler. Onun M. 0. 877 yilinda vefati tizcrine bu devlet ikiye aynlarak Yahudilerin milletimizi ifsadla kudret ve sevketimizi zarafa ugratip buyiik
gtineyde«Yahuda» kuzeyde ise «lsrail» kralhklan tesekkul etmisH. imparatorlugumuzun elde gikmasina sebep teskil eden sinsi faaliyetlcri,
israil Devleti M. O. 719 yilinda Asurlular, Yahuda Dcvleti ise M, O. 586 ayn bir cild teskil edecek kadar genis bir mevzudur.
yilinda Babilliler tarafmdan isga! ve istilS edilerek ortadan kaldmldilar.
 40 MUSUL MES'ELESt
KADlR MJS1ROGLU

Malum oldugu iizere hkenderin generalleri tarafmdan eden Iraklilar, O'nun jehadctinden sonra biiyuk oglu Hazreti
O'nun isgal ettigi tilkelerin taksimi ile
kumlan devletler uzun Hasarii Halife ilan edip kendisini Kiife'ye d§vet eylediler.
dmiirlii olamarmslardir. Bu sebeple Mezopotamya sirasiyla
Harb, darb ve kan dokrnek gibi islerden hazzetmeyen, alim ve
Partlar, RomaMar ve Sasaniler'in idaresi altma
gefti. tialfik bir jahsiyet ohm Hazreti Hasan, kisa bir mticadeleden
Sistofler'in bircok ie ve dig gSilelerle
zayifladtklart miladi ye- sonra Hiiafeti bazi §artlarla Hazreti Muaviye'ye devretti.
dinci asirda, Arabistan'da yeni ve zinde
ebedi bir imaii Bu hMise efkari biraz yati.stirmi§ gibi goriindiiyse de Haz-
mes'alesi parlamis bulunuyordu: Islamiyet....

b)Muslutnan Araplann Hakimiyetinden Osmanhlara

23- Otedcn beri bazi kimseier Hazreti Muaviye'yi, Islam tarihinde «Ve-
intikaline Kadar Musul rftset usulu»nti ilk defa olarak ihdas ettiginden
dolayi tenkid edegel-
mijlerdix Halbuki islamda idare 19m muayyen bir §ekil emderilmi§ degildlr
Rabbin insanliga bir me§'ale olan son Peygamberinin, ebe- Bu sckil, ister saltanat, ister cumhuriyet olsun, islami sayilmak icin muay-
dt bir teyid-i ilahiyeyemazhar olatak getirdigi «Vahdini- yen vasiftan Miz olmak mecburiyetindedir. Bu vasiflar §unlardir:
yet» o ana kada dehset, dalllet ve gejitH ihtilaflar icinde 1- Ahkam-i {jer'iyye'nin tenfizi,
bu- 2- Emanetin ebline tevdii,
lunan dagimk Arap kabilelerini birle§tirerek
zaptedilmez bir 3- Sura
kuvvet haline getirmisti. 4- Biad.

Daha Birinci Halite Hazreti Bu sartlar ne sGretle tahakkuk ederse ctsin, mevcut olsalar, o idare
Ebubekir zamamnda hfilen Su- islamidir,
riye'nin «Humus» sehrinde medfun biiyiik miicahid Halid bin Bunun dismdaki hususlar zainatia, zemine gore tgyin ve tesbit edilmek
Velid kumandasmdaki bir Arap ordusu, Irak'in bir kisim §ehir iizere bir «maslahal mesclesi» telakki ediimistir. Yani
islami idare,
ve kasabalarim fethetmisii. Boylece baslayan nev'i §ahsina miinhasir bir idaredir. Tabiatlyla su veya bu idare tarzimn
Irak'in fethi, islam'a bir baskasindan daha yakm veya daha uzak oldugunu sbylemek
Hazreti Omer zamamnda buraya gonderilen de
Sa'dtbni Vakka's her zaman mumkiindur.
kumandasmdaki islam Ordusuyla ikmal ediimistir. Islam'da devlet reisi, yani Halife'nin haiz olacagi sartlar bakimmdan
Sa'd ibni _

Vakkas, 636 yihnda Sasani Ordusu'nu mtithis Islam Hukuku nazariyatinda ycr aian hususlarm izahi ayn bir mes'ele ise
bir surette de, burada muhim bir noktaya temas etmek istiyoruz. Hilafet'in otuz senc
maglup ederek bu havaliyi Hilal'e rtai eylemisti.
devam edecegini, ondan sonrasmin ise «aci bir mclikiyyet» yani sal-
Fethi miiteakip burada kurulan «KQfe» ve «Basra» tanat oldugu yohtnda hadis-i §erife istinaden «Hulafayi Rasidin»den son-
sehirleri bilahare Dordiincii Halife raki halifcleri kabul etmek istcmeyen kimseier g6riilmii§tar. (Bkz:
Hazreti Ali ile O'nun §am
«Hilafctin Mahiyet-i Jer'iyyesi Hakkinda Bir Nutuk iinvaniyle Seyyid Be/in
Valisi HazretiMuaviye arasinda zuhur eden ihtilaflarda son T.B.M.M.'nde irad eyledigi nutku ihtiva eden istatibul,- 1341 tabi taribli
derece ehemmiyetli bir roi oynamistir. Bu eser.)
ihtilafta milium bir
mevkii olan ve islam tarihine «Cemel Vak'asi» Hakikatte bu hadis-i §erifin bu tarzda telakkisi yanli^tir. Zira:
adiylagecen Peygamberin dbrt esasli vazifesi vardir:
muharebe, Basra civannda cereyan etmistir. Bu
vak'adan 1) KSinatin Halikmdan ahkam telakki etmek, y3ni vahye muhatab olmak.
sonra Medine'ye donmeyerek Kufe sehrini merkez 2) Bu ahkami jerh ve izah etmek, ySni hadis-i §eriflerle varid olan
ittihaz edip
siyasi faaliyetini bu havaliye teksif ictihadlarda bulunmak.
eden Hazreti All, 661
3) Allah'dan telakki edilen, hadis-i seriflerle gerh ve izah olunan ahkami
yihnda bu sehirde «Hariciler» tarafmdan sehid
ediimistir. tatbik ve icrS eylemck,
Islam tarihinin en aci ve iiziicii bir vak'asi 4) Ruhlarda tasarruf etmek, yani manevi bir iktidar ile miicehhez olarak
olan Hazreti Ali -
Hazreti Muaviye ihtilafmda, Hazret Ali taraftarligi islamT emirlcri kuvveden fiile cikarmak.
ill- emayu-.
 42 MUSUL MES'BLESI
red Muaviye'mn «veraset usulii»23 nii ihdas ederek yerine
oglu Yezidi birakmasi (680) Irakhlarm yeniden galeyamm
mflcib oldu. Bu defa Hazreti Ali'nin kiiyttk
HUseyirii Halife ii&n edip KQfe'ye $agirdilar. Hazreti Hiiseyin
Kufe'yc gelirken yolda Site efradi ile birlikte 10 Muharrem 680
tarihinde feci bir surctte §ehid edildiM.
«Peygamber vekiliigi» manSsina gclsen «Hilafct»i deruhtc eden
gahlSta mibiivvel Slfatl ile kiiim nlan birinci madde haric;
hakkin mevcud olmasi halmdedJr BUmulUyle Hilafet'i temsil vc
ki; biitiin
icraya kaadir lam bir halifcniu ortaya cikmasi miimkiin olur. islam tarihi
bid fiye Linden nihayetine kadar tcikik edildigi zaroan gdcflHlr tot bu 119 garti
da ncfsine cem edebilmi? olaalac, Peygamber aleyhisselStu vesselSmin ve-
fittim fakip eden ilk otuz yil ieinde gelmig olanlardir. Ondan sonrakilcr ise,
bu (f$ sifimn bir vcya ikisinde eksik kalmak suretiylc bu kemali ihraz e-
dememitrteidir. Aralann Omer Ibn-i Abdiitaziz ve bir^ok Osmanli Halii'esi
gibi biiyiik gahsiyetler oldugu halde bunlar daima bu tig sifati da nefislerinde
cem edememi; oimalan noktaswda birlegmektedirler. Osmanblar bu ek-
siklikleri « § y h ti 1 s S m
c 1 k» ve :*air miicsscselerle lelafiye gayret etm'15-
I
i 1 ]
lerdir.
Binaenaleyh) yukanda gcccn hadis-i jerifin Peygamberin vefalmdau
zikri
Otuz yil gectikien sonraki halifclcrin «halife olmad.iklan» manasma degil,
halifeye aid her tic jarti da nefislerinde cem' edememi? bulunacaklan ve bu
yiizden de tarn vc kamil bir Hilafett gercekie§tireniiyccekleri hususunda bir
«ihbar-i peygamberi» olarak kabul ctmek ISzim gclir. Yani bu hadTs-i
gerifle Hazreti Peygamber otuz seneden sonra gelecek halifeleri, halife say-
mamaya kil'ayet edecek bir kistas beyan ctmek yerine, onlarm vasiflan
ariyle vaki olacak fiili eksikligini bildirmis, olmaktadir.
Diger taraftan bahsi ge?en hadis-i gerifteki «!bareyi meliken aduda»
seklmde okuyarak, otuz- seneden sonrasmi wisinci saltanat» telakki etmek
hususunda da ittifak yoktur. Bazilan bunu «mulken adttda» suretinde oku-
makta «adud» kelimesini de daha dcgru olarak me§akkatfi» manasina ham-
]ederek bununla Peygamber'den otuz sene sonra baslami§ olan siyasi
9alkantllara ve bunlann idareye iras cyledigi metjakkale i§aret edilmis. bu-
hmdugunu iddiaetmek tedirler. (Tafsilat icin bkz: Kadir Misii'Oglu - Gecmis.i
ve Geleccgi Istanbul 1993 sh. 29 vd.)
ile HiUtfet.
24- Oteden beri iizerinde 90k sey yazilmig, r,oylenmi^ bulunan Hazreti AH
- Hazreti Muaviye ihtilafmi tazelemenin miisltimanlara hi9bir f'aydasi yoktur.
Hazreti Alt, nefsinde «A§ere-i miibe§§erre», «cihar-i ya r-l Gu-
zin», «vahiy kS.tipleri» gibi en jerefli zUmrelere dahil olmak, Sevgili
Peygamberimizin amcazMesi ve damadi bulunmak kabilinden emsalsiz
gerefleri ccm'elmi§tir. Bu yuzdendiv ki, O'nunla Hazreti Muaviye arasindaki
KADIR MISIROGLU
Alevilerce «matera gunii»2S ilan edilmi§ bulunan bu
oglu Hazreti .
ihtillfl, edebe mugayir olarak bir «§ahsiyetler mukayesesi» jekline
dokineyip bir «igtihad mes'elcsi» telakki etmek ve Allah'a havale eyle-
mck en dogru yoldur. Hikmcti tarn olarak ancak Ccnab-i Hak tarafmdan oi-
lmen bu ihtilaTiarm «tasavvufi cereyanlar»la «ilmf paUsmalamn
bajlamasma amil olmak gibi umulmadik neticeler tevlid etmig oldugu da ta-
rihi bir vitkiadir. Gct'9ckten bu ihtilaflara kanfarak giinaha givmckten korkan
hirlakim ziibd ve Iakv3 ehli, tasavvufT bir ya^ayi^a yonelmi§ bir kisim kim-
seler de jahaddiis eden kargajaliklar ytizunden - kaybolacagindan kork-
digcrierinin bi- tuklan - islamt esaslan tcsbite koyulmuj ve bu suretle islamt ilimlerin te-
mellerini atm^lardir.
Bu hususta serdcdilecek din! delillcr pek 50k tur. Biz. bunlardan s3dece bir
iSnesini nazar-i dikk alien nize arz lie iktifa ediyoruz. Biiyiik islam
alimterinden Kadi I'yaz'm «§ifayi §erif» adiyla telif cyledigi escrdc de-
li ilmektedir ki:
«Resullah (s.a.v.) Hazretleri Muaviye'ye memleketlere hakim olmasi 19m
dua buyurmujlardir. Bu scbcplc, Hazreti Muaviye dc HilSfet makaminanSil
olmusjur. ibn-i Mes'ud (r.a.) Resulullah'm bu husustaki duasiru §oyle
hvayet etmi§tir: «AlIahim!... Muaviye'ye Kitabm ilmini, fikhmi ogrct, belde-
lew hukim kul vc O'nu azaptan muhafaza eyle!..» Diger bir rivSyette ise
«Muaviye kat'iyyen maglub olmaz» buyuruldugu rivayet edilmisjtir.
Hazreti AH bunu duyunca: «Egcr bu hadts-i §crif i bilseydim Hazreti Mu-
aviye ile barb etmezdim!» demljtir, (C. I. sh. 660). Ancak junu ifade etmek
lazim gelir ki, her miisliiman icin tabit ve zaruri olan Hazreti AH ve «EhI-i
Beyt* muhabbetini bir paravan oiarak kullanmak sQretiyle bu ihiil3.fi
koriiklemeyi mill! siyaset haline getiren Iran, Islam tarihinde 90k rac^'um bir
rol oynamj§tir. Hakikatte dint olmaktan ziyfide siyast maksadlara bagli ola-
rak ortaya cikan bu «^ia Siyaseti» her jeyden evvel On Asya Turkiugu"
itib-
ile Orta Asya Turkliigii arasina bir karakedi gibi girmi§ ve Biiyiik Tiirk
Alerni'nin parcalanmasina veya en azmdan birlejememesine sebep olmu§-
tur. Iran, On Asya'da kurulan Selcuklu ve Osmanli impaiatoiiuklanndan,
kendi irkt ve millT varhgi i?in duydugu endijeyj bcrtaraf ctmek maksadiyla
.jia'yi mutaasstbEnc bir surettc benimsemi§tir. O kadar ki, Anadolu'nun gizli
gizli ^iilejtirilmesi hususundaki gayretlerle iktifa etmeyerek, Rumeli'ye
sicrayip Osinanhlari hem onden ve hem de arkadan han9erlemeye 9ali53rak
onlarm, kiifiir ve ilhSd alemi olan Garba karsji cansiperane miicadelesini zaa-
fa ugratmak i9in asirlarca caligmijtir.
iranlilann §iS ySni Hazreti AH taraftarligi dSvasmdaki samimiyetsizlikleri
§ununla da sabittir ki, insanligm en biiyiik nasibi olan islam kendilerine
Hazreti Omer'in cihad gayreti sayesinde ulas,tigi halde, onun adini h212 kiifiir
makammda kullanmaya devam eunektedirlcr. Yoksa normal bir dinihisle
hareket etmis. olsalardi. Hazreti AU ile hi9bh ihtilSfi olmayan Hazreti Omer'i
-
tslSm'in kendilerine utasmasina vesile olmu§ bulunmasi bakimmdart ba?
tgci etmeleri gerekmez miydi?
25- Eger islam'da m'atem tutmaya cevaz verilmij olsaydi siinnilerin mii-
 l^AI71K M1.MKUULU

44 MUSUL MES'ELESi
Tiirk gbcleri, had safbaya ulajmistir. O derecede ki, Abbasiler
miinhasiran Turkler'den kurulu ordunun ikameti icin
hMse, Irak halkimn ruhunda derin tesirler husule getirdi. Bu «S amarra» admda hususi bir sehir bile tesis etmislerdir.
suretle kurulan Emevi Hilafeli aleyhine gizli gizli jalijmalsua
Bu devlefte bircok kiymetli ilim adamlan, vezirler ve
devam ettiler. Buna kar§i Emevi Halifeleri ve Yezid de hiikumdarlar yetismistir. Bunlarm en iinliisu olan Ildrunur
dehsetli bir baski ve takip ile aleyhtarlanm bertaraf igin elin-
Re§id 27 (767 - 809) in zamaninda Bagdad'in niifuzu, Hin-
den geleni yapmaktan geri kalmadilar. Nihayet Horasanli bir
distan'dan Atlas Okyanusu'na kadar uzaniyordu. Fakat ondan
Turk olan Ebu Mttslim'in sevk ve idare ettigi bir ihtiiai so-
soma gelen Halifeler bu durumu devam ettiremediler. Siyasi
'
nunda «Emevi Devleti» yikilarak yerine « Abbasi Devleti» sonra da «Buyuk
iktidar iince «Buveyh Ogullan»na
kuruldu.
Selfuklularxa gecti. Halifeler artik sirf bir marievt kudret
Emeviler zamaninda (661 - 750) Hilafet merkezi §am'di.
remzi olarak kaldilar.
Bu defa Bagdad Hiikiimet merkezi yapildi. Bu suretle Irak,
Selcuklu Devleti'nin yikilismdan sonra Musul'da Nureddin
Islam Alemi'nin merkezi durumuna yiikseldi.
Zengi bir « Atabeylik» kurdu.
Hazreti Peygamber'in amcasi Hazreti Abbas'm ahfadi olan Hulagii'mm Irak iizerine yuruyerek Abbasi Devleti'ne son
Abbasiler, Hilafet'i Tiirkler sayesinde elde etmisteidi. Bu verdigi, 1258 yilmda Halife'nin niifuzu, Bagdat sehrmin hu-
yiizden 1258 yilma kadar devam cden Abbasi Devleti'nde dudlan dahiline miinhasir bulunuyordu.
Tiirkler 50k hakim bir rol oynamisjardir. Zira Tiirkler
Mogol istilasi, yalap yikan bir sel halinde gelip gectikten
islamiyet'ten evvel kuzeydoguya,Kipcak havalisine dogra go? sonra, Musul, iran'da kurulan «ilhanblar Devleti»nin
etmektelerdi. Fakat Islamiyeti kabul ettikten soma bu is-
hakimiyeti altma tlhanhlar burasmi bir vali marifetiyle
girdi.
tikamet guneydoguya dogiu degiserek, Irak, Suriye ve Ana-
idare ediyorlardi.1340 yilmda Bagdat Valisi mustakil bir
dolu'nun buyiik olciide ttirklesmesi hSdisesi gerceklesmi;-
hukiimdar gibi hareket etmeye basjayarak mensup oldugu
tir.26
«Celayir» ailesinin hanedanmi kurdu. Bunlarm idaYesi
Bu kesif Turk kitlesinin askeri guciinden istifade etmek is- yilmda olmak
zamaninda bu havali, biri, 1393, digeri de 1401
teyen Abbasiler, Hilafet'i onlar sayesinde ele gecirdikleri gibi
iizere iki kere Timurleng'in hiicumuna maruz kaldi. §ehir
ordulanm da tamamen Tiirkler'den teskil ettiler. Bu durum,
bajtanbasa yagmalanarak ahalisinin bir kismi kilictan
Turkler'in Islamiyet'i
muhafaza ve miidafaalarmm bin yillik gecirildi. Bu hareket esnasinda buradan ka9an Ahmed Celayir,
azametli tarihini, daha da geriye gotiirerek Hicri Ikinci
Asirdan bajlatmaya hakli bir esbabi mucibe teskil etmektedir. 27- Abbasi Halifclcrinin besjncisi olan Himn-ur Repd 7S6 yilmda 22
Bizans'tan aldiklan araziyi maliklne olarak Tiirklere yajlnda Halite olmu§tur. tdareyi daha ziyade Tiirk asiili «Bermekli
Ailesi» ne birakmisur, Fakat sonralari ce§itli endi$clerle bu aileyi tama-
birakmalari bu havaliye daha fazla Tiirk muhacirinin gelmesini
men imha ctmesi, bilytlk bir haksizhk olmu§tur. Tertip ettigi sefShSt
intac etmi§ ve binnetice Tiirkler bu devlette gayet itibarli ve aiemlerinde okunan binbir gece masallanyla §ark'ta ve Garp'ta sahret ka-
imtiyazh bir mevkie yiikselmisterdi. Bilhassa Miladi Do- zanmi§tu\ Alman imparatoru $arlmarila dostluk kurmu§, ona hediye ettigi
bir fi! ile calar saat, Garplllarm pek fazla hayret ve korkulanni mficip
kuzuncu Asir bajlarindan itibaren Irak havalisine akin eden 1

olmustur. Bu hadise dc, O'nun deviinde islam Diinyasi'mn Garb'a

Ustiinlugimu gostci'en caiib-i dikkat bir misttldir.
barek Peygamberimizin sevgili «Ehl-i Beyt» ine kars.1 rev§ gGriilen bu kor-
kunc zulumden dolayi, Alevilerden daha ziyadc matem tutmalan gerekirdi.
26- Ahmet Refill - Tarih-i UmOmT - Istanbul 1 327, C: 4, sh. 282.
 40 MUSUL MbS'ttLtiSl KADIR MISIROGLU 47

Timur'un blilmu uzerine ,1410 yilmda tekrar Bagdat'a geldi. 90k

A/i'nin oglu idris-i Bittisi adindaki bir kiirt ileri geleninin
Fakat Karakoyunlu Hukiimdari Yusuf tarafmdan olduriilcrek miiessir ve makbul hizmetler ifa ettigi hususunda btitim kay-
Celayir Hanedam sonduriildii. naklar muttefiktirler.29 Yavuz Sultan Selim Han da Kiirt beyle-
1468 yilina kadar Karakoyunlular, bu tarihten 1508 yilina rine, bu itaatlerine kar§ilik olarak eskiden sahip olduklan top-
kadar da Akkoyunlular idaresinde kalan bu bblge, bu tarihten raklar uzerindeki beylik haklanni tamyan beratler vermi§tir.
Osmanhlar'a intikalinc kadar da SafevT Devleti'nin Bu durumun tabii bir neticesi olarak «Musul» ve «Kerkuk»
hakirniyetinde kaldi. de dahil olmak iizere butiin bu havalide hutbelerde Yavuz Sul-
tan Selim Han'm adi okunmaya ba§larni$tzr,30 Bu suretle
c) MusnVun Osmanhlar Tarafmdan Fethi ve Musul, tarihte ilk defa olarak Osmanh Hakimiyeti altina gir-
Burada Osmanh idaresi mi§ oluyordu.
Dogu Anadolu'daki bu Osmanh HSkimiyeti giineye dogru
Tiirk- Islam tarihinin dev salts iyetlerinden bin olan Yavuz inildik9e sirf l&fzi bir maliiyet Bu yuzden
arzetmekteydi.
Sultan Selim Han, azamctli Osmanh TahU'na 9ikttgi zaman CaldtranSef'eri'ni miiteakip «Diilkadir ogulIan» arazisiyle
(1512), «§ia» yi milli bir siyaset olarak benimsemi§ bulunan «Diyarbekir», «Mardin» gibi §ehirlerin fethi mecburiyetiy-
.trau, Anadolu iclerine kadar yayilan bir ca.su.s-.5i1 kadrosilyla, ie karsjlas.ihms.ti.
Devletin dyhili siikfin ve huzurunu ihlal etmek ve O'uu Mardin yakmmdaki «Eski Ko9hisar» da gergekle^en
parcalayip eic ge^irciek istikametindeki faaliyetlerini had saf- Osmanh Zaferi uzerine (1516 Mayis ba§larmda) fiilt fetih,
haya vardirmig buiunuyordu.2B Bu yuzden tertip edilen Musul ve Kerkuk'e ula§mi§ oldu. Nihayet 7 Nisan 1517'de
«£akhran Seferi» nin §ah hmaifin hezimeti ile neticelenme- Mardin Kaiesi'hde devam eden son Safevt mukavemeti de
si, (1514) Dogu Anadolu'nun tamamen Osmanh Hakimiyetine kmlmca Musul ve Kerkiik fulen fethedilmis, oldu.
gefmesiili saglamigtir. Bu neticenin istihsalinde burada sakin Yavuz Sultan Selim Han'dan sonra bazi Tiirk ve Kiirt Bey-
«Kiirt Beyleri» nin Osmanhlari iltizam etmeleri gayet leriOsmanh niifuzundan ciktp Iran nufuzuna ge§mi§l6rdi.
ehemmiyetli bir rol oynami§tir. Gercekten Caldiran Se- UstelikOsmanh Iran miinasebetleri de bir ttirlii istikrara
-

feri'nden once Dogu Anadolu'yu nufuzu altmda bulunduran kavugmuyordu. Bu yuzden devrin Osmanh Sultani Kanuni
Sah Ismail buradaki Kurtlere kar§i cok siki bir siyaset takip «Irakeyn3i Seferi»ni tertib ederek ordusunu onceden Ve-
etmi§ ve bir^ok Kurt Beylerini tevkif ve'hapsetmi§, maiianm
29- idris-i BitHsiwn bu hizmetteri sayesinde butiin Dogu Anadolu'yu ko-
ellerinden almigtrr. Hutbelerde mecMren Sah Ismail'm adini
!ayca idaresi altina alan Yavuz Sultan Selim, bu zata o kadai' lutuf ve ihsan-
okuyan ve cogu siinm olan bu Tiirk Kiirtler'in Safevilere iarda bulundu, itimad ve tevecciihte o derecc ilcri gitti ki, kcndisine
baghhgi sirf korkuya dayanmaktaydi. Bu yuzden takdire tugrasini haiz ve fakat isim ycrleri bo§ birakilmi^ iermanLar g5nderei'ck is-
tedigi isimleri yazip luziim gQrdugti Kiirt Beylerine Padi§3h adina «beylik»
§&y3rt bir tehaTukle Yavuz Sultan Selim Hani iltizam ettiler. vermek selShiyetini tamdi. (Bkz: Hoca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tevarih C:
Butida vSark'm niifuzlu §ahsiyetlermden Seyh Husameddin H, Istanbul 1280, sh: 322)
30- Dr. Setahaddin TANSEL - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969 sh. 78.
31- Arap^a'da «lki Irak» manSsma gelen «Irakeyn» ta'birindcn mak-
28- Dr. SeWiaddin TANSM, - Sultan tkinci Bayexit'in Siyasi Hayati- sad, «Irak-i Arab* denilen, Bagdat SavaKsiyle «Irak- 1 Acem» de-
istanbul 1966 - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969. nilen bunun kuzey - dogu kisimlandir.
 KADiR MISIROGLU 49
ziriazam Ibrahim Pa§a kumandasinda bu bolgeye gonder--
misti.Bu ordu 1534 yih Mayis ayi ortalarmda Halepten Di- lanmalan ve huzur bozucu vakMar sik stk or-
tabii afetler gibi
yarbekir'e haieket etmistir. Maksadi Musul ve Bagdat'a taya cikmistir. Fakat Musul yine de az cok rahat bir nefes ala-
sarkip oralan yeniden t'ethederek Safevi niifuzuna gecen bey- rakgelisme imkam bulabilmistir.
leri yola getirmekti, Fakat Ibrahim Pa$a ile Basdefterdar
Geng Osman'm hailevi bir surette 61diirulmesi32 (1622) ve
hkender £ekbi arasinda vukua gelen ihtilaflar yuzunden bu onu takiben Birinci Mustafa'nm kisa ve gaileli saltanatiyla
ordu tince Tebriz'c yonelmis ve ikiuci defa olarak bu sehri zap-
tetmi§tir.
Muazzam Osmanll tahlma 18 yastnda bir cocuk olarak gecen
32-
Tebriz'in fethini mtiteakiben giineye inen Osmanb Ordusu, Gene
Osmanm cidden vicdanlan sizlalan feci bir surette sehid
edilmesini din ta-
arkadan bizzat Kanuntmn kumandasmdaki diger kuvvetlerle nii ve insanlik olcilleri mnvtahraiiide tasvibe imkan
olmamakla beraber bu
birleserek ileri harekata devam etmistir. 23 Kasim 1534'de ncticenm husOliindc kendisinin, hasimlanndan
daha ziyade dahli bu-
lundugunti itado elmck istcriz. Osmanlt Devlcti'uin
Veziriazam Kumandasmdaki bocii kuvvetler Bagdat'a gir- dahili bunyesinde bir
sikimimn mevcud oldugu bu devirde, haslahgi liakkiyle
teshis ve tcdavi
meye muvaffak olmuslardir. carclcnni dc mill! btinyenin ycrlesmis orf,
adet vc hissiyalina muvjtik bir
surette ortaya koymak gerekirken Gene
Bagdat sehri AbbaaUer devrinden beri ehemmiyetli bir Osman, cesitli tesirlerle mill! vic-
dantn aksoliimel duyacagi hatalt davranislara
mevkii haizdi. Ustelik siinnl mezhep imamlarinm en buyiikle- yonelmistir. Bu baktmdan feci
Sktbetttu genclik ve tccrubesizligi kadar
fikir ve davramslanran yanhsllih
ile
rinden biri olan Imam-i Azam Ebu Hanife Hazretlerinin dc bizzat hazulam.s bulundugunu soylemek milmktlndur.
Haremi tasfiye
ederek, Hanedan mensuplanmn yerii Jilelerle
tiirbesi de buradaydi. Boyle bir yerin jit tahakkumiinden kur- evlenraelerini temin, klyafet
dcgisikligmden yeni kanuri ve nizamlar isdar etmege
tanlmasi biiyiik bir sevinc tevlid kadar S e|itli sahalara
etti. Kanuni, 30 Kasim'da muteallik bulunan gbrtlj ve [asavvurlarintn en
hatali tezahiiro, YeniccriliSi
biiyiik bir merasimle genre girdi. ilkonce imam-i Azam Haz- ilga maksadtyla
Anndoln'ya gefip buradan toplayacagt askerlerle
Istanbul
uzerine yuriimeyi dtisiinmlls olmastdir.
retleri'nin kabrini ziyaret ederek burada biiyiik bir tiirbe Devlet'i mutlaka ikiye aytracak ve
ciddi bir kardes kavgastna miincer olarak
yapilmasim emretti. boyle bir tasavvurun kuvveden
title gikmasina YeniS erilerin - ekscri ahvalde
mill! vicdamn aksMtaellerini
Kanuni yeni fethedilen yerlerin dahili mes'elelerini hal icin aksettiren - kar^i koytnalari m<1ni olmustur.
dort aykadar burada kalarak kisi Bagdat'ta gecirdi. Bu
'
F"'.ih K«"unnamei:i:mn ihtiyaca kimyet etraeyecek derecede es-
artlk
ktdigi tnu Shazasiyla yeni kanunlar pkamtak -
miiddet zarfinda Musul da daiiil olmak iizere bu havali, yeni derecesi raaMm olmamakla
beraber - ktyafet degiskiligi yapmak, merkez-i
hiikiimeti istanbul'dan Ana-
hasten, fetholunarak Osmanb idaresi buralarda metin bir doluya nakletmek Ustelik mill! ve an'anevi temeller
uzerine milcsses olan
surette tesis olundu. Irak «Basra», yenicenligi ,lga etmek gibi tasavvurlan yuzunden Tflrk tarihinde
«Musul».ve «Bagdat»
«lnkila-pctlik zihniyeti. nin mubesgiri sayilan
eyaletleri ile miistakil «§ehr-i Zor» livSsma aynldi. G
OTf Osman'm fikirlerinde -
devrm icaplan yuzunden ancak zimnen «ade
edilcbilmif laiklik zihniyetinin
Uzun siiren siy8si istikrarsizbk yuzunden sarsilmis bu- mevcud bultmdugumi iddia eden muellifler bile vardir.
Bunlar, ekseri
lunan Musul ve muelhtler gibi kendisini buyak bir sahsiyet
havalisi, Osmanb idaresinin yeniden ve olarak takdim etmekto bu-
lunduklarmdan bu tavsifte bir siiiniyct, tevehliilmiine de imkan yoktur (Bir
saglam bir surette tesisinden sonra ticari ve zira! bakmilardan misai olmak iizere bkz: Ismail HSmi Dinismend - Osmanli Tarihi Kro-
gelisip serpilmege basladt. Bununla beraber bu devrede de - C: III, sh. 292).
nolojisi
Oercekten hangi inkilSpci kalemsortta eserine
tranlilar'm bu havaliye taarmzlan eksik olmadigi gibi zaman bakarsamz bakintz Gene
Osmani daht bir 5 ahsiyet olarak takdim edilmis goriirstinuz.
zaman mahalli vffilerin baskaldirmalan, S§iretlerin ayak- an aneleri, HanedSn ve Ordu ile alakali
Halbuki milli
ana mtlesseselerde bile cignemeye
varan tasavvurlarm sahibi olan Gene Osman\
«inktlapcihk zibniyett,
ywine «tek2mul metoduMit benimsemis bulunan milliyetci
ve muhafaza-
karlann tasvip etmelerinin hi bir suretie imkani
s olmadigi meydandadir.
 50 MUSUL MES'ELESI KADIR MIS1ROOLU 51

12 yasurda bir 90cuk olan Sultan Abdiilkadir-i Geylani gibi sunn? ileri gelenlerinin mezarlarmi
hal'i (1623) ve yerine
Dordiincu Muradm gC9raesi gibi buhranlar, birfok eyaletlerde da tahrip ettirmisti.33

oldugu gibi Musul'da da firsat kollayan dost kiliklt diismanlara Sah Abbas Kumandanlanndan Kara Qakay Han'i bir kisim
kuvvetle Musul ve Kerkuk uzerine gonderdi. Musul Valisi
imkan kazandirmistir.
mevcudu onikibini bulan mahaltt as- elindeki mahdud kuvvetlerle birkac giin mukavemet ettiyse de
Bu sirada Bagdat'taki
kerlcrin basina Bekir Subasi admda niif'uzlu bir kumandan Kerkuk Valisi sehri tahliye edip savusmus bulundugundan bu
vardt. Bekir Subasi Bagdat Valisi Yusuf Pasa ile aralannda
mukayese kabul etmez kuvvetler arasindaki miicadele kisa
surmiij ve Musul, Iran hakimiyeti altma ge9mistir.
9ikan anlasmazhk sonunda §ehre rakipsiz bir surette hakim
olarak merkezi dinlememeye baslamtsti. Bu ihtilafta kabahao
Sah Abbas tarafmdan Musul Valisi tayin edilen Kasim Han
valilige Bagdat Valiligi'nin kendisine tevcihini
yiikleyerek bir ara 500 kisilik mahalli bir Osmanh kuvvetine kumanda
talep eden bir ariza ile yaptigi miiracaat is'af edilmeyince
eden Kiiciik Ahmed admdaki bir sipahinin mukavemeti
karsisinda Bagdat'a kajmaga mecbur kalrmssa da MlShare
sahte bir fermanla kendini Bagdat valisi ilan etmistir.
Ozerine kuvvet gonderilince Bagdat'ta mahsur kalan asi daha biiyuk bir kuvvet gelerek burasmt yeniden gele
ge9irmistir (1624). UsteJik bu sQretle baslayan Safevi
kumandan Bekir Subasi, tran'dan yardim isteyerek bu yardim ileii
harekatt daha kuzeye dogru sumullendirilerek iran'm
mukabilinde sehri, Sah Abbas'n teslim etmek vaadinde bu- hu-
lunmus, bunu muteakiben de Safevt tabiiyetine gepigini ilan dudlan «Mardin» vilayeti yakmlarma ulasmisti. Bununla be-
raber Safevfler Musul'u ellerinde ancak U9 yil tutabilmislerdir.
Sah Abbas, siilerce «MakamSt-i Miibaieke» ad-
etmistir.
dedilen «Necef» ve «Kerbela»yt siirmi hakimiyetinden kur- .
Musul'da bu hadiseler olup bitirken Osmanh Tahti'na 12
firsatimn ciktigina sevinerek Bekir Subasi'nm
yasinda ge9rni§ bulunan DbrduncU Muradu, yavas
tarmak (!...) yavas
bedeii ve ruhca gelisiyor ve Devlet dizginlerini kudretli
elcisini ihsanlara garkedip 300 kisilik bit iran hey'eti ile geri eline
gonderdi. Arkasmdan kendisi de Kerbela'da haci olmak gibi almaya basliyordu. Once 1625 yrhnda Veziriazam ve Serdar-i
bit bahane ihdas edip 30.000 kisilik bir kuvvetle Bagdat yo- Ekiem Hafiz Ahmed Pasa kumandasmda bir ktsim Osmanh
Kuvveti Musul uzerine sevkedildi. Bu ordu Diyarbekir
lunu tuttu.

Osmanlilar, iran'in bu sfirctle ihtilafa dahil olmasmdan

husfile gelen nezaketi takdir ederek Bekir Subasi'na Bagdat 33- Musul Salnamesj - Musul, 1325, sh. 96
Valiligi'ni tevcih edip tehlikeyi bertaraf etmek istediler. Bekir 34- Osmanli tarihinde gayct sert ve kanh bir
idareyi gerceklestircn
Dtmluncii Sultim Murad, bilhassa «hunharhk» la ilham
Subasi bu tevcih Uzerine Sah Abbas 'a yaptigr vaadden daha ziyade ikbal pesindcki pajalann rckabellerine diet
edilmistir Fakat
olan yenlcerilerin
donerek sehri Iran Kuvvetlerine karsi miidafaaya koyuldu ise Padisall'm gSzli onlindc Devlet ricalini parcalainaya
kadar varan tasklnhk-
de uzun siiren muhasara sonunda aflik ve cesitli miizayaka- larrai bertaraf etmek icin DSrduncii MumrTm sert
tutumundan daha milessir
bir care bulmak mitmkiln degildi Bu ilibarla,
mn tesiriyle bizzat oglu tarafmdan tertiplenen bir ihanet so- devrinin dahilt galleler, nazar-i
ittbare almdigl takdirde, O'nun icraalmin sertligini
mazur gormek tariht bir
nunda kale sukut etmistir (1623). zarurett.r. Bugun de ce itli anarjilcr ifinde kivranan
5 TUrkiye'nin boyle, teh-
Bagdat'i ele ge9iren Sah Abbas, burada siinmlere karsi dldim jkaa kfidir bir ba;a muhtaf bulundugu nazar-i dikkate
alrairsa
Ddrdiincii Mumitm sert davramslarinda ne derece
miithis bir mezalim icrS ettirmis,7»HjfB-i /Jzam Ebu Hanife ile mazur bulundugu daha
iyi anlasihr.
 MuauLMtSEUiSl KADIR MISIROGLU 53

civarindayken, Altinkoprii denilen

mevkide 10.000 kadar sitnin Hasan Pasa, bircok Cerkes ve Abaza $ocuklarmi ahp
toplandig. haberi geldi. Karaman
Beylerbeyi Cerkes Hasan yeti§tirerek bunlarm muhtelif civar vilayetlere vali olarak
Kumandasmda 4.000 kigiJik oncu kuvvel bunlari
Keridjfc'e tlryinini temin sfiretiyle mevkiini kuvvetlendirmek siySsetini
kadar kovalayarak, Kerkilk dahil
bu bolgeyi Safeyilerden is- takip etmistir. Buniar 1831 yilma kadar merkezin hitbir me-
tinted jotti. Aym ordu
Kerkiik'iin istirdadin. miiteakiben murumi Bagdat vilayeti dahiline sokmami§lardir. Bu durum
Bagdat, muhasara etmi se de
§ yedi ayhk bir beklemeden mezkur tarihte //. Sultan Makmudun diger vil&yetler
sonra erzak kifayetsizligi sebebiyle
muhasara kald,ri!mi s tir meyamnda Bagdat'i da merkeze baglamasi ile nihayet
Civan tamamen taht-i itaate ahndigi halde 1638 yilina bnlmusuir.
kadar Bagdat icin Osmanli Safevi miicadelesi devam etti Bu
-
Bu tarihten itibaren Irak havalisinde gayet istikrarli bir Os-
inucadelede bircok vezjrler, babayjjit
delikanlilar sehid' ol- manli idaresi teessiis etmi§tir. Ancak burada Ondokuzuncu
Bu mucahidlerden birisi de
dular.
turkUsii giiniimiize kadar Asrm nihayetleri ile Yirminci Asnn basjarmda zuhur eden
gelen«Genc Osman»dir. « Petrol* dolayisiyla '
arkeolojik aragtirmalar
cesitli ba-
Bagdat etrafmdaki Osmanli Safevi miicadelesi
-
artik hanesiyle buraya hulul etmeye ba§layan Ingilizler'in $ikardik-
yigitlik cagina gelrms. bulunan Diirduncu
Mumdw 1638'de Iari bazi gaileler g6riilmii§se de, bu durum Harb-i Umumi'ye
temp ettigi «Bagdat Seferi,>ni zaferle neticelendirmesi kadar biiyiik bir nezaket kasbedememi§tir. Ancak «sanayi
uzerme mhayet bulmustur. Padijah
Istanbul's domisiinde bu inkilabi»m coktan yapmi§ bulunan Avrupa Biiyiik Devletleri
seierin hatirasma Topkapr Saray,
millhakatindan olan «Ba5- icin ham madde ve pazar ihtiyaci bakimindan Musul Pet-
dat Kasn»ni yaptirrmjtir,
rollerinin haiz oldugu ehemmiyet, Fransa, Ingiltere ve Al-
Bagdat Seferi'nden sonra bu havalide
umumf bir istikrar manya'mn bu bblge iizerindeki emellerini ciddi bir catigma saf-
saglanmis olrnakla beraber zaman
zaman bazi valilerin is- hasma intikat ettirmis. ve bu durum bilahare ingilizlerin rakip-
yanlari lie karsilasilmis vebu hal Birinci Cihan Harbi'nde bu- lerine kars.i sagladiklan iistiinlEikle onlarin lehine donmuftur.
ralarin elimizden cikijina
kadar devam etmistir. Esasen bu- Bu Musul'un kaderine birinci derecede mtiessir olan
itibarla
radaki siyasi istikrarsizhgm
tarihi cok eskilere gitmekteydi «Buyuk Irak Projesi» etrafmdaki ingiliz, Fransiz ve
Mesoia: Birinci Sultan Ahmed
zamamnda Basra VSlisi bu- Alman rekabetiyle Harb-i Umumt'deki Turk - ingiliz mfica-
lunan Efmsiyabi merkezin emirlerini
dinlememeye bastarus delesinin Irak Cephesinde cereyan eden ehemmiyetli vak'ala-
yerine gecenler de aym yolda
yiiriimuslerdi. Kopriiliiler dev- rini bir nebze tafsil etmeye ihtiyac hissediyoruz.
rine kadar bu minval uzerine
devam eden Basra Vilayeti
ancak bunlar tarafmdan itaat
altma almarak Basra kat't bir n- MUSUL'UN KAYBEDlliSi
§ekilde merkeze baglanabilmistir.
Bil'ahare Bagdat'ta da buna . a) askeri safha ve onu hazirlayan
benzer bir durum ortaya fikmistir.
1704 yilinda Bagdat Valisi Amiller
taym edilen ve Enderun'dan yetisme
bir kole olan Eyyubt
HwmPw, burada «K61emen Ocag!»ni kurmustur.
Sehir
Cihan Harbi ve Ona Tekaddum Eden Giinlerde
a) Birinci

1831 yilma kadar bu kolenin yetistirmelerinin «§ark Mes'elesi»nin Aldigi drift Sekil
elinde kalmistir
Bosna-Hersek'i ilhak etmis. olan Avusturya'nin gen9 ve-
 54 MUSUL MES'ELESI KADIR MJSIROULU

JiahdiFransuva Ferdinands -bu ilhaki hazmetmek istemeyen ijtihalanru kolayca tahrik ederek, onlari, bu bolgenin Osmanh
Sirplar'm mti§terek hissiyatina terciiman olmak iizere- 28 Ha- Mkimiyetinden 9ikanlmasi ifin gayret sarfetmeye imale ey-
ziran 1914 taiihinde Bosna - Saray'da milllyetp bir sup lediler. Zira bu tahakkuk ettigi takdirde kurulacak kiiciik
ta-
lebesi larafradan sikilan kursunlar, hakikatte birbirini yok et-
ktl^tik devletlerle yakm hesaplasmak, binnetice
bir istikbalde

meye soktan azmetmis ve bu sebeple gruplasmi.; bulunan
buyuk «Sanayi devletleri»ne aralarmdaki rekabetin had
safhaya ulashgi bir anda verilmis. bir kapisma isareti gibiydi.
§ayan-i teessilftur ki; bu canhiras rckabet birinci dcrecede,
genis ve bakir iktisadi menbalara sahip olan Ttirk ve Islam
topraklarmin ele gefirilmesi emelinden dogmus bulunuyordu,
Gerfekten Birinci Cihan Harbi'nin askerl sebeplerini miistem-
leke pesinde kojan sanayide ileri gitmis. devletlerin §ark si-
yasetinde aramak lazimdir.
Bu miicadelede Hindistan'i ele gocirerek «MSverl-yi
Ebhar Britanya imparatorlugu» unvanmi alan Ingiltere,
biitun rakiplerine tekaddiimve tefevvQk eyiemisti. Ancak Hin-
«Filistin»i ele gecirmek kolaylasacakti. Esasen krallan bile
«Siyonizm» teskilatma mensup olan ingilizlerin idaresi,
boyle bir neticenin husulu icin 90k milsait bir intikal devresi
olarak telakki edilmekteydi.
«Filistin» ve onlara bagh olarak «Petrol mes'elesi»
dolayisiyla «Cihan Siyonizmi» nin Turk - islam Alemi'ne
hailevi bir son hazirlamakta oldugunu te§his etmekte ge-
cikmeyen Sultan ikinci Abdttlhamid 1890 yilmda isdar ey-
ledigi bir idare-i seniyye ile Musul petrol sahalanni «Emiak-
i §ahane» haiine sokarak ecnebilere intikalini bnlemistir.
Aym sekilde Filistin'de araz! satin almaya baslayan Ya-
hudiler'in pianlarmi alt-iist ederek buraya gonderdigi emin

distan'i elde tutabilmek - bilhassa Siiveys. Kanah'nin agikla- kimseler vasitasiyla mulkiinu satmak isteyen Araplardan
masmdan sonra - Akdeniz Hakimiyetinin teminine baghydi. degerini fazla fazla vererek asagi yukari biitun Filistin'i §ahs!
ingiltere'nin Malta, Kibns ve Misir'i ele gecirerek buralara miilkii haiine getirmisti. «Filistin (Jiftliktt-t §aiianesi»
yerlesmesi boyle bir stratejik zamretten dogmustu. Ancak bu boylece viicud bulmus. ve bu arazinin Yahideler'e intikali
istikamette tam bir muvaffakiyet temini, Suriye ve Irak da bnienmi§ti. 24 Temmuz 1909'da «Emlak-i §ahSne» olan petrol
dahil bulundugu halde Arap Yanmadasi'na hakim olmayi ge- sahalarini Zifaat ve Ticaiet Vekaleti'ne intikal ettiren ittihat
rektirmekteydi. Bu bblge iistelik, artik beynelmilel siylsette ve Terakki idaresi Sultan Abdiilhamidm bu yerinde ted-
ana muessir haiine gelen petrol baktmindan da oldukfa i§tah birlerle diisman emelleri oniine cektigi setleri birer birer yikrp

kabaruci idi. Filhakika Iran petrollerinin isletme imtiyazim Ceziret-ul Arab'rn Tiirkler ve hatta Miislumanlar elinden
bile elde etmis olan ingiltere, bilhassa Musul'a birtakim ar- 9lkmasina en biiyiik imkam saglamisjardlr.

keolojik arastamalar bahanesiyle hulfll edip buradaki zengin Sultan tkinci Abdttlhamid Ban bu tedbirlerle de iktifa et-

petrol menbalanm ogrenmisti. meyerek Ingiliz emelleri karpsma Almanya'yi 9ikararak dev-
Bu sirada asrrlardan beri Filistin'i ele gejirmek emeli letier muvazensinden mahirane bir sflrette istifade imktalanni

pe§inde kosan Yahudiler, siyasi ve iktisadi hadiselerde gayet arami§tir. Bu maksadla Almanlara bah§ettigi «Bagdat De-

muessir bir rol oynayabilecek gizli bir kuvvet haiine gelmis miryolu imtiyazi» ingilizler ve onlarla isbirligi halindeki
bulunuyorlardi. En fazla tesir altina alabildikleri devlet de Rus ve Fransizlan ciddl bir endiseye sevkettiyse de ileride
ingiltere idi. Bu sebeple ingilizlerin petrole tafsil edilecegi iizere Almanlar bu irriktni hakkiyla kul-
muteallik
 KADIR MISIROGLU 57

lanamamiflardir.
verdigi Almanlan fiilen kendi yanmdaymi§ gibi gostererek
Gercekten Almanya'mn bilhassa Bismark'dnn
sonra sa- kar§i takibettigi «Hilafet Siyaseti» nin yeni ve parlak bir za-
nayi sahasinda jngiltere'ye karsi ajikar ve ciddi
bir rekabete ferini temin ederek tehlikeyi atlatmca taahhiidlerin zamanmda
ginsmeye bajladigi goruliiyordu. «Yedi B»
(Berlin, Bu- ifa" edilmedigi bahanesiyle bu imtiyaz mukavelesini fes-
dapeste, Belgrad, Bosfor, Bagdat, Basra ve
Bombay) ile'ifade hetmi§ti.
edilen «§ark'a Dogru» (Nach Osten)
siySsetini takibe ko- ingilizler, Sulta n ikinci Abdulhamid Han'm takibettigi
yulmustu. Sultan ikinci Abdulhamid Han
Almanlar'm bu yeni
siyasi meyilleri ile devletinin kar§ilasli. gtinkli hain Em?r, derhal ingiliz himayesini istemigtt.
Cereyan
menfaatlerini mukemmel bir
eden uzun miizakereler sonunda eski durumun muhafazasi §artiyla bir
sfirette telif ederek onlari fngilizler'le karsi kar5 iya ge- anla§ma olmu?, Takat bu aurctle ingilizler, Ceziret-iil Arab'in iki stratejik
tirnnstir. AlmanJarm bu vesileyle elde ettikleri menfaatler, noktasindan birinde kendilciine tutunaoak bir siyasi vc fiili nufuz noktasi ele
daha ziyfide gecirmig oidular.
demiryolu imliyazlarma munhasir kaliyordu.' Sultan Ikinci Abdiilhamid, bu ingiliz rnuvaffakiyetine bir mukabele teskil
Hatta bu bile cok kere Sultan Abdulhamidm
muayyen bir etmek iizere Ceziretu'l Arab'in iki stratejik noktasi olan Akabe'nin ijgaline
g-lileyi
atlatmak icin verdigi gecici bir taviz olmaktan ileri tesebbus etmisti. Hicaz Demiryolu'nun Kizjldeniz'e ba^lanan en kritik nok-
git-
miyordu. MeselS 1906 yilmda ingilizlerle tasmdaki Akabe, Kavalah Mehmed Ali Pasa g3ilesini halleden anla§ma
aramizda bir snasinda Misirli muhafizlarm idaresine tcrkolunmujiu. Bunun sebebi,
«Akabe Mes'elesi»35 pkinca Hicaz Demiryolu imtiyazi'm SUvey; Kanah'nin kapali olmasi dolayisiyla, Misir hacilarinm buradan Hi-
caz'a gitmeleriydi. Kanalm acilismdan sonra, tabiatiyla bu sebep bertavaf

35- Tahta ciktigi andan itibarcn gayet miiessir bir olrnu^ ise de Misir'in bir Osmanli VilSycti olmasmdan dolayi cski tatbikatin
«Hiiafel Siyisctb devaramda bir mahzur
lakibme koyulan Sultan Abdiilhamid Han, goriilinemi§ti, Fakat Misir 1882 yilmda Ingiliz
Misir vc Hindistan'da emperya-
lngihz idaiesi 9 in ciddi bir miiskilat ifadc eden
list
niifuzuna girince, tabiatiyla Akabe'nin Misir'a tabi olmast ciddi mabzurlar
i
manevi bir mukavemete tevlid edebilirdi. Gerpckten ingilizler burasmi, Misirh muhafizlar idaresinde
arail olmuslu,
a sla Yl kar5
bulunmasindan bilistifade bir Ingiliz kit'asiyla takviye ve tahkim etmeye ni-
vJUVjS^onun"!Islam
yolu msaat °!? ™<"S' ^fer vc nihayet Hicaz Demir-
ri
> kl
yetlenmisjlerdi. Fakat Sultan ikinci AbdiiUiamid Han, Hicaz Demiryolu'nun
, Alemi uzenndeki niifuz ve kat daha ilibarini bir
buraya ula§tigi bir sirada ani bir hareket planlayarak Akabe'yi ele gecirdi.
cannier, Hallfe ye yardim dilcyen dualaria Ingilizlerin protestolanna vc donanmalaiiyla yaptiklan numayi^lere aidit'15
cmhyordu
Bu nutau kirmak isteyen tngiiizler, CezireUi'I- etmeyerek herakSti intac etti. Ingilizler'in sevkettiklcri bir bedevi kuvveti de
Arab'i Halife'dan ko-
pararak ele gccirmek icin korkung bir siyasi kolayca bertaraf edildi.
miicadeleye eiristiler Ce-
z.relul- Arabw iki stratejik noktasi vard.. ingilizler, Sultan Ikittci Abdiilhamid'in kararli ve enerjik
Biri Haydarpasa - BaSdat davram§i
hattmm rauntehasmdaki Kuveyl digeri de Kraldemz'in karsismda hududun yeniden tesbitine r§zi oidular. Fakat Sultan Abdul-
kuzey
y -
dogusundaki Akabcydi.
hamid, Misir uzerindeki ingiliz isgalini me§ru addetmedigini bildirerek hu-
Kuvcyt, Osmanli hakimiyeli allmda Mubarek-m
Sabbah admda Bir Aran dudun, yalmzca Mmrh vc Turk zfibitlerden mUtcsekkif bir komisyonca tcs-
beyhinm idaresine terkedilmis bir emirlikti. Bu Emirligin
hinterlandi olan bitinde jsrar etti, ingilizler btmu da kabule razi olarak a9ikca maglup bir va-
«Necid» Ingiliz tesirindeki Suudilede Osmanlihga
bagh §ammar Emiri ziyete dujtiiler. Bu yuzden Kahire'de Halife lehine numayi§ler yapildi. Orta-
Ibn-ur Repdm devamli siirette tnlicadele eltiklcri bir sahaydi
(Bu iki Dogu uzerindeki Turk - ingiliz catismasinin ilk fiili tezahiirunij te§kil eden
asireim miicadelcleri hakkinda lafsiliil icin
bkz: Nici KStf Kiaman - Me- « Akabe Mes'elesi» Sultan Abdulhamidm dirayet ve cesareti sayesinde
diae Mudafaas, - Islanbul 1971, sh. 153
»e mill.) Bu mlicadele esnas.nda TUrkiye lehine haltedilmis oldu. Sultan Abdulhamid, bu suretle
Osmanlilar icin eskiden beri gaile olan Vehhabiler Arap
ve onlarin Ingiliz ntifii- Yarimadasi'm «Kuveyt» «Akabe» ve «San'a» cihetlerinden bir kiska?
(
zunu bemmsemis bulunan liderlcri Suudiler ttn.tr
Resitts maglub olim altina almak isteyen Ingiliz emperyalizmine ciddi bir darbe vurarak HilSfet
Mkimiyetlenndeki araziyi kaybedince Kuveyl Emirligi'ne siyasetinin yeni bir zaferini temin etm:.§lir, (TafsMt icin bkz: PiyMe
sigmdilar Mir-
MUbarek-m Sabbahm Vehhabilere yatakhk elmesi yiizunden tenkilini em- livasi Ril$tU - Akabe Mes'elesi - Istanbul 1326 -
1 H. Danismend - a e e s-
reden Ikma Sultan Abdulhamid Han, ingiliz muhalefei ve
nrukavemeti 351^355.
ilo
 muauL ivina JlLIiai
KAD1R MIS1ROGLU 59

«Hilafet Siyaseti»ne karsi bilhassa Araplan kullanmak layan Ingilizler, diger taraftan da «Buyuk Irak» pltoindan
igin sistemli bir sflrette «Arap Milliyetciligi»ni tahrik yo- vazgecerek petrolsiiz Suriye ve Musul petrollerinden ciiz'i bir
luna basvurmusjardi. Bu is icin Misir; bir us olarak secilmisti. hisse ilc FranSa'yi da tatmin edip O'nunla miittefik ve
Arap Alemi'ndeki kuvvetli mevkiinden istifade edilerek brr mris.terek hai'eket eder hale geldiler, Halbuki Almanlar, ingiliz
«Arapcihk» cereyanmin Kahire'de ingiliz entellijansi ma- emellerine karsi cidden raiiessir bir miicadeleye giri§ebilirler-
rifetiyle milessir bir karargahi kuruldu.' Once Misir halki di. Zira tamamen petrol sahasi icinden gecen Bagdat De-
«Buyiik Misir» MySline imale edilecek bunun, Arap kav- miryolu imtiyazt'ni haizdiler. Fakat bu rekabetin miiessisi
miyetciliginden mz sflir Arap ulkelerine de sirayeli
alinarak olan Sultan ikinci AbdtilnamicT'm bir avuc Makedonya ser-
temin edilecekti. Gercekten Misir'm siyasetinde bugiin bile bu meg'um
gerdesi tarafindan bir ihtilal sonunda tahtindan in-
ingiliz propagandasmin izlerini gormek murnkiindur. Bu dirilmesiyle, Almanlar, ingiliz taktiklerine kurban giderek bu
stiretle Sultan Abdiilhamid'in «Panislamizm» adini alan imkana ragmen Irak petrollerini isleten sirketten yiizde yir-
mukavemet hareketine karsilik bir ingiliz icMi olarak «Pan- mibes. nisbetinde bir hisse ile iktifa etmeye rlzi olmak37 gibi
egyption» siyaseti ortaya' fikti. Bu hareket, Arap Alemi'yle bir hataya diistuler. Halbuki aym sjrkette ingiliz hissesi
Osmanh Hilfifeti'nin arasini acmak icin Misir'l bir tissulharake yiizde elliydi. Aynca Musul petrollerini nakletmek bakimmdan
olarak secmis bulunuyordu. menbai
ciddi bir gelir olan Bagdat Demiryolu'ndan is-
Bu ingiliz siySsi faaliyetine karsi Almanlar Akdeniz'e bir tifadelerini sifira indiren bir anlasma ile de ingilizlere resmen
donanma gondererek Musul petrollerine Kahire'den 50k daha boyun egdiler. Bu anlasmayla Bagdat Demiryolunun Basra'da
yakm olan iskenderun Limani'na yerlesmege kalkistilarsa da denize kadar ulastmlmasi hakkindan vazgectikleri gibi,
hicbir surette bu miicadelede ingilizler'e karsi iistUnKik elde ittihateilar'rn biiyiik bir basiretsizlikle tasdik etmis, olduklan
edememislerdir. Esasen iskenderun'da otedenberi Ruslar'm «Kuveyt Emirligi» iizerindeki ingiliz himayesini de kabul
gozii vardi. Ancak 1904-1905 yilmda Japonya'ya kar$i biiyiik
Almanlann hatalan bu kadarla da kalmadi, Bagdat -
ettiler.
bir maglfibiyete ugrayarak donanmasmm buyiik bir kismmi Basra arasindaki hattin isletilmesine ingilizleri muayyen nis-
kaybetmis bulunan Rusya, heniiz Ortadogu Mes'elelerinde bette ortak aldiklari gibi Dicle ve Firat Nehirleri Seyriisefer
ciddi bir rol deruhte etmek imkamna malik degildi. Tahminlere
§irketi'nin ingiliz idaresinde faaliyetini kabul ve yiizde yirmi
nazaran bu imkana 1916 yilina kadar da sahip olamayacakti. hisse ile bu §irket'e ortak oldular.38 Halbuki bu Silket, Bagdat
Bu yiizdendir ki, ingilizler, Ruslann fiilen harbe hazn hale ge- Demiryolu'nun ehemmiyetini sifira indirmekteydi.
lebileceklerini timid ettikleri
1916 yilrna kadar Almanlar'i 0- Biitun bu Alman gaflari Irak'da ingilizleri rakip kabul etmez
yalamayi maharetle basaracaklardrr. Ancak Rusya'nrn harbe bir hale getirmisu. Fakat bu hatalarm frill neticelerini gormeye
hazir hale gelmesinden sonradir ki, rnaskeler atilacak ve Al- vakit kalmadi, Zira az sonra bu anla§malan hiikumsiiz kilan
manya'ya bu rekabette «harb mi, inkiyad mi?»36 suali so- Birinci Cihan Harbi biitiin dehsetiyle ortaya cikn.
rulacakti.
Bu sualin sorulacagi ana kadar bir taraftan Almanlan oya-
36- Hans RODHB - a.g.e. sh: 70 31-HamRODHE - a.g.e. sh: 70
Hans RODHE
38- - a.g.e. sh: 67
 00 MUSULMBS'ELESi
KADlR MISIROGLU 61

b) Harb-i VmAmt'ye BirNazar.

«Sanayi inkilabi», bunu gerceklestirmis bulunan dev-
letler arasmda coktan beri
ciddi bir rekabet husule getirmis
bulunuyordu. Bu rekabetin goze
carpan iki oncii devleti
« Almanya» ve «lngilt e re» idi. Gercekten
Alman tarihinin
en buyuk sahsiyetlerinden bin olan
Bismark, Alman Birligi'ni
tesis eltikten sonra Ingiliere'ye
karsi adeta meydan
bakimmdankendisi iyin tehlikeli addeden Fransa da 1894
yilinda Rusya ile anlasU. tngiltere her zamanki iki yiizlii
siyaseti ile bttarafkalmaya cahsti. Fakat gelisen hadiselerin
onu da Almanya'nm karsismda yer almaya zorlayacagi mu-
hakkakti. Nitekim 1904 yilinda o da Fransa ile bir anlasma im-
zalamaya mecbur kaldi. Boylece miistakbel Cihan Harbi'nin «f
okuyan t i a f» ziimresi de tesekkiil etmis oldu.
1

tar tavir takmrmS ti. ingilizlerin «Petrol» ve «Hindistan Avusturya, Bosna - Hersek'i ilhak etmi; oldugundan mil-
Yolunun Emniyeti» siyasetlerine bagli olarak giristikleri liyetci sirplarm husflmetine maruz bulunuyordu. Bu husfimet
ve devletimiz icin cidder. milz'ic
olan cesitli faaliyetler, ikinci sebebiyledir ki, 28 Haziran 1914'de Avusturya Veliahdi Sa-
Sultan Abdiilhamid Harii bu rekabetten raybosna'da milliyetci bir sirp talebesi tarafindan feci bir
istifade yoluna sev-
ketmifti.Sanayide gen birakilmis olan Osmanli sflikasde maruz kaldi, Bu hMise iizerine Avusturya, Sirbis-
Devleti'nin
hayatiyetini ancak «muvazeneyi diivel» den tan'a harb ilan Muteakiben her iki tarafin muttefikleri de
etti.
istifade
sflretiyle idame eturebilecegini
pek iyi miidrik bulunan bu daha once gerceklestirilmis bulunan ittifaklar geregince birer
siyaset pin hukiimdar, Almanlar'a hirer yerlerini aldilar ve harb biitiin dehsetiyle baslamis oldu.
bu maksadla «Bagdat
Demiryolu Imtiyazi»ni bahsetmisti. Bu suretle bilhassa Osmanli Devleti, Ittihatcilarm yiiz kizartici gaflet ve hatta
Irak havahsinde bu iki devleti ihanetleri yuzunden 1911 Trablusgarp, 1912 Balkan Harb-
birbirinin emellerini bal-
talaraaya o olciide azmettirdi ki, leri'nden maglup ve perisan bir halde cikmi§ bulunuyordu.
her ikisiiiin de ciddi bir men-
faat ve Mkimiyet temini o Yeni bir harbe dahil olmak icin hicbir hazirhgi yoktu, bu se-
tahtta bulundugu miiddetce
miimkun olmadi. beple once Mtaraf bir siyaset takibetmek istenildi ise de, za-
Diger taraftan Fransa da, kaybettigi manla bunun imkansizhgi gorulerek miittefik aranmaya
«Alsas - Loren»i
Almanlar'dan gen almak icin hummali bir baslandi. Fakat artik isten gecmis, 90k gee kalmmi§ti.
faaliyete girismis bu- is
lunuyordu. Bu yiizden Almanya'nm Gercekten bu maksadla
kuvvetlenip genislemesin- Itilaf ziimresi mensuplanna vaki
den endise duymaktaydi. muracaatlar is'af edilmediginden zaten Kabine'de hakim olan
Bu suretle sanayi hamlelerinden
dogan Alman - Alman taraftarhgi, daha da kuvvetlenerek Mdiseler yavas
ingiliz re-
kabeti ve buna bagli olarak ortaya yavas Almanya'nm yanmda yer almaya dogru inkisaf etti.
cikacak olan miistakbel
<<Cihan Harbi» nin gruplan yavas yavas Diger taraftan Enver Pa$a da Balkanlar'daki kayiplanmizi
belli olmaya
baslamisti. Ilk olarak 1872 yilinda Berlin'de Almanya Avus- telafi edecek bir harekete girisrnek icin Ruslari garantiye ala-
turya ve Rusya arasmda «U 5 imparator ittifaki»
tesek- cak bir anlasma zemini teminine cali§iyordu. Ruslar, sa-
kul ettiyse de, Rusya az bir miiddet
sonra bu ittifaktan cekildi mimiyetsizlik gostererek miizakereleri kasden uzattilar. Esa-
Fakat onun yeri, italya tarafindan doldurularak sen bu muzakerelerden az bir miiddet once 2 Agustos 1914'de
bu ittifak
dagilmadan devam ettirilebildi. Tiirkiye ve Almanya arasinda bir ittifak imzalanmis. bu-
Bu ittifak. Almanya'dan duydugu lunuyordu. Hukiimetin yaklasan harb tehlikesi karsismda
endiseler
 62 MUSUL MES'EU3S1 KADIR MIS1R0C-LU 63

hazirhga girmesi gerekirken dahili siySset dalaveralanna ne Bu beklenmedik hldise «Goben» ve «Breslav» adinda-
olcude kendini kaptirdigma bakmiz ki, bu derece ehemmiyetli ki iki Alman zirhhsimn Fransiz sahillerini bambaladiktan
bir anlagma itilaf Devletleri'ne meyyal olan Maliye Nazin sonra takipten kurtulmak icin Canakkale Bogazi'ndan iceri
Cavid Bey ile Bahriye NazLri Cental Paga'dan habersiz im- girmis. olmalanydi. Bu ise, devletler hukukuna, Bogaziar re-

zalanmi§ bulunuyor ve Talat, Enver, Said Halim Pa^a'Iaria jimine ve Osmanli Devleti'nin ilfin ettigi bitarafhk siyasetine
Meclis-i Meb'usSn Reisi BalilBey'm teskil ettikleri kabine 191 fahig bir surette aykinydi. ItilSf Devletleri'nin protestolan
ve
bir grubun eseri olarak ortaya cikmis, bulunuyordu. bu gemilerin kendilerine teslimi hususundaki ultimatomlanna
fctihat ve Terakki erkzmi, Tiirk-Alman Anla§rnasi'nm tabii ittihatcilar siimmettedarik bir care ihdas ederek cevap ver-

ve zaruri olarak doguracagi harbe girme keyfiyetini goz online meye kalki§tilar. Buna gore bu iki gemi tarafimizdan ki-
alarak, askerf hazirhklara girigmek ve fiili imkSnlari nazar-i iti- ralanmi§ veyahud da satin alinmigtir. Hakikatte bu, Alman
bare almak mevkiindeyken gerceklerden uzak birtakim ha- Entellijansi'nm Osmanh Devleti'ni harbe itmek icin giristigi bir
yaller pesinde ko§uyorlardi. O derecedc ki, yeniden fetihler emrivakiden baska bir §ey degildi. Fakat bu tertipte* bizim
yapmak 15111 Cihan Harbi'ni adeta bir firsat telakki ediyorlardi. Ittihatci kodamanlar da Alman Entellijansi ile beraber hareket
Du|unmuyorlardi ki, eskiden fetih yap an Osmanlilann, ha- etmi§lerdir.:'9
reketten 50k evvel yapihm§ ciddi hesaplari ve miikemmel Derhal gemi murettebatinin iiniformalan Osmanh uniforma-
hazirhklan vardi. Diinya tarihinde umflmiyetle ic. siyaset lariyla degi§tirilmi§, gemilere Tiirk Bayragi cekilmi§, fakat
mes'elelerinde muvaffakiyetsiziige ugrayanlar, milletlerini gemi kumandam Amiral Souchon (Su§on) yerinde birakil-
avundurmak ve bu suretle onlann dikkatlerini ba$ka cihetlere migti.
tevcih etmek icin birtakim di§ gaileler veya fetih hedefleri
ihdas edegelmisjerdir. ittihatcilar da bu durum day dilar. 39- Cemal Pa$a'nm Haliratmda yer alan §u satirlar, Amiral Su$on'\m Tiirk
Gergi ItilSf ziimresine kar§i vSki olan sulh tekliflerimiz red- Milletini, Cihan Harbi yangimna atan bu emrivSkii ger9ekle§tirmekte yalniz
olmayip kodomanlanyla biriikte hareket eyledigini if§S eder ma-
Ittihatci
dolunmu^tu. Bu bakimdan Ittihatcilar 'in AJmanya safinda yer
hiyettedir:
almis.olmalarmi kinamamak lazim gelir tarzmda du§unmek «Karadeniz'dcki hareketler hazi korkaklarm zannettikleri gibi sirf Afman
mantiki goriinmekle beraber, unutmamak gerekir ki, bu durum Amiral'in HukftmeM Osmaniye'yi bir cmrivaki kar§isinda bulundurmak icin
kendiliginden yaphgi bit tejebbtis degildir. Bu hareket emr-i mahsus ile
da ittihatgilar'm ileriyi goremiyerek muttefik temini hususunda yaptinlrmgtir. Esasen AImanlar'111 harpten sonra nc§renikleri kitaplarda da
gayet gee kalmi§ olmalarmdan dogmus bulunuyordu. Bu ifja edildigi veghile, Enver Pa$a'nm Amiral'e verdigi emir dahi $11 ma-

yiizdendir ki, 2 Agustos 1914 tarihli Tiirk - Alman ittifaki hiyeUeymijj.

«TUrk Filosu Karadeniz'de zotia h&kimiyet kazanmahdir. Rus filosunu
biraz da ittihat ve Terakki erka'mnin miitevalT hatalari ne-
uraymiz ve nerede tiulufsamz harp ildn etmeksizin hiicum ed'tniz!..
ticesinde «mecburt« hale gelmi§tir. Jmza
Bu ittifaka ragmen once yine de bir bitarafhk siySseti ta- Ba§kumandan Vekili
Enver»
kibedebilecegi il§n edilmi§, fakat bu ittifakm imzasmdan Sonradan negredilen bu devre aid Mtiratlarda bu emrin, Amiral'in em-
dokuz gun sonra da unutulmadik bir h&dise Tiirkiye'nin fill? bir rivakisine esas te§kil edecek bir sarahat tagiyip tajimadigi - lehto veya

surette harbe girmesini mecburi kilrms.tir. aleyhte -mtitalaalar serdiyle 50k miinakaga edilmigtir. (General Alt Ihsan
SABIS - Harb HStirafarim - Ankara 1951, C: EI, sh. 39 ve mUt.) '
 64 MUSULMES'ELESi KADIR M1S1ROGLU

Degistirilmeyen Amiral Sufon, askerlerinin Fakat hicbir taraf kafi bir netice alamiyor ve harb uzayip gi-
atil kalmasin-
daki mahzurlan bahaiie ederek diyordu.
Enver Poja'mn Rus Donanma-
si'na kar§! Osmanli ustiinlugiinu hissettirmek istikametindeki
Bu harbin dogurdugu iktisadl ve siyasi buhranlar ifinde
arzularmdan da istifadeyle Karadeniz'e fikmig ve bir kivranan Rusya'ya yardim ijin apian «CanakkaIe Cep-
emrivaki
ile Osmanli Devleti'ni harbe sokmak hesi» Muttefiklere bir tiirlii ge9it vermiyordu. Bu yiizden
ifin 29-30 Ekim 1914'de
Odessa ve SIvastopol'u bombardiman etmis. ve Rus Rusya'da «Bol§evik ve Ruslar'm harpten
Ihtilali» ortaya 9iktt
Do-
nanmasi ile harbe tutusmusta. Amiral Su$on, Almanya'nm cekilmelerine sebep oldu. Esasen daha 1915 Mayisinda
yiikiinii hafifletmek i in vatani bir vazife italya gruplar arasindaki yerini degijtirerek «itilaf ziimre-
5 ifa ediyordu. Ya bi-
zimkiler?.. Birinci Cihati Harbi'ne nifin girdiklerini, s i» ne ge9mi§ti. Bu defa Rusya'nm 9ekilmesiyle Msil olan
kazansalar
bile ne elde etmeyi umduklanm anlamaya bojluk da Amerika tarafindan dolduruldu. Amerika'mn harbe
imkan yoktu. Zaten
pek cogu yaptiklannin hesabmi vermeden, girmesi agirhgin iyice itilaf Ziimresi tarafina kaymasim ne-
ithamlara cevap
teskil eden miidafaalarma makes olacak hatualar bile ticelendirdi. Bu sebeple bir mtitarekename hazirlanarak harbe
birakmadan kacmis. ve her biri bir ecnebf memlekctte ya kat- nihayet verildi.
ledilmi§, yahud da kaybolup gitmiglerdir. Bu Bu harbdeTiirk Ordusu yedi ayn cephede dogugmustiir:
sebeple onlarin
ne timid ederek bu harbe diklerini anlamaya cidden Kafkas Cephesi'nde tek basma Ruslarla, Gali9ya'da Almanya,
imkan yok-
tur!.. Avusturya-Macaristan'la birlikte yine Ruslarla, Romanya
Osmanli Devleti'ni bir macera mantigi iferisinde harbe Cephesi'nde Bulgar ve Alman askerleriyle birlikte Ruslar ve
sokan bu hadise oylesine bir deh$et inisule getirmi§ti Romanyalilarla, Suriye Cephesi'nde tek ba§ma ingilizlerle,
ki, Ka-
bine'nin itilaf Devletlerine meyyal olan Canaklade'de pek az Alman askeriyle birlikte ingiliz ve
mensuplari bu durumu
ogrenince cilgina d6nmii§lerdi. Fakat i§ isten gecmi§ Fransizlar'Ia, Irak ve Hidaz Cephelerinde ise yine
bu- tek basma
hmuyordu!.. Ingilizler'le yillarca ve kahramanca harb etmijtir. Biz
bu cep-
Harbin basinda helerden Musul'un elimizden 9ikmasma ilk ve ehemmiyetli
siir'afle Beljika'yi isgal eden Almanlar,
Fransa'ya ydneldiler, miiessir olan Irak Cephesi'nde cereyan eden vak'alar
Fakat bu sirada harbe dahil olan iizerinde
Ingilizler'in yardimiyla Fransizlar, Almanlar'i, §ohretli «Marn bir nebze durmak istiyoruz.

Mtidafaast» ile durdurmaya muvaffak oldular. Bundan soma c) Harb-i Umumi'de Irak Cephesi:
bu cephedeki Alman - Fransiz carpijmalari asagi
yukari harb
nihayetine kadar ehemmiyetsiz siper muharebelerine Ingilizler, Alman Amirali Sugon'un 29-30 Ekim
dbndii. 1914'de Ka-
Diger taraftan Sirbistan ve Lehistan'a taarruz eden radeniz'de icra ettigi emrivakilerle Osmanli Devleti'ni
Avus- fiilen
turyahlar, Romanyalilar ve Ruslar'm miisterek harbe sokmasindan 50k once bu durumu tahmin ederek
taarruzlanyla
kar§ila§tilar. Fakat Alman ve Turk askerlerinin yardimiyla a9ilabilecek olan «Irak Cephesi» 19m hazirliktara
onlan «Gali5ya Cephesi» denilen bu cephede girismisferdi. Daha Ekim ayi bajlannda bir kisim ingiliz
maglup ede- ve
rek geri pttskiirttiiler. Almanlar, Baltik sehirlerini Hind kit'alanndan murekkep bir kuvveti gizli olarak Bahreyn'e
birer bixer
ele gecirmeye baslaymca Ruslar 90k kotii gondermijler ve boylece Abadan Adas; ve Basra Limam'ni
bir duruma diisffiler.
 66 MUSULMES'ELESI KADlR MISIROGLU
57

zaptetmek karannda bulunduklanni belli etmisJerdi-40 Bu baglayarak koca.Irak Bolgesini mudafaasiz birakmish.
Hal-
durum ingilizlerin, iizerinde ehemmiyetli petrol tesisleri bu- buki Irak'da Trablusgarp'teki Seyh Sunussi
gibi niifuzlu ma-
lunan Abadan Limam'ni korumak icin tedbir airnak Itizumunu halli bir mevcud degildi. Nitekim bilahare aralarmda
lider
hissettiklerini gosteriyordu. O derecedc
daha Eyliil ayi
ki, ptedenberi kavga elcsik olmayan Residilerin
Reisi Ibn-iir
sonlannda buradaki ingiliz filosunuu karasulanmrza girmek ve Repd ile Suudilerin Reisi inb-iis Suudun barisUnlmasi
ve ilan
bu husustaki beynelmilel kaidelere riayet etmemek gibi ha- edilen «Cihad-i Mukaddessten de istifade
suretiyle bu mak-
reketleri goriilmeye baglamisti. .sadla kullamlmalari icin girisHen tesebbiislerden
hicbir netice
Ingilizler 5 Kasim 1914'de Osmanh Devled'ne ilan-i harb elde edilemeyerek hiisrana ugramlmisU.
edince buradaki kuvvetlerini 15.000 kisiye iblag ederek Ge- Basra'yi kolayca isgal etmis olan ingilizler,
ileri harekata
neral Barrett kumandasina verdiler. devamla 9 Arahk'ta Dicle ve Firat nehirlerinin
birlestikleri
Bu kuvvetler blrkac ehemmiyetsiz carpismadan sonra 22 yerde ve Basra'dan 70 kilometre kadar kuzeydeki
Korne ka-
Kasim'da Basra'yi kolayca i$gal edebildiler. Zira buradaki sabasina kadar bu isgal ve istilalanm ilerletmislerdi.
Burada
Tiirk Kuvvetleri hem sayi ve hem
de silah bakimindan cereyan eden muharebeler sonunda Otuzsekizinci
Firkanm
diismanla kiyaslanamayacak derecede zayiftilar. Ciinktt kumandani Albay Suphi Bey ile kirkbes subay ve
989erin
ingilizler'in hazirhklari daha Ekim ayi icerisinde istanbul'ca Ingilizlere esir diismesi Irak Cephesi'nde aleyhimize
haber almdigi halde herhangi bir tedbire tevessul edilmedigi gellsmekte olan liarekati bir facia haline getirmisti.
gibi, bu bolgeyi korumakta ise yarayacak yegane kuvvet olan
Bunun uzerine buradaki kuvvetleri saga sola gondererek
Oniiciincu Kolordu Kaikas Cephesi'ne, Musul'daki Onikinci
bciylesine ehemmiyetli bir bolgeyi mudafaasiz biiakmanm va-
Kolordu da Halep civanna gonderilerek asil muharebe hametini idrak eden Enver Paga, Carid
mintikasindan uzakla§tinlmi§lardi. Burada Pasa'yi ku-
sadece gayet mandanliktan alarak yerine Balkan ve Trablusgarp
dagmik bir halde mevzilenmi§ bulunan 109 subay ve 6747 Harp-
lerindeki cesaret ve fedakarhklariyla
liefer mevcudlu ve silah bakimindan da gayet zayif olan Otuz- tanidigi Suleyman Askeri
Bey'i yarbayliga terfi ettirerek Ocak
sekizinci Fuka (tiimen) birakilmijti. CavidPasa emrindeki bu (1915) ayi basmda
«Basra Valisi» ve «Irak ve Havalisi Umum
kuvvete ilaveten bir kisim perakende Jandarma Birlikleri ile Ku-
hudud karakollarinda mevcud olan efrad zikre deger bir varhk
mandam» buraya gondermi§ti. Diger taraftan da
sifatiyla
Onikinci ve Oniiciincu Kolordularm yollardan
ifade etmemekteydi. geri cevrilerek
Irak Cephesi'ne avdetlerini emretmisti. Fakat
Bir taraftan da mahalli gonulluler toplamaya cali§iyordu. bu kuvvetlerin
avdetlerini bile beklemeden harekete
Esasen Irakm miidafaasi icin basjangictan beri mahalli goniil- gecmesi emredilen
hi birlikler teskilibunlarm gosterecekleri mukavemete
ile
Suleyman Askeri Bey de Enver Pasa gibi, sirf
mahalli
gbniillulerle
giivenilniisU. Trablusgarp Harb'inde bu usulden oldukca is- is, goriilebilecegiiie kani bulunmaktaydi. O kadar
tifade etmkj olan Enver Pasa, burada da ayni taktige bel ki, Istanbul'dan ayrilmadan «Muntazam ve ehemmiyetli bir
askeri kuvvete ihtiyac olmadigrm,
ingilizleri icabinda Mine
Ihma SAB1S kahp siipurge sopalanyla bile kovabiIecegini»
40- All - a.g.e. sh. 48 - LARCHERE (Mehmed Nihad gayet safiyane
Terclimesi) Biryilk Harbte Tiirk Harbi - C: II, Istanbul 1928, sh. 209 - Irak ve magrurane bir sekilde ifade etmisti. Gercekten
Trablusgarp
Seferi, sh: 10.
 68 MUSULMES'ELESI
KADIR MISIROGLU 69

Harbi'ndeki §fil c;arpi§malannda fedakarane hizmetleri goriil-

kiymasi iizerine Irak ve Havalisi Kumandanhgi'na Kolordu Ku-
mti§, Balkan Harbi nihayetlcrinde ise Bati Trakya'da kurulan
mandani sifatiylaAlbay Nureddin Bey (Pa§a) tSyin edilmis. ve
«HUkumet-i Muvakkate» Reisliginde bulunmu§ olan
vaziyet kurtanlmaya $ah§jlmi§ti, Fakat Kafkasya'dan geri
Suleyman Askeri Bey, butiin cesaret ve iyi niyetine ragmen,
9evrilen tecriibeli tiimenler henuz yolda bulunduklarmdan bu-
Cephe'ye muvasalatindan az bir miiddet sonra aci ger^ekle
radaki zayif kuvvetlerimizin kifayetsizligi yiizunden ric'atimiz
kar§ila§acak ve ugradigi hezimeti izzet-i nefsine ye-
Selman-i Pak'e kadar devam etmi§, gayet kiymetli stratejik
diremeyerek intihar edecektir. Cunkii Suleyman Askeri Bey,
mevkiler ingilizler'e kaptinlmi§ti. Fakat bu noktalar yeni
Basra'yi geri almak igil) hazirhklar yapar ve gbniilluler top-
gelen birliklerin mudafilere iltihaki ger9eklesjnce cephedeki
lamaya cah§irken, ingilizler de buradaki kuvvetlerini Irak'in
muharebeler 9etin bir bogazlasma halini almi§ ve takviye alan
i§gali i9in kafi addetmediklerinden §ubat I915'de Misir'dan
ordumuz mevcudiyet ve kudretini isbat etmeye baslamisu.
yeni birlikler getirerek, kuvvetlerini bir kolorduya
Kumanda kadrosundaki eksiklikler siir'atle tamamlanmis,,
yiikseltmi§lerdi. §ubat bas,inda Cental Pasdmn tertipledigi ve
Ordu Kumandanhgi'na da Alman Golg Pasa tayin edilmi§ti.
bir ham hayal mahsulii olan «Kanal Harekah» mn mu-
ingilizler Turk Ordusundan ilk darbeyi 22 Kasim 1915'de
vaffak olamamasi, ingilizler'e bu imkani vermi§ bulunuyordu.
Selman-i Pak'de yiyerek Kiit'ul-Ammare'ye kadar 9ekilmeye
Suleyman Askeri Bey, ilerleyen Ingiliz Kuvvetlerinin elin-
mecbur kalmi§lardi. Bu ric'atte Ingiliz Ordusuna kumanda
den Basra'nin 130 kilometre kuzeyindeki Ehvazi'yi -emrindeki
eden General Townshend esir edilmi§tir. ingilizler! Kut'iil-
kuvvetlerin kifayetsizligine ragmen- geri almi§, Korun Nehri
Ammare'de muhasara eden Golg Pasa burada tifiisten vefat
boyunca Abadan petrol borularmi tahrip ede ede Nuhayle'ye
etmis. kumandayi Haiti Bey (Enver Pa§a'nm amcasi) almi§ti.
,

gelmisti. Burasim karargah ittihaz ederek carpi §mal anna

Ingilizlerin General Townshend'm. kurtanlmasi i9in giri§tik-
devam etraig, fakat az soma bu derme-catma kuvvetlerle, en
leri taarruzlar muvaffakiyetle puskurtulmus,, bu taarruzlar
son sistem silahlarla mticehhez bir Ingiliz Kolordusu'na karsi
esnasmda 13. 000 ki§ilik bir ingiliz kuvveti biitun miihimmat
ciddt bir inuvaffakiyet elde etmenin imkansizhgim aci bir
ve mevcudiyle esir almmigti. Buna tarihimizde «'Kiit Za-
surette gormu^tii. Gercekten 14 Nisan'da §uaybe civanndaki
feri» denir. Ne yazik ki, bu zaferin musbet neticelerinin
ormanlarda ingilizler'le 9etin ye muvaffakiyetsiz bir gerilla
ahnmasina mani olan yeni bir durum ortaya 9ikmi§ti.
harbine mecbur kaiim§, emrindeki kuvvetlerin maglup ve
ingilizler General Townshendi kurtarmak i9in basansiz in-
peri§an olmasi uzerine, maglubiyeti izzet-i nefsine ye-
tikam taarruzlari yaparken, heniiz harb sahnesinden 9ekilme-
diremeyerek intihar etmi§tir. Bu muharebelerle dokuz ta-
mi§ olan Ruslar, Iran iizerinden Bagdat istikametinde ha-
burluk Turk Kuvvetleri 3.800 ki.fi z&yi&t vererek takriben
rekete gecmisjerdir. Ali thsan Bey (Pa§a) kumandasinda
ytizde elli nisbetinde erimi§ti. Bu durum, dii§manm daha ser-
muhim bir kuvvet bu Rus taarruzunu karsjlamak iizere Iran'in
best bir surette ilerlemesine imkan vermis, Ammare, Nasiriye
Kermansah Bolgesi'ne yurumu§ ve parlak muvaffakiyetler
ve nihayet 29 Eylul'de Kut'iil-Ammare'yi alarak Bagdat'i teh-
elde etmistir. Fakat bu durum, Dicle boyunca ingiliz ta-
did edebilmeyi imkSn dahiline sokmustti. .

arruzlarim kargilayan Turk Birliklerini ddrt tiimene indirmi§ti.

Ger9i Suleyman Askeri Bey'in feci bir surette hayatma
Ingilizler bu tarihten itibaren alti ay miiddetle bir taraftan
 70 MUSULMES'ELESi KADlR MISIROGLU 71

Turk Kuvvetlerini oyalamui, diger taraftan da yeni birliklerle Cebel-i Hamrinde Burada cereyan eden
tuttinulabilmijtir.
ikmal yaparak 1916 yili Arahk ayi basknnda kuvvetlerini ehemmiyetsiz muharebeler bu kuvvetleri daha ku-
ingilizler'in

karsilarmdaki dort tiimenlik Turk Birlikleriyle kiyas kabul zeye itmek niyetinde olmayip, asil hedefleri olan «Musul» a
etmez bir duruma yukseltrneye muvaffak olmus. ve taarruza yonelmek kararinda olduklanm gdstermeye baslamis.tir.
gecmistodi. Musul cografi mevkii sebebiyle bu ana kadar ingiliz ta-
Turk Ordusu, FeUthiye ve Kiit'uT-Ammare'de cereyan oden arruzlarmdan masun kalmistt. Fakat Irak'a §attii'l- Arab del-
korkunc muharebelerde insaniistii bir cesaret gostermis. olma- tasindan hulfll ederek, buradaki miidafi Tiirk Kuvvetleri'ni
sina ragmen, diisman birliklerinin ezici iistunlugu kar§isinda Cebel-i Hamrin'e kadar ric'at ettiren ingilizler, artik daha ku-
10 §ubat 1917'de Kut'iil-Ammare'yi Ingilizlere kaptirmaya zeye ilerlemiyerek, asil hedefleri olan Musul'a yonelmek
mecbur kalnusti. Bu sflretle General Townshendm intikamim imkamm elde etmis. bulunuyorlardi.
neden sonra almaya muvaffak olan ingilizler, Dicle'nin Oniicuncii Kolordu ile Iran iizerinden Ruslara kar§i basanh
guneyinde tamamen hakim vaziyete geldiler. Ric'ate mecbur muharebeler yapan AH thsan Pa§a, «Mondros Miitareke-
kalan Turk Kuvvetleri, Bagdat'a dogru cekilmeye basjadilar. ntimesi» nin akdinden birkac giin once Irak'dan aynlrms. olan
Burada bir mudafaa hatti tesis etmek isteniliyordu. Fakat Halil Pafa'nm yerine Altmci Ordu Kumandanr eayin edilmis. ve
bunun icin Bagdat §ehri daha once tahkim edilmis. olmak ge- 1918 Agustos ayi icinde vazifesine ba§lami§ti. Altincr Or-
Halbuki bu yapilmami§ti. Bu yiizden ileri harekata
rekirdi. du'nun merkezi Musul'daydi. Buradaki birliklere «Ordu» adi
devam eden ingilizler 11 Mart 1917'de mukavemet gormeden verilmesi, cephenin ehemmiyetinden dogmu§ bulunuyordu.
Bagdat'a girdiler. Ordumuz kuzeye dogru cekilmeye devam Yoksa biinyesindeki birlikler ancak birkac tiimenden ibaretti.

ediyordu. Bu sirada Suriye Cephesi'ndeki Kuvvetlerimiz de Halep is-

Gerek tngiliz Birlikleri oniinde ric'at eden bu kuvvetlerin ve tikametinde 9ekilmekteydiler.

gerekse Rus taarruzunu karsilamak iizere iran'a sevkedilmis. Mtlttefiklerimiz ya miinferid sulh akdederek veya magltt-
bulunan Alt ihsan Pa$a kuvvetlerinin muvaffakiyetli ric'atlari biyeti kabul ile birer hirer harb sahnesinden cekilmij, Turkiye
esnasinda pek cok act hadise ve bircok da muharebe cereyan ortada yapayalniz kalmisti.
etmistir ki, maksadimiz, harb tarihi yazmak olmadigmdan bun- Diinya efkar-i umflmiyesi, uzayan harbin sikmtilarindan
lann tafsilatma yer vermiyoruz.4i muzdaripti. Bu suretle Avrupa'da sulh taraflan liderlerin
Muvaffakiyetle Tekrid mevzilerine cekilen birliklerimiz, bu- secim §ansim artiran bir hava esmeye baslarmg bulunuyordu.
rada daha altr yedi ay kadar tutunabilmijlerdir. 5 Kasim Bu durum de -en azmdan bir miitareke akdiyle -
Tiirkiye'yle
1917'de buradan da ric'ate mecbur kalmarak daha kuzeydeki harb haline nihayet vermenin uzak olmadrgim gostermekteydi.
Nitekim Istanbul Hukiimeti biitiin birliklere Ekim ayi son-
41- Dileyenlcr bu tafsilSt itjin su kaynaklara bakabilirler: Dr. Zlya larma dogru bir miitareke akdinin melhuz bulundugunu bil-
GOOEM - Kurmay Albay Dadayli Halid Bey - C:
1, Istanbul 1954, sh: 35 ve dirmisti.
mot. General Sir Charles V. F. TOWNSHEND - Irak Seferim - Istanbul
-

1337, sh: 431 ve mat. - M. IARCHERE - Biiyiik HartYde Turk Harbi -

ingilizler Miitareke masasma oturmadan el cabukluguna

{Mehmed Nihat Tercumesi) C: II, Istanbul 1928, sh: 284 ve miit, - A. Faik getirerek Musul'u i§gal etmek istiyorlardi. Esasen devletler
HursidGONDAY - Hayat ve Hatiralanm - Istanbul 1960, sh: 102 ve mm.
 " MUSUI. MES'ELESl
KAD1R MISIROGLU

hukuku kaidelerine gore harb haline

nihayet verilmeden isgal rildigini ifade etmesine ragmen, sonradan anlasddigma na-
edilmemis, bulunan bir arazinin,
sulh masasmda talep ediimesi zaran yerine ulasUnlamami§tir.43
imkans.zd,. Bu yuzdendir ki, Ekim
ayi ortalarinda fngihz tay- 29 Ekim'de cereyan eden muharebelerde
yarelermm Musul Havalisinde kesif bir kisim Turk
ucusjar. yapmakta ol- Kuvvetleri, ingilizlere esir dii§mii§, Cirnaf ve §irkat
duklan goriilmUsHi. Bundan da mev-
ingilizlerin bitfcac gun icinde zilerinde korkunc carpismalar cereyan etmistir. 30
taarruza gececekleri anlasihyordu. Ekim
Nitekim 18 Ekimde ilk 1918'de Dicle grubumuz Cimafin giineybatisinda lie ki-
harekat olamk iki Ingiliz Slivari Bolugu, Kerkiik'un lometrelik bir cember icine sikujtinimis, ve cetin bir bogazla;-
guneymdeki birliklerimize taarruza tesebbiis
etmislerdi Ordu madan sonra esir edilmijtir. Bu biiyiik kaybin bilincosu sekiz
Kumandam Ali Ihmn Pasa Kerkiik'e kadar giderek 22 Ekim'de
piyMe alayi, elli top ve yetmi§ makinali tiifektir. Fakat asil
Mural a ddnmnsm. Tarn O'nun karargahma
dflndugQ gun felaket bu kuvvetlerin esareti degil, artik bnlerinde hicbir
Ingil.zlerm D.cle boyundan
esasli bir tararruza gectikleri
* mania bulunmayan Ingilizler'in Musul uzerine harekata devam
gomlmiijtu.
etmeleriydi.
Ordu Kumandam, Dicle boyundaki
Turk Kuvvetlerinio 30 Ekim 1918'de resmen mutareke akdedilmis. olmasma
teskiletuklen grubun kumandam Ismail
Hakki Beye her ne ragmen ingilizler, 31 Ekim giinu ileri harekata devam
pahasina olursa okun mukavemet etmesini kat'i bir lisanla etmijlerdir. Kendilerine mutareke akdedildigi ve buna gore
emrctmrgti. Maksadi, mutareke
akdine, yam en ge ay basma birliklerin olduklari yerde kalmalari lazim geldigi bildirildigi
5
kadar Musul u diismana kaptrrmamakti.
halde bunu kaale almayarak ileri harekata devam ettiler.
Ustun kuvvetlerle taanuz eden diismana
karst ric'ate mec- Besinci Tiimen Kumandam'nin bu husustaki resmi tebligine
bur olan b.rl,klerimiz 23 Ekim'de
Cebel-i Hamrin'i bosalttilar hicbir ehemmiyet atfetmiyerek, 1 Kasim 1918'de Hamam-i
Dusman 24 Ekim'de daha kuzeydeki Fetha'ya
taarruz etti ve Burada Musul'u ijgal edeceklerini ve Turkler'in
Alil'e girdiler.
25 Ekimde Kiiciik Zap'! gecerek §ahid
Koyti'nli isgal etti. be§ mil daha kuzeye cekilmelerini ihtar ederek ileri yuriiyiise
Dicle grubumuz, birlikleririi
Dicle'nin sag sahilinde toplamaya
devam ettiler. Bu durumun milletllerarasi harb kaidelerine
cali§iyordu. Burada cereyan eden
cetin mubarebeler yflziin- aykin oldugu meydandadir. Fakat bizim icin asil ehemmiyetli
den, bu grupla Ordu
Kumandanliginin muhaberesi kesilmisti olan nokta bunun, Musul'un «Misak-i Milli» ye dahil ad-
Bu yiizden 28 Ekim'de bir Alman
havacisina miikafat va- dedilmesini temin eden bir keyfiyet olmasidir.
adedllerek bir kesif yaptinlm.s. ve Zira
grubun Gayyare mevziine hatirlanacagi uzere Misak-i Millf
cekilmest icin 30 Ekim 1918 tarihinde im-
sifteli bir emir gonderilmistir.
Fakat sonradan zalanan «Mondros Mutarekenamesi»nin akd! esnasmda
anlaswmstir ki, Alman havacm
verilen emri grup uzerine ordumuzun fiilen bulundugu yerleri hudud kabul etmekteydi.
attigim soylemesine ragmen,
aldigi vazifeyi yapmami tir.42
29 S Buna gore, Mutareke amnda kuvvetlerimizin Gayyare'de bu-
Ekimde Ali Ihsan Pasa, bu gruba cesur
suvarilerle Gay- lunduklan yerli ve yabanct kaynaklarla sSbit oldugundan
yare ye cekilmelerine dlir
yeni bir emir gbndermis, fakat
bu Musul, Misak-i Milliye dahildir. Esasen ingilizler de Miitare-
emir de All Iksan Pasa'nm
emri gotiiren subaya atfen ve- kenin akdini miiteSkip devam ettikleri i§gal ve istilS ha-
42- Dr. Ziya G&GEM - a.g.e. sh. 44
43- Dr. 7Aya OtiGEM - a.g.e. sh. 45
 74 MUSULMBS'ELES!
KADIR MIS1ROGLU 75

Ordu Kumandam AH thsan Pasa'am itiraz ve

reketlerine kars.i
tarafindan tahliyesini binbir tehdid altmda geroekle§tirmi§ bu-
protestolanm «bu ijgallere Miitarekenin yedinci maddesine
lunan ingilizler, sadece fiill bir durum ihdas etmis bu-
istinaden giii§tikleri» tarzinda cevap]andirmi§Iardir. Yine
ha- lunuyorlardi, Bu itibarla, mes'elenin artik sulh masasmda hal-
tirlanacagi iizere, mezkur Miitarekenamenin yedinci maddesi
linden baska 9are kalmamis oluyordu. Ne yazik ki, Musul;
Itilaf Devletleri'ne kendi emniyetleri mulahazasryla herhangi sulh masasinda da kurtanlamayarak bu aziz vatan parcasimn
bir stratejik mevkii i.sgal edebilmeleri hakkmi vermekteydi. Bi- halt devam eden esSret ve felSketlere suriiklenmesine sebep
naenaleyh ingilizler'in bu cevaplan dShi, Musul'un Misak-i olunmustur.
Milllye daM oldugunu kabul maliiyetindedir, Buna gore
Musul'un Lozan Sulh Konferansi'nda kurtanlmayi§indaki
Musul'un 3 Kasirn 1918'de gerceklesen isgal ve istillsiyla
hatayi setretmek maksadiyla sonradan menkflb vaziyete
Yunan Ordularmm bilffliare Anadolu'da tejebbiis ettikleri
gelen Altmci Ordu Kumandam Ati ihsan Pasa'yn karsi cesjtli
isgal ve istilfflar arasmda hicbir fark mevcud degildir,
Hukuki hiicutnlar cereyan etmistir. Halbuki takibettigimiz askeri
bakimdan mutlak olan bu keyfiyeti, aralarindaki zaman farki
harektt gostermistir ki, Ati ihsan Pasa, Dicle grubunun
bertaraf edemez. Zira her ikisi de Mutareke'nin akdinden
esSretine ragmen, Mfitareke akdinden en az tic gun sonrasina
sonra cereyan etmistir. Bu hususta iki - flc gun ile iki - tie se- kadar Musul'u Turk hakimiyetinde tutabilmistir. Bununla be-
nenin hukuken hicbir farki yoktur.44
raber «Dicle Grubu» nun esaretinden dogan mes'uliyet ve-
Bu suretle MiMreke ahkamina ve devletler hukuku kaide-
silesiyle All ihsan Pasa ve O'nun Erkan-i Harp Reisi Dadayk
lerine mugayir bir surette 3 Kasim'da muharebesiz
olarak Halid Bey arasmda miinakagalar cereyan etmistir. Fakat bu
Musul'a giren ve 15 Kasim'da da burasinm Turk Kuvvetleri
miinakasalardan once de U. Kemal Pasa'mn Nutku'nda4S
Halid Bey'in tanzim eyledigi bir rapora istinaden Aft' ihsan
44- Harb-i UinQmi'de Irak Cephesi'nde cereyan eden asker! Pasdyss. hiicumlar yer almis, bulunmaktaydi.
harekSt Hakikatte asil
hakkinda okuyucuyu sikacak tafsiiattan ve dipnotlar gSstcrmekten
ictinab ehemmiyetli olan «DicIe Grubu»nun es&retinde Ismail
eltik. Bu hususta tafsiiat almak ve Musul'un «ne
surette isgal ve istilSya
maruz kaidigim» tesbit etmek istcyenlere su kayttaklart tavsiye ederiz:
M.
Hakki Bey'in mi, yoksa Ali ihsan Pasa'nm. mi mes'ul oldugu
LARCHERE - Biiyiik Harbte TQrk Harbi (Ter. Mehmed Niltad) - Istanbul keyfiyetinden ziyade, Mondros MutarekenSmesi'nin akdi
1928, C: II - General Sir Charles V.F. TOWNSHEND - Irak Seferim -
atiinda elimizde bulunan Musul'un, Misak-i Militarize dahil
Istanbul 1 337 - Dr. Ziya GOGEM
Kurmay Albay Dadayli Halid Bey - C- I
Istanbul 1954, C: II, Istanbul 1956 - Irak Raporu (Irak Harekat-i Aske-
oldugu kat'l bir askeri ve tarihi hakikat olarak ortada du-
nyesrndeki Hat'iyyat ve Mes'uliyetin Tesbit ve TSyini rurken, Lozan'da neden kurtarilamadigi mes'elesi idi. Simdi
Maksadiyle
Tesekkul Etmij Olan Hey'et-i Tahkikiyenin HiilSsa-i Tetkikatmr
Muhtevi biraz da Musul'un Lozan'da hangi sartlar altmda ve ne suretle
olup 27 Haziran 1917 tarihli Times Gazetesi'nden tercilme
cdilmi§tir)
(Istanbul 1333 - CividPasa - Irak Seferi ve ittihat Hiikumeti'nin
HayJlat ve mudafaa edildigi ve ne gibi taktik hatalarma kurban giderek
CehMat-i Siyasiyesi - Istanbul 1334 - 1941 ytlinda Ctvad
Abbas ile General kaybedildigini tafsil edelim.
Alt lhsan Sabis arasmda Turk Matbuatmda cereyan eden bircok
muhaxririn
de kattldtgi miinakasalar - General AH thsan SABIS - Harb Hatrralanm -
C:
IImam OREN'm All thsan Pofo'ya dair Diinya Gazetesi'nde yayinladlgi
Eski Hatiralar Serisinin Musul'a temas eden ktsnnlan - Ziya
ArlfStSEL -
Bir Emrivaki ile tngilizlcr Musul'u Nasrl Alduar Yakm
-
Tarihimiz Mec-
muasi - C: I, sh. 9 ve miit. ilh...
45- Bkz: M. Kemal Pasa - Nutuk - Ankara 1927, sh. 407 ve milt.
 KADlR MIS1R0GI.U 77
76 MUSUL MES'ELBSt

Tiirkiye ise, «Mondros Miitarekenanesi» nin imzasi

B- MUSUL'UN KAYBEDHiSINDE SIYASl SAKHA «asgari vatan»
anmda elinde olan topraklan vazgecilmez
a) Lozan Konferansi'nda: sayan «Misak-t Millt» muvacehesinde Musul'u tabit hakki
telftlcki ediyordu. Gercekten Mill! Mlicadele'iiin baslica he-
Tiirkiye'nin 'guney hududlannin cizilmesi dolayisiyla ortaya
defini teskil eden «Misak-t Millf» ancak en asgari hak-
cikmis bulunan «Musul Mes'elesi» Lozan Konferanst'mn,
lanmizi ifade etmekteydi. Zafer miiyesser olduguna gore bu
iizerinde en cetin miinaka§a ve miicadeleler cereyan eden
asgari haklardan dahi fedSkMikta bulunmayi Turk mill! vic-
mes'elesi olmu§lur? Zira bu Konferans'm tek basma bir
damntn asla tecviz etmemesinden daha tabii ne olabilirdi?
tarafmi teskil eden Tiirkiye icin hayati bir ehemmiyeti h0iz
Fakat Tiirkiye siyasi ricSli icin - bilhassa Musul Mes'elesinde
olan Musul, miizakerelcre ve hatta biittin miittefiklerine
- 5etin bir mukavemet ve muhalefetle kar§ila§ilacagim tahmin
ntoim ve hakim olan Jngiitere icin de gerek zengin «Pertol
etmek gut; degildi. ihtimal bunun join olacak ki Dr. Rko rVar'un
kaynaklan» ve gerekse «Hindistan Yolu'nun em-
dogrusu inanilmasi imkansiz beyanma gore, daha Lozan'a git-
niyeti» bakimindan ele geciriJmesi coktan zaruri addedilmis,
meden kendilerine Musul if in hig ugrasmayinw denilmistir.
olan stratejik ve iktisadi ehemmiyeti haiz bir bolge
idi. Haiti
Eger dogmysa Lozan'a bu telkin ve -daha dogru tSbiri ile
denilebilir ki, ingiltere'nin Birinci
Cihar Harbi'ne katilmasinin
soylemek gerekirse- emrin tesiriyle giden inbnti, Musul'u ge-
belli bash amillerindende Musul dShii olmak tizere biitup
biri
rektigi sekilde miidafaa etmemistir.
Irak havalisine sahip olmak hususimdaki canlnras arzusuydu.
Bu yiizdendir ki, 30 Ekim 1918'de imzalanan «Mondros ederler» ciimlcsine istinaden yiiruyiis.e devam eylemisti. Binaenaleyh,
ingilizler 4, Tesrinisani 1918'de Musul'u isgal eylemislerdi.» (sh. 309) de-
Miitarekenamesi», taraflan askerl harekatt durdurarak bu-
mektedir.
lunduklari yerde durmaga mecbur ktldigi halde, ingilizler o Bu durum Bagmurahhasi Lord Giirzon tarafindan bile
Lozan'daki Ingiliz
anda heniiz ele gecirememis olduklan Musul'a karsi inkar edilmemis ancak, bu gayr-i m'esru hareket, S.U tarzda bir mugalata ile
.ileri
miidafaa edilmisrir.
harekata devam ederek, burasmm 2-3 Kasim 1918'de ijgalini «Musul'un Miitareke'den soma isgal edilmis olmasi mes'elesine gelince:
gerceklesurmiste ve bu suretle devletier hukukunun alakali Ismet Pa$a'mn daimS Mondros Mutarekenanemesi'nin hiikiimsiizliigunu ve
kaidelerini cignemekten 5ekinmemi.5lerdir.46 her seyin Mudanya Miitarekenamesi'nden ba§lamasi lSztm geldigini ileri
siirerken, bugun MOtarckeye dayanarak, ingiltere'nin Musul'u isgal et-
mesinden bahsctmesi gariptir. Miilareke habcri gelmeden 1.11. 1918'de Bri-
46- Musul Vilayetimizin ingilizler taraiindan Mutarekenamenin akdinden
tanya Ordulan Musul'a 13 kilometre mesafede idi. Ayin ucuncii gunii gehre
sonra isgale maruz kaldigi biitlin kaynaklarm ittifah He sabittir. (Bkz:
gildiler.Turk Kumandani, Mutareke hllktlmletini 4 TesrinisSni'den evvel
Inonii'nun Hariralan - Lozan Kismi - Ulus Gazetcsi 21 Eyliil 1968 tarihli
dgrenemcdi ve-Dokuzda bosaltma emrinj aldi. Hem Mutareke sartlarmm
misha - Onl. AH thmn SABiS - a.g.e. C.V. Ankara, 1951, sh. 7. Dr. Ziya
sulh hiikumleri ile ne miinasebeti var? Miitareke'den sonra askeri harekltta
G0GEM - Dadayli Halid Aktttansil'niin Hatnalan -
a.g.e. sh. 45 ve miit. - bulunulmayan harp yoktur..." (Bkz: Lozan Zabitlan - 1. Takjm, I. C. 1. Ki-
Kirmizi Kilap - sh. 123 - Gulhard Jaechke - Ttirk Inkilabi Tarihi Kronolojisi -
tapta yer alan 23 Ocak 1923 tarihli Birinci Komisyonun Miizakere Zapti.)
C: I, istanbul 1939, sh. 22 - M. LARCHERE - Biiyiik Harbtc Turk Harbi
Bu sozlerle gercegin nasil tahrif edildigini anlatmak icin yukanda zlk-
{Mehmed Nihat Tercumesi) - C: H, istanbul 1928,
sh. 309 ilh...) redilen kaynakiara sathi bir nazar atfetmek bile kSfidir. Mutareke akdinc
Bilhassa en son olarak kaydettigimiz M. Larchere'mn eseri bir ecnebi
ragmen askert harekara devam olunduguna dair bagka misallerin de mevcud
kaleminden cikmis bitaraf bir eser oldugu halde: «Bu kol, 1 Tesrinisani
bulundugu yolundaki itirazm cevabi da su olmaliydi: Suimisdl misal olmast...
1918'de Hamam-i Ali'ye vannca hal-i harbe nihayet veren Mondros
Ama bunu iniinii mii sdyleyecekti?!
MiitarekenSmesi'nin imza edilip dunden beri mer'i oldugunu ogrenmis ve
47- Dr. RlmNVR - Hayat ve Haciratim - C: III, istanbul 1968 sh. 982.
maahaza «Miittefikler, kendi emniyetleri icin nuk2t-i sevkulceygiyi iggul
 "> MUSUL MES'ELBSi KADIR MISIROGLU 79

Ger9ekten bu mes'eleyi once ingilizler'le unun akabinde §ahsi gorii§ teatisi 19m Bonar, Gurzorin
husflsi mahiyette
bmakim goriisme ve pazarhklarla halletmeye Paris'e dSvet eder. Buna i§aretle yazdigibir mektupda
kalkismistir
Halbuki biitun Dfinya efk&r-i umumiyesi Gurzon §6yle der:
ingilizler'in Musul'u
sirf petrolun hatin icin terk
etmek istemediklerini 90k iyi bir «Bonar'i bir kavga giiriiltu koparmaktansa, Musul, Bogazlar
sfirettc biliyordu. Musul sekenesi
arasmda ingiliz karn ve istanbul'u terkedip herhangi bir seyden ve hand her seyden
tasiyan tek bir fert bile mevcud
olmadigma ve burasjnm ta- vazgecmeye gokhevesli buldum. ..»50
nhte bir gun bile ingiliz hakimiyetinde Musul Turkiye icin ve iktisadi ehem-
.
bulunmadigma gore ik- gibi stratejik, be^eri
tis-adi istismardan baska
bit mana ve maksad tasamayan miyeti son derece biiyiik olan bir vatan parcasinin, gerek
Ingiliz talebinm tasvip gotmemesi
90k normaldi. Zira amk Lozan'da5i ve gerekse Lozan'dan sonraki safhalarda ciddiyet,
harpten bAmis olan Dunya efkar-i
umumiyesinin sirf ingiliz azim ve dirSyetle miidafaa edilemedigi inkari gayn kabil bir
menfaati icin sulhtin
gecikmesine keyfiyettir.Halbuki Musul ustuste on yil devam eden harp-
infill duymamasi
lmkansizdi. Mes'eleyi /nonSMsniin lerin sonunda madden harap bir hale gelen Tiirkiye'nm ya-
halletmek istedigi tarzda
Irasus, goriismelere
dokmek, Diinya efkar-i umumiyesinin ralanni sarmaga medar olabilecek yegane imkandi. Fakat
Ingiltere aleyhine ve binnetice
Turkiye lehine tezahuru mel- hemen etmek gerekir ki, boyle bir imk&nin ziy&mda
il&ve
huz olan aksulamelinden mahrum kalmak tn&nii kadar Turk Murahhas Hey'eti'ne dahil soztim ona
domekti. Gercekten
bu mes'elemn alehen miizakereye'
konulmasmdan sonra miis&vir sifatmi haiz kimselerin de dahli 9oktur. Bunlarm pek
Dunya efkar-! umumiyesinin bu alika ve gogu kendilerine verilmi§ olan vazifeleri ifa ederek Mu-
aksulameli derhal or-
taya cikmissa da lehteki diger
bir 5 ok unsur gibi bu da rahhaslara yardimci olacaklan yerde52 Lozan'a dolmu§ bu-
degerlendmlememistir. Lord Gunonxm hayat ve lunan «ingiliz Entellijans Servisi» mensuplan ile
miicadelele-
nm, O'nun hususi evrakim da tetkik ederek gayei Musul Petrolled uzerine imtiyaz dalaveralarina giri§mi§lerdi.
mufassal bir
surette yazmis bulunan Early
of Ronaldshay, bu kanatimizi §iiphesiz petrol §irketlerinin adamlariymi§ gibi goriinerek bi-
teyiden su bilgiyi vermektedir:
zimkilerle imtiyaz pazarhgina kalki§an bu Ingiliz casuslari,
«ingiltere Ba S vekili umitsidige yaklapig, bir anda Gurzon'a Hey'etimizin mes'eleye baki§ tarzini ve niyetlerini ke§fe me-
yazdigi bir mektupta soyle diyor:
Ǥimdiye kadar aS maga muvaffak 50 - a.y.
oldugun guqlukler
cogalmakta. Cazetelere bakdacak olursa, 51- «... Fakat hmet Lozan'da Musul igin daima bana «Camm, gel §unu
Turkler'in Musul'u bir birakahm Ben «01maz, biitiin mu-
da, sulh yapatim.» der, beni zorlardi.
munakasa mevzuu yapip anla^mamalan yapahm» derdim. «Camm sonra boca ederiz, sulha kasinnz.
muhtemeldir Her kavemetleri
halukdrda bundan daha km
bir sey olamaz. Zira bu takdirde Verelim» derdi. Boca, Onun tabiridir.» (Bkz: Dr. Rtza NUR - a.g.e. sh.
nalkmnzm en az yansi ve biitun Dunya, 982).
petrolun hatin icin inonU'niin hStiriUaTinin Ulus Gazetesinde 24 Temmuz 1968 - 26 Ekim
sulnii reddettigimizi sdyler.»49
1968 tarihleri arasinda yayinlanan Lozan Kismi'm inceleycnler, Musul
M,iralar' Lozan Mes'elesine tahsis edilcn hSuralarm kemiyyet ve keyfiyetce kifayetsizligini
cJl'^'irf™?,
GazetKl, Dr. « K0 Nur r -
\ 1019 Klsml
a.g.e., sh, - Lord
Ey"« 1968 '»iWi Ulus
7
GORZOWun yukanda bah- takdirde giicliik ^ekmezler.
si ge 5 M 23 Ocak 1923 larihli celsedeM beyanall 52- «... HSsih bizim istihbarat ve negriyat teskilStmdan habbe-i v^hide
0fR0NALDS"Ar mukemmel 9aUpyor-
mt~*x2 '
Tte Lift of Lord G ™° T '
m ^"i™
>
istifade edemedim.
lardi> {Dr. Riza
Ingilizlerin istihbarat biirolari ise
NUR - a.g.e. sh. 1002)
 80 MUSUL MES'ELESt
KADJR MIS1ROGLU 81

immhilar.53 Ancak bu gibi hareketlcre tevessiil etmeleri ayni

zamanda kendi zaaflarmi gosteriyordu. Fakat Hey'etimizde
bu gibi kimselerin tngiliz Hey'eti'nin muhtac oldugu istihbarati
saglamaga mecbur casuslar oldugunu farkedecek dirayctte bir
fert yoktu ki, isjerin ic yiizii anlasdabilsin. Yoksa Tiryaki
Hasan Pasa mantigiyla, yani tecahul-i aiifane suretiyle bu ca-
suslara Ingiliz Murahhaslan'mn rnaneviyatim sarsacak yanlis.
bilgi vermek de mumkundu. Esasen Musul Mes'elesinde Ingi-
lizlerin nefislerinden emin olmadiklarint gosteren bir husus da
onlann daha husus? gorusmeler esnasinda bazi tavizler ver-
meye taraftar gbriinmeleriydi. Fakat bu tavizler de yine
Hey'etimizde mu§avir sifatim haiz bir kimsenin anlayi§siz-
53- Bu
hususta inonii'nun yukanda zfkrl gecen hatiralan mesk*Lit ise dc
Ikinci Murahhas sifatmi haiz bulunan Dr. Rim Nur'un verdigi sayfatar do-
Ilisu misal ve malGmattan agagiya aldigimiz birkaf satir, Turk Murahhas
Hey'etinde mfigavir sifatiyla vazifc almis bulunanlardan bazilannin ne kadar
Sans? mcnfaat temini pc^inde kojtuklanm anlamaya kifayet eder saninz:
«... Nihadin getirdigi erkckler de cok. Erkekler imtiyaz isiiyorlar,
Iigma kurban gitrni§tir.54 Ne tuhaftir ki, bu tgvizlerin dahi
kopanlamadigina hayiflanan Dr. Riza Nur, Lord Giirzon'un
hususi bir goriismede kendisine Musul'dan^ vazgecmek
§artiyla Fransizlann eJindeki «Suriye»yi alip vermeyi teklif
ettigi halde, anla§ilmaz bir mantikla bu tavizi reddettigini taf-
silatiyla nakletmekteriS5 hicab duymamaktadir.
Musul Mes'elesi'nin Ttirkiye Lehine halline higbir surette
dU§mti§ olan General Townskend de geldi. Bunlan bize hep Nihad Re$ad
getiriyor. Buniar diyorlar ki, Musul petrollerinin imtiyazini
bize verin, biz
Musul'u size verdirtiriz. Ala §ey! Isledigimiz zaten bu. RUstem adli bir gel-
dani de bu ajanlardan biri...» {Dr. Riza NUR - a.g.e., sh. 1035).
54- «... ingiliz'ler ile hususi gfjriismelerde epey terakki oldu. Bir gun
Ingilizler bize geldiler. Yeni teklil'te bulundular. Ellerinde haritalari vardi.
Hududu cizmi^lerdi. «l§te» dcdiler. Musul'un hemencik §imalinden, hu-
dudundan gefiyor, ve SUleynianiye sancagim tamamiyle bize birakiyorlardi.
Bu, biiyiik bir §eydi. Demek Musul'u almak igin tlmit arhyordu. Bizim askert
mii.§avir Tevfik: «Suleymaniye"den ne 9ikar? Buralari daghktir. Musul
ol-
mayinea oralara gidilemez bile. Ba§a belS olur..» dedi. Ben oralan bilmem,
asker de dcgilim. Giirtiyorum. Umet de bunlan O'ndan soruyor...* (Bkz' Dr.
Riza NUR- a.g.e. sh. 1030).

Ezciimle Musul petrol ierini. Megerse bu adamlar hep ingMz istihbaratinm «... Tevfik «Siiteymaniye'dtn ne 9ikar?» sOzii ile beni kandirdi.
Bciyle oi-
mcmurlan Sonradan anhyoruz. Bir tancsi de dedektif imig, ilk gOrugtc
imi§. saydi da bari Suleymaniye'yi alsaydik. Iki yil sonra bunu da alamayarak
anladim. Hcrif bana rtiijvet tckif etti. Kovdum. Bimun hikayesinin nih3yetmi hmet biitun Musul'u terketti.» (Bkz: Dr. Riza NUR
- a.g.e. sh. 1031).
sonva anlatacagim. Nihad in bize gctirip takdim ettigi adamlann digcr bir ta- 55-'«... Giirzon'lo,
konuguyorduk, dedim: Bagka §eye gectim. Yine oraya
nesi Seliye adinda bir geldani. En miihim petrol ticarethanesi tarafindan ge- gelelim.» Ben yine O'na bir duziye«MusuU diyordum. O da odasinda
liyormus.. Bir dalaveraci serseri. Odama bir kutu .sigara yolluyor. Biraktir- degnegi ile do!a§iyor, soyltiyordu. Nihayet pek giilerek yanima geldi ve
mif Bir de gravat. Gen yoltadim. Baktrni hali supheli, bunu da kovdum. yavag bir sesle: «Musul, Musul.. Ne yapacaksimz, burnunuzun dibinde Su-
§imdi bu adam Paris'tc. Tiirk Ticarc! Odasi'na reis yapmiskr. Bir sefer riye var. Onu ahn! Bir darbe k3fidir.» dedi. Bu da beni cok keyiflendirdi,
De-
hatla Paris'te benim tiitiinlerimi satmak istedi. Ben de isledim. Fakat ce- mek bana 50k emniyel hSsil etmi§. BOyle miihim bir geyi soyluyor. Bc§
sarct edemedim. yilhk kan ifinde dostluk ettikleri ve MIS aziz ve samimi dostu, dcdikleri
t§te Nikad'm getirdigi ^eylcr, kadindan, erkckten hep boyle scyler. Ken- Fransizlar'm Suriyesi'ni almannzi teklif ediyor. Buna hayret etmedim. Zaten
disi de imtiyaz almak, zengin olmak pesjnde. Hiilasa kan getiriyor, imtiyaz rmitareke iptidasinda Misir'da iken bilirdim. Ingilizler Suriyeliler'den
ko-
RizaNur - a,g.e„ sh. 99S).
avcisi getiriyor.. ,» (Bkz: Dr. miteler yapmiglar; miiseliah te§kiiat viiciida getirmi§ler. Fransizlar'i
Su-
Bu Nihad kendixi gibi diisman emellerinin kdr bir Sleti olan Prens Sa- riye'den defetmek istiyorlardi, Biitun son Diirzi isyanlan hep ingilizler'in
bakaddin'm uzun zaman hususi katipliginde bulunmu$ olan Nihad Re$ad tertibidir.Cilnku bu mes'ele Hindistan mes'eiesidir. Tarih bu bapta fasihtii.
Belger'dsr. Birbucuk asirdir suren ingiliz - Fransiz Akdeniz rekabeti, koloni rekabeti
«Bu esnada Lozan'a birtakim insanlar da geldiler. Buniar muhtelif tngiliz var. Nitekim Napolyorixm Misir'a ve Suriye'ye girmesi, Ingilizler'in bizirnle
petrol gruplan ajam olarak da geldiler. Bu ticaret evleri pek zengin ve beraber Fransizlar alcyhine harb etmesini mucip olmus, ve nihayet
miihim iioi§. Her biri milyonlarinm sitedeki nufuzlanndan. Kabine'deki Fransizlar buralardan tardedilmi§Ierdir. Napolyon Suriye'den sonra Hindis-
tngiliz nSzirlanndan, bunlarm uciinCin, besmin kendilerinden oldugundan tan'a gitmek istiyordu. Suriye'de Fransiz buiunmasi, Ingilizler'ce Hindistan-
dem vuruyorlar, Hatta bu pelrol i$i icin Kut'ul-Ammara'dz eelimize esir 'in tehlikede olmasi demektir. Ben igte soyluyorurn. imkani yoktur ki; ingi-
lizler Fransizlar'i Suriye'de biraksinlar. Bir gun nasil olsa terkedeceklerdir.
 82 MUSUL MES'ELESl KADIR MISIROGLU 83

faydasi dokunmak ihtimali olmayan «hususi gdriigme- Biz miizakereye ba§lamak ilzereyken, Turkiye Birinci Mu-
lerden bir netice cikmayinca Lord Gurzon ilk defa olarak 23 rahhasi, benden mes'elenin zapta gecirilmemesini ve ken-
Ocak 1923 tarihinde akdedilen birinci komisyomm ictimainda disiyle hususi pazarhk etmemi istedi. Ben buna 90k meranun

mes'eleye aleniyet vcrdi. Zira artik Tfirfc Hey'etinin zaaflanm oldum. Zira mes'eleye ve bilhassa petrol i§ine verilen ehem-
bu mes'eleye bakis. tarani tamamiyle ogrenmi§, Konferans'a miyetten nefret ediyordum ve Musul Mes'elesini Lozan'a gi-
hakim oimus. ve nefsine tarn bir itimat gelmis. bulunuyordu. termek, Diinya nazarmda bu mes'eleye dair alakayi artira-

Gercektcn Lord Gitrzon da bu mes'eleyi aleni gqru§melerie Turk Basmurahhasi ile yapilan pazarliklarm bir netice
cakti.

halletmeyi kerhen ve mecburen ktbul ettigini sonradan Ingiliz vermemesi ve O'nun, kanaatlerimin zapta gecmesini istemesi
Parlamentosu'nda yaptigi uzun ve teferruath konugmada ifade iizerine, son care olarak Muahede'ye dahil edecegimiz seyi

etmi§tir: halletmek icin bu mevzuu acik olarak miizakereye koyduk.

«... Asil Vikont mes'elenin §u ciheti hakkinda konu§urken Miizakere bajladiktan .soma Kraliyet Hiiktimeti'nin bana
bana bir iki sual sordu. Musul Mes'elesinin Lozan'da one verdigi selahiyeti kullanarak mes'eleyi Cemiyet-i Akvam'a
suriilmesinden ve buna cok fazla ehemmiyet verilmesinden gdtiirdum...»56

dolayj bana esef etti. Bu noktayi yanhs, anlami§. Musul Bu mes'eleyi Earl of Ronaldshay de zikri gecen eserinde

Mes'elesi §oy!e cikti: Kendisiniii de anlaya§acagi gibi, Sevr siiyle anlatmaktadir:

Muahedesi'nin bir tekran ve onun yerine konulan bu «... Binaenaleyh kendi dJvSsini Avrupa'mn
Giirzon,

MuShedede Turkiye'nin Asya ve Avrupa hududlarim tesbit et- miitautasina arzetmek dogacak bir firsati sabirla bekledi.
15111

memiz Mzimdi. Turkiye'nin Avrupa'da, Trakya hududunu
9izmemiz icap ettigi gibi, Asya'da da Suriye ve Mezopotarnya
hududlarim tesbit etmemiz de lSzimdi. Bu sebepten Asya'da
Irak'm kuzey ve Turkiye'nin giiney hududu t&yin mes'elesinin
de Muahede'de yer almasi icabetmekteydi.
Bunlan biliyoram, Giirzon'un leklifi ciddidir. Ve biz isrersek Suriye
hakkmda gayet gizli bir miizakere ve bize yardim da yaparlar. Bununla da
bizim gayclcrimize ermek miimkundur. Bununla beraber «Bu adara pek zeki
ve tecriibeli bir diplomattir. Belki bizim arazi i$gali peginde olup ol-
madigimizi anlamak istiyor* diyor, akhma geldi. Bu dii§iince ile §u dip-
lomat^ ccvabi verdim ki; hem oyle bir sondalamaya karji menfi cevap, hem
Ocak ayi sonlarma dogru Turk Murahhasi tsmet Pasa, ih-
tiyattan ziyade cesaretle Gurzoriim arayip da bulunmadigi bu
firsati verince, Giirzon bunu canlilik ve dramatik bir tesirle
kavradi. tsmet Pasa, bu firsati verdiginden dolayi celse
hitammdan evvel 50k pieman olmus, olmalidir.»57 demektedir.
Aslmda sirf Turkiye ve ingiltere'yi alakadar eden bu
mes'ele icinmuttefiklerinin de destegini saglayan58 Lord
Gurzon, yukanda arzedilmij oldugu iizere 23 Ocak 1923 ta-
56- Lord Giirzon'un, ingiliz Parlamentosu'nda Lozan. Miizakereleri
hakkinda iki konujmasi vardlr. Bunlann birincisi muzakerelerin inkuaa
.

de fngiltere'ye iki kath hulfls cakmaklir. «Biziin yer almaya, bunun icin kan ugramasmdan sonra, ikincisi ise muahede metninin tasdiki esnasindadir.
ve para dokmeye hi£bir arzumuz yoktur. Ancak sizinle dost olmak ve sami- ingiliz Parlamentosn'nun Lordlar Kamarasi'ndaki muzakcrelere aid zablt-

miyetimize maddeten isbat etmek icin Suriye'yi Fran sizlar' dan alinz, «size
veririz.»
Keyfinden 5yle gtildti ki, gormeliydi, O'nun bu sirrtm bugline kadar sak-
ladim. §imdi bu hatiratim olan kSgida zaruri tevdi ediyorum.
Bir miiddet sonra izin isiedim; Vine gOrtigmck arzusu gosterdi. Aynid]k.»
(Bkz: Dr. RizaNUR - a.g.c, sh, 1034-1035.)
lardan aynen nakledilmi? olan bu satirlar, intikadan sonraki konu§masmdan
almtmstir.
57- Early of Ronaldshay - a.g.e., sh. 333.
58- ingilizlerin dteden beri miittefikleri Fransizlar'la aralannda biiyiik bir
ihtilaf mevcud oldliguna vc bu ihb'lafin Suriye ve Irak havalisindcki ta-
leplcrinin catismasindan dogduguna evvelce temas etmi5tik. Hatirlanacagi
 84 MUSULMES'ELESi
KADIR MISIROGLU 85

rihli Birinci Komisyon'un celsesinde ilk defa olarak bu

mes'eleyi alentlestirmek uzere dedi lantida tekrar miinakasa edilmesi fikrini Ismet Pasa haz~
ki:
«Toplanti acilrmstir. Imzasim diledigimiz retferine teklif ettim. Bundan Fransa ve italya hey'etlerini de
sulh ile tanzimini
arzu ettigimiz mes'eleler arasinda haberdar ettim. Bu sfiretle mes'elenin umflmf toplantida biittin
en miihimlerinden biri de
Tiirkiye'nin Asya'riaki
ccnup hududlandir. Yam Irak ve Suriye devletler nazarmda, Diinya karsisinda ortaya konmasim is-

hududlan... Bu mes'elenin Konferans'm tedim. Onun icin bu sabah toplandik. Turkler'in nokta-i
acdismdan bir hafta
sonra, yani 27.11.1922'de miizakereye nazanni dinledikten sonra cevap vermek hakkmi muhafaza
konmasi kararlastml-
mistir.Ismet Pasa, 26.11. aksami bana bu mes'elenin ediyorum. Soz ismet Pa§a'mndir\...»59
aleni
muzakeresindcn vaz gegilmesini ve husOsi Bu suietle kiirsliye divet edilen inSnii, Musul Mes'elesi-
goriismelerle hal-
Imi teklif Kabul ettim. Ancak husus! goriismelerde bir
etti.
nin Ingilizler'Ie afamizdaki husOsi g6ru§melerde aldigi §ekli
anlasmaya vanlamadi. Turkler taleplerinde israr tafsil ettikten sonra Musul'un Tiirkiye'ye birakilmasi lazim
ettiler. Ben
de reddimi teyide mecbur kaldnn. geldigini anlatan, bu luzumun irki siyasi, cografi, askeri, tarihi
Mes'elenin umumf top-
ve iktisadi sebeplerini dile getiren yirmi iki sahifelik bir
muhtira okudu. Miitehassis elemanlara evvelce hazirlattm-
u/eie, bu ihUUf sebcbrylcdir Fransislar bidlyelten beri ingiltere'ye karsi
ki;
mi| bulunan ve muhtevasi itibariyle de haklarimizi oldukga
Turkiyc yi tatan bir siyaset iakib etmekteyditar.
Gcrck Fransiz matbuati ve
gerekse FransB siyasi mahfillerindcki hava guzel aksettiren bu muhtir§nin okunu§u esnasinda Lord
buydu. Hatta Mill! MUcadeleyi
gerccklesMeii kuvvctlere, «Kum-y,
buatidir Bu Fransiz, Ingiliz rck.beti
*»>„ adini takan da Fransiz. mal- Gurzon, birkac defa Inonii'nun soziinii keserek bazi itirazlar

Ankara yakadar gelcrek Ankara

yiizilndendir k. Franklin iWfcWun serdetmi§ o da bu itirazlara mezkQr muhtirada yer alan
J
muknt
IfflSMmesW imzalairiasi ve cermp hu-
dudlarmm Sanyo havalisinde bugiinkii sekliyle delilleri serdetmek suretiyle cevaplar vermistir. Bu itirazlar
tesbiti milmkiin olabilmistir
Loaanda Mistt-i Mffli'ye daliil oldiigu cihetie talep sirasmda inonWnun ileri surdiigii istatistiklere itiraz eden
cditaesi gereken
«Halcp» «Antakya» islenmcdiginc gore ararnizda ciddi bir ihtiiaf
ve
mevcud Lord Gurzon, Turk istitastiklerine giivemlemeyecegini soyle-
o taamasi ve bu yiizden Fransizlar'm
lugiliz taleplerinc karsi kul-
lanabimclcn kolayhkla miimklindii. Lozan mi§tir. inonii, Turk istatistiklerinin, Musul'u asirlardan beri
Konferansi'nda miizakere edilen
ihulafil meselcler arasmda idare etmi§ bulunan TUrkiye'nin asker olma vesair hizmetler
Frans.zlar'i birinci derecede aiakadar eden
tek
mcsele «kan,tulasyo n lar,>di. Halbuki
islabi kabul cdilseydi, Fransizlar'i
kapitfflasyonlann ilgasi yerine doliiyisiyla ortaya ciktigmi ve bunlarm Umumi Harp'ten evvel
tatmin elmek ve bu stiretle Konferans'm
acilmasmdan tea bir miiddet sonra fngiliz emellerini gerceklesmi§ olmasmdan dolayt hicbir menfaat mtilahazasi
destekler vaziyete
gelmelenni dnlemek miimklindii. Zira bu tagimadan tanzim edildigini, ingiliz zabit ve memurlaruiin ise
takdirde, Fransizlar'a, kapilii-
lasyon adi istcr muhafaza edilsin, isler
edilmesin, verileeek birtakim im- ancak sehirlerin civarinda dola§arak icerlere giremediklerin-
uyazlann bilahare kaldinlmasi liphesiz hudud
§ lashihinden cok daha kolay
oJucakii.Surasi muhakkaktir ki, Frans.zlar
Ortadogu'da rakipleri olan masindan dolayi kapitiilasyonlar «ilga» keyfiyetini o derece inat ve
i^in
Ingilizlc, m
Irak gita mtinbil ve petrolii haiz bir
mintlkayi alarak kcndilerinin' isravia miidafaa etmi§tir ki, Fransizlar bu mes'elede yardim gbidiikleri
corak Suriye topraklarmda kalmasiyla
aralarmda Msil olacak muvazenesiz-
Ingilizleri Musul mes'elesinde desteklemege mecbur kalmis,lardir. Kapitii-
likcn, onlarin Irak a hulfll etmcge
basladiklan andan itibaren endise duy-
lasyontann ilgasim, Lozan'in kazan? kayip lablosunda musbet birurisur ol-
maktaydilar. Bu yiizdendir ki, Musul
pelrollerinin ingilterc'nin eline arak kabul elmekle beraber, Musul'u almak bahasma bu mevzuda tavizler
®V. ""*' Tiirkiyc'ye birakilmasim lercih edecckleri suphesizdi. fjstelik
verilebileceginin bu tavizlerin Musul'a kiyasi kabul olmadigimn izahtan va-
tadiledilims olarak muhafaza edilecek olan
kapitulasyonlar dolaymyla reste oldugunu samnz.
Turkiyc uzennde iktisadi mcnfaatlcri
de mevzuubahs olacagindan bunu 59- Lozan Zabitlan - 1. Takim, I. Kitap'da yer alan Biriaci Komisyonun 23
seve seve yaparlardi. Fakat, inonii,
sirf bir psikolojik degeri haiz
ol- Ocak 1923 tarihli celsesinde irad edilen nutuk.
 86 MUSUL MES'ELESi

den iyi maifimat toplayamadiklanm ifade etti.

Kiirtlerin asillannm «irani» oldugunu iddia eden Giirzon'a
karsi da «Ansiklopedia Britannica»yi mchaz gbstercrek
bunlann «Turtaf» bir kavim olduklarmi, burada konusulan
Tiirkce'nin Anadolu Turkcesinden hicbir farki bulunmadigini,
Lord Gurzoriun «Turk» ve «Tiirkmen» tefriki yapmasmin
ilnii birkiymeti haiz olmadigmi anlaltl. Bundan sonra tarihi de-
liller zikredcrek Musul'un Abbasiler ve Selcuklular'dan beri
Tiirkler'le meskfln ve Turkiye'ye aid oldugunu delilleriyle tafsil
ettikten sonra:
«Tiirkiye bugiine kadar Musul Vilayeti'nin baska bir dev-
lete verilebilecegini hicbir zaman goz oniine getirmemi§tir.
tngiltere icin vaziyet bbyle degildir. Ingiltere'nin simdi
Musul'un Irak'dan aynlmaz oldugunu iddia etmesi icin ge-
tirdigi delilier 1915 senesinde Mekke §erifi Hiiseyin ile

muzakere ederken, 1916'da bu havalinin Fransiz mandasma

verilmesine razi olurken, nihayet 1919'da §erif Paga'yi tesvik
ederek miistakil bir kurdistan yapip Musul'u Irak'tan ayirmak
isterken getirdigi delillerle aym cins ve ehemmiyette degil-
dir.»60 demi§tir.
inonii'den sonra soz alari Lord Giirzon, Harb-i Umumi bi-
dayetinden itibaren Araplar'a verdikleri sozlerden bahsederek
mandayi, 1919 «Paris Sulh Konferansi»nm kabul etmis
oldugunu, binaenaleyh «Sevr Sulh Projesi» ile de teyid
edilen tnanda usuliinun neticesi olarak bu bolgenin mandater
Dr.RizaNUR
sifatiyla kendilerine birakildigmi soyledi. Miiteakiben Mu- . -1879-1942-
sul'un MiMrekeden sonra ijgal edilmis
oldugu hususundaki Birinci Murahhas inOnii'niin bir an evvel sulha nail olmak ifin «Musul»u
itiraza gecerek bunun normal oldugunu, baska muharebelerde pe$ke$ $ekmek isteyi$inin karjisma sikarak, bu vatan parfasinm kaybini bir
ve Mutarekeye ragmen askeri harekata devam edildigine dalr miiddet daha geciktirebilen vatanperver bir sima...

misaller mevcud oldugunu zikretti ve dedi ki: «Zannediyorlar Diiriist bir tlslQpla ve mertce yazip biraktigi hitirati ile yakm tarihimizin

gerc;eklerine i§ik tutan 1939'da tekrar gelip yerle§tigi Tiirkiye'de atur

ki, Britanya'nin Musul'u alikoymak istemesi petrol te-
Omriinti dindarane gefirmij olan rahmetlinin Birinci Biiyiik Millet Mec-
lisi'ndenki resmi.
60- a.y.
 »» MUSUL MES'FXESI KADIR MISIROGLU 39

siriyledir. Boyle degildir. Memlekelimin dts politikasiyla hususta hicbir tecriibeleri olmadigmdan maksadin anlasilama-
ugrasirken hicbir petrol kraliyla goriismedim. Bu meyandan yacagmi ve muhtemelen miimanaatla kargilagilacagim iddia
Tiirk Hey'etinden tic kiginin Londra'ya gidip Mtiteakiben de tehdide kalkisarak;
haberim ol- etti. «Daha bir sey ilave
maksizm bazt teklifler yaptiklarmr i§ittim..»6i etmek isterim: i§ bu maddede kalamaz. Imdi, Turk Hey'eti'nin
Bundan sonra Misak-i Milli'ye hiicum eden ve bunun hakikaten reddettigini ve reddinde israr eyledigini farzedelim.
miizakereler icin hukuki bir mesned tegkil edemeyecegini Yapilacak ne kaliyor? Mes'eleyi bu halde birakamam. Bu,
soyieyen Lord Giirzon, anlasma olmadigtna gore, meselenin Diinya sulhunu fazlaca tehlikeye koyar. Matbuatta gordiigum
Cemiyet-i Akvam'a havale edilmesi gerektigini, bu ve aldigim malOmatla biliyorum ki; mes'ele Tiirk Heyeti'nin
yapildtgi takdirde Cemiyet-i Akvam'in verecegi
karan kabul dilegi gibi tasfiye edilmezse, Musul istikametinde Tiirk askeri
edecegini soyleyerek bu teklife cevap bekledigini bildirdi. tarafmdan hareketler yapilabilir, tec&viiz v&ki olabilir, askeri
Inonil, ogleden sonra cevap verecegini bildirmekle celse
ni- vasitalarla isj diizenebaglamak tesebbusit yapilabilir, harb
hayete erdi. Ogleden sonra saat altida baslayan ikinci celsede zuhur edebilir. Ben burada sulh akdetmek icin bulunuyorum.
yeniden mtinakasalar cereyan etti. Bu miinakasalarda Harb yapmak icin degil. Harbe miincer olacak bir vaziyetin
Inbnu
tarafmdan teklif edilen rey'i am (plebisit) teklifi Lord Giirzon devamma miisaade etmek icin degil! Bu sebeple eger ha-
tarafindan kabule sayan gorulmedi.ffi Halkin rey verme alls- kikaten Tiirk Hey'eti reddediyor ve reddinde israr ediyor ise,
kanligi, olmadigini, buyuk bir kismimn gocebe bulundugunu, bu miistakii surette hareket etraeye kendi Hukumetim namma
61- Inonil, petrol imtiyazi icin tavassutta mecbur oIacagim.» 63
bulunmak Uzere gelen ajanlara
kanarak bu mevzuda gortiijmeler yapmak uzcie Londra'ya »Firak-i Irak» adh eserinden alarak dikkatlerinizc arzedelim; Bu parsa,
tic kisilik bir
hcy'ct gondermijti. Tabiatiyla hifbir nctice clde edemeyen Irak Cephesi'nAen dfinen esirlerimizden bir 9avu5la yapilmi? miila"kattan
bu hey'etin fa-
ahyetme tcmas eden Lord Giirzon: Dr. Rim Nur'nn beyanma gore ahnmigtir.
joyle
demiftir: «Tiirkler bana haber vcrmeden Londra'ya petrol BASRA'DA ISLAM TEZAHORATI
imtiyazi vcrmek
icin adam gonderdiler. Bu efendilor 9abuk dfindtllcr.
Sabah yine kciep9eler bileklerimizde oldugu halde ikiger olduk, Vc
Qilnku bcnden habersiz ytiriimcye iktidan olan, olmayan hepiratz, Basra'ya dogm ileilemeye
bir ij yapilamayacagim cabuk ogrendiler. Ve Londra'da miizeleri onlara
bagladik. Ingilizler bugUn dtger gilnlerden fazla bir tekayyiid gosteriyorlardi.
mjallah ben gezdiririhw diyc alay ctti. Notasina
cevapta timet, onlann Eski muhafizlara refakat eden Hindi mtislumanlan Gorgo ve Ingiliz
Londra'ya miizeleri gezmek icin gittiklerini yazmistl. tjocukfa
bir §eydi. neferStiyla tebdif etmijlerdi.
Buliin bu islerden hasili Gurzon'a bir alay vesilesi
yermekten ibaret §ehre dghil olurken me'yfis feryadlar aksetmeye bajladi. §ehrin so-
olmu;tu...» (Dr.RizuNVR a.g.c.. 1038) kaklanndan ge^crken bir miisliiraan mahjeri arasinda bulundugumuzu
62- Lord Giirzon, Musul'un istikbalini tiyin samimt bir memnuniyetle gordtlk. Ve her aglayarak bagiran, Cenab-i
icin halkin reyine miiracaat
edilmesini pek tabii olarak kabul edemezdi. Qunku Hak'dan din kardejleri i^in niygz-i merMmet ediyordu. Evlerin damlan
mahallin Tilrk se-
kenesinden maada Ktirtler ve hatla Araplar'm bile kahir bir iizcrine gikan musliimanlar, kadin, erkek tngiJizler'in biitiln jiddet-i
ekseriyetle
Turkiye helinde rey kullanacaklan bircok defalar tezahlir mumSnaatlarma ragmen iizerimize ekmek, §eker, sigara yajdiriyorlardi.
etmi§ bulunuyordu.
Esasen deride anlanlacagi uzere, Irak dahilinde Ingiliz idaresine Kadmlar bu havaliye mahsus olan mStem hifkinklariyla ferySd ediyor ve el-
kar§l is-
ierindeki yiyecekleri bize, elimize veiTnek i9in muhafizlarin tizerlerine
yanlar baagBstermljti. O kadar ki, mcselS Siilcymaniye havalisi, Lozan
Konferansi esnasinda bile .Jey/i Mahmud admda mahalli bir atiyorlardi. Bu siiahsiz tehSctim, gittikge (ezayiid ediliyordu. Gorgolar, ka-
Reisin ida- labaligi dagitmak i?in ah§Hyi dip^iklemeye, itmeye ugra|tilar, isiamlar buna
resinde miistakii bir vaziyette bulunuyordu.
biisbiitim mdnfail olarak eskisinden daha §iddetle, ellerindekilerini esir
Mahalli halkin her vesile ile TUrkiye lehinde oldtigunu gostercn
bircok dindajiarina vermck 19m atilimglardi.* (Stileyman Naaf - FirSk-i Irak - Der-
tezahurattan sadece birini, Tanin Gazetesi'nin 21 Muharrem
1335 (18 saadet 1918, sh. 58-59)
Tcjnnisani 1916) tarihli niishasmdan nakleden Sukyman fVazi/merhumun 63- Lozan Zabitlan, I Takim, I. Cild, I. Kitapta yer alan mezkQr celseye
Sid zabiln^me.
 90 MOSUL MBS'ELESI KADIR MISIROGLU 91

Lord Giirzon, bu tehdidin arkasindan Cemiyet-i Akvam dedirtmek 19111 defaatle tehdidler savurmasma ragmen ken-
Misaki'nm onbirinci maddesini okuyarak tehdidini daha vazih disinin de bu hususta ciddi ve kararh hareket edecek gartlar
hale gelirdi. Bu madde, harb tehlikesi vukuunda Cemiyet-i i9inde bulunmadigi muhakkakti. Ger9ekten biitlin Avrupa
Akvam Meclisi'nin toplanmasmi ve «Misak»da yazih bir- efkar-t umumiyesiyle birlikte ingilizler'in de harpten bikrmg
takim tedbirlerin alinmasi icin tegebbiise ge^lmesini amirdi. bulunduklarim ve Ingiliz siyasi ricalinin boyle bir eflcar-i

Maddeyi okuduktan sonra Turk Hey'etinin kendisini buna ummniyesinin tesiri altmda vazife gormekte oldugu Gurzon'xm
icbar etmeyecegi temcnnisini izhar eyledi. yer yer takibettigi seat tutumu, zaman zaman yumugatmak ih-

Muteakiben soz alan Muttefik murahhaslan da Lord tiyacini hissetraesinden de anla§ilabilirdi. Earl ofRonatdskay,
GUrzon'u teyid eden konusmalar yaptilar. inonii bir kere daha Lord GUrzorixm bu kurusiki tehdidlere ragmen i9inde bu-
cevap vererek Turkiye'nin MusuI'dan vaz geymiyecegini katl lundugu gartlarm h\q de gostermege fahgtigi gibi olmadigim
bir lisanla ifade etti. Bunun iizerine hi?bir anlagma olmadan if§a eden ve ingiliz Bagvekili tarafindan ingiliz Bagmurahha-
celse tatil edildi. sma 9ekilmi§ §u telgrafla ortaya koymug bulunmaktadir:
Lozan Konferansi miizakerelerini inkitaa ugratan 4 §ubat «Kanaatlerimi tarn olarak bilmcne ragmen muhtemel bir
tarihli celseye kadar gekigme gitgide daha hararetlenerek ihtilafi onlemek igin kanaatimce hayati ehemmiyeti haiz iki
devam etti. §eyin mevcud oldugunu tekratiamam belki iyi olur. Birincisi
Hakikatte Musul Mes'elesinde asil yapilacak ig, petrolii Musul igin harbe gitmemeliyiz. Sevr Muahedenamesi'-
s.udur ki;
Ingilizler'e terk ederek ariziyi kurtarmaku. Gerci ingilizler, nden arta kalam mer'iyete sokmak igin Turkler'le yanhz basi-
Musul Mes'elesiyle yuzunden alakadar olmadiklanm
petrol miza savasmayacagiz. Bu noktalar hakkindaki fikrim kadar
suret-i hakdan gorunerek birkac. defa alenen beyan etmi§lerdi. kat'idir ki, onceden kestirilemeyecek bir sebep harig, higbir

Fakat bunun dogru olmadigi Ingiliz kaynaklari kadar, vukuatin seyin fikrimi degistirebikcegini zannetmiyorum. Binaenaleyh,
seyir tarziyie de sabitti. Ger9ekten ingilizler Musul Mes'el- bundan ba§ka higbir siydset hakhnda mes'uliyet kabul ede-
esiyle petrolyuzunden meggul olmadiklan kanaatini izhar sa- mem.»te
dedinde o derece m&hirane bir rol oynarmglardi ki, buna Turk Bu vesikayi derceden yazar, muteakiben ilave ediyor:
Murahhas Hey'eti'mn ikinci mes'ul gahsi Dr. Riza Nur bile «Lord Gurzon'un harbe girme niyeti de Bagvekilininkinden
inanmak temayiilii gostermigti.64 fazla degildi.»66
Ger^i petrolii pegkeg 9ekerek araziyi kurtarmak hususunda Bizde hasmin burada a9iklanan 19 durumunu bgrenmek i9in

bazi tegebbiisler yapilmig ve bu arada evvelce zikredildigi en kii9iik bir istihbarat olmadigi gibi, kendi sirlanmizi dahi
iizere Londra'ya U9 ki§ilik bir hey'et dahi gbnderilmigti. Fakat saklayamiyorduk. Ger9ekten Turk Murahhas Hey'eti i!e An-
boyle bir tegebbus i9in o derece ge9 kahnmi§ti bundan ki; kara arasindaki istihbarat Kostence iizerinden yapiliyordu.
hasil olan netice Lord Gurzon'xm istihzalarma maruz kal- Burasi ise, tamamen Ingiliz kontrolu altmdaydi. ChurchUt'm,
maktan ileriye gidememigti. hatiratinda adetS alay ederek «bu muhaberenin Londra'da her
Lord Giirzon un Musul Mes'elesi'nde Turk Hey'etine pes
65- EarlofRONALDSHAY - a.g.c, sh. 333
64- Dr. Riza NUR - a.g.e., sh. 1035 66- a.y.
 KADIR MISIROGLU

sabah kahvaltisinda miizakere ve munakagasi yapildiktan sonra

serbest birakildigmi»tfyazmakta oldugu dusiiniilurse Hey'eti-
mizin ne dlciide sir saklayabildigi kendiliginden anlasilir.
Kendi sirlarrm diijmana kaptirdigi ve iistelik de, dtismamn
ahvali hakkmda en kiiciik bir malumat elde edemediji icindir
ki, Gurzon'im bloflerine boyun egen tsmet Pa$a, Musul Mes'e-
lesi'ni Muahedenin imzalanmasindan itibaren bif'yU icind'e&

iki tarafin sulh yoluyla halletmesini, bu olmazsa Cemiyet-i

Akvam'a havalesi teklifini ileri siirdii.
Kanaatimizce Musul'un iste bu anda kaybedilmis oldugu
kabul edilmelidir. Ciinku Musul Mes'elesinin kaderini umumi
sulhiin kaderinden tefrik ederek
onu yalniz Tiirkiye ve Ingilte-
eder bir raes'ele haline getirmek bu mes'eledeki
rc'yi alttkadar
hatalann en buyugii olmustur. Ciinku, biltiin Diinya efkar-i
iimumiyesinin sulhe istiyak ve ihtiyaci, Turkiye'den daha az
degildi. Bu itibarla Musul Meselesi umumi sulha mini olacak
bir mes'ele olarak sulhiin kaderine bagh kalsaydi, taviz ver-
mek ihtimalleri daha biiyiik bir kuvvetle melhuzdu. Bir kere
sulh tahakkuk ve takarrur ettikten sonra sirf Tiirkiye ve
ingiltere'yi alakadar eder bir mes'ele icin Diinya milletierinin
fazla bir gayret sarfetmiyecekleri ve hele ingiltere gibi Birinci
Cihan Hai'bi galipleri arasinda bir numarali yeri i§gal eden bir
devlete karsi Tiirkiye'yi tutmayacaklari muhakkakti. Hem de
Cemiyet-i Akvam gibi ingilizler'in son derece muessir ol-
duklari bir teskilattan Turkiye lehine bir karar cikarmanm
imkansizhgi asiktrdt. Ciinku ingiltere, Cemiyet-i Akvam'da
belli ba§h soz sahiplerinden biriyken, Turkiye bu teskilltta aza

bile degildi.
Musul Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvam'a havalesini kabul
WRDCVRZON .

ve hatta tekliften baslayan hatalar, birbirini kovaladi. Tiirk

- Lozan Konferansi Muzakereleri'nde Ingiliz Bajmui ahhasi -

indnii'yil binbir taktikle bunallarak «Musul» un mukadderatim, umumi 67- Bkz: Churchiltin Haiiralanna atfen Feridun KANDEMIR - a.g.e sh
sulbun mukadderatmdan tefrik etmeye muvaffak olan kurt 103.
diplomat...
68- Su muddet, sonradan dokuz aya indirilmi§tir.
 94 MUSSJL MES'ELESl KADIR MISIROGLU 95

Murahhas Hey'eti'nin devam eden zaaflan ve tehdidler kara'ya donii§ icin hazirliklara ba§ladi.
karjisinda yilginligim goren ingilizler ve onlarla agiz birligi Miizakereler kesilip hicbir neticeye vanlmadan Konferans
etmis olan Miittefikler, hep birlikte taarruza ge9tiler. dagihnca, Tiirk Murahhas Hey'eti de digerleri gibi Lozan !
1

ter-
(Jekismeii gecen Ocak ayi nihayetine gelindigi zaman ketti. Romanya donen inonii, Bukre§'te ma-
iizerinden yurda
«yeni bir sulh porjesi» hazirliyarak Tiirk Murahhas halli Ingiliz Sefareti vasitasiyla Lord Gurzoridan bir mesaj
Hey'eti'ne imzalatmak tesebbiisiinde bulundular. Bu projede aldi. Bunda, sulhiin behemehal gerceklegeceginden bah-
Musul Mes'elesi'nin de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce bir ka- sedilmekte ve /«t»««'den sulh i?in miizakereler esnasinda
rara baglanacagi kaydedilmekteydi. oldugu gibi Ankara'da da feragat ve fedakarhkla calismasi is-
4 §ubat'ta giizcl hazirlanraij
mizansen ile Turk
bir tenmekte ve sulh hakkmdaki limit ve temennilerini tek-
Hey'eti'ni bu yeni Muahede projesini imza etmesi icin hep- bir- rarlamaktaydi.74
likte icbar ettiler.69 hmet
Pa§a, bir aralik bu projeyi im- Ilk defa inonii tarafrndan if§a edilen bu mesaj, Lord
zaiayarak ism icinden cikmak istedi.vo Fransrz Murahhasi Gurzon'un Konferans'daki tehditkar tavirlarina ragmen ne-
Bampar'm alenen ifade ettigine gore71 bu hususta kendilerine ticeye sulh yoluyla varmak hususundaki arzulanni bir kere
Inonii tarafrndan soz verilmijmis. Riza Nur'un sedid daha ifade etmek ihtiyaemi hisseyledigini gosterdigi gibi,
mu-
halefeti ile bu projenin inonii tarafrndan imzalamnasi ba§ta «Musul Mes'elesi» olmak iizere halledilmemis.
onlenmistir. Bu yiizdendir ki. Lord Giirzon sonradan ingiliz mes'eleler icin herhangi bir -surette harbe caseret ede-
Parla*mentosu'nda yapugj konusmada bunu ifsa ederek soyle miyecegini de aksettirmekteydi. Ingilizler'in Musul Mes'ele-
demistir: «Basmurahhas bana imza seWhiyeti oldugunu sinde Turkiye ile anla§ma gercekle§medigi takdirde, harbe
soyledi. Aynlma guniimiiz belli oldu. Fakat son tutu $amiyacak Ian hususunda Earl of Ronaldshay'm evvelce
auda araya
«kotu bir ruh» girdi...»72 Bu kotii rah hie siiphesiz Dr. Riza dercedilmi§ bulunan Ingiliz Ba§vekilinin karai' ve niyetini ak-
Nur'da. Nitekim O da bu tasviftcn kendisinin kastedildigini settiren ifadesi bilinmedigine nazaran Inonii'nnn harpten
kabul etmektedir.73 korkmasmi makul addetmek miimkun olabilirdi. Fakat ken-
Bu stiretle teklif edilen projenin binbir tazyik, cebir ve ri- disinin teraas ve ifade ettigi bu mesaj bile tek ba§ma O'nu
caya ragmen imza edilmeyerek reddiyle Konferans inkitaa ikaz ve ir§ada kifayet edecek bir kuvveti haizdi. Bu'itibarla,
ugradi.En evvel Lord Giirzon saatlerdir hareketini tehir ey- temas ettigi bu vesika, korku ve indiselerinin yersizligini
ledigi trene atlayarak Lozan'i terketti. Hey'etimiz de An- gosteren ve ke'ndinden menkul olmasi itibariyle de mariidar
olan bir vesikadir.
69- Bu heyecanh celsenin tafsilSt] icin bkz: Dr. Riza NVR - a g.e„ Muteakiben Istanbul'a gelen inonii, burada da ingiliz
sh-
1 144 ve milt. Kadir MISIROGLV - siy^si mumessili Amiral Bristol'iin Lord Giirzoriu teyid eden
Lozan Zater mi, Hczimel mi? Istanbul
971, C: I, sh, 245 ve milt.
70- Dr. Riza NVR - a.g.e„ sh. 1 154-1 155.
temenni ve tavsiyelerine muhatap olmu§tu.
71- a.y. - Lozan Zabitlan (Jnkita Celsesi.) Istanbul'da fazla kalmayarak Ankara'ya dogm yola cikan
72- Lord Giirzon'un Lordlar Kamarast'nda gecen, evvelec zikredilmis
fconusmasi.
74- Bkz: /nomi'niin HaHtrSlan - Lozan Kismi - Ulus Gazetesi, 22 Eylul
73- Dr. Riza NVR - a.g.e, sh. 1158.
1968 tarihli ntisha.
 96 MUSUL MES'ELESI
KADIR MISIROGLU 97

inonu, Eskisehir'de M. Kemal ve Fevzi Paja'Iara miilalci

dedik. Musul Vilayeti'ni derhal i§gal edelim. Fakat onlann ik-
olmus ve kendilerine miizakereler hakkinda liizumlu izahati
tisadi inkisafive petrollerden istifade etmek gibi menfaatleri
vermis,tir. Bu sirada Izmir'de «Iktisat Kongresi»ni acarak
vai'sa, veyahud birtakim unsurlarr kendi aleyhlerine tahrik
orada o giine kadar devam eden beyan ve ifadelerin uslubunu
edeceklerinden endiseleri varsa, onu tatmin edelim, bir suret-i
degistererek uzun ve teferruath bir konusma'S yapmis olan M. hal bulalim dedim. Onlar da bir suret-i hal ararmslardi. Di-
Kemal ile Hayim Naum Efendi aiasmda cereyan eden
yorlardi ki, Musul sehrini muhafaza edelim. Eger bir menafi-i
goriismeler ve tebelltir etmeye basjayan «yeni siyaset» le
iktisadisinden ve petrolimden dolayi Musul'u vermiyorsak,
alakali hareket ve faaliyetleri, bir baska eserimizde76 geregi
herkese verdikleri gibi bize de bir hisse ayiracaklardi. Umumi
kadar tafsil etmi§tik.
celsede mes'ele bu safbaya girmi§ti. En sonunda Miittefikier
Eskisehir'de, Lozan'dan donmekte bulunan inonu ile, An- miittehid bir cephe olarak inkita tehdidi ile bizi tehdid et-
kara'da karsilasilmasi melhuz sert muhaiefet ve ten alakali
tiler..»77
hareket ve faaliyetleri bir baska escrimizde76 geregi kadar
Biiyuk Millet Meclisi ve bilhassa onun biinyesinde bir nevi
tasfil etmistik. Asil ihtilaf mevzuu zahirde Musul gbriilmekte
muhaiefet partisi rolunii oynayan «ikinci Grup»a mensup
idiyse de, hakikatte Hilafet pazarlrgrydi.
meb'uslar tnSnttniin vcrdigi teferruath izahati tatmin edici
Gercekten Murahhas Hey'eti'nin Ankara'ya vansmdan iti-
bulmadilar. Kendisine muhtelif sualler sorarak derhal ve tat-
baren sert bir muhaiefet ile karsilasilacagi anlasdmistr. O minkar cevaplar almak istediler. Kar§rlikh atismalar ve cetin
zaman Meclis'de «ikinci Grup» adiyla rhevcud olan bir nevi
miinakasalar cereyan etti. Bu munaka§alar esnasmda Birinci
muhaiefet partisi, Lozan'da haklanmizin layiki vechile miida-
Biiyiik Millet Meclisi'nin atesjn hatibi Trabzon Meb'usu
faa edilemedigi kanaatinde bulunuyor ve
bilhassa Musul
biiyiik vatansever merhun All §iikru Bey ile Huseyin Avni
Mes'elesi'nde tavizkar davranilmasim hazmetmiyerek miithis
(Ula§) Bey, grup sbzciileri tavnyla tekrar tekrar sbz alarak
bir asiibiyet izhar ediyordu.
inonu'yii sualyagmuruna tuttular. Bunlar Miittefiklerce teklif
Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi 21 §ubat 1923'de Alt Fuad edilmi§ bulunan yeni muahcde projesiyle Musul Mes'elesin-.
Cebesoy'm riyasetinde akdettigi gizli celse ile Konferans'da
deki tavizkar tutumu bir turlii hazmetmek istemiyorlardi.
cereyan eden hadiselerin miizakeresine basladi. ilk olarak
Gercekten Meclis, «Musul'u vermeyiz, gerekirse bu ugurda
sbz alan inonu, Konferans'in seyri hakkmda saatler siiren
tekrar harbe gireriz» diye heyecan icindeydi.78
uzun bir konusma yapti. Miizakerelerin cereyan tarzmdan,
Kizi§an bu munakasa esnasmda Hey'et-i Vekile Reisi
neden miisbet bir neticeye visil olunamayarak inkitaa maruz
RaufBey de sdz almis ve iki tarafi yatigtirmak icin 90k biiyiik
kalmdigindan uzun uzun bahsettikten sonra sozii Musul
bir gayret sarfetmeye ve ter ddkmeye mecbur kaimi§ti. Onun
Mes'elesi'ne getirerek dedi ki:
bu konusmasimn ruhu kendi ifadesiyle su idi:
«- Biz Musul iizerine kendileri ile bir suret-i hal bulalim
«Biz, M. Kemal Pa$a ile ismet Pa§a'dzm gereken izahati

75- Bkz: Gazi Pa§a Izmir Yollannda - Ankara 1339. sh. 102vd. 77- Bkz: Zabillardan miklen All Fuad CEBESOTmi Siyiis! Hatiral«n -

76- Bkz; Kadir MISIR06LU - Lozan Zafer mi, Hezimet mi? C.I. Istanbul Istanbul 1957, sh. 235.
1971 sh. 267 ve mat. veya «Gecm>s. ve Gelecegi ile Hilafet» Istanbul 1993. 78- Bkz: FeridimKANDEMiR - Hatiralaii ve Soyledikleriyle RaufOrlmy
-Istanbul 1965, sh. 115
 98 MUStIL MES'ELESI .
KADIR MISIROGLU 99

alip durumu tahlil ile tetkik ettiktes sonra, esas itibarjyle <*i§i landigi 9am ofkeyle miinakasacilarm arasina atmissi ve Mec-
harbc gitmeden halletmenin bir earesini bulmak» nokiasinda lis tarihinde ilk defa cereyan eden boyle bir hareketle

mutiibik kaldik. »?y miinakasalar kismen yatismistir.82

Kanaatimizce Musul gibi birka§ bin yiLUk Turk topragi bir Bu sirada muhaliflerin sozcusii mevkiindeki Ali $ukrii
vatan parcasmin ziySmda asi! amil, Rauf Bey'm yukarida Bey'in feci bir suikasde kurban gitmesi»3 Ikinci Grap'u
ahnan ctimlestnden ifadesini bulan «harbi gftze a\amamak» bamba§ka ugrasmaga sevketmis, ve bu surette-
mes'elelerle
(Harb ctmemek degil, sadece gdze alamamak) oimu^tur. FU- altindan kalkamadiklan tenkitlere ragmen yine hey'et vSki
hakika bu mes'ele icin harb gfize ahnabilseydi, muhakkak ki, davete uyatak ikinci defa Lozan'a gitmis ve taviz iistune taviz
boyle bir ^cy' vakT olmadan Musul'un kuilanlmasi mumkiin vererek muzakereleri neticelendirip «Lozan Sulh Mua-
yukandan beri yeri geldikce cegitli delilleri ser-
olacakti. Zira hedenamesi»ni imza etmisti. Bu muahedename'nin iiciincu
Musul icjtoi Ingihzler'in de harbi' gijze
dedilmis. oldugu iizere maddesi Irak ile Turkiye arasindaki hududun tespiti mes'ele-
alamayacak bir durumda bulunduklan, Lord Giirzoriuw teh- sinde su hukumii vazetmi§tir:
didlcrinin ise suf bir blof oldugu anlagilnu§ olsa gerektir. Bu «Tiirkiye ile Irak arasindaki hudud isbu muahedendme'nin
mevzudaki baska tezahiir gekillerinden de
tereddiidfin ileride mevki-i meriyete vaz'mdan itibaren dokuz ay zarfmda Turkiye
bahsedecegiz. §urasmi hemen ifade etmeliyiz ki, fngiliz En- ile Buyuk Britanya arasmda sdret-i muslihanede
tdyin edi- .

telltjansi gibi her yerde g6zU vc kulagi olan bir tegkilHtin Tiir- lecektir. Tdyin oilman mtiddet zarfmda iki HukUmet arasmda
kiyc'nin Musul i§ui harbi goze alamamak gibi bir kararsizlik ihtilaf husUle geldigi takdirde ihtildf, Cemiyet-i Akvdm Mec-
icinde bulundugundan habersiz olinasma imkan yoktu. lisi'ne arzolunacaknr.
Gerci Lozan Konferansi'nin bagansizliga ugramasi halinde hudud itlihaz olunacak karara intizaren ^iirkiye ve
Hatt-i
kar§ila§Uacak giicllikler icin «Erkan-i Harbiye-i UmOmi- Britanya Huktimetleri mukaddercu-i kat'iyyesi bu karara
. ye Riyaseti» nee «cok gizli» kaydiylabir harcket pl&tuHQ muallak olan arazinin h&l-i hazmnda herhangi bir tedbil ik&ma
hazirlanmi§ti. Fakat bu pl3n, Musul'un kaybini bnleyecek bir bais olacak m&hiyene hicbir harek&t-i askeriye veya sairede bu-
taanuzi mahiyet tagimasma ragmen hicbir zaman kul- lunmamagi mutekabilen teahhiid ederler.n
lanilmayarak bir kenara atilmi§tir. Bu maddenin birinci fikrasina istinaden TUrkiye ve ingiltere
Ikinci Grup meb'uslanyla M. Kemal, tsmet Pa%a ve ta- arasmda Musul Mes'elesinin suret-i muslihanede tayinini
raftarlan arasindaki bu cetin munaka§a Rauf Bey'ia mil- temin zimmnda istanbul'da 15 Mayis - 5 Haziran 1924 ta-
tavassit ve mutedit gbriinmekle beraber haddi zatinda tsmet rihleri arasmda bir Konferans daha toplanmistir. ingilizlerin

Pa$a ve taraftarlanm tutan konusmalanyia girift bir m&hiyet

alinca, Meclis Reisligi Kursusu'nli i§gal eden Ali Fuad Ce-
81 Ali Fuad CEBESOY - a.g.e. sh. 288
besoy elinde tuttugu ve miizakereleri idare etmek icin kul- 82- Bu heyecanh
celse hakkinda tafsilSt ifin bkz: Feridun KANDEMiR -
a.g.e., sh: 115 ve milt. - AH Fuad CEBESOY - a.g.e., sh. 233 ve miit. -
/non«;niin Hatirllan {Lozan Kismi) a.g.e.
79- a.y.
83- Tiirk milliyetci ve mukaddesatcilarinin mucadelelerinde
80- Bkz:' Bclgelerde Tiirk Tarihi Dergisi - Eyllil 1970 tarihli, 36 numarali bir doniim
noktasi tejkil eden bu feci suikasd hakkinda tafsilat ijin bkz: Dr. Riza
sayi. NL'R'
- a.g.e., sh. 1 171 vd.
 KADIR MISIROGLU 101
100 MUSU1. MES'ELESI

ti Binasi»nda cereyan etmi§tir.

mes'eleyi Cemiyet-i Akvam'a havale hususunda mevcud men- 16 Mayis 1924 tarihinde Istanbul'a gelen Ingiliz Hey'eti,
faatleri iklizasinda sirf maddenin hiikmiinu yerine getirmek tstanbul'da Ankara Hiikumeti'nin. siyasi miimessili sifatim
nev'inden dlhil olduklari bu Konferans'da Musul'la birlikte
haiz olarak bulunan Adnan (Adivar) Bey namma Macid Bey
Hakkart Vilayetimizin bazi kazalanni dahi istemege kadar
tai'afmdan istikbal edilmisjerdir.
varan yersiz ve mesnedsiz beylnlan yiiziinden hicbir netice
Ingiliz Hey'eti ayni gtin ogleden sonra eski Bahriye\
elde edilememis. ve bu yiizden mes'eienin, Cemiyet-i Akvam'a Nezaxeti Binasi'na giderek Turk Ba§murahhasi Fethi Bey'i zi~
arzuu zaruri kilan bir durum hSsil olmugtu. Bugiine kadar sirf yaret etmi§ ve bu ziyarette miizakere giiniinun tesbiti
latin asilh yeni harflerle okm - yazar olanlar icin hifbir kay- mes'elesi gbrus.ulmusUir. Aym gtinun ak§ami Tiirk Hey'eti
nakta malfimat verilmemi§ olan v« zamaninda «Halic Kon- Pera Palas otelinde iMmet etmekte olan Ingiliz Hey'etine
feransi» adiyle yadedilmi§ bulunan bu Konferanstan da bir iade-i ziyarette bulunmus, ve muzakereleri 19 Mayis 1924 Pa-
nebze bahsctmek istiyoruz zartesi gu'nti basjamasi kararla|tinlmi|tir.
Kasimpaja'da eski «Bahriye Nez3reti»ne aid binada
tbpUtnildigi igin «Halic Konferansi» namiyla yMedilen bu Birinci ictima
Konferansa ingilizler'in anlasmak niyetiyle gelmedikleri daha Musul Mes'elesi'ni haUe memur iki taraf, murahhaslari
ilk goriismelerde derhal ortaya cikmistir. Gercekten bu hazn* oldugu halde kararlasUnlan giin ve yerde muzakerelere
mes'eienin Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce hallufashnda onlarca ba§lamlnu§tir. Celseyi a?an Tiirk B a§murahhasi Fethi Bey:
sayisiz menfaatler bulundugu muhakkakti. Bu yiizdendir ki, «- Suret-i muslihSnede Lozan Ahidn&mesi ile tehir
tesbiti,
bir taraftan «Halic Konferansi» nda netice ahnmasmi ve ta'lik edilen Tiirkiyehududunun tahdidi mes'elesini
- Irak
imkansizlasUran anormal teklifler ortaya atarken, diger ta- mtizakereye memur hey'et-i murahhasa azasryla mu§£ivhierini
raftan da Tiirkiye dffliilinde Mardln Dajlan'ndaki Marunileri Hukilmet-i metbuam namina kem&l-i hiirmetle selamlamakla
silahlandumak gibi birtakim kansilikhklar >-cikarmak yoluna kesb-i §eref eylerim. Evvelce Lozan' da ingiliz ve Tiirk Hey'eti
gitmijlerdir. §imdi biraz da bu iki yiizlii ve samimiyetsiz Murahhasasi, arasmda uzun muz&kerJlta zemin teskil etmis,
ingiliz siyasetinin tipik bir tezlhurUne sahne olan «Halic olan ve miizakeresi daha sakin bir devreye tehir ediimek mec-
Konfei ansi» ndan bahsedelim: buriyeti tahassiil eden bu mes'eienin rhemnuniyetbah§ bir
tarzda tasfiyesine muvaffak oimakhgimiz ziy&lesiyle sSyan-i

b- Halig Konferansi'nda temennfdir.

Halic Konferansi, bu konferansta muzakereleri Ingiltere Tiirkiye Cumhuriyeti ile Britanya imparatorlugu arasmda
teessus edecek olan munasebat-i miistakbele bu mes'eienin
HUkiimcti nainina yilriitmeye memur Sir Persi Koks riyasetin-
raptedilecegi dostHne suret-i tesviyeye tabi bulunuyor.
deki bir hey'etle Tiirkiye nSmina Fethi (Okyar) Bey riyase-
Bu konferans'da mevbuubahs edilecek olan mes'eienin
tindeki Tiirk Hey'eti arasmda 19 Mayis - 5 Haziran 1924 ta-.
miiz&keresi ve halli esnasinda hak ve adalet hislerinin h§kim
rihleri arasmda Kasimpasa'daki simdi «Kuzey Saha Deniz
olacagi iimmid-i kavisiyle hasmetlu Ingiltere Krali Hazretleri
Kumandanhgi» olarak kullamlan eski «Bahriye Nezare-
 102 MUSUL MES-ELESI KADfR MlSIROGLU LIB

tarafmdan i'zam buyrulan hey'et-i murahhasaya. beyan-i ho§a- iiKlaki vilayet hududlan nazar-t itibare alinmak sure-
.

medi eder ve Konferansin kusSd edilmis oldugunu kemal-i iirkiye'yc devri gerektigine dair iddia ve taiebini ileri

memnuniyetle beyan ederim.»s4 demi§tir. s. buna irtukabil Persi Koks, ingiliz nokta-i nazanni ak-
Fethi Bey'den sonra sdz. alan Ingiliz Basmurahhasi, ken- .i bir muhtVrayla MumiI sehri dc dahil olmak Lizere Firat

dilerine gosterilen saratmi misafirperverlige tesekkiir ettikten nin ill sahilim dc lalep etmistiv. Buna yine bir muhtira

sonra bu mes'ele hakkinda bir Anlasma hasil olabilecegi hu- up vcren Fethi Bey, Tiirk Heyeti'nin nokta-i nazannin
susundaki temenniierini izhar etti. anlasma olmadigi takdirde CC>lth scbcpler muvnccfrcsinde kabul edilraesi lazim geldigini

mes'elenin «Cemiyet-i Akvam»a gidecegini, fakat bu su- siffihi oJarak izah cuius, buna kargi Ingiliz Basmurahhasi'nm
retle hallinin Ingiltere icin tabiatiyla §ayan-i tercih olmadigmi hazjrl; uiriwk suictiylc ancak Cumartesi gunii cevap verebile-
soyledi. Halbuki biraz sonra ortaya atacagi a§in tekliflerle, cegini sfiyleraesi [izcrtne rniizakere o gtine birakilmisUr.
bilakisanlasmak niyetinde olmadigmi ve bu i§in Cemiyet-i
Akvam'a havalesini temin icin pes, in bir karar sahibi bu- .
Oguncu ictinxd

lundugunu gosterecektir. Halic Konferans.''nin iicttncu iclimai 24 Mavis 1924 ta-

Bundan sonra murahhaslar mutekabil bir surette selahiyet- rihinde ogleden sonra akdedilmistir. Bu ictimada Fethi Bey 'in
namelerini teSti ederek ogleden sonra toplanmak iizere eel- evvelce Musul Viiayeti'nin bize birakilmamasi lazim geldigine
seyi tatil etmi§lerdir. dair serdettigi mukni delillere cevap vermesi gereken Ingiliz

Ogleden sonra yeniden calismalanna baglayan Kon- Basmurahhasi, Musul goyle dursun, HakkarT Vilayetimize
feransta Tiirk Hey'et-i' Murahhast, hududun Musul'u Tiirki- bagh olup da o anda tamamen idare'miz altinda bulunan
ye'ye birakilacak tarzda cizilmesi lazim geldigini beyanla, «Beytii§§ebab», «£6lemerik» ve «Revandiz» kasaba-
bunun irki, cografi, tariht ilh. delillerini serdetmi§tir. Bilahare lanni dahi talep edecek kadar ileri.gitmisti. Halbuki Konferans
soz alan ingiliz Murahhasi bu mtitalSalara cevap veren bir yalniz Musul Vilayeii'nin kinie aid olacagwi tSyin icin top-

konusma yapmr§, iki tarafin iddia ve talepleri arasmda biiyiik lanmi§ bulunuyordu. Bu durum Ingilizlerin istanbul'a anlas-
bir mutSbakatsizhk qldugu g6riimiu§ttir. mak icin gelmediklerinin ajjikar bir deliii idi.

(^arsamba gunii ogleden sonra tekrar toplaniJmak iizere Fethi Bey, ingiliz Ba§murahbasi'nin nokta-i nazanm tcyid

celseye nihayet verilmisve miiteakiben Tiirk Bagmurahhasi icin ibraz eyledigi haritada gosterilen yeni hududu kabul et-

Fethi Bey tarafmdan Ingiliz Hey'eti §erefine bir cay ziyafeti memize imiau olmadiginh mutekabil olarak Tiirk HiikOme-

verilmistir. ti'nin de kendilerine Turkiye'nin nokta-i nazanna gore cjzilmis

bir haritayi tevdi edecegini bildirmistir. Bunun iizerine Persi
Ikinci ictimd Koks, yeniden muzakereye baslayabilmek igin vaadedilen ha-
21 Mayis 1924 Qai§amba giinii Halic Konferansi'nin ikinci ritayi bekledigini sdylediginden celseye nihayet venlmisth\
ictimihna baslayan. hey'etler, nokta-i nazaiianni daha ziy&de Fakat ingilizler'in sirf anlasmayi unkansiz kilmak igin ortaya
muhtira tefitiieri, sflretiyle izah etmislerdir. attiklan bu yeni ve asm teklif iizerine, Konferans yeni bir mu-
Ogleden evvel Fethi Bey, Musul'un eski Osmanli idaresi zakere gunii tSyin etmeksizin nihayete ermi§tir.
84- Aym Tarihi - Ankara 1350, C. Ill, sh. 171-171
 Bu suretle birkac gun ne olacagi belli olmadan gectikten
sonra, ingiliz Hey'et-i Murahhasasi ile 28 Mayis 1924
Qar§amba giinu Ingiliz Sefarethanesi'nde bir ictima daha
yapUmishr.
Yeni bir anla§ma umidi belirmesi tizerine Tiirk Bagmurah-
hasi Fethi Bey, 29 Mayis'ta, Eski Bahriye Nezareti binasinda
ingiliz Hey'et-i Murahhasasi 'na bir ziyafet vermisrir. Bununla
beraber bu ziyafette de hicbir fikir teatisinde bulunulmami.|tir.

§urasi muhakkaktir ki; ingilizler bu taktiklerle Tlirk Hiikumeti

ve onun murahhaslanmn nabzim yoklamak ve zaman kazan-
raak maksadlarlm takib ediyorlardi. Bu yiizdendir ki, Musul'u
garantiye almak icin HakkSri Viiayeti'mizin bazi kisimlarim da
taleb ediyor ve bu talebin kai'§ila§acagi aksulimeli dikkatle
takip ediyorlardi.
Bu siyaset kar§ismda mukabele bilmisil olraak iizere
Musul'u garantiye almak igin Bagdat Vilayeti'ni taleb
etmek hig kimsenin aklina gelmemistir. tlstelik bbyle

SiS PERSi KOKS (COCKS)

miizakerelerle gecen zaman esnasmda Ingilizler'e kar§i kul-
- Halic Konferansi'nda ingiliz Basmurahhasr -
lanilabilecek bazi kozlann da mevcud oldugu muhakkakti.
Sir Persi Koks (Cocks) - bizlcr icin - son deiecc cllib-i dikkaL bir Ingilizler'in Irak Hiikflmeti'ne kar§i tekiif ettikleri anlasma
SahsiyetUr. Ingiliz Entcllijansi'nda calisan, Sark - ve bilhassa - petrol
metni, heniiz Irak Parlamentosu'nca tasdik edilmemi§ bu-
iSlerindc mfltehassis belli bash adamlardan lundugu bu tasdikten imtina manasina gelen bazi
gibi
biriydl. Aynen «£«we,,s» gibi
Arap memleketlcrinde cabstmlmak tizcie husilsi bir silreltc yetistirilmi§ti. alametler de zuhur etmeye ba§lami§ti.8S Aynca Irak dShilinde
Gercekten Londra'daki casus mcktebini bitirdikten
sonra sarkryat lahsil ingilizler'e kar§i bSzi isyanlar da vaki olmakiaydi. Irak'i el-
etmis ve tam bir miistesrlk hiiviyetini iktisab etmisti.
derecedc ki Misir'in lerine gecirdikleri giinden beri her yerde tatbik edegeldikleri
meshur «Cimi-lll Ezher» Oniversitesi'nde - lakma ad ve degisik bir istismarci hareketlerine karsi mahall? seyhlerden mukavemet
hiiviyetle- on yildan fazla «Profes8r» sjfatiyla calijmis ve Kur'an-r Kerim'i
ingilizce'ye tcrciime etmistir. Birinci
gqsterenler mevcud olagelmisti. Gercekten daha 1920 yihnda
Cihan Harbi'nde hakdaki ingiliz kuv-
vetlcti emrinde «Siyasi raiis6vir» olarak vazife gSrmiis ve bu
Irak'da btiyuk bir isyan cikims., Ingilizler bu isyani ancak
bfjlgenin
jeolojik hususiyctlerini inceleyen cesitli eserler 100.000 kisjlik bir kuvvetle ve giicliikle bastirabilmi§lerdir.
nesrctmistir. Bu jeolojik
arastirmalann pelrol eirafmdaki calismalarr setrctmek HattS Lozan Konferansi basjarkerr Ingilizleri tard ve teb'id
i s in bas vurulmus bir

taktik oldugu her tiirlli siipheden beridir.

Hasili Sir Persi Koks, Pelrol 85- Irak Parlamentosu'nun bu muahedeyi tasdike taraftar gCziikmemesi
mcs'elesinde bizimMlerin kendisiyle asla at
oynalamiyacaklari mlithis bir kar§ismda ate§ piiskiiren ingiliz matbuatinda ^lkan yazilara bir misSl olmak
canbazdr. ijzere bkz: I Mayis 1924 tarihli Near East Mecmuasi'ndaii naklen Aym Ta-
rihi, C. HI, Ankara 1340, sh. 53 vd.
 106 MUSUL MHS'KI.P.SI KADIR MISIROGLU

ederek Suleymaniye'ye hakim olun §eyJi Mahrnur! bu bn- olabilmislcrdi. Tiirkiye, Lozan Muahedenamesi'nin a^ikar bir
valide miistakil bir vaziyette bulunmakta ve iiigiiizlbr'e nicy- sfirette ihlali demek olan bu hareket karsisnida
sadece
dan okumaktaydi. kurusikt bir protesto ile iktifa etmi§, mukabil olarak aym tak-
Bi Share goriilecegi gibi, Musul'u bize kaybetlirmek mak-
I
tiklere ba§ vuramami§tir. Halbuki ingiltere gibi bu hareketlere
sadiyla Tlirkiye dahilinde isyanlar cikaran ingilizler'e kar§] sadece Irak'da degil, Tiirkiye dahilinde de tegebbfis etmi§tir.
mutekabil olarak Irak dahilinde bu gibi kipirdanmalan deger- Ger9ekten Mardin DagJan'ndaki «NesEuriler»«fii silfihlandi-
lendirmek ve onlari yipraunak inumkundii. Bu imkfinin mevcud rarak isyan ettiren Ingiltere, Turkiye'yi'bununla me^gul etmek
oldugu sununla da sabitti ki; Lozan Muahedenamesj'nin ve Musul mes'eiesinden ahkoymak maksadini takib ediyordu.
uciincj maddesmin uci.incrj fikrasi, bu gib] hareketlerde bu- Halbuki Musul Mes'elesi'nin kismen Halic Konferansi ve
lunmamagi miitekabil olarak yasaklayan bir ifade ile tanzim kismen de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde muzakeresi sirasma
olunmuftur, tngilizler maddenin busflretle sarahat ta§miasina rasthyan bu isyan, Musul'a sarkmak igin mukemmel bir vesile
ragmen, aradan bir ay bile gecmeden Suleymaniye'yi havadan oldugu halde, ne yazik ki, bu firsat da kafinlmigtir. Bu hu-
bombard iman ederek bir yil devam eden muharebe sonunda susta mes'eleye yakXnen vaktf olan RaufOrbay su izahati ver-
buradaki mukavemeti ktrmit- ve bdlgeye muflak surette hakim mektedir:
«ikinci Devrede Edirne Meb'usu olan Cafer Tayyar Pa§a,
«Irak ahalisi tarafwdari memleketin yeni ba§tan iratr ve iajaasmda
ingillere'nin muSvenel ve miizShereti arzu olurimadigina dair bbyle a«;ikea Meclis'e gelip de tesri? vazifesinc henuz ba§Iadigi gunlerde,
lima, olunacak bir vaz-u lavra karsj kalamaz, Irak Meclisi'nin
Iftkayit cephelerin mgvi ije kolordu te§kilati yapilmasina karair ve-
MuShede bakkinda. hSsimane ita-yi rey etmesinin ilk ve en sen bir ttisiri,
Musul mcs'elesine Sid ingilterc ile Tiirkiye arasinda vukua gelmek fizere rildigi onu da Diyarbekir'e Kolordu Kumaxidam olarak
iciu
olan miizakcratm gev^emesinde giirli!ecekiir.» (a.g.e., sh. 54) gbn'dermek isteyen M. KemalPa§a yamna davetle, pek ehem-
Diger taraftan Arap - tngiliz anlagmasmm Irak .Parlumentosu'nda
miyetli olan Musul Mes'elesi'nin hala muallakta oldugunu, ne
muzakercsi esnasinda Musul Mes'elesine temas cdeh ve bu miidahaleyi kt-
fayetsiz goren Bagdat Meb'usu NSci Bey'in sbzlerinc ccvaben Hlikfimel
86- «Nes[Qrilik» rahip Nestorius'm fikirlerinden dogmu§ hiristiyani bir
Erkam'ndan Diyale Meb'usu Cafer Pa$a'mn askcri hukumet adina vcrdigi
mczhebin adidir. Aslen Mara;ll olan Nestorius, 428 yilmda IstanbuI'da pat-
cevapta yer alan §u salirlar son derece cSllb-J dikkat olup, bizim icin ne det-
rik se?ilmis.ti.. Bu vazifedeyken. yaymaga basjadigi fikirteri biiyuk bir
ece ehemmiyetli bir firsaun kacmlrms, bulundugunu gBstermektedir:
aksiilamele sebep olmustur. Nestoruis «teslis»i vc66cdeiek Hazreti isa
«.:. Evet Musul hepimiz icin hay'ati bir mes'elcdir. Fakat biiyilk bir esefle
hakkinda.tslami goru^lere gok yakin fikirler ileri stirhyordu. Bu yiizden 431
size beyan cderim ki, Musul Mes'elesini Ichimizc haflcdecek elimizde ne
yilmda «Ef es» de toplanan bir konsul O'nu kUfUrle itham etli, Azledilip An-
bir hiiccet ve ne bir vesika vardir. ttimad-i Diiveli'yi haiz degiliz. Musul'u
talya'ya surgtin edildi.
Buradan dort yil sonra Libya'ya gonderilerek ^egitii
Ivak'a raptedceck tarik olsa olsa siyasettir. Maalesef size diyorum ki, gen?
i^kenceler altmda Slduriildil. Taraftarian jiddelle takip edildi! Bir
hiikumetimiz hadSsct-i bmriine binacn Irak'm biittin hududlannda tedabir.-i kismi
diger bir kismi da tevkif ve surgtin edildi. Mallan musadefo olundu.
idairi,
muktaziye ittihazma muktedir degildir. Bu bir hakikatlir ki, ilk defa meydana
Bunlardan kacabilenler ce|itli tilkelere dagilarak fikirlerini yaymaya
koymak izdirabim hissettim ve-bunu itiraf etmek -Itzimdir. Dinime, §erefime
5'alrgmi5lardir. Bir ara ilim ve fende son derece ileri gitmi§ler ve Urfa'da, bir
ve mukaddesatiina yemin cderim ve sizi temin ederim ki, evvel Shir
biitiin
tlniversite aemijlardi. Bu titlivcrsitenin 489 yilinda kapatilmasiyle Qin, Hind
milletin hurriyet ve istiklali ugrunda sabil kadem bulunuyorum. Bu sifatla ve
ve Imn'z dag]lmi§lardir. BugOn bile Hind ve gin'de Uf milyon kadar
aym. yemin ile sizi temin ederim ki, Hukumet halihazmyla memleketi harici
«Neslfiri» vardir. Tiirkiye'de bunlar 'bile misyonerlerin tahriki ile bir devlet
tecaviize kar§i muhafazaya ve milel-i miistakile meyamnda"ahz-i mevkia
(!..) kurmak iizere ayaktanmi§lardi. Halbuki o zaman toprakfanmizda
muktedir degildir. Bu cihebtlerin temini olsa bugtin tetkikinize vaz'olunan yaga-
yan- Nestflrtlcrin miktan yiiz bini bile bulmuyordu. Son derece geri bir top-
muahede ile kabul olabilecektir,» (Bkz: tkdam Gazetesi - 23.4.1340 tarihii
luluktular. Bugiin yurdumuz da bunlardan tck bir ki§i bile mevcud
nusha). degildir.
 108 MUSULMES'ELESi
KADlK MIS1ROGU) 109

suretle hajledilecegi de heniiz malum olmadigi kin Diyarbe-

kir'e fazla kuvvet toplamak mecburiyeti duydugunu anlatarak: « Diyarbekir'e gidisrmden bir miiddet sonra, hie hesapta ol-

«Bu kuvvetin ba$ma itimtt ettigimiz kiymetli bir arkadajm mayan bir «Ne\sturi' mes'elesi» patlak verdi. Van'in giine-
gitmesini istiyoruz. Bu sebeple Fevzi Pafa (Marejal) ile de yinden, Siirt Vilayeti'niu dogusuna ve Mardin Vilayeti'nin ku-
I

mutabik kalarak, zat-i Minizi intihab ettira, Kabul ederseniz zeyinden ve dogusundan Irak hududuna kadarki genis, sahada
memnun olurum.» diyor. bulunan Nesturiler Irak ve Musul'daki Ingilizlerin tahrikiyle
Cafer Tayyar Pa§a, milletvekilliginin baki kalip kal-
aralanna devlet memuru sokmak istemeyerek sadece
mayacagmi soru§u LizeiineM. Kemat Paga'dim: ba§lanna buyruk hareket ederleiken giinun birinde iki jan-

«Evet zaten kanunu kaldirmayacagiz. Diger kumandanlar darmannzin vumlmasi ile i§ biiyumus, ve biitiin o bolge
gibi milletvekilliginiz baki kalacaktir...» cevabim ahnca: Ingilizlerin gizlice verdikleri silahlarla ayaklanmisti. Bunun
«0 halde rauvakkat bir zaman icin Diyarbekir'e gitmcyi
iizerine temizlik harekStnia ba§layrp, kisa bir zamanda
kabul ederim.» diye su teklifte bulunuyor: Nesturiler'in kamilen hakkindan gelmeye ve o bolgeyi
«Aneak bilirsiniz ki; ingiiizler Musul Vilayeti'ni mtitareke- Ingilizler'in tesirinden kurtarip niifuzumuz altma almaya mu-
den soma bir olup bitti ile isjal ettiler. Aym hareketi ben de vaffak olmustum. Lste bu hareket esnasmda, bana Ankara'dan
yapabilirim. Eger bu hareketim, Hukiimetin politikasma uygun en ufak bir i§aret verilmis, olsaydi, Musul Vilayetini bir hafta,
cikarsa, Musul Vilayeti kazamlmi§ ve diva halledilmis, omr. nihayet on giin icinde kSmilen i§gal edebilirdim.»S7
Aksi fialde, tariht mes'uliyet benim iizerime ytiklenir. Siz de: Ileride goriilecegi uzere, Tiirkiye'nin bu at&letine mukabil,

«Kumandan, Hiikumetin istegine aykm olarak bu hareketi ingiltere bu hususta gitgide o derecede miiteaddi bir tavir ta-

yaprhljtir. Kendisini Divan-i Harbe verdik, mes'ul edecegiz» kmrmsUr ki, «Halic_ Konferansi»ndari nihayet beg - alti ay
dersiniz ve ifi yine politika yotu ile halledersiniz.» sonra «Hakkari Vilayet»imize havadan tecaviiz etmeye
M. Kemal Pa§a, bu teklif karjismda hie tereddud etmeden kadar ileri gitmi§tir.

su cevabi veriyor: tngiliz Murahhaslan bu suretle Tiirk Hey'etini bir hafta

«Zaten sizi bu i§i bu tarzda yapabileceginizi du§iinerek kadar oyaladjktan sonra ve nabiz yoklamasma devam ettikten
intihab ettim. Rastgeie bir kumandamn ba^arabilecegi bir is,
sonra Ingikere'den beklemekte oldugu talimatm geldigini, 3
degildir. Bu hususta, sizden eminim;» Haziran .1924 tarihinde Turk Basmurahhasi Fethi Bey'o. yazilt
Cafer Tayyar Pa§a bu'eevap uzerine: '< Bunda evvelce serdettikleri ve Turkiye icin
olarak bildirmisu.
«itimadimza tesekkiir ederim. ingallah muvaffak olacagiz. dinlenilmesi bilecSiz olmayan haksiz taleplerini tekrarla-

meydan vermemek icin,

Yalniz herhangi bir sakatliga siyasi
makta ve bu hususta israr etmek igin kararh olduklannrbil-
duruma gore bana hareket zarnamm tSyin edecek bir i§aret
dirmekteyditer. Tiirk Hey'eti de, mes'elenin Cemiyet-i AkvSm
verin, kafi Pa§arn!,..» diye ve bu suretle tam Meclisi'nin hakemligine tevdiinden ba§ka <jare kalmadigini
bir mutSbakatla
M. Kemal Paga'dm aynlarak birkac giin soma Diyarbekir'e soyleyen ve ingiiiz miitalaasina karsi esld nokta-i nazanni bir
geliyor. kere daha teyid ve tekrar ederek cevap vermistir.

Cafer TayyarPa^a bunlan anlattiktan soma derdi ki:

Bu Konferans sirasinda ingiltere'de «Muhafazakar
87- Feridun KANDEMIR - a:g.e., sh: 121-122.
 110 MUSUL MES'ELESi KADIR MiSIROGLU 111

Parti» ij ba§mdan aynlmis, yerine « birakmamn c&resini buluruz.»

t § 5 i Partisi» gelmis
bulunuyoidu, Lozan'da emperyalist Muhafazakar Partisi'nin tngiliz petrol kralmin bu teklifini Yusuf Kemal Bey, Ha-
Hariciye Nazin Lord Giirzoriun sadece Musul'u talep et- riciye VekMet'i'ne bikiirmi§lL Fakat o sirada Hariciye Vekili

mesine mufcabil bu defa ondan daha az emperyalist meyil olan ismet Ptt$a\\im. cevap alamanu§ti. Bundan sonra galiba
gostermesi gereken «isci-Partisi» Murahhasi Persi Koks tngiliz pertdlctileri Istanbul's gelerek bu sefer dogrudan
Musul'dan maada Hakkari Vilayetimizin de yarismi taleb et- dogruya Ismet Pa§a ile gdttl§mii§ler, bir netice alamamisjardi.
mekteydi. Ustelik bu Parti tarafindan kurulan Hiikiimetin hem Sonra bir tegebbUs daha olmu§, bu defa da araya bir
.

Reisi, hem
de Hariciye Vekili olan Mac Donald, daha mu- takimlanmn giri§iyle is. blisbiitun neticesiz kalmi§...»8y

halefette iken aienen «Musul'un Turkiye'ye birakilmasi ge- «Halic (Confer ansi» in.gjiizl.er' in yukanda izah edilen
rektigini» ifade etmis bir kimseydi. kabulii imkansiz teklifleri yiiziinden bir cikmaza girdi.

Bu tezadi dikkate alart YusufKemal Tengirsenk bu sirada Miizakereler on giin kadar rnkitaa ugradi. Bu sirada Fethi
Londra'da bulunmasindan bilistifade, Mac Donaldi ziySret . Bey, yeni tngiliz tekliflerini Ankara'ya bildirmigti. Oradan ge-
ederek vaadini hatirlatmasini soyle anlatmaktadir: Iccek cevap beklenmekteydi. ingilizler tarafindan Fethi Bey'e
«0 sirada 1591 Partisi iktidara gelmisti. Mac Donald Bas- son birm.ckt.up daha gbnderilerek bunda: «Tarafeynin teklifati,

vekil ve Hariciye Nizin idi. Bu zat, iki sene evvel tstanbul'a mes'elenin Cemiyet-i Akvam'a havalesini zaruri kilmakta
gelmis ve Tanin gazetesi yazicisina: «Biz iktidara gelirsek oklugunu, tngiliz Hey'et-i Murahhasast beySn eder ve tara-
Musul Mes'elesini sizin lehinize halledecegiz» demisti. O ga- fmizdan aym suretie telSkki edilirse itasiyla zabitnSmelerin

zete yammda oldugu halde kendisine gittim. «Turk Milleti bu imzasi icin son bir celse akdini rica ederim.»90 denilmekteydi.
vaadinizin tahakkukunu bekliyor.» dedim. «Evet, vaktiyle Bunun iizerine Ankara'da He'yet-i Vekile, M. Kemal Pasa'nm
boyle bir sbz soylemistim. Fakat kendimi Hariciye ma- riyaseti altinda durumu uzun uzadiya miizakere ederek Mu-
kinesine kaptirdim. Onun birtakim an'aneleri var. Ben sozti rahhas Hey'etimize yeni bir talimat gonderdi. Bu talimat
yapamiyorum.» dedi.88 .«Hali'c Konferansi»nm <<son ictima» 1 olarak cereyan
Rauf Orbay da herhalde Yiisuf Kemal Bey'den dinlemis eden 5 Haziran 1924 Per^embe giinii celsesinde Ingiiizler'e
oldugu bu mes'eleyi asagi yukari aym mahiyette olarak izah tebiig edildi. Fakat cereyan eden getin miinaka§alar9i so-

ettikten sonra petrolle alakah baska calib-i dikkat vak'a ve nunda her iki tarafm da kendi nokta-i nazarlannda israr et-
tesebbtisler de zikretmektedir: meleri iizerine anlasma temin edUemeyerek miizakere! ere son
«... mevsuk bir kaynaktan aldigim bir ha-
Bir miiddet sonra verildi:

bere gore, ingiltere'nin meshur petrolciilerinden Lord invert- Musul Mes'elesi icjn 1925 yilmda 9ikarilmi§ «Tu'rk
ford, Buyiikelciligimize gelerek YusufKemal Bey'e su teklifte Kirmizi Kitabi» nda yer alan haritaya bir goz atanlar,

bulunmus: «Musul mes'elesi, biz ingilizler icin petrol mes'ele- Ingilizlerin Irak'in kuzey hududlarmi bu mes'eleye aid
sidir. Petrol isini aramizda halledersek Musul VilSyetini size
89- Feridun KANDEMIR ? a.g.e., sh: 122-123.
90- Aym Tarihi: C: III, Ankara 1340, sh. 76
- YusufKemal TENG!K§ENK - Vatan Hizmetinde - Istanbul 1967,
91- Bu karjihkli mQnakas. alarm tafsilSti ifin bkz: Aym Tarihi - C: III., sh.
176-181.
 112 MUSULMES'ELESi KADIR MISIROOLU

miizakerelcriu her safhasinda biraz daha zarfinda «Sfiret-i muslihanede halli», bu miimkiin olma-
yukanya cikarmak
sflretiyle digi takdirde ise Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin hakemligine
geniglettifcierini kolayca goriirler. Gercekten An-
siklopedia Britannica'nw 1910 yilmda basilan onbirinci tevdn kararla.stinlmis ve bu husus, mezkur
Muahedename'nin
tabinda Irak'in kuzey hududlan niliayet Bagdat'taii 60-70 ki- ucuncii maddesinde yer almisti. Bu
maddenin mes'eleye ter-
lometre kuzeyden gecirilmisken, «Mondros Miitareke- cihen ve evveliyetle «suret-i, muslihanede» bir care bul-
namesi» soma burm 300 kilometreye cdHffrmslardir.
nderi mak esasim vaz'etmis. olmasindan dolayidir istanbulda
ki,
Garibi su ki, Lord Giirzon Lozan Konferansi'nda 100 ki- «Halic Konferansi» adiyla anilan konferans tertip edil-
lometre daha Mve edcrek Irak hududlanm Bagdat'taii 400 ki- mi§ti. Fakat ingilizler'in, bu Konferansa,
sirf mezkur mad-
lometre daha kuzeyden gecirmis. denin emir ve icabini yerine getirmis sayilmak
ve teklifini bu sfiretle icin katild 1 klari
yapmisu. Halio Konferansi'nda ise Persi Koks ondan da tebeyyun edilince - izah edilmis oldugu -
iizere hicbir netice
baskin cikarak bu 400 kilometre ile de iktifa etmeyip 100 ki- almamamis, ve bu yiizden mes'elenin Cemiyet-i
AkvSm Mec-
lometre daha ilavesiyle Irak'111 kuzey hududlanm Bagdat'dan lisi'nin hakemligine tevdii mecburiyeti
hasil olmu§tu.
500 kilometre daha yukan vardnmisU. Bu da, tngilizler'in Once ingiltere Hukiimeti, Cemiyet-i Akvam
Kltib-i
anlasmak niyetinde olmadiklarmi ve akiiklan her tavizle Umumiligi'ne muracaatla, Musul Mes'elesi'nin
miistakbel ilk
sunararak taleplerini daha da ajinlastirdiklaiim gbsteren tipik toplantimn ruznamesine ahnmasim istemistir.
Bu muracaat,
bir misaldir. Gercekten tllgilizler bu meseleye aid miizakere- «Cemiyet-i Akvam Misaki»mn onbirinci maddesivle
bir-
ierin her safhasinda ummadiklan tavizleie nSil olunca, mes'e- likte 19 Agustos 1924 tarihinde Turk
Hukumeti'ne tebiig edil-
leyi gitgide daha da cikmaza sokmu§lardir. mi| ve cevap istenmistir. Mezkur onbirici madde
Cemiyete
Bu vesileyle §u husus da ehemmiyetle tebaruz ettirilmeli- Sza olmayan devletlerin kendileiini alakadar
eden bir mes'eie
dir ki, yakin tarihimizin girift mes'elelerini gercek vecheleriyle icin cereyati edecek miizakerelere
murahhas gbndererek
kavrayabilmek, tngilizleri ve onlarin an'anevi bir sfirette takip iijtirak edebileceklerine dSirdi. •

edegeldikleriigvicacli siyaseti bihakkin tammaya baghdir. Bu istege Basvekil sifati ile cevap veren inbnu,
mes'elenin
Boyle «Musul Mes'elesi» tipik bir misaldir.
bir teshis iciri de, Cemiyet-i Akv8m Meclisi'nce mfizakeresini esas itibariyle
Bundan dolayi blze, bugiin uzerinde iki milyondan ziyade esir kabul etmis bulundugumuzu, ancak bunun
icin Lozan Mu-
irkda§imizin ya§adigi halis bir vatan parcasimn ziyaina ve ahedenamesi'nin mer'iyete giris/inden itibaren
dokuz aylik bir
yilda takriben yetmis. milyon ton petrol gelirinden mahrum kal- muddet gecmis ve bu muddet zarfinda da
«suret-i mus-
mamiza sebep olan bu mes'eleyi, mustakil bir kitap teskil ede- lihanede!* tahakkuku derpis edilmis.
olan bir carenin bu-
cek derecede geni§ olarak ele altnis. bulunmaktayiz. lunamamis olmasi gerektigjni, halbuki: heniiz
Lozan Mu-
ahedenamesi'nin tasdik edilerek mer'iyete
va'zedildigine dair
c- Cemiyet-i Akvam Mectisi'nde herhangi bir resmi yazi alinmis olmadigun
bir kayd-i ihtirtzi
«Musul Mes'elesis nin, Lozan Muahedenamesi'nde olarak ileri surmii§ ve demistir ki:
«TUrkiye-Irak Hududunun Tahdidi» seklinde ifade olu- «Muahede'nin otuzikinci maddesinde mundiric hakkin '

narak iki tarafca (Tiirkiye-ingiltere) istimali s&retiyle ingiltere Hukumeti tarafmdan icra oilman
dokuz aylik bir miiddet
 114 MUSUi, MBS'BLESl KADlR MISIROGLU 115

murdcaat, lngiltere. Hiikiimeti'nin dogrudan dogruya muzdkerat istanbul'a gelmij, burada Cemiyet-i Akvam'm mumessili Mr.
tarikindiin istifade etmek istemedigini ve Musul Vildyeti Qaylds (Childs) muteaddid goriismelerde bulunduktan
ile

iizeri.nde.ki hukukunun Cemiyet-i Akvdm tarafindan tdyin edilen soma Cemiyet-i Akvam'a takdim edecegi muhtirayi hazirla-
Eyliil'de Ce-
ddildne vasita He mevki-i mer'iyele vaz edilemeyecegine kani yip, gerekli vesaiki lemin ve tasnif ederek 10
bulundugunu gdstermektedir. Tiirkiye, ihtilqfm icdbi lakdirinde nevre'ye haieket etmistir.
bdldda mezkiir meclise havaliiini Lozan Muahedendmcsi He Fethi Bey hareketinden evvel «Tan Gazetesi» mu-
kabul etmekte tereddiid etmemisti, Bu serdit ddhilinde ve habirine verdigi beyanalta Tiirkiye'nin «Musul Mes'elesi»
amfuzzikir takayyiiddd- ddiresinie Tiirkiye Hiikiimeti Irak ve etrafindaki nokta-i nazanm su suretle hiilSsa etmistir:

Tiirkiye arasindaki hudud mes'eksinin Medis'in gelecek «Turkiye Cumhuriyeti, Cenevre'de butiin eski Musul
ictinidlarmdan birinin ruzndmesinc idhal ediimesine etas iti- Vilayetiriin millf hududumuz dahiline avdetini talep edecektir.

bariyle muvafakat etmekiedir. Bununla beraber zabdndmenin lngiltere de bu araziyi talep etmektedir. tngiltere, nokta-i
siiret-i musaddakdsimn resmen tevdiine ve Sttlh muahedesinin nazanm miidafaa icin Lozan'da ve Kasunpa§a Konferansi'nda
yiiz oluz uciincii maddesinde miinderie tasdik keyfivetinin tie hakk-i fetihden bahsetmisar. Bu iddia hicbir yechile sayan-i
devler tarafindan icrdsma inth&r edilmesi zamretine binaen, kabul degildir. Ciinku Miitareke esnasinda jtagiliz Kuvvetleri
Tiirkiye Hiikiimeti 'ran Meclism rnuzakeratina anifii-.-.ikir suretin Musul VUSyeti'ni i§gSl etmemisti. Bilahare harekat-i har-
edilmi§ olmasma ragmen, istanbul'un isgali
ahzim lakip eden yirmi gim zarfindan istirak edilecegini size biyenin tati!

ihbar He kezb-i $erefeylerim.»92 esnasmda Bab-i ali iizerinde yapilan siyasi tazyikler ne-

Hey'et-i Vckile 3 Eyliil 1924 tarihinde toptanarak MusuJ ticesinde ingilizler bu havaliyi isjal etti. Binaenaleyh, bu iddia
Mes'elcsinin Cemiyet-i Akvam Meclisi'ndeki miizakeresine vSrid degildir. lngiltere Hiikiimeti de bunu anladigi icindir ki,
katilarak- Turkiye'yi temsil edecek hey'eti secti. Bu hey'et Cemiyet-i Akvam'a verdigi muhurada bu ciheti meskflt
sbyle tejekkul etmisti: gecmistir.»
Basmurahhas: FethiBey (Okyar) (TBMM Reisi) lngiltere, Musul Vilayeti'nde Tiirkler'in zayif bir ekalliyet

Askeil Murahhas: IshakAvniBey (Kurm.iy Yarbay) teskil ettiklerini gostermeye cahsmaktadir. ingiliz zabMm
Miisavir: MiinirBey (Hariciye Vekaleii hukuk Miisaviri) tarafindan tanzim edilen istatistikler, Tiirkler'in mikdanm
Miisavir: Satih Bey (Umur-i Siyasiye Umum Mudurii) birkac bin ki§i olarak gostermektedir. Halbuki bu mes'elede
Katip: Hiiseyin Avni Bey mezuubahs oian yalmz Turkler degildir. Ahalinin ekseriyel-i
Ksiip: Stmt Tevfik Bey azimesini tesM eden Kurtleri de unutmamahdir. Bu suretle
FethiBey, Basmurahhas secilijini miiteakjp Musul Vilayeli'nin irki nokta-i nazardan, Ttirkiye'nin aym
once Bursa'da
istirahatte bulunan M. Kemal Pasa'nm yamna giderek O'nunla manzarayi irfle ettigi anlajihr. Turkiye Cumhuriyeti'nde
f'ikir teStisinde bulunmuj, bilahare de Ankara'ya giderek tsmet Turkler ve Kurtler yan yana yasamaktadrr ve iki unsur da aym
Pasa ile gorusiip-gerekli izahat, vesalk ve talimatlari almistir. hukuka mSliktir. Irak ise, lisani ve medeniyeti bizimkine asla
6 Eyliil 1924'de Ankara'dan aynlan Fethi Bey, 7 EyluTde benzemeyen Araplarla sakindir. Binaenaleyh, Musul aha-
lisinin ekseriyetini ecnebl bir lrkm hukmii altmda birakmamak
92- Bkz: Aym Tarihi - C: IV, sh: 134,
 116 MUSUL MES'EI.ESi KADfR MISIROGLU 117

pek tabiidir. Bu ahaliye, Turkiye Cumhuriyeti'ne iltihak ile olacaktir. Nesturiler'in menfaati ve devamh bir sulh icin bu
ya§amak imkam verilmelidir. kabil sun'i vasitalara miiracattan istinkaf edilmelidir.
Blittin ingiliz istafistikleri Arap unsurunun Musu! Vilaye- Cenevre'ye biiyiik bir ehemmiyetle gidiyoruz. Davamiz
ti'ndc ckalliyet halinde buhmdugunu gbstermektedir. Bunun aciktir. Biz halkm reyine muracaat edilmesini istiyoruz.
icindir ki, Musul Araplan Faysal'm idaresi allmda yasamagi Halkm arasmi kabul etmeye hazinz. Teklifimizin biiyiik bir
arzu etseler bile -vaziyet bunun aksinedir- bitarafi ile tedkik edileceginc ve Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin
ekseriyet halki
buntan takiben ne Hsan, ne irk itibariyle merbut karannm, Meclis'in yainiz adalet fikrinden miilhem oldugunu
olmadiklan bir
idareye tabi olraaga sevketmek, adalete cihana gbsterecegine kaniyiz.
mugayirdir. ingiliz is-
tatistikleri bu suretle Tiirk nokta-i
.
nazanm takviye et- Tiirkiye'nin Cemiyet-i Akvam'a duhulii mes'elesi, simdilik
mektedir. raevzuubahis olmayacaktir. Biz simdilik miinhasiran Musul
ingillere HiikOmeti, Musul Vilayeti ahalisinin Irak mes'elesiyle mesgul olacagiz. Maamafih Turkiye, Cemiyet-i
KralligYna iltihak elmeyi arzu ettigini iddida etmektedir. Akvam'a dahil olmagi Lozan'da esas itibariyle kabul etmistir.
Giiya
miinaziunfih arazi aMlisi Emir Faysal'i Krai Binaenaleyh, ergec Cemiyet-i Akvam'a girmeyi talep ede-
intihab etmek
sQretiyle bu arzusunu izhar etmi$,
halbuki Suleymaniye cektir.»!>3
Sancagi bu miinascbetle toplanan reylere istirak Cenevre'ye vasil olan Fethi Bey, muhtelif murahhaslari
etmedigi
gibi, Kerkiik Sancagi ahalisi de Faysal'l hiikiimdar tammagi ziyaret ve iadeyi ziyaretlerini kabul gibi faaliyetlerde bu-
suret-i kat'iyede reddetmistir.
lunduktan sonra ilk defa olarak 24 Eyliil 1924 tarihinde Ce-
Lord Giirzon Lozan'da Persi Koks (Cocks) istanbul'da miyet-i Akvam Meclisi'nin Hey'et-i Umumiye toplanttsina
Musul Vilayeti ahalisinin Irak ile ittijiadi arzu ettiklerini katdmisur. Bu celsede ilk olarak soz alan Ingiliz Murahhasi
iddia
eyledikleri halde, her ikisi de arSya (reylere) muracaat Lord Partnor, (Ingiliz Adliye Vekili) halledilecek ihtil^fm
mes'elesine muvafakat etmemislerdii;. Su halde «Musul'un mukadderati» degil «Turkiye Irak hu-
ahalinin Irak'a -

lltihaki arzu ettikleri iddiasi nasil kabul

edilebilir? dudunun tesbiti mes'elesi» oldugunu beyan ettikten
Fikrimizce en munasip 9are-i haf artya miiracaattir. sonra:
Esa-
sen Cemiyet-i Akvam bu tarz-i halli bu kabil «Musul, goktanberi Irak'm bir parcasidir. Bu mukadderat,
ihtilaflarin hal-
lmde istimal etmistir. ingilizler'in delaili arasmda burada mevzuubahs olamaz. Bu Simdi bunun
Ingiliz Ha- halledilmistir.
riciye Nezareti tarafmdan tasvip edilen iki proje hududunu cizmek lazmidir. Iste anlasihyor ki, Turkiye ile
gbriilmektedir. Bunlardan birincisi hiristiyan aramizda bir ihtilaf vardir. Hem de husniiniyet iizerine
Nesturiler
vasitasiyla Tiirk
- Iran hududu boyunca
yeni bir hukumet, bir miistenid bir ihtilaf . Ben Tiirk arkadaslanma sfliniyet isnad et-
«etatampon» teskil etmek, ikincisi daghk havaliyi miyorura. Evvela bu ihtilaT halledilmelidir. Tiirk muhturasi
i'$gal
etmek icin kabil oldugu kadar shnale giderek askeri Lozan'da Lord Gurzon'un beyanatim mevzuubahs ediyor.
teminSt
elde etmek. Sunu soyleyebilirim ki, milletlerarasinda
sulh, iyi {Parmor burada bu parcalan okuyarak) bu da bizim nokta-i
bir askeri hududla temin edilemez.
Etatampon mes'elesine ge- nazanmizi teyid ediyor. Simdi evvela bunu halletmeli. Ondc-:n
lince, bu tahakkuk ettigi takdirde
Nesturller icin pek vatum
93- Aym Tarihi - C: IV, sh. 1 35 - 1 37.
 KADIR MISIROGUJ 1 19
118 MUSUL MES'ELESI

ifade etlilmekle esastan ayrilmaja imkan olmadignn, zira:

sonra da hudud meselesinin nasil halledilecegi hakkmda, yam
«Musul Mes'elesi, hudud meselesidir, hudud mes'elesi de
usul hakkmda bir karar ittihaz edilmeli. Rey-i am'a gelince,
Musul Mes'elesidir. Mes'ele sudur: Hudud Musul'un gimalm-
Turk Hey'ct-i Murahhasasi bu hudud mes'elesini rey-i am He
den mi, cenubundan mi cekilecektn»9S dedi. Bu konusmadan
halledebileceginden bahsediyorlar. Hudud mes'elesi hicbir
sonra celseye nihayet verildi.
zaman rey-i am ile halledilemez. Bu asken bir mes'eledir.
Cemiyet-i Akvam Meclisi 27 Eylill 1924 tarihinde Musul
Fakat evvelce soyledigim gibi evvcla ihtilatin mahiyeti
Mes'elesini goriismek icin tekrai toplandi. ilk olarak Katib-i
hakkmda bir karar ittihaz etmelidir. Bunun icin de sunu teklif
Umumi'nin bu mes'ele hakkmda hazirlamis, oldugu rapor ele
ederim: Bftaraflardan miitesekkil bir komisyon leskil edilsin
ahndt. Bupda alakadarlarca tavzihi gerekli noktalar bu-
ve mes'eleyi miizakero ederek bu hususta bir karar ittihaz
lundugu, Lozan miizakerelerinde tasrih olundugu uzere
etsin.»94
ingiltere'nin Cemiyet-i Akvfim Meclisinin kararini pe§inen
Lord Parnwr'dan sonra soz alan Turk Murahhasi Fethi
kabul olmasma mukabil, Turkiye'nin bu husustaki karar
etmis.
Bey, Lord Parmo^un konus.masmda temas ettigi esash nok-
ve niyetini beyan etmemis. bulundugu ifade olunuydrdu. Aynca
talara cevap vermek hakkinr muhafaza ettigini beyandan
Cemiyet-i Akvam'm iki.tarafin teklifleriyle bagli olmayarak
sonra Ttirk uokta-i nazanm aksettiren bir muhtrrayi okumaga
adilfine gorecegi herhangi bir baska hal tarzini tercih ede-
basladi. Bu mes'ele etrafinda Turkiye ile ingiltere arasinda
bilmek hususunda da serbet olmasi isteniyordu.
mevcud olan gdriis. ayrillklanni teMriiz ettirdikten sonra:
Fethi Bey, mes'eleyi ingiliz murahhasmin anladigi tarzda
«Eger ortada Musul Vilayeti'nin mukadderSti mev-
anlamadigim, Turkiye icin Cemiyet-i Akvam'm hakemligine
zuubahis degilse bizi Cemiyet-i AkvBm Meclisi'ne sevkeden,
muracaatin Musul ilzerindeki hakimiyeti hakkmda feragat
Lozan Konferansmdan" beri devam eden ihtilfvf nedir?» dedi.
manasina telakki edilemeyecegini, ancak bagvurulacak ple-
Lozan miizakerelerme temas ederek mes'elenin dtedenberi
bisitin neticelerini kabule hazir oldugunu sbyledi. Miiteakiben
Musuf Vilayeti'nin mukadderatim tayin suretinde ele almmis
soz alan italyan Murahhasi; iki teklif ileri siirdii: Bunlar
bulundugunu anlatti. Bu ihtilati hal icin Musul'a gbhderilecek
iizerinde Turkiye'nin hakimiyeti tanmmis olan yerlerden go?
bir komisyonun ahalinin hissiyatmi hakkiyle tesbit imkimnt
etmis. olan Ermeniler'in eski yerlerine avdet etmeleri icin Ce-
bulamayacagim, en iyi carenin plebisit oldugunu izah etti.
miyet-i AkvSm'in miizaherette bulunmasi gibi bir mes'ele
Benzer bircok ihtilSflarda da boyle hareket edilmis bu-
etrafinda olup esasen saded disiydi. Fakafunutmamak ge-
lundugunu hatirlatti. Musul'un Tiirkiye'ye aidiyetini isbathyan
rekir ki, Turkiye'nin gimey hududlarinda yasayan hiristiyanlan
tiki, tarihr, siySsi ve stratejik sebepleri saytp doktukten ve -
miistakil bir devlef olarak ortay.a cikarmak ve bunu Turkiye
bunlari ecnebt eserlere attflarla teyid ettikten sonra
Irak arasinda bir tampon devlet olarak tesis etmenin ltizum ve
konusmasma nihayet verdi.
faidelerinden ilk bahseden, ingilizlerdi. Buna nazaran italyan
Muteakiben soz alan Lord Parmor ilk konusmasmdaki id-
Murahhasmin da bu istikamette bir teklif ileri siirmesi, hie
dialarr bir keredaha tekrarladiktan sonra yerine oturdu.
siiphesiz ingiliz telkin ve tesviklerinin eseriydi. Bundan mak-
Tekrar soz alan Fethi Bey. thtilafin hudud mes'elesi olarak
95- a.g.e., sli. 140.
94- a.g.e.,sh. 138-139.
 IV1UOUL IVIfiS liLEM KADIR MISIROGLU 121

sad miizSkereyi saded disi mes'elelere sevkederek esasi karadan da gerekli temaslari yaptiktan sonra Musul'a hareket
gozden kacirmakti. Aynca, sanki bbyle ihtilafh bir mes'ele de ettiler. Hey'et mensuplari M. KemalPaja ile de bu
sirada bu-
mevcudmus gibi gosterip sotmnda bunlardan feragat edilmis lunmakta oldugu Konya'da gbriiserek gerekli izahati aldilar.
ve bu suretle bir fedakarlikta bulunulmus gibi bir tavir ahnarak Kendilerine Turkiye tarafmdan eski Ordu Miifettisi Cevad
bunu Musul Mes'elesi iizerinde mukabil feragat ve tlvizlere Pa$a murahhas sifatiyla refakat ediyordu.
raesned ittihaz etmekti. Hey'et 16 Ocak'ta Bagdat'a vardi. Bagdat ve Musul'da ted-
29-30 Eyliil 1924'de topianti ve miizakerelerine devam kiklerine basladi. Ancak, ingiiizler,
bu komisyonun tedkikatim
eden Cemiyet-i Akvam Meclisi, Katib-i Umumfligin takdim kolayca yapmasi icin yardimci olmalan gerekirken, akil ve
rapor mucibince Musul Mes'elesini tetkik edecek bir ko-
ettigi hayale gelmedik guclukler cikardilar. Bu suretle Fethi Bey'ia
misyonun teskilini karara bagladi. Varilan bu karar geregince vaktiyle Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde «ingiliz isgali
komisyon bitaraf devletler teb'asindan Uc kisiden tesekkiil altmdayken Musul'da salim bir tedkikat yapilamaz» yolundaki
etmek iizere Cemiyet-i Akvara Meclisi'nce secilecekti. Bu ko- itirazi bir kehanet gibi tebeyyiin etmij oluyordu.
Gercekten,
misyon aiakadar devletlerle muhabere ederek liizumiu vesaiki mahalli ingiliz idarecileri Komisyon'da memur ve yardimci oia-
tedarik edecek ve liizum gdrduju takdirde mahallen
de tah- rak vazife gorenNaam ve Fettdb Sey'lmi tevkif etmeye kadar
kikat icra edecekti.
Gerek ingiltere ve gerek Tiirkiye bu ko- gitmisler ve ancak Cemiyet-i
ileri Akvam miimessillerinm
misyona yardimci oiarak miisavirler tayin edebileceklerdi. Ko- miidahaleleri sonunda serbest birakmislardir.
misyonun masraflari iki tarafca odenceekti. Aynca ingiliz tahrik ve tesvikleri ile hareket eden bir kisim
Cemiyet-i Akvlm Meclisi'nin bu karari «mecburi hakem parayla tutulmus kimseler tedkik hey'etinin beraberindeki
usulii» nun kabulii mahiyetinde olmak iizere atilmrs Tiirk Murahhas ve memurlarma
ilk karsi aleyhte tezahiirat yap-
adimdi. mak tesebbusunde bulunmuglardir. Fakat birkac kigiyi
Komisyon'un teskili ile Cenevre'yi terkeden hey'etimiz 10 gecmeyen bu menfi tezahiiratcilara karsilik yer yer genis halk
Ekim 1924 tarihinde Istanbul'a gelmistir. kitleleri de Turkiye ve miimessilleri lehinde ingilizler'in mani
Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Musul Mes'elesini tedkik olmaya calismalarina ragmen, coskun tezahuratda bulunmus-
icin tesjril ettigi tic ki§ilik hey'et su kimselerde miitesekkildi: lardir. Tedkik Heyletinden Kont Teleke'am. anlattigi- su
hadise,
Kont Teleki (Macaristan eski Basvekili) bunun en iyi misalidir:
AfWrisen (Beljikah, sefir) «Kont, iiniformasmi giymis olan Cevad Pa^a ile birlikte bir
A. Poulis (Isvecli, Albay) giin Musul'da sokaga cikmij. Halk, Turk Kumandanim gorun-
ce biiyiik tezahiirlerde bulunmus, Cevad Pafa'nm eltni opmeye
Hey'et, 13 Kasim 1924 tarihinde Cenevre'de toplanarak
cahsmis, Ingiiizler halki dovmeye cahsrnca Kont ise mudShale
mesai tarzmi tayin ve taraflara takdim edilecek bir «sual lis-
etmi§. «Cemiyet-i Akvam azasimn oniinde adam dovulmez»
tesi» tanzim etmistir. Once Londra'yi ziyaret eden hey'et
demeye mecbur kalmis. Bu kabil hadiseler pek coktur.»«6
mensuplari, ingiliz resmi makamlarmm gdriislerini tesbit ve Komisyon Cem iyet-i Akvam Meclisi'ne takdim ettigi rapor-
ibraz ettikleri vesaiki tedkik ettiler. Muteakiben
Turkiye'ye
gelerek 4 Ocak 1925 tarihinde Ankara'ya vasil oldular.
96- Ail fimd CEBESOY - SiySsi Hatiralar - II. Kasim, Istanbul 1960 sh.
An- 184.
 122 MUSUL MESELES1 KADlR MISIROGLU 123

da kars,llasUgl giiflukleri uzun uzadiya tafsil ettikten soma: bilecegini Have eylemistir...»08 demektedir.
«Musul'da Komisyon'un vaziyeti gitdk<;e nezaket kes- ingiliz mahalli memurlan
ile salmi bir tedkikati temin igin

bediyordu. Turkiye iehinde tezahiiratta bulunmuf olan kim- yaptiklan uzun miicadeleyle gecen giinler zarfmda higbir i§
selerin taht-i tevkife almdiklanna muttali olduk. Bizzat Ko- goremeyen hey'et, nihayet binbir mil§fciiat ile mahalli me-
misyon Hey'eti dahi miitemadi bir nezaret ve tarassut murlaii yola getirerek 5 §ubat 1925'de fiilen ise ba§layabildi.
altmdaydi. Komisyon'un bulundugu binanm her iki mcthalinde 25 §ubat'da Kerkiik'de birle.§meye karar verdikten sonra bir-
de viicuda getivilen polis karakoilan az3 ve katiplerine gidip birlerinden aynlarak ayn ayn mmtikalari yardimcilariyla bir-
gelmelerini kaydediyor ve derhal merkeze telefonla haber ve- likte tarayip mahalli ileri gelenlerin rey, miitahta ve arzularmi
riyordu. Bu jerait dahilinde Komisyon azasi bitaraf sfirette tesbit i?in dagildilar. Boylece, herbiri yardimcilariyla birlikte
tahkikat yapilmasmm adem-i imkanma hukmetti. Turk ve ayn bir ekip testa! ettiler.
Ingiliz azayi muavenesini bu vaziyet temadi ettikce mesai- Wirsen, sehrin civarmdaki tedkikati sevk ve idare etmek
sine basjayamayacagindan haberdar etti...»97 demektedir. iizere CevadPa%a ve M. Jardin ile Musul'da ikamet etti.

MiiteSkiben salmi bir tedkikatta bulunmak 19111 ingiliz ma- Hey'et azalari imimkun oldugu kadar 50k kimseyi din-
halli idarecileriyle yapilan 9edn miinaka§a ve miiciideleleri an- ledikten, koy, kasaba ve §ehir sakinleri ve hattH gb9men
latan ve tngilizler'in akil ve hayale gelmez miimanaatlanm taf- asjretlerini dahi ziy&ret ettikten sonra halkin ger9ek arzu ve
sil eden Komisyon raporunda: hissiyatrni tesbite caligtilar. Bu tesbitlerden sonra hacimli bir
«Fevkal9de Komiser, ingiltere HiikQmet ve efkiir-i kitap te$kil edecek kadar tafsilatli bir rapor tanzim ettiler.w
umumiyesinin komisyon SzSlannin milliyetleri ve hissiyat-i Bunda Turkiye ve ingiltere'nin iddia ve taleplerinin bir
muhtemelelerinin herbirinin kararlan uzerine ika-i tesirden He bu iddialarin ispatinda kullandiklan delillerin kuv-
hiiiasasi

hali kalamamis. oldugunu farz ve tahmine imale edilmesinden vet ve kiymetini §ahsi mii§ahedeleri ve elde ettikleri ves&ik
endi§enaktir. ile miinakaja ederek nihayet, «netayic» kisminda §u
Reis, gerek kendi, gerek meslekdaskn namma bu ihtarm hiilasayi yapmiskirdir ki, hacimli bir kitap teskil edecek kadar
nabeca oldugunu derlial bildirmeyi zaruri telakki ettiginden ve olan raporun oziinu aksettirdigi cihetle sadece bu
tafsilatli

burada bir itimad mes'elesinin mevzuubahs oldugundan ve «Netayic Kismmi» nazar-i dikkatinize aynen takdim ediyoruz:
Meclis'in Komisyon Szalanm tffldb edecekleri usul-i mesSiyi
«NETAYIC-i UMUM1YE»
ttyindeki vlsi serbestilerini tasdik ederek, tayin eylediginden
bahisle, tenkidatin ancak huzur-i Meclis'de, ve esnSyi kararda
(Vmumi Neticeter)
alfflcadar memleketler miimessilleri tarafmdan serdedilecegini Komisyon, Cemiyet-i Akvarn Meclisi'ne bir karar veraieyi
ve komisyon mesaisinin safhayi hazirasmda is.bu tenkidatin teshil edebilecek her tiirlii malumat ve tedkikati ve vekayi ve
namebehal bulundugunu cevaben beytn ve isbu mes'elenin anasu-i takdiriyeyi cem ve tevfik etmek maksadiyle teessus
tekrar mevzuubahs olmasmin netlyic-i vShime tevlid ede- ettiginden, istiksaat-i netayicini bervech-i zfr telhts etmek ve
vasil oldugu netayi ce bir sekil vermekle serefyabdir.
97-AyinTarihi-C:V. sh. 322.
99- Bu uzun ve tafsilatli raporun tamami icin bkz: Aym Tarihi, C: V. Nu:
98- a.g.e„ sh. 326.
17, Ankara 1341, sh. 315 ve mut.
 124 MUSUL MES'ELESI KADiR MISIROGLU 125

1- Cografy&i Netayic: 2- Irki Netayic:

Memleket, ehemmiyet-i adediye sirasi itibariyle Kurt,
a) Hududlarm topografyasi:
Arap; Hiristiyan, Turk, Yezidi ve Museviler tarafmdan rnes-
kundur.
ingiltere HukGmeti tarafmdan talep edilea hudud pek iyi bir
Tarafeyn-i aliye cSnibinden ortaya konulan istatistik ve ha-
hududdur. Cenuba dogru birbirini takip eden silsile-i cibahn
hakikate pek az mukarindir. Irak memurmi tarafmdan
ritalar,
herbiri bir hudud vlicuda getirebilmcge elverisiidir.
hatt-i
tanzim edilen son istatistik, s.iiphesiz bunlann en iyisidir. Bu-
Bruksel'deki itibM hudud, ingiltere Hukumeti tarafmdan teklif
nunla beraber, buna dahi bir dereceye kadar ihtiyat ile
edilen hudud kadar bir tahdid hatti icin musattir. Zaho,
miiracaat edilmelidir. •
tmSdiye cenubundaki silsile ayni menafii arzeder. Bu silsile-i
Ahalinin ekseriyetini te§kil eden Kiirtlerdir.
Bunlar ne
cibal birbirini miiteakib icabinda hudud teskil eimege
Turk, ne de Araptir. Ayri bir lisan tekelliim ederler. Mem-
miisaittir. Kabil-i istifade olacak en son silsile-i cib&l garpten
Turk Cumhuriyeti dihilindeki Turkler'le ayni
leketteki Tiirkler,
§arka dogru imtidad eden «Dehiik» i §imalde «Elfu§» i ve
irka mensupturlar.Yezidiler de musltiman degillerdir.
«Akru» yi, cenupta birakan on tepelerdir. Maahaza bu hat
Kiirtlerle miin^sebet-i irklyyeleri vardir. L§kin dinleri ve
bircok tartk-i munalfaleyi katetmek ve tepecikh araziyi ovadan
miinferit yasaraalan itibariyle pek ayn bir kavim teskil eder-
tefrik etmek mahzurunu arzeder.
ler. Hristiyanlar ekseriyet-i azime itibariyle Nestun ve
Turk Hukumeti'nm taleb ettigi hudud, sahradan gecen garb!
Geldatiiler'den ibarpttir. Yalniz mutekasif bir kitle halinde
kismi itibariyle iyidir. L§kin §ark kismi itibariyle o kadar iyi
vasi arazi iggal eden Kurtler'Ie Araplar'dir. Irklar beyninde bir
degildir. Bahra hududu «istep» den gecen herhangi bir hatti
bulmak veya tesbit etmek, ancak ahalinin bu
hatt-i tefrik iki
takiben ve Musul'un elli kilometre cenubundan itibaren
unsuru arasinda kabildir. Bu hat Dicle'nin Kiictik Zap ile
bagtayan ve §ehri ihata eden mezrtT seahaya kadar cizilebilir.
multekasina kadar olan cereyam takip edebilir. Musul'u,
DaliiM memlekette Dicle, Bu.yuk.Zap ve Kuciik Zap gibi tic
miinbit ve ahalisi kesif olan hinterlanddan tefrik ederek,
biiyiik nehir, cografT bir hudud vazifesi gorebilir.
Karacuk Cign anayolunu takiben Kiictik Zap cenubuna kadar
-

imtidad edebilir. Boyle birhatt-i hududun ictimli ve mahiyette

b) Mahalli Cografya:
olan mezShir dolayisiyle §aySn-i tavsiye olmadigim mii§ahe-
Munaziiinfih olan arazi, iki itibarla bir vusul mintikasidir:
de ettik.
Bir tarafta Kiird Daglan ile Arap Ovalari arasmdaki gecitler,
Ne Iran ve Suriye cihetinde miinaziunfih oian arazinin
diger tarafta garp mintikasi (Suriye ve Ermenistan) ve cenub-
hudud-i siyllsisi, ne halihazirda mevcud olan hudud, ne
i §arki mintikasi (Irak ve bil&d-imu§asaa) merkezi Musul
Tiirkiye ve ne de Irak tarafmdan talep edilen hududlar uruk-i
sehri olan kism-i sjmalisi Nusaybin, Mardin, Diyarbekir, Urfa
muhtelif (muhtelif irklar) arasinda bir hatt-i tahdid? teskil ede-
mmtiklari ile munasebettardir, Halbuki cenup kismi daha zi-
bilir.
yade Irak ile ve Iran'in He merbuttur. i§bu iki
Loristan'i
Turkler tarafmdan meskun olan §ehirler mtin&zitinfih olan
mintika arasmdaki hatt-i tefrik «Kerkuk» ile «Erbil» ara-
arazinin kism-i cenubisinde, yani Irak tarafina dogru kanidir.
sindadir. Kiictik Zap hatti, zahiren bu hususta en mimasiptir.
 12 f, MUSUL MES'ELESI KADIR MISIROGLU 127

Halbuki bir Arap sebri olan Musul, kism-i s,imalinin mei- tarafindan, ister Turk Hiikumeti tarafindan teklif edilen ve
kezinde bulunmaktadir. hatta ister ikisi arasmda mutavassit bir komisyon bulunsun,
Musul sehri, Arap ahalr-i mukimesine ancak ekseriyeti bir hatt-i hudud netice itibariyle daima revabrt-i tarihiyyeyi
He hiiz-i il- kat' edecektir.
Kurt ahali tarafindan meskfin bulunan bir arazi
tisaktir. Hristiyanlar daginik bit
haldedirler. Fakat ekseriyet-i

Musul'un simalinde buiunurlar. 4- Netayic-i Iktisadiyye:

azime itibariyle
talimin edilen bir mikdar-i mecmudan Kiirtlerin iktisadt sahada olan miitalcat miinaziunfih arazinih Irak'a
Us milyon
ve besyiiz- raptedilmesi lehinedir. Ciinkii «Bruksel hatt-i itibari-
birbucuk milyonu Tiirkiye'de, yediyiizbini tran'da
bini de miinaziiinfih arazide ikamet
ettikleri kabul olunabilir. si»nin jimaiindeki daglik aksam, en kiiciik bir mahzur bile ol-
Bunlardan bir kisnu Suriye'de miiremekkindirler. Nefs-1 madan Irak'dan tefrik edilebilir. Eger esbab-i iktisadiyyeden
maada esbab-i saire munaziunfih arazinin taksimini istilzam
Irak'da mikdarlar jay&i-i ihmaldir.
Munaziiinfih olan hittada Buyuk Zap'm jimaunde ediyorsa, vakia vahdet-i arazi derecesinde, iktisat nokta-i
irkiyye ve nazanndan sayan-i olmayan bir cok tarz-i haller kabul
miitemekkin bulunan Kiirder'in lehceleri, kurbiyet-i tercih
Tiirkiye'ye
munasebat-i sahsiyye ve iktisadiyyeleti itibariyle edilebilir.

a) Zaho, Imadiye, hatta belki Dehiik evvelce keza

Mardin ve Hakkari Kiirtleri'ne yaklasfflar. Kuciik Zap'm
ce-

nubunda miitemekkin bulunan Kiirtler, daha ziyade Iran Musul'un hinterlandmdan ma'dud dlmus. olan Cezire'nin va-
ziyetine mii§abih vaziyete girebilir.
Kiirtleri'ne karibdir.
birizdir la, hu- Kuciik Zap simalinde dahi «Koy», «Taktak»,
MiiEaziiinfih arazide ihtilat-i uruk o kadar b)
ve garbe dogru
dudun tesbiti sirf etnografyai mShiyeti haiz anasm, «Raniye»
dahil-i nahiyelerini Irak'a birakarak

hesap etrnekle kabil olmayacaktir. Musul'un 50 kilometre cenubundan gecerek imtidad eden ve
Sencar'm mezrfl' koylerinden ve arazisinden gecen bir hudud
3- Netayic-i Tarihiyye: nazar-i itibare ahnabilir. Mmtika-i sjmali mahsulatmin umumi

Munaziunfih olan memleketin asirlarca Turk hakimiyeti bir antreposu ve biiyilk bir sehir olan Musul, filhal umumi ant-

altinda bulundugu §ayan-i itiraz olmadigi

halde bu hSkimiyet reposu nefs-i Bagdat sehrinde olan cenup arazisi aksamindan

tul-i miiddet Bagdat Pasalan

vasttasiyla icra edilmisUr. Eger
Cezire'nin
elyevm Turk hududlart dahilinde bulunan Mardin'in,
musterek bir tarihi
ve Diyarbekir'in ayni zamanda Bagdatla
Bagdat'a kargi daha ziyade miistakildir.
c) Munaziunfih memleketin daha cenubi bir hudud ile tefriki
Irak'a iska (su'lama) mesalinin halline imMn ve-
halinde

bulundugu derhatir edilecek olursa,

munaziunfih arazinin rebilmek ifin behemehal elzem olan «Diyale» nin mecra-i
kalmasi ve ekseriya vasatisi menatikini terketmek icabcder. «Cebel-i Hamrin»
asirlarca Bagdal'la ayni akibete maruz
musterek bir tarih ya§amasi itibariyle, tarihi deiil
memleketin den baskyan hatt-i hudud Aksu Mecrasini, bu mecranm otuz-
bir tarz-i halle simali arz dairesiyle olan tekati (kesisme) nok-
vahdet-i tarihiyyesini inkisama ugratrmyacak bejinci

meylettigi goriiliir. tasindan itibaren en kisa yoldan Iran hududuna vasil olacak
.

cizilsin, ister Ingiltere Hukumeti bir tarzda cizilebilir.

Her nereden cizilirse
 128 MUSUL MnS'ELESt KADLR MISIROGLU 129

5- Serkiilceyfi (Stratejik)NetSyic: b) Irak Huk&mzti'nin Siyaset-i Dahiliyesi:

Ingiltere Hukflmeti tarafindan teklif edilen

Vaki§ harpten evvelki vaziyete kiyasen, ingiliz irsadati
hudud sevkul-
cey§i nokla-i nazarmdan gayet iyi bir hududdur. sSyesinde Irak Hukflmeti tarafindan bilhassa emniyet-i
Bruksel Itibari hatu takriben aym menafii arzeder. umumiye, hidemat-i sihhiye ve maarif-i umumiye sahalarmda
Cografyat kisimda izah edildigi vechile birbirine muvaz! azlm terakkiyat elde edilebilmi? ise de, yine §iiphe yoktur ki,
cibal silsileleri zirvesinden cizilecek pek meskiiktiir. Tecriibe-
Kraliyet'in vaziyet-i dafiiliyesi heniiz
bil'umum hudud hatlan
i siyasileri bilmecburiye pek yeni olan Irak ricalinin husniini-
dahi bir sevkiilceysf hudud ad ve tel&kki edilebilir. Maahaza
cenuba dogru inildikce, bunlarin yekdigerine nazaran kiymet- yetine ragmen, cenup sifleri ile §imal siinnileri arasindaki

leri tenakus (azalraa) etmektedir.

bazan miitezat siyasi teSkkiler, Araplarla Kiirtler arasindaki
irki tehaliifler ve ^sayissiken a§airi, taht-i inkiyatta bu-
Turk Hukflmeti tarafindan teklif edilen hudud sahrayi kat'
eden garp kismi itibariyle iyidir. §ark kismi itibariyle lundurmak mecburiyeti dolayisiyla ciddi miiskilatin tahaddiis
ise
fenSdir.
etmesi §ayan-i endisedir, Bu muskilSt, Devletin -sSyet bu

Nehirler, ciddi bir mBnia

devlet mazhar-i muavenetve irsad olmazsa-, binnefs mev-
te§kiletmediginden, bunlarin
cudiyeti icin pek miihlik olabilir.
mecrisi itibariyle cizilen biitiin hududlar, cibal silsileleri zir-
velerini takiben
Komisyon, memleketiii inkisgf edip mazhar-i feyz ola-
cizilecek hududa nisbetle memleket icin
sevkulceysi itibariyle evsat bir hudud teskil eder. bilmesi icin daha tahminen yirmibes sene bir miiddetle Ce-
miyet-i Akvam'in mandasi altmda bulunmaga mecbur oldugu

6- Netayic-i Siyasiyye: fikrindedir,

a) Hukuki Nokta-i Nazar: c) Ahalinin TemmenniyaU:

Hukuki nokta-i nazardan, Turkiye, kendi hukukundan fe- izhar edilen efkar hakkinda raporda mevcud kuyud-i ihti-
ragat etmedikce komisyon munaziiinfih arazinin Tiirk iilkesin- yStiyyeyi tekrar etmekle beraber, aynen goriinur ki, arazinin
den ma'dud teiakki edilmesi icab ettigi firkindedir. hey'et-i umumiyesi nazar-i itibare abnirsa, ahalisi tarafindan
Munaziiinfih araziyi ilhak etmek icin, Irak, ne hakk-i izhar edilen temenniyat, Turkiye'den ziySde Irak iehine
galibiyet,ne de hukuki raahiyette sSir hicbir hakka istinad meyyaldir. Bununla beraber ekseriyet-i ahalinin vaz'u ha-
edemez. Irak, ancak manevi mahiyette olan mu'taleala istinad reketine manda dolayisiyla mevcud olan bir miizaheret-i fii-
edebilir. Bu da sbyle ki: Madem ki, bir «Irak Devleti» viicuda liyye temini miilfihazasi ve aym zamanda da Arap Kraliyet ile
getirilmistir, onun iilkesi, mahiyet itibariyle tabi? bir tarzda bir hiisn-ii tesaniitten ziyide iktisadi diisuncelerin hakim
inkisafa miisait olmalidir. oldugunu nazar-i itibare almak da muktazidir. Eger bu iki amil,
Komisyon su miitalaat-i hukukryeye bir siklet vermek icin fikirlerine miiracaat edilen eshas tarafindan nazar-i itibare
kendisinin klfl derecede bir selahiyetj haiz olmadigi fik- alinmis olsaydi, siiphesiz ki, bunlarin ekserisi Irak'a rap-
rindedir. Bunlarin klymetini blcmek Meclis'e alddir. Bi- tedilmektense, Tiirkiye'ye iade edilmeyi tercih ederlerdi.
naenaleyh Komisyon bunlan miitalaat-i nilutiyyesinde nazar-i
itibare almayacaktrr.
 MUSUL MES'ELESI KADIR M1SIROGLU 131
130

a) Memleket yirmibes sene kadar tahmin edilen bir

5) As&rt Mes'elesi:
Asfirt ahaliye me'va temini mes'elesinin miizakerata
miiddet zarfmdan Cemiyet-i AkvSm'in fiili bir «manda» si

altinda kalacaktir.
ingiltere Hukfimeti tarafindan Istanbul Konferansi'nda dahll-i
b) Memleketlerinin idaresi, adaletin icrast ve mek-
miinakasa edildigi, ne miizakerat-1 miitekaddime ve ne de
replerdeki tedrisat icin Kurt irkrna mensup memur istemek ve
Lozan Muahedenamesi'nde i,sbu mes'elesinin zikredilmedigi-
Kurt lisanmm biitun suabat-i idariyenin lisan-i resmtsi
ni, bundan raaada da Asuri mes'elesinin Hakkari Vilfiyeti'nin
olmasim talep etmek hususunda Kurtler tarafindan izhar edi-
bir kismim ihtiva eden bir hudud talep etmek icin Ingiltere
len temenniyat, nazar-i itibare alinmahdtr.
Hukfimcti'nin dermeyan ettigi baslica sebep oldugunu derpis.
Eger, Irak ve ingiltere arasindaki halen can dort senelik
ederek Komisyon ingiltere Hukumeti'nin, bdyle bir hudud
muShedenin inkizasinda Cemiyet-i Akvam'in murakabesi hi-
iddia etraesinin muhakkak olamayacagi fikrindedir.
tama erecekse ve Kiirtlere bSzi mahalli idare teminati veril-
d) tki Devlet Arasindaki Munasebat: mezse, halkm ekseriyetinin Arap hikimiyetine, Turk h§kimi-
Ittihaz edilecek tarz-i hal, Asya'mn bu kisminda devamli yetini tercih edecegine Komisyon kanidir.
liizumunu nazar-i itibare almasi lSzim geldigi
bir sulhiin temini Miinaziiinfih arazinin Irak'a raptinden mutevellid fevSidin o
cSy-i miinakasa degildir. Komisyon bu miitaleanm kiymeti ve zaman gayet vahim siyast meMzire tebdil edecegine dahi

sfiir avamile nazaran buna verilecek kuvveti takdir etmeyi kani olan Komisyon, bu serait tahtmda mezkur arazinin dafiili

selfihiyeti haricinde addettiginden, bu ciheti Cemiyet-i Akvam nizamnSmesi ve vaziyet-i hariciye-i siyasiyesi Irak'inkinden
Meclisi'nc terketmeyi muvafik gdriir. kiyas kabul etmeyecek derecede s^bit olan Turkiye'nin
§ayet isbu miitallat-1 siySsiyeyi nazar-i itibare alarak hakimiyeti altinda yasamaga devam etmesinin daha miifid
Meclis miinaziunfih arazinin Turkiye ile Irak arasmda tak- olacagmi tahmin eder. Karar ne olacaksa olsun. Diyale ha-
simine karar verirse isbu taksimden siyast mahiyette mahzur valisini, isk§ mes'elesinin halli icin ihtiyaci olan Irak'a

husflle gelmez. birakmak elzemdir.

isbu delaile verilecek kiymetin takdirini komisyon Ce-
7- Netayic-i Nihatye: miyet-i AkvSm Meclisi'ne sevk ve havale etmeyi vazife
mevzuubahs olan ahalinin menfaati sahasinda kalarak
Sirf §ayet bu tedkiki miiteakip, Meclis, munaziunfih ara-
bilmistir.

komisyon munaziiinfih arazinin taksim edilmesiyle isbu ahali zinin taksiminin Sdilane olduguna hiikmederse, komisyon,
icin azcok bir fayda mevcud oldugu fikrindedir. Kiiciik Zap hatt-t takribisini en ziyade tavsiye olaiak teklif
Bu miitaiaaya binaen biitun tahkikat-i fiiliyenin herbirine eder. Bu hat isbu raporda en mufassal bir surette tarif edil-
nisbi bir kjymet atfettiginden Komisyon bilhassa iktisadl ve mistir.

cografi mahiyette olan dellil-i muhimmenin ve arazinin hey'et-

i umumiyesi dermeyan
iizerindeki ahalinin ekseriyet itibariyle 8- Iht&rdt'i Mahsusfi;

edilen kuyudat-i itiraziye baki kalmak uzere izhar ettikleri Komisyon, belki tedkiki kendisine havale edilen vazifenin
temayulStin, serait-i atiye ifa edildik9e, Briiksel hatt-i itibartsi mevzuuna dahil olmayan velSkin memleketin teskini ve aha-
cenubundaki arazinin Irak'a rapti lehinde oldugu fikrindedir.
 132 MUSUL MES'ELESi
KADIR MISIROGLU 133

lisinin saadeti ijin azami

ehemmiyeti haiz bulunan U9
bir
mes'ele hakkmda Meclis'in nazar-i dikkatini celbetmeden ra-
belki mflcib-i faide olur. Bu mumessil vazife itibariyle za-

poru itmam edemez.

rardfde olduklarmi ve ezaya maruz kaldiklanm iddia edenleri
dinler ve gdriiniise nazaran pek 90k ihtilafati hal ve tesviyeye
I§bu 119 mes'ele, husflsat-i itfyyeden ibfirettir:
muhatab olur.
a) Siikuneti teinin
edecek tedSbir:
b)
§unu da zannediyoruz ki, fikirlerinden fedakarhk ya-
Ekaiiiyetlerin ve bilhassa miisliiman olmayan ekai-
iiyetlerin himayesi,
pamayan bazi eshas raintikayi terketmek isterlerse bunlann
Smaline yalniz sed 9ekilmemek degil, velakin kendilerine her
c) Tedabir-i ticariyye.
suhulet dahi ibraz edilmek icab eder.
tiirlii

a) Siikuneti temin edecek tedabir:

Maahaza asabiyetle yapilabitecek bir bilahare failleri

Miinaziunfih arazinin son dereoe raiistaid-i tehyif olan aha-

tarafindan kemal-i esefle telitkki edilebilecek nabemevsim
(mevsimsiz) harekatin icrasina sebebiyet vermemek ifin
lisi, Lozan Muahedenamesi'nden beri vaziyet-i miistakbele-
hukuk-i hukiimram hakkmda verilecek karardan itibaren alti
leri hakkmda siiphede kaldilar ve pek tabil dir ki, halkm ih-
ay miirur etmedik9e hakk-i hiyar (tercih hakkt) istimali c§iz ol-
tirasati diiriist (siddetli) bir tarzda tezahiir etti. Komisyomm
istiksaati mahiyet
mamalidir. Bunu eden dort sene zarfinda ahali her iki ta-
takip
itibariyle 'miitebayin propagandalar taht-i
tesirinde bulundurulan efkann, tahrikini bSis-olmustur.
biiyetten birini ihtiyarda serbest olmalidrr.Malik olduklan
emvali nakde tahvil edebilmek 19m ihtiyar-l hicret edeceklere
Binnetice biitun arazi sahasmda birbirine muMsim gruplar
aynca bir sene daha musaade edilmelidir. Ani-fulbeyan
viicud bulup inkisaf etti. Bir9ok kimseler yakm zaraanda
(beyan olunan) muddetin herhangi bir zamanda kom§u ta-
hakimiyeti altma girecekleri devlete kar§i ketidi vaziyetlerini
§3ibedat
biiyeti ihtiyar edecek hi9bir fert mevzuubahs be§ sene hitama
zannediyorlar veyahud ki, hakikaten vaziyetleri
§libedardir.
ermeden araziyi terk etmeye mecbur tutulmamalidtr.
Ihtiyar-i hicret edecek kimselerin menafiini, oniari, emval-i
Maahaza ahalinin komisyon azalanmn tamamiyle bltaraf
gayrimenkullerini sQret-i seri'ada ve bilmecburiye yok bahasi-
tahkikat yapmaya calistiklannm ve ancak kendi miistakbel
na satmaya icbar etmemek 19m brjyle uzun bir miiddet teklif
saadetlerini nazar-i itibare aldiklannm tamamiyle farkina
etmek zaruretini hissettik. Pek ktsa bir miiddet her tiirlii
vardiklan fikrindeyiz.
Emvallerine yok pahasma vaz'i yed
suiistimallita kapi a9ar.
Araziyi taht-i hakimiyetine alacak olan devlet memurminin
eylemek isteyen komsulardan memleketi terkedecek kim-
musaadekar evza ve harekStiyle efkann teskinine sarf-i dik-
kat etmelidir.
selerin gorecekleri iz'acat ve tazyikat o suiistimallerin en eh-
Mteideki efal ve harekat 15m de mumkiin
venini bile te§kil etmez.
oldugu kadar sumuilii bir afv-i umumi bahjedilmelidir.
Kendilerini bilhassa gaibedar addeden veya hakikatte
Cemiyet-i Akvam miimessili terk-i vatan etmek isteyen

§albedar olan bazi eshasm hissedebilecekleri endiseleri ber-

eshasin adil§ne bir muameleye tabi olmalarma nezaret ede-
bilir ve ihtilafin halli hususunda hakem vazifesini gorebilir.
taraf etmek tizere Cemiyet-i Akvam'in birkac sene ic,w mem-
leket daliilinde ikamet edecek bir mumessil tayin edebilmesi
 KADiR MISIROOLU 135
134 MUSUL MES'ELESI

digi takdirde pek asjkardir ki, Irak memleketin me'kulati hu-

b) Ekalliyetkrin ve bilhassa musluman olmayan
susundaki menabiden istifade etmek icin Tiirkiye ile iktisadi
ekalliyetlerin himdyesi:
bir itilaf akdetmekte esSsi bir menfaati haiz olacaktir. Bittabii
Munaziiinfih (ihtilSfhJ arazi min ktillu viicuh (her cihetle)
Turkiye dahi boyle bir itilafa muvafakat etmelidir. Ciinkii
musluman bar devletin taht-i haJdmiyetinde bulunacagindan
Bajdat fazlayi mahsulata mahall-i revac olacak yegane
betahsis hristiyanlann ve ayni zamanda musevi ve yezidi
bir itilaf binnefs ahalinin ciimle-i
mahrec bulundugundan boyle
ekalliyetlerin is'af-i temenniyati icin temin-i him§.yelerini kSfil
menafiindendir.
tedabir ittihazi muktazidir. Devlet-i hakimiye ekalliyetlerin
Miiniziunfih arSzi, Irak'a terk edildigi takdirde ahaliye,
himayesi icin teklif edilmesi zaruri oian seraiti tSdad etmek serbestce icrSyi ticaret edebil-
yalniz Turkiye ve Suriye ile
selahiyetimiz dahilinde degildir. Maahaza Asurtlerin harpten
Turkiye'nin dahi hudud §ehirlerine
mek selflhiyeti degil, fakat
evvel resmen degilse bile fiilen haiz olduklan eski imtiyaziiun
mahsullerin Musul tarikiyle ihraci ve e§y3yi ma'mulenin ithali
i3de edilecegi kendilerine temin edilmesi icab ettigini zik-
zimfnmda keza teshilat verilmelidir. MUnaziunfih hittamn Irak
retmek fikrindeyiz. Devlet-i hakime herhangisi olursa olsun,
ve Turkiye arasmda taksim edildigi takdirde bile bu kabil
memurlanni aralannda t&yin etmek hakkini
Asflrilere kendi
itilafat akdedilmelidir.
tamyarak ve onlardan patrikleri vasitasiyle vergi tarn etmek Cenevre, 16 Temmuz 1925
ile iktifa ederek bir dereceye kadar mahalli bir muhtariyet imza
temin etmesi iktiza eder.
AfWirsen
Bilumum hristiyanlar ve yezidtler, hiirriyet-i diniyye ve imza
mektep kiis&d edebilmek hususunda temin edilrni§ bulunmali-
Kent P. Teleki
dirlar:
Imza
Ekalliyetlerin tlLbi bulunacaklan §erait bizzarur i$bu mem- A. Po(w.»10O
leketin pek hususl olan §eraitine tetabuk etmelidir. Maahaza
Cemiyet-i Akvam'a takdim edilen ve hacimli bir kitap teskil
mahalHnde miiessir bir murakebe tesis edilmedigi takdirde
edebilecek derecede mufassal bulundugundan netice kismini
ekalliyetler hakkinda taht-i karara ahnacak mevad, pek vahi
nakledebildigimiz bu rapor, hey'et-i umumiyesi itibariyle
bir mShiyette kahr fikrindeyiz.
Turkiye lehinde olmakla beraber cesjtli tezatlarla dolu bir ra-
Cemiyet-i Akvam miimessili verilen teminatin tarz-i tat-
pordur. Mesela; bu raporda yer alan su fikra Turkiye'nin
bikine mahallinde nezaret etmek ile tavzif edilebilir.
Musul uzerindeki hakk-i tabiisini tescil mShiyetindedir:
fHukuki nokta-i nazardan Turkiye kendi hukukundan feragat
c) Tedabir-i Ticariyye;
etmedikge kpmisyon miindziunfih arazinin Turk iilkesinden
Miinaziiinfih hitta -arzettigimiz vechile- bir taraftan
ma'dud teldkki edilmesi icabettigifikrindedir.»
Tlirkiye ve Suriye diger taraftaia Irak ve Iran arasinda bir ge9it
Buna ragmen rapor bu esas miitalSa ile tezad te§kil ede-
arSzisidir. Bu arazi uzerinde icr&yi h'akimiyet edecek devlet
cek bir cok noktalar da ihtiva ecmektedir ki, bunlann ba§tnda
her hangisi olursa olsun kendisine ticarl mahrecler temini mu-
hakkak elzemdir. Mtinaziunfih olan hitta, Turkiye'ye iade edil- 100- Ayin Tarihi - C: V. sh. 439 - 445.

1
 136 MUSUL MESELESi KADiR MISIROGLU 137

Irak'in yirmibes. sene miiddetle ve «mandater» sifatiyla Ce- Yiirii Basra!.. Yiirii!.. Onlar sana gelmezlerse sen onlara
miyet-i Akvam'in dolayisryle ingiltere'nin himiiyesi altma vaz'i yiirii!.. »toi
teklifidir.
Bu raporu eline alan Milletler Cemiyeti, buna istinaden bir
Diger bir husus da halk ekseriyetinin setbest reylerine karar vermek mecburiyetindeydi. Fakat bu karar hukuken
miiracaat edildigi takdirde Irak'i tercih etmek ihtimallerinin
Bu noktayi tesbit icin Cemiyet-i
nasil bir vasfi haiz olacakti?
galip oldugu hususundaki beyandir. Halbuki boyle bir ihtimal Akvam Meclisi raportorii Unden, fngiltere Murahhasi Lord
varid olsaydi Tiirkiye'nin bu ihlilafh mes'ele ele almdigi Parmor'n Cemiyet'in verecegi karar her ne malviyette olursa
giinden beri ileri siiregeldigi «halkm reyine miuacaat» olsun bunu ingiliz Hiikflnieti'nin kabul edip etmeyecegini
teklifi ingilizler'ce daima ve kat'iyetle reddolunmazdi. Aksine sormus, musbet cevap almtgti. Unden ayni suali Fethi Bey's.
olarak Tiirklerden maada Kiirtler'in ve hatta Araplann Mhir sorunca, Fethi Bey, Milletler Cemiyeti misakmin onbesinci
• ekseriyetlerinin bile Tiirkiye lehinde oldugu bir vakiSydi. Bu maddesi geregince kabul edecegini bildirdi. Unden ingiliz Mu-
hususu teyid eden yiizlerce mii§ahededen sadece birisini nak- rahhasmm «kayitsiz sartsiz kabul ettigini, O'nun da boyle
letmekle bu iddiaya cevap vermis, olacagimtzt zannederiz. cevap vermesi gerektigini» soylemesi uzerine Fethi
kat'i bir
Harb-i Umflmi bidayetinde Bagdat Valiligi de yapmt§ olan Bey de «mutlak kabul» cevabim verdi.
Suleyman Nazif merhumun istanbul'da Miitareke esnasmda Bu durum Turk Hukumeti'nce kabule §ayan goriilmedi. Zira
istanbul'un isgalini bir nev'i protesto mShiyetinde yaptip, bu ihtilaf Milletler Cemiyeti'ne arzedilirken, orada verilecek
«Piyer Loti konu§masi» nda naklettigi bir miisahedeyi kararm kat'i bir mShiyet tasjyacagt kabul edilmij degildi. Bu
dikkatlerinize arz ediyoruz:
yuzden Tiirk Hukumeti'nce Cenevre'ye murahhas olarak bu
«... Bizim eski hudud-i sevketimiz, Suleyman Kanuninin defa Tevflk Riistii (Aras) Bey gonderildi. Bu zat, Cemiyet-i
cizmis oldugu hudud, cenub-i sarktde Basra Vildyeti He bi- Akvam Meclisi'nin bu mes'eleyi ancak misakin onbesinci mad-
tiyordu. Bu vildyet Harb-i Vmumi'nin dbrduncu ayina kadar desi geregince tedkik edecegi yolunda miidafaalarda bulundu.
Devletimizin ve Bayragimizindi. Ctmkii Tahkik Hey'eti'nin raporunu akhktan soma 1925 yih
Basra kurbunda ve Sattularab sahiiinde Ma'den adh bir Eylul ayi basmda mes'eleyi gbrusmek icin bir kere daha top-
Arap dsireti vardi. Hat-i bedeviyette yasarlar. Cesurlardir. Giif- lanmis olan Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Fethi Beye kar§i tu-
teleri, besteleri de oralarca pek rnakbul sarkdar tanzim
ederler. tumundan «kat'i bir karar» vermek arzusunda bulundugu
Basra'nm sukutunu miiteakip sdylenmis sarkdardan birini iki anlasdryordu. Bu yttzden yeni Tiirk Murahhasi Tevflk Riistii
sene evvel Sam'da dinledim. Hdnendeler de, sdzendeler de Arap Bey, mezkur hey'etin raporunun ancak «isti§arl» bir
idiler Nesideyi okur ve galarken hepsinin seslerinde
giryan ih- mffliiyeti hliz olabilecegini, zirabu heyetin bir «hakem
tirazlar, gbzlerinde yaslar vardi. Sarki; «Emst Basra!... Emst...» hey'eti» olmadigmi iddia ile Cemiyet-i Akvam'in mes'eleyi
diye bashyor ve oyle bitiyordu. ilk parcasinm haiinmda Man raporda ileri siirulen tekliflerle baglt olmayarak ka-
medli iste:
rarlastirabilecegini mudafaa etti. Aynca bu rapor gibi Ce-
«Yurii Basra!.. Yiirii!.. Osmanhlar buralardan gideii, ben
cocuga Satt'a diismus valide gibiyim, goziim suda yuriiyomm. 101- Siileyman Nazif'- HMbe {Piyer Loti Hitabesi dtye mc^hurdur) -

Istanbul 1927, sh: 14.

 138 MUSIX MESBLESl KAD1R MISIROGLU 139

miyet-i Akvam'in verecegi karann da Tiirkiye 19111 kayitsiz Fethi Bey'e «verilecek karar ne olursa olsun, kayitsiz ve
gartsiz kabulii icabettirmedigini anlatti. §artsiz kabul edip etmeyecegini» sormaya mahal olmazdi. Bu
Biltiin bu itirazlararagmen Cemiyet-i Akvam Meclisi, 2 noktada, bir suphe ve tereddud ifade eden bu sual bile Ce-
Eyliil 1925 tarihinde «Lahey Beynelmilel Adalet Diva- miyet-i Akvam Meclisi'nin kat'i bir karar ittihaz ettnek hu-
ni» ndan 119 hususta istisM rey ve miitalaa talebinde bu- susunda selahiyetinin ademi mcvcudiyetini isbata kafi bir

tundu: hukuki delildir.

1) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Lozan Muahedename- §u husus da tebaiuz ettirilmelidir ki, bu karar, Cemiyet-i
si'nin U9uncii maddesi geregince verecegi. karann hukuki Akvam Misaki'mn besmci maddesi mucibince «ittifakla» it-

mahiyeti nedir? Yani bir «hakem karari» mi, yoksa «tav- tihazi gereken bir karardi. Halbuki bu esnada mazbata mu-
s i y e» mi yoksa sadece bir «ta v a s s u t» mudur?
, harrirliginiyapan isve9 Hariciye Nazm M. Unden «karann
2) Boyle bir karar icin «ittifak» §art nndir? Yoksa ek- alakadarlarin reyi hari9 olmak uzere ahnmasi gerektigi» fikrini
seriyetin reyi kafi gelir mi? ortaya atmijti. Zira misakin be§inci maddesi bu gibi
3) iki tarafrn miimessilleri bu mes'ele icin bagvurulacak mes'eleler i9in «ittifak»i §art ko^tugundan, Tiirkiye'nin rey'e
rey'e katilabilirler mi? istiraki halinde bunu saglamaya imkan bulunmayacakli. Ta-
«L8hey Beynelmilel Adalet Divani» bu sualleri biatiyla bu hareket tarzinda maksadin ne oldugu a9ik9a bel-
miizakere ederek 21 Kasim 1925 tarihinde rey ve mutalaasmi liydi. Bu duruma itiraz eden Turk Murahhasi Tevflk Ru§tii
tesbit etti. Bu kararla taraflar, Lozan Muhedenamesi'nin Bey, Underie «bu teklifi misakin hangi maddesine istinaden
mezkur iiciincii maddesini imza etmekle, bu ihtilafin mecbOri yaptigim* sorunca, Unden «bunun da asil mes'ele gibi halli
ve kat'i bir sfirette hallini temin etmek, yani ihtilSfli smirlan gerektiro tarzinda bir mugalata ile cevap vermi|tir.
suret-i kat'iyede tayin ve tesbit etmek istemijlerdir. Bu Tahkik hey'etinin pek 90k kisimlari itibariyle lehimizde olan
yiizdendir ki, Cemiyet-i Akvam'm, Lozan Muahedenamesi'nin raporuna ragmen Musul'u Turkiye'den ayirarak hall devam
iigiincu maddesinin ikinci fikrasi geregince alacagi karar iki eden lzdiraph bir esarete sevkeden Cemiyet-i Akvam'in, bu
taraf i9in de «mecburi olmak lazim gelmektedirs haksiz karan karfisinda, Murahhas Hey'eti'miz evvela Mec-
sekfindeydi. Divan, bu kararmi mezkur maddede ihtilafi, kat'i lisi, soma da Cenevre'yi terketmisjerdir. Hatta Hey'etin Ce-
bir sfirette halletmek maksadim ifade eden lafizlara istinad et- miyet-i AkvamMeclisi'ni terkedisj, rey ve niyetlerin belli
tirmi§ti. oldugu, fakat kararin heniiz izhar edilmedigi bir esnada vaki
Bu miitalaayi alan Cemiyet-i Akvam Meclisi, Musul'u oldugundan bu karar, giyabimizda verilmistir.
Irak'a ilhak eden ve Irak'i da yirmibes. sene miiddetle Bu karan kabul, Tiirkiye i9in 1918 yihndan beri devam eden
ingiltere'nin mandasi altina koyan bir karar verdi. Halbuki her Musul iizerindeki ingiliz emrivakisini de kabul manasina ge-
iki taraf. da bu ihtilafi Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne havale lecegi cihetle, bunu suret-i kat'iyyede raddeden Tiirkiye, bu
ederken, ona bu hususta kat'i ve mecburi bir karar ittihazi hususta ingiltere ile de hi9bir miizakcreye yaklasmamis. ve
selShiyetini vermemi§lerdi. Eger boyle olsa, yani kat'i bir boylece bir sene kadar bir miiddet ge9migtir.
selahiyet tanmmis. bulunsaydi, yukarida arz edildigi iizere, Musul'un ziyainda, evvelkilere ilaveten, Cemiyet-i Akvam
 KADlR MISIROGLU 141
140 MUSUL MES'ELESt

2 Haziran'da o zaman Irak Harbiye Nfizin olan Nuri Said

Meclisi'ndeki tutumumuzda mevcud olan hatalan §6ylece
Pa§a da hazirlanan anlagmayi imzalamak iizere Ankara'ya
siralamak mumkundiir:
geldi.
1- Fethi Bey'm Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce verilecek
6 Haziran sabahi muahedenin bir gece evvel, gece yarisii02
karan «kayitsiz ve gartsiz olarak kabul edecegini» beyan et-
imza edildigi gazetelerde okundu. O sirada Muhalefet Partisi
mesi.
olarak bulunan «Terakkiperver Firka» bu muShedenin tas-
2- L8hey «Beynelmilel Daimi Adaiet Divani»ndan dikiiie istirak etmedi.103
istigan rey ve miitalaa talep edildigi vakit, oraya miizakere-
Musul'un hala devam eden vatanciidaligina nihat hukuki
lere i§tirak ederek gerekli izaMti verecek bir miimessil
mesned, igte bu muzihede olmugtur. Turk-Irak Hududunu
gondermeyigimiz. Tevfik RU§tu Bey, kendisine teklif edilmig
bugiin hlla devam eden gekliyle tesbit eden ve Musul pet-
oldugu halde, bu vazifeyi yapmaktan istinkiif etmigtir.
rollerinden Tiirkiye'ye yirmibes. sene miiddetle ve o da kagit
3- Her haliikarda Musul'un kaybedilme ihtimalini goz
iizerinde kalmig olari yiizde on hisse veren bu muShedeye
onune alarak, Irak Tiirkleri'nin, Lozan Muaheden&nemesi'nin olsun, Irak Turkleri icin herhangi bir siySsi, ictimal teminat
otuzyedinci maddesinden itibaren vazedilmig olan «Ekalli-
dercetmek yine de du§imulemedi. Meghur atasozii ile if^de
yetlerin Himayesb ne miiteallik imkanlardan miitekabil
etmek lSzim gelirse, dag bir fare dogurmug oldu, hem de 61U
bir sfirette istifadelerini temin edebilecek bir teklif ile bunu ta-
olarak...
hakkuk ettirmeye caligmayigirmz.-
Mezkur muahede gudur:
Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin mezkur kararimn kabul edil-

meyigi, Turkiye - Irtgiltere mun&sebetlerini gergin ve muallSk

TURKIYE, INGILTERE VE IRAK. HUKUMETLERi
bir hale getirdi. Yukarida arz edildigi iizere bir sene kadar bir •
BEYNINDE MUN'AKID HUDUD VE MUNASEBET-i
miiddet, her iki taraffa da beklemek ve gartlan gozetlemekle
HASENE-1 HEMCIVARI MUAHEDENAMESI
ge^ti. Nihayet Turkiye zevaiiiri kurtarmak kabilinden Ce-
miyet-i Akvam Mecli.si'nin kai'arim kabul yerine, ingilizler'le (METIN)
bir anla§ma yapmak suretiyle bu i§i tasfiye etmeyi tercih etti.
Ankara, S Haziran 1926
Zira ingilizler tarafindan tekrar silShlandmlan «Asuri» ve
«Yezid?Ier» 1926 Marti'nda giiney hududlanrmza teeaViize
Bir taraftan Turkiye Reisicumhuru Hazretleri ve diger ta-
kalkmuglardi. Bu hareket esnasinda telefon tellerini kesen
raftan Hagmetli Biiyiik Britanya ve irlanda Kraliyet-i Miitte-
mutecavizler bir kisim nobetci erlerimizi de gehid etmiglerdi.
hidesi,Maverayi EhbSr Britanya Arazisi Krah ve Hindistan
Bu hareketler kargismda Turkiye'nin ciddi bir tenkil ha-
imparatoru Hazretleri ve Hagmetlu Irak Krah Hazretleri.
reketine girigmesi tizerine Berlin Elciligi'ne t&yin edilen eski
Lozan'da imza edilen 24 Temmuz 1923 tarihli muahedenin
Ingiliz Elgisi Lindzey, yeni memuriyetine gitmeden, Turkiye -
Turkiye ile Irak arasindaki hududun t&yini hakkmdaki
Irakhududu meselesini gorii§mek iizere gelecegini 6 Nisan'da
resmen bildirdi. Birkac giin spnra da Ankara'ya gelen Lindzey 102- Ali FuaiCEBESOY - a.g.e., 187
He muzakereler bagladt. 103- a.g.e., sh. 188
 142 MUSUL MES'ELESl KADiR MISIROGLU 143

ahkammi derpi§ ederek Irak'in miistakil bir devlet ve ken-
arasmda miin'akit 10 Te-jrinievvel 1922 ve 13
disiyle ingiltere
Kanunustai 1926 tarihli muahedelerden miinbSis miin3sebat-t
mahsusayi tamyarak hudud mmhkasinda aralarmdaki Shenk
Maamafih balUdaki hatt-i hudud A§uta ve Alamun ce-
nubunda bu iki mahalli yekdigerine rapteden yolun Irak
arazisinden gecen kismmt Turk arazisi dahilinde birakmak
uzere tadil edilmistiir.

ve hiisn-i amizi§i (iyi gecinmeyi) ihlal edebilecek hergiina

hadisati betrataf etmek arzusuyla. Madde; 2 - Birinci maddenin son ftkrasi kaydi tahtinda
Bu bapda bir muahede akdine karar vermi§ler ve bervechi mezkur maddede tesbit edilen hatt-i hudud i§bu muShedeye
ztr murahhaslanni tayin etmijlerdir. §6yle ki: merbut 1/250.000 mikyasmda harita uzermde tersira edil-
Tiirkiye Cumhuriyeti Reisi Hazretleri: mi§tir.
Izmir Meb'usii ve Tiirkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekili Dr. Metin ile harita arasindaki ihtilaf zuhurunda metin muteber
Tevfik Rustii Beyefendi Hazretleri. olacaktir.
Ha§metlu Biiyiik Britanya ve Irlanda Kraliyet-i Miittehi-
desi, Miiverayr Ebhar Britanya Arazisi Krah ve Hindistan Im- Madde: 3 - Birinci maddede tasrih edilen hatt-i hududu
paratoru Hazretleri: arazi uzerinde tayin etmek uzere bir tahdid-i hudud ko-
Ha§metlfi Britanya Krali Hazretlerinin Tiirkiye Cum- misyonu teskil edilecektir. Is,bu Komisyon, Tiirkiye Hiikumeti
huriyeti Nezdinde Fevkalade Sefir ve Murahhasi asaletlfl Sir tarafindan tayin edilecek iki ve Britanya ile Irak Hukumetleri

Ronald Charles Lindzey, K.C.M.G.C.B.C.V.O. Hazretleri. tarafindan tayin edilecek iki murahhas ile muvafakat bu-
Ha§metlu Irak Krah Hazretleri: yurdugu takdirde Isvicre Reisicumhuru tarafindan Isvicre
Irak Mudafaa-i Mifliye Vekil Vekili Miralay Nuri Said, teb'asi meyamndan tayin edilecek bir reisden miirekkep ola-
S.MJ.D.S.O. Hazretleri. caktir. i§bu komisyon siir'at-i miimkine ile ve herhalde bu
Miijarunilcyhin yolunda ve muntazam bulunan selahiyet- muahedenin mevki mer'iyete vaz'mdan itibaren alti ay
namelerrni teblig ettikten sonra ahkam-i atiyeyi kararla§tir- zarfinda ictima edecektir. Komisyonun mukarrerati ekseriyet-i
mr^iardir. ara ile ittihaz edilecek ve bilciimle tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn
icin vScibtir- riHye olacaktu-.
BiRINCi FASIL Tahdid-i hudud komisyonu herhalde i$bu muanededeki
tarif&ti pek yakmdan tSkibe gayret edecektir. Komisyonun ma-
Tiirkiye lie Irak Arasindaki Hudud sarifi Tiirkiye ve Irak arasinda rruitesaviyen taksim edilecek,
alakadar devletler komisyonun vazifesini ifa edebilmesi icin
Madde: 1 - Tiirkiye ile Irak arasmdaki hatt-i hudud Ce- lazim geien ikamet, amele, malzeme (kazik i§areti ta§i)

miyet-i Akvam'm 29 Te§rinievvel 1924 tarihli ictimamda ta- dogrudan dogruya, gerek
miiteallik bilciimle hususatta gerek
karriir etmi§ olan giizergaha tevfikan bervechi zir suret-i memurin-i mahalliye vasitasiyla tahdid-i hudud komisyonuna
kat'iyede tayin edilmi§tir. muavenet etmeyi taahhud eylerler.
(Briiksd hatt-i htidudunnn tarihi merbuttur) Hudud i§aretlerinden birinden digeri gbrulecek surette va-
 144 MUSUL MES'ELESI KADiR MISIROGUJ

zedilecek ve iizerlerine numara konulacaktir. Bunlarm mev- jekavet icrasi icin bir veya birkac miisellah eshlsm is-
numaralan bir harita uzerinde gosterilecektir.
kileri ile tihzaratta bulunduklarm istihbar ettikleri zaman yekdigerini
Tahdid-i hudud zHbitname-i kat'iye ve buna merbut ha- miitekabilen ve bila ihmal haberdar edeceklerdir.
ritalarla vesaik uc niisha olarak tanzim edilecek ve bunlardan Madde: 8 - Onbirinci maddede zikredilen selahiyettar
ikisi hemhudud devletlerin hukiimetlerine ve ucuncusii mu- memurin bulunduklan arazi dShilmde ika edilmis olabilecek
saddak sfiretleri Lozan Muahedesi'ni imza eden devletlere bilciimle yagmagirlik ve haydutluk efalinden miitekabilen
tebligedilmek iizere Fransa Cumhuriyeti Hukumeti'ne ita edi- yekdigerlerini haberdar edebileceklerdir.
lecektir. Haberdar edilecek taraf memQrmi yed-i iktidarlannda bu-
Madde: 4 - Biriuci madde mucibince Irak'a terk edilen ara- lunan bilciimle vesaik ile bunlarm faillerinin hududdan
zideki ahalinin tabiiyeti Lozan Muahedesi'nin 30-36'mci mad- miiruruna maru olmaga gayiet edeceklerdir.
delerine tevfikan halledilecektir. Madde: 9 - Miisellah bir veya birkac eshas civar hudud
Tarafeyn-i aliyeyn-i Skideyn mezkur muatiedenin 31, 32, mintikasmda bir cinayet veya ciirum ika ettikten sonra diger
34'uncii maddelerinde miinderic hakk-i tuyann i§bu hudud mmtikasma ilticaya muvaffak oldugu takdirde bu son
rfluahedenin mevkii mer'iyete girdigi tarihten itibaren on iki ay hudud mintikasi memmini isbu eshasi silahlariyle ve yagma
miiddetle cari olabilecegini kararlasurmisjardir. ettikjeri egya ile birlikte kanuna tevfikan tebaasi bulunduklan

Maamafih, Tiirkiye baladaki ahaliden hakk-i hiyarlarmi tarafmdan memurmine teslim etmek iizere tevkif etmeye mec-
Tiirkiye tabiiyeti icin istimal edenlerin isbu haklanni tanimak burdurlar.
hususunda serbesti-i hareketini muhafaza eder. Madde: 10- MuShedenin ijbu faslmin tatbik edilecegi
Madde: 5 - Tarafeyn-i akideynden herbiri birinci maddede hudud mmtikasi Turkiye'yi Irak'dan tefrik eden biitiin hudud ile
tasrih edilen hatti hududu kat'i ve taarruzdan masun olniak bu hududun bir ve diger tarafmdan yetmi§beser kilometre de-
iizere kabul ve bumi tadile matuf her turlii te§ebbiisten te- rinliginde bulunan mmtikadir.
vakki etmeyi taahhud eyler. Madde: 11 .- MuMiedenin i§bu fashm tatbik ile mukellef
memfirm bervechi ztrdir.
selahiyettar
IKINCi FASIL Umumt tesrik-i mesaiyi tanzim ve ittihaz olunacak
Miinasebat-i Hasene-i Hemcivari tedibirin mes'uliyetini deruhte etmek iizere:
Tiirkiye tarafmdan: AskerJ hudud kumandam
Madde: 6 - Tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn bir veya birkac
Irak tarafmdan: Musul ve Erbil Mutasarnflari
rmisellah eshasin civar hudud mmtikasmda yagmagirlik ve-
MalQmat-i mahalliyenin ve tebligat-i miistacelenin teatisi
yahud §ekavet icr<isi maksadiyle vuku bulacak istihzaratina
icin:
yed-i iktidarlannda bulunan bilciimle vesaik ile muhalefet et-
Tiirkiye tarafmdan: Valilerin muvafakati ile tayin edilecek
meyi ve bunlarm hududdan miiruruna mam olmagi
memurin.
mtitekabilen taahhud eylerler.
Irak tarafmdan: Zako, ImSdiye, Zivar, Revandiz kay-
Madde 7 - Onbirinci maddede zikredilen selaliiyettar
makamlan.
memurin civar hudud rmnukasinda yagmagirlik veyahud
 146 MUSUL MES'ELESI KADtR MISIROOLU 147

maddede zik- Tiirkiye Htikumeti'ne tesviye edecektir.

Tiirkiye ve Irak hukumetleri gerek oniicuncii
a) 14 Mart 1925 tarihli imtiyaz mukavelenamesinin onuncu
redilen daimi hudud komisyonu marifetiyle ve gerek tarik-i
siyasi ile yekdigerini haberdar ederek esbab-i idariyeden maddesi mftcibinde «Tiirkish Petroleum Kampani»den,
b) Baladaki imtiyaz mukavelenlmesinin altinci maddesi
dolayi selahiyettar memurlannin listesini tadil edebilirler.

Madde: 12 - Tiirkiye ve Irak memurlan diger taraf mucibinde petrol ihrac edebilecek olan §irketlerden veya
onun arazisinde bulunan asair riiesasi, e^hastan.
teb'asindan olup bilflil

ile resmi veya siyasi mahiyeti Miz

c) B&Iada zikredilen imtiyaznamenin otuziicuncii maddesi
seyh veyahud diger Izasi
her nev'i muhabereden istinkaf edeceklerdir. Tarafeyn-i
mficibince te§ekkiil edebilecek olan muavin sjrketlerden.

akideyn hudud mintikasmda bir veya diger devlei aleyhine

Madde: IS - Tiirkiye ve Irak dost devletler arasmda cSri
miiteveccih hicbir guna propaganda tesjcilatina .ve iqtimaa
tevfikan bir iSde-i miicruniii muahedesi akdetmek iizere
miimkiin mertebe siir'atle miizaktirata girismeye karar
miisaade etmeyeceklerdir.
Muahedenin isbu faslinin ahkaimnin icrasim vermi^lerdir.
Madde: 13 -

leshil ve umumiyetle hudud iizerinde munasebat-i hasene-i

Madde: 16 - Irak Hukumeti kendi arSzisinde ikamet eden

hemcivariyi idame etmek iizere vakit vakit Tiirkiye ve Irak

eshasi isbu muahedenin imzasma kadar Tiirkiye lehindeki
efkSr ve harektt-i siySsiyelerinden dolayi iz'ac ve ta'zip et-
hukumetleri tarafindan miitekabilen tlyin edilecek miisavi
adette memurinden miirekkep daimi bir hudud komisyonu
memegi ve kendilerine tam ve mutlak bir afv-i umumi
bahsetmeyi taahhtid eyler.
te§ekkiil edecektir.
Bu komisyon en az alti ayda bir kere ve ahval icab ettirdigi Bu bapda ita olunmus. hukiimlerin k&ffesi iptal edilecek ve
der-dest bulunan bilciimle takiMt tevkif olunacaktir.
takdirde daha ziyade ictima edecektir.
Miinavebeten Tiirkiye ve Irak'da ictima edecek olan bu ko- Madde: 17 - i§bu muahede tasdiknSmelerin teStisinden iti-

baren mevki-i mer'iyete girecektir.

misyon muahedenin bu faslinin ahkilmuim icrasina miiteallik
isbu muShedenin ikinci fash, mulhedenin mevki-i mer'iyete
mesaili ve alakadar hudud mintika memurlan arasmda bir
girdigi tarihten on sene miiddetle mer'i kalacaktir.
itilafa miincer ohnayan diger her nevi hudud mesailini sfiret-i
isbu muahedenin mevk-i mer'iyete girdigi tarihten itibaren
dosttoe halletmek vazifesiyle miikellef olacaktir. Komisyon
iki sene hitammda tarafeyin-i akideynden herbiri isbu fash
isbu muahedenin mevki-i mer'iyete girdigi tarihi takibeden iki
kendisine iidiyeti itibariyle feshetmek hakkmi haiz olacaktir.
ay zartinda birinci defa olarak Zako'da ictimS edecektir.
Keyfiyeti fesih, ihbar edildigi tarihten bir sene soma mtiessir
UgUNCU FAS1L olacaktir.
Madde: 18 - isbu muahede tarafeyn-i cUiyeyn-i akideyn
Ahk&m-i Umumiye
tarafindan tasdik edilecek ve tasdiknameler miimkiin mertebe
Madde: 14 - Her iki memleket arasmda menafi-i miistereke siir'atle Ankara'da teati edilecektin Muahedenin musaddak

sahasi tevsi etmek maksadiyle Irak Hukumeti isbu suretleri Lozan Muahedesi'ni imza eden devletlere gonderi-
muahedenin veki-i mer'iyete vazt tarihinden itibaren yirmibes. lecektir.

sene miiddetle bervechi zir alacagi aidatin yuzde onunu

 148 MUSUL MES'ELESI
KADIR MISIROGLU 149

Tasdikan lilmakal bfilada isimleri zikredilen murahhaslar

kadar bir hatt-i mustakim;
isbumuahedeyi imza ve zirini temhir etmislerdir.
§ark istikametini takiben bu bogazdan inen kiictik cay
Ankara'da 5 Haziran 1926 tarihinde tic niisha olarak tan-
talveginin Habur £ayi ile nokta4 iltikasina kadar;
zim edilmistir.
Habur £ayi mansabma dogru tahminen birbucuk kiLpmetre
imza tmza
boyunca mezkur 9aym Aro§ ve Ceramos rmntikasindan iner;
Dr. Tevfik M;tii R.C.Lindzey
bir gay ile iltikasina kadar;
(Mflhiir) (Mtihiir)
Bu cayi takiben, Kaijjure'den gelen cayi gimalde birakarak
Imza: Nuri Said (mflhiir) birincisi Ceramosdan ve ikincisi Aros/dan inen iki muhim
kolun yekdigeriyle telakisine kadar;
Bu miiltekadan balada mevzubahis olan iki kolun
MERBUT arasmdaki surlann hatt-i taksimi uzerinde 6571 rakimdan
Tiirkiye ile Irak arasmdaki hudud sarka dogru muntehi olan muv&di taivegi;
Evvelkinin §arkinda kain 9063 rakimina kadar bu hatt-i tak-
Madde: 1 - Tiirkiye ile Irak arasmdaki hatt-i hudud Ce- simimeyah ve sonra Lizen £ayi havzasmm cenup tepesiyle
miyet-i Akvam'm 29 Tejrinievvel 1924 tarihli ictimamda ta- Ceramus'dan gelen kol havzasi ve tepesinin nokta-i telakisine
karriir etmis olari guzergaha tevfikan berve9hi zrr suret-i kadar;
kat'iyede tayiri edilmistir. Oradan Zap Qayi kolu havzasmm sjmal tepeleri boyunca
Dicle Nehri Habur Qayi'nm nokta-i iltikalarinda bed' ile
ile bu sommcu tepe hatti;

Habur Qayi'nm hatt-x mutavassit veya talvegini takiben Czkaya'nm tahminen iki kilometre garp-§irnal-i gar-

mezkflr caym Hazil £ayi multekasma kadai. bisindeki tepesine kadar; Ozkaya'nm kurbunda ve §imal-i
Siyomez'den gecen Qay multekasmin menbama dogru tig §arkisiyle kain bu zirvenin Zap Kolunun menbaina kadar bir
kilometre kain bir noktasma kadar Hazil Qayi.'nm hatt-i mu- hatt-imustakim;
tavassit veya taivegi; Zap £ayi'na kadar bu kolun mecrasi,
Bu noktadan itibaren Siyomez'den gecen cay kolu hav- Zap £ayi mansabma dogru takiben Baycoka'nin bir ki-
zasinm simalindeki tepeye kadar sarka dogru giden bir hatt-i lometre cenubunda kain bu noktaya kadar;
mustakim; Bebehi'nin cenubundan ve (£al!)m skualinden gecen Qay
Bu havzanm simalindeki tepeden BilSkis Dagi'na kadar; havzasmm cenup tepesine kadar §ark istikametinde;
Bu noktadan itibaren Bayca (Jayi'nm Robozak'daki kolunun Berican'dan gecen Zap kolunun cenup hatt-i balSsi boyunca
menbama kadar; imtidad eden ve (§ilok)un garb - cenubu garbisinde Av-
Bu cay ile Robozak'.in §ark-cenubu garkisindeki 6834 marakin menbama yakin bulunan noktaya kadar bir hatt-t.

rakimindan inen cayin Robozak'm cenubunda kain miilteka mustakim;

kismma kadar; I§bumenbaa kadar bin hatt-i mustakim,
t

6834 rakimh tepeden gimal - §ark-i jimalindeki bogaza Bu menbadan (Avmarek) m garbi kolu (Kesrik) ve (Mer-
 KADIR MISIROGLU 151
150 MUSULMES'ELESI

mer'iyete vazim takibeden on iki ay icinde Turkiye Hiikflmeti

vek) arasmdaki bogaza men Kiiciik cay muLtekasina kadar;
mezkur rnaddede mevzuubahs olan aidattaki hissesini ser-
Bu kiiciik 9ay kendi menbama kadar,
mayeye tahvil etmek arzusunda butundugu takdirde, Irak
Miiltekasi Nervek sjmalindeki Avmarek'm §ark kolunda
Hiikiimetini arzusundan haberdar edecek ve mezkur hiikumet,
miitesaib suya kadar en kisa mesafe;
ihbar-i v0kiyi takibeden otuz giin zarfmda bu maddenin ta-
Bu su kendi mansabina kadar,
mami-i if£si zimminda Tiirkiye HukGmeti'ne 500.000 Ingiliz
Bu miiltekadan Avmaiek ile Rutbargin sularimn ayrihgi
lirasi tesfiye edecektir.
hatt-i balaya olan en kisa mesafe;
Diger taraftan gurasi da mukarrerdir ki, Turkiye Hukumeti,
Bu hatt-i bala\ S/eyh Muammer
gurubunda ve gimalinde bu
mezkur aidattaki menafiini evvelemirde Irak Hiikumeti'ne bir
caya akan Rutbarsjn kolu menbama en yakin olan noktaya
taraf-i salisin tediyeye amade olabilecegi fiattan daha yiiksek
kadar;
olmamak iizere mubayaa etmek firsatini vermeksizin elinden
Bu menbaya kadar bir hatt-i miistakim;
cikarmamagi taahhiid eyler.
Balada zikrolunan Rutbar§in kolunun biraz cenubunda ve
TeaTi edilen i§bu notalarin bugiin imza edilen muShedenin
cayin mansabina kadar mansabina dogru akan Rutbar§in'dir.
ciiz-imutemmimini teskil ettigi takarriir etmistir. Bu vesiieyle
Bu cay kendi menbama kadar;
ihtirSmat-i faikamizi tecdid ederiz.
Bu menbadan Rutbarsin ve Herkii'nin §ark ve kurbundaki
§emsidinan kolu sularmi ayiran hatt-i balaya kadar en kisa 5 Haziran 1926
mesafe; Lindzey Nuri Said
Bu noktadan igbu kolu besieyen en yakm caya en kisa me-
safe; Hariciye Vekili Tevfik Rtistu Beyefendi tarafindan Ingiltere
Bu cay ve maruzzikr kol §emsidinan suyuna kadar, Charles Lindzey cenablarma ve Irak Murahhasi Nuri
Sefiri Sir

Bu miiltekadan §emsidman suyu havzasinm cenubi te- Said Pasdyz yazilan muttehid-iil meal mektuplann terciime-
pesine en yakm mesafe; sidir:

Bu tepe (Boyah) in §ark ve kurbundan gecen Hacibey £ayi Aramizda bugiin imza edilen muafiedenin ondorduncii mad-
ve kolunun beynindeki zirve hattiyla tekati noktasma kadar; desine atfen bervechi zfr vuku bulan beyanatinizi havi olarak
En kisa bir hatt-i miistakim iizere Hacibey Qayx'na kadar bugunku tarihli gdnderdiginiz notayi ahiz ve senet ittihaz
uzanan bir tepe hatti; ettigimi arzederim.
Hacibey Qayi menbama dogru Iran hududuna kadar. Bu mualiedenin mevki-i mer'iyete vaz'im takiben on iki ay
ingiltere Sefiri Sir Ronald Charles Lindzey ve Irak Mu- icjnde Turkiye Hukumeti mezkur rnaddede mevzuubahs olan
rahhasi Nun Said Pa§a tarafindan Turkiye Cumhuriyeti Ha- aidattakihisesini sermayeye tahvil etmek arzusunda bu-

riciye Vekili Tevfik Rustu Beyefendi'ye yazilan 5 Haziran lundugu takdirde, Irak Hiikumeti'ni arzusundan haberdar ede-
1926 tarihli notanm terciimesidir: cek ve mezkur hiikumet ih-bar-i vakti takibeden otuz giin
Bugiin beynimizde imza edilen =mua1iedenin on dbrduncu zarfmda bu maddenin tamami-i ifSsi zimminda Turkiye
maddesine atferi sunu beyan ederiz ki, bu mu&hedenin mevki-i Hiikumeti'ne 500.000 ingiliz lirasi tesviye edecektir.
 152 MUSUL MES'ELESt
153

Diger taraftan jurasi da mukarrerdir ki, Turkiye Hiikumeti,

mezkQr Sidattaki menafiini evvelemiidc Irak Hiikflmeti'ne
bir
taraf-i sallsin tediyeye taade olabilecegi Saltan daha yiiksek
olmamak iizere mflbayaa. etmek firsatmi vermeksizin elinden
fikarmamagi taahhiid eyler.
TeSti edilen i§bu notalarm bugiin imza edilen
muahedenin
mtitemmimini tejkil ettigi takarrur etmi§tir.
ciiz-i

Dr. TevfikRu$tiii04

IKINCI BOLUM

IEAIK TUEKLEEI
I- ANAVATANDAN AYRILI§TAN<3CJNUMUZE
, &ABAR IRAK TURKLERI'MN AHVALI

A) iQTlMAI, JKTISADI VE SIYASI DURUMLARINA

TOPLU BIR BAKI§:

.rak Tiirkleri, «Turkmen» dirler. Irak Hiikumetleri gelip

gecen dost - dii§man btittin kadroianyla bu irkdastanmizi
«T u r k» adLyla anmaktan daima cekinmi§Lerdir. Sanki
boyle yapmasalar, yamba§mdaki kudretli Tiirkiye'ye, bu eski
1

dz topraklan uzerinde hak iddia etmeye medar olabilecek bir

delil vermt§ olacaklarmi &anmi§lardir. Halbuki, Irak iizerindeki
en tabu haklanmizi teyid ve isbat icin bbyle bir «lSfzi» mes-
nede ihtiyacimiz yoktur. Ne yazik ki; nice zamandir bagimiza
ge^en idSrecilerin, gb'Igelerinden bile korkarak zuhur eden
firsatfan degerlendirmekten ictinab edegeldikleri bir vitkiSdir.

104- Dlistur 111, Tertip C: 7, sh: 1512-1519.

Boyleyken Irak idarecilerinin bu ihttyStina §a§mamak elden
gelmemektedir. Gercekten kacinlan bu firsatlara «Musul»
 154 MUSUL MES'ELESI KADIR MISIROGLU 155

ve «Adalar»'dan soma oh lie «Kibns» eklenmek iizeredir. Tiirk olan bircok §ehir ve kasaba yer almaktadir. Bunlardan
Kaldi dusmanlanmizm «T(irk» ve «Tijrkmen» tef-
ki, Telafer Musul'un 60 kilometre kuzey batisinda ve oraya bagh
rikinden meded ummalan ilmi gercekler oniinde giiliinc bir bir kaza merkezi olup 100.000 Tiirk'iin ya§adigi bir §ehirdir.
mugalatadan baska bir sey degildir. Zira «Tiirkmenler»i05 «Zammar» ve «imadiye» adindaki bir nahiyesi ile ucyiiz
ve genis «Tiirk» irkinin en soylu kollarmdan biri olan
biiyiik kadar koyii vardi. Daha doguda, 15.000 niifuslu bir Turk ka-
«Oguz boyu»ndandirlar.i06 Daha dogrusu Oguzlar'a sabasi olan «Yunus Peygamber» ile, 100.000 Tiirk'iin
is]amla§tiktan ad verilmi§tir. Vaktiyle Lord
sonra bu meskun bulundugu «Erbil»i07 §ehri bulunmaktadir. Erbil'in
Giirzorim da bu tefriki yaparak Musul iizerindeki ta- yine tamamen Tiirkler'le meskun «Koysancak», «Revan-
leplerimizi cevaplandirmaya caUjmis oldugundan evveice bir diz», «Ku§tepe», «Mahmur», «Yatak» ve «Ranya»
nebze bahsetmistik.
107- Erbil, eskiden beri zengin bir ilim ve kiiltiir hayatina sahne olmu§ bir
Irak Tiirkleri'nin yerle^me sahalan, Suriye hududundan
Tiirk schridir. Buradan bircok fllemS ve me§Syih $ikmi$tir. Bunlardan biri de
baslayarak Bagdat'm giineydogusundaki Bedre kasabma 1930 yihnda «Menemcn F3ciasi» diyc bil-incn mesjiur Mdise dolayisiyla
cekilecek bir kavisin guneyinde kalmaktadir. Bu bolgenin ku- sbhret yapmis olan Nak^I Tarikatirun biiyiiklerinden Seyh Esad EfenddHx.
Sultan Abdiilhamid devrinde bazi sebeplcrden dolayi kendi mcmlcketi olan
zeyi Kurtler, giineyi de Araplarla meskundur. Kuzeyde
Erbil'e siirglin edilmis bulunan bu z3t hakkinda o devirde Musul Valiligi
«Telafer»den ba§Iayan bu bolgede biitiin hususiyetleri ile
yapmi§ bulunan Ebubetcir Hdztm Tepeyran, c&lib-i dikkat bir h3dise nak-
letraektedir:
«istanbul'da bulunan tarikat seyhlerinden Esad Efendi nammda bir zat,
105- «... Hulefa zamamnda Turkistan'dan diyar-l IstSm'a gcccn Ssair-i
miirid vc miintesiplcrl dikkati cekecek derecede 90galmasmdan ve belki de
EtrSk ki; ekseri Oguz uluslanndandir.» bilinmeyen baska sebeplcrden dolayi Musul'a uzakla$tinlrmgn. O zaman
Lehce-i Osmanl
ben Musul'daydim. Esad Efendi, istanbul'da mSliyc memurlarindan olan ak-
«Tuiklerdcn ve siiphesiz Oguz Tiirklerinden Kuzgun Denizinin sarkinda rabamdan Emin Bey'm pek ziySde iltizam ile yazilmis, bir tavsiye mek-
ve Amu Derya'nm eski mecrSsi tarafinda ve bunun simal semtleriyle Aral tubunu getirmi§ti.
ve Hazar Denizleri arasinda oturan halk Turkmen adlamrdi. Bunkum yer- Emin Bey akrabaradan olmasa bile her suretle himmete ISyik bir ihtiyar
leri pek eski zamanlardan ta Heredot asrmdan beri «Havarizm» natnim oldugundan Seylt Esad Efendiyi siirgunliigunun benim i?in mflcib olabilecek
almisn. Baska Tiirk millelleri gibi TUrkmenler de etrafa dagildilar. Bir uclari tehlikeye ragmen her suretle korumagi bir vazife saydim.
Amu DeryS boyunca Buhara'ya uzandlgi gibi, diger taraftan da Bahr-i Ha- §eyh Efendi Musul'da ikamete memurdu. Kendisi Erbil ahalisinden
zer'i iki cihetten ge9ip Tuna Nehri'ne kadar yayildilar. Ve bu yiizden dc Ma- oldugundan orada evi ve akrabasi vaidi. Erbil'e gitmesi mumkiin olsa se-
zenderan, Geylan, Taberistan, Azerbaycan ve Mavera-i Kafkas, Erz-i Rum, faletten kurmlacagim soyledi. Musul adim, biitiin vilSyete §amil sayarak
Diyarbekir, Adana ve hatta Rumeli iaraflanna kadar miintcsir oldular. Vilayet dShilinde bir kazamn merkezi olan Erbil'e gitmesine tniisaade ettim.
Bagdat halifeleri zamamnda gbmillu asker olarak Tilrkmenlerden pekcok Bir sene sonra Kerkuk'e giderken yol Ustiinde bulunan Erbil'de iki gun
adam vardi. Aralarmdan mlihim adamiar da cikmistu-. Bagdat'taki Emirill kaldim,
Omert'Iarm, Misir GOleman EtrSkinin ve MiilOk-i Tevaifin en cogu bu Erbil aiiraleri ve §eyhleri arasinda Esad Efendi de Hiikumet Konagi'na
Tiiikmenlerden idi. Gaznevller, Sultan Mahmud-i SebUktekin'ler,
gelerek beni ziyaret etti.
Kutbuddin'ler, Celal'iid-din'Ier, Nadir §ahlar hep Tdrkmendir. Yakin zamana Ba§kalanm ziyaret edip de siirgun oldugu igin Esad Efendi'nin evine git-
kadar Iran'da hiikOmet eden «Kacar Ailesi» de bir Turkmen kabilesine memek yakisiksiz olacagmdan, iglerimi ve yorgunlugumu bahane ederek,
mensup idi.» (Bkz: HUseyin KSzim Katlri - TUrk Lugali - C: II, Istanbul kimseyi, biitiin vilayet dShilinde biricik hey'et mtiderrisi (astronomi aliim)
1928. sh. 140) olma>si ve benim hey'et limine heveskarligim o senede ba§lamasi dolayi-
106- Tafsilat icin Prof. Dr. Ibrahim KAFESOGLU'nnn I.U. Edebiyat siyla tanigtigirn 50k sevdigim Hoca Betcir Efendi, bana tekrar tekrar geldigi
FakiiltesiYayinlan arasinda cikmis olan «Tiirkmenlerin Men§ei Hakbnda* halde onun ziyareritini dc dbniijte yinc Erbil'den gecccegimi sOylemijtim.
adh doktora tezine bakiniz. Erbil'den hareket edecegimiz giine tekaddiim eden gece rUyamda merhuni
 MUSULMES'ELESI KADtR MIS1ROGLU 157
156

diler. Halbuki nefs-i Musul'da Tiirk, olduk$a azdir. Turklerin

gibi kasabalan vardir,
meskun bulunduklan saha yine Musul VilSyeti'ne dahil ol-
asil
Bu havalinin Tiirkleri eskiden beri mensup olduklari vila-
makla beraber isbu Erbil - Kerkiik dolaylaridir. Ger^ekten
yetin adi olan «Musul» a nisbet edilerek ifade edilmektcy-
«Kerkuk» adi bilhassa son zamanlarda Irak Ttirkieri icin bir

babami gordiim. Ne koiHisUigtmuiZu hatirlamryorum. Babam kavuni^i renkli

nev'i remz mahiyetini iktisap etmi§tir. Bu yiizden onlara
cufta kapli kUrkimii giymigti. Keudisim pck coijkun bir sevgiyle scvdigim i^in «Musul Mes'elesi» serlevbasi
miiteallik mes'eleler eskiden
heyecanli uyandim. Saate baktim.'GOn dogmasina daha birbu^uk saal vara,
altmda incelenirken bu defa «Kerkuk Turkleri» iinvaniyle ele
Agustos'ta bulundugumuz i§in serinlikte gitmck lizere arkada§Ianmi
uyandirarak hareket etmek istcdim, O tarihten onsekiz yil once ve ki.$ niev- almtr olmu§tur.
siminde, ilk dcfa Nigde'dcn Ronya'ya giderken babam, binccegiiniz yaysiz Kerkiik, Erbil'in giineyinde 250.000 niifusa malik ve
yiik arabasinm her tarafini kalin kece ile kaplattirmakla beraber belki lazim
olur diye arabaya koydurdugu bu kurku hif giymedigim haldc, nasil arabada nufusunun hemen h'epsi Tiirk olan bir §ehirdir. Esasen
ttstflne sigara diigerek gogsiinde kiiciik bir ku:j gdzti kadar yanik deligi Turklerin butiin Irak ulkesi icin bu havaliyi secmeleri de se-
acjlrmgtir,
Riiyada babaini bu kiii'kle ^b'riince yanik hatinma geldi. Dikkai edince bepsiz degildir. Zira bu bolgenin arazi ve iklim §artlan her ci-
kiiyuk dciigi de gflrdiim. hetteAnadolu'yn atidinr mahiyettedir. O derecede ki, butiin
Uykudan uyanir uyanmaz, daha yatak icindc ikcn Esad Efendi'yi
hatta
ziyaret etmey* diijttndUm. Halbuki emu ziyaret' clmemek ifin kimseye git-
«Bildd-iArab» in bir nevi remzi olan «hurma agaci» na bile
memi§tim. Dakikalar gectikge bu ziyfiret sabil ve inatci bir fikir halini aldi: burada rastlanmaktadir. Bu husus bolgenin cografi bakimin-
Bir tiirlil hatirdan ^ikaramadim, Nihayet hareket zamam geldi. Ahma bin-
dan Anadolu'nun tabii bir devami oldugunu isbata yarar bir
dikten sonra mukavemet edemedigim bir sSik bana Erbil Jandarma Ku-
mandani'na $u sd/.ii sftyletti: delil olmasi dolayisiyla, hey'etimiz tarafindan Lozan'daki
- «§eyh Esad Efendi'mn cvi yoluinuzun iizerinde raidir?» Kumandan ^u
Musul miizakerelerinde bile ehemmiyetle ifade edilmi§ti.
cevabi verdi:
-Asil yol Uzerinde degil ama, oradan da gidilir. Nihayet birkac dakika fark Kerkiik, Diinya'mn belli ba§li petrol istihsal mer-
eder.» kezlerinden Yilhk yetmi§ milyon tonluk
biridir. Or- istihsaliyle
-«Oyieysc oradan gidelim!*
EsadEfendi, Musul'da oturmaga memur gitmesine
bir sitigim iken Erbil'e
tadogu'da dordiincii sirada bulunmaktadir. Irak petrollerinin
milsaade etmek, Erbil'de hi$ kimseniu ziyareti iade cdilmemijken, yalruz «Musul» a izafetle §6hret bulmu§ olmasina ragmen, asil
oriun cvine gitmek o zamanlar her yerde pck cok olan jumalciler icjn iyi bir
mevzu te§kil edecegini de dujtinmedim degil. Fakat irademe sahip ola- ehemmiyetli petrol yataklari buradadir.
raadim. Eskidenberi gayet zengin bir kiiltiir ve edebiyata sahip
Giinegin soluk ve iUk igiklan hi? bulutsuz mavi gdgii hafifce yaldizlamaga
olan Kerkiik'ten Tiirk Edebiyati'nm segkin simalari arasinda
ba§larken, Esad Efendi'nin kapisi dntirte vardik. Hizmctci hemen kapiyi
acarak beni sclamlik odastna cikardi. Bir iki dakika sonra odaya geleti §eyh yer alan pek cok §air ve edip cikmi§ttr. Bunlara misal olmak
EsadEfendi, bir bucuk saai kadar evvel rtiyada gdrdiigtim babamin kurkiinii tizere «FuzUli», «Seyyid Nesimi», «Ruht» ve «Ahmed Ha§im»
giymemi§ mi?
Ge2lerim, o ku§ gbzii kadar klifUk yanik delige takilip kakh. Ne yapa- i Bunlara heniiz ne§redilmemi§ cok kiymetli bir
zikredebiliriz.
cagimi, ne soylcyecegimi jajirdim. {Ebubekir H&zim TKPEYRAN - a.g.e., divanin sahibi Mekmed Rasih Bey'i de ilSve etmek isteriz.i»8
sh. 365- 366).
Sirf mtlridlerinin coklugimdan ibaret akil almaz bir curumden (!) dolayi
Bu zat 1071 Malazgirt Zaferi i9in her misrai ger9ekten bir
Menemen Askeri Mahrekemesi'nde idama mahktim edilen §eyh EsadEfen- «misra-i berceste» olan;
di, infazdan evvel giiya normal eceliyle (!..) Rahmet-i Rahman'a kavugmu?-
tu, Fakat ba§ta onun 65 yagindaki oglu §eyh Mehmed Alt Efendi olmak
(izere yirmisekiz ki§inin idam edildigi ve gerc,ekten «facia» tavsifine 108- TafsMt if in bkz: Avukat Ata TERZIBAJI - Kerkuk - C. II,

mtlstehak olan «Menemen Vak'asi» hakkinda sdylenecek 90k sbz olmakla Kerkiik 1968, sh. 201 ve miit.
beraber bunu, ileride nejrini diisundtigUraUz miistakil bir csere birakiyoruz.

_
 MUSUL MES'ELESI KADIR MIS1ROGLU

*
«Bir cuma sabahi sem&ya kar§i
Surme gbze,
Siirmeni stirme goze
Malazgirt'te ellidort bin cr,
Namerdin dermanim
Besteledikr en guzel marsv.
§ifaysa surme goze...
Allahu Ekber!... Allahu Ekber!..»

Dalda kalsm,
stirini yazan, idealist arkada§irmz Omer Rasih Ozliirkmen'm
Kupartma dalda kalsm!.
,

babasidir. Hakka nece revadir,

halk edebiyati bakimindan da gayet zengindir.
Kerkiik, Yurdum yad elde kalsm.
Umumiyetle halkm derin milliyet duygusu ve hayat felsefesini *
dile getiren ve bizdeki manilere benzeyen dortliiklerden ibaret O yar goziin
«Kerkiik Horyatlari» meshurdur.iw Bu horyadlar, halk te- Kim gbriip o yar goziin
fekkiir ve tahassiisiinun emsalsiz ve bu kitlenin su
incileri Asian giiciinnen diisse
katiksiz Turkliigiinu ispata fcafi olan -umumiyetle
anonim- Karinca oyar goziin

halk mahsulleiidir. Bu horyadlardan burada birkac misal kay-

Uregimde yara var
detmek isteriz:
Damar damar kara var
Gettim tabib yamna
Oku yara, Dedi durma yar'a var.
Ac kitap, oku yar'a
Sinemde yer kalmadi I

Meger ok, oku yara. Derdim gikti bogaza

Moskof goziin oyarim
Aglama, Yan bakarsan Bogaz'a.
Giindi gecer aglama,
Bu kapmi baglayan Surme goze,
Birgiin gecer aglama!.. Qekilir surme goze
* Moskof kor goz acarsa,
Du§er bir gun Dermanin surme gbze,
Yikilip diiser bir gun
Diismana diigen firsat Buhara,
Bize de dtisra birgiin Sut karigti buhara
DAXVKl - Ala TERZiBA^l
- Kaldi Moskof elinde
109-TafsiIatisinbkz: Ibrahim - a.g.e.,

Kerk,iik,Horyatlari ve Manileri, III Cid, Kerkiik 1956-57. Azer, Kafkas, Buhara.

 160 MOSUL MES'ELESl

«Irak Turklugii» ve onun an'anevi remzi olan

«Kerkiik» havalisi sakinlerinin lisan ve cirf-tdet bakimindan TORKlYE
bu derece saf ve kalmalan sebepsiz degildir.
berrak
Gercektcu temlz ve kudretli bir imana sahip olarak asirlardan
beri «Araplar» arasinda yasadiklan halde, onlarla bile
ihtilat ctmeyerek mill! benliklerini saySn-r hayret bir surette
koruyabilmis olmalari cfilib-i dikkat bit husustur. Bunun hi§
siiphesiz tarihi olan sebeplerini soyle hiilSsa edebiliriz:
Abbasiler, «Hilafet»i Ttirkier sayesinde elde ede-
biimislerdi. Bu harekette tinElm Miisliim, Horan olan
alan
Abbasi Halifeleri, ordulanm tamamen onlardan kurmuslardi.
Bu orduya katilan Tiirklere ce§itli imkan ve imtiyazlar ve-
bu bdlge kisa zamanda kesif bir Turk muhSrecetine
rildigi icin,

sahne olmustu. AbbasT Halifelerinden Mu'iasim (833-842)

Bagdat ile Musul arasinda «Samerra» sehrjni kurarak,
burasmi tamamen Tiirkler'in iskanma tahsis etmi§ti. Bununla
yetinmeyerek ordusunda vazife alan Tiirklerin baskalan ile

ihtilat ederek cengSverliklerini kaybetmelerini onlemek icin

de, Turk kizlanndan baskasi ile evlenmelerini yasak etmisti.
'Bu havalide Abbasiler devrinden itibaren imtiyazii bir smif
mevkiine yiikselen Tiirkler, gayet yiiksek izzet-i nefs duy-
gulari ve Ustiin ahlSklari ile Arap miiellifi C&kiz'm «FezSi-
liil EtrSk» (Tiirklerin Faziletleri) isimli eserindei'O nzun
uzun methedilmijlerdir. Filhakika bu havalide ya§ayan
Turklcr'in ekserisi, Turk lrkinm en soylulanndan sayilan
«Bayat A§ireti» ne mensuplardrr. Bunlar, Oguz ana-
neierine gore Oguz Han'm ogiu Bayat'dan ttiremis kimselerdir.
Yani kadirn Turk Hanedanmdan gelmektedider. Turk Ede- - IRAK'TA TURKLERIN KESIF OLDUGU BOLGE -

biyati'mn medar-i iftihan Fuzuii ve hatirfflari halk arasmda

Noktalar icinde,kalan kisim Tiirklerin bulundugu mmtikayi
halS yagayan meshur «Dede Korkud» da bu asjrete men-
gostermektcdir.
supturlar. Bayatlar, on iic kabileye aynhrlar ki, bunlar da daha

110- Bkz: Bl-CSiz (Nc§reden: Ramamn $E$EN) - HMfet Ordusunun

Menkibcleri ye Tiirklerin Faziletleri - Ankara 1967.
•
162 MLSUl*MiB3JsiLB3l
KADIR M1S1ROGLU 163

tall olarak bir?ok oymaklara boUinmuslerdir. kadar unutulmasina imkan olmayan bir ficia cereyan etmistir.
Ruhlarmda meknuz olan asatet ve necabete, ta Abbasiler
«Kerkiik-Katliami», adiyla amlan bu faciadan biraz asagi-
Devrinde baslayarak Sekaiklu ve Osmanh devirleri boyunca da tafsilatiyla bahsedilecektir.
devam eden fiili siyast ustunliikleri eklenince bu hal, onlan
Katun devrinin Irak Turkieri i$in hayati 9ekilmez bir hale
baskalanile kaynasrp kaybolmaktan korumustur. Bu yiizden
getiren eza ve cefalan, bu katliamdan ibaret de kalmamisur.
ve genis «Tiirkluk Alemi» nin kultur ve an'ane
biiyiik
Bu «Yasak b81ge» ilan
devirde Turklerin oturduklari bolge
bakimmdan en saf ve kudretli bir miimessili olarak bugiine edilerek buraya herhangi bir Tiirk vatandasmm veya Tiirk9e
kadar ayakta kalabilmeleri miimkiin olabilnustir. bir mevkute veya kitabin girmesi sjddetle yasaklanmistir.
Ne yazik ki, bu milli varlik yillardan beri birbirini kovalayan
Katliama istirak eden komiinist canilerin pek 90gunun SU911
siyast ihmal ve ihanetlere maruz birakilmigtlr.
sabit goriilerek idama mahkum edilmi§ olmalarma ragmen,
Ger9ekten Irak Tiirkleri'nin ma'kus talihi, Irak'm daha
hl9birinin cezasi infaz edilmemistir. ,

ingiliz idaresi altma konuldugu giinierde baslarmstir.

Halbuki Irak'da Tiirkler daima bir istikrar unsuru ola-
Ingilizler, binbir manevra bu kadim Tiirk bel~
ile gaspettikleri
gelmislerdir. TariM aliskanhklan itibariyle metbu devletlerini
desini, zengin petrollerinden miimkiin oldugu kadar uzun bir «mukaddes» tamyan Tiirkler, maddi ve man'evi sahada
zaman istifade edebilmek i9in yamba;jmdaki kudretli Irak'm terakki ve tealisi 19m miisbet bir Imil olmuslardir.
Tiirkiye'nin varhglnl bir an bile hatirmdan cikarmadan idareye Ger9ekten koyluleri topraga gayet baglt, elindeki araziyi layiki
koyuimuslardir. Bu yuzdendir ki, beige sakini Kiirtlerc bir-
ve9hihle degerlendiren kimselerdir. Irak'm en iyi bugdayi
takim idarT ve harsi imtiyazlar tanuurken, Tiirkler'in varligi Kerkiik'de Turklerin ekip bi9tigi sahalarda yetismektedir.
kabul edilmek bile istenmemistir. Hakikaten Irak Kiirtleri,
ku9flk zenaat
Sehirlileri ve ticaretle ugrasir, devletin ka-
KUrtce konusmak ve nesriyatta bulunmak haklanna daima nunlarma her bakimdan miiti ve saygih kimselerdir. Son za-
sahip olageldikleri halde, Tiirkler bunu elde etmek icin
manlarda basta Tiirkiye olmak iizere Diinya'nm bir9ok mem-
yaptiklan miicadeleden hala bir netice alamamis. bu-
leketlerinde yiiksek tahsil yapmakta olan Kerkiiklii gen9ler
lunmaktadtrlar. heryerde ahlak ve 9aliskanliklan ile temayiiz etmis ve et-
Bu agir siyasi baskilar «Manda idaresi» nin kalk- mektedirler.
masryla dahi zail olmamis, bilakis her iktidar degisikliginde Biitun bu hasletlerine ragmen, gelip ge9en idarecilerden
daha fazla agirlajarak aleyhte bir gelisme gostermistir. O de- dSima iivey evlad muamelesi gbren Kerkiik Turkieri, her kahir
recede ki, sahte dostluk gbsterileriyle Tiirkiye'yi aldatan Irak ve zulmfl bagrina basarak devletine itaatten aynlmamakta ve
Basvekili Nuri Said Pa§a'nm zamamnda bile Tiirklere en
mensup oldugu ulkenin birligini bozacak nifaktara istirakden
ku5iik bir siyasi ve harsi hiirriyet bahseditmemistir. daima ka9inmaktadirlar. Fakat Iraki vesile ittihaz ederek
General Kasim idaresi, 14 Temmuz 1958 tarihinde Irak Tiirkiye dahilinde ciddi bir ihtilafa zemin hazirlamak isteyen
Kraliyeti'nin yikihsiyla iimide kapilan Turkieri 90k kisa bir ingilizler'in, ta bidSyetten beri bir Turk - Kiirt tefriki yaparak,
zaman sonra dehsetli bir sukut-i hayale ugratmisrir.
Kiirtleri bir takim hak ve imtiyazlarfa teskilatlanmaya imale
Ger9ekten 14 Temmuz 1959'da Irak Turkieri 19m kiyamete ettigi, bilinen bir husustur. Bunun neticesi olarak Irak Deyleti
 164 MUSUL MES'ELESl
KADlR M1SIR0GLU 165

19m basgbsleren ciddi izmihlal alametleri kendisiyle muharrip

vaziyette olan tsrail'in do munzam tahrikleriyle, artjk 90k
B) KERKUK KATMAMI
vahim bir safhaya gelmi§ bulunmaktadir. Ne yazik ki, Irak ida- «Zulmiin topuvar, giillesi var, kal'asi varsa,

recileri, illkelerinin bu oh-Ode bir tehlikeye maruz bulunmasina «Hakkin biikultnez kolu, donmezyuzii vardir.

ragmen, Turk unsurunun kendilcrine zariiri olaii destcklerini «C(iz yumma gunesten,nuru ne kadar kararsa!..
temin etmek yoluna gitmemekte ve onlara iivey evlSd mu- - «Srinmez ebedt her gecenin sabahi vardir!. .»
amelesi yapmak gibi ters hareketlere devam etmektedirler. TevfikFikret
Irak Tiirkleri'nin yerlesme sahi lanndan bir digcri de Erbil islam Alemi'ni biitiinbusumet» e karsi kud-
bir «cihan-i
ileKerkiik arasmda 20.000 niifuslu bir n3hie merkezi olan Al- retle muhafaza ve miidafaa edip onun serefli temsilciligini
tunkopru'diir. Kerkiik'e bagh bir kaza merkezi olup 50.000 asirlarca ifS etmis bulunan Osmanli Imparatorlugu, On-
Turk'ii banndiran Tuz Harmutu da zikre sayan bir yerlesme dokuzuncu Asir ba§larmda sanayi inkilabmi ge^eklestire-
bolgesidir. Bunun «Kadir Kerem» ve «Tavuk» adli iki memis. olmanm feci neticeleriyle yiizyiize gelmis bulunuyordu.
nahiyesi Diger bir Tiirk sehri de 50.000 niifuslu
vardir. Bu tehlikeleri bertaraf etmek 19m Osmanh tarihinin cihan
«Kifri» (islahiye) kazasidir. Bastanbasa portakal ve limon 9apinda btiyiik siylset dehalarindan bin olan Sultan
bahyeleriyle kaph olan bu kaza merkezinin hemen yamnda Abdiilhamid Hanin sarfettigi hududsuz gayretler, Cihan Si-
yine 50.000 niifuslu «Hanekin» yer almaktadrr. Burasi yonizmi ile el ele vermis bulunan ingiliz entrikalarmm ihdas
Irak'm Kerkuk'den sonra en biiyiik petrol merkezidir. eyledigi binbir gaile ve miiskiilat zaafa
ile ugratilmaya
Irak Ttirkletinin sakin olduklan saha, ce§itli tarihi eserleile Yahudilerin hayalci (iitopik) bir tarzda ikibin
caligilryordu.
doludur. Hazret-i Sit Aleyhisselam Musul'un giineyinde ve yildan beri dav8 edegeldikleri Filistin arazisine sahip ola-
oraya onbe§ dakika mesafede kendi adina miiesses bir camii bilmek icin ingiliz emperyalizmini kullanmak istikametinde
serifte medfundur. Yunus Aleyhisselam Musul yakminda ise, temin ettikleri muvaffakiyet, cidden takdire sayandir.
Ninova koyiinde medfundur. Peygamberligi ilitilafli olan Haz- ingilizleri genis ve miinbit Osmanli topraklarimn petrolil haiz
reti Danyal Aleyhisselam da Musul'un BalViil-Mescid Ma- olan «Ceziret- ii I Arab* kismt iizerinde birtakim emelleri
hallesin'deki bir camii serif lgillde gomiiludiir. imale eden Cihan Siyonizmi, Sultan Abdulhamid merhumun
Imam Avn'uddin, Imam Abdurrahman, Imam Hamid, ihtiyar ve yorgun bir halde bulunmasindan istifade suretiyle

Imam Mahmud, imam Ibrahim-i Mttcag gibi evlad-i birka9 Makedonya sergerdesi tarafindan alagagi edilmesinden

Resul'den pek cok eshasin mezan ile Veysel Karani Haz- sonra meydani tamamen bos bulmustu.
ve bir9ok mesayihin miibarek kabirleri de bu havSlide Ostelik de tarihin tanidigi en biiyiik yahudi aleyhtarlanndan
retleri
bin olan bu miibarek Padisahm yerini, onlarm en az Iiigilizler
bulunmaktadir.
kadar aleti olmaya miiheyS bir kadro alnus bulunuyordu.
Ingilizlerin, bu kadronun 9esitli gaflet ve ihanetlerinden is-
tifade suretiyle Osmanh topraklannm petrolii haiz
«Elcezire» krsmina hululleri once Kuveyt iizerinden
baslamisti. O zaman Osmanh Sadrazami bulunan Mahmud
 166 MUSUL MES'ELESI KADIR MISrROGLU 167

Ijevkei Pa$a burasim talep eden Ingilizlere bbyle zengin bir miinaferetin meydana gelmesini temin etmek te§kil etmi§tir.

iilkeyi ftitursuzca «ta§llk ve kumluk bir araziden ne £ikar, Bu faaliyetinneticesidir ki, Irak'da manda idaresinin

bunun igin dostlan giicendirmege deger mi?» tarzinda teessiisiinden itibaren Tiirkler, her tiirlu hak ve hukuktan
eblehane bir miilShazaile pcske§ ^ekmege te§ebbus edince, mahrum olmazsa nisbi bir muhtariyet
ktlinirken, Kurtlere hig

bu bolgenin nufuzlu gahsiyetlerinden §eyk Vceymi Sadun veriliyor ve kendi 6z ne§riyat yaprnak hakki
dilleriyle

Pa§an\ silaha sanhyor. Mahmud Sevket Pafa'mn «ta§hk ve tanimyordu. Tabiatiyle, bu hareketle, Dogu Anadolu halki
kumluk bir arazi» diye istihfaf ettigi vatan-i azizini raiidafaa uzerinde buradaki «Kurt9uliik» faaliyetlerinin tesiri he-
i9in tngilizlerle durup dinlenmek bilmeyen 9etin bir sabedilerek Turkiye ifin dahili bir mes'ele ihdas etmenin

miicadeleye giri§iyordu. imkani da aramyordu.

Elcezire mintikasina Kuveyt'den hulul ctmege ba§layan Irak Kiirtleri'nm desteklenmesi, Dogu Anadolu halkt
Ingilizler, evvelce izah edildigi iizerc Irak Cephesi'ndeki uzerillde boylesine bir tesiri haiz olunca, bu bblgeyi eline

harekat sonunda Musul havalisini de 611! i§galleri altma ge9irmeyi oteden beri tasarlamakta bulunan Rusya da i§e
aldiktan ve burasim binbir manevra ilc kendilerine malettikten dahil oluyor ve onlarca da eski «Ermeni Mes'elesi» nin

sonra, sinsi bir programla mahallT sekenenin Turkiye'ye kar§i suya dii§mesinden sonra Kiirt anasirm tahriki suretiyle ye-
olan meyillerini kirinak ve burasmin istikbalde Turkiye'ye il- niden Iskenderun'dan Akdeniz'e gikmanin hesaplan
tihakim onlemek icjn faaliyete girigtiler. Bu faaliyetin mihrak yapilryordu. Bu yiizdendirki, Irak'daki «Barzani Hareketi»
noktasim masonik cevreleri kullanmak suretiyle TUrkiye'de Kurtler i9in ba§langi9ta bir «milli asabiyet» olarak ortaya
«Arap» aleyhtarhgi, Arap «aleminde ise sistemli «Tiirk» ?iktigi halde, bilahare bu Rus tesiriyle gitgide soysuz!a§iyor
aleyhtarhgi yaptirmak ve bununla da iktifa etmeyerek bil- ve komunist hareketi haline geliyordu.
bir

hassa Irak'da ciddi bir Turk-Kurt tefrikine gayret edip, bu hu- Son giinlerde Irak'in israil Devleti ile muharip vaziyete
susta, bugun artik meyva vermeye ba§layan ciddi bir girmesi de Irak i$in dahili bir mes'ele olan Kurtculiik uzerinde
bu defa Yahudi amaM ve tesirlerinin de ortaya 9ikmasina
sebep olmu§tur. Bolgede gayet bol olan Petrolleri daJiili
111- Uceymt Siiclun Paqa, Kuveyt'in cenfibundaki «Mentefek» mintika-
Sinda oturan a§iret reislerindcndi. ittihatcjlann, burasim ingilizlere pe§ke§ ihtilaflarla zaafa diismiis kxi^iik kii9uk Ortadogu Devletleri'nin
.cekmesini tammayarak silaha sarilmi^, kabilesi ve taraftarlanyla IngiJiz eline kaptirmadan rahat9a istismar etmek isteyen Ingiltere ile
kuvvetlcrine kargi iimitsiz, fakal dasitanii bir miicadeleye giri§mi§ti. Harb-i
Dogu Anadolu'yu bir «Kurt9iiIuk Hareketi»nden istifade
UmGmi nihayetine kadar devam eden bu mticadele, onun emsalsiz kah-
ramanhklanna ragmen muvaffakiyctsizlikle neticelenince, Anadolu'ya gecen suretiyle pa^alaytp iskenderun'dan Akdeniz'e 9ikmak hiilySsi
ve Milli Mticadele'ye de bUtiin varhgiyla katilan UceymtPa$a, Harbten son- pe^inde ko§an Rusya ve kendisiyle muharip olan Irak'in bu
ra Turkiye'ye yerle§mis. ve hattS 1960 senesinde Ankara'da hayata
ihtilaf sayesinde par9alayip bertaraf etmek isteyen israil'in
gdzlerini yummus., eski bir Osmanii idi. Gercekten Osmanhliga bagllligl,
Irak Cephesi'ndeki ordumuzun Urfa'ya kadar ric'ati esnasinda kendirri teh- entrikalan sonunda, Irak Devleti gayet karanhk bir istikbale
likeye alarak Tiirk Kuvvetleri'nin salimen ric'aflerini saglamak ve hatt-i namzet hale gelmi§tir. Bu zaaf ve tehlikeler i^in mahallin
ric'ati kesen tngiliz Kuvvetleri'ne karji cesurSne baskinlar tertiplemek sure-
yegSne istikrar unsuru olan Turkleri kar§isinda ciddi bir mania"
tiyle bircok kereler isbat etmi§li. (Bkz: Tarih Konu§uyor - C: I, S: 6,
Istanbul, 1961 larihli nushada Hamza Ostnan Erkan'm anlattiklan - Halil telaldci eden kuvvetler, onlan manen sarsip yikmamn imkarum
Zafir - Uceymi Sadun Pa§a - HilSl Mecmuasi - S: 113, Istanbul 1971 1
 16S MUSUL MES'ELESi

bulamayinca madden imha etmeyi planlami$lardi. 1359

yili 14 Temmuzu'nda
ijte,
ortaya 9ikan insanlik tarihine kara bir fife?-
leke halinde «Kerkuk Katliarm* adiyla gefen ciniyetler
silsilesinin ortaya ciki§ sebebi budur.
Islam tarihinin en bliyiik devleti olan Osmanli Devleti'ne
isyan gibi bir §erefsizligin bedeli olarak Serif Huseyin
ve
cocuklanna pejkc? cekilniij olan «irak Kralligi* ku-
rulusundan iiibarcn, siyasetini; «Turkler» i inkfir ve imha
esasi uzerine kurmustur. Gei^ekten Faysal devri, Irak
Tflrkleri'nin en karanlik devirlerinden biriydi. Bu devirde,
iiigiliz destegi olmasa, her an yambagindaki kudretli Tiirkiye
tarafmdan yutulacagun hesap edcn Irak, bu iiikede Turk tesir
ve nufuzurm kirmak ve orada bir nev'i tapu senedi gibi duran
iman ve ahlak timsali ukdaslanmizm mevcudiyetlerini inkar
etmek ifin Cardura? bir gayret sarretmi§tir. Bu faaliyete sahte
dostluk miivazislerine ragmen devrin iinlii Ba§vekili Nuri Said
Pa$a da dahildi.
HENUZ HAYATININ BAHARINDA SOLAN BIR gigEKL
Bu yuzdendir ki, 14 Temmuz 1958 yilmda Irak Kraliyeti'ni
deviren «General Kasim Hareketi» otuz kusur seneden Canilcr kadm-ertek tefriki bile yapmryor,
finlerinc kim gelirse katlediyor cc-
beri zuliim altinda inlcyen Irak Turkleri ifin ciddt bir iimid sedlerm. sokaklarda siiriikluyorlardi. i?te gelinlik cagda, heoiiz hayata do-
yamadan tiunharca seiiid ediicn masum bir Turk kizi!..
tevlid etmisti. Fakat onlann bu samimf iimid ve temennileri
50k kisa bir zaman soma aci bir sukut-u haySle inkilap
etmi^tir.
Kasim Ihtillli'nin birinci sene-i devriyesinde
Irak'i parcalamak emeli pefinde kojan Tiirkler'e karsi
Kiirtler, Araplarla miithis bir katliam tertiplediler. Baixani
kozlanm gayel kolay ve O'nun emrindeki
paylajabileceklerini, fakat bu tahakkuk Kurt militanlanmn tegkilati olan Demokrat
ettigi takdirde karjilanna Kerkuk Turkleri 9tkacagim 50k Parti mcn-
suplan Abdulkerim Kasirriizn soz alarak harekete
iyi ge9tiler.
biliyorlardi. Ostelik Kerkuk Turkleri 6yle bir sahada Once Turkleri koruyan idareci ziimre arasmdaki e§hasi
yerlesmij bulunmaktaydilar ki, tarihen «Musul ber-
Petrollerb taraf etmek Mzimdi. Bu istikamette ilk
adiyla tanmmi§ olan Irak Petrollerinin bu'tiin once Turk muhibbi ol-
menbalan bu makla sohret yapmis bulunan General Nazim Tabakceli
bolgedeydi. Bu yuzden Kerkuk ve tevkif
havalisinin ciddi bir surette edildi. Buna bir sebep gosterebilmek
icin de daha evvel ortaya
kiirtlestirilmesini ve bir dahilf bolunme gerceklejtigi takdirde
9ikan Musul isyanmi hazirlamts bulunan
burasimn kendilerine kalmasmi istiyorlardi. Bu ise, Turkleri Sevvaf ile te§rik-i
mesai etmi§ oldugu iddiasi ileri siiruTdii.
yildinp imha etmedikfe miimkun degildi. Onun yerine azili
Bu sebeple General komiinist Davud-el C««aWgetirildi.

J_
 170 MUSUL MES'ELESl

azih bir
Kerkuk Belediye Reisligi'ne Kurt oldugu kadar da
Berezenci,
komunist olan Moskova'da yeti§tirilmi§ Mdruf
Halk Mukavemet Te§kiltti'mn basma ise Ojin
getirilmis,

teskilat tamamianmisti. Bunlar Kerkuk

Katliami'nm bag plan-
miidafaasiyla
cilari olarak bir araya gelmisler ve bu havalinin
mukellef Ikinci Tiimen'deki biitiin milliyetci subaylan va-

zifelerinden alarak yerlerine kiirt ve komunist subaylan t&yin

ettirrnigLerdi
hareketi
Katliam, sahneye konulmadan evvel mukabil bir
Turk
sevk ve idare edebilmesi mumkun olan milliyetci
miinevvcrlerinden 4.000 kadanm «Turancihk» damgasini
Kerkuk'de
vurarak tevkif edip tecrid kamplanna gonderdiler.
\ i

"
. . .

Hikmet ve emsah
!

cikan mahalli gazetelerin sayfalarmi Noam ;.:." % ;.. .. .;: ',

doldurdular. Bu suretle, General :

':
.

vatan Minlerinin yazilan ile '

.
Temmuz
.

Kasim Ihtilfili'nin birinci sene-i devriyesi olan 14

ettikleri Turk
1959 gimiine gelindigi zaman, evvelce tesbit .

ileri gelcnlerini iirM etmek icin

harekete ge$menin zamam i

geldigine kanaatle fiilen tegebbiise gectiler.

Yuvasi Gazinosu sahibi Osman Bey'i
Ilk olarak Arslan
sehtd ettiler. Bu suretlefiilt tecavuz ve cana kiyma
ba§lami§
icm
' ..

v..
: ''

oldu. Boyle bir bldiseyi sokaga cikma yasagi koymak

Firka
bahSne olsun diye ortaya cikarmiglardi. Filhakika ikinci
Katliam edilen ytizlcice Tiirk'ten
Kumandam tarafindan butun sehiide sokaga cikma yasagi ilan
birisinin cesedi.

igindi. Caniler hazjrhk

edildi. Fakat bu yasak, sadece Tiirkler
ise, cadde ve ve hayMe gelmedik zuliimler icra ettiler.
zavallilara kar§i akil
yapmis. butun kizil te§ekkullerin faal militanlari
Sokaklar «kahrolsun Turkiye!..» «kahrolsun Turk-
meydanlarda dolajmaya baslamislardi. Sokaga cikma
yasagi
ettikleri kimselerin ev- ler!. .» nSralariyla cmliyor, evler, diikkSnlar yagmalamyordu.
ise bunlar icin degildi. Evvelce tesbit
sevk ve idare etmesi Bu korkunc katliam butun gehirde tie gun tic gece devam
lerine hucum ederek Turk kitlesini
etti.

topladilar. Kocasi, kardesj veya yetismis. arslan gibi evlMi gozleri

mumkun ve melhuz olan ne kadar kimse varsa
sehid ettiler. oniinde dipcik ve siingii darbeleriyle oldurulen parcalanan,
Askeri kijlaya gotiirerek dipcikler ve sungulerle
tanmmaz hale siiruklenen, kadinlann aci feryarllari birbirine kansiyordu.
Hinclarrm alamayarak bazilannrn cesedlerini
civilerle du- Tuhafi §u ki; bu facia ve cinayetler kar§isinda, zalimle maz-
gelinceye kadar sokaklarda surudiiler. Bazilarim
cakarak goktan. ruhunu teslim etmis bulunan
lum cok kisa bir zamanda yer degistiriyor ve basta Moskova
varlar, direklere
 KADIR M1S1E0GLU 173

boyle biiyiik bir felaket karjisinda da kuru siki bir protesto ile
olsun tcselll etmeyi vazife sayrmyordn. ibtimal ki, Diiirya'da
bi9bir hukumel, kendi din, dil ve lrkmdan bir zumrenin,
yamba§mda ve gcizleri oniinde boylesine lrz, can ve malca
kahredilisj karsisinda serefsiz bir siikutu ihtiyar etmemistir.
«Yurt'ta sulh, cihan'da sulh» gibi artik modasi
gecmis kabul etmis bulunan gelmis. gecmis
bir siyasi prensipi
biitiin Tiirk hukumetlerinden, bu gibi hMiseleri vesile ittihaz

ederek, ne bolgedeki yiiksek iktisadi kiymeti haiz petrol ve ne

.ZALIMLERE BiR CON DEDiRiR KUDRBT-t MEVLA»
«TALLAHi LEKAD ASEREKELLAHU ALEYNA»(H2)
ZlYA PAIjA
Hakka aptan masum minik ellen Ya Adil!.. YS Adil!.. Ya Adil!.. Hutlharca
kalledilen babasi ve ameasmin arkasinda boynu biikilk kalan bir Tiik Yav-
Radyosu olmak Uzere komunist aleminin biitim radyo ve ga-
zeteleri, Ttirkleri mtitecaviz ve hakstz gostermek icin bir pro-
paganda yansina girerken, Irak reem! makamlan siikutu tercih
ediyordu. Fakat ondan daha aci olan bir sey varsa, o da
Turkiye'nin, yambasindaki bu katliaina bigane kahsrydi. Ana-
dolu'nun bir Kayseri'si veya bir Konya'sindan hicbir farki bu-
lunmayan, en az onlar kadar bizim olan Kei'kflk'de Irak
Turklugti'nun matuz kaldigi bu mezllime kars.1 siikttaet ve
de din kardejligi saikastyla Irak Turklugii'niin hatirlaraalarim
beklemiyoruz. iktisadi imkanlan artirmayi, sadece zavalli
Tiirk halkma hergiin yeni bir vergi yiiklemekle temin ede-
bilecegini zanneden halef selef biitiin hiikiimetlerin boyle bir
iktisadi goriije sahip olamayacaklan meydandadtr. Be-
nimsedikleri larklik prensibi muvacehesinde, onlari din kar-
saikasiyla dtisiinebileceklerini de zannetmiyoruz.
4e§ligi
Ancak su husus belirtilmelidir ki, bu gibi mill} mes'elelerde
daima
Tiirkiye'de idare edenlerle, edilenler arasmdaki ziddiyet
mtisahede edilegeJmiijtir. Gercekten miisliiman Turk halki, irki
asabiyetle oimasa bile dint hassasiyetle duydugn, ogrendigi
her yerde ve her anda bu zulmii tel'in etmis, Kerkiik'te
komiinist mezalimine maruz kalan kardesleriyle Istanbul veya
Ankara'da sol militamarm sehid ettigi vatan evladlarma
alakadaki §iddet bakimmdan hicbir tefrike diismemistir. Ha-
kikaten Kerkiik katliamindan surada burda bahseden birkay
vatanseverin yazdiklarmin veya herhangi bir konferansta
soylediklerinin milli vicdanda uyandrrdigi derin akisler; bu
hiikmiimiiziin en aldatmaz delillerindendir.
Radyosu olmak komunist aleminin butiin radyo ve ga-
iizere

l&kaydisini devam ettiren Tiirkiye, onlari «Musul Mes'e- ve haksiz gostermek icin bir pro-
zeteleri, Turkleri miitec&vi'z

lesi» nin tniizakeresine miiteallik her safhada binbir gafletine paganda yansina girerken, Irak resmi makamlan siikutu tercih
kurban ederek y&d bir hiikumete terkettigi yetmiyormus. gibi, ediyordu. Fakat ondan daha act olan bir sey varsa, o da
Turkiye'nin, yambasmdaki bu katliama bigane kahsrydi. Ana-
(1 12) «Vallah Cenab-j Allah seni gerek ilim gerek sefkat gereksc saglam
iman ve sabir cihetinden bizden iistiin kildl.»
(Kur'ftn-i Kerim,Siire-i Yusuf,Ayet: 91)
 174 KAD1RMISIROOLU

Rusya, Amerika ve israil gibi devletlerin menfaat

ingiltere,
dolu'nun bir Kayseri'si veya bir Konya'smdan hicbir farki bu-
zikzaklan arasinda bir muvazene imkani aramaya koyulmus.
lunmayan, en az onlar kadar bizim olan Kerkiik'de Irak
bulunmaktadirlar.
Tiirklugii'nim maruz kaidigt bu mezalime karsi siikfinet ve
lakaydisini devam ettiren Tiirkiye, onlari «Musul Mes'e- camia» haiine getirmek maksadiyla ta-
Kiirtleri bir «milli

rihte ilk del'a ortaya cikmis bir sahsiyet olan

Molla Mustafa
lesi» nin miizakeresine muteallik her safhada binbir gafletine
Barzant de bu harekete bajladigi 1943 yihndan beri Irak'm
kurban ederek yad bir hiikumete terkettigi yetmiyormus. gibi,
dahilf bir zaafa diismesi ve hatta parcalanmasmda menfaati
olan devletlerin - tabir caizse ~ suyuna gitmek sfiretiyle bir
II- IRAK TURKIJERiNiN iSTIKBALl
huruc imkani aramaktadir.ii4
A- BARZANl HAREKETi 113 VE MUHTEMEL Ruslar'ln husus'l bir surette yetijtirerek «Klzil Ordu» da
NETICELER « Albay» riitbesine kadar yiikselttikleri Molla Mustafa Bar-
zant ilk ehemmiyetli destegi hie siiphesiz Rusya'dan
Haiz oldugu biiyiik iktisadi imkanlar ve stratejik ehem-
miyetinden doJayi Ortadogu'da emperyalist devletlerin tesir gormiistur. Fakat bilahare bu bolgede bir «tsrail Devleti»
ve niifuzuna kaptlmaktan masun kalabilmis gercekten nin kurulusu ile Amerikaya ka^i mecburen «Arap Alemi»

ni destekleyen Rusya'nm Ortadogu'ya miiteallik tutumunda bu

muslakil tek bir millt lider bulabilmek adeta imkansizdrr.
sfiretle tezatli bir durum hasil olunca, Kiirtler, kendilerini des-
Bir9ok emperyalist devletin girift menfaatlerinin Diinya
uzerindeki noktasmi eden tekleme amade baska devletlerin de bulundugunu 50k cabuk
iltika teskil Ortadogu'nun bu
farketmijler ve onlarla tesrik-i mesai yoluna girmislerdir.
menhfls kaderi, bu krymetli topraklarm «miisluman Turk»
tin elinden ciki§ina tekaddiim eden giinlerde baslamistor. Bunlann basmda Irak Petrolleri iizerinde en biiyiik hisseye
Gercekten, bu bblgeyi asirlarca sulh, siikun ve adaletle idare malik olan ingiltere gelmektedir. Gercekten bu devlet, Irak'm
,

biraz istikrara kavusmasi halinde mahallt petrol sirkefierini

etmis olan Osmanlilar'in elinden alarak istismar etraek is-

daha Iran misalinde oldugu gibi millilestirme yolunu tutacagini

teyen emperyalistler, istismara ziyade imkan
dusiinerek buradaki menfaatlerinin istikbalinden endige
bahsetmesi ybniinden bir taraftan mahalii liderleri satm almis;
diger taraftan da en kiicuk
duymustur. ingiltere, bu endise sebebiyledir ki, Irak'm dahilini
kavmi ve dini topluluklari aitik bir
ifsad bakimindan o derece mahirane oynamis ve Irak
bir rol
daha imtizac edemez sekilde birbirlerine kafsi tahrik etme yo-
idarecilerinin gozlerini olgiide korkutmustar ki, bu mem-
lunu tutmuslardir. Bu yiizdendir ki; Ortadogu, bugiin bir
lekette iktidara gelen kralci, komunist, milliyet9i ve baasct
ihtilaflar kumkumasi haiine gelmi§, mahalii liderlerden herbiri
biitiin idareeiler, takip ettikleri iktisadi sistem ne olursa olsun,
de mevkiini idame ettirebilmek icin bu ihtilSflara dahil
petrolleri uzerindeki ingiliz hissesine dokunmaga kolay kolay
113- Bu esedn ilk Hasiminda «Kurt?uluk Hareketta icin su yiiziine ctir'et edememiskrdir. Bununla "Waber zannediriz ki,
cikmi§ sadece «Barzani» vardi. Bugiin O'na paralel bir de «Talabani Hafe- ingiltere'nin «Kiirtciiluk Hareketi» ne muzahereti Irak'i
keti» vardir. Bu Slrf riyaset ve a§uet farklanndan dogmu§ bir ikiliktir ve
parcalamaktan ziyade zaaf icinde tutmak maksadina baglidir.
ehemmiycti haiz degildir.
Asil uzcrine parmak basilacak hareket P.K.K. dir. Bu da ehemmiyetine bi-
1 14- O'nun vefatindan sonra bugiin, oglu ayn: yolda yiiriimektedir.
naen bu basimda ayn bir bdiiim halinde ele alimp tahlil edilmi§tir.
 KADIR MISIROGLU 177

Binaenaleyh bu devletin Kiirtleri sonuna kadar tutacagim

zan-
netmek dogru degildir. Boyle olmasa, kurulacak bir Kiirdis-
tan'in kendinden ziyade Rusya, nana israil
He tesrik-i mesai-
de bulunacagini hesap etmek guc degildir.
Irak petrollerinden ehemmiyetsiz bir hisseye
mMik olan
Amerikanm tesiri ise, ingiltere'ninkinin aksine Irak'r parcala-
mak raddesine kadar Kurtler lehine tecelli edebilir. Cunkii bu
devlet, kendi oz menfaatlerinden ziyade, tsrail'in menfaatle-
rine gore hareket etmekten maalesef kurtulamayacak de-
recede yahudi sultasi altmdadir. Yahudilerin ise
Irak'm
parcalanmasinda sayisiz menfaatleri bulundugu meydandadir.
Yahudiler'in, Fransiz Buyiik ihtiiaii'nden beri
beynelmilel
siyasette oynadiklari rol ve sagladiklan hakimiyet
nazar-i dik-
kate almirsa, Irak'm istikbalinden ciddt bir surette
endise et-
memek imkansizdir. §u hale„.nazaran «BarzanI Hareketi»
Irak'i parcalar ve tesekkiil edecek parcalardan birinin bir
miistakil (!) «Kurdistan Devleti» olarak ortaya fikmasmi
temine muvaffak olursa, bunun, Ortadogu meraleketleri
ve bii-
hassa Tiirkiye baktmindan 50k biiylik ve ehemmiyetli
netieeler
tevlid edecegi muhakkaktir. Bunlart su suretle hulasa ede-
biliriz.

a) Irak Turklugu Bakunindan

KurtlerIrak'm Turkiyeye yakrn kuzey ve daghk

mmtikasinda meskun bulunmaktadirlar. Burasimn iktisadi
bakrmdan diger Irak topraklarma nazaran ehemmiyetsizligi
meydandadir. Bir devletin hayatiyetini idame ettirebilmesi
MASKENiN ARKASIL her
seyden once saliip olacagi iktisadi imkanlara
baghdir. Rus
MOLLA MUSTAFA BARZANi'nin hakiki ^ehresini aksettiren bu resim, erkan-t harbiyesinin yetistirdigi bir
kurmay albay olan Motla
emu Rus iinifonnaslyla lesbit etmekte vc «Albay» riitbesini haiz bu-
Mustafa Barzant, bunu dusiinmeyecek bir insan degildir. Bn
lundugunu gcistermektedir. Masum ve dindar Kurt halkini kandirmak i?m bir
«seriat» tatbikcisi tavn takman Barzani'nin, Rus Ordusunda hususi surette
sebepledir ki, goziimi Ttirkmenler'm meskOn
bulundugu
yetistirilmis bir Kizil lider oldugunu ispat eden bu resmi bil- zamanlar O'na Kerktik havalisine dikmistir. gtinkii Irak petrollerinin asil
inanmis olan saf Kurt kardesleiimize ithaf ederiz! ..
menbai burasidir.
 178 MOSUL MES'ELESt
KADlR MISIROGLU 179

Irak Hiikumeti i!e imzaladigi 12 Mart 1970 tarihli anlasma

ile dahilt bir muhtariyet elde cden Barzani, Irak* Kabme'sinde
bir tSrihe tehir edilmi§tir. Pakat mezkQr Anayasa degifmedik-
je ve bu degi§iklik, Tiirkler'm varligim kabul mahiyetinde
alti bakanhkta Lemsil edilmesine, miistakil
. bir ordu ve em-
olmadik9a bu iki §erden birini tercih mecburiyeti baki ka-
niyct teskilatina sahip olmasma, Ktirtijc tedrisat yapaa mek-
lacaktir. Kerkuk daha §imdiden mustakbel plebisit icin Kiirt -
tepler a^mak, radyo kurmak ve her ce§it ne^riyatta bulunmak
Arap cati§masmin en hararetli bir sahnesi ohnu§tur. Araplar,
gibi muhtar bir idarenin buttin icaplanm elde etmi§ olmasma
Kerkuk di§mda yeni bir Kerkiik vucuda getirerek buraya Arap
ragmen, bunlarla tatmin olmu§ goriinmemektedir.
Kerkuk uzerindeki vazgecilmez Kurt talepleri s.ununla da
rmiltecilerini yerle§tirmektc, ba§ta nufus memurluklan olmak
iizere mahalli idarelerdeki Tiirkleri mevkilerinden uzak-
sabittir ki, Barzani, mustakbel devietini kurabilirsc, bu dev-
lastirmaktadirlar.
iate ba§§ehir olarak Kerkiik'u se9tigini sjmdiden ilan et-
Irak Tiirkleri, yukaiida anlatilmis. olan katliam giinleri hari9
mekten cekinmemektedir. Bu emeline bir dereceye kadar
olmak iizere bu bblgenin eiimizden ciki§mdan bu yana en. zor
yaklas;abildigini de kabul etmek lazimdir. §byle ki, Irak
gtinlerini ya§amaktadirlar. Biri komiinist Kiirtler, digeri de
Hiikumeti, Barzantn'm Kerkiik etrafmdaki taleplerini bir ne-
baasci Araplar olmak uzere iki muharib kuvvetin agir siySsi
ticeye baglamak maksadiyla burada plebisite ba§vurulmasim
ve iktisadi baskuan altmda yok edilmek istenen KerkUk
12 Mart 1970 anla^masi ile kabul etmi§tir. Bu mes'elenin
bizim igin aci olan tarafi §udur ki', 1970 tarihli Irak Anayasasi, kalmakta devam eden Tiirk idarecileri de bu
Ttirkleri'ne bigane
tavnyle Tiirk du§manlanna istedikleri gibi hareket etmek
birinci maddesinde: «Irak halkinm Arap ve Kiirt admda iki
temel milletten meydana geldigini, Kiirtler'e Irak'in biitunHigii
imkaiuni bahsetmektedirler. O olciide ki, milli asabiyet sahibi
gen?lerin i§ ve giiglerinden uzakla§tinlmalari kaTi gel-
icinde milliyet tamndigmi» bildirmektedir. Bu
haklarmin
miyormus. gibi, yildirma siyasetinin aci neticelerinden olmak
suretle Tiirkler asla hesaba katilmamakta ve mevcudiyetleri
iizere ortaya cikan katil ve cinayetler bile Sdi vak'alar
nazar-i itibarc abnmamaktadir. Halbuki Kiirtlere «temel bir
hukmiine bulunmaktadu\ Son zamanda sehid edilen
girmis.
milli unsur» vasfi veren bu anayasa ile Kiirtler, kendisiyle
milli tiyatro ve televizyon sanatkan gen9 idealist Huseyin Alt
bugiine kadar hicbir edebi mahsul vucuda getirilmemi§ ve
Tuzlu bunun tipik bir misalidir. «
dolayisiyla iglenmemis. basit diilerini bife Irak'in ikinci bir
Kiirtler igin Kerkiik'u ele gecirmek, yilda «yetmi§ milyon»
resmi dili olarak kabul ettirirken, niifusca onlardan az olmayan
Tiirk kitlesine sirf zuliimve tahkirden masun olmak gibi basit
ton petrolun geliiine sahip olmak demek oldugu icindir ki, Bar-
zani bu davayi halletmedik9e silShi elden birakmamaga kararii
bir insani hakki bile vermeye miitemayil gorunmemektedirler.
Mezkfir Anayasanm Tiirkleri be§-on bin mevcutlu
gbrunmektedir. Aym ehemmiyet mukabil olarak hif §iiphesiz
Nesturller veya Yahudiler kadar bile himayeye layik
Baasci Araplar igin de variddir. Bu ytizdendir ki, Irak'da Kiirt -

Arap 9ati§masinm bafladigi giinden beri sicak ve soguk harb

gormemesi neticesindedir ki, Kerkiik Tiirkleri, yakla§an ple-
olarak cereyan eden carpismalarm en §iddetlisi Kerkuk
bisitte kendilerini Kiirt veya Arap olarak kaydettirmek mec-
iizerinde vuku bulmak uzeredir.
buriyeti ile kax§i karsiya bulunmaktadirlar. Ger£i 1971
Hayat ve mematlari bu o^iide tehlikeye maruz bul'unan
Ekimi'nde yapilmasi kararla§tmlmis. olan bu plebisit, mechul
Irak Tiirkleri Milli varhklarini id^me 39m ne yapabilirler? Her
 KADIR MISIROGLU

biri harici bir veya birka9 btiyiik devlete sirtim dayami§ olan
miitecavizler kars.ismda Irak Turklei'i'nin vaziyeti kurt-kuzu
hikayesini hatirlatmaktadir. Boyle tehlikeli bir durumda onlara
kirn destek olabilir? Gerci son giinlerdc Tiirkiye'de Donme-
Ierin hakim oldugu bir biiyiik gazetede Kerkiik Turkleri'nden
bahsedilmesi dikkattir. Fakat bu hareketi, Irak'in
cllib-i
parcalamnasmi veya en azindan devamll bir buhran ve ihtilaf
i9inde bulunmasim arzu eden Israil'in menfaati ile izah etmek
gii9 degildir. Filhakika son anlasma ile biraz yatisan Irak'da
yeni bir ihtilif ihdas edilmek istendigi meydandadir. Fakat
Yahudi ve onun majasi olan Tiirkiye Donmelerinden Tfirkluk
ve Miisliimanlik hesabina ciddt bir faide beklemek elbette ki
saflik oluf. O halde Kerkiik Tiirklugu'ne kim yar olabilir? Hl-
betteki ki vatanperver Tiirk munevver cevreleri ile onlarin
.haklive yerinde ikazlarma kulak kabartmasi gereken Turk
devlet adamlari... Bunlarin yapmasi lSzim gelen i§ler de biraz
a§agida «Turkiye'ye diijen vazifeler» serlevhasr ile in-
celenmi§tir.
b) Tiirkiye Bakimindan:
Irak'daki Barz'ani Hareketi'nin mu v affajc.iye.ti halinde
bundan zarar gorecek kom?u devletlerin birincisi Tiirkiye, ikin-
cisi ise iran'dir. Zira Molla Mustafa Barzant, Kiirt istikhtl
harekatina basjadigi ilk yillarda gayesinin Tiirkiye ve Iran da
dafiil olmak iizere butiin Kiirtleri kurtarmaktan (I) ibaret

oldugunu sbylemekten ictinab etmemisti. Gerfekten ken-

dilerine Kiirt denilen ve ayn bir irk suuru verilmeye fahjilan
bu unsur Tiirkiye, Iran ve Irak'da ya§amaktadir. Gerci Iran,
Irak'la arasrndaki «Bahreny ihtilafi» dolayisiyla Kiirtleri
tutar gbzUkmektedir. Fakat bu tutus. Irak'm zaaf i9inde bu-
lunmasim temin maksadma baglidir. Yoksa bu hareketten
miistakil bir Kurdistan ortaya~9iktigi takdirde kendisinin de
zarar gbrecegi muhakkaktir,
Molla Mustafa Barzant her vesileyle Tiirkiye ile bir davasi
 MUSUL MES'ELESI KADlR MIS1ROGLU

olmadigini ifade etmekte ve hattS son yillarda Tiirk Devlet ve omuza d6giismu§ler ve aralannda en kucuk bir ihtilaf zuhur et-

Hiikumet reislerine gbndeidigi mektuplarla Tiirkiye'yi eski memistir. Gerci Curahuriyet'in ilamndan sonra §arkta bazx ten-
biiyiik ve azametli Osmanh imparatorlugu'nun ycrine koyarak kil hareketleri vuku bulmus ise dc bunlar Kurt-Turk tef-

ona siginmaktadir. Fakat bu hareket, ashnda Rus ordusunda rikinden degil tamamen dim sebeplerden dogmu§tur. Bu
yeti§mig birkizil korminist oldugu halde, «islam §eiiati»ni husus sununla Menemenii7
sabittir ki, ayni tenkil hareketleri

Catbik etniek propagandajyndan istifade yolunu tutmasindaki Konya, Bo3u ve Yozgat'ta ilh... gibi §ehir ve kasabalarda da
gibi a§ik^r bit' mugaMtadan ibarettir, Hakikatte Kur-tgiiluge Sid aynen cereyan etmigtir. Buralarin ahalisi de Kiirt degildix ya!..
btitun propaganda kitaplan asilns hedefin Turkiye ve Iran Bu bir eski - yeni catismasindan ibarettir. Bugiinkii Kurtgiile-

oldugunu a9ik9a gbstermektedir. HattS Molla Mustafa Bar- rin mesela bir «Dersim Harekati» veya «§eyh Said
zani bile 1968 yihnda tsvifre televizyonunda asil hedefinin lsyam» ni kendilerine sermaye edinmeleri yersizdir. £unku

Turkiye oldugunu soylemekten ictinSb etmemi§tir.H6 bunlar bir Kurtculuk hareketi degillerdi, Bunu kavramak 19m o
Filhakika bu gayet tabiidir. Aksini diigunmek saflik olur. gunun mevkutelerine sathi bir surette goz atmak bile kafidir.

Qunkii Kurt ckseriyetinin Tiirkiye'nin dogu bolgesi ile iran'da

ikamet ettigi inkar kabul etmez bir vakiadir. Ancak Turkler'le 117- 1930 yih nihayeilerinde Mcnemen'de bir yedek subay olan

Kiirtler «iUyi Kelimetullah» ugruna en az bin yd omuz KUbil&y'va oldilrulmesiyle basjayan hadisc sirasinda orada mahalli ku-
mandan olarak bulunan Fahreddin Altay, blttratinda talimat almak i?in An-
kara'ya gittigini, 7 Ocak 1931 tarihinde Cankaya'da M. Kemal Pasa'mn
1 15- Kiirtlerin hemen hcmen biitiin Avmpa mcmlekelleriyle Amcrika'da riyaseti altinda toplanildigi vc mes'elenin miizakcre edildigini anlattiktan
bircok cemiyet, enstitii ve nesjr vasitalan vardir. Bu mtiesseselerin sonra: «Bu konusma bana mahiyetinde oldugundan not ettim.
bir talimat

nesrettikleri propaganda kitaplarmin cldcli bir bibliyografyasim vermege §imdi tarihi bir beige olarak bu riotfan aynen naklettim.» diyerek bu
imkan yoktur. Zira o dcrccc gok ve gesjtlidir. Fakat biz Kiirtc,uluk ha- milzakereler hakkinda sayi'alar dolusu malumat vermektedir.
reketinden asil hedefin Turkiye oldugunu isbat bakimmdan birkac kaynagi «... Menemen ve malum koyler ahalisinin tamamen tehcirini Gazi Pa§a

isaretle iktifa ediyoruz. 90k sjddelle ileri suruyor. ismet Pasa muhalcfet ediyor mahzurlanm sayiyor.
Jean PRADJER - Les Kurdes - revolution silencieuse - 1968, Bordeaux. Kazan Pasa (Ozalp) ile §ukrii Kaya, ismet Pasa ile beraber. Fakat Gazh
musir olmakla beraber, «ki§ gecinceye kadar kalsinlar» diye mtihlet veriyor
Blau JOYCE - Lc Probleme Kurde - Bruxelles, 1963
ve mtizakereyi §oyle hUlSsa ediyorlardi;
Thomas BOIS - Les Kurdes, histoire, folklore, Beyrouth, 1965.
1- Vak'a, irticSi, miirettep ve siySsfdir. Umflmi veya mintakavi midir,
GerardCBALtAND - Le Question Kurde Paris 1961. -
2- Nazanmiz yalniz bu mmtikaya munhasir kalmayacaktir.
B. CHRISTOF Kurden und Armenier Heidelberg, 1935.
- -
3- AlSkasi tebariiz edenler tecziye olunacaklardir. Kesif muhitler dagitt-
-
Egon von FJCKSTEDT - Tiirken, Kurdish and Yezidis - Altertumm larak temizleneceklerdir.
Stutgart, 1961. 4- idam cexalan beklenmeksizin kisim kisim dcrhal tatbik olunmahdir.
W.G. ELPHINSON The - Kurdish Question - London 1946. (Meclis tasdik edecektir.)
S.S. GAVAN - Kurdistan, Divided Nation of the Middle East , London, 5- Menemen ve alakadar kdylerin mes'ul ilan edilmesi ve gayr-i meskun
1958. hale konmasi icin hususi kanun cikarilacaktir.
W.D. HUTTEROTH - Bergnomaden und Yaylabauern in mitteleren kur- 6- Kadin mensuplar mtihimdir, miisamaha olunmamalidir. ilh!» (bkz: Fal-

dicshen Taurus - Hamburg, 1959. reddin ALTAY On Yil Savas ve Sonrasi - Istanbul 1 970, sh: 433444)
JM. KINNEIR - Journey through Asia minor, Armenia and Kurdistan - Bu satirlarda ifadesini bulan tenkilin §iddeti ile bir Dersim Hareketi es-
London, 1818. ilh.
nasindaki jiddet arasmda ne fark vardir? Harekata i§tirak eden bir askerin
26 1966 agztndan §ikan ?u saurlar, o gUnkti idarecilerin bu gibi tenkilleri hangi se-
1 16 Bkz: Yeni Istanbul Gazetesi - Eyltil tarihli
beplerle icra ettiklerini gbstermiyor rau?!
 MUSU1. MES'ELESI KADIR MISIROOLU 185

Kiirtfiiliigun evvelce izah edilmij oldugu iizere eski «Er- B- TURKIYE'YE DU§EN VAZIFELER:
meni Mes'elesi» yerine ikame edilmek istendigi hatirlanir-
IslSm Alemi'nin
Asirlarca temsilciligini yaprms olan
sa, meselenin, Tiirkiye bakimmdan ehemmiyeti daha ziyade
Tiirkiye, blitun bir Hiristiyanhk Alemi'ni miisterek bir
ve kolayca anlasilabilir.
«cihan-i husumet» halinde karsisinda bulmu§ olmanm
Turk vatam bblijne boiune adeta kuja dbnmustiir. Bunun
tarihi tesilinden kurtulamamis olacak ki; Yirminci Asnn
bir kere daha boltinmege asla tahammiilu yoktur. Hergiin
ba§indan beri ugradigi biiyiik kayiplari unutmus ve hazmetmis
biraz daha artan dinamik niifusumuz ve gitgide kuvvetlenen
goriinmege son derecede dikkat etmektedir. Bu yuzdendir ki,
din! ve millt mefkuremizin en gee Yirmirinci Asir basinda bizi terkettigi topraklar tizerinde yasayan dinda§ ve trkdaglarinm
eski kayiplarirmzm bir kismini telati zarflret ve meebfiriyeti ile
mSruz kaldiklan gefitli felaketlere bigane kalmak gibi cok defa
kargilastiracagi muhakkaktir. Bu sebepledir ki, Tiirkiye'nin yiiz kizartrcrdurumlara sfiruklenmistir. Vaktiyle en tabii bir
bohinmesine degil razi olmak, bu gibi niyet ve arzulan
hakkimiz oldugu defaatle ve her mes'ul sahis tarafmdan ifade
duymaga bile tahammiiliimaz yoktur. BSliinecek olan, bizden edilmi§ olan eski Musul Vil&yetimiz icin bile bu lakaydi
aynldigi giinden beri istikrarh bir dcvlet olamamig bulvinan
devam edegelmistir. Bunun resmi bir agizdan yegane ihl&li
komsulanmizdir. Bunlardan baasci Araplarin i§gali altmdaki
Hatayin Anavatan'a ilhaki sirasmda olmustur. O zaman ara-
eski «Musul Vilayetimiz» i ve sosyalist Suriye ida- dan sadece oniic serie gegmi§ bulunuyordu. Mu§ Meb'usu
recilerinin ijgali altmdaki «Halep» i kurtarmak ilk ve yakm
ilyas Sami Bey Meclis kiirsusiinden Hatay'in Anavatan'a av-
hedefimizdir. Jurasi dost - dusman herkese malQm olmahdir
detinden dolayi memnuniyetini ifade ettikten soma;
ki, biiyiik bir istikbale namzed olan ebedi iman makarn «... Vaktiyle ingilizler de Musul i?in aym yolu tutmusjar,
Tiirkiye'nin parlak talihini degistirmege kimsenin giicii yet-
Musul'u elimizden almislardi, Bu yara daha icimizde kanarken
miyeeektir. iman buhramndan dolayi aynlik sevdasina Hatay icin aym safugi gosteremezdik.» demistir. Ne yazik ki,
kapilmij solcu Kiirt Gencleri bilmedirler ki, hareketlerinin
bu beyandan sonra resmi sifati haiz hicbir sahsm bir kere
cezasim, daha ziyade namlarma vekaietsiz i$ gordukleri Dogu
daha Musul'u hatirladigi gbrulmemistir.
Anadolu'nun mSsum halki ceker. Onlari seviyorlarsa bu Halbuki bu gibi miffi mes'elelerde halk efkarmi uyanik tut-
dSvidan vazgecmelidirler!...
mak ve zuhur edecek firsatlan degerlendirmek vazifesi her-
Hifbir devlet bir baska devlet veya topluluga babasmin
kesten once devletin mes'ul sahislarma dtismektedir. Devlet
haynna yardim etmez. Unutmamak gerektir ki, bu gibi ha-
adami, ileriyi Bu sebeple boyle yad
gorebilen kimse demektir.
reketleri destekleyen yabancilar, neticeyi kendi lehlerine ellere terkedilmis kiymetli parcalanmn kurtartlma
vatan
fevirebilecek kuvvettedirler. Boyle olmasa zaten yardim et-
imkanlannm zuhurundan 90k evvel 9alismaya ba§Iamak ve
mezler. Bu hain ve gafiller, bilfarz muvaffak olsalar bile - buna
sartlari biraz da bu cahsmalar sonunda hazirlamak ge-,
imkan yok ya - netice, Turk'iin de, Kiird'un de aieyhine cikacak
rekmektedir. Gercekten Tiirkiye bu mevzuda bir sey ya-
ve ancak her ikisinin de dusmarn olanlara yarayacaktir.
pacaksa, burasi Yahudilerin veya Barmnimn eline ge9meden •

yapmahdir. Aksi halde 15 90k gii9lesecektir.

Bugiin «Kibns Mes'elesi» dolayisiyle i9inde buhmdugu-
 186 - MUSULMES'ELESl KAD1R MiSIROGLU 187

muz ciddi buhran, bu gibi gali^malarda ge? kalmanm milletlere gdrulen zuliim ve gadr kar§isinda sukutumuzun ?irkinligini
ne kadar pahahya mal oldugunu gosteren en iyi bir misaldir. daha ziyade anlanz.
Hatirlanacagi iizere Kibns'ta Rum sekavetinin basjamasmdan yapamazsak bile, birtakim
Irak Tiirklugu icin hicbir §ey

50k az bir miiddet evvel devrin Hariciyc Vekili FuadKopriilU siyiisi onlann mal ve can emniyetini
faaliyetlerde bulunarak

«Bizim icin Kibns davasi diye bir d&v§. yoktur!..» de mi saglayamayiz? Nerededir Vietnam. i^in gbzya§i doken
demek bu ihmalkarhgjn §aheser (!) bir misalini
sGretiyle sahte hurriyet mumldileri?

vermisti. Kibns gibi, yannki Musul'un da kur-

Bugiin Bugiin devletlerin miitekabil menfaatleri girift bir §ekil

tanlamaz veya gti? kurtulabilir bir hale gclmesini onlemenin
yegane caresi caksmalara bu gunden baglamakhr. Bu
cah§malann nasil olabilecegini devlet adamlanna ogretmek
bizim vazifemiz degildir. Bunu onlar bizden 90k daha
mek mevkiindedirler. Bizim onlardan sjmdilik istedigimiz ve
almis, Bu hususda devletler arasindaki mesafe
bulunmaktadir.
de coktan bliz-i ehemmiyet olmaktan crkrm§ur. Amerika'nm
Uzaksark'daki faaliyetleri bu gercegin eseridir. Ancak, mesafe
iyi bil- azahnca miitekabil menfaat al&kalan hi? siiphesiz daha da ke-
safet ve ehemmiyet kazanmaktadir. Hadiselerin siiratli seyri

miispet bir sekilde tecellisini mutlak sGrette bekledigimiz tek kar§isinda bazan birgtin bnceden bile tahmini mumkiin ol-

bir sey vardir. O da dchsetli bir siySsi baski akinda bulunan mayan durumlar ortaya 9ikmaktadir.
Irak Tiirlderi'nin yamnda bulunduklarini a?ik9a ifade et- Bu nokta-i nazardan bakddiginda Turk - Irak munasebet-

meleridir. Kirk milyon niifuslu bir devletin miimessilleri koz olarak kullanabilecegirniz
lerinde, Irak Tiirklugu icin bir

sifatiyla bu hususta izhar edecekleri bir rey ve kanatin cok umulmadik bir imkanin zuhur etmi§ oldugunu goriiyoruz. Bu
buyiik bir tesiri haiz olacagi muhakkaktir. Bu tesirin husulii da, «Keban baraji» mn infaasi dolayisiyle Irak topraklanmn

i^in sadece azametli Tiirk Tarihi'nin zihinlerdeki izleri bile sulanmasi i§in bu memleketin Turkiye'ye muhtac bir mevkie
kafidir. dusmii§ bulunmastdir.us Ger9ekten Keban Baraji Firat

Musul daha §imdiden harbe girilsin demiyomz. Ta-

icin Nehri'nden Irak arazisine ge^en sularin azalmasma, binnetice
biatiyle icabedince onu da istemek hakkimizdir. Fakat idareci- o rmntikamn ziral istihsaline buyiik dl9ude tesir eder bir

lerimizin yambasimizdaki dinda§ ve irkdaslanrmzm maruz durum husQle getirmi§tir. Irak'in Turkiye'ye kar§i bu yiizden
kaldiklari veya kalacaklari zuliimler kars,ismda a^agilik bir mecbur kaldigi «ricaci» tavn Irak Tiirkleri'nin haklanm ga-
siikfltu ihtiyar ederek mill? vicdani rencide etmege haklari rantilemek veya en azindan onlar i9in birtakim hntiyazlar ko-

olmadigim soylemek istiyoruz. parmaya vesile kilmak miimkun ve elzemdir. Tiirk ida-
Unutmamak Osmanli Devleti inuvaffakiyetsiz
gerekir ki,
recilerinin her zaman zuhum miimkun olmayan bu firsati da
1948 «Macar ihtilali» sirasinda Rus tenkiline maruz kalan kacirarak mtitevaTi hataiarina bir yenisini eklemeleri Tiirki-

Macar vatanseverlerine bagnni a^mi? ve onlari harbi bile ye'nin istikMIi 19111 vaMm neticeler tevlid edecektir. Zira, bu
goze almak suretiyle himaye etmi§ti. Zayif bir. zamanda dahi mesele sadece oradaki irkda§larimtzin degil, aym zamanda
, insan hak ve hiirriyetlerine bagiihgin bdylesine gogtis ka- parcalana pargalana ku§a gevrilmis, bulunan bugiinkii

bartici bir misalini vermi§ bulunan bir milletin cocuklari

oldugumuzu diisiiniirsek, kendi irkda§ ve dindaslanmiza revS 1 1 8- 20 yil sonra, bugiin GAP Prqjesi ile bu durum daha da ehemmiyet
are etmi§ bulunmaktadir. 3. BOltime bakmiz.
 188 MOSUL MES'ELESi KADIR MISIROGLU 189

vatammizin dahili siikiinu ve miilkt tamamiyetinin korunmasr varligim kabul ettirecek hale gelmeleri tahakkuk etmek
bakimindan da son derece biiyiik bir ehemmiyet ta§imaktadir. iizeredir. Bugiinku idareciler vazifelerini yaparlarsa, sadece
§oyle ki: onlarin islerini kolaylastirmis olurlar. Yoksa bir yildir milli
Irak Tiirkliigu'niin Tiirkiye'nin dahili eomiyeti bakimindan kiiltur ve varhgmi mudafaa eden bir kitleyi eritmek, ne
artikvahim bir mahiyet almaga baslayan «Kiirt9uliik Ha- komiinist Kiirtler ve ne de baasci Araplar iprn mumkun ol-
reketi» ne karsi da miiessir bir pare oldugunu hatirdan mayacaktir Musul Turk'tiir ve Turk kalacakur!.. O, yannki
pikarmamak gerekir. Zira Musul kurlulabildigi takdirde « Biiyiik Tilrkiye» nin, islam Alemi'ni yeniden liderligi altrn-
giineyden bir Turkmen penberine alinacak olan Dogu Anadolu da toplayip tedvir edecek olan Biiyiik Tiirkiye'nin vazgepilmez
Kurtleri iizerindeki tahrikler de tesirini kaybedecektir. kiymetli bir vilayetidir. Ne mutlu onun vatanciidahgim ber-
§urasi ehemmiyetle tebaruz ettirilmelidir ki; bugun Tiirki- lzdirabmi
tarafla dindirecek miistakbel imanh Turk ida-
ye'nin en ehemmiyetli dSvast hi9 siiphesiz «Kurt9uTuk» tur. recilerine!.. Ve ne mutlu o mes'ud hazirlamaya matuf
giinii
Zira biitiin mfizir cereyanlar nihayet mahdud bir flst tabaka 9ahsmalann bugiinkii miitevazi safhalarmda hizmet ve liyakat
mensubundan kadrolasmis ve halka inememistir. Bunlarin tek hazirhgi yapan imanh Tiirk Gen9lerine!..
istisnasi «Kurtculuk» tur. Bunda -hi9 siiphesiz- Cumhuriye- Degerli okuyucu!..
tin ilk yiUarmda «tenkil hareketleri»yle Ttirkler
girijilen Bugiin su mtruz dii§iincelerin kagida aksettirilisi
ve arasmdaki miisterek manevt baglan alabildigine
Kiirtler iizerinden tarn yirmi iki sene gepmis. bulunmaktadir. Allah
tahrib eden «laik icraat» m 90k btiyiik rolii olmustur. askina, soyleyiniz, bugiin bizim diisiincelerimiz aynen bir ke-
Ancak surasi memouniyet vericidir ki; bu tehlikeli cereyan hanet gibi gerpeklesmis ve «Kiirtciiluk Hareketi» artik kolay
karsisinda Kiirt ahalinin -biiyiik ekseriyetinin- Hakkin siyane- kolay bas edilemez bir papa yiikselmis degil midir?!.. Gelmis
ediiememi§ bulunan din suurunun sihirli bir si-
tiyle hala iptal gepmis biitiin idarecilerin miitevali hatalari neticesi olan bu
gortasma sahip bulunmaktayiz. Bu sigortamn ilanihaye de- vahim durum aynca ve tafsiMti ile tahlil edilmesi gereken bir
vam edebilmesinin de -ancak ve sadece- Tiirkiye'deki dint mevzuudur. Bu sebeple O'nu bu besinci basim i9in u^uncii bir
gelismeye kar§i beslenmekte olan flmidin gerpeklesmesine boliim halinde ele almak mecburiyetini hissettik. Ancak ondan
bagh bulundugunu soylemeye hacet yoktur. once 19 sene evvel kaleme alinmis «son sbz» iimiizii de
Umid ve temenni ederiz ki; Irak Turklugii'nii dtisunmek hu- dinle! Demek ki gerpekte son soz degilmis. Neden?! Na-
susunda Klbns mevzuunda oldugu gibi ge9 kahnmayacaktir. sihatlar dinlenip gereken yapilmadigi ifin!..
Ancak surasim ifade etmek isteriz ki, bugiinku Turk idarecileri
bir ilk hareket olarak vazifelerini yapsalar da yapmasalar da
Tiirkiye'nin yakin bedeflerinden biri olan Musul, mutlaka kur-
tanlacak, onun yadellerde kalmasina daha fazla musaade edil-
meyecektir. Zira gayri resmi miitevazi gayretlerin tesiriyle
herglin biraz daha takviye olunan Turk mill! suurunun
terciimani olacak gen9lerin kemiyyet ve keyfiyet itibariyle
 190 MUSUL, MES'ELESi KADiR MISIROGLU 291

mektedir.
Ustelik Musul'un kurtardmasi, -ehemmiyetinden kat'an-
SONS07,
nazar- Kibns'dan da kolaydir. Bunun belli bash sebebleri
var-
«Kasdim budur, sehre varam, dir.Bir kere, Yunanistan, hiristiyan bir devlet olmasi sebebiyle
«Feryad-u flgan koparam.» hizimle ihtildflarmda hemen ddima hiristiyan
Ban Alemi'nin
destegine ndil olmaktadir. Bu durum Irak icin mevzuu
bahs
YUNUSEMRE degildir. Ayrwa bu memleket dahili ihtiidflarla parcalamnak'
Degerli okuyucum!.. uzeredir. Gercekten heniiz miistakar bir devlet
_ huviyetini iktisab
Bu eserin iki tab'i arasinda Musul Mes'elesi'nin Turkiye icin edememistir. Esdsen, Osmanh imparatorlugu'nun parqalan
hdiz bulundugu ehemmiyeti daha da artiran bircok hadise zuhur iizerindc kurulan devlelciklerin hiqbiri Mia bu vasfi ka-
etmistir. Bunlann basinda, petrol mustahsili olan memleketlerin zanabilmis degildir. Bu da, gdyet tabiidir. Zira, o azametli
Dev-
son zamanlarda -biraz da- «hrail'e vdki destekleri bertaraf letin genis ulkesini parcalayanlar, iktisadt
istismar gdyesi
etmek ve onu tutan devletleri dize getirmek» sebebiyle petrol fl- giittuklerinden, bum temin icin, anormal hududlarla
cizilmis
atlanm fdhis bir surette artnrrnis bulunmalari gelmektedir. Bu kiiciik kiiciik devletcikler kurma yolunu tutmuslardtr Bahmz
.
bir
durum, petrol mcvzuunda heniiz «miistehllk» sifatindan kur- Arap Alemi kac devletten miitesekkildir?!.. Bir arslamn pos-
tulamamis bulunan Tiirkiye'mlzin miilevdzi hiitcesine ta- tundan kirk tilkiye kiirk olur.fakat bunlann hicbiri hirer yavru
hammutii imkdnsiz bir yiik yiiklcmistir. Adedi milyonlan asan arslan olamazlar!
vatan evtddinm yddellerde coluk, cocuk ve vatan hasretiyle Ancak, bir de su nokta belirtilmelidirki; Turk idarecileri -
hvranarak, binbir giicliik icinde kazandigi bir avuc dovizin Ban Devletleri'nin tarihl husdmetkrini celbetmekten cekinerek-
ziydina ve Tiirkiye'nin heniiz nesviinemd halinde bulunan sindi millt hak ve menfaatlerimize blgdne kalmayi itiyad haline ge-
tesebbiislerinin agir bir sadrne He duraklamasina mimcer tirmis hulunmaktadirlar. Bunun psikolojik saiki dsikdrdir.
olmustur. Fiituhdt devirlerimizden b&ki kalan bir tesirle yine
cihdngir
Turkiye; iktisadt, beseri ve stratejik bakimlardan Musul olmak arzusunu tasidigimizin zannedilmesinden cekinilmekte-
olmayan «Klbns» icin - ydlarca oya-
Mes'elesi'yle kiyasi kabil Halbukl Turkiye'nin yanm astrdanberi boyle uzak hedefler
dir.

lamp zaman kaybettikten sonra da olsa - nihdyet zedelenen hay- bir yana, en yahn ve tabii haklarim dahi muddfaa
ve muhafaza
siyetini tdmir maksadiyla fiilen harekete gegmls ve adina hususunda takindigi pasiftavir, bSyle bir zanna asla imkdn ver-
«Bans Harekdti» denilmis olsa bile, buraya karsr asked bir dirmezken, bu tesir altmda kahnarak blnnetice elde edilmesi
gikarmayi gerceklestirmistir. Bu durum, Musul Mes'elesine kabil olan davalanmm dahi yuzustu ve kendi
haline
muteallik olup, -tahakkukunu dziedigimiz- icraal icin daha birukmaktaki agir vebdl asikdrdu:
cesur ve sahsiyetli davranislari talep ve arzu etmek imkdmmizi Turk idarecileri, bu gibi davalardan s&dece halka intikal
arttirmis bulunmaktadir. Ktbris Mes'elesi, bize milletce sunu eden, halkin takip ve aldkasma mazliar olanlarmi «rey
dagi-
yakini bir surette ogretmis olmakdir ki; bugiin Diinya'da hicbir limina vdki tesirinden dolayii, -kerhen ale olsa- ele
al-
milletin, hak ve menfaatlerini kuvvete miiracaat etmeden, rica maya kendilerini mecburhissetmektedirler. Bunun en tipik mi-
ve niyaz yoluyla elde elmesine irrikan yoktur. Hal boyle olunca sali Kibris'nr. Demek ki;Musul Mes'elesi'nde neticeye muessir
Musul icin tutulmasi gereken yol kendiliginden tebelliir et- ciddi ve sahsiyetli bir adim atabilmenin ilk sartt,' burnt haiku
 MUSULMES'ELESl 193
192

maletmektir.
O halde, bugtin vatan ve miiletini seven her ferdin Musul
Mes'elesine §e'niyet (aktualitc) kazandirmak iizere elinden ge-
leni yapmasi hayati ehemmiyeti hdiz bir vatan borcudur. Ya-
zarak, gizerek, konusarak ve akla gelebilecek herturlii vasitayi
kullanarak bu davayi halka maletmege ve bu syrette dev-
letimizin ba§indakileri -rey muldhazalanyla da olsa- matltib UgUNCU BOLUM
olan neticeye imdle etmeye mecburuz. Bu husus bir kere ta-
hakkuk ederse, ekserisi mevki ve itibarmdan baska bir §ey
dusunmeyen ve giinubirlik siydsetin anaforunda donmeye
ahsmis buiunan sozumona buyiiklerin (!) bu mevzuda bir-
MUSUL MES'ELESINBE
birleriyle nasd yarqir bir hale gelecekleri ibretle goriilecektir.
Oyleyse, bu davamn haiine giden yolda ilk hareket, her tarihi
YENt GELIgMELEK VE
kritik anda basiretle davranmasini bilmis olan yiice milletimize JOLGEMIN GELECEGlNE
.diismektedir. Btiyuk Turk Milleti'nin bu i§i topyekUn ve miittehid
bir cdmia hdlinde kavramasi ise, korpe dimagian vatan MSA BER BAKI§
endi§esiyle, temiz yurekleri memleket mes'elelerinin ulvi he-
I- MUSUL MES'ELESINDE YEM GE1 JSMELER
yecamyla dolu vatansever genqlerin dikkat, gayret ve
VE BU GELISMELERlN TARiHf KOKLEKI
aldkatanna vdbestedir. Biz, yarim asirdanberi ifsad ve idldl
a) Ortadogu'daki istikrarsizhk
edilmeye calisddigi halde, din ve tarih suurunu -ilahi bir
siydnete mazhar olarak - muhafaza edebilmis buiunan kiymetli ugiin Ortadogu, Yeryiizu'niin en istikrarsiz bolgelernv
genglerimizin bu astl vazifelerini idrdk ve ifd ederek iki mil- den biridir. Bunun sebebi - kisaca soylemek gerekirse -
yondan ziyade magdur ve mazlumun devam edegelen dh-u Osmanli mirasimn taksimindeki «gayri tabii diizenle-
figdmm dindireceklerine inanmaktayiz. Ne mutlu o giinii me» ve bunun neticesi olan «otoritesizli£» tir.
yasayacak ve yagatacak olan talihii karde§lerimize. Gercekten bazi yerlerde bir kavimler mozayigi olan top-
luluklar tek bir devlet yapilmi;, dijer bazi yerlerde de din, dil,
KABIR MISIROGLU
irk ve hatta cografya birligine ragmen bir millet, bircok
27 §ubat 1975 par9alara aynlarak cesitli devletcikler meydana getirilmistir.
Beylerbcyi/ ISTANBUL Bunlan'n birincisine misal, artik tarihe kan§makta olan Yu-
goslavya, ikincisine misal ise, Arab Alemi'dir. Halbuki, her iki
sekil de, 1789 Fransiz ihtilali'nden beri Batililarca benimsen-
mis goriinen devlet ve millet anlayisma mugayirdir. Peki ama
nicin?!. Acaba kimlerin hangi menfaatleri bimu gerektir-
mistir?!.
 194 MUSUL MES'ELESI
195

Bunun anla§ilabilmesi 19m kisa bir tarih9eye ihtiyac vardir:

dolayi gitgide biitiin insanhga kar§i kinlenmi§ ve ego-
Roma imparatoiiugu'nun bzi^langi^ta sedid bir surettc
istle§mi§tir. Bunda -hi^ §iiphesiz- muharref Tevrat'a daysman
uzcrine gittigi Hiristiyanhgi resmi bir din olarak kabul et-
inaglarimn da rolii biiyiiktur.
mesioden (M. S. IV. asir) sonra bu dinin peygamberini gfiya Bati edcbiyatinda, Yahudi'yi mefkuresiz, hifbir ideal kiy-
garmiha germis, olmak tbhmetiyle itham olunan ve bu sebeble
mete inanmayan, hasis §ahsi menfaatlerini temin hususunda
Filistin'den cikanlan Yahudi'ler biittin Diinya'da Roma her vasitaya ba§vurabilen «vatansiz serseriler» olarak goste-
haldmiycti di§mdaki iilkelere gidip ye:rle{jmi§lerdir. Buralarda
ren sayisiz roman vardir.
da aym sebeble nor ve bakir gorulen, ancak eskicilik nevinden
Tuttugu tahsil ve ticaret yolunda gitgide geligip kuv-
siifli i§lerle ugrasmalarma mtlsaade edilen Yahudiler,
vetlenen ve bunun beynelminel bir sfirette menfaat agmi
umuniiyetle kozmopolit biinyeli biiyiik §ehirlerde barina-
kuran Yahudi, Avrupa'da «Sanayi inkilabi» nm ger9ekle.5m.e-
bilmisjerdir. Zira ufak §ehirlerde insanlar birbirlerini ez-
siyle kapitalizmi dehhame'e§tirmenin bir numarah am ill
berledikleri 19m istenmiyen insanlann ya§amasina miisaid
ohnu§H9 ve boyle bir palazlanma sonunda kendilerinde eski
degildir. Ancak Yahudiler'in yerles.tikl.eri bu yerlerdeki msan-
vatanlarina donme arzulan uyanmigtir. Bu arzunun bir nu-
lar da 9oktan hiristiyan olmu§lardx. Bu durum, kendileri icin iki
marah Smili Viyana'da «Neue Presse» Ga-
yayinlanan
hususta karli, bir hususta zararh olmu§tur. K&r saglayan hu-
zetesi'nin muhabiri Thcodor Hcrtzel'in «Der Judenstaat»
suslar, tahsil ve ticarettir. Zira biiyiik §ehir, biiyiik ticaret ve
(Yahudi Devleti) isimli eseri yazmasi ve 1892 yilmda
yiiksek tahsil imkam Yeryuzune dagilmi§ ve bolunmus,
saglar.
Isvicre'nin Basel sehrinde ilk siyonist kongresini toplamasiyla
aileler olmalai'i da bu hususa yardim etmi§tir.
bu «Filistin'e donme» arzulan alevlenmi§tir. Siyonizmin ku-
Zarar saglayan husus ise, buyuk §ehirlerde ya§ayan in-
rucusu sayilan Hertzel'in gun Diinya'nm bir numarah zengini
sanlann tabiatla ha§irne§ir olan kbyliilere nazaran hayat ve
olan Rocild Silesinin maddi destegini saglamasi beynelminel
hidiseler kargisinda 9ekingenligi, cesaretsizligi tabiat haline
siyaset arenasinda elektrik cereyani gibi goriinmez bir kuvvet
getirmeleri ve nufuslannm artmamasidir. Her iilkede niifusu
halmde milletlerin tabii arkasma saklanan si-
siyasetleri
artiran koylii unsurudur. Bugiin Diinya'da takriben yirmi be§
yonizmi milletlerin batip 9ikmasinda numarah amil haUine
bir
milyon Yahudi vardir, Bunun tamami §ehirde oturdugundan
getirmistir. O giine kadar Osmanh'nin kar§ismdaki Hiristi-
Yahudi niifusu asirlardan beri yerinde saymaktadir. Diinya'nm
yanlik taassubu, bbylece siyonizmin giidumiine girmi? ve mil-
higbir iilkesinde memur ve i§9i olarak istihdam edilmeyen, as-
kerlik meslegine ahnmayan yahudi igin tahsil ve ticaret adeta
119- Bu ba§ari da Yahudi dehasinin (!.) eseri degildir. Zira Yahudi
mecburi hale gelmi§tir.
Sanayi inkilSbi'ndan soma iktisSden geli^erek, eskicilikten, antikaciliga, an-
Bugiin Yahudiler, su iki silahi miithi§ bir surette kullanarak
tikacthktan sarratliga, sarrailiktan bankerlige yiikselmesini; mal varhgim
gbriinmeyen gizli bir Cihan imparatorlugu mevkiine yttksel-
nakid (efektif) olarak muhafaza etmi^ olmasina bor^ludur, Bu ise, omm
raiftir. Bu keyfiyeti onlann olmayan dehasiyla izah edenlere zekSsimn degil, icinde bulundugu cemiycte kar^i tagidigi giivensizlik his-
katilmam. Yahudi bu yolu mecburt olarak tutmus, ve her millet sinin bir neticesi olarak ortaya 5ikmi§tir. Kendini tehlikede hisseltigi anda
tarafindan (Osmanh han"9) hor ve hakir goriilmus olmaktan mal variigiHi §niden bir torbaya koyup ka^abilmesi ifin onu nakid olarak
elinde bulundurmasi gerekmi§tir.
 196 MUSUL MES'ELESI KADlR M1SIROGLU

letlerarasi ihtilatlar Yahudiler'in gaye ve rollerini anlamadan 6z menfaatini takib edemez bir duruma gelmis, bulunuyordu.
izah edilemez bir duruma gehni§tir. Tipki bugiinkii Amerika gibi.
O giin sanayiin bir numarali devleti ingiltere'ydi. Amerika Yahudiler'in kendi maksadlari icin ingilizleri kullanabilmek

heniiz infiratci siyasetine devam ediyor ve «Eski Dimya»mn hususunda cok giizel bir bahaneleri vardi: Petrol. Bu siralarda

ijlerine kansmryordu. Bu sebeple Yahudiler ingiltcre'yi ka- Kuveyt, Musul ve iran'da gfiya arkeolojik cahsmalar ba-
rargah olarak sectiler ve bu devletin siyasetinde cok miiessir hanesiyle petrolden haberdar oIunmu§, bunun da gelisen
bir rol oynamaya basfadtlar. ingiliz sanayii ifin ehemmiyeti takdir olunmaya bastamisti.

Osmanh tarihinde hiyaneti su gbtiirmez bir gercek olaniM
Kavaiali Mehmed Ali Pa§a'mn Kiitahya'ya kadar gelmesi,
devletimizi Rusya'nm kucagina dusurmiis, bundan
inuvazenesi bakirmndan rahatsiz olan batihlann ve hasseten
ingilizler'in 1853 yiiinda Osrnanh'nm yanmda Ruslar'a kar§i
«Kinm Harbi»ne katilmi§tir. Ancak az sonra ba§ta Jngiltere
olmak iizere diger batihlar yavas. yavas. Yahudi
siyasetten ayrdip yeniden sedid bir Osmanh diismam
silmisjerdi. Hattakendi Sz menfaatlerine ragmen!.. Mesela
Dflhiyane siyasetiyle bu yeni ingiliz ve Yahudi emellerini kav-
ramakta gecikmiyen ve ilerleyen sanayi rekabetiyle Bahh'lar'i
birbirine diisurerek rahat nefes almak isteyen II. Abdiilhamid
devletler
sanayiin ikinci devleti olan Almanya'ya «Nach Osten» (§arka
Dogru) siyasetini telkin ve bunu takviye icin de bazi im-
tiyazlar bahseylemi§se de Alman'lar kendilerinin Osmanh
giidiimiiyle bu tarafmdan imale edildikleri bu rolii layikiyla oynayamamistir.
ke- Buna ragmen I. Cihan Harbi ingiliz-Alman sanayii rekabe-
tinin bir mahsulii olarak ortaya cikacak, fakat ne yazik ki. Sul-

1877-78* Tiirk-Rus harbi sirasinda Ingiliz'ler once seyirci tan Abdiilhamid mason gudumiindeki ittihat Terakki ko-
Osmanh, ken-
mitecilerince tahttan indirilmis bulundugu i9in
kalmi§ sonra da Ruslar'm Yesjlkoye gelmis. olmasmdan duy-
dukian endise ile Rus Baskumandam Grandiik Nikola'nm disini icten i§gal etmi§ hainler ve gSfillerce de Yahudi siyast
-kilicma dayanarak dikte ettigi Ayastofanos Muahedesi'ni iptal emellerine gbre idare edildiginden me§'um yuahs onlenemi-
ettirerek, Berlin'de yeni bir Kongre toplatmij ve Ruslar'i yecekti.

kazanclarimn cogundan mahrum birakmi§lardir. Kendi oz men- Osrnanh'nm mirasi uzerinde yeni bir diizenleme yapmanin
faatlerine ragmen, diyoruz, ciinkii, bu sirada Hindistan'a bas. amili olan ingilizler, bunu Yahudi menfaatine gore planla-

yerlesmij olan ingilizler, Tiirkistan'i zaptetmis olan Ruslarla yacak bir telkin kaosu icinde bulunduklarmdan ortaya bugiin
bugiinkii Afgan Daglari'nda daimit bir catisma halindeydiler. cogunun hududlari cetvelle cizilmis. Arap devletciklerixikiver-
Ruslar'm Osmanli topraklannm buyiik bir kismim ele mistir. Bu maksadi kavramaya biiyiik bir Arap Imparatorlugu
hayaliyle kandrnlarak Osmanh'ya kar§! kullamlmis. olan Jerif
gecirmeleri ingiliz menfaatlerine aykiriydi. Lalrin bu devlet,
Hiiseyin Pasa'mn macerasi en iyi bir misaldir. Kendisine sa-
coktan beri Yahudi menfaatlerinin anaforuna kapilmis, kendi
dece Hicaz Kralligi verilmi§, Necit'te Suudi'ler full bir de-

rebeylik halinde ibka edilmij, §erifin mtistakbel sizlanmala-

120- Gercekten, Kavaiali Mehmed Ali Pasa'nin hainligi miinaka§a

kaldirmaz bir gercektir. Zira, inkilabci bir zihniyetle 1826 yilmda Yenicerilik
rma kar§i diger bir alternatif olarak elde tutulmu§, birkac
ilga cdilmi§ ve tabii olarak da heniiz yeni bir ordu kurulamamis olmasmdan Roma harabesinden baska bir sey bulunmayan Amman Koyii
istifade ile Kiitahya'ya kadar gelen M. Ali Pafa, devleti Rusya'mn kucagina merkez ittihaz olunarak, sagdan-soldan kirpma bir avuc arazi

dii§urmu§tiir. Tafsilat icin i§bu eserde yer olan 15 numarali nola bakmiz.
 198 MUSUL MES'BLESi KADiR MISIROGLU 199

ile Urdiin diye bir devletcik uydurulmus, Hicaz Kralhgi'na Bu arada sunu da belirtelim ki:
bitisik olmasina ragmen O'nun basina §crif in bir oglu kral ola- Vaktiyle Theodor Hertzcl'in Rotild'in gdzunii korkutup
rak ge9irilmi.s, diger oglu da yine Hicaz Kralhgi'na bitisik Irak' O'nu kendi davasma destek9i kilmak maksadiyla Almanya'mn
-manda statiisUnde de olsa - devlet sekline biirunduriilerek, Bayern Eyaleti'nde mahalli bir gazetede yaptimus oldugu Ya-
O'nun basina gecirilrrujtir. Kisacasi Yahudi'nin kolay kolay hudi aleyhtan ncsriyatin hesapta olmayan bir yan neticesi
boy bljiijebilecegi kii9iik kiiciik devletcikler ihdasi yoluna gi- zuhur etmisti. Bu da Munih'te niivelenen Nazi Partisi'nin Ya-
dilmis ve bunlar arasina da gayntabii hududlar ve birbirlerine hudiler'esoguk bakmasiydi. Bunu biraz daha tahrik ile Al-
karsi kabarmaya muheyya igtihalar ile daimi ihtilaf tohumlan manya'dan bir kisim Yahudi'nin rahatsiz edilip kacmalarim
ekilmistir. §crif Hiiseyin Paja'nin, ba§langictaki ingiliz va- saglamak Uzere Nazi iktidanmn ilk yillannda ortaya 9ikan Ya-
adleriyle ortaya cikan su durum arasindaki tezat dolayisiyla hudi tedhi§ hareketleri Hitler'i onlarin bekiediklerinden 90k
sizlamnalarrndan rahatsiz olduklannda da diger alternatif olan daha biiyiik ol^ude Yahudi aleyhtan yapmistir. Bugtin israil'in
Suudiler'e destek vererek burada yeni bir diizenleme yoluna kurulmasina miincer olan niifus kesafeti Hitler Almanyasi'nda
gitmislerdir (1932). Eger Suudi Arabistan denilen topraklarin ortaya 9ikan Yahudi aleyhtarligi. sayesinde mumkiin olmustur.
iizerinde Suriye veya Irak'taki kadar niifus tekasufu (yogun- Siyasette yan tesir hcsabi yapabilmek gSyet gii9tur. Snf §u
lugu) olsaydi, burasmi da birkaf devlet9ik Mline getirecekleri h§dise bile Yahudiler'in sanildigi kadar ileri goriislu
muhakkakti. °
olmadiklanni, sadece ciddi ve beynelmilel surette teskiiStlan-
ingiliz'in kendi nam ve hesabma kovaladigi menfaat petrol, mamn neticesi olarak bugiinkii dumma geldiklerinin aldatmaz
Yahudi'ninki ise, Filistin'di. Yahudi, ingilizi petrol hu- bir dclilidir.
susundaki maksadmi tahrik ederek kullamyor ve kendisi de Ortadogu'yu Yahudi telkinlerine istinaden bdltik porfiik bir
boylece Filistin'i ele ge9irmek gayesi pesinde kosuyordu. hiile getiren jngilizler'in cetvelle 9izilmis hududlariyla ihdas
Lakin Dunya'nm her yerinde miireffeh bir hayat yasayan edilmi§ devletciklerden bill de frak'tir. Kendi miitteflkleriyle
Yahudiler bizden sonra Filistin'e yerlesmis bulunan ingiliz- dahi arasinda meseleler olan ingilizler bir kiskntmaci Ermeni
ler'in miisaadesine ragmen, gidip Filistin'e yerlesmiyorlardi. aiaciligiyla Maras ve Antep hadiselerini 9lkartnns, bununla
Gidenler bazi fanatiklerle issiz, gttjsiiz takumydi. Meshur Fransiz ordusunu yrpratims ve onu petrolsiiz Suriye'ye ite-
Kudus Mustusii Emin el -Huseyni bugiinkii Afgan miicahidreri bilmi§tir. Irak, kendisinin asirlardan beri bilinen neft yani ham
gibi bir gerilla cephesi kurmus ve bununla Filistin'e gelen Ya- petrol yataklan dolayisiyla istihasim kabartiyordu. Dev-
hudi muMcirleri bir hayli tedirgin etmekteydi, Bununla be- letimizi 30 Ekim 1918'de menhus Mondros Miitarekeni-
raber gelenler pek azdi. Halbuki 1917 de ingilizler hariciye ve- mesi'ni imzalamaya mecbur birakan sartlar, basta kahraman
killeri Lord Balfour'un adiyla amlan bir beyarmfaie ile sanilan birtakim hainlerce ger9eklestirilmi§ olan Filistin He-
Yahudiler'i Filistin'e adeta davet etmislerdi. Bu tarihde zimeti'ydi. Bu sayede kuzey ve kuzeydoguya yonelerek ser-
«Bolfour Dek!erasyonu» denilir. Bununla her isteyen ya- best9e ilerlemeye devam eden ingilizler, tniitearekenin imza
hudinin Filistin'e gidip yerlesmesi onflndeki hukuk! ve fiili en- edildigini duymadlklan iddiasiyla ileri hareketlerini siirdiirmiis.
geller ortadan kaldmlmis bulunuyordu. ve 2 Kasim 1918'de bizim bzbebz mahmiz olan Musul
 200 MUSUL MES'ELESI KADIR M1SIROOLU 201

Vilayeti'ne girmi§lerdi. 30 Ekim 1918'de fiilen elimizde bu- 1926 Yihnda iran petrollerini miistereken isletme teklifleri
lunan araziyi asgari vatan, kabul eden Misak-i Milli'ye na- kabul gormeyen ingilizler, iran'da ihtilal yaptmms ve «Kacar
zaran bizde kalmasi gereken Musul, arzettigimiz gibi haiz bu- Hanedam»m devirerek Albay Riza Pehlevi'yi destekleyip ah
5
lundugu petrol zenginligi dblayisryla Ingilizleri'n ijtihasim ilan ettirmisksdi.Bu suretle iran uzerindeki emellerine de
kabartmaktaydi. ula§misjardi.Lakin bu ulke Alman Harbi'nde maglub Al-
Bu sebeple ingilizler icin «petrol» dolayisryla Irak, Ya- manlari takib etmekte olan Ordulan'nin Rus ijgaline maruz
hudiler icin de Filistin vaz gecilemez asll davalardi. kalmijti. Bu durumdan ancak Amerika'mn dayatmasi sonunda
Bizim Irak'la olan hududumuzun, Musul haricte birakilarak kurtulabilmijti. Ancak iran'da bir hayli zaman kalrms, olan
nasil cizilebildiginin hikayesini daha once tafsilatiyla arz Ruslar, bircok yerli komiinist turetip bunlan
teskiiatlandir-
etmis, bulunmaktayiz. Burada ehemmiyetle tebariiz ettirilecek rmsbrdi. Sol goriisju insanlan semsiyesi allma almak
isteyen
bir diger husus §udur: Basvekil Musaddik'm petrolleri millilestirmesi ile basteyan
Alem-i islam'i Yahudi'ye kolayca yem olabilecek §ekilde istikrarsizlik uzun maceralardan sonra iran'da Ingilizler'in ye-
devletcikler haline getiren ve lidersizlesriren
kiiciik kiiciik rini Araerikahlar'm almasira intac etmistir.
de bu surette hem iktisaden giicsiiz hem
ingilizler, Tiirkiye'yi II. Riza §ah Pehlevi, tam bir amerikanci
siyasetle ulkesini
de miiessir olduklari inlalap hamleleriyle manen bu alemin idare ederken iki grup muhaliii ortaya cikmisur.
Solcular ve
basma gecemeyecek §ekilde kendi benliginden ve tarihi din sinifi,..

§ahsiyetinden uzaklasUrmisJardir. Bu statu icinde Turkiye Solcular, agir bir devlet toriirii altindaydilar. Zira sah,
ba§ta Musul olmak iizere Halep, Antakya, Klbns, Adalar, onlann amil oldugu bir ihtilalde, kendi kullandigi bir tayyare ile
Bati Trakya ve Batum gibi Misak-i Milli'ye dahil stratejik Roma'ya kactp canini gttcliikle kurtarabilmis. oldugunu
ehemmiyeti haiz bblgeleri her terketmi§ ve herade hatirmdan aslS cikarrmyor ve onlara nefes aldrrmtyordu.
mustakbelde talep etmemek taahhiidii altina girmis, olan bir Diger taraftan uyustarucu ticareti yapan veya kullananlara
iilke olmu§tur. Yahudi gudiimundeki ingilizler, boylece bize karji da tutumu oldukca sertti. Zira bu illet ictimaj bunyeyi
tabut gibi icinde kimildama imkam olmayan hududlar cizmis. miithif bir surette kemirmekteydi. Buna mukabil din smtfina
ve bu hududlar haricindeki haklanmizi, el suriilmez memnu kar§i diismanca hareket ettigi sSylenemez; Onlara
biganeydi.
meyvalar haline getirmi§tir. Fakat devleti hergiin biraz daha batililastayordu.
Din
smiftnin muhalefeti de bu sebebe dayamyordu.

b- Kfjrfez Harbi Bu minval iizere ulkesini idlre eden Riza $ah her yil Av-
rupa ve Amerika'ya gider, plajlarda, sefahat
ingilizler,Yahudi giidumvinde Ortadogu'ya el attiklarrnda, alemlerinde
dolasirdi. Zaman zaman sihhi kontrolden gecen Jah'a Hu-
bu hareket sirf «petrol»e degil, aym zamanda «Hindistan Yo-
meyni ihtilSlinden takriben iki yil once «kanser» teshisi ko-
lunun Emniyeti» mulahazalarma da istinad ediyordu. Bu yiiz-
nulmus. ve doktorlarca kendisine tahmini iki ila
den Malta, Kibris ve Siivey§'e yeriesmis.ler ve iran'la da ala- tic yil omiir
bicilmisti. Bunu Amerikan entelijansmdan ba§ka hie
kalanmaya ba§larni§lardi. Orada da gtiya arkeolojik (!.) ara§- kimse bil-
miyordu. Hatta §ah'in kendisine bile sSylenmemi§ti.
tirmalar yapiyorlardi, Hakikatte ise petrol aramaktaydilar.
 202 MUSULMES'ELESl KADIR MISIROOLU 203

Bu durum Amerike'nin iran'daki menfaatleri bakrmindan cogaltarak halkin arasinda yaydilar, Bu sflretle niimayislerin

Once 1926 da Ingilizlar'in yaptigi gibi yeni

fevkalade mubimdi. capi btiyiiyiince Iran ordusundaki Amerikanci subaylara da

bir ihtilalle hanedan degi§ikligi dusuniUmus, sonra ihtilalle niimayislere katilma talimatlan verildi. Bu durumu goren §ah
gclen idarelerin artik dmurlii olamiyacagi mulahazasi ile bun- daha fazla kan dakiilmesini onlemek iizere tilkesini terketti.

dan vaz gccilerek bir balk kahramam tiiretmek esasi iizerinde Bu surette ummadigi bir destekle iktidara gelen Humeyni sol-

rautSbik kahnmisti. culara bekledikleri tavizi vermedi. Sirf Beni Sadr'j reisicumhur

t§te iran'da §ia'mti iktidar olmasi bu dUgiincenin eseri ola- yapmakla iktifa etti. Bununla tatmin olmayan solcular, daha
rak veCihan Siyonizmi'nin buna ye§il is,ik yakmasi fazla hak isiediler. Alamayinca Amerikan Biiyiikelciligi'm
sayesinde mumkiin olabilmi§tir. §6yle ki: bastiiar. Bununia iic maksad takip ediyorlardi:

soma bo§lugu 1- Humeyni'den daha fazla taviz koparmak iizere O'na

§ah'in kanser olmasi, kendisinden bir otorite
dogma tehlikesini ortaya cikarmi§, bu durumu yeni bir ihtilalle Amerika'nin dolayisiyla Yahudinin, sagladigi deslegi ispat
bertaraf etmek isteyenlere bir halk hareketiyle birlesmek ta- edecek vesSik elde etmek ve bununla Humeyni'yi tehdid
raftan olanlarm fikirlerini kabul ettirmeleri yiiziinden, henuz etmek.
Humeyni ortada yokken dinci grupla dirsek temasim intac 2- Humeyni, «yapmaym, etmeyin» derse, aralanndaki mu~
etmiftir. Amerika'nin daha emin bir tabirle Siyonizm'in bundan halefeti su yiiziine cikarmak,

bekledigi, bagta Tiirkiye olmak iizere tslam Alemi'nin her 3- Amerika bu duruma razi olmaz da, fiilt bir hareket ya-

tarafinda bir sii-sunni causmasi idi. Tiirkiye'de Mara§ ve parsa, 1920 Azerbaycan iggalinde oldugu gibi Rusya'ya
Coram Hadiseleri'nde kiiciik capta tatbik mcvkiine konulmu§ dSvetiye cikarmak.
olan bu ihtilafi Alem-i isHhn capinda §umullendirmek bu Solcular bu iic g^yenin uciine de ulasamadilar. Ondbrt ay
sonra §ah'in Amerika daki paralarindan bir kismmi almak mu-
1

sayede mumkiin olacakti. Zira misyonu bi-

iran'm tarihi

linmekteydi. Bu yiizden Yahudi gudiimiindeki Amerikan en- kabilinde Amerika'nm Buyukelciligi'ni tahliye ettiler. Bu defa
tellijansi bir lideri agrandize edip (buyutiip) on plana cikarmak sflikastlere giriftiler. Basta Behisti olmak iizere ihtilalin ileri

ijin te§ebbiise ge9mi§ ve bu maksadla yurt dismda bu- gelen pek cok sahsiyyetini yok ettiler. Bu durumda dahilt
lundugundan dolayi Humeyni secilmi§tir, O sirada Tiirki- idarede stkmtiya dtisen her lider gibi Humeyni de careyi bir
ye'deki ikametinden usanan ve Evl&d-i Resul'den birisinin dis gaile ihdas etmekte buldu.

idaresinde bulunan Fas'a gitmek iizere Paris'e gelcn Hu- Qok eskiden beri Bahreyn Adasi'na bagll bir anlasmazllk
meyni anda husust bir talimatla harekete gecmis, te-
bir yiiziinden Irak'la Iran arasinda silah yarisi vardi. Diger ta-

levizyon, gazete ve radyo muhabhierinin iizerine u§iismesiyle raftan imamet sistemi'nin tabii bir icabi olarak, Irak'taki mu-

on plana cikanlmi§, ba§ta Beni Sadr olmak iizere Paris'teki kaddes §ii makamlan Humeyni'nin kontrol ve idaresi altinda
solcu talebeler ki onlar da her yerde Yahudi gudurmin-
- bulunmahydi. Bu sebeble iran'da siiligin resmen hakim
dedirler - hususi bir tHimatla Humeyni'nin etrafmda top- olmasi, taiihteki Fatimi Imparatorlugu'nu gerceklestirmek
landilar. Amerikan ajanlan Humeyni'nin beyanlanm giinii istikametindeki arzulari uyandiracak ve bunun bir hazirhgi

guniine Tahran'a tasiyip kendi biiyukelcilik binalannda olmak uzere Iran, basta Tiirkiye olmak iizere her miisluman
 204 MUSUL MES'ELESi KADiRMiSIROOLU 205

iilkenin dahilinde az 90k mevcud olan §tJleri mecburen bahsetmek Yahudilerce gii9 degildi. Dengesiz silah sati§iyla
teskiUuiandtracak ve bunlarla kendi rejimini o iiikelerde de bunu bir giinde yapabiiirlerdi. Ancak bu takdirde Irak'a anor-
ge^eklestirmek gSyesi pesmde kos.acakti. Bu gayenin ilk he- mal derecede kredi ajmak gerekiyordu. Fakat tehlike O'nun
defi hig suphesiz mukaddes §11 makamlari sebebiyle Trak petrol zengini diger komsulari i9in de varid hale getirilse, bu

olmak gerekirdi. Bu lazime yiiziinden Humeyni Irak'a ulkelerin petrol zenginligi de Irak lehine silali alimmda kul-

saldirmak iizere seferberlik il&t etti. I5 muhalefeti bastiracak lanilabilirdi. Bunun 19m once iran'a biraz fazlaca silah sattilar.

bir di§ gSileyi ilk defa Irak'a kar§i harekete ge9erek elde ede- Iran «Safak Harekati» denilen bir gahlamjla ortaligi vel-

cekti. Bunu kavramakta gecikmeyen Irak, ertesi gun iran'dan veleye verdi. Bu durumdan istifade i9in Kuveyt ve Suudi Ara-
evvel davranarak hiicuma ge9ti. bistan'daki Alevtler iran'i bir kurtarici olarak karjilamak

Diger taraftan Vietnam Harbi'nden bu yana silah stoklan hazirhgi ifinde gfisteriler yaptilar. Bu, belki de - Yahudi tab.-
bir hayli kabarmis. bulunan siyonistler, bu harbi ganimet bilip rikiyleydi. Fakat o devletler Iran galip geldigi takdirde biinye-

tahrik ettiler. Her ikisi de petrol gibi bir zenginlige sahip olan lerindekiMevi unsurun cesaretlenmesinden miinfail olarak
Yahudi silSh tiiccarlannm kasasina ak-
iki iilkenin servetini Irak'a destekolmaya dogru imale edilmi§ oldular. Bu yiizden
tarmak ifin bundan, uzun bir miiddet istifadeyi saglayacak bir Suudi Arabistan'm tahminen 100 milyar dolar, Kuveyt'in ise
plaolama yaptilar. Buna gore iki taraf da birbirinin petrol ku- 15-20 milyar dolar, Irak i9in silah bedeli odemesi gibi bir
yulanna hiicum etmeyecek, petrol yiiklii tankerlere durum ortaya gikti. Bununla Irak sahlanmca Humeyni meshur,
ilismeyecek ve bbylece petrol paralan silah tacirlerinin ki; «- Zehir i9seydim de Irak'tan ateskes talebinde bu-

bunlar yiizde 96 nisbetinde yahudidir, kasalarma akacakti. Bu lunmasaydim!..» mealindeki sfizii soyledi ve harb bitti.

karli ticaretin uzun miiddet devam edebiimesi i9in, niifusu az LSkin bu soz Iran'daki gurur incinmisUgini sergiliyordu.
olan Irak'a fazla, niifusu fazia olan Iran'a ize az silali satilmasi O'nun bu maglubiyeti hazmetmeyerek ileride yeniden to-
gerekiyordu. parlanip harekete ge9ecegi muhakkakti. Lakin araya bir baska

Bu takdirde yeni§emeyen pehlivanlarm giire§i nihayete er- miiessir girdi. §6yle ki:

meyecegi gibi bu harp de uzayip gidecekti. Alem-i Islam'da irkcilik Yahudi'nin tahrikiyle ba§lamt§tir.
Nitekim oyle oldu. Fakat bir miiddet sonra petrol ku- Osmanli'mn yikilisnn luzlandrracagi 19m beynelmilel si-
yuiarma hiicum etmemek, petrol tankerlerine taarruz- et- yonizmin giidiimiinde, Osmanh anasmn Amavutluk'tan
memek hususundaki diizenleme, harbin getirdigi onlememez Yemen'e kadar her birinde irk9ilik faaliyetleri goriilmiisttir.
birtakim sebeblerle, bozulunca bu harbi durdurmak karan Bunun Arap Alemindeki meshur miirevvici Niisir'dir. Lflkin bu
akhlar. Zira petroliin ziyan olup gitmesine razi olamazlardi. alemdeki irkfilik faaliyetinin en tehlikeli safhasi yine Yahudi
Lakin bu harb nasil bitirilmeliydi ki; ileride yeniden ba§lasm!. giidiimiinde hrristiyan araplarca ger9ekle§tirilen BAAS
Eger Iran gSlip gelirse, Irak bu maglflbiyeti niifusunun azhgi PARTISi olmusmr. Bu partinin kurucusu Misel Eflak adinda-

sebebiyle hazmedebilirdi. Lakin Irak galib gelirse, iran'da bir ki Hrristiyan arapti.121 O'nun sabik israil basvekili Golde
gurur kinkligi kalacak ve bir miiddet sonra toparlanip yeniden
121- Baas Partisi'nm kurucusu Misel Eflak her ne kadar «Hiristiyan»
harbe ba§lamasi imkan dahilinde olacaktt. Irak'a bu galebeyi
oldugunu sftyliiyorsa da bizce 0, halis bir «yahudi» dir. Zira Yahudiler
 MUSUL MES'ELESi KADlR MIS1R0GLU 207

umfimi hava hiikumet aleyhine donmustur. O da aynen Hu-

Mayer'in damadi oldugunu bilmek bu hareketin temel saikini
kavramak ic^irs kafidir. Baas Partisi'nin tic tcmel gayesi vardir: meyni icin evvelce izah edildigi gibi ic muhalefeti
bastirmak
1- Araplan birlcstirmek.
gayesiyle bir dt§ gaile ihdas etmenin liizumuna inanmis ve

2- Araplan kalkmdirmak.
bunun hedef aramaya koyulmustur. Hazjr elinde anormal
icin

3- derecede varken birine saldirmah, bu saldm.51 hakh

silfih
Araplan geriletmis. olan (!) tslamiyet'ten kurtarmak.
gostermeli ve dikkatleri di§anya cevirmeliydi.
Filistin.Araplari'mn en az yiizde yirmibesj Hiristiyandir.
Arap Alemi'nde Osmanh'ya yikih? hcngamrnda
arkadan
O
biliyordu ki; 1983 yilmda Amerika iran'm ilerleme teh-
likesine karsi Irak'i ikiye bolerek yansim Turkiye diger
kursun atmis olanlar, ifte bunlardir. BAAS
daha 50k Partisi
Hiristiyan Araplar'in ve esas gayeden haberi olmayan Mzi
yansim da Kuveyt'e vermek istemisti. Bu suretle Turkiye ile
Kuveyt muttasil hale gelecek ve Turkiye, Kuveyt ve Suudi
gafil ve Tiirkiye'deki lalk kafalar gibi Islam'dan kopmus kim- .

selerin destegiyle iki iilkede iktidar olabilmistir.

Arabistan arasinda yeni bir pakt kurulacaktt. Turkiye bu yeni
. Suriyo ve
pakt ile Nato arasinda kiiprii vazifesi gorecek ve
Suud'daki
Irak, ikisi de halkm destegiyle degil, ihtilal suretiyle!..
Saddam Amerikan menfaatleri icin Turkiye aractligiyla Nato yeni bir
i§te bdyle bir partinin lideridir. iktidara gelir gel-
vazife (fonksiyon) deruhte etmek vaziyetine
mez biitiin Irak'ta Miisliimanlar'a kan kusturtmustur. Lakin getirilecekti.

Iran-Irak harbi dolayisiyla programim gerceklestirmek imkani-

Bu plan NEW STATESMAN gazetesinde ifsa edilmis,
Iran ve Rusya'dan ce§itli aksiilamellerle karsdanmis, Tiirki-
m heniiz layikiyla buiamamisur. Buna ragmen Irak'taki hayat
ye'deki kumandanlar arasinda bu hususda goriis birligi hasil
miislumanlar icin, bizim birinci reisicumhur devrindekinden
olamamis, buna ragmen o gun Turkiye'de Genel Kurmay ikinci
daha §iddetli bir menfilik arz eder.
Gayeye ulasmak icin her ttirlu tethis ve yalam mubah Baskam olan Oztonm, Suudi Arabistan'a gitmis, Suud ga-

gbren Saddam, onbinlerce gayn muharip kiirdii zehhii gazla 50 bin muallim Turk askerinin Suudi Arabistan'a ge-
zeteleri
leccgini yazmtstt.Turkiye de bu istikametteki isteksizlige
imha etmis, kendilerine Tiirkiye tarafindan sahib olun-
ragmen, Amerika'nm talimatiyla ihtiMl yapmi§ olan ruesanm
masindan korktugu Kerkiik ve Musul Turk'lerini techir edip
istemiye istemiye de olsa bu maksadla «ijevik Kuvvct» de-
dagitmis. ve Iran - Irak harbi boyunoa onbinlerce Irak'lr
nilen bir yeni ordu teskili yoluna gidildigi, bunun Giiney-
muharibin cesedini buzhanelerde saklayarak halkm maneviya-
dogu'daki anarji icin gosterilmeye calistldigi Saddam'ui
tim (moralini) yiiksek tutmaya cahsmis, bunlar arandikca
Iran'da tiserS (esirler) kampinda olabileceklerini soyleyerek
malumuydu. Diyarbekir havaalanmin AWACS ucaklannm
inijine miisaid hale getirilmesi hususundaki
i§i savsaklamistir. caltsmalari
Lakin harb bitip de iran'daki
yakmdan takip gibi bir zahiri gaye ile fakat alsinda bu maksad
csirlerin listesi ortaya cikmca,
hergiin iic-dbrt bin cesedi buzhanelerden ctkarmasiyla Irak'ta
icin Tiirkiye'ye bir Amerikan heyeti gelmis ve bu heyeti
ta§iyan U9agm Sivasla Erzurum arasinda diismesi sonucu
sflnnetKiz oldugundan bir hiristiyana asla kiz vcrmezler. Onlara g5rc icindekilerin kamilen olmu? bulunmalarma bizimkilerin is-
sUnnetsiz erkek murdardir. Halbuki Misel Eflak -yukanda ifadc cdildigi gibi teksizligi de eklenince bu husustaki Amerikan planmda bir du-
- israil eski Golde Majirm damadidir. Demek ki;
baavekillerindetl
hiristiyan olmasina imkiin yoktur. Mes'um roltimi yahudi oiarak oy-
raklama olmustu.
nayamayacagi 19111 «hlristiyan» maskesi takmistir.
 208 MOSUL MES'ELESi

Bunlan bilen Saddam hazir ortada GAP dolayisiyla su-

yunun kesilmesi gibi bir bahane varken, ilk once Tiirkiye'ye
hiicumu dusilnmtistur. Lakin elindeki silahlar menzil
bakimmdan buna miisaid olmadigmdan uzun men-
bir miktar

zilli silah almak liizumunu hissetmistir. Bunlarm, dikkati

gekmemek 19m bir miktarmi Fransa ve Almanya'dan, bir mik-
tarim ise ingiltere'den ismarlayip almistir. Fransizlar ve AI-
manlar bunu karh bir ticaret sayarak arkasina dusmemis,
lakin ingilizler Saddam'm bu silBhlara neden ihtiyaf
duydugunu arastirmca O'nun Tiirkiye'ye tecaviiz niyeti tasidi-
gmi anlamislar ve bundan bilyiik bir endiseye kapilmislardrr.
Zira Varsova Pakti gibi heniiz dagilmanus bulunan NATO
dolayisiyla boyle bir tecaviiz halinde Tilrkiye'ye yardim mec-
buriyetinde kalabilirlerdi.
B11 endiseyle Turk Hiikiimet'uii haberdar ettiler ve Istanbul
limamnda bu sihthlara el konuldu. Cehennem topumuymus, su
borulanmiymis gibi Turk gazetelerine aksetmis olan hadise-
lerin icyfizu budur.

Lozan'da 9izilmi§ olan hududlarin disma bakmayi SU9

sayan, bundan doiayi Turk Musul'da olup bitenlere gelip
ge9en hukiimetleriyle bigane kalmis bulunan Turk Hukiimeti,
Saddam'm bu tutumu kar§isinda soke olmug ve 4 Haziran
1990 tarihinde Tiirk Basvekili kalkip Bagdat'a gitmistir. Sad-
dam'la arasmda ge9en konugma ibret vericidir. Tiirk Ba§vekili
tarafindan Saddam'a Iran-Irak harbi dolayisiyla kendilerine
muzahir davranmi§ olmamiza ragmen bize tecaviizii dii§iin- BEHSETLi BIR IFSAT:
miis olmasmin sebebi sorulmus, o da GAP dolayisiyla su- Bahsi ge?en New Statesman (ingiltere) Dergisi'nin, 14
yunun kesildigini ileri surmiis, bunun sebebleri izah edilince, Mayis 1983 tarihli nushasinda Tiirkiye'nin Amerika destegi ile
gayesini gizlemeyerek, Irak'i isgal etmek iizere bulundugunu ifsa eden makalenin
«- Tiirkiye'nin sonunu gdrmiiyorum. NATO bitti,
iyi bashgi altta bu is i9in Tiirkiye'ye gelmis olan Amerikan
Hey'eti'ni tasiyan U9agm diistiigu yeri gBsteren harita (not: Bu
Amerika'mn destegi yok zaten, sonunuz ne olacak merak
U9aktakilerden tek bir fert bile kurtulamarms. ve bu yiizden
ediyorum.» demistir. Buna mukabil Basbakan Yildinm Ak-
plan askiya ahnmistir. Biz Evren'e endirek bir rapor gbnderdi-
bulut da:
gimizde (1981) bu Amerikan plamndan haberimiz yoktu.)
 MUSULMES'ELESI

«- Dogru soyliiyorsunuz, Diinya'nm §e§itH iilkelerinde 90

milyon Turk ayaklanuu§. Agagida birtakim olaylar var,

bunlar Tiirkiye'ye gelmek istiyorlar, bizim topraklanmiz
bun an barindirmaya yetmiyor. NasiK geni.$leyecegiz, onu
I

diinuguyoruzw demi§lir.i22
l§te bu gerginlik icinde Tiirk heyetinin Bagdat'tan
aynlmasmdaii sonra Saddam Turkiye'nin kararhhgim ve
NATO'nun ise kansma tehlikesini dikkate alarak rotayi
degi$tirmis_ ve yuzunii Kuveyt'e ^evirmi^tir.
La"kin Kuveyt ile nasil bir ihtilaf cikaracakti. Once ken-
dilerine borclu oldugu milyarlaica dolarin bagi§lanmasmi is-

temi§, bununla aldigi silalilar sayesinde kendilerini de ko-

rumus. oldugunu ilea surniu§, Kuveyt bir miiddet mukave-
metten sonra hir cikmasin diye bunu kabuf etmi§tir. LSkin
Saddam suyu bulandirmak nevinden bir sebeb aradigi icin bu
defa Irak'a yakm olan Rumeyle Bolgesi'ndeki petrol ku-
yulanmn alttan kcndi topragmdaki petrolii pompaladigim iddia
etmi§, bu sirada Suudi Arabistan hakem olarak araya
girmi§tir.
Suud'un bu safhada Amerika'yi haberdar ederek Saddam'iti
niyetinin kotii oldugunu anlatmasma mukabii, Amerika'mn bu
isin kendisini alakadar ctmedi.gi ve Araplar arasi bir mesele

oldugu yohmdaki cevabi, Saddam'm cesaretini artirmi§tn\

Boylece Amerika'mn lakadiligi diktator ruhlu Saddam'm daha
genis. hapaller pesjnde ko§masmi intac etmi§tir. Demek ki;
Amerika Araplar icin bir fedakarliga yana§mayacak diye
diigunmiis. ve Kuveyt'tcn sonra Suudi Arabistan'i da yu-
tabilmek iimidine kapilmi§tir.
Kuveyt, petrolimu Amerika'yla bblu§en bir iilke degildi.

Ihtimal bundan dogan Amerikan lakaydisi Suud icin mev-

zuubahs olamazdi. Lakin Saddam'm bu sirada Amerika ile ve
Amerika'daki pe-kc-ok kalburustii insanlarla arasi 90k iyiydi.

122- Bkz: 9 Eyliil 1990 tarihli Giinaydm Gazelesi.

 212 •MUSULMES'ELESi
KADIR MISIROOLU 213

Nihayet Suudi'ler gibi petrolden Amerika'ya daha biiyiik bir

Tilrkiye ise, Irak Tiirkleri'nin kaderi ile bu derece alakah bir
taviz verirse, bu hamlesini Diinya'ya hazmettirebilecegini
mes'elede Irak'a karji tatbik olunan ambargodan «petroI boru
diisjindii. Lakin acaba komsulan ne derdi?!
hattisnin kapatilmasi ba§ta olmak uzere milyarlarca dolar za-
Tilrkiye «Yurtta sulh, cihanda sulh» prensibine korii
rara girdigi halde higbir gey alamamistn. Ciinkii an'anevi pasif
koriine baghydi. Ondan bir tehlike gelmezdi.
siyaseti terkedemem.i§, Amerika'nm ba§langicta hevesli
Suriye bu derecede silali sahibi olan Irak'a karsjt cikmak ce-
oldugu uzere Kuzey'den bir cephe actmp Irak'a girememi§,
saretini gosteiemczdi. Esasen orada da BAAS Partisi ik-
Kibns'takine benzer bir emrivaki ile iki bucuk milyon mSsum
tidardaydi. Ya Iran?!... Bir gurur giicenikligiyle harpten cikmij
Turkmen'i kurtarmak yoluna gidememistir.
ve heniiz sulh yapmarms. olaii Iran, firsati degerlendirmek icin
Fazladan olarak Irak'in Kuzeyinde fiili olarak bir Kiirt Fe-
Irak'a arkadan saldinrsa ne olacakti?! Bu sebeble O'nunla
dere Devleti (!...) nin teessiisune seyirci kalinmig, O'nun
anlasmak gerekiyordu. Bunun icin iran'a dondii ve gizli bir
guneyden 36. paralel ile sinirlandinlmasina kargi cikmiyarak
anlasma tekiifinde bulundu. iran'in Hiisrcv fehri'nde
Turkmenler'i Saddam'in insafina (!.) terketmis. olmak. gibi agir
gerceklejtirilen bu anla§maya gore Irak Kuveyt ve Suudi Ara-
bir hata iglenmistir.
bistan'i, Iran ise eski talebi Bahreyn ile Arap Emirlikleri'ni
Musul Mes'elesi ve Irak Turkleri ile alSkak olarak ha-
alacakti. Petrol gelirleri miijterek bir biitcede toplanacak ve
diselerin nasil bir gelisme seyri takip edebilecegini tSyin ede-
iki sene miiddetle yan yanya taksim edilecek ve iki sene
bilmek icin bir kac miiessirin de incelenmesi gerekir. §6yle ki:
sonra yeni bir anlasmaya vanlacakti. israil'e dokunulmayacak
ve Urdiin Devleti yikilarak Filistin Devleti haline ge- II- BU ISTiKRARSIZLIGA MUESSIR YENI UNSURLAR
tirilecekti. Boylece hem Amerika hem de Filistinliler giiya tat- >•
a- Su Mes'elesi
rnin edilmis. olacakti.
Amerika'yi bajlangicta «ArapIar arasi bir mesele»
iste Dunya'da «su» gitgide petrol kadar ehetnmiyetli bir
Biittin

telakki eyledigi ve bu yolda cevap verdigi Kuveyt rneselesine meta haline gelmektedir. Bilhassa Ortadogu'da «su mes'e-
bu derecede ehemmiyet vermek mevkiinde lesi» daha da muhimdir. Zira basm israil olmak uzere butttn
brrakan bu
anlasmadir. Tantana Kuveyt, icin degil, asil Kuveyt'ten son- bolge devletleri su ihtiyacnu kendi imktolariyla layrkryle
raki merhale yani Suud icindi. kar§ilayamamaktadrr. Bunun tek istisnasi Turkiye'dir. O de-

Diger taraftan Almanya, Fransa ve ingiltere gibi Avrupali recede ki, Tiirkiye'mn su rezervi tekmil Avrupa'nmkinden bile
devletler de el altindan Saddam'i desteklemisjerdir. Zira daha da fazladir.

Rusya'nm yikdisindan sonra Amerikan sultasi altinda «Tek Diger taraftan bir mes'ele israil'in menfaati ile alSkah olun-
kutuplu bir Dunya»da ya§amak istemiyorlardi. Ancak bu ni- ca, Onun kisa zamanda beynelmilel bir dava halini almasi
yetlerini aciga vuramayip Amerikan gudiimiine girdiler. Giz- onlenemez. Bu sebepledir ki; merhum Turgut 6«al Firat'in

lice ambargoyu deldiler ve bu aciga cikrnca, kimi bir kacyijz sularmi Suudi Arabistan'a atatmak icin ortaya attrgi projede
jirketi mahkemeye vererek (Almanya) kimi bir iki bakan israil'i de tatmin ijin bir kol da oraya vermeyi planlamijti.
harcayarak (ingiltere) ista icinden -jimdilik - siynldilar. Bugiin komsulanmizdan bilhassa Irak ve Suriye'yi birinci
derecede alfikadar eden bu su mes'elesi onlarm Tiirkiye'ye
 MUSUL MES'ELESi KADiR MISIROGLU 215

karst vSki siyftsetlerinden git gide agirlik kazanmaya ba§la-

gerillalannin bir kismi Suriye'nin gudumundeydi. Bu yiizden
mishr. Ne yazik Tiirkiye elindeki bu 90k milhim
israil, Suriye ile temasa
Suriye bunun 19111 1968
gec^ti.
ki; kozu da
layikiyla kullanmayi beccrememektedir. Harbi'nde kaybettigi «GoIan Tepelerio ni istedi. israil O'na -
ilaveten- Tiirkiye'den istedigi suyu verdirmeyi taahhud etti.
b- Sovyct Rusya'mn yikilisi Bu maksadla Tiirkiye, israil, Suriye ve hatta Amerika
Sovyet Rusya'yi yikan beynelmilel siyonizmdir. Bunun se- arasmda bir diplomasi trafigi ba§ladi. israil Tiirkiye'ye de faz-
bebi de gayct basittir: Orada yasayan alti milyon yahudiyi ladan olarak PKK'yi susturmayi vaad etti. Avrupa'da bilhassa
israil'e tasiyabiimek!.. Almanya, PKK'ya biiyiik deride muzahir davranmaktaydt.
israil kuruldugundanberi ikibu^uk - U9 milyon niimsa mS- Bunun iki sebebi vardir. Birisi ileride izali edilecegi iizere
liktir. Karjismda yiiz milyonluk bir «Arab AIemi» vardir. Ya- PKK'mn asimda «&iirt» degii bir «Ermeni» teskilati olmast,

hudiler yasadiklan her iilkede rahat ve miireffeh olduklarm- ikincisi de Tiirkiye'nin Ortak Pazar'a girmesiyle ilgili bir hu-
dan, rahatlanm bozup, israil'de yasamak iizere g69 etmiyor- sustur. Almanya diisiiniiyor ki, Tiirkiye her an biiyuyiip
lar, para yardrnu ilc iktifa ediyorlar. Halbuki Israil'e para kadar gelismektedir. Bu durumda birgiin Tiirkiye'nin Ortak Pazar'a

niifusda lazimdir. israil'e go? etmeye razi olabilecek topluluk girmesi onlenemeyecektir. Bundan Almanya biiyiik olfiide
ancak, oradakinden daha kbtii hayat sartlan i9inde yajamakta korkmaktadtr. Btinyesinde barmdirdigi Tiirkleri onbe§ se-
olanlar olabilirlerdi. Bdyle bir Yahudi cemaati sadece ve sa- neden beri hala 1,5 milyon olarak gbsteriyor, Halbuki Al-
dece Rusya'da vardi. Fakat Rusya, Arabian giicendirmemek manya'daki Tiirkler bugiin 5 milyondan fazladir. Almanya'da
i9in Yahudilere 9ikr§ izni vermiyordu. saat ba§i iistii tistune 13 Turk 90cugunun dogmakta ve
Bu sebeple Rus ekonomisini yanli§ ybnlendirerek o'nun Tiirklerin bu ulkede yilda 300 000 kisi artmakta bulundugunu
iflasi ve binnetice yikdmasi saglandi. Bunun 19m Yahudilerce soyleyen kendileridir. Almanlar, Turk varhgindan ra-

Afrika'da antikomiinist 9eteler desteklendi ve Rusya'mn hatsizdirlar. Kendileri senede 700 bin kigi eksilmekteyken
silaha gereginden fazia yatirim yapmasi saglandi. :
Tiirkler'iri artismi endise ile takip etmektedirler. Tiirkiye'nin

Buna neticesiz feza cabgrnalanmn agrr masraflari

Ortak Pazar'a giri§iyle yeniden milyonlarca Turk'iin Al-
ek-
lenince, Rusya afligm ve ihtilalle karsdasmak tehlikesinin manya'ya gelmesinden ve sonunda Almanya'mn tiirklesme-
mecburi kildigi bir dagilma mevsimine girdi. sinden korkmaktadirlar ki, bu - herseye ragmen - olacaktir!..
Ancak israil, Rusya'mn dagilmast ile umduguna pek de nail Diger taraftan Almanlar Yahudi Meselesi dolayisiyla
olamadi. Zira serbest kalan Yahudiler huzursuz israil yerine Udeta sabikah olduklanndan, Tiirkler'e karsi muhalefetlerinin
Amerikaya gitmeye ba§ladtlar. G09U, Amerika yerine israil'e su yiiziine 9ikmasmdan 9ekinmektedirler. Buna mecbur olmak
9evirmek ifiu burasmin hapten huzurlu gbriinmesi 18zimdi. gibi bir neticeyle kar§ila§mak endisesi, Almanlarin tu-
Bunu saglamak igin Yaser Arafat'Ia anla§tilar. O'na her an tumunun temel saikidir.

geri alabilecekleri nisbi muhtariyet (!...) verdiler. O da Filistin

Yahudi, kendisine demistir ki, «Tamam, sen Kiirtleri

gerillalannin anarsik (!...) hareketlerini durduracakti. miidafaa et!.. Ama mucadeleleri demokratik 9er9evede kaldigi
Ancak Yaser Arafatin destegi kafi gelmedi. Zira Filistin takdirde... is, anarsiye dokulunce, sil&h gerekmekte, silah
 MUSUL MES'ELESI KADlRMISIROGLU 217

parayi icab ettirmekte, para da uyugturucu ticatetinden elde Rusya'ya pek de rastlanilmami§, O'nunla ekseri'ya teke tek
edilmektedir. Seninse her yil en az yirmibin gencin uyugturucu hesapla§ilmr§tir.
yuzunden olmektedir. O halde PKK biirolarini kapa!..» Biitun bu sebepler, Rusya'nm, Bogazlar Uzerindeki emeline
Tabii localarm emri de buna munzamdir. Almanya, Fransa yaklastigi anda, hemen dSima hiristiyan Avrupa devletlerini
ve Ingiltere'de PKK'ya artik soguk davramlmasmin sebebi kar§ismda ve Osmanblar'in yanmda bulmasini intac ey-
budur ve Rusya'daki Yahudiler Israil'e tagimncaya kadar lemistir. Bu durumun en tipik misali «Kinm Harbi» dir.
boyle devam edecektir. (Jiinkii Kurtcullik Hareketini des- Bogazlar uzerindeki arzularinm gerfeklesmesine
Os-
teklemekte israil'in sayisiz menfaati vardir. Bundan temelli manhlar'dan 50k Ban hristiyan devletlerinin mini oldugumi
vaz ge9emez. GUneydogu'da kendisinin de gozu vardir. gormekte gecikmeyen Rusya; matlubu olan «Akdeniz'e uzan-
Yiikselen bir Turkiye O'nun mtistakbel menfaatleri i9in biiyiik mak» i9in degigik bir yol aramak mecburiyetinde kalmi§tir.
bir tehlikedir. Bolgenin - simdilik - zayif birilerinin elinde bu- Uzun tetkik ve arastamalardan sonra; zaten Kafkas Dagla-
lunmasi O'nun menfaatine uygun olamdir. Bu birileri Ermeniler n'nda hem - hudud bulundugumuz bu iilkenin, Akdeniz'e Dogu
de olabilir, Kiirtler de... israil icin park etmez. Onun r9in her Anadolu uzerinden inebilecegi goriigu dogmus, ve bu goriig,
ikisininde gizli destek9isidir. Nil'den Firat'a kadar olan kisa zamanda «Bogazlar Mes'elesi»nden ziySde benimsen-
bolgede «Biiyiik Israil» i kurmasi 19m komsularmm zayif dev- migtir. Ancak, bunu ger9eklegtirerek iskenderun Limam'ndan
letler olmasi elzemdir. Akdeniz'e 9ikabilmek i9in Dogu Anadolu'da meskun gay-
rimuslimleri tahrik ve tesvik ederek onlara once bir muh-
c- Enneni Mes'elesinin aldigi yeni §ekil
tariyet koparmak sonra da himaye (!) altma alarak
Kaflcas
aa) Bcyrut Plamnin (^okiisu Daglan'ndan Mersin'e 9eki!ecek bir jizginin solundaki bolgeyi
Rus iilkesi haline getirebilmek Bu hususta
gerekiyordu.
Deli Petro'dan beri sicak denizlere inmeyi milli bir mefkure
ge9mi§ de vardi. Ger9ekten «Yunan istikl&i» ne
bir tecrube
halinde benimseyen Rusya, bu maksadla Bogazlan ele
muncer olan tahrikler aynen tekrarlanacakti. Bu sebeple,
ge9irmek 19m asirlar siiren bir gayret ve fa&liyet gostermigtir.
Dogu Anadolu'nun asrrlardan beri aralarinda en lcii9uk bir hu-
Ancak onun Istanbul ve Canakkale Bogazlan gibi iki stratejik
zursuzluk 9ikmadan birlikte yasayagelmis. bulunan sSkinleri
ehemmiyeti yiiksek mevkii ele ge9irmesi, §ark Diinyasi
arasindan - hiristiyan olmalan sebebiyle -
tahrike en miisaid
iizerinde - her birinin kendine gore - hesaplan bulunan sair
goziiken Ermeniler se9ilmi§ ve silaMandirilmigti. Sonradan
hiristiyan devletlerin isine gelmiyordu. Zira bu sflretle sarsila-
dint ve siytsl sebeplerle Fransa'dan Amerika'ya kadar sair
cak olan -devletlerarasi- muvazene, Rusya'yi artik bag edi-
bir9ok devlet de bu mes'eleye kansmis. olmakla beraber
lemez bir hale getirecekti. Usteiik, Rusya Avrupa hiristiyanla-
bajlangiftan nihayete kadar asil rolii - arzettigimiz sebeplerle
nnca ayn bir din kabul edilen «Ortodoksluk» un lideri du-
- Rusya oynamisbr. Tarihimizde «Ermeni Mes'elesi» denilen
rumunda idi. Bu sebeple aralarinda sadece «iktisadi» ve
ve bu taiihsiz kavmin, Moskof igfalanna kapilarak efendilerini
«siyasi» degil aym zamanda «dinf» de olan bir munaf'eret
arkadan han9erlemeye tesebbiis etmeleriyle ortaya 9ikan
vardi. Bu yuzdendir ki; Osmanlilar'a kargi asrrlarca siiren ha9h
hSdise i§te bu sflretle baglamisu. Netice malflm... Turkler, en
ittifaklarinda, yer alan sMa hiristiyan devletler meySmnda
 218 MUSUL MESTBLBSI KAlMR MISIROGLU 219

olii zamanlannda bile, tarihde hicbir biiyiik basan mege miimkiin olmadigmdan bu harekete hissi bir
icbar
gosterememis bulunan Ermeniler'e, gurultiiye pabuf birakacak miiessir lazimdi. Kisa zamanda bu da bulundu: Liibnan bir
bir millet olmadiklarmi gostererek Moskof planlarmin kuv- sjsrama ta§i olacakti. Asil hedef Tiirkiye idi. Bir kere bu kiisuk
veden fiile sikmasina imkan vermemislerdir. deviette hakim olunursa oradan hemhudud bulunan
Tiirkiye'ye
Rus emelleriyle birlikte «Ermenistan» .
dSvasi da bu si9ramak ve bu yeni Ermenistan'i (!.) «Kilikya»
denilen
surctle suya diisunce, Ermeniler ka^abildikleri 9es.itli iilkelere Adana dolaylarma kadar genisletmek miimkiin olabilirdi.
dagilmisjardi. Bu iilkelerin basinda Suriye gelmekteydi. Zira, Ermeni cemaati yine papazlarm idaresi altinda bu mak-
Ermenilerin meskfln bulunduklan mahallere en yakm olan sadla hard hard sahsjnaya koyuldu. Diinya'nin her
tarafmdan
komsu iilke burasiydi. Bir kismi htristiyarilarm hakim bu- Ermeniler yerle§mek iizere Beyrut'a akm ediyordu. Burasi
lundugu bir devlet olmasi itibariyle Lubnan'a ge9ip yerlesmis. olduk9a serbest bir ulkeydi. Bu serbestlikten istifMe
edilerek
ise de, pek cogu Suriye'de kalmisH. Tiirkler'in brf ve adetle- bir hayli merhale kat' edilmisd Her yd 24 Nisan giinii
riyle lisanlanm, - diger ekalliyetlerden farkli olarak - ta- Tiirkiye'ye kanji ilan-i husflmet edebilmek i9in elli binden
mamen benimsemi.5 bulunan Ermeniler, Suriye'de is. hayatina ziyade figirtkan toplanarak mitingler yaprlabiliyordu. Mil-
kisa zamanda biiyiik olsiide hakim olabilmijlerdi. Ancak bir yonlar sarfedilerek, olmayan Tiirk zulmunii hatirlatmak
i9in
zaman gelip de bu iilkedc §ahsi servetlere el koyan sosyalist yirmi metre boyunda abideler dikilebiliyordu. Liibnan
bir idare is, basma gefince, burada da huzurlan bozulmus ve hiristiyanlar'in hakim oldugu bir devletti. Bu bakimdan bu yeni
tutunamaz olmus.lardi. Bu sebeple beynelmilel ticarete daha «Ermeni Cereyam» musamaha hatta tasviple karsdamyordu.
miisait ve bulunduklan yere 90k yakin olan Liibnan'a geferek Liibnan'da toparlanmaya basiayan Ermeni davasi
i9in his
orada hatin saydir bir Ermeni cemaatini tesekkiil et- de hesapta olmayan bir hadise ortaya sikti. Liibnan
19 harbi...
tirmi§lerdir. Ger9ekten Musliimanlar'la Hiristiyanlar arasinda basiayan
is
Biraz toparlandiktan sonra yine 9e§itli tahriklerle eski kin- harb, Liibnan'i haristen adam ceibi i9in M9 de cazip olmayan
ier uyanmi§ ve burada Tiirkiye aleyhtari bir cereyan ba§la- bir iilke haline getirmistir. Zira, Suriye'deki. sosyalitst
misti. idareden kasanlar, sadece Ermeniler degildi. Bu iilkenin
Rusya'dan Yunanistan'a kadar Tiirkiye'nin basma bir gaile miisliimanlan da yakinhgi dolayisiyla Lubnan'a hicret
etmi§ ve
9ikmasmda menfaati olan her devlet de - 1119 siiphesiz - onlan buradaki mtisliiman nisbetini olduksa yukseltmislerdi.
alabildigine tahrik ediyordu. Ermeniler bu sitretle ikinci defa, Esasen Birinci Cihan Harbi'nden sonra Osmanli
top-
baskalarmm hesaplarma, kendilerine hi9bir fayda saglamrya- raklarmdan Fransa'nm hissesine diijen bu bolge, once
O'nun
cak olan bir cereyana kendilerini kaptirmi§ oluyorlardi. tsrail'in mandasi altinda bir devletcik halinde tesekkiil ettirilmi; sonra
Diinya'nm her tarafmdan gelen Yahudiler'le vucud bulmasmi da fiilf gerseklere rpugayir bir surette Hristiyanlar'in hakim
ol-
kendilerine ornek ahyor ve Liibnan'da benzer bir hareketi duklari bir devlet haline getirilmisti.
gersektestirmek i9in guurm bir gekilde sah§iyorlardi. Ancak Bati, burasrm islam Alemi'ne karsi bir hrristiyan karargaht
faraza bir Paris'li Ermeniyi ideolojik bir saik mevzuubahs ol- olarak kullamyordu. Islam Diinyasi'nrn para
babalarmi ifsad
madan Paris'teki yerini yurdunu terkederek Lubnan'a yerlej- i9in gerekli butun tuzaklar burada kurulmu§tu.
Parasini sar-
 220 MUSUL MES'ELESI KADiR MISIROGLU
221

miimkiin olacaktir. Zira Turkler 1984'te

fedecek yer bulamayan Arab zenginleri kendi lisanlarinm «Avrupa Ortak
Pazart» na girecektii.123
konufjuldugu bu iilkeye akm ediyor ve bu sfiretle gayri islSmi
Bugiin Ortak Pazar Ulkelerinde yasayan ve
bir hayatm biitiin adi ahskanhklarina bu!a§tirihyoriardi. Bu o ulkelerin va-
tandaslan olan 4-5 milyon Ermeni mevcuddur.
ulkede §imdiye kadar ikinci sirnf vatandas. muamelesine nza Onlar aynen
Turk vatanda.51 gibi Turkiye'nin herhangi
bit yerinden diledigi
gcistererek yasayip gitmi§ olan Lubnan Miisliimanlan artan
miilkii satin alabileceklerdir.124
niifuslan ve «Filistin gerillalan» mn mSruz kaldigi «gocebe-
Onlan, Alman, Fransiz, ingiliz
veya Italyan goriinerek eski vatammizi satin
lik» kargisinda, artik tabii olan hakimiyet haklanm elde etmek alip oraya yerle-
sebileceklerdir. Bu bir kere tahakkuk
etsin, gerisini bize
19m vaki hiristiyan tecaviizlerine gerekli mukabelede bu-
birakuuzf..»
lunmaktan geri kalmami§lardir.
Bu, aynen Filistin tezgahidir. Oradaki arazi de Araplar'm
Bugiin hentiz tarn manasiyla nihayete ermemis.se de
elinden boyle 9ikmisti.
Musliimanlar, Beyrut 15 harbi'nden umduklanm elde ede-
cekmis gibi goziikmektedirler. Fransa Araplar'la arasindaki b-PKKTezgaiu
petrole ve silah satisina bagh menfaati teperek, Amerika'nin 1984'te Turkiye'nin Avrupa Ortak Pazari'na
girisi tahakkuk
Lubnan'a karsi gerceklegtirememi§tir. Bu
Israil'e yaptigi jesti etmemis ama, bu iimid tamamen sonmtis de
degildir. Ermeni-
da Beyrut hiristiyanlannm hey'et-i umfimiyesinin yenik dihj- ler milyarlar, trilyonlar topladilar!.
Peki simdi ne olacakti'"
mesini intac eylemi^tir. Bu durum hristiyan hakimiyeti tie bir- Turkiye'nin Ortak Pazar'a (§imdi Avrupa
Birligi) girmesi ge-
likte Ermeni emellerinin de sonu ohnu§tur. Ortaya 9ikan kari- cikiyordu. Kiirtler Irak'ta 9ali ,yor!ard I O
5 halde Tiirkiye'de
.

jikliklar binnetice «Ermcni Davasi» run da burada yeniden faahyet gosterecek ve Ermeni emeline
hizmet edecek bir tes-
n.e§v-u nemS bulmasim imkansiz kilmisur. Bunun uzerine Er- kilata ihtiya9 vardi. Bunu ba§langi9
olarak «Kurt Harekati»
meniler her §eyden once Diinya Umumi efkarina seslerini du- gibi gosterebilirlerse, mahalli halkin
destegi de saglanabilirdi!.
yurmak ve tarihte zulme ugramis; bulunduklarun (!.) kabul et- Iste, P.K.K. bu dusiincelerden
dogmustar. Yalniz Abdullah
tirerek bir zemin hazirlamak yoluna girdiler. Bu maksadla Bati Ocalan degil etrafrndaki biitiin beyin takimi kendini
«kurt»
ulkelerindeki Turk sefaret. mensuplarma kar§i sfiikasdler ter- diye yutturmus «erineni[er» dir:
tiplediler. Bu teskMttan beklenen hizmet ikidir:
Bunun arkasindan giiya Tiirkler'in tarihte kendilerine nasil 1-Mersin ve tskenderun'dan Agn ve Kars'a
kadar olan
zulmetmi§ olduklarmi gosteren (!.) bir filim yapip bunu illin bdlgede arazi fiatlarim en old seviyeye indirmek.
fiatiyla bir 90k sinemada gdsterdiler. Sonunda seyirciye §u 2- Bu bolgedeki yerli halkin sayismi en asgariye
indirmek
mesajt verdiler: Ancak bu sflretiedir Id oraya arazi satin
almak suretiyle
«- Ey bizim hristiyan karde§ierimiz!. Kadim bir hiristiyan
toplulugunun nasil yok edilmi§ ve vatanlarmm ellerinden
ahnmis. oldugunu gbriiyorsunuz!. §imdi size, gelin, Tiirkiye'ye 1984 le Ortak Pazar'a gm 5 icin bir anla 5 ma irazalamisar.
harb ihtn ederek topraklanmizi kurtarrn demiyoruz!. Agagidaki Ir J. ill
karpbldi ,
0T
! t
olarak
a> P
^
Andlasmasl blu,a dahil «ev]etlerin vatandaslanna
r
.
bu hakki vermeWedir. Flistin Arazisi
de Araplarm el-
hesap numaramiza yapacaginiz kiigiik yardirnlarla da bu lerinden boyle Clkmi^tir.
 KADlR MISIROGLU 223

yerle§ecek Ermeniler, azmiik oimaktan

kurtulabilirler. Diger taraftan: Alem-i islam'da bajsizligm yetmi§ yildan
PKK auarsisinin kundaktaki
cocuga kadar, hem de baste beri ne felSketlere sebep oldugu ortadadir. Turkiye'nin Ke-
kiirtlen katliam etmesi bunun icindir. O'nun gSyesi niifusu malist inkiiaplar sebebiyle terkettigi liderlik makami, yetmis.
azaltmaktir. G8c ettirerek veya bldilferek bu
maksada hizmet yildan beri bostar. Eger Tilrk Milled birgiin geriye yani tarihi
etmektedir.
misyona donecek olmasaydi, kader O'nun yerine yeni bir tSyin
Amerika ise «Cekic Giic»ii Kuzey Irak'taki
Kurt yapar ve Alem-i islam'in liderligini bos, birakmazdi.
emnvakiim ayakta tutmak ifin bblgede bulundurmaktadir
Alem-i islam icin Giineydogu, Bosna, Karabag, Kesmir vs.
TtUtaye> bu bolgeyi hediye etmek (!.) istemektedir.
Su bir amcliyat masasinda yatmaktadir. Ameliyat masasmdan
jartla ki, Turkiye Meisin'den kuzeye
dogm, Malatya, Sivas, kan kaybetmeksizin kalkmmaz. Elverir ki; sonu sihhat olsun!
Erzurum ve Kars'i icine alan bir 9izginin dogusunu
«Kiirt Fe- Bugiin her taiafta olenleie elbette
ki, hepimiz aciyoruz.
dere Devleti», batisim da «Turk
Federe Devleti» olarak LSkin iimmetin ittihat ve selSmeti icin kendioz oglunu
kabul ve illn etsin!. Bunda maksad
tsikardu. Bes-on sene cellada havale etmekten cekinmeyen Osmanli Sultanlan ile if-
soma Kurtler:
tihar eden biz degil miyiz? Kanuni veya Dorduncii Murad'i
«- Biz bu isten
memnun olmadik, beraber olmak da hakk Bagdat'a, Yavuz Sultan Selim'i Misir'a gonderen dtisiince
miz, aynlmak da... istiklalimizi ilan ediyoruz!»> diyecekler.
neydi? fslto'a kSvi bir bag kazandirmak degil mi?
Baz> Turk masonlan da «Ortak Pazar»
a girebilmek icin Amerika'ya paralel yiiriimek mi?!. Zaten boyle bir durum ol-
Guneydogu'yu bir kambur gibi sirtimizdan
atmamizi, bu tak- masa, Turkiye bugiinkti hududlann disina dbnup bakmaya bile
dirde milii geiir ortalamamizin
yiikselecegini iddia etmcktedir-
cesaret edemezdi. Eger bu sakim ahskanlik yikilabiliyorsa ne
Ler. Velhasil bqlge cadi
kazam gibi kaynaraaktadir. Bu du-
sfiretle olursa olsun!. Yahudi menfaati icin kiicultulmu§
ramda bizim Musul vilayetimiz ve Irak'taki iki bu?uk olan
milyon Turkiyeriin bir siiper gttcc paralel diismedikce - hie olmazsa
Turkmen'in hfili nice olacaktir?!. Simdi biraz da bunu In-
celeyelim: bir muddet daha- en kiifiik hakkini bile kurtaramayacagina
misal Kibris'tirl.
HI- MUSUL MES'ELESI VE IRAK TURKLERi'NiN Osmanli mirasinin gayri Mil ve Yahudi menfaatine gore
GELECEGl taksiml, asla payidar olamiyacaktir. Ortadogu'daJd sikmtilar

Musul Mes'elesi ve ve istikrarsizligin ilk meyvasi Irak'in parjalanmasi olacaktir.

Irak Turkleri'nin gelecegi Tiirkiye'nin
gelecegme siki sikiya baglidir. Alem-i islam'in Zira tarihte hi?bir zaman bu nam ile bir devlet mevcud
liderliginden
zorla istifa ettirilmis olan Turkiye, bugiin - olmamigtir. Irak'in kapi online gelmis. olan parcalanrna
biitiin menfi sartla-
ra ragmen - mill!, dint ve tarihi gercegini gormeli ve o gun icin hazirlanmaliyiz!. Devlet ve mil-
§ahsiyyetine doiitis hareketi
lcindedir. Rusya'nin dagilmasi let olarak Musul ile gerektigi kadar aMkadar oldugumuz asla
kar§isinda hazirhksiz ya-
kalanan Turkiye stiyienemez!.
istemez kabuk catlatmakta Bati kulu
ister
idarecilenmiz bile kendilerini Musul Mes'elesi ve Irak Tiirkliigu'nu en az Kibns kadai
«Adriyatik'ten Qn
seddine
kadar..» edebiyatma itibar etmek halka mal edecek ve Diinya'ya buradaki haklanmizi tamtacak
mecburiyetinde hissetmek-
tedirler. her geyi yapmakta ge9 kalmamaliyiz!.
 224 MUSUL MBS'ELESi

Tuhaftir ki, bugun

fuhusla, rusvetle, sarsilan ahlSki
yapmizi, hi S olmazsa iktisadl imkSnlarla
kurtarmayi kimse
dusiinmiiyor?! 1200 dolar mill!
gelir ortalamasiyla Turkiye
resmen actir! Birakthm da bu siitbesiit
Turk topragimn serveti
siMh tiiccarlanmn kasasma akmaya
devam mi etsin? Yillar-
dan beri boyle bir davaran mevcudiyetinden
Turk Milleti'ni ha-
berdar etmemis olan muteselsil hiikumetler
gibi, bugiinkii
yazan, ? izen, konusan insanlar da bu
elim kayiptan tarih
oniinde mes'ul olacaklardu!!. Davayi
millete mal etmedikce
biryere varamayiz!..
Biz suna inaniyoruz ki, Turk idarerileri
her ne kadar
golgelerinden korkarlar ve Osmanh mirasm.
reddelerse et-
smler gehsen hadiseler bu sakin tutumun
degismesini anbean
mecburf hale getirmektedir. Bunun i in
5 diismanlanrmz kafidir
I§teBosna-Hersek isterlerse alakadar olmasmlar!..
Diisma-
nin faaliyeti Osmanh mirasina sahip 5 ikmaya bakmrz
Tiirkiyeyi nasil icbar ediyoruz!..
Musul da bir Osmanh mirasidir. O da kiirt
mes'elesine bir
panzehir olarak ister istemez ele. almacaktu!...
Madem ki
Irak'm siyasi biinyesi bu kadar
hirpalanmista. Irak Tiirklu-
gu'niin kur.tulu§ esbabmin dahil ve harifte gun buglin
ol-
gunlasmasi onlenemez!..