dfa MmitQEM

AZtZ OKUYUCU !..

LOZAN; MUAZZAM BlR IMPARA- 4^77 A 1n>

"1

TORLUK MtRASININ HANI YAGMASI-

DIR...

TURK'ON SAHS1NDA tSLAM'DAN

lNTiKAM ALINARAK, BUTUN BtR ISLAM
DONYASI'NIN BASSIZ BIRAKILMASI-
DIR!..

LOZANIN GETlRDlGl; ADALARLA

YUNAN STRATEJlK CEMBERtNE ALIN-
MIS tKTlSADI KAYNAKLARDAN MAH-
RUM, HER TURLU UNVAN VE SIFATI YO-
LUNMUS, GAYRl TABll HUDUDLARIN
CIZDtGi KUCUK BlR TURKlYEDlR.
ir d*
SEBtL YAYINEVt, TAKRtR-I SUKUN
KAANUNU ILE LOZAN'IN UZERlNE
CEKlLMlS OLAN SALI KALDIRAN VE
ONU MtLLI MlSAK ONUNDE ILK OLA-
RAK MUHASEBE EDEN BOYLE BtR ESERt
YAYINLAMAKTAN SEREF DUYAR.

ISBN 975-7480-02-9 (Tk.No.)

ISBN 975-7480-04-5 (2. Cild)
L02M

/
 «q~B

ZAFEM Ml,
EZIMET MI?
HER HAKK! MAHFUZDUR
n
ALL RIGHTS RESERVED. Altinci Basuni

MADDl KAYIPLAR

Vilayet Han Kat: 1, Nu: 101 - 102

Cagaloglu - Istanbul
Telefon: 526 38 96
SEBBIL YAY1NLARI Nu 157
KAPAKTERTIPt GURBUZAZAK
ODAK DtZGI AZIZOKUYUCUL
DIZGI
BASKI ve CtLD METINLER MAT
LOZAN; MUAZZAM BIR IMPARATORLUK ML
RASININ HAN-I YAGMASIDIR... TURK'UN SAHSIN-
DA ISLAM'DAN iNTjjKAM ALINARAK, BUTUN BJR
Islam dunyasinin bassiz IirakilmasTdirV"
lozan'in getirdigi; adalarla yunan
STRATEJiK gEMBERINE ALINMIS, IKTISADI KAY-
NAKLARDAN MAHRUM, HER TURLU UNVAN VE
SIFATI YOLUNMUS, GAYRI TABll HUDUDLARIN
gizDiGi KOguK bir turkIye'dir.
SEBIL YAYINEVI, TAKRIR-1 SUKUN KANUNU
ILE LOZAN'IN UZERtNE gEKILMi§ OLAN §ALI KAL-
DIRAN VE ONU MILLI MISAK ONUNDE ILK OLA-
RAX MUHASEBE EDEN BOYLE BiR ESERI YAYIN-
LAMAKTAN SEREF DUYAR. .

Sehil Yayinevi

ISBN 975-7480-04-5
:

ISTANBUL 1992
 iQiNDEKiLER

KISIM
i

ARAZI'YE MOTEAlUK KAYJPIAR

BiRiNCi bOlum

I
- KIBRIS'IN STRATEJiK EHEMMiYETi VE TARiHQESi
A - STRATEJiK EHEMMiYETi
B - K1BRIS ADASI'NIN TARiHQESi
a) Osmanhlar Tarafindan Fethine Kadar 22
b) Kibns'in Osmanh TUrkleri Tarafindan Fethi 32
l

c) Osmanh idaresinde Ktbris 43

«Eyvah! Bu bazi^ede bizlcr yJne yandik! q) Kibns'in ingiltere'ye bir Us Olarak
Zfraki ziyan ortada, bilmem ne kazandik£» Terkedilmesi • 47
II
- KIBRIS'IN LOZAN'DA KAYBEDJUSi
ZtYAPA^A a) Hazirlayici Sebepler ' 60
b) Lozan Miizakerelerinde Kibns 64
c) Lozan'dan Sonra 74

BOlGM
JKiNCi
MUSUL

I
- MUSUL'UN STRATEJiK, iKTiSADi, BESERi
EHEMMiYETi VE TARiHQESi
A - MUSUL'UN STRATEJiK, IKTiSADi VE
BESERi EHEMMiYETi
a) Stratejik Ehemmiyeti 85
b) iktisadi Ehemmiyeti 88
c) Beseri Ehemmiyeti ' 98
B - MUSUL'UN TARiHQESi
a) ilk Devirier 100
b) MuslumanAraplar'inHakimiyetinden,
Osmanhlar'a intikSline Kadar Musul 104
c) Musul'un Osmanhlar Tarafindan Fethi ve
Burada Osmanh id&resi 110
 II - MUSUL'UN KAYBEDilJ§i d) Lozan Sulh Konferansi'nda Bati
A - ASKERl SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN AMILLER Trakya Mes'elesi 268
a) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddum II - BATI TRAKYA'NIN LOZAN MUAHEDENAMESiNDEN
Eden Giinlerde «§ark Mes'elesi»nin AldiQi SONRAKi AHVAU VE ISTIKBAlI
Grift §ekil 117 A - LOZAN' TAKiB EDEN GUNLER
I

b) Harb-i Umumi'ye Bir Nazar 122 a) Mutekabiliyet Esasini Bertaraf Eden

c) Harb-i UmOmi'de Irak Cephesi 127 1930 Andlasmasi ..; 286
B -- MUSUL'UN KAYBEDiUSJNDE SlYASi SAFHA Eritme Siyasefinin Qe§itli Tezahiirleri
b)
288
a) Lozan Konferansi'nda 137 B - BATI TRAKYA'NIN BUGONU VE YARINI
b) Halig Konferansi'nda > 157 a) Bati Trakya TOrklugune Dusen Vazifeler 299
c) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde 168 b) Tiirkiye'ye Dusen Vazifeler 303
III - ANAVATAN'DAN AYRILI§TAIM GGnOMUZE KADAR
IRAK TURKLERi'NiN AHVAL! dOrdOncu BOLUM
• A - iQTiMAi, iKTiSADi, VE SiYASi DURUMLARINA araziye ivloteallik djger kayiplar
TOPLU BJR BAKIS 198 1 - adalar
B - KERKUK KATLJAMI 206 a) Tarihce 306
IV -IRAK TURKLERi'NiN iSTJKBAU b)Lozan'daki Durum 312
A - BARZANi HAREKETi VE MUHTEMEL c)Lozan Sonrasi 317
NETiCELERi 209 d)Bugunku Durum 328
a) Irak TurkliiQu Bakimindan 212 ll-HALEPVEHATAY
b) Turkiye Bakimindan 215 A - HALEP
B - TURKiYE'YE DUSEN VAZiFELER 219 a) Tarihdeki Mevkii 330
b) Kaybedilisi 333
ucuncu bOlum B -HATAY 346
bat! trakya lll-BATUM ,
355
'"
IV -MEZARLIKLAR
365
i
- bati trakya'nin tarl'hqesi, ehemmjyeti ve
KAYBEDiU§i .

MALI KAY1PLAR
A - BATI TRAKYA'NIN TARiHCESi BiRiNCi BOLUM
a) ilk Devirler \ 223 BEDELl 371
Osmanh Hakimiyeti Devri;
b) 229
B - BATI TRAKYA'NIN EHEMMJYETi iKiNCi BOLUM
a) StratejikBakimdan , 236 DJGER MALI KAYSPLAR
b) Beseri Bakimdan 240 - GEMi BEDELLERi
I
:
388
C - BATI TRAKYA'NIN KAYBEDiUSJ II - VAKIF BEDELLERi ..; 391
a) Balkan Harbi' ne Kadar 243 III - OSMANLI BORCLARININ
TAKSiMINDEKI
b) Balkan Harbi ile Baslayan Dram 250 ADALETSiZLiK 393
c) MahallT Mukavemet Hareketleri 255 IV -VE DiGERLERI ;
398
 MUELLEFIN YAYIMLANMl§ ESERLERl

CEMRE (1992)
HiCRET (1990)
ALi§UKRU BEY (1978)
ZAFERDEN ZAFERE (1978)
OSMANOGULLARI'NIN DRAMI (1974)
LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? C.I. (1965)
LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Mi? CM. (1973)
LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? CHI. (1979)
YUNAN MEZAUMi (TIIRK'UN SiYAH KiTABI) (1986)

MACAR iHTiLALi (19S6)

AMERiKA'DAZENCi MUSLUMANLIK HAREKETI (1967)

KURTULU§ SAVA§INDA SARIKU MUCAHiDLER (1967)

MOSKOF MEZAUMi C.I. (1970)

MOSKOF MEZAUMi C.ll. (1972)
MUSUL MES'ELESi VE IRAKTURKLERI (1972)

JSLAMCI GENQUGiN EL KiTABI (1981)

DegerliOkuyucuL.

Bugun sirf Sebil Yayinevi'nln her eserin ilk fbrmasmi en son

bastirmak Sdeti sayesinde buraya siki§tirmaya rmkan bulabildigi-
miz bu takdim yazisini yazarken icimiz - binlerce vatanseverle
blr-
likte - gergekten kan aglamaktadir. Zira Ozerinde soz soylemeyi
fuzult addeddiQimiz bu ktymetli eserin yazan aziz agabeyimiz
Kadir MISJROGLU, O'nun basiminin ikmal edildi^ini goreme-
den ikinci defa olarak «Eskisehir AskerT Cezaevkie ts-
kilmrs bulunmaktadir. Hakikaten 23 Mart 1973 Cuma ganu
«E s k i
§ e h i r OrfT idare Mahkemes i»n-
M
12 LOZAN ZAFER Mi, HEZJMET Ml?

ce, yillarca ewe! verdigi iddia edilen bir konferans dolayi-

siyle yedi yil hapis, onalti ay siirgun ve dort sene amme
haklanndan memnu'iyet cezalarma garptinlmis ve hukmiin
tefhimiyle birlikte yeniden tevkif ve hapsedilmistir. Muhak-
kak ki; mahkemelerin kararlan uzerinde fikir beyanma me-
zun degiliz. Yegane tesellimizi, ustadimizin o bitlp tuken-
mek bilrneyen engin sabir ve metanetinde buluyor ve bu
karan, AskerT Temyiz Mahkemesi'nin mutlaka bozacagina
butun kalbimizle inaniyoruz. O'nun, onsozij, kirkinci yasini
ikma! gununde toplandigimiz devlethanesinde -biraz da
yakmlan olan bizlerin te§vik ve israrlanmizla-- yazilan bir
eserlnin inti§anni goremeden tekrar hapsedilmesi gibi ha- Yakin tarihimizin aci gergekleri uzerine gekilen kaltn
nisyan
zin bir tecelli karsismda soyleyecek soz bulamamanin aczi perdesini aralamaya galismanm, dirayetten ziyade
cesarete ihti-
igindeyiz. yag gostermesi fikir hayatimiz bakimindan hazin
bir tecellidir.
Vecd ve iman gencligine cok deQerli mticadeje ese-
bir Gergekten bir gok tabular ihdas ederek bunlann etrafini gesitli fiilT

ri kazandiran iistad Kadir MISIRQGlU'nun

sahsiyet ve fl- ve hukukT manllerle kusatmak, cemiyetimizin fSrlk bir vasfrni fes-
kirleri uzerinde durmayi zaid addediyoruz. Ancak su kada- kil etmektedir.
nni soyliyelim ki; O, sahip oldugu hudutsuz Him, ahlak ve Bir nevTdokunulmazlik sayesinde ayakta tutulmak istenen ef-
cesaretle -gengligine ragmen- devrimizin Ǥ ey h Q I- sanelerden biri de -nihayet birkag ay sonra- ellinci
yildoniimu-
m u h a r r r T n »i sayilmayi coktan hak efmis bir buyuk in-
i

ve sembolu
nii fdrak edecegimiz «Lozan MuShedenames i»dir.
sandir. Bu sebeple bugun onun dirayet cesaret kale- Onunla alakali gergekleri dile getiren eserimizin bu
ikincf cildi,
minden mahrum kalan cephemiz, sag kolu ktrilan bir cengaver gi- maruz kaldiQimiz «m a d d T k a y p a r»a tahsis edilmistir.
i I

bidir. Bu hazin tecelli kar§ismda butQn milliyetgi ve mukaddesat- Gergi burada daha ziyade «M s a k-i iMill ?»ye dahil olduklan
gilara «Gegmis. olsun!» der, Cenab-i Hak'tan O'na ve biitiin se- halde kurtanlamayan bazi vatan pargalannin fecT
serencamlanni
venlerine sabir ve metanet liitfetmesini niyaz ederiz. bulacaksmiz. Bu yuzden onlari, sirf bir maddTkayip telSkkf
eyledi-
gimiz hiikmune vanlmamalidir. Zira Lozan'da ugradigimiz ka-
biz,
10/4/1973 yiplan, daha ziyade galip vasiflan itibariyie «m
a d d ?> ve <m a n e v%>
olmak iizere ikiye taksim etmis bulunmaktayiz.
EVREN KARADAYI VEYSEL EROGLU Bu vesile He sunu da agikga arz ve ifade edellrn ki; degerli
(izabeYuk. Muh.) (ins. Yuk. MOh.) okuyuculanmiz, bu cildi takiben gikmasi gereken ve«manevT
kayiplarimizi» anlatan iiguncu cild igin acele etmemeltdir-
ler. Zira hakkimizda «dokuz buguk sene hapis»
talebiyle agilmis bulunan bir dava nihayet en
fazla bir veya iki
ay sonra «Eski§ehir OrfT id are Mahkemesi»n-
de behemehal bir karara baQlanacaktir. Nasil bir netice
ile karsila-
14 LOZAN ZAFER Ml, HEZlMET Ml?
KADiR M1SIRO&LU 15

sacagtmizi kestirmek -ancak gok ilerde ifsa edllebilecek bazi se- dusiinmeye davet eden bu eserimizle dalma iftihar edecegizL
bepler yiiziinden- §u anda Sdeta ImkSnsiz bulunmaktadir.
Ger-
Kendilerine guvenemiyenler, hur tenkidi onleyerek -birazdatabi-
gekten -gegici de olsa- kuwetin hakka galebesi, tarihte az go- at kanunlarma mugayir bir surette- fikirleri cebir ve tazyik altin-
rijlmus bir keyfiyet degildir. Ancak, adlf mercilere intlkal
etmls bir
da yok etmeye galisjrlar. Fakat bu, beyhude bir gayrettir. Zira taz-
mevzuda fikir beyani calz olmadigt icin -simdilik- sabir ve siiku- yike maruz kalan fikirler daha fazla kuwetlenerek adeta sihirli
tu ihtiyar ediyoruz. SSdece su kadanni soylemekle iktifa edelim
bir cazibe kazanirlar. «M e c e 1 1 e»nin meshur kaidesine gore
ki, bu dava dolayisiyle 13 Temmuz 1972 tarihinde tevkif olunarak «Bir sey ziyk oldukta m uttasi' ol u r»yanisi-
«E s k § e b r
i i
AskertCezaev i»ne tikilmisnk. Burada
kistinldikga genislemek istidadi artar. Gergekten fikirler, elektrik
son derece agir sartlar altinda 15 Kasim 1972 tarihine kadar te-
cereyani gibidirler. Akacak bir mecra bulamadiklan zaman son
madi eden hazin ve onun getirdigl gesitll istiraplann derin
bir gile derece tehlikeli olurlar. Bunu ink§r edenler -er veya geg- haki-
tesirleri uzerimizden hala tamamiyle zail
olmus deQIIdir.
katm galebesine §Shid olarak husrana ug>amaya mahkQmdurlar.
Kirk yasini ikmal eyledigimiz su gUnde, Iginde bulundugu-
Boylelerine en guzel cevabi Namik Kemal vermistlr:
muz de miisaid olmadiQi halde bizi, boyle bir eseri ef-
sartlar hig

kfin umumiyeye takdime -adeta- Icbar

eden blrtakim sebepler «Ne mumkUn zulm He bfdad He imha-yi hurriyet.
once bitlrilmis bulunan bir
vardir. Bunlann basinda, daha yazilip
Calls, idraki kaldir, muktedirsen §demiyetten.»
eseri sirf bir onsozle ufak tefek tashih eksiklikleri yiizunden daha

fazla hapsetmeye gonMmuzun birturiu rfizi olmayismi zikretmeli- Kadir M!SIRO§LU

llaveten bu eserin birln-
yiz. Ayrica yukanda bahsi gegen davaya 28 Ocak 1973
ci cildi dolayisiyle hakkimizda
Istanbul T o p III Basin
Mahkemesl »nde agiimis diger bir dav£ daha mevcuddur.
Beylerbeyi - ISTANBUL
da heniiz -mQsbet, menff- bir karaca iktiran etmis deQildir.
Muhakkak ki, hig de igagici olmayan, butun bu gayri musaid sart-
larin, yakin birgelecekte daha da
kotiilesmesinin kuwetle muhte-

mel gozukmesi, bu eserin ne§rini tacil eden baslica Smil olmus-

tur.

Herhangi bir kimsenin san ve sereflne hale) Iras edebi!ece§i

mulahazasiyla vatan ve milletin bir gok mesru hak ve dSvalanni

unutturmaya gahsmak, akil ve insaf disi bir hareket oldugu halde

bu sakim davranis, yarim yUzyildan beri devam

edegelmistir.

Gergekten «L o z a n» igin bugiine kadar pek gok methiye dUziil-

propagandanin ihdas eyledigl kaiin sis tabakasi

musttir. Bu kesif

iginden gikamiyanlar, eserimizde ileri sQriilen fikirtere -hatta delll-

lerin kuwetine ragmen- dudak bukebilirier. Fakat kim na derse

desin biz, vatanin yarmki idarecileri olan gengleri, asgarT haklari-

mizm makesi olan «M i s a k-i U i 1 1 T» uzerinde yenlden dump
 KISALTM ALAR
sh. : sahife
C. : cild

P.-
: page (sahife)
V. . : Volume (cild)
s. : Sayi EAILLieC
a.g.e. : adi gecen eser
{

v.d. : ve devami
miit, : miiteakip
a.y. : ayni yerde
a.g.t. : adi gegen teftika
a.g.m. : adi gecen makale
T.O.E.M. : TSrih-i OsmanT Encumeni Mecmuast

bkz. : Bakmiz

1
 BiRINCi BOLUM

I - KIBRIS'IN STRATEJiK EHEMMIYETi

VE TARIHQESi

A - STRATEJiK (SEVKOLCEYSt) EHEMMJYETi

Kibns Sicilya ve Sardinya'dan sonra Akdeniz'in uguncu bu-

1
yuk adasi olup Avrupa ve Afrika'yi Asya'ya baglayan giizergah
2
uzerlndedir Bu yijzden tarih boyunca Akdeniz siyaset ve ticare-
.

tinde gok ehemmiyetli bir stratejik rol oynami§, Asya, Avrupa ve

Afrika'nin dentzci.kavimleri arasmda devamli bir surette gekisme
ve el de§i§tirmelere sahne olmustur. derecede ki Akdeniz' e ha-
kim olan her deviet Kibris'a sShip olmayi da kendisi igin zarurT
addetmi§tir. Kibns'm once Romahlar, sonra Osmanlilar ve niha-
yet ingilizler'in hakimiyeti altinda bulunu§u bu zarOretle ortaya
gikmistir. Me§hur ingiiiz Basjvekili Dizraeli, bu gergedj ifade et-

mek lizere birgok kereler, «Kibns Bati Asya'nin

a na h t a r i d i r »demi§tir. GergiKibns'inbudurumu, 1492yilinda

1 - Sicilya 25.707 km 2
Sardinya 25.000 km Kibns 9.283 km
,
2
,
2
.

2 - Kibns Adasi 34 derece 33 .dakika ve 55 derece 41 dakika kuzey arz da-

Ireleri ile 32 derece 17 dakika ve 34 derece 35 dakika do§u tGI daireierl arasm-
dadir.
20 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIR06LU 21

Amerika Kit'asi'nm ke§fiyle nisbeten sarsiimi§tir. Zira bu kesif,

Kibns'in jeolojik yapisi bile
onun Anadolu'nun tabiT bir deva-
Dijnya ticaretinin agik denizlere kaymasina ve Akdeniz'in eski mi oldugiunu «U g n c Q
gosterir. Jeolojik
Gergekten , ii

ehemmiyetini bir hayli kaybetmesine sebep olmu§tur. Fakat 1869 Devi r»e kadar Anadolu'ya bitisjk bulundugu cografi bir hakikat-
yilinda «S u v e y § Kanal i»nin agilmasiyla «0 r t a d o § u» tir. Bu yuzden yukanda da soylendigi gibi onun
tarihi, birinci de-'
ve «A k d e n i z» eski ehemmiyetini yeniden kazanmi§tir. Bu se- recede Akdeniz siyasetine, ikinci derecede ise, Anadolu'ya tabi

beple Kibns, hala devam etmekte olan eski stratejik ehemmiyeti- bir seyir takip etmistir. Gergekten bu sebepiedir ki, Kibns, fiiien
4
ni tekrar kazanmistor. 307 yil (1571-1878), Anadolu'yu kendilerine ebedT bir vatan kilan

Kibns'in stratejik bakimdan «0 r t a d o g u» ve «A k d e n z» i Turkier'in hakimiyetleri altinda yasadigi halde bir tek gun bile Yu-
gunumiizde bile devam etmektedir. Bu sebep- nanistan'a tabi olmamistir. 5 Fakat Yunanhlar da bizim gibi geg-
siyasetine bagliligi
ledir ki, hala mucjlak bir durum arzeden «K b r s M e s'e e i i I s i»nin misten ders ve ibretalmayan bir millettirler. Bu gergek, Yunan ta-

bugun on planda gozuken Turk-Yunan geki§- rihinin Turkler ve bilhassa Ruslar'la alakali vak'alan iginde daha
alacagi kat'T §ekli,
bariz bir sQrette goziikur.
mesi degil, Akdeniz'de artik §§ikSr bir hale gelen Amerika-Rusya

yan§ma ve gatismasi tayin edecektir. Ancak hatirdan uzak lutma-

Kibns uzerlndeki Yahudi planinm tatbikine hacet kalmamistir. Filistin'i ele gecir-
-
malidir ki; artik eski musahhas tahakkumlerin yerini «g 6 r ii n
rneye matuf siyonist faaliyetleri aksetilren hemen her kaynakta yer alan bu
meyen hakimiyetfer t e s i s i » almis. bulunmaktadir. mes'ele hakkinda Dr. Theodor Herzl'in hatiratmdan Tiirkiye'yi algkadar ede.n ki-

muhakkak Amerikan veya Rus simlan toplayan Or. Ya§ar Kutluay'm «Siyonizm ve TiJrkiye» (Istanbul 1967 isim-
Bu sebeple istikbalde Kibris'ta ki;
li eserin 270. - 271. sahifelerinde §u bilgiye rastlanmaktadir.
bayragi dalgalanmayacak, fakat bunlann ikisinden birinin istedigi «Dr.Herzl'in oniinde sjmdi iic isim durmaktadir: Kibns, Elari§
ve Sina Yari-
olacaktjr. Rusya, daha sjmdiden «N a t oya dahil kuvvetli bir Tur- madasf. Bu de «Kudiis Sancagi»na yakm ve mustakbel hareket planina uy-
iicii

kiye ve hatta Yunanistan yerine kugiik bir «K b i r i s Cu m h u r ye i gun yerlerdir. ingiltere'de devlet adamlan ile temasa gecmistir. Bunlardan «M0s-
temlekeler Bakam» Joseph Chamberlain ile olan konu§masi enteresandir. Ba-
ti»ni tercih eder gozukmektedir.
kan «Elari§» ve «Sina Yanmadasi» konulanna harlciye karisir. Behi yalniz «Kib-
Stratejik bakimdan derecede «A k d e n z s y & s et kie
birinci i i
ns» ilgilendirir diyerek Yahudilerin oraya yerlesmelerinin bazi mahzurlar dogura-
bagli olan Kibns, ikinci derecede de «A n a d o u» ve onun mu- I cagini, zora ba§ vurulamayacagmi ifade eder. Buna
karsi Herzl bir care bulmus-
tur. bes milyon sermayeli §irket kurup «Elarls» ve «Sina Yanmadasi»na yer-
Biz
kadderatina tabi olagelmistir. Gercekten co§rafT mevkii itibariyle
lesmeye girisjnce ada sSkinleri akan altinlan gorurter, Musliiman Turk halki
etrafini geviren Akdeniz memleketleri iginde en ziySde Anadolu Ada'dan defedilir. Rumlar da ellerindeki topraklan satmaya-ikna edilir. Boylece
3
sahillerine yakindir. Misir'a 240, Suriye'ye ise 60 mil mes§fede Ada tamamen bize kalmis olur, der...»
4 - Kibns, 1571 - 1878 yillari arasmda tam 307
bulunan Kibns' in Anadolu sahillerine uzakhQi sadece 40 mildirr- yil fiiien ve hukuken Turk

hakimiyeti altinda yasami§tir. Ancak - ileride daha genis bir sOrstte izah edile-
Yunanistan ise Turkiye ile ktyas kabui etmez bir sQrette Kibris'tan
cegi uzere- 1878yilmda bu hakimiyet fiiien son bulmussa da hukuken devam
tarn 1100 kilometre mes&fededir. .-
. Ancak 1923 yilinda imzalanan «Lozan
otmistir. Muahedenames l»yfo
son bulan bu sirf hukukT hakimiyet devri de 35 yil surmiistur. Buna nazaran
Turkier'in Kibns Adasi'ndaki hakimiyetleri 307yili fiilive hukukT, 35yili
3- Kibns'in Suriye ve Filistin havSlislne bu cografl yakmli$i sebebiyledlr da sirf hu-
kuktolmak iJzere tam 342 yd surmu? demektir;
ki, Yahudiler kurmadan once Kibns'i bir atlama tasj olarak secmis. ve bu-
israil'i
5 - Esasen sjrndiye kadar Yunanhlar da boyle bir iddlada bulunmamig
rasi (jzerine -kuweden fiile cikmami§- pianlar tsrtiplernislerdir. Fakat bizlrn
ancak «B z a n s» hSkimiyetini kendilerine mal etmeye cahsmislardir. Halbuki
i

400 sene biiyiik bir dirayetle muhafaza ettigimiz halis [slam toprafii Filistin'i bid-
«D o § u R o m a» demek olan Bizans'i Yunanlilar'a aid bir devlet olarak telak-
den sonra otuz sens bile koruyamiyan Araplardan kolayca gasbedebildig! icin
kiye imkan verecek hicbir iiilt ve hukukT mesned mevcud degiidir. Ostelik Yu-
 KADiR MISIR06LU 23

Hakikaten Ruslar, «B a I k a n Kavimler i»ni bizden

ayirmaya galisirken, onlari, herbirinin sirf kendi mill? emelleri igin

destekler gbzukmeye son derecede gayret sarfetmislerdi. Ancak

daha sonra zuhur eden bu humanist maskeyi atan
ilk firsatta

Rusya, bunlartn pek gogunu kahhar ve mijstebit idaresi altina ala-

rak istiklallerini sirf surf bir mevcQdiyet, derekesine dusiirmustur.
Yunanistan Balkan Devletleri'nin pek gogunda hala devam et-
mekte olan bu feci Skibete suruklenmek tehlikesiyle pek gok ke-
reler karsj karsiya kalmistir. Her defasinda O'nu «A k d e n.i z
S y£ i s e t i»ne bagli stratejik mevkii ile -belki ondan daha da
ehemmiyetli olarak- Bati kultijrunijn temelini teskil eden unsur-
lardan bin olarak kabul olunan kadtm Yunan tefekkurunun. Bati

efkir-i umumiyesini teshir etmis olmasi kurtarmi§tir. Fakat bu mu-

hakkak ki her zaman gegerli olacak bir garanti degildir.
Yukanda Kibns'in 307 hesaba gore 342 yil
veya baska bir

Turk h&klmiyetinde yasamis olmasma mukabil bir gun bile Yuna-

nistan'a tabi bulunmadirjmi sbylemi§tik. SJmdi bu gergegi tesbit

igin Kibns tarihinin seyrini muhtasar bir Burette gbzden gegirelim.

B -' KIBRIS ADASI'NIN TARIHQESi

a - Qsmaniilar Tarafimdan Fsthine Kadar

6
Kibns Adasi'mn ismine tarihte ilk defa, burasmin Misirhlar ta-
rafindan fethedildigi M.O. Onbesjnci Asir'da rastlamaktayiz.
M.O. 1320 yihnda Kibns'taki Misir hakimiyetine son vererek
burasini ele gegiren Hititler, Adayi ancak 55 sene muhafaza ede-
bilmisterve 1265 yihnda tekrar Misiriilar'a kaptirmislardir.
Kibns Adasi'mn TUrklye ve Yunanlstan'a ne kadar
mesafede bulundufiunu mukayesell bir

sQrette gtisteren bu haritaya Ibretle bakmizl..

altinda asirlaroa eslr ola-

6 - «K bi r 1 s» kelimesinin men§el hakkinda cesitli rivayetler vardir. Kay-
nanhlar da sair milletler gibi o devletin boyundurugu
istinaden Bizans'a sahip cik- naklarda onun ask Hahesi «K i p r i s» ten veya KMros'un kizinm adindan geldi-
rak ya§ami§lardir. Sirf «lisan»a miinhasir bir i§tirake
gi gibi cesitli rivayetler yer almaktadir. Ayrioa Kibrts Adasi, tarih boyunca diger
maya ca!i§malan, «M e g a I o d e a» ya ve hasseten «i s 1 a n b u l» uzerinde-
i

$ok adlarla da «A a s y a» «A s i» veya «H e t m» gibi. Fenikeliler

anilmtsfrr.
mesned bulmak maksadina bagli giilunc bir mu-
bir I i

ki iitopik emellerine tarihTbir

devrinde kullanilmis. olan bu sonuncusu, Avrupa dillerinde «B a k r» karsjhgi
u m» sozu bile «R o m a» kelimesinden dogmu§-
1

galatadan ibarettir. QunkU «R

Araplar «R o m a»yi «R u m»a tahvil etmi§- olan kelimenin dogus sebebidir. Gercekten bakira latincede «C a p r u m» denil-
tur. «0-> harf ve sesine yabanci olan
eden bu kelimenin, zamanla «R o m a»dan mu- mektedif. «K p I r J s» hem bu adanm ve hem de bakinn kendisine tahsis olundu-
lerdir. Bize de onlardan inlikll
§u ilShenin adi olarak kullanilmis&r.
harref oidugu da uriutulup gitmi§tir.
 24 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? KADiRMISIROGLU 25

Nihayet M.O. bin yillarma dogru Fenikelilerin eline gegen dller. Bu yuzdenMisir Hakirrii Ptoleme Kibris'a karsi sefer agti.
Kibris, M.O. 709 yihna kadar 291 sene onlarin hakimiyetl alirnda Bu kumandan, aiaiarrnda gegen uzun mucadeleierden sonra
Ikl

kalmtstir.Ancak M.O. Altinci Asir'da Dorlar'in istilasma ugrayan Iskender'in oiumunun sekizinci yilinda Kibns'i taksim etmek su-
Yunanistan'dan birtakim Grekler'in doguya doQru gog edip ilk retiyls anlagtilar. Ancak bu anlasma uzun surmedi. M.O. 59 yihna

defa olarak Ktbns Adasi'na yeriestiklerl gbrQImQstor. Bu yerle§- kadar Kibris, Ptoleme'ler ile Selesuid'ler arasinda dSimT bir muca-
meden sonra oriaya gikan «D o k u 2 P r e n s k» Fenikeii- I i
deleye sahne ofdu.
ler'e tab? ve onlara vergi vermekteydiler. Kendilerine agir gelen M.O. 59 yilinda Roma hakimiyetine giren Kibris, Roma impa-
bu vergilerden kuruHmak isteyen prensler, Asur Krah Sairgom'a ratoriugu'nun Kilikya (Cukurova) Eyalet (prokonsul)ine baglandi.

miiracaat ederek O'nu metbu ilan ettiklerinden M.O. 709 yilinda

Daha sonra Sezar zamanmda Ada'nin idaresi Kleopatra'nin er-
kek kardesme birakildi (M.O. 47). Sezar'in halefi Antuan ise bu-
Kibris Adasi Asurfter'in eline gegmis, oldu.
rasini dogrudan dogruya Misir'in bu sehhar kraligesi Kleopat-
Asuriler'in Kibris Adasi'ndaki bu hakimiyeti M.O. 569 yihna
ra'ya hediye ettiyse de O'nu maglup eden Augustus bu hediye-
kadar 140 sene surmugtiir. Bu tarihte tekrar Misirlilar'm eline ge-
yi Kleopatra'dan geri aldi ve Kibns'i tekrar Roma'ya bagladi.
?en Kibris Adasi, M.O. 525 yilsna kadar 44 sene mtiddetle yeni- M.O. 31 yilinda Roma eyaletleri imparator ile senato arasin-
den Misiriilar'm Idaresi altinda yasamisfrr.
da taksim edilince Kibris, impatatora kaldi. M.O. 22 yihna kadar
M.O. 525 yslmda Pers (Iran) ordulannm Misir kuweilerini ye- asket? valiler marifeti Ile idare edilen Ada, bu tarihte asker? garni-
nerek btltOn Misir arazisini ellerine gegirmeleriyle Kins, bu deia zonlann iagvedilmesi ile senatoya bagli bir prokonsi.il tarafindan
iranlilar'in hakimiyeti altina girmi§tir. Pers-Misir mucSdelesinde idare ediJmeye ba§fandi.
Kibnsli prensler, iran Hukumdari I. DaryUs'e yardim eimi§ olduk- M.S. 46 yilinda Kibns'a gelen Paw! ve Barnabas Adaya Hiris-
lanndan bir nevi dahlFT muhtariyet elde etmisjerdi. tiyanligi yaydiiar. Prokonsul Sergius Paulus'un Hiristiyanligi ka-

Bu sene iranlilar'in idaresinde kalan Kibris, M.O.

sureile 192 bul etmesiyle Kibris bir Hiristiyan tarafindan idare ediien ilk mem-
333yilmda Makedonyali7 Iskender'in SSL DaryQs'e karsj kazandi- leket oldu. Fakat bu sirada Kibris'ta pek gokYahudi vardi. Bun-
gi zafer sonunda O'nun idaresi aftina gegti.
lar Hiristiyanligi Kibns'a getiren havart Barnabas') memleketi
olan Salamis'e dondiigunde katlettikleri gibi, M.S. 1 15 yiiinda Ro-
iskender'in cihangiraYie fetihleiie dolu kisa omru, M.O. 323
malilar'a kar§t bQyQk bir isyan da gikardilar.
yilinda nihayete erince, zaptettlQi geni§ Olkeler, O'nun kumandan-
Bu isyanda ikiyiizelli bin Kibrisii, Yahudiier'in katliamma ma-
lari arasinda iaksime uQradi. Bu taksimds Kibris Adasi, isken- 8
ruz kaldi . isyancilar Salamis §ehrini de tahrip ettiler.
der'in kumandanlanndan Amifisgorj'a kaldi. Fakat stratejik ehem-
117 yilinda Ada'ya gonderilen Roma kuwetleri isyani bastira-
miyeti yuzunden buraya diQer kumandanlar da sahip o\mak iste- rak Yahudiler'i buradan surduler
9
. Bu hadiseden sonra Kibns'a
higbir Yahudi sokulmaz o!mu§tur. O kadar ki, kazaya ugrayan
7 - lavender bir Yunanh, yfini Grek deijil, halis bir Makedonyahdir. Make- bir gemiden kurtanlarak Kibns'a sigman Yahudiler bile derhal bl-
donya isa tarih boyunca bir gun bile Yunanlstan'in olmamisiir. Ustelik daima
daruiurierdi.
buranin sekenesi ile Grekler arasinda ihtilSS ve muharebeler ekslk olrnamistir.
Bu yiizden Iskender'in ilk gkjnedigi memleket ve Greklerin yurdu, yani bugun- 8 - Yahudiler Dunya'nin her memleketinde zulme maruz kalarak yerlerin-
kii Yunanislan olmustur. den, yurtlanndan muhScir edildlklerlni s6yler ve yazarlar. Halbuki Yahudller'e
Boyle oldugu halde Yunanhlar, sankl iekander Grekmis veya islilalarmi kar§i olan bu gibi hareketler, umQmlyetle hep boyle gee kalmis bir mukabele-
Grekler hesabina yapmismis gibi O'nun dolastigi ve zaptettigi sahayi ellerine den ibarettir.
gecirerek buyuk bir Yunanlstan kurmayi «M e g a o d e a» adiyla millt bir 9 - Halil RkretALASYA - ve
I i
Kibris Tarihi Kibris'ta Turk Eserleri, Ankara.
msfkQre halinde benimsemislerdir. 1964, sh. 23.

I
26 LOZAN ZAFER Ml, HEZlMET Mi? 27
KADiR MISIROSLU

imparatorluciu 395 yihnda «D o § u» ve «B a

Roma 1 1>» olarak
Umm-i Haram muharebe es-
Bu sefere istirak etmis buiunan
ikiye taksim edilince Kibns, cografi mevkii dolayisiyle Do§u Ro-
nasinda sehid olmustu. Bu mubarek kadin, ashabin ileri gelenle-
ma, yani Bizans'a birakildi.
rinden,Enes bin Malik Hazretleri'nin halasi ve Peygamber Efen-
Kibns'ta Dogu Roma imparatorlu^u'nun hakimiyeti bir taraf-
dimizin kardesligi Ubade bin Es-S^mit'in zevcesiydi. Kendisine
tan «0o d o k s u k»'un gelisip yerle§mesine, diger taraftan
r t I

da «R u m c a»nin resmT dil olarak kabulune sebep olmustur. Bu boyle bir sefere istirak edecegi gok ewel ResCilullah tarafmdan
durum da, ekseriyeti Rum olmayan yerli Kibns halkinin yavas ya- mujdelenmisti. §6yle ki;

vas Rumiasmasi neticesini dogurmustur. Bir gun Ubade bin es-Samit'in evinde uyumakta buiunan
Bugun Ktbns'ta «R u m n ti f u s e k s e r y e t i» diye I
Peygamberimiz, gulerek uyanmislar. Umm-i Hsiram:
ileri surulen iddianin degerlendirilmesinde, calib-i
dikkat olan bu -«Nigin giiidunuz, ya Resulallah!..» diye sorunca su cevabi
tarih? gergek hatirdan uzak tutulmamahdir. Din ve dil gibi iki bii-
almis:
yijk miiessir altinda kendini Rum zanneden pek gok Kibrishnin ir-
-«Ummetimden cemaat serirler uzerindeki muluk gibide-
bir
kan Rum, yani Yunanli sayilmatarma imkan yoktur
nizde gidiyorlar gordiim. Taaccub ettim.»
Bizans id&resi, Kibns'a nisbT bir sukdn ve refah getirmistir.
Fakat bu sirada Mekke'de en son ve ekmel semavTdin olan «i s
-

Umm-i Haram:
la m
zuhur etmis ve o ana kadar birbirleriyle mijcadete halinde
»
- -«Yfi Resulallah du§ buyurun ki, Allah beni de onlardan ktl-
buiunan Arap kabilelerini birlestirerek ortaya kudretli bir «i s
!am D ev et » gikarmisti.
I i Bu yeni ve zinde devletirt hudutla- sm!...» diye rica edince Peygamberimiz:
n O'nun kurucusu, Kalnatin Fahr-i EbedTs'nin, Hicretin onbirinci -«Sen onlarla berabersin!» buyurmuslar. Sonra tekrar uyu-
yilmda vaki olan vefatlan amnda butun «C e z r e t (J'l - A r a b»i i
muslar ve yine gulerek uyanmislar. Omm-s Haram tekrar sormus
ihata eder hale geimi§ti. Ug milyonkilometre kare genisii§indeki ve ayni cevabi almis... Onun sehid oldug\i yerde bilahare Tiirkler
bu sahanin onbir yil iginde fethi demek, giinde yaklasik olarak bir cSmi, turbe ve tekke yaptirmislardir kt, bala «H a I a S u 1 1 a r»
822 kilometrekarelik bir sahanin bu yeni deviate katilmasi demek- namiyle maruftur.
10
ti
Muslumanlar Kibns'a 24 sefer yapmisjardir. Bu sQretle Mus-
Ceziretii'l -Arab'in fethini tamamlayan Arap ordulan, Akde-
lumanlar ile Bizans arasinda bir muca"dele sahasi haline gelen
niz'e giktilar. M.S. 632 yihnda ilk Haiife HaareM EbObekir devrin-
Kibns 984 tarihinde tekrar ve kat'T olarak Bizans hakimiyeti altma
de Kibns'ta Kitiyon fethedildi ise de bu devirde donanmaya sft-
girmi§tir.
hip olmayan Musliimanlar igin bu fetih, devamli olamadi. M.S.
638 yihnda Sam, Kudus, Suriye, Filistin ve hatta Antakya ve Misir Bu tarihten Onikinci Asra kadar el degistirmeyen Kibns, nis-

islam Devletinin hudutlan dahiline girince bu memleketlerin do- bT bir sukunet devri yasadi. Ancak zaman zaman bazi vSlilerin is-

nanmalarim elde eden islam kuwetleri DoQu Akdeniz'de «d en I z tiklal ilan ederek, Ada'yi Bizans idaresinden ayirmaya matuf hare-

ha k m y e t » tesisi igin de, harekete gegtiler. Bu cumleden

i i i ketleri gorulmustCir. Mesela 1047 ve 1086 yillarmda bu maksatla
olmak iizere Hazret-1 Musvaye 647 yihnda buyGk bir donanmay- ortaya gikan isyanlar kolayca bastinlarak asi vSliler cezalandinl-
la Kibns' fethetti ise de Kibnshlar Miisluman olmayi
reddettikleri
i
mislardir. Nihayet 1184 yihnda bir Bizans prensi olan Isaac Corn-
Kostantiya §ehri'nin zaptiyle gesjtli ganimetler alinarak geri
igin
men© Tarsus «K k ya
Valisi iken i E r m e n e r i» ile yapti-
I i i I

doniildu.
§i muharebeyi kaybedince Kibns'a gegip haiki aldatarak kendisi-

nin oraya vaii tSyin edildigine inandirmistir. Bilahare bununia da

10 - Prof. Dr. M. HARfliDULLAH --isISm Peygamberi, Cilcl: 1, istanbul,
iktifa etmeyerek Sicilya Krah'nin kiz kardesjyle evienip mevkiini
1966, Sh. 433.
tM
 28 LOZAN ZAFER Ml, HEZJMET Ml? KADIR MISIROGLU 29

kuwetlendirdikten sonra kendisini «K b r s K r a i» ilan et-

i i I
ler'in elinde kaldi. Bu muddet zarfinda isISm Alemi ile Hiristiyan
mi§tir. Ozerine gelen Bizans donanmasini Sicilya'nin da yardirniy- Avrupa arasinda faal bir ticarT rol oynayarak bir hayli zenginlesti.
la rnaglQp ederek Kibris'a kat't bir sQrette yerlesmistir. Nufusu da yarim milyonu asti.
Gayet zalimane bir tdSre tesis eden Isaac Commene'in Kib- Guy de Luslgnan «K u d u s K r a 1» unvanini muhafaza 1

ris'taki hSkimiyeti yedi yil Bu idareye Uguncii Hagli

surmu§t(jr. etmis, ancak buna ilaveten «K b r s L o r d u» sifatini da al-
i i

Seferi sirasinda ingiltere Krah ve «A r s a n Y u r e k l» laka-

I
I mistir. Fakat O'nun halefi Amsiury 1197 yilinda «K b r s Kra i i

biylamaruf Richard son vermistir. §6yle ki: I i» unvanini aldi ve bu sQretle devlet ve hanedanini te'sis etmis

Kudus'un 1187 yihnda meshur Selahaddin Eyyufof tarafin- oldu. Kibns'i 1489 yilina kadar bu sulaleden gelen hukiimdarlar
dan geri almmasi yuzunden Hiristiyanlar yeni bir Hagli Seferi ter- idare etmislerdir.
tip ettiler. Hagli Seferleri'nin uguncusiinu te§kil eden bu harekata . Bunlann kuwet ve emniyet sagladiQi igin
devirleri Kibris'a
•
Almanya, Fransa ve ingiltere krallan da bizzat istirak ettiler. ingi- Hagli Seferlerinde maglup olan Hiristiyanlarm bakiyelerine burasi
liz Krah Arsian Ytirekli R\§m (Richard) bu sefere deniz yojuyla her defasinda emin bir melee oldu. Kibns bu durumda islam Ale-
gikmisti. Fakat donanmasi Akdeniz'de firtinaya tutuidu ye dalga- mi igin ciddT bir tehlike kayna^i teskil eimeye baslarmsti. Bu se-
lar Kral'in nisanlisiyla ktz kardesini tasiyan birgemiyi Kibns suian- beple Hiristiyanligin Dogu Akdeniz'deki bu son kalesini muhte-
na atti. Bu sirada «K
b r s K r a i» unvanini tasiyan Isaac
i i I mel bir islam taarruzundan korumak isteyen Papalik, Kibris'a bir-
Commsne, Limasol agiklannda demirleyen bu gemiye el koya- gok gemiler verdi. Papa' nm bu alakasmdan cesaret alan Kibns
rak igindekilere.ve bilhassa Rigar'm nisanlisiyla kizkardesine pek Krah I. Pierre bu kuwetle harekete gegerek simdiki Alanya Kale-
fena muamelelerde bulundu. si'ni kusatti. Fakat muvaffakiyef elde edemedi. Dana sonra Erme-

Ri§ar, firtina dindikten sonra gemilerinin geri kalan kismini nilerin tahrikiyle Anadoiu'ya karsi tekrar harekete gegti. Antal-
toplayarak Limasol'a geldi. isaac'dan kardesi ve nisanlisma yap- Alanya ve Manavgat uzerine yurudii. Ahali kendisi-
ya' yi zaptetti.
tigi fena muamelelerden dolayi bzur dilemesini ve oniarr serbest ne vergi vermeyi kabul etmek mecbQriyetinde kaldi. Bu basanla-
birakmasini istedi. Bu
istekleti reddolununca kumandasmdaki nndan dolayi cesareti artan f. Pierre, 1362 yilinda Avrupa'da bir
kuwetlerle karaya ve Limasol'u zaptetti (1191). isaac Ada -
gilrti
:

seyahate gikarak yeni bir Hagli Seferi tertiplenmesi igin Hiristiyan

nin iglerine dogru kagarken kendisine yetisti ve O'nu esir aldi. Alemini tahrike koyuldu. Buna muvaffak olamadiysa da iernin etti-
Kibns bu sQretletarihte ilk defa olarak ingilizler'in eline gegmis ol- gi az kuwetle ani bit* hucum sonunda iskenderiye'yi zaptetti. Bu-
,
du. rasini iig giin iig gece yagmaladiktan sonra Kibris'a dondii
Giristigi sefer igin
paraya ihtiyaci olan Ingiltere Krali Ri§ar, |.
I. bu muvaffakiye&lerini goren Papa, o'na yardimda
Pierre' In
Ada'yi once 100.000 bezeta altinma Templiers §ovalyelerine saf- buiunulmasi igin muhtelif Hiristiyan devletferi nezdinde tesebbii-
ti. Fakat buniar kararlasfirilan bedeli odeyemediklerinden se gegti ise de musbet bir notice alamadi.
Ri§ar,
Kibns' i bu defa da 1186 yilmdanberi «K u d ii s Kra ! i»„unvani- Bu sirada Karaman Beyligi'ne hiicum ederek onu bir sulh ak-
nitasiyan ve Kudus'Q SeUjhaddin-i Eyyufoi'ye kaptirdigi igin ui- dirie mecbur eden I. Pierre, bu basansmdan ces§ret alarak tak-
kesiz bir kral durumunda olan Guy de Lusfgnan'a satti (1192). rar iVIssir'a saldirdi. Bazi §ehir ve kasabalan ya^malayarak geri
Lusigraan, Kibris'a Filistin'de malikSnelerini kaybeden sovalyeier- dondij.
le SelShaddin Eyyflbfnin maglup ettigl Fransizlar'i toplayarak 13?® yilinda yeni bir Hagli Seferi tertiplenmesini temin igin
yerlestirdi. Bu suretle DoQu LSiinliQi burada yeniden canlanmaya tekrar Avrupa'ya glttl. Vine bir netice elde edemedi. MQtedkip se-
basladi. nede bir sQikasdle oftadan kaldinldi (1369). Yerine II. Pierre geg-
Asagi yukan dort asir Kibns, Fransiz, Ceneviz ve Venedikli- Bunun zamanmda Ceneviziiier Acia'ya bir ihrag kuvveti gonde-
ti.
30 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADiR MISIROSLU 31

rerek kenclisini eslr ettiler. 1374'de Kibns'la Cenevizliler arasmda sad kisa zamanda ortaya gikti. Zira bu kadin Ada'yi birkag sene
bir sulh muShedesi akdolunarak Krai serbest birakildi. Fakat ka- sonra Venedik'e terketti.
rarlastinlan harb tazminati odeninceye kadar Magosa isgal altin- Venedik Cumhuriyeti Kibns'in MemlGklar'a odemekte oldu-
da tutuldu. Rehine olarak Cenova'ya gbtiirulmus bulunan Krai' in
§u vergiyi aynen kabul ve idame ettirmeyi mevcudiyetini muhala-
arncasi Jacques, II. Pierre' nin yerine kral Man edilmesi karsisin-
za igin zarurT addetti.
da Magosa'yi Cenevizliler'e terke rSzi oldu. Magosa bu sQretle
Kibris' in Venedikliler eline gegtigi bu devre, Diinya ticaret
bir Ceneviz somurgesi haline geldi.
yollarmin deg^stigi bir zamana rastlar. Gergekten 1402 yilmda
Jacques, blunce yerine oglu Janus, kral oldu. Bu kral, 1402
Amerika'nin kesfi ve Afrika'nin guneyinden dolastlarak Hindis-
yilmda bir donanma hazirlayarak Magosa'yi Cenevizliler' in elin-
tan'a vanlmasi Diinya Jtcareti yollarmin deg^smesine sebep oldu.
den almak igin harekete gegti. Hospitaller Sovalyesi'nln arabulu-
Bu yiizden guzergahi iizerinde bulunduQu ve Kibns'a hayat ve-
culuQu ile muhSsemat durdurularak Kibris ve Ceneviz donanma-
ren eski sark ticaretinin sonmesi, Kibris'i buyiik gapta muteessir
lan miistereken islam ulkelerr uzerine saldirdilar. Suriye ve Misir
sahillerini vurdular.
etti. Akdeniz'de bu eski ehemmiyetli ticaret sayesinde uzun ve

I. Pieirre zamanindan beri her firsatta isISm kiyi sehirlerine zengin devirler gegirmis bulunan Venedik ve italyan Cumhuriyet-
saldiran Kibns'a kat'T bir darbe vurmak mecbCiriyetinde kalan Mi- leri'nin gokusunii hazirlayan bu iktisSdi degisiklik esnasinda Os-
sir Kolemenleri, 1425 - 1426 yillannda Kibns'a karsi iki sefer tertip manli Devleti en azametli devrini yasiyordu. Bu btiyuk ve azamet-
ettiler. Kibris ordusunu yenerek Krali esir edip Misir'a goturduler. II islam Devleti' nin basmda, Cihan tarihinin en buyiik hukiimdarla-
Kral Janus on aylik bir esaretten sonra senevT 5.000 diika a|tin, nndan biri olan Kanunt Sulflam Suleyman bulunuyordu. Venedik
vergi odemek ve metbQ tanimak sDretiyle ulkesine dbnebil-
Misir'i ve italyan Cumhuriyetleri kadar Osmanli Olkelerini de alakadar
di. II. Jean zamaninda bu vergi 8.000 diika altinina gikanldi. 81. eden bu yeni iktisadT ve ticarT degisiklikleri biiyuk bir ileri goruslii-
Jean bir Bizans prensesiyle evlenerek Kibris'ta Bizans nijfuzu ve lukle kavrayan Kanuni'nin eski sarkticaretini ihya maksadiyle Av-
«H e e n z m»in kuwetlenmesine sebep oldu.
I i
rupa tuccarlarina siyas? edebiyatta «k a p i t ii I a s y o n» adiyla
Kral Jean iki sefer evIendiQi halde yalniz Chorlotte isminde gegen bazi imtiyazlar verdiQi malCimdur
11
.

bir kizi olmustu. Aynca bir de Jacques admda pig bir oglu vardi.
' Bu sQretle Diinya siySset ve ticaret bakimindan talihsiz bir
1460 yilmda MemlOk Hiikumdan Esref'in yardimini saglayan
devreye rastlayan Venedik hakimiyeti esnasinda Kibris madden
pig Jacques bir kisim MemlQk kuwetleriyle Adaya gikarak l\. Je-
bir hayli gerilemis ve fakiriesmi§tir. Ustelik LStinler ve Rumlar ara-
an' in ChartoKe'u tahttan indirip Kibris tacini giydi. Once
kizi
smda oteden mevcud oian din? ihtilaflar da had safhaya ulas-
beri
MemlQk kuwetlerine dayanarak Magosa'yi Cenevizliler'den geri
misfor. Daha once «L u s g n a n a r H a n e d a n i» Orto-
i I

aldi. Fakat daha sonra Rumlaria anlasarak MemlOk kuwetlerini

dokslu^u korumuslardi. Fakat Venedik idaresinde Ortodoksluk
de imha etti. Bilahare mevkiini kuwetlendirmek igin Venedikli asil
gayet kotii bir duruma diistti. Ustelik hu durum oyle bir devirde
bir kizla evlendi ise de bu evlenrneyi miiteakip esrarengiz bir sQ-
rette vefat etti (1473). Onun olumiinden sonra dogan oglu IIS.
ortaya gikiyordu ki, istanbul'u fetheden geng Osmanli Hukumda-
Jacques adiyla kral ilSn edijdiyse de o da ancak bir yil yasadt. n Fitih Suten Mefomed Han Ortodoksiugu, Bizans'la birlikte

Bu sQretle bir Venedikli olan karisi Ada'yi tek basina idSreye ko-
yuldu. Fakat Jscques'in bir Venedikii ile evlendirilmesindeki mak- 11 - Bu eserde yer alan 123 numarali dipnotuna bakmir.
 32 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Mi? KADiR MISIROCaLU 33

tarihe kansmaktan kurtanyordu'12 . Turkler'in istanbul Ortodoks

MillTtarihimizin dasitani sahsiyetlerinden biri olan Vavuz Sul-
Patrikhanesi'ne karsi gosterdikleri mtisamaha Kibns Ortodokslan- tan Selim Han'in kisa fakat havsalaya sigmaz sanli fetihierle ge-

nm o derecede kamastinyordu
gen saltanat devrini takiben tahta gegen KanurtT Sultan Siiley-
gozlerini ki, istanbul Bumlan'mn
imtiyazlanndan istifade etmek igin Tiirk Sultanian'na Ada.'yi fet-
man, Osmanli Devleti'nin maddT ve manevT kudret ve kuwetini
hetmek uzere gizli gizli murahhaslar gonderiyorlardi 13 .
evc-.i bala'ya yiikseltmistir. kadar ki, Hind Okyanusu'ndan Ki-

Kibns, Osmanli Turkleri tarafindan fethine kadar Venedikiiler nm, Orta Avrupa, Fas ve Orta Afrika'ya kadar imtidad eden kud-
retli bir imparatorluk haline gelen Osmanli Devleti, gergek mana-
elinde kalmis ve kismen Venedik idaresinin Istismarci zihniyyeti
ve kismen de Diinya sarilan bakimmdan tarihinin en koto ve ka- siyla bir «C i h a n i m p a r a t o r I u § u» mevkiinde bulunu-

ranlik gagmi ya§ami§tir. yordu. DLinya'da mevcud butiin devletlerin guglerinin toplami bi-
le Osmanli Devleti'nin guct'inun altmda idi.

65) Kibris'in Osmanli TQrklerl Tarafindan Felhi

Harb tarihinde emsaline rastlanamayacak bir buyuk zafer
«Onaltinci As 1 r» Cihan tarihinde «T (i r k C a cj|i» ka- olarak «Preveze Deniz Muharebes i»ni (1538) ka-

bul edlllr. Gergekten tarih boyunca kurulmus Tiirk ve islam dev- zanan Osmanlilar, Akdeniz'de rakipsiz bir duruma gelmislerdi. Ar-
tik zaman zaman ispanya ve italya sahillerini vuran, Atlas Okya-
en azametlisi olan Osmariti imparatorlugu bu asirda.al-
letlerinin

tinca^mi yasiyordu. nusu'na gikan, Hind Okyanusu'nda boy gostererek Endonezya

Yavuz Sultan Sellm'in Mtsir ve «C e z r e t ii'l -A r a b»i da i
Adalan'na seferler tertip eden Osmanli Donanmasi gibi Osmanli
ulkesine katmasi, Osmanli Devleti'ni islam Afemi'nfn blhakkin mii- kara ordusu da karsisma gikacak rakip buiamiyordu. Amerika'da

messil ve miihafizi mevkiine yukseltmisti. Buna ilaveten «H a- i 1

henuz ke§fedilmemi§ yerlerin bile hiikumdan kabul edilen ispan-
fet»in de Osmanli Hanedani'na gegmesi bu devietint Slem-sO- ya Krali dahi Osmaph Oevleti'ne harag oduyordu. Fransa, Alman-
mOI mevkiine yen! ve muessir bir manevT kuwet kazandirmisti. ya'ya karsi Turk hirnayesini kabul etmis, Osmanli Donanmasi
Gergekten «Q s m a n H 1 1 fi f 1 h> Hilafet tarihinde en §0-
1 1
\1543 yilinda Marsilya'da demirleyerek Nis'i fethedip Fransizlar'a

mullu bir iktidar iktisap etmistir. Oyie ki; Osmanlilar" in fethetme- hediye ediyordu. Bu seferde Papa'hk merkezi olan Roma sehri

dikleri Hindistan, Endonezya gibi uzak islctm memlekeHerinde bi-

bife Fransiz elgisinin Kaptan-i Derya Bair.taros HsyewMsn Pa-
le hutbelerde Osmanli Halifeieri'nin isimleri okunmustur. i^a'nin ayaklarma kapanip yalvarmasiyla fethedilmekten guglQkle
kurtulabilmi§ti.

i2 - Birgok kaynaklarda FJMSSVin istanbul Pairikh3nesi'na vsrdigi imtiyaz-

lar bir zsal eseri olarak goaterildkji halde hakikatte bu harsket, Riristiyaniik Ale- 8u durumda de imparatorluga katil-
§imali Afrika ulkelerinin
mi'nin fek birmezhebe ircami bnlemek gibi bir ileri goriislulii^iin eseri Idi. Nasil masiyla Karadeniz gibi Ege
Dogu Akdeniz de bir Turk
Denizi ve
ki; ksndisinden sonra Kanunt Sultan Silleyman da Hiristiyen fttlfaklanna zaran
golu haline geimis bulunuyordu. Bu durumda Akdeniz hakimiyeti
olacagi mulahazasiyla yeni bir mazhep olan Protestanlirji tulrrajgiur. Matta siya-
igin Kibns' in bir nev'T Hiristiyan kafesi halinde ortada durmasi cid-
sT dehasiyla ondan gerl kalmayan Si. Sutetn AbdGlhamid Him bile fttoden beri

Rum Patrikhanesi'ne bagli bulunan Bulgar Killsosi'ne isiiklal vererek ve onlan di bir puruz teskil ediyordu. Osmanli nasmeti iie bu durumun teli-

maddeten dastekleyerek Balkan Harbi'nin zuhuruna mSnl olrnak yolunu tutmua- (i imkansizdi.
tur.

13 - Dr. §ukrii TORUN - Tiirkiye, Ingiltere ve Yunanlsfari Araointia Kib-

Osmanlilar sa'n'at, siy§set, ahlak vesalr sahalarda Avrupa'ya
ris'in Politik Durumu, istanbuf 1SS6, sh: 17.
 KADlR MISIRCHjLU 35
34 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?

kind Selim daha Manisa'da §ehzade iken Kibns'yi fethi lu-

nazaran o derecede Listunduler ki, buguniin medenT memleketle-
zQmunu kavrami§ti. Kibris korsanlan sik sik gelip gegen gemilere
n ve bilhassa Fransa'da her hususta Tijrkler'i taklid eden birta-
def'asinda
14 sarkmtilik ederek korsanlik yapmaktaydilar. Hatta bir
kim ffkrtve Igtimai cereyanlar bile ba§ gostermisti .

fehzide Selim'e Misir'dan gonderllen hediyelere de bu

sOretle
Bu sebeple Yavuz Sultan Selim Han tarafindan Misir'in fet-
elkoymuslar.ve«§ehzade'nin idUQu neden malum?»di-
hini miite&kip elgiler gonderen Venedik, Misir'a odemekte oldu-
yerek gasbettikleri mallan giigliikle iade etmislerdi. Gergekten
gu vergiyi, Osmanli Devleti'ne vermek teklifinde bulundu. Vene- Kibris'ta usle-
Kibns yakinlarmdan gegen hac ve ticaret gemileri
dik'le Misir arasindaki eski anlasma yenilendi. Bu suretle Kibns'i
tecaviizlere ugramakta,
nen Venedik korsanlan tarafindan sik sik
daha o zaman hukuken Osmanli Devleti'ne baglanmis. addetmek hapsedilmekte idi. Venedik bu
mallan gasbedilmekte, kendileri
mumkundiir.
karsisinda her protesto ediiisjnde kabahati Malta
kor-
hadiseler
Kanunf Sultan Siileyman tahta geger gegmez bu meblagi zamanlarda
sanlanna malederek aldiris etmemekte idi. Hatta son
onbin diika altimna gikardi. KanOnf devri fiituhati goz online geti- Kibns korsanlan tarafindan
Misir Defterdan'ni goturen gemi bile
rilirse, Kibns'in sozde dost, hatta tabi, hakikatte ise du§man vazi-
zaptedilmisjti.
yetinde bulunmasinin Osmanli varli^i igin cidd? bir tehllke te§kil bu iz'ac edici ha-
Venedikliler Osmanli Devleti'ne karsi butiin
ettlQi kolayca anlasjlir. Gergekten Osmanli Devleti ile harbedecek hududunda Osmanli
reketleri yetmiyormus. gibi bir de Dalmagya
herhangi birde'vlet igin Kibns'in bir us olarak kullanilmasi her za- Fazla olarak da 1570 yi-
arazlsinetecSviiz etmeye koyulmusjardi.
man mumkundii. Osmanli ulkeleri arasindaki ticait ve askerT sey-
linda Turk ticaret gemilerine tecavUz eden
korsanlar, Kibris'a si-

rusefer bakimindan Kibns'in Venedik elinde bulunmasi ciddi bir

Qinmisjardi.
mahzurte§kil etmekteydi. Bununla beraber Kanflni'nin Bati Cep- Osmanlilar'm sikayetlerini blldirmek uzere Venedik'e gonde-
hesi'nde gergekle§tirdi§i muazzam seferler yuzunden kugijk Kib- rilen ikinci tercuman Mahmud A§a'nin
tesebbiislerinden higbir
ns Adasi me§gul olmasi mtimkiin olmadi. Burasinm isISm ulke-
ile
netice hasil olmadi.
lerinin arasinda adeta bir Hiristiyan kalesi tarzindaki mevcudiyeti Bu defa Venedik'e elgi olarak Kubat Qayu§ gdnderildi. Os-
O'nun muhakkak ki; gururuna dokunuyordu. Fakat Kibns'in fethi manli Sultani adina verdigl ultimatom'da «Venedikliler'in
Dalmag-
ancak Kanunt'nln orta derecede bir devlet adami olan oglu ikin- Osmanli arazisine tecavuzde bulunduklanni, Kib-
ya sahillerinde
ei Selim zamaninda gergekle§ebilmi§tir. ns korsanlannin Osmanli haci ve ticart emtia tasjyan gemilerine
tekrariayan
rahat vermediklerinj ve son olarak da bu tecSvuzleri
korsanlann Kibris'a si§mdiklarmi» izah ederek bu ihtilSflarin orta-

14- ZtyaGOKALP -Turk?u!uQun Esaslan- Ankara 1339, sh. 5'de: dan kaldinlmasi igin «ton €»m<sya ma&iiS v®riSrai®£8OT KifoTO'isii
«TurkguluQun memleketimizde zuhQrundan ewel Avrupa'da Turkliige da- Osmanli PewMi'si® tertdni» istiyordu. Venedik, bu iiltimatomu
hareket viicQda geldi. Bunlardan birincisi Fransizca'da Turquerle denilen
amirane bularak reddetti. Bunun uzerine tersanelere emirler
ir ikl veri-
«Tiirkperestlik»tlr. Turklye'de yapilan Ipekli ve yun dokumalar, halilar, kilimlar,
lip gerekli hazirliklar yapildiktan
sonra «K b r s S eif e r i»
i

ginller, demlrci ve rtiarangoz i§lerl, miicellldlerln, tezhipcllerin teclid ve tezhiple-

ri, mangallar, samdartlar ilh... gibi Turk san'attnin eserleri 9oktan Avrupa'dakl ba§latildi.
15 bir Portekte
Bazt Garp kaynaklarmda Kibns'in fethine,
nefaisperestlerin dikkailni celbetmls. Bunlar Tiirkler'in eseri olan bu guzel e§ya-
yi binlerce flralar sarfederek toplarlar ve evlerinde bir Turk salonu veya bir Turk
odasi vuoucia getlrlrlerdl. Bazilar> da burilan ba§ka mllletlere Sid bedialarla bera- 15 - Bkz. Hatamer (Rfehmed A«a tercemesi) «Dovlet-i Osmaniye Tarihi»
ber biblolan arasinda te§hir ederlerdi» denilmektedir.
istanbul 1332, CiltVI,sh:241.
 36 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROSLU 37

Yahudisi olan Vasef tesj 16 admdaki bir sahsin Ikinci Selim'e

saraplannm gok
Bu kuyruklu yalan, sanki Sustain SeSirti Kibns §araplanndan
tistun oldugu yolunda yaptigi telkinat sebep gos-
igmek istese bunu temin etmenin ba§ka yolu yokrru4§ gibi bircok
terilmektedir.
Turk muverrih ve muelfifinin eserlerinde bile yer almi§tir 17 Halbu- .

kl Kibns'm fethini din?, siyasT ve ilctisadT bakimlardan zarur? kilan

16 - Yasef Mass! (Joseph Nassi) tarihimizde mes'um bir rol oynamis Ya-
hudilerden biridlr. Ancak hakkmdaki malQmat cogu birbirini pek gok sebep vardi ki biz, bunlan devrin allame §eyhulis!ami
tutmaz, meskuk ve
efsanevT bir mahiyet arzeder. Blrcok kaynaklarda onun hakkinda
yer alan malO- Ebussuud EfendS'nin fetvasinda hulasa edilmis olarak buimakta-
matm hulasasi sudur:
yiz.
Asian Portekizli ve «M a r r a n e» denen Hiristiyanlasrms
Yahudilerden biri
olan Yasef Nasel, engizisyon mezaliminden kacarak
Kariuiii devrinde istan-
bul'a gelmistir. Portekiz'de «t)on Juan Mlques*
adim tasidigi halde istanbul'da , FETVA
zengin ve giteel bir Yahudi kizma asik oldugundan tekrar eski
dfnine dondugui-
ve Yasaf Naasf adim aldigi rivayet edilmektedir. (Hammer, a.
g. e. srr 2241)
Kendisinden ewel istanbul'a gelmis bulunan babasi Salssmon'un
saraya hekim
«SSbiikain bir v5S%eii~i dSw hlmm$®n olusp hMe-zzsmm
olarak girdigi besyiiz kadar Portekizli Ispanyol ve italyan hakisif mustevli olup medaris ve finesaeidiin (larab
kotffair-i
Marronesi lis gelip, is-
tanbul'da hep birlilrte tekrar Yahudilige dbndukleri, onrian bir yil ewel gelmis ve muattal ve meniitois' ve mehifilBn kiifr ve dalaleJ ile rmila-
bulunan hem halasi ve hem da kaym validesl Dora Gracta Mass! lie birlikte bir
banka kurarak kisa zamanda son dereoede zenginfestigi ve bu para mil ve nice tiiikio ef ai-i Eiafoise ile din-i Islima ifo&mi kaadey-
dalfiverele-
rivesileslylo Kanuni zamaninda saraya nufuz etrnege
basladigi fakat asil KImf- leyup ve eimU alem© evza-i kabfhalann i§iat eylessler, Padi-
liSmH Sultan admdaki hanimi Yahudi olan ffclnci Sslim
zamaninda saraydakf $ah-i Dinpenah MaxreJleri hismiyeS-i hlim muhi&zm&m& di-
ruifOzunun had dereooyo yukseldigi bildirllmektedir, O dereoede
ki; Sultan So
Mm bu rnaceraperest Yahudi'nin Fransa'dan alacagi olan meblfigi cebren taiwll
.yiw mezkOiru kQffar-i foakisasr eliinden alup dir-s isJSm'a ilhak
Icin Osmanh sulannda seyreden Fransiz gemilerinin mallannael koyduracak ka- eylemeye &ziinet. ve {?immsi buyuirsalar, sdbikan mexkisr ke»
dar ilon gitmistir. (Bkz. Avram Galanti - Tiirkler ve Yartudilor, istanbul 1888
ah: 112) '
teeoin tasarrofteninidatii olan Snar vi(?3yeUerIe imusgjaha olun-
Divan'in adeta bir navi h&riciye musaviri roliinu oynayan €3ukte eHerine veirilein ahidnirinede mezkOr viiaysit dihii o!-
(bkz. a.y.) Yasa?
Nassl'nin Fransizlara aleyhtar oJmasmdan dolayi «ke§ke yirmi -i mutahhara mnucibinGe sihidoainie nakzina mani
yil onoa ortaya
ciksaydi. Belki mahud kapitiiiasyonun verilmesine
mani olurdu» tarzinda ebls-
hSne teessijfterdo bulunan muahhar tarihcller bile zuhur etmisti. uyirufe!.. '

-
(Bkz SsUfe*
T.O.E.M. Cilt: XVI, sh. 936) Elcevap: Allah-u alerai asSa ntani olmak iteimaii yoktur.
Siyonizm's benzer emelleri oldugu rivayet edilen bu karanlik sahsiyetli PMi^ah-i islam cazellilh-i.il erisare, tevaif-j kefere Ile Bulh ey-
Ya-
hudinm daha Istanbul'a gelmeden Venedik'ten bir ada satin alarak
engizisyon lemek o! xaman mefiru nlur ki, kaffe-i musHmine menfaat
mezaliminden kacan Yahudileri oraya toplamak istedi§i rivayet edilmektedir. /
Sarraflik ve sair sQretlerle saraya hulQI edert Yasef
WassI'den SC&nsjnf'ye aid bir ola. Olmayaaak, asia sylb me|ru degiidir. Menfaat iTHL8§aii8-
J
vesikada geftzad© SeJim'in bir nevi «N e d -i i m
H a s s i» seklinde bahsedilir ole olunup mOebbeK yahud myvakkaS oldukten sanra irnenfa--
(I. H. Oamigmand, Osmanli Tarihi Kronolojisi Cilt:
sh. 392) Gercekten Sultan
II,

Selim tahta cikar cikmaz ksndisine «i\laksa (Nascos) ve Kiklad Adalari atlO zamanda bozuirnasi enfa' gorOlse elbette boxmafc vacip
Diikali-
gi»nitovcih etmistlr. Bu kadai yakinliQa ragmen bu Yahudinin
Mnei Ssilm'i Kib- ve Iftam olur. Hazret-i ResOl Aieyhisselam Hicre?-? Nebevi-
ns fethine gtizel saraplanndan bahisle tesvik etiigj, P&disah'in da ona
Kibns ye'nio sSlsna yslindan on yiiad®§in sulh idup Hasret-i AIb Ker-
Kralligmr vadetmis oldugu hususu tamamiyle bir sfsaneden
ibarettir. Giiya «SmI-
tan Salim'in bu vaadine Istinaden mes'eleyl bir oldu bitti §eklinde retnaSIabO ve^hehQ muekked ahidnam© yazub mOibede mu-
addeden Ya-
sef Nassi, «l$ i fe r s Krali Yasef M a s s i>» yazili armalibirtabslayao-
i kasTer kilsndnten sonra gelecek yil bozmsk enfa' gckOIOp Hie-
trip evinin kapisina astirdigi bile rivayet edilmistir.
(Hammer, a.g.e. sh. 242) retln seki^ind® yzeirlerine varub, !Wekk©-i Muasasiria'yii fetlh
'

Bu rivayetlerin daha bircok benzerlerine de uzun uzun yer veren ve onu

«bir Osmanli vezirinden daha ziyarie tetkike deger, &uyi8mim|!ardsir. Hazret-1 Haliferl RabbiSatemin lialledlalJahy
kabul eden H«mmeir'in Kib-
ns fothl hakkinda sertietfcigi muialealar, uydurma katliam ve yagmalar
gibi Hiris-
ttyanlik taassubunu sksettiran mesnetsiz iddialarla rnalamSldir.

17 - Bkz. Dr. Rizs NUR - Turk Tarihi, istanbul 1925, Cilt; III, sh. 222.
 KADiR MISIROGLU 39
38 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Ml?

Buna mukSbil Kubbealti vezirlerinden Late Mustafa I afa ile

TeSIS zrISM Satenatuhu SIS muf§rlk-tH muslimim ve eyyide bi-

e Pa§a hararetle Kibns Seferi'ne taraftar olmusjardi.
nasiruni aziz we feth-il mubfn azimet-i hiimayunlannda Ce-
nab-i RisaleflpeoaE? sallSllahu TeSIa Aleyhi vesellem Hazretle- Bu tarihte ise heniiz bir Osmanli Devleti mevcut degildi. Bir milletin fertlerl arasi-
riinin sunnet-i ^eriflerine ikSida buyurmuf lardrnr. na ciddT bir nifak girince onun kendlslnden 90k zayif bir diisman karsisinda bile
nasil kolayhkla rnaglQp ve perisan oldu'gunun en miitnis misali Endiiliis Tarihin-

Ketebe-tul fakir Ebussuisd

18 de goriilmustur: 1235 yilinda bir Islam Devletine dortyiiz sene bassehirlik yap-
mis olan Kurtuba, Kastil K r a g I'nin mevcudu onbln, evet sadeoe onbi-
1 1 1

ni bile gegmeyen ordusuna teslim edilip bo§altilirken dahildeki islam (...) seke-
Devrin dirayetlr .veziri Sokullu'nun bu sefere muhalif kaldigi nin adedi bir milyondu. Evet onbin kisiye teslim olan bir milyon Kurtubali Miislii-
man kanh goz ya§lan ve feryatlarla iginde sehri terkettiler. Osmanhlarm
husQsf kaynaklar tarafmdan mijttefikan teyid edilmektedir. Sokul- (!) zillet

yardimi mevzubahs olan miiteakib devirlerde de Endiiliis halki ahlakan o giin-

lu, Kibns seferindense ispanya'da yeniden bir mukavemet hare-
kilnden daha iyi bir durumda degildi.
ketine giri§mi§ bulunan ve «M a k a m - 1 H 1 1 S f e t»ten yardim b) Endiiliis Muslumanlan'ninQsmanhlar'dan ilk istamdadi 1488yihnda vu-

isteyen «E n d u I ii s» Miislumanlarintn imdadina kosulmasim isti- kQ bulmustur. Bu maksatla devrin Osmanli Sultani Veff Bayezld'e miiracaat
19 eden Endiiliis Murahhasimn ellnde feryadname mahiyetinde veoiz bir Arapga
yordu muvacehesinde gayet nazik bir mes'ele
Dint asabiyet
bkz: Efdatiiddln - Bir Veslka-i Miiel-
.

kasTde vardi. (Bu kasTde ve tercilmesi Igin

teskil eden bu yardimda, ispanya'nin Kuzey Afrika'ya karsj vakf lim, T.E.M. Cilt, I, Sh, 201 ve miit.) Bu miiracaatla anlatilan Hiristiyan mezllimi

taarruzlarmin da onienebilecegi ve bu sQretle Tunus mes'elesinin basta Padisah olmak iizere biitiin devlet ricaiinin hissiyStini tahrik ettigi iejindir
ki; elden gelen yardim yapilmak Istenildl. Fakat bu sirada:
kat'T bir §ekilde hallinin imkSn dahiline girecegi reyinde bulunu-
aa) Osmanli Devleti donanma bakimindan oldukca zayif bulunmaktaydi.
yordu. Ayrica «Suvey§ Kanal i»nin agilmasina da te§eb-
Butiin bir Akdenlz'i asarak ispanya sahillerini vuracak giigte bir denlz kuweti
bus edilerek kolayca Hind Okyanusuna gegmek ve Uzakgark yoktu.

Adalannda Kanunt devrinden beri Portekizliierle yuriitulen mucS- bb) Cem Sultan vak'asi dolayisiyla Hiristiyanlik Alemi'ne kar§i gSyet ihti-

yatkar bir hatt-i hareket, takip edllmesi gerekmekteydi.

deleyi nihaT bir zafere ula§tirmak fikrini ileri siirityordu.
cc) Osmanli Devleti Mistr Kolemenlerl ile Adana ve Maras havallsinde -f ii—

len muharebe halinde bulunuyordu (1485 - 1491).

18 - PeqevTTarihi, Cilt: I, sh: 487. Devletin elini kolunu baglayan bu menffamillere ragmen Sultan ikinci BS-
19 - Dogu Cermenleri «Vi z g o 1 a r»in ellndeyken islam Tarihi'nln san-
i 1 yezid, Papa'ya elgiler gondererek «Kastil Krali'mn Girnata muhasarasinda israr

h kumandanlanndan Tank ve Musa tarafmdan iis yil (711 - 714) glbi 90k kisa ederek Miislumanlan izran halinde istanbul'daki Hiristiyanlara da ayni muame-
birmiiddet zarfmda fethedilen ispanya'da islam hakimiyoti takrlben sekiz asir lenin yapilacagi»> (bkz. Ziya Pasa - Endiiliis Tarihi, C. Ill, istanbul 1304, sh.

245) tehdldinde bulunulmu§, fakat bu da tabiatiyla icrS mevkitne konulamami$-

(714 - 1492) devam etmistir. Fetlhten itibaren Giiney Eyaletl (Vandolazya - An-
tir. Yalmz Kemal Rets kumandasinda birfilo gonderilerek gozda^i vermek kabi-
dolousia)nin isminden muharref olarak «E n d ii us» adiyla yadedilen bu tilke
i

linden ispanya sahilleri vurulmustur. (bkz: a.y. Saffet - Zeyl, T.O.E. M. C: I. sh.
uzun siiren parlak bir medertiyete sahnB olduktan ve Garp Alemi'ne buyiik olgii-
212)
de tesirler iora eyledikten sonra feci bir surette sukQt etmistir. Osmanli Devleti,
c) Donanmanin Yavuz Sultan Sellm zamaninda bile kifayetslz olmasi Os-
bu sukOta olma tohmetiyle otedenberi itham edilegelmi§tir. Fakat
seyirci katmis,
arzuedilenyardimlannaimkan vermemistir. Esasen Endiilus'iin res-
manlilar'in
islam Tarihl'nin en biiyuk devletini kurmus bulunan Osmanlilar hakkindaki bu it- mTmukavemetinin, 1492 yilinda sona ermis bulundugunu hatirdan uzak tutma-
ham da, di§er bir^oklan gibi yerslz ve mesnetslzdir. Bunun delillerini soylece si- mak gerektir. Bu tarlhten sonra ise ancak kilij artiklanna karsi tatbik edllen me-
ralayabiliriz: ztlimin veya zaman zaman ortayagikan dahili isyanlann veslle Ittihazi gibi zayif

a) Seklz asir temadteyledigini sbyledigMmiz Endiilus'iin ancak ilk d6rt asn bir miidahale imkani mevcut oimustur.
dahifT birlikve siikOn iginde gegmistir. Gercekten daha onbirinci Asirda yikilan Vavuz Sultan Selim Han'm kisa fakat gtileli saltanat devrinde ise, bu im-
Endiiliis EmeviDevletl'nin yerine on bir adet kiigiik devletgik kurulmustur. «Te k&n busbiitun baska sebeplerden dolayi kullanilamamistir. Bilahare Kanunt ve
vaif-i Miiluk» adiyla anilan bu devletcikler, herbirinin hasm-i biamani olan O'nun oglu ikfncl Sellm zamanlannda ortaya gikan isyanlardan Istlfade
Hiristiyanlarla birbirleri aleyhine ittifak edecek kadar alcalmis. bulunuyorlardi.
 40 LOZAN 2AFER Mi, HEZiMET Mi? KADiP, MISIROGLU 41

Kibns harekaimdan once yukanda bilvesile ifade edildigi

iize- Sokullu' nun reyinde ne derece hakli oldugu sonradan Os-
ve iktisadf birgok tedbirler alinmi§tl. Sefer baslamadan
re askerf
manlilar'a karsi tahakkuk eden Venedik-ispanya ve Papalik ara-
az ewe! Venedik'te dehsetli bir infilak vukua gelerek
Venedik sindaki ittifak ile sabit olmustur,
Cumhuriyeti'nin en. muazzam barut stoklanndan ve birgok
gemi-
lerinden mahrumiyetini intag etmisti 20 .
Serdarliga Lala Mustafa Pa§a, Donanma Baskumandanhgi
na da Piyale Pa?a tayin edilmisti. Osmanli Donanmasi Kibns Se-
edilerek yardim edilmemis olmasini kinamak makul goriilebifir. Fakat, dahildeki ferine Mart, Nisan ve Mayis aylari iginde uq ayri filo halinde gik-
mukSvemet imkaninin artik hemen hemen yok oldugu bir devirde Osmanli Gemi ve asker mevcudu
Dev- misfr. yerli ve yabanci kaynaklarda gok
leti gibi, Hiristiyanlik Alemi'yle
topyekGn bir «c h a n - husOme t» halinde
i 1

muhtelif rakamlarla ifade edilmekiedir. Bununla beraber gemile-

Endonezya Adalarr'ndan Orta Avrupa Yaylalanna kadar miicadele
halinde bulu-
nan bir devletm, ciddi bir netice istihsali miimkiin olmayan rin ugyiiz ve bunlara yukletilmis gikarma kuwetlerinin ise, altmis
boyle bir durumda
uzenne yeni Hacli Seferleri celbine vesile olacak mudahalelere
giri§memesin- bin civannda oldugu muhakkaktir.
den dolayi kmanmasi dogru oimasa gerektir. Bununla beraber
KanunT Endiiliis
Muslumanlan'na yardim ve hip olmazsa mezalimden kacanlann
§imaf? Afri-
Osmanli Donanmasi Limasol bnune gelmeden once Kibns
ka'ya nakli J<?in gerekli islerin yapilmasi zimninda
«G a r p O c a k a r i»ni va?i- I adasi ablukaya alinarak harigten Ada'ya hububat ithali imkansiz-
felendirdl. Bu yardimin da Barbaros'a «H a
y r e d d n» isminin takilmasmi ge-
Ada'da kisa zamanda kitlik bas gostermistir. Neti-
i

rektirecek olgiide yapildigi meydandadir. * lastinldigi igin

Enduliis'te Musliimanlar'in dahilde cikardiklan isyaniardan
istifade imka- ce itibariyle birmOstemleke idaresi olan Venedik idaresinden
ni, Kibns Ssferi arifesinde de bir kere daha zuhur
etmlftl, Bu isyan 1563 -
1570- goktanberi bunalmi§ olan halk,
yillan arasinda iki yil suren «G r n a t a
igel Beyi araciligiyla Osmanli im-
i h t
i a i»dir. Sokullu, Kibns Seferi'ni
i I I

tehir edlp bu isyani vesile Ittihaz ederek Endulus

Muslumanlan'na yardimda bu- paratorlugu'na iltihak etmek istediklerini bildirdiler. Fakat Vene-
lunmak istiyordu.
dikliler, Ada'yi mtidafaaya kararhydilar. Kanunf'nin Rodos'u fet-
MalQm oldugu iizere bu rey kabule §ayan gorulmeyerek Kibns fethi hazir-
hklanna devam olundu. Girnata Ihtilaline yardim i§i de hinden beri Kibris'm istikbalinden korkmakta olduklarmdan dola-
«U u o» l&kabiyla mes- I

hur olan Cezayir Beylerbeyi K1I15 All Pasa'ya birakildi. yi kalelerin tahkimine oldukga ehemmiyet vermislerdi. Fakat yal-
(Bkz. SaffeS -
Zevl
y '

T.O.E.M. C.I. sh. 220-221)

niz kendi kuwetleriyle Osmanlilar'la ba§a gikamayacaklanni he-
Oort tarafi diisman oldugu halde tarih boyunca itizal yolunu
tutarak bunu
"Barbaras Karde§ler»s karsi bile aci bir sdrette ortaya koyan
§imair Afrikahlar'in sap ettiklerinden sagdan soldan muttefik aramaya koyuldular:
dahi husQmet ve diismanliklanndan korkan K1I19 All Pasa
da kendi durumt; Fransa ve Avusturya bitaraf kaldigindan ancak Papalik ve ispan-
saglam olmadigmdan muessir bir yardim yapamamistir.
Kibns fefrtinden sonra mlruz kalinan <«inebahti ya ile ittifak saglayabildiler. Fakat 206 pargayi bulan muttefik Hi-
u» Os- Bozgun
manli donanmasinin mahvina sebep oldugu cihetle bu isyana donanmasi 22
Kibns Seferinden ristiyan Eyliil 1570'de Meis Adasi'na geldigi za-
sonra bile - belki son kivilcimlan sonmeden- yetismek
imkani mevcud olma- man, Tiirk Ordusu'nun
mi§tir. gun ewel Kibris'm bassehri Lefko-
oniki
Endulus mes'elesi dolayisiyla iizerine parmak basilmasi lazim
gelenhu- §e'ye girmis oldugu geg kahnmi§ ve
ogrenilm'isti. Artik bir hayli
suslardan biri de sudur: Avrupahlar, Muslumanlar'i ve
hassetert Osmanlilar'i deniz mevsimi de gegmis bulundu^u cihetie bir sey yapamaya-
<<b a r b a r k »la itham edegelmislerdir. Halbuki Osmanlilar dort -
1
i 1
be§ asir
idare ettikleri memleketlerdeki gayrimuslimleri
iilkeieri fethettikleri zamanki
caklanna hukmeden mijttefikler dagilmislardir.
mevcudlanndan kat kat fazia olarak devir ve teslim etmis bulunduklan
halde Hi-
nstiyanlar girdikleri her iilkede dehsetli bir zuliim ve ilisaf
(jenosit) a meylede-
reK barbarligm en miithis tezahiirlerini gdstermislerdir.
Bunun goz boyamaz mi-
sallerinden biri de
Endulus'tiir. Sekiz asir islami bir Idare altmda yasamis,
dahill
20 - t-'ammsr, bu infilaki bile Yasef Nassi'nin yaptirdigi bir sabotaj ola-
nufusu milyonlan asan sehirler meydana getirerek parlak bir medeniyete rak kaydetmektedir. (a.g.e. sh: 242)
viicud
vermis Endiiliis Miisliimanlan'ndan bugunku ispanya'da kac
kisl vardir Bal- «VenediktersSnesinin yanmasi ki Wassi'nin adamlannm isi olmasi muhte-
1

kanlann Hiristiyanlanni kehdisine blr«v e d a t u Ia h» kabul edip koruyan Os-

1 1
meldir. istanbul'da Venedik ile muh&rebe arzusunda bulunanlara kuwet bahs
manlilar mi, yoksa Ispanya'da bir tek Miisliiman
birakrnayan Avrupalilar mi bar-
bardir!... oldugu kadar cumhura daliituraver olmustur.»
42 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADiR MISIROGLU 43

Lefkose'nin kolayca ele gegirilmesine karsihk Magosa olduk-

21
yeikenlerini atlastan, iplerini de ipekien yapabiiir!..»
ga mukavemet gostermisti. Lala MusSafa Pa§a ordusunu Mago-
.

Venedik elgisi inebahti Muharebesi' hden sonra Sokuilu'yu

sa yakinlanna gekerek orada kislamaya karar verdi. Bu sirada
ziyaret ederek hissiyatini yoklamak istedi. SokuIIu kendisine tari-
SokuIIu, Kibrisfethini siyasetle ikmil etmek igin Venedikliier'le te-
he gegen §u mukabelede bulundu:
masa gegmis, hatta Fransa'mn aractligi bile mevzubahis oldugu
«Son kazadan sonra cesaretirniziiri m© halde oldugunu
halde nihayet «Magosa dusmedikge sulh otmaz.» deniidigi igin
gfirmeye geliyorsunuz!.. Biz sizden Kibris'i alarak siziri kolu-
bu te§ebbus akim kalmisti.
nuzu kestik. Six bizim filomuzu iBuhi ederek sakalimizi tiraij
Lala Mustafa Pa§a baharda yeniden taarruza gegerek kale-
ettinlz. Bu suretle biz ssizden daha az kaybettlk. Qunkii kesu-
yi, agtigi istihkamlara yerlestirdigi toplarla dovmeye basladi. Kale
. len sakal data gur oiarak yerine gelir. Fakat kesilen koi yeni-
dahilinde erzak ve su sikintisi gekmemek yaramaz sekiz
igin ise
den buyOirnezL.w22 .

bin kisjye yol verilmistt Turkler yanlanndan toplu halde gegen bu tkiyijzelli gemi ile yeniden Akde-
Baharda Turk Donanmasi
silahsiz kadin, gocuk ve ihtiyarlara asla dokunmamak suretiyle
niz'e agildi. Fakat karsjsina gikmaya kimsede cesaret yoktu. Yat-
din ve irklarimn emrettigi ahlSkT necabeti gostermekte kusur et-
mz anlayan Venedik, sulh istedi. 17 Mart 1573'de imzala-
kaldigini
mediler. nan bir mu&hedename ile Venedik, Kibns'in Osmanhlar'a gegme-

Magosa iki buguk ay dayandiktan sonra 2 Agustos 1571 'de sini, ugyiizbin dukalik harb tazminati ddemeyi, Zanda Adasi igin

teslime mecbur oldu. verilen be§yuz dukalik senelik verginin binbe.§yiize gikanlmasmi
Dtger taraftan Turk Venedik harbi Dalmagya'da devam edi- kabul ediyordu.
yordu. Kibns'm du§mesi Bati Hiristiyanlik Alemi'ni Osmanhlar'a
kar§i birlesjnek husCisunda yeniden tahrik etti. Papalik-ispanya o) Osmanli IdSresireSe Kibns:
ve Venedik arasmda gergeklesen bu ittifak sonunda muttefikler Uzun suren ve butun hususiyetleriyle gergek bir miistemle-

ikiytizelli gemiiik bir donanma ile Akdeniz'e agildilar. Korfu Ada- ke idaresi olan «V e n e d k i H S k i m iy e t i» Kibris'i manen
si'nda inebahti (Lepant) da buyiik blr deniz muharebesi cereyan ve madden harab bir duruma getirmisti. Ostelik buna Ada'nin Os-
etti. Burada Turk filosu hemen hemen tamamen tahrip ve imha manlilar tarafindan fethi esnasindaki bir yiilik harbin sikmtilan da

edildi (7 Ekim 1571). Fakat deniz mevsimi gegmis bulundugun- eklenince sefalet ve harabiyet had bir safhaya vardi. Bu yiizden

dan Hiristiyan muttefikler zaferlerinin semeresini alamadilar. 4ira / Osmanhlar, Kibns'in imari ve halkin refahinin saQJanmasi igin ge-
''

rekli biitun tedbirleri eweliyetle akiilar.

Kibris; geri almak igin gok geg kalmis. bulunuyorlardt.
i

Osmanli Devleti sadece bir ki§ iginde donanmasmi eskisin- Once 7 Mayis 1572 (23. Zilhicce 979) tarihli ye «K i b ns
den daha kuwetli olarak insa etti. Bu o zaman igin havsalaya sig- Beylerbey i' ne ve Kadisi'na ve Defterda-
maz bir muvaffakiyetti. Gergekten inebahti fe&ketinden kahra- ri'na hiikum ki» serlevhasiyla ba§layan bir «h a 1 1 -
manca siynlarak kurtarabiidigi birkag gemi ile istanbul'a gelen Ki-
hiimi yunn23 ile Kibnslilar'in mal, can, irz emniyetleri, her turlu
lug Ali Pa§a bile ertesi seneye bir donanma yetistirilecegi
fikrini
21 - Fe§evi - sh. 498 - Hammer - a.g.a sh. 274 - 274.
ogrenince Sadrazam Sokullu'ya bunun imkansizligindan bahset-
22 - Hammer - a.g.e. sh. 274
mistir. Fakat O'ndan Osmanli Devleti'nin kudret ve azametini 23 - Ash Istanbul Basvekafet arsivi 12 numarali Muhlmme Defleri, sahife
gosteren muthis. ve belig bir cevap almisftr: 641 'cte bulunan bu vesikanin adalet ve humanizmin §ahikasina ulasan muhteva-
«Fa§a Hazreil®rj!.. S@o hemz bu Deviet-i Aiiyeyi bilme- sr hakkinda fazla bilgi i^in bkz: Gmer Liiffl BARKAM - Osmanli imparatorlu-

donanmangn demirleirini gumuften, gu'ncia bir iskSn ve Kotonlzasyon Melodu Olarak Siirgunler - Iklisai Fakultest
•mif sinS Bu Devlet ist@rs@
Mecmuasi, Nu: 1 - 4, Istanbul 1949 - 1950.
44 LOZAN 2AFER Ml, HEZIMET Ml? KADIR MISIROGLU 45

her on haneden bir hane oiacak 5720 hane olur» tarzmda ifade
hak ve hurriyetleri garanti edilmis ve yeni Turk idarecilerine halka
karsi §efkatle muarnele etmeleri emredilrnistir. Bununla birlikte ay-
edilmis olan son cumlesi bu mecburtgogun vus'atini gostermek-
Kibns» tedlr. Bununla muhtelif san'at erbabi veya kafi miktarda isjeye-
ni farihte «Kanunnarne-i Liva-yi adiyla is-
cek topragi bulunmayanlarla devlet nizamlanna uymayanlarin 26
dar olunan bir kanunla da Ada halkinin Venedikliler zamamnda
Kibris'a yerlestirilmeleri temin edilmi§ ve bu suretle mecburT go-
vermekte olduklan vergiler yari nisbetinden daha da asagiya indi-
24 ge tSbi tutulanlara iki sene rnuddetle vergi muafiyeti tanindigi gibi
riimistir .

geride biraktiklan mal muik ve sairenin satis bedelleri de teslini

Osmaniiiar, fethettikleri uikelerde gsiyet ileri gorusju bir nu-
edilmistir. Fakat bu mecburT gogun gergeklestirilmesi kolay olma-
fus siyaseti takib oderlerdi. Stratejik ehemmiyeti haiz bolgeleri ke-
mi§, bazan daglarda serazat yasamaya alismis ybriik asiretleri-
sif bir sOrette «T u r k I e s t i r m e k» ve kilit noktalanna kendi
nin naklinde ortaya mLiessif hadiseler de gikmi§tir. Ancak Devle-
din ve irklanndan insanlan yerlestirmek seklinde gergeklesiirilen bu hususta
iin verilen mecbGr? gdg emrine itaat etmeyenlerin
bu siyaset, o bolgenin uzun zaman huzur ve sukununu temin «E m r - i Sultan T»ye itaatsizlik esbab-i mucibesiyle gikanfan
eden bir amil olurdu. Bunun igin de fethedilen her ulkede once «f e t v a»lara istinaden katledilmelerine kadar ileri gidilmistir
27
.

bir umum? niifus sayimi yapilir, be§erT unsurun irkT, dint, iktisad'f Kibns'ta tatbik edilegelmekte olan feodal sistem iptSI edildi.
ve sair hususiyetleri tesbit edilirdi. Ortagag'm topraga bagli telakki edip onunla birlikte alinip
giftgiyi

Kibns'ta yapilan nufus sayimi Venedik'in uzun suren idaresi- • satilan bir meta' haline getiren serf
sisteminden kalma butun ve-
nln kofiilugunu asjkar bir sOrette ortaya gikardi. Gergekten Kib- Oibe ve angaryalar kaldinldi. Her yerde huzur ve ernniyet sagfa-
ns'in ntlfQsu Venedik hakimiyeti esnasinda bir hayli azalmi§ti, Sa- yan «0 s m a n Araz Sistem i» 28 tatbik mevkiins ko-
1
1 i

yim sonunda Kibns'in bir zamanlar yarim milyonu asan nufusu- nuldu.
nuri yuzelli bin kisjyi gegmedigi gorulmiistur. Bu rakama gore Hiristiyanlar butun hak ve vecibelerden Islam Hukuku'nun
Ada'ya yerlesjnek isteyen ve kendllerine bu hususta rnijsaade ve- gayn mijslimler igin vaz'ettigt kaldelere tabi oldular29 .

rilen otuz bin Turk askerini de ilave etmek gerektir. Fakat Osman-

iiiar Kibris'i Turklestirmek igin oraya yerle§en otuz bin Turk aske-
26 - Kibns'ta yapilan bu siirgiinlerin teferruat ve cesjitli misalleri igin bkz.

riyle iktifa etmediler. Bu hususta mecbGr? bir iskan siyaseti takib

Oswar UM
BARKAN - a.g.e. - Ahmed Reflk - Anadolu'da Turk Asjretleri -
ist. 1930, sh: 15, 26, 27, 140, 143, 148, 153.
ederek Kibns'in mukernmel bir sOrette imar ve iskanini kisa za- / 27 - Ahmed Rafik - Anadolu'da Turk Asiretleri - Istanbul 1930, sh: 145.
N 28 - Osmanlilar'da toprak miilkiyeti anlayi? ve tatbikStinin hulasasi §u-
manda gergeklestirdiler. Bunun igin isdar edilen 21 Eyliil 1571 ta- j
35 dur:
rihli hukum Kibris'a kafi miktarda giftgi ve sanatkann naklini te-
Mulk Allah'indir. Ona Allah adina aynt zamanda «h a f e» sifatim haiz
I i

min edecek butun esaslan ihtiva ediyordu. Bu hiikrnOn «bir sCire- olan hiikumdar mutasarnftir. zaman bos veya ekilebilen bu-
Bir iilke fethedildigi

ti Kararnan, igel, Bozok, Alaiye, Teke ve Manavgat Kadinlan'na tun arazi «A r a z - E i i m

r y e» veya «A r a z - M r y e» narmyla hCikiim-
i i i i i i

dara Sid Gaynmuslimlerin av, diikkftn, bahge gibi sair miilkleri §ahsTmulk-
olur.

leri Olarak kalir. Araziye isa hukumdar adina ve onun miisaadesi ilo niutasarnf
olurlar. Ancak arazisinl ijg yd ustijste ekip bicmeyenin olinden bu arSzi alinarak
24 - Bkz. Hadiye TUNCER - Osmanl: imparatorluJjunda Toprak Takst- onu i§fetecek olan bir bastasma verilir.
mati ve A§ar - Ankara, 1948, sh. 91 - 92. l§letilen araziden «6 § it r» (onda bir) adiyla bir vergi almir. Bu da
hukum-
25 - Asli istanbul Basyekalet Arsivi 19 numarali Miihimme Defteri'nln darm tayin ettiQi bir kimse iarafmdan tahsil edilir.
334'iincu sahifesinde yer aian bu «Huldiin»un muhtevasi ve tafsil&t igin bkz. Ma- Arazi; tabi oldugu mukellefiyet bakimmdan Lie kisma ayrilir: «T a r», i m
111 Flkrei ALASYA - a.g.e. sh: 79 - 83. - NSci K0KOEMIR - DiinkiJ ve Bugun- «Z a a m e t», «H a s». FiitOhat devirlerinde fethedilen yerlerdeki mirt arazi «t
ku Kibns - Ankara 1957, sh. 89 - 92.
i m a r» >/e «h a s» adiyle ikiye taksim edilerek timarlar bir nevi kill? hakki
46 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?
KADiR MISIROfiLU 47

Ortodoks Kilisesinin Venedik ve Fransiz hakimiyetleri esna- Kibris «u gr t u Q u» bir pasa tarafindan idare edilen bir Os-
I

sinda kaldinlan haklan tamamen iade edildi. Lagvedilmis olan

manli vilayeti oldu. Tanzimat HSnindan sonra 1840 yilmda Krbns,
Lefko§e Baspiskoposlugu 1575 yilmda yeniden ihya olundu ki, Adana Vilayeti'nin bir sancagi haline gelirilmis ve Lefko§e'de ika-
bu Baspiskoposluk eskiden beri Ortodoks piskoposluklan icinde met eden bir Mutasarrif idaresine verilmistir. Kibris Muftusii de
gayet imtiyazli bir mevkii haizdi. oteki muftuler gibi istanbui'daki «M a k a m - Me§ 1 i h a t»a
bagliydi. §eyhijlisl§mdan sonra gelen «K a z a s k e r I i k», Ana-
dolu ve Rumeli Kazaskerlikleri olarak ikiye aynlirdi. Kibris Anado-
muharebede hizmetl gecenlere; haslar Ise, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi lu Kazaskeri'ne baglrydi.
olarak
gibi kimselere verilir. Artan kisimda «Hass-i H ii mayQ n» adiyla deviate Gayrimiislimler alle ve sahis hukuku mes'elelerinde kendi
kalir. brf ve dinlerine tabi id Her. Gayrimuslim cemaatlerin muntazam
-
Timarlar, sonradan iklyo ayrilarak 20.000 akceye kadar gelir getirenler «t i
teskiiatlan, vakif, tesis
ve mektepleri vardi.
ma r », 20.000 den 100.000 akceye kadar gellr getirenler ise «z e a e t» adiy- m Kibns'da Osmanli idaresinin saQladigi huzur ve adalet saye-
la adlandinlrnislardir. Bu tasnifte 100.000 akgeden fazla gelir getirenlere ise
sinde gayrimuslim ahali ve bunlardan bilhassa Rumlar, Yunan is-
«h as»denllmlstir.
miincer olan isyan ve ihtilSllere katilmaktan geri kalmaya-
tiklaline
5.000 akceye kadar geliri olan tinwlan Beylerbeyi riitbesini haiz kimseler,
rak bircok kereler isyan ve ihtilaM gikarmislardir. Mesela" Etniki
bundan buyuklerlni Ise Padisah tevoih ederdi. Timar sahipleri tasarruflanndaki
tlmann gelirine gore bir mltrtar asker besleyerok Ordu-yu Humayun'unsefere
Eterya Cemiyeti'nin cahsmalanyla hazirlanan, fakat elebasilann
azlmeti esnasinda guzergahta kendllerlne katilirlardi. UmQmiyetle tlmarlarda yakalanip asilmasiyla akirr; kalan 1821 hadisesi, 1833'de «G£-
3.000 akpe gellre muikabil bir asker besleriildtgi ve talim, terbiyesi icra edlldigi vur imam»ve«Karpash Papas »m isyanlan gibi. Fa-
halde, zeametlerde bu mukelleflyet her 5.000 akpe icindi. kat Kibns'in ziyainda bu isyanlar degMI biisbMn baska sebepler
Timar ve zeamet teycihine aid beratlar, onu tevcih eden hiikurndarin olil-
rol oynamistir. §6yle ki:
miiyle yenilenlr ve bir miktar yenileme harci alinirdi.
Osmanli son devirlerinde karsiiastigi dahilT gaile-
Devfeti'nin

- muaf tutulmalanna karsilik olarak

ler, higbir zaman O'nun ve miistakarr idaresinin tabit netice-
adil
29 Gaynmuslimler, askerlikton
leri olarak ortaya gikmis deQildir. Bunlann herbiri
«c i z y e» adiyla bir vergl oderlerdi. Ellerindeki mal, miilk ve araziden alinan ver- bu devletin par-
giye de «h a r a c» denlrdi. Fakat kitlik senelerlnde veya cekirge baskmi, sel fela- galanmasinda menfaati olan yabancilann gesitli tahrik ve tesvikie-
vesaire gibi hallerdo bu vergiler tecil veya edllebildigi glbl, Ustelik rinin eseridir. D§hi!deki gayrimuslim azmliklar ise
ketl terizil
-gogu kere-
-luziimu halinde-- kendilarine yiyeuok ve tohumluk da dagitilirdi. / kimin menfaatini sagiayacagmi kestiremedikieri birtakim sozOmo-
Osmanli ulkesinde ya§ayan butiin gaynmuslimler can, mal, irz vs sair hu-^ na dinT ve kavm? davalaria ortaya cikarak devletimizi Igten goker-
I
suslarda henliz medenT memleketlerde bile gbrulmemis derecede bir hurriyet" tert birer basbel§si olmuslardir. Yakm tarihimizdeki «R u m» ve
Fakat buna mukabil de bazi miikellefiyetve mahrumiyet-
ve emniyete sah'iptiler.
«E r m e n i» kiyamlan bunun en tipik misSlleridir. Bugiin ne Rum-
leri vardf. Bunlar her din mensuplannm ayri tarz ve renkte bir kiyafeti halz oima-
lar ve ne de Ermertiler Osmanli rdSresi altmdaki refah ve
ta§iyamamalan, bir Muslimin yanindan at ustiinde ge- sukQnet-
lan, §ehir dahilinde silah
le kabil-i kiyas bir idareye olabilmis bulunmadiklan
cememeteri, amme hizmetlerine kabQI olunmamalan ve bir Muslim aleyhine sa- nSil meydan-
Turk Devleti oldugu hal- dadir.
hadette bulunamamalan gibi hususlardi. Gercekten bir

de resm? lisanin TQrkce ve hanedariin Turk olmasindan maada irki asabiyet i~

fade eden hicbir unsura yer vermeyen Osmanli Devleti bir nevi «ij m m e t 5- s in Sng
h a k m y e t i»ne istinad ederdi. Bilindigi uzere gaynmuslimiere karsi iatbik
i i

edilen bu tehdidler, 1839 «T a n z m a t F e r m a n i» ile tamamen bsrtaraf

i
Osmanli Devleti, Amerika ve yeni ticaYet yollannin kesfi gibi
edilmi§, Muslim - gayrimuslim tefriki ortadan kaldinlmi§tir.
hSdiselerie zenginlesip «s a na y n k ia b i»ni yapan Avru-
i 1 1

pa'dan geri kalinca, bilhassa «Ondokuzuncu A si r»dan

48 L.OZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADIR MISIROGLU 49

itibaren «M u v a z e n e - i D u v e l» denilen devletlerarasi re-

«K a r ad e n n i b ta ra f
z' g i»ni kabul ederek burada
kabetlerden istifade ederek varligini koruyabitmek mecburiyetin-
i i 1 1

Osmanh ve Rusya'nin donanma bulundurmalanrti ve ter-

Devleti
de kalmistir. Hakikatte butun Avrupa devletleri ve Rusya «0 s
-

saneler kurmalanni yasak etti. Bu karar Rusya igin olum demekti.

manh Devleti'nek a r § olmak»ve onun geni§ i

musterek bir hissiyat tasi-

Zira. Osmanh Devleti Marmara'da kurabilecegi'tersanelerde insa
topraklarmi ele gegirmek bakimindan
edecegi gemileri derhal Karadeniz'e gikarabilirdi. Halbuki Rusya,
yorlardi. Ancak Osmanh ulkelerinin stratejik ehemmiyeti ontarin
elinde bulunan Baltik sahillerinden bu tarzda istifade edemezdi.
-gogu kere bu musterek hissiy&a ragmen- muttefikan hareket
«0 Rusya Osmanh Devleti'ne karsi tarihi emellerine set geken
etmelerini onliiyordu. Cunkii bilhassa bijyuk devletlerin rt a -

bu karan degistirmek igin firsat kolluyordu. Nihayet 1870-1871 Al-

d o g u ve «A k d e n z » hakimiyetine muteallik hedef ve istek-
» i

manya-Fransa Harbi muvazenesinde husQIe getirdicji

devletler
pek gok noktasi vardi. Gergekten Avrupa
lerinln birbiriyle gati§an
degisiklikle, Rusya'nin kolunu baglayan bu karardan kurtul-
elini
siyasT edebiyatmda «0 s m a n 1 t o p r a k a r n n ta k 1 I i i

masi igin gerekli tesebbuslerde bulunmasma imkan verdi. Zira

s rri » manasina kullanilan «§ a
i i
r k M e s e e s i» sinaT ve '
I ar-

oldu-
tik Dunya'nm sayih devletleri arasma bir de Almanya imparatoriu-.
askerTbakimlardan soz sahibi olmus devletler igin birlestirici
gu katilmis bulimuyor ve bu devlet bir ingiiiz-Rus gatismasini ar-
gu kadar da ayinci bir rol oynuyordu. Zaman zaman birinin hu-
zuluyordu.
dutsiiz genisleme imkanlan digerlerini endiseye ve binnetice ona
Rusya'nin tahrikiyle 1871 yilinda Londra'da toplanan bir kon-
karsi bir ittifaka sevkediyordu. Bunun en calib-i dikkat misali «K - i

ferans, bu memleketin Karadeniz'de tersaneler kurmak ve gemi-

rim H a r b i »dir.
ler insa etmek 'hususunda online gekilen engeli
Osmanh Devleti'ni bir nevT vesayet aliina almak bertaraf etmek
Ruslar'in,
Qzere Paris Sulh Konferansi kararlannf mer'iyetten kaldirdi. Fakat
mahiyetindeki olgiisuz ve kabQIti imkansiz teklifleri yuzunden or-
Rusya'nin kuwetli bir donanma tesMI ederek Osmanh
taya gikan bu harb once «T u n a C e p h e s i»nde baslami§- Devleti ile
harbe girisebilmesi igin daha
beklemesi ve galismasi gere-
Bu cephede Serdar-i Ekrem Omer Pa§a ustuste
alti yii
tir(l853). ka-
kiyordu. Zira bu sirada Osmanh tabtinda bulunan Suftan
zandigi parlak muvaffakiyetlerle Rusya'ya Osmanh Devieti'nin AbdQIa-
zte Han, Osmanh Donanma ve Kara Ordusu'nu
big de «h a s t a ad a m» olmadigini aci bir sekilde ogretmisti. kuwetiendlmiek
igin hududauz bir gayret sarfetmfcti. Gergekten
Osmanh topraklan uzerindeki kendi emelleri baktmindan a§i- onun buyiik bir
I azim ve lieri gorusliilukle yaptigi haziriiMar sonunda Tiirk Donan-
n Rus teklif ve tehdidlerinden endiseye kapilan ingiliz ve Franstz-
masi Dflnya'da ikincSige yijkselmis, en yen) siiahiarla fechiz
lar,donanmalanni Istanbul's gondermislerdi. Tuna Cephesi'nde- edil-
m[§ bulunan kara ordusu ise yedi-sekiz yuz bin kisilik mevcuduy-
ki maglubiyetin acistni gikarmak isteyen Rusya, Sinop
limaninda-
Ja Rusya'nin basa Qikamayacafli bir kuwet
hiitne gelmi§ti.
ki Turk Donanmast'ni ani bir baskinla imha edince, bunu kendile-
Bu durumu gfiyet lyl hesap eden Rusya, OainanJi Devleti'ni
rine kar§i bir meydan okurna seklinde tefsir eden ingiliz ve Fran-
dahllT gailelerie yipratip meggul etmek igin Balkanlar'daki Slav ve
siz kuwetteri Osmanh Donanmasi Be birlikte Sevastopol' u kusatti-
Hirtetiyan Osrrianli anasin tahrike koyuWu. Bu tahrlkler sonunda
lar. itaiyan birligini kurmaya gahsan «Sardunya Krai g i»da
1 1

ortaya gif<an Bosna-Hersek, BuJgartstan, Sirbistan ve Karadag

onbesbin kisilik bir kuwetle Rusya'ya karsi girisilen bu harekaia is-
yanlari kuwet ve muvaffaklyetia bastrnlntist;.
katildi.
Fakat bu sirada Osmanh Devleti'nde arka arkaya isba§ma
Sivastopol'un sukutundan sonra (10 Eyiiil 1855) toplanan
geien dlrdyeteiz pasaiar, Rusya'nin mQstakbei bir harbdeM
sansi-
1856 Paris Sulh Konferansi birgok ehemmiyetli karar meyaninda
ni arttiran en ehemmiyetli bir rnuessir
olnuislardi. BunJar Seras-
 KADiR MISIROGUI 51
50 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Ml?

bir itmi'nan ife Rusya'ya kar§i ilani harb maksadiyle basvurmadik

ker Huseyin Avnl Pa§a, MRhat Pa§a, MUterclm RQstO Fa§a
tertip birakmadiiar. harbe taraftar olmayan Sultan Ab-
Boyle bir
ve emsali kimselercii. Once bir askerT ihtilal neticesinde gergek-
diilharnid Han geng ve tecriibesiz olmasina ragmen bu muhte-
ten harbci bir p'ddisah olan Sultan Aziz rSan'i tahttan indirerek gekmek maksadiyle hu-
ris pasalann maksadlan onune bir sed
bes, gun sonra da caniyane bir surette katlettirdiler. Yerine Be§5rt-
dudsuz bir gayret sarfetmistir. Bu yijzden ikinci Sultan Abdulha-
ci Sultan Murad unvaniyla Veiiahd Murad Effendi'yi gegirdiler.
mid'i «R u s a rafta r
t g y a» itham ve yeniden Be§ inci
1 1 i I

Be§inci Sultan Murad gengliginden bed herbiri bir ecneb'i

Wluirad'i tahta gegirmek tehditleriyle yildirmak istediler. Bu mak-
emetine satilmi§ kiymetsiz ve muhteris bu pasalarla Osmanli tah- s t e r z!..» diye ba-
sadla talebeyi sokaga ddkerek «H a r b i i

tini ele gecirmek igin tesriki mesai halinde bulunuyordu.

Onlann
Qirttilar. Aynca ingiltere'nin de boyle bir harbde Turkiye'nin yanin-
tesiriyle mason olmus. ve bu vadide otuzug dereceye kadar yuk-
30 da yer alacagina dair iddialarda bulundular. Sultan Abdulhamid
selmisti Fakat Suiten Abdulttdz'ln fectbir sQrette katli hakkin-
Han'm huzurunda konu§turdugu ingiliz Sefiri'nin buna asla im-
.

daki mesmuati ve ctilOsu esnasindaki fevkalade hadiselerin tesi-

kan olmadirji yolundaki beyanina muttali olmaiarina ragmen,
riyle tecennun ettiginden ancak ug ay kadar padisahlik yaptiktan
harb taraftarliQindan vazgegmediler. §u bir tariht gergektir ki, da-
sonra hal' edildi. Yerine Veiiahd Abdulhamid Efendl, Ikincl Sul-
hilT siy§seite muvaffak olamayarak iiibanni kaybeden devlet
tan AbdUlhamld Han unvaniyla padi§ah oldu (1876). etmek ve bu suretle efkari umtimi-
adamlan, hSricT gaileler ihdas
ihtilaici pasalara ancak «m e § r u t y e t» gibi bir taviz ver-
i

yenin dikkatini baska istikametlere gevirmek gayretine kapilirlar.

mek suretiyle tahta gegebilen ikinci SuStan AbdUlhamld Han
Harici galleyi de atlatabildikleri takdirde artik dShildeki hiyanet ve
saltanatinin ilk yillannda devlet dizginlerini heniiz dirayetie eline
beceriksizlikleri ehemmiyetini kaybeder.
gegirebilmis Bu durumdan istifade ederek O'nu emir ve
de£jildi.
Bu yiizdendir ki, Sultan Aziz' in ve siySst ikballerini on-
katilleri
kumandanlan altina almak ve Sultan Aziz' in katli doiayisiyle kay-
lann muvaffakiyetlerine baglamis bulunanlar, Turk tarihinin en aci
bettikleri itibarianni yeniden kazanabilrnek sevdasma kapilan ihti-
hadiselerinden biri olan 1877-1878 Turk-Rus Harbi (93 Harbi)n'i gi-
laici pagalar, Sultan Aziz' in biraktigi askerT imkanlann sacjladigi
karmakta bir beis gormediler. Butun gijvendikleri Sultan Aziz' in
biraktigi kuwetli ordu ve donanma idi. Fakat unutmuslardi ki, bir
30 - Besmci Sultan Murad ve O'nunla birlikte bazPsehzadelerin mason-
ordu ne kadar kuwetli olursa olsun bir ihtilal ile dahili disiplini sar-
lu§a girdiklerl ve bu cemiyette bir hayli iistun dereceler ihraz ettikleri bir haklkat-
tir. Fakat onlann masonlugu, masonik
ideallerin kamil bir sQretts benimsenrnis, sonra onunla zafer kazanmaya imkan yoktur. Bu muhSre-
sildiktan

olmasi gibi bir amilden ziyade, Osmanli tahtini o devirde bir novtvesayet altiria v
almis.bulunan ve ?ogu mason olan muhteris pasalara sirin gdriinmek ve bu sQ-
rette olmak maksadinin eseridir. istanbul'da 1934 yilinda basilan ma-
tahta ntil
sonlara mahsus «R)1iihibfc&n-i Hiifriyet MaMeil Tarih$esij» isimli eserde bu hu-
bede de boyle olmustur. Tiirk Ordusunun Rusya'ya karsi her ba-
kimdan ustun olmasina ragmen dirayetsiz kumandanlarm kbtu
sevk ve idSreleri ve bunlann birbirferine karsi itaatsizlikleri yiizun-
den arada «P e v n e M u d a f a a s i» gibi, muvaffakiyetler
I

sus §u sQretle mukayyettlr:

«ilk ve muvakkat §Qra-i Ali, Prerts Hallm Ps§a tarafindan 1861 tarihlnde

ve istanbul'da tesekkul efmis, fakat siyasi bazi hadiseler dolayisiyla bilahare Perttew Piags, Sadrazam Ml Pa§a, Sair Zfya Pa§a, Maroik Kernel Bey,
uyumu§tu. Bu ilk teessijste mukayyet bulunanlaf arasinda zamanin veiiahdi Ruj §8yhulislam Wlussa Kasim ESendl, sadrazam Ke§ecfz&de Fuad Rflidhat, Pa§a-
Kruva dereceslni haiz Bestacififlurad ile ustad derecesinde bulunan biraderi lar AJimeft Vsfifc Pa§a, tunuslu Hayfeddin Pa§a, ^dullah Paga, kurenadan

Prens Nureddin ve Kenrsaleddin Efertdl'ler gorulmektedir.» (a.g.e. sh. 8) Seyft Bey, Mij§ir Fiiat Pa§a; Abdurrahman, Hilnil Saffet, Memduh, Tevfik, Nu-
«Turkiye'de masoniuk hareketi goruldiigii anlardan itibaren atideki me§- ri, Raui, BshfjeS, Raif, Kenan Halet Bey ve pasalar ve Besinci Murad'in
oQlu

hur ve maruf zsvatm isimlerine muhteli? masoniuk nesriyatinda tessdiif edilmek- Pren3 SelShaddln vardi. (e.g.®. ©h. 10)

tedir:
 LOZAN ZAFEfl HEZIMET Ml? KADiR MISIR06lU 53
52 Ml,

Turkiye'nin Rusya'ya kar§i Ayastefanos Muahedesi'ni bertaraf et-

de mevcud olrnakla beraber, Ruslar'in istanbul surlart dibindeki
Yesilkoy'e gelebilmeleri gibi bir felaketle karsilastlmisii. Burada
mek noktasindan tehdidini ikaa kaadir bir miittefike muhtag oldu-
«Ayastefanos Muahedesi» deniien ve ikinci Sultan gunun gorulmesi Kibns'in siyasT yollardan ve bir nevi komisyon
AbdUlharrifd Han'.in siyasT dehasina ragmen binbir muskilat ile gibi ele gegirilmesini imk3n' dahiline soktugu igindir ki, buraya
tatbik mevkiine konulmayan muahedenin sartlarim Osrnanh Dev- karsi askerf bir gikarma yapmak tesebbiisunden vazgegilmistir.
leti'ne dtkte ettiler. Tabiatiyla boyle bir arabuluculuk bahis mevzuu olmadigi tak-
Devletin mutlak bir inkirazi mahiyetindeki bu muahedenin dirde Kibris'a taarruzu kat'ilesen ingiltere' nin bu hareketi 93 fela-

ag> sartlarini bertaraf edebilmek maksadiyla muttefik arayari Os- ketinin uzerine tuz biber ekecekti. Bu durumu gayet iyi takdir
rnanh Devleti, ingiltere'yi Rusya'nin bu olgiide geliserek Hindis- eden geng ve zekT Osmanli Padisah'i Ikinci Abdulhamid ingiliz-
tan yolunu tehlikeye dusiirmesinden endiselenmis gdrdugunden fer'in Rus emellerine karsi gikmak hususundaki dostluk anlasma-

O'na yakiasmak mecburiyetinde kaldi. Esasen yukarida bahsi ge- st tekliflerini nazari dikkate almak mecbQriyetinde kaldi. Ancak su-

gen Londra Konferansi'nm asi! sebeplerinden biri de yeni ve bu- rasi, ehemmiyetle belirtilmelidir ki, ingiltere bu hususta Turkiye

yuk bir kuwet halinde ortaya gikan Alman imparatortugu Basve- ile temasa gegmeden Ruslarla goruserek onlan 93 Harbi'yle n§il

kili Prens Btemark'm arzu ve hayal etticji Inglliz-Rus gattsmasi olduklan kazanglann pek gogundan feragate zaten goktan razi et-
idi. mis buiunuyorlardi. Gergekten 30 Mayis 1878'de Londra'da Rus-
Gergekten OrtadoQu ve Akdeniz siySsetleri bakimindan Rus ya ile ingiltere arasmda gizli bir anlasma yapilarak Rusya'nin 93
ve ingiliz emelleri arasmdaki zitlik asikardi. Bununla beraber ingil Harbi kazanglannm kism-i azamindan vazgegmesi temin edilmis-
32
tere Osmanli Devleti' ni Rusya'ya karsi mudafaa etmeyl ucretsiz ti . Cunkij Rusya'nin OrtadoQu'daki bu gelismesi, ingiltere'nin
deruhte etrnemisti. Bu iicret, Kibris olacakti. Zira daha Ondoku- de isine gelmiyordu.
zuncu Asr'in beri Hindistan yolunu emniyet altinda bu-
basmdan Ruslar'la bu sQretle gizliden gizliye bir mutabakat hasil eden
lundurmak ve Ortadogu'daki dururnunu kuwetlenditrnek Isteyen ingilizler, bu defa Osmanli Devieti'ne dbnerek O'nunla Rusya'ya
ingiltere bu bolgedeki Rus nufCizunun parlamasfna mani olmaya karsi tedaliiT bir anlasma yapmak tekl inde bulundular. Bu husus-
if

elverisli bir deniz ussune sahip olmayi arzuluyordu. Bu vasfi Kib- taBasmabeyinci Said Pa§a'nin destegini temin eden ingiliz Sefiri
ris kadar haiz baska bir yer yoktu, Bu yijzden birgok ingiliz fikir Layard, O'nun vasitasiyla Sadrazam Slidsk Pasa'yi da kendi fikir-
ve siyaset adamlan Kibns'in Hindistan yolunun emniyeti bakimin- lerine celbedebildiler. 2 Mayis 1878'de Turkiye ile ingiltere arasm-
dan haiz oldugu stratejik ehemmiyete isaret eden fikir ve dijsun- da musterek bir mudafaa anlasmasi imzalamak teklifini ileri surdu-
31
celerini agik agik ortaya koymaktaydilar . Bu husustaki ingiliz a> ler. Turkiye'nin Rusya'ya karsi mudafaa edebilmesi igin ingiltere'-
zusu o derece siddetienmisti ki, Kibns'in IngBteJdSreslne gegme- nin «Turkiye'ye Malta Adasi'ndan daha yakirvbirijssesa-
sinden sadece birkag ay once burasinin cebir kullanmak suretiy- hrp olmasi luzumunu belirttiler. ingilizler, nihayet 16 Mayis tarihli
le ele gegiriimesi hususunda ingiliz Kabinesi ciddi bir karar aimi§
uguncii bir miiracaatda bu ussiin «K b r s» olabilecegini agiga i i

ve bu kararinfiilThazirhklarina bile baslamisti (27 Mart 1878).

vurdular. Bu muracaatta burasinin ingiltere' ye «m u v a k k a t»
Kibris uzerinde bu derece kararli hareket eden ingiltere igin
olarak kiraiamak meihiyetirideki bir terke mukabil Ayastefa-
Osmanli 93 Harbi dolayisiyla suruklendigi maddTve ma-
Devleti' nin
nos Wiuahedesi'nin Turkiye lehine tadilinin temin edilecegi ve
nevTbuhran gok'mijsait birzemin hazirlamis bulunuybrdu. Fakat

31 - Tafsiiatiginbkz.AtaieelGfeiQ&y - ingiliz id&rasinde Kibris - is-

'32 - Dr. §ui*fu TORUN - a.g.e. sh: 27.

tanbul 1980, sh. 9vemut.

 KADiR MISIROGLU 55
54 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

Diger taraftan Sadrazam Saffet Pa§a da bu tavize basjangigtan

Ruslar'in Anadolu'daki harekata devamlan halinde Osmanli Dev- itibaren kar§i oldugu halde ehveni ser olarak Sadik Pa§a'mn bas-
leti'ne fiili yardim yapilacagi bildiriliyordu. Bu vaadler mukabilin- ladigi bu isj bitirmek ve Rusya'ya karsj bir muttefik bulmak mec-
de ele gegirilecek olan Kibris'm da Ruslar'in Dogu Anadolu'da i§- bdriyetini hissed iyordu.
gal ettikleri yerleri Osmanli Devleti'ne terki halinde geri Tade edile- Bu durumda 4 Haziran 1878'de, yani Berlin Kongresi'nin top-
cegi temin ediliyordu. Yani ingiltere Kibns'i «i n f i s a h i b i r
ianmasindan sadece dokuz gun once gergekle§en bir muahede
§ a r t» He talep ediyordu. ile Kibris'm idaresi «8 u 1 a n a d n a» ingiltere'ye terk edil-
1 i

Padi§ah'in huzuruna giren Sadik Pa§a, O'nu bu tavize ikna di. Fakat bu terk yukanda da ifade edildigi gibi infisahT bir §ar-
igin butiin talSkatini kullandi. Binbir mu§kiiat ife bu mes'eieyi ingi-
ta baglandi. Soyie ki; Ruslar Dogu Anadolu'da i§gal ettikle-
liz Sefiri'yle muzakere elmek hususunda bir musaade istihsal et-
rl «E I v i y e - y i Se a I s e» (Kars, Ardahan, Baturn)yi Tiirki-

ti.Sadik Pa§a bu gdru§meleri kabine arkadasjarmdan bile sakli- ye'ye terkettikleri de Kibns'i iade edeceklerdi.
takdirde ingilizler
yordu. Zira onlarm PSdi§ah'a tesir ederek bu tertibi bozabilecek- IVMhedeyi bu §ekilde bile tasdik etmek istemeyen Padi§ah «Hu-
lerinden korkuyordu. kisk-u sahftneme asla Well gelmemek aartiyla muahedeyi
Sadik Pa§sa'nin goru§mesinden sonra ingiliz-
ingiliz Elgisi ile 34
tasdik edet'ifflw ibaresini il§ve etti ve oylece imzaladi. Fazla ola-
ler'in Kibris tavizinden maada de Hiristiyan teb'aya bazi hak-
bir rak daingiliz Sefirinden bu hususu teyid eden §6yle bir vesika aide
lar koparmak pesjride olduklan gdruidu. Bunun ijzerirte iki yuzlu
ingiliz siyasetini gok iyi taniyan ve Kibns'i terketmek istemeyen Tarabya, 18 Temmtiz 1878
Bkinci Sulten Abdiithamld, Sadik Pa§a'nm gizli tuttucju bu pa-
zarligi alenilestirmek iizere mes'elenin «H e y '
e t-i V ii ke 1 a» Ha§metJQ Krellge HazretterFnln Sefiri, Zat-i Hasres-i Padi-
da incelenmesini irade etti.
aaftTnin ISTemmuztarHiD IttWak-i tedafiii ahidnamnssinin tas-
Nazirlann goQu, mes'elenin muzakeresi esnasinda ingiliz tek-
dfklyla murad buyurduklars veghile hukuk'l efihanelerine asla
liflerine itirazlarda bulundular. Bu durumda igindeki muhalefet his- Mel geftriEmeye say edilmeyece^ini beyan eyler.
sitakviyeolan PSdisah, ingiliz taraftan Sadik Pa§a'yi Sadrazamiik-
tan azlederek yerine Rustu Pa§a'yi getirdi. Fakat yeni Sadrazam
mahlCi Befinci Syltan IVJyrad'la dedikodudan dolayi
alakali bir Sultan Abdulhamid, bu hususu teyid igin Ingiliz Kraiige-
Makam-i Sadaret't&ancak bir hafta kalabildi. Yerine gegen Saffet si'ne demektup yazip Kibris'ta hakk-i hukumrani'sinin devam
bir
Pafazamanindaingilizlertazyiklerini dahadaarttirdilar. Oderece- 35
etmekte oldugunu tasrih ettirmistir .

de ki ingiliz Sefiri'nin Sadrazam'a kar§i «Eger bu tavize yaklasil-

mazsa Kongre'de ingiliz murahhaslannin AyastefanoaJ<arariarmi\ Osmanli Devleti adina Sadrazam ve Hariciye Nazin Saffet
tad ile gah§mayacaklan gibi, ingiliz Donanmasi'nin da Kibns'i zorla Pafa. ingiltere adina ise istanbul'daki ingiliz Sefiri Laysrd tarafin-
edecegl bilinmelidir.^demesi uzerine ikinei Sultan Abdul-
i§gal dan istanbul'da 4 Haziran 1878'de imzalanan anlasma iki madde-
hamld Rusordusu ile ingiliz Donanmasmin tehdid ve tazyikleri ara- likti:

sinda garesiz kaldi. Berlin Kongresi'nin arifesinde asjn Rus taleple-

H3tirati - Dersaadet 1328, Cilt: Sh: 446
34 - 'Said Pafa'nin I

rini dnleyebilmek igin muessir bir gare ve muttefik buiamiyordu.

35 - EVUthat SERTOGlU -Kibris \gm Abdulhamicf'in Krati<?8 Victoria'ya
II.

Yazdigi Mektup - Yeni istanbul Gazetesl, 11 §ubat 1968tarinli niisha.

33 - Mahmud Celfileddln Pa§a, Mir'at-i Hakikat, istanbul 1327.
 56 LOZAN 2AFER Ml, HEZiMET Mi? KADiR MISIROSLU 57

Halt- 1 HQm&yun '

.

iabsss we asker ikaimesiyJe Cezireyi ielare eSmesine rrayvafe-

kat erfer,
Hukuk-i ^abanem© bale! gelmemek §artsy)a muahedeyl ikinci Madde: isbu mykavefenamjie tasdik olursacak to tes-
tasdik eylerim.
diknameler bir ay zarfinda ve mUmkUn oldugy halde daba ev-
vel teati edilecektir.
Abduihnmid Tasdikan lil-mekal tarafeyn murahhaslan Isbu rsiukawie-
nameyl imza ve temhir etmisierdir.
«Zat~« §®vkete»iwsit--} Hazret-i Padiaahl ile HasmetlQ Bri-
I$bu mukavelletiaroe 1878 Senesioifii Hazkan'i DoidyncO
tanya-yi Kebfr we irlanda Memllik-I MQctemiasi KralfC.eal Quni'a istanbul'da akd to ianxinn edtlmi|tir.
ve
Hlndlstan imparatorigeai Hazretleri Devleteyn beynlnde te~
yemirmoirjefii mevcud ve payidar oian mUnaseb&t-i doataneyi Imza imza
mu8<steifesien levsf ve tegyi etmiek arzu-yl faalisairjesiinide bu- LAYARD SAFFET
lunduklari cihetle /teya Kifaeincfa kiln Memalik-i $&hdne»yi
Istikbifen temin eyiemek maksadiyle tedSfiii bir ittifak mufc<3- Esbab-i im^a: l&U §evksts5fnat-i Hazret-i Padi§abf ile
velenamesinin akdlnl tasmlm ederek bu is icjn taraf-i eeref-i Hta^inetlO Britanya-yi Kebiir ve Siriainda iViemalJki MiiicSeirr»jasi
Hazret-i PadisihFden HSrtetye Nazal devtetK), feh&metli Saf-
Kralieesl ve Hiindistan \mp®mtwi$e%l HasfeUen [cseyifiie^inde
fet Pass Hazretleri ve Hasmetlu inglftere Krallcesl
ve Hindis- 4 Hazfran 87® tadSniyte Deraaadette akd ve imxa oJuiniao mu-
1
tan imparatorlgesl Hazretleri canlbinden dahl mz<&~i
Salta- Mwitm®mm"m taadiknamelerini teati etmek umm billgjiniia
nat-i Seniyye'de mukim fevkaifide ve Murahhas Bfiyiikelgl tarafeynln tasdiknfimelerlni ketna!-i dokkatle muk&be\& ede-
Oaten Hanry Layard Cenablan murahhas tiyln buyurulmu§ rek birblrine §&i!0ite mutabik bulmua ve laa'afeyrs-i o-jiyteakl-
okJugundan mUsfirtmlleyhfma hazretleri yqiunda ve munta- deyn tasdiknamneSeFika tealssi Igln tSyin Olunan Eimyddetirs Hazi-
2am gdrtlnen ruhaatnamelerinl bade-t teati mevaddi atiyyeye ran'm ddrdUnden bugyne kadat baiitifak teemidid eyternif ©5-
-

karar v&"ml§M-dk.
duklarmdan tmml riiObadsIe usul-l cadyesi TOgbife bygun «©•
Madcle: Rusya Devieti, Batumi ve Ardahan ve
Birincl
ra aidsnrfsuftur.
Kars's veyabud memalik-i iraakOredera birini yed-i zaptinda Tasdlkan-lil-mekal, muharrbtn Imza, ifta mubadete §©-
tutup da ilerfde ve be ne wakiiE ©toss oteim rnuahede-i kat'i- badetoi§mni€!ssriil 1878 Temmuzunun Onbefinca Gwtu Dereaa-
ye-1 sulhlye fie tayln olunan.Asya Memallk-i fSbasiesirsdeo
det'te "nnm. ve temhk 1

eyfera'§!eirdir.
bir kismim daha zapt ve istsiaya tasaddf edeeek
okirsa, oil baS-
d@, ingiltar© Dewlisti meimifik-S mezkureyl $Mh(a muNhaza
ve mjjdifea ©tmefe fe©re Safainiat-s Sesusyy© ile birlsfmeya ta-
JWARD SAFFET
ahhOd ©deir to bum muk&bil Zat-I Hazret-I PidifaM dafii
me-
malik-i maliwusada bulurssnt «@bM'yi Hiristiyiiraiy® ve stores*
2EYL
hum-M idlre to hlmayeierlne mOteaiSik is®rid® dwteteyo bey-
niind® k@raF?a§8iirifee&k ©ten ssJihats Siameyi fera <adee©§ra adrasanm f@blen©glfl devletlfl Saff®t Pa§ a mz?®il®-
Srngjiffere Devfeti'ne vaad Sfe beraber, Devtet-I iMfgarujilleylia- riyle SefSr Layair^ Hazresieri devl@t-i metbyaSannsn mu-
.yi $mhhM&u vaknsinin icraaina lazirn g@ien\esii8o temin rabhasten si a 1ST® serosa Hazlrah'inin DoydOmieu GOnti
edebilecek bir h$i@ koyrrak iqin, kendisin© Ksbns CeziresinB
i-
 58 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Mi?
KADiR MISIROSLU 59

ne karar verikJI. Kibns Adasimn idairesioe ve asker ikarnesi-

ne misteallik olan feraat-i a%eye ingiltere'nin muvaffakat ey- i§bu Zeyl 1878 seoesJ Temmuzun Birirsci Guinii Dereaa-
38
ledigi tarafeyn-i muteakideyn beyjiimdetatefryr e-imi^tir. dette taoziro kilircnniifftiir .

Ewelen: Ada'da kemakan bir mahkerme-i §eir'iyye bulu-

nacak ve bu mahkeme Ada'mn abal-i b?amiyesine aid mesS- Bu suretle elli bin Turk §ehidinin kani bahasina fethedilen

llhln yalmz mesaiil-ii §eir'iyesiniirfa*yetedevarini eyleyeceffir. Kibns, ingiliz idaresine gegmi§ oldu. Fakat bu devir yukanya der-
Saniyeni: Cevami-i §erfeye ye JsISm mezarts§i ve rnektep- cedilmi? bulunan zeylin altinci maddesine istinSden infisahT bir
lerineve Ada'da bulurtan ssair £esisat-i diniyeye Sid emvai ve §arta baglandigi gibi bir nevT kiralama mahiyetinde oldugunu gos-

emlak ve araziye ingiltere HOkiiinneii terafuradan iayira okiiria- teren ek bir protokol de imzalanmi§tir. Buna gore:

cak bir memur is® birlikte idare etnriek m.em Evkaf-i Huma-
yun Wexareii dabi cezireden
1 - ingiltere Osmanh Devleti'ne her yil:
ahilf-1 isldmlye-yl blrlsini me-
aa) Kibns'tan elde edecegi gelire kar§iiik olarak 87.986 ster-
mur tfiyin eyieyeceMir.
Salisers: ingiltere DevSeii nriasiiiriM idare (ikankJiktan ling.
son-
ra varidattn elyevm fazSa kaian imiktewai seraebe-sene Bdbh bb) Osmanli Hukumeti'ne Kibris'taki arazisinin gelirine karsi-

als'ye tediye edecek ve bu fazia ge^en beg senelik 22.936 ke- itk olarak da 5.000 sterling ki cem'an 92.986 sterling odeyecektir.,
2 - Bu meblaQa her yii 4.166.220 okka tuz bedeli de Have
seys Sfiyin ©Bumm hatti mutevassii varidai feerinden yine he-
sap ve tayiis lolsiniacak ve bunun yekOniMidam mezkui' beg se~ olunacaktir.
3 - Fenerier idaresi de ingiltere' ye gegtikten sonra (4 Eylul
nede arfaj-i emiHye ye emlik-i humayunun sabimasiiridars ve
iffemnia verilmesJnden Mail olimuf ak^a baric? Mu!aeakta\ 1884) 113 sterling, 11 sjlin, 3 kuru§ da bunun igin verilmesi karar-

R&biara: BSbialS Kfbs'is'te bialtjsream arfizi-f emirtyeyi ve em- la§tinlmi§tir.

lik-i bwmyumji. seibesiiige ftiruhl veya illizama veriimesindera her sene vermesi lazim geien bu meblag Ada'yi
ingiltere'nin

hasul olmus afcga hang tutulacaktir. ilhak eyledigini iddia etticji 1914 yilina kadar Osmanh dis borglan-

Rabian: Babiali Kibns'fa bulumas^ arazi-y emiriyeyi ve em- na mahsup edilmi§tir.

lik-l humftyunu serbesice Kwuht vey® ilsizama vsrerek hun- Ktbns'a muteallik anta§ma ve eklerinin tetkikinden kolayca
lardasi hasiS oiacak skige ugunew bentde zikrolunan w^radat-i anla§ilacagi iJzere s§dece idaresi ingiltere'ye terk edilmi§ bulu-
37
cezire dShilinde tuiuSmayaeakfar. nan Ada'mn terki, hukuken bir arazi terki mShiyetinde deQiidir .

Hamisen:. Inglttere DswBefci umur-u nifiaya ve sair ttkJe-1 §6yle ki:

umOriye makasidina mefonf (dam gelen araziyi ve arazi-i gay- '

aa) Ada'mn hukiimranlik haklari Osmanh Padi§ahi'na aittir.

n mezruayi taymet-l murasebe ife alrrak Icjn hakk-i mubiya- bb) Yerli halk, Turk tabiiyetini muhafaza etmektedir.
ayj ikSra edera memurlairi vgsstessyla cr§ cc) Osmanli Devleti He diger devletler arasindaki kapitulas-
©debfiigcsktir.
Sfidiseo: Egjer Ftoya Kare's ve muhlireb®-! ihirede Erm@- yon ve sair hukukTanlasmalar Kibns'a da §amiidir. Fakat ingilizler
siisten'dan raptetmi§ oSdy|ii.8 siir yerSeri DevB@it-s Osmans- sudan bahSnelerle bunu kabul etmek istememisjer ve bu yijzden
biihassa Fransiziar'la aralannda ge§itli ihtilaflar zuhur etmistir.
ye'y® reddedseek ©Sursa Kibns Adass SngiStere tarafindan lah-
v® 1U7H setiesi Ha§:irarji!ii|ii« dordO giinu
liye edifece!c tMM Sh: 166
mMkivelenimenfn hOkmis kaSmayaeaktss'. 36 - Muahedat Meomuasi, C. 5,

37 - Tafeliat igin bkz. Dr. §ukrii TORUN - a.g.e. sh: 29-33

 60 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROGLU 61

gg) Kibns'in idaresinin ingiltere'ye devri «i n f i s § h i

bir § a r t »a baglandigi cihetle kat'T degifdir. Fakat biiyiik devletimizin sahip oldugu genis, ve kiymetii arazi, hammad-
ileride go-
rulecegi ijzere bu inf isahT §art tahakkuk ettlgl, yani Rusiar 3 de ve pazar ihtiyaci icinde kivranan buytik devletlerin otedenberi
Mart
1918 tarihli «B r e s t - L t o v s k» Muahedesi ile
i
Istihasini celbediyordu. Fakat Cihan siySsetine niifuz bakirntndan
Kars, Ardahan
i

ve Barum'a Turkiye'ye iade ettikleri halde, Osmanli Hanedani'mn eski dev §ahsiyetlerlnden
ingilizler Kibns'i qeri geri kalmayan
vermernisterdir.
ikinci Sultan AbdQIhamld Han, bu devletlerin topraklanrniz uze-
39
rindeki emellerini -takibettigi ince bir siyasetie- gat^tirarak
II - KfBRIS'lN LOZAN'DA KAVBEDIUSi
korkunc olan Ian vardir (Tafsilai igfn bkz: i. H. Danigmend - Osmanli Tarihi Kro-
a) Haanrtayia Sebepler:
nolojisi, Gild: 4, istanbul 1961, sh. 357-365).
bb) Ayni sekilde ikinci Mesmtiyet'e tekaddiirn eden giinlerde ittihat ve Te-
Yirminci YUzyihn ba§ma geiindigi zaman, Turk SiyasT rakki'nin Manaslir markezi nesrettigi bir beyannSme ilo Makedonya ipjn ecnebi
tarihi-
nin dahi hukumdan ikinci
Sultan AbdUthamid Han binbir die devletleri fiilfblr miidahaleye dSvet etmistir. (Hatirat-i Niyazi, sh: 61).

tahnkle alevlenen «m cc) 21 Temrnuz 1905yihnda Ermenileri Belcikah anarsist .(orris vasiiasiy-
y et cereyanlar i»nin ihdas ey-
i 1 1
i

la Sultan Ahdulhfifpilfil'e tertip edilen sQIkasdi aikiglayan TevSilt Fikret «8 i r

ledigi girift Ihtilaf ve buhranlara
gogus gererek Osmanli Devleti'ni LShza-i T e a h h u r » isirnli sjiirlnde:
ayakta tutmaya caligiyordu. Hasimlari, tfiganda
«s a n a y n k - i i i «EIy §ar(li avCf, rfAmKH bliiiSde tsurmsditu
labi»m goktan gencekJe§Mrmi§ bulunan «Hiristryanlik «Attm, fakat yaziklarlt!, vurmadcnl..» diyordu.
Alemi»nin biiyuk devletleri, igerde ise, dusman «AbdiJlhamld-i SSni ve Devr-I Saltanati»mn ij§uncii cildini yazan Ahmet
tahrik, tesvik
ve menfaatterfnln suursuz aletlerl olan ekalliyetlerle hiyanette on- Heflk ise mezkQr oserin 1135. sahifesinde «Nlhayst hakikat tamamiyle meyda-
lan gegen «B a k a n
I
Komiteclleri »ydi. islam temsilcisi
na cikanldi. Osmanli Millef.i'ni AbdURmmld'ln zulmiinden kurtarmak icin bu ha-
reket-l kahramanenin Ermeni vatandaslarimrz tarafindan iciia olundugu anla§il-

di.» diyecek kadar aloalmi§tir.

38 •• IWnci Sultan Abdu]hamicl'in§ahsrmuanziyerlihainlerlnecnebileri
bile golgede birakacak derecede llsr! gitmis
cc) Sultan AbdUlhamkfe Ermeni propagandalarina kapilan Fransiz tarlh-
bulunduklanm isbat sadedinde fo-
ri* olunacak vesaik ve tadad edileoek vak'alann
cisi Sorel'ln «K i z 1 1 S u 1 1 a n» (L.e Su|tan Rouge) Ingiliz Basvekili Gladis-
tafsilati muatakil bir oi!d teskil
eclebihrse de biz bunlardan sadece
tcn'un «b (1 y (i k cS n i» (Gieat Crirninat) Rejjit WHY - a!g.e. sh: 14 - 15), Er-
bir ikisini zikredelim:
merni Piyer Klyar'm «k z 1 h ay v a n» (Beta Rogue) gibi menfur lakaplar Er-
aa) Tamamen Ermeni komitelerlni emsal alan ve onlaria
i 1

mosai
tesrik-i menilerden ziyade bu sbzde Turk ve Musliiman hainler tarafindan tamfm ve isti-
eden (bkz: Ahmet Resjd Bey - Gordiiklerim,
Yaptiklartm - 1st 1945 ah' 24 - mal edilmi§tir.
26) ve siyonist usuflerle caltsan (bkz: R/tehmed Murad -
Tath Emeller Aci Haki- 39 - Sultan AbdiHhamM devletler muvazenesinden isiifade etmek uzere
katler, 1st. 1330, sh. 83) i 1 h a t v e
1 Te r a k k
i
C e mi y e t I'nln Avru- biiyuk devletleri birbiilerinin emellerini baltalamaya son derece ince bir siyaset-
i

pa ya kacarak orada faaliyet gosteren bir kisim

mensuplan Ile hayati boyunca ie sevketmisfir. §6yle ki:
Ingiliz menfaatlerine hlzmet eden Damat Mahmud
CeMleddln Pa§a'nm kendi- ingiltere'yi Fransa'mn Sui'iye'yi iggal istegine, Frar.sa'yi da Ingiltors'nin
si gibi hain olan oglu Prens
(hakikatte prens, yani sshzade degil
beyzSde) Sa- Irak'i ela gccirmek arzusuna hasim vaziyate getirerek her ikisinin ameline set
bahachfln-iirnesrettffii ve imparatorlugu parcalanmaya
mOncer kilacak olan «a - celrti. Almahya ile Avusturya ve Macaristan'i Makedonya'run Sirbistan, Yunanis-
dem-imerkeziyet» gorusiine bafili olanlar 1902 yiljnda Paris'te
«A h - tan ve Bulgaristan arasinda takslmlne rnani olmaya, Italya, ingiltore, Franea ve
r a r. -m 1
O s a n y e Kongresi,, adiyla miisterek bir toplant
i
yapH- hatlS Rusya'yi Avusturya ve Wlacaristan'in SelSnige kadar biitiin ArnavutluQu i§-
lar. Burada alinan kararlann herbiri
onlan kabul edenlerin (ki bir kismi bu
karar- gSI eylernesi arzusuna set gekrneye a>:mettirdi.
lan kabul etmeyip aynlmistir) hainliklerini
soa gbiiirmez bir surette isba! eder
Bu kararlar arasinda Osmanli topraklanm parcalayip Hele Balkan Dsvlstlerini bjrblfine karsi o Uerficede kedi-kopek vazlyetine
Ermeni ve sair azinliklara getirrnisti Hi. Sm't&.n Mi^iiihaxiiii tahttan indirilmeseydi Balkan Harbl'nln cikma-
peskes cekmek icin eonebi devletlerin fill!
miidahalesini talepetmeye Kadar sma imkan ve ihtimal yolrtu. Bunu MafalfMrt Als Aynl'nln hStiratindan alinan su
satirlar ne kadar giizel ifada etrnektedir:
 62 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROSLU 63

birbirlerine engel hale getirmekte idi. O'nun, aksine iddialara rag-

Yerine Gegen Sutan Re§ad, hudutsuz iyi niyet ve vatanse-
men -her iyi insan icjn umQmiyetle varid ofdugu uzere- kan
verligine ragmen, ittihat ve Terakki idarecilerinin eiinde oyuncak-
dokmemek ve can yakmamak hususundaki merhametinden'10 isti-
tan ba§ka bir §'ey degildi. Bu yuzden Devletin, arka arkaya Trab-
fade suretiyle bir avuc, "Balkan K o m t e c s i» tarafindan i i

lusgarp, Balkan ve Birinci Cihan Harbleri'rie suriiklenmesini bnle-

tahttan indirilmesi (27 Nisan 1909) Turk Milfet ve Devleti igin
yemedi.
me§'um bir fefaketler silsilesinin ba§!angici oldu.

«Hic unutmam. Bir giin odama bir comm-i g9fir girdi. Adamlar masamin
iste bu sDretle ekalliyetler birbirleriyle ugrasmaktan vazgecerek «itii h ad-i
iisttine ylrrnlden fazla anahtar ihtiva eden bir deste biraktilar. Sordum:
anas ir» lerkibini tahakkuk ettirdiler. Fakat bu «i 1 1 i h a d - 1
an as i r» kim-
- «Bu ne?»
lere karsi yapildi biliyor musunuz? Biz Tiirkler'e...
- «Kihselerin anahtarlan efendim!»
ne Rumlar, ne Sirplar ve ne de Buigarlar on plana birbirleriyle dalas-
Artik
- «Nicin bana getirdiniz?»
mayi almiyorlardi. Bilakis Turkler'i Rumeli'den cikartmak igin ittifak ediyorlardi.
•
«Kiliselerimizin kimlere ait oldugunu (yani Sirplar'a mi, Bulgarlar'a mi soziinu tekrarlayaca§im:
Hatta sirasi gelmisken Sultan Abdiilftamid li'nin bir
Rumlar'a mi) tfiyin edemiyoruz. Aramizdaki ihlilafi siz halledinizl» «H a a n -
«K i I i s e I e r K a n u n u» mer'iyet mevkiine girdigl sirada k
Herifleri def eyledikien sonra keyfiyeti Vali Haft* Mehmed Paga'ya bildlr-
i M a h G» Seianik'de «Aiatini» koskiinde mahbus idi.
I
Yaninda bulunanlardan
dim. Kisa bir mijzakere neticesinde su tedbiri ittihaz etlik:
mezkQr kanunun metni hakkinda malumat almak istemis. Sultan Abdulhamlt
Kiliseyi haftamn muayyen gunlerinde Rumlar'a, Sirplar'a, Buigarlar'a sira
II, kendisine verilen izahati dinlerken, yukanda
bahis mevzuu olan maddeye si-
Ho actik. Kapilara siingiilu nobetci jandarmalar koyduk. Meseia Rumlar'in iba- ra gelince:
det guniinde Buigarlar, yahud Sirplar, onlarin ibSdet gununde de Rumlar igeri - «Eyvah Rumeli elden gi'tti» demis. (Bkz. Mehmed All Aymt a.g.e. sh:

giremiyorlardi. Boylece hem anlasmazli^i bertaraf, hem de asayigi temin ettik. 19)
Bir yandan da«tebea-yi § a h a n e»nin miliiyetleri tesbit olunmak istendi. 40 -
Sultan Abdiiihamid'in vaiana pek pahahya malolmus bulunan asm
Adiiye Nezareti Mezahip Mudiiriyet-i Umumiyesi Miimeyyizi Serve! Bey husus? rnerhametinin misallerl saymakla bitmez. Bunlardan sadece bir-ikisini zikret-

memuriyetle Kurnanova'ya gonderildi. Bu zat tarn bir hafta fasilasiz galisti. Hal- mekle iktifaedelim.
ki birer birer cagirarak soruyordu; aa) Kendisine sOikast yapan fakat muvaffak olamayan bir harem a§asini
ihsan-i sahaneleriyle kbyune gondermisti.
•

- «Sen nesin?» affettikten maada

Meseia - «Bulganml» cevabini bb) Ayru sekilde Yildiz Camii §erifi'nde saatli bomba ile bir sQikast tertip
aldi de§il mi, aciiQi defteiin Bulgarlara
eden Belcikali anarsist Jorr Is'i de affetmis, kendisine maas. baglayarak onu ha-
mahsus yerine rnuhatabin admi, hiiviyetini ve aile fertlerini yaziyordu...» (Men-
yati boyunca hafiye olarak kullanmi§tir.
meri All Ayni'nin Hatirati, ist. 1945 sh: 18).
cc) Qogu can hasmi olan Ittihatcilan, zararlanndan vatan ve milleti vikaye
«Uzun seneler devam eden Sirplik, Bulgarlik ve Rumluk kesmekesine
igin sadene stirmekle iktlfa etmis, fakat bu surgiinlere siirgiiniiik mefhumuyla
nlttihat ve Terakkl F i r k as i» MegrQtiyetin ilanindan sonra nihayet
bulunmu§tur. O kadar
te'lifi mumkun olmayan maas tahsisi ve s&ir ihsanlarda
vermek istedi. O zaman yapilan «K 1 1 1 3e I e r K a n u n u» bu gSyeyi istihdaf
olduQu tahakkuk etrnis olan Wiiihat Pa-
ki, amcasi Sulten Aziz'in katillerinden
eder. Meine Have olunan bir madde He HiikQmet kilisesi bulunmayan unsurlsra, 500 altm koymayi ihmal etmemistir.
§a'nin bile siirgijne giderken cabine
MSIiye'nin verecegi tahsisat mSbed yapmayi deruhte eylemekte idi. Meseia,
ile
hududsuz merhametine dSir bir gorgii §ahidi-
55) Sultan AbdURtarahfin
herhangi bir kasabada Rum ve Bufgar ve Sirp ekalliyetleri mevcud oldugu hal-
de nakledelim:
nin su ifadesini
de yalniz bir kilise varsa ve bu da «b a b 8 r a t - a i» Rumlar'a ait ise orada bulunduQum ondort sene zarfmda Sdi curumlerinden
1 I
«Kitabet hizmetinde
masrafi Devletin hazinesinden cikmak uzere hem Bulgariar'a, hem de Sirplar'a dolayi haklannda idam hukmu sadir olanlar elbette yuzii tecavuz etmlsttr, Padl-

kilise insal edilecek idi.

§ah, bunlarm arasinda yalniz birisinin, anasini ve babasini katletmis bircanava-
nn idam hiikmunu tasdik etti.»> (Ahmed Re§id SEY - a.g.e. sh. 26-27)
 64 L0Z4N ZAFER Mi, HEZiMET Ml? KADlR MISIROGLU 65

Osmanti Devleti'nedort milyondan ziyade sehidle birgok kiy- 43

mumkiin degildir . Kibns adina ancak Lozan Muahedenamesi'-
meili vatan pargalarmin kaybina malolan Birinci Cihan Harbi'ne
nin Kibns'in kaderini aleyhimize olarak tayin eden maddeleri do-
aceleyle ve higbir haziriik yapmadari atilan 41 (29 Ekim 1914) Itti-
layisiylecereyan eden muzakerelerde gbrmek mumkundur. An-
hatgilar goktanberi Kibns'i resmen ilhak eimek isteyen ingilte-
cak bu vesileyle Turk Murahhas Hey'eti mensuplan ve hassaten
re'ye bekledigi firsati verdiler. Zira Osmanli Devleti bu harbde in-
ismet P®§a tarafindan serdedilen mutalaalar Kibns'in istikbalini
giltere'nin dahil oldu§u «i t i I a f ZOmres i»nin karsisindaki
aleyhimize olarak daha da kbtulestirici bir mahiyet arzetmektedir
«( 1 1 i f ak Zijmres i»nde yer almis bulunuyordu. Bunu vesi- ki, bu husus biraz asagida incelenmistir.
le ittihaz eden ingilizler 5 Kasirh 1914'de tek tarafli olarak 1878 an- Kibns'in Turkiye hesabina talep edilmesi veya bunda muvaf-
lasmasini feshederek Kibns'i «i I h a k» ettiklerini ilan ettiler.
fak olunmadigi takdirde tedbir mahiyetindebaska taleplerde bu-
Bir beyannamc nesreden Ada'daki ingiliz Komiseri, o ana lunulmasi istikametinde meskut olan Lozan Konferansi zabitlan
kadar Osmanli tabiiyetini haiz olan ahalinin aritsk bundan boyle 4
gibi ismet Pa§a'mn Lozan'i anlatan hatiralan" ve hatta birgok
bu tabiiyeti kaybederek ingiliz tabiiyetine gegtiklerini ilan etti. Bu
karar karsisinda Turk tabiiyetini kaybederek ingiliz tabiiyetine 43 - Lozan Muahedenamesi'nin Kibris'la doQrudan dogruya alakadar
gegmek istemeyen bir kisim Turk -ancak blr aylik bir muddet ta- olan maddaleri 20 ve 21'inci maddelerdir. Bu maddeler proje metninda sadece
19'unou madde olarak tek bir madde haiinde yer aliyordu. Bu maddenin Kib-
rnnmis olmasina ragmen- Anavatan'a hicret ettiler ki, burilar
ns'in istikbalde aiacagi vaziyetbakimindan bizlm icin daha aleyhte birtakirn ila-
mecmu Turk rtiifusunun sekizde birini teskil etmek uzesa sekiz velerle iki madde hallnde Turk Murahhas Hey'eti'nin teklifi ile vuku' bul-
tartibi
42
bin kiai idiler .
mustur. Projenin 19'uncu maddesi dolayisiyla cereyan eden miJzakerede Kib-
ns'in Turkiye nam ve hesabma talep edilmesi veya istikbalde ingiltere'nin terki
Milletlerarasi mtinasebetlerde tek tarafli bir arazi llhakinin hu-
halinds Tiirkiye'ye birakilmasi, bu da temin edilemezse orada azinlik mevkliride
kuken higbir hOkmii yoktur. Blrtakim cebir unsurlan kullanilmak bulunan irkdaslanmizin TiJrkiye'deki ekalliyetlere miiteallik hukiimlere imtisalen
sOretiyle de olsa bu gibi hailerin mutlaka bir aktie iktiran ettirilme- haklannin korunmasi istikametinde serdedilmis tek bir ciJmle veya kelimeye
rastlamak miimkun deglldir. (Bkz: §ark-i Karip Urnuru Hakkinda Lozan Konfe-
si zaruridir. Bu sebeple Osmanli Devieti'nin asfa kabul etmedJfll
ransi, Ikinci Takim, C, sh: 11-23 arasmda yer alan Birinci Enciimene ait 2 nu-
I,

bu tek tarafli imgiiiz Rhaki, Lozan Konferansi'na kadar sddece fiiit marali zabitname, ayni esarde yer alan (sh: 114) 9 numarah zabitname ve buna
bir durum ihdas etmekten Herfye gegen"iemi§tir. merbut Lahika: A (sh. 126)
44 - inonii hatiratinin Ulus Gazetesi'nde 24 Temmuz -- 20 Ekim 1968 ia-
rihleri arasmda yayinlanan «Lo z a n» kisminda Kibns'a bir tek defa temas et-
mistir. Ancak o da Kibns'in Lozan'daki durumuna degil, halihazinna muteallik-

b - Lozan MUzfikdreierindo Kibns tir. (Bkz: a.g.t 7 Ekim 1S68 tarihli Ulus Gazetesi.)

indnii bu hSttratinda ikj gun arka arkaya Veintefitos'u methiisena ettikten

sonra «Kibns buhrani Venizelos'tan ders almayanlar yuziinden §ikti» demekt.8-
Lozan zabitfannda, Kibns uzerindeki me§ru haklanrruzi diie V«nizeIos adirun «G r t
effr. h t a l»nden beri ne denlO menfQr bir keli-
i i i i I I

getlren biitakim beyaniar arayanlar
Kanferansm uzun mUzSkaroiarlnde Kibns hakkinda sdylanmls
mudfifaa veya tafep mflhtyetfnde blr tek kelimeye bile rastiamak
41 - Ktam KARABESJiR ~ Cihan
bosuna yoruhirlar. Zira
Harbine Nasil Girdik?, sh. 383
bu ms oldu^unu birtarafa birakahm da inonii'nun Kibns buhrani dolayisiyla ser~
dettigi bu miitaiaayi ufak bir degisiirme ile kendisini izafe aderek diyebiliriz ki:
«Kibns buhrani, imonii'niin O'nu Lozan'da kurtaramamasi veya en azindan sag-
lam bir teminata raptedememesinden cikmisttr.»
Inonii, Lozan'da neyin ehemmlyetli ve neyin ehemmiystsiz oldugunu he-
-sab etmekiien o derece Scizdi ki, higbir bakimdan Kibris'la kiyas-i kabil oima-
- 397. yan «M e s Adas i» igin gunlerce mucSdele ettigi ve Tuna Nehri kenannda
i

42 - Bkz. AHMED GAZlOfiUU - a.g.e. sh. 28'de yer aian 33 numarah adi var, kendiyok bir yer olan «Ad a k a I e» icin girpindigi halde, Kibns'i talep
dipnbt. etmek liizum ve ihtiyacini hissatmemiftir.
66 LOZAN ZAFER Mi, HEZJMET Mi? KADiR MISIROfjLU 67

45 Paris Oniversitesi'ne takdim etmis olan Dr. §iikrii Torun'un adi

meshur «L o z a n m e t h y e e r i» bile bu mevzu- i I

gegen eserinde de rastlanmaktadir: «Osmanli imparatortuSu ise

da en kiigiik bir tafsilSt vermemektedirter. Acaba bunun sebe-
46 GarbT Trakya uzerindeki hakimiyet haklanni tahdid veya iptal
bi rtedir? Bu suale ne Lozan Murahhaslarinm hatiralan ve ne
eden higbir muShede imzalamami§ti. Yani mezkQr mmtika
de Lozan methiyeleri cevap vermemektedirler. Sadece Kibns 1923'de Lozan Konferansi'nin agildigi sirada tipki Kibns gibi hu-
hakkindaki bir eserde «Kibris gibi Misak-i Mill? sinirlan dismda
47
kuk bakimindan Turkiye'nin bir pargasi olmakta devam ediyor-
kalan topraklar igin fazla bir sey yapilamazdu tarzinda bir
du. BCitiin bu kuwetli delillere ragmen GarbT Trakya uzerindeki
mudafaaya rastlanilmaktadir. inonu bu kadanni dahi sdyleye- me§ru taleplerini maglQp Yunanistan'a karsj bile kabul ettireme-
memistir. Halbuki bir yerin Misak-i Milli'ye dahil olmadikga ta- yen TOrklye hangi muvaffakiyet umidiyle Birinci Cihan Harbi'nin
lep edilemeyecegi mantigmdan hareketi, onun kabul edildigi en biiyuk galibinin ihtiraslanni glQneyerek Kibns uzerinde iddialar-
48
zamana Lozan muzakereleri esnastndaki sartlann
alt §artlarla da bulunabilirdi!" demektedir.
mukayesesini imkansiz kilar. Boyle olduQu halde bu sakat go- DoQrusu bu nokta-i nazar bir doktora tezinde yer almasaydi
ruse Kibns'in Turkiye, ingiltere ve Yunanistan arasindaki huku- uzerinde durmaya bile degmezdi. Daha kuwetli sebeplere istina-
k? vaziyetini bir doktora tezi olarak incelemis ve bunu den bize Sid oldugu halde bile Bati Trakya'yi kurtaramamak, Kib-
ns' -kurtaramamak deQil de- talep dahi etmemek igin me§rQ
i

bir sebep teskil edebilir mi? Beynelmilel konferanslarda an be an

45 - Cemll BJLSEL'in blrincl cildi 464, iktnoi cildi ve 704 biiyuk sahife tu-
deQisen gesftli taktik, te'sir ve oyunlarla bir devlet bazan gok ko-
tan (cem'an 1168 sahlfellk) meshQr Lozan methlyesinde Kibns'a tahsis ettigi sa-
tirlar su Iki ciimleden Ibarettir: «ingiltere burasini dahl bizlmle harbe girdigi giin, lay elde edebilecegi bir davSyi kaybedebilir. Zira neticeyi her za-
yani 1914 ikinci Tes/lnin besjnde ilhak etti. Lozan'da bu i'lak o giinden itibaren man istinad editen sebeplerln hakliliQi veya haksizhgi tayin et-
mQteber sayildi ve tabiiyet ve bore mes'elelerl goru^iifdu. Mes'ele daha ziyade mez. Tahassul eden neticede murahhaslarin sahsT dirayetlerin-
iki hey'et arasinda hallolundu ve yazi komilesl kararlasan sekli tesbll eyledi.» den, temsil ettikleri devletln hususiyetlerine kadar tahmin edile-
(Comll 8ILSEL Lozan, C. 2, Istanbul 1933, sh: 261)
meyecek kadar gesitll mUessirier rol oynar. MisSlimizde oldugu
AIINaclrCARACAM'm«Lozan Konferansi veismet Pasa»
gibi kaybedilmis pek gok hakh daVS vardir ve daima da olacak-
(istanbul 1943) isimli iyi kagida basilmis buyuk boy, 488 sahifelik kilabinda inb-
tir. Ancak bunlann tahlil ve deQerlendirilmesinde birtakim
nii'nun «L o z a n H a 1 r a s i» ithafli resmlnden muahedeyi imza ettigi kale-
tabula r»a bagli kalmayarak gelecege
1

«d o k u n u m a z
min kuse kSQidina renkli basilmis fotografina kadar bir gazeteci gozuyle bir yi-
I

isik tutacak, ders ve ibretleri ortaya koymak da ilmin vazlfesidir.

Qin teferruat bulmak mumkun, fakat Kibns hakkinda tek bir kelimeye.rastlamak
mumkun degildlr. Hal boyle olunca, Dr. §ukrU Torun'un yukanya alinan satiriarda
ifade eyledigl gdrUsun sakatligi SsikSrdir.
46 - Dr. Riza NUR «Hayat ve Hatiratim» isimli haiirStinin ucuncij oildinin Gergekten Bati Trakya'ntn -hakkimizolmasina ragmen- bi-
(istanbul 1968) 959-1260'mci sahlfeleri arasinda Lozan Konferansi'm anlatmak- ze veriimemis olmasi «Kibns» etrafinda ileri sQrebileceglmiz istek-
tadir. Bu sayfalarda Konferansa aid Murahhas ve MusSvirlerin sahsT ahlaksizlik-
leri giiglestirici degil, bilakls kolaylashnci oiabilirdi. Muanzi, bir ta-
lanna kadar akil ve hayale geiebilecek her tiirlii teferruati bulmak mumkiindur.
vizi, mukfibil bir tSvizle kar§ilamaya itecek bir saik de mi olamaz-
Fakat lehte veya aleyhte Kibns Igin bir tek kelime buimak mumkun deQildir. irto-

ne derecede ve nasil bahsettlglni yuka-

di?! QOnku sulhQ akamcte ugratmamak gayreti -deQi§ik nispet-
nti'nun ise mezkQr hatiratmda Kibrts'tan

rida naklettlk.
lerde de olsa- elbette ki, iki tarafta da mevcuttu. gOntin §artla-
n iginde, yerydzunde sulh ve sijkOna muhtag olmayan bir deviet
47 - Ahmet G&ZiOfJSLU - age., sh: 31. varmiydi?!..

48 - Dr. iiikrii TORUM - a.g.e., sh: 49.

 KADiR MISIROGLU 69
68 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?

Misak-i MilIT mevzuunda esasen 16 Mart 1920 tarihli Mosko-

Esasen bti gibi ucuz mudafaalar sadre sifa olsaydi, eweliyet- va Muahedesi'yle tavizler verilerek «B a t u m» Lozan'dan ewel
miydi?! ise, malum olduQu
le InonU tarafindan ortaya atilmaz fedS edildirji gibi Mudanya Mtitarekenamesi'nde de taleplerimi-
tizere bermutad susmaya devam etmektedir.
Fakat bu sukCit el-
zin Misak-i Mill? gergevesi igerisinde cereyan edece^i hususu te-
kiymet hiikmunu
bette kl tarihin artik tebellur etmeye baslayan yid edilememistir: Katdi ki Kibris'm, Misak-i MillT'de sarahaten zik-
ne sislendirebiiecek ve ne de degistirebilecektir. redilmemrs olmasi, orasinin talebinden sarfinazar edllecegi mana-
Bu mes'ele uzerinde bir de sunu ilave etmek isteriz ki,
biz-
sini tazammun etmez. Zfra devletin en olu zaman inda tanzim edi-
ile bagli addetme-
zat InonO bile kendisini her zaman Misak-i Mill? len Misak-i Millfnin vuzuhsuzlugu, fiilen kar§imizda olmamakla
yerek onu asan taleplerde buiunabilmistir. Bunun en tlpik misali
49 beraber Yunanistan'a yardim eden ingiltere'yi urkiitmemek gibi
Mes'ele's dir. Gercekten bir yerin Misak-i
«A d a k a e
'
I
i»
bir ihtiyattan dogmusUjr
50
. Yoksa daha Lozan'dan ewel ve Mi-
MillT'ye dShil olmadikga talep edilemeyecegi mantigindan hare-
sak-i MilfT'nin tesbiti sirasinda Kibris'tan feragat edildigi hususun-
ket edilirse Tuna Nehri iginde birkag yuz kisi nufuslu bir adacik
da en kuguk bir emare mevcud degildir.
olan ve Romanya arazisinde bulunan Adakale'nin taleb edilmesi-
ni ve bu mevzuda israrla konferansin yeniden inkitama sebep ola-
guctitr. Bundan dolayidir ki her mes'elede taviz iistiine tavlz veren infinu'niin
bllecek raddelere kadar ileri gidilmis. olmasini izah mumkun decjil-
bu Lozan Zabitlan,
talebiyle (Bkz: Takim Cild sh. 16 ve miit. sahifelerde yer
II. I.

dir. Ayni gekilde M e i s Adas I'nin israrla talep edilmesine

alan 25 Nlsan 1923 tarihli Birinci Encumenin 2 numarali zabitnamesi) arka arka-
degildir» yolun-
kar§ihk muttefikSerin «burasi Misak-i MillT'ye dahil ya soz alarak alay etmisjerdir.
dahil oidugu Oderecede ki, Lozan meddahligiyla tin almis ve bu sayede iiniversiie rek-
daki itirazlanna da inSnU, Meis'in Misak-i
Miili'ye

bir cevap vermemistir. torlugiine kadar yiikselmis. Cemil Bilsel bile; «Hakikaten mudafaasi giic bir di-
igin talep edilmekie oidugu tarzmda sarin
lek. Konferansin ilk devresinde hi? bundan bahsedilmemisti. Ankara'da bu hatt-
ra geldi.» dsmekte ve boyle ehemmiyetsiz bir mes'ele icin «Bir aralikbu mes'e-
le konferans havasinda kara bir bulut gibi dola?ti. Yeni bir kesilmeden bahso-
talebme
49 - Lozan zabitlannda acikca goruldugii uzere Meis Adasi'nm lundu. iki taraf fikrinde o kadar kararli gorUnuyordu. Ankara, Adakale mes'ete-
sonra 16'inci maddenin tadiline gociimis sinde israr edilmesini istiyordu.» diye iiave etmektedir. (Cemi! BILSEL - Lozan
dalr uzun mutelaa ve miinakasalardan
Paga, bir «A d a k a a Mes'eles - Cild: 2, istanbul 1933, sh: 255).
ve bu esnada Turk Basmurahhasi ismet
I

|» ortaya atmistir. Konferansin

ikinci safhasinda uzun ve munakasah ilk devrede 50 - Bilindigi iizere M i s a k - 1 M I 1 1 T '
yi kabui ve Ma eden son

ortaya aiilmayan boyle bir mes'elenin bu

ikinci Lozan Konferansi devresinde Osmanli Meclis-i Mebusan I'dir. Bu Meclisin 29 KanunusSni
Basmurahhasimizm iddiasi-
mevzuubahs edilmisolrnasi cldden calib-i dikkattir. 1336 (1920) tarihiyle tesbit ve iian eyledigl bu misak teferruata girmeyip esasla-
unutulmus bulundugundan Turki-
na gore Adakale, Berlin Muahedenamesi'nde n tesbit etmi| bulunmaktadir. Buna gore 30 Ekim 1918 tarihli «M o n d r o s
Lozan'a muteallik hatiratmda eski Miitarekendmesi
ye'ye aid.oldugu tasdik edilmeliydi. tnorai, »nin imzasi aninda Ordulanmizin ric'af ederek fiilen
zatla muzakeresine dair nakitler yaptiktan son-
bir Osmanh Devlet ricalinden bir bulunduklan noktalar, vatanm vazge^iimez hududlandirlar. Devletin maglQp bir
vermekten maksadim, Adakale uzerinde hak iddia ederken muda- zamanmda tanzim edilmis bulunan boyle
ra «Bu misali bir misakin gSyet ihtiyath bir usIQpla
sevkedecek bir rnanzara ve kanaai
faa iarzmin bu sebsple Konferansi inkitaa tanzimiyle sadece umQmT hukumlere yer verilmesinden daha tabii ne olabilir-
tarihli nusha) demek su-
uyandirdigini belirtmektir... (Ulus Gazetael 3 Ekim 1968 di? Bu yuzdendir orada hududlara vuzuh kazandtrmak
ki, iizere Misak-i MillT'ye
retiyle o zaman Romanya hududlan dahilinde ve Tuna Nehri icinde ehemmiyet- dahil olan ve olmayan yerler tadad edilmemistir.
sebebiyle tarnamen
siz kuciik bir adaciktan ibaret olan (Bugiin yapilan bir baraj Osmanli Meclis-i Mebusani'nm kabui ve ilan eyledigi bu misakin bir tek
Adakale'ye muteallik israrlar yiizunden Konferansin az
sular altinda kalmistir.) harf bile degi§tirmeden 18 Temmuz 1920tarihinde Ankara'da kabui ve Nam sira-
etmektedir. Ancak su var ki; Turkiye Icm
kalsin inkitaa ugrayacagim bizzat ifade sinda da bu ihtiyatkar tavn devam ettirmek mecburiyetini ihdas eden amiller
ehemmiyeti haiz olan Kibris, Adalar, Hatay, Halep, Batum ve saire gi-
en hayaff berdevamdirlar. Henuz higbir zafer kazanilmamisti. Binaenaleyh -kanaafimiz-
sebebi .ihdas etmeye cesaret edemeyen Is-
bi yerleri taleb edip, boyle bir
inkita
cg- Misak-i WlillT'nin muphemiyetinden isiifade edilmek istenrni§, bazi husQ-
met Paaa'nin, ehemmiyeii'bu gibi mes'elelerle kiyas edilemeyecek olan bir
anlamak metlerin zamansiz olarak Man ve ifsasindan ictinab edilmisti.
talebi izhar etmesinin hakikT sebeplerini
Adakale iizerindekl
 KADiR MISIROGLU 71
70 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?

Dikkat edilirse Muttefikler Kibns icin teklif edilen sulh projesi-

Kibns'in mukadderatini tayin bakimindan Lozan Sulh Proje- Tiirkler'in Tur-
nin 19'uncu maddesinde Ada'da miitemekkin olan
si'nde Miiitefiklerce tayin edilmi§ bulunan ve murahhaslanmizin
kiye'ye mecburT veya ihtiyarT hicretlerinden bahsetmemektedir-
teklifleriyle son sekiini alan 19'uncu maddeyi birlikte miitalaa ede-
ler.Bu madde miizakere sirasinda Turk Murahhas Hey'eti men-
rek bunun ne sOrette Lozan Sulh Muahedenamesi'nde yer alan tek-
suplari ve onun Reisi ismet Pa§a tarafmdan ileri siirulen tadil
20 ve 21'inci maddelere inkilab ettigini inceleyelim:
maddelerine
lifiyle Lozan Muahedenamesi'nin 20 ve 21'inci in'i-

Madde 19 - Tlirkiy© S Te§rimisar»i 1914 senesinde Brifcan- karsjsmda

kas etmistir. Fakat hazindir ki, Muttefiklerin teklifleri
ya HOMmiisli tarafiimdan il&n edifem Kibns'in ilhakim kabul efr-
inonii, boyle bir talep ma-
Kibris'i taleb etmek mevkiinde bulunan
rneyi beyan edler. Kibns Adasi'ndarc muteveSlid veya sakifi
hiyetinde higbir miitalaa serdetmedigi gibi burasi ingiltere'ye terk
otem Turk teb'asi Ossmamli tebiiyeSinde olanlair hairig olmak
edildiQi halde de Ada'nin ve Ada sakini olan Turkler'in istikbalini
itaere, kaswanfo-i mahallayeye iri£yet §artiyla BriSanya tabiiye-
garanti edecek mahiyette higbir teklif ileri surmemistir. Aksine
51
tinO ikli&ab <sdeceklterdir.» .
mustenidat
Turkiye'nin Kibns uzerindeki taleplerine mOessir bir

te§kil edecek olan «n f u s» unsurunun zamanla azalmasma

miincer olacak tadiller ileri surmu§ ve bunlann kabuluyle projede

yer alan 19'uncu madde «Kibns Adasi'nda miitemekkin Turk-
Iste bu sebeptendir ki, ingiliz isgal-l askeifsl altinda bulunan Kibns'in Mi-
ler'in Turk tabiiyetini muhafaza etmek isteyenlerinin Tiirkiye'ye
sak-i Miltf'ye dflhll olup olmadigi hususunda da bu misaka bir sarahat kazandi-
§u
hicretini» imkan dahiline koymu§tur. Bu teklife karsi zabitlarda
rilmamistir. Fakat Kibns'in ingiltere'ye infisahi blr sartla terkedilmis bulundugu
kayit vardir: «Sir Horace Roumbolt 19'uncu maddedeki Turk
nazar-i itibare alimrsa burasinih talebinin, o sartin tahakkukuna talik odilmlg bu-
Murahhasi ona ihtiyar-i tabiiyet hakkinda bir bend Have etmek
lunduQunu kabul etmek gerekmez mi? Gercekten bu sart da Misak-i Mlltfnin
teklifinde bulunmu§tu. Onun sonuncu fikrasini mevki-i muzakere-
kabOliinden bir miiddet ewel (1918) gerceklesmistir. Binaenaleyh Kibns'in Mi-
ye koydu. Britanya Hey'et-i Murahhasasi bu teklife karsj bir dere-
sak-i MiltTye dahil olup olmamasmi zald bir miinakasa haline getiren ve O'nu

daha mustenidat Tiirkiye'ye aid kilan

ceye kadar nzabahs bir sQrette hareket edebileceQi zannmdadir.
Misak-i MillT'ye dahil, olmaktan kavi bir ile

Hey'et-i mezkOre Turk Hey'et-i Murahhasasma, Enciimen-i Tah-

amll O'nun «inglltere'ye askerT blr Lis olarak» devrindeki infisahi sartin tahakku-
rir'e verilmek uzere bir madde projesi tevdi etmek niyetinde-
ku degil midlr? Buna ragmen Misak-i Mlllfde zikri, Yunanistan'm bir numarati
52
miisewiki olan ingiltere'yl tahrik edecerji miilahazasindan dolayi ihmat edilmis dir.» .

olabilecegi gibi, orada tasrlhe ihtiyac hasil ofmayacak derecede bize aidiyetinin Lozan Zabitlannin bu maddenin miizakeresinin devamina
bedahetinden dogmusolamaz mi? Gercekten Mlsak-i MtllTnin tanziml ve Anka- muteallik 9 numarali zabitnamesl, mezkQr maddeye Turk Murah-

ra Mecllsl Meb'usani'nda kabQIu sirasinda cereyan eden miinakasalarda izhar has Hey'et'inln teklifiyle yapilan ve Ada'nin istikbali bakimindan

edilen endiseler bu kanaailmizi hakli kilacak bir sarahat lasimaktadir. mutlak bir sOrette Turkiye'nin aleyhine olan ilaveye ait miizakere-

yi §6yle nakletmektedir:
51 - Lozan Konferansi'nda Duvel-i Mu'telife Murahhaslan tarafmdan Tiir-

kiye Hey'eti Murahhasasi'na Tevdi Olunan Sulh Muahedesi Projesi - Ankara, 52 - Lozan Zabitlan; 11. takim, I. Cild, sh: 21.

(1339 - 1341, T.B.M.M. Matbaasi, sh. 9).

I
72 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADiR MISIROSLU 73

«9 Numarali Zabitname «isbu muahedenamenin mevki-i mer'iyete vaz'i tarihinde Kib-

Celse saat on bucukta Usi §atosu'nda Sir Horace Roum- ns Adasi'nda miitemekkin olup da kanun-T mahalli'rtin tayin ettigi

bolt'un riyaseti altinda agildi. serai! dairesinde vukQ bulan muracaat uzerine tarih-i mezkurede
Hazir bulunanlar... Britanya tabiiyetini ihraz etmis veya etmek iizere bulunmus olan
Ttirk teb'asi dahi bundan dolayi Turk tabiiyetini zayi edecekler-
Sir Horace Roumbolt Muahede projesinin 19 ve 26'nci mad- dir." .

deleri hakkinda tahrir enciimeni tarafindan verilen bir notu oku- Ǥurasi mukarrerdir ki, Kibns HukCimeti, Turk Hijkumeti'nin
du. (A isaretli lahikaya muracaat). muvafakati olmaksizin Turk tabiiyetinden baska bir tabiiyet ihraz

Hukuk mij§avirlerinin teklif ettikleri yeni metinler kabul olun- etmis olan kimselere Britanya tabiiyetini tefvizden imtina etmek
53 54
du » . selahiyetini haiz olacaktir." .

«9 Numarali Zabitname lahikalan Kibns Adasi'nin gelecegine birinci derecede muessir 20 ve

55
Lahika: A 21'inci maddelerden maada bir de 16'nci madde vardir ki, da-
Tahrir Enciimeni'nin Birinci Encumene Mijzekkeresi, ha ziySde diger adalarla alakadar gbziikmektedir. Bu sebeple bi-.

1 - Sulh MuahedenSmesinin 19'uncu maddesl hakkinda: rinci derecede Adalar'la al§kah bolumde incelenecek olan bu
Britanya ve Turk Hey'et-i Murahhaslan ati -yijl-beyan hususa- madde projede su sekilde yer aimi§tir:

ti teklif emrinde ittifak etmislerdir:

Ewelen: 19'uncu maddenin ilk fikrasinin (Turk metni) ayn

bir madde te§kil etmesi, 54 - a.g.e. sh: 126.
Encumen tarafindan ittihaz kilinmis olan ka- 55 - i§bu degisiklige istinaden- Lozan Muahedenamesi'nde 20 ve 21'inci
Saniyen: ikinci
maddeler olarak yer alan ve Kibns'm kaderini tayin eden hukumler §dyledir:
rar tevfikan ikinci fikranm tayyedilmesi,
«Madde: 20 - Kibns'in Britanya HukOmeti tarafindan 5 Tesrinisani 1914
Salisen: Ucuncu ve dordiincu fikralann ayn bir madde halin- de illn olunan ilhakini Tiirkiye tanidigim beyan eder.
de ve zirde gosterildigi sOrette yazilmasi. Madde: 21-5 Tesrinisani 1914 tarihinde Kibns Adasi'nda miitemekkin
olan Turk teb'ast kanun-i rnahallinin t&yin ettigi serait dairesinde ingiliz tabiiyeti-
«5 Tesrinisani 1914 tarihinde Kibns Adasi'nda miitemekkin
ni iktisab ve bu yiizden Turk tabiiyetini zayi edeceklerdir. Maahaza isbu muahe-
bulunan Tiirkteb'asi kanun-i mahallT'nin kabul ettigi §erSit dalre- denamenin mevki-l mer'iyete vaz'indan itibaren iki senelik bir muddet zarfinda

sinde Britanya tabiiyetini iktisap ve bu cihetle Turk tabiiyetini za- Turk tabiiyetini ihtiyar edebileceklerdir. Bu takdirde hakk-i hiyarlanni istimal et-
tikleri tarihi takibeden on Iki ay zarfinda Kibns Adasi'ni terketmeye mecbur ola-
yi' edeceklerdir. §u kadar var ki, isbu muahedenin mevki-i mer'i-
caklardir.
yete vaz'indan itibaren ikl sene muddet zarfinda Turk tabiiyetini i§bu muHhedenSmenin mevkii mer'iyete vaz'i tarihinde Kibns Adasi'nda

ifiraz edebileceklerdir. Bu takdirde hakk-i hiyarlanni istimal ettikle- miitemekkin olup da kanun-i rnahallinin tayin ettigi serait dairesinde vuku'bu-
lan muracaat uzerine tarih-i mezkurde ingiltere tabiiyetini ihraz etmi§ veya et-
ri tarihi takibeden oniki ay zarfinda Kibns Adasi'ni terk etmeye
mek iizere bulunmus Turk teb'asi dahi bundan dolayi Turk tabiiyetini zayi ede-
mecbur olaeaklardir.» ceklerdir.

§urasi mukarrerdir ki, Kibns Hiikumeti, Turk HukQmeti'nin muvafakati ol-

maksizin Turk tabiiyetinden bagka bir tabiiyet ihraz etmis, olan kimselere ingilte-
53 - a.g.e., sh: 114.
re tabiiyetini tefvizden imtina etmek sel&hiyetini h&iz olacaktir.
74 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?
KADiR MISIROGLU 75

«Madde: 1 6 - Tikkiye i§bu muahedede musairah hudud- uzere Ada sakini Turkler'in Anavatan'a gogunii intag edecek ilave-
lar haricinde kairs ye i§tou rnuahede ile hakiniiyeii uzeriind© te-
ler dercine gayret sarfedilmistir. Bu yuzdendir ki, Ada'mn ewelce
mnmi$ olan Adalar'dam gayn cezireler iizerinde veyahud foun- esnasmda Turkiye'ye hicret
zikri gegen ingiltere tarafmdan ilhaki
iara rnutedair her rue sQrcflte olursa olsun biitiin hukuk ve
eden sekizbin soydasjmiza ilaveten Lozan Muahedenamesi' nin
muddeiyatsndan feragati beyan eyler. Bu arazi ve cezireler
iizerinde ilhak, istilS veya herhangi bar § ekl-l idare hakkinda mevkii mer'iyete vaz'mi takiben de yirmi bin Turk Anadolu'ya hic-
60
ittihaz edilen veya edilecek olan but™ mukarcrerato Irabu! ve ret etmistir .

tasdik eder.))
56
. Bu Turkler igin Yunanistan'dan mubadele edilenler gibi birta-

ileride tafsil edileceQi uzere Turk Murahhas Hey'eti Birinci kim malTimkanlarderpisedilmemi§, yani onlaraTQrkiye'den Yuna-
Enciimeni'nin 25 Nisan 1923 tarihli igtimainda bu maddeye itiraz nistan'a hicret eden Rumlann «emval-i metrOke» denilen mallann-
57
etmis ve mezkur muzakereye aid 2 numarali zabitnamede go- dan Kibns'ta biraktiklari mallara mukabil birtakim imkanlar tanm-
riildugu iizere Turkiye lehine bir Have yapilmasini teklif ve bunda. makgibi bir tedbir ittihaz edilmemis bulunduQu halde, yirmibinKib-
muvaffak olmu§tur. §6yle ki, yukanya dercedilen maddenin mu- muhacerete her tiiriu maddf sikintiya ragmen boyun e§-
rish'nin
ahedede tasrih edilmis hududlar haricindeki arazi ve adalann is-
mis, bulunmasi calib-i dikkattir.
tikbalde «ilhak, istila veya herhangi bir diQer sekl-i idaresi hakkin-
Nitekim 27.12,1934tarihinde mer'iyete giren 2/1777 sayili «is-
da ittihaz edilen veya edilecek olan biitiin mukarrerati kabul ve
kan Muafiyetleri Nizamnamesi»nin «Tijrkiye'ninierkettigitopraklar-
tasdik edecegl» tarzindaki hukQm kaldinidiQi gibi bu adalann zik-
ri sirasinda bir istidrat olarak «ki bu arazi ve cezirelerin mukadde-
da sakin olup hakk-i hiyanni Turkiye lehine kullanarakTurktabiiye-
tini muhafaza eden veya terk edilen topraklar halkmdan olup
58 ba§-
rati alakadarlar tarafmdan tayin edilmis veya edilecektii-" tarzm-
da bir ilave teklifinde bulunmus ve bunda muvaffak da olmu§tur. ka bir ecnebi memlekette tavattun etmekle beraber Turk tabiiyetini

Ancak bu ilavenin yapilmasinda maksadin Kibns'la alakasini gos- tasjyan Turk irk ve kulturtine bagli olanlar Ttirkiye'de yurt tutmak
teren en kucuk bir ima ne zabitlarda ve ne de diger Lozan kay- maksadiyle geldiklerinde muhScir olarak kabul olunurlar.» seklin-
naklannda gorulmemektedir. deyeraian ifadenin Kibns'tan gelecek muhacirleri kastetticji asikar-
Nitekim 7 Birinci kanun 1341 tarihinde kabul edilen 1188 sayili
dir.
c) Lozandan sonra:
kararname ile Kibris Tiirkleri TQrkiye'ye kabul edilmis ve bunlara
higbiryardimvaad edilmeksizin:
Kibris Adasi'nin ingiltere'yeterkine mani olmak istikametinde
bir gayret sarfedilmemis olduQu gibi, oradaki soydasjarimizm hu-
kukunun siyaneti veya bu Ada'ntn iferide ingiltere tarafmdan terki
her ne zaman olursa olsun terkettiklerl takdirde sahib-i aslisi olan Turki-
halindeTQrkiye'ye iadesizimnmda^da hicbir mudafaada bulunul- ileride

ye'ye iadesini kabul ederler.» tarzindamuahedeye bir fikra ilavesini lemin zim-
madiktan ba§ka yukanya dercedilen zabitlardan anlasjIacajJ 1

ninda bir gayret sarfetmesi lalebinde bulunmus ve bu talep Hey'etin miisavirle-

rlnden Berlin Sefareti mustesan EtHiem MEMEMEMCIOGLU tarafmdan da ayni
56 - a.g.e. proje sh: 8 mahiyette olmak iizere tekrarlandiQi halde in6nii bu hususta en kugiik bir gay-
57 - a.g.e. zabit sh: 15-16 ret sarfetmedigi gibi Ada'mn ingiltere tarafmdan kayitsiz sartsiz
bir surette ilhaki-

58 - Bkz: Lozan Muahedenamesi, Madde: 16 ni kabul etmistir.

59 - Mesmuatimiza nazaran eski Kocaeli Meb'usu ve Ticaret Vekili Kibns-
60 - Bkz: 1 Ekim 1926 tarihli Cumhuriyet Gazetesl - M&ci KOKDEWJJR
li Sirn BEMLlOGLU Lozan'a azimetl sirasinda irt6nu'ye: «inglliz!er Kibns'i - a.g.e. sh: 135.

J
 76 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROfiLU 77

3.000 nufus Kozan,

3.000 nufus Mugla, Bu da rnumkun olmadigi takdirde Ada sakinlerinin Turki-
cc)

3.000 nufus Osmaniye, ye'deki Rumlaremsa! gosterilmek suretiyle haklarmin teminat alti-
3.000 nufus Adana, na alinmasi ve zamanla kbtu ingiliz idSresinden kagarak Turk nu-
3.000 nufus Silifke, fus nisbetinin bugunkij duruma dusmesi bnlenebilirdi. Burilar da
3.000 nufus Antalya ve tahakkuk ettirilmemistir.
2.000 nufus da Mersin'e yerlestirilmistir. Fakatdahafecffsudur ki, Lozan MuShedenamesi'nin imzasin-
dan sonra Yunanistan'a t&viz verilmek sOretiyle Kibns Turkleri'nin
isbu yirmi bin Kibrishya mutedeiir mezkOr kararnSmenin durumu hergun birazdaha agtrlastinlmis ve bugunkufelaketli man-
vaz'ettigi hijkiirn soyledir: 61
zara ihdas edilmistir. Bunun en buyiik delili bir baska eserimizde
«Lozan ahitnamesinin birinci -ar^ziye muteallik- faslinin tahlilini yaptiQirniz 1930 tarihlr Turk-Yunan Anlasmasidir. Bununla
21'inci maddesindeki hakk-i hiyardan istifade ederek Turkiye'ye Tiirkiye'den mubadele edilmis bulunan Rumlar'in alti sene sonra
hicret etmek isteyen ve harekete miiheyya bulunduklan anlasilan aydet edip eski ye
yeniden ve bir Turk vatandasi gibi is. gtiglerine
ve yirmi bin nufus tahmin olunan Kibns MiislUmanlarinjn, sevk ve
devamlan temin edilmis ve Turkiye'deki kazanglanni Yunanistan'a
iskSn masraflan kendileiine aid Olmak uz®r&, multeciler hakkin-
gbturmeleri sacjlanmi§tir. Gijya karsihkli olarak Turklerin de Yuna-
daki talimatnameye tevfikan merbut cedvelde muharrer mmtikada
nistan'a gidip ayni sekilde galismalan mezkOr muahedeye derce-
iskanlan ve bunlardan bihakkin muhtac-i muavenet olanlann da
dilmis bulundugu halde biraz da Kibris'taki Rum tedhis. ve cinayet-
imkan bulundugu takdirde ve hiikumet igin higbir kaydi tezammiin
lerinin ihdas eyledigi tesirle 1935 yilinda bu muahede feshedildigi
etmemek ve mesaikinin derecesine gore bir veya yekdigerine mu-
zaman gbrulmustijr ki, Turkiye'de bundan istifade suretiyle ticarT
nasebet-i sihhiyeleri sebet-i srhriyeleri bulunan birkag akrabaya
faaliyetlerine kirk binin iistunde Yunan teb'ali Rum
devam eden
tahsis edilmek sartiyla birer hane ve kafi miktarda arazi verilmek
sQretiyle iskanlan tevzi talimatnamesi mucibince hukumet emrin- mevcudoldugu halde Yunanistan'daaynianlasmadan istifade su-
retiyle ticaret yapan bir tek Turk yoktur!..
deki araziden maada arazi-i milliye, haliye, mahlQIe ve mevkufe-
.

den tedeyyiin suretiyle ar^zi itasi...» Yunanistan'a karsi takip ettigimiz siyasetin binbir zaaf ifade

Kibns'in Lozan muzakereierinde ortaya gikan durumu hakkin- eden hataian saymakla bitmez. §u kadarrni soyleyelim ki, MillTMu-

da yukandan beri serdettigimiz mutalaalan hulasa etmek gerekir- cadele esnasinda Bursa'ya giren Yunan kuwetlerinin kumandani
se: Venizelos'un o§!u Sofokles'ti. Bu zat Osmam Gszi'nin sarsduka-
aa) KibrisAdasi infisM bir sartlaingiltere'yeterk edilmis oldu- sini tekmeleyip kufrederek «Kalk da imilietini kurtar!» diye hakaret

gu cihetle «Sr©s«-Litovsk MuAhedes i»yle tahakkuk savurmu§ve bu hadiseTiirk matbuatmda gikan resim ve haberler-
eden sart muvScehesinde Kibns'in Turkiye'ye terki talep edilmek le dahi tevsik edilmis bulundugu halde, 1930 anla§masmdan son-

ISzim geldicji halde, bu yapilmamistir. ra higbir resrrii sifati haiz oimamasina ragmen Ankara'da hususf
bb) Boyle bir talep kabu! edilmedi^i takdirde hig oimazsa in- bir merasimle istikbal edilmi§ti.

gilfere'rtin Ada'yi istikbalde terki hsilinde Turkiye'ye iadesi sart ko-

sulmasi gerekirdi. Boyle bir talep de ileri surulmemistir. 61 - Bkz: Katflr MlSIROfiLU Yunan MezHllmi"- istanbul 1S68, sh..

3S0 V9 nrtut
 78 LOZAN ZAFER Ml, HEZJMET Ml?
KADiR MISIROGLU 79

Tiirkiye'nin Yunanistan'a karsi binbir zaaf ifade eden tutumu-

solugu sakin bir bolge olan Kibns'ta aliyorlardi. Gergekten Kibns'-
nun sayisiz misallerlni sayip dokmekten sarfmazar ile bu zaafi te-
taki Rum nijfusunun miktan 1938-1946 yillan arasinda ellibinden zi-
rennOm eden rahmetli Peysmi Safa'mn su satirlanni dikkatlerinize 63
yade Fakat bu artis nasil olmustur, biliyor musunuz?!
artmi^tir .

takdirn ediyoruz: -

Yunanistan'dan ve hassaten Yunan Adalan'ndan harbin binbir mu-

«Ucyuzsenedien beri veriyoruz. Kara, deroiz, gok, ada veri-
sibetinden kagarak Ege sahillerimize sigman Rumlar'i uzun mud-
yoruz! Yetismis eviat veriyoruz! Galap gelsek de maglup olsak
det izaz ve ikram eyledikten sonra Turk deniz vasitalanyla Kibns'a
da veriyoruz. Vatan veriyoruzl
bizzat nakletmemiz sQretiyle!..
Bittun omrum cigerim parga parga kopanliyormug gibi hi-
1930Tijrk- Yunan Andla§masi'mnakabinde<dostlugu ihlal
lis Turk Anavaten'dan ayrilismv gormeklle gegti. 6y-
iilkelerinin
e11 § i i» esbab-i mOcibesiyle «Yunan Mezalim i»nin resmt
daralan Amavatan smirlannin nerede tarar kilaea-
le ki, gitttikge
raporlanni ihtivaeden eserler mill? kutuphSnelerimizden gikanlir-
gini bilmennienin huzurauzlugu igiinde giinOn birinde vatemsiz
ken, Yunanistan daha once «G r t M e s e e s i»nde takibettiQi
i i ' I

kalmaga maSikumnriuf urn gibi goz karartia bir ©ndi^eniirs pen-

taktikleredevamla, Kibns'in ilhakmiteminzimmindaTQrkdu§man-
gesinden kurtulmak igin hill cirpinryorum.
hcjini en kdrpe dimaglara bile zerketmekten geri kalmiyordu. Bu-
.Dokuz ya§ mda idim. Boana-Hareek gitti, pe§ inden Trab-
nun sayisiz misalinden bir-ikisini dercedeiim:
Busgarp g itti. iki seme gegfli gegmedi iginde ddrt Balkan devleJi-
«...Bizans Imparatorlujju zamaninda dindOsmani barbar
ni banndirarii koskoca Rumelimiz gittj, Girid'imiz gittl, Cezi-

gttH, Bata Trakya

iz

Yarun
Adafari)
asir iginde
gitit. Birkag sen®
Turk Sopraklarnniiro
;

mm
\
dekl Ayasofya Kilisesi'ndeSyini btrakip ganlanmizi susfurduk-
dan fazlasi gfttL laritnizon <go#u mill! aczimizlim res-
lan zaman da yires panayiamiza si§inm.§t.k. Yunan milleti
daflll,
m? ihmallerimiizin
Turk es&reiii attmda gegirdigi yailar boyunea da panayiadan «m-
Osmanli Harieiye Naziri Assm Bey, {yjeb'usan
dat bekBedi Bu duM&r bo§a gitmedi. Bir gun elbeffi© panaysa-
kadair ©mi.nim» demi§ Si. B
mizin yardimiyla Ayasofya'da ganlanmiz ga!aGaktir!l» (Makarl-
pafltek verdiyi sirad® o zamamki Hml&i
62 os'un8Eylul 1954tarihli konu§masindan).
«...Yunan li

yukanda anlatrldigi sekilde Kibns uzerlndeki taleplerimize

Biz
esas teskil edecek olan nufus unsurunu kendi aleyhimize olarak
nara bir piy©se goz Si
Yunanhlar mustakbel hesaplar pesjnde ko§uyor ve Kib-
azaltirken,
ns'taki Rum nufusunu gogaltmak Igin hududsuz bir gayret sarfedi-
ba§la olan bu kizlarm berbiri Yursan ©yaletisii ternsiH i

yoriardi. §urasi son derece aci bir gaflet olarak ifade edilmelidir ki,
is, bsrbir kizisi liz@rind@ «l », «65rit», «©uiiki Ads»,
TiirkiyeYunanistan'm bu gayretine mani olacak yerde, ona yar-
ya», «Makedomya», «Espir» g Ibolgelerin j@ini5@ri yazoh
dimci olmustur! §6yle ki: Yunanlilar'm Kibns'taki, Rum nOfusunu
maktadir. Bu ©sir
gogaltmak gayretleri, ikinci Cihan Harbi'nde -birazda hidiselerin
sevkiyle- had birsafhayavarmrsftr. 2ira agliktan, harpten kagahlar
63 - Kibns'in 1S38 yilmda 310.070 olan Rum niifusu, 1946 yilinda
361.199'a yukselmi§, «E n o s i s» davasinin alavlendiQi devrede bu arti§ daha
62 - Bkz: Turk Dusuneesi, Cilt: 8 - 9, sayi: 15 16 §ubat - Mart 1958, sh: 6. da sur'ailenerek 1960 yilinda 448.861 'e oikmigtir. [Bkz: Halll Fikr^t ALASYA -
a.g.e. sh: 129)

J
80 LOZAN ZAFEB Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIR06LU 81

- Kraligemiz bizi kurtar! diye bagirmaktadirlar. Lozan igin alinacakledbirlerden biri de «D ij y u n - 1 U m u -

BusiradasahneyeyakisiklibirYunanaskerigirervebutunkiz- miye-i Osmaniye »nin Turkiye'den ayrilan arazilere taksi-

lann zincirlerini gozer. Geng kizlar seving igindedirler. Fakat ikinci mi mes'elesinde Kibris'a da bir hisse rahmil etmek ve bu sQretle
plandan yijrekler paralayici iki feryat yukselir: Turkiye'nin yukunti nisbeten hafifletmekti. Lozan'da bu da yapila-
• - Kraligemiz bizleri kurtarmayacak misin?.. Bu §ekilde bagi- mamistir. AncakKibris'tantahsil edilip Turkiye'nin 1885 tarihli istik-
ran ve elleri diger kizlar gibi zincirll olan dilberlerden birisinin tJstun- razma mahsup ediimekte bulunan mebl§g, Ada'.nm ingiltere'ye il-
de «KIBRIS», digerinin iizerinde ise «iSTANBUL» kelimeleri yazili hakindan sonra da almmi§, fakat bu meblag, Turkiye'ye verilecek
bulunmaktadir.» (Agin sagci ve a§in milliyetgi Ethnikos Kirikis isim- veya onun borglanna mahsup ediiecek yerde ingilizler'in cebine
liYunangazetesinin9Agustos 1953 tarihli nushasinda 64 .
girmigtir!..

Biitiin bu iddialar tnuvacehesinde Kibns'in Lozan'da kaybedil- Bijtun bu gafiara ragmen Turkiye'nin Kibns uzerindeki hak ve
mekle kalinmayip istikbalde kurtarilmasini da buglin kar§i kar§iya taleplerinin fiilt ve hukukT miistenidati -geiecek nesillerinin gika-

bulundugumuz guglukleri ihdas suretiyle adeta imkansizlasjtiran cakfirsatlandegeriendirmelerindeiseyarayacagi umidiyie- soyie

imoinili'nun Koalisyon devrinde Kibns'taki Rum tedhis, ve katliamla- hulasaedilebiiir:
rina karsi nigin mijteredditdavraridigi ve Kibns'in Lozan'da kaybe- aa) Bumlarm otedenberi iddia edegeldikleri nufus ekseriyeti
dildigi hususundaki iddialan cevaplandirmak mahiyetinde higbir onlarin iehine addedilemez. Zira Kibns Adasi'nda mutemekkin
beyanda bulunamadigi kolayca anlasjlsa gerektir. Kendisi Kibris'i Rumca konusan ahalinin Grek asiili Yunan halkindan oldugu iddi-
«Misak-i MiffT»ye dahil olmadigi igin talep etmedigi iddiasinda dahi asi tarihi gergeklere uygun degildir. Bu husus meshur ingiliz Bas-
bulunmadigi halde, kraldan kraici bazi muelliflerin bu iddiayi ileri vekiii Churchill tarafindan bile ilk «E n o s s» iddialanyla karsilasil-
i

attiklanna ewelce temas etmi§tik. diginda sarahatie ifade edilmistir. Ustelik Kibns'taki Turk nufQsunu
Halbuki Misak-i Mill? tanzim edildigi zaman ingilizlerle muha- hesab ederken 1914yilinda Kibns'in ilhaki sirasindaklTurk hicretiy-
rip olmamamiza ragmen onlarin Yunanistan'i desteklediklerini ve ieLozan IVIuahedenamesi'nin imzasmi takibeden yillardaki yirmi-
bu sebeple biiyiik bir'devleti aleyhimize tahrik etmemek endi§esin- bin muhSciri ve zamanla peyderpey hicret edip Anadolu'ya ve
den dolayi bu tasrihatin yapilrnamis. bulundugunu ewelce zikret- dunyanm muhtelif bolgelerine yerlesen Kibrislilan da hesaba kat-
rni§ ve Adakale gibi Misak-i MillT'yedahii olmadigi halde, bazi arazi- mak lazimdir. Kaldi ki: Kibns tarihinin uzun ve teferruatli gegmisj
lerin talep edildiglnden bahsetmi§tik. Buna §unu da ilctve edelim hakkinda ewelce naklettikierimiz nazar-i itibara alindigi takdirde
ki, imdrau ve Lozan meddahlannin her vesileyle hOctim
ettikleri ve orada gesffli kavimlerlntavattun ettigini, bunlann Rumlukla, alaka-
Lozan'i ustun gostermek mukayesesine ba§vurduklan «S e v r
igin larmm ssdece bir lisan ve mezhebe miinhasir o!du§unu hatiria-
Sulh Projesi»ndeyeralan"M5'incimadde, Kibns'in kaderi- mak yerinde olsa gerektir.
ni tayin eden Lozan Sulh Muahedesi'nin 20'nci maddesinin kelime Gergekten §@rjiseddin Sami'nin «K a m s u'l -a § m»inm
I

65
kelirnetipkisfdir . Kibns maddesinde oradaki Musliiman Turk nufusunun iicte bir ol-
dugu kayitlidir. Bu eserin intisan asagi yukan 1878 Andlasmasiyla
Kibns'in ingiltere'ye bir us olarak verildigi tarihlere rastlar. 1323
64- Cumhuriyei Gazetesi - 19 Ocak 1954 tarihli niisha. (1907)dene§redilen«Memaiik-i Osmaniye Cep Atlasi»ndada
-'
65 Rs\ §UkrU TQRUW, a.g.e. sh: 51. «Dev!et-! Osmaniye'nin ahvai-i cografiye ve istaiikiyesi»nde bahse-
dilirken 205'inci sabifeye tesadiif eden Kibns maddesinde 1 803 nu-
82 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

fus sayimmda 216.518 olarak gorulen Ada balkinm gene iigte birl
Musliiman Turk olarak kayitlidir. 1903'ten Lozan Muahedename-
si'ninaktine kadardabu nisbet muhafaza edilmisttr. Bugijnadada-
ki Turk nufusunun be§te bire inmis olmasirun Lozanda kabul edi-

len esaslarla ilgisi bu sQretle de ortaya gikmaktadir.

bb) Kibns' in Turkiye' nin mudafaasiyla alakah stratejik ehem-
miyetigoz online ahndiQi takdirde, Yunanistan'in -gergekten, bii-
THE NEW YORK TIMES / Februaty-16, 1W4
yiik bir ciir'et te§kil etmek uzere - iskenderun Korfezi'ne sokulma-
si TurkliiQun mukadderatiyla alakali higbir vicdan sahibinin tervic
etmesine imkSn yoktur. Esasen bu stratejik alika, dtinyada
«Danzing M e s ' e e s i»nde goruldiigii
I gibi, niifus mes'ele-
sindendaha da ehemmiyetlidir. Ustelik niifus ekseriyeti mes'elesi
hakkindaki itirazlar nazari itibare alinmayarak buna samimiyetle is-

tinad edildigi takdirde, ayni mantikla, Yunanistan'in Bati Trakya'yi

Turkiye'ye iSde etmesine liizum ve zarQretini de kabul etmesi ica-
betmez mi? Kendilerinin Kibns ijzerindeki iddialanni, ayni mahiyet-
teolmak uzere, Bati Trakya'yi bize iade etmedikge niifus mes'ele-
sinde samimfoldugunu nasil iddia edebilir!.. iBut gentlemen, the problem is settling itself..
cc) Kibns, artik «A k d e n z i Hak i m i
y e t i»ni - bir derece-
ye kadar ele gegirmis. bulunan - Rusya'nm Turkiye'ye karsi mus-
takbel emelleri bakimindan da bizim igin hayatT bir ehemmiyeti hS-
izdir. Bu sebeple, orada, birRus peyki olmaktan aneak Amerikan -ECNEBl KALEMLERE BlLEAKSEDEN GERCEK-
yardimlanyla kurtulabilmi| bir Yunanistan'in veya buna am&de bir Masutn TQrk cesedlerl Uzerlne kurulan taftli... Makarios, eserlnl seyredlyor!..

mustakil (!) «Ki bris Cumhuy e t i»nin mevcudiyetinin Tur-

r i

kiye'nin istikbalini tehdid etmekte olduQu Ssjkardir. (Bugtin Sov-

yet Rusya imparatorlu^u dagilmis. goziikuyorsa da yeni durum he-
niiz istikrar kespetmis. olmadigmdan bu durum yine de ehemmiye- sai hatirfandigi takdirde Misak-i Mill? nin ilanihaye devarni dusTinU-
tihi muhafaza etmektedir.) lemeyeceQine nazaran, Turkiye igin de sartlarm degistigini veya
dd) Oteden beri ileri siiriilen Misak-i Mill? nin ne §artlar altinda
higolmazsa de§isebilece§ini hesaba katmak gerekmez mi? Nite-
tanzim edildigi hatirlanirsa, boyle bir misak'in Turkiye igin ebediy-
kim Turkiye Lozan MuShedenimesi'yle terkettigl Hatay'i bilShare
yen baglayici olabilecegMni kabul etmekteki mantiksizlik ortaya gi- ialepedipalabildiQine gore, degil Misak-i Mill?, Lozan Muahedena-
kar. Nitekim Rusya B rest-Litovsk Wlu^hedenSmesi'yle bize
mesi'nindahi imkanlar elverdkji takdirde tadiline mini higbir fiilTve
terk ettiQi B a t u m'u, bundan iki yil sonra aktedilen Moskova Mu-
hukukT esas mevcud deglldir. Elverir kl, vatan istikbalini sevk ve
aheden§mesiyle «a r 1 k § a r 1 a r n d e g § t § i» esbab-i
1 1 1 i i

idare edecek oian milliyetgi idareciler her tiirlu" anlasmayi Turkiye

mQcibesiyle taiep etmis. ve almisfc.r. Bu ve buna benzer birgok mi-
lehine tadile muktedir olacak bir terakki temin edebilsinler.

M
84 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

Hicbir muahedenin bmril ilanihaye teminat alttna alinamarri!§-

tir ve alinamaz. Turkiye gibi cihan capinda bir buyuk imparatorlu-
cju gok kisa bir muddet icinde kaybetmi§, irkda§ ve dinda§lannin
ekseriyeti hududlar haricinde kalmi§ bir milletin evlatlan, Turkiye'-
nin ikr ayagini bir pubuca si^diran Lozan
MuahedenSmesi'ni red- JKiNCi BOLUM
detmektegec kalmamalidtrlar. Buna muktedirolduklangun, cihan
haritasmda bugunkii hudutlanmiz haricinde yeralan Turkge cog ra-
ff isimler bile bu tarz bir hareket igin kSfi bir esbab-i mucibe te§kil

ederler!..
•1 - MUSUL'UN STRATEJiK (SEVKUtCEYSJ)
8E§ERt EHEMMiYETi VE TARJHQESl

A - MUSUL'UN STRATEJIK, HKT5SADI VE BES.ERI EHEWJfeVii-

YETJ

a) S&raSejik Ehemmiyeti:

SiyasT edebiyatta geni§ ve kiymetli «0 s m a n t 6 p r a k- 1 1

I a r i n i n t a k s m i i» m§nasinda kullanilageimi§ bir tabir

66
olan «S a r Mk e s' e e s
I i» dtinyada yeni bir devir acan «A v-
67
rupa sanayi i n k 1 1 a b i" nin gercekle§mesinden son-
ra gSyet girift mahiyet iktisap etmigtir. zamana kadar

66 - §ark Mes'elesi hakkinda tafsilSt icin bkz:

Edouard DJRiAULT - §ark Mes'elesi, - istanbul 1329 (Rflehmed Mafiz
Bey tercemesi)
Hans ROHDE - Asya icin Mticadele - I. kitap, §ark Mes'elesi, istanbul
1923 (Bnb. Nihad tercemesi)
Max SiLBERSCHMiDT - Venedik Menbalanna Nazaran §ark Mes'elesi
- Istanbul 1930 (Kopriiliizade Ahmed Cemal tercemesi)
Rene" PiTHON - Karadeniz ve Bogazlar Mes'elesi - istanbul 1325 {Mus»
yirt Nuri tercemesi).

Albert SOREL - Onsekizinci Asirda Mes'ele-i §arkiyye - istanbul 191 1.

HaS>il ADEM - Rusya'nin §ark Siyaseti ve vllSyat-i §arkiyye Mes'elesi -
istanbul 1332.
«Cent, Projest de Partage La Turquie» adli eser veya bunun Donanma
Mecmuasi'mn 49'uncu ve miiteakip sayilannda yayinlanmis bulunan terceme
stahlili.
86 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADlR MISIROGLU 87

bilhassa «K u d ii s», «i s t a n b u l» ve «B o Q a z I a r»a muteal- 1869 yilmda «S u v e y s. Kanaf i»nin agilmasi, buyiik bir
lik bulunan ve ekseriya birbirleriyle gatisan Rus, ingiliz ve Fransiz iktisadt menfaat kapisi otarak «H n d s t a n»i daha once ele ge-i i

emelleri, «s a n ay i a b i»ndan sonra «§ ma 1 A f-

i n k 1 1 i 1 girmis bulunan ingiltere'nin «§ a r k M e s' e I e s i»ndeki tutu-
rika Olkeler i»nden «M s r» ve «B ahrey n»e kadar i i munda genis. olgiide bir degMsikligin vucuda gelmesine sebep ol-

yayilmis. ve genislemistir. Ayrica bu devletlerin oteden beri bir mu§tur. «K i r i m Ha r b i» misalinde agikga gbruldugu gibi
«C h a ni h a k i m i y e t i» tesis etmek hususundaki maksad- Osmanli topraklan Uzerindeki Rus isteklerinden devtetlerara- asiri

lanni setretmek igin kullanageldikleri «d i n T h i s I e r»in yerini si muvazene bakimindan - daima endiseye kapilan ingiltere, bu
«i k t i s ad T menfaatler» almaya basjamisftr. Genis. Os- tarihten itibaren Ruslar'i bile gblgede birakan bir Turk islam diis-

manli topraklanni pargalayip ele gegirmek maksadi uzerinde ba- manliQi siyaseti takibine koyularak «H i n d i s t a n Yo I u»
zan anlasrnak ve bazan da birbirlerini baltalamak suretiyle sUrup ijzerindeki yerleri ele gegirmek maksadina yonelmistir. O'nun si-

giden bu emperyalist faaliyetler, bu devrede artik daha ziyade rasiyla ve merhale merhale «K 1 b r 1 s», «M 1 s 1 r» ve «l r a k»da
«h a m m a d d e» ve «p a z a r» temin ihtiyacmdan doQuyordu. hakimiyetini te'sis igin islam tarihinin en biiyiik devleti olan Os-
manli imparatorlu^u'nun yikilisjna kadar devam eden canhira§ si-

yasT faaliyetinin birinci sebebi budur.

67 - Avrupa'da, islam Alemi'nin miisbet illmler sahasinda biitiin Ortacag"
boyunca kaydettigi ter&kklnln mut'alanyla «y e n k e § f e r» ve «y e n t i- i i I I

c a r e t y o a n»nin sagladigi maddi imkanlann mezcedilmesiylo do§mu§

1 1

Miiteaklben Sultan'in kendileri ve Samuel Wlorss'u cesltli hediyeler ve

bulunan «s a n a y n k a b i» memleketimlzde maalesef zamaninda ve IS-
i 1
i 1

«l h 1 i r a be r a 1 1» ile taltiflerini naklettikten sonra «Sultan'in ilgisine ragmen

yiki veghile gerceklestlrilememistir. Bu durum; Turk yan-miinewerinin deh§et!i
Istanbul Ile Edlrne arasinda telgraf hatti kurulmasi isi tahakkuk etmedi. Pasalar,
bir a§a§ilik duygusuna kapilarak kendislnden kacmasina amil olmugtur. O dere-
Sultan'in aleyhine birle§mi§lerdl. Memleketin uzak vilayetterinden, boyfe siir'at-
code ki; dint, hattS. irki hastetleri, her gelen gidenl aratacak tarzda milli kiymetle-
lo habar verecek makine onlann rahatlanni kacirabilirdi» demektedir. (Bkz.
bir
rimizi daha §edTd bir sQrette yikmayi «s a n a y e s m e k» igin zarurt addet- i I
a.g.e,den nakleden Hilal Mecmuasi, sayi: 101, sh: 10-12, istanbul Mart 1970)
rrtislerdlr. Halbukl Avrupa karsisinda gerl kaltsimizin sebeplerini «d i n» ve «m i I

Bu mevzuda, slneslnde en yiice say ve amel kanunlanni toplamis bulu-

II k ii 1 ii r»iimiiziin husQsiyetlerinde degll, dahlt? ve harlcTdiisman faaliyetle-
nan Islam dini'nin Ittihami ise, ya 50k kdtii bir maksadm, veyahud da korkun?
1

rinde ve degisen diinya §artlarmda aramak Iflzimdi. Bu goriisu teyid eden 90k
bir cehaletin eseridir. Ne yazik ki, bu istikamette yillardir siiregelmis olan bir pro-
kiymetli bir tarihi, vak'a, istanbul'da mlsyoner basmi tes-
faaliyetlerinin ilk koprii
paganda h&la Turk yazi miinewerini, ifsad edebllecek bir tesiri haiz bulunmak-
kil eden «R be r t K I e j i»n kurucularmdan misyoner Cyrus Hamlin'in «Ar
tadir. Bu ittihamin yersizligini inkilap? bir partinln basvekilliglne kadar yiiksel-
1

moung Turks» (Turkler Arasinda) isimli hatiriltinda yer almis bulunmaktadir.

«M o a m d d oldugu zamana Sid be-
mis bulunan Gtinallay'm 1 1 §e s e in» bir
Cyrus Hamlin, lelgrafi icad eden Samuel Morse'un, bir «i h 1 r a B e- i

yani ile bevaplandiratim:

r a 1 1» almak i§ln muhtelif Avrupa devletlerlna vSki miiracaatlarmdan hifbir netl-
<cRihaklka islamiyet mani-i terakki ve rnedeniyet bulunsaydi, Bagdad'da,
oe alamayinca bir kere de Osmanh Devleti'ne basvurmayi dii§undug|unu ve bu
Semerkand'da, §am'da, Endiiliis'te, Kudiis'te, Misir'da, Herat'da ve istanbul'da
maksadla bir arkadasj ile birlikte kendlslne kegfettlgi Sletin Osmanh Sultani Ab-
kadar fibidat-i muhallede o kadar mebanl ve miiessesat-i medenlyy© o dere-
diilmecld'e lakdim edilmesl vazifeslni verdigini, bu vesileyle Beylerbeyi Sara-
cq eser-i terakki gbriilmez. Bugiin bizi menSzir-i bodianiimalan karsismda vak-
yi'nda yapilan tecriibeleri anlattiktan sonra Sultan'in memnuniyet ve arzusuna
fogir-i hayret eden Ss§r-i medeniyye ve sinfiiyyeden hicbir sey miisahede oluna-
ragmen telsizin Turklye'de teslslne Sid projenlndahiltbaltalamalarlaakim kaldi-
SIna bn-I
mazdi. Musliimanlar arasinda bir Farabl, bir El Kind), bir fbn-i t
bir
gini anlatmakta ve: «ikinci bir telgraf verilmedi. Biz sonradan buna 90k sevindik.
IWusa, bir GsizMb, bir Hfei, bir ibn-f Riifd, bir ibn-l Kemal, bir Ulu| Bay yetis-
Qunku aletlerden birinin teli kopmustu. ikinol Jelgraf denemesi basarili olmaya-
mez. ye!isemezdi...» (famseddlra Giinalisiy - Zulmetton Nur'a - istanbul
oakti. Telin kopma seklinde bunun, telgrafin Turklye'de kurulmasini istemeyen
1341, sh: 80)
biri tarafindan kopanldijji anla§iliyordu» demektedir.
 88 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADlR MISIROSLU 89

MusuTtrn bu ehemmiyeti, Turkiye igin hala devam

stratejik gegitli tezahurlerinin «p e t r o l»le yakin alakasim kavramak igin
etmektedir. Bizim eski «M u s u l», «B a cj d a t» ve «B a s r a» vi- ingiliz iggi Partisi'nin resmT negriyatindan alinan su bir-iki cumle-
layetlerirniz birlegtirilerek vucud verilmig oian «l ra k D e vl et t» yrl
nin bile kafi gefebilecegi kanaatindeyiz:
lardir devam eden «K u.r t s y a n a n» sebebiyle ciddT bir
i I
«1914'de*l 1918 senesine kadar olan ticaret ispat eyiemigtir
bolunme tehlikesiyle kargi kargiyadir. Esasen sirf ingiliz istisman- ki; levSzim-i harbiyyo iginde en muhirnminin petroi oldugu bedihT-
na zemin hazirlamak ve §eri! Huseyio Pa§g*nm bize kargi vaki dir. Bu petrol olrnaksran tayyareler iigamaz, tahtelbabirler yuze-
ibanetine bir mukafat vermig olmak maksadlanyla sun'T bir suret- donanmaiarda,
mez. Uigerbirgok askerT ve bahr? igtigalatta, tica-
te te'sis edilen Irak Devleti'ntn omurlii olmayacagi da baglangig- ret-i bahriyye merakibinde, karadaki nakliyatta olan istimals de
Ancak mes'elenin dikkate gayan olan ci.heti gudur ki,
ta belliydi.
bagka... Muhaberatta mevadd-i iptidaiyyeden bulunmak sGretiyle
boyle bir bolunrneden husule gelecek pargalardan biri, bir <Kurt oiatr ehemmiyetinden dolayidir ki; Duvei-i Muazzama onun mu-
D e v e t i» olarak ortaya giktigi takdirde bu hadisenin aslmda
I
kemmelen ve muhtazaman kendileri igin tedarikini taht-i temine
su kaiiksiz Turkler olduklan haide kendilerine ayn bir irk oldukian
almiglardl. igte bunu taht-i temine almak maksadiyla kiymetli pet-
guuru verilmeye gahgilan §arkT Anadolu halk! iizerincleki tesirleri- rol naval isinin temelluku igin hatta muharebeyi de mucip olsa
-

ni daha girndiden hesap etmeye mecburuz. Bu noktayi 69

Musul'un munazattan geri durmazlar."
«B e § e r T e h' e m m y e t i» serlevhasiyla biraz agagida taf-
i
Musul'da petroiun mevcud olduguna dair emareler gok eski-
sil edecegimiz igin burada bu kadaria iktifa
ediyoruz. dir. Gergekten bu bolgenin Sumerler, AsurTler gibi eski sakinieri
zamamnda burada yer yer kendiliginden yanan ategler meveuttu
b) iktisSdl Ehemmiyeti. ki, halk buniara bir kudsiyet izafe etmekteydi. Meghur AsurT hu-
kumdari Buhtunnasir devrine aid kaynaklarda da bu devamh ya-
Musui'u ingiliz iggal ve istiiS emellerine hedef kilan amiller-
nari mukaddes(l) ateglerden bahsedilmektedir.
denbiri, bu bolgenin«Hindistan Yolunun emniyetfcbaki- Musul petrolled, ilk defa Osmanh hakimiyeti zamaninda gahg-
mindart tagrdiQi biiyuk stratejik ehemmiyet de sahip ol- ise, digeri tiriimaya baglanmigtir. 8u devletin sukOtunu intac eden sebepler
dugu zengin «p e t r o y a t a k a r t»dir. Petralun bilhassa On-
I I
arasirida petroliin en bagta zikredilmesi lazim geiir. §ark Mes'ete-
dokuzunou Asrm ikinci yansindan iiibaren buyiik askerT ve iktisil- si ile aiakadar milletier arasinda bu muessiri en yikici bir sOrette
dT ehemmiyeti sebebiyle, cihan siyasetinde oynadigi roiun kor-
kullanan da ingilizler olmugtur. Ancak emperyalist ve gikarci ingi-
kunglugu agikardir68 ingillz siyasetinin son bir asir icindeki liz siyasetini «C e z r e t ij'i - A r a p» ve bilhassa «M u s u l»un
i

zengin petrollerini ele gegirmeye imale eden, her karanhk igin na-
68 - Petroliin cihan siyasetinde oynadi§i muthis rolti ve bununla aiakah zimj «Cihan Siyonizm i .» olmugtur. Zira bu mes'ele, «F i
-
olan Turk - cati§masmin sebeplerini kavramak icin bkz:
ingjliz

Hall! HAUD - Tiirk HSkimiyeti ve ingiliz Cihanglrllgl - Istanbul 1341. I i s t i n »in Yahudilerce ele gegiriimesi yolunda pek ciddT mani^
MirYAKUB - Beynelmllel Siyasette Petrol - istanbul 1928. tegkii eden kudretli Osmanli Devleti'nin bertarafi igin muessir ola-
ftalf KARADAS
- Petrol Rrtinasi - istanbui 1869.
bilecek bir mahiyet arzetmekteydi.
M. LOtfl BALLJSOY - Tiirkiye'de Petrol Davasi - istanbul, 1965.
Tank Dufsun K. - Bir Damla Kan, Bir Damla Petrol - (Derleme) istan-
bul, 1965.
Daniel DURAND - Milletlerarasi Petrol Politikasi - istanbul, 1966. 69 - Halil HALID'in a.g.e. den naklen Servet-i Fiinun Mecmuasi, Nu:
Plsrr© FONTAINE - Tiirkiye'nin Petroi Mes'eleleri - Ozetleyerek torcii- 1551, istanbul 1341, sh: 15.
me eden Erdogsn AHum).
 90 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIROGLU 91

Gergekten bu maksadla once «B a Q d a t Demiryolu Turk bu haktan istifade imkanla-

dan siirgun edilmeleri, Milleti igin
i m t i
y a z » ile bu bolgedeki Ingiliz emelleri karsisina bir «A m
i
I
nni biisbutun ortadan kaldirmisttr. Zira bu kararla artik tabiiyetsiz
a n y a» gikaran Osmanli Devleti'nin slyonizm aleyhtan dahi padi-
duruma gelen Hanedan mensuplarinm, Musul petrolleri uzerinde-
sahi II. Sultan Afodulhamid Han, tahtmdan indirilmis ve Devietin mevcud
ki sahs? mulkiyet haklartni miidafaa edecek bir devietin
«C h a n S y o n z m » ile ha§ir nesir olan «l 1 1 h a d v e
i r i i
durum ihdas edilmis ve bu sebeple Turkiye
1
oimamasi gibi bir
T e r a k k » mensuplan eline gegmesi temin editmistir. Onlann
i

ehemmiyetl haiz bulunan Musul petrollerine mute-

igin baySti bir
gayet kisa ve fakat binbir gaflet ve ihanetle dolu olan iktidarlan 72
all ik bu son ve imkan da kagiulmisti
firsat .

esnasmda bu gayenin nasil gergeklestirilerek bugunku «i s r a i I

Musul'un yillik petrol istihsali 1970 yilmdaki istatistiklere gore
D ev e t »nin kurulu§unun saglandigi malumdur. Biz burada
67.000.000 tondur. Asirlarca Turk idaresinde kalmi§, Turkler tara-
I i

§u kadanni soyleyelim petrolun Cihan siyasetindeki ehemmi-

ki;
findan muhafaza ve miidafaa edilmis. ve sekenesi de sutbesut
yetini herkesten iyi kavramis bulunan Sultan Abdtilhamid,
il.
Turk olan bu bolgenin haiz bulundugu bu servet Tiirkiye'ye inti-
Musul havalisinde petrol zuhur ettigine dair baberleri ort-bas et-
kal etmi§ olsaydi, muhakkak ki bugtin -en azindan- Amerika'ya
mekle kalmamis, 1890 yilinda isdSr eylediaj bir «irSde-yi
el agmak gibi bir hacaletle karsilasilmazdi.
S e n y y e » ile petrol Q haiz topraklarm ecnebiler tarafindan te-
i
bu bolgedeki petroiler, «M u s u
Ustelik de oteden beri I

mellukunii onlemek maksadiyle buralan «E m a k - Sana- ragmen, asil kaynaklar

I i
petrolleri" adiyla tanmmis, olmasina
n e » yani sahsT mtilku haline getirmisti. ittihat ve Terakki'rtin mus- TGrklerlden ibaret bulunan Ke r k u k
sekenesi kesif bir sQrette
takbel yahudi amalini gergeklestirmek maksadiyle bu S- Musul VSIilerinden olup
«i r
kesimindedlr. SuKan Abdultamid devri
d e »yi iptal etmesiyle Musul'daki petrol sahalannin, kisa zaman- hatiratinda bu petrollerin mahiyet ve yerleri hakkinda oldukga taf-
da ecnebT sahis ve sjrketlere intikali saglanmis&r70 . ileride tafsil silat veren Ebubekir Hazim Tep@yrSn bu gergegi §6yle ifade et-
edilmis oldugu iizere bu kiymetli gelir kaynaklannin elimizden gi~
mektedir:
kisinda ittihatgilarm gaflet ve ihanetlerine ilaveten Lozan Konfe-- kaynaklan yalniz Musul cfva-
«Musul petrolii denilince, petrol
ransive muteakip Musul miiz§kerelerine istirak eden Turk murah- Musul'da en yakin kaynaklar hatinmda kaldigina
nndadir sanilir.
haslannin gesjtli hatalan da gok buyuk bir rol oynamistir. Ancak
gore sehrin cenubunda ve yedi-sekiz saat mesafede «§ e r k a t»
Musul'u arazi olarak kaybetmemize ragmen «H § n e 73
mevklinde ve Musul'a tSbi «K e r k ii k» Uvasi dahilindedir.» .

dan-i A - I i Osman
»m bu bolgenin petrolleri uzerindeki Musul'un iktisSd? ehemmiyeti, sadece petrol bakimindan de-
sahs? mulkiyet haklanndan 71 Istifade yine de mumkundu. Ne ya-
djildir. Haritaya bir gbz atanlar da§lik Hakkari Bblgesi'nde nihaye-
zik ki, saitanatin ilgasini muteakip Hanedan mensuplarinm, Turk te eren Turkiye topraklanndan itibaren geni§ ve munbit bir arazi-
vatandasligmdan gikanlarak dogup buyudukleri aziz vatanlann- gbrurler. Gergekten
nin Basra Korfezi'ne kadar imtidad ettiQini

Araplar'in «B e y n - en - N eh e y n» dedikleri Dicle ve Firat Ne-

r
70 - Tafsilat Icin bkz: Ralf KARADA& - a.g.e. sh: 85 ve miit.
hirleri arasindakl yolda ikl kere mahsul alinan genis alQvyon ovala-
71 - Gergekten Musul petrolleri uzerindeki imtlyaz haklannm Sultan Ab-
diilhamid veresesi lie diQer bazi Hanedan mensuplanna aid bulundu§unu ve
n tarih boyunca «M ezo p ota m y a» adiyla Ortasark'in en mah-
biihassa Sultan Afodulhamid Ham'in sahsi mallarmin kendisini tahttan indiren it- suldar arazisini tesMI etmi§ ve bu vasfiyla beger tSrihinde ilk zira?

tihat ve Terakki erkamnca hatir ve havsalaya gelmez baskilarla nasil elihden

almmak istendigini gdsteren ve Aksam Gazetesi'nde «Eski Bir Politikacinin San-

72 - Ralf KARADA6 - a.g.e. sh. 103.

diQindan Cikanlar» serlevhasi ile nesredilen telrika cidden cllib-i dikkattir. 73 - Ebubsklr Hazim TEPEVRAN'm,«Can!i Tarihler» serisinden cikan
hatiralari. istanbul 1944, sh: 264. •
 92 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROGiLU 93

vemedenigelismelerinesahneolmustur. ingilizler, Musul havalisi-

nin «N i I Vad i s'i» kadar ehemmiyetli olan zrraT degerini 50k ev- kirintilanbulduklan da vaki imis. Vilayetin muhtelif mevkilerinde
vel farketmisler ve buna dair gesitli tetkikat ve seyahatnameler erimis altm ve yakut gibi, gukurlarda dalgalanip bos. yere akip gi-
nesretmislerdir. den birgok petrol veya neft menbalan butun diinyaca maruf ve
Hindistan ve Misir'da nehirlerin kanallar agilarak islahi Musul'un Miitareke Anla§masi'ndan sonra ugradigi feci istilanm
sure-
genis aliivyon ovalarinm sulanmasi isini deruhte etmis
tiyle en ziyade bu mubarek ve miihmel mayflerden ileri geldigi de ma-
bulu-
nan ingiliz miihendisi Willyam Viikoks'un Misir'da irad ettigi bir lOmdur.
nutukta «l r a k»dan ikinci bir
«M s r» veya «P e n c a p» imis gi- 1 1
Bu vilayet dahilinde bulanik akan Dicle ve sayisiz gaylardan
bi bahsederek «Hindistan ve Misir'dan gelecek isgilerin Irak'ta ya- baska «B ii y u k Z a p», «K ii g ii k Z a p» denilen ve tiaima
pilrnasi lazimgelen sed ve kanallan, bendleri berrak akan hayli buyiik irmaklar da vardir. Musul Vilayeti toprak-
meydana getirecek-
larinin yetistirme kuweti hakikaten fevkaieidedir. Ben orada iken
lerini ve bundan sonra milyonlarca Hindli
ve Misirli'nin Irak'a hic-
ziraat usulii pek iptidaT tdi. Bazi mahallerde arazinin, ucunda de-
ret ederek istikbalde servet ve kudret
menbai olacak bu toprakla-
/4 mir bulunmayan agag sapanlarla suruldiigunii bizzat gormiis-
n isgal edeceklerini' soylemistir.
tum. Toprak, bu sOretle siiriilup ekilen tobumlann gogunlugunu
EbflbeWr Hfizim Tepeyran'm hatiratinda Musul arazisinin in-
kata denilen bildircin veya gil keklik renginde ve giivercin bijyuk-
bat kabiliyeti hakkmda son derece calib-i dikkat
ve teferruath mii- lugiinde olup binlercesi birden kara bulutlar halinde gelerek ekil-
§ahedeler mevcuddur. Bunlardan 50k az bir kismini nakledelim:
mis tarlalara konan kuslanrv zararlan ve dicker tiirlii kayiplarla bera-
«Bu vilayetteki tabii servet rnenbalarinin goklugu ve gesitliligi
ber bire onbesten yukari mahsQI verir. Hele piring ve ku§yemi eki-
yeryuzi'mde pek az memlekete nasib olan bir derecededir.
Vilaye- minin bire besyiiz ve daha ziyade nisbette verdi^ini Kerkiik'te bg-
tin hemen her tarafinda, her nevi
degerli madenler bol ve petrol renmistim.
kaynaklan meshur olmakla beraber Dicle Nehri'ne yakin maden ResmT vilayet gazetesinin 551 No'lu 16/Mart/1316 (1900) ta-
komurleri bulundugu gibi, civardaki bazi kaynaklardan sayisinda oldugu veghile, bir gavdar ianesinden yiiz
biraz kin- rihli yazili
linca arasira parlak, fakat kagici birer fikir gibi oimasi gibi bereket mueizesi n&dir degildir. Bir
ta§ iginden firlaya- otuz basak hasil
rak otlar arasina kayan saf civa madeni de gormustiim. bugday tanesinden yirmibes ba§ak gikmis. oldugunu ben de gor-
K e r k ii k kasabasinda yagmurlardan sonra bazi kaynaklar- diim.
dan civalar aktigrnr ve bunlardan en ziyade MOsevT ahalinin IstifS- Her ne kadar Diyarbakir'm bir deveye ancak dort tanesi yuk-
de ettiklerini mevsuk olarak isitmistim. Hatira notlanma mahsus riv^yet olunan dev karpuzlan kadar demise de, Musul'da
letildigi

karneye kaydi nasilsa ihmal edilmis oldugu igin, yerini kat'Tsuret-

Dicle kenarmda ve ta§malardan sonra meydana gikan adaciklar-
le hatirlarniyorsam da, galiba Ke r k ij k Livasi dahilinde, bir dag- da, Diyarbakir'dan baska bir yerde gdriilmeyen bir buyukliikte ka-
dan getirilen ktikurt renginde sari ve ince bir kum tahlil ile tedkike wn, karpuz yetisir. Anadoiu'da dahi yetigtirilen ve nihayet yirmi,
deger bir seydir. Tadi asit yirmibes santimetre uzunlugu gegmeyen hiyar nev'inden acurla-
tartariki andiran bu kumu ora ahalisi li-

mon tuzu gibi kullanarak hicbir zaran gbrulmemistir. Musul rinMusul'da birbuguk metre kadar uzun, on onbe§ santimetre ka-
civa-
rindaki, gikarilan asar-i atikadan dolayi meshur dar kuturda ve iki kisinin omuzlan iistunde «dam dire§i» diye satil-
Koyuncuk Tepesi
etrafmda yagmurlardan sonra Ninua gocuklarinm kugQk diklarmi hayretie gordiim.
elmas uzaktan talim esnasmrja yere
Musul kenarmda bir tarlada,

yatmis askerlerin kirmizi fesleri gibi gorijnen §eylerin toprak iistii-

74 - Hans ROHDE ~ a.g.e. sh: 69
ne gikmis §algam oldugunu, yanlanna geiince sasarak anladim.
Bunlann her biri insan basindan daha biiyuktu.
 94 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADlR MISIROGLU 95

Terhmuz ve Agustos ayiannda bile, tepelerdeki kartaria uzak- ileride tafsil edildigliizere Lozan'da Turkiye'nin gilney hu-
tan uzaQa gozlerl ferahlandiran da§lan da bulunan bu steak vila- dtidlan tesbit olunurken sadece «M u s u l»u talep etmis bulunan
yetin yiiksek mmtikalarinda soQuk ve mutedil iklimlere mahsus
ingilizler, bilahare yine bu mes'eleyi halletmek uzere istanbul'da
meyveli, meyvesiz agaglar yetistigi gibi, bu daglarm eteginden
toplanan «Halig' Konferans i»nda daha da ileriye giderek
ba§layarak uzayip giden genis ovalarda hurma, limon, portakal,
«H a k k a r i Vilayet i»nin bir kisminm da Irak'a birakilmasi la-
incir, zeytln, fistik, beyaz ve deve tiiyii renginde iki nevi pamuk
zim geldigi gorusunu rnudafaa etmisjerdir. Higbir cograff, iktisadi
da yetismektedir. Vilayet dShilinde bazi yerlerde ve bilhassa Koy-
ve tarihT esasa istinad etmeyen bu talep aslinda Musul' u garanti-
sancak Kazasin'nda §avurdenilen nikotini az bir nevltutiin de ye-
tisir. Yata^inin iki tarafini saatlerce degil gunlerce sulamaga kafi
ye almak igin ortaya konulmus bir marjdan ibaretti.- Bu gibi mua-
olan Dicle Nehri'nin kenannda yagmur sulan sOretiyle, goklerin hedenamelerte bir memleketin hududlan tesbit edilirken, o mem-
pinti bulutlarmdan su damlalan dilenilmesi, tabiatm bunca ftitfun- leketin hayatiyet ve temadisini saglayacak iktisadi bir guciin mev-
dan istifade hususundaki kabiliyetsizligin en hiizun verici delillerin- cud olup olmadigini dikkate almak teSmul icabidir. Bu gergek Tur-
den idi. Ben gdrmedimse de (Diyarbakir'la Musul arasinda bazi kiye bakimindan goz onune getirilirse Musul'un bizim igin mtistak-
mevkilerdeki pek hrzli akisjanndan dolayi olsa gerek) ibranT, Latin bel haySti ehemmiyeti de daha ziyade ortaya gikar. Muhtemeldir
ve Yunan llsanlannda ve bunlardan altnarak Fransiz dilinde Kap- ingilizler'in Turkiye'yi gegit vermez sarp daQlann bitti^i nokta-
l<i,

lan ad verilen bu nehre Araplar'in altin suyu manasini da ifade

i
da hudutlandirarak miinbit araziyi ve bilhassa petrolu di§anda bi-
eden ve Diclan kelimesinin kisaltilmisj gibi duran Dicle admi ver- rakmalan, O'nu Garba ve hassaten kendilerine muhtag bir istikba-
mis olmalan, kiymetbilirlik eseri sayilabilir. Allah' in bu vilayete le sevkederek bu ihtiyaglann tatmini mukabilinde arzu ettikleri bir-
mahsus fevkalade lijtuflarina bir ilSve olmak uzere, avamin Ha- takim igtimaTde§i§iktikieri gergekle§tirmege Icbar igindir
76
.

mam AH dedikleri Hamam-i Alii, Musul'un cenubunda ve tig saat Burada Musul naval isinin zirat gelirlerinden ve petrol iin zen-
rnesafede, Dicle kenannda olup 60 santigrad derecede sicak ku-
ginliQinden bahsederek uzun uzun istatistik bilgileri nakletmeye
kiirtlu su kaynaklarmdan kara yilanlar gibi muttasil gikarak, havuz-
luzum gbrmuyoruz. Herhangi bir fizikt haritaya §6yle bir goz atan-
!ar Iginde ytizmege basjayan ziftlerden Musul'da birgok sQretle is-
lar, ye§ile boyanmis. genis ve munbit Irakarazisi ile Tiirkiye'de ka-
tifade edildigi gibi, keleklerle Bagdad'a dahi gonderilir. Babil hara-
belerinde Bagdad lan kismm korkung ve verimsiz daQlarla kapli bulundugunu der-
Vilayeti dahilindeki Hind Kasabasi'nda bulunan
aynt sularlazuhur eden ve ocaklardan gikanlan ziftlerin vaktiyle ki-
hal farkederek gerekli mukayeseyi yapabiliiier.

reg ve gimento gibi, yapi islerinde kullanilmis. oldu^unu g6rmu§-

tum.
Musul'da patates ziraatini ben ihdas ve tohumdan yetistirdi- 76 - Gercekten InSnii Lozan Konferansi'ndan her bahsediginde Lord

Qim fidanlarla Musul ve mulhakatmin en ziyade muhtag olduQu Giii'zon'un kendisine Lozan'dan memnun ayrilma'digmi, birgok teklifinin redde-

okaliptus agaglanni ben temin ettim. dllmig oldugunu fakat bunlari oebine koydugunu harap bir mernlekat devralan
yeni TOrklye idarocilerinin vatanlanni imar igin kendlsinden yakin bir geiecekte
Musul'dan inflsalimden sonra patates yetistirenlerden dmeri-
mutlaka istlkraz talebinde buiunacaklarmi, i^te o zaman bu reddadilrnis teklif-
zfide Hasan Efendi tarafindan posta ile bana gonderilen bir pata-,
teri.oebindan rjikanp birer birer oniann onune koyacagini i?ade etml$ bldugun-
tes, kutu iginde hayli burusmu§, kugiilmus olmakla beraber, kut-
dan bahsatmektadir. inonu'nun giiya Lo?d Gtirzort'a istediklerini veimemis ol-
ru 14 santrmetre idi. K e r k u k'te gordugiim bamyalann saplan dugu tarzda ovunerek naklettigi bu sozlerin manasi a^iltiir: Tiirkiya «geri kal-
75
iig metreden ziyade yuksekti...» . mi§lik»tan kurtulmak icin gerekli iktisadi imkanlardan mahrumdur. Bugiinkii ik-
tisadi sikintilar onuhde, « Musul Mes'slesi» kadar bu sbzlerin ihtiva sriigi aci

75 - Ebubetclr H&stm TEPEYRAM - a.g.e. ah: 260 vd. garceklar de daha barlz bir sQrette ortaya cikmiyor mu?..

J
 KADiR MIS1R0GLU 97

c) Beies-i Ehemmiyeti: Yalniz irak'ta degil, Dogu Anadolu'da bile sutbesiit Turk ol-
duklari halde kendilerini ayri bir sanan Turk asiretleri hala mev-
irk
Musul'un bulunduQu «M e z o pota
B 6 g e s i» mya I
cuttur . Bu Kurt asiretlerini aslinda Turk olduklan gergeginin unu-
yukanda da ifade edildigi Uzere genis aluvyon
ovalarma sfihiptir.
Bu yiizden ilk ga^lardan beri ge§itli kavirnlerin isgal ve istilasina
tulmasi yetmiyormus gibi bir de «T Li r k men I e r i n K ii r t-

maruz kalmistir. Fakat bu boigede gok onceleri sik sik tasan

I e§ m e s i»
/9
tarzinda aci bir tarihT gergekle karsi karsiya bulun-
maktayiz. Agir bir gafletin eseri olarak ortaya gikmis bulunan bu
«F r a t» ve «D c e» nehirlerinin husDJe getirdigi genis bataklik-
i i I

lar sebebiyle kimsecikler oturmuyordu. Mezopotamya

tarihte ilk
durumun memleketimizi tarihi «E r m e n i M e s' e I e s i»nin
80
defa milattan 4000 yil kadar once Asya iglerinden kalkarak dogu- yerine bir «K (3 r tg ulijk Cereya n i»nm ikame edilmesi gi-

ya dogru gfjg eden «S u m e r e r» iarafmdan iskan edilmistir.

I
bi bir felakete dogru goturmekte oldugu meydandadir.
Qunku bunlar.batakliklan kurutarakziraTistlhsale elverisii hale ge-
tirmeyi ve kanallar agarak bu araziyi sulamayi gok onceden bili-
yorlardi. oldugu muhakkaktir. Bunlann aslinda Turk Boylari olduklarmm ilmT delrl-
eseri

Tarihge kisminda hiilasaten anfatilacagi ta'dad ve tahlfl etmek mevzuumuz haricidir. Ancak bu bapta aydinlan-
lerini
iizere, son devirler-
de yapilan mak isteyenler su kaynaklara basvurabilirler:
gesitli hafriyatla nnedeniyetin besiklerinden
oldugu birr
Edip YAVUZ - Tarih Boyunca Turk Kavimleri - Ankara 1968.
tebeyyun etmis bulunan bu bolgeye Sumerleri tSkiben SamT irka
M. Fahreddin KiRZIOfiLli - Kurtlerin Kbku - Ankara 1963.
mensup «A k a d a r», «B a b i e r» ve en son olarak da «A-
1
M. Fahreddfn KORZIOfiLU - Kurtlerin Tiirkliigu - Ankara 1964.
i 1 i I

ra p a r» gelip yertesmislerdir. Boylece burada toplanan muhte-

I
78 - Buna dair eski Van Meb'usu Ibrahim Arvas'm hStiratindan alman
lif irk ve kavimler, asiriar sijren gesitli ne kadar
ihtiiatlara raQrnen hfila* millt su satirlar aci bir gerce§i aksettirmektedir:
hisler ve lisan) hususiyetleriyle bariz bir sdrette ayriliklarmi muha- «Aslinda Turk olup da lisamnr deQistiran bu muazzam kiitleye kotu bir

faza etmektedirler. sey alletmek giinah ve vebaldir. Bendeniz §emdinan Kaymakami iken, Gerdi
Asireti Reisi «0 9 u z» Bey'e sordum: «Bu ad, Tiirk adidir. Sana nereden gel-
Bu
gegii irk ve kavimler arasinda «T u r k e r» tarih boyunca I

mis?" Cevaben; «Bendeniz yirmibirinci Oguz'um. Bizdeki an'ane, baba

hem kemiyyet ve hem de keyfiyet bakimmdan «h a k m u n-
keridi
i
evl§dina kendi babasinm ismini verir ve boylece miiteselsilen devam eder.»
s u r» olarak goziikrnijslerdir. Zira bu havSliye vaki Turk gogleri
«Maalesef Oguz Kabilesinden olan 0§uz Bey ise bir kellme Turkce bilmiyor-
son asirlara. kadar devam etmistir. Bilhassa miiadT dokuzuncu du. Amcasi K1I15 Bey de oyle.* Ve Koe Beyi Kabilesinin Relsi Mehme! Emirs
asirda islamlasmis gesitlt «G g u z B o y a r i»run bu bolgeye
I Bey de boyle idi...» (Bkz: ibrahlm ARVAS - Taritii Hakikatler - Ankara 1989,
gelip yertestikleri tarihTbir gergel<tir. Yavuz Suiten SsKm'in §ark sh: 25-26.)

fiitObatindan sonra da iran tehlikesine karsi Anadolu'dan getirilip

79 - MehmaS EROZ - Kurtlerin Turkliigjii ve Turkmen-
TafsilSt icln bkz;
lerin Kiirtlesmesi - Istanbul 1966.
yerlestirilen Tiirkmenler hesaba katihrsa, Turklerin bu boigede ek-
seriyet teskll etmelerinin tarihT sebepleri anla§ilmis oiur.
80 - Rusya'nm sicak denizlere cikmak istikametindeki tarihi emelferi, dev-
letler rhuvazenesi bakimmdan salr Avrupa Devletlerinin rekabetini icab ettiriyor
Ne yazik ki, aslinda hSIis Turk Boylarmdan olduktan halde
ve bu emellerin tahakkuku Bogazlar'a miiteallik bulundugu miiddetge, mes'e-
kendilerine zorakTve gayri Mm? bir surette ayri' bir irk oWuklan su- le daha da nezaket kesbediyordu. Bogazlar'in stratejik ehemmiyeti, onlari am
uruven'lmeyegaiisiian«l rak Kurtler^umOmTTurknufu- gecirecek bir Rusya'nm inglltere, Fransa ve Almanya gibi bijyuk devletlar aley-
sundan harig ielakki edilmektedirter. hina bir muvazenesizlik ihdasina sebep olacagi cihetle Rusya, hedefine doiijfu
attiQi her adimda, gok kerB bu devletleri karsismda b'u'luyordu. Tarihen sabiitir

77 - Yeryiiziinde «Kiiri r i» dive bir rrk meveud olmayip, bunlann

I it ki, «K r1 m H a r b i»nde nUil oldugumuz yardimin amili bu rekabettir.
1

zamanla Arapca, Acemce ve Turk^e'nin kari§imiy!a httsGle gelmif, bir dil ko- ..Bu sebeple sicak denizlere cikmak Icin Bogazlar'dan gayri bir yol arayan
nusmalanndan ibaret bir aynlikla ayri bir irk suuruna yoneldiklori muhakkaktir. Rusya, Kafkaslar'dan iskenderun'a kadar olan sahalarda kurulacak bir Erme-
Bu yonelisin do Turk - Kiiri ihiil&finda siyasl ve iktisadt menfaat umanfann himayesi altina alarak Akdeniz'e iskenderun'dan gikma slyasetini takJ-
nistan'i
be koyulmustu. Tarlhteki meshur «E r m e n H a r 8 k a t i»nin ilk sebep ve
i

J
 98 LOZAN ZAFER HEZiMET Ml?
Mi, KADiRMISIROSlU 99

Bu durumun Anadolu'nun gelecegi Qzerindeki tesirleri miit- Haleb'in 40 kilometre guney ve kuzeyinden Bahreyn'e geki-
histir. Sun'T bir devlet olan Irak, er~geg pargalanacaktir. Zira Yahu- uzerinde ke-
len arasmda kalan 80-100
iki hat kilometrelik bir serit
dllerin «K u r t g u I u k Hareket i»ne nasil yardim ettikleri sif bir kutlesi mevcuddur.
Turk
83
Bunlar iisan, brf ve mill? §uur ba-
meydandadir81 Irak' in pargalanmasi igin bu pargalanmada men- kimindan en az Anadolu Turkliigu kadar Turk'turler. Miktarian iki
.

faatiolan Rus ve Yahudi entrikalan kafidir. 82 Bu 84

takdirde Turkiye milyonun mutlaka ustiindedir. Arap ve Acemler'le tarih boyun-
oradaki irkdaslari ve kadTm haklanndan feragat
mi edecektir!.. ca daha yakin munasebetler iginde bulunduklan halde «Tu rkl iik»e
Boyle bir pargalanmadan sonra kurulmasi kuwetle muhtemel bu-
mahsus husOsiyetleri Anadolu halkmdan daha ziyade muhafaza
lunan bir «K a r t D e v e t i» Do^u Anadolu halki igin ciddf 5
I
bir etmisjerdir* Bunun ruhive igtimaTsebepleri mevzuumuz haiicin-
tahrik vasitasi olmayacak midir? Butiin bu hakikatler muvacehe- iir. Ehemmiyetli olan bu vakiamn Musul ve havalisindeki
sinde Musul havalisinin Turkiye'ye intikalinin
Dogu Anadolu'da
oynanmak istenen «K u r t g u u k» oyunu uzerindeki tesiri
I
mut- «Kurtgii grup ogrenci dlrektifi Dogu Almanya kanaliyla Sov-
geginen bir
histlr. ba$ka ir grup da Hollanda ve ingiltere tarafmdan
yetler Birllgi'nden atirken,
besleniyor. isin garip tarafi Avrupa'da Kiirt alevinl yakanlann iginde ogrenci ol-

amlli bu maksada bagii Rus tahriklerldir. mayanlar, Araplar, Ermenller'in dahi bulunusudur.
Turk Mllleti'nin azim ve cel&detl sSye-
sinde suya dii§en bu miisterek Rus-Ermenl plSni Cemaatine manevT destek olduklarmi lleri sii-
Akillan sira Irak'daki Kiirt
yerine, ylne ayni devletin tah-
rlklyle bugtin bir «K u r d
renler arasmda Rusya'dan «B o n K U r d ii m l» dlye gelip, Avrupa'dakl og-
'

s 1 a rv> aynon Ermeni Devletl igin varfd oldugu

renci gruplan arasina sizanlar da var Ruslar sizar da titekiler durur mu? Ameri-
I

glbf
Rus emellerlne bagh olarak planlanmakta ve bu maksadla
masum Dogu Ana- ka ve inglliz entellijansi tarafmdan dzel iiniversitelerde bedava okutulan Orta-
dolu halki, gesltli seklllerde tahrik edilmektedlr.
dogulu «c a s u s a r» yine bu gruplann arasina girip, onlan kiskirtiyorlar.
I

Turkiye'do son koalisyOn devrinde Rusya'ya iJcuncu

bir agir sanayi mer- (a.g.e. sh. 51).
kezi kurma hakki bahsedilince, bu Is igin
iskenderun'un tercih edllmesi de ay- «Arif 'e gora Kiirt mes'elesini Ruslar, ingillzler ve Amerikaliiar yaratmakta-
ni Rus planina bagh bir hareket olarak dlkkati
gekmektedir. dir. Ruslar bu davayi yaratmakla OrtadogVya inlp yerlesmek sevdasmdadirlar.
Bu Rusya kendt basimn derdlne dusmu§ olsa da
O'nun ektigl tohumlar (a.g.e. sh. 71)
artik vermi§ bulunmaktadir.
83 - Bkz: Mukrlmln Halll - Musul ve Elcizre'de Oguz Turkleri - Kflp-
filiz

81 - Bkz: HuluslTURGUT - Barzatf Dosyasi - Istanbul 1969 riiliiz&de Fuad - OQuz Etnolojitne Dair Tarihi Notlar - (Turklat Mecmuasinin
..Parls'tekUKiirt ihtiiailne Yardim Ko m 1 e s 1 l» iiyele- Btrinci sayisindan ayn basim) Istanbul 1925; Sh. 18 - Dr. Hauling FREILITZ
n arasmda pek cok Yahudi bulunu§u dikkati - Turkmen Asjretlerl - iotanbul 1334, sh. 13 vd.
gekmektedir.
Hollanda'nm Amsterdam sehrinde kurulmus, olan 84 - Bugijn Irak'da ya§ayan Tiirklerin hakiki mikdarlarmi gOsteren guve-
«K u r t Cemiye-
i»nin baskani Sllvto Van Rooy, basta olmak nilir bir kaynak mevcud degildir. Osmanli Salnamelerindeki rakamlar da hem
t
iizere, uyelerinln biiyiik bir kis-
mi da Yahudidir. Acaba bu Avmpali Yahudiler eski ve hem de sirJ askerlik ve vergi miikellefiyetleri bakimindan tesbit edilmis
babalarinin hayrina mi Kiirt Ca-
miyetleri kuruyorlar dersiniz?Yahudi ellni attigi isdo menlaat gdrmese yanm- oldugu igin yamlticidir,

dan bile gegmez. Yahudlnin amaci, Araplarla Kurtleri Gelip gegen biitiin hiikOmetleri ile Ttirklere uvey evlad muamelesl yapan
birbirlna diisiirmek ve
Ortadogu'da at oynatmaktir... (Bkz: Hulusf TURGUT ve yanibasmdakl kudretll Tiirkiye'den gekindigl igin Turk sekenesini miktar iti-
(a.g.e. sh. 41-42)
«Barzani'nin De Gaulla'e mektup yazdigi gunlerde Yahudiler barlyie daima eksik gostermeyi itiyat haline gatirmis. olan 'rak resmt nesriyati,
Kiirtlerle
iliski kurmak igin temasa
Yahudi temsilcisi, Kiirt temsilcisine §unlan
gegtiler.
yanm miiyon civannda gostermektedir. Halbuki Irak'da yasayan Tiirkmenlerin
soyluyordu: «Fransa'daki harb sanayii bizim gergek mllrton muhakkak ki iki milyonun gok iistiindedir. (Tafsilat igin 8kz:
elimizdedir. §imdi biz Irak'm iste-
digi ucaklan vermeyeceglz. Araplar MecmaMn ESiM - Irak Tiirkferl - Tiirk Kiilturii, sayi. 1, sh: 48, Ankara 1962,
Mirage'lerimlzi israll'e karsi kullanacaklar- - Tiirk KuJturu - Sayi: 5, sh. 42):
dir.» diygrdu. (a.g.e. sh. 45)
Musul vllSyeti dahllinde Tiirklerin niifus itibariyle iki milyonun ook ustiin-
82 - Kurtgiiliik mes'elesinde Rusya'nm tahriki yalniz Dogu Anadolu Kiirt-
de, yani ekseriyet teskil ettiklerinin fill? delillerindan biri de Lozan Konferansi
lerine karsi degll, Irak Kuril erlne karsi da ayni istikamette cereyan etmektedir:
miizakerelerl esnasinda murahhaslanmizca iferi siirulen rey;i Sm (plebisit)
 .1.00 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIBOSLU 101

millTvetarihThaklanmizi isbata yeten bir keyfiyet olu§udur. Ayrica

Kurduklan sehirler zamanla nufus ve medeniyetge gelisip
guney ve Dogu Anadolu'nun kendini ayn bir irk zanneden Kiirt se-
kenesi, Musul'un Turkiye'ye intikali halinde kuwetlenmistir. Her sehir, dahilde mustakil bir gbrunu§e malikti.
Haleb'den Bahreyn'e
kadar sirf bir Turk genberi igine alinmis ve bu suretle Barzan? Ha- Fakat, bunlar dis tehlikelere karsi bir nevi federasyon teskil edi-
reketi'nin Turkiye Kiirtleri uzerindeki tahrikatina karsi ciddT bir ma- yorlafdi. Her sehrin basinda «y a r i i I a h» kabul edilen bir kral bu-
nia tesis etmek imkani saglanmis olacal<tir. Bu noktadan Mu- lunurdu. Bunlardan biri, federasyona bas segilirdi.
sul'un Turkiye'ye intikalinin zarQret ve ehemmiyeti ijzerinde ne
soylenseazdirl... Uzun zarnan gayet iyi idare edilen bu federatif devletler ara-

sinda zamanla ihtilaflar gikti. Federasyona bas olmak isteyen se-

B - MUSUL'UN TARiHCESi
hirler arasinda muharebeler zuhur etti. Bu kansjkliklardan istifade

eden «A k a d'l a r» M.G\ 2750 yihnda zengin SLimer sehirlerini ele

a) ilk Devirter:
gegirerek idareleri altina aldilar. Bunlar Mezopotamya'ya Siimer-
Dunyada ilk medenT eserlerin vucQda geldigi yerlerden biri ler'den sonra geimis ve daghk kuzey bolgeye yerlesmis «S a m i

olan bu bolgenin gok eskilere giden bir tarihi vardir. Gergekten i r k »a mensup kimselerdi. Medeniyetge Surnerler'den gok geri
beserTtarihinin en eski devirlerini anlatan efsaneler buraya aittir. olmakla beraber zamanla yakm kom§uluk munasebetleri iginde
Gegen yuzyildan beri -bilhassa petrol arastirmalanni setret-
onlardan ya'ziyi ve muhtelif san'atlan 6grenmi§ ve kuwetlenmi§-
mek igin yapilan kazilarda ~ «g v 86
y a z s i" ile yazilmis bir-
i i i

lerdir. Aralanndan Sargon adinda bir reis gikarak ayn ayn kablle-
gok kerpig levhalann ele gegmesi ve okunmasi, «i k ne h r i i

a r a s i» manasina «M e z o p o t a m ler halinde yasayan Akadlan birlestirerek onlan Sumerlere hakim

y a» denilen bu bofgenin ta-
rihinin genis. olgiide aydmlanmasini temin etmistir. Givi yazisini vaziyete getirdi ise de, O'nun biiimunden sonra Sumer-Akad mu-
icad eden Sumerler miladdan 4,000 sene ewel bu bolgeye yerle§- cadelesi yeniden basjamistir. ikiyuz sene siiren bu mucadelenin
misler ve yiiksek bir medeniyet viicQda getirmislerdir. Batakliklan
sonunda Sumerler, istiklallerini tekrar kazanmislardir. Fakat bu si-
kurutarak ziraate aluvyon ovalan ortaya gikarmis-
elverisli genis,
lar, takvirni icad edip seneyi oniki aya taksim etmisjer, madenleri
ralarda yine SamT irka mensup olan «A m u r u »lann kurduklan

isjeyerek gesjtli esyalar ve madenT eserler ortaya koymuslardir.

«B a b i I D e v I e1 1
» tarafindan esaret altina alindilar.

Amurular, M.6. 3000 yillannda bu bolgede gozukmeye basla-

teklifimizi kabul edilmeyigidir.. Bu teklif kar$isinda buradaki halkin rey vermsk
hususundaki cehaletleri gibi sudan sebepler ileri surer ingilizler, hip §uphasiz mislardi. Bir kismi Filistin ve Suriye'ye, diger bir kismi ise Siimer
Turk niifusunun ekseriyet oldugunu, bu cihetle de plebisit neticesinin Turkiye ve Akadlara kom§u topraklara yerleserek zamanla kuwetlenmi§-
lehine sikacagini gayet iyi billyorlardi, Aksi halde meghur «Vilson Prensipleri»
lerdi. Daha ziyade Akadlarm kurduklan «B a b i l» adryla amlagel-
de gozonune alindigi takdirde, bu kadar makum bir talebe «H a y i r ! ,» de-
meferine mantiken imkan yoktu. mi§dir.

85 - Tafsilai icin bkz: iforahta OAOUKl - Irak Turkmenleri - Istanbul

1970. Bunlann en kuwetii krallan tarihen me§hur birkag kanun va-
86 - Siimerierin icadi olan «p i v i
y a z i s i» ve ele getjen bununla ya- zindan biri olan Hsmyrabi'dir. Etrafindaki kavimleri maglQp edip
zilrnis farihTvesikalar hakkinda malumat igin bkz: Ahmed Csvad - Alfabe'nin
Mezopotamya havalisini tek bir devlet haline, getirdikten sonra
Mensei - Istanbul 1933 - Fertk Cernal - yazi Tarihinden - Servet-i FQnun
Mecmuasi, sh: 1497, sh. 370 - s: 1498, sh. 386. kendisini imar islerine vermi§, birgok tapinaklar, kaleler vucuda
 102 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml? KADiR MISIROGLU 103

getirmistir. Ayrica o giine kadar cSri olan hukuk kaidelerini topla- Bu devletin yikilis'mdan sonra eski K ra
«B a b g i»
i I 1 1 1

yip tabletler uzerine yazdirtmistir ki, bunlar tarihte ilk yazili kanun- ikinci defa olarak ihyS edildi. Bu en unlu hukiimdan olan
devletin
lardir. BuMunnasir (frenklerin ifadesiyle Nabukadnezar) M.0. 586 yi-
hnda Suriye ve Filistin'i fethederek buradaki «Y a h u d i D e v-
BSbilliler, Hamurabt'nin oltimunden sonra ustunliik ve hatta I e t i»ne son verdi. Kudiis'U yakip yikarak Yahudilert esir edip Ba-
'

istikl§llerini uzun miiddet koruyamamislardir. Kuzeyden gelen de- 87

bil'e goturdu.
vamh taarruzlara mSruz kalarak, once «H i t i 1 1 e r»in, daha son- Buhtunnasir, memleketi, bu esirlerden de istifade etmek su-
ra da, «A s u r I u a
I r»in esSreti altma gectiler. (M.O. 1710). retiyle basteinbasa imar etti. Bilhassa Babil'de mSbedler, saraylar
ve asma bahceler glbi efsanevi eserier vucuda getirdi. DQnya'nm
Mezopotamya'nin kuzey kisimlahna yerlesmis olan Asurlular «y e d i h a r i k a s i»ndan biri sayilan meshur «B a b K u- i I

M.O. 2000 yillarina kadar mustakil bir devlet halrne gelememisjer- I e s i»de onun eseridir.
di. Onlari bu tarihte birlestirip miistakil hale getiren reisleri Sar~
gon olmu§tur. Bunun zamaninda ba§sehir «A s u r» sehri idi. Son-
radan «IM i n o v a»ya tasjnmistir. 87 - Ne zaman yasadigi kalT bir surette tesblt edilemeyen Hazret-i Bflu-

sfi, israilogullanni Firavun'un esaretinden kurtararak Misir'dan cikarmi§, fakat

Ziraatte gayri miisSid daQhk araziye yerlesmis. bulunan Asur- «A r z - 1 m e v '

u d»a giremeden yolda olmiJsfur. Fakat yerine gecen «YQ3u»,

lular, dahaziyadeavcrlikve hayvancilikla Kenan i 1 1 e r l»denilen topraklan ele gecirerek, israilogullanni iskana muvaf-
istigal ettiklerinden kom- fak olmustu. Bllahare komsulanna kiyasen bir kralhk haline gelen israilogullan,
§ulanndan daha muhariptiler. Buna ragmen onceleri dagmik kabi- Suleyman zamaninda -idrak ettiler. Onun
en muhte§em devirlerlnl Hazrot-I
leler halinde yasjyor ve giineydoQu Anadolu'da
yasiyan «M t a n- i
M.O. 877 yihnda vefati Uzerine bu devlet iklye ayrilarak guneyde «Yahud a»
n e r» Devleti'nin hSkimiyeti altinda bulunuyorlardi.
i I
kuzeyde ise «i s r a i l» kralliklan tesekkul etmisti.

israil Devleti M.O. 719 yilinda Asurlular, Yahuda devleti ise M.O. 586 yihn-
da Babilliler tarafindan isgal ve istila edilerek ortadan kaldmldilar.
Bu devletin Hititler tarafindan yikilmasindan sonra oldukga
Yahudileri butiin beseriyete karsi kinlendiren bircok ehemmlyetli tarihT
kuwetlenipcivarsahalarayayildilar. Anadolu'da Kayseri dolaylan- diye adtandinlan
amilden biri olan ve Yahudi tarihinde «B a b T I E 8 a r e t i»

na kadar uzanan genis bir sahada bircok koloniler meydana getir- esaret, iste hu Yahuda Devleti'nin M.O. 586 yihnda Babilliler tarafindan i§gal ve
dller. Irak, Suriye, Filistin ve hatta" iran ve istilasiyia ortaya cikmistir. Bu devletin me§hur hukiimdari Buhtunnasir, Yahudi
Misir'i ele gegirerek bii-
eslrlerini gayet agir'imar ve Insa islerinde esir olarak cali§tirmi§ti. Fakat elli yil
yiik bir imparatorluk tesisine muvaffak.oldular.
suren Babil esaretinin sonunda iran hukumdarlarmin IQtuf ve yardimlanyla kur-
tulan Yahudiler (M.O. 538) yeniden Filistin'e dbniip dbnmemekte bir toreddiit
Bu genis devlet, komsularimn devamli surette taarruzlanna
gegirmislerdir. Zira esir olarak glrdiklerl Babil sehrinde, zamanla ticareti ve bir-
mSruz kalarak yavas. yavas yipranmaya basladi. Once IVIisir, Asur- cok ehemmiyetli mevkii ele. gecirerek hakim bir vaziyete gelmls bulunuyoriardi.
lular'm boyundurugundan kurtuldu. Arkasindan Kafkasya ijzerin- Buna ragmen Yahudilerin bugiine kadar muhafaza edebildikleri fanatik irkTasa-

biyet-rolunii oynayarak Filistin'e avdetleri thakkuk etmistr.

den giineye sarkan «i s k 1 e r»in bir kolu olan «K m e r e r»
i 1 i I
boyunoa hemen her devir ve yerde tekrartanan
Babil esareti, Yahudi tarihi
Asur topraklarma hucum ederek onlari zayif dusurduler. Bu du-
esaret ve maglubiyetle basjayip gbrunmez bir hakimiyet tesisine yiikselmeieri,
rumdan faydaianan Babilliler Medlerle birleserek Asurlular' a karsi sinsi faaliyetlerinin tipik bir misSlidir. BugiJn de bu hadisenin benzerleri, memle-

harekete gectiler. Uzun ketimiz de dahil olmak iizere, DunySnin birgok yerlerinde, ayni ruhu muhafaza
siiren muharebeler sonunda onlari mag-
etmls bulunan bugiinkii Yahudiler tarafindan gergekle§tirilmis bulunmaktadir.
lup ederek M.0. 612 yihnda bu devlete son verdiler.
 104 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?
KADiR MISIROSl-U 105

Ancak budevfetfn san ve gdhreti, Buhtunnasir'dan sonra

Fethi miiteakip burada kurulan «K Q f e» ve «B a s r a» sehir-
fazla clevam etmedi. M.O. 532 yilmda Perslerin hucumuyla ikinci
Babil Kralhgi da son buldu. Bundan sonra burasi,
leri Dorduncu
bilahare AH ve O'nun §am Valisi
Halife Hazret-i
iran'in bir vila-
yeti haline geldi. Hazret-i Muaviye arasinda zuhur eden ihtilaflarda son derece
iran Hukumdan Ugiincii DSra'nin M.O. 331 yihnda ehemmiyetli bir rol oynamamisttr. Bu ihtilafta muhim bir mevkii
Erbil ci-
varinda Bttyttk iskender'e yenilmesiyle Mezopotamya' nin
idare- olan ve islam tarihine, «C e m e V a k'a s i» adiyla gegen mu-I

si Makedonyahlar'a gegti. harebe, Basra civannda cereyan etmistir. Bu vak'adan sonra Me-
Iskender'in Hindistan Seferi'nden sonra M.O. 321 yilrnda Ba- dine'ye dbnmeyerek Kufe sehrini merkez ittihaz edip siyasf faaii-
bil'de blmesi iizerineistila ettigi genis topraklar, onun generalleri
yetini bu havaliye teksif eden Hazret-I AH, 661 yilmda bu §ehirde
arasinda taksime ugradi. Bu taksimde Mezopotamya
hkm- «H a r c T e r» tarafindan §ehid edilmistir. islam tarihinin en aci
i I

der'ingenerallerinden Selefkus'un hissesine du§tu.

Malum oldugu uzere iskender'in generalleri tarafindan 0'- ve uzucu bir vak'asi olan Hazret-i Ali - Hazret-i Muaviye ihtilafin-
nun i§gal ettigi ulkeferin taksimi Tie kurulan devletler uzun bmijrlu da, Hazret-i Ali taraftarligf ile temayuz eden Irakhlar, O'nun §eha-
olamamisjardir. Bu sebeple Mezopotamya sirasiyla Partlar, detinden sonra biiyuk oglu Hazret-i Hasan' Halife i ilan edip ken-
Ro-
malilarve SasSniler'in idaresi altina gegti. SasanTler'in birgok
ig
disini KQfe'ye davet eylediler. Harb, darb ve kan dokmek gibi i§-
ve dis, gailelerle zayifladiklan milad? yedinci asirda, Arabistan'da lerden hazzetmeyen, allm ve haluk bir §ahsiyet olan Hazret-I Ha-
yeni ve zinde ebedT bir Tman mes/alesi parlamis. bulunuyordu: fa- san, kisa bir mucadeleden sonra Hilafeti bazi §artlarla Hazret-i
Mudviye'ya devretti.
Bu hadise efkein biraz yati§tirmis gibi goriinduyse de Haz-
te)MBalttman Araplar*in Hdkimlyetinddn
intikaline tCacSar Musul ret-i Muaviye'nin «v e r a s e t usul u^nu ihdas ederek

Rabbin insanliga mes/ale olan son Peygamberinin, ebedT

bfr 88 - Oteden beri bazi kimseler Hazret-i Wiuaviye'yi, islam tarihinde «V e-
bir teyid-i ilahiyeye mazhar olarak r el se t usul u»nii ilk defa olarak ihdas ettiginden dolayi tenkid odegelmisler-
getirdigi «V a h d a n y e t» o i
dir, Halbuki istSmda idare icin muayyen bir §ekil emredilmis, deglldir. Bu §ekil,
ana kadar vahset, dalalet ve gesitli ihtilaflar iginde bulunan dagi-
oumhuriyet olsun, islSmi sayilmak
isfer saltariat, Ister icin muayyen vasiflan iisl-
nik Arap kabilelerini birlestirerek zaptedilmez bir kuwet
haline ge- iz olmak mecburiyetindedir. Bu vasiilar sunlardir:
tirmi§ti. - Ahkam-i
1 ser'iyye'nin tenfizi,
Daha Birinci Halife Hazrefi-i EbObekk zamaninda halen Suri- 2 - Emanetin ehlfne tevdii,
ye'nin «Humus» sehrinde medfun buyuk mucahid Hslid 3 - Biad.
Bin Ve-
lid kumandasindaki Arap ordusu, Irak' in bir kisim sehir ve ka-
bir Bu sartlar ns sOretle tahakkuk ederse etsin, mevcudsalar, o Idare islamtdir.
sabalanni fethetmi§ti. Bunun di§indaki hususiar zamana, zemine gore tayin ve fesbit edilmek
Boylece basjayan Irak' in fethi, Hazreft-i
uzere bir «m a s a h a t m e s e e s i» telakki edilmistir. Tabiatiyla su veya
Omer zamaninda buraya gonderi'len Sa'd Ibnl Vakkas kuman- I ' I

bu idare iarzmin islama bir baskasindan daha yakin veya dah uzak oldugunu
dasindaki islam Ordusunun sagladicji muthi§ galebe bu havali-
ile soyiemek de her zaman mumkijndur.
yi Hilale'e ram eylemisti. islctm'da devlet reisl, y&ni Halife'nin hfiiz olaca^i §artlar bakimindan islam
Hukuku nazariyatinda yer alan hususlann izahi ayri bir mes'ele ise de, burada
Bilhasaa Tiirkiye'ye, ispanya'daki buyuk «Y a h u d i Katliam i»ndan muhim bir noktaya temas etmek isiiyoruz. HilSfet'in otuz sene devam edecegl-
sonra Osmanli Sultanlannin lOtufkar ve insanT kabulleri sayesinde
gelip yerle- ni, ondan sonrasmin ise «a c bir rn e i k y y o t» yfini saltanat oldugu yo-
I i i

sen Yahudilerin milietimizi ifsadla kudret ve sevketimjzi zaafa

ugratip biiyuk Im- lundaki hadis-i serifs istinaden «h u e f a - y R a § d n»den sonraki halifele-
I i i i

paratoriugumuzun elden cikmasma sebep teskil eden sinsl faaliyetleri, ayri bir ri kabul etmek Istemeyen kimseler gdriilmustur. (Bkz: HilSfetin Mahiyet-i §er'iy-

oild tes>il edecak kadar genis bir mev2udur.

yesi Hakkmda Bir Nutuk» unvaniyle Seyyfd Bey'in T.B.M.M.'nde irad eyledi^i
nutku ihtiva eden istanbul, 1341 tabi tarlhli eser.)
106 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADIR MISIROGLU 107

yerine o§lu Yezld'i birakmasi (680) Irak'liiann yeniden galeyanini 90 bu

Alevjierce «m a t e m g ii n U" ilSn edilmi§ bulunan
mGcib oldu. Bu defa Mazret-i Ali'nin kuctik oglu Hazref-i Hiise- getirdi. Bu sQ-
hadise, Irak halkinin ruhurtda derin tesirler husule
yin'i halite ilan edip Kufe'ye gagirditar. Hazret-i Hiiseym KOfe'ye aleyhine gahgmalara devam
retle kurulan Emev? Hilafeti gizli gizli

gelirken yolda aile efradi ile birlikte 10 Muharrem 680 tarihinde fe-
EmeVT ve Yezid de deh§etli bir baski
ettiler. Buna kar§i Halifeleri
89
ci bir surette §ehTd edildi .
ve takip ile aleyhtarlarim bertaraf igin elinden geleni yapmaktan
geri kalmadilar. Nihayet Horasanh Turk olan Efou ftfluslim'ln
bir
Hakikatte bu hadis-l serlfln bu tarzcla telakkisi yanlistir. Zira: / sevk ve idare ettiQi bir ihtilal sonunda «E m e v T D e v e t i» yi- I

Peygamberin dort esasli vazlfesi vardir:

kilarak yerine «A b b a s T D e v e t i» kuruldu.
I

1) Kainaiin HalTkindan ahkam talakki etmek, ySni vahye muhatab olmak.

Bu ahkami serh ve Izah etmek, yani hadis-i seriflerle variki oldugu uze-
edebe mugayir olarak bir «s a h s y e 1 e r mukayesesi»
2) sekline dokme-
I 1

re igtihadlarda bulunmak. havale eylemek en

yip bir «i c t h a d m e s*
i
e e s l» telakki etmek ve Allah'a
I

3) Allah'dan lelakki edilen, hadls-i §eriflerle serh ve izah olunan ahkami bilinen bu ihti-
dogru yoldur, Hikmeti tarn olarak ancak Cenab-i Hak tarafindan
tatbik ve icra eylemek, laflann «tasavvufT cereyanla r»la «l m c a s m a a r»in bagla- I i 1
1
I

Ruhlarda tasarruf etrnek, yani manevi bir iktidar ile mucehhez olarak is-
&rnil olmak gibi umulmadtk neticeler tevlid
etmis. oldugu da tarihi bir v3-
4) masma
Gergekten bu IhtilSflara kansarak g'unaha girmekten korkan
birtakim
lami emirleri kuvveden fiile gikarmak. kiadir.
yonelml§ bir kisim kimseler de Tahad-
«P e y g a m b e r v e k § i» manasina gelen «H i a f a1 1 i i I t»i deruhte ziihd ve takv& ehll, tasawuff bir yasayisa
- IslSmi esasla-
eden sahista niibuvvet sifati iie kaim olan birinci madde haric; digerlerinin bi- dus eden kargasaliklar yiiziinden - kaybolacagmdan korktuklan
tesblie koyulmus ve bu sOretle isiami illmlerin temelterini atmi§lardir.
hakkm mevcud olmasi hallndedir ki; buliin §urnuluyle Hilafet'i temsll ve icraya n
sadece bir
Bu husuta serdedilecek din? deliller pek goktur. Biz bunlardan
kaadir lam bir halifenin ortaya gikmasi mumkun olur. islam tarihi bidSyetinden
tanesini nazar-i dikkatlerinlze arz ile iktifa ediyoruz. Buyiik isl&m aiimlerinden
nihayeiine kadar tetkik edildigi zaman goriilijr ki; bu ug sarti da nefsinde cem eserde denilmektedir ki;
Kadi I'yaz'in Ǥ i f a -
y 1 §e r I f» adiyle telif eyledigi
edebilmis olanlar, Peygamber aleyhisselatu vesselamm ve fatmi takip eden ilk Mufivlye'ye memleketlere hakim olmasi
Hazretleri
..ResQIullah (s.a.v.)
otuz yil iginde gelmis olanlardir. Ondan sonrakiler ise, bu iig sifatm bir veya iki-
igin dua buyurmuglardir. Bu sebepie,
Hazret-I i«ufivly©dQ HilSfs Makamma na-
slnde eksik kalmak suretiyle bu kemali ihraz edememlsjerdir. Aralannda Omer ilolmustur. ibn-I Wles'ucS (r.a.) ResCllullah'in bu husustaki d,uasini soyle rivayet
ibn-I Abdultofz ve birgok Osmanli Halifesi gibl buyiik sahslyetler oldugu halde «AllahimJ... Muavfya'ye Kltabin ilmlni, fikhmi 6§ret,
beldelere hakim kil
etmistir
bunlar daima bu da nefislerinde cem edememis. olmalan ndktasmda
iig sifati
1

ve O'nu azaptan muhafaza eyle!...» di§er bir rivayette ise «Wiufiviye kat'iyyen

birlesmektedirler. Osmanhlar bu eksiklikleri <•§ e y h ii am k» ve sair mii- I i I 1 1 maglQb olmaz» buyuruldugu rivfiyet edilmistlr.
Hazr©t-i All bunu duyunca: <.E§er bu Hadis-i §erif'i bilseydim Hazret-i
esseselerle telaf iye gayret etmisjerdir.
Blnaenaleyh, yukanda zikri gegen hadis-i serlfin Peygamberin vefatindan Mufivlys harb etmezdirn!..» demisti. (C. sh. 660)
ile I.

ve zaruri
mSnSsma Ancak §unu ifade etmek lazim gelir ki, her Musluman igin tabiT
otuzyil gectikten sonraki halifelerin «halife olmadiklan» degil, halife-
olan Hsazrat-1 All ve «E h - B e y t-i rnuhabbetini bir paravan olarak kullan-
t i

ye aid her uc §arti da nefislerinde cem' edememis. bulunacaklan ve bu yiizden

mak bu ihtliaii koruklemeyi milirsiySset haline getiren iran, IsISm tari-
sOretiyle
de tarn ve kamli bir hilafeti gergeklestiremeyecekleri hususunda bir «lhbari oynami?iir. Hakikatte dini olrnaktan ziyade siySsi mak-
hinde gok mBs'um bir-rol
peygamberi» olarak kabul etmek lazim gelir. Yani bu hadis-i §erifle Hazret-i sadlara bafili olarak ortaya gikan bu «§ a S y a s e t i» her §eyden ewel On
i i

Peygamber otuz seneden sonra gelecek halifeleri, halife saymamaya kifayet Asya TurkliiQu ile arasma bir karakedl gibi girmi§ ve Buyiik
Orta Asya Tiirklufiu

edecek bir kistas beyan etmek yerine, onlarin vasiflan Itlbariyle v3ki olacak filli Turk Alemi'nin pargalanmasma veya en azindan birlesememesine
sebep olmus-
eksikllglni bildirmis olmaktadir. tur. Iran, Onasya'da kurulan Selguklu ve
Osmanli imparatorluklanndan, kendi ir-
maksadiyla sja'yi muta-
89 - Oteden beri iizerinde 50k §ey yazilmi§, soylenmi§ bulunan Hazret-I kTve milli varli§i igin duydugu endi§eyi bertaraf etrrek
assibane bir sQrette benimsemi§tir. kadar ki, Anadolu'nun gizli gizli §li1e§tiril-
All - Hazret-i Muflvlya ihfiiafini tazeleme Miisliimanlara hi9bir faydasi yoktur.
Osmanhiar'i
m be §5e h a ya G u- mesi hususundaki gayretlerle iktifa etmeyerek, Rumeliya sigrayip
Hazret-i All, nefsinde «A s e r e - ij r e», «c I r - 1 r- 1

hem bndan ve hem de arkadan hangerlemeye gali§arak onlarin, kiifiir ve ilhad

1

z n», «v ah p e r i» gibi en serefli ziimrelere dahll olmak, Sevgili

y k a t i I
urjratmak igin asirlarca
aiemi olan Garb'a karsi cansiperane miicadelesini zaafa
i I

peygamberimizin amcazadesl ve damadi bulunmak kabllinden emsalsiz §eref-

galismi^tir.
ieri cem'etmistir. Bu yiizdendir ki, O'nunla Hazret-i MuSviye arasindaki ihtilSfi,
 108 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi? KADiR MISIROGLU 109

Emeviier zamanmda (661-750) Hilafet merkezi

§am*di. Bu Bu devlette birgok klyrnetli ilim adamlan, vezirler ve hiikum-
defa Bagdat hukumet merkezi yapildi. Bu
suretle Irak, islam Ale- Bunlann en unlusu olan HSrun-iir Re^id 92
darlar yeti§mistir.
mi'nin merkezi durumuna yCikseldi.
(767-809)'in zamanmda Bagdad'in nufuzu, Hindistan'dan Atlas
Hazret-i Peygamber'in amcasi HazreM Abbas' in ahfadi
Okyanusu'na kadar uzaniyordu. Fakat ondan sonra gelen Halife-
olan AbbasTler, Hilafet' Turkler sayesinde eide
i
etmislerdi. Bu yiiz- ler bu durumu devam ettiremediler. SiyasT iktidar once «B ij v e y h
den 1258 yilma kadar devam eden AbbasT Devieii'nde
Turkler g u 1
1 a r i»na sonra da «B u y u k S e g u k u a r»a gec- I I I
cok hakim bir rol oynamislardir. Zlra Tijrkler isl^miyet' ten ewel ti. Halifeler artik sirf bir manevT kudret remzi olarak kaldilar.
kuzeydoQuya, Kipgak havalisine dogru goc etmektelerdi. Fakat
Selguklu Devleti'nin yikilisindan sonra Musul'da NuraMin
Islamiyef kabul ettikten sonra bu istikamet
i

giineydoguya dogru Zengi a bey

bir «A
k» kurdu.
t I i

degiserek, Irak, Suriye ve Anadolu'nun buyuk

olgijde Yiirklesme- HQIigu'nun Irak uzerine yuruyerek AbbasT Devleti'ne son
si hadisesi gergeklesmistlr. 91
verdigi, 1258 ytlinda Halife'nin nufuzu, Bagdat §ehrinin hududlan
Bu kesif Turk kitleslnin askerT gucunden istifade etmek
iste- dahiline munhasir bulunuyordu.
yen AbbasTler, HilaTeti onlar sayesinde ele gecirdikleri gibi
ordula- Mogol istii^si, yakip yikan bir set halinde gelip gectikten son-
nni da tamamen Turkler'den teskil ettiler. Bu durum,
lamiyet'i muhSfaza've miidafaalarinm
Tijrkierin is- ra, Musul, iran'da kurulan «i I han 1 1 1 a r • Devlet i»nin hSki-
bin yillik azametli tarihini, miyeti altma girdi. fjhanlilar burasini bir vSli marifetiyle id£re edi-
daha da geriye goturerek HicrT ikinci Asirdan
baslatmaya hakli yorlardi.1340 yilmda Bagdat VSIisi mustakil bir hukumdar gibi ha-
bir esbab-i mOcibe teskil etmektedir.
reket etmeye baslayarak merisup oldu^u «C e a y r» ailesinin I i

Bizans'tan aldiklan araziyi malikane olarak

Turkler'e birak- hfinedSnini kurdu. Bunlann idaresi zamanmda bu havali, biri,
malari bu havaTiye daha fazla Turk muhacirinin
gelmesini intac et- 1393, diQeri de 1401 yilmda olmak uzere iki kere Tiimurleng'in
mis ve binnetice Turkler bu devleite gayet itibarh
ve imtiyazli bir • hucurnuna maruz kaldi. §ehir bastanbasa ya^maianarak ahalisi-
mevkie yukselmislerdi. Bilhassa ivliladi Dokuzuncu Asir baslann- nin bir kismi kiligtan gecirildi. Bu hareket esnasinda buradan ka-
dan itibaren Irak havalisine akin eden Turk gogleri, had safhaya gan Ahmed CeiSyir, Tlmur'un olumu uzerine 1410 yilmda tekrar
ulasmistir. derecede ki, AbbasTler miinhasiran Turklerden kuru-
Bagdat'a geldi. Fakat Karakoyunlu Hukumdan Yusuf tarafmdan
lu ordunun rkameti icin «S a m a r r a» adinda hususT bir
§ehir bi- oldiirulerek Celayir 'HSnedani sonduruldii.
le tesis etmislerdir.
1468 yilma kadar Karakoyunlular, bu tarlhten 1508 yilma ka-
dar da Akkoyunlular idaresinde kalan bu bolge, bu tarihten Os-
Iranlilar'in siS yani HazraH AH taraftarhgi davasindaki samimiyetsizliklerl maniilar'aintikalinekadardaSafevTDevleti'nirihgkimiyetindekaldi.
sununla da sabittlr ki,insanligm en biiyuk nasibi olan islam
kendilerine Haz-
ret-l (Win cihad gayreti sayesinde ulastigi halde. O'nun
admi hala kufur ma-
kammda kullanmaya devam etmektedirler, Yoksa normal 92 - Abbasi Halifelerinin be§incisi olan HSrun-iir Rft^id 786 yilmda 22 ya-
bir dinT hlsle hareket
etmis olsalardi, Hazrat-I All lie hicbir Ihtflftfi olmayan Steret:! Omer'in Islam 'in
sinda Kalife olmustur. idl.reyi daha ziyade Turk asilli Bermeki Ailes i»no
kendilerine ulasmasina vesile birakmisiir. l-akat sonraian C9§iili endlselerle bu aileyi tamarnen imha etmesi,
olmus bulunmasi bakimmdan bas taci etmeleri
gerekmez miydi? biiyuk bir haksizhk olmugtur. Tertip ettigi sefahat alemlerindeokunan binbir ge-

SO - £§er islam'da matem tutmaya cevaz verilmis es masallariyla §ark'fa ve Garp'ta sohret kazanmisiir. Almart imparaioru §art-
olsaydi sunnlterin, mil-
bank Peygarnberimizin aevglll «ehll
beyWne karsi revS goriilen bu korkunc rtan'la dostluk kurmus, ona hediye ettigi birfil ile calar saat, Garplilar'in pak
zu-
IQmden dolayi, alevfferden daha ziyade matem tutmalan fazla hayret ve korkulanni mficip olmugtur. Bu hadise de, O'nun devrlnde islam
gerekirdi.
91 - Ahmet Rafik - Tarih-I UmQmi - Istanbul Dunyasi'nin Garb'a ustunlijgunu gosteren eSlib-i dikkat bir misaldir.
1327, C: 4, sh. 282.
 KADiR MISIROGlJJ 111

c) Wlusul'un Osmanlilar Taratadara FeShi ve Bu durumun tab? bir neticesi olarak «M u s u l» ve «K e r k ti k»

Burada Osmanli Sdaresi de dShiiolmak Qzere butiin bu havalide hutbelerde Yavuz Sul-
tan Selim Han' in adi okunmaya baslamisftr95 Bu suretle Musul,.

Turk-islam tarihinin dev sahsiyetlerinden biri olan Yfltvuz Sul- tarihte ilk defa olarak Osmanli hakimiyeti altina girmi§ oluyordu.

tan Seliinii Han, azametli Osmanli Tahtina giktigji zaman (1512), Dogu Anadolu'daki bu Osmanli Hakimiyeti gijneye dogru
«§ia»yi milIT bir siyaset olarak benimsemis. bulunan iran, Anadolu inildikge sirf latz? bir mahiyet arzetmekteydi. Bu yuzden Qaldiran

iglerine kadar yayilan bir casus-sjT kadrosuyla, Devletin dahilT sii- Seferi' ni muteakip «Dulkadiro§ullar» arazisiyle «D y a r - i .

kOn ve huzurunu etmek ve O'nu pargalayip ele gegirmek isti-

ihlal b e k r », «M a r d n» gibi sehirlerin fethT mecbQriyetiyle karsila-
i i

93
kametindeki faaliyetlerini had safhaya vardirmis bulunuyordu . sjlmisfc.

Bu yuzden tertip edilen «C a d r a n S e f e r i»nin §ah Osma-

I i
Mardin yakinmdaki «E s k K o g h s a r» da gergekiesen
i i

Osmanli Zaferi uzerine (1516) Mayis ba§lannda fiilT fetih, Musui

il'ln hezimeti ile neticelenmesi, (1514) Dogu Anadolu'nun tama-

Bu ve Kerkiik'e ulasmis. oldu. Nihayet 7 Nisan 1517'de Mardin Kale-

men Osmanli hakimiyetine gegmesini sagMami§tir. neticenin is-
si" nde devam eden son SafevT mukavemeti de krnhnca Musul ve
tihsallnde burada sakin «K u r t Bey I e r l»nin Osmanlilar'i ilti-

oynamistor. Gergelrten
Kerktik tamamen fethedilmis oldu.
zam etmeleri gayet ehemmiyetli bir rol

once Dogu Anadolu'yu nufOzu altinda bu-

Ymmz Solton Selim Haro'dan sonra bazi Turk ve Kurt Beyle-
Caldiran Seferi'nden
ri Osmanli nufOzundan gikip nuTOzuna gegmisjerdl. Ostelik
Iran
lunduran §afo Ismail, buradaki Kurtlere karsj gok siki bir siyaset
Osmanli-iran munasebetleri de kavu§muyordu.
bir turlij Istikrara
ve hapsetmi§, mallanni
takip etmis, ve birgok Kurt Beyleri'ni tevkif
Bu yuzden devrin Osmanli Sultani Kanyn? «l r a k e y n S e f e-
ellerinden almi§tir. Hutbelerde mecbOren §ah Ismail' in adini oku-
r \»
mn\ tertib ederek ordusunu dnceden Veziriazam Ibrahim Pa-
yan ve gogu sQnnT olan bu Turkler'in Safe\/i!er'e ba^liliQi sirf kor-
is kumandasinda bu bolgeye gondermisti. Bu ordu 1534 yih Ma-
kuya dayanmaktaydi. Bu yuzden takdire §ayan bir tehaliikle Ya- yis Ay' ortalannda Haiep'ten Diyarbekir'e hareket etmi§tir. Mak-
i

VUZ Sulten Selim Han'l iltlzam ettiler. Bunda §ark'in nufuzlu sah- sadi Musul ve BaQdat'a sarkip oralari yeniden fethederek SafevT
siyetlerinden §@yh HQsamneddira Ali'nin oglu Idris-E Biflisf adin- ntifuzuna gegen beyleri yola getirmekti. Fakat Ibrahim IPa§a ile
daki bir Kurt ileri geleninin gok muessir ve makbul hizmetler ifa Basdefterdar iskendeir Qefebi arasinda vukua gelen ihtiiaTlar yii-
94
ettiQi hususunda butiin kaynaklar muttefiktirler Yaws Sultan .
ziinden bu ordu once Tebriz'e ybnelmis, ve ikinci defa olarak bu
Selim Han da Kurt beyierine, bu itaatlerine kar§ilik olarak eski- §ehrl zaptetmistlr.
den sahip oiduklan topraklar uzerindeki beylik haldanm taniyan Tebriz'in fethini muteSkiben gUneye inen Osmanli Ordusu,
beratler vermistir. arkadan bizzat Kanunt'nih kumandasmdaki diger kuwetlerie bir-
leserek ileri harekata devam etmi§tir. 23 Kasim 1534'de Veziri§-
93 - Dr. Salahaddln TANSEL - Sultan IWnci Bayezid'in SlyasT Hayati - zam Kumandasmdaki oncu kuwetler Bagdat'a girmeye muvaf-
istanbut 1S89 - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1389. fak olmu§lardir.
94 - idrfs-l BHfiaTnln bu hlxmetler) sayesincte buttin Do§u Anadolu'yu ko-
layca Idaresi altina alan Ymur. Suftm Sallm, bu zata p kadar IQtuf ve ihsanlar-
95 - Dr. Saiahaddln TANSEL - Yavuz Sultan Selim - istanbul 1969 sh. 78.
da bulundu, itimad ve tevecciihte o dorses llsri gftti ki, kendislne tugrasim haiz 9S - Arapsa'da «i k Ira k» manasina gelen «l r a k e y n» ta'birinden
i

ve fakat isim yarleri bos birakilmis fermanlaf gonderarek istedigl Isirnleri yazip maltsad, «l r a k- A r a b» deniien Bagdad havSlisiyle «l r a k - Acem»de-
1 1

luzum gordiiQii «Kiirt Beylerins Padlsah adina beylik» vermek selahiyetini tarn- nilen bunun kuzey-dogu kisimlaridir,
di. (Bkz: Hoca S&deddln Bsndi - tac-ut-TerSvlh C: Istanbul 1280, sh: 322)
II,
11.2 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIROGLU 11.3

BaQdat §ehri Abbasiler devrinden beri ehemmiyetli bir mev- Bu sirada Bagdat'faki mevcudu onikibini bulan mahallT as-
kii haizdl. Ustelik mezhep imamlannin en bi'jyuklerinden bi-
sunn? kerlerin ba§mda Suta§» admda nufuzlu bir kumandan var-
BeErir
ri olan lmato-i Axam EbO (-tenife Hazretleri'nin tiirbesi de bura- di. Bekir Suba§i Bagdat valisi Yuauf Pa§a ile
aralannda gikan
daydi. Boyle bir yerin Tahakkumiinden kurtarilmasi buyiik bir
§it anla§maziik sonunda sehre rakipsiz bir sOrette h§kim olarak mer-
seving tevltd etti. Kanunt, 30 Kasim'da biiyuk bir merasimle §eh- kezi diniememeye basjamisti. Bu ihtilafta kabahati vaiilige yiikle-
re girdi. ilkbnce imani-l Azam Hazretleri'nin kabrini ziyaret ede- yerek Bagdat VSIiliginin kendisine tevcihini taiep eden bir arizS
rek burada buyuk bir turbe yapilmasmi emretti. ile yaptiQj muracaat is'af edilmeyince sahte bir
fermanla kendini
Karnum? yeni fethedilen yerlerin dahili rnes'elelerini hal igin BaQdat Valisi iian etmistir.
dort ay kadar burada kalarak ki§i Bagdat'ta gegirdi. Bu muddet Uzerine kuwet gdnderilince Bagdat'ta mahsur kalan asT ku-
zarfinda Musul da dahil olmak iizere bu havaii, yeni ba§tan fetho- mandan Bekir Sutaf ?, iran'dan yardim isteyerek bu yardim mu-
lunarak Osmanli idaresi buralarda metin bir sOrette tesis olundu.
kSbilinde §ehri, §silh Abbas'a teslim etmek vaadinde buiunmus,
Irak «B a s r a», «M usu l» ve «B a g d a t» eyaletleri iie mtistakil
bunu muteakiben de Safevttabiiyetine gegtiQini ilan etmistir. §®h
«§ e h r - 1 Zo r» livasina aynldi.

Uzun siiren siySsT istikrarsizhk yuziinden sarsilmi§ bulunan

Musul ve Osmanli idaresinin yeniden ve saglam bir su-
havalisi,
ve davranislarmin yanlisligi ile de bizzat hazirlamis bulundugunu
fikir
sbylemek
rette tesisinden sonra iicarT ve ziraT bakimlardan gelisjp serpilme- mumkiindur. Haremi tasfiye ederek, HSnedan mensuplannin yerli ailelerle ev-
ge basjadi. Bununla beraber bu devrede de iranhlar'in bu havali- lenmelerini lemin, kiyafet degisjkliginden yeni kanun ve
niamlar isdar etmege
ye taarruzlan eksik olmadiQi gibi zaman zaman mahallT valilerin kadar ce§illi sarialara muteallik bulunan gorug ve
tasawurlannin en ha-iali teza-
huiu, Yenicoriligi ilga maksadiyla Anadolu'ya gecip buradan
baskaldirmalan, asjretlerin ayaklanmalan ve tabiT afefler gibi hu- toplayacagt asker-
lerle Istanbul uzerine yiirumeyi du§unmus
zur bozucu vak'alar sik sik ortaya gikrnistir. Fakat Musul yine de
olmasidir. Dev.leVi mutlaka ikiye ayi-
racak ve ciddT bir kardes kavgasina Yenicerilerin - eksert ahvalde
mill? vicdanin
az gok rahat bir nefes alarak gelisme imkani bulabilmistir. aksuiamellerini aksettiren
97
- karsi koymalan manTolmu§tur.
GenQ Osman'rn hailevl bir sOrette blduriilmesi (1622) ve Fflah KanufinSmesf'nin artik ihtiyaca kifayet etmeyecek derecede eskidi-
onu takiben Birinci Mustafa' nin kisa ve gaileli saltanatiyla hal'i gi mulShazasiyla yeni kanunlar gikarmak - derecesimalum olmamakla beraber
(1623) ve yerine 12 yasjnda bir gocuk olan 'Suited DSrduncU
- kiy9fot degisikligi yapmak, merkez-i hiikQmeti isfanbul'dan Anadolu'ya naklet-
mek, iistelik millive an'anevttemeller uzerine mijesses olan Yenlceriligi ilga et-
Miurad'in gegmesi gibi buhranlar, birgok eyaletlerde oldugu gibi
mek gibi tasawurlan yiiziino'en Turk tarihinde «i n k 1 H o i k zihni- p
Musui'da da firsat kollayan dost kilikli dusmanlara imkan kazan- 1 I I

ye t i »nin miibeggiri sayilan Gen? psmais'm fikirlerinde - devrin icaplan yii-

dirmistir. ziinden ancak zimnen itade edilebilmis - laikllkzirmiyeiinin mevcud bulundugu-
nu iddia eden muelllfler bile vardir. Bunlar, eksori muellifler
gibi kendisini bu-
97 - Muazzarn Osmanli tahtina 18 yasmda bir gocuk olarak gecen Gen? yiik bir §ahslyet olarak
takdim etmekfe bulunduklanndan bu tavsifte bir
sQ-i ni-
Qsman'm ciclclen vicdanlan sizlatan feci bir sQrette sehid edilmesini din, tarih yet,tevehhumiine de Imkan yoktur. {Bir misal«olmak uzera bkz: Jsmail
HSmt
ve insanlik otciilerl muv&cehesinde tasviba imkan olmamakla beraber, bu neti- oaini§m®ind - Osmanli Tarihi Kronolojisi - C: III, sh.
292),
cenin husGlunde kendisinin, basimlanndan daha ziyade dahli bulundugunu ifa- Gercekten hangi inkiiapci kalemsdriin eserine bakarsamz
bakiniz Ger>$
ds etmek isteriz. Osmanli Devleti'nin dahili biinyesinde bir sikmtinin mevcud ol- Osjssan'i dSlii bir §ahslyet olarak takdim edilmis gorursiiniiz.
Halbuki mill? an'a-
dugu bu devirde, hastaligi hakkiyle teshis ve tedavi garelerini de milli bunyenin neleri Hanadfin v<b Ordu ile alSkali ana muesseselerde
bile pignomeye varan ta-

yerlesmis off, adet ve hissiyatina muvafik bir sQrette ortay koymak gerekirken sawurlann sahlbi olan Gm$
Osiman'in «lnkilapcrlik z h n
y e t i» yeri-i i

Gen§ Osman, cesjtli tesirlerle milli vicdanin aksQIamel duyacagi hatait davranig- ne « t e k a u m I metod
u»nu benimsemig bulunan milliyetci ve muhafaza-
lara yonelmistir. Bu bakimdan feet akibetini genclik ve tecrCibesizligi kadar kfirlann tasvip etmelerinin hicbir sQrette imkani oimadigi
meydandatiir.
 KADiR MlSiROSLU 115
LOZAN ZAFER Mi,,HEZiMET Mi?
114

MusuTda bu hadiseier olup biterken Osrnanli tahtina 12 ya-

Abbas §ii1erce «M a k a m a t - 1 M
Q b a r e k e» addedilen 99
smda gegmis bulunan Dorduncu iWurad yavas yavas. beden
«N e c e » ve «K e r b e a»yi sunn? hakimiyeiinden kuriarmak almaya ba§-
f I
ve ruhga gelisiyor ve Devlet dizginlerini kudretli eline
ihsanlara
firsat.inin giktigma sevinerek Bekhr Subafi'nin elgisini liyordu. Once 1625 yilinda VeziriSzam ve Serdar-i Ekrem Hafiz
300 kisilik bir iran hey'eti ile geri gonderdi. Arkasmdan
garkedip Abmed Pasa kumandasinda bir kisim Osrnanli kuweti Musul
kendisi de Kerbela'da haci olmak gibi bir bahane ihdas edip
uzerine sevkedildi. Bu ordu Diyarbekir civanndayken, Altinkopru
30.000 kuwetle Bagdat yolunu tuttu.
kisjtik bir
deniten mevkide 10.000 kadar §iTnin toplandigi haberi geldi. Kara-
Osmanlilar, iran' in bu sOretle ihtilafa dahil
olmasindan husQ-
man Beylerbeyi Qerkes Hasan kumandasinda 4.000 kisilik oncu
Bagdat Valili-
le gelen nezaketi takdir ederek Boktr Suba§i'na
Suba§s kuwet bunlan Kerkiik'e kadar kovalayarak, Kerkuk dahil bu bol-
gi'ni tevcih tehlikeyi bertaraf etmek istediler. Bekir
edip
donerek §ehri geyi Safeviler'den istirdad etti. Ayni ordu KerkGk'un istirdadini
bu tevcih uzerine §ah Abbas' a yaptigi vaadden
de uzun suren mu~ miiteakiben Bagdat' da muhasara etmisse de yedi ayhk bir bek-
i

iran Kuwetlerine karsi mudafaaya koyuldu ise

tesiriyle bizzat oglu .lemeden sonra erzak kifSyetsizligi sebebiyle muhasara kaldinl-
hasara sonunda aglik ve gesitli muzayakamn
sonunda kale sijkut etmistir mi§tir.
tarafmdan tertiplenen bir ihanet
Civan tamamen taht-i itaate alindigi halde 1638 yilina kadar
(1623).
sunnilere karsj mut- Bagdat igin Bu mUcadele-
Osmanli-SafevTrniicadelesi devam
Bagdat' ele gegiren §afo Abbas, burada
etti.
i

hi§ bir mezalim icra ettigi gibi, imam-i kwm EbQ Hanife ile Ab- de birgok vezirler, babayip delikanhlar §ehid oldular. Bu miica-
gelenlerinin mezarlanni da tah- hidlerden birisi de turkijsu gunumuze kadar geien «G e n g O s-
dUlkadlr-! Geylanl gibi siinnT ilert

rip etlirmisti
98
.
m a n»dir.

Kumandanlanndan Kara Qakay Han'i bir kisim kuwetle Mu- Bagdat etrafindaki Osmanli-SafevT miicadelesi artik yigitiik
Valisi elindeki mahdud
sul ve Kerkuk uzerine gonderdi. Musul gagina gelmis bulunan Oorduncsi Murad'in 1638'de tertip ettigi

kuwetlerle birkag gun mukavemet ettiyse de Kerkuk Valisi sehri «B a g d a t Sefer i»ni zaferle neticelendirmesi uzerine niha-

tahliye edip savusmus bulundugundan bu

mukayese kabul et- yet bulmu§tur. PadisSh istanbul'a donusunde bu seferin hatirasi-
Musul, Iran
mez kuwetler arasindaki mucfidele kisa sijrmus ve na Topkapi Sarayi miilhakatindan olan «B, agdat Kasr i»ni
hakimiyeti altina gegmistir. yaptirmi§tir.
Kasim Urn
Valisi tayin edilen
§ah Abbas tarafmdan Musul
bir ara 500 kisilik mahalli bir Osrnanli kuwetine kumanda eden 99' - Osrnanli tarihinde gayet sert ve kanh bir idSreyj gercaklastiren D8r-
karsisinda
KOgOk Ahmsd adindaki bir sipahinin mukavemeti dyncij Sultan Murad, bilhassa «h u n h a r I i k»la itham edilmistir. Fakat daha
bMhare daha biiyuk bir
Bagdat'a kagmaya mecbur kalmissa da ziyade ikbal pesindeki pasalann rekabellerine alei olan yanicerilerin Padisah'm
gegirrnistir (1624). Ustelik gozij onunde Devlet pargalamaya kadar varan ta§kinhklanni bertaraf et-
kuwetle gelerek burasim yeniden ele
ricalini

mek Dordunaii tutumurtdan daha miiessir bir care bulmak

bu sQretle baslayan SafevT iteri harekSti
daha kuzeye dogru su- icln ftfiurael'in sert

miJmkun deglldi. Bu itibarla, devrinin dahil? gallelerl nazar-i itibare alindigi tak-
vilayeti yakintanna ulas-
mullendirilerek iran'm hududlan «Mardin» dirdo, O'nun ioraatihin sertliQinl mazurgdrmektarihTbir zarOrettir. Bugiinde ga-
Safevtler Musul' u ellerinde ancak uq yil tu-
misti. Bununla beraber §itli anar§iler iclnde kivranan Tiirklye'nin boyle, tehdidlnl ikaa kaadir bir basa
muhtag bulundu^u nazar-i dikkate ahnirsa, Dordiincii MurafS'in sart davram§la-
tabilmislerdir.
rinda ne dereoe mazur bulundugu daha iyi anlasjlir.

93 Musul Salnamssi - Musul, 1325, sh: 96

116 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

II - MUSUL'UN KAYBEDlU§l
Bagdat Seferl'nden sonra bu havSlide umumT bir istikrar sag-
lanmis olmakla beraber zaman zaman bazi valilerin isyanlan He
A) ASKERi SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN AMiLLER
karsilasjlmis ve bu hal Birinci Cihan Harbi'nde buralann elimiz-
den gikisjna kadar devam etmistir. Esasen buradaki siyas? istik-
a) Bw'ma Cihan Hattt ve Ona Tekaddiiuim Eden GOnlerde
rarsizltgin tarihT gok eskilere gitmekteydi. Mesela: Birinci Sailten
«§ark Wi©s'ellesi»nin AIc3i§s Glrifl §eki!:
Ahmed zamaninda Basra Valisi bulunan EMsiyab, merkezin
emirlerinidinlememeye baslamis, yerine gegenler de ayni yolda
yuriimusierdi. KopriJluler devrine kadar bu minva! iizerine devam
Bosna-Hersek'i ilhak etmis olan Avusturya'nin geng veliahdi

eden Basra Vilayeti ancak bunlar tarafindan itaat altma alinarak Fransuva Ferdinand'a -bu ilhaki hazmetmek istemeyen Sirp-
Basra kat'i bir sekilde merkeze baglanabilmistir. Bll'ahare Bag- musterek hissiyatina tercuman olmak uzere- 28 Haziran
lar'in

dat'ta da buna benzer bir durum ortaya gikmistir. 1704 yilmda 1914 tarihinde Bosna-Saray'da milliyetgi bir Sirptalebesi tarafin-
BaQdat Valisi tayin edilen ve Enderun'dan yetisme bir kble olan dan sikilan kursunlar, hakikatte birbirini yok etmeye goktan az-
EyyuM Hasan Pa$a, burada «K6lemen i»ni kur- Ocag metmis. ve bu sebeple grupla§mi§ bulunan buyiik «S a n § y i

mustur. §ehir, 1831 yilma kadar bu kolenin yetistirmelerinin elin- d ev e 1 e r

I 1 i »ne aralanndaki rekabetin had safhaya ulasfogi
de kalmistir. Hasan Pafsa, birgok Cerkes ve Abaza gocuklarmi biranda verilmis bir kapisma isareti gibiydi.
alip yetistirerekbunlarm muhtelif civar vilayetlere vali olarak tayi- §Syan-i teessuftur ki;bu canhira§ rekabet birinci derecede,
nini temin sQretiyle mevkiini kuwetlendirmek siyasetini takip et- menbalara sahip olan Turk ve islam top-
geni§ bir bUkir iktisadi
mistir. Bunlar 1831 yilma kadar merkezin higbir memurunu BaQ-
raklannm ele gegirilmesi emelinden dogmu§ bulunuyordu. Ger-
dat vilayeti dahiline sokmamislardir. Bu durum mezkOr tarihte II.
gekten Cihan Harbi'nin askerTsebeplerinimustemleke pe-
Birinci
Sulten Mafamud'un diger vilayetler meyantnda BaQdat'i da mer-
sinde Rosan sanayide ileri gitmis devletlerin §ark siySsetinde ara-
keze baglamasi ile nihayet bulmustur.
mak lazimdir.
Bu tarihten itibaren Irak havalisinde gayet istil<rarh bir Os-
Bu nruicadelede Hindistan'i ele gegirerek «M a v e r a-y
manh idaresi teessur etmistir. Ancak Ondokuzuncu Asnn nihayet-
i

leri ile Yirminci Asnn bastarmda zuhur eden «P e t r o l» dolayisiy-

Ebhar Britanya im p a r a t o r u g u» iinvanini alan
I

ia gesjtli arkeolojik arastirmalar bahSnesiyle buraya hulGI etmeye

ingiltere, biitun rakiplerine tekaddum ve tefewQk eylemjsti. An-
baslayan ingilizier'in gikardiklan bazi gaiieler gdriilmusse de, bu cak Hindistan'i elde tutabilmek -bilhassa Siiveys Kanali'nin agil-

durum Harb-i Umumfye kadar buyuk bir nezaket kesbsdeme- masmdan sonra- Akdeniz HSkimiyetinin teminine baghydi. ingil-

mistir. Ancak «s a n a y i inkilSb i»m goktan yapmis bulu- tere'nin Malta, Kibns ve Misir't ele gegirerek buralara yerlesmesi
nan Avrupa Buyiik Devletleri Igin ham madde ve pazar ihtiyaci boyle bir stratejik zarOretten dogmu§tu. Ancak bu istikamette
bakimindan Musul Petrollerinin halz oldugu ehemmiyet, Fransa, tarn bir muvaffakiyet temini, Suriye ve Irak da dShil bulundugu
ingiltere ve Almanya'nm bu bolge uzerindeki emellerini ciddT bir halde Arap Yanmadasi'na hakim olmayi gerektirmekteydi. Bu
gatisma safhasma intikal ettirmis ve bu durum bil§hare ingilizle- bolge Qstefik, artik beynelmilel siyasette ana miiessir haline ge-
rin rakiplerine karsi sagladiklan ustiinlukle onlann lehine donmu§-
len petrol bakimindan da oldukga i§tah kabartici idi. Filhakika
tiir. Bu itibarla Musul'un kaderjne birinci derecede miiessir olan
iran petrollerinin isjetme imtiyazini bile elde etmis. olan ingiltere,
«B u y ii k I r a k P r o j
Frans?z ve Al-
e s i» etrafindaki ingiliz,
bilhassa Musul'a birtakim arkeolojik arastirmalar bahanesiyle hu-
man rekSbetiyle Harb-i Umumfdeki Turk-bgiliz mQcadetesmin
lQI edlp buradaki zengin petrol menbalanni o^renmisti.
Irak Cephesi'nde cereyan eden ehernrrtiyetn vak'alanni bir nebze
tafsi! etmeye ihtsyac hissediyaruz.

J
 KADiR MISIROGLU 119

118 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?

Gergekten Almanya'nin bilhassa Bisnwk'dan sonra sanayi

Bu sirada asirlardan beri Filistin'i ele gegirmek emeli pesjn- sahasinda ingiltere'ye karsj asjkSr ve ciddi bir rekabete girisme-
de kosan Yahudiler, siyasT ve iktisadT hadiselerde gayet
muessir ye basladigi gorulGyordu. «Yedi B» (Berlin, Budapeste, Belgrad,
kuwet haline gelmis, bulunuyorlar- Bosfor, BaQdat, Basra ve Bombay) ile ifade edilen Ǥ a r k '
a
bir rol qynayabilecek gizli bir

di. En aitma alabildikleri devlet de ingiltere idi. Bu se-

fazla tesir DoQru » (Nach Osten) siyasetini takibe koyulmu§tu. Sulten
kolayca tahrik ede- ikinci Abdiilhamid Han, Almanlar' in bu yeni siyasT
meyilleri ile
beple ingilizler'in petrole miiteallik istihalarini
rek, onlaribu bolgenin Osmanlt hakimiyetinden gikanlmasi Igin devletinin menfaatlerini mukemmel bir sCirette telif ederek oniari

ettigi takdir-
gayret sarfetmeye imale eylediler. Zira bu tahakkuk ingilizler'le karsj karsiya getirmistir. Almanlar'in bu vesileyle elde
devletlerle yakm bir istikbalde hesap- imtiyazlarma miinha-
de kurulacak kuguk kijgijk ettikleri menfaatler, daha ziy§de demiryolu
«F st ele gegirmek kolaylasacakti. Esa- Su&ten Abdiiltamid'in mu-
sir kaliyordu. Hatta bu bile gok kere
lasmak, binnetice n»i i I i i

y o n z m» te§kilatina mensup olan Ingiliz-

sen krallan bile «S i i

ayyen bir gaileyi atlatmak igin verdigii gegici bir taviz olmaktan ile-
bir neticenin husQICi igin gok miisaid bir inti-
ler'in idaresi, boyle gitmiyordu. Mesela 1908 yilmda ingilizler'le aramizda bir <Aka-
ri

kal devresi olarak telSkki edilmekteydi. 100

be Mes'eles i» gikinca Hicaz Demiryolu imtiyazmi verdi-'
«F s t n» ve onlara bagli olarak «P e t r o I mes'ele-
i I i i

gj Almanlan kendi yanmdaymis gibi gostererek ingilizler'

fiilen
s i» «C
dolayisiyla i h a n Siyonizm i»nin Turk-islam Ale-
afet S y a s e t i»nin yeni ve pariak bir
karsj takibettigi «H i i i

mi' ne halevT bir son haziriamakta olduQunu

teshis etmekte gecik-
zaferini temin ederek tehlikeyi atlatinca taahhiidlerin zamaninda
Abdiilhamid 1890 yilmda isdar eyledigi bir
meyen Sultan ikinci
ediimedigi bahanesiyle bu imtiyaz mukavelesini feshetmisti.
idare-i seniyye i!e Musul petrol sahalanni
«E m a k - § a ha I i
ifa

intikalini onlemistir. Ayni sekilde

n e» haline sokarak ecnebilere afet S y&-
100 - Tahta ciktigi andan itlbaren gayet muessir bir «H 1 t

almaya baslayan Yahudiler'in planlanni

1

Filistin'de arazi satin Hlndistan'daempar-

set! »takibine koyulan Sultan Abdulhsmld Han, Misir ve
alt-ust ederek buraya gonderdigt emin kimseler vasitasiyla mul- eden manevT bir mukavemete
yalist ingiliz Idaresi icin ciddi bir mii§kilat ifade
Araplar'dan degerini fazla fazla vererek a§a-
kiinii satmak isteyen amil olmusju.
satin a!mi§ ve sahsi miilku haline getir- ve nihayet Hicaz Demiryo-
gi yukan butun Filistin'i 189T yilmda Yunanistan'a karsj kazandi§i zafer

misti.«Filistin QiftlikSt-r S a h a n e s i» boylece vij- lu in§aati, O'nun islam Alemi uzerindeki nufuz ve itibanm bir kat daha artirmis

onlenmi§ti. 24 O derece ki, Qin'den Afrika sahralanna kadar butun camiler, Hali-
cud bulmus ve bu arazinin Yahudiler'e intikali bulunuyordu.
yardim dileyen dualarla gmhyordu.
Temmuz 1909 da «emlSk-i §ahane» olan petrol sahalanni Ziraat fe'ye
kopararak
idaresi Sul- Bu nufuzu kirmak isteyen ingilizler, Ceziretii'l-Arab'i Halife'den
ve Ticaret Vekaletine intikal etttren ittihat ve Terakki siyasT miicadeleye giri^tiler. Ceziretu'l-Arab'in Iki
ele gecirmek icin korkunc bir
tan AMulhamkS'in bu yerinde tedbirlerie dusman emelleri onli-
stratejiknoktasi vardi. Biri Haydarpasa - Bagdat hattinin muntehasindaki
Turkler ve
ne gektigi setleri birer birer yikip Ceziretu'l-Arab'in Kuvey t, de Kizildeniz'in kuzey-dogusundak! A k a b e'ydi.
digeri
hattS Muslumanlar elinden gikmasina en
buyuk imkani saglami§- Kuveyt. Osmanli hakimiyeti altinda IWUbarek-us S&M
adinda bir Arap
bagli Sam-
lardir. §eyhinln idaresine terkedilmi§ bir amirlikti. Bu Emirlerle OsmanhiiQa
iktifa etme- bir sahaydi. (Bu
Emiri ifen-iir R®fld'in devamli sQrette miicSdele ettikleri
Sulteh BkSnCD Abdulhamid H®n bu tedbirlerie de mar
hakkinda bkz: Nfici Kfi§lf Kiciman - Me-
emelleri karsisma Almanya'yi gikararak devletler mu- iki asiretin miicadelelerl tafsiiat icin
yerek ingiliz esnasinda Os-
aramistir. dina Mudafaasi - istanbul 1971, sh. 153 ve miit.) Bu mucadele
vazenesinden mahirane bir sQrette istifade imkanlanni olan Vehhabiler ve onlann ingiliz niifuzunu be-
manlilar icin eskiden beri gaite
Bu maksatla Almanlar'a bah§ettigi «B a g d a t Demiryo-
liderleri SuQdiler ibn-ur RefW'e ma§IQb olup
hakimiyetlerin-
nimsemis, bulunan
lu m t y a z i» ingilizler ve onlarla isbirligi halindeki Rus ve
i i
dski araziyi kaybedince Kuveyt Emlrligi'ni sigmditar. Mubfirek-iis
Sab&'in Veh-
tafsi! edildigi
Fransizlan ciddT bir endiseye sevkettiyse de ileride habiler'e yataklik etmesi yuziinden tenkilini emreden Sultan ikinci Aiidiilna-

uzere Almanlar bu imkani hakkiyla kullanamamislardir.

1
 120 LOZANZ<\FER Ml, HEZtMET Mi? KADiRMISIFtOGLU 121

-
Irugifela Sultan Ikinci Abdulhamld Han' in takibettigi «H t- sinin felerini gorrmek mumkLindur. Bu sfiretle Swtairi Abdulte-
lafet Siyaset i»ne karsj bilhassa Araplar't kullanmak igin mid'in «P a n i s I a" m i z m» admi alanmuk§vemet hareketine
sistemli bir surette«A r a p M y e t g g i»ni tahrik yolu-
i 1 1 i i 1 i
kar§ilik bir ingiliz icadi olarak «P a n -e g y p t o n» siyaseti orta-
i

na basvurmusjardi. Bu is igin Misir; bir us olarak segilmisti. Mi- ya gikti. Bu hareket, Arap Alemi'yle Osmanli HilSfeti'nin arasins
sir'in Arap Alemi'ndeki kuwetli mevkiinden isiifade edilerek bir
agmak igin Misir'i bir ussijlhareke olarak segmi§ bulunuyordu.
«A r a p g ik» cereyamnin Kahire'de ingiliz Entellijansi marifetiy-
1 1

le mijessir bir karargahi kuruldu. Once Misir halki «B ij y ij k

Bu ingiliz siyasT faaliyetine kar§i Almanlar Akdeniz'e bir do-
M s r » hayaline imale edilecek bunun, Arap kavmiyetgiligin-
i i

den hiz almarak sair Arap ijlkeierine de sirayeti temin edilecekti. nanma gondererek Musul petrollerine Kahire'den gok daha ya-
kin olan iskenderun Limanina yerle§mege kalkistiiarsa da higbir
Gergekten Misir'in siyasetinde bugun bile bu ingiliz propaganda-
sflrette bu mucadeiede ingilizler'e kar§i ustijnluk elde edememi§-

lerdir. Esasen iskenderun'da otedenberi Ruslar'in gozij vardi. An-

mid Han, muhalefetve rnukavemeti ile kar§ila§ti. Ciinku hain Emir, der-
ingiliz cak 1904 - 1905 yiltnda Japonya'ya ka^si buyuk bir maglQbiyete
Oereyan eden uzun miizakerelor sonunda eski
hal ingiliz himayesini istomisti. ugrayarak donanmasinin bijyuk bir kismini kaybelmi§ buiunan
durumun muhafazasi sartiyla bir anlagma olmu§, fakat bu suretle ingilizler, Ce-
Rusya, henuz Orta - dogu mes'elelerinde cidd? bir rol deruhie et-
. ziretii'Mrab'in iki stratejik noktasindan birinde kenditerino tutunaoak bir siyast
ve filli niifuz noktasi ele gecirrnis, oldular. mek imkeinina mSiik degildi. Tahminlere nazaran bu imkana 1916
Sultan ikinci Abcliillrtamld, bumuvaffakiyetine bir mukabele to§kil
ingiliz
yihna kadar da sahip oiamayacakti. Bu yuzdendir ki, ingilizler,
i
etmek Akabo'nln l§gallne te-
iizere Ceziretu'l-Arab'm dlger stratejik noktasi olan
sebbiis'etml§tir. Hicaz Oemiryolu'nun Kizildeniz'e baglanan en kritik noktasin-
Ruslar'in fiilen harbe hazir hale gelebileceklerini umid ettikleri
daki Akabe, Kavalaji Mohmed All Pa§a gallesini halleden anla§ma sirasinda 1916 yihna kadar Almaniar'i oyalamayi maharetle basaracaklar-
Misirh muhafizlann idaresine terkolunmustu. Bunun sebebl, Siiveys, Kanali'nin dir. Ancak Rusya' nin harbe hazir hale gelmesinden sonradtr ki,
kapali olmasi dolayisiyla, Misir hacilannin buradan Hicaz'a gitrneleriydi. Kanalin
agih^inclan sonra, tablatiyla bu sebep bertaraf olmu§ ise de Misir'in bir Osmanh maskeler atilacak ve Almanya'ya bu rekdbette «h a r b rh n- i, i

Vilayeti olmasmdan dolayi eski fatbikatm devaminda bir mahzur gorijlmemisti. k y a d

i m i» 101 suali sorulacakti.
"

Fakat Misir 1882 yilinda ingiliz nOfuzuna girince, tabiatiyia Akabe'nin Misir'a ta- Bu sualln sorulaca^i ana kadar bir tarafian Almaniar'i oyaia-
bi olmasi ciddi mahzurlar tevlid edebllirdi. Gergekten Ingilizler burasini, Misirh
muhafizlar idSresinde bulunmasindan bilistifade bir ingiliz kit'asiyla takviye ve yan ingilizler, diQer taraftan da «B ii y ii k r a k» planindan vaz- i

tahWm etmeye nlyetlenmisjerdi. Fakat SuKan ikinci A&olSilhannle! Han, Hicaz gegerek petrolsuz Suriye ve Musul petrollerinden ciiz'T bir hisse
Demiryolunu buraya ulasfogi bir strada an? bir hareket planlayarak Akabe'yi e l
ile Fransa'yi da tatmin edip O'nunla muttefik ve miisterek hareket
gecirdl. ingilizlerln protestanlarma ye donanmaianyla yaptiklan numayisjere al-
dms, etmeyerek harekUti intac etti. ingilizlerin sevkettikleri bir bedevT kuweti de
eder hale geldiler. Halbuki Almaniar, ingiliz emellerine karsj cid-
kolayca bertaraf edildi._ den mucadeleye giri§ebiiirlerdi. Zira tamamen petrol
miiessir bir
ingilizler, Sulian ikinci AMiilhamkf in kararli ve enerjik davranisj karsjsin-
sahasi iginden gegen Ba^dat Demiryolu imtiyazini haizdiler. Fa-
da hududun yeniden tebitine razi oldular. Fakat Sultan A&rMltamld, Misir uze-
rlndeki ingiliz l§galinl me§rO addetmedigint bildirerek hududun, yajnizca Misirh kat bu rekabetln miiessisi olan. Sultan Iksnci Abdtiihamid'ln'blr
ve Turk zSbitlerden mute§ekkil bir komlsyonca tesbitinde i3rar etti. ingilizler bu- avug Makedonya sergerdesi tarafindan me§'um bir ihtila! sonun-
nu da kabule razi olarak acikca maglOp bir vaziyete diistiiler. Bu yiizden Kahi-
da tahtmdan indirllmesiyle, Almanlar, ingiliz taktiklerine kurbangi-
re'de Halip lehine numayisjer yapildi. Orta Dogu uzerindeki Turk - ingiliz cati§-
masinin ilk fiilT tezahCirunu teskil eden «A k a b e M e s e e s i», Sultan Ab- '
I
derek bu imkana ragmen Irak petrollerini i§leten sjrkeften yiizde
1 "2
tSiiilhamici'in dirayet ve cesarati sayesinde Turkiye lehine halledilmls oldu. Sul- yirmibes nisbetinde bir hisse ile iktifa etmeye razi olmak gibi
tenA&t3iilhamic8,busClretleArapYarimadasi'ni«KuveyJ»,'Akabe»ve«Sina»ci-
hetlerinden bir kiskac altina almak Isteyen ingiliz emperyallzmine clddi bir dar-
be vurarak Hilafet siyasetinin yeni bir zaferini temin etmistir. (Tafsilat igin bkz:
Piyfide itflErlivasi Ru§tu - Akabe Mes'elesi - Istanbul 1326 - t.H. Dfinl§m®nd 101 - Hans ROHDE - a.g.e. sh: 70
- a.g.e. sh. 351 - 355.)
102 - Mains ROHDE - a.g.e. sh. 70
122 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADJR MISIROSLU 1.23

hata'ya dusriiler. Halbuki ayni sirkette Ingiliz hissesi yiiz.de el-

bir
maksatla «B a g d a t Demiryolu imtiyaz i»ni bahset-
liydi.Aynca Musul petrollerini nakletmek bakimmdan
ciddT bir ge-
misti. Bu suretle bilhassa Irak havalisinde bu iki devleti birbirinin
lir menbai olan BaQdat Demiryolu'ndan
istifadelerini sifira indiren
emellerini baltalamaya o olgiide azmettirdi ki, her de cid-
ikisinin
biranlasma ile de ingilizlere resmen boyun egdiler. Bu anlasmay-
dT bir menfaat ve hakimiyet temini tahtta bulunducju muddetge
la Bagdat Derniryolu'nun Basra'da denize kadar ulastinlmasi hak-
kindan vazgegtikleri gibi, ittihatcilann biiyiik bir basiretsizlikle tas-
miimkun olmadi.
E m g Uzerindeki ingiliz Diger taraftan Fransa da, kaybettiQi «A s as - Lo r e n»i Al-
dik etmis olduklan «K u v e y t i r I i i» I

Almanlar'tn hatalan bu kadarta da kal- manlar'dan geri almak icin hummali bir faaliyete giri§mi§ bulunu-
hirnayesini de kabul ettiler.

madi. Bagdat-Basra arasmdaki hattin isletilmesine ingilizler'i mu- yordu. Bu yuzden Almanya'nin kuwetlenip genis5lemesinden en-
ayyen nisbette ortak aldikian gibi Dicie ve Ftrat Nehirleri Seyruse- dise duymaktaydi.
fer §irketi'nin ingiliz idaresinde faaliyetini kabul
ve yiizde yirml Bu suretfe sanayi hamlelerinden dogan Alman - ingiliz reka-
103
hisse ile bu Sirket'e, ortak oldular . Halbuki bu §irket, BaQdat beti ve buna bagli olarak ortaya gikacak olan miistakbel «C i
-

Derniryolu'nun ehemmiyetinl sifira indirmekteydi. ha n Harbi »nin gruplan yava§ yavas, belli olmaya baslamisti.

gaflan Irak'da ingilizleri rakip kabul etmez

Butiin bu Alman ilk olarak 1872 yilinda Berlin'de Aimanya, Avusturya ve Rusya
hale getirmisti. Fakat bu hatalann fiilT neticelerini gormeye va-
imparator a k tesekkiil ettiyse
bir arasinda «0 g i 1 1 i f i»

kitkalmadi. Zira az sonra bu anlasmalan hiikiimsiiz kilan birinci de, Rusya az bir miiddet sonra bu ittifaktan gekildi. Fakat O'nun
Cihan Harbi butiin dehsetiyle ortaya cikti. yeri, italya tarafindan doldurularak bu ittifak dagilmadan devam
ettirilebildi.
b) Harb-i UmfimFye Bir Nazar:
Bu ittifakiAimanya'dan duydugu endiseler bakimmdan ken-
disi igin tehlikeli addeden Fransa da 1894 yilinda Rusya ile anla§-
«S a n a y n k a b i», bunu gergeklestirmis bulunan
i I 1 1

bitaraf kalmaya galis-

ti. ingiltere her zamanki iki yiizlli siyaseti ile
devletler arasinda goktan beri ciddT bir rekabet husule getirmi§
Fakat gelisen hadiselerin O'nu da Almanya'nin kar§isinda yer
ti.
bulunuyordu. Bu rekabetin goze garpan iki oncii devietl, <Almar> da Fran-
en biiyuk almaya zorlayacagi muhakkakti. Nitekim 1904 yilinda
y a» ve «i n g i 1 1 e r e» idi. Gergekten Alman tarihinin
sa anlasma imzalamaya mecbur kaldi. Boylece miistakbei
ile bir
sahsiyetlerinden Alman BirligTni tesis ettikten
biri olan Bismark,
Cihan Harbi'nin «i t a f» ziimresi de tesekkul etmis. oldu.
I

sonra ingiltere'ye karsi Sdeta meydan okuyan bir tavir takinm!§ti.

i

Avusturya, Bosna-Hersek'i ilhak etmi§ oldugundan milliyetgi

ingilizlerin«Petrol»ve«Hindistan Yolu'nun Emni-
ve devletimiz icin cid- Sirplann husumetine maruz bulunuyordu. Bu husQmet sebebiyle-
y e t i» siyasetlerine bagli olarak giri§tikleri
(kind Sufan AbdOlhamid dir ki, 28 Haziran 1914'de Avusturya Veliahdi, Saraybosna'da mil-
den miiz'ig olan gesjtli faaliyetier,
Sirp talebesi tarafindan feet bir suikasde maruz kaldi.
Hani bu rekabetten istifade yoluna sevketmisti. Saoayids^geri bi- liyetgi bir

a z e- Bu hadise uzerine Avusturya, Sirbistan'a harb iian etti. Miiteaki-

rakilmis. olan Osmanli Devleti'nin hayatiyetini ancak «m/i v
de daha once gergekle§tirilmi§ bu-
n e - y dOve l»den istifade sQretiyle idSme ettirebileceQini
i
ben her iki tarafm muttefikleri
buiunan bu siyaset p?ri hukumdar, Almanlar'a bu lunan ittifaklar gere^ince birer birer yerjerini aldilar ve harb butiin
pek iyi mildrlk
deh§etiyle baslamis. oldu.
103 - Hans ROHDE - a.g.e. sh. 67 Osmanli Devleti, ittihatgilar'in yiiz kizartici gaflet ve hatta iha-

netleri yiizunden 1911 Trablusgarp, 1912 Balkan Harbleri'nden.

124 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?
KADiR MISIR06LU 125

maglup ve perisan bir halde gikmis bulunuyordu. Yeni bir harbe

Gergi itilaf zumresine kar§i vaki olan sulh tekliflerimiz reddo-
dahil olmak igin higbir hazirhgi yoktu, bu sebeple once bitaraf bir
lunmustu. Bu bakimdan ittihatgilar' in Almanya safinda yer almis
siyaset takibetmek istenildi ise de zamanla bunun imkansizligi
olmalanni kinamamak lazim gelir tarzinda dusiinmek mantikT gd-
gbriilerek muttefik aranmaya basjandi. Fakat artik is isten geg-
rijnmekle beraber, unutmamak gerekir ki, bu durum da ittihatgila-
mi§, gok geg kalinmisti. Gergekten bu maksadla itilaf zumresi rin ileriyi gdremiyerek muttefik temini hususunda gayet geg kal-
mensuplarma vakT muracaatlar is'af edilmediginden Kabine'de mis olmalanndan dogmu§ bulunuyordu. Bu yuzdendir ki, 2 Agus-
hakim olan Almari taraftarliQi; daha da kuwetlenerek hadiseler tos 1914 tarihli Turk-Alman ittifaki biraz da ittihat ve TerakkT erka-
yavas yavas. Almanya'nin yamnda yer almaya dogru inkisaf ettl. ninin mutevSIT hatalan neticesinde «m e c b u rt» hale gelmisttr.

Diger taraftan Enver Pasa Balkanlar'daki kayiplanmizi telafi Bu ittifaka radmen once yine de bir bitaraflik siy§seti takibe-
edecek bir harekete giri§mek igin Ruslar'i garantiye alacak bir an- dileceQi ilan edilmis, fakat bu ittifakin imzasindan dokuz gun son-
ra da umulmadik bir hadise Tiirkiye'nin fill? bir surette harbe gir-
lasma zemini teminine galisjyordu. Ruslar, samimiyetsizlik goste-
mesini mecburT kilmi§tir.
rerek muz&kereleri kasden Esasen bu muzakerelerden
uzattilar.
Bu beklenmedik hadise «G o b e n» ve «B r e s a v» adinda- I

az bir miiddet once 2 Agustos 1914'de Tiirkiye ve Almanya ara-

ki iki Alman zirhlismin Fransiz sahillerini bombaladiktan
sonra ta :
sinda bir ittifak imzalanmis bulunuyordu. Hukumetin yaklasan
kipten kurtulmak igin Qanakkale Bogazi'ndan igeri girmis. olmala-
harb tehllkesl karsisinda hazirliQa giri§mesi gerekirken dahili siya-
riydi. Bu ise, devletler hukukuna, Bogazlar rejimine ve Osmanli
set dalaveralanna ne olgiide kendini kaptirdiQina bakiniz ki, bu Devleti'nin ilan ettiQI bitaraflik siyasetine fahis bir sOrette aykiny-
derece ehemmiyetli bir anlagma itilaf Devletleri'ne meyyal olan di. itilaf Devletleri'nin protestolan ve bu gerrtilerin kendilerine
tes-

Maliye Naziri Cavid B®y ile Bahriye Nazin Gernal Paaa'dan ha- limi hususundaki uliimatomlarina ittihatgilar summettedarik bir
bersiz imzalanmis. bulunuyorveTalaE, Enver, Said Hallm Paaa'- gare ihdas ederek cevap vermeye kalkistilar. Buna gore bu iki ge-
larla Meclis-i Meb'usan Reisi Halil Bey'in teskil ettikleri kabine igi mi tarafimizdan kiralanmi§ veyahud da satin almmi§tir. Haklkatte
bir grubun eseri olarak ortaya gikmis. bulunuyordu. bu, Alman Entellijansi'mn Osmanli Devleti'ni harbe itmek igin gi-
ristigi bir emriv&kiden baska bir §ey degildi. Fakat bu tertlpte
bi-
ittihat ve Terakki erkani, Turk-Alman Anlagmasi'nin tabif ve
zim ittihatgi kodamanlar da Alman Entellijansi ile beraber hareket
zarurT olarak doguracagi harbe girme keyfiyetini gbz oniine ala-
etmisjerdir 104 .

rak, asker? hazirliklara girismek ve fiilT imkanlan nazar-i itibare al-

mak mevkiindeyken gergeklerden uzak birtakim hayaller pesinde 104 - Cemaf Pa^a'nin HStiraiinda yer alan 511 sattrlar, Amirat Sugon'un
Turk Milleiini, Cihan Harbi yanginina atari bu omrivaki?ger?ekle§tirmskte yalniz
kosuyorlardi. derecede ki, yeniden fetihler yapmak igin Cihan
olmayip ittihatgi kodamanlanyla birllkie harakei eyledigini if§a ©dsr mahiyette-
Harbi'ni adeta bir firsat telakki ediyorlardi. Du§unmuyorlardi ki,
dir:
siri Alman
eskiden fetihyapan Osmanhlar'in, hareketten gok ewel yapilmis, «Karadeniz'deki hareketlor ba*i korkaklann zannattiklerl gibi
Amirali'nin Hukiimet-i Osmaniye'yi bir emrivaki kar§isinda bulundurmak igin
cidd? hesaplan ve mukernmel hazirliklan vardi. Diinya tarihinde
kendillginden yaptigi birte§obbiJs degildlr. Bu hareket emr-i rnahaQs ile yaptinl-
umurniyetle ig siyaset mes'elelerinde muvaffakiyetsizlige uQra- mi?tir. Esasen Almanlartn harpten sonra neirettikleri kitaplarda
da ifsa odildiSi

yanlar, milletlerini avundurmak ve bu suretle oniarin dikkatlerini veghtle, Enver Psaga'mn Amlral'e verdigi emir dahi su mahiyetteymis:
«TiirU Jflosu KsraetenHz'd® zoria hAkhnlyat kazan'melidir. Bus fiioauni*
ba§ka cihetlere tevcih etmek igin birtakim di§ gaileler veya fetih arsytmz ve nereda Esulursairiiz harp \lSm etnwhslzin hocum adsnizS...
hedefleri ihdas edegelmislerdir. ittihatgilar da bu durumdaydilar. Imza
iefkumandan VekQi
En«m>
126 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? 127
KADiR MISIR06LU

Derhal gemi murettebatinin uniformalan Osmanli uniformala-

Bu dogurdugu iktisadTve siyasT buhranlar iginde kw-
harbin
nyla degistirilmis, gemilere Turk Bayragi gekilmis, fakat gemi ku-
k k a e Cephe-
ranan Rusya'ya yardim igin agilan «C a n a
I

mandani Amiral Souchon (Suson) yerinde birakilmi§ti.

» Miittefiklere.bir turlu gegit vermiyordu. Bu yiizden Rusya'da
Degistirilmeyen Amiral Su§on, askerlerinin atil kalmasinda- s i

ki mahzurlari bahane ederek Enver Pa§a'nm Rus Dortanmasi'na «B o s e v kI h t a i»

i I i 1 I ortaya gikti ve Ruslar' in harpten ge-
Mayis'mda italya,
kar§i Osmanli usturtlu§unii hissettirmek istikametindeki arzulann- kilmelerine sebep oldu. Esasen daha 1915
dan da istifadeyle Karadeniz'e gikmis ve bir emrivaki ile Osmanli gruplar arastndaki yerini degistirerek «l t a f Z u m r e s i»ne i I

Devleti'ni harbe sokmak igin 29-30 Ekim 1914'de Odessa ve Si- hasil olan bosluk da
gegmisti. Bu defa Rusya'nin gekilrriesiyle
vastopol'u bombardiman etmi§ ve Rus Donanmasi ile harbe tu- harbe girmesi agirh-
Amerika tarafindan dolduruldu. Amerika'nin
tu§mu§tu. Amiral Su§on, Alrnanya'nm ytikunu hafifletmek igin
gin iyice Zumresi tarafina kaymasmi neticelendirdi. Bu se-
Itllaf
vatani bir vazife ifa ediyordu. Ya bizimkiler?.. BirinciCihan Har-
bi'ne nigin girdiklerini, kazansalar bile ne elde etmeyi umduklarh beple bir mutarekename hazirlanarak harbe nihayet verildi.
cephede dovusmustiir: Kaf-
ni anlamaya imk§n yoktu. Zaten pek cogu yaptiklannin hesabini Bu harbte Turk Ordusu yedi ayri
kasCephesi'ndetek basma Ruslar'la, Galigya'da Almanya, Avus-
vermeden, ithamlara cevap te§kil eden mudafaalanna m§kes ola-
cak hatiratlar bile birakmadan kagmi§ ve her biri bir ecnebT mem- turya-Macaristan'la birlikte yine Ruslar'la, Romanya Cephesi'nde
Romanyalilar'la,
lekette ya katledilmi§, yahut da kaybolup gitmislerdir. Bu sebep- Bulgar ve AJman askerleriyle birlikte Ruslar ve
te onlarin ne timid ederek bu harbe girdiklerini anlamaya cidden Qanakkale'de pek az
Suriye Cephesi'nde tek ba§ina inglllzlefle,
imkan yoktur!.. '

ve Fransizlar' fa, Irak ve Hicaz Cep-

Alman askeriyle birlikte ingiliz
Osmanli Devleti'ni bir macera mantigi igerisinde harbe so- ve kahramanca
heleri'nde ise yine tek basina ingilizler'le yillarca
kan bu hSdise oylesine bir dehset husule getirmisti ki, Kabine'-
nin. itilaT Devletleri'ne meyyal olan mensuplan bu durumu o$re- harp etrnistir. Biz bu cephelerden MusuJ'un elimlzden gikmasin-
miiessir dan Irak Cephesi'nde cereyan
nince gilgina donmuslerdi. Fakat is. isten gegmls oulunuyordu!.. da ilk ve ehemmiyetli
Harbin basmda siir'atle Belgika'yi i§gal eden Almanlar, Fran- eden vak'alar Ozerinde bir nebze durmak istiyoruz.

sa'ya yoneldiler. Fakat bu sirada harbe dahil olan hgilizler'in yar-

dimiyla Fransizlar, Almanlan sohretli «M a r r> M u d a f a a s i» c) Harfe-i UmttmPde Irak Cephesi:
ile durdurmaya muvaffak oldular. Bundan sonra bu cephedeki Al-

man-Fransiz garpismalan asagi yukari harb nihSyetine kadar Sufon'un 29-30 Ekim 1914'de Kara-
ingilizler, Alman Amirali
ehemmiyetsiz siper rnuharebeferine dondii. harbe
deniz'de icra etti§i emrivakilerie Osmanli Devleti'ni fiilen
DiQer taraftan Sirbistan ve Lehistan'a taarruz eden Avustur- agilabilecek
yalilar, Romanyalilar ve Ruslar'm musterek taarruzlanyla karsila§-
sokmasmdari gok once bu durumu tahmin ederek
Cep e hazirliklara girismislerdi. Daha
tilar. Fakat Afman ve Turk askerlerinin yardimiyla onlari «G a g- I i
oian «!rak h s i» igin

ve Hind krt'alanndan miirekkep

ya Cephesi» denilen bu cephede maglGp ederek geri pus- Ekim baslannda bir kisim ingiliz

kurttuler. Almanlar, Baltik sehirlerini birer birer ele gegirrneye ba§- gizli olarak Bahreyn'e gondermisler
kuweti ve boylece Aba-
bir
layinca Ruslar gok kotii bir duruma dij§tuler. Fakat higbir iaraf dan Adasi ve Basra Limarn'ni zaptetmek karannda bulunduWanni
kat'T bir neiice alamiyor ve harb uzayip gidiyordu. etmi§!erdi
105
Bu durum ingilizlerin, Ozerinde ehemmiyetli
belli .

Sonradan nesredilan bu devre Sid ha-iiratlarda bu emrin, Amiral'in emriva-

kisine esas t©§klledecek bir sarahat tajjiyip iasimadigi - lehia veya aleyhte - mii- 105 - All Ihaan SABIS - a.9.0. sh: 43 - LARCHERE
(Mehmet »ad
ial&alar serdiyle 50k miinakasa edilmistir.» (Geneva! All iftsam 8AB1S -_Harb Tereumesi) Buyuk HarpteTurk Harbi
- C: II, istanbul 1928, sh. 209 - Irak Sefe-
H&tiralartm - Ankara 1951, C: sh. 39 va miit.)
II,
sh: 10.
ri,
 128 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMBT Mi? KADiR MISIROGLU 129

petrol tesisieri bulunan Abadan Limani'ni korumak igin tedbir al- Basra'dan 70 kilometre kadar kuzeydeki Korne Kasabasi'na ka-
mak luzumunu hissettiklerini gbsteriyordu. derecede ki, daba dar bu isgal ve istilalanni ilerletmislerdi. Burada cereyan eden
Eylul sonlannda buradaki Ingiliz filosunun karasulanmiza girmek muharebeler sonunda Otuzsekizinci Firka'nin Kumandani Albay
ve bu husustaki beynelmilel kaidelere riayet etmemek gibi hare- Suphi Bey ile kirkbes subay ve 989 erin ingilizlere esir du§mesi
ketleri gbriilmeye baslamisti. Irak Cephesi'nde aleyhimize gelismekte olan harekati bir facia
ingilizler 5 Kasim 1914'de Osmanh Devleti'ne ilan-i harb haline getirmisti.
edince buradaki kuWetlerini 15.000 kisiye iblag ederek General!
Bunun iteerine buradaki kuwetleri saga sola gbndererek
Barrett kumandasina verdiler.
bbylesine ehemmiyetli bir bolgeyi miidafaasiz birakmanin vaha-
Bu kuwefler birkag ehemmiyetsiz carpi§madan sonra 22 Ka-
metini idrak eden Enver Pa§a, CavM Pa§a'yi kumandanliktan
sim'da Basra'yi kolayca i§gal edebildiier. Zira buradaki Turk Kuv-
alarak O'nun yerine Balkan ve Trablusgarp Harblerindeki cesaret
vetleri hem sayi ve hem de silah bakimindan dusmanla kiyaslana-
ve fedakarliklanyla tanidigi SiJIeynnaini Aster! Bey'i yarbaylicia
mayacak derecede zayiftiiar. Ciinkij ingilizler' in hazirliklan daha
ierfi ettirerek Ocak (1915) ayi ba§inda «B a s r a Va I i s i».ve
Ekim ayi igerisinde istanbui'ca haber alindiQi halde herhangi bir
iedbire tevessiil edilmedi^i gibi, bu bolgeyi korumakta i§e yara-
«l r a k ve Havalisi Umum Kumandani» sifa-

yacak yegane kuwet olan Onucuncu Kolordu Kafkas Cephe- tiyla gbndermisti. DiQer taraftan da Onikinci ve Onugiincu Kolor-

si'ne, Musul'daki Onikinci Kolordu da Halep civartna gbnderile- dularm yollardan geri gevrilerek Irak Cephesi'ne avdetlerini em-
rek asil muharebe mintikasmdan uzakia§finlmislardi. Burada sa- retmisti. Fakat bu kuwetlerin avdetlerini bile beklemeden hareke-
decegayet dagmik bir halde mevzilenmis bulunan 109subay ve te gegmesi emredilen Sulsyrain Astel Bey de Eraver Pa§ a gi-
6747 nefer mevcuddu ve silSh bakinnndan da gayet zayif olan bi, sirf mahallT gbniillulerle i§ gbrulebilecegine kant bulunmakray-

Otuzsekizinci Firka (tiimen) birakilmistt. Cavid P®§a emrindeki dt. kadar ki, istanbul'dan aynlmadan «muntazam ve ehemmi-
bu kuwete ilaveten bir kisim perakende Jandarma Birlikleri ile hu- yetli bir askerT kuwete ihtiyag olmadigmi, ingilizleri icabtnda onu-
dud karakollannda mevcud olan efrad zikre deQer bir varhk ifade ne katip supiirge sopalanyla bile kovabilecegini» gayet safiyane
ermemekteydi. ve magrurane bir §ekilde ifade etmisti. Gergelcten Trablusgarp
Bir taraftan da mahallT gonulluler toplarhaya galssjhyordu. Harbi'ndeki gdl garpi§malannda fedakarane hizmetleri gbsOlmOi?,
Esasen Irak' in miidafaasi igin basjangictam beri mahallT gonLillu Balkan Harbi nihayetlerinde ise Bat) Trakya'da kurulan «H k u -

birliklerteskili ile bunlanrt gosterecekleri mukavemete guvenifmi§- met-i Muvakkate» Reisliginde bulunmus olan Stiley-
Trablusgarp Harbi'nde bu usulden oldukga istifade etmi§ olan
ti.
man As&erl Bey, butiin cesaret ve iyi niyetine ragmen, Cep-
Eiwer PsgiSj burada da aym taktige bel bagiayarak ko~ca Irak
he'ye muvasalatindan az bir mijddet sonra aci gergekle kargila-
Bolgesini'ni miidafaasiz birataii§if. Halbuki Irak'da Trablusfaarp'-
sacak ve ugradi^i hezimeti izzet-i nefsine yediremeyerek intlhar
taki §®ylh SunQss gibi nijfuzlu niahallilifr iicter mevcud degifdi.
sdecektir. Qunku SUIdyman AsE-jeift Bey, Basra'yi geri aimak
Nitekim bilahare aralannda biedenberi kavga eksik olmayHv} R©§i-
igin hazirliklar yapar ve gbnulluier toplamaya gaii§ir}<en, Ingilizler
dilerin ReisiBfonOV-Ref M ile Suudflerin Reisi tenS"©«Suud'un ba-
de buradaki kuwetlerin irak'in i§gali igin kafi addetmedik!c?lnden
riftinlmasi ve ilan edilen «Cihad-i Mukadde s»ten de is-
§ubat i915'de Misir'dan yeni bistikler getirerek, kuwetleiirii bir
tifade sQretiyle bu maksadla kulianslmalan igin girigilen tesebbus- 1

kolorduya yukseltmi§lerdi. §ubat basinda Comal Pasa'nin tertip-

lerden higbir netice elde edilemeyerek husrarta ugranilmiftii.
Basra'yi kolayca i§gal eimis olan ingilizler, ileri harekaTa de-
ledic^i ve bir ham hayal rnahsulu olan «K a n a Harekat s»- I

vamla 9 Aralik'ta Dicte ve Rrat nehirierinirs birfe§tikleri yerde ve ninmuvaffakolamamasi, i.ngilizler'ebu imkani vermis. bulunuyo?du.
 KADiR MISIROGLU 1.31
130 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?

ingilizier' in General! TowmslhiemJ'in kurtanlmasi igin giristikle-

Suleyrnain Askeri Bey, ilerleyen ingiliz Kuwetlerinin elinden
ri taarruzlar muvaffakiyetle puskurtulmu§, bu taarruzlar esnasin-
Basra' ntn 130 kilometre kuzeyindeki Ebvazi'yi -emrindeki kuv-
da 13.000 kisilik bir ingiliz kuweti butun muhimmat ve mevcQdiy-
vetlerin kifayetsizligine ragmen- geri almi§, Korun Nehri boyun-
le esir almmisti. Buna tarihimizde «K ij t Z a f e r i» denir. Ne ya-
ca Abadan borulanm tahrip ede ede Nuhayle'ye gelmisti.
petrol
zik ki, bu zaferin miisbet neticelerinin ahnmasma mani olan yeni
Burasim karargah ittihaz ederek garpi§malanna devam etmis, fa-
bir durum ortaya gikmi§ti.
kat az sonra bu derme - catma kuwetle, en son sistem silahlarla
Genera! TownsheincS'i kurtarmak igin basansiz inti-
ingilizier
mucehhez bir ingiliz Kolordusu'na karsj ciddi bir muvaffakiyet el- kam taarruzlan yaparken, henuz harb sahnesinden gekilmemis
de etmenin imkansizhgini act bir sQretle gormustfj. Gergekten 14 olan Ruslar, iran iizerinden Bagdat istikametinde harekete geg-
Nisan'da §uaybe civanndaki ormanlarda ingilizler'le getin ve mu- mislerdir. Alii ilhissn Bey (Pa§a) kumandasinda miihim bir kuwet
vaffakiyetsiz bir gerilla harbine mecbur kalmis, emrindeki kuwet-
bir Rus taarruzunu karsjlamak uzere iran" in Kermen§ah bolgesi-
lerin maglQp ve perisan olmasi uzerine, maQIQbiyeti izzet-i nefsi-
ne yuriimus. ve parlak muvaffakiyetler elde etmistir. Fakat bu du-
ne yediremeyerek intihar etmistir. Bu muharebelerle dokuz tabur- rum, Dicle boyunca ingiliz taarruzlanni karsilayan Turk Birliklerini
luk Turk Kuwetleri 3.800 kisi zayiSt vererek takriben yuzde elli
dort tiimerte indirmisfci.
nisbetinde erimisti. Bu durum d(i§manin daha serbest bir sQrette
ingilizier bu tarihten itibaren alti ay muddetle bir taraftan
ilerlemesine imkan vermi§, Ammare, Nasiriye ve nihayet 29 Ey- Turk Kuwetlerini oyalami§, diger taraftan da yeni biiiiklerle ikmal
lul'de Kutii'l-Ammare'yi alarak BaQdat'i tehdid edebilmeyi imkan yaparak 1916 yih Arahk baslannda kuwetlerini kar§ilanndaki dbrt
dahiline sokmustu. tumenlik Turk Birlikleri'yle kryas kabul etmez bir duruma yiikselt-
Gergi Siileymam Askerf Bey' in fecT bir surette hayatina kiy- meye muvaffak olmus. ve taarruza gegmisjerdl.
masi uzerine Irak ve Havalisi KumandanligYna Kolordu Kumanda- Turk Ordusu, Felahiye ve Kutu'l-Ammare'de cereyan eden
ni sifatiyla Albay Nureddin Bey (Pa§a) tayin edilmis. ve vaziyet korkung muharebelerde insaniistu bir cesaret gostermis. olmasi-
kurtanlmaya galisilmi§ti. Fakat Kafkasya'dan geri gevrilen tecrij- na ragmen, d0§rnan biriiklerinin ezici iistunlugu karsisinda 10 §u-
beli tumenler henuz yolda bulunduklanndan buradaki zayif kuv- bat 1917'de Kiitu'l-Ammare'yi ingilizlere kaptirmaya mecbur kal-

vetlerimizin kifayetsizlt^i yuziinden ric'atimiz Selman-i Pak'e ka- misti. Bu Genera! Towss&lfoefiidi'in iniikamini neden sonra
sQretle

dar devam etmi§, gayet kiymetli stratejik mevkiler ingilizier'e kap- airnaya muvaffak olan ingilizier, Dicle' nin giineyinde tamamen
tmlmisti. Fakat bu noktalar yeni gelen birlikierin mtidafilere getin h^kim vaziyete geldiier. Ric'ate mecbur kalan Turk Kuwetleri,
bir bogazlasma halini almis ve takviye alan ordumuz mevcfidiyet BaQdai'a dogru gekiimeye basjadilar. Burada bir mudafaa hattf
ve kudretini isbat etmeye basjami§ti. Kumanda kadrosundaki ek- tesis etrnek isteniliyordu. Fakat bunun igin Bagdat §ehri daha on-

sikiikler sur'atie tamarnlanmis, Ordu KumandanltgTna da Alman ce tahkim edilmis oimak gerekirdi. Halbuki bu yapilmamist!. Bu
Gol§ Pa§a tayin edilmisti. J yuzden fieri harek&ta devam eden ingilizier 11 Mart 1917'de mu-
ingilizier, Turk Ordusu'ndan ilk darbeyi 22 Kasirn 19i5'de kavemet g6rmeden Bagdaf'a gisdiler. Ordumuz kuzeye do§ru ge-
SelmaTi-i Pak'de yiyerek Kutu'l-Ammare'ye kadar gekiimeye kilmsge devarn ediyordu.

mecbur Bu ric'atte ingiliz Ordusuraa kumanda eden

kalmi§lardi.
Gerek ingiliz Birlikleri dniinde ric'at eden bu ku\wetierin ve
Towrasinwad esir edilmistir. Ingilizleri Kutu'l-Ammare'de
gerekse Rus taarruzunu kar§flamak uzere iran'a sevkedilmi§ bu-
General!
muhasara eden Golg P&§® burada tifusten vefat etmi§, kurnan- lunan M\ ihnn Pa§a kuwetlerinin muvaffakiyetli ric'aflan esna-
sinda pek gok aci hidise ve birgok da muharebe cereyan etmi§-
dayi Halt! Bsy (Enver Faip'nin amcasi) a!ms§ti.
132 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml? KAOiR MISIROGLU 133

tir ki, maksadimiz harbtarihi yazmak olmadigindan bunlann tafsi- Dunya uzayan harbin sikintilanndan muz-
efkar-i umCimiyesi,
108
latina yer vermlyoruz daripti. Bu suretle'Avrupa'da sulh taraftan liderlerin segim sansi-
Muvaffakiyetle Tekrid mevzilerine gekilen birliklerimiz, bura- ni artiran bir hava esmeye basjamis bulunuyordu. Bu durum Tiir-

da daha alti yedi ay kadar tutunabilmisjerdir. 5 Kasim 1917'de bu- kiye'yle de -en azindan bir mutareke akdiyle- harb haline niha-
radan da. ric'ate mecbur kalinarak daha kuzeydeki Cebel-i Ham- yet vermenin uzak olmadiQini gbstermekteydi. Nifekim istanbul
rin'de tutunulabilmi§tir. Burada cereyan eden ehemmiyelsiz mu- HukQmeti biJtun birliklere Ekim ayi sonlanna dogru bir mutareke
harebeler ingilizlerin bu kuwetleri daha kuzeye iimek niyetinde akdinin melhuz bulundugunu bildirmisti.
olmayip, asil hedefleri olan «M u s u l»a yonelmek karannda ol- ingilizler Mutareke masasina oturmadan el gabukluguna geti-
dukfarmi gostermeye basjamisti.
rerek Musul'u i§gal etmek istiyorlardi. Esasen devletler hukuku
Musul cografi mevkii sebebiyle bu ana kadar ingiliz taarruz-
kaidelerine gore harb haline nihayet verilmeden i§gal edilmemis.
lanndan masun kalmistt. Fakat Irak'ta §attu'l-Arab deltasindan
bulunan bir arazinin, sulh masasinda talep edilmesi imkSnstzdi.
hulOl ederek, buradakl mudafiTiirk Kuwetlerini Cebel-i Hamrin'e
Bu yuzdendir ki, Ekim ayi ortalannda ingilizler'in birkag gun igin-
kadar daha kuzeye ilerlemiyerek, asil
ric'at ettiren ingilizler, artik

imkanmr elde etmis bulunuyor- de taarruza gegecekleri anlasjhyordu. Nitekim 18 Ekim'de ilk ba-
hedefleri olan Musul'a yonelmek
rest olarak iki ingiliz Suvari Bdliigu, Kerkuk'un guneyindeki bir-
lardi.

Onuguncii Kolordu He iran ijzerinden Ruslar'a karsi basarili iikierimize taarruza tesebbOs etrnisterdi. Ordu Kumandani All Ih-
3 a§gi
muharebeler yapan AH Ihsan Pa§a, «M o n d r o s M t a r e- san S KerkQk'e kadar giderek 22 Ekim'de Musul'a donrnu§-
k e n a m e s i»nin akdinden birkag gun once Irak'dan ayriimis tii. Tarn O'nun karargahina dondugu" gun, ingilizler'in Dicle bo-
olan Halil Paaa'nin yerine Altinci Ordu Kumandani tayin edilmis. yundan esasli bir taarruza gegtikleri gdrulmu§tu.
ve 1918 Agustos ayi icinde vazifesine baslami§ti. Altinci Ordu' Ordu Kumandani, Dicle boyundaki Turk Kuwetleri' nin teskil
nun merkezi Musul'daydi. Buradaki birliklere ,«0 r d u» adi veril- ettikleri grubun kumandani Ismail Ha'kkl Bsy'e, her ne pahasina
mesi cephenin ehemmiyetinden do^mus, bulunuyordu. Yoksa oiursa olsun mukavemet etmesini kat'T bir lisanla emretmi§ti.
bunyesindeki birlikler ancak birkag tiimenden ibaretti. Bu sirada Maksadi, mUtareke akdine, yani en geg ay basma kadar Musul'u
Suriye Cephesi'ndeki Kuwetlerimiz de Halep istikametinden ge~ dU§mana kaptirmamakti.
kilmekteydiler.
Ustun kuwetlerle taarruz eden dij§mana kar§! ric'ate mec-
Muttefiklerimiz ya munferid sulh akdederek veya maglQbiye-
bur olan birliklerimiz 23 Ekim'de Cebel-i Hamrin'i bosalttilar. Dug-
ti kabul iie birer hirer harb sahneslnden gekilmis, Turkiye oriada
man 24 Ekim'de daha kuzeydeki Fetha'ya taarruz
etii ve 25
yapayalniz. kalmistt.
Ekim'de KugukZap'i gegerek§ahid Koyu'nij i§gal etti. Dicle gru-
bumuz, biriiklerini Dicle' nin sag sahilinde toplamaya galisjyordu.
108 - Dileyenler bu tafsilat \g\r> su Kaynaklara bakabilirler:
Dr. Z!yaG&&WI - Kurmay Albay Dadayh HalW Bey -0:1, istanbul Burada cereyan eden getin muharebeler kesilrni§ti. Bu yuzden
1354, sh: 35 ve milt. - General Sir Charles V.TOWNSHEND - Irak Seferim
F. 28 Ekim'de Aiman havacisina mukEifat vaadedilerek bu ke§if
bir
- Istanbul 1337, sh: 431 ve mut. - M. HARCHERE - Buyiik Harp'de Turk Har-
yaptinlmrg ve grubun Gayyare mevziine gekilmesi igin sifreli bir
bi - (MehiiMd NttMd Terciimesi) C: II, istanbul 1928, sh: 284 ve mut.
- A, Fa-
QONDAy - Hayatve Hatiralarim - istanbul I960, sh: 102 ve mut. emir gonderilmi§tir. Fakat sonradan anla§ilmi§tir Alman hava-
.Hc-Hur$M ki,

cisi verilen emri grup uzerine attifiini soylemesine ragmen, aldigi

 KADiR MISIROGLU 135
134 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

Esasen ingilizler de Mutareke' nin akdini mi)te§kip devam et-

107
vazifeyi yapmami§tir 29 Ekim'de Ali ihsan Pa§a, bu gruba ce-
.
tikleri i§galve istila hareketlerine karsi Ordu Kumandani Ali ih-
sur suvarilerle Gayyare'ye gekilmelerine dair yeni bir emir gon- san PafsTmn itiraz ve protestolanni «bu i§gallere Mutareke' nin
dermi§, fakat bu emir de Ali ihsan Pa^a'nin emri goturen suba- yedinci maddesine istinaden giristikleri» tarzmda cevaplandirmi§-
ya atfen verildicjini ifade etmesine ragmen, sonradan anlasildig> lardir. Yine hatirlanacagi uzere, mezkur Mijtarekename'nin yedin-
1D8
na nazaran yerine ula§tinlamami§tir ci maddesi itilaf Devletleri'ne kendi emniyetleri mulahazasryla

29 Ekim'de cereyan eden muharebelerde bir kisim Turk Kuv- herhangi bir stratejik mevkii i§gal edebilmeleri hakkini vermektey-
vetleri, ingilizler'eesirdu§mus, Cirnaf ve §irket mevzilerinde kor- di. Binaenaleyh bu cevaplan dahi, Musul'un Misak-i
ingilizler'in

kung garpi§malar cereyan etmi§tir. 30 Ekim 1918'de Dicle grubu- Millfye dahil oldugunu kabul mahiyetindedir. Buna gore Mu-
muz Cirnaf in guneybatismda ug kilometrelik bir gember igins si- sul'un 3 Kasirn 1918'de gergeklesen isgal ve istilasiyla Yunan Or-
kistmlmi§ ve getin bir bogazla§madan sonra esir edilmistir. Bu dulan'nin bilahare Anadolu'da te§ebbus ettikleri isgal ve istilalar
buyiik kaybm bilangosu sekiz piySde alayi, elii top ve yetmis. ma- arasinda higbir fark mevcud degildir. HukukT bakimdan mutlak
kinali tijfektir. Fakatasil felaket bu kuwetlerin esareti degil, ariik olan bu keyfiyeti, aralanndaki zaman farki bertaraf edemez. Zira
onlerinde higbir mania bulunmayan ingilizlerin Musul Uzerlne ha- her ikisi de Miitareke'nin akdinden sonra cereyan etmistir. Bu hu-
109
rekata devam etmeleriydi. susta iki-iig giiri ile iki-iig senenin hukuken higbir fark) yoktur .

30 Ekim 1918'de resmen mutareke akdedilmis oimasina rag- Bu sQretle Mutareke ahkamina ve devletler hukuku kaidele-
men ingilizler, 31 Ekim gi'inu ileri harekata devam etimislerdir.
Kendilerine mutareke akdedildigi ve buna gore birliklerin oldukla-
n yerde katmalan iazirn geldiQi bildirildiQi halde bunu kaale alma-
yarak ileri harekala devam ettiler. Besjnci Tiimen Kumandani'ntn 109 - Harb-i UmQml'de Irak Cephesi'nde cereyan eden asketf harekat

bu husustaki resm? teblkjine higbir ehemmiyet atfetmiyerek, 1 Ka- hakkirida okuyucuyu sikacak tafsilattan ve dipnotlar gbstermekten ictinab ettik.

sim 1918'de Hamam-i Ali'ye girdiler. Burada Musul'u i§gal ede- Bu hususta tafsilat almak ve Musul'un «ne surette l§gal ve istilaya maruz kaldigi-

ceklerini ve Turkler'in bes mil daha kuzeye gekilmelerini ihtar ni» tesbit etmek Isteyenlere su kaynaklan tavslye ederiz; SVJ. IARCHERE - Bu-

Bu dururnun Harpte Turk Harbi Mehmed Nihad). - istanbul 1928, C: - General

ederek ileri yuruyu§e devam ettiler. milietlerarasi yiik (Ter. II

harb kaidelerirte aykin oldugu meydandadir. Fakat bizim igin asil

Sir Charles V. IF. TOWNSHEND - Irak Seferim - istanbul 1337 - Dr. Zfys Gfl-

ehemmiyetti olan nokta bunun, Musul'un «M sa k- Mill T»ye i 1

GEM - Kurmay Albay Dadaylt Halld Bey - C: I, istanbul 1954, C: II, istanbul

1956 - Irak Raporu (Irak Harekat-i Askeriyesindeki Hai'iyyat ve Mes'uliyetin

dahil addedilmesini temin eden bir keyfiyet olmasidir. Zira hatirla-
Tesblt ve Tayini Maksadiyle tesekkiil etmis, olan Hey'et-i Tahkikiyenin Hiilasa-i
nacagi uzere Misak-i MilIT 30 Ekim 1918imzalanan tarihirtde
Tetkikatmi Muhtevi olup 27 Haziran 1917 tarihli Times Gazetesinden terciime
«M o n d r o s JWutarekenames i»nin akdi esnasinda
edilmi§tir) istanbul 1333 - CSwid Pa§a - Irak Seteri ve Ittihat HiikQmeti'nin Ha-
ordumuzun fiilenrnjlundugu yerteri hudud kabul etmekteydi. Bu-
yalat ve Cehalat-i Siyas'iyesi - istanbul 1334 - 1941 yilmda C«vad Abbas ile
na gore, Mutareke aninda kuwetlerimizln Gayyare'de bulunduk-
General Ali ihsan SaE>is arasinda Turk Matbuatinda cereyan eden ve birgok
Ian yerii ve yabanci kaynaklarla sabrt oldu^undan Musul, Misak-i
muharririn de katildigi munakasalar - General All Ihssn SABl'S - Harp Hatira-
MiliTyedatiildir. - Wfeim OREM'in
larim - C: II Ail ihsan Pa§a'ya dair Diinya Gazetesinde ya-
ymladigi Eski HStiralar Serlsinin Musul'a terras eden kisimlan - Sya Arlf Si-

REL - Bir Emrivaki iie ingilizler Musul'u Nasil Aldtlar - Yakm Tarihimiz Mecmu-
107 - Dr. GdfiEM - a.g.e., sh. 44 asi - C. I, sh. 9 ve miit ilh...

108 - Dr." G0SEM - a.g.e., sh. 45

136 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

rine mugayir bir surette 3 Kasim'da muharebesiz olarak Musul'a B. - MUSUL'UN KAYBEDiU§iNDE SiYASt SAFHA
giren ve 15 Kasim'da burasmm Turk Kuwetleri tarafmdan tahliye-

sine binbirtehdid altinda gergeklestirmis bulunan ingilizler, sade- a) Lozan Konferansi'nda:

ce durum ihdas etmis bulunuyorlardi. Bu itibarla, mes'ele-
fiilT bir
Turkiye'nin guney hududlannin gizilmesi dolayisiyla ortaya
nin artik sulhmasasmda hallinden ba§ka gare kalrnamis oluyor-
gikmis. bulunan «M u s u M e s' e e s i» Lozan Konferansi'-
1 I

du. Ne yazik ki, Musul; sulh masasmda da kurtarilamayarak bu

nin, uzerinde.en getin munakasa ve miicSdeleler cereyan eden
aziz vatan pargasmin halS devam eden esarei ve felaketlere su- -mes elesi olmu§tur^ Zira bu Konferans'in tek basma bir tarafini
;

ruklenmesine sebep olunmustur. te§kil eden Turkiye igin hayal! bir ehemmiyeti haiz olan Musul ,

Musul' un Lozan Sulh Konferanst'nda kurtanlmayisjndaki ha- miizakerelere ve hatta buiiin muttefiklerine nazim ve hakim olan
yati setrelmek maksadiyla sonradan menkQb vaziyete gelen Altin- ingiltere igin de gerek zengin «P e t r o ka y. n a k la r i» ve I

ci Ordu Kumandani All Ihsan IPa§a'ya karsj gesitli hiicumlar ce- gerekse «H n d s t a. n i Y o u| n u n em n y e.t i» baki-
i I i

mindan ele gegirilmesl goktan zarurT addedilmis. olan stratejik ye

reyan etmistir. Halbuki takib ettigimiz askerT harekat gostermistir
ikiisSdTehemmiyeti haiz bir bolge idi, Hatta denilebilir ki, ingilte-
ki, All ihsan Pasa, Dicle Grubu'nun esaretine ragmen, Mutareke
re'nin Birinci Cihan Harbi'ne katilmasinin belli basji amillerinden
akdinden en az ug gun kadar sonrasina deQin Musul'u Turk haki-
biri de Musul dahil olmak uzere biitun Irak havalisine sahip oi-
miyetinde tutabilmistir. Bununla beraber «D i c I e 6 r u b u»-
mak hususundaki canhiras arzusuydu. Bu yuzdendir ki, 30 Ekim
nun esSretinden dogan mes'uliyet vesilesiyle Ali Ihsan Pasa ve 1918'de imzalanah «M o n d r o s Mutarekenames ;
i»,

O'nun Erkan-i Harp Reisi Dadayli Halld Bey arasinda munakas>- tarafiari askerT harekati durdurarai( bulunduklan yerde durmaga

iar cereyan etmistir. Fakat bu munaka§alardan once de M. Ke- mecbur kildigi halde, Ingilizler o anda henijz ele gegirememis, ol-
110
mal Pasa'mn Nutku' nda Halld Bey'intanzim eylediQi bir rapo- duklari Musul'a karsj ileri harekata devam ederek, burasmm 3 Ka-
sim 1918'de i§galini gergekle§tirmisler ve bu suretle devletler hu~
ra istinaden Ali ihsans Pasa'ya hucumlar yeralmis. bulunmaktay- 1 1

kukunun aldkali kaidelerini gignemekten gekinmemisjerdir 3

di. Hakikatte asil ehemmiyeili olan nokta «D i c I e Grub u»-
.

nun esaretinde Ismail Halkki Bey' in mi, yoksa Ali Ihsan Pasa'-
111 - Musul Vilayetimizin ingilizler tarafindan Mutarekenamenin akdin-
nin mi mes'ul oldugu keyfiyetinden ziyade, Mondros MutaTekena- den sonra i§gale maruz kaldigi biitUn kaynaklarm ittlfaki ile sabittlr. (Bkz: Ino-
-
mesi'nin akdi aninda elimizde bulunan Musul' un, Misak-i Minimi- nu'niin Hatiralan - Lozan Kismi - UlusGazetesi 21 Eylul 1 968 taribii niJsha
General All ifosan SABJS - a.g,e. C. V., Ankara, 1951, sh. 7 - Dr. Ziya GOGEWl
ze dShil oldugu kat'T bir askerT ve tariht hakikat olarak oitada du-
- Dadayli Halid Akmansu'nim Hatiralan - a.g.e. sh. 45 ve mut. - Kirmizi Kitap
rurken, Lozan'da neden kurtanlamadi§i rnes'elesi idi. SJmdi bi-
sh. 123 - Gotthard jMMtike - Turk inkilabi Tarihi Kronolojisi - C; I, Istanbul
raz da Musul'un Lozan'da hangi §artlar altinda ve ne sQretle mil--
1939, sh. 22 - M. LARCHERE - Biiyiik Harbte Turk Harbl (Elflehmet Wited Ter-

dSfaa edildigi ve ne gibi takiik hatalanna kurban giderek kaybe- cumesi) - C: II, istanbul 1928, sh. 30? Ilh,.'.)

' Bilhassa en son olarak kaydettigimiz M. Urchere'nin esorj bir ecnebi ka-
dildiglni tafsil edelim. / .

lemeninden sikmis biiaraf bir eser oldugu halde: «Bu kol, 1 Tesrinisanl 1918'de

Hamam-i harbe nihayet veren Mondros Miitareken&mosi'nin

Ali'ye varinca hal-i

imza edilip dilnden beri mer'i oidu^unu ogrenmis ve maahaza «Muttefikler,

110- Bkz:l Pasa - Nutuk - Ankara 1927, sh. 407 ve mut. kendi emniyetleri Icin nukSt-i sevkuloeysTyi isgal ederler» cumlesine istinaden
yuruyuse devam eylemi§ti. Binaenaleyh, ingilizler 4 Te§rinisani 1918'de Wlu-

sul'u isgal eylemi§]erdi.» (sh. 309) demektedir.

138 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?
KADiR MISIROGLU 139

Turkiye ise, «Mondros Miitarekenames i»nu i

hususT mahiyette
Gergekten bu mes'eleyi once ingilizler'le
imzasi anmda elinde olan topraklan vazgegilmez «asgarT 13
birtakim goriisme ve pazarhklarla halletmeye kalkismisV . Hal-
va t a n » sayan «M i s a k - 1 M i 1 1 T» muvacehesinde Musul'u
buki biitiin Diinya efkar-i umamiyesi ingilizler'in Musul'u sirf pet-
tabi? hakki telakki ediyordu. Gergekten Mill! MucSdelenin baslica etmek istemediklerini gok bir surette bili-
roICin hatiri igin terk iyi

hedefini te§ki! eden «M i s a k - 1 M i 1 1 T» ancak en asgarT hakla- yordu. Musul sekenesi arasinda ingiliz kani ?a§iyan tek birfert bi-

rimizi ifade etmekteydi. Zafer miiyesser oiduguna gore bu asgarT le rnevcud olmadigina ve burasmin tarihte bir gun bile
ingiliz ha-

haklardan dahi fedakarlikta bulunmayi Turk milli vicdaninin asla kimiyetinde bulunmadigina gore iktisadT istismardan baska bir
tecviz etmemesinden daha tabiT ne oiabilirdi? Fakat Turkiye siya- manS ve maksad tasimayan ingiliz talebinin gormemesi
tasvip

s? ricali igin bilhassa Musul Mes'elesi'nde getin bir mukavemet gok normaldi. Zira artik harpten bikmis. olan Diinya efkar-i umu-
ve rnuhalefetle karsjlanaca^iru tahmin etmek giig de^ildi. ihtimal rniyesinin sirf ingiliz menfaaii igin sulhun gecikmesine infial duy-

bunun igin oiacak ki Dr. Riza Nur'un doQrusu inanilmasi imkSn- mamasi imkansizdi. Mes'eleyi Indny'nun halletmek istedi^i tarz-
da hususT goriismelere dokmek, Dunya effkfir-i umGmiyesinin in-
siz beyanina gore, daha Lozan'a gitmeden kendilerine «Musui
giltere aleyhine ve binnetice Turkiye lehine tezahiiru melhuz olan
'
i?
igimi ttiq u§m§msiym» i
-
denilmisjtir. Eger docjruysa Lozan'a bu
aksiilamelinden mahrum kalmak defnekti, Gergekten bu mes'ele-
telkin ve -daha dog>u tsibiri ile soylemek gerekirse- emrin tesi-
ninalenen miizakereye konulmasindan sonra Diinya umQ- efkar-i
riyle giden InftriO Musul'u gerektigi sekilde miidSfaa etmemi§tir.
miyesinin bu alSka ve aksiilameli derhal ortaya gikmi§sa da lehte-
L
I

—__ ki di^er birgok unsur gibi bu da degeriendiri!ememi§tir. Lord

Bu durum Lozan'daki ingillz basmurahhasi Lord Gurzon tarafindan bile
CaOKom'un hayat ve mucadeleierini, O'nun hususT evrakmi da tet-
mkaredllmemi§ ancal<, bu gayr-l megrQ hareket, su tarzda bir mugalata ile rnii-

dafaaedilmistir:
kik ederek gayet mufassal bir surette yazmis, bulunan Eari of Ro-

nMusul'un MiJtareke'den sonra isjgal edilmij olmasi mes'elesine gelince: lialdshay, bu kanaatimizi teyiden §u bilgiyi vermektedir:
ismet Pa§a'nin dalma Mondros Mutarekenamesi'nin hukumsuzlii§unu ve her «lngilfi(gre Ba§v@Essii Umitslzllfle y®k!a§ti§s bir ancilsi GOr-

seyin Mudanya Mutareken&mesi'nden basjamasi lazim geldiQini ileri siirerken, zim'-a Y®%i$t§i< bir mekbi|rta §5yl® 4iym;
bugiin p Miitarekeye dayanarak, ingiltere'nin Musul'u i§gal etmesinden bahset- '

sfmai® roiiJ'ysifSsik ©Wiu^uri

mesi gariptir. MiitSreka haberi gelmeden 1.11.1918'de Brltanya Ordulan Mu- ;@S®ii'@ baki?scsls ©Jwsa, Tiirtd©r'ira Mosul'u bw
sul'a 13 kilometre mesafede Idi. Ayin ugiincfe sehre girdiler. Turk Kumandam, amSagnraiTsgiSsin nmuhtenmsidSr. Heir
irsitofs sTrBewzuiii yapip
Mutareke hiikiimlerini 4 Tesrlnisani'den ewel ogrenemedi ve Dokuz'da bosalt-
halUkfirda bimdan data $ey
tetiis bir oSarniig. Zira fou takdir-
ma emrini aldi. Hem Mut&reke sartlannin sulh hukCimleri ile ne miinasebeii
var? MCitareka'den sonra askertharekatta bulunulmayan harb yoktur..» (Bkz: Lo-
©}i ®^ ^irssi ve b&iun
zan Zabiilan - 1 . Takim, I. C. 1. Kltapta yer alan 23 Ocak 1923 tarihli Birinci Ko- iqln mlM r®M8Kli§tmM m
misyonunun Miizakere Zapti.)

Bu sozferle gergegJn nasil tahrif odildigini anlatmak icin yukanda zirkedi-

len kaynaklara sathT bir nazar atfetmek bile kaiiidir. Mutareke akdine ragmen as- 113 - Bkz: inSnu'nun Hatiralan - Lozan lOsmi - 12 Eyliil 1953 terihll
kerT harekata devam olnnduguna dalr ba§ka mtsallerln dp mevcud bulunduQu Ulus Gazetesi - Or. !?iza Mlmr - a.g.e., sh. 1019 - Lqrd GURZON'un yukanda
yolundaki itirazin cevabi da su olmaliydi: SfiirnSsAI, misSI olmazl.. Ama bunu bahsi ge9sn 23 Ocak 1923 tarihli celsedeki beyanati.
inonii'mii soyleyecekti?!.. 114 - Earl of HOSmDSHAY - The life of Lord Giirzon - T. Ill, London
112 - Of, Rtza MUR - Hayatve Hatiratim - C: III, istanbul 1968 sh. 982. 1920, p. 332. -
 140 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROGLU 141

Bunun akabinde §ahst goriis, teatisi igin Bonar, GUrzon'u zaaflarini gosteriyordu. Fakat Hey'etimizde bu gibi kimselerin in-
Paris'e davet eder.Buna isaYetle yazdi^i bir mektupta Giirzon giliz muhtag oldugu istihbar§Si saQiamaga memur ca-
Hey'eti'nin
soyle der:
suslar oldugunu farkedecek dirayeite bir fert yolctu ki, islerin ig
«BcnnaB"'o foiir kavga gQrdltd koparmaktanaa, Musui, Bo-
yuzij anlasilabilsin. Yoksa Toirviki Hasan Pa§a mantigryia, y^ni
§&zlsr v® istembuf u tertojip* terfiaincp bir §eyden we foatta
heir § eyeJemi v&Kgegmeye geh heveall fouMum...» m .
teoahiil-i Srifane sOretiyle
maneviyatini sarsacak yanh§
bu casuslara
vermek de mijmkundur. Esa-
bilgi
ingiliz Murahhaslannin

Musul gibi Turkiye Igin stratejik, be§er?ve iktisadT ehemmiye-

116
sen Musul Mes'elesinde ingilizlerin nefislerinden emin olmadikla-
ti son derece buyuk oian bir vatan pargasinm, gerek Lozan'da
nni gosteren bir husus da onlarm daha hususT gorusmeler esna-
ve gerekse Lozan'dan sonraki safhalarda ciddiyet, azim ve dira-
sinda bazt tavizlere yana§malandir. Bunlar da yine Hey'etimizde
yetle rniidafaa edilernedigi inkari gayr-i kabil bir keyfiyettir. Halbu-
miisavir sifatmi hSiz bir kimsenin anlayi§sizligina kurban gitmi§-
ktMusul iJst-Gste on yil devam eden harblerin sonunda madden 119
tir Ne tuhaftir ki, bu tavizlerin dahi kopanlamadigina hayifla-
.

harap bir hale gelen Turkiye' nin yaralanni sarmaga medSr olabi-
nan D&\ Riza Nur, LorcS Gureora'un hususT bir gdrusmede kendi-
lecek yegane imkandr. Fakat hemen Have etmek gerekir ki, boyle
sine Musul'dan vazgegmek gartiyla Fransizlar'in elindeki «S u r i

bir imkanin ziyainda bonis kadar Turk Murahhas Hey'eti'ne d&-

y e»yi alip vermeyi teklif etfcigi halde, anlasilmaz bir mantikla bu
hil soziimona mu§avir sifatmi haiz kimselerin de dahli goktur. 120
tavizi reddettigini tafsilStiyia nakletmekten hicab duymamakta-
Bunlann pek gogu kendilerine verilmis, olan vazifeleri ifa ederek
dsr.
Murahhaslara yardimcf olacaklan yerde117 Lozan'a dolmus bulu-
i

nan «i n g z Ente i I
j a n s
i S e r v s i» mensuplan ile
1 1 i i

«...NISi«!crin getirdiQi erkekler do gok. Erkekler imliyaz istiyorlar. Ezcumla

Musul petrolleri uzerinde imtiyaz dalaveralarma girisjnislerdi. Musul patrolferini. Megorse. bu adainlar hep ingiliz istihbaratinin memurlan
§iiphesfz petrol sjrketierinin adamtanymis. gibi gorunerek bizimki- imis. Sonradan anliyoruz. Bir tanesi de dedekffl imi§. Ilk goriigte anladim. Herif

lerle imtiyaz pazar!i§ina kalkisan bu ingiliz casuslan, Hey'etimi- bana riisvet teklif etti. Kovdum. Bunun hlkayesinin nihayetini sonra anlataca-
§im. MUharf'in bize getirip takdim ettiQi adamlann diger bir tanesi Ssfiy® adin-
zin mes'eleye bakis kesfe menrturdular 118 An-
larzini ve niyetlerini .

da bir GeldanV. En miihim petrol ticarethlinesi tarafindan geliyorrnug. Bir dalave-

cak bu gibi hareketlere tevessui etrneleri ayni zamanda kendi
raci serseri. Cdama bir Bira'ktirmis. Bir da gravat. Geri yol-
kutu sigara yolluyor.
ladim. Baktim halt supheii bunu da kovdum. Simdi bu adam Paris'te. Turk Tica-
115 - a.y.
ret Odasi'na reis yapmislar. Bir safer hatta Paris'ta benim tufunlerirni satmak Is-
116 -
«... Fakat ismet Lozan'da Musul igin daimS bans «Canim, gel §unu
tedi. Ben de istedim. Fakat cesSret edemedim.
birakalim da, sulh yapahm» der, beni zorlardt. Bon «Olmaz, butiin mukavemet-
\ iste Mtad'in getirdiQi §eylar, kadmdan erkekten hep boyle geyler. Kendiai
leri yapahm» derdim. «Canim sonra Boca ederiz, sQlhiJ kacirmz. Verelim» derdi.
Boca, Onun tabiridir... - a.g.e. sh. S82).
(Bkz: Dr. Riz® HUB de imtiyaz almak, zengln olrnak pe§inde. HuiSsa kari getiriyor, imtiyaz avcisrge-
tiriyor..,« (Bkz: De. Rixa Nur a.g.e. sh. 998).
inonu'niin hatiralannm Ulus Gazetesi'nde 24 Temmuz 1S68 - 26 Ekim
1SS8tarihleri arasinda yayinlanan Lozan Kismi'ni inceleyenler, Musul Mes'elesi- Bu NitatJ, kondisl gibi diisman emellerinin kbr bir aletl olan Pi'8«s Saba-
ne tahsis edllen hatiralarm kemlyyet ve keyfiyetce •tsMMn'in uxv.r\ zaman hususT k^tipliginde bulunmus olan WSharf. If3®§sis5 Sell-
kifSyeisizligini takdirde giic-
liik cekmezler. ger'dir.

1 17 - «...Hasili bizlm istihbarat ve nesriyat teskil&tindan habba-l vfihlde istt-

«Bu esnfeda Loxan'a birtakim insanlar da geldilor. Buniar muhtelif Ingiliz

fade edemedim. Ingilizler'ln isiihbSrat bilrolan tse mukemmel cali§iyorlardi.» petrol gruplari ajani olarak da geldiler. Bu tioSret evleri pek zepgin vo miihim
(Dr. Hiza NUR - a.g.e., sh. 1002) irnisf. Her biri milyonlarinin sitedeki nulu2iarindan.,Kabirie , deki ingiliz nSxirlann-
18 - Bu hususta inSnK'nun yukanda zikri gecen hatiralan meskflt ise ds
1 d«n, bunlann ijcunun, beslnin ksndilerinden oldugundan dem vuruyorlar. HattS
iklnci Murahhas sifatmi hSiz bulunan Or. Riza'nin verdigi sayfalar dolusu mis&l bu petrol igi loin tCutS'l-smsre'cle elimize esir du§mus olan Qtriani Ts«ms»
ve malumattan e^sagiys. aidtQimiz blrkac satir, Turk Murahhas Hey'etinde mijsa- t-jeiud do galdi. Buiilan bize hep Mftad Sesad getiriyor. Bunlar diyorlar ki, Mu-

vlr sifatiylavazife almis bulunanlardan bazilaiinm ne kadar sans? menfaat teml- sui petrollerinin imtiyazini bize verin, biz Musul'u size vsrdirtiriz, Alfi §©yl istadi-
ni pesinde ko§tuklarini anlarnaya kifayet eder sanirtz: gimiz zaman bu. RusJom adli bir Geldarff ds bu ajanlardan biri,..» (Dy. Hoxa
;\lyr - a.g.e., sh. 1035).
142 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? KADiR MISIROGLU 143

fay-
Musul mes'elesinin Turkiye iehine halline higbir sCirette «...Asii Vikont mes'eiesinjn su ciheti hakkinda konusurken
dasi dokunmak ihtimall olmayan «h u s u s g 6 r ij s m e e r»deni
I
bana bir iki one suriil-
sual sordu. Musul Mes'elesi'nin Lozan'da
bir netlce gikmaymca Lord Gurzm ilk defa olarak 23 Ocak 1923 mesinden ve buna gok ehemmiyet verilmesinden dolayi ba-
fazla

tarihinde akdedilen birinci komisyonun ictimainda mes'eleye ale- na esef etti. Bu noktayi yanhs anlamis. Musul Mes'elesi soyle cik-
niyet verdi. Zira artikTurk Hey'etinin zaaflanni ve bu mes'eleye ti. Kendisinin de anlayacaQi- gibi, Sevr-Muahedesi'nin bir tekrari

bakis ta'rzini tamamiyle ogrenmis, Konferans'a hakim

olmus ve ve onun yerine konulan bu Muahedede Turkiye'nin Asya ve Avru-
Lord GOr- pa hududlarim tesbit etmemiz l§zimdi. Tiirkiye'nin Avrupa'da,
nefsine lam bir Itlmat gelmis bulunuyordu. Gergekten
ve Trakya hududunu gizmemiz icap ettigi gibi, Asya' da da Suriye
mn da bu mes'eleyi alenT gorusmelerle halletmeyi kerhen
yapti- ve Mezopotamya hududlartni tesbit etmerniz de iazimdi. Bu se-
mecbGren kabul ettigini sonradan inglliz Parlamentosu'nda
bepten Asya' da Irak'm kuzey ve Tiirkiye'nin giiney hududu tayin
gi uzun ve teferruatlt konusmada ifade etmistir:
mes'elesinin de MuShede'deyeralmasi icabetmeWeydi.
Biz miizakereye baslamak iizereyken, Turkiye Birinci Murah-
hasi, benden mes'elenin zapta gegirilmemesini ve kendisiyle hu-
Bir gun ingi-
119 - ....JngilizlerilQhusQsTgorusmelerdeepeyterakkioldu. susT pazarlik etmemi istedi. Ben buna gok memnun oldum. Zira
Hududu ciz-
bulunduiar. Ellerinde haritalan vardi.
lizler bizo geldiler. Yeni tekllfte
mes'eleye ve bilhassa petrol isine verilen ehemmiyetten nefret
mislerdi «iste» dedller. Musul'un homencik sjmMnden, hududundan geciyor
ve Siiloymaniye Sancagi'ni tamamiyle bize birakiyorlardi.
Bu, biiyiik bir seydi. ediyordum ve Musul Mes'elesini Lozan'a getirmek, DOnya naza-
«Suleymani- nnda bu mes'eleye dair aSakayi artiracakti. TQrk Basmurahhasi
Demek Musul'u almak Icin umlt arayordu. Bizim musavif Tevfik
oralara gidllemez bile. Ba-
ye'den tie cikar: Buralan dagliktir. Musul olrnaymca He yapilan pazariiklann bir netice verrnemesi ve O'nun, kanaatle-
degilim. Goruyorum, Ismside
$a bela otur» dedi. Ben oralan bllmem, asker do rimin zapta gegmesini istemesi uzerine, son care olarak Muatie-
bunlari O'ndan soruyor (Bkz: Dr. Riza MUR - a.g.e., sh 1030).
kandtrdi. Boyle olsay- de'ye dahil edece^imiz seyi halletmek igin bu mevzuu agik ola-
«...Tovflk «Suleymaniyo'den ne cikar?» sozii lie beni
da ban alsaydik. ikl yil sonra bunu da alamayarak Isms*
Siileymaniye'yi
bii- rak muzSkereye koyduk. Muzakere ba§ladil<tan sonra da Kraliyet
di
tun Musul'u terkettb. (BkzNDr. tea HUB - a.g.e. sh. 1031). HukQmeti'nin banaverdigi selahiyeti kullanarak mese'leyi Csmi-
121
yet-i Alwam'a gotiirdum...» .

120 - «... GUWW'lakonuguyorduk, dedim: Baska soya gectlrn. Yine ora-

Ben yine O'na bir diiziya «M u s u b> diyordum, O da
odasmda deg-
ya gelelim...
Bunlari biliyorum. Giirziori'ur) teklifi ciddidir. Ve biz istersek Suriye hakkin-
soyliiyor. Nihayet pek gulerek yamma geldi ve
yavas bir ses-
negt dolasjyor,
da gayet gizli bir miszakere ve bize yardim da yaparlar. Bununla da bizim gaye-
ila

lo' «Musul, Musul... Ne

yapacaksmizV Bumunuzun dibinde Suriye vav. Oau aim!
lerimize ermek miimkundur. Bununla beraber «Bu adam pek zekT ve teoriibeli
Bir darbe kafidio dedi. Bu da beni
50k koyiflendirdi. Demek bana 50k smniyet
bir diplomatic Belki bizim arazi i§gali peginde olup olmadigimizi anlamak isii-
muhlm Bes yillik ten iclnde dostluk ettikterl
yor» diye aktima geidi. Bu dusiince ile §u diplomatga cevabi verdim ki, hem 6y-
seyi soyliiyor.
nasi! etmis. Boyle bir
Surlyssi'ni almamizi teklif
ve hala aziz v© samimi dostuz dedikleri Fransizlar'in le bir sondalamaya kar§i rnenfl oevap, hem de inglltere'y9 <i hath hOIQs cak-
i!

Buna hayret eimedim. Zaten mutarake iptidasinda Misir'da Ikon bilir- maktir: «Blzim yer almaya, bunun igin kan ve para dbkfneye hiybir arzumuz yok-
edlyor.
dim ingilizler Suriyeliler'den komiteler yapmislar; miisettah teskttat viieada ge- tur. Ancak sizinle dost olmak ve sarrtirniyetimizi rnaddeten Isbai: etmek igin Suri-

Suriye'dcn del'etmek istiyorlardi. BUtfln son DOral

isyantan ye'yi Fransizlardan aliriz, siza veririz.»
tlrmWer. Fransizlar'i
tertibldir. QunkiS bu mes'ete HindMan mos'elesldir. larlh bu Keyflnden oyi© 3iildii kt, gormeliydi. O'nun bu sirnm bugiine kadar sakla-
hep Ingilizlsr'ln
- Fransiz Akdeniz rekabeti, kolonl va- dim. §imd! bu hatiratim olan kagidazarurttevdi adiyorum.
baptaiasihtlr. Birbucuk asirdir siiren inglliz
Suriya'ye girme3i ingilizlarin bteimte Bir muddet sonra izin istedim. Yina goriismek arzusu gosterdi. Aynldik»
kaloti var. Niteklm Napolyon'un Misir'a ve
olmug ve nihayet Fransizlar (Bkz: Or. Risa NUR - a.g.e., sh. 1034-1035).
beraber Fransizlar aleyhine harb etmesini mucip 121 - Lord GUrzoil'un, ingiliz Parlamentosu'nda Lazan Wliixakereleri hak-
buralardan tardedilmistordir.Napotyan Surlye'den sonra Hindistan's gitmek is-
kinda iki konusmasi vardir. Bunlarm birincisi muzakerelarin inkitaa ugramasm-
Hindistan'in tehlikcde olrnast
tiyordu. Suriye'de Fransiz bulunmasi, ingilizlsrco dan sonra, iklncisi tse muahedo metnini tasdik! esnasindadir. ingiliz Parlamen-
imkaru yoktur kl ingilizler Fransizlar'i Suriye'de
demektir. Ben iste soyluyoru'm. tosu'nun Lordlar Kamarasi'ndakl miizakerelere aid zabitlardan aynsn nakledll-
biraksintar. Bir gun nasil olsa terkedeceklerdir. mi§ olan bu satirlar, inkitadan sonraki konugmasmdan ahnmigtir.
144 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADIR MISIR06LU 145

Ronaldshay de gegen eserinde «Topfanti agilmi§tir, imzasini diledigirniz sulh

Bu rnes'eleyi Earl of zlkri ile tanzimini ar-
zu elti^imiz mes'eleler arasinda en muhimlerinden biri de Tiirki-
§6yie aniatmaktadir:
ye'nin Asya'daki cenup hududlandir. Yani Irak ve Suriye
«,..Binaenaleyh Giiraori, kendi davasini Avrupa'mn mijtala- hududla-
asina arzetrnek Igin dogacak bir firsati sabirla bekledi. Ocak ayi n...Bu mes'eienin Koriferans'm ag)li§indan bir hafta sonra yani
sonlarma doQru Turk Murahhasi IsmeS P5a§a, ihtiyatlan ziyade 27.11.1922'de muzakereye konmasi kararlastinlmistir. Ismet Ps-

cesaretleGCteon'un arayipda buiamadtQi bufirsati verince, GOr- fa, 26.11.1922 ak§ami bana bu mes'eienin alenT muzakerelerin-
den vaz gegilmesini ve hususT gorij§melerJe hallini leWif etti. Ka-
mn bunu cantilik ve dramatik bir tesirle kavradi. bmei Pa§a, bu
bul ettim. Ancak hususT g6r0§melerde bir
firsati verdiginden dolayi celse hitamindan ewel gok pisman oi- anlasrnaya vanlamadi.
122 Turkler taleplerinde israr Ben de reddimi teyide mecbur
mu§ olmalidir...» demektedir. ettiler.

Aslinda sirf Turkiye ve ingiltere'yi alakadar eden bu mes'ele kaldim. Mes'eienin umQmT toplantida
tekrar munaka§a edilmesi
123 fikrini km&t Pa$ a hazretlerine teklif
igin muttefiklerinin de destecjini saglayan lord GOneon, yukan- ettim. Bundan Fransa ve ital-

23 Ocak 1923 tarlWI Birinci Komis-

ya hey'etlerini de haberdar ettim. Bu sOretle mes'eienin
da arzedilmis oldugu (izere umumi
toplantida btitGn devletler nazarmda, Diinya
yon'un celsesinde ilk defa olarak bu rnes'eleyi alenflestirmek Lize- kar§isinda ortaya
konmasim istedim. Onun igin bu sabah topiandik. Turkler'in nok-
re dedi kl:
ta-inazarmi dinledikten sonra cevap vermek hakkini
muhafaza
ediyorum. S6z fssmeS Pa§a'nindir!...» 124
122 - Ear! of Ronalilsfctiay - a.g.e. sh. 333. .

123 - ingilizlerin oteden beri miittefiklerl Fransizlar'la aralannda biiytik Bu sOretle kOrsiiye davet edilen hom, Musul Mes'elesi'nin
bir ihtllafmevcud olduguna ve bu ihtilafm Suriye ve Irak havalisindeki talepleri- aramizdaki husQs? gorusmeierde aldigi sekli tafsil
ingilizler'le
et-
nin catisrnasmdan dogduguna ewelce temas elmistik. Hatirlanacagt iizere, bu tlkten sonra Musul' un Turkiye'ye birakilmasi
Fransizlar bidayotten beri inglltere'ye karsi Tiirkiya'yi tuian
lazim geldigini anla-
ihtilaf sebebiyledir ki
tan bu liizumun siyasi, cografi; askerT, taribT
bir siyaset takib etmekieydiler. Gerek Fransiz matbuaii ve gerekse Fransiz siya»
irk?, ve ikiisM se-
si mahfillerindekl hava buydu. Hatta-Mtlli Mucadeleyi gerceklestiren kuwetlere,
beplerini dile getiren yirmi iki sahifelik bir muhtira okudu. Mute-
«ICuvay-i M(fl!ya» adini tajrarj da Fransiz inatbuatidir. Bu Fransiz - ingiliz rekabe- hassis elemanlara ewelce haziriattinlmf§ bufunan ve muhtevasi
ii yiizundendir ki, Franklin BouMon'un Ankara'ya kadar gelerek Ankara
itiiaina-
itibariyle de haklanmizi oldukga giizei aksettiren bu mubtiransn
mesi'ni imzalamasi ve canup hududlarmin Suriye havSlisinde bugiinku sekliyle
oldugu oihetle talep
okunu§u esnasinda L«d.GOrOTBi!, birkag defa EnonEi'nun
tesbiti mumkiin olabilmistir. Lozan'da Mis&k-i Milll'ye dahil sozij-
edilrnssi gereken «H a © p» ve «A n t a k y a» istenmediglne gore aramizda cid- nu keserek bazs itiraziar serdetmis, o da bu itirazlara
i
mezkflr
dT bir ihtflaf msvcud olmamasi ve bu yiizden Fransizlar'm ingiliz taleplerjne kar-

si kullanabilimeleri kolaylikla murnkundii. Lozan. Konferansi'nda muz&kero edi-

adecekleri siiphesizdi. Ostelik tSdil edilmig olarak
muhafaza edilecek olan kapi-
Isn ihtilafh mss'ele «kapitulasyonla r»di. Halbuki kapitulSsybnlann ilgasi
tiilgsyonlar dolayisivia Turkiye uzerinde iktlsadi
etmek ve bu sOretle Konfe-
menfaafleri de mevzuiibahs ola-
y&rine, islalu kabul edilseydi, Fronsizlar'i tatmin
cagmdan, bunu sevs seve yapatlardi. Fakat, h&nii, sirf bir
psikolojik degeri h&-
rane'in acilmasindan kisa bir rnuddet sonra ingiliz ernellerini destekler vaziyete \z olmasindan dolayi kapitiMsyonlar Igin «i g a» koyfiyetini
gelmalerini onlemok murnkundii. Zira bu takdirde, Fransizlar'a, kspitiii&syon
I
o dareca inat ve is-
rarla mudafaa etmi§flr ki, Fransizlar bu
mes'elede yardim gordUlcleri ingilizlert
acli ister muhafaza edilsin, isteredilmesin, veriieosk birtakim imtiyazlarm bilaha-
[tfustil mes'elesinde destekiemege
meobur ka(mi§!ard r. Kapitiilasyonlarm ilga-
re kaldinlrnasi stiphesiz Itudud tashihinden cok daha kolay olacakti. §urasi mu-
f

Sim, Loxan'in kazan? - kayip iablosunda musbet bir

hakkalrtir ki, Fransizlar Ortadogu'da rakiplsrl olan ingilizler'in Irak gibi munbit unsur olarak kabul elmekls
baraber, Musul'u almak bahasina bu mavzuda
va pairalu h3.iz bir minflkayi alars.k kendilerinfn corak Suriye topraklannda kal- ^avizler verilebileceglnin vo bu
iavizlorin Musul'la kiyas-i kabil olrnadigmm
m&sryla aralannda hSsil olacak muvfeenesizlikten, onlarin Irak'a hulQI atmega izahtan vfireste cldugunu s&nrnz.
134 - Lozan Zabitlan - Takim, Cild, Kitap'da yor a!an
basladiklan andan itibaren endi§e duymaKtaydilar. Bu yiizdendir ki, Musul pot- |. I. I.
Birinci Komis-
gecmektenso, Turkiye'ye birakilmasmi torcih
yonun 23 Ocak 1923 tarinli celsesirtd© Irad edllsn nutuk.
rolleiinin ingiltsra'nin eline
 KADiR MISIROGLU 147
146 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

serdetmek sftretiyle cevaplar bunun normal oldugunu, ba§ka muharebelerde de Mutarekeye

muhtirada yer alan muknt delilteri
ragmen askerT harekata devam edildigine dair misaller mevc.ud
vermistir. Bu itirazlar sirasinda inonu'nun iieri surdUcjii istitastikle-
oldugunu zikretti Ve dedi ki: «Zannediyorlar ki, Britanya'nin Mu-,
re itiraz eden Lord Guraon, Turk istatistiklerinin, Musul'u asirlar-
sul'u alikoymak istemesi petrol tesiriyledir. Bbyte degildir. Memle-
dan beri idare etmis, bulunan Turkiye' nin asker alma vesair hiz-
ketimin dis politikasiyla ugrasjrken higbir petrol krahyla gorusme-
metler dolayisiyla ortaya giktigmi ve bunlann UmumT Harp'
ten ev-
mulahazasi dim. Bu meyanda Turk Hey'etinden Qg kisinih Londra'ya gidip
vel gerceklesmis. olmasindan dolayi higbir menfaat 126
haberim olmaksizin bazi teklifler yaptiklanni isjttim...» ,

tasimadan tanzim edildigini, inglliz zabit ve memurlannin ise an-

Bundan sonra Misak-i MillTye hticum eden ve bunun mijzake-
cak §ehirlerin civannda dolasarak igertere giremediklerinden iyi
reler igin hukuk? bir mesned te§kil edemeyecegini soyleyen Lord
malQmat toplamadikiarmi ifade etti.
Gurzon, anla§ma olmadigma gore, Cemiyet-i Akva m'a ha-
Kurtlerin asiilarmin «i r a n T» oldugunu iddia eden GUrzon'a
vale edilmesi gerektigini, bu yapildigi takdirde Cemiyet-i Akvam'in
karsi da «A n k o p e d a
s i I
Britannic i
mehaz goste- a»yi
verecegi karari kabul edecegini soyleyerek bu teklife cevap bekle-
burada konu§u-
rerek bunlann «T u r S n i» bir kavim olduklarini, digini bildirdi. foomu, ogleden sonra cevap verecegini bildirmekle
bulunmadiQi-
Fan Turkge'nin, Anadolu Turkgesi'nden higbir farkr celse nihayete erdi. Ogleden sonra saat altida baslayan ikinci cel-
ni, Lord G Steam' un «T u r k» ve
«T ii r k e n» tefriki yapmasi- m sede yeniden miinakasafar cereyan etti. Bu munaka§alarda bo-
nin ilmT bir kiymeti haiz olmadiQmi anlatti. Bundan
sonra tarihtde-
nd tarafindanteklif edilen rey'iam (plebisit) teklifi Lord GOraosita-
lillerzikrederek Musul'un Abbasiler ve Selgukiular'dan beri Turk- rafmdan kabule sayan gortilmedi
12 ''.
Halkin rey verme aii§kanhgi
delilleriyle tafsil ettikten
lerle meskQn ve Turkiye' ye aid oldugunu olmadtgmi, buyiik bir kisminm gogebe bulundugunu, bu hususta
sonra:
bugune kadar Musul Vilayeti'nin ba§ka bir devlete
«Turkiye 126 - intinu, petrol imtiyazi i^in tavassutta bulunmak uzere gelen ajanla-
ingiltere
verilebileceQini higbir zaman goz online getirmemistir. ra kanarak bu mevzuda goriismeler yapmak uzere Londra'ya uc klfilik bir
Irak'dan edemeyen 6u
vaziyet boyle degildir. ingiltere'nin §irndi Musul'un hey'et gondermisti. Tabiatiyla higbir netice side hey'etin faaliyeti-
igin
getirdigi deliller 1915 senesin- ne temas eden Lord Gurzon, «Turkler bana haber vermeden Londra'ya petrol
aynlmaz oldugunu iddia etmesi igin
vermek
imtiyazi icin adam
gbnderdiler. Bu efendiler cabuk dfihdijler. Cunkii
de Mekke §erifJKHuaeylll He muzakere ederken, 1916'da bu ha- benden habersiz yapilamayacagim cabuk oQrendiler. Ve Londra'da muze-
bir i§
mandasma verilmesine razi olurken, nihayet
vatinin Fransiz lerl onlara Insallah ben gezdiririm» diye alay etti. Notasma cevapta [snnet, onla-
bir Kurdistan yapip nn Londra'ya, miizeleri gezmek Qocukga bir?eydi. Bu-
191 9' da §erif Paaa'yi tesvik ederek mustakil igin gittiklerini yazmi5ti.

getirdigji delillerle ayni cins ve tun bu i§lerden hasilr Guraon'a bir alay vesilesi vermekten ibaret olmu§tu...»
Musul'u Irak'dan ayirmak isterken
125 (Of. Rfza HUB - a.g.e. 1038).
ehemmiyette degildir," demi§tir.
127 - Lord Gurzon, Musul'un istikbalini tayin icin halkin reyine muracaat
Inonii'den sonra soz alan Lord Gurzon, Harb-i UmumT
bida-
edilmesini pektabiT olarak kabul edemezdl. Qiinku mahallin Tiirk sekenesinden
yetinden itibaren Araplar'a verdikleri sozlerden bahsederek man- maada Kurtler ve hatta Araplar'in bile kahir bir ekseriyetle Turkiye lehinde rey

dayi,!919«ParisSulhKonferans i»nin kabul etmis oldu- kullanacaklan bircok defalar tezahur etmi; bulunuyordu. Esasen ileride anlattla-

S u h P r o j e s i» ile de teyid edilen ca^i iizere, Irak dahilinde ingiliz idaresine karsi isyanlar baggostermi^ti. O ka-
gunu, binaenaleyh «S e v r I

dar mesela Suleymaniye havSlisi, Lozan Konferansi esnasinda bile §«yh

kl,
manda usultinun neticesi olarak bu baigenin mandater sifatryla
Mohrnud adinda mahalli bir Reisin Idaresinde mustakil bir vazlyette bulunuyor-
Mutareke-
kendilerine birakildigmi soyledi. Muteakiben Musul'un du.
olduQu hususundaki itiraza gegerek Mahalt? halkin her vesile Turkiye lehinde oldugunu gbsteren birgok te-
den sonra isgal edilmis. ile

zahiirattan sadeoe birini, Tanin Gazetesi'nin 21 Muharrem 1335 (18 Tesrinisani

1916) tarihli niishasindan nakleden Siileymsn Nazif merhumun «Firak-i lrak»
125 - a.y.
148 LOZAM ZAFER Mi, HEZiMET Ml? 149
KADiR MISIROGLU

higbir tecrubeleri olmadigindan maksadm anlasjtamayacagini ve

Lord Gflrsm, bu tehdidin arkasmdan Cemiyet-i Akvam Mi-
muhtemelen ve mumanaatla karsilasilacagimi iddia etti. MQteakl-
saki'nin onbirinci maddesini okuyarak tehdidini daha vazih hale
getirdi. Bu madde, harb tehlikesi vukuunda Cemiyet-i
ben de tehdide ka!ki§arak: «Daha blr §ey Have etmek isterim: is. Ak-
bu raddede kalamaz. imdi, Turk Hey'eti'nin hakikaten reddettigi- vam M e c s i'nin toplanmasmi ve
t i
«M s a k» da yazili birta-
i

ni ve reddinde israr eyledigini farzedelim. Yapilacak ne kaliyor? kim tedbirlerin atmmasi igin tesebbuse gegilmesini amirdi. Mad-
Mes'eleyi bu halde birakamam. Bu, Dunya sulhUnii fazlaca tehli- deyi okuduktart sonraTurk Hey'etinin kendisini buna icbar etme-

keye koyar. Matbuatta gordu^um ve aldigim malOmatla biliyo- yecegi temennisini izhar eyledi.

Mu- Miiteakiben soz aian Muttefik murahhaslan da Lord Gur-

rum ki; mes'ele Turk Hey'eti'nin dilegi gibi tasfiye edilmezse,
zon'u teyid eden konusmaiar yaptilar. inonu bir kere daha ce-
sul istikarnetinde Turk askeri tarafindan hareketler yaptlabilir, te-
vap vererek Turkiye'nin Musul'dan vazgegmiyeceQini kat'i bir II-
cavuz vaki olabilir, asker? vasitalarla isiduzene baglamak teseb-
sanla ifade etti. Bunun uzerine higbir anlasma olmadan celse ta-
.

busu yapilabilir, harb zuhur edebilir. Ben burada sulh akdetmek tfl edildi.
igin bulunuyorum. Harp yaprnak dep. Harbe muncer ola-
igin Lozan Konferansi mijzakerelerini inkitaa ugratan §ubat tarih-
cak bir vaziyetin devamina musaade etmek igin decjil! Bu sebep- licelseye kadar geki§me gitgide daha hararetlenerek devam etti.
le e§er hakikaten Turk Hey'eti reddediyor ve reddinde israr edi- Hakikatte Musui mes'elesinde asil yapilacak i§, petrolU ingi-
etmeye kendi Hiikunietim nami- iizler'e terk ederek, araziyi kurtarmal<ti. Gergi ingiiizler, Musui
yor ise, mustakil sOrette hareket
128 Mes'elesiyle petrol yiizunden alakadar olmadiklarmi sQret-i hak-
namecbur olacagirn.» .

dan gorunerek birkag defa alenen beyan etmislerdi. Fakat bunun

do§ru olmadigi ingiliz kaynaklan kadar, vukuatin seyir tarziyle de
adli eserinden alarak dikkatlerinize arzedelim: Bu parga, Irak Caphesinden do-
sabitti. Gergekten Musui Mes'elesiyle petrol yiizunden
ingiiizler
ner* esirlerimizden bir ?avu§la yapilmi§ miilakattan alinmi§tir.
me§gul olmadiklan kanaatini izhar sadedinde o derece mahirane
BASRADA iSLAM TEZ&HQRATI bir rol oynamisjardi ki, buna Turk Murahhas Hey'eti'nin ikinci
129
Sabah yine kelep§aler bileklerimizde oldugu halde iki§or olduk. Va yUrii- mes'ul sahsi Dr. Riza Nur bile inanmak temayuiii gostermi§ti .

mays iktidan otan olmayan hepimiz, Basra'ya dogru ilerlemeye bagladhk. ingili?.- Gergi petrolu peskes gekerek araziyi kurtarmak hususunda
bugiin diger gunlerden fazla bir tekayyiid gosteriyorlardi. Eski muhatizlara
bazi te§ebbiisler yapilmis ve bu arada ewelce zikrediidigi Ozere
ler

refakat eden Hindu Miislumartlari Gorgo va ingiliz neferatiyla tebdll etmi§lerdi.

Londra'ya ug kisilik bir hey'et dahi gonderilmi§ti. Fakat boyle bir.
§shre dahilolurkert me'yQs feryadlar aksetmeye ba§ladi. §ehrin sokakla-
rmdan gagerken bir'Musluman mah§3rl arasinda butundugumuzu samimi bir tesebbus igin o derece geg kahnmisti ki, bundan hasil olan neti-

memnunlyatle gordiik. Ve her aglayarak bagiran, Cenab-i Hak'dan din karde?le- ce Lord GOraora'un istihzalanna maruz kalmaktan ileriye gideme-
rl rnarhamet ediyordu Evlerin damlari iizerino ekmsk, geker, sigara
igin niyaz-i misti.
yaQdinyorlardi. Kadinlar bu havSliyo mahsus otan matem hickinklanyla fory&d
L®?& GOrzon'un Musui Mes'elesi'nde Turk Hey'etine pes
ediyor ve ellerlndeki yiyecsklerl blze, elimizo vermek Igin muhafiziarm iizerleri-
silahsiz tehficurn, gittikgs tezayiid ediyordu. Gorgolar, kala-
dedirtmek igin defaatie tehdidler savurmasina ragmen kendisinin
na atiliyorlardi. Bu
baligi dagitmak igin ahaliyl dlpgikleinaya, itmeye u§ra§tilar. isl&rnlar buna biis- de bu hususta ciddT ve kararli hareket edecek §artlar iginde bu-
biitun munfaii olarak eskisindert daha ^iddetle, etlerindekilerini ©sir dinda§lan- iunmadiQi muhakkakh. Gergekten biitun Avrupa efkfir-i umumiye-
- Dersaadot-1918,
na vermek igin atilmi§lardi.» (Sffiayman k'«Klf - Firak-i Irak
siyle biriikte ingilizlerin de harbden bikmi§ bulundukianni ve ingi-
sh. 58-59).
liz siyasT ricSlinin boyle bir efkar-i umftmiyenin tesiri altinda vazife
128 - Lozan Zabiilan, I. Taktm I. Gild, I. kitapta yer alan mazkur celseye
Sid zabitname.
129 - Df. Riza NUR - a.g.e. sh. 1035.
 ISO KADlR misiroGlu 151
LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?

gormekte oldugu Gton'un yer yer taklbettftl sert tutumu iginde

133
iki teraftn sulh yoiuyla halletmesini, bu olmazsa
za- bir yil
man zaman yumusatmak ihtiyacini hissetmesinden de Cemiyet-i Akvam'a havalesi teklifini ileri surdu.
anlasi'labi-
Earl of Ronaldshay, Lord Giirzon'un
lirdi.
bu kuru sikr tehdidle- Kanaatimizce Musul' un iste bu anda kaybedilmis oldugu ka-
re ragmen iginde bulundugu bul edilmelidir; Qunku Musul Mes'elesinin kaderini
umumT sulhun
§ artlar«n hie de gostermege galistig,
gibt olrnadigini ifsa eden ve tefrik ederek onu yalmz Turkiye ve ingiltere'yi alSka-
ingiliz Basvekili tarafindan kaderinden
ingiliz Bas- en
murahhasina gekilmis §u telgrafla ortaya dar eder bir mes'ele haline getirmek bu mes'eledeki hatalann
koymus bulunmaktadir umOmiyesinin
«Kanaatlenmi tern oSarak bilmene bUyflQO olmustur. Qunku, butun Dunya efkar-i sul-
ra§men muhtemel blr
onlemek igln kanaatimbe hayat! ehemmryeti
ihtilafi he i§tiyak ve Ihtiyaci, Tiirkiye'den daha az degildi. Bu itibarla Mu-
§eyln meveud okJugunu tekrartamam
hmz m sul Mes'elesi umumT suiha man? olacak bir
mes'ele olarak sul-
belki ryi olur. Biriocisi
sudur kl; Mmul igin harbe gitmemeliylz, hun kaderine bafili kalsaydi, taviz vermek ihtimalleri daha biiyuk
Sew MuahQdeoSme- bir kuwetle melhuzdu. Bir kere sulh tahakkuk ve
takarrur ettikten
si nden aria kalam mer'iyeto
sokmak igin TUrktar'le yalnizba- sonra sirf Turkiye ve ingiltere'yi alakadar eder bir mes'ele igin
gunna aavasmayacagiz. Bu noktalar ve hele ingil-
hakkindaki gayret sarfe'cmiyecekleri
dm kat'kJIr ki, onceden kestlrllemeyecek blr sebepfikrfm o fca- Dunya nilletlerinin fazla bir

hade hic- tere gibi Birinci Cihan Harbi galipleri arasinda bir
numarali yeri is-
bir seyln fikriml defiistirebilecegml muhakkakti.
^noetmiyorom. Blnaena- gal eden bir devlete karsi Turkiye'yi tutmayacakian
leyh, bundan baska hi§bir Akvarn son derece
senses hakkinda mes'nliyet kabuJ Hem deCemiyet'-i gibi ingilizlerin
®demem...» 130 .
•

muessir olduklan bir teskilattan Turkiye lehine bir karar

gtkarma-
Bu vesikayi derceden yazar, muteakiben nin imkansizligi aglkardi. Qunkii ingiltere, Cemiyet-i
Akvam'da
ilave ediyor '«Lord
»™n'un harbe girme niyeti de Basvekilininkinden
fazla deQiJ-
belli bash sbz sahiplerlnden biriyken, Turkiye bu teskiiata aza bi-

le degildi.

Bizde hasmin burada agiklanan Musu! Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvam'a hav§lesini kabul ve
ig durumunu dgrenmek icin Tiirk Murahhas
en kugiik blr istihbarat olmadifji hatta tekliften baslayan hatSlar, birbirini kovaladi.
gibi, kendi sirlanmrz. dahi saklaya-
Hey'eti'nin devam eden zaafian ve tehdidler karsismda yilgmligi-
miyorduk. Gergekten Turk Murahhas
Hey'eti ile Ankara arasmdaki olan Miittefikler,
m goren ingilizler ve onlaria a§iz birli^i etmi§
Kostence uzerinden yapil.yordu. Burasi
is tlhbarat
ise, tamamen in-
hep birliWe taarruza gegtiler.
giliz kontrolii altindaydi.
.ChurchHI'ln, hatiratmda Sdefa zaman «y e -
alay ede- Qekismeli gegen Ocak ayi nihayetine gelindigi
rek«bu muhifoesrenio Londra'da her sabah
kahvaKiwnda mis- ni bir sulh projesi» haziriiyarak TUrk Murahhas
zakere murakafasa yaprfdikitan aonra Mu-
serfeesS b«rakaldi^i m » 132 Hey'eti'ne imzalatmaktesebbusunde bulundular. Bu projede
yazmakta oldugu dusuniilurse Hey'etimizin karara baQ-
ne olgUde sir saklava- sul Mes'elesi'nin de Cemiyet-i Akvarn Meclisi'nce bir
brtd.gi kendili3indenanlas.hr.
Kendi sirlann. dOsmana lanaca^i kaydedilmekteydi.
kaptirdtg. ve
dusmanm ahvali hakkinda en kugQk blr malQmat
QsteJik de,
4 Subat'ta giizel hazirlanmi§ bir mizansen ile Turk Hey'eti'ni
elde
edemedigl igindir ki, Gtaom'un blofferine buvenl MuShede projesini imza etmesi igin hep biriikte icb&r
etti-
boyun egen IsmeS Pa-
fa, Musul Mes'elesin 134
bir aralik bu projeyi imzalayarak isjn iginden
i Muahedenin imzalanmasindan itibaren
ier . temet Pafa,

130- 133 - Bu muddet, sonradan dokuz aya indirilmi§tlr.

Early of RONALDSHAY- a.g.e.,sh
134 - Bu heyecanh celsenin tafsilati \g\T\ bkz: Dr. Riza MUR
333 - a.g.e. sh:
131 - a.y.
MISIRQCjLU - Lozan Zafer mi, Hezimel mi? Istanbul 1971,
132 - Bkz: Churchill'ln Hat.ralanrra 1144 ve mirt. Kadir
atfen Ferfdun KANDEfWiR -
aa o
»•«». C:l,sh.245vemut.
sn. 103.
 152 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?
KADiR MISIROGLU .153

13K
gikrnak istedi Fransiz Murahhasi Bompafm alenen ifade etti-
. ingilrz'lermMusul Mes'elesinde Turkiye ile anlasma gergeklesme-
130
Qine gore bu hususta kendilerine irodnli iarafindan soz veril- digi takdirde, harbe tutusamiyacaklan hususunda' Earl of
Ro-
mismis. Riza Nur'un sedfd muhSlefeti ile bu projenin inonii tara- naldshay'in ewelce dercediimis bulunan, ingiliz Basvekilinin
ka-
findan imzalanmasi onlenmistir. Bu yitzdendir ki, Lores GUrzon rar ve niyetini aksettiren ifadesi
bilinmedigine nazaran bonis' nun
sonradan ingiliz Parlarnentosu'nda yaptigi konu§mada bunu ifsa haroien korkmasini makOI addetmek mumkiin
olabilirdi. Fakat
ederek soyle demistir: «Bas murahhas bana Imza selahiyeti oldu- kendisinin temas ve ifade ettigi bu meaaj bile
tek basina O'nu
ikaz ve irs-Sda klMyet edecek bir kuvveti
gunu soyledi. Ayrilma gunumuz belli oldu. Fakat son anda araya haizdi. Bu itibarla, te-
137 mas ettigi bu vesika, korku ve endiselerinin yersizligini gosteren
«k o u t.b r r u h» girdi...»
i Bu kotu run hig suphesiz Dr.
ve kendlnden menkul olmasi itibariyle de manidar olan
Bixa Myr'du. Nitekim bir vesika-
da bu tavsiften kendisinin kastedildigini dir.
130
kabul etrnektedir
SViiiteSkiben istanbul'a geien InonO, burada
Bu sOetle teklif edilen projenin binbir iazyik, oebir ve ricaya da ingiliz siyasT
mOmessili Amiral Bristol' On Lord GOreon'u teyfd eden
femenn?
ragmen imza edilmeyerek reddiyle Konferans inkifaa ugradi. En ve tavsiyelerif ie muhaiap olrnu§tu.
ewel Lord GUrzon saatlerdir hareketini tehir eyledigi trene atliya- istanbul'da fazla kalmayarak Ankara'ya dogru
yola gikan
rak Lozan'i terkeiti. Hey'etimiz de Ankara'ya donlis igin hazirlikla- IndnQ, Eskisehir'de M. Kemal ve Fevd F^a'lara
mul'aki olmus
ra basladi. ve kenditerine rnuzakereler hakkinda lOzumlu izahati
vermistir
MuzSkereler kesilip higbir neticeye vanlmadan Konferans da- Bu sirada Izmir'de «i k t s a d Kongres i»ni agarak
i
orada
gilinca, Turk Murahhas Hey'eti de digerieri gibi Lozan'i rerketti. o gune kadar devam eden beyan ve ifMeierin usIQbunu
degi§ti-
Romanya re,-ek uzun ye teferruath bir konLi§rrsa 140
Gzerinden yurda donen InSilQ, Bukreg'te mahallT ingi- yapmis olan M. Kemal
ile Haylm Naum Efendl arasmda
liz Lord Gfewfdan bir inesaj aldi. Bunda,
Sefareii vasitasiyia cereyan eden gorusmeSer ve
tebelKlr etrneye baslayan «y e n s y a s e t»le aiakali hareket
sulhiin behemahal gergekleseeeginden bahsedilmekls ve In6- i i

ve faailyetier bu eserin blrinci ve ikinci cfldierinde

nil'den sulh igin muzSkereler esnasmda oldugu gibi Ankara'da gerefii kadar
tafsil edilmistir.
da feragat ve fedakarlikla gali§masi istenmekte ve sulh hakkmda-
Eeklsehir'de, Lozan'dan d6nmekte bulunan Ihdnd ile, Anka-
ki urnit ve temennilerini tekrarlamaktaydi 139 .
ra da, karsila§ilmasi msihuz sert muhHefet ve tenkftleri karsiia-
ilk defa faom tarafmdan if§S edilen bu mesaj, Lo.rd Qup- mak hususunda taktlk bakirnindan gorLis birligine vanlrnisti.
Mn'un Konferans' daki fehditkar tavirlarcna ragmen neticeye sulh Gergekteri Murahhas Hsy'eti'nin Ankara'ya van§indan itiba-
yoluyla varrnak hususundaki arzularmi bir kere daha ifade etmek ren serf bir muhSlefei ile
O
karsilasiiacagi anlasilmisti. zaman
ihtiyacint hisseyledigini gosterdigi gibi, basta «Musul Me s'e- Meclis'de «lnc k G r u p» adtyla msvcud ofan bir nevi muha-
i i

I e s i» olmak ijzere halledilememis mes'eleier igin herhangi bir lefet partisi, Lozan'da haklanmizin l^yiki
veghiie miidafaa edile-
surette harbe cesaret edemiyecegini de aksettirmekteydi. medrSI kanaatinde bulunuyorve bilhassa IVlusul Mes'slesi'nde
tS-
vlzkfirdavraniimasini hazmetmiyerek muihis bir asabiyet
izhar
135 - Dr. Risa NUB - a. q.&Mv 1154-1155 odiyordu.
Turkiye BOyuk Miflet Meclisi 21 §ubat 1923'de All
136 - a.y. - Lozan Zabitlan (Inkita Cslsesi) C@- Fmd
137 - Lord Giiraon'un Lordlar Kamarasi'nda gegen, ewelce zikredilmis beso/un riyasetinde akdettigi gizli cesle iie Konferans'da
cere-
konujmasi. yan eden hSdiselerin muz§keresine basladi. ilk oiarak
soz alan
138 - Dr. Rua MUH - a.g.©. sh. 1 158 Inonu, Konferansin seyri hakkinda saatler
siiren uzun bir
139 - Bkz: inSnuniin HStiralan - Lozan Kismi Ulus Gazetesi, 22 Eyliil

1988tarihlinusha. 140 - Bkz: Gazi Pa§a Izmir Yo/lannda - Ankara 1339, sh. 102
vd.
1.54 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi? KADiR MISIROGLU 155

konusma yapti. Muzakerelerin cereyan tarzindan, neden musbet «Biz, M. Kerral Pa§a ile JsmeS Pa§a'dan gereken izShSti
bir olunamayarak inkitaa maruz kaljndigindan
neticeye vasil alip durumu tahlil ile tetkik ettikten sonra, esas itibariyie «i§i har-
geJirerek
uzun uzun bahsettikten sonra sozu Musul Mes'elesi'ne be gitmeden halletmenin bir garesini bulmak» noktasmda. muta-
dedi ki: 143
bik kaldik.»
bulahm de
.

«Biz Musul uzerinde kendllori He bir sCiret-i hal

Kanaatimizce Musul gibi birkag bin yilhk Turk topragi bir va-
dik. Musul Vilayeti'nl derhal i§gai edeiim.
Fakat onlann iktisadtin-
varsa, veya- tan pargasinin ziyainda asil amil, Rauf Bey' in yukanya alinan
ve petrollerden istifade etmek gibi menfaatleri
kisafi
cijmlesinde ifadesini bulan «harbi goxe alamamak* (Harb etme-
hud birtakim unsurlan kendi aleyhterine tahrik edeceklerinden
eri-

hal bulalim dedim. mek sadece goze alamamak) olmu§tur. Filhakika bu

degil,
diseleri varsa, onu tatmin edeiim, bir suret-i
Wiusul sehrini mes'ele harb goze alinabiiseydi, muhakkak ki, boyle bir sey
igin
Onlar da bir sQret-i hal aramislardi. Diyorlardi ki,
tktisadisinden ve petrolun- vakTolmadan Musul'un kurtanlmasi miimkun olacakti. Zira yuka-
muhafaza edeiim. Eger biz menafi-i
de
gibi bize ndan beri yeri geldikge, ge§itli delilleri serdedilmi$ oldugu iizere
den dolayi Musul' u vermiyorsak, herkese verdikleri
bu safhaya Musul de harbi goze alamayacak birdurumda bu-
igin ingilizler'in
bir hisse ayiracaklardi. Umum? celsede
mes'ele gir-

bir cephe oiarak inkita lunduklan, Loire! Gurson'un tehdidlerinin ise sirf bir blof oldugu
misti. En sonunda. Muttefikler mutiehid
141
bizi tehdid ettiler..,» anlasilmis. olsa gerektir. Bu mevzudaki tereddiidun ileride baska
tehdidi ile .

bir nevt tezahiir sekillerinden de bahsedecegiz. §urasini hemen ifade et-

Biiyuk Millet Meciisi ve bllhassa O'nun bunyesinde
muhalefet partisi rolunii oynayan «i k n c G r u p»a mensup i i meliyiz ki, ingiliz Entellijansi gibi her yerde gozij ve kulagi olan
edici bulma-
meb'uslar indnti'nQn verdigi tefenuatli izahati tatmin bir teskilatin Turkiye'nin Musul goze alamamak sOretin-
igin harbi
derhal ve tatminkar ce-
dilar. Kendisine muhtelif sualler sorarak de tezahiir eden bir kararsizlik iginde bulundugundan habersiz ol-
munfika§alar
vaplar almak istediler. Karsjtikli atismalar ve getin masina imkan yoktu.
cereyan Bu miinaka§alar esnasinda Birinci Biiyiik Miljet Mec-
etti. Gergi Lozan Konferansi'nin ba§ansizliga ugramasi halinde
atesTn hatibi Trabzon Meb'usu biiyuk vatansever
merhum
lisi'nin kar§ila§ilacak gugliikler igin «E r k § n - H a r b ye - U m 0-
1 . i i

Humtfm Avni (Ula§) Bey, grup sozculeri tav-

All Spfaii B&v ile miye RiySset i»nce «g o k g z i» kaydiyla bir hareket i I

tekrar tekrar soz alarak InttnU'yu sual yagmuruna

tuttular. 144
riyla plani hazirianmisjti. Fakat bu plan, Musul'un kaybrni onleyecek
Bunlar Muttefiklerce teklif edilmis, bulunan yeni muahede proje-
bir taarruzT mahiyet tasjmasina ragmen higbir zaman kullanilma-
siyle Wiusul Mes'elesindeki tavizkfir tutumu bir tiirJii hazmetmek
yan atil bir ihtiyag gibi bir kenara atilmtstir.
istemiyorlardi. Gergekten Meclis, «M usul'u vermeyiz, gerektr-
ikinci Grup meb'uslariyla M. SCemal, ismet Pfflf a ve taraftarla-
se bu ugurda tekrar harbe gireriz» diy'e heyecan igindeydi.» .

n arasmdaki bu getin m(in§kasa RayJ Bsy'in mutavassrt ve mQte-

bu munakasa
Kizi§an esnasinda Hey'et-i Vekile Reisi Rauf
dil gorQnmekle beraber haddi zatinda ismet Pap ve taraftarlarim
Bey de soz ve iki tarafi yati§tirmak igin gok biiyiik bir gay-
almis.
tutan konu§malanyla girift bir mahiyet alinca Meclis Reisi igi Kursij-
ret sarfetmeye veter dokmeye mecbur
kalrwsti. Onun bu konu§-
sunti i§gSI eden Mi Fu®d C©b®s®y, elinde tuttugu ve mijzakerele-
masimn ruhu kendi ifadesiyle §u idi:
ri idare etmek igin kullandigi gam ofkeyie miinakasacilarm arasina

141 - Bkz: Zabiilardan naklen, M Piuad CESESOY'un Siyasl HStiralan

-
143 - a.y.
istanb,ul 1957, sh. 235.
144 - Bkz: Belgelerle TurkTarihi Dergisi Eylijl 1970tarfhll, 36 numarali
142 - Bkr. FerSdun KANDEMlR - HStiralan vs Soylsmedikleriyle Raul
say i.

Orbay - Istanbul, 19S5, sh. 115

 KADiR MISIROGLU 1.57
156 L02AN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

Bu maddenin birinci fikrasina istinaden Tijrkiye ve ingiltere

145
atmis vy Meclis tarihinde ilk ciefa cereyan eden boyie bir hare- arasmda Musul Mes'elesinin sflret-i muslihanede layinini temin
146
ketle munaka§alar kismen yatismisftr .
zimninda istanbul'da 15 Mayis - 5 Haziran 1924 tarihleri arasmda
Bu sirada muhaliflerin sozcusii mevkiindeki Ali §ukrii bir Konferans daha topianmisur. ingilizlerin mes'eleyi Cemiyet-i
147
Bcy'in feci bir sOikasde kurban gitmesi ikinci Grup'u bamba§- Akvam'a havale hususunda mevcud menfaatleri dolayisiyla sirf
ka mes'elelerle ugra§maga sevketmis, ve bu sdretle ayni Hey'et, maddenin hiikmunu yerine getirmis. olmak igin dahil olduklan bu
altindan kalkamadiklan tenkitlere ragmen vakTdavete uyarak ikin- Konferans' da Musul' la birlikte HakkarT VMyeti'mizin bazi kazaian-
ci defa Lozan'a gitmi§ ve taviz iistune taviz vererek muzSkereleri ni dahi istemege kadar varan yersiz ve mesnedsiz beyanlan yii-
neticelendirip «L o z a n Sulh MuahedenSmes
i»ni
zunden higbir netice e!ds edilememi§ ve bu yuzden mes'elenin,
irriza etrnisti. (Hakikatte kiyamet Hilafet mes'etesinden kopuyor
Cemiyet-i Akvam'a arzini zarOr? krian bir durum hasil olmu§tu. Bu-
fakat ikinci Grup on plandaki Musul Mes'elesini, goruyor ve bun-
giine kadar sirf Latin asilh yeni harflerie okur-yazar olanlar igin
dan habersiz bulunuyordu. Konferansm yeniden toplanmasi M.
higbir kaynakta malumat veriimemi§ olan ve zamaninda «H a -

Kemal'in olmaktan vaz gegerek bu muesseseyi yikma ta-

halife

ahhudunde bulunmasi sayesinde gergeklesmistir. Ancak bunun

lig Konferansi» adiyle y&dedilmis bulunan bu Konferan-
de All §lik- stan da nebze bahsetmok istiyoruz:
bir
igin Meclls'ln yenilenmesi, Meclis'in yenilenmesi igin
Bunun tafsilati iiguncu cild- Kasimpasa'da ©ski «Bahriye Nezaret i»ne aid bina-
rtl Bey'in yok edilmesi gerekiyordu.
de «Hsla1et» bahsincledir). Bu muahedename'nin uguncij madde- da foplani!di§i igin «H a I i g Ko n f e r a n s i» namiyia yadedi-

st Irak ile TQrkfye airasindaki hududun tesbiti rnes'elesinde §u

len bu konferansa ingilizler'in anla§mak niyetiyle gelmedikleri da-

hdkmti vazetmistir: ha ilk. gorusmelerde derha! ortaya gikmi^hr, gergekten bu mes'e-

«T0rklye ile Irak arasihdakJ hudud isbu muifoecSeriaimiiB"- lenin Cemiyet-i AkvSm ivieciisi'noe hallQfaslsnda onlarca sayissz
nln m&vkhl menysSs va<:'are!fe!r8 ititareai $®kuz ay xasfiind® menfaatler bulundugu muhakkaitii. Bu yuzdendir ki, bir taraften

Tilrklye ile BuyOSs Britenya arasinda sdre^-i miugilBhSiniede «sl« «H a g Konferans i»nda netice alsnmasmi imkansizla^ti-
I i

yin editeceWii.'. Tfiyin oltasni miifdldeti zarfinda Iki MO&ms'mR ran anormal teldifler ortaya aiarken, dt^er taraftan da Tijrkiye da-
areaswrida itilafi busQIle g©Bmed,s§B teHseM® ihtilfif, CemiyeJ-i Ate- hilinde Mardin Dagian'ndakl MarunTier'l sil^hlandirmak gibi - bir-

takim - karisikliklar gikarmak yoiuna gitmi§ierdir. §imdi bira?. da

Hsits-a hudud BtSihaz ©lumiaeak feawa "mttmrm Turkiy© ve ilci yiizlu ve samimlyetsiz ingiliz siySsefinrn tipik bir tezahuriine
sshne olan «H a I i g Konferans i»ndan bahsedelim:
iSk olan hS!-i hazsriodlsi teftairsgs isi

is cBara& mi se kiqb'w tare&Sa-i astesnys

»
Halig Konferansi, bu konfsransta mOzakereieri ingiltere Hu-
'

kUmeti namina yurutmeye memur Sir Forei tote riyasetindeki

145 - All FwjiS; CEEESOY - a.g.e. sh. 288
F®Mm bir hey'etie Turkiye namma F@Shl (Okyar) Bey riyasetindeki TQrk
146 - Bu heyecanli celse hakkinda tafsilSt igin bkz: JCANDERfliR!
- a,e.8.sh:11Svemut. ~ All Fuead OISBIESOV - a.g.e, sh: 233 vs miit. - in©- Hey'etiarasmda 18 Mayis - 5 Hasiran 1824 tariftieri arasmda Ka-
Ku'nun HaiirSlan (Lozan Kismi) a.g.t simpasa'daki sjrndi «K u z e y Saha D en z Kuman- i

147 - Tiirk rniiliyetgi ve mukaddesatsilanni mucadelelerinde bir doniim d a n Q i» olarak kullamlan eski «B a h r y e H e z a r e t
I i i i

fta WUR -
noktasi tesWI eden bu fed sQikasd hakkinda tafsilat igtn bkz: Dr.
B n a s »nda cereyan etml§tlr.
i i

a.g.e. sh. 1 171 vd. SCadf? Mmroftki Ali §iifcrii Bey, Istanbul 1978.
158 LOZAN ZAFER Mi, HEZJMET Ml? KADlR MISIR06LU 159

16 Mayis 1924 tarihinde istanbul'a gelen ingiliz Hey'eti, istan- Bey'den sonra soz alan ingiliz Basmurahhasi, kendile-
Fefctoi

but'da Ankara Hiikumeti'nin siyasT mOmessili sifatini haiz olarak rine gosterilen samimi misafirperveriige te§ekkijr ettikten sonra
buiunan Adrian (Adivar) Bey namina Mlcid Bey tarafindan istik-
bu mes'ele hakkinda bir anla§ma hasil olabilecegi hususundaki
bal edilmisjerdir. temennilerini izhar etti. Anlasma olmadigi takdirde mes'elenin
Ingiliz Hey'eti gun ogleden sonra eski Bahriye Nezareti
aynt
«C e m y e ti
- A k v a m»a gidecegini, fakat bu sQretle halli-
i

binasina giderek Turk Basmurahhasi Fetfai Bey'i ziyarei etmi§ ve nin ingiitere igin tabiatiyle saya-i tercih olmadigini soyledi. Halbu-
bu ziyarette mijzakere guniinun tesbiti mes'elesi g6ru§ulmustijr. ki biraz sonra ortaya atacagi asm tektiflerle, biiakis anlasmak ni-
Ayni guniin aksarni Turk Hey'eti Pera Palas otelinde ikamet et- yetinde olmadigini ve bu isjn Cemiyet-i Akvam'a havalesini temin
mekte olan ingiliz Heyetine iade-i ziyarette bulunmus. ve muz§ke- igin pesin bir karar sahibi bulundugunu gosterecektir.
relerin 19 Mayis 1924 Pazartesi giinu baslamasi kararla§tinlmi§tir.
Bundan sonra murahhaslar miitekabil bir sQrette selahiyetnS-
melerini teati ederek ogleden sonra toplanmak iizere celseyi tali!
Blrinci Ictlmd:
etmisjerdir.
Ogleden sonra yeniden gahsmalarina baslayan Konferansta
Musul Mes'elesi' ni halle mernur iki taraf murahhaslan hazir
Turk Hey'et-i Murahhasasi, hud udun Musul 'u Turkiye'ye biraka-
olducju haide kararlasflnlan gun ve yerde muzSkerelere baslanil-
cak tarzda gizilmesi lazim geldigini beyanla, bunun irkT, cografT,
mi§tir: Celseyi agan Turk Basmurahhasi Fefti Bey:
tarihtilh. delillerini serdetmistir. Bilahare soz alan ingiliz Murahha-
«SQret-i muslihanede tesbiii, Lozan Ahidnamesi.ile tehir ve
muzake- si bu mijtalaalara cevap veren bir konu§ma yapmis, iki tarafin id-
ta'lik ediien Turkiye-lrak hududunun tahdidi mes'elesini
HukQ- dia ve talepleri arasinda biiyuk bir mutabakatsizlik oldugu goriil-
reye mernur hey'et-i murahhasa azasiyla musavirierini
miistur. ,

met-i metbuarrn namina kemal-i hurmetle selamlamakla kesb-i §e-

Carsamba gunij ogleden sonra tekrar toplanilmak tizere cel-
ref eylerim. Ewelce Lozan'da ingiliz ve Turk Hey'eti Murahhasa-
seye nihliyet yerilmis. ye muteakiben Turk Ba§murahhasi FeStii
si arasinda uzun muzakerata zemin tegkii etmis, olan ve muzaTce-
Bay tarafindan ingiiiz Hey'eti §erefine bir gay ziyafeti verilmisftr.
resi daha sakin bir devreye tehir edilmek mecbQriyeti tahassiil

eden bu mes'elenin memnuniyetbahs, bir tarzda tasfiyesTne mu-

vaffak olmakligimiz ziyadesiyle §Sy§n-i temennTdir.
Turkiye Cumhuriyeti ile Britanya imparatortuQu arasinda te- 21 Mayis 1924 Carsamba gunii Halig Konferansi'mn ikinci ic-

essus edecek olan miinasebat-i mustakbele bu mes'elenin rapte- timaina basjayan hey'etler,,nokta-i nazarianni dahaziyade muht>
dilecegi dostane sOret-i tesviyeye tabi bulunuyor. ra ieatileri sOretiyie izah etmisjerdir.
Bu konferansda mevzubahs edilecek olan mes'elenin muza- Ogleden ewel felhi Boy, Musul' un, eski Osmanli idSresi za-
keresi ve halli esnasmda hak ve adalet hisierinin hakim olacaQi manindaki vilayet hududlan nazar-i itibare alinmak sOretiyie Turki-
timid-i kaVfsiyle ha§metlO ingiitere Krali Hazretleri tarafindan i'-
ye'ye devri gerekti^ine dair iddla ve talebini ileri surmu§, buna
zam buyrulan hey'et-i murahhasaya beyan-i hosSmedi eder ve mukabfl P@rss Koks, ingiliz nokta-i nazanni aksettiren bir muhti-
konferansin ku§£d edilmis. oldugunu kemaH memnuniyetle be- rayta Musul §ehri de dShil olmak iizere Firat Nehri'nin iki sahilini
14B
ySn ederim.» demistfr. de talep etmigir. Buna yine bir muhtira ile cevap veren Fothl
Bey, Turk Hey'eti'nin nokta-i nazannin ge§itli sebepler muvace-
148 - Aym Tarihi - Ankara I340,"CMII, sh: 171 - 172.
nested© kabui edilmesi lazim geidiginl sjfah? olarak izah etmi§,
 160 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?

buna karsi ingiliz Basmurahhasi'mn hazirlanmak sQretiyle ancak

Cumartesi gunu cevap verebilecegini soylemesi tizerine muzake-
re o gune birakilmistir.

v-.
OglincQ ictfima:

I
Halig Konferansi'nin uguneii ictimai 24 Mayis 1924 tarihinde
ogleden sonra akdedilmi§tir. Bu ictimada Fetlhs Bey'in evvelee
Musul Vilayeti'nin bize birakilmasi lazjm geldigine dair serdetfigi
muknTdeiillere cevap vermes! gereken ingiliz Basmurahhasi, Mu-
4
sul soyledursun, HakkarfVilayetimize bagli olup da o andatama-
men idarerniz altinda bulunah «B e y t u s § e b a b», «Q 6 e- I

!>'- *'«'*/
m e r i k» ve «R e v a n d i z» kasabalannr dahi talep edecek ka-
":"V/-7
.
dar ileri gitmisti. Halbuki Konferans yalntz Musul Vilayeti'nin kime •,.»"'i

Sid olacacjmi tayln igin toplanmis. bulunuyordu. Bu durum ingiliz- \ \<-

lerin istanbul'a
Fethi Bey,
anlasmak
ingiliz
igin gelmediklerinin asjkar birdeliii
Bagmurahhasi' nin nokta-i nazanni teytd
idi.
>*,:*.£•
W /

igin ibraz eyledigi haritada gosterilen yeni hududu kabul etrneml-

ze imkan olmadigrni, mutekabil olarakTOrk Hiikumeti'nin de ken-
dilerine Turkiye' nan nokta-i nazanna gore gizilmis. bir haritayi tev-.
di edecegini bildirmisfir. Bunun uzerine Perse KokS, yenkten mij-
zakereye basjayabilmek vaadedBen haritayi bektediQimi soyle-
igin SiR PERSi KOKS (COCKS)
- Halic Konferansi'nda igiliz Basmurahhasi -
diginden celseye nihayet verilmistir. Fakat ingilizlcr'in sir? anla§-
mayi imkansiz kiimak igin ortaya attiklan bu yeni ve a§in tekUf
Sir Persi Koks (Cooks) - bizlericin - son derecede cSlib-i dikkat bir sah-
uzerine, Konferans yeni bir miizakere giinO ftayin etmeksizin niha- siyettir. ingiliz - ve bilhassa - petrol Islerinde mu-
Entellijansi'nda calisan, §ark
yete ermistir. tehassis belli basli adarnlardan biriydi. Aynen «Lavrena» gibi Arap Memieketle-
Bu suretle birkag gtin ne olacagi belli' olmadan gegiikien rinde eali§t:nlmak uzere husQsi bir sGrette yetistiriimisti.
Gercekten Londra'daki
sonra, ingiliz Hey'et-i Murahhaaasi iie 28 Mayis 1924 Qar§amba casus mektebini bitirdikten sonra sarkiyat tahsil etmis ve tarn bir musfesi ik hiivl-

giinsi ingiliz Sefarethanesi'nde bir ictima daha yapilmisfor.

yetinl iktisab etmisti. O derecede ki Misir'm meghur <-C S m i
- Q i E z h e r
Univsrsitesinde on yildan fazla «P r f e s d t » sifatiyla palismig ve Kur'arw
Yeni anla§ma iimidi beiirmesi uzerine Turk Bagmurahha-
bir
Kerim'i on cild halinde ingilizceye tercijme eimisiir. Birinci
Cihan Harfol'nde
si Fethi 0@y, 29 Mayis'ta, eskf Bahriye Nezdreti blnasmda ingiliz Irak'daki ingiliz kuwetleri emrinde «Siya-sTmiisavir» olarak vazlfa gor-
Hey'et-i Murahhasass'na bir ziyafet vermlgtlr. Bununla beraber miis ve bu bolgenin jeolojik hususiyetlerini incaleyen cesitli eserler rcesretmlgtlf.
bu ziyafette de higbir flkfr teatisinda butunutmamtsjir. §urasi mu- Bu jeolojik arastirrnalarin pstrol etrafindaki calismalan setretmsk loin bag vurul-
hakkaktir bu mu§ bir taktJk oldugu her §iipheden
ki, ingiiizier taktiklerie Turk HGkGmeti ve O'nun rnu- tiirlij beridir. HSsih Sir Persi Kbka, Petrol
rnes'elesinde bizimkilerin kendisiyle asla at oynatamiyacaklan mathi§ bir
rahhaslartnm nabzini yokJamak ve zaman kazanmak maksadlan- oan-
bazdi,
ni fSkib ediyorlardi. Bu yUzdendlr ki, Musul' u garantiye almak
 KADiR MISIROGLU 163
162 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

BHShare ggruieceQI gibi, Musul 'u bize kaybettirmek maksa-

igin Hakkari VMyeti'mizin bazi kisimianni da taleb ediyor ve bu
diyla Tiirkiye dShilinde isyaniar gikaran Ingilizler'e kar§i muteka-
talebin karsilasacagi aksulameli dikkatle takip ediyorlardi.
bil olarak Irak dShilinde bu gibi kipirdanmalari deQerlendirmek ve
Bu siyaset karsisinda mukabele bilmisil olmak iizere Musul'u
onlan yipratmak miimkundu. Bu imkanm mevcud oldugu sunun-
garantiye alm'ak igin B a g d a t Vilayeti'ni taleb etmek hig kimse-
la da Lozan MuShedenamesi'nln iiguncii maddesinin
sabitti ki;
nin aklma gelmemistir. Ostelik boyle miizakerelerle gecen zaman
ugGncii bu gibi hareketlerde bulunmamaga miitekabil ola-
fikrasi,
esnasinda ingilizler'e karsi kullanilabilecek bazi kozlann da mev-
rak yasaklayan bir ifade ile tanzim olunmusUir. ingilizler madde-
cud oldugu muhakkakti. ingilizler'in Irak Hukiimetl'ne karsi teklif nin bu sQretle sarahat tasjmasina ragmen, aradan bir ay bile geg-
ettikleri anlasma metni, henuz Irak Parl§mentosu'ncatasdik
edil-
meden Suleymaniye'yi havadan bombardiman ederek bir yij de-
memis. bulundu^u gibi bu tasdikten imtinS manasina gelen bazi vam eden muhSrebe sonunda buradaki mukavemeti kirmis ve
149
alametler de zuhur etmeye basjamisti . Ayrica Irak dahilinde in-
bdlgeye mutlak sQrette hakim olabilmlsjerdi. Tiirkiye, Lozan Mu-
gilizler'e karsi bazi isyanlar da vaki olmaktaydi. Irak'i ellerine ge- Shedenamesi'nin S§ikSr bir sQrette ihlali demek olan bu hareket
girdiklerigiinden ber! her yerde tatbik edegeldikleri istismaro ha- karsjsinda sSdece kurusiki bir protesto ile iktifa etmi§, muk§bil
reketlerine karsi mahallTseyhlerden mukavemet gbsterenler
mev- olarak ayni taktiklere ba§ vuramamistir, Halbuki ingiltere bu gibi

cud Gercekten daha 1920 yilmda Irak'da biiyuk bir is-

olagelmisti. hareketlere sadece Irak'da degil, Tiirkiye dahilinde de te§ebbiis
150
yan gikmis, ingilizler bu isyani ancak 100.000 kisillk bir kuwetle etmi§tir. Gergekten Mardin Daglan'ndakl «N e s t u r e r»i i I si-

bununla me§gul et-

ve giigliikle bastirabilmi§lerdir. Hatta Lozan Konferansi baslarken lahlandirarak Isyan ettiren ingiltere, Tiirkiye'yi

ingilizleri tard ve teb'ld ederek Suleymaniy e'ye hakim otan mek ve Musul Mes'elesinden alikoymak maksadini takib ediyor-

hav&lide miistakil bir vaziyette bulunmakta ve du. Halbuki Musul Mes'elesi'nin kismen Halig Konferansi ve kis-
leyh Mataud bu
men de Cemiyet-i AkvSm Meclisi'nde mUzakere slrasina rastli-
Ingilizler'e meydan okumaktaydi.
yan bu isyan, Musul 'a sarkmak iginmukemmel bir vesile oldugu
halde, ne yazik ki, bu firsat da kaginlmi§tir. Bu hususta mes'ele-
ye yakThen vaWolan Rnuf Ortav §u izahati vermektedir:
149 - Pariamentosu'nun bu muahedeyi tasdlke laraftar gbziikmeme-
Irak

si karsrainda ate§ piiskuren i((gi!iz

mutbuatinda cikan yazilara bir misal olmak
Mecmuasi'ndan naklen ayin Tarlhi, C: Evet Musul hepimiz igin hayatf bir mes'eledir. Fakat biiyuk bir esefle si-
iizere bkz: 1 Mayis 1924 taritili Near East
«...

53 vd. ze beyan ederlm ki: Musul Mes'eleslnl lehimize halledecek elimizde ne bir hiic-
III, Ankara 1340, sh:
tarafmdan memlekelin yeni basten imar ve ingaasinda Ingilte- cst ve ne bir vesika vardir. lfimad-i diivsll 'yl haiz degiliz. Musul'u Irak'a raptede-
«lrak ahallsl
bbyle acikca ibraz olu- cek tartk olsa olsa siyfisetiir. Maalesef size diyorum ki, gene hiikQmetimiz hada-
re'nin muavenet ve muzahereti arzu olunmadigma dalr
Meclisi'nln Muahede hakkinda set-i omriine binaen Irak'in biitiin hududlannda tedfivir-i muktaziye rrrihazina
nacak bir vaz-u tavra kar§i lakayt kalamaz. Irak
muktedir deglldir. Bu bir hakikattir ki, Ilk defa meydana koymak izdirabini his-
hasimSne ita-yi rey etmesinin Ilk ve en seri bir teslri, Musul Mes'elesine aid
Ingil-

miizakeratm gevsemesinde setiim ve bunu iMraf atmek lazimdir. Knlme, serefime v© biitiin mukaddesaii-
lere ile Tiirklye arasmda vukua gelmek iizere olan
ma yemin ederlm ve sizi temin ederim ki, awel v® &hir milletin hiirriyet v© istik-
goriJleceWir.» (a.g.o. sh: 54).
miizakere- iaiiugrunda sabit kadem buiunuyorum. Bu sifatla ve ayni yemln ile sizi tsmln
Digertaraftan Arap-ingillz anlasmasimn Irak Pariamentosu'nda
ederim ki, HiikQmet hallhaziriyla memleketl, harici tecaviize karsi muhafazaya
si esnasinda Musul Mes'elesi'ne temas eden ve bu
muahadeyi kifSyetsiz goren
ve milel-l mustakile meyfininda ahz-i mevkia muktedir degildir. Bu olhetlsrfn te-
Bagdat Meb'usu Nad B«y*ln sozterlne cevaben HiikQmet ErkSnindan Dlyaie
rnini olsa bugiin tetkikinize vaz' olunan muahede ile kabil olabilecektir.» (Bkz:
su satir-
Meb'usu Cafor Pasa'ntn askerthukumet adina verdigi cevapta yer alan ikdam Gazetesi - 23.4.1340 tarihli nusha).
lar son derece caiib-i dikkat olup, bizim Igln
ne derece ehemmiyetli bir firsatin
150 - «NestCl rTI k» rahip Wsstorius'unfikirlerinden dogmus Hiristiyantblr
i

kaginlmis bulundugunu gostermektedir.

164 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIROSLU 1.65

«ikinci Devrede Edirne Meb'usu olan Cafer Tayyar Pa§a, M. Keral Pasa, bu teklif karsisinda hig tereddiid etmeden
Meclis'e gelip detesrif vazifesine heniiz basladigi gitnlerde, cep- .<?u cevabi veriyor:
helerin lagvi ile kolordu teskilSti yapilmasina karar verildigi igin «Zaten sizi bu isi bu tarzda yapabileceginizi. diisunerek inti-

O'nu da Diyarbekir'e Kolordu Kumandani olarak gonderrnek iste- hab ettim. Rastgele bir kumandanin basarabilecegi bir i§ degii-
yen M. Kerna! Pa§a, yanma davetle, pek ehemmiyetli olan Mu- dir. Bu hususta sizden eminim.»
sul Mes'elesinin hala muallakta oldugunu, ne suretle halledilece-
gi de heniiz malum olmadigt igin Diyarbekir'e fazla kuwet topla-
Cater Tayyar Pafsa bu cevap uzerine:
mak mecburiyeti oidu^unu anlatarak:
«Bu kuwetin basjna itimat ettigimiz kiymetli bir arkadasin git-
«itimadiniza tesekkur ederirn. insallah muvaffak olacagiz.
mesini istiyoruz. Bu sebeple Fera Pa§a (Mare§al) ile de rnuta-
bik kalarak, zat-i alinizi intihab ettim. Kabul ederseniz mennun Yalniz herhangi bir sakatltga meydan vermemek igin, siyasT duru-

olurum.» diyor. ma gore bana hareket zamanini tayin edecek bir i§aret verin, kafi

Ca?er Tayyar Pasa, milletvekilliginin baki kalip kalmayacagi- Pa§am!...» diyor ve bu suretle tarn bir mutabakatla M. KemaJ Pa™
ni sorusu uzerine M. Kemal Pa§a'dan: §a'dan ayrilarak birkag gun sonra Diyarbekir'e geiiyor.
«Evet,zaten kanunu kaldirmiyacagiz. Diger kumandanlar gi- Cafer Tayyair Pafa bunlan anlattiktan sonra derdi ki:
bi milletvekiiliginiz bakT kalacaktir...» cevabim almca:
«Diyarbekir'e gidisimden bir miiddet sonra, hig hesapta ol-
«0 halde muvakkat bir zaman igin Diyarbekir'e gitmeyi ka-
tnayan bir r T m
e s" e e s i» patlak verdi. Van'in gu-
«N e s 1 I

bul ederim.» diye §u teklifte bulunuyor:

mutarekeden
neyinde, dogusuna ve Mardin Vilayeti' nin kuze-
Siirt Vilayeti' nin
«Ancal< bilirsiniz kl; ingilizler Musul Vilayefi'ni
yinden ve dogusundan Irak hududuna kadaiki genis sahada bu-
sonra bir olup bitti ile isgal ettiler. Aym hareketi ben de yapabili-
lunan Nesturfler, Irak ve Musul'daki ingilizlerin tahrikiyle aralari-
rim. Eger bu hareketim, HQkOmetln politikasiria uygun gikarsa,
Musul Vilayeti kazamlmis ve dava halledilmis. olur. Aksi halde, ta- 11a devlet memuru sokmak istemeyerek sadece basjanna buyruk
rihT mes'uliyet benim iizerime yiiklenir. Siz de: «Kumandan, Hu- hareket ederlerken, guniip birinde iki jandarmamizm vurulmasi
kCimetin istegine aykin olarak bu hareketi yapmi§tir. Kendisini Di- ile is bLiyumus ve butun bolge ingilizler' in gizlice verdikleri si-

van-i Harbe verdik, mes'ui edecegiz»dersiniz ve i§i yine politika IShlarla ayaklanmi§ti. Bunun uzerine temizlik harekStina ba§layip,
yolu ile hailedersiniz.» kisa bir zamanda NestQrilerin kamilen hakkindan gelmeye ve
hblgeyi ingilizler' in tesirinden kurtarip niifuzumuz altina almaya
mezhebln Aslen Mara^h olan ffesJorius, 428 yilinda Istanbul'da patrik se-
adidir.
aksulamele so- muvaffak oimustum. i§te bu hareket esnasinda, bana Ankara'-
§ilmi§ti. Mu vazifedeyken yaymaga basladigi fikirleri bijytik bir
bep olmugiur. Mestorius «1 e s s»i reddederek t-tazreM Isa hakkinda lelaml
I i (ian en ufak bir isaret verilmis olsaydi, Musul Vilayetini bir hafia,
goru§lere cok yakm fikirler ileri suriiyordu. Bu yuzd8n 431 ytlinda «E f s s»de nihayet on gun iginde kamilen isg^l debilirdim.»
151
.

toplanan bir konsiil O'nu kufurle iiham etti. Azledilip Antalya'ya surgun edildi.
Buradan dort yil sonra Ubya'ya gonderilerek §esjfli igkemceler alimda oldiirul- ileride gorulecegi bu tizere, Tijrkiye'nin at&letine mukabil, in-
du. Taraftarlari ?iddetle takip edildi. Mallari musadere olundu. Bunlardan
kaca-
niltere bu hususta gitgide o derecede muteaddi bir tavir takinmi§-
bilenler cesjtli iilkelere dagilarak fikirlerini yaymaya gali§mi§lardir. Bir ara
ilirn

ve fende son dsreca ileri gitmi§lsr ve Urfa'da, bir universlte acmi§lardi. Bu uni- tir ki, «H a 5 K o n f e r a n s i»ndan nihayet be§-alti ay sonra
I i

versitenin 489yihnda kapatilmasiyle Gin, Hind ve iran'a dagilmi§lardir. Bu gun «H a k k a r Vilayet i»mize havadan iecSvuz etmeye kadar
i
•

bile Hind ve Gin'de i'15 milyon kadar «N e s 1 rT» vardir. Turkiye'de bunlar bile
ildw giimisjtir.
davlst (!..) kurmak iizere ayaklanmi§iardi. Halbuki o
i

misyonarlerin tahriki ile bir

zaman topraklanmizda yasayan Mestunlerin miktari yuz bini bile bulmuyordu.

Son riersca gori bir lopluluktular. Bugun yurdumuzda bunlardan tek bir ki§i bile 151 - Feridwn tCAMBEMif? - a.g.o. sh: 121 - 122,
mevcud dagildic
 KADiR MISIROGi-U 167
166 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

riauf Qrbay da herhalde Yusuff K@m®l Bsy'den dlnlemis. ol-

Murahhaslan bu sGretle Turk Hey'eti'ni bir hafta kadar
ingiliz
dufju bu mes'eleyi asagi yukari ayni mahiyette olarak izah ettik-
oyaladiklan ve nabiz yoklamasina devam ettikten sonra ingilte-
ten sonra petrolle al§kali ba§ka cfillb-l dikkat vak'a ve te§ebbiis-
re'den beklemekte oldugif talimatin geldigini, 3 Haziran 1924 tari-
ler de zikretmektedir:
hinde Turk Ba§murahhasi Fefifai B@y'e yazili olarak bildirmi§ti.
«...Bir miiddet sonra mevsuk bir kaynaktan aldigim bir habe-
Bunda ewelce serdettikleri ve Turkiye igin dinlenilmesi bile c&iz
re gore, ingiltere'nin meshur petrolctllerlnden Lord hveriford,
olmayan haksiz taleplerini tekrartamakta ve bu hususta israr et-
Biiyukelgiligimize gelerek Yusuf Kemal Bsy'e §u tekiifte buiun-
mek igin kararii olduklanni bildirmekteydiler. Turk Hey'eti de, '
mu§: «Musul mes'eiesi, biz ingilizler igin petrol mes'elesidir. Pet-
mes'elenin Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin hakemligine tevdiinden rol isjni aramtzda halledersek Musul Vilayetini size birakmanih g§-
ba§ka gare kalmadigini soyleyen bu Jngiliz mutalSasina karsj es- resini buluruz.»
ki nokta-i nazanni bir kere daha teyid ve tekrar ederek cevap ver- ingiliz petrol krahnin buYusuS Kemafi Bey, Hariciye
teklifini

mistir. VekSleti'ne bildirmisti. Fakat o sirada HSriciye Vekiii otan ism@t

Bu Konferans sirasinda ingiltere'de «Muhafazakar Pa§a'dan cevap aiamami§ti. Bundan sonra galiba ingiliz petrol-
Pa r 1 1 » i§ basjndan aynlmi§, yerine «i § g i Pa r t i s i» gelmi§ culeri istanbul'a gelerek bu sefer doQrudan dogruya ismefi P®§a

bulunuyordu. Lozan'daemperyalist MuhafazakaY Partisi'nin Hari- ile goru§mu§ler, bir netice alamamisjardi. Sonra bir te§ebbiis da-

ha olmu§, bu defa da araya bir takimlarmin girisjyle biisbiitun is.

ciye Naziri Lore! GiiSraQfB'un sadece Musul'u talep etmesine mu-
153
kabil bu defa ondan daha az emperyalist meyil gostermesi gere- neticesiz kalmi§...» .

ken P a r t s i» Murahhasi Perei K@te Musul'dan ma- «H a I i g K o n f e r a n s i» ingilizlerin yukanda izah edilen ka-
§ g
«l i i

bGlu imk§nsiz teklifieri gikmaza girdi. Miizakereler

yiizunden bir
ada Hakk&ri Vilayetl'mizin de yarisim taleb etmekteydi. Ustelik
bu Parti iarafmdan kuruian HukOmetin hem Reisi, hem de HSrici- on gun kadar inkitaa u^radi. Bu sirada Feflhi Bey, yeni ingiliz teklif-
lerini Ankara'ya bildirmisti. Oradan gelecek cevap beklenmektey-
ye Vekiii olan Mae Dorald, daha muhSiefette iken alenen «Mu-
di. ingilizler tarafindan FeSIha Bey'e son bir mektup daha gonderile-
sul'un Tiirkiye'ye birakilmasi gerektiQini» lf§de etmis, bir kimsey-
rek bunda: «Tarafeyninteklifati, mes'elenin Cemiyet-i Akvam' a ha-
di,
valesini zarurTkilmakta olducjunu, ingiliz Hey'et-i Murahhasasi be-
Bu tezadi dikkate alan YiuisuS SCeimal Tengir§enk bu sirada
yan eder ve tarafinizdan ayni sOrette telakki edilirse itSsiyta zabit-
Londra'da bulunmasindan pilistifade, Mm Donald' i ziy&ret ede-
nfimelerin imzasi igin son bir celse akdini rica ederim.»
154
denil-
rek vadini hatiriatmasim §5yle anlatmaktadir:
mekteydi. Bunun uzerine Ankara' da Hey'et-i Vekile, M, Kemnal Pa-
«0 sirada i|gi Partisi iktidara gelmi§ti. Mac DonaSdl Basvekil
fa' nin riy§seti altmda durumu uzun uzadiya muzSkere ederek Mu-
ve HSriciye Naziri idi. Bu
sene ewel istanbul'a gelmi§ ve
zat, iki
rahhas Hey'etimize yeni birtalimSt gonderdi. Bu t§limat «H a g I i

Tanin Gazetesi yazicisma, «Biz iktidara gelirsek, Musul iWes'elesi- Konferans i»nm «s o n g t m S»i olarak cereyan eden 5 Ha-
i i

ni sizin iehinize halledece§iz» demi§ti. Q gazete yanimda oldugu ziran 1924 Per§embe gunii celsesinde ingilizler'e teblig edlldi. Fa-
156
halde kendisine gittlm. «T0rk Milleti bu vaadinizin tahakkukunu kat cereyan eden getin miinakasalar sonunda her iki tarafin
bekllyor.» dedim. «Evet, vaktiyie boyle bir soz soyiemistim. Fa-
kat kendimi Hatlciye makinesine kaptirdim. Onun birtakim an'a-
152
neleri var. Ben o sozu yapamiyorum.» dedi . 153 - Fsrldun KAMDEMIR - a.g.e., sh: 122- 123.
154 - Ayin Tarlhi: C: lit, Ankara 1340, sh: 76.
\ 155 - Bu karsjlikh miinakagalann tafsilfiti fgin bkz: Ayin Tarihi C. sh:
152 - Yuouf KsnroJ TENGiRfENK - Vatan Hizmetinde - istanbul 1967,
178-181.
168 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Ml? KADiR MISIROGLU 169

da kendi nokta-i nazarlannda israr etmeleri Dzerine anlasma te- misti. Fakat ingilizler'in, bu Konferansa, sirf rnezkQr maddenin
min edilerneyerek mijzakerelere son verildi. emirve icabini yerine getirmis sayilmak igin katildiklart tebeyyijn
Musul Mes'elesi igin 1925 yilinda gikanlmis «T u r k Kirmizi edince (izah edilmis oldugu uzere) higbir netice alinamamis ve
K i t a b i»nda yer alan haritaya bir goz atantar, ingilizler'in
bu yiizden mes'elenin Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin hakemligine
Irak' in kuzey hududlanni bu mes'eleye aid muzaketelerin her saf-
tevdtT mecburiyeti hasil olmustu.
hasinda biraz daha yukartya gikarmak sdretiyle genislettiklerini
Once ingiltere Hiikumeti, Cemiyet-i Akvam Katib-i Umumili-
kolayca gbriirler. Gergekten Ansiklopedia Britannica'mn
gi'ne muracaatla, Musul Mes'elesi'nin mustakbel Ilk toplantinin
1910 yilinda basilan onbirinci tabinda Irak'm kuzey hududlan ni-

hayei Bagdat'tan 60-70 kilometre kuzeyden gegirilmisken,

ruznamesine ahnmasini istemistir. Bu muracaat, «C e m i ye t - i

«M o n d r o s Miitarekenames i»nden sonra bunu

Akvam Misak i»nin onbirinci maddesiyle birlikte 19

300 kilometreye gikarmislardir. Garibi su ki, Lord Gurzon Lozan Agustos 1924 tarihinde Turk Hukijmeti'ne teblig edilmis ve cevap
Konferanst'nda 100 kilometre daha Have ederek Irak hududlanni istenmistir. MezkGr onbirinci madde Cemiyete aza olmayan dev-
Bagdat'tan 400 kilometre daha kuzeyden gegirmis ve bu
teklifini letierin kendilerini alakadar eden bir mes'ele igin cereyan edecek
suretle yapmisti. Halig Konferansi'nda ise Pern GCqGjs ondan da muzakerelere murahhas gbndererek istirak edebileceklerine dair-
baskin cikarak bu 400 kilometre ile de iktifa etmeyip 100 kilomet- di.

re daha ilSvesiyle Irak'm kuzey hududlanni Bagdat'dan 500 kilo- Bu istege Basvekil sifati ile cevap veren inonii, mes'elenin
metre daha yukan vardirmisti. Bu da, ingilizler'in anla§mak niye- Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce muzakeresini esas itibariyle kabul
tinde olmadiklarim ve aldiklan her tSvizle simararak talepierini da- etmis bulunducjumuzu, ancak bunun igin Lozan Muaheden^me-
ha da asinlastirdiklarini gbsterentipik bir misaldir. Gergekten ingi- si'nin mer'iyete girisinden itibaren dokuz
aylik bir muddet geg-
bu mes'eleye Sid muzakerelerin her safhasmda ummadikla-
lizler
mis ve bu muddet zarfinda da «s u r e t - muslihanede* i

n t^vizlere nail olunca, mes'eleyi gitgide daha da gikmaza sok-

tahakkuku derpis edilmis olan bir garenin bulunamamis olmasi
muslardir.
gerektigini, halbuki: henuz Lozan Muahedenamesi'nin tasdik edi-
lerek mer'iyete va'zedildigine dair herhangi bir resmT yazi alinmis

olmadigini bir kayd-i ihtiraz! olarak ileri surmustiir.

Hey'et-i Vekile 3 EyIQI 1924 tarihinde toplanarak Musul
«M u s u I Mes'eles i»nin, Lozan Mueiheden3mesi'nde
«T u r k y e -
I 1 r ak Hududunun Tahdidi» seklinde Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvam Meclisi'ndeki muzakeresine katila-
rak Tiirkiye'yi temsil edecek hey'eti segti. Bu hey'et soyle
if&de olunarak iki tarafga (TUrkiye-ingiltere) dokuz aylik bir miid- tesek-
det zarfinda «S Q r e t - i muslihanede hall i», bu kul etmisti:

mumkun olmadigi takdirde ise Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin ha- Basmurahhas: Fetbi Bey (Qkyar) (TBMM Reisi)
kemliglnetevdii kararla|tinlmis ve bu husus, rnezkQrmuahedena- AskerT Murahhas: lahak Avni Bey (Kurmay Yarbay)
menin ugijncii maddesinde yer almisti. Bu maddenin mes'eleye Musfivir; Mttntr Bey (Hariciye Vekaleti Hukuk Miisaviri).
tercihen ve eweliyetle «s u r e t - m u s h a n © d e» bir ga- i I i Musavir: Satira Bey (Umur-i SjySsiye Umum Mudiiru)
re bulmak esasini vaz'etmis olmasindan dolayidir ki, istanbul'da Katip: Museyin AwJi Bey
«H a gI Konferansi» adiyla anilan konferans tertip edil-
i
Katip; Bmi Tsvflk 8®y
170 LOZAN ZAFER Ml, HEZtMET Ml?
KADlR MISIROSLU 171

Basmurahhas segilisjni muteakip 6nce Bursa'da

Fethi Bey, pek tabifdir. Bu ahaliye, Turkiye Cumhuriyeti' ne iltihak ile yasa-
Istirahatte bulunan M. Kemal Pata'nin
yanina giderek O'nunla fi- •

mak imkani verilmelidir.

kir teatlsinde bulunmus, bilahare de
Ankara'ya giderek Isme* Pa- Arap unsurunun Musul Vilayeti'nde
Biitun ingiliz istatistikleri
§a ile gdrusUp gerekll izahat, vesalk ve talimatlan
almi§tar.
ekalliyet halinde bulundu^unu gostermektedir. Bunun igindir ki,
Eylul'de Is-
6 Eylul 1924'de Ankara'dan ayrilan Feahi Bey, 7 Musul Araplan Faysal'in idaresi altinda ya§amagl arzu etseler bi-
Cemiyet-i Akvam'in mumesslll Mr.
tanbul^ gelmi§, burada le -vaziyet bunun aksinedir- ekseriyet halki bunlan tgkiben ne li-
gorUgmelerde bulunduktan sonra
GayOds (Childs) ile muteaddid san, ne irk itibariyle merbut olmadiklan bir idareye tabi olmaQa
hazirlayip, gerekll
Cemiyet-i Akvam'a takdim edecegi muhtirayi sevketmek, adalete mugayirdir. ingiliz istatistikleri bu sQretle
Eylul'de Cenevre'ye hareket et-
vesaiki temin ve tasnif ederek 10 Turk nokta-i nazarmi takviye etmektedir.
mistir. ingiltere Hukumeti, Musul Vilayeti ahalisinin Irak KralligYna il-

Bey hareketinden ewel «T a n Gazetesi» muna-

Fethi tihak etmeyi arzu ettiglni iddia etmektedir. Gtiya mun&ziQnfih arS-

birine verdl§i beyanatta Turkiye'nin «M u

s u M e s' e e s i» I
I
Emir FayssS'i kral intihab etmek sQretiyle bu arzusunu
zi ahalisi

etra«indakl nokta-i nazarmi §u sQretle hiMsa izhar etmi§, halbuki Suleymaniye Sancagl bu mUnasebetle topla-
etmistir:
eski Musul Vilaye- nan reylere istirak etmedigl gibi, Kerkuk Sancagl ahalisi de Fay-
«Turkiye Cumhuriyeti, Cenevre'de butiin
ti'nln milIT hududumuz dfihillne
avdetini talep edecektir. hgiltere sai'i huEtamdar tanimagl sdret-i kat'iyede reddetmigtir...
araziyi talep etmektedir. ingiltere, nokta-i
nazarmi muda- Lord Gttrzon Lozan'da, Petrsi Kote (Cocks) istanbul'da
de bu
hakk-i fetihden Musul VilSyeti ahalisinin Irak He ittihadi arzu ettiklerini iddia eyle-
faa igin Lozan'da ve Kasimpasa Konferansi'nda
degildir. Qiin- dikleri halde, her ikisi de araya (reylere) mijracaat mes'elesins
bahsetmistir. Bu iddia higbir veghile sayan-ikabul
kuwetleri Musul Vilayetinl i§gal et- muyafakat etmemislerdir. §u halde ahalinin Irak' a iltihaki arzu et-
kU Miitareke esnasmda ingiliz
edilmis. olmasina rag- tikleri iddlasi nasil kabul edilebilir?..
memi§ti. BilShare harekat-i harbiyenin tStil

esnasmda Bab-i AH iizerinde yapilan siya- , Fikrimizce en miinasip gaTe-i h§l a^ya muracaattir. Esasen
men, istanbul'un isgfill

neticesinde ingilizler bu havaliyi i§gal etti. Binaena- Cemiyet-i AkvSm bu tarz-t halli bu kabil ihtilaHann hallinde istimal
sT tazyikler
Hukumeti de bunu anladiQi etmi§tir. Ingilizler'ln delaili arasinda ingiliz Heiriciye NezaYeti tara-
leyh, bu iddia vSrid degildir. ingiltere
ciheti meskQt fmdan tasvip edilen iki proje gorulmektedir. Bunlardan birincisi
igindir ki, Cemiyet-i Akvam'a verdigl muhtirada bu
Hiristiyan NestOnler vasitasiyla Turk-Iran hududu boyunca yeni
gegmi§tir.
bir hiikQmet, bir «etatampon» teskil etmek, ikincisi daghk havSliyi
Musul
ingiltere, Vilayeti'nde Turkler'in zayif bir ekalliyet te§-
i§gSI etmek iein kaabil oldugu kadar §im§le giderek askerT temi-
kil gostermeye calismaktadir. ingiliz zabitani tarafmdan
ettiklerini
bin kisi ola- n§t elde etmek. §unu soyleyebilirim ki, milletlerarasmda sulh, iyi
tanzim edilen istatistikler, Turkler'in mikdanni blrkac
bir askerT hududla temin ediiemez. Etatampon mes'elesine gelin-
rak gostermektedir. Halbuki bu mes'elede
mevzubahs olan yal-
eden Kiirt-
ce, bu tahakkuk ettigi takdirde NestQrller igin pek vahTm olacak-
degildir. Ahalinin ekseriyet-i azimesini
teskil
nizTUrkler
nokta-i na-
tir. NestOriler'ln menfaatl ve devamli bir sulh igin bu kabil sun'T
leri de unutmamahdir. Bu suretle Musul Vilayeti'nin irki

Turkiye vasitalara muracaattan istinkSf edilmelidir.

ettiCji anlasjlir.
zardan, Turkiye'nin, ayni manzarayi irae Cenevre'ye bUyuk bir emniyetle gidiyoruz. DSv^miz agiktir.
Cumhuriyetl'nde Turkler ve Kuriler yan yana yasamaktadir ve iki
Biz halkin reyine murScaat edilmesini istlyoruz. Bir bitaraf? ile ted-
maliktir. Irak Ise, llsani ve medeniyeti
bizlm-
unsurdaayni hukuka kik edilecegine ve Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin kararmm, Mec-
kine asla benzemeyen Araplaria sakindfr. Binaenaleyh, Musul
lls'in yalniz adalstfikrlnden mulhem oldu§unu CihSn'a gosterece-
ecnebT bir irkin hukmO altinda birakmamak
ahalisinin ekseriyetinl §ine kSniyiz.
172 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROGLU 173

Tiirkiye'nin Cemiyet-i Akvam'a duhulti mes'elesi simdiiik

Lord Parmofdah sonra soz alan Turk Murahhasi Fethl
mevzubahis olmayacaktir. Biz sjmdilik munhasiran Musul mes'e- Bey, Lord Parmor' un konusmasinda temas ettigi esasli noktala-
lesiyle me§gul olacagtz. Maamafih Turkiye, Cemiyet-i Akvam'a ra cevap vermek hakkini muhafaza ettigini beyandan sonra Turk

dahil olmayi Lozan'da esas itibariyle kabui etmistir. Binaenaieyh, nokta-i nazarim aksettiren bir muhtirayi okumaga basladi. Bu

ergeg Cemiyet-i Akvam'a girmeyi taiep edecektir.»

156
.
mes'ele etrafinda Turkiye ile ingiltere arasmda mevcud olan go-
ru§ ayriliklanni tebarijz ettirdikten sonra:
Cenevre'ye vasil olan FetSii Bey, muhtelif murahhaslari ziya-
«Eger ortada Musul mukadderati mevzubahis de-
Vilayeti'nin
ret ve iade-yi ziyaretlerini kabul gibi taaliyetlerde bulunduktan
gilse bizi, Cemiyet-i Akvam Lozan Konferan-
Meclisi'ne sevkeden
sorira ilk defa olarak 24 Eylul 1924 tarihinde Cemiyet-i Akvam si'ndan beri devam eden ihtilaf nedir?» dedi. Lozan mfizakereleri-
Meclisi'nin Urnumf toplantisma katilmi§tir. Bu celsede ilk oiarak ne temas ederek mes'elenin otedenberi Musul Vilayeti'nin mu-
soz alan ingiliz Murahhasi Lord Parmor; (ingiliz Adliye Vekili) hal- kadderatim tayin sQretlnde ele atinmis. buiundugunu anlatti. Bu ih-
ledilecek Ihtilafin «M u s u I' u n m u k ad d e r a 1 1» degil «T u r- tilafi hal igin Musul'a gonderilecek bir komisyonun, ahalinin hissi-

yatmi hakkiyle tesbit imkanini bulamayacagini, en iyi garenin p!e-

kiye-lrak hududunun tesbiti m e s' e I e s i»
bisit oldugunu izah etti. Benzer birgok ihtiiaflarda da boyle hare-
oldugunu beyan ettikten sonra:
ket edilmis buiundugunu hatirlatti. Musul' un Turkiye'ye aidtyetini
«Musul, goktanberi Irak' in bir pargasidir. Bu mukadderat, bu-
isbatliyan irkT, tarihT, siyasT ve stratejik sebepleri sayip doktukten
rada mevzubahs olamaz. Bu halledilmi§tir. §imdi bunun hududu- ve bunlari ecrtebTeserlere atifiarla teyTd ettikten sonra konusjmasi-
nu gizmek lazirndir. iste anla§iliyor ki, Turkiye ire aramizda bir ihti- na niiiayet verdi.
laf vardir. Hem de hiisnuniyet uzerine mi'istenid bir ihtilaf. Ben Miiteakiben soz alan Lord Parmor ilk konu§masindaki iddi-
Turk arkadasjanma suiniyet isnad etmiyorum. Eweta bu ihtilaf alan bir kere daha tekrarladiktan sonra yerine oturdu.
Tekrar soz alan Fothi Bey, ihtilafin hudud mes'elesi olarak
hailedilmelidir. Turk muhtirasi Lozan'da Lord Gurzon'un beyana-
ifade edil'mekie esastan aynlmaga imkan olmadigini, zira: «Musul
tmi mevzubahs ediyor (Parmor burada bu pargalan okuyarak)
Mes'elesi, hudud mes'elesidir, hudud mes'elesi de Musul Mes'e-
bu da bizim nokta-i nazanmizi teytd ediyor. §imdi ewela bunu iesidir. Mes'ele §udur: Hudud Musul'un §ima!inden ml, cenubun-
hailetmeli. Ondan sonra da hudud mes'elesinin nasil haliedilece- dan mi gekilecektir?» 1S(3 dedi. Bu konusjmadan sonra celseye ni-
gihakkmda, yani usul hakkmda bir karar ittihaz edilmeli. Rey-i hayet verildi.

am'a gelince, Turk Hey'et-i Murahhasi bu hudud mes'eiesini Cerniyet-i Akvam Meclisi 27 1924 tarihinde Musul
Eylul

Hudud Mes'eiesini gorusjnek igin tekrar toplandf. oiarak Katib-i UrnO-

Ilk
rey-i am ile halledebileceginden bahsediyorlar. mes'elesi
mi'nin bu mes'ele hakkmda hazirlamis oldugu rapor eie alindi.
higbir zatnan rey-i am ile halledilemez. Bu askerT bir mes'eledir.
Bunda alakadarlarca tavzJhl gerekli noktalar bulundugu, Lozan
Fakat ewelce soyledigim ewela ihtilafin mahiyeti hakkmda
gibi
mGzakereierlnde tasrlh oiunduyu uzere Ingiltere'nin Cemiyet-i
bir karar ittihaz etmeiidir. Bunun igin de §unu teklif ederim: Bita- Akvarn Meclisi'nin karannt peginen kabui etmi§ olmasina muka-
rafiardan mute§ekki! bir komisyon tesicil edilsin ve mes'eleyi mU~ bil, Turkiye' nin hu husustakl karar ve niyetini beyan etmemi§ bu-
157
zakere ederek bu hususta bir karar ittihaz etsin.» lundugu ifade olunuyordu. Aynca Cemiyet-i Akvarn'in iki taraftn
teklieriyie bagii olmayarak adilane gorecegi herhangi bir bagka-
hal tarzim tercth edebilmek hususunda da sertoest olrnast isteni
156 - Ayin Tarihi - C: IV, 8h: 135- 137.
yordu.
157 - a.g.e., sh: 138- 139.

158 - a.g.e. sh: 140.

\
174 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?
KADlR MISIROfiLU 175

Fetfoi Bey, mes'eleyl ingiliz Murahhasinin anladigi tarzda.an- Cemiyet-i Akvam Meclisi' nin Musul Mes'elesini tedkik igin
lamadigini, Turkiye igin Cemiyet-i Akvam'in hakemliglne
muraca- teskll ettigi ug kisilik hey'et su kimselerden mutesekkildi:
atin Musul uzerindekl hakimiyetl hakkmdan
feragat manasma te-
Kent Teleki (Eski Macar Basvekili)
plebisitln neticelerini
lakki edilemeyecegini, ancak basvurulacak Afl Wit-sen (Belgikali, Sefir)
kabule hazir olduQunu sOyledi. MUteakiben soz alan italyan mu- . A. Poulis (isvegfi, Albay)
rahhasi; iki teklif ileri siirdii. Bunlar uzerinde Tiirklye'nin hakimiye- Hey'et, 13 Kasim 1924 tarihinde Cenevre'de toplanarak me-
ti taninmis. olan yerlerden gog etmis. olan Ermeniler'in eski yerleri- sai tarzini tayin ve taraflara takdim edilecek bir «s u a
s t e s >> I I i

avdet etmeleri igin Cemiyet-i Akvam'in muzSherette

bulunma- tanzim etmistir. 6nce Londra'yi ziyaret eden hey'et mensuplan,
ne
mes'ele etrafinda olup esasen saded disjydi. Fakat ingiliz resmT makamlannin gdruslerini tesb'rt ve ibraz ettikleri
vesa-
si gibi bir

unutmamak gerekir
Hiristlyanlan mtistakil bir
Turkiye-lrak arasinda bir
ki, Turkiye' nin giineyhududlarmda yasayan iki tedkik ettiler. MUteakiben Turkiye'
ye gelerek 4 Ocak 1925 tari-
devlet olarak ortaya gikarmak ve bunu hinde Ankara' ya vSsil oldular. Ankara'dan da gerekli temaslan
yaptiktan sonra Musul'a hareket
tampon devlet olarak tesis etmenln lii- ettiler. Hey'et mensuplan M. Ke-

bahseden, Ingilizlerdi. Buna nazaran ital- msal Pap ile de bu sirada bulunmakta olduQu Konya'da goruse-
zum vefSidelerinden ilk

sCirmesi, hie? rek gerekli Izahati aldilar. Kendilerine Turkiye tarafindan eski Or-
yan Murahhasinin da bu istikamette bir teklif ileri
eserlydi. Bundan maksad du Miifettlsi QsvM Ps§a murahhas
sifatiyia refakat ediyordu.
supheslz ingiliz telkin ve tesviklerinin
g6zden ka- Hey'et 16 Ocak'ta Bagdat'a vardi. BaQdat ve Musul'da ted-
muzakereyi saded di§t mes'elelere sevkederek esasi
kiklerine basladi. Ancak, ingllizler, bu komisyonun tedkikatmi
girrhaktt. Ayrica, sanki bc-yle ihtilafli bir
mes'ele de mevcutmus gi- ko- *

layca yapmasi igin yardimci olmalan gerekirken, akil ve haySle

bi gosterip sonunda bunlardan feragat
edllmis ve bu suretle bir
gelmedlk Bu suretle FeShi Bey' In vaktiyle Ce-
gilglQkler gikardilar.
fedakarlikta bulunulmus gibi bir tavir alinarak bunu
Musul Mes'e-
miyet-i AkvamMeclisi'nde «ingiliz i§g£ll altindayken Musul'da sa-
lesi uzerinde mukabll feragat ve tavizlere mesned ittihaz etmekti.
lim bir tedkikat yapilamaz» yolundaki rtirazi bir kehanet gibi
eden te-
29-30 Eylul 1924'de toplanti ve muzakerelerlne devam
beyyun etmis oluyordu. Gergekten, mahallT ingiliz idarecileri Kor
Akvam Meclisi, Katib-i UmGmlligin takdim ettigi rapor
Cemiyet-i misyon'da memur ve yardimci olarak vazife goren IfcSaam ve Feft-
mQcibince Musul Mes'elesini tetklk edecek bir komisyonun
teski-
Bifa Bey'leri tevkif etmeye kadar ileri ve ancak Cem>
gitmisler
lini karara baQladi. Varilan bu
karar geregince komisyon bltaraf yet-i Akvam mumessillerinin mudShalelerf sonunda serbest birak-
devletler teb'asindan ug kisjden tesekkill etmek uzere Cemiyet-i mi§lardir.
Bu komisyon alakadar devletlerle
Akvam Meclisi' nee segilecekti. Ayrica ingiliz tahrik ve te§vikleri ile hareket eden bir kisim pa-
gor-
muhabere ederek luzumlu vesaiki tedarik edecek ve liizum rayla tutulmu§ kimseler tedkik hey'etinin beraberindeki Turk Mu-
dUgiJ takdirde mahallen de tahkikat icra edecektl.
Gerek ingiltere rahhas ve memurianna kar§i aleyhte tezShiirat yapmak tesebbu-
komisyona yardimci olarak mUsavirier tayln sunde bulunmuslardir. Fakat birkag kiaiyi gegmeyen bu merrfi te-
ve gerek Turkiye bu
masraflan tarafca odenecekti. zahuratgiianna karsilik yer yer genis halk kftleleri de Turkiye ve
edebileceklerdi. Komisyonun iki

Cemiyet-i Akvam Meclisi' nin bu karan «m e c b u

rT hakem mumessilleri lehinde ingillzlerin man? oimaya galismalarma raQ-

u»n(in kabulu mShiyetlnde olmak uzere atilmis ilk adimdt. men, coskun tezahuratda bulunmuslardir. Tedkik Hey'etinden
us 1

Komisyon' un teskili ile Cenevre'yi terkeden hey'etlmiz 10 K&m TefeEso'nin anlattiQi §u higdise
bunun en iyi misalidir:
Ekim 1924 tarihinde istanbul'a gelm1§tir.
«&©nt, unlformasini giymls olan Owad Pa§® ile birlikte bir
gun Musul'da sokaga gtkmis. Halk, TQrk Kumandanim gdrflnco
176 I.OZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADiR MISIROSLU 177

biiyiik Gsvad Pa§sTnin eiini opmeye ga-

tezahurlerde buiunmus. ingiliz mahallT memurlan ile salim bir tedkikati temin igin yap-
ddvmeye galisjnca Kont i§e mudahale et-
hsmis, ingiltzler halki hklari uzun miicadeleyle gegen giinler zarfinda higbir is goreme-
mis. «Cemiyet-i Akvam azasinin oniinde adam doviilmez» deme- yen hey'et, nihayet binbir miiskilat ile mahallT memurlan yola geti-
1f 9 '

ye mecbur kalmis. Bu kabil hadiseler pek goktur.» . rerek 5 §ubat 1925'de fiilen ise ba§layabildiler. 25 §ubat'da Ker-
Komisyon, Cemiyet-i Akvam Meclisine takdim ettigi raporda kiik'de birlesmeye karar verdikten sonra birbirlerinden ayrilarak
uzun uzadiya tafsil ettikten sonra:
karsjlastigt giiglukleri ayri ayri mmtikalari yardimcilanyla birlikte tarayip mahallt ileri ge-

«Musul'da Komisyon' un vaziyeti giitikge nezaket kesbediyor- lonierin rey, miitalaa ve arzuianni tesbit igin dagildilar. Boytece,

du. Tiirkiye lehincle tezahtlralta buiunmus olan kimsslerin tahl-i herbiri yardimcilan ile birlikte ayri bir ekip ieskif ettiler.

tevkife alindiklanna muttal? olduk. Bizzat komisyon Hey'eti dahi Wirsen, sehrin civarmdaki tedkikatf sevk ve idare etmek iize-
miitsmadi bir nezaret ve tarassut altindaydi. Komisyon' un bulun- re C@v»] Pa|a ve M. M\r$m ile Musul'da ikamet etti.

dugu binanin her iki methalinde de viicuda getirilen polis karakol-
lari aza ve kafiplerin gidip gelmelerini kaydediyor ve derhai mer-
keze telefonla haber veriyordu. Bu §erait Sza-yi muavenesini bu
vaziyet temadT ettlkge mesaisi dahilinde Komisyon azasi bitaraf
surette tahkikat yapilmasmin adem-i imkanina hukmetti. Tiirk ve
Hey'et azalari miimkun oldugu kadar gok kimseyi dinledik-
ten, koy, kasaba ve sehir sSkinleri ve hatta gogmen a§iretlerini da-
hi sonra halkm gergek arzu ve hissiyatini tesbite
ziyaret ettikten
gahsftlar. Bu tesbitierden sonra hacimli bir kitap teskii edecek ka-
dar tafsilath bir rapor tanzim ettiler 162 Bunda Tiirkiye ve ingilte-
.

re'nin iddia ve taleplerinin bir hijlasasi ile bu iddialann isbatinda

ingiliz aza-yi muavenesini bu vaziyet temadi ettikge mesaisine
160 kullandiklan delilierin kuwet ve kiymetini §ahsT mu§Shedeleri ve
basjayamayacagmdan haberdar etii...» demektGdir.
Muteakiben salim bir tedkikatta bulunmak igin ingiliz mahallt
dde ettiklerl vesaik ile miinaka§a ederek nihayet «n e t a y kis- i o
idareoileriyle yapilsn getin miinakasa ve miicadeteleri anlatan ve
mmda vasil oldukian kanaati co^raff, irM, tarihi, iktisadt, strateiilc,
'
slyasTllh...
ingiiizierin akil ve hayale gelmez miimanaatlanni tafsil eden Ko-
Neticeler serlevhah tali kisimlarda bir kere daha tekrar ve hu-
misyon rapomnda:
lasa ederek demislerdir ki:
«Fevkalade Komiser, hgiltere HukQmet ve efkar-i umOmiye-
sinin komisyon azalarmm milliyetleri ve hissiyaM muhiomellerinin
HukukT nolrta-i nazardan, Tiirkiye, kendi hukukundan feragat
herbirinin kararlan uzerine ika-i tesirden hall kalamarms olducju-
etmedikge komisyon munaziiinfih arazinin Turk iilkesinden rna'-
nu feirz ve tahmine imale edilmesinden endi§enaktir. dut teiakki edilmesi icab ettigi fikrindedir.
Reis, gerek kendi, gerek meslekdaslan namma bu ihtarm n§-
Mun§zliinfih araziyi ilhak
etmek igin, Irak, ne hakk-i galibiyet,
beca oldu^uriu derhai bildirmeyi zarftrTtelakki ettiglndert ve bura- nede bukukTmShiyette hakka istinad edemez. Irak, an-
sair higbir
da bir itimad mes'elesinin mevzuubahs oldugundan ve Meclis'in cak manevT m&hiyette olan mfflaleata istinad edebilir. Bu da §6y-
Komisyon azalanni takib edecekleri usGI-i mesafyi iayindeki vasi lo ki: Madem bir «l r a. k D e v e t i» viicQda getirilmistir, onun
I

serbes'tilerini tasdik edersk, tayin eylediginden bahisle, tenki'da- iilkesi,mShiyet itib^rlyie tabi? bir tarzda fnki§#a inusaid olmahdir.
tm ancak huzur-u Meclis'de, ve esnayi kararda alakadar memle- Komisyoin su imuial§at-i hukukjyeye bir siklet vermek igin kert-
ketler mumessilleri tarafindan serdedileceQini ve komisyon mes§- (Jlsiriin.kM derecde bir sel§.hiyeti hate oimadigi fikrindedir.'
Bunia-
isinin safha-yi hSzirassnda i§bu mes'elenin tekrar mevzuubahs ol- nh kiymetini dlgmek Medis® aittir. Binaenaieyb Komisyon bunlan
masjnin net%ic-i vahime tevlid edebilece^ini Have eylerni§- mutalaat-i nihgiyyesinde nazar-i itrbare almayacaktir.» lfe .
161
tir...» demektedir.
102 - Bu uzun ve tafsil&tli raporun tamami igin bkz: Aytn Tarihi, C^V. Nu:
159 - A^FuatJCEBESOV-- Siyasi HaiirSlaf - II. Kasirn, Istanbul ISSOsh: 184, I .', Ankara 1341 sh: 315 ve
, rniit.

ISO - Ayin Tarihi - C. V., sh: 322. s.y.

181 - a.g.s. sh: 326.
178 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

ittihaz ediiecek tarz-i hal, Asya'nin bu kisminda devamli bir

sulhun temini lijzumunu nazar-i itibare almasi lazim geldiQi cay-i
miinakasa degildir. Komisyon bu mutaleanin kiymeti ve sair ava-

mile nazaran buna verilecek kuweti takdir etmeyi selahlyeii hari- JQ

c
cinde addettiQinden, bu ciheti Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne terket- a>
XI
C
meyi muvafik gbrur.
:5
§ayet isbu mutalaat-i siyasiyeyi nazar-i itibare alarak Meclis

munaziiJnfih arazinin Tiirkiye ile Irak arasinda taksimine karar ve-

rirse i§bu taksimden siyas? mahiyette mahzur husQIe gelmez. C

Ne8%«e-i Nilhiiye: s
5.
a)
Sirf mevzubahs oian ahalinin menfaati sahasinda kalarak ko- T3
c
misyon munaziunflh arazinin taksim edilmemesiyle i§bu ahali icin s
azgok bir fayda mevcud oldugu fikrindedir.
S§
Bu mutalaaya binaen biituntahkikat-i fiiliyenin herbirine nis-
w
bT bir kiymet atfettiQlnden Komisyon bilhassa iktlsadi ve cografi a
H-
mahiyette oian delSil-i muhimmenin ve arazinin hey'et-i umQmi- •a
ca

yesl iizerindeki ahalinin ekserlyet itibariyle dermeyan edilen kuyu-

2
dat-i iiiraziye baki kalmak uzere -izhar ettikleri temayiilatin, ser§-
it-i atiye ifa edildikge, Briiksel hatt-i itibarTsi cenubundaki arazinin 1
Irak' a rapti iehinde oldugu fikrindedir.
a) Memieket yirmibes,sene kadar tahmin edilen bir muddet
zarfinda Cemiyet-i Akvam' in fiilt bir «m a n d a»si altinda kalacak- a
a
c
tir.

b) Memleketlerinin idaresi, adSletin icrasi ve mekteplerdeki

mensup memur istemek ve Kurt lisanmin
2
tedrisat igin Kurt irkma
bijtun §uabat-i idariyenin lisan-i resmTsi olmasini tatep etmek hu-
susunda Kurtler tarafindan izhar edilen temenniyat, nazar-i itiba-
re almmalidir.
Eger, Irak ve ingiltere arasindaki halen cSrt d6rt senelik mu- e
ahedenin inkizasinda Cemiyet-i Akvam' in idare teminati verilmez-
se, haikin ekseriyetinin Arap hakimiyetine, Turk hakimiyetini ter-

cih edecegine Komisyon kan'fdir.

Miinaziunfih arazinin Irak'a raptindan muteveilid fevSidin o

zaman gayet vahTm siyas? mehazire tebdil edecegine dahi kanT
180 LOZAN ZAFEH Ml, HEZIMET Ml?

olan Komisyon, bu seraif tahtinda mezkGr arazinin dahilf nizam- ':

namesi vevaziyet-i hariciye-i siyasiyesi Irak'mkirtden kiyas kabul

etmeyecek derecede sabit olan Turkiye'nin hakimiyett altmda ya- W '..'. '"•':
,;
>'':&&
§amaga devam etmesinin daha mufid olacagmi tahmin eder. Ka-
.?'-' ; '-?"* "' :%.. $r
ne olacaksa olsun, Diyale havallsini, iska mes'elesinin
'•

rar halli
/> >-•-' •-'-»'.•; ^ , .•/•....

fe' .. .,.,.. *!
ihtiyaci olan Irak'a birakmak elzemdir.
,. ,

igin

isbu delSile verilecek kiymetin takdirlni komisyon Cemiyet-i

"*
iA
W-M^-'r^ avf'-*' •
*
,
•''*'•

Akvam Meclisi'ne sevk ve havale etmeyi vazife bllmistir. §ayet V :';'

T'
,
;m*^ T , ,1

bu tedkiki miiteakip, Meclis, miinaziunfih arazinin taksiminin adi-

Zap
V cv* !. ,..j>
i

lane olduguna hukmederse, komisyon, Ktigiik hatt-i takribisi-

'^flR***** dk ~*
ni en ziyade tavsiye olarak
mufassal
teklif

bir surette tarif edilmistir.

eder. Bu hat i§bu raporda en
tV '**.
* :
Mt $'Ji04bt
**
-

::-:m^-- '.
«
•Wit. '»i- .

Komisyon, belki tedkiki kendisine havale edilen vazifenin

mevzuuna olmayan velakin memleketin teskini ve ahalisinin
dahil
saadeti iginazamT bir ehemmiyeti haiz bulunan tig mes'ele hak-
kinda Meclis'in nazar-i dikkatini celbetmeden raporu itmam ede-
mez. CEVAD PA§A
Cemiyet-i AkvarrTca sepilen Tahklk Hey'oti ne2dinde
isbu tig mes'ele, hususaM StTyyeden ibSrettir: bulunan Turk
Murahhasve Mii§aviri.
a) SukOneti temin edecek tedabir,
Araziyi taht-i hakimiyetine alacak olan devlet'
b) Ekalliyetlerin ve bilhassa Musliiman olmayan ekallsyetle- memurTninin
rin himayesi,
musaadekar evza ve harekatiyle efkann teskinine sarf-i dikkat et-
c) TedSbir-i ticariyye.
meiidir. Mazideki efal ve harek^t igin de mumkun oldugu kadar
Sumullii bir aff-i umQmT bah§edilmelidir.
a) SOfstaeti temin edecek tedabir. Kendilerini bilhassa §aibedar addeden veya hakikatte §Sibe-
Binnettce butun arazi sahasinda birbirine muhasirri gruplar dar olan bazi eshasin hissedebilecekleri endiseleri
bertaraf et-
vucud bulup inkisaf etti. Birgok kimseler yakm zamanda hakimi- mek uzere Cemiyet-i AkvSm'in birkag sene igin memleket dahiiin-
yeti altina girecekleri devlete karsi kendi vaziyetlerini §Sibed3r de ikamet edecek bir miimessil tSytn edebilmesi belki mucib-i fa-
zannediyoriar veyahut ki, hakikatert vaziyefleri saibsdardir. ide olur.Bu murnessil vazife Itibariyle zararcITde olduklanni ve
Maahaza ahalinin kqmisyon azalariran tarnamiyie bitaraf tab- ezaya ma-ruz kaidiklarmi iddia edenleri dinler ve
gorunu§e naza-
kikat yapmaya cali§tik!annm ve aheak kendi mBstakbel saadsile- ran pek gok ihtilifat! hal ve tesviyeye muhatab
olur.
rini nazar-i ItibaYe aldfklannm tarnamiyle fsrkirta vardikfsn fikrinde-
§unu da zannediyoruz ki, fikirierinden fedakarlik yapamayan.
yb.
 KADiR misiroSlu 183
182 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?

n eski imtiyazStin iade edllebilecegi kendilerine temin edilmesi

bazi e§has minttkayi terketmek isterlerse bunlann amaline yalniz
dahi icab ettigini zikretmek fikrindeyiz. Devlet-i hSkime herhangisi oiur-
sed gekilmemek degl, velakin kendilerine her turlu suhQIet
sa olsun, Asflrilere kendi memurlanni aralannda tayin etmek hak-
ibraz edilmek icab eder.
tarafm- kini taniyarak ve onlardan patrikleri vasttasiyle vergi tarh etmek
Maahaza asabiyetle yapilabilecek ve bilShare failleri

dan kemal-i esefle telakki edilebilecek nabe-mevsim harekatin tc- ile iktifa" ederek bir dereceye kadar mahalli bir muhtariyet temin
rasina sebebiyet vermemek igin hukuk-i hiikumranT hakkmda ve- etmesi iktizS eder.

rilecek karardan itibaren ay murur etmedikge hakk-i hiyar isti-

alti BilGmum Hiristiyanlar ve YezTdiler, hurriyet-i diniyye ve mek-
mali caiz olmamalidir. Bunu takip eden dort sene zarfinda ahali tep ku§Sd edebilmek hususunda temin edilmis. bulunmalidirlar:

her iki tabiiyetten birini ihtiyarda serbest olmalidir. Malik olduklan Ekalliyetlerin tdbl bulunacaklan serajt bizzarur isbu memleke-
emvali nakde tahvil edebilmek igin ihtiyar-i hicret edeceklere ayri- tin pek husustolan
§erSitine tetSbuk etmelidir. Maahaza mahallin-
ca bir sene daha miisaade edilmelidir. AnifulbeySn mtiddetin her- de muessir bir murakebe tesis edilmediQi takdirde ekalliyetler
zamanda kom§u tabiiyeti ihtiyar edecek higbir fert mev-
hangi bir hakkmda taht-i karara almacak mevSd, pek vSh? bir mShiyette ka-
zuubahs be§ sene hitama ermeden araziyi terk etmeye mecbur hr fikrindeyiz.
tutulmalidir.
Cemlyet-i Akvam mumessili verilen teminatin tarz-i tatbikine
ihtiyar-i hicret edecek kimselerin menSfiini, onlari, emvSI-i
mahallinde nezaret etmek igin bile tavzif edilebilir.
gayrimenkullerini sdret-i seri'ada ve bilmecburiye yok bahasina
satmaya icbar etmemek igin bbyle uzun bir muddet teklif etmek
c) TedSbir-5 Tie&%@:
Pek kisa bir muddet her turiu sQistimalata ka-
zarQretini hissettik.
pi agar. Emvallerlne yok pahasma vaz-i yed eylemek isteyen
Munaziunfih hatta -arzettiQimiz veghile-
kom§u!ardan memleketi terkedecek kimselerin gorecekleri iz'a- bir taraftan Turki-

cat ve tazyikat o sGistimallerin en ehvenini bile te§kil etmez:

ye ile Suriye diger taraftan Irak ve iran arasinda bir gegit arazisi-

Cemiyet-i Akvam mCimessili terk-i vatan etmek isteyen esha- dir. Bu arazT uzerinde icrayi hakimiyet edecek devlet her hangisi

sin aditene bir muameleye tabi olmalanna nezaret edebilir ve ihti- olursa olsun kendisine ticM mahregler temini muhakkak elzem-
lafin halli hususunda hakem vazifesini gbrebilir. dir. MQnaziunfih olan hattfi, Tiirkiye'ye iSde edlldigi takdirde
pek
Ssjkardir ki, Irak memleketin me'kQISti hususundaki menSbiden
istifade etmek igin Turkiye ile ikiisad? bir itilaf akdetmekte esasT
bir menfaati hfiiz olacaktir. Bittabii Tfjrkiye dahi boyle bir itilafa

muvafakat etmelidir. Qunkii Bafijdat fazlS-yr

mahsulddta mahall-i
Munaziiinfih arazi min kulli vGcuh Mflsl.Oman bir devletin
revac olacak yegdne mahreg bulunduQundan boyle bir itil§f bin-
taht-i hSkimiyetinde bulunacagmdan betahsis Hiristiyanlann ve
nefs ahalinin ciimle-i menSfiindendir.
ayni zamanda MusevT ve YezidT ekalliyetlerin is'af-i temenniyati
Munaziunfih arazi, Irak'a terk edildrgl takdirde ahaliye, yalniz
igin temin-i himayelerini kSfil tedSbir ittihazi muktazTdir. Devlet-i
Ttirkiye ve Suriye Ile serbestge icrS-yi ticSret edebilmek selShiye-
hSkimiye ekalliyetlerin is'af-i temenniyati igin teklif edilmesi zarurl

tad§t etmek selahiyetimiz dahilinde degildir. Maaha-

ti deg"il, fakat Ttirkiye'nin dahi hudud sehirlerine mahsullerin Mu-
olan serSiti
sul tarikiyle ihraci ve e§yS-yi ma'mQIenin zimninda ke'za tes-
za AsQrflerln harpten ewel resmen degilse bile fiilen halz oldukla- ithali
184 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIR06LU 1.85

hilat verilmelidir, MCinaziunfih hittanin Irak ve Turkiye arasinda Harb-i UmQmi bidayeiinde Bagdat Valiligi de yapmig olan
taksim edildigl takdirde bile bu kabil itilafat akdedilnnelidir. SQIeyman Mazil merhumun Istanbul'da Miitareke esnasinda Is-

Cenevre, 16Temmuz 1925 tanbul' un isgalrni bir nev'i protesto mahiyetinde yaptigi, «P i
ye r
Lot I k o n u s mas i» da naklettigi bir musahedeyi dikkatle-
rinize arz ediyoruz:

Imza Imza
«,..3i;dm eskl hudud-i sevkstims;*:, ^uleymaii .... nm
qizrw§ oidu§u hudud, cenub-i sarkfde Basra VilSyetl Me fam~
Af Wirsen, Konit P. Telokl
yordu. Bu vilayes Harh~i Um&in'fnm dos-duraey aysoa kadar
OevleSifiriiixirj ve Bayra^mmndi,
imza S3asra kurbunda ve §att(Harab safoilsriide Ma'den adh bir
A. Polm 1B4 Arap ®§3reti vardi. Hal-i bedevsyefi® yasjadar. Gesurlardir. QuP
telen, bestelerl ve oralarca pefc makbul sarkilar tanzlm eder-
ler.
Cemiyet-i Akvam'a takdim edilen ve ancak netice kisminin
gok az bir parcasini nakledebildigimiz bu tafsilath rapor, hey'et-i BasraYiiJi sukteynu miltedklp a6ylernmi§ ssarkiterdain birs-

umCimiyesi itibariyle Turkiye iehinde oimakla beraber cesiili tezat-

nl IkJ aerse swei! §am'da dirttedirsi. Hanendder de, sazemde-
larla dolu bir rapordur. Meseia; bu rapotda yer alan su fikra Turki- ler de Arap Me^ideyi okur ve §aiarke« fiepssttlo sesle-
idiier.

rlnde g'unjan Ihfirazlar, gdzlerinde ya§ lar vardi. §arfci; «Emsf

ye'nin Musul iJzerindeki hakk-i tabiisini tescil mahiyetindedir:
Basra!... Enni§f...» dlye togliyor ve 6y(e bifiyordiji.. Ilk par^asa-
«Kukuki aioMa-i naaardara "furkiye keridi hukukutldan fe- .

nin hatirnnda kaian me&ll late:

eSmedi&fe komisyoro murofeiyrifirri! arazlnln Turk Qlke-
ragai'it

sinden ma'dud teldkki edilmesi icafoettigij flkrfndedlr.» «YurO Basra!... Osman lilar buraiardan gld®U, ben
Yuri*!...

Buna ragmen rapor bu esas miJtalaa ile tezad teskil edecek gocujgu §atfa v-M&a gibiylm, gdzOm sisda yuriiyo-
dOfirniig;

bir gok noktalar da ihtiva etmektedir ki, bunlarm basmda Irak'm

rum. YOirO Basra!... YQrUL. Onfar sana getoJezSerse sen onSa-
165
ra yMi-ii ..»
yirmibes sene muddetie ve «m a n d a t e r» sifatiyla Cemiyet-i
t .

Akvam'tn dolayisiyle ingiltere'nin himayesi altma vaz'i tekiifidir.

Bu raporu .eline aiah MilletlerCemiyeii, buna istinaden bir ka-
rar vermek mecburiyetindeydi. Fakat bu karar hukQken nasil bir
Diger bir husus da haik ekseriyetinin serbest reylerirte mura-
vasfi haiz olacakft? Bu rtoktayi tesbit igin Cemiyet-i Ak-zam Mecli-
caat ediidigi takdirde Irak'i tercih etmek ihttmsiilerinin galip oldu-
si raportoru Urnttm, ingiitere Murahhasi Lord Parmor'a Cemiye-
§u hususundaki beySndir. Halbuki boyle bir ihtimal varid olsaydi
tin verecegi karar her ne mahiyette olursa olsun bunu ingiliz Hii-
Turkiye'nin bu ihtilafli mes'ele eie alindtQi gUnden beri ileri stire-
kOmeti'nin kabul edip etmeyecegini sormus, rnusbet cevap
geldigi «h a k n I reylne m u ra c a a t» teklifi ingilizler-
i ai-

ce daima ve kat'iyetle reddolunmazdi. Aksine oiarak Tiirkler'den

misti. Unden
ayni suali Feifai Bey'e sorunca, Fathl Bey, Milletler
Cemiyeti misakinin onbe§inci maddes! gereQfnce kabul edecegi-
maada Kurtlerin ve hatta" Araptar'm kShir ekseriyetlerinin bile TUr-
kiye Iehinde oldugu bir vSkiaydi. Bu hususu teyTd eden yuzlerce
rti bildirdi. Under? ingiliz Murahhasinin «kayitsiz §artsiz kabul efti-
musShededen setdec birisini nakletmekle bu iddiaya'cevap ver- gini, O'nun da boyle kat'T bir eevap vermes! gerektigini» soyleme-
mis olacagimizi zannederiz.
si uzerine Fethi Bey de «m u 1 1 ak ka b u l» cevabini verdi.

- 165 - Siileyman Nazif Hitabe (Piyet Lo81 Hitabesi diye meghurdur)

164 - Aym Tarlhi C: V, sh: 439 - 445.
istanbul 1927, sh: 14.
186 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADIR MISIROGLU 187

Bu durum Turk Hukumeti'nce kabule §Syan gorulmedi. Zira

nln iklnci fikrasi geregince alacagi karar iki taraf Igin de «m e c-
bu ihtilaf Milletler Cemiyeti'ne arzedilifken, orada verilecek kara-
Bu yuzden
burT olmak ISzim gelmektedir» §eklindeydi.
rin kat'T bir meihiyet tasiyacagi kabul edilmis degiidi.
Divan, bu karanni mezkur maddede ihtilSfi, kat'i bir sureite hallet-
Turk Hukumeti'nce Cenevre'ye murahhas olarak bu defa Tevflk
mek maksadini ifade eden lafizlara istinad ettirrni§ti.
Ru§tu (Aras) Bey gonderildi. Bu zat, Cemiyet-i AkvSm Meclisi'- Bu miitalaayi alan Cemiyet-i Akvam Meclisi, Musul'u Irak'a il-
nin bu mes'eleyi ancak misakin onbesinci maddesi geregince
hak eden ve Irak'i da yirmibe§ sene muddetle ingiltere'nin man-
tedkik edecegi yolunda mudafaalarda butundu. Qunku Tahkik dasi altina koyan bir karar verrji. Halbuki her iki taraf da bu ihtil&-
hey'etinin raporunu aldiktan sonra 1925 yili Eyliil ayi basjinda
fi Akvam Meclisi' ne havSle ederken, O'na bu hususta
Cemiyet-i
mes'eleyi goru§rnek igin bir kere daha toplanmis. olan Cemiyet-i
ve mecburT bir karar ittihazi selahiyetini vermemislerdi. Eger
kat'T
AkvaYn Meclisi'nin Fettoi tutumundan «k a t'i
Bey'e karsi bir boyle olsa, ySni kat'i bir selShiyet taninmis. bulunsaydi, yukanda
k a r a r» vermek arzusunda bulundugu anlasiliyordu. Bu yuz- arz edildiQI ijzere, Fethi Bey'e «verilecek karar ne olursa olsun,
den yeni Turk Murahhasi Tevflk Riistu Bey, mezkOr hey'etin ra- kayitsiz ve sartsiz kabul edip etmeyece^ini» sormaya mahal oi-
porunun ancak «i s t § S r T» bir m&hiyeti halz olabilecegini, zira
i
mazdi. Bu noktada, bir §Qphe ve tereddtid eden bu suaJ bi-
ifSds
bu hey'etin bir «h a k e m h e y' e t i» olmadiQmi iddia ile Cemi- le Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin kat'T bir karar ittihaz etmek husu-
yet-i Akvam'm mes'eleyi raporda ileri siirulen tekliflerle baQli ol- sunda selShiyetinin adem-i mevcQdiyetini isbata kSfi bir hukukl
mayarak mudafaa
kararla§tirabilecegini etti. Ayrica bu rapor gibi delildir.

Cemiyet-i Akvam'm verecegi karann da Tiirkiye igin kayitsiz sart- §u husus da tebaruz bu karar, Cemiyet-i Ak-
ettirilmelidir ki,

siz kabQiii icSbettirmedigini anlatti. vSm maddesi mQcibince «i 1 1 f a k a» ittihazi

MisSki'nin besinci i I

Biitun bu itirazlara ragmen Cemiyet-I AkvSm Meclisi, 2 Eylul gereken bir karardi. Halbuki bu esnada mazbata muharrirligini
1925tarihinde«L.ahey Beynelmile! Ad§let Divani»ndan yapan Isveg Hariciye Naziri M. linden «karariir5 al&kadarlsnn re-
iig hususta istisari rey ve miitalaa talebinde bulundu: yi h$ri§ olmak Ozere aSiramasi g©r<akii||i» fikrini ortaya atrnisti.

1) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Lozan MuahedenSmesi'nin Zira misakin besinci maddesi bu gibi mes'eieler igin «i 1 1 f a k»i i

iiguncu maddesi geregince verecegi karann hukuk? mShiyeti ne- kostugundan, Turkiye'nin rey'e istiraki halinde bunu sagla-
§art

dir? Yani bir «h a k e m k a r a r i» mi, yoksa «t a v s y e» mi, i maya imkSn bulunmayacakti. Tabiatiyla bu hareket tarzindan
yoksa sadece bir «t avass u t» mudur? maksadin ne oldugu agikga belliydi. Bu duruma itiraz eden TQrk
2) Boyle bir karar igin «i 1 1 i f a k» §art midir? Yoksa ekseriye- Murahhasi Tewffik Ru§30 Bey, Usiden'e «bu teklifi misakin hangi
tin reyi ka.fi gelir mi? maddesine istinaden yaptigini» sorunca, linden «bunun dd asil
3) iki tarafin mumessilleri bu mes'ele igin basvurulacak rey'e mes'ele gibi halli gerektlr» tarzinda bir mugalata ile cevap vermis-
tir.
katilabilirler mi?
«Lahey Beynelmilel Ad § let Divani»'bu Tahkik hey'etinin pek gok kisimlan itibariyle lehimizde olan
1

sualleri miizakere ederek 21 Kasim I925tarlhinde rey ve mtitaia- raporuna ragmen Musul'u TQrkiye'den ayirarak hala devam
asini tesbit etti. Bu Lozan Mu^hedenamesi'nin
kararia taraflar, eden izdirapli bir esSrete sevkeden Cemiyet-i Akvfim'm, bu hak-

maddesini imza etmekie, bu ihtllSfin mecbur? ve siz karan karsisinda, Murahhas Hey'eti'miz eweia Meclis'i, son-
mezkur ugiincii
kat'i bir surette hallini temin etmek, yani ihtilafli siniriari sOret-i ra da Cenevre'yi terketmisjerdir. Hatta\ Hey'etin Cemiyet-i Akvam
etmek istemisjerdir. Bu yiizdendir ki, Ce- Meclisi' niterkedisi, reyve niyetlerin belli oldugu, fakat karann he-
kafiyede tayin ve tesbit
niiz izharedilmediQi bir esnada vakToldugundan bu karar, giyabi-
miyet-i Akvam'm, Lozan Mu&hedenamesi'nin ugiincii maddesi-
mizda verilmiftir.
 188 I.OZAN ZAFER Ml, Hi -ZiMET Ml?
KADiR MISIROfiLU 189

Bu karari kabul, Turkiye igin beri devam eden

1918 yilmdan
Musul tizerindeki de kabul manasina gelecegi
ingiliz emrivakisini 2 Haziran'da o zaman Irak Harbiye Nazin olan I

cihetle, bunu suret-i kat'iyyede reddeden Turkiye, bu hususta In- §® da haznianan anlasmayi imzalamak iizere Ankara'ya geldi.
166
giltere fie de higbir muzakereye yakla§mamis ve boylece bir se- 6 Haziran sabahi Muahedenin bir yece ewel, gece yansi
ne kadar bir muddet gegmistir. imza edildigi gazetelerde okundu. O sirada Muhalefet Partisi ola-
Musul'un ziyainda, ewelkilere ilaveten, Cemiyet-i Akvam rak bulunan «T e r a k k p e r v e r
i F r k a» bu muahedenin
i

187
Meclisi'ndekitutumumuzda mevcud olan hatalan soylece sirala- tasdikine istirak etmedi .

mak mumkundur: Musul'un haia devam eden vatancudaligma nihaT hukuk?

1 - Fetthi Bey' in Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce verilecek ka-
mesned, iste bu muShede olmustur. Turk-Irak hududunu bugun
ve sartsiz olarak kabul edecegini» beyan etmesi,
rari «kayitsiz hSIa devam eden §ekliyle tesbit eden ve Musul petrollerinden
2 - Lahey «B e y n e m e Da mI i A d a e t D i-
I I i \ I
Turkiye'ye yirmibes. sene miiddetle ve o da kagit uzerinde kalmis,
v a n i»ndan isti§§r? rey ve mutaiaa talep edildigi vakit, oraya, mu- olan yiizde on hisse veren bu muahedeye olsun, irak Turkleri
zSkerelere i§tirak ederek gerekli izahati verecek bir mumessil igin herhangi bir siyasi ve ictimai teminat dercetmek yine de du-

gondermeyisimiz. Tevflk Rti^tii Bey, kendisine teklif edilmis. ol- suniilemedi. Mesjiur alasbzu ile ifade etmek lazim gelirse, dag
dugu halde, bu vazifeyi yapmaktan istinkaf etmistir. bir fare dogurmus. otdu, hem de olu olarak...

3 - Her haliikarda Musul'un kaybediime ihtimalini goz onu- Mezkur muShede §udur:
nealarak, IrakTurkler'inin, LozanMuahedenamesi'ninotuzyedin-
ci maddesinden itibaren vaz'edilmis olan «E k a ye1 e r n 1 1 i 1 i
TURKiYE, JNGiLTERE VE IRAK hOkOMETLERI
H m ia y e s »ne muteallik imkanlardan mutekabil bir surette is-
i
BEYNiNDE MUN'AKIT HUDUD VE MOnASEBAT-I
tifadelerini temin edebilecek bir teklif He bunu tahakkuk ettirmeye HASENE-I HEMCiVARI MUAHEDENAMESI •

gali§mayi§imi2. (METIN)
Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin mezkur karannin kabul edilme-
yisi, Turkiye-ingiltere mijn§sebetlerini gergin ve mualiak bir hale Ankara, 5 Haziran 1926
getirdi. Yukanda arz edildigi iizere bir sene kadar bir muddet,
her iki tarafga da beklemek ve §artlan gozetmekle gegti. IMihayet Bir taraftan Turkiye Reisicumhuru Hazreileri ve diger taraf-

Turkiye zevahiri kurtarmak kabilinden Cemiyet-i Akvam Meclisi'- tan Ha§metli BUyuk Britanya ve irlanda Kraliyet-i MOttehidesi, M3-
nin karanni kabul yerine, ingilizler'le bir anlasma yapmak suretiy- vera-yi Ebhar Britanya Arazisi Krah ve Hindisjan imparatoru Haz-
le bu isi tasfiye etmeyi tercih etti. Zira Ingiiizler tarafindan tekrar retlerive Ha§metlQ Irak Krali Hazretleri.
silahlandinlan «A s u r ?» ve «Y e z d T e r» 1926 Marti'nda gu-
i I
Lozan'da imza edilen 24 Temrnuz 1923 tarihii muShedenln
ney hududlanmiza tecfivDze kalkrnislardi. Bu harekei esnasinda Turkiye ile Irak arasmdaki hududun tayini hakkmdaki ahkammf
telefon teilerini kesen mutecfivizler bir kisim nobetgi erlerimizi de derpis, ederek Irak'i mustakii bir devlet ve kendisiyle ingiitere ara-

§eh?d etmisjerdi. Bu hareketler kar§ismda Turkiye" nln cidd? bir sinda mun'akit 10 Te§riniewel 1922 ve 13 Kanunus§ni' 1926 tarih-
tenkii hareketine girismesi iizerine Berlin Elgtligine tayin edilen es- iimuShedelerden munbSis munaseb&M mahsusSyi taniyarak hu-
ki ingiliz Elgisi Lindxey, yeni memuriyetine gitmeden, Ttirkiye-I- dud mintikasinda aialartndaki ahenk ve hOsrt-0 amizigi ihlal ede-
rak hududu mes'elesini goru§mek iizere gelecegini 6 IMisan'da bilecek herguna" hSdisSti bertaraf etmek arzusuyla.
resmen bildirdi. Sirkag gun sonra da Ankara'ya gelen Lintas^
ile miizakereler basjadi. 138 - M] Find CEBESOY a.g.e. i87.

167 - a.g.e., sh. 1SS

190 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml? KADiR MISIROGLU 191

Bu bapda bir muahede akdine karar vermisjer ve berveghi kil edilecektir. isbu Komisyon, Turkiye Hijkumeti tarafindan tayin
zTr murahhaslarmi tayin etmisjerdir. §6yle ki:
edilecek iki ve Britanya ile Irak HukGmetleri tarafindan tayin edile-

Turkiye Cumhuriyeti Reisi Hazretleri: cek iki murahhas ile muvafakat buyurdugu takdirde isvigre Reisi-

izmir Meb'usu ve Turkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekili Dr.

cumhuru tarafindan isvigre teb'asi meyanindan tayin edilecek bir
Tevfift ROftti Beyfendi Hazretleri. reisden miirekkep olacaktir. i§bu komisyon sur'at-i mumkine ile
Hasmetld Buyuk Britanya ve irlanda Kraliyet-i Miittehidesi, ve herhalde bu rnuahedenin mevki-i mer'iyete vazindan itibaren
Mavera-yi EbhaY Britanya Arazisi Krali ve Hindistan imparatoru alti ay zarfinda.igtima edecektir. Komisyonun mukarrerati ekseri-

Hazretleri: yet-i Sra ile ittihaz edilecek ve bilciimle tarafeyn-i aliyeyn-i aki-
HasmetIG Britanya Krali Hazretleri' nin Turkiye Cumhuriyeti deyn Igin vacibur-riaye olacaktir.
nezdinde fevkalade sefirve murahhasi asaletlQ Sir Ronald Char- Tahdid-i hudud komisyonu herhalde isbu muahededeki tSri-
les Lindzey, K.C.M.G.C.B.C.V.O. Hazretleri. falipek yakindan takibe gayret edecektir. Komisyonun masarifi
Ha§metlu Irak Krali Hazretleri: Turkiye ve Irak arasinda miitesaviyen taksim edilecek, alakadar
Irak Miidafaa-i Milliye Vekil Vekili Miralay Nun Said,
devletler komisyonun vazifesini ifa edebiimesi igin lazim gelen
S.M.J.D.S.O Hazretleri. ikamet, amele, malzeme (kazik isaretl tasi) mijteallik bilciimle hu-
Mijsarunileyhin yolunda ve muntazam bulunan selahiyetna-
susStta gerek dogmdan doQruya, gerek memurtn-i mahalliye va-
melerini tebliQ ettikten sonra ahkam-i atiyeyi kararlastirmisjardir. srtasiyla rnuavenet etmeyi taahhiid eylerler.
Hudud isaretlerinden birinden digeri gorijlecek surette vaze-
BlRiNCi FASIL dilecek ve Ozerlerine numara konulacaktir. Bunlarm mevkileri ile

numaralan bir harita uzerinde gosterilecektir.

Turkiye ile Irak Arasindaki Hudud hudud zabitname-i kat'iye ve buna merbut haritalar-
Tahdid-i
Madde: 1 - Turkiye ile Irak arasindaki hatt-i hudud Cemi- la vesSik nusha olarak tanzim edilecek ve bunlardan Ikisi hem
iig
yet-i Akvam'in 29 Tesriniewel 1924 tarihli Ictimainda takarriir et- hudud devletlerin hukumetlerine ve liguncusQ musaddak sGretle-
mis olan guzergaha tevfikan berveghi zTr sOret-i kat'iyede t§yin ri Lozan Mu&hedesi'ni imza eden devietlere teblig edilmek uzere

edilmistir. Fransa Cumhuriyeti Hukumeti'ne ita edilecektir.

hududunun tarihi merbuttur)
(Briiksel hatt-i Madd©: 4 - Birinci madde mOcibince Irak'a terk edilen ara-
Maamaflh balSdaki hatt-t hudud Asuta ve Alamun cenubun- zidekiahalinintabilyeti Lozan Mufihedesi'nin 30-36' nci maddeleri-
da bu iki mahalli yekdigerine rapteden yolun Irak arazisinden ge- ne tevfikan halledilecektir.
cen kismim Turk arazisi dahilinde birakmak uzere tadii edilmistir. Tarafeyn-i Sliyeyn-I Skideyn mezkQr rnuahedenin 31, 32, 34
Rfladde: 2 - Birinci maddenin son fikrasi kaydi tahtmda mez- uncii maddelerinde munderig hakk-i hiyann isbu mughedenin
kQr maddede tesbit edilen hatt-i hudud isbu muahedeye merbut mevki-i mer'iyete girdigl tarihten itibaren on iki ay muddetle cM
1/250.000 mikyasmda harita ifcerinde tersim edilmistir.
olabileceQinl karariasfcrmisjardir.
Metin ile harita arasindaki ihtif&f zuhurunda metin muteber Maamafih TUrkiy© baladaki ahaliden hakk-i hiyarianni Turki-
olacaktir. ye tabiiyeti igin istimal edenlerin i§bu hakianni tanimak hususun-
Madde: 3 - Birinci maddede tasrih edilen hatt-i hududu ara- da serbesti-i hareketini muhafaza eder.
zi iizerinde tayin etmek ui^ebir tahdid-i hudud komisyonu te§- IMladde: Q - Tarafeyn-i akideynden herbiri birinci maddede
192 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Mi? KADIR MISIROSLU 193

tasrih edilen hatt-i hududu ve taarruzdan masun olmak ijze-

kat'T Madde: 1 1 - Muahedenin isbu fashni tatbik ile mOkellef se-
re kabul ve bunu fadile matuf her tiirlii te§ebbijsten tevakki etme- lahiyettar memurtn berveghi zTrdir.
yi taahhud eyier. UmOmT iesrik-i mesaiyi tanzim ve ittihaz olunacak tedabirin
mes'uliyetini deruhte etmek uzere:
JKiNCi FASIL Turkiye tarafindan: AskerT hudud kumandani,
Irak tarafindan: Musul ve Erbil Mutasamflan,

Miinasebaf -i Hasene-i Hemcivari Malumat-i mahailiyenin ve tebilgat-i mustaceienin

teatisl
igin:

s: 6- mu-
Tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn bir veya birkag Turkiye tarafindan: Vililerin muvafakati iletayin
edilecek me-
seilah eshasin civar hudud mmtikasinda yagmagerlik veyahud se- murtn.

kavet maksadiyle vuku bulacak istihzaratina yed-i iktidarla- Irak tarafindan: Zako, imSdiye, Zivar,
icrasi Revandiz kaymakamla-
rmda bulunan bilciimle vesalt ile muhalefet etmeyi ve bunlarm hu- n.

duddan mururuna man? olmagi mutekabilen taahhud eylerler. Turkiye ve Irak hukumefleri gerek onugOncu
maddede zikre-
Madde: 7 - Onbirinci maddede zikredilen selahiyeitar me- dilen daMm? hudud komisyonu marifetiyie ve gerek tafik-i
siyaa?
ile yekdigerini haberdar ederek
nriurtn civar hudud mintikasmda yagmagerlik veyahut sekfivet ic- esbab-i idariyeden dolayi seiahl-
istihzaratta bulundukla- yettar memurlarimn listesini tidil edebilirler.
rasi igin bir veya birkag musellah eshasin
nni istihbar ettikleri zaman yekdigerini mutekabilen ve bila imhal Madde: 12 - Turkiye ve Irak memurlan diger taraf teb'
asm-
dan olup bilfiil onun arazisinde bulunan a§8ir riiesasr
haberdar edecekierdir. seyh veya-
me- hud diger az^si ile resmT veya siyasi mahiyeti halz her
Madde: 8 - Onbirinci maddede zikredilen selahiyeflar nev'i mu-
hSrebeden istinkaf edecekierdir. Tarafeyn-i akideyn hudud
mQrtn bulunduklan arazi datilllnde ika ediimis olabilecek hilcumie minti-
yagmagerlik ve haydudiuk efalinden mutekabilen yekdigerierini
kasmda bir veya diger devlet aleyhine muteveccih hfgbir
gt'ina
propaganda teskilatrna ve icfimaa mOsaSde etmeyeceklerdir."
haberdar edebileceklerdir.
memuitni yed-i iktidariannda bulu- Madde: 13 - Muahedenin isbu faslinin ahk&nimn icrasmt
Haberdar edilecek taraf
teshil ve umOmiyetle hudud Uzerlnde mOn§sebSt-i
nan bilcumie vesalt ile bunlann faillerinin hududdan mQruruna hasene-i hem-
civSriyi id§me etmek Uzere vakit vakit TOrkiye ve Irak hukOmstfe-
m&ni olmaga gay ret edecekierdir.
ri tarafindan mutekabilen tayin edilecek miisavTadette
Madde: § - Musellah bir veya birkag eshas civar hudud memurth-
den mOrekkep dalmT bir hudud komisyonu tesekkul
mintikasmda bir cinayet veya cflrtim ika eltikten sonra diger hu- edecektir,
Bu komisyon en az alti ayda bir kere.ve ahva! (cab
dud mintikasma ilticaya muvaffak oldugu takdirde bu son hudud ettirti^i
takdirde daha ziySde ictima edecektir.
mrntikasi memOrTni isbu eshSsi silahlanyle ve yagma ettikleri es-
Muna^ebeten Turkiye ve Irak'da ictima edecek dan bu
yS ile birlikte kanuna tevfikan tebaasi bulunduklan tarafin memQrt- ko-
misyon muahedenin bufaslpn ahkampn icrasina
nine teslim etmek uzere tevkif elmeye mecburdurlar. mUtealllk me-
safll ve alakadar hudud mintika
memurlan arasinda bk itilSfa
10 - Muahetierm isbu faslimn tatbtk edilecegl hu-
fefedete
mQncer olmayan diger her nev? hudud mesailini sQret-i
dud mintikasi Turkiye'yi Irak'dan tefrik eden bOtun hudud ile bu dosiana-
de halletmek vazifesiyle mOkellef olacaktir. Komisyon
hududun bir ve diger tarafinda yetmisbeser kilometre derlnligin- isbu niua-
hedepln mevki-i mer'iyete girdi^i tarihi takibeden
iki ay zarftnda
de bulunan mintikadir.
birinci defa olarak Zako'da ictima
edecektir.
 KADIR M!SIR06l.U 195

DqGncu fasil Tasdikan lilmakal balada isimleri zikredilen murahhaslar isbu

muShedeyi imza ve zTrini temhir etmi§lerdir.
Ahkam-i UmOmiye Ankara'da 5 Haziran 1926 tarihinde tic nusha olarak tanzim
edilmistir.

Madde: 14 - Her iki memleket arasinda menaTi-i mustereke

imza
sahasi tevsi etmek maksadiyle Irak Hukiimeti i§bu muahedenin imza
mevki-i mer'lyete vaz'i tarihinden itlbaren yirmibes sene mQddet-
Dr. Tevfik Ru§tu R. C. Liradzey
HOkumetine (MUhur) (muhur)
le berveghi ztr alaca^i aidatm yuzde onunu Tijrkiye
imza: Nuri Said (muhur)
tesviye edecektir.
a) 14 Mart 1925 tarihli imtiyaz mukavelenSmesinin onuncu
maddesi mucibince «Turkis Petroleum Kompani»den, MERBUT
b) BalSdaki imtiyaz mukavelenamesinin altmci
maddesi mO-
veya e§hastan, TOrkiye ile Irak arasmdaki tadud
cibince petrol ihrag edebilecek olart sjrketlerden
c) Balada zikredilen imtiyaznamenin otuziiguncu maddesi
Madde: 1 - Turkiye ile Irak arasmdaki halt-i hudud Cemi-
mucibince tesekktil edebilecek olan muSvin sirketlerden,
yet-l AkvSm'in 29 Te§riniewel 1924 tarihli ictimSinda takarrur et-
Madde: 15 •- Turkiye ve Irak dost devletler arasinda car?
akdetmek uzere mi§ oian giizergSha tevfikan berveghi kat'iyede tayin
usCile tevfikan bir iSde-i mucrTmin muShedesi
ztr sQret-i
edilmistir.
mumkun mertebe siir'atle muz3ker§ta girisme^e karar vermisjer-
Dicle Nehri ile Habur Qayi'nin nokta-i iltikalannda bed ile Ha-
dir.
bur Qayi'nin mutavassit veya talveglni takiben mezkQr ga-
Madde: 1® - Irak Htikumeti kendi arazisinde ikfimet. eden hatt-i
yin Hazil Qayi mQltekasma kadar:
eshasi muahedenin imzasina kadar Turkiye lehindeki efkar ve ha-
ve kendi- Siyornez'den gegen Qay multekasinin menbaina dogTu ug
rekat-i siyasiyelerinden dolayi iz'az ve ta'zip etrnemegi
kilometre kain bir noktasma kadar Hazil Qayi'nin hatt-i mutavas-
lerine tarn ve mutlak bir aff-i umOmT bahsetmeyi taahhiid eyler.
edilecek ve sit veya talvegl
Bu bapda ita olunmus hukumlerin kaffesi iptal
Bu noktadan itibaren Siyornez'den gegen gay kolu havzasi-
derdest bulunan bilciimle tSkibat tevkif olunacaktir.
nin sjmalindeki tepeye kadar sarka doQru giden bir hatt-i musta-
Madde: 17 - isbu muahede iasdiknamelerin teStisinden itl-

kim;
baren mevki-i mer'iyete girecektlr.
Bu havzanrn simalindeki tepeden Birdkis DagYna kadar;
isbu muaTiedenin ikinci fasti, muahedenin mevki-i mer'iyete
miiddetle mer'i kalacaktir.
Bu noktadan itibaren Bayco Qayi'nin Robozak'daki kolunun
girdigl tarihten on sene
menbaina kadar.
i§bu muaTiedenin mevki-i mer'iyete girdiQi tarihten itibaren
Bu gay ile Robozakln sark - cenubu sarMsindeki 6334 raki-
iki sene hitaminda tarafeyn-i akideynden herbiri i§bu fash kendisi-
feshetmek hakkini hSiz olacaktsr. Keyfiyeti fe-
mmdan inen gaym Robozak'm cenubunda k£in multeka kismma
ne aldiyeti itibariyle
kadar;
sih, Ihbar edildigi tarihten bir sene sonra muessir
olacaktir.
6834 rakimli tepeden simal sark-i sjmalindekl boQaza ka-
Madde: 1® - i§bu .muahede tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn ta-
-

dar mUstakim;
rafindan tasdik edilecek ve tasdiknameler mumkun
mertebe bir hatt-l

Muahedenin musaddak sOret- §ark istikametini takiben bu bogazdan inen kisguk gay talve-
siir'atle Ankara'da teati edilecektir.
gonderilecektir. Qlnin Habor Qayi ile nokta-i iltikasma kadar,
leri Lozan MuaTiedesi'ni imza eden devietlere
196 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
Habor Qayi mansabina dogru tahminen birbuguk kilometre
boyunca mezkQr gayin Aros ve Ceramos mintikasindan inen bir
cay ile iltikasina kadar.
Bu cayi takiben, Kasure'den gelen gayi simalde birakarak bi-
rincisi Ceramos' dan ve ikincisi Aros'dan inen iki muhim kolun
yekdigeriyle telakisine kadar;
Bu mijltekadan balada mevzubahis oian iki kolun arasmdaki
sulartn hatt-i taksimi uzerinde 6751 rakimdan sarka dogru mijnte-
hi olan bu vadi talveQi;
Ewelkinin sarkmda kain 9063 rakimina kadar bu
sim-imeyah ve sonra Llzen Cayi havzasinin cenup tepesiyle Ce-
ramus'dan gelen kol havzasi ve tepesinin nokta-i telakisine ka-
dar;
Oradan Zap Cayi kolu havzasinin §imal tepeleri
sonuncu tepe hatti;
Ozkaya'nin tahminen iki kilometre garp - sjmal-i garbisinde-
kl tepesine kadar; Ozkaya'nin kurbunda ve sjmal-i sarkisiyle kain
bu Zap Kolu' nun mebaina kadar bir hatt-i mustakim;
zirvenin
Zap Qayi'na kadar bu kolun mecrast,
Zap Qayi mansabina dogru takiben Baygoka'nm bir kilomet-
re cenubunda kain bu noktaya kadar;
Bebehfnin cenubundan ve Qal'in simalinden gegen Cay
havzasinin cenup tepesine kadar sark istikametinde:
Berican'dan gegen Zap kolunun cenup hatM balasi boyun-
ca Imtldad eden ve §i!ok'un garb-cenubu garbisinde Avmarek'in
menbaina yakin bulunan noktaya kadar bir hatt-i mustakim;
l§bumenbaa kadar bir hatt-i mustakim,
Bu menbadan Avmarek'in garb! kolu Kesrik ve Mervek
smdaki bogaza inen Kuguk gay multekasina kadar;
Bu KUgtik gay kendi menbaina kadar,
Mtiltekasi Nervek §imalindeki Avmarek'in §ark kolunda muie-
§a1b suya kadar en kisa mesafe:
Bu hatt-i bSIS, §eyh Muamrner kurbunda ve §imalinde bu ga-
ya akan Rutbarsin kolu menbaina en yakin olan noktaya kadar;
Bu'menbaya kadar bir hatt-i mustakim;
Balada zikrolunan Rutbarsjn kolunun biraz cenubunda ve
gayin mansabina kadar mansabina dogru akan Rutbarsin'dir.
KADiR MISIROGLU 197
Bu gay kendi menbaina kadar;
Bu menbadan Rutbarsjn ve Herki'nin sark ve kurbundaki
§emsidinan kolu sulanni ayiran hatt-i balSya kadar en kisa mesa-
fe;
Bu noktadan isbu kolu besleyen en yakin gaya en kisa me-
safe;
Bu gay ve maruzzikr kol §imsidinan suyuna kadar;
Bu mijltekadan §emsidinan suyu havzasinin cenubT tepesi-
ne en yakin mesafe;
hatt-i tak-
Bu tepe (Boyah)'in sark ve kurbundan gegen Hacibey Qayi
ve kolunun beynindeki zirve hattiyla tekatu noktasina kadar;
En kisa bir hatt-i mQstakim uzere Hacibey Qayi'na kadar
uzanan bu tepe hatti;
boyunca bu
Hacibey Qayi menbaina doQru iran hududuna kadar.
ingiltere Sefiri Sir Ronald Charles Limifeey ve Irak Murahha-
si Nuri Said Posa tarafindan Tiirkiye Cumhuriyeti
Hariciye Vekill
nevfik RiJ^O Beyefendi'ye yazilan 5 Haziran 1926 tarihli notanin
iercumesidir.
Bugiin beynimizde imza edilen muahedenin ondordiincU
maddesine atfen §unu beyan ederiz ki, bu muahedenin mevki-i
mer'iyete vaz'mi takibeden on iki ay iginde Turkiye HiikQmetr
mezkQr maddede mevzuubahs olan ajdattaki hissesini sermaye-
ye'tahviletmek arzusunda bulundugu takdirde, Irak HUkumeti'ni
arzusundan haberdar edecek ve mezkQr hukQmeti ihbar-i vakiyi
takibeden otuz gun zarfinda bu maddenin tamami-i ifasr zimnin-
da Turkiye HiikOmeti'ne 500.000 ingillz lirasi tesfiye edecektir.
da mukarrerdir ki, TUrkiye HukGmeti,
Dicker taraftan §urasi
ara-
mezkQr ewelemirde Irak HUkQmeti'ne bir ta-
ajdattaki menafiini
raf-i salTsin tediyeye amSde olabilecegj fiattan daha
yiiksek olma-
mak uzere mObayaa etmek firsatmi vermeksizin elinden gikarma-
magj taahhiid eyler.
Teaii edilen isbu notalann bugiin imza edilen muShedenln
cuz-i miitemmimini tesj<il ettigj takarrtir etmistir, Bu vesileyle ihti-
ramest-i faikamizi tecdid ederiz.
5 Haziran 1926
 KADiR MISIROGLU 199
.1.98 LOZAN ZAFER Wit, HEZiMET Mi?

isbat igin boyle bir «l a f z T» mesnede ihtiyacimiz yoktur. Ne ya-

Hariciye Vekili Tevfik Ru§t'u Beyefendi tarafindan ingiltere
zik ki; nice zamandir basimiza gegen idarecilerin, goigelerinden
Sefiri Sir Charies Lirsdzey cenablanna ve Irak Murahhasi Muri
bile korkarak zuhur eden firsatlan degerlendirmekten ictinab ede-
Said Pa§a'ya yazilan muttehid-ul meal mektuplann tercumesi-
geldikleri bir vakiSdir. Boyieyken Irak idarecilerinin bu ihtiyatma
dir.

Aramizda bugun imza edilen mufihedenin ondordiincu mad-

sasmamak elden gelmemektedir. Gergekten kaginlan bu firsatla-
ra «M u s u l» ve «A d a a r»dan sonra bir de «K b r s» eklen-
desine atfen berveghi zTr vukQ bulan beyanatinizi havT olarak bu-
I i i

gunkij tarihli gonderdiginiz notayi ahTz ve senet ittihaz ettigimi ar- mek iizeredir. Kaldi ki, dusmanlarimizin «T u r k» ve «T u r k m e n»
zederim. tefrikinden meded ummalan ilmt gergekler bntinde gulung bir
169
Bu muahedenin mevki-i mer'iyete vaz'ini takibeden on iki ay mugalStadan ba§ka bir sey degildir. Zira «T Ci r k m e n I e r»

iginde Tiirkiye HukQmeti mezkflr maddede mevzuubahs olan ai- buyuk ve genis «T fl r k» irkinin en soylu kollanndan biri olan «0-
dattaki hissesinl sermayeye tahvil etmek arzusunda bulundugu guz Boy u»ndandiriar
170
. Daha dogrusu Oguzlar'a islamlas-
takdirde, Irak HiikQmeti'ni arzusundan haberdar edecek ve mez- tiktan sonra bu ad verilmistir. Vaktiyle Lord Giirzon'un da bu tef-
kflr hukGmet ihbar-i vakTi takibeden otuz gun zarfmda bu
rnadde-
riki yaparak, Musul uzerindeki taleplerimizi cevaplandirmaya ga-
nin tamamT-i ifasi zimnmda Turkiye HUkQmeti'ne 500.000 ingiliz II-
hsmis oldugundan ewelce bir nebze bahsetmi§tik.
rasi tesfiye edecektir.
Diger taraftan surasi da mukarrerdir ki, Tiirkiye HukQmeti,
mezkflr Sidattaki menafiini ewelemirde Irak HiikQmetine bir ta-
tediyeyeamade olabilecegM fiattan daha yuksek olma- 169 - «... HulefS zamanindaTiirkistan'dan diySr-i isiam'a gegen a§air-i Et-
raf-i satTsin
rSk ekseri Oguz uluslanndandir.»
mak iizere mubayaa etmek firsatmi vermeksizin elinden gikarma- ki;

Lehce-I OsmSn?
maQi taahhiid eyler..
«Ttlrklerden ve §upheslz Oguz Turkleri'nden Kuzgun Denizi'nin sarkinda
Teati ediien Isbu notalann bugfln imza edilen muatiedenin ve Amu Deryanm eski mecrSsi tarafmda ve bunun sjmal semtleriyle Aral ve Ha-
ciiz-i miitemmimini te§kil ettigi takarriir etmi§tir.
168
zer Denlzleri arasmda oturan halk, «T ii r k m e n»diye adlandinhrdi. Bunlann
Dr.Tevflk H0§S0 yerleri pek eski zamanlardan, ta Heredot asrindan beri «H a v a r i z m» namini
almtsti. Baska Turk milletleri gibi Tiirkmenler de etrafa dagildilar. Bir uglari Amu
m - ANAVATAN'DAN AYRSLD|TAW GOMQmOZE "
Derya boyunca Buhara'ya uzandigi gibi, diger taraftan da Bahr-i Hazer'i iki ci-

hetten gegip Tuna Nehri'ne kadar yayildilar. Ve bu yiizden de Mazenderan, Gey-

SCADAR IRAK TORKLERh
Ian, Taberistan, Azerbeycan ve Mavera-i Kafkas, Erz-i Rum, Diyarbekir, Adana

ve hatta Rumeli taraflanna kadar muntesiroldular. Bagdat hallfeleri zamaninda

A) Igtlm&t, iktteAdt ve Siyto? Durumlanrwt Toplu Bir Ba- gonullu asker olarak Tiirkmenlerden pek gok adam vardi. Aralanndan miihirn
adamlar da cikmistir. Bagdat'taki Emlru'l-Umera'larm, Misir GQIemln etrakinin

Irak Turkleri, «T0rkme n»diiier.

HukQmetleri gelip ge- Irak ve MLilQk-i Tevalfin en oogu bir Tiirkmenlerden Idl, GaznevTIer, Sultan Meh-

gen, dost-du§man butun kadroianyia bu irkda§!anmizi «T Q r k» mud-i Sebuktekin'ler, Kutb'uddin'ler, Ceiai'ud-dln'ler, NSdirjJahlar hep Turk-
mendir. Yakin zamana kadar iran'da hiikOmet eden «Ka?ar Ailes» de bir Turk-
adryla anmaktan dfiima cekinmislerdir. Sanki boyie yapmasalar,
bu eski 6z topraklan iizerinde men kabilesine mensup idi. «Bkz: Hiiseyin r^lzim Kadri - Turk LQgatl - C: II,
yanibasmdakt kudretli Turkiye'ye,
istanbul 1928. sh: 140).
hak iddia etmeye medar olabilecek bir delil vermi§ olacaklanni
170 - Tafsiiat igin Prof. Dr. Ibrahim KAFESO&LU'nun L0. Edebiyat Fa-
sanmislardir. Halbuki, Irak Dzerindeki en tabiT haklanmizi teyid ve kultesl Yaymlan arasmda cikmis olan «Tiirkmenlerln Mon§ei Hak!tinc!a» adli

doktora tezine bakiniz.

168 - DiistQr 111, Tertip C: 7, sh: 1512 - 1519.
 200 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?
KADlR MISIROGLU 201

Irak Turklerl'nin yerle§me sahalan, Suriye hududundan ba§- Eskidenberi gayet zengin bir kUltQr ve edebiyata
sahip olan
layarak Bagdat'm gilneydogusundaki B e d r e kasabasina geki- Kerkuk'ten Turk Edebiyatinin segkin sTmalan
lecek bir kavisin giineyinde kalmaktadir. Bu bolgenin kuzeyi arasinda yer alan
KCirt-
pek gok sair ve edip gikmistrr. Bunlara misal olmak
ler, de Araplar'la meskQndur. Kuzeyde «T e a f e r»den
gijneyi I
uzere «Fu;?:0-
«Seyyid Nesimfo, «Ruh?» ve «Ahmed H£$im»i zikredebiliriz.
li»,
basjayan bu bblgede biitun hususiyetleri ile Turk olan birgok se-
Bunlara henuz nesredilmemis gok kiymetli bir
hir ve kasaba yer almaktadir. Bunlardan Telafer Musul'un 60 kilo- divanin sahibi
metre kuzey batisinda ve oraya bacjh bir kaza merkezi olap Mehmed RmMi Bey'i Have etmek isteriz
171
. Bu zat 1071 Malaz-
70.000 Turk'iin ya§adigi bir §ehirdir. «Z a m m
a r» ve «i a d i- m girt Zaferi igin her misrai gergekten bir «m i a r a - 1 berces-
y e».adinda iki nahiyesi ile iigyiiz kadar koyii vardir. Daha dogu- t e» olan,

da, 5.000 nuftislu bir Turk kasabasi olan «Y u n u s Peygam-

b e r» ile, 100.000 Turk' tin meskun bulundugu «E r b l» §ehri bu- i

lunmaktadir. Erbil'in yine tamamen Tiirkler'le meskQn «K o y s a n- Mafcusglrhe elliolort bin er,
c a k», «R e v a n d z», i «K u § t e p e», «M a h m u r», «Y a t a k» Bestelediler em gQzel marsi:
ve «R a n y a» gibi kasabalan vardir. ..»
Bu havSlinin Tijrkleri, eskiden beri mensup olduklan vilaye-
tin adi olan «M u s u l»a nisbet edilerek ifade edilmektedirler. Hal-
§iirini yazan, idealist arkadasimiz timer
buki nefs-i Musul'da Turk, oldukga azdir. Tijrklerin asil meskOn
Ftaafli Ozturkmenln ba-
basidir.
bulunduklan saha yine Musul Vil§yeti'ne dahil olmakla beraber ls-
Kerkuk, halk edebiyati bakimindan da gayet
bu Erbil-Kerkuk dolaylandir. Gergekten «K e r k (j k» adi bilhassa zengindir, UmQ-
miyetle halkm derin milllyet duygusu ve hayat felsefesini dile geti-
son zamanlarda Irak Tijrkleri igin bir nev'i remz methiyetini iktisap
ren ve bizdeki mSnilere benzeyen dortliiklerden
etmistlr. Bu yiizden onlara muteallik mes'eleler eskiden «Musul ibaTet, «K e r k Q k

Mes'elesi» serlevhasi altinda inceienirken bu defa «Kerkuk Tiirkle-

H o r y a 1 a r i» meshurdur172 Bu horyatlar, halk
1
tefekkur ve ta-
.

ri» iinWIniyle ele ahnir olmushir.

hassusiinun emsalsiz incileri ve bu kitlenin su katiksiz
TO'rklOflQ-
nij ispata kafi olan -umumiyetle
Kerkuk, Erbil'in giineyinde 150.000 nufusa malik ve niifusu- anonim- halk mahsulleridir.
nun hemen hepsi Turk olan bir sehirdir. Esasen Tijrklerin biitun «l r a k T u r k u £} u» ve onun an'aneVT remzi olan «K r-
I
e
Irak Olkesi iginde bu havaliyi segmeleri de sebepsiz depdir. Zira k u k»> havalisi sSkinlerinin lisan ve orf-adet
bakimindan bu dere-
bu bolgenin arazi ve iklim sartlan her cihette Anadolu'yu andirir cede saf ve berrak kalmalan sebepsiz degildir.
Gergel<tentemiz
mahiyettedir. O derecede ki, biitun «BHad-i Arab»in bir nev? rem- ve kudretli Tmana. sahip olarak asirlardan beri «A r a
bir
p a r» I

zi olan «hurma a@aci»na bile burada rastlanmamaktadir. Bu hu- arasinda yasadiklan halde, onlarla bile ihtilat
etmeyerek millTben-
sus bolgenin cocjraf? bakimindan Anadolu'nun tabit bir devami ol- liklerini sayan-i hayret bir surette koruyabilmis olmalan
calib-i dik-
duQunu isbata yararbirdelil olmasi dolayisiyla, hey'etimiz taraftn- kat bir husustur. Bunun hig siiphesiz tarihTolan sebeplerlni sbyfe
dan Lozan'daki Musul miizakerelerinde bile ehemmiyetle ifade hiilasa edebiliriz:
edilmisti.
Kerkuk, Diinya'nin belli basji petrol istlhsal merkezlerinden
biridir. Yillik yetmis milyon tonluk istihsaliyle Ortadogu'da dor-
171 - Tafsiiat i?in bkz: Avukat Ata TERZiBA§l Kerkuk - C-
diincii sirada bulunmaktadir. Irak petrollerinin «M u s u l»a izafet- §airleri II Ker-
kuk 1966, sh: 201 vemiit.
le §6hret bulmus olmasma ragmen, asil ehemmiyetli petrol yatak-
172 - Tafsiiat k?in bkz: iforahlm DA5CUKI - a.g.e. - fii
lari buradadir. Kerkijk Horyallan ve Manileri, III, Cild, Kerkuk 1956-57.
202 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?
KADiR MISfROGLU 203

Abbasiler, «H a f e t»i TUrkler sayesinde elde edebilmisjer-

1 1
GergektenIrak Tijrkleri'nln ma'kus talihi, Irak' in daha ingiliz
di. Bu harekette un alan Eba Muslim, Horasanli bir Turk'du. Bu idaresi altinakonuldugu giinlerde basjami§tir. ingilizler, binbir
yijzden Turkler' e medyun-i siikran olan AbbasT Halifeleri, ordula- manevra ile gaspettikleri bu kadTm Turk beldesini, zengin petrol-
nni tamamen onlardan kurmusjardi. Bu orduya katilan Tiirkler'e lerinden miimkun oldu^u kadar uzun bir zaman istifade edebil-
gesitli imkan ve imtiyazlar verildigi igin, bu bolge kisa zamanda mek igin -yanibasjndaki kudretli Turkiye'nin varhgini bir an bile
kesif bir Turk muhaceretine sahne olmu§tu. Abbasi Halifelerin- hatirmdan gikarmadan- idareye koyulmusjardrr. Bu yuzdendir
den Mw'Sasjinm (833 - 842) Bagdat ile Musul arasinda «S a m e r- ki, bolge sakini Kurtlere birtakim idari ve hars? imtiyazlar taninir-

r a» §ehrini kurarak, burasini tamamen Turkler'in iskanma tahsis

ken, Turkler'in varliQi kabul edilmek bile istenmemi§tir. Hakikaten
etmisti. Bununla yetinmeyerek ordusunda vazife alan Turkler'in Irak Kurtleri, Kurtge konusmak ve nesriyatta bulunmak haklanna
ba§kalan ile ihtiiat ederek cengaverliklerini kaybetmelerini 6n!e- daima sahip olageldikleri halde, Turkler bunu elde etmek igin
mek igin de, Turk kizlannin Turklerden ba§kasr ile evlenmelertni yaptiklart mucadeleden halS bir netice alamamis bulunmaktadir-
yasak etmisti. lar.
Bu havalide Abbasiler devrinden itibaren imtiyazh bir sintf
Bu agir siyasT baskilar «Manda idares i»nin kalkma-
mevkiine yfikselen Turkler, gayet yijksek izzet-i nets duygulan ve siyfadahi olmami§,
zail bilakis her iktidar degisjkliginde daha faz-'
ijstijn ahlaklan i!e Arap muellifi Ciahiz'in. «F eza i I - u I Et ra k»
la agirlasarak aleyhte bir geli§me gostermi§tir.
173
derecede ki,
(Turklerin Faziletleri) isimli eserinde uzun uzun methedilmisjer- sahte dostluk gosterilertyle Tiirkiye'yi aldatan Irak Basvekili Mwi
Filhakika bu havalide ya§ayan Turkler'in ekserisi, Turk irkinm
dir.
SaW Papa'nin zamaninda bile Turklere en kiiguk bir siyasT ve
en soylulanndan sayilan «Bayat A§ re i t i»ne mensuplardir. harsT hurriyet bah§edilmemi§tir.
Bunlar, OQuz an'anelerine gore 0§uz Han' in oglu Bayaf dan tu-
General Kaara idaresi, 14 Temmuz 1958 tarihinde Irak
remi§ kimselerdir. Yani kadim Turk Hanedani'ndan gelmektedir- K r a y e t i'nin yikilisjyla umide kapilan Tiirkler'i gok kisa bir za-
I i

ler. Turk Edebiyatinin medar-i iftihan Fuzulf ve hatiralan halk ara- man sonra dehsetli bir siiktit-i hayale ugratmi§tir. Gergekten 14
sinda hala ya§iyan meshur «Dede Kofkud» da bu a§irete men- Temmuz 1959' da Irak Turkleri igin kiyamete kadar unutulmasina
supturlar. Bayatlar, on ug kabileye ayrilirlar ki, bunlar da daha ta- imkan olmayan bir fScia cereyan etmistir. «K e r k U k K a 1 i- 1

liolarak birgok oymaklara bolunmiislerdir. a m i» adiyla anilan bu faciadan biraz asagida tafsilatiyia bahsedi-

Ruhlannda meknuz olan asalet ve necabete, ta AbbasTler lecektir.

Devrinde basjayarak Selguklu ve Osmanh devirleri boyunca de- K&simdevrinin Irak Turkleri igin hayati gekilmez bir hale ge-
vam eden fiilT siyasT iistiinliikleri eklenince bu hal, onlan baskala- tirenezS ve cefalan, bu katliamdan ibaret de kalmami§tir. Bu de-
n ile kayna§ip kaybolmaktan korumu§tur. Bu yuzden bOyilk ve virde TUrkler' in oturduklan bolge «Y a s a k b 6 g e» il§n edile-
1

genis. «T ii r k u k I Alem i»nin kultur ve an'ane bakimindan rek buraya herhangi bir Turk vatandasjmn veya Tiirkge bir mev-
en saf ve kudretli bir mumessili olarak bugijne kadar ayakta kala- kute veya kitabin girmesi siddetle yasaklanmisiir. Katiiama istirak
bilmelerimiimkun olabilmi§tlr. eden komunist canilerin pek gogunun sugu sabit goriilerek i'da-
Ne yazik ki, bu mill? varlik, yetmis, yildan beri birbirini kovala- ma mahkOm ediimis, olmalanna ragmen, higbirinin cezasi infez
yan siyasT ihmal ve ihanetlere maruz birakilmi§!ir. edilmemi§tir.
Halbuki Irak' da TOrkler daima bir istikrar unsuru olageImi§-
173 - Bkz: El-C&hlz (Ne§reden: Ramazan §E|EW) - Hiiafet Ordusunun lerdir. Tarihi aliskanliklan itibariyle melbu devietlerini «m u k a d-
Mehkibeleri ve Turklerin Faziletleri - Ankara 1967. de s» taniyan Turkler, maddT ve manevTsahada Irak' in terakkTve
204 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?

tealisi igin miisbet bir amil olmuslardir. Gergekten kbyluleri topra-

ga gayet bagli, elindeki araziyi layiki veghile degerlendiren kimse-
lerdir. Irak'in en
bugdayi Kerkuk'de Turkler'in ekip bigtigi sa-
iyi

halarda yeti§msktedir. Sehiriileri kijgiik zenaat ve ticaretle ugra-

§ir, devletin kanunlanna her bakimdan rnGtl ve saygili kimseler-

dir.Son zamanlarda ba§ta Turkiye olmak uzere Dunya'nm bir-

gok memleketlerinde yuksek tahsil yapmakta olan Kerkukiu
gengler her yerde ahlak ve gali§kanliklan ile temayuz etmis ve et-
mektedirler.
Butiin bu hasletlerine ragmen, gelip gegen idSrecilerden da-
ima uvey evlad muSmelesi goren Kerkuk Turkleri, her kahir ve
zulmu bagnna basarak devletine itaatten ayrilmamakta ve men-
sup olduQu ulkenin birligini bozacak nifaklara istirakden daim§
kagmmaktadirlar. Fakat Irak'i vesile ittihaz ederek Turkiye dShilin-
de ciddTbir ihtilafa zemin hazirlamak isteyen ingilizler'in, tS bida-
yetten beri bir Turk-Kurt tefriki yaparak, Kiirtleri birtakim hak ve
imtiyazlaria teskilatfanmaya imSle ettigi, bilinen bir husustur. Bu-
nun neticesi olarak Irak Devleti igin ba§gosteren ciddf izmihlal
alametleri kendisiyle muhSrlp vaziyette olan israil'in de munzam
tahrikleriyle, artik gok vahim bir safhaya gel mis. bulunmaktadir.
Ne yazik ki, Irak idarecileri, ulkelerinin bu olgude bir tehlikeye
maruz bulunmasina ragmen, Turk unsurunun kendilerince zarurT
olan desteklerini temin etmek yoluna gitmemekte ve onlara uvey
evISd muSmelesi yapmak gibi ters hareketlere devam etmektedir-
ler.

Irak Turkleri' nin yerle§me sahalanndan bir digeri de Erbil ile

Kerkuk arasinda 10.000 nufuslu bir nShiye merkezi olan A 1 u n 1

k 6 p r ii'dur. Kerkttk'e bacjh bir kaza" merkezi olan 40.000 Turk'ij

banndiran Tuz Harmutuda zikre sSySn bir yerlesme bol-
gesldir. Bunun «K a d r K e r e m» ve «T a v u k» adli iki nahi-
i

yesi vardir. Digeri bir Turk §ehri de 50.000 nufuslu «K f r i» (islfi- i

hiye) kaz&sidir. Ba§tanba§a portakal ve limon bahgeleriyle kapli

olan bu kaza merkezinin hemen yaninda yine 50.000 nufuslu
«H & n e k n» yer afmaktadir. Burasi Irak'in Kerkuk'den sonra
I
- IRAKTA TOHKLER'IN KESlF OLDuSU BflLGE-
en bQyuk petrol merkszidir.
NoirtaJar i<?ind© kafan kisim Turlar'ln
bulundugu mintikayi
Irak Tiirkleri'nin sakin olduklan saha, gesitli tarihT eserlerie
gBstormeWadrr.
doludur. K@zre£-i §14 Msyfitoseta, Minufun giineyindeve ora-
206 I.02AN ZAFER Mi, HEZlMET Mi? KADiR MISIROGLU 207

ya onbes dakika mesafede kendi adina muesses bir cami-i §erif- Irak' i pargalamak emeli pesinde ko§an Kurtler, Araplarla koz-
te medfunclur.Yunus AleylhteeSam ise, Musul yakininda N n o- i
larim gayet kolay paylasabileceklerini, fakat bu tahakkuk ettigi
v a koytinde medfundur. Peygamberligi ihtilafli olan Hasrefc-i Kerkijk
takdirde kar§ilanna Turkleri gikacagmi gok iyi bi-
Oanyal AleyhisseISm da Musul' un Bab'ijl-Mescid Mahallesin'de- liyorlardi. Ostelik Kerkiik Turkleri oyle bir sahada yerlesmls buiun-
ki bir c§mi-i §erif iginde gbmultidur. maktaydilar ki, tarihen «M u s u P et ro e r i» adiyla tanm-
I i i

[mam Avn'ttddln, imam Abdurrahman, imam Himid, mi§ olan Irak Petrollerinin butijn menbalan bu bolgedeydi. Bu
Imam Mafomud, imam ibrahim-i Witicca® gibi evlad-i Resul'- yiizden Kerkijk ve havSlisinin ciddi bir surette Kurtlestiriimesini
den pek gok e§hasin mezari ile Veysel Karani Hazretleri ve bir- ve bir dShilt bolunme gergeklestigi takdirde burasinin kendilerine
gok mesSyihin miibSrek kabirleri de bu havalide bulunmaktadir. kalmasini istiyorlardi. Bu ise, Tijrkieri yildirip imha etmedikge
mijmkun deQildi. Bu sebeple General Kasum ihtilSli'nin birinci se-
B) KERKOK katUAmi ne-i devriyesinde Turkler'e karsj muthis. bir katliam tertiplediler.

Barzanf ve O'nun emrindekl Kurt militanlannin te§kil§ti olan D e-

«ZwImOifii topu war, giillssivm, kal'asi mok r a t Parti mensuplan AWiilkerim Kasim'dan soz ala-
«Hakk«ni 83iiikulm®2 kolu, dlonmsz yfeu rak harekete gegtiler. Once Tiirkier'i koruyan idareci zumre ara-
«G6z yumma §0inie§ten, nuru n® kadair sindaki eshSsi bertaraf etmek lazimdi. Bu istikamette ilk once
«S6nm®z, etaM Bror geceniira saGsatos ..»
Turk muhibbi olmakla §6hret yapmis. bulunan General Mizim Ta-
takfsli tevkif edildi. Buna bir sebep gosterebilmek igin de daha
ewel ortaya gikan Musul isyanini hazirlamis, bulunan §©wa? ile
islam tarihinin en buyuk devleti olan Osmanli Devleti'ne is-
mesSi etmis. oldugu iddiasi ileri suruldu. Onun yerine azili
te§rik-i
yan gibi bir §erefsizliQin bedeli olarak §en? HOseyirt ve gocuklan- komilnist Dawdle! CenaM getirildi.
na pe§ke§ gekilmis. olari «l r a k K r a § i» kurulu§undan iti-
1 1 1
Kerkijk Belediye ReisligTne Kurt oldugu kadar da azili bir ko-
baren, siySsetini; «Turkler»i inkSr ve imha esast uzerine kurmu§- miinist olan Moskova'da yetisjirilmig Mfiruf Berezenci, Halk Mu-
tur. Gergekten FaysaS devri, Irak Turkieri'nin en karanlik devirie-
kavemet TeskilSti'nin basma ise GJin geiiri!mi§, tesMISt tamam-
rinden biriydi. Bu devirde, ingiliz destegi olmasa, her an yaniba- lartmi§ti. Bunlar Kerkiik Katliaminin ba§ plancilan olarak bir araya
gindaki kudretli Turkiye taraftndan yutulacagmi hesap ederf'lrak,
gelmi§!er ve bu hav&linin mijdafaasiyla mtikellef ikinci Tumende-
bu ulkede Turk tesir ve nufOzunu kirmak ve orada bir nev'T tapu
ki butun subaylan vazifelerinden alarak yerlerine Kurt
milliyetgi
senedi gibi duran Tman ve ahl&k timsali irkdaslanmizin mevcGdi- ve komiinist subaylan tayin ettirmi§lerdi.
yetierini inkSr etmek hususunda canbiras. bir gayret sarfeimisfir. Katliam, sahneye konulmadan ewel mukabil bir hareketi
Bu faaliyete sahte dostluk muvazisterine ragmen devrin Unlu Ba§- sevk ve idfire edebilmesi mumkiin olan milliyetgi Turk munewer-
vekili Nuri Said Paaa da dahildi. letinden 4.000 kadanni «T u r a n c 1 1 1 k» damgasini vurarak tev-
Bu yuzdendir kl, 14 Temmuz 1958 yslinda Irak Kraliyetini de- kif edip tecrid kamplanna gonderdiler. Kerkuk'de gikan mahaliT
viren «Geriera! Kasim Hareketi» otuz kiisur sene-
gazetelerin sayfalanni Masim Hlkmat ve emsali vatan h^inierinin
den omid
beri zulum altmda inleyen Irak Turkleri igin ciddTbir tev-
yazilan ile doldurdular. Bu sQretle, GeneraS Kaaim ihtilali'nin bi-
l?d etrnisti. Fakal oniarm bu samimT amid ve temennileri gok kisa
rinci sene-i devriyesi olan 14 Temmuz 1S59 giinUne gelindi^i za-
bir zaman sonra aci bir sOkut-l hayale inkiiap etmlstir. man, ewelce tesbit ettiklerl TQrk ileri gelenlerinr imhS etmek igin
208 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADfR MISIROSLU 209

harekete gegmenin zamani geldigine kanaatle fiilen tesebbiise bir protesto ile olsun tesell? etmeyi vazife saymtyordu. ihtimal ki,

geptiter. ifk olarak Arslan Yuvasi Gazinosu sahibi Osmao Bey'i Diinya'da higbir hukumet, kendi din, dil ve irkindan bir zumrenin,
sehid ettiler. Bu cana kiyma baslarnis ol-
suretle fiilT tecavijz ve yartibasmda ve gozleri onunde bbylesine irz, can ve maica kahre-
du. Boyle bir hadiseyi sokaga gikma yasagi koymak igin bahane dilisi karsisinda serefsiz bir sukGtu ihtiyar etmemistir.
olsun diye ortaya gikarmislardi. Filhakika ikinci Firka Kumandani «Y u r t' a s u h,
i: e h a n d a
I i s u h» gibi artik mo-
'
I

tarafindan biitun sehirde sokaQa cikma yasaQi Han edlldi. Fakat dasi gegmis bir siyast prensibi kabul etmis bulunan gelrnis geg-

bu yasak, sadece Turkler igindi. Caniler hazirhk yapmis, biitun ki- mis biitun Turk hiikumetlerirtden, bu gibi hadiseleri vesile ittihaz
zil tesekkullerin faal militanlari ise, cadde ve meydanlarda dolas- ederek, bu bolgedeki yiiksek iktisadT kiymeti haiz petrol ve ne de
maya baslamisiardi. Sokaga gikma yasagi ise bunlar igin deglldi. din kardesligi saikasryla Irak Turklu§iinun hatirlarnalarim beklemi-

Ewelce tesbit ettikleri kimselerin evlerine hucum ederek yoruz. iktisadT imkanlan artirmayi, sadece zavalli Tiirk halkma

Turk kitlesini sevk ve idare etmesi mumkfln ve melhuz olan ne hergtin yen! bir vergi yiiklemekle temin edebilece^ini zanneden
kadar kimse varsa topladilar. AskerT kislaya gotiirerek dipgikler halef setef buttin hiikiimetlerin boyie bir iktisSd? gorijse sahip ola-

ve sungulerle sehid ettiler. Hinglarmi alamayarak bazilarinm ce- mayacaklan meydandadir, Benimsedikleri laiklik muvacehesin-
setlerini faninmaz hale gellnceye kadar sokaklarda sijruduler. Ba- de, onian din kardesligi saikasiyla dusiinebileceklerini de zannet-
zilanni givilerle duvarlara, dlreklere gakarak goktan ruhunu teslim miyoruz. Ancak su husus belirtilmelidir ki, bu gibi millTmes'eleler-

etmis bulunan zavalliiara karsi akil ve haySle gelmedik zulumler de Tiirkiye'de ideire edenlerie edilenler arasmdaki ziddiyet daima
icra ettiler. Sokaklar «k a h ro s u n T ii r k y e », «k a h r o
I
-
i ! . . I
miisahede edilegelmistir. Gergekten Musliiman Tiirk halki, irki

sun T ii r k I e r I . . » naralanyla ginliyor, evler, dukkanlar ya§- asabiyetle olmasa bile dinT bir hassasiyetle duydugu, ogrendigi
malaniyordu. Bu korkung katliam biitun sehirde ug gun iig gece her yerde ve her anda bu zulmu tel'in etmis, Kerkuk'te komunist
devam etti. Kisacasi, kardesi veya yetismis arslan gibi evladi goz- mezSlimine mSruz kalan kardesleriyle istanbul veya Ankara' da
leri onunde dipcik ve sungii darbeleriyle oldiirulen, pargalanan, sol militanlann sehTd ettigi vatan evISdlanna alakadaki siddet ba-
siiruklenen, kadmlann aci feryadlan birbirine kansiyordu. kimmdan higbir tefrike diisimemistir. Hakikaten Kerkiik katliamm-

Tuhafi su bu faciS ve cinSyetler karsisinda, zalimle maz-

ki; dan surada burada bahseden birkag vatanseverin yazdikiannin
lum gok kisa birzamanda yer deQIstiriyor ve basta Moskova Rad- veya herhahgi bir konferansta soylediWerinin millf vicdanda uyan-
yosu oimak iizere komunlst aleminin biitun radyo ve gazeteleri, dirdiQi derin akisler; bu hQIkmumOziin en aldatmaz delillerinden-
dir.
Turkler' muiecaviz ve haksiz gostermek igin bir propaganda yan-
I

sina girerken, Irak resm?makamlan sukGtu tercih ediyordu. Fa-

kat ondan daha act olan bir sey varsa, o da Turkiye'nin, yaniba- IV - IRAKTORKLERNiN iSTlKBAU
smdaki bu katliama bigane kalisiydi. Anadolu'nun bir Kayseri'si
veya bir Konya'smdan higbir farki bulunmayan, en az onlar ka- A - BARZAWi HAREKETl ve MUHTEMEL NETlCELERl:
dar bizim olan Kerkuk'de irakTurkliigu'nOn mdruz kaldigi by ms-
zalime kar§i stikGnet ve lakaydlslnl devam ettiren Turkiye, onlan Haiz oldugu biiyiik iktisadf imkanlar ve sSratejik ehemmiye-
«M usu I M e s' e I es i»nin mijzakeresine muteallik her safha- tinden doiayi Ortado§u'da emperyalist devfetlerin tesir ve niifuzu-

da binbir gafletine kurban ederek y& ds bir hukumete lerkettigi na kapilmaktan masun kaiabilmi§ gergekten miistakif tek bir mill?
yefmiyormus gibi, bdyle bijyuk bir feiSket karsisinda da kuru siki lider bulabilmek ade&a imkansizdir. Birgok emperyalist devietin gi-
210 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

rift menfaatlerinin Dunya iizerindeki iltika noktasini teskil eden Or-

tadogu'nun bu rrienhus kaderi, bu kiymetii topraklann «M u s I li-

nn a n T u r k»iin elinden gikisina tekaddum eden giinlerde ba§-

lamistir. Gergekten, bu bolgeyi asirlarca sulh, siikQn ve adaletle

idare etmis. olan Osmanlilar'in elinden alarak istismar etmek Iste-
yen emperyalisller, istismara daha ziySde imkan bahsetmesi yo-
nunden bir taraftan mahallT liderleri satin altni?, diger taraftan da
en kiiguk kavmTve dinTtopluliiklan artik bir daha imtizac edemez
sekilde birbirlerine karsi tahrik etme yolunu lutmusjardir. Bu yttz-
dendir ki; OrtadoQu, bugun bir Ihtilaflar kumkumasi haline gel-
mis, mahal!? liderlerden herbiri de mevkiini idame eUirebilmek
igin bu ihfilallara dahil ingiltere, Rusya, Amerika ve israif gibi dev-

letleiin menfaat zikzaklan arasmda bir muvazene imkani arama-

ya koyulmus, bulunmaktadirlar.
Kurtleri bir «m T c a m
i 1 1 i a» Marine getirmek maksadiyla
tarihte iik defa ortaya gikrnis. bir sahsiyet olan IM08I& IWusteife
Barzan? de bu harekete basted igi 1943 yilindan beri Irak' in dahiiT
bir zaafa diismesi ve haftS pargalanmasinda menfaatl olan dev-

Ietlerin -tabir caizse- suyuna gitmek suretiyle bir hurug imkani

aramigtir.
Ruslar'm hususT bir surette yetistirerek «K z 1 1 1 r d u»da
«A b a y» rutbesine kadar yukselttikleri Moll® Mustafa Barzanl,
I

ilk ehemmiyetii destegi htg §upheslz Rusya'dan g6rmij§ttir. Fa-

kat bilahare bu bolgede bir «i s r a D e v e t i»nin kurulu§u

i I I
FT*
ile Amerlka'ya karsi mecburert «A r a p A e m i»ni destekleyen I

Rusya' nm OrtadogVya muteallik tutumunda bu suretle tezatli bir

durum desteklemeye amade bas-

nasi! olunca, Kurtler, kendilerini

ka devletlerirt de bulundugunu gok gabuk farketmisjer ve onlaria l

'-•</:
tesrik-i mesai yoluna girmisjerdir. Bunlann basjnda Irak Petrolleri

iizerinde en buyOk hisseye malik oian ingiltere geimekledir. Ger-

MASKENI'NARKASII...
gekten bu devlet, Irak' in biraz istikrara kavusmasi halinde mahal-
lT petrol sirketlerini Iran misalinde oldugu gibi milfilestirme yolunu MOLLA MUSTAFA BARZANi'nln hakiki gehreslni aksettiren bu reslm, O'nu Rus
liniformasiyla tesbit etmekte vo «Albay» rutbestnl haiz bulundujjunu gostermek-
tutacagmi du§unerek buradaki menfaatlerinin istikbalinden endi-
ledir. Masum ve dindar Kurt halkim kandirmak ifln hatta b!r «§eriat» tatbik£isi
§e duymu§turXjngiitere, bu endise sebebiyledir ki, Irak'm dShi'ini
luvri takinan BarzSni'nin, Rus Ordusu'nda husQsi surette yetisfirilmis. bir kizil
bakimindan o derece mahirane bir rol oynamis, ve Irak id§-
li-
ifsad tter oldugunu ispat eden bu resmi o'na inanan saf Kurt kardeslerimize ithaf ede-
recilerinin gozlerini o olgude korkutrnu§tur ki, bu memlekette rlzl.,
 KADiR MISIROGLU 213
212 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

meskun bulundugu Kerktik havalisine dikmi§tir. Qunku Irak pet-

iktidara gelen kralci, komunist, miltiyetgi ve baasci butun ida-
roHerinin asil menbai burasidir.
reciler, takip ettikleri iktisadt sistem ne olursa otsun, petroller uze-
Irak HukOmeti ile imzaladigi 12 Mart I970 tarihli anlasma ile
rindeki ingiliz hissesine dokunmaga kolay kolay ct'Jr'et edeme-
dahili bir muhtariyet elde eden Barzanf, Irak Kabinesi'nde alti ba-
misjerdir. Bununla beraber zannederiz ki. ingiltere'nin «K Q r t
kanlikla temsil edilmesine, mustakil bir
ordu ve emniyet teskilati-
gu-!ijk Hareket i»ne muzahereti Irak'i pargalamaktan zi-
na sahip olmasina, Kurtge tedrisat yapan mektepler agmak, rad-
yade zaaf igindetutmak maksadma baghdir. Binaenaleyh bu dev- yo kurmak ve her gesjt nesriyatta bulunmak gibi muhtar bir idare-
letin Kurtleri sonuna kadar tutacagmi zannetmek
dogru degldir.
nin biittin icapfanni elde etmis, olrnasina ragmen, bunlarla tatmin
Boyle olmasa, kurulacak bir Kurdistan' in kendinden ziyade Rus-
olmus. gorunrnemektedir.
ya, hatta israil ile tesrik-i mesaide bulunacaQmi hesap etmek gug
Kerkuk uzerindeki vazgegilmez Kurt talepleri sununla da sa-
de^ildir.
bi'rtir ki, Oaraainf, mustakbel devletini kurabilirse, bu devlete bas-
Irak petrollerinden ehemmiyetsiz bir hisseye rnalik olan Ame-
sehir olarak Kerkiik' ii segticjini sjmdiden Han etmel<ten
gekinme-
rika'nin tesiri ise, ingiltere'ninkinin aksine Irak'i pargalamak rad-
mektedir. Bu emeline
dereceye kadar yakiagabildkjini de ka-
bir
desine kadar KUrtler lehine tecelll edebilir. Qunku bu devlet, ken-
bul etmek lazimdir. §6yle ki, Irak HijkQmeti, BaraMi'nin KerkOk
di oz menfaatlerinden ziyade, israil' in menfaatlerine gore hareket
etrafindaki taleplerini bir neticeye baglamak maksadiyla burada
etmekten maalesef kurtulamayacak derecede Yahudi sultasi al-
plebisite basvurulmasim 12 Mart 1970 anlasrnasi ile kabul etmi§-
tindadir. Yahudilerin ise Irak'in pargalanmasmda sayisiz menfaat-
tir. Bu mes'elenin bizim igin aci olan tarafi sudur ki, 1970 tarihli
leri bulundugu meydandadir. Irak Anayasasi, maddesinde: «lrak
birinci halkinin Arap ve Kurt
Yahudiler'in, Fransiz Buyuk ihtilali'nden beri beynelmilel si-
adinda iki temel milletten meydana geldigini, Kurtler'e Irak'in bij-
yasette oynadiklan rol ve sagladiklan hakimiyet nazar-i dikkate 'cunluQii iginde milliyet haklannin tanindigini» bildirmektedir. Bu
alinusa, Irak'in istikbalinden ciddT bir sOrette endise
etmemek im-
suretle Turkler asla hesaba katilmamakta ve mevcQdiyetleri na-
kansizdir. Su hale nazaran «B a r z a n i Ha r e k e t i» Irak'i
zar-i itibare alinmamaktadir. Halbuki Kurtlere «t e m e bir I

pargalar ve tesekkul edecek pargalardan birinin bir mustakil(!)

mill? u n s u r » vasfi veren bu anayasa Kurtler'in Turkler' den
«K X) r d s t a n D e v e t i» olarak ortaya gikmasmi temine
I I
pek az bir nisbette fazla olduklarmi gormemezlikten gelmektedir.
muvaffak olursa, bunun, Ortadogu memleketleri ve bilhassa Tur- Irak Kurtleri, kendisiyie bugune kadar higbir edebT mahsul vucu-
kiye bakimindan gok biiyuk ve ehemmiyetii neticeler tevlid
ede-
da getih'lmemis, ve dolayisiyla islenmemis basit dillerini bile
cegi muhakkaktir. Bunlari §u sOrette hQlasa edebiliriz: Irak'in ikinci bir resmTdili olarak kabul ettirirken, onlardan sade-
ce besyitebin ki§i eksik bir niifusa malik olan Turk kitlesine sirf
zulOm ve tahkirden masum olmak gibi bir insan? hakki bile verme-
ye mutemayil gbriJnmemektedirler.
Turkiye'ye yakin kuzey ve da$lik mtntikasinda
Kiirtler Irak'in
Mezkur Anayasanm Turkleri be§-on bin mevcutlu H e s t u-
meskun bulunmaktadiriar. Burasimn iktisadT bakimdan diger Irak e r veya Y a h u d
r i I e r kadar bile himayeye ISyik gormeme-
i I

toprakianna nazaran ehemmiyetsizligi meydandadir. Bir devfetin nsticesindedir KerkUk

si ki, Turkleri, yakla§an plebisiite kendileri-
hayatiyetini idSme ettirebilmesi her § eyden once sahip olacaQi
ik-
ni K ii r t veya Arap olarak kaydettirmek mecburiyeti ile kar§i
Rus erkan-i harbiyesinin yetisjirdigi bir
tisad? imkanlara baQlidir. kar§iyabfrakilmi§lardir. Gergi 1971 Ekim'indeyapilmasi kararla§ti-
kurmay albay oian Rtate Mustefa B>mz&ni, bunu diisunemeye- nlmi§ olan bu plebisit, meghul bir tarihe tehir edilmiftir. Fakat
cek bir inkn degildir. Bu sebepledir ki, goziinu Tiirkmenler'in
\
214 LOZANZAFER Mi, HEZIMET Ml? KADiR MISIROfiLU 215

mezkGr Anayasa degismedikge ve bu degisjklik, Turkler'in varligi-
ni kabul mShiyetinde olmadikga bu iki serden birini tercih mecbu-
riyeti baki kalacaktir. Kerkuk daha sjmdiden mustakbel plebisit
igin Kurt-Arap gati§masinm en hararetli bir sahnesi olmu§tur.
Araplar, Kerkuk disjnda yeni bir Kerkuk vucuda getirerek buraya
Arap multecilerini yerlestirmekte, baste niifus memurluklan ol-
mak uzere mahallT idarelerdeki Turkleri mevkilerinden
maktadirlar.
menfaati ile izah etmek giig degldir. Filhakika son anlasma ile bi-
razyahsan Irak'da yerli bir IhtilSf ihdas edilmek istendlgi meydan-
dadir. Fakat Yahudi ve onun masasi olan Tiirkiye Donmeleri'n-
den Tiirkluk ve Muslumanhk hesabma ciddT bir fSide beklemek el-
bette ki safhk olur. vatanperver Turk miinewer gevreleri ile on-
lann hakh ve yerinde ikazlarma kulak kabartmasi gereken Turk
uzaklas/tir- devlet adamlan... Bunlann yapmasi lazim gelen ister de biraz asa-
gida «T ii r k y e' y e id ii s e n v a z f e e r» serlevhasi ile i I

IrakTurkleri, yukanda anlatilmis olan katliam gunleri harig ol- incelenmistir.

mak uzere bu bolgenin elimizden gikisjndan bu yana en zor gun-
leriniyasamaktadiriar. Biri komunist Kurtler, digeri de Baasgi
Araplar olmak uzere iki muharib kuwelin agir siyasT ve iktisadi Irak'daki Kurt Hareket i'nin muvaffakiyeti halinde
baskilan altinda yok edilmek istenen Kerkuk Turklerine bigane bundan zarar gorecek komsu devletlerin birincisi Tiirkiye, ikincisi
kalmakta devam eden Tiirk idarecileri de bu tavirlanyle Turk dii§- ise iran'dir. Zita Molla Lltatafe Baraani, Kurt istiklal harekatma
manlanna istedikteri gibi hareket etmek imk§nini bah§etmektedir- basjadigi ilk yillarda gSyesinin Tiirkiye
ve iran'da dShil olmak iize-
ler. olgiide ki, millT asabiyet sahibi genglerin is. ve gliglerinden re butiin Kiirtleri kurtarmaktan (...) IbSret oldugunu soylemekten
uzakla§tirilmalari kafi gelmiyormu§ gibi, yildirma siyasetinin aci ictinab etmemi§ti. Gergekten kendilerine Kurt denilen ve ayn bir
neticelerinden olmak uzere ortaya gikan katil ve cinayetler bile
irk §uuru verilmeye galisjlan bu unsur Turkiye, iran ve Irak'da
ya-
adTvak'alar hukmijne girmi§ bulunmaktadir. Son zamanda §eh?d §arnaktadir. Gergi iran, Irak'la arasmdaki «B a h r ey ri i h t i-
edilen rnillT tiyatro ve televizyon sanatkan geng idealist Huseyin I § f i» dolayisiyla Kiirtleri tutar goziikmektedir. Fakat
bu tuiu§
Ali Tuzlu bunun tipik bir misalidir.
Irak' in zaaf iginde bulunmasini temin maksadma baQlidir. Yoksa
Kurtler igin Kerkuk' u ele gegirmek, yilda «y e t rn § i m i I
y o r> bu hareketten miistakil bir Kurdistan ortaya giktigi takdirde kendi-
ton petrolun gelirine sahip olmak demek olduQu igindir ki, Kurt-
sinin de zarar gorecegl muhakkaktir.
ler bu davayi halletmedikge silahi elden birakmamaga kararli go-
MolSffl MussWa Bgiraanf her vesileyle Turkiye ile bir davissi
runmektedir. Aym ehemmiyet mukabil olarak hig §iiphesiz Baas-
olrnadigmi rfSde eimis ve harM son bir ara Turk Devlet ve HukQ-
gi Araplar igin de variddir. Bu yuzdendir ki, Irak'da Kurt-Arap ga-
met reislerine gonderdigl mektuplaria Tiirkiye'yi eski buyiik ve
ti§masimn basjadtgi gijnden beri sicak ve soguk harb olarak ce-
azametll Osmanli imparatortug^'nun yerine koyarak ona si§in-
reyan eden garpi§maiann en siddetlisi Kerkuk iizerinde vukQ bul-
mi§tir. Fakat bu hareket, aslinda Rus ordusunda yeti§mi§ bfr kizil
mak uzeredir.
Hayat ve mematlan bu olgiide tehlikeye mSruz bulunan Irak
komunist oldugu halde, «i s a I m
§ e r a" t i»ni tatbik etmek i

propagandasindan istifade yolunu tutmasmdaki gibi SsMr bir

Turkleri millTyarliklarini idame igin ne yapabilirler? Her biri haricT
mugalatadan ibatetti. Haklkatte Kiirtgiiliige aid biitiin propagan-
bir veya birkag b&yiik devtete sirtini dayami§ olan mijtecavizler
da kitaplan asil hedefin Turkiye ve iran oiduQunu agikga gdster-
karsisinda Irak Turkleri'nin vaziyeti kurt-kuzu hikayesini hatirlat-
maktadir. Boyle tehlikeli bir durumda onlara kim destek olabilir?
mektedir. HattS moll® Mum?® BsiF^ifnf bile 1958 yihnda isvigre
teievizyonunda asil hedefinin, Turkiye oldugunu soyiemekten icti-
Gergi son gijnlerde Turkiye'de Donmeler'in hSkim oldugu bir bu-
174
nab etmemistir
yiik gazetede Kerkuk Turkleri'nden bahsedilmesi calib-i dikkattir.
.

Fakat bu hareketi, Irak'tn pargalanmasinr veya en azmdan de-

174 - Bkz: Yeni istanbul Gazetesi - 2S Eyliil 1S8S tarihli nusha.
vamli bir buhran ve ihtilaf iginde bulunmasini arzu eden israil'in
216 LOZAIM ZAFER Mi, HEZlMET Ml?

Filhakika bu gayet tabiidir. Aksini du§unmek safiik olur. Quri-

ku Kiirt ekseriyetinin Turkiye'nin gijney dogu bolgesi He iran'da

ikamet
ler «i I a
etiigi Inkfir

- y i Ke
kabul etmez birvakiadir. AncakTurkler'le KOrt-
I i me t u 1 1 a h» uQruna en az bin yil omuz cm
omuza dbvu§rnu§ler ve aralannda en kt'.iguk bir ihtilaf zuhur etme-
mi§tir. Gerci Cumhuriyef In ilamndan sonra sarkta bazi tenkil ha-
reketieri vukQ' bulmu§.isede bunJar Kurt-Turk tefrikihden degil ta-
I3v) 'T.
mamen din? sebeplerden dc$mu§tur. Bu husus §ununla sabitlir
175
ki, ayni tenkil hareketleri Menemen Konya, Bolu ve Yozgat'ta L...,'..;:L_)

3Ei J
ilh... ve kasabalarda da aynen cereyan etmi§tir. Burala-
gibi §ehir

nn ahalisi de Kurt degifdi ya!.. Bu bir eski-yeni gati§masindan iba- 'c: ....j-.'J!..)

rettir. Bugunku Kurtculerin rnesela" bir <£> e r s m H a r e k a 1 1» ve- i

ya «5 e y h Said isyan i»ni kendilerine sermaye edlnme-

ieii yersizdir. Ciinku bunlar bir Ktirtciiluk hareketi degillerdi. Bu-
goz
QEZSa
nu kavramak icjn o gunun mevkutelerine sathT bir surelte at-
C3p-g2l
mak bite ktfidir.

mzsi
175 - 1930 yih nihayetlarlnde Menernen'do bir yedok subay olan KtiU- u •mi
M~ — " * I\ 4 i

lay'in bldtiriilmesiylo ba§layan hadlse sirasinda orada mahall? kumandan ola- r,^
m a
rak bulunan Fahreddln AMay, hatirafinda talimat almak icin Ankara'ya gittigini,
z
7 Ocak 1931 tarihlnde Cankaya'ya HL Eternal Pa§a'nin rlyaseti altindatoplanildi-
gim ve mes'el'enin muzakera edrldlQinl anlattitan sonra: «8u konu§ma bans bir SB ".•ill 5C

talimat mahiyetindo oldugundan not ettim. §imdi tarihi bir beige olarak bu not-
Ian aynsn naklottlm.» dlyerek bu miizakereler hakkinda sayfalar dolusu malQ- S3
matvermektedir.
«... Menemen ve inalQm koyler ahalisinin iamarnen tehcirini Gazi Pa§a

cok sjddetle llerl siiriiyor. isrnelt Pafa muhalefet ediyor mahzurlarini sayiyor, m^W i
£=3

K&mn Pa§a (Ozalp) He §ukrti Kaya, iamst Pagsi He berabar. Fakat, Gazi, mu-
sir olmakla beraber, «ki§ gecinceye kadar kalsmlar.» diye muhlot variyor ve mij-
%.«;
m
:

&
zakereyl §6ylo hiilasa edlyorlardi:
1 - Vak'a, irticaT, murettep ve siyasidir. UmGmTveya mmtakavi midir?..
2 - Nazanmiz yalniz bu mintikaya miinhasir kalmayacaktir.
3 - Alakasi tebariiz edenler teczlye olunacaklardir. Kesif muhitler dagitila-
rak ternizleneceklardir.
4 - idam cezafan beklenmeksizin kisim kisim derhal tatbik olunmaiidir.
(Meolis tasdik edecektir.)
5 - Menemen ve alakadar koylerln mes'ul ilan edilmesi ve gayr-i meskOn
hale konmasiIcin husuST kanun cikanlacaktir.

6 - Kadm mensuplar miihimdir, mijsamaha olunmamalidir... ilh!» (bkz: S3

Fatw€*MIn &ITAY - On Yil Sava§ ve Sonrasi - istanbul 1970, sh: 433 - 444.

y
 218 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?

Kurtgi'iluQun ewelce izah edilmi§ oldugu iizere eski «E r m e- B - TORKhfFYE D0§EN VAZlFELER: '
.

n i M e s '
e I e s i» yerine ikame edilmek istendigl hatirlanirsa,
mes'elenin, Turkiye baktmindan ehemmiyeti daha ziyade ve ko- Asirlarca isISm Alemi'nin temsilciligini yapmis olan Turkiye,
layca anlasjlabilir. biittin bir Hiristiyanlik Alemini miisterek bir «c i h a n - 1 husQ-
Turk vatani bbliine boliine adeta ku§a d6nmu§tur. Bunun m e t» halinde karsisinda bulmu§ olmanin tarihTtesirinden kurtula-
bir kere daha boliinmege asla fahammiilu yoktur. Hergiin biraz mami§ olacak Asnn basjndan beri ugradigi buyuk ka-
ki; Yirminci
daha artan dinamik niifusumuz ve gitgide kuwetlenen dint ve mil- yiplan unutmus ve hazmetmi§ gorunmege son ederecede dikkat
IT mefkOremizin en geg Yirmibirinci Asir ba§mda bizi eski kayipla- etmektedir. Bu yiizdendir ki, terkettigi topraklar uzerinde yasa-
rimizin bir kismini telaff zarOret ve mecbOriyeti ile karsjla§tiracagi yan dindas. ve irkdaslannin maruz kaldiklan gesjtli felaketlere bi-
muhakkaktir. Bu sebepledir ki, Turkiye' nin bdlunmesine degil, ra- gane kalmak gibi gok defa yiiz kizartici durumlara siiruklenmig-
zi olmak, bu gibi niyet ve arzulan duyrnaga bile tahammuliimuz tir. Vaktiyle en tabiT bir nakkimiz oldugu defaatle ve her mes'ul
yoktur. Bolunecek olan, bizden aynldiQi giinden beri istikrarli bir §ahis tarafindan ifade edilmi§ olan eski Musul Vilayetimiz igin bile
devlet olamami§ bulunan komsularimizdir. Bunlardan baascr bu lakaydi devam edegelmi§tir. Bunun resmt bir aQizdan yegane
Araplarin i§gali altindaki eski «M u 8 U I Va y e t
i I z»i ve i m i
ihlali Hatay'in Anavatan'a ilhaki sirasinda olmu§tur. zaman ara-
sosyatist Suriye idarecilerinin i§gali altindaki «H a e p»i kurtar-
I
dan sadece oniig sene gegmis bulunuyordu. Mu§ Meb'usu \\^m
mak ilk ve yakin hedefimizdir. §urasi o'ost-dijsman herkese ma- Samj Bey Meclis kursusunden Hatay'in Anavatan'a avdetinden
10m olmalidir ki, buyuk bir Istikbale namzed olan ebedT iman ma- dolayi memnunfyetini ifade ettikten sonra:
karn Turkiye'nin parlak talihini de£jistirme§e kimsenin gucii yet- «... Vaktiyle ingilizler de Musul igin ayni yolu tutmusjar, Mu-
miyecektir. iman buhranindan dolayi ayrilik sevdasina kapilmi§ sul' u elimizden almislardt. Bu yara daha igimizde kanarken Ha-
solcu Kurt gengleri bilmelidirler ki, hareketlerinin cezasini, daha tay igin ayni safligi gosteremezdik» demistir. Ne yazik ki, bu be-
ziyade namlanna vekaletsiz is. gordiikleri Dogu Anadolu'nun ma- yandan sonra fesmT sifati haiz higbir sahsin bir kere daha Mu-
>

sum halkl geker. Onlan seviyorlarsa bu davadan vazgegmelidir- sul'u hatirladigi gorijlmemistir.
ler!.. Halbuki bu gibi mill? mes'elelerde halk efkanni uyanik tut-
ba§ka devlet veya toplulu^a babasmtn nayn-
Higbir devlet bir mak ve zuhur edecek firsatlan degertendirmek vazifesi herkesten
na yardim etmez. Unutmamak gerekir ki, bu gibi hareketleri des- once devletin mes'ul sahislarma dii§mektedir. Devlet adami, ileri-

tekleyen yabancilar, neticeyi kendi lehlerine gevirebilecek kuwet- yi gorebilen kimse demektir. Bu sebeple boyle y£d ellere terkedii-
tedirler. Boyle olmasa zaten yardim etmezler. Bu hilin ve gafiller, „ mi§ kiymetii vatan pargalannm kurtanlma imk§nlannm zuhurun-
bilfarz muvaffak olsalar bile -buna imkan yok ya- netice, dan gok ewel ga!i§maya ba§lamak ve §artlan biraz da bu gah§-
Turk' tin de, Kurd'iin de aleyhine gikacak ve ancak her ikisinin de malar sonunda hazirlamak gerekmektedir. Gergekten Turkiye bu
diigmani olanlara yarayacaktir. mevzuda bir sey yapacaksa, burasi Yahudiler'in veya Baraans'-
nin eline gegmeden yapmalidir. Aksi halde i§ gok gugle§ecektlr.
Bu satirlarda ifadasini bulan tankilin §iddeti ile bir Dsrsim Harekeii esna- BugQn «K b r s M e s' e e s i» dolayisiyle iginde bulun-
i i I

smdaki §iddet arasirtda na fark vardir: Harekata l§tirak eden bir askerin agzirv-
duQumuz ciddTbuhran, bu gib! gah§malarda geg kalmanin millet-
dan ?ikan §u satirlar, o cjiirikii idarecilerin bu gibi tenkilleri hangi sebeplerle icra
lere ne kadar pahahya mal oldu^unu gosteren en iyi bir misaldir.
etlikleiini gostermiyor mu?l ..

Hatirlanacagi iizere Kibris'ta Rum f ikSyetinin ba§lamasmdan gok

220 L02AN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?
KADiR MISIROGLU 223.

az muddei: ewel devrin Hariciye Vekili Fuad KdprUlU «B z m

bir i i

ig in Kibris davasi diye bir dava yoktur! .»demel< .

H a r eke t i »ne kar§i da muessir bir gare oldugunu hatirdan gi-
karmamak gerekir. Zira Musul kurtufabildigi takdirde guneyden
sureiiyle bu ihmalkarligm §aheser(!) bir misalini vermisti. Bugun
bir Turkmen genberine almacak olan Dogu Anadolu Kurileri ijze-
«K b r s» gibi, yannki M u s u I'un da kurtanlamaz veya giig
i i

kurtulabilir bir hale gelmesini onlemenin yegane garesi galigmala-

rindeki tahrikler de tesirini kaybedecektir.
§urasi ehemmiyetle tebaruz ettiriimelidir ki; bugijn Tiirkiye'-
ra bu gunden basjamaktir. Bu gafismalarm nasi! olabilecegini
nin en ehemmiyeili davasi hig siiphesiz
g u ii k»tur. Zira «K
clevlet adamlanna ogretmek bizim vazifemiz degildir. Bunu onlar ii r t I

butun mQzir cereyanlar nihayet mahdud bir ust tabaka mensu-

blzden 50k daha iyi bilmek rnevkiindedirler. Bizim onlardan sjm-
istedigimiz ve mijspet bir §ekilde tecellisini mutlak surette
bundan kadrola§mi§ ve haika inememisjx Bunlarm tek istisnasi
dilik
«K u r f g u u k»tQr. Bunda -hig suphesiz- Cumhuriyetin ilk yil-
i
bekledlgirniz tek bir §ey vardir. da dehsetli bir siyasT baski altin-

da bulunan Irak Tijrkleri'nin yanmda bulunduklanm agikga ifade larinda girisjlen «t e n k hareketfer i»yle Turkler ve Kurt-
i I

ler arasmdaki miisterek maneVi bagTari alabildigine tahrib eden

eimeleridir. Kirk milyon nufuslu bir devletin mumessilleri sifatiyia
ve kanaatin 50k buyuk bir te- «l a i k i c r a a t»m gok buyuk rolti olmusiur.
bu hususta izhar edecekleri bir rey
siri haiz olacagi muhakkaktir. Bu tesirin husulO igin sadece aza-
Ancak surasr memnOniyet vericidir ki; bu tehlikeli cereyan
karsismda Kiirt ahalinin -btiyOk ekseriyetinirv- Hakkin siyanetiy-
mejli Turk Tarihi'nin zihinlerdeki izleri bile kafidir.
le hala iptal edilernemis bulunan din §uurunun sihirli bir sigortasi-
daha simdiden harbe girilsin demiyoruz. Tabiatiy-
Musul igin
na sahip bulunmaktayiz. Bu sigortanin iianihaye devam edebil-
le icabedince onu da istemek hakkimizdir. Fakat idarecilerimizin
mesinin de -ancak ve sadece- Tijrkiye'deki dins geii§meye kar-
yanibasimizdaki dindas ve irkdasjanmizin maruz kaldiklan veya
§i beslenmekte olan umidin gergekle§mesine bagTi bulundugunu
kalacakian zuliimler karsisinda asagilik bir sukutu ihtiyar ederek
soylerneye hacet yoktur.
milli vicdani rencide etmege haklan olmadigini sdylernek istiyo-
Omit ve temenni ederiz ki; Irak TiirklOQu'nu dij§unmek husu-
ruz.
Unutmamak gerekir ki, Osmanh Devleti muvaffakiyetsiz 1848 sunda mevzuunda oldugu gibi geg kaimmayacaktir. Ancak
Kibris

maruz kalan Ma- §urasmi ifade etmek isterlz J<i, -bugunkU Turk idarecileri bir ilk ha-
«M a c a r h t i i I a I i» sirasinda Rus tenkiline
reket olarak vazifeierini yapsalar da yapmasalar da Turkiye'nin
car vatanseverlerine bagrini agmis ve onlari harbi bile gdze al-
mak sOretiyle himaye etmi§ti. Zaytf bir zamanda dahi insan hak yakm hedefferinden biri olan Musu!, muttaka kurtantacak, onun
bdylesine gbgiis kabartici bir misalini ySdellerde kalmasina daha fazla musaade edilmeyecektir. Zira
ve hiirriyetlerine baghligin
gayr-i resmT mutevazi gayretlerintesiriyle hergiin biraz daha tak-
vermis bulunan bir milletin gocuklan oldugumuzu du§unursek,
viye olunan Turk mill? §uurunun terciimani olacak gengferin ke-
kendi irkdas ve dindasianmiza revS gorulen zuliim ve gadr karsj-
daha iyi anlayabiliriz. miyyet ve keyfiyet itibariyle varliQini kabul eiiirecek h§le gelmele-
smda siikutumuzun girkinligini
ri tahakkuk etmek uzeredir. BugiinkD idareciier vazifeierini yapar-
Irak TurkliigTj igin higbir sey yapamazsak bile, birtakim slye-

st faaiiyetlerde bulunarak onlarin mal ve can emniyetini de mi

larsa, s§dece onlann iglerlni kolayiastirmi§ oluilar. Yoksa bin yil-

saglayamayiz? Nerededir Vietnam igin gozya§i doken sahte

dir mil!? kiiltur ve varligini mudafaa eden bir kitleyi eritmek, ne ko-
hurriyet munadileri?..
ve ne de baasci Arapiar igin mumkun oimayacak-
rnunist Kiiriler

Qstelik Irak Turkliigu' nun Turkiye'nin dahilT emniyeii bakimm-

tir.Musul Twvk'lur to Turk kalacaktiii..» 0, yannki «B u y k
dan artik vahTm bir mahiyet almaga basjayan «K u r t g u I ii k T u x k y e »nin, isISm Alemi'ni yeniden lideriigi aliinda toplayip
i

tedvir edecek olan BOyOk TUrkiye'nin vazgegiimez kiymetli bir vi-

222 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

Ifiyetidir. Ne mutlu onun vatanciidaligim bertarafla izdirabini din-

direcek mustakbel imanh Turk idarocilerine!.. Ve ne rnutlu o
mes'ud giinij hazirlamaya matuf gali§rnalarm bugunku mijtevazi

safhalannda hizrnet ve liyakat hazirligi yapan imarili Turk Gengle-

rine!..
*** OguNcQ bOlOm
(Bugijn i§bu eserin yeniden tab'i (1992) dolayisiyla Have edil-
WU&
mesi gereken pekgok §ey vardir. Rusya'nm yikiimis, olmasi, «Kor-
fez Harbi»ve Gijneydogu Anadolu'daki «teror harekati» muvace-
hesinde §artlar pek gok degi§mi§tir. Ancak bunlan aynca deger- - BATS TRAKYA'NIN TARiHQESi,
1
lendirmeyi d0§undugijmuz igin burada aynca ele almayi luzumlu
EHEMMIYETI VE KAYBEDlU§)
gormedik),

A) BATI TRAKYA'NIN TARiHQESi

Ballon Yanmadasi'mn bir pargasjm

eden «T r a k y a»
te§kil
Karsdeniz, Marmara Denizi ve Balkan- Rodop
dag silsilesi arassn-
da katen arazi pargasinin adidir176 Trakya'nin cog rati hududlan
.

eski gaglarda birgok kereler degi§mi§tir 177 Bu sebepledir ki, eski

.

tarihgier, burasunin hududlanni birbirierinden gok farkh olarak

178
gostem-iiglerdir . Fakat mustakar olam budur.
Trakya, «D og u» ve «B a 1 1» olmak uzere iki losrna ayniir.
Dogy Trakya, Turkiye'nin halihazirda Avrupa Kit'asi'ndaki arazisi-
nl te§kil Bunun di§indaki kisim ise Bati Trakya olup bugun
eder,
Yunan i§ga!s altinda bulunmakladir. Cograff ve be§erT
tainamiyle
baksmdan tarn bir vahdet te§kil eden Trakya'yi Dogu ve Bati ol-
tnak uzere zoraki bir taksime tSbi kilaniar otedenberi Merig Neh-
ri'ni esas almi§lardir.

176 - Ahmed FMafl - LQgat-i T&rihtVe ve Cografiya, C. II, Istanbul 1299,

;:h: 239 - Mi CewmS - Memalik-i Osmaniye'nin Tarih ve Cografya LQgati, C. I,

Itorsaadei 1313, sh: 249.

177 - §eifl3eddlQ SAmi - KaamGs-iii Mm, C. Ill, istanbui 130S sh:
1632.
178 - Bi«: Or. Art? MUM MAKSEL - Trakya'nin Kiiltur ve Tarihi, istan-
I>uil938 3h:3"4.
224 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Ml?
KADiR MiSIROGLU
225

Trakya' nin ilk sakinleri bu bolgeye adlanni vsren «Traklar»- hakim olmu§lardir. M.O. 2800 yilinda
asir
.179
Anadolu'ya gegen Mi-
dir sir Sea astris'l maglQb eden bunlardir. «T r a k la r» is-
Flravunu
Zarnanimizda arkeolojik galismalar o kadar llertemigtir ki, ar- te bu «S d e r»in bir koluydular. Bunlann bugiin «T
i I
r a k y a»
tik higbfr tarihT gergegin tarih bncesl (Prehistorique) ve binnetioe adiyla bilmen bolgeye gelip yerlesmeleri,
bid M.O. dortbin , digeri
meghOI adeta imkan kalmadigi soylenebilir. Ar-
telakki edilmesine de M.O. olmak uzere iki ayn ve ahemmiyetfi mu-
ikibrn yillarmda

keolog Pumpelli Turkistan'daki A § k a b a d §ehri yakinlannda haceretle gergeklesmi§tir. Burada ayn

ayn kabileler halinde ya§a-
esk! bir yerlesme merkezi olan «A n a v»da yapticji kazilaria Turk yan «T r a k a r» hepsi de Turk olmak
I
uzere yirmi iki ayn einik
medeniyeiinin tarihini Hazret-i isa'dan asagi yukan dokuz bin se- unsur te§kil ediyorlar. Bunlann basjicalan <0
d r s e r» «T n e r* i I i I
'

ns eweline gikarmisfir. Ziraat ve hayvanciliQi bilen, gomleklerini «Tranipsalar»,«Mediatenler», «Meiavdit'l er» Bh

ge§ii:li ve hatta bakin dahi isjeyebilen bu boi-
resimterle susleyen dj. Bunlardan «0 d r s e r» bir ara bu daQimk
i I
Trak kabileferinln
ge halkmm, M.6. dori-bes. bin ydlarmda vukO' bulan «B ii y k bir kismmi idareleri altinda toplayarak
birle§tirmi§lerdir.
6 o g» lerlyie bu medenlyeti bir faraftan Mezopotamya, Anado- Trakya eski gaglarda cograff mevkit
yOzunden «Ka v m e r i I

lu, Yunanlstan ve hatta Italya'ya, diger

taraftan da Qln, Mind ve M u h a c e r e t »nin zaruri blr «g e g
i
u»
182
§ y plmu§lur I I

Amerika'nin kuzey kesimlerine goturmus. olduklan gesitli arkeolo- Bu yuzden yeni goglerin siki tirmasiyla bazi
§ Trak kabllelerl Ana-
jik gaiismalar sonunda artik tarriamiyle sabifc olmugtur.
Gergekten dolu, Adaiar ve hatta Suriye'ye
gog eimi§lerdir. Bunlann en rhes-
butun bu saydi^irrtiz bolgelerde -ayni husOsiyetlerl hfife olaretk- huru, tarrhte «F r
g i
Muhaceretb
adiyla bilinen muhfice-
100
rastlanan bu san'at TGranT «S i d» veyahud da «A 1 1 a ? k» adi rettlr (M.O. 1200). Turk
kabilelerinin Trakya Uzerinden
,

devamU
verilen Turk san'atidtr. gogler halinde guneye ve Anadolu'ya aarkmalan bOyuk bir
oJoii-
Bu buyiik muhacerette Onasya ve Mezopotamya'ya gelip de beeertkan§ikliklara sebep olmu§tur.
Neticede «D o r a r» ve- i

181 ya «T o r a r» daha guneye ilerlemeye

yerie§enler «S i d I e r»dl . Bunlar Anadolu'da tahmlnen onbe§ I

mecbu'r kalan «l M r y a - i

1
la r» tarafindan bugOnWl Yunanistan
1
bdkjesine dofiru itilmJs-
lerdlr. Onlarm bu yer degisiirmeleri
179 - Yunanca'daki«Thrake»gibiL6tincG'd©ki«Thracia»da«Trakla- sonunda bu bdigedeki «A k a
n Meralsketl* demektir. Bu kolime, diger Bati dillerine de Latince'dan D e v e t i»yle Anadolu'dakl «E t
I
D
r i
i ev I e t i» sarsdarak tama-
gecarek asagi yukan ayni Imla IId vo ayru manada olrnak iizero kullanilagolmi§- men oitadan kalkmiglardir.
tir.
Yunanlilar, Trakya'ya ancak M.O.Sekizinci Yttzyfdan
180 - Tafsllat icin bkz: Dr. ArH Rffiifld MAN8EL - a.g.e. sh: 21 ved. m&-
ren glrmeye ba§lami§lar ve burada
'

-1Q1 - «A s y a» kelimesi de yine SitHer'in bir kolu olan «A s i» voya «A s t» birtakim koionfiw vtScQda ge-
kabilesinin adtndan cikmistir. (Histoire dos Dacouvorte Geographies il. p. iirrnisierdir. Yunan yazi ve
kQlturu de orada i§te bu farthten
Sfba-
162). renyerlegmeye ba§lanrii§tir. Bu itibarfa YunarrfHarin
btanbul'u kuran vo buraya A s t - a n» yani «i a h T A s 1 a r n § o h r l»
I 1 i Trakya'da gfl-
/tikmeieri, TQrWer'e nazaran'birkag bin
adim verenler de bu «A b 1 a r»dir. Yunanlilar, Anadolu'ya Astlar'dan' ook sonra
1 yil soma olmu§tur Hem
olmak iizere ancak Onbirinci Astr'de. gelmigler ve«A s a», «A s t - a n» gibi kell-i
de fiilt bir hflkimiyet teslsl §eklinde de^il de, ancak kUftur ve Sca-
malari golrtan ve tamamlyls yerlasmig olarak bulmu§!ardir. ,, re! kolonileri kurmak sOretiyle?..
iran Hiikumdan D&pfi «A s t - & n» kelimesini «A 3 t a n e» gekllne sevif-
i

Daha sonra M.O. Yedinci YQzyil'da kuzeyden gelen ve bfr

mi§tir. Istanbul leinson zamanlara kadar kullanilmaya devam Qden ten kelime-
o s» Have ederek «A 8 1 & n p u I- baska urk kolu olan «i s k 1 e r»> Trakya'yi tamamen
r»> manasina gelen «p u
1 i
ye Yunanlilar Ǥ e h i I 1
hdklmiyet-
o s» demislerdir. isle bu kelim© zarnanla «i s t a n b u l»a donii§mu?Tur. lerl attire alarak yerii halkla kaynasmi§!ardir.
Guney Anadolu'dakl «k s i» Nehri de bu «A s l» aditu ta§iyan Turk boyun-
dan kalan tarihT bir hatiradan ba§ka bir §ey degllriir. 182 - Or. ArH Mttfkr HANSEL - a.g.e. sh: 45.

/
 KADiR MISIROfiLU 227
226 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

eie gecirmek igin mucadeleye giristi. Bu muc&dele esnasmda

M.O. Altinci Yuzyil ortalanna dogru hemen hemen biitun
281 yilinda yine istemdeir'in kumandanlanndan olup Suriye'ye
Anadolu'yu hakimiyeti Pers imparatorlugu, Trak-
altina alan iran
hakim bulunan Selefkus tarafindan maglGb ve katledildi. Bu se-
latla komsu hale gelmistir. Bu
devletin meshur hukumdan Dara,
beple Trakya'da O'nun zamaninda ancak kirk yil kadar devarn et-
yilinda «l s k t-
istanbul Bogazi'ndan Trakya'ya gegti. M.O. 513
1

mis bulunan sukGnet yeniden bozuldu. Bu defa da Selefkus «T-

Trakya ve Balkanlan
I e r» ve «S a k a a r»la harbederek butun
I
r a kya '

K r a 1 1» ilan edildi. Fakat daha Trakya'ya adimmi atar

nehirieri arasmdaki stepleri
ele gegirdi. Fakat Tuna ile Dinyester atmaz. bir sQikaste kurban gitti.
tamamiyle Pers hakimi-
asamadi. Buna ragmen, Traklann iilkesi Trakya Ugiincu Yuzyil' in basjannda kuzeyde oturan «K e 1» 1

glrmis. oldu. Yunanlilar, bu tarihten

itibaren Trakya uze-
yeti alttna veyahud «K ot»lann devamli taarruz ve talanlan yuzunden uzun
rindeki Pers hakimiyetine son vermek maksadiyla blrgok savasja- suren kansjkliklara sahne oldu. Bundan sonra da burada siySsT
ra girlstiler. Traklar, bQtUn bu savaslarda daima Perslerin yamn- istlkrar bir daha saglanamadi. Gergekten Romalilar'in Trakya'ya
dayeralmisjardir. kar§i giristikleri muteaddid seferlerin ba§ladi§i ikinci Yuzyil'm son-
Trak kabllelerinden biri de yukarida zikredildigi uzere «Od-
larina kadar Trakya blrgok kereler el de§istirerek kah Makedon-
Bunlar M.O. Besinci YUzyil'da Yunanhlar'in
Pers ha-
r I s I e r»di. yalilar'in ve kah da Keltler'le Iskender'in kumandanlannin Suriye
glristikleri miicadeleden istlfade ederek diger ba-
kimiyetine kar§i ve Misir'da kurdukfan devletlere tabi oldu.
de idareleri altina alip feodai bir devlet kurdu-
zi Trak kabilelerini Romalilar'in Trakya'da tarn bir hakimiyet tesis etmeleri pek
larZamanla gelisip genlsleyen bu devlet, Once ikiye ayrilmis, da- de kolay olmami§tir. M.O. ikinci Yuzyil' in basjanndan M.S. Birin-
ortalarmda Makedonya
ha sonra da P.O. Dordiincii Yuzyil'm ciYuzyil'm ortalanna kadar devarn eden bu mucddeleler, birgok
Krali II. FWp tarafindan ortadan ka1dinlmi§tir.
kan§ik safhalar arzeder. Trakya ancak M.S. 46 yilinda bir «R o -
oldurulmesinden istifade eden Traklar,
II. Filip'in 338 yilinda ma Ey§ e I t i » haline getirilerek merkeze baglanabilmistir. Bu-
bas kaldirarak istiklallerini
Makedonyalilarm haklmiyetlerine karsi nunla beraber Tral<ya'da azametli Roma imparatorlugu' nun h£ki-
yeri-
ilane Fakat bu durum uzun surmedi. Cunkii II. Filip'in
ttiler. miyeti de, ciddTbiristikrar sagtayamami§tir. Gergel<ten burasi Ro-
sefer tertipleyerek Trak-
ne gegen og!u Eskender, buraya kar§i bir ma hSklmiyeti aitindayken de birgok i§g£l ve istilalara maruz kal-
lann memleketlni yeniden hakimiyeti altina aidi. mi§tir. Bunlann en ehemmiyetlisi kuzeydeki «K o 1 a r»in teca- 1

Makedonyalilar'in tahakkumunii bir turlii hazmedemeyen

vuzleri olmu§tur. Trakya'ya karsj Ko^taarruzlan Roma imparator-
Traklar, iskender'in «§ a r k Sefer i»ne giktigi strata tekrar iugu'nun ikiye taksimi ve bu bolgenin «D o§ u Roma I m-
ayaklandilar. Trakya'da bu ayakianmanin amll
oldugu kansjkhk-
pa r at o
u g u»na birakilmasindan sonra da devarn etmistir.
r I

«B a b i» sehrinde olmesi uzerl-

lar devarn ederken istanidOT'in Bu devirde Trakya bu Kot tecaviizierinden baska bir de «H u n-
i

yuzunden O'nun kumandanlan

ne Istila edilen yerlerin taksimi Ia r» ve «B u g a r a r»m akinlarma rnamz kalmistir. ButDn bu
I I

arasinda buyuk bir mucadele gikti. Tabiatiyle Trakya da bu muca- DoQu Roma imparatoriugu'nun gitgide zayifladiQi ve
kansikitkiar
deleye sahne oimakta gecikmedi. tamamiyte uzakla§ti3i son devirterde O'nun kotu idare-
adfiletten
hkmdai'bi kumandarilarmdan Li2ima@s uzun ve
cetin bir
sinden dogan sikintilann da eklenmesiyle had bir safhaya varmif-
tesis ederek
miicadeleden sonra Trakya'da yeniden hakimiyet tir.

unvanim Bir Odris kadim ile de

M.O. 305 tarlhinde «k r a l» aldi.
iste tarn bu sirada idi ki, Tiirklerln «0 g u z» koluridan geien
ok&amak itizumunu hlssetti. Da-
evlenerek yerli halkin hissiyatini «K a y i ha n As r ©t i i» Buyiik Selguklu Devleti'nin bir «u ?
getlrerek Anadolu'yu
ha sonra burayi bir harekat rnerkezi haline
228 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?

b e y g »ni te§kil etmek iizere Sogut havalisine gelip yerles/-

I i i
b) Qsmssifuli MSkimiyeEi Dewi:
1

rnis bulunuyordu. Yiice kurucusu Osman G&ei Hazreileri ne IzS-

feten «0 s m a n 1» adini alan ve basjangigta hig kimsenin dikka-

I
Butiin tarihleri boyunca stratejik zaruretleri en mukemmel
tini gekmemis. bulunan bu kijgiicuk beyligin gok kisa bir zaman bulunan Osmanli
bir surette kavramis. Turkleri, daha ikinci padi-
zarfmda Cihan en buyuk bir devieti haline gelebilecegini
tarihinin sah Orhan Gszl devrinde buyuk bir ileri gorusluiukle ferizade
kim tahmin edebilirdi?! Fakat o buyuk ve §anli cedlerimiz, oylesi- Stiteyman Passa'nm kumandasi altmda Canakkale Bogazi'ndan
ne muazzam bir iman ve hamle giicij ile mucehhezdiler ki; S6- Avrupa yakasina gegtiler (1356). Fakat bu, Turkler'tn buraya ilk
giit'e yerle§melerinden sadece yanm yuzyil sonra Bizans'i Ana- gegisleri degildi. Gergekten kom§ulan ile sik sik ihtilafa d(i§en Bi-
dolu cihefinden Istanbul surlari igine hapsetrnis. ve onu «H i I a !»:n
zans'a yardim maksadiyla ve O'nun talebi uzerine birgok kereler
183
kudreti oniinde bas. egmege mecbur kilmak uzere «R u me I i»
Rumeli'ye ayak basmi§lardi. Bu gegisjer, fatih ecdadimizm, dev-
yesigramak mevsimine gelmis. bulunuyoriardi. Boylece Dogu Ro- letlerinin stratejik icaplan bakimindan fethine mecbur bulundukla-
ma' nm bu kadim merkezi gittikge daralan bir kiskag igine almmis. n bu bolgeyi, cografi ve be§erT husdsiyetleriyle bir hayli tammala-
olacakti. Ancak basjangigta sirf «i s t a n b u l»u fethetmek gaye- nni saglamisti. Ancak bu defa kendi nam ve hesaplanna hareket
sine bagli goziiken bir harekat, gok kisa bir zaman zarfmda oyle- ediyor ve Bizans'i bati cihetinden de siki§tirmak gayesini giidu-
sine mijthis bir sur'at. ve vus'at kazanmisjti ki; bu ilk maksadi fer- yorlardi.

sah fersah a§arak butiin Avrupa'nm kaderinde yijzyillar boyunca Tiirkler'in Rumeli'ye gegi§lerinin biiyiik ehemmiyeti, yerli ve

devam edecek derin tesirler husQIe getirmistir. «Trakya yabanci kaynaklann hig birisinde gerektigi olgtide belirtiimemi§-
B 6 g e s » ise, bunu intac eden §anh Turk seferleri igin zarur?
1 i
tir. ciMn tarahinin en esash donurn noktalanndan bi-
Halbuki bu,
bir kopriibasj olmak mevkiinde bulunmu§tur. Bu bakimdan
Trak- Gergekten Osmanli Devleti'ne alem§umul bir rol oynamak
ridir.

ya'mn Osmanh-Tiirk idaresi altina girisj veTiirkle§tirilmesine mii- imkanmi saQlayan Rumeli futuhati, derhai o deh§etli Hiristiyanlik
teallik hadiselerin kisa birtahlilini faydali addediyoruz. taassubunun tahriki ve bunun neticesi olarak da birgok «H a g-
1 1 S e f e r I e r i»nin ortaya gikmasina amil olmustur. Tarihte
boyunca aQrmOg olan bu intikam seferleri, Osmanlilar'-
yijzyillar

183 - Tiirkler, «Rumeli» yeni«ru m-

Avrupa Kit'asifida fethettiklerl araziye
dan once sirf «K u d Q s»u kurtarmak (!) maksadina matufken,
I a r i n mem «R u m»un «R o m a» kelimesinden
I e k e t i» adini vermi§lerdir. budefa«Turkleri Avrupa Kit'asi'ndan atmak»
muharref oldugu ewelce bir vesileyle izah edilmisti. «R u m e i» kelimesinin I
ve «i s t a n b u I" a yeniden sahip o m a k» gayele- I

cografl fumOlii fetihler ilerledlkQe buna rnuvazi olarak daima de£ji$mi§lir.

«E f-
rini de istihdaf eden bir sumQI ve kesaTet kazandirmi§tir. Zira
a k», «B u § d a n», «B o s n a ~ Herse k», «K a r a d a g», «S r b s t a n», i i
I
§eSizidl© SuHeytnan Pa§ a'nin Rumeli'ye gegfsinden nihayet yUz-
«A r n a v u 1 u k» ve 1 «M o a» kendi
r adlanyla anildiklanndan bu tablrin diginda
m e i» denilince «Tr aky»>,«Maked o nya», yil sonra TOrkler, buraya, kolay kolay sokulup atilamayacak bir
kabul olunurlardi. Bu sebeple «R u I

«T e s a y a» ve Yunanlstan'in
I
«M o a Y a m a d a s i» haricindeki kisimla-
r r i
§ekilde yerle§mi§ ve «0 r t aga g»ikapayan buyiik bir hamle ile
riyla «E d r n e», «S e ft n k»,i 1 i. «M a n a s 1 r» ve «U s k p» vilayeilari anlasihr-
1 ii istanbul'u fethetmi§ bulunuyoriardi. Biitun bu vSkialar «H a g 1

di. Seferleri » igin artik yeni ve ilaVe bir esbab-i mucibe te§kil
93 Harbi sonunda Imzalanan «8 a r I i n M u a h e d a n 8 m e s \» «F i I i b e» •

ediyordu.
ve «l s m
Ǥ a r k Ru m e
y a»yi i I i» adiyla imtfyazli bir vilfiyet haline getir-
1 1 1

devam eden bir-

Bu arada deger diger ehemmiyetli bir netice de sudur
zikre
rni§ ve Rumeli'nin, Osmanli hakimiyeti altina girisinden itibaran
ki,Osmanhlar'dan once Anadolu ve hattfi Suriye havalisinde ce-
lljjlrtl tarihie ilk defa olarak bozmu§1u ,

reyan eden isl§m Hiristiyan gati§masma bundan boyle Orta Avru-

 KADiR MISIROCaLU 231

230 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

ler'e artti. Dalmagya sahillerinde bir «R a g u z a Cumhuri-
pa ovalanna kadar uzanan birgok Hiristiyan memleketleri sahne y e t i» vardi. «B os na Kra I I i
g i» ise, Macaristan'a tabi bu-

olmus.ve bu sayede islam Dunyfisi yuzyillar suren bir sulh ve su- lunuyordu.

kOn devri idrak edebilmigtir. Balkanlar'in bu tarzda birbirleriyle gatisan birgok siyasT nu-
Osmanli Turkleri'nin ulema, mesayih ve mticahidlerden mii- fuz mmtikasina bblunmus bulunmasi, Osmanli fetihlerini kolaylas-
tiran belli bash amillerden biri olmu§tur. DiQer taraftan Turklerin
rekkep bir avug vecd ve iman adamiyla Rumeli'ye gegislerinin Ci-
tarihte bir daha benzerine rastlanmamis. olan iistun ahlak ve ada-
hantarihi Gzerinde husdle getirdigi buyiik siyasi, iktisadTve be§e-
letleri de, yerli halki teshir ederek mahallT mukavemetleri adetS
ritesislere dair ne yazilip sbylense azdir. Ancak bu mevzuu bura-
imkansiz kilmi§tir.
da uzun ve teferruatli tarihini hulasa etmege galistigimiz Trak-
Osmanhlar Rumeli'de ilk olarak fethettikleri «B o a y r», I i

ya'ya inhisar etiirmege mecbur bulunmaktayiz.

«T e k r d a g» ve «M a k a r a»yi bir kbpruba§i addederek der-
Pesjnen §unu ifade etmek gerektir ki; Rumeli harekatmin en
i I

hal Turklestirmek yolunu tutmusjardir. Daha sonra «Q o r u» da I

miiessir ve mutemadt tesirleri fatih ecd^dimizin Avrupa yakasin-

fethedilince, Bizans'in hayat damarlanndan biri olan Edirne-istan-
da ilk adim attiklan, Trakya Bblgesi iizerinde gbmlmustur. Ciinku
bul yolu kesilmis. ve kontrol altina alinmis oluyordu. Rumeli'deki
burasi hem girisilen muazzam fetih hareketleri igin zarur? bir kbp-
bu ilk §etaid© Suleyrnan Pa§®'dan baska
fetih hareketleri nde
ruba§i olmak vasfini haiz bulunuyor ve hem de istanbul'un miida-
faasinda son deiecede.ehemmiyetli bir stratejik mevk?te§kil edi-
QM Ffeil Bey, Lata §ahin Paf a, Hssa Bey ve Bvmnuz Bey 81

gibi gergekten kiymetli birgok Osmanli bey ve pasalannin da bu-

yordu. Yaptiklan isj en ince teferruatma kadar mukemmel bir se-
yijk hizmetleri gegmistir..
kilde planlayan ecdlidimiz, bu stratejik ehemmiyet sebebiyledir
Avrupa Kit'asinda yerlegerek ciddt ve istikrarli bir
Turkler' in
Trakya' yi daha ilk fethettikleri andan itibaren kesif bir surette
ki,
idare kurmalanni temineden bu iki fetih devresi -devamli bir mQ-
Turklestirmek siyasetini takip ederek, burasini -tabic caizse-
cSdele halinde- asagi yukan dbrt yil sijrmustur. Hemen hemen
Anadolu kadar vatan kilmislardir. Bogazlar ve istanbul'un bati ci- ehemmiyetli higbir mukavemet gbrmeyen bu harekat, §®hzad©
•

hetinden hinterlandini (ard ulke) te§kil eden Trakya' mn bu strate-

Suieymsn Pa§a'nin 1359 yihnda sehid olmasiyla gegici bir durak-
jik ehemmiyetinden ileride daha genis olarak bartsedllecekttr. lama devrine girmistir. Bu duraklama O'nun kiigiik kardesi I. SuB-
Turkler bu bblgeye ayak bastikian sirada yerli halk Bizans ters IMuracfm harekalin sevk ve idaresini eline alacaQi 1361 yilina
idaresinin artik tahammijl edilmez bir hale gelen kotuluklerinden kadar sijrmustur.
bikip usanmi§ bulunuyordu. Biitun Balkan kavimleri ise birbirleriy- Gergekten §e8i2ikfe Siilsymari F>®§a bir surek avi esnasin-
le devamli bir mucadele halinde idiler. Bu sirada «D o Q u T r a k- da ug>adigt feet bir kaza neticesinde sehid olmusjtu. Bu degerli
y a»nin bir kismi E p r» ve «M o r a Yarima-
ile «G ii n e y i
kumandamn geng'yasmda vSkT olan sehadetinin dogurdugu
das » Bizans'in, orta ve yukan «M e r
i g V a d s i»yle Trak- i i
elem ve iztiraba dayanamayan babasi Ortars Gizi de O'ndan ni-

ya' nm bir kismini igine almak uzere «B a k a n a r n kuzey- I I !

hSyet alti ay sonra vefat ederek tahti, kugiik oglu §©h^fid@ Mu-
d o g u s u» Bulgarlarin, «S r b s t a n», «D r a m a» ve «S e r e z»
i i
rad'a birakmisti. Yeni pSdisah, ummadiQi bir anda deruhte et-
havalisi ise Sirplann elinde bulunmakta idi. «A r n a v u 1 u k» ve 1
mek mevkiinde kaldigi devlet yQkiinij ta§imaya hig de hazirlikli
«K u z e y E p r»de ise, gesiili Sirp, Arnavut ve Lfitin prenslikleri
i babasi Often Qfei, kendi yerini almaya namzet ola-
de^ildi. Zira
vardi. Bunlar «N a p o i» ve «V e n e d k» hUkQmetierinin nQfu-
I i
rak daima buyuk oglu §8hisad@ 80I@ymara P®p'yi gbrmiis ve
zu altmda idiler. Merig Nehri mansabindaki «E n e z» ile «Mora bu vazife igin O'nu hazirlamisti. Ancak i. Sufiters SKlurad kendisi-
Yarimadasi »nin sahil kesimlerl ve bazi adalar Venedikii- ne babasi ve aQabeyisinden natamam olarak kalmis buiunan Ru-
ler'e Sittl. Dalmagya sahillerinde bir «R a g u z S C u m h u r i-
 232 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?
KADiR MlSIROfiLU 233

meli islerinin kiymet ve ehemmiyetini -o kabina vanlmaz deh§-

odenerek bilhassa «C e n e v z» gemileriyle Rumeli'ye i
Anado-
siyla- derhal kavrayarak onlann biraktigi boslugu daha buyiik
lu'dan Turk muhScirleri tasjniyordu.
bir liyakatle kapatabilmistir. Fakat saltanatinin ilk iki yihnda «A n-
Bu sistemli ilerleyis
ve Balkanlar'a yerlesme slyflsetinln Hiris-
k a r a» ve civannin fethini gergekle§tirmek mecbflriyeti ile kar§i-
iasmis. ve ancak bunu ba§ardiktan sonra Rumeli'deki harekatin
tiyanlan buyuk endiseye sevk etmesi gayet tabiTydi. Bilhassa
bir
«E d i r n e» ve «F b e» gibi bolgenin en muhim iki merkezinin
sevk ve idaresini ele alabilmistir. i I i

Babasi zamamndan kalan tecriibeli kumandanlan takdirde

Tiirkler'in eline gegmesi onlar igin telafisi imkansiz bir kayipti.
ilk olarak harekete gegen Bizans, kendine miittefik aramaya
kusur etmeyen 5. Suten Mured, Rumeli'deki Osmanli Ordusu'-
nun basina «b e y e r b e y i» unvaniyla La la §£hin Paaa'yi, ve-
I
koyuldu. Bu maksadla, 1361 yilinda Venedik'le bir anlasma imza-
zirlige de Cendereli Kara Halll Pa§a'yi getirmisti. Bundan sonra
iadi. Fakat Tiirkler'in, yerli halkin higbir §ikayette
bulunmasina im-
gerekli hazirliQi ikmal ederek o zaman Trakya Bolgesi'nin en kSn vermeyen o ve insanT idaVelerinden dolayi umdugunu el-
Idil

ehemmiyetli bir merkezi olan «E d r n e» sehrinin fethine te§eb-

i
de edemeyeceglni kavramakta gecikmedi. Bu yuzden gesftll se-
bus etti. §ehrin 1362 yilinda gergeklegen fethi uzerine burasmm beplerle devamh olarak gekistigi komsulanna karsi icabmda ken-
184 disine ba§ vurabilecegi kuwefli bir hamiye kavusmak Qzere Os-
rnubafazasi, imari ve Tiirklestirilmesi isini Lsla §ihin Pa§a'ya

verdi. Kendisi Rumeli harekati igin bir us haline manlilar'la anlasmayi uygun gordG. Bu anlasmaya
getirdigi, bugtin gore Bizans
Bafci Trakya ve Yunan Isgali altmda bulunan «D i m e t o k a»ya imparatoru, Turkler'in Balkan'lardaki fetihlerini kabul ediyor, Os-
gekildi. manli idaresine gegen yerlerl geri almak igin higbir tesebbfiste bu-
Lala §ahin Pas a Edirne'yi emniyete alabilmek igin emn'nde- lunmamayi, Tiirkler'in diismanlanyla herhangi bir ittifaka girme-
ki rnuzaffer kuwetlere «M e r c N e h r i» boyunca ilerleyerek meyi ve hatta Anadolu'da yapilacak harekSt igin talep edilirse
i
as-
kolayhkla «F b e»yl de fethetti. Bu suretle Osmanli fiituhati
i I i kervermeyi bile taahhud ediyordu. Fakat Balkan kavimleri -sGre-
Bulgaristan'm orta kesimlerine kadar ilerlemis ve Bizans'm Bulga- ta da olsa- Bizans gibi gergekgi bir yol tutmamislardi.
ristan ve Makedonya Sirplanyla irtibati kesilmis oluyordu. Gergekten Filibe fethedilidQi sirada oradan kagmaya muvaf-
Dkjer bir Osmanli Kuwefini sevk ve idare eden Evrenuz Bey fak olan Kale kumandani ve Papa V. Urben'in tahrik ve tesvikleriy-
ise, «V a r d a r N e h r i» boyunca ilerleyerek «G m ij c n e»yi I i le 1363 yilinda «S r p»>, «B u g a r», «U a h», «M a c a r», «B o s-
i I I

almis, daha sonra Sirplann elindeki «Sere z»i de fethederek bu- n a» ve «H e r s e k» kuwetlerinden miirekkep bir «H a
g r- 1 1

rasmi bir iis haline gettrmisti. bu kiymetli sehir ve kasabala-

Biitiin d u s u» harekete gegti. Bu altmis bin ki§ilik mattefik Hagli Ordu-
rm Turkler'in eline gegmesi nihayet onbes ay gibi gok kisa bir za- su, Edirne'ye dorjru ilerlerken Swtens
I. ft/lorad, Bursa'da bulunu-
man zarfinda gergeklesmistir. Turkler Rumeli'de gayet planh bfr yordu.
§ekilde ilerliyor ve ele gegirdikleri sehir ve kasabalan sur'atle §ehrin muhafazasma memur edilmi§ olan l^aSs fihira Paaa
Turklestiriyorlardi. Bu maksatfa son derecede yiiksek bir navlun bir tarattandurumu Padisah'a bildirirken, diger taraftan da Haa
ft Bey kumandasmda birkag bin
kisilik bir kesif kuwetini yakla§an
184 - Lala Sttlkl ve daha sonra da Tlmurtaj, Paga'larm idaresine verli-
mesinden dolayi bir zamanlar «P a $ a L v a s i» da denilmls olan Edirno
i
(iii§mana kar§i Merig boyuna sevketmi§tl. Bu sirada ileri harekSta
sehrindeki Turk - islam eser ve mijesseselerinin deger ve sumGliinu kavramak devam eden du§man, higbir mukavemet gdrmeden Meric'i geg-
icln bkz: Prof. Tayylb G^KBILeiM - Edirne we Pasa Uvasi, istanbul 1952. mi§ ve bu umulmadik basarmin sa'rhosluQuyla igki ve eglenceye
Bu degerli eser, heniiz bu isiikamette bir arastirmaya mevzu ittihaz edil-
dalmis bulunuyordu. Haci 88 Bey, bir sarhos giirflhu h§line gelen
memis olan di§er Trakya sehir ve kasabalanndaki Turklsstlrme hareketlerini
bu miittefik Hagl Ordusunu §nT
gece baskmma ugratarak bir
tahminvetasawurimkamni vermes! bakimtndan dasonderecedecalib-i dikkattir. i

maglub ve perisan etti. Gergekten tarihte «S r p S n d

g i» i i i

adiyla bilinen yerde vukua gelen bu emsalsiz zafer, Balkanlar'da-

 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?
234 KADiR MISIROSLU 235

amansiz darbe olmus-

ki mOsterek Hagli Kuwetterine indirilen ilk
askerlerinin bir kismi tela? ve he-
«N 3 b o i u» arasindaki genis sahanin da fethini saglamistt.
I

tur Zira panifie kapilan diisman

gegirilemeyen diger bir kismi
Esasen daha 1380 yihna gelindiglnde Osmanlilar'tn Rumeli'-
yecanla birbirlerini kirmis ve kiligtan
kadar ki, bu sefere deki fiituhati, Trakya'yi tamamen sumflliine almis ve hatta bu bol-
ise kagarken Merig Nehri'nde bogulmustur.
genin disina ta§maga baslamisti. Gergekten Sirplar'w.1371 yilm-
eden Wlacar Krali layof bile canmi gugliikle kurtarabilmis-
istirak
da Turkler'e yenilmeleri Osmanli Ordulannca «U s t r u m a» ve
tir.
«V a r d a r» Nehri boylannin fethini kolaylastirmisti. §6yle ki; yap-
Bu varamadan kahraman Haci II
suretle heniiz hedeflerine
tiQi anlasmaya ragmen gizliden gizliye Turk dii§manligini tahrike
kuvvetinin ani bir gece bas-
Bey'in kumandasmdaki biravug Turk
S n d g i» hezi- devam eden Bizans'in tesiriyle harekete gegen Sirplar, tarihe «C r- i

kini karsismda perisan olan

Haglilar, bu «S r p i
i i

Turkler'i yakinen tanimalari-

men Muharebesi» adiyla gegen bu karsilasmadaki maQlu-
metini kulaklanna kiipe edindiler. Zira
Sul- biyetleriyle bir daha bellerini docjrultamayacak bir duruma diis-
nitemin eden ilk ciddi karsilasma bu olmustu. Diger taraftan
almakta nniislerdi.Gergekten sadece kuzey kisminda birkag miistakil Sirp
tan Rtarad da bu miittefik tesebbusiiriden gereken dersi
PrensliQi kalrnis «M a k e d o n y a » ve «P r z r e n» bolgesindeki
tesebbiislerin de taklb edece-
i

kusur etmedi. Burtu, baska benzer

Sirpiarise, Osmanli himayesini mecburen kabul etmislerdi. Ertesi
fllni hatinndan bir an bile
gikarmadi. Esasen o biiyuk kahraman,
sene Turk akinlan, rniinferit h§diseler suretinde de olsa «A r n a-
Devleti'nin, Avrupa Kit'asi'na saglam bir sekilde tutunmadikga
gok kavramisti. Bu v u 1 u k»a kadar varmis, Yunan Yanmadasi'ndaki «A t k» bolge-
1 i

alemsumiil bir karakter kazanamayacagini

iyi

haline getirdi. Bir taraftan sine kadar uzanmisti.

sebeple «E d r n e»yi askerT bir merkez
i

Trakya'da, 1371-72 yillannda kesif bir Tiirklestirme hareketi

fetihlere devam ederken, diger
taraftan da mahallT idareyi Turk-ls-
bolgede buyuk bir goriilmiistur. Bilhassa Makedonya'da Evrenuz B®y tarafindan fet-
lam esaslarma gore yeniden tanzim ederek bu
hedllen «iskege», «Kavala», «Zihre», «Ferecik», «Kara-
Tiirklestirme hareketine giristi. Bu maksadla Anadolu'dan devam-
Biiiiin bunlan yaparken Bal-
f e r y e», «D r a m a» ve «S e
ve kasabalar islam?
r e z» gibi §ehir
bir sOrette muhacirler getirtiyordu.
li

Bizans'taki taht kavga- hayatin birer remzi olan cami, medrese, han, hamam gibi dinTve
kan kavimleri arasindaki ihtilaflan tahrik ve
milit eserierie donatihyordu. Arazi, Osmanli toprak rejimine gore
larma her vesile ile miidahale etmek firsatmi
da kagirmiyordu.
Bulgar Krah yeniden tanzim ediliyor, idareci kadro siir'atle Turklestiriliyordu.
Bu sirada Trakya'nin bir kismma da sahip olan
kavra- Kurulan vakif ve hayrSt mUesseseleriyle «H a l»e kavusan bu ye-
ulkesinin biiyuk birtehlikeye maruz bulundugunu
i I

Sisman
Bu maksadla ni beldeler, bambaska bir huviyet kazaniyordu. 1372 yilmda Make-
yarak Osmanli Padisahi'na hulul garelerini anyordu.
verdi. Fakat Sultan Murad
donya'nin fethi tamamlandiktan sonra kendini dort bes sene bu
kizkardesi Rtorya'yi O'na zevcelige
im£r ve Tiirklestirme hareketlerine hasreden Sultan Mured, niha-
askerT hedeflerden inhiraf ede-
boyle tavizlerie ydneldigi mill? ve
yilmda yet 1380 yilmda Rumeli harekeitsnin yeni bir safhasmi agmi§ ve hu-
cek bir kimse degildi. Gergekten bu evlilige ragmen 1371
dudiarmi bir hayfi genisletmistir. Bir taraftan «N §» ve «S o f y a»,
a» fethedilerek Osmanli ulkesme
i

bu kralliga aid «E s k i Za§ r

diger taraftan da «0 h r i»ye kadar genisleyen fetihler sebebiyle
katildi. ,.»,«, * Trakya Osmanli Ordulan igin bir nevT iissulhareke haline gelmisti.
Q ittifak i» te-
Hatta daha sonra Bulgaristan'm bir «H a
1
1

Zira arbk «S o f- y a»dan baska «M a n a s 1 r» ve daha kuzeydeki

sisine galistigi haber alminca,. 1388
yilmda Qandarii Ali Pafa ku- 1

gegti. Kayin «P r e p e» bile Osmanli hududlan igine aiinmis bulunuyordu.

mandasmda otuzbin kisilik bir Turk Ordusu harekete
i I

Padisah da katil- HattS 1385' de «S e § n k» dahi birinci defa olarak TUrkler'ln eli-
I i

biraderinln ijlkesine karsi girisilen bu harekete

Trakya'nin kuzey hududu- ne gegmisti. Nihayet 1389 yilmda kazanilan «B r n c Koso- i i i

misti Bu sefer, Osmanli hakimiyetinln,

asrnasim ve «R u s g u k»!a va Meydan
Muharebesi» TurkJerin Rumeli ve bilhas-
nu teskil eden «Balkan D a g a r i»m I

sa Trakya'daki hSkimiyetlerini miinakasa edilmez bir hale getir-

236 LOZAN ZAFER ML HEZIMET Ml? KADiR MISIROGLU 237

mistir. Gergekten bu tarihten

itibaren Avrupa Kit'asi'ndaki Turk-- hududlan batidan «R o d o p», kuzey batidan ise «B a k a n» dag
I

Hagli gati§malan Trakya'nin gok otesinde cereyan edeceQinden silsileleri gibi ltd tabiT maniaya Istinad ettirilmi§ ofacaktir. Esasen
artik bu bolgenin tarihte ilk defa -yuzyillar boyu surecek- sulh Trakya'nin «M e r i
g N e h esas alinmak suretiyle «D o § u»
r i»

ve sukG'n devri basjamis oluyordu. Ta 1828-29 Tilrk-Rus Muhare- ve «B a t i» olarak ikiye taksimi de son derecede gayri tabiTdir.
besi'ne kadar devam eden bu devir, Trakya' nm bir bakima altin Qunku doQuda «K a r a d e n z» ve «i s t a n b u B o g a z i», i I

gaQiydi. ilk defa olarak, zikredilen bu muharebe Trakya etrafinda guneyde «M a r m a r a» ve «E g e D e n z i», batida «R o d o p» i

birtakim endi§elerin doQmastna sebep olmu§tur. Bu tarihten Trak- dag silsilesi ve «U s t r u m a N e h r i», kuzeyde ise «B all k a n .

ya'nin bati bolgesinin elimizden gikarak esarete suruklenisjne ka- D a g a r » ile sinirlanan Trakya be§er? ve cografi bakimlardan
I i

dar gegen siyasi ve askerT hadiseleri, biraz a§aQida alakali bahis- tarn birvahdetaiz etmektedir. Osmanli Devleti'nin Trakya nakkm-
te hulSsa edilmis olarak bulacaksiniz. Haita" Bati Trakya'nin kay- da birtakim endiselertevlid eden 1828-29 Turk-Rus Harbi'nin orta-
bindan sonraki izttrapli esaret yillanna da kisaca temas edilmistir. ya koydiiQu gergekleri goz oniinde tutarak, 1864 yilinda butiin es-
ki Trakya'yi igine alan bir «E d r n e Vilayet i» ?e§kil etmesi i

B - BATI TRAKYA'NIN EMEfMMYETI gok rnanidardir. Bolgenin tarihT, IktisadTve einik icablariniaksetti-
ren bu mulWiaksimSt, temas ettigimiz vahdeti tescil eden ileri go-
rus mahsulu bir davranisfir. Bu vahdet bozulmam^ olsaydi, mtis-
iakbel bir harbde Turkiye igin nazik bir mes'ele teskil eden «i s -
t a n b u » ve «B o g a z a r»in
I I mudaTaasi gok daha kolay ola-
Bir devletin hududlan, nehirler ve da$ silsileleri gibi birtakim cakti. Cunkii bu takdirde hududianmiz asjlmasi gijg olan birtakim
tabiT m^nialara istinaden tesbit edilmedikge mustakar added ile- tabi? manialarla tahdid edilerek vatanimiza daha kolay ve basari
mezler. Aynca, termini gerekli olan bu istlkrar igin, tahdid edilen §ansi yuksek bir mudafaa imkani saglanacakti. Aynca bu hudud-
arazi dahilindeki be§erT unsurun din, dil, irk ve kultur hususiyetleri ve Bocjazlar'a bugiinkiiyle kiyaslanamayacak dera-
larin Istanbul

de son derecede ehemmiyetlidir. Bu nokta-i nazardan incelendi- cedeki uzakhgi da daha iyl bir mudafaa marji ortaya gikaracakti.
ginde Tiirkiye'nin «L o z a n M u S h ed e nam e s i» ile gizilen Esasen bu gibi stratejik zarQretleri gok iyi bilen falih cedleri-
-a§a(Jiyukan- biitiin hududlannm gayri tabit oldugu agikga go- miz, devletimiz igin Avrupa' da en iyi bir hudud olarak «T una
ruliir. Bunun en
'
tipik misali ise, Avrupa yakasmdaki hududlanmiz- N e h ri »nidusunmu§vebu sebepieTuna'ya kadar kesif bir Turk-
dir. lesme siyaseti takib ederek bu nehirden Stesini bir nevT marj ola-
185
Gergekten bir zamanlar DevJet'imizin hukflmet merkezi olan rak side iutmusjardir Bu sebepledir ki; du§manlarimiz bizi ciddT
.

tarih?«E dim e»miz, bugiin SdetH bir «h u d u d t a§ i» gibidir. bir syrette izmihlale goturen badirelerin en biiyugii olan «D o ksa n-

CCinkQ TQrk ve Yunan hududu onun varoslanndan gegmektedir. ii g Harb i»ne kadar dalma bu nehrin otesinde karsilanmis.
Bu sebepledir ki; neredeyse her sabah dogan gijnesje biriikte

sanli «S e m y e CSmi i»nin zarlf minSrelerinin golgesi, bu-

I i i

giin Yunan'a Sit olan ecdSd kaniyia sulanmi§ vatanciida toprakla-

nmiz (izerine du§mektedir. 185 - Bu gereegi kavramak i$in Prof. Q. L BAHKAW'in ilrtisat FakiiHesi
Mecmuasi, Nu: 1 - 4'de yayinlanan vo Onaltmci Yuzyilda Rumsli'de niifusun da-
Tiirkiye'nin gelecegi Igin son derecede nezSket arz eden bu
Qili§im gtistereri haritaya bir goz atmak kafidir.
gayri tabiilik ancak ve ancak «B a 1 T r a k y a»mn kurtanlmasty-
1
238 LOZAN ZAFER Mi, HEZJMET Wit?

ve yenilmistir. Tuna'mn berlsinde yer alan ve halis vatan telakki

olunan topraklan harbin musibetlerinden masun kilmak endisele-
.t:
riyle ortaya gikan bu davranis, bugun ve Bogazlar igin-
istanbul CO

de aynen varld ve hatta daha da buyiik bir ehemmiyet ta§imakta-

dir. Zira malQmdur ki; istanbul ve Bogazlar' in stratejik ehemmiye-
ti, devletimizin bekasi igin higbir yerle
kiyasi kabil olamayacak bir
I
derecededir. Ustelik silahlann menzlllerinin hergiin biraz daha art- a>

makta bulunmasi da istanbul ve Bogazlar' in mudafaasi igin Bati

Trakya'ya sahip bulunmanm ehemmiyetini gitgide goQaltmakta-

dir.

Diger taraftan Bati Trakya w topraklan, Yunan «M © g a -

I o idea »sinm agirlik noktasini teskil eden «i s t a n b u l» igin §
Q.
o>
tehlikeli bir fiilT uzanti gibidir. Buraya sahip olan Yunanistan ade-
ta dar bir koridoria istanbul'a biraz daha yaklasmis. bulunmakta-

dir. Bunun da «M e g a o I i d e a» istlkametindeki Yunan amSI T3

CO
ve hisslyatmi kamgilayan psikolojik bir amil olduiju muhakkaktir. >
EQer Bati Trakya bizde kalmis olsaydi Yunanistan' in arazisi, Yu- £
nan Yanmadasfyla bunun kuzeyine mOnhasir kalacak ve Trak-
ya'dan istanbul'a do^ru genis. biryol gibi uzanan bu gegit kapa-
tilmis, bulunacakti. Biitijn bunlann netlcesi olarak, Avrupa'da en
>
tabiT hudud gizgisi olan «T u n a Nehr i»ne sahip oiamayan
bizler igin «B a k a n» ve «R o d o p» da(j silsilelerine k'adar
I
i
uzanmanin -Tuna'ya nazaran ikinci derecede bir garanti bahse-
den- stratejik ehemmiyetl agikga ortadadir. Bugiin igin Bati Trak-
ya'yi kurtaramamis olmamn agir neticeleriyie karsjlasmadan, bu
hatayi diizeltecek imkan ve firsatlann zuhQrunu temenni etmek-
ten ba§ka elden hig bir sey gelmiyor. Ancak bunun igin her sey- «1
CO
den ewel burasimn bize aid bulunduQunu ilm? ve tarihi esbab-i
mQcibesini hakkiyla kavramak ve gerektiginde ihkak-i hak igin ha- S
ei
rekete gegecek bir dirayet ve suGra sahip olmak sarttir. TQrki-
|
ye'nin yakm hedeflerinden biri olan Bati Trakya etrafmda her gtin s
biraz daha artan -Yunan tedhi§ ve zulumlerinin d§vet ettiQ!- mll- o
ITalaka, bu suGr uyanikligmi temine kafi geise gerektir.. Ancak ha-
"c.
Ctt

igin idarecilerimizin Yunanistan'a

E
yirli bir netice elde edebilmek to

karsi otedenberi binbir zaaf i!e yurUtegeldlkleri siyfiseti deQistlr-

O
melerl ve yarina Sid hesaplan slmdiden yapmaya basjamalari mil-

8? bir zarGrettir.
240 LOZAN ZAFER Mi, HEZtMET Mi? KADiR MISIROGLU 241

b) Begeri Batumdarc: hususunda ittifak eden miiellifler, bu yerle§menin Osmanlilar

za-
maninda mi, yoksa onlardan gok daha ewel Bizans
imparatorla-
Ewelce belirtildiQi uzere Turkler Rumeli'ye stratejik zarGretle- n vasitasiyfe mi gergeklestigi mes'elesinde
antesamamaktadir-
rin sevkiyle gegmis. ve burada devamh surette yerlesmek gayesi iar
187
.

gutmusjerdir. Bu sebebledir daha ilk andan itibaren fethettikle-

ki;
«Y u r Q k I e r»in ise Rumeli'ye Osmanh fefihleriyle gegip,
ri §ehir ve kasabalan kultiir ve medeniyetge otdugu kadar nuf us-
yeriestlkJerinde suphe yol<tur. Divan-i Humayun Muhimme
ga da Ttirklestirmek igin hududsuz bir gayret ve faaliyet goster- Defte-
rindeki bir kayrtta onlar igin,
mislerdir. Bu hususda Ilk ciddltesebbusler Birincl Suttan Murad
tarafindan Icra edilmi§tir. Mill! tarihlmizln dev sahslyetlerinden biri
..Ecdad-i izamim hazretieriyie eva-
«.

ilde fisebilillahgaza ve cihad nlyetiyle

olan bu biiyiik hukumdar, son derecede ileri gorusli'i, attigi her
adimm hesabini QOk iyi yapan, zeki, gah§kan ve mijdebbir bir kabail ve asdfrleriyle Anadolu'dan
Ru-
devlet adamiydi. Osmanh Devleti'nln alemsumul bir rol oynayabil- meli yakasina gegen asker t§ifesinden
mesinin Rumeli'ye saglarm bir surette yerlegmeye bagh bulundu- o I ma k18a
a 1 » denilmektedir.
. . .

glmu gok iyi takdir ediyordu. Bllhassa 1372 yilmda Makedonya'- Ancak bu Turk asiretlerinin Rumeli'ye yerlesmeleri her za-
nin fethi tamamlanmca fetlh hareketlerine dort-bes sene kadar man kendi nzalanyla o!mami§, bazan da gesrtli sebeplerle bir
ara verdi. Bu zamani, ulkesine yeni katilan topraklarm Turklestiril- «sQrgun edilme ve mecburi i s k a n» sQretin-
mesine hasreiti. Bunu, bir taraffan cSmi, medrese, han, hamam de gergeklestirilmi§tir
189
.

ve sebil gibi, islam? hayrat ve hasenaf miiesseseleriyle diger ta- «Y u r u k e r» ve «T a t a r a r» Ondorduncu

I

raftan da, Anadolu'dan getirilip bos. araziye yer!e§tirilen Turk mu-

Yuzyil I
ortala-
nndan itibaren devamli dalgalar halinde geierek
hacirleri ile gergeklestirmeye gahsti. Trakya'ya yeries-
mislerdlr. Daha sonra gelenler ise ball ve kuzey kesfmlerine
Esasen burada karsilasilan yerli halkin buytik bir kismi, Trak- do£-
ru yayilarak huralarda
ya'nin ilk sakinleri ve aslers Turk olan «T r a k a r»di. Bunlara ila- I
ya bir sipahinin «t a r»mda veya bir i m
veten Qnurtcu YUzyildan itibaren birtakim Turk boylari kuzeyden «h a s» da yerieserek buralanmn kesif bir surette Turklestirilmesi-
nl temiri etmi§lerdir. «M o
geierek Tuna'yi gegtnis ve Bizans imparatorlan tarafindan bu bol- g o st a a r ve hassaten Ti- I i i I I i>>

geye IskSn edilmisjerdi. Bunlar da «0 § u z a r», «K u m a n a r» I I mur harekati da Anadolu'dan kaganlann Rumeli'ye
gegip yerles-
ve «P e g e n e i< e r»di. Bunlann buyGk bir kisirii da ilk Osmanh
I melerinde diger bir Smil olmu§tur 190,
Fetihleri esnasinda ve daha sonra Anadolu'dan gelen irkdasjany-

la kaynasmislairdir. 187 -M. Tsiyylb G$KBiS.GiSW - a.g.e. sh:

11.
Rumeli'ye Qsmantt fetih hareketleri neticesinde yerle§en 188 - Bkz: Ahmet Rafte - Anadolu'da
Turkman Ajiretleri - istanbul
Turkler, ug grup tegki! ediyorlardi: «K o n y'a r a r», «Y u r u k-
I
IS30 isimli sssrde yer alan 167 numarali
vesika.
1 e r» (Yoriikler) ve «T a t a a r»
1BS
r Burteidan «K o n y a r a rwi
I . I
189 - Bkz: Ahnt0< Mk
- a.g.e. da yer alan 96 nuralan vasika -
Tav- M
yfe QOKBILOIN - a.g.e. sh. 13 - Ooq.
Konya'dan kalkip geierek buraya yeriesmls bulunduklan Canglz ORHONLU - Osmanli impara-
lorlu^unda Asiretleri iskarr Tssebbiisii sh. 12 -
&. {_ BARKAN - Bir iskan ve
Kolonizasyon PoJItikasi Olarak SOfgiinkw -
llrtiaal Fakultesi Mocmuas, ft t5 -
liilflm Ansiklopodisi Mrtimot n Maddesi 520 - Prof, m H YliMAWC
V - Sel
sh.
V'lklulai Davrlsh. 170.
186 - TafeilSt i?in bkz: iVi. Is\y0 - Rumeli'doYiiriJkler, Ta- 190 - Bkz: 6. L SARKAM - a.g.e. sh: 231.
ve EvISd-i F&tihan, istanbul 1957 sh: 9 va.
244 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROGLU 245
Muahedes i»yle Yunanltlara «i s t i k I a l» verilmis ve bu sQ-
retle Tiirkiye kendisine, sinirdas bir dusman daha kazanmis olu- Bu durumda sadece birkag gun dayanihrsa Ruslar' in peri-
yordu. Esasen bu harbin sebebi de Yunanistan'i Osmanli Devle- ;;an olacaklan muhakkakti. Zira, Edirne' ye ulasabilen yirmi
bin ki-
ti'ne sirf vergi veren muhtar bir devlet haline getirrnek maksadiy- silik kuwetlerinde bile disiplinden eser kalmami§ti. Bunlar etrafa
daha once tanzim edilmis olan bir
Ruslar'la ingilizler arasinda yayilarak civar koyleri yagmalamaya ve ahaliyi katliama baslamis-
la

protokoliintatbik mevkiine konulmak istenmesiydi. Ruslar bunun- l.irdi. Bu sOretle basi bozuk bir hale gelen bu ordunun bazi oncti
hirlikieri Marmara Bu durumda bir gapulcu
sahillerine varmisti.
la birlikte kendi hesaplannda da daha birtakim talepler ileri suriin-
tjuruhu haline gelmis olan
Rus kuwetlerinin sur'atle imhasi, im-
ce, Osmanli Devleti buna yana§mami§ ve harb gikmigti.
kan dahilinde oldugu halde, Edirne' nin sukQtundan dogan
Fakat ne yazik ki, bu harbden sadece bir yd once, Osmanli h'eye-
can ve teias, bu gergegin kavranilmasina engel olmustur. Fakat
ve IVJisir miisterek donanmasi «N a v a r n» de Rus, ingiliz ve i
(jerek Ruslar ve gerekse hissiyat itibariyle onlarla birlik olan diger
Fransizlar larafindan ani bir baskmla batirilrnis bulunuyordu. Di- devletfer, Rus Ordusu'nun durumunu farkederek Osmanli
feci
ger taraftan 1826 Yilinda da Turk Ordusunun an'anevT sekli olan devlet rtcalinin uyanmasina firsat vermeden harekete gecmisler
«Y e n g e k» bir inkilap hevesine kurban edilerek oiladan
i r i I i
ve yukanda bahsi gegen «Edirne Muahedes i»nin imza-
kaldinlmisti. An'anesiz ordu olmayacaQi cihetle yenisi de heniiz lanmasim temin etmislerdir. Bu muahede, bizim igin biiyuk
olgii-
tarn manasiyie kurulamamisti. Buna raQmen Ruslar, «K a f ka s de bir arazi kaybina sebeb olmami§sa da Yunanistan'a istiklal
ve-
Ce p h e s »nde ba§an saQlarnislarsa da «R u m e
i Cep- I i lilmesiyonunden «K a y n a r c a»danberi imzaladigimiz en kdtu
hes »nde ciddi bir varlik gosterememislerdi. Ancak harbin ikin- anlasmaydi. Bu bakimdan Turk siyaset tarihinde esine
i
ender rast-
l;mir bir gaflet ornegidir.
ci yilinda, kendisini kirk dort gQn kahramanca mudafaa etmi§
fakat yine de «§ u m n u K a e s i» Edirne Muahedesr Yunanistan'a istiklal kazandirmissa da
olan «S i I i s t r e»yi almis, I

llusya'ya higbirfayda saglamamisti. Bu yuzden Turk dusmanligi-

onunde takilip kalmislardi.
iii millTbir siyaset haline getiren Ruslar, Balkan kavimlerini
Rus Ba§kumandani Diy@bi$ uzun siiren §umnu rnuhasara- tahrik-
l«> Osmanli Devleti'nin basina gesitli gikarmaktan bir an bi-
gaileler
smdan higbir netice elde edemeyecegini anlayinca gilginca birte-
le geri kalmamislardir. Bu
hareketler sebebiyle 1853 yilinda gikan
sebbiise giristi. §byle ki; burada cijz'T bir kuwet birakarak stir'at-
«K in m Harb i»nde ingiliz ve Fransizlar da devletfer muvaze-
le Edirne iizerine dogru sarkti. Ashnda tarn bir blof olan bu hare-
nosinirt bozulmasi endisesiyle bizim
yanimizda yer almisjardi.
ket, husOle getirdigi hayret ve §a§kinlik sebebiyle bir an igin basa- liuslar'in fee? bir macjlubiyefe ugramalan ile neticelenen bu har-
nya da ulasti. Gergekten 22 Agustos 1829' da Edirne, tarihte ilk bln dogwdugu mes'eleleri bir hal sekline bagliyan 1856 tarihli
defa Rus isgal ve istilSsina maruz kaldi. Ancak Ruslar, tS Tuna sS- "Paris M u a h e d e n a m e s i» iki tarafin da Karadeniz'de
hillerinden buraya kadar pek cok z&iyat vermis ve mevcudlan yir lorsane kurmasi ve donanma bulundurmasmi yasaklami§ti.
Os-
mi bin kisiye kadar diismustQ. Malbuki bu sirada yalniz Edirne'dJ manlilar bu durumu, Marmara Denizi'nin imkanlanyla telafi edebi-
otuz bin, «§umnu Kales i»nde ise yirmi bin Osmanli aske^ tiilordi. Bu sebeble bizim igin ehemmiyetli olmiyan bu karar, Rus-
ri vardi. Dkjer taraftan «i s k o d^ a» V&lisi Mustafa PafS emrin lar igin olum demekti. Ruslar'in bu durumu duzeltmek maksadiy-
deki onbe§-yirmi bin kisilik bir kuweile Fiiibe'ye doQm ileriiyor- 10 gikardtklan 1877-78 Turk-Rus harbi,
Avrupa Kit'asmdaki mev-
oudjyetlmfze inen agir darbelerden
du. Sutiin bunlara ifSveten devrin p§disahi 18. Mahmud da istan- olmustur. Gergekten RQ-
biri
mii 1293 yilina rastladigi
kuwet topiamisti. igin mill? tarihimizde «D o k
bul' da otuz bin kisilik bir s a n u g
1
a r b » diye adlandinlan bu harbin sonunda gok biiyuk maddf
i

W manevT kayiplara uQrami§izdir.

i
 248 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADIR MISIROfiLU 249

Gog edemeyip kalanlar ise, Rus ve Bulgar hunharliklarma 103 Osmanli Devletfnl, O'nun istiklSf ve hakimiyetiyle te'lif edi-
dayanamayip silaTia sarilmis ve mijstevli kuvvetlerle dasitani blr
lemlyecek bir olciide bQyOk maddT ve manevt kayiplara ugratan

gerillasavasina baslamislardi 194 Bunlarta Kazak suvarl bolukleri .

«A y a s t e f a n o s Mudhedes
i» btedenberi hassasiyetle

arasinda ilk silahli gatisma, Ayastefanos Muahedesi'nrn henQz korunmaya galisiian devletler muvazenesini Rusya lehine olarak
bazmustu. Bundan en fazla endi§eye kapilan da ingiltere'ydi.
murekkebi bile kurumadan 14 Nisan 1878 tarihinde «C r e n» i m
yakinlannda baslamis ve sQr'atle bufun bolgeye yayilmisti. Ger- CQnkfl Hindlsfan'ibir serve* kaynagi olarak elinde tutan bu dev-
let, Ruaya'nin Osmanli Devleti'ni bir nevi
gekten «F b e» ve «T a t a r p a z a r c g i»ndan «M e r g»
i I i
i
peyk haline getirerek
i
Orta Dogu'ya sarkmasmi kendisi igin son derecede
ve «A r d a» vSdisfyle «R o d o p D a g a r i» Turk mills kuwet- I
tehlikeli.ad-
dedfyordu. Bu, her seyden once, «Hindistan yolunun
lertnin harekat sahasiydi. Rus kuwetlerini ani baskinlarla bir hayli
miiskul duruma sokan bu harekati yatistirmak maksadiyla burasi-
e mn y e t » mes'elesiydi. Bu durumu gok iyi tekdir eden Sul-
i i

tan If. AbdtilhamU, ewelce tafsil edildigi Qzere «K b r s

ni dolasan Osmanh ve Rus ternsilcileri haiktn «T i i t fi-
r.k d a re- ii i
v z onlan tatrnin ve Rus emellerine karsi gikrrtaya imale
i» ile
sinden baska bir idareyi asla kabul et- i

cderek bu tehiikeyi asgarT bir zararia attatmak imkSnmi bulabil-

memek ve Ruslar gekilip gitmedikge s - i
mistir.Gergekten ingiltere'nin gayretleri sonunda 13 Temmuz
lahlanni ellerinden birakmamak» hususunda-
kl kat'T azim ve karanni yerinde tesbit ve musShede eylemisjer-
1878 tarihinde irnzaianan «B e r n M u a h e d e s i» Rusya'i i

19S nm kazangfannin gogunu elinden aliyofdu. §oyte ki: Bulgaris-

dir
tan'a birakllan arazi bir hayli azaltilmi§ti. Ayastefanos Mufihede-
Rus ve Bulgar mustorek mezalim ve yagmacilrQina karsj or-
8l'nln gizdigi hududlardan aitik eser kalmamisti. Eskiden Edfme
taya cikan bu harekat, nihayet Bati Trakya'da ilk Turk «M uvak-
k a t H k u m e
kurulmasma muncer olmusUir. Ahmed
t i»nin
VilSyeti'ne bagfl Ikl sancak merkezl olan «F i 1 1 b e» ve «! s I i m i-
ti

Aga Timirafcl admdaki bir mahallThalk kahramaninm reisligi aitin-

y e», «§ a r kT Rumel i» adiyJa tamamen Osmanli hgkimiyeti
altinda bulunmak uzere vera' ve imtiyazh bir viiayet haline getiril-
da kurulan bu hQkOmet198 Musiuman ahaliye yapiian mezalimi,
mis ve Tijrkiye'ye tab! muhtar blr krallik olarak tesis edilen Bulga-
raporlar ve muhtiralarla BSb-j Ali ve Diinya UmOmT efkartna
du- rfstan, giineyden bu viiayet ile hududlandinlmisti. Ancak Trak-
yurmaga galisjyordu. «K r c a a i» ve «R o d o p» havalisirideki
i I
ya'nm vahdetlnl bozmak sflreiiyie kurulan «§ a r kT R u m e i» I
bu ayaklanma burasinm bilShare Bulgarlar'm elinden alwarak
dShilinde Osmanli askerinin bulunmasi yasakianmisti. Bu
vilayeti
«§ a r k T R u m e i» adiyla imtiyazh bir Osmanli vilayeti haline
I
sebepledir ki; burada yerli Jandarma ve Milis kuwetlerirte havaJe
konulmasinm en bUyiik amili olmu§iur. Bunlar daha sonra §arkT edilen dahil? asSyi§ bir
Rumeli Vilayeti'nin de Bulgarlar tarafmdan HhSkina karsi yeniden
turlfl saglanarnamig, «B e r I i n M u S-
h e d e s !»ne ragmen devam eden Rus ve Bulgar mezfilimine
ayaklanacak ve tekrar Osmanli Devleti'ne baglanmaya muvaffak karsi ayaklanmalar silrflp gitmi§tir197 QunkO . buradaki jandarma
olacaklardir. ve milis kuwetlerinin yekOnu alti bin kisjyl gegmiyordu. Ustelik yf-
Idyetin ba§ma tayln olunan M®h& Patja, TGrk'lerden ziygde Bul-
193 - Bkz: KadJr MISiRO&UJ - Moskof Meztlimi - Istanbul 1972 G. garian tutuyordu. O'nun bes
IS, yil suren valiligi esnasinda bUtun
sh:564 vd. - Hiiseyln Rficl - Tarrhge-i Vak'a-i Zagra, isianbul 1330.
memuriyetler ve kilit noktalan, Bulgar memurlanna verilmis, bura-
194 - Bkz: Tevflk BIYIKO&Ur- Trakya'da Milli Mucadela C. Ankara
1955sh:19vd.
I,
n Sdeta fiilen Bulgarlar'm eline gegmisti.

195 - a.y.
196 - Tevflk 3JYIK06LU - a.g.e. sh: 21 vd. 197 - Tafsilfit ifin bkz. T«svflk BIYiKOSLU a.g.e. sh: 41 vd.
 KADiR MISIR06LU 253
252 LOZAN 2AFER Ml, HEZlMET Mi?

is t h k a m a r » gerisine gekllmek mecbOriyetinde kalmistir.

i I i

vardir Id; dis tahriklerin eseri olan bu gailelerle atbasi beraber gi-
Arkada muhasarada kalmis olan «E d r n e» ise kendisini kahra- i

den bunyemizdeki inhitat

dahilT da artik had bir safhaya varmis
manca mudafaa etmeye devam Bu hazin magJQbiyet, ediyordu.
bulunuyordu. Gergekten Balkan Harbi yillanna gelindiginde, tarih-
Qatalca'ya kadar yiiz yillardan beri diisrnan ayargi basmamis h&-
te «k a h t - r c a l» tabiriyle ifade edilegelmis olan gergek bir
1 I

lis valan topraklannin muttefik Balkan devletleri eline gegmesine

devlet adami yoklugu, dehsef.ll birfelaket halini almisti. Arka arka-
ya is basina gelen birbirinden degerslz birgok devlet adami, yuz- sebep olmustu. Fakat kolayca kazanilan bu topraklarm taksimi,

yillardan beri zafercten zaferekosan buyuk Turk Milleti'ni atlatil- bteden beri kedi-kopek gibi birbirleriyle hirlasan bu devletgiklerin

masi Sdeta imkansiz denilebilecek derecede gug olan gesitli ba- arasindaki bozufmasina sebep oimu§, bundan istifade ile
ittifakin

direlere suruklemislerdi. Bilhassa halS da iers anlatilmakta plan «i k n c

i i Balkan H a r b i» baslatilarak kaybedilen toprak-
«0 1 u z b r Mart H a d s e s i» sonunda devleti bir nevT
i i
larimizin artcak bir kismi kurtanlabilmisti.

sirat kbprusii uzerinde maharetle ayakta tutrnaya gahsan buyuk Gergekten ne yazik ki, 23 Temmuz 1912 Tarihinde Edirne'yi
hQkOmdar Sultan II. AbdUlhamW Han Hazretleri'nin tahttan indi- kurtaran ordulanrniz «E n e z»«D m e t o k a» arasinda Me- ile i

rilmesiyle hakim -i mutlak

isbasjna gelen Ittihad ve Te-
bi rsekilde rig Nehri'nin batisina gegmemis, sadece bu nehirle «K z 1- i 1

rakki Cemiyeti'nin kimi hSinve kimi de gSfil olan mSceraci kadro- d e C a y i»na kadar uzanan dar bir sShayi istlrdatia iktifa
I i

su, Balkanli dttsmanlanmizla onlann musewik ve muharriki olan eyiemi§ti. Bu sQretle ahalisinin yftzde sekseni Turk olan Bati
buyuk devletlerin ekmegine yag surmustij. Trakya, dusman isgSli altinda birakilmis oluyordu. Ancak Edir-
Gergekten Sulian AbduBtamidl Ham'i tahttan indirenleir bir ne'nin kurtanlmasi sirasmda Yunanlilar'm elinde bulunan bu bol-
mfirifet yapmis gibi ulkenin her tarafmda gafil&ne «H u r r y e t i
ge muttefilder arasinda Imzalanan 10 Agustos 1913 tarihli «S Q k-
Numayisleri» tertiplerken felaketlor de soki'm etmeye bas-, r a g MuahedenSmes
i»yle Bulgarlar'a birakrlmigb. Ne
lamisti. Daha, ilSn edilen «ikinci M e s r u t y e t»in manasi i
yazik kl; bu durum 29 EyIQI 1915'de istanbul'da imzalanan
He anlasilmamisken 5 Ekinri 1908'de Avusturya-Macaristan, «B o
TQrk-Bulgar andlasmasmda da aynen kabu! edifmistir. Ostelik
s-na-Herse k»i ilhak etmis, bundan sSdece bir gun sonra rxirasinin Bulgar iggSli altma du§tfl§0 anda ba§!ayan «8 u
da Bulgaristan «l s t k 3 l»ini ilSn ederek Osmanli Devleti'yle Irti-
I
g a r

e z & I i m
M 189
i I

i» nin bir aksulameii oiarak ba§iami§ bulunan

batini kesmi§tir. Bunlan tSkiben de Mart-Nisan 1910 tarihinde «A
mahallT mukavemet hareketleri zamah zaman Merlg'i gegen ba-
r- n a v u 1 u k s y a n i» bir yil sonra «i s k o d r a»nin Tuz
1 i

z) Osmanli ordu.birlikJerince bile desteklenmig, hattS bir «M u-

Bolgesi'nde «M a s o r» isyanlan ortaya gikmisti. Bunlan, ital-
I i

ya'nin Afrika'dakl son vilayetimiz olan «T r a b u s g a r b»e hii- I

v a k k a t H ij k m e ?»e bile muncer olmu§ bulunuyordu.
cOmu (Eyiiil 1911) onu da 17 Ekim 1912'de ba§layan «B a k a n Bati Trakya TurWeri'riin yegane timid kayna§i ve istinadgahi
I

H a r b » takib etmisft Osmanli Devleti' nin higbir ciddf hazirligi

i
olan Osmanli Devleii'nin bu t^'vizk^r tutumu lleride Izati edilmi§
oimadi^i bir zamanda kabul etmek mecburiyetinde kaldiQi bu o\tiu§u uzere daha sonra Bulgarlar'ia mOUsflk oiarak girdi^imiz
harb, butufn slddetiyie devam ederken «i k n c Arnavut- i i
«B i r i n c i C i h a n H a r b i» sirasmda da devam etmi§
I u k s y a* n i» bas gostermis ve bu da devietin zaten zayif
i

olan mUdSfaa imkSnlarwi biisbutun altust etmisti.

Bu durumda devleti idare edenlerin fevSli eden halalari ve 189 - BUr. Ka* NKSIROfiUJ - Yunan MBX&limi (Tiirk'iin Siyah Kiiabi)
maalesef Turk subaylan arasinda son derecede vahim bir sekil Esas itibarlyte Anadolu'tiaki Yunan zuliim ve vah§9tinin anlatildig! bu essrde,
alan «i 1 1 h a d c i» ve «i t
i § f g i» anlasmazlikiari yuztinden i I
bu mezHlinne bir girizglh oirriasi itibarlyte Balkan Harbi'ndeki «B u I g a r M e-
z & 1 1 m i»ns de yer v«rllmi§tir.
harbln nihayet ilk Gg haftasi sonunda Turk Ordusu «G a t a I ca
 256 LOZAN 2AFER Mi, HEZIMET Ml?
KADiR MISIR06LU 257
dl. Bu sebeple muslim ve gayr-i muslim azaiardan tegekkul eden
gikan getecilerle Bulgar askerT tarumar ederek kisa za-
bir «E d r n e iH e y e t i» burasinin Bulgar idatesi altina ko-
' birliklerini
manda «M e s t a n ve «K
de istirdada muvaffak
1» r c a a
nulmasinm mahzurlanni ve isgal esnasmdaki «B u I
ga r M e-
oldu. Buralara mahallT
1 i I i»yi

m hukumet mumessilleri yerle§tirerek asayisi

2a I i i»ni anlatmak maksadiyle Avrupa'mn buyijk siyasT mer-
temin yoluna giden bu Turk mufrezesinin o andaki
kezlerinl dolasmisti. mevcudu sa-
dece altiyijz kisi idi.
Turk akinci birliklerinin Edirne'ye donmelerinden soma Bati
Efref KusQubasi'nin baglattiQibu silahli milfi hareket yavas
Trakya'dan yerii Musluman halka kar§i hunharca bir katliama giri-
yavas butiin Bati Trakya'yi kurtarmaya namzet bir
gelisme goste-
sildigine dair haberier gelmeye bastami§ti. Gergi Balkan Harbi
riyordu. Fakat tarn bu sirada Enver Bey
(Pasa) taraftndan bir
muttefikleri aras<nda birkag kere el degistirmi§ olan Bati Trakya telgrafla mijfrezenin daha ileriye gitmesinin istanbul'daki ittihad
bu sirada Yunan isgSli altinda bulunmaktaydi. Fakat burayi ele ve Terakki ileri gelenlerince tasvip edilmedigi bildirildi. Bunun
gegirmeye kararli olan Bulgartar, tesekkiil eden getelerlyie Turk uzerine ciddi bir tereddude kapilan Esref
Kuscubasi dururnu te-
koylerine fm baskmlar terttipliyor ve halki kilrgtan gecirerek malla- ferruatiyle gdrij§mek uzere Qrtakdy'e Burada mttfrezenin
gitti.
rmi yagmaliyorlardi. Bati Trakya iizerindeki Yunan-Bulgar gatis- dogrudan dogruya Smiri durumunda bulunan Enver Cey'le bu-
. masi gitgide Yunanlilar aleyhinc bir gelisme gosteriyordu. Ger- tQn Bati Trakya' ran isgSI ve istirdadi
igin miitabakata vanldi. Bu-
gekten Balkan Harbi muttefikleri arasirsda HO A§ustos 1913 tari- nu gergeklestirmek derhal ordudaki baai kiymetij swbaylara
igin
hinde imzalanan «Bukr'e§ MuShedenamesi» Bati gizlice Bati Trakya'ya gelmeleri ve gonOllu
olarak harekata katt-
Trakya'yl Bulgarlara birakmisti. Buna nza gostermek istemeyen malanni temin maksadiyla izin verildi.
Yunanlilar tesllm teselliim isinde binbir gugluk gikanyor ve bu ihtl- Bu
sQretle talwiye edilen Turk millT miifrezesi
Bulgar kuwet-
ISifa Osrnanli Devieti'nin de d&hil olmasini arzu ediyordu. FHhakt leriyle getin bir mucadeleye giriserek
kisa zamanda «G u m I-
ka Turk efkai-i umGinlyesi de bu sirada Bati Trakya' run gelecegi c n i e», «i s k e g e», «S
r e c k»i ele gegirdi.o f u I u» ve «F e i

ile ciddi bir surette aldkadardi. Bu alaka, btaaz da Bulgar geteteri- Bulgarian haJ§ Yunan isgalinde bulunan
«D e d e a g a c»a sigm-
nin ayyCtka gikan mezSliminln dogiirdugu heyecan ve endisenin maya mecbur birakti. Bu basanlar sonunda kuruJan «G a r
b i

eseriydi. ,
Trakya Hiikumet-i M u v a k k a t e s »nin baskanligi- i

Bu sebeple Edirne'ye cekilmi? bulunan Turk akinci mufreze- na Muderris Salfh Efen©]j segildi. Ele gegirilen yarlerde rniilTte§ki-
lerinden «U m u m Qetelar K u m a n d a n »» sifatiyle E$- tamamlanarak merkezi Gumulcine'de olan bu yens hiikurriete
Iflt

baglanip merkezi bir otorite tesis edildi.

ref Ku^ubaat'nin kumandasi altinda 1 16 ki§iiik bir gate «0 r t a- -SiHeyman Ashert
k 6 y» istikameiinde harekete gegti. «P a p a z k 6 y» civarinda
Bey'ln reisligi altinda «Garbi Trakya HQkOmet-l
I S y e s » adiyla bir icra hey'eti teskil olunsrak
c r i i

Bulgar Domuzciyef Qetesi taraftndan hunharca dogranmis. dort- askerT hare-

katm da bir merkezden sevk ve.idgresi temin ediidi.
yuz TflrkQn cesedleriyle kar§!!asan bu gate, harek&ta devam
«K o § u k a v a k» onlerfnds QomuzcAyd Qetesiyie kargilagti.
etti.
iteri
Fakat m yazik butun bu geii§melerin, gerek bu i§e basin-
ki;

dan ber! taraftar gozukmeyenB§b-i Ali ve gerakm lSoi'ya'daki

Burada cereyan eden muthls. bir garpigma sonunda gete reisi iie
Uulgar idSrecileri uzerinde buyijk hir heyecan ve sndKje tevlfd et-
birlikte birgok Buigar komttectei esir edi'ldi. Mahalli bir goniiliu ta-
inesi gecikmedi. Arav/a yabancr devletlerin ve hir^ok
kurt dipio-
buru kuruiarak bunlardan man si sil&hiarla donated). Gitgide kuv-
inatm da girmesiyle buyuk bir korkuya kapilan
Istanbul Hukume-
vetlenerek ileri harekaia devam eders bu millT mUfreze kar§isina li, Bati Trakya'
daki bu harekSta gdnOllu olarak katilmis
bulunanla-
 LOZAN ZAFER Mi, HEZ1MET Mi? KADiR MISIROGLU 259
258

mill? bir davayi yan yolda Butun bu siySs? baskilar sonunda 29 Eylul 1913 tarihinde im-
n geri gaflirdi. Bu durumda basladiklan

birakmaya vicdanlan birturlu razi olmayan

Turk subaylan gareyi, zalanan «istanbul Muahedes i»de yazik ki; Bati Trak-
emre itaat etmiyerek ya'yi tamamen Bulgarlar'a birakiyordu. Ustelik bu Turk-Bulgar
merkezle alakalartni kesmekte buldular. Bu
«Garbi Trakya Hiikumet-i M u va k kate
s i»- anlasmasi, Bati Trakya' nin kurtulu§ hareketinde vazife alan su-
baylann da engeg 25 Ekim 1913 tarihine kadar mttcadeleden vaz
nin mecburen istiklalini ilan ettiler.
etmeyen gegerek burasinin Bulgarlar'a teslimini sart kosuyordu. Buna mu-
Bu sirada bir Osmanli-Bulgar yakinlasmasmi arzu
hala ellerinde tutmakta kabil hig§uphesiz yerli Turk halkina bazi haklar tanimak gibi da-
Yunanlilar buna mani olmak maksadiyla
ima k§§it Ozerinde kalacak olan birtakim kuru siki vaadlere de
«D e d e a g a g»i Bati Trakya Hukiimeti'ne kendi nzala-
olduklan
nyla teslim ettiler. Bu, artik «Garbi Trakya Hiik Q me t yer verilmisti. Bu, sadece bir avutma siyasetinin icabiydi. Zlra
Bulgarlar, kendilerine karsj kiigUk bir rnuskulSt gikanldigi takdir-
Huku-
- M
ak u s e s l» adini almi§ bulunan Bati Trakya
t 1 1
de dahi, boyle bir aniasmamn hiikumlerini.re'se yerine getirmek
i
i

burasi Bati Trakya' ran

meti igin gok buyijk bir kazangti. Ciinku IrnkSnindan tamamiyle mahrumdular. Biikres. ve istanbul Andla§-
kapisi sayilabilecek
adeta Dunya'ya agilan bir ticaret ve siyaset malan sonunda ellerindeki askeri tamamen terhis etmis. bulunu-
girlsilen kurtulus hare-
derecede ehemmiyetli bir limandi. Bu defa yorlardi. Bu durumda biraz olsun mukavemet gdsterilmiyerek
daha sumullii bir sekilde yeni- bu
keti, siyasTve askerT bakimlardan ocdad yadigSn topraklarm onfara devrine razi olunmasi gok bii-
den teskitatlandinldi. ana kadar «Garbi Trakya H u- yiik bir hata idi. Amma ne gare ki; devlet, goktan bir avug rrtace-
U m
kurnetl icraiyesi Erkan-i Harbiyeyi
Q-
raperestin eline gegmisH. Bunlardan biri olan CemaJ B@$f (Pasa)
«G a rb
m y e R e s i» stfatini tasiyan Sule^maifii Bey, artik i

i i
Trakya mucShidlerini Bulgarlar'a karsi silShli mukavemetten
Bati
Trakya Kuva-yi MMU'ye Kumandani»
Unvara-
vaz gegirtmek igin birtakim rnanevT vaadlerle kandirmak iizere
kullanmaya baslamistor. E§re« KufCiuite^J
da «K u v a - y M i

GOmulcine ve Dedeagag'a kadar gitmigti. Diger taraftan bu sira-

ni
O'nun emrine girmi§tir. Sesini
1 y e M u f e 1 1 § i» unvaniyle
1 1
1 da MSIiye Vekili bulunan Yahudi Donmesi Cavkl Bey de Fransiz-
hissetmeye baslayan Bati
butun Dunya'ya duyurmak ihtiyacini lar'dan bir miktar borg para alabilmesine engel gbrdiigu Bati
nesriyat yapan «l n- d e
Trakya Hukumeti Turkge ve Fransizca Trakya' ran bir an ewel Bulgarlar'a teslimi igin hGkurneti zoriuyor-
gikarmaya baslamis ve bir de resrn?
p e n d a n t» adli bir gazete du, Bu durumda Osmanli Devleti'ni de karstlanna almak ve
O'-
bir ajans kurmu§tur. nun -Cental Pa§a tarafindan telkin edildigi uzere- biitakim yuk-
Di§er taraftan mukemmel bir mat? ve askerT pl§n hazmayan sek menfaatlerini haleldar etmemek igin ug>una bas koydukian
Yunanlilar karsisinda agir ma§-
Bail Trakya Hukumeti, Sirplar ve
Uati Trakya'nin feda edilmesine igleri kan agliyarak
razi oldular.
IQbiyetlere ugrayarak Bukres. Andlasmasi
uyannca ordusunu ter- Cemal Pa^a da Bulgarlar' in sirf o an igin kan akitmadan (!..) Ba-
his etmis bulunan Bulgarlar' la
bas edebilecek ve butiin Bati Frak- ti Trakya'yi iggal ve isiiig etmelerini temin etti. Yardimcisi da o za-
ya'yi kurtarabilecek bir hale
gelmls bulunuyordu. Gergekten otuz maran lamet B©y olan JndarBO'ydij
200
. Bali Trakya muc^hidleri hig
kuwet toplanmis ve butun mail kaynaklar bu
bin kisiye yakin bir
basanlar, Bulgariafm buyuk
ufiurda seferber edilmisti. Fakat bu 2GO-lit5ftna,budurumuk0ndihatiratindadaayi-!enkabulvoifad(5otrnekt®dir:
asilsiz §ikayetlerine «Anla$maya gora, Garb? Trakya 'da yalniz Dimetoka ve etrafr bird© kaliyor-
devletler nezdinde bitip tukenmek bilmeyen
<lu. Ban a zaman Balkan suihii yapihrken sulh komlsyonunda mutehassis aske-
Devleti'ni Ruslar'la korkutarak
yol agmistir. Onlar da Osmanli ri yardimci olarak galigtim. Miitahassis askeri murahhas, is^nbuf Muhate,
hususunda ewel- son-
O'nu Merlg Nehri'nin bati yakasira gegmemek iu Biiyiik Comal Pa§s dlyo anilan Comai Bay Idi. Ban da O'nun yardimcisi
ce «L o n d r a Konferans
i»nda hig stiphealz istemiyerek lillm; Bir Bulgar binbasjsi il© Bulgar hududunu kararlasJinyorduk. Fakat Garb?
imkya hakkinda anla^mayi bilmiyordum.» (Bkz: inBny'nun Haiiralan Ulusu
-vaki olan taahhOdtlnQ bir kere daha teyid mecburiyetiyle karsi Ga-
futosl 21 Agustos 1SS8 tarihli nijsha).
kar§iya birakmisjardi.
260 LOZAN 2AFER Ml, HEZIMET Ml?

olmazsa ellerindeki silahlan tesl'im etmeyerek iteride tekrar kullan-

mak uzere emniyetll yerlerde saklamak gibi yerinde bir tedbirde

kusur etmediler.
Bu harekStin basjamasinda buyiik bir olgude mijessir olmus
bulunan Eraveir Pa§a, ug>anilan bu muvaffakiyetslzliQe ragmen
yuzde sekseni Turk olan bu bblgenin kurtanlabilmesi igin yine de
bir seyler yapabilme imkanlanni arastirryordu. 5 Agustos 1914'de
§ahsina bagli olarak «T e § k at - M a h s Q s a» adiyla gizli
1 1 1

bir istihbarat teskilati kurmu§tu. Bu te§kilatta Istanbul «M uha-

c r n I i U d M r 0» zahirT sifatiyla gah§an SDIeyman Asken
Bq/'e gizliden gizliye Bati Trakya isjeriyle alSkadar olmak vazife-
sini vermisti. Bail Trakya kurtulus. miicadelesinin bu eski reisi Bi-
rinci Cihan Harbi gikip da yine birtakim mahallt mukavemet hare-
ketlerini tanzim ve'tegvik maksadiyia «lrak l»ne Cephes
gonderilisj'he kadar bu suretle gah§masina devam etmi§tir.
Bu muddet zarfinda Bati Trakya'da kalmi? bulunan Fuad
201
Bey (Balkan gali§malanni SUIeyman Astert Bey' In talimati da-
hilinde devam ettiriyordu. Bu galisjmalar sonunda «i s I S m C e-
m a a t i» teskilali kuwetlendirilmi§, Bulgar Parlamentosu'nda
de Bulgarlar kadar mebus gikarabilmeleri saglanmis/tir.
Turkler'in
Daha sonra baglayan Turk-Bulgar yakinla§masindan istifade ile
Sirplar ve Yunanlilar'a karsj miisterek bir mucadeleyi gergekle§tir-
mek zaTiirT gayesiyle «T u r k Bat i Trakya K o m t e s i» i

kurulmu§tur. Boylece icSbmda Bulgarlar'la yaptiklan isbirlic!|i sS-

yesinde Yunanlilar'a karsj parlak ba§anlar elde edilmi§tir. Fua§
Bey daha sonra birtakim birlikleriyle Dirama'ya gelen XX. Os-
manh Kolordusu'nu da takviye eimistir. Bu Kolordunun anavata-
na donmesi uzerine elinde kalan son ug taburunu da asayisj saQ-
iamak maksadiyia Kocaeli Bolgesi' ne gondermigtir. Bu sCiretle Ci-
han Harbi' nin galip ve maQiuplari belli olmaya basladiQi sirada
Bati Trakya miicadelesi de -sjmdiiik- sona ermis. oluyordu. F'a-
kat Bulgarlar -bu muharebede bizirnle ayni cepheds bulunmala-
rma ve daha onceki taahhudlerine ragmen - Bati Trakya Bolge-
si' ndeki Tiirkler'e karsi giri§tikleri mezSlimi devam ettiriyoriardi.

Bir taraftart da Turk nufusunu azaltmak igin akla hayale gelmedik

garelere bas/vuruyorlardi.

201 - Bati Trakya mucadeiesinde biiyiik bir yeri olan bu dsvredeki faall-

ycller hakkindatafsilat igin bkz: Yakm Tarihimiz C. II, 14 ve rnutR&kip sayiiardu

yeralan Fu*t MLKAN'm Hatirajan.
 KADiR MISIROGW 263
262 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?

olmak cak Bulgarlar, kendiliklerinden, bundah bir ay sonra, Roman-

Mesel§ harb iginde guyai Osmanh Devletine faydali
ya'ya karsi tertiplenen sefere yardim ve istirakimize karsilik «B a -

maksadiyla yirmi sekiz bin Bati Trakya'hyi silah altma alarak Tur-
ti Trakya' nin bir kismmi veya tamamini
kiye'ye gondermis fakat harb'bitince bunlann eski yerlerine don-
Qunkij daha onlar si-
Os manli Devleti'ne terketmek» vaadinde bulun-
;

mek hususundaki isteklerini reddetmislerdi. 202

dular . Fakat kirkbes bin kisilik TUrk Kuwetinden gordukleri sa-
lah altma ahndigmda ve iskan
yerlerine Bulgar muhacirleri sevk
yisizyardima ragmen bu vaadlerini yerine getirmekten daima ge-
edilmisti. Bulgarlar mahalli Turk nijfusunu azaltmak hususunda o
kinmislerdir. Ne yazik ki, diger bir muttefikimiz olan Almanlar da
derecede planh bir hareket takip etmislerdi ki mes'um «M o n d-
onlara, verdikleri sozde durmalan istikametinde higbir tesir ve tel-
ros Mutarekenames i»nin imzalanmasina kadar Bati
kinde bulunmamisjardir!..
Trakya'dan gikanlmis olan Turkler'in yekunu iki yiiz bini asmis
Osmanh Devieti'nin 30 Ekim 1918'de «Mondrds M u-
bulunuyordu. Buna ragmen yine de kahir bir ekseriyet teskil

eden soydaslanmiz, daha sonra Lozan'da Yunan kahir ve zulmu

tSrekenames i»ni imzalayarak agikca maglObiyeti kabul
mevkiine dusmesi, bllhassa, kurtulus. iimidiyle son girpmislar igin-
aitinda birakilarak bugun dahi devam etmekte bulunan bir gileye
de bulunan esir vatan pargalanndaki bahtsiz soydaslanmiz uze-
itileceklerdi. Ancak bu feciakibeti hazlrlayan mutevali hatalar var-
rinde dehsetli bir sok tesiri hasil etti. Her tarafta ilin edilen «W i I-
di. inonii, bunun sadece hatimesini gekmistir. Buna mecbur
son Prensipleri» dahilinde kendi geleceklerini kendileri-
olup olmadigi hususunu ise ileride miinakasa edecegiz.
nin tayin etmesini saQlayacak mahallt mukavemet cemiyetleri te-
Gergekten daha Birinci Cihan Harbi'ne girmeden 2 Agustos
.

§ekkul etmeye ba§ladi. MiitarekenSmenin imzalanmasim mtite&ki-

1914tarihindeimzalanan«0smanh-Alman ittifaki»ndans§-
ben hemen ortaya gikmaya baslayan bu cemiyetlerden biri de
r k - B u g a r
dece onyedi gun sonra Sofya'da imzalanan «T u I

«Trakya-Pa§aeli Mijdafaa Hey'et-i Os-

And!a§mas i»nda Bati Trakya mes'elesine dair Osmanlilar m a n y e s i»dlr. Bu, cemiyetin gergeklestirmek istedigl en mii-
yer verilmemisti. Qstelik Buigarlar bundan
i

lehine higbir hukme

him husus, Bati Trakya'nin kurtulusu ve DoQu Trakya ile birlestiril-
bir yil sonra Osmanh Devieti'nin dfihil oldugu «i 1 1 f a k Z u m-
i

mesi idi. Esasen cemiyetin iinvanindaki «P a § a e I i» kelimesi

r e s i»ne katilmak
nin batisindaki bir
boydan boya kendi hududlan
iginbizden yeni tavizler koparmis ve Edirne'-
kisim araziyi de ele gegirerek Merig Nehri'ni
igine almislardi. 5 Eylul 1915
de bunu, yani Trakya'nin vahdetini ifade etmek maksadiyla konul-
mustu. HatirlanacaQi Ozere ewelce bu kelimenin Turk idM anla-
tari-
yisiyta her iki Trakya' yi da igine alan buyiik «E d r n e V a- i i I

hinde ahdi teminata raptedilen bu yeni taviz, hig suphesiz,

bir
y e t i»nin di§er bir adi oldugunu belirtmistik. Esasen bu cemiye-
muttefiklerimizin menfaatlerini korumak maksadiyla ve ileride dii-
tin 9 Mayis 1920'de Edirne'de toplanan buyiik kongresinde bu
zeltilebilecegi umidiyle verilmisti. Hakikaten harb iginde Osmanh
husus, §u cUmlelerie sarahaten ifade edilmisti:
Devieti'nin eline bu Umidi gergeklestirmeye yarayacak firsatlar
«... Tralkysi-Faf aeli Cemiyeti'nin gliye&j butun
da gegmistir. Fakat ne yazik ki; koskoca Osmanh imparatorlu-
igremfz, Bati Trafeys'daei gelen myrahhasla™ i

Qu'nu pusulasiz bir gemi gibi idSre etmekte olan ittihat ve Terak- 203
feutQm TiraEsya'yi tem^il ©SmeWedlir .

ki Cemiyeti ileri gelenleri bu firsatlan da degerlendirememislerdir.

Mesela Temmuz 1916'da muttefikterimizin talebiyle XV. Kolor-

202 - Larcher Buyiik Harbte Tiirk Harbi (Nihad BBy Tercumesi) C. Lahi-
du'muzu «G a g y a Cephes i»ne gbndermistik. Oz vatam-
I,

I i
kash:185.
mizm hududlan her taraftan alev almi§ yanarken katlandigimiz 203 - Tevfik BIVIKOfiLU - a.g.e. sh: 132- 133.

bu fedakSriiga muk&bil higbir taviz talebinde bulunulmami§tir. An-

264 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROiSlU
265

Sivas Kongresi'nden sonra bu cemiyetin adi, Anadolu'daki lahiyete istinaden Bati Trakya'nin
daglik kuzey kismmdaki dokuz
benzerlerine uyularak «T r a k.y a - Pa § a e I i M ii d & f a a -
kaza, Devletleri'nce Bulgarlar'a birakddi.
Itilaf
Halbuki bu havali-
y i Hukuk Cemiyet i»ne gevrilmistir. Edirne'de kurul- de yasayan Bulgarlar'in miktan onbin kisiyi dahi
gegmiyordu.
mus ve faaliyete gegmis olan bu cemiyetin ayni zamanda Bati Bati Trakya'nin geri kalan giiney
kismmda ise «M u 1 1 e f i k-
Trakya igin de gah§masina ragmen, istanbul'daki Bati Trakya'li- lerarasi Trakya H u k u m e 1 1» adiyla bir hiikiimet
lar, «Mondros Mutarekenames i»nin akdinden he- teskil olunarak burasi, Fransiz askerT makamlannin
idaresi altina
men sonra (10 Kasim 1918) «B at i Trakya Komitesi» konuldu. Bu kisim, Bulgarlar'in hakimiyetinden gikanlmisti.
Bu ha-
kurarak faaliyete gegmis bulunuyorlardi. reket, aslinda bu bolgenin az
adiyla diger bir teskilat sonra Yunanlilar tarafindan isgalini
Bunlar da «W s on P r e n s p e r i»ne istinSden ekseriyeti kolayla§tirmak maksadiyla bas vurulmus
i I i I
bir taktikti. Gergekten
yapilmasini istlyorlardi. Bilahare gok kisa bir muddet sonra
Tiirk olan bu bolgede bir plebisit Fransizlar, Bati Trakya Ttirkleri'nin
Devletleri namina Fransizlar tarafindan isgali protestolanna aiding etmeyerek burasini
Bati Trakya'nin itilaf Yunanlilar'a terkettiler
Yukanda itede edifdigi tizere, Bati Trakya'nin
siralarmda bu komitenin merkezi istanbul'dan Gumulcine'ye nak- giiney kisminin
Yunan ve istilasma maruz kaldigi bu sirada
isgal
ledilmis bulunuyordu. Daha sonra Yunanlilar, Bulgarlar'in bizimle «H a 1 i»de m 1 1

tesekkiil etmis bulunan ikinci «B a 1

birfikte yenilmis ve safdisi olmus bulunmalanndan istifade ile is- T ra kya H Q kU m e-
1 .

t i»nin azalariyle
Bu hSdise Cemiyet'in faal mensuplan artik burada
gal kuwetlerine dayanarak burasini ellerine gegirdiler. da tutu-
namiyarak Istanbul ve Sofya'ya gekilmek
Uzerine Gumulcine'nin kuzeylndekl «H e m i 1 1
i» Nahiyesi'ne ge- mecbQriyetinde kalmis-
Fakat Yunanlilar, Bati Trakya Turklugii'nun
lardir.
kilen komite mensuplan burada ikinci «B a t 1
Trakya H 0- miicadeleazmi
karsismda oylesine buyuk bir korku ve
endiseye kapilmislardir M-
k ii m e t i»ni kurmuslardir (27 Mayis 1920). Anadolu'daki Turk-Yunan Harbi esnasinda tarn
tesekkullii iig ko-
Birinci Cihan Harbi esnasinda henuz sulh masasina oturul-
lordularmi devamh bir sOrette burada tutmak mecburiyetinde
Devletleri, Trakya'nin Yunanistan'a verilmesi husu- kal-
madan itilaf
mislardir. Bu da, Bati Trakya Tiirkleri'nin Anadolu'daki
miicadele-
sunda anlasmis bulunuyorlardi. 27 Kasim 1919'da Paris yakmin- ye dolayli bir yardimlan olarak kaydedilmelidir.
daki «N e u y» de itilafgilar'la Bulgarlar arasinda imzalanan an- «H a m
i 1 1
i 1 Yunan isgal ve istilasma maruz kalmasi
1
i»»nin de
lasmada 26 Eylul 1915 tarihinde Osmanli Devleti tarafindan Bul- uzerine burayi terkeden mucahidler,
bu defa isgal altindaki istan-
garlar'a birakilmis olan Edime'nin civarmdaki bir kisim arazi ile
bul'da faaliyetlerine gizli gizli devam
etme yolunu tutmuslardir
bu harbten once Trakya'nin Bulgar isgal inde bulunan kesiminin N.hayetzaferin yeniden Turk MiNeti'ne nasip
olacagi belli olmaya
geleceQini tayin hususu, muttefiklere birakilmisti. Bulgarlar, bu basladi§i bir sirada (25 Nisan 1922)
galismalanni aleniyete doktU-
anlasma geregince kendilerine miimkun olduQu kadarfazla bir ki- ler.«Garbi Trakya Mijdafaa-i Hukuk Cemiyetkniku-
sim arSzi verilmesini temin maksadiyle birtakim tesebbuslere gl- rarakfaaliyetlerini hizlandirdilar. Fakat bunlar da nizamnamelerin-
Bunlardan biri de, Gumiilcine, iskege, DedeaQag, Sofulu, de«Bati Trakya'nin m u kadd erat n
ristiler.
tayin i i

Dimetoka ve Rodop havalisinde halktn. Bulgarlar' i tercih eitigme igin ahalinin serbestge verecekl eri re-
rey ve kanaat izhanni temin edecek bir nevi plebisi- ye yani plebisit'e muracaat
mufced&r bir olunmasmi>.
talep etmekten daha
te bas vurmalanydi. Turkler, bu Bulgar tesebbusunii boykot etti- ileri bir hareket diisUnmediklerini ortava
!er. Buna ragmen, «N e u i 1
1
y Andla§ma s i»nin verdigl se- koymu§lardir.
266 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?
KAOiR MISIROGLU 267

Bu cemiyet, 15 Mayis 1922 tarih ve 5 numarah bir muhtira ile

Bati Trakya TurklQgij, Birinci Cihan Harbi nihayetlerinden
Ankara' da HSriciye Vekaleti'rte murScaat ederek Bati Trakya'nm
Turk Mill? Miicadelesi'nin hrtamma kadar gegen uzun
Turklugiinu izah ettikten sonra: «M H k u m e t' n d e
i 1 1 i i) i
bir devreyi
silahli bir mCicadele yerine birtakim propaganda nesnyati
Garbi Trakya igin -daha ziyade niifuzu- ile har-
camis ve-maalesef- degerlendirememl§ti. Gerek «Trak-
nu kullanmasini» istemistir. Fakat biraz asacpda izah
edileceQi uzere Lozan'daki acemi murahhaslanmizi bu samimi is- ya-Pasaeli Cemiyeti» ve gerekse «Garbi Trakya
tek ve temenniyi gergeklestiremiyerek Bati Trakya mes'elesini MUdfifaa-yi Hukuk Cemiyeti »nln yalniz kuwette
husranla kapatmislardir. Ummadiklari bir zamanda boylesine nanlayan mustevli
bir dOsman karsisinda «Wilson Prensip-

menf? bir netice ile karsilasarak hayal kinkliQina uQrayan cemiyet I e r i»ne bel baglamasi ve Ankara' nin kendilerini sonunda yuztis-
204
mensuplan, Ankara' ran raQmma birtakim tedbirlere bas vurma- tu birakmiyacagma inanmasi Bati Trakya igin boylesine fee? bir
yi kararlastirmis ve bu maksatla bir de gizli plan viicuda getirmis- dklbet hazirlamisti. Halbuki Bati Trakya'nm mudafeasi-Anadolu
lerdir. Zira O ana kadar Anadolu'da cereyan eden Turk-Yunan olmus bulunan Yunanistan'a kar§i hig suphe-.
iglerinde maglClb
miic§delesine bel bagliyarak neticeyi sabir ve tevekkiille bekle- siz- ewelki merhalelerden gok daha kolay olacakti. Ama artik
misjerdl. Bati Trakya Turkleri, simdi dogup buyudukleri bu ecdad orada ne bu mucadeleye katilan gbniillu Turk subayian ve ne de
yadigSri topraklann Anadolu'da biiytik bir askerT hezimete ugra-
mahalli milis teskilati vardi. Ne yazik ki, Bati Trakya'iilar uzun bir
mi§ bulunan Yunanistan'a verilmesi karsisinda -hakl! olarak-
devreyi, de bir takim propaganda brosLirieri ve niifus istalistiklers
dehsetli bir ye's ve hiisrana kapilmislardir. Bu sebeple yenideh
nesreimekle, Edirhe'de yaymlanan Avukat gtsref Bey' in «T r a k-
baslatmayi dusiindukleri silahli mucSdele igin yeni Rus idarecileri

mesai yollanni aramaya kadar ileri gittikleri gorulmus-

te§rik-i
y a G a z e t e s i» ve istanbul matbuatmda gikan feryatname-
ile '

avunmijstar ve seslerini DUnya efkar-t umQmiyesine bu vast-

Gergekten «K o m ij n s t
205 letle
tiir .
ht a i»ni gergekle§tirerek
i i i I 1

talana duyurmaya galismislardir. Onlarin bu pasif faaliyetleri M.

Rusya'nm idSresini eline gegirenlerbu sirada butiin milletler igin
«H u r r y e t» isteyen sahte bir siySsetin tellalligmi yapmaktaydi-
i
K©mal Pap'nm maruf nutkunda su satirlaria rftde edilmektedir:
Fakat Bati Trakya bu mijr&caatlari onlarin bu da- «... Trakya-Pa§ aefl Cemiyet rUe$s#«dfflire'bazi]tayJ@,
lar. Ttirkleri'nin da-
vfida samimi olmadiklanni gostermekte gecikmedi. Zira yillardan te IsfeainiWd®! skein gor0|m0§!0m. OsmamSi DwWi'nisi jzmifo-
beri Yunan ve Bulgar istilalanna karsi gesitli safhalar arzeden Ba- l&Irni, gok kuwatfl bir IhthnAJ d^hilinde
gOruyortafdi. Vaten-i
ti Trakya hiirriyet ve istiklal mucadelesini desteklemek hususun- Oemanl'iiin, tafcisitna u§ray®ra§o tehlikesi km§ mn&& Irak-
da higbir harekette bulunmadilar.Bu husustaki muracaati cevap- ys'y'f mfimkfln olmm
Garb! Trakya'yn da raptederek, hk bO-
landirmak luzumunu dahi hissetmiyen Rus idarecilerinin sukQtu- ttln olarak fsl&m ve Turk dnrtiasi hSIinde kurtaraays diisunii-
na bir de Tijrkiye'nin ISkaydisi eklenmesiyie Bati Trakya'nm hala Fatot, bu maksadin
ysirteirek Bernini Iqin fan mUmkUn ofraaz-
devam etmekte bulunan esSretten kurtulmasmi temine mutedalr m Fmnm'mn muAwnatfnl temin @£m@k UL By makaadla fb®-
biitiin limit kapilan kapanmis. oluyordu.
a ecnebl ricflJ temas v© mufitoter d® ®mmml®i?$
iUig

Eerinini bir Trakys eumhuriyetti te%M\ ®Ku§u an|gi§ihyoi'-

.203
i.»
204 - Tevflk BIYIK06LU - a.g.e. sh: 143.

205 - a.y.
20S - M. KsmsJ - Nutuk, Ankara 1927 sh: 3- 4.
 268 L02AN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?

Bati Trakya Tiirkleri son safhada silahli bir mucSdele veremi-

yerek pasif miMvemetle vakit gegirmis olsatar dahi, daha once-
\
ki canhiras kar§i koymalart dikkate almdiQi takdirde burasinin Tur- 'I
8'
kiye'den aynlmamayi goktan hak etmi§ oldu^u kolayca anlasila- ,
*>' "3 '</) W '\
t t
bilir. Cogu kanli birgok safha halinde ve fedakarhklarla devam « N 3" J
eden Bati Trakya kurtulus mijcadelesinin Lozan'da -bir daha
.,;•

l
JZ

alevlendirilemiyecek sekilde - sondurulmesi, acemi Turk siyasile- <o

•J -^i > *v * Dc
rinin mill? tarihimize ilSve ettikleri kara bir sahife olmu§tur. §imdi
de, Bati Trakya mucShidlerinin komunist Sovyet Rusya idarecile-
3
riyle tesjik-i mesaiye imSle ettirecek derecede derin bir ye's ve 0)
(0

hi'israna sevk eden Lozan Konferansi'nin Bati Trakya davasini ne (0

t>
sQrefle ele aldigini ve ona nasil feci bir hatime gektigini tafsil ve to o
izah edelim: $ =^
I §
d) Loran Swllii Konferansj'tiidai Baft Trakya fi/ies'elesi: i
oa
| =1
Bu eserin birinci cildini dikkatle okumus olanlar, «L o z a n
Muahedenfimes i»nin de^erlendirilmesinde «S e v S u h r
O '£
I «> =o
_i
-> a
P o e s yerine «M
r j T
i»M s a k»in miyar ittihaz edilmesi hu-
i 1 1 i
T^"
l
,1

2
E
susundaki gorusumuzii ve bunu hakii kilan ilm? ve mantikT mes- a
LU
V"
netleri kolayca hatirlayacaklardir. Biz her zaman bu esas dlcu da-
—*•- — - "^ VL
hilinde bir hukme vararak Bati Trakya' yi da Lozan'da kurtanlmasi is

gerekli vatan pargalarmdan biri olarak telSkki ve iffide ettik. Zira

Si
? s ^s
1 si; ^
;
MillTMisak birinci maddesi ile asgarT vatan hududlarini urnumT bir % 53. ^ ^ ,1s
4 '\ (0

sQrette t§yin ettikten sonra Bati Trakya icin bununia

i
iktifa etmeye-
'\
w: E
rek ona tahsisen diger bir madde sevk etmistir. Gergekten Bati
'*

©
Trakya'nin Mill? Misak'daki yeri ile burasinin gelecegine muteSllik
j.
U ]
! •\
i 1\ 5. » r z 7 A %5 ^ s
resmT Turk gorusunii aksettiren O'nun ugiincu maddesi aynen 3j|t
1
soyledir:
i '

i
I
- Turfdy® $ulhun@ tilik ®M<en QmU Trakya va- 1
**%
l

.?
i
3;n
i
siy®S-S Ihukiukiiyssiinin tegfeisi de $®km®@Mn tsm lair fafimfiyeif '•n

6§5irad@ ibeyam ©s3ecekl®ri rey@ gore tesbit sdilmelidir. \

i
M1IT Misak'ta yer-alan ve betahsis Bati Trakya'ya temas
eden bu madde dikkatle incelendiQinde gorulmektedir ki; burasi-
 270 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? 271
KADiR MISIRO&LU

nin MillTMisak di§mda telSkki edilmesine imkan yoktur. Zlra,

Misak'in tesbiti aninda TUrkiye ile
tedilecek bir sulh mukaVelenamesine
Trakya'nin, sekenesi kahir ekseriyetiyle Turk'tu.
Trakya'yi kurtarmak igin dolayli bir yol takip edilmis ve njjfus
ll
Biz Garbi Trakya'da tamnu oyuna miirficaat edilmesi-
«...
muttefikler arasinda ileride ak-
ni istertaro bu istegimm Misak-i MHIi'deki |®ria bagliyorduk.
talik edilmis bulunan Bali
Yunanlilar da kars imiza §ikip Garbi Trakya'yt biz sizderc a8ma-
Bu bakimdan Ba- dik. BuJgarlar'B yendik, Bulgarlar'dan aitiik diyorlardi. Miiffle-
(ikler de ayni sureSte karsimiza dlkillyorlardi. Hulasa eski his-

ekseriyetine istinaden kazanilmasi temin edilmek istenmi§tir. Bu

kumetlsrin nagalartirttn cezasino gekiyorduk. Muttefiklarirc
sebepledir orada balkin reyine miirScaatin k§fi bir sart olarak
ki;
Trakya bududu oSaarak bize ssklii Merle Nehri idi. Karaa§a§'i
ileri sGrulmesiyle iktifa edilmi§tir. Bunun ileride izah edileceQi uze-
verrrtek astemSyorduk. Hudud boyunca Karadenlz'den Akd©-
re dost, diisman, herkes tarafmdan bitinen bir gergek olmasi yu- niz'e kadar ski tarafta, terateiz ve sillfusiz feir gsnif bolge tek-
zilndendir Lozan'da halkm reyine mtirScaat olunmasma miite-
ki;
m ediyorlardi. Bu bolgelsri miiteriagisisterdars kurullu fSli ko-
allik talebimiz, yalntz Yunanisian tarafmdan de^il karsimiza mlis- moayon kararkastaacakti. Munitofsiteic §©fe mft otdu. Oairbl
terek bir «H G s m e t C e p h e s i» halinde cikmis bulunan Trakya Ozerindeki iddiarniis:i ilk ®nm iaStom DevSstSeri'rae lah-
biitun devletlerce kat'T bir lisanla reddolunmustu. Qunkii daha on- lil gfflirdiSer. YurssisrBistein slkAyet ettl. Emmie© d© soyl©di§!iiin5z
ce ilSn edilmis. bulunan «W s o n P r e n s p e r i» muv&ce-
i I i I
gibl, Yunanisfian'iiri sikSyetSarirte totey eewp veriyorduk. Yis-
hesinde son derecede hakii olan bu istek, nazar-i dikkate alsna- goslavya tsitefoimixs torn kuwetlf otomk raziyet aidi. Turk-
rak icSbi rfa" olundugu takdlrde, Bat! Trakya'nin Turklye hududlan ler'in SMerig'im garbiria ve Garbt Trakya'ya gecmeierfnln ken-
. dahilinde yer aiacaQi siiphesizdi. iste bu sebepledir ki; iVlillT Mi- diteriritce bir tehlok© if ir®?s oflssagBsiii a^ikpi affid© sUmeye §siHi-
sak, orasinin kurtulusu icin kSfi bir sari olarak s&dece «p e b i- I
|iyordu. Ondan sonra mUtteflkleiln ^©rfeirt, Fransjzlsr, ral-
8 i t»i ileri surmii§tii. Bu durumda Bati Tral<ya'yi MIIIT Misak'in di- yanlar, Japonter, lh©psii bmm tal©pS©ri8?8iz© karf 8 gakSiter. So-
sinda telSkki eylemeye imkan olmadiQi meydandadir. nunda Lord GOrzon ibizim Eyterjf'am garbmda arazi isteklertnii-
Esasen Turk Ba§ Murahhasi IndnQ de bugijne kadar burasi- z@ btttUn BakarsOarara mUtteflkan.karfi koymalanndald etenn-
207
nin Mil? Misak'a dShil olmadigi yolunda bir beyanda bulunmus. mlyeti w® veBiiiififiie^li belirtfriek igias foutun tattkatim s^rf ©Ki .

degiildir. Aksine Misak'in yukanya alrnsn maddesi cercevesi d£hi- inosnO'nijn yukanya ahnan sozleri O'nun, Bati Trakya'yi "MWT
linde hareket ederek Eteti Trakya'yi kurtarmaya calismistir. Ancak Misak'taki §arta ba§h» olarak mudSfaa ettigmi agikga gostermekte-

mes'eleyi miispet bir netteeye ulasforabilmek Icin daha mOzdkere- dir, Bunu bir de O'nun son zamanlarda «0 r t a n n S o u» slo-
i I

lerin basjangicmda Mill? Misak'in tesbiti anindaki sartiann degi§- ganiyle sol mHltanlara sagladigi bUyiik destege bir tesekkur mShi-
yeiinde olmak uzera eski bir solcu "" tarafindan kalerne alinan
mi§ bulundu^unu ileri surerek burasini kayitsiz sarEsiz talep et-
mek ve sonra da tSviz veriyormuscasina bir taw alarak piebisite
rfei olmak icap ederdL Fakat famiji, kar§<sindaki hasimlann da- 207 - I?i8iJM'nun Hatiralan, UlusGazatesi 31 Agustos 1SS8 tarihlj niisha.

208 - Bu yazann solculugu va bu uQurda gltifiigl mucadelonin biitun saf-

irna basyurageidikleri bu takdIQi kavrayarniyarak is© asgariyi y&nl
balari Rusya'da a'acan yetlgiirilmo devresi de dahll olmak iizere kendisi tarafm-
plebisiti taleble basjami§tir. Kar§isindaki mtittehkl hasimiann iltifa-
dan gar9akten takdlrs §&yari bir agik kalpliliklo «S u y u A f a y a n A d a m»
kindan dogacak kuwet sebabiyle baglangictaki tateplerden bir isimli hatiratmda apikga antatilmatrtadir. §imdi siif bir taktlk icabi olarak zanirl

miktar t&vize mecbur kalacaQins hesap edip blisters vazgscebile- bir «Ataturk5iiliik»ii masks edinmeye $ah$an bu acki vs kidemli solcunun tutun-
ceQI birtakim sun'T «m a r j a r» ihdas edememisjir. Bati Trak-
I maya 5a!igti§t bu yent hilviyeifn maksad ve mahiystlni kavramak i^jin bu giinku
yazdikianyle adi ge^s hatiratini mukaysseli bir surotte okumalarmi degsrli oku-
ya'yi boyle marjsiz bir taleple nasi! mud&faa ettigini kendisi §u se-
yuculanmiza tavsiye etmektan ksndimizi alamiyoruz.
kilde aniatmaktadir:
 272 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIR06LU 273

«i k i n c i Ada m**
209
isimli eserde yer aian su satirlarla sathT
«Halbuki Ankara sulh istiyordu. Sulha muhtagti.
bir sOrettemukayese ederek propaganda yazilannm bazan ne 61-
Onun igindir
ki;Lozan'da lurkiye, Garb? Trakya'yi kurtanlacak
topraklar ola-
gude «k r a d a n k r a c i» olabildiklerini ibretle gbriinuz:
I I rakalmadi. Yalniz buradaki Turk nufusunun
durumu ve ilerde ha-
«Garbi Trakya tecavttae ugramis. ye Yuma inter ssaralimdsin sil olacak vaziyet uzerinde duruldu.» 211
demektedir. Halbuki ese-
rini medih ve mudafaasina
ceforem i§gai edllmlf TUrk topraklaomiim durumunda degildi. tahsis ettigi fndnfi -biraz ewel nakle-
210 d«en sozlennde agikga gorijldugu Qzere- Bati
Mill! Misak simrlan fcjinde e3e bu!umimuyoirdu.» .
Trakya'yi Mill? Mi-
sak' in cizdigi esaslar dahilinde
Bizzat inoniu tarafindan tekzibe ugrayan kuriarmaya cali§mi§ ve fakat ne
bu satirlarm iddiasi-
yazik ki cesitli taktik hatalan yuziinden bynda muvaffak
an dogru kabul ederek, Bati Trakya'rtm Milli
olama-
ni bir igln Misak han- mi§tir. Bu
hatalan tesbif igin Lozan Konferansi'mn
Bati Trakya'ya
cinde kaldigi kabul edilmis. olsa dahi, IndirtiJ'nun burasini kurtara- miiteallik muzakere zabitlanna
kisaca goz atmak kafidir Tiirki-
marnis. olmasmi degilse de kayitsiz sartsiz talep etmemis. bulun- ye nin burasini kurtanlacak topraklai-dan
addetmedigi hususun-
masini yine de hos gormeye imkan yoktur. Zira hafirianaca^i daki iddiasi ise, ileride Birinci T.B.M.M.
iize- azalannm nakledilmis bu-
lunan sozleri ve takrirleriyle kat'T bir
re O, MillTMisak'a dahil olmayan bazi yerleri -hatta luzumundan sOrette tekz.ib edilmektedir.
Bati Trakya, Lozan Konferansi'nda
fazla bir gayretle- dava en ewel muzSkere edi-
etrnis degil midir?! Bunlardan bir "Ada- len bir mes'ele olmustur. Bu,
TQrkiye'nin Avrupa yakasmdaki hu-
kale" misalini hatirlamak bile kafidir. Acaba Bati Trakya, be§erT dudlannin gizilmesinden tabii bir sOrette
ortaya gikmis ve mOna-
ve stratejik bakimlardan Tuna Nehri'ndeki birkag yiiz nijfuslu bir kasasi da toprak ve askerlik islerine
bakan «Birinci Komis-
Adakale kadar da mi ehemmiyet tagimiyordu? Yukanda zikri ge-
yon»un 22 Kasmn 1922 tarfhli ilk toplantisinda
baslamisti. ilk ola-
rak soz alan tnonu, Dogu Trakya igin
gen eser daha garip bir f ikre yer vererek: 1913 yilinda tesbit edilen
hududu talep etmis, Bati Trakya igin de
halkin reyine muracaat
unrnasi talebini ileri surmu§tur. Bu hudud,
209 - Ad m» isimli Karadenlz'den Meric
«i k i nc i a eserln yazari daha once «T 8 k Ada m» Nehn mansabina, yani denize dokuldiigu yere kadar
adiyla M. Kemal Paga'nin hayatini yazmisti. Kolayoa tahmin edilebilecegi iize- bir kavis
te^kil ediyor ve Merig Nehri'nin
rs efjer,' infinsi hakkinda da boylo bir eser yazmayi ba§langicta du§unmu§ ol- batisinda ciizTbir araziyi de igine
saydi, bu ilk eserine «T e k Ada m» yerlne «B r n c Ad a m» adini verirdi.
25ra «i k I nc i» sozu ancak «b i r i n c l»
i i i

sozunden sonra mantiki ve garekli olabi-

Lmd Ganon, Merig Nehri'nin batismdaki ve isio&iii'nun Ifa-
m» desiy1e«BGyuk kismi Turkler'le
lir. Bir kere «t e k a d a denlldlkien sonra onun bir nevi dovami mahiyetin- meskQn»ver-
deki iklncl bir osere. k n c ad a m» adi varilmesindeki mantiksizltk Ssikar-
den nereslnln kasdedildigi hakkinda
«i i i
Ezahat talep edince, In6nti
dir. Ancak unufmamak garaktir ki, bu esarierin yazari boyle bir rnantiksizliga ha- buna«miitehassislarmreyinl aldiktan son-
Jften viicud verecak kadar aeami de degildir. halde bunu, hanii tarafindan or- ra »u yolunda kekeme bir cevap vermistir. Daha o anda ortaya
gi-
taya atilan yeni «s o I cu s yase i t» yolunda O'nu iergib ve tesvik maksadin- ten bu tutum, TUrk Ba§ Murahhasinin arazi
taleplerinde sarih ve
dan harakst otmek di§inda izah murnkiin dogjildir. Esasen dikkat edilirss «Tek katj hududlar gdsterebilecek. kadar
kararfi ve bilgili olrnadigmi
»*\dam» yazildigi sirada Mmu hsnuz «o r t a n i n s o I u» sloganini ifoda (I) e{- agiga koyuyordu. IndnU'nQn hu celse?Jeki
Bati Trakya mes'ele-
mi§do&l!dl.
s^lealakasi son derecede zayriti. Yunantetan'm
BiJtiin bu rniilahazatar adi gecen ossrin daha dogus sebebiyle dahi husu- Anadoiu'da giris-
tlgl askeri harekSttan
sT bir maksadin ve adT bir propaganda gayesinin maskesi oldugunu acikca gos-
dogan mes'uliyetine mutedalr uzun ve tefer-
ruani konusmaarM:
termelttedir. Ah, su mernletotte iltrtT va ciddi gdrunmek hususundaki nice gay-
reilerin altintia boyls ns kticiik hesaplar yatmakiadir!..
aa - Dogu Trakya Icin 1913 hududu.
210 - §ovket ga?©sjja AYDESIW - ikinci Adam, C. I, istanbul 186S sh:
228.
211 - SflVtutSUrayyaAYDEMiR - a.g.e. sh:225
 KADiR MISIROSLU 275
274 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?

tehdidini savurdu.
Trakya igin halkin reyine miiracaat suretinde
mad-
bb - Bati
Loed Giirzon bu eserin birinci cildinde cesitli misalleri zikre-
sarih bir beyana davet
dele§tiren InonQ'yU Lord Gurzoro daha
dilmi§ bulunan bu taktiklere bol bol bas vurarak inonu'yu taleple-
tamamiyle sahip olmayi isteyip istemedigi-
ederek Bati Trakya' ya
t a e p rinde adim adim geriletmi§tir. Gercekten Turk Bas. Murahhasi yu-
burasmi «K a f bir s Q r e 1 1 e I

ni sordu. inonu,
T

Bunun Lord Giiiraon, O - kanda zikredilen ba§langigtaki hatalanna ilaveten mijzakerelerin

e t m e d g i» cevabini
i
verdi. uzerine
bir hale getirrnek ve devaminca da mantikT bir sebat gosterememistir. Ancak surasi in-
nun bu husustaki hazirliksizligini daha barlz
zaaflanni bOtOn murahhaslann gozleri
oniinde ortaya gikarmak safla belirtilmelidir ki; sirf Bati Trakya' nin degil, hatta bCitiin Trak-

igin «r eye miiracaat etme mes'ele sinde ya' nm Turkiye ve Bogazlar'in mudafSasi igin tasidigi stratejik

Bati Trakya sinirlanni nasil dil§un- ehemmiyeti yalniz imonu degil O'nunla birlikte diger murahhasla-

d u g u n u oQrenmek i s t e d i g i n i » soyleyince nmiz da kavrayamamis bulunuyorjardi. Bunu ikinci Murahhas

InonQ, yine «b u za ha1 I 1 ancak mutehassis- Dr. Riza Mur kendi aQziyla agikga itiraf ve ifSde etmektedir:
» verebitecegine be-
la r a gdrtlstOkten s o n r a
I
«Biz GarbT Trakya' da plebisit istiyoruz. Frenkler buna asla
yan ve ifade etti. .
'
yana§miyor. GarbT Trakyali'lardan bir hey'et gelmi§tl'. Galip Ban-
gereken ce-
Lozan zabrtlan incelendiginde, Indntt'nUrtdaima dar da hey'ette idi. Turkiye'ye iltihak olamazsa muhtariyetli bir

vabm bu §ekiide ileriye talik ettlgi goruliir. O'nun hazirliksizligini

idare istiyorlardi. Bura Turkleri ewelce silahli bir isyan yapmi§!ar,
ifsa eden bu mutevali tutum Lord
Gfiraon'un kendismi her firsat- geteler teskil edip vuru§mu§lardi. Gayret gostermi§ bir halkidi.
zorlamasini intag eyleml§tir.
ta «hemen cevap vermeye» Bir aralik istiklallerini de ilan etmislerdi. hm®1 miltehassis komite-
boyiesine bilgisizlik ve tereddudlerle ba§1ayinca el-
Mes'ele sinde birden bu babdaki mutaleamizi terkedivermistir. Bunu ba-
bette bundan Turkiye lehine bir netice
almaya irnkan yokiu. Da-
na.da haber vermeden yapmi§tir. Gallp Bahflyar ve arkadaslan
nakledilen cumlelerde de go-
ha soma yukanda bizzat indnfl'den pek me'yus oldular. ismet'e kizdilar ve Lozan'i birakip gittiler.
arkaya birbinnden bas-
ruldugu uzere diger murahhaslann arka Ben bu sonuna kadar getirrnek istiyordum. Belki bir §ey al-
i§i
aleyhtar bir havaya
km konusmalan He mes'ele gitgide daha gok mak mumkun olurdu. Henuz pek az uQra§mi§t!k. Hem de bu i§te
212
burundu .
, . . ^ . „ •
hakh idik. Frenkler plebisit istemiyorlardi. QQnkG ekseriyet Turk-
Birinci bu celseye riyaset eden in-
Komisyonun Reisi sifatiyla
lerdedir, biliyorlar. 6yle bir yer ki; kesrf Turk ahSli iie meskundur.
sonunda biitun murahhasla-
giliz Ba§ Murahhasi Lord GUrzon
en
ve neticeye vardirmak uzere Ancak bizim Merig'in sagma gegmemize Strplar da tahammiil
nn konusmalarmi hOasa etmek
edernlyorlar. farihin tekerrur etmek IhtimSlinden yani Sirblstan'i
uzun bir konusma yaptiktan sonra:
urk tey ran© TQrkler'in yeniden istilSsmdan korkuyorlar. Bu uzak bir ihtimat
«Gerob tomlm, gerek do§®ir murahhasiann 1
filthier yalmz euyOk Devletler'ce de- ama bu korkulan vardir. Nrtekim Sirp Delegesi ve Hariciye Nazin
tafo mildfifaa ettigtmb:
gll WWln Balkan hevletterince d@ 'Mmm edilmlatir. Tarihte Ninf$3£ bunu boylece agikga konferansta soyiemi§tir. VSkia Mu-
-
bend d@ lib Ma
feu kadar barif ik bir
danya'da bir kere Merig hududu kabul edilmi§ti. Yapacak bir §ey
kalmami§ti. Fakat belki bir muhtSrlyet mQmkiin idi. Neyse ben
hig olmazsa ikinci komisyon mijzakeresinde Frenklerin istedikleri
yaman otacakhrl Bu bJfflgi nor g&- istanbul'a muk§bil tutarak ahSli miibSdelesinden GarbT Trakyay:
itliri antamayantann nail
213
^lBrtn,bunaha»fil«)yanlannaalamijvamildyeiihHmaliyoWurii» istisna ettirdim. Bu da bir kardi.»

bu celsede yaptiklan
212 - Basta Inttnil olmak iizere biitun alakadarlann
Lozan Zab.tlan, birinci tak.m, birmc! aid.
bmncl kita- 213 - Dr. Rsza WUR - Hayal ve Hatiratim, C. Istanbul 19S8 sh: 1010.
uzun uzun konu § malar iein:
Ill,

ba bakmiz.
 276 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Ml?
KADiR MISIROfilLU 277

tarzinda mes'eleyi nispeten mSkul bir tarzda ele aldiktan sonra:

«... Edirne mUstahkem mevki olamaz. Trakya Istanbul'un
«... Guya harbe manidir dive Trakya hududunda Frenkler mudafaasa harb sahasidir. Trakya'ya buyiik imar masraf-
igin
tarafindan bir de bftaraf rnnnMta kondu. Bu bir Ifif ise tie biz lari yapilarnaz. Trakya'ya ordu gecirmek de Bogazlar'in tutul-
de isfedik. Bu minfikamn bftarafhginin varupa biiyiik devletle- masiyla hatt-l ricaft kesileceUjnden tehlikelidir.»215 .

ritarafindan garanti aKina ahnmasini teklif ettlk. Bunu kabul Lozan'a gonderilen hey'etin takip edecegi hatt-i hareketi tes-
etmediler. Kabul eirnek icin kendileri kontrol koymak isftedi- bit igin Meclis'te cereyan eden mijzakerelerde ileri sQrulen fikirle-
ler. Bu da bizim i§iinnixe gelnnedi. Topragimiza eeneb? kontrol- re soyle bir goz atmak dahi, inonu'ntin temsil etmekte bulundu-
cu agar. Edirne'nin bir asker? mUstahkem mevkii toaline kon- giu T.B.M.M.'nin hissiyatina tercuman olamadicjini agikga ortaya
maai faydasizdir. Hem de TQrkiye'ye agir masraftir. Trakya'- gikarmaktadir. Bu mevzuda ileri surulmu§ olan rey ye kanaatler,
run mudafaasa Lulefourgaz ve Catalca'da olmasi Hzimdir. Bu ayni zamanda «T (j r k y e n n B a 1
i
'
T r a k y a y kur-
i 1
'
1

hakNcat karsmnda bitaraf. mmtika biz© zarardegfl, kar IdJ. tanlacak fopraklardan addetmedigi» yolun-
Zavalli Edirne v© Trakya Adeta bizden gitmeye mahkUm- daki iddialan da tekzib etmektedir. Gergekten, bu
kat'i bir sflrette

eluir. Bu sebeple ben oraya mQbidele ile gelen muhacirleri bi- mijzakerelerde izhar edilmis olan milIT ve vatanT hissiy§tm, Lozan
leyerteetlrmek taraftan defilldfm. §imdi orasi blzlm eskiSerian safhasinda taleplerimizin MilIT Misak'i dahi a§an bir olcijde ileri

«u§» dedftderl seylerdendlr ve uc rejlmine tfibl olmugtur. Ora- surtjlmesini amir bir mahiyet arz ettiQi gorijlmektedir. Hal boyie

ya para sarfeiimek, ahaii yerle§?irmek, bostur, hatadir. Lo-
zan'dan sonra bu Hkrl takifo ettfgimizden, Edirne mobuslan
aleyhime kiyam ettiler. Oimtera ftususi sOrette: «Buraya kona-
cak ahill bir daha hicrefie mahkUmdur. Elarenizden gitmeae bi-
le daima harb sahasi olacaktir. Ahill kinlacak, yapilan ima>
yikilacaktn»dedlm. Dinletemedlm, Tabityurtsevgisl iie mUte-
haasis idller. Haklan var, ama pofllHca his ile MSre edilmez
ki. Sjmdl Trakya'da fabrjka §ib« insaat yapiyorto. Paralara ys-
zikl Bu arazi Estanbul'un 5rtU mmbkasi ve harb meydamdir.
Bizden gitoese dahi harbin darbelertyle ezMmege mahkflm-
dur. TOrkiye agin bir harb zuhurunda Trakya'ya lUzumu kadar
asker getjirmek bile tehlikeildfr, Bo§az!ar d Users© bu orduyu
gera ahp Anadolu'ya gegiraek momkUn olamaz. Devletin or-
duau ©Binders gfdar. Bu da Anadolu'nun istiHstna
Trakya v@ Istanbul'da safe yi'mibin aaker bulurtdurabilece-
Qiz, B«|jazisn serbest yaptik, Bu halde..^214 diye devam.et-
iken MilIT Misak'daki asgarT sartlan dahi gergekie§tirememeyi ka-
bul ve hazmetmeye imkan olmadiQi meydandadir. Bu mijzakere-
lerin Bati Trakya'ya muteallik kismmdan alinan §u bir iki misal bi-
le bu durumu bariz bir sOrette aksettirmektedir.
Kirsehir Meb'usu R©«ik Bey yaptrgi konusmada Bati Trak-
ya'ya da temas ederek demi§tir ki:
«Burad® en siyide §aySn-} dlkkat ve Rina olan mes'ele
Trakya mes'etesidir. Trakya mes'eiesini ikiye ayjrdslasr. Birisi-
ne «Garbf Trakya^> dediier, birisine «§arkl Trakya» dediler. Fa-
kat Garba Trakya i^in kendileri ii§ sene ewel MOtilreke esna-
smda Wilson Prensipleri'yle ve siire ile gtotermffler ve de-
miflerdir ki, Garbi Trakya'da rey-lima muracaa^ ediniz. Qra-
da buiunan halkm irSsina muracaat edirsiz. Oniar ne sOreiSe
Mfam eder3©rs©
irfi yaf atmak igin kendilerine bir §ekil
orslari
sebep olur. verecegiz. Unu«m®ginter Garbf Trakya'da mutavattin ve
ki;
imutemekkin buiunan El/lusliimanlar, Tiirkler her halde diflerle-
risi® nasbet!© yusde doksan fazl® olmakla berab@r ontann ken-

mekiedir. Daha sonra tekrar bu mevzua avdet eyleyerek Trak- dl mukadderasiairiins tayin effiarebilmek i^in Feylerine miirleaat
ya'dan alabildigjimiz cuz'T kismi bile elimizde tutabilecegimtze aid ®sm@8i v@ ancak r@yl@ri5ii serbest olarak vermeteri neye vi-
giivensizligini bir kere daha tekrarlamaktadtr: b@gfi@ is© onu ©Id© ®tm©ye §al5|malitd[r...»216

215 - Dr. Riza MUR - a.g.e. sh: 1021.

214 - Dr. a.g.o. sh: 1011 - 12.
216 - Bkz: Zabii Caridesi.
 KAOiR MISIROGLU 279
278 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?

Butiin bu tavsiyeler sanki InonU'rttin bir kulagindan girmis

Bu arada Bati Trakya mes'elesine dair bazi takrirler verilmis- diQerinden gikmisti. Zira mes'eleyi miizSkere sahasina vaz'etme-
tir ki; bunlar da Turkiye'nin Bati Trakya'yi kurtarmak
hususunda- den iyice tesbit ve tayin yoluna gitmedkji gibi gbrdugd her gtig-

ki kat't karar, azim ve hissiyatini aksettirmektedir. ilk okunan tak-

liik karsismda biraz daha geriliyerek gitgicle Misak-i MillTnin amir
rir, Cebel-i Bereket Mebusu Faik Bey'in takriri olmustur. Bunda: hukmunden uzaklasjnis ve onu gergeklestirememisti. O'niin Bati
Ǥarkl Trakya bill kay dii fart ve her zaman Devletin ku- Trakya mes'elesini nasil inangsiz ve sebatsiz bir sQrette ele aldig>
va-yi umtimlyesinfn taht-i tekeffQIUnde bulunmasi, gerek ker»~ ni kendl agzmdan gikan su sozler dahi isbat etmiyor mu?..
disinin gerek iatanbul'un ve gerek Anadotu'nun emniyetl i§in
«Trakya hudutlari mes'el©aiinde zayrf yarintizi, yalraz Bal~
etzemdfr.Bu huauaun muzfikerat-i sufhiyede kat'lyyen temi- kan HarW'iide Garbs Trakya'yi Bulgaria?'® tark etmij olma-
rui ve Garbf Trakya'da Miaak-i Mill! mucifoince
mtiracaat edil-
miz d©p, Cihan Hafbl ©snasinda Bulgsrlar'la bir mudhede
meal tabif olan rey-i ama ve oraya afoiren baaka taraflardan yapip Edima'nin Dlmetoka'ya kadar olan hintertantmi Byigar-
getirilip yerlegiiriien Hum ve Ermanilerin i§tirak ettirilmesi- lar'a vermemte te§kil ediyordu. Buinu biz© tar§ k©z olsrak i

217
ni...» temenni ve tavsiye ederken Aydin Meb'usu Tahsin Vereizeios, Garb? Trakya'yi biz sizdem aSma-
Bey'in takririnde ise daha da ilerr gidilerek «... Makedonya'da Yunarsliiar'Ia bu me
Cemiyet-i Akvam idareainde bir. rnuhtariyet te§kilt bususun- gatln $ab§ft§inrtiz illk gdnlerde, ben de Bulgadar'nn Garbf Trak-
daki tonferansin edtlmesini» tekliff ve tavsiye etmektedir.
terrain 219
ya'da nnabreg talebinl d©st©k!lemi§iim...» .

Bali Trakya'yi kaybedebilecegimizi hayal dahi edemiyen, bu-

«Bulgar Basvakili Stambuluski Bulgarfstan'in Garbt Trak-
nu havsalalanna sigdiramiyan Birinci Buyuk Millet Meclisi'nin va r
ya'da mahrac isteQlrai, benim bu rnevzuda ilm aCNQflUm stsii-
tansever meb'uslan bu takrirlerde agikga gorulduQu ijzere «M a-

kedonya» igin bile birtakim hak ve imkanlan arzu ve tavsiye

Bulgar topragi olmalidir, diye israr ©trney© baatadi. Bcsra kers-
etmekteydiler. Hie olmazsa asgari bir netice olarak Misak-i MillT'-
iyey© sinir-
disirie hak verir bir vaziy@i
nin Bati Trakya' ya muteallik uciincu maddesinin tatbikini zaruri
!eradi. §u SDzierini haisrSarim: «Turk8©r'e mafilQp
ve tablf addeden bu mebuslann her biri aynca tatbikatta takib
ra $ark! Trakya'yi
edilecek teferruata muteallik hususlan bile bijyuk bir titizlikte tea-
Mesela rsrai d© dJinliyoruz. Anlamryonmi. Bulgariar
bit ve murahhas heyetimize telkin yolunu tutmuslardi.
till
Trabzon Meb'usu NebizSde Hirna Bey'in takririnde aynen: 220
«... Misak-i Milii'miz Garbi Trakya'da Sra-yj unnQmsyeye
madik ya?!..." .

inonti, Lozan Konferansi zabitlannda agikga gorUldUQu uze-

milricaat olunmaami temin ©tmemizi imirdir. Yunanlilar Tur-
re once Bati Tral<ya'da plebisite mijracaat olunmasini talep etmi§-
kiy© Btiyuk Millet Meeiisi'nin bu emri yerin© getirmek busu-
Fakat bu talebinin is'af olunmiyacagmi anlamaya ba§layinca
aundakt azmfni bildirdiklerinderj Izmir ve Trakya toavilisiini-
tir.

bu taleple tam bir tezatte§kil etmek uzere Bati Trakya tizerindeki

den giden Rumilari Garbi Trakya'ya yerlefttirerek oreda aun't.
Buigar istekierinln destekgiliglni yapmi§tir. Bu tereddGd ve inhiraf-
bir etasriyei teminime §ali§maki!adirlar. Hey'©ta murahhaaami-
kar§isinda Misak-i MillTnin Bati Trakya'ya muteallik fimir hiik-
zm v© K&riciya Vek&letimlzin busnu men'® firndideira tafab- lar

munijn gergekle§mesine elbetteki, imkSn olamazdi. Esasen hati,

muhieirleriiraiBi ihali-i asliyedc
218 219 - Bkz: In8iriij'nijn Hatiralan - Ulus Gazetesi 31 AQustos 1868 tarihli
rsiDyaasisna ilSn' eyl@rn®I©rini:i» ileri siirmektedir.
niisha.
220 - Bkz: inanu'niin HSiiralari Ulus Gazetesi 1 Eyiul 1968 tarihli nusha.
217 - Bkz: Zabit Ceridesi.
218 - Bkz: Zabit Ceridesi.
 280 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROGLU 281

bastan ortaya mutevazT bir istekie 221 gikmak sQretiyle istenmis ve inonO, Trakya hududlarina muteallik taleplerinden sadece
tevali edip gitmistir. Halbuki kendisinden gok daha once, bu Etflme'nln bir rnahallesi olan «K a
r a a Q a g» istasyonunu kurta-
memlekette aleyhine gok aci bir §ekilde yazilrp sbylenilmis bulu- Ancak bunu da -ileride izah edilecegi uzere- «t a-
rabilmistlr.
nan Osmanli Sadrazami Damad Ferid Paaa, Paris'te toplanan m r a t b e d e i» adi verilen «h a r b t a z m n a t i»ndan
i I
i
232
«0 n a r M e c I s onunde Osmanli hukukunu mtidafaa
I i ft*
vazgegmek sQretiyle elde edebilmistir. Yani Yunan ordusunun
ederken lleri sQidUgQ talepleri arasinda sunlar vardt:
Anadolu'da normal harb kaidelerine aykiri olarak oidurdiigu bin-
«Harpten ewelki Osmanli toprak statikosunun muhafazasi, lerce masumun kan bedeliyle yakip ytktigi yuzbinlerce ev
barkin
Balkan Harbleri neticesinde Bulgar ve Yunanlilar'a gegmls
ceremesini bag^slamak sQretiyle!..
olan Bati Trakya'nm Osmanli Devleti'ne geri verilmesi,
Ayrica Bati Trakya'nm daha ewel aktedilmis bir muahede ile
Ege Adalan'nin Yunanistan ve Oniki Ada' run italya tarafm-
Bulgarlara terk eriilmis olducju cihetle yeniden Turkiye'ye avdeti-
dan Osmanli Devleti'ne birakilmasi...»
nin mustakar ahdi esaslar dahilinda mudafaasim gereksiz addet-
Damad Ferid Pasa, inonfl gibl muzaffer bir devleti temsil
mevkiinde de
mek de mumkiin deQildir. Zira Devletimizin burasini Bulgarlar'a
deglldi. Boyle olduQu halde Bati Trakya'yi kayitsiz
ve sartsiz olarak talep etmisti. Jriontt ise giiya gercekgi
terk ettigi zamankl sartlarm degismis oldugunu ileri siirerek bir
gbrun-
degisikllgin elverdrcji nisbette bir revizyon talebinde
mek ve asin taleplerde bulunmamak endiseleriyle hareket ede- bulunmak riu-

daha kuk ve mantiga mugayirdegildi. Nitekim daha sonra belirtilecegi

rek burasi igin ilk gbrusmede sadece bir «p e b s t» sar-
I i i

uzere Rarihimizde «e v y & - s e S S e» adi verilen Kars, Ar-

tini ileri surmiis, bilahare vazgegebilece§i bir «m a r j tale p»
I i i I

ihdas ederek olsun garanti altina alamamistir. Esasen ev-

plebisiti dahan ve Batum'ii 1918 tarihli «B r e s t - L t o v s k M u a- i

velce bir nebze bahsedildi^i uzere Lord Giirmn'un «B a 1 T- 1

h e d e s i»yle bize terk etmis bulunan Rusya, 1921 tarihli «M o s-
rakya'ya tamamiyle sahip oimayi iste- k o v a Muahedes i»nin akdl sirasinda bu vilayetleri

y p i i s t e m e d g n e m u e a II k» sualini kesin olarak

i i 1 i
«s a r 1. a r n 1 d e g" § t g i» mulahazasini ileri sQrerek taleb
1 i i

«h a y diye cevaplandirmistir. Halbuki sirf bu sual biie, O'rtun

r» etmis ve fillen de almistrr. Buna baska misSlfer vermek de
1

mum-
Bati Trakya'yi kayitsiz ve sartsiz olarak talep etmesinin beklenildi- kundijr. Rusya, bu iki muahede arasinda bize karsi
bir harb ka-
§ini ve bundan endise edildkjini gbstermekteydi. zanmis deQildi yal.. Biz de pe'kala, Bulgarlar'a karsi ayni sekilde
hareket edebilirdik. Yeter ki, mill? ddvglanni gerekli ilim, azim ve
221 - Lozan methiyeleri icinde buyiik bir sdhretl bulunan Prof. Ceml! zekfi ile ortaya koyacak ve mOdafaS edecek bir murahhas tarafin-
BILSEL'in eseri bile «Garbi Trakya Mes'eleslnde Turk Istegi 50k miitevazi Idi;
Halkin reyine muracaat.» ciimlesine yer vermis bulunmaktadir. (Bkz:
dan temsil O takdirde hQrriyet ve istiklSlleri igin yil-
edilebilseydik.
C. Sh- I,

iga).
larcamuc^dele etmis bir topluluga, daima kaQrt uzerinde kalma-
222 - Galip devleiler Paris Sulh Konferansi'na katilan altmis sekiz temsll- ya rnahkOm birtakim hakiarla avutma yoluna gidilmezdi. Gergek-
ci arasindan secllmis. kimsalerden tesekkiil eden muhtelif komisyonlar kurmus- ten Bati Trakya Turkleri, gQya mQtekatrflJyet esaslanndan istifade
lardi. Bunlardan de ana mes'elelerin halll kendisino havale edilmls. olan
birl
etmek uzere istanbul Rumlan'na karsjlik olarak yerlerinde birakil-
i«0 n a r M a c
I s i» idi. Bu, bes buyijk devletin (Amerika, Ingiltere, Fransa,
1
1
mi§!ardir. Turklye ve Yunanistan arasinda cereyan
italya ve Japonya) ikiser murahbasindan tesekkiil ettirllmisti. Bu eden «a h a I i

meclisin ysrini,
daha sonra bu devletlerin sadece birinci murahhaslanndan meydana gelen miib§deles i»ne istisna teskil eden bu ikl toplulu.k arasinda,
«B e s e r M e c II s i» almisti.,Bu da, bilahare Japonya'nin haric birakiima-
I
bugun higbir sQretle mukayese irnkSni mevcud olmadigT tama-
siyle «D 6 r 1 1
e r Mec I i s i» admi almis ve cali§malarmi dtirt devletin bas mu- miyle meydandadir. EQer inonu iddia oldugu gibi, «V a s f 1 1

rahhaslanyla surdurmustur. bir deviated ami» olsaydi muShedeye derc edilen

IH'Z LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml?
KADIR MISIROGLU 283

«mutekabil hak ve i mt i y a z I a r»in bugiin almis.

Netice olarak bu muzakereler Bati Trakya' nin kurtanlamarna-
bulundugu fed daha o gflnden gormesi veya hig ot-
nisbetsizligi
sive Bogaz'in iki yakasinda gayr-i askerT bir mintika tesisi ile so-
mazsa uzun iktidan esnasinda muahedenamenin hakkiyle
tatbiki-
na ermi§tir. Merig Nehri mecrasi hudud ittihaz edilmi§, sadece
nl saglamasi gerekmez miydi!..
Gerekli butun muspet vasiflardan
Edirne'nin gergekte bir mahallesi olan «K a r a a g a g» almabil-
mahrum bulunan Inonii, o haliyle Mill? Misak'in Bati Trakya Qze-
mistir. Bu da, ileride tafsilatiyla izah editecegi uzere, Yunanli-
mutevazi plebisit sartini nasil gergekle§tirebilirdi? Lo-
rindeki lar'in, Anadolu'da yakip yiktigi sehirler ve akla durgunluk vere-
beyanatlarm bi-
zan'in yildonumu dolayisiyle gazetecilere verdigi cek i§kence usulleriyle bldurdtigu masum yavrulann, geng kadin-
tecrubeslzligini
rinde'bu gibi muzakereler igin kifayetsizligi kadar lann ve ihtiyar analartn maruz kaldiklan maddive maneVf zararlar-
diplo-
de kendi aQziyla hikaye etmekte ve bu suretle bir «zoraki dan affedilmeleri suretiyle mumkun olabilmi§tir!..
223
«Amatbr Diplomat* oldu§unu Bir de, srrf kagit (jzerinde kalmaya rnahkOm olsa da Bati
mat» veya GGrzon'un tabiriyle

agikga ortaya koymaktadir: Trakya Turklerine -istanbul Rumlan'yla mutekabil olarak- birta-
«Diplomatlarin yagayi^lan ve dUaQnUaterl, oxet Ittyattan kim haklar sa§lanmi§ oldu. Aynca mubadele edilenlerin de karsj-

hakkinda hemen bi§blr ffkrlm yoktu. Mealekten o kadar uzak likll olarak mal ve mtilklerine aid birtakim hakian, bir nevT takas

hayati sOrmtiatiim M; mesela -basR Wr

misil soyliyeyim. imkanlanndan istifade sdretiyle muayyen bir nispette korunmu§-
Mr
Dipiomatlann yemaklerde, bar yemekte ayn blr giylm m&l- w tur. Bu da, sirf Yunanistan'dan mubadele edilen Turkler'e mah-
Ilk gUn otelin aalonun-
sus olmu§tur. Vatan hududian haricinde birakti^imiz di-
bir talih
left otdugunu zannadtyordum. Burrian
bir mes'el© olarak esratefciiTO Qeryerlerden peyderpey gelenler ise, bu hususta ahdT bir mesne-
da yemefe yiyecK§imix vakil

sordum. «Ne glyecegiz? N® yapacafiiz?» diye... o zama- Bm de nail olamadiklarindan butun haklanndan mabrum kalmi§lar-
dir.
na kadar gizmcden ba§ta blrayakkabitammiyortfum. Sabah-
glzmeyl ayafln
Bunun en tipik misali Bulgaristan ve Yugoslavya'dan gelen
leyln yataktan kalkar kalkmax 18k Iflm olarak
irkda§ ve dinda§lanmizdir. Gergekten Bulgaristan ve Yugoslav-
ma gegirip ondan sonra tabli bir aakNda terlikle dotafiyormu-
ya'dan da oteden beri Anavatana gog etmis. olan birgok dinda§
§um gibi fo^iwlmur&m.n^. ve irkdasimiz vardi. Tabiatiyie Lozan Muahedenamesi'nden son-
Kendisini bizzat boyle tasvir eden bir Basmurahhasin idaresi
ra da olacakti. Bu itibaria Lozan'da onlarm hukukunu korumak
altmda yurijtulecek galismalardan elbetteki higbir nelice
alina-
igin de, bu devletlerin her biriyle miisaid anlasmalar yapmak ge-
Arna Bati Trakya mes'elesinde
mazdi. Nitekim de almamadi. sirf
rekirdi. Zira Rumeli'de yalniz Yunan idaresi altmda kalmi§ olan
degl'bu komisyonun halline memur bulundugu diger biittjn arazi Tiirkler deQil, hududlanmiz haricinde birakilmi§ diger topraklarda
mes'elelerinde de ingilizler daima kendi dediklertni kabul ettirmi§- doQup buyuyen irkda§lanmizin da hemen hepsi feet sartlar altm-
lerdir. Dr. Riza Nuf bunu agikga ifade
ederek: da bulunrnaktaydilar. Ta Doksaniig Harbi'ndenberi maiflm olan
«Bu sfiretSe Biriinci KoramyoiVun da i§i btttl. ingilbeter lata- bu keyfiyet, murahhaslanmizdan higbiri tarafindan akil edilip orta-
225
dikleri ter §©yi yaptalsr." dernektedir. ya atilmami§tir. Tiirkiye ile Yunanistan arasinda takarrur etmi§ bu-
lunan «Ekalliyetlerin Himayes
i»ne muteallik hii-

223 - Bkz: inisnu'niin Hatirlan, Ulus Gazstesi 13 Eylul 1S58tarihli

niisha. ktimlerin -velev kagit uzerinde kalacak olsa bile- onlara da te§-
224 - Bta: Milliyet Gazetesi 25 Temmuz 1971 tarihl! niisha veya ayni ta- miliasgarTbir irkdasjik ve dinda§hk borcu deQil miydi? Rumeli'de
rihli diger gazetelec Turkler «E v a d - I F a 1 h a n»dan olmaian itibariyle geni§
1 1

225 - Dr. Riza MUR - a.g.e. sh: 1039.

arazi sahibi idiler. Bu durum eski «T i ma r» ve «H a s»lara bo
lunmu§ toprak sisteminin tabif bir neticesi idi. Bu sebeple, \ciCinv.i
 284 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml? KADiR MISIROSLU 285

aiiina dlistijkleri diismanlardan canlarim giiglukle kurtararak, Sde- aya da maalesef seyirci kalmis ve kalmaya devam etmektedir.
ta ginlgiplak denilebilecek bir durumda Tijrkiye'ye gbg etmis ve Bu facialardan gerecji kadar bahsetmeye burada imkan ve mun§-
edecek olan TQrkler'in maruz bulunduklari maddT kayiplann bu-
sebet bulamadigimiz igin muteessiriz. Ancak en yeni bir misal ol-
yuklugiinu tahrnin etmek gug degifdi.
mak uzere 4 Temm'uz 1973 tarihinden itibaren Gun Gazetesi'nde
Ustelik gerek Bulgaristan ve gerekse de Yugoslavya, konfe-
tefrika edilen All Bosiasnei'mn «Bulgaristan'daki Turkler'in Yiirek-
ransa katilmislar ve birgok mes'elede ekseriya Tiirkiye aleyhine
ler Acisi Hali» serlevhali tefrikaya igleri kan aglamadan bakabile-
rey ye beyanda bulunmuslard.i. Turk Murahhas Hey'eti onlarin
cek higbir vatansever tasawur edemiyoruz. Bilhassa Rodop Dag-
bu mijzakerelere dahil olmasindan ve hele Turkiye aleyhinde be-
larinda yasayan ve halis Turk olan «Pomaklar'in zorla Hiristiyan-
yanda bulunmalarmdan istifade suretiyle onlarin dfirelerl altinda-
I

id Tiirkier'in hukukunun korunmasi mes'elesini pekSIa ortaya ata-

lasiinlip Bulgarlastinlmalari igin girisilen tethis ve katliamlarm ha-
bilirdi. Hatta bunu yapmis olsaydi tarn bir netice alamamasi halin-
zin bilangosu onunde urpermemek kabil degildir!.. Bijtijn bu me-
de bile hig olmazsa muk^bil bir taviz olarak diQer bir mes'elede zSllme zemin ve imk£n veren husus da, Lozan Muahedename-
onlar tarafindan desteklenmeyi olsun sagliyabilirveyahud da ken- si'nde «E k a 1 1 1 ye 1 1 e r I n Himayes i»ne muteallik bir
disine kar§i muhalefetlerini azaltabilirdi. Bilhassa Bulgarlar'm, ara- fasla yer verilmisken oraya bu bedbahtlann da ithal edilmesinin
larinda binbir ihtilafli mes'ele bulunan Yunanhlar'a kar§i kullanii- dusunulmemis olmasmdan baska bir sey degildir. Bu imkSn, ileri

rnasi da hemen ekseriya imkan dahilindeydi. ihiimal ki, bu gibi aranmis ve fakat hakkiyle mud^faa edilip edile-
suriilen bir tafeple
bir mes'elenin ihdasi halinde bundan bilahare vazgegmek icabet- mernek yuztinden veya sair herhangi bir sebeble gergeklestirile-
tigi takdirde de bu vazgegme mukabilinde herhangi bir hususta memls olsaydi yine de hos gorijlebiiirdi. Fakat Lozan muzakere-
Bulgar desteginin saglanmasi da mumkundu. lerine aid uzun ve iafsilath zabiilan okuyanlar orada bu bedbahr-
Bulgarlar, Dedea^ag'tan Ege sShillerinde bir mahreg talep lann hatirlanildiklanna dair birtek
cUmleye bile rastlayamazlar.
ettikleri zaman Bati Trakya'nin en ehemfniyetli bir limani olan bu Esasen bu eser'in birinci cildinde arz ve izah edildiQi uzere
sehrin onlara verilmesi tezini mud£faa eden inonu, acaba bu ha- TDrk Murahhas hey'eti, neyi, nasil mQd&faa edeceQini dahi bilme-
reketi hangi Bulgar tavizi mukabilinde yapiyordu? Bunu tfiyin et-
yen ve bu hususta higbir on gahsmass olmayan sahislardan mute-
meye cidden imkan yoktur. Halbuki, eQer Bulgaristan ve Yugos- sekkil degl miydl!.. Bunu Dr. Rim Nur, agikga ii&de etmekte ve:
lavya' daki Turklerin hukuku da bir garantiye raptedilmis bulun-
saydi -bunlar da hig suphesiz Bati Trakya Turkleri'nin haklari gi-
i&foli§i liim §®k defa eelsedern bir iki saaf sw?d bslidsr^orlafi'-
bi kflfiit uzerinde kalmaya mahkum edilmemek sartiyle- bu, dis
ds. BursEsfi feiSiKixanrs yapiyorlardi. isigiilisSer'sn d'os^aten fsnO-
Turkler hesabma buyuk kazang olacak ve belki de Lozan'dan
bir
kemmeJ oSgn §emk. Bfeim jse § ©yirrtte yok„ HaSbsjlki Eieir-
biir
sonra ortaya gskip halS devam eden birgok fScia onlenmis ola-
festen ziySd® dlUha/i foizo lizimdi. ftfi©s®II Hlsiciy® ws 0<Shiy~
cakti. Zira bugun Rusya'da yasiyan kardeslerimizden sonra, en

feet durumda olan Turklerin, Bulgaristan ve Yugoslavya'dakiler '

y© V@feSI®y®rinde Trakp ne-dir? Efinik v@ iktisidi vazsyesj ne-

olduQu cumlenin mfilumudur. Bu hususta vSki, nesriyata bir goz

atmak bu iki memlekette yasiyan kardeslerimizin iginde bulun- fesBusuHaen si® g&i mushecSeleirvsir? Dcssyslsr cteflll, bis* te!lro@

duklan feet sartlan kavramak igin kalidir. Komunist idareler altin- bile yoktu. Bir Wejyi muaJrackwIni blto buiamadiQimm tesirls-
da mallarmdan ve birgok defa da canlanndan olan bu bedbahtla- ?m5K6
n Lozan Muattedenamesi'yte ahdT bir teminata mazhar kilmayan
TQrkiye, daha sonra gozijnun onunde cereyan eden binbir faci- 238 - Dr. Rfza NUR - a.g.o. sh: 1019 - 20
 KADiR MISIROGLU 287

ii
- bati trakya'nin lqzam muahedenaluesinden Yunan k a
«Turk -
Bunlardan, bahsi gegeri 1930 - i

sonraki ahvAu ve IstIkbAU SeyrisefSin Andla§masi»

a - lozan'i takib
a) Mutekabiliyet Esasini Bertaraf
si:
met, Ticaret ve
Turk teb'asi olmayan Rumlara, Turkiye'de aynen Turk vatan-
bile
eden gunler memleketin bir kere daha bu ac kurt-
dasjari gibi hakfar vererek
lar tarafmdan yillarca soyufmasina sebeb oldu.
Eden 1930 Andla§rna-
Yunanlilar bizimkileri aldatmak icin giizel bir kelime segmi§-
lerdi: «m u t e k a" b y e t». Yani iki taraf da bu haklan karsjlikh
i I i

oiarak birbirlerine bah§ediyorlardi. DusunUlmuyordu ki, Tiirkler

an once sulhe nfiil olarak dahilde tasawur edilen igtimaT
Bir
henOz kendi iktis&d? menbaatanni isjetecek durumda bile deglller-
degisjklikleri yapabilmek maksadiyla taviz ustune taviz verip Lo-
di. Nerde kaldi ticSret igin Yurtanistan'a gideler! Bu elbetteki, du-
zan Muahedenamesi'ne Misak-i MIIIT bnunde gayr-i kabil-i miida- Yunanlilar' a yanyacakti. Nitekim aradan otuzbe§ se-
peduz ve sirf
faa bir mShiyet veren kadro, Lozan'dan sonra da ayni tavizkar si
-

ne gegince esefle goruldu ki; Turkiye'de bu anlas/nadan istifade

ySseti tatbike devam etmisjerdir. «Y u r t d a S u h, C h a n- I i

ederek ticSret hayatmin koprii basjarma otu/mus. otuzbe§, kirk

d a S u h» gibi her zaman ve mekan igin tatbiki dogm olma-
I

bin Rum vardir da, Yunanistan'da mutekabil olarak oiuzbes. Turk

yan bir diisluru, «C z v Sdeta bir i i t P a p az i» gibi gergek bir
bile yokturL
nass sadakatiyle benimseyen inonii, Lozan'in tayin ve tesbit etti-
Biraz da Kibns hadiselerinin uyandirmasiyta anlasjlan bu du-
gi «Ba&!ya kayrtsiz fsirtssz te&lim siySseti»nin bir numarali Smili
rum karsjsmda bu anla§ma feshedilerek bundan istif§de eden
olmak uzere Basvekillik koltuQuna oturmu§tur. Lozan Muahede-
Rumlar 1865 ve 1986 yillannda Yunanistan'a iade edilmi§lerdir.
namesi'yle Turk Mill? varliQina iras edilen iktisidT, igtimai ve strate-
Halbuki bu zamana kadar memleketimizdekiier yetmiyormus. gibi
jik darbeler kSfi gelmiyormus. gibi bir de bu yeni siyasetle Turk
bir de bu Yunan teb'ali Rumiar'a soyulmamak igin gok fazla bir
Milleti'nin uzak bir gelecekte dahi toparlanip tekrar «b u y Q k
ferasete de luzum yoktu. Yunan mezalimini hatiriatan binbir ema-
d ev e t ve takyidler
» olmasini engelliyecek birtakim yeni taviz
I
re heniiz taptaze olarak ortada idi. Fakat tSviz siyaseti o kadar
ihtiva eden anla§malan arka arkaya imzalamaya ba§lami§tir. Bun-
benligimize isjemisti ki; de§i§en hukumetlere ragmen Yunanistan
lann en me§huru Tiirkiye lie Yunanistan arasmda akdedilen 1930
bizi daima kemirebilmek beceriklillQJni gosterebilmistir. Gergek-
tarihli «i k a m e t Ticaret ve «Sey r ise-f Si n Mu-
,
ten sShillerirnizde balik aviamaya kadar bizden her mevzuda t&-
kSvelenSmesi »dir. Turkiye'nin Lozan'dan sonra tebeltur
viz a!mi§tir. O kadar ki istanbuFun Be§yuzuncii yil ddnumunu bi-
etmeye basteyan yeni Turk H§riciyesi'nde an'anele§ti-
siyasetini
le, bu sahte dostlan gucendirmemek igin hakkiyle kutlamamak
ren HSriciye Veklli Tevfik Ris§tu Aras, Yunan dostlugiinun sahte
ahmakltgiindan kurtulamadik. Kibns gbzumuzu hakkiyle agarsa,
ntivazisjeri onunde Sdeta iradesizleserek bu ahmakga anlasmala-
gittigine uzulmesek de o!ur!.. uykumuz gok de~
Fakat hayir! Bizim
n«bunlarin Diinya'nm en muhim siySs?
,

rindir! Yunanlilar aradan az bir zaman gegince aldiklanni hazme-

anla§malarindan daha ustun oldugu»- der ve higbir §ey olmamis, gibi donup bize tekrar kom§u memle-
227 idaresinin ta-
nu iddiSeden konusmalarla otoriter seflik devri
ketler arasmda dostluQun luzumundan bahsederler. Biz de yeni
yinle gelmis. meb'uslarma kolayca kabui eftirmistir.
tavizierle ona kucak aganz. Ne gun Yunan emel ve takriklerini

hakkiyla kavnyacaQiz bilmem ki!.. insanin iginden ister istemez

227 - TevfikRu§tii ARAS - Lozan'in izlerinde Onyil, Istanbul 1935. sh: 112.
haykirmak geliyor:
 288 LOZAN 2AFER Ml, HEZiMET Mi? KADiR MISIROSLU 289

«Her zulmU, kahn foQigiraiay® foir par^a kan yeteri.. gel<ten bu madde:
Ey Turk wyara, yeter; yeter, ©y Turk uyan yeterf ..» «ft/?4add© -95 - i§bu afikami lis Turkiye'de buiunan
fasti
§ayr-i muslim ekailiyeiSechakkinda taninan hukuk, Yunanls-
MezkOr muaTiedeyi okuyanlar Yunan idareciferinin, Tiirk Ikti- tan Jarafindan ketidi ar&tisinde buiunan Musluman ekalliyet
sadiyatma Sdeta gorijnmiyeri guveler gibi musaflat ecteceklerl hakkinda dlahi «aoinmi§Eir.»
Rum ve haySle gelebilecek her imkani derpis et-
l§cirler igin akil tarzinda sevkedilerek bu babda suphe ve tereddOda mahal bfrak-
mis bulunduklanni kolayca farkedebilirler. Anadolu'dan miibade- mami§tir.
le edilen Rumlar'm, nig siiphesiz tldr? kabiliyeti olan kismini, Yu-
Esasen Turkiye'de yasiyan Hiristiyanlar'fa Yunanistan'da ya-
nanistan'a gidislerinden nihayet alti yil sonra tekrar geri getiren siyan Musiumanlar'in kar§ihkli oiarak
mubadeleye tabi tuiuldugu,
bu andlasma, tamamen tek tarafit olarak islemls ve zavalli halki- bunuri tek istisnasini ise Istanbul Rumlari ile
Bati Trakya Turkle-
mizin istanbul'dakiazinliklara ilaveten birde bunlar ta'rafrndan so- ri'nin teskil ettigi
malumdur. §u haide bu mutekabiiiyet esasina
yulmasindan baska bir i§e yaramamistir. sirf bu iki topluluk igin yer verilrnistir. .Ancak burada
Uzeriride
Esasen devrin idarecilerinin, her ybnil He «l s a m a I
'
ehemmiyetle durulmasi gereken nol<ta sudur ki;
mezkur Mudhe-
k a r § » otan yeni siyaseflerinden dogan psikolojik bir saikle,
i
dename'nin adi gegen ugiincu fasli ekalliyetlere
mQteSlilk huktim-
bu mubadeleden 50k kisa bir zaman sonra pisman otesrak hususT leri va'z ederken sadece Turkiye'yi
zikretmistir. Ancak en son
sohbetlerinde «Anadolu'dan giden bu Hiristiyan unsur yerinde bi- madde olarak yer alan yukanya dercedilmis 45.
maddede bunla-
rakilmis olsaydi onlar sayesinde (I..) daha gabuk ve kolay «batili- nn Yunanistan'a da samil oidugu zikredilmistir.
Bu tutum, aziniik-
ia§mak» imkaninin bulunaca^indan bahsederek teessurter izhar lann himSyesine muteallik hOkiimlerin daha
zlyade TUrkfye tara-
ettlkteri bilinen blr keyfiyettlr. Hatta bundan mulhem olarak Ana- findan edileceQi zan ve kanaatlnden d^gmustur.
ihlS.1
Haklkaten
dolu'dan gikanlan Rumlar'in sonradan Hiristlyanlasmi§ Tiirkler, mflzfikere zabrtfan bu hukmu dogrulayan
gesffll beyanterte dolu-
olduklanm ispata (I..) kalkisan mutefekkirier (!..) bile gorulmu§- dur.Bu sebepledlr ki; her maddede Turkiye iie birllkte,
Yunanls-
tur!.. tan da zikredilmemistir. Halbuki hig olmasa bu fas!; teski!
eden
maddelerin muhtevasindaki hukumlert, tg hukuk
kaktelerine Us-
b) Eritme Styiaetinln Qesjtil TezaiiUrierf: tun kilan ve onlari her Klriu tebdll,
tafiyir ve ihlaiden korumak
maksadiyla sevkedilmi§ buiunan 44. maddede Turkiye
Re Wrilkte
Lozan Muahedenamesi'nin 37 ila 46. maddeleri arasinda yer Yunanistan'tn da zikredilmesi normal bir hukuk
ve hakkanfyet ica-
alan «E k a y e 1 e r n H m a" y e s i» serlevhah kisim, dik-
1
1 i 1 i i
bi idi. Zira bu madde Turkiye'de
ya§iyan ekalliyetJerl ddeta TQrk
katle okunursa, burada Turkfye'nin Hiristiyan azinliklar uzerinde-
taWlyetinden gikararak simdiki «Blrle§ml§.
ki hakimiyet hakkim oldukca tehdkJ ©den birtakim hQkflmlerin
MINeUer
Tesk 1 &1 »nin zamankl benzeri olan «C e m
1 1 I ya t - 1 A k-
yer sldsgi gorulur. Buniari Sdeta imtlyazli bir topiuiuN haline geti- v§m»m himSyesi altina koymustur. TQrklye'ye ne
Sf^ude gQve-
ren bu hukumler siif Turkiye'yi baQJayia bir usdupte va'zedifmls, nllmecMglnln anJasrtabUmesI igin bu maddeyf
de dikkatlenYitze ar-
olmafarma ve bu sebepls Turk teb'asi Hirtetlyantera Sid hak ve zedlyoruz:
imtiyazlan tad§d edlyormus gibi bir ifSde tasttnalanna ragmen,
Bati Trakya TQrklugu bakimsndan da son derecede caiib-s dikkat- nln ''nm gayr-l musflm ekaHlyetterlne imsMuk
mifyi
tirler. Zira bu fasiin en sonunda yer aian 45. madde butun bu hii-
mertebede ahkflm-i mezkuranln beynehnlie! menfaati
kiimlere s&mil bir «m ii t e kS b i I i ye t» §arti va'zetmi§tir. 6er- ahhOdad teskil etmelerinl ye Csiiiiyet-i AktMrn'm M&mi
ta- MM
am»
 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml? KADlR MISIRO&.U 291
290

hey'et-i umQmlyetlne §§mil olmak uzere va'2edilmi§ bir «m ii t e-

na va'z edilmelenni kabui eyler.

Bunlar Cemiyel-i Akvam Wleclisi'raira eteeriyetinin imuva- k § b i I i

y e Men bahseden yukanda munderig 45. madde bu
fakafti'olmakSBztntSdil edilemlyeceklerdii'. Britanya impara«or- aym zamanda Yunanistan'a da §amil oldugu hu-
mCikellefiyetlerin

Meclisi ek- susunda §uphe ve tereddGde yer birakmamakta ise de maddele-

lugu, Fransa, italya ve Japonya Ceimiyefr-i Akvarri
usfllu dairesinde ka-
rin yazili§ §eklinden -ilerideki tatbikat bakimmdan- daha ziySde
seriyeti taratfindan Ifbu mevad hakkinda
faazira lie te- Turkiye'den endi§e edilmekte oldugu anla§ilmaktadir. Bu durum
bul edilecek olan-tadilati reddetmeyi misahede-i
hig §iiphesiz Mijttefiklerin hissiyatinda «T u r k d u § m a n 1
1-

i»nin ta§idig)t aQirliktan dogmu§tur. Bu da yuzyillarca surdurai-

TOrkiy© CemniyeK-i Akvfim Meclisi azasmdam heir birinin
mii§ olan adi bir propagandanin eseriydi.
bu taafohiidattan herhangl birine kar§i vukfl foulan veya Seca-
selahiyettor oJa-
Gergekten Osmanli Devleti'ni pargalayip yutmak isteyen mu-
vite tehdldlnl IMeclisin razar-n dikkattime arza
cagnnB ve Medisim icab-i bale gore munasip ve mtiessir telak-
taassip Hiristiyan Devietler «h a m m
a d d e» ve «p a z a r» ihti-
yaci dolayisivle i§tihalannda bir nevT artmaya sebep olan «S a -
ki edilecek bir sQret-i tweket ittihaz v© ifilimat fta edebilece-
nayi n k 3 b i»ndan sonra Hiristiyan azinliklan tahrik et-
i r I

§Ibi5 total ©dec mek hususunda §deta birblrleriyle yan§mi§lardi. Bu tahrikler so-
Bundara ba|k® TOrkiy© igfeu mevadda muSedair hukukf nunda azinliklann kopardiklan yaygaralar Osmanli Devleti'nin ig
vey® fill! mesiilde Tiiirk HOkOmefii'yBe v§zi-ul-imza difier d©v- isjerlne miidahale igin en mus§id
di§er
bir vesile teskil ediyordu. Bu ba-
letleirden bis vsya C©miye«-5 Akvfim EtAeclisi azasindan
1

kimdan yuzyillarca idSremiz altinda hur ve mureffeh ya§ami§

bir defies beynlrade IhHIif-i etfkairvwkua geldigT takdlrde i§bu
olan yerii Hiristiyanlarla bunlann zoriu hSmilerl son derecede
ihtlttfin Cennijysft-i Akvfim Ahidnimesi'nin 14. maddesl abka-
Shenkli bir sekilde galismis ve bizi aleme «hmbsx» Hkn etmisler-
teynslmilel mibiyei haiz bir Ihtllfif gibi Selfikki
mina nazarari di.

edilmesinB kabul eder. Turk Hlikiiim©«5 fou kabllden ©Ian ber
ihtlififin dSQer torsi teBsp effil§i tekdirde
Beynelmilei Adalet
Mahkeme-I Dfilmesl'ne tevdHnl kabul ed©r. Mabk©me-i DfiJ
Lozan muzakerelerinde TQrkler hakkindaki bu yalan ve tezvi-
rfitin yeriestirdiQi menfi hisslyat ve en ziy§de mufihede metninin
3. faslini te§kil eden «E k a y-e 1 e r n 1 H m § y e s i»ne
1 i 1 i i

ime'rairi karan kfibiM isftas? otaayip CemiyeM Akvfim Abid- mQteailik hOkumlerde ma'kes bulmustur. Ha! boyle iken tatbikat
nfimesti'nifii 13'OneO maddesi aSukaimii miQcibince
verllimif bir basjangigta bu hususta kendisinden big de sQphe edilrnemis
bu-
kararin aymo kuweS ve hiikmunu fafiiz ®Iaeakfliiir.» lurtan Yunanistan'm hukuk ve insanlik di§i dawant|lariyla
sOregel-
§imdi lutfen bir de su maddeyi dikkatle okuyunuz: mistir. Gergekten ciimlenin m§lumudur ki,
Turkiye'deki azinlikla-'
«tiadd© 37 - TQrkiye 38'den 44'e tedar olan maddeler- rm bugtine kadar hlgbir hakii sikSyetlerine rastlanilmamigtir.
Turk
d@ musarraih ahkfimm kavanli>l asBiy® f©kliimde tamnmasini HUkumetferi, gelip gegen kadrolanyia Hiristlyaniik Alemi'nin §ima-
v® higbir toman, hiqbk nizatm ve MgbSir muSm@8e-i resmiye- nk gocuklan olan bu azinliklara mezkQr muShedenin bari§ettigi
nin bu abkims mUnfifl weys mufinz olmamasm m iiiqfoto fcfij iiaklardan daha fazlasini vermek hususunda birbirieriyie yan§a-
Biiam muimele-i r©siraiiy©ir8Bira atikfim-i mezkOrel rak onlan bir nevi imtiyazli topluluk halinde bagiriarina
nun ve Snigfeir basarken,
ye ihraz-t iefewiJk etmemesStiS teafcWM e$w.» Yunasiistan daha ilk gDnden itibaren kasden «nn t e k a b - i I i

Dlkkat edllirse azinliklara, tafsil ve izahi ayri bir mes'ele tes- ye i» esasiri! unutmustur.
kil eden birtakim hak ve imtiyazlar
bahseden bu fashn sevk eyle- Turk Kukameti, istanbul Rumlan'nin Patrikhane araciligiyla
mukellefi- Kibns'taW tethiggilere yardimda bulunmak gibi Ihfinetleri.dahi tes-
diQi bfltOn hukumler, sSdeceTurkiye'ye tahmil edllmi§
yetlerden bahseder bir tarzda kaleme almmi§tir. Gergi faslin pM edildigi hakJebu kadim fesat ocaQmin hesapiann! -ustelik en
292 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADlR MISIROGLU
293
Kanaati-
tabJTblr hakki oldugu halde- tetkik yoluna gidememistir.
«batili- «Hem tagtetasi olarak hem de insan olarak vatandastar
mizce bu tutum, Tanzimat'tan bu yana giri§ticjimi2
arasinda fark gitzetmiyecejgiz. Kibns'ta ve
Ia § m a » hareketi sebebiyle otedenberi Hiristiyan ulkelere sirin Yunanlatan'da ne
oJys-sa olsun mukaabele bilmisil yapilmayacaktirl.,.*
gorunmek hususundaki vazgegilmez arzulardan dogmustur. Bun-
Yunanhlar Turk idarecilerinin siyasetlerindeki
da -belkide- sahte propaganda edebiyatimn tesis eyledkji
bir bu zaafl ta Lo-
zan miizakerelerinden beri gok kavramis ve bundan her safha-
«b a r b a r» sifatindan bir an ewe! kurtulmak ve kendini daha zi-
iyi

da mukemmel bir surette istifade etmesini bilmisjerdir. Gercek-

yade «b a t f 1» ve «m e d e n T» kabul ettirmek gibi bir a§agilik
1

ten Tflrk-Yunan mOnasebetlerinln elli yilhk gegmisi bu

kompleksinin de rolii olmustur. Zira Turk idareciieri, Tanzim'at'- hukmu
dogrulayan sayisiz misallerle doludur. Yunanistan'
tan beri Bati efkar-i umQiniyesine birtakim yalan yanhs tezahurler in gelip gegen
degisik temayullu idareci kadrolarma ragmen,
kargisinda bile bir «t a b u» sadakatiyle saygili olmayi birbiirlerine siyasetlerinin fatik

takibi zarflri mukaddes bir vazife ve an'ane halinde devredegel-

vasfi olan «d a i m a Tu r k'e k a r s i» tutumlan bir gun bile

Hiristiyan azinliklann hukukuna aza-

degismemistir. Bu siyasetin «y a k n d e f i» Yunan idaresi
h e
mislerdlr. Bu sebeple onlar, i

altmdaki Turkleri eritip yok etmektir. «Megalo idea»ya giden yol-

m? bir gayret ve itina gosterirlerken Yunanistan ne yapmistir?.. Ar-
da zarurf mernale
eden bu gayenin tatbikat sahasi, dun
bir teski!
tik ayyuka gikan mazlum feryatlan dolaytsiyla herkesin
de pekala
bildiklerini de$il mi?.. Hem de en §eytanT yoliardan giderek.
«G i r i t Adas i»ydi. Bugun
ise «K b r s» ve «B a 1 T r a k- i i
1

y a»dir. Ancak Kibns'm stratejik ehemmlyeti «A k d e n z H &-

Gergekten Bali Trakya Turklerl'ne rahat rahat zulmedebilme i

k m y e t i» dolayisiyie bizimle birlikte

maksadiyla once onlarm yasadiklan bolgeyi «b r n c d e r e- i i i
i I
Rusya ve Amerika gibl
bazi buyuk devletleri de alakadar ettlgi
cede a s k e r t yasak g e» ilan etmek, sonra da
b 6 1
igindir ki; orada olup bi-
tenler Diinya efkar-i umOmiyesinde
her tOrlfl irtikab eylemek Yunanhlar'in bas
tedhkj ve tahakkumii -gerektigi olgude olmasa
kagip da- ma'kes bulmaktadir. Fakat Bati Trakya bu durumda
taktigi olmustur. BOtfln gazeteleri, her gun Bati Trakya'dan olmadi-
tji igin, oradaki mazlumlann feryadi oteden beri
gelen ve hudutlarda geriye gonderilmeierini onlemek igin intihara hasiralti edilebil-
mi§tir. Tiirkiye'nin temadi eden lakaydisi sebebiyle Bati Trak-
tesebbiis edecek kadar izdirapla kivranan mazlumlann feryad ve
ya'da Lozan MuShedesi'nin hemen akabinde basjamis olan zu-
figSnla girpimsjarmi aksettiren resim ve haberler doldurmaktadir.
lum ve tedhisi telegrafik
Bu gazeteleri okuyan Turk idarecilerinin, kuru siki bir «m u t e - hatlarla soyle tadad va hiilasa edebiliriz:
- Yunan idareciieri oteden bu mintikada asm bir me-
ka b i I i y e t » tehdidine dahi ba§ vurrnarnalari gergakten gok 1 beri
zallm irtikab etmeye niyetlendikleri anda bu mezSlime hedef
acidir. Bilakis boyle bir ihtimalin belirdigi aniarda aksine beyanlar- itti-
haz ettiklerl sahayi evvelce de temas edildigi uzere her
la teminat QstQne teminat verilerek Hiristiyanlik
Alemi'ne -keridl seyden
irkdas, ve dindaslannin ezilrnelerine seyirci kalmak bahasina da once«birinci derecede askerT yasak bol-
g e»> olarak Ban edegeimislerdir. Bu
oisa- §irin gorunmeye galismak yoluna gidilmistir. Bunun sayi- o bolgeye
suretle giris ve gi-
kis yasaklanarak mazlumlann feryadlanm duyurmalan
siz.misallerinden birl ve en yenisi olmasi itibariyie sadece sunu pesinen
onlenmektedlr. Bugiin halen Giineydogu Rodoplarda
kaydeimelde iktffa edelim: 1851 yiiinda devrin Ba§vekfli SiMoy- bu rejim
tatbik edilmektedlr.Burada aslen sQtbesut Turk olan yetmisbin
man Demlfel Bati Trakya'daki mezalimi durdurmak maksadiyla
«P o m a k»
yasamaktadir. Bunlar topraga bagk, giftgilik
Istanbul Rumlan'na karfi bir mukabelede bulunmak hususunda ve hay-
vanwlikla geginen buraran kadim sSkinleridir.
Turk Basimnda yer aian temennilerden endiseye kapilan Istanbul Rodop Daglarfran
kuzey kisimlannda yaaiyanlanni Bulgarlar,
Rum Cemaatl Reisi Eski Meb'us Hagopulos'a verdlQi beydnatta giiney vedogu etekle-
rfnde yaaiyanlanni da Yunanhlar cebren
aynen §6yie dsmigtir: Hiristiyanlastirarak erit-
•neye gahsmaktadiriar. Bu maksadla Pomaklar'm
arasma Ttirkco
 KADiR MISIROSLU 295
294 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?

gosteren cSlib-i dikkat bir mis§l zikretmektedir:

herhangi veya harigten bir Turk' un girmesi siddetle
bir nesriyatin

yasak edilmistir. Bu bolgede «Q o c u k y u v a s i» adi altmda muhini mes'ele de Yunanlilar' in rnuhtelif asmanlar-
«Bir
birtakttn eritme (asimilasyon) merkezleri kurulmustur. Pomak- da Turkler'irj arsa, gffilik ve binalanni ellerinden almak igin
lar'a kesif bir sGrette kendilerlnin aslen Turk olmadiklan
telkini ya-
yapliklan istiml&k kanunlan oldu. Bunlarla, bu mallart sudan
Lozan Muahedenamesi'nden sonra «La-
pilmaktadir. Halbuki ugu2 almif hem de bu parayi vermsmBf Bu da. bin savag. Da- .

hey Beynelmilel Adalet D v § n i»nca kendilerinei

«e t a b i» vesikasi verilmis. ve bu vesikaya bunlann

Turk oldukla-
I
bu kanunlan, numaralariiriii ve Jfirifa-i ne§irlerini goraderdi. B3-
n kaydi, buyiik bir selShiyetie yapilmis bir tetkikin soriucu oiarak zim HukumeBin v© Hey'et-I Murahhasasmin bundan haberi bi-
diisurulmiistur. Pomaklar arasinda Turkge yasak edilmistir. Gergi le yoktu. Bu adaimdan Allah razi olsunl.. Kimya gibi geldi, hi-
bunlann birtakim tarihT sebeblerle daha ziySde Slavca'ya yakin ztr gibi yefiffi. Yunanlilar, Turkler'i imha igin ikide bir kanun
bir lisanlan vardir. Fakat henuz iptidaT bir durumda olan bu lisan- yapup maDlaruno ellerinden Ibedava almislardir. B-lemen i§ e gi-
da binlerce Turkge kelime vardir. Hepsinden ehemmiyetii oiarak riftirn. Bu kanunlara hOkOrnsiiz tettkkl ettirrneye to boyle el-
da Pomaklar, kendiierini Turk kabu! etmekte, bu suuru tasimakta lerinden mallari afinrsan TOrkier'e © yakitki piyasa mueibince
ve samimi bir islam itikadinm icabinca yasamaktadirlar. Boyle ol- v© sttin oiarak paralanni tediye etfiirmeye Yunan Hiikiimetini
dugu halde Yunanlilar, bunlann yasadiklan koy ve kasabalara bir-
gok kiliseler insa etmekte ve onlari maddT ve maneVf birtakim
baskilaria Hiristiyania§tirmaya gah§maktadirlar. yoaarn..."
228
dedikten sonra bu ucjurdaki galismasini tafsilStiyle

hikSye eden. Dr. Riza Nur, nihayet higbir netice elde edemedigi-
2 - Lozan MuShedenSmesine gdre, Istanbul Rumlari ile Bati
ni de §u satirlarla agikga ifSde etmektedir:
TrakyaTurkleif nin kar§ilikh oiarak mubadeleden istisna edildikle- «Wlontanya, bu isilimliifc ifinde Yunanlilar ile u§ra§«i dur-
ri mSlumdur. Fakat Yunanlilar, muahedeye mugayir oiarak Dra- du. Kaklamanos da temerrud efflikige ettl. BQtfin delegeleri de
ma Vilayettne bagli bazi koylerin tamamen Turk olan sfikinlerini

mubSdeleye tutmus ve onlann yerine Anadolu'dan gelen

tabi yola geimedi. QainkO .YunanisJan'iin faiz® 50k aKin yer-
ffirSu
Rumlari Fakat burada asil ehemmiyetle belirtil-
yerlestirmislerdir. mesi lizim geliyordu. Orda kalmif Turk sereeti mUhlmdi.**
229

mesi gereken husus §udur ki; bu koyler vaktiyle hurriyet ve istik-

4 - Bir kanun mevzuu oldugu ve binaenaleyh objektif davra-
1SI igin girisilmis bulunan miicadelede Bati Trakya milislerine bir
nilmasi gerekti^i halde, ziraT kredilerin dagitiminda Turk astlli gift-

us vazifesi gormiis otan yerierdir. Yunanlilar bu koylerin ahalisini gilerle Rum asiili giftgiler arasinda farkli muSmelelere yer veril-
mecburen Anadolu'ya gog ettirerek hem onlardan intikam almak mekte ve Tijrkler'in iktisSdi inki§aflan her suretle onlenmektedir.
ve hem de geiecekte yine boyle bir rol oynamalan ihtimalini orta- 5 - Millt suura hizmet eden gazeteler sik sik kapatilmakta ve
dan kaldirmak istemislerdir.
gazeteciler, gesitli bahanelerle hapsedilerek kendilerine l§kence
yapilmaktadir.
3 - Yunanlilar, binbirbahSneileTurkler'in elindekl genisara-
zileri istimlSk yoiuna gitmis ve higbir zaman da bunlann
gergek
bedellerini Sdememislerdir. 228 - Dr. Riza a.g.e. sh: 1077 - 78
Dr. Baa Nur Yunan bu gibi hareketlere Lozan
Hiikiimeti'nin
229 - Dr. Riza a.g.e. sh: 1079
MuShedenamesi'nden gok daha ewel baslamis. bulunduklanni
 296 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROfJLU 297

6 •
Yeniden cami, gesme, mektep gibi dinTve hayrTeserle-
10 - Tamamen Turklerle meskun bulunan koylere zorak? bir
rin yapilmasina izin verilmemekte, eskiden mevcud oianlann ta : sOrette birkag Rum aile yerlestirilerek bu koylerin safiyeti bozul-
mirleri igin de binbir mu§kilat gikanlrnaktadir. Qok defa tamirleri-
makta ve bazan da
ne.miisaade olunmama yiizunden, zamanla harabTye yuz tutan
iki Tiirk koyii arasinda yeni bir Rum koyO ku-
rulmaktadir.
tarih'f eserler ya «m a - n h d a m» bahanesiyle veya yol
i I i i i

Ayni sekilde GOmulcine, iskege ve Sapgi ile

gegirmek gibi sun'T imar zarQretleri Turk hududu
ileri suriilerek yikilip ortadan
arasindaki bolgede yasayan Bati Trakyahlar
gesitli tertip ve tesvik-
kaldinlmaktadirlar. Hatta gok defa merkezT yerlerdeki Turk eserle- lerle gog ettirilmekte ve bunlann yerlerine Rumlar yerlestirilmekte-
rini, bu tarzda ortadan kaldirmak ve sehirlerin iislubundaki
dir. Boylece Bati Trakya Tiirklugii ile Turkiye Turklugu
Turk-islEim havasini bertaraf maksadiyla sik sik imar planlan de- arasinda
sun'T bir Rum bolgesi ihdasina galisjlmaktadir.
gistirilmekte ve agilacak yeni yoflar bu eserlere isabet edecek se-
11 - Mahaili idarelere segilmis bulunan sahislar Yunan
kilde gizilmektedir. Turk eserleri yikildiktan sonra da plan tekrar emel-
ierine diet edilemedigi takdirde bunlara,
doQistirilmektedir. Bir kere de, bbyle bir vesile
kanunsuz olarak isten el
ile yiktmlmis olan gektirilmekte ve yerlerine kendilerine yarayisli
bir eserin daha geriye gekilerek yeniden irtsaasina asla miisaade
adamlar re' sen
oturtulmaktadir.
edilmemektedir.
12 ••• Tiirkler'e memuriyet verilmemekte ve Tiirkler'den
7 - Koylerin meralan veya Turk beylerinin tasarrufunda bulu-
ali§-veris yapilmasina mani olunmaktadir.
gesitli yollarla
nan geni§ araziler «t op r a k reforms tatbikati bahanesiy- 13 - BirTurk'un elindeki bir gayr-i menkuli?
satmasi halinde
le istimlak edilmektedir. Fakat bu istimlaklerin bedelleri ekseriya
alia, diger bir Turk ise binbir gugliik gikanlmakta
verilmedigi, verilse de gercek miktann gok altinda bulundugu ve son zaman-
larda ise, buna mutlak mani olunmaktadir. Halbuki sa-
bir suretie
igin bu hareket bir nev? «m u s a d e r e» seklinde yijrutulmekte-
tan tQrk, fakat alan bir Rum ise, bu alim satim
dir.
muamelesi igin ge-
rekli vesikalan vermekle mukellef
bulunan komisyonun gosterdi-
8 - Turk-islam mezarliklan da ayni §ekilde istimlak olunarak gl kolayhklardan baska bir de aliciya
geregi kadar uzun vadeli
ortadan kaldinlmaktadir. Ancak aci olani sudur ki; bu istimlakler-
kredi verilmektedir.
de «n a k - k u b u r» denilen blu kemiklerinin kaldinlmasina
I i
14 - Turkler'in tahsil imkanian gesitli yolfardan
dahi miisaade edilmeden, getirilen buldozerlerle mezarliklar engellenmek-
dum- te ve bu suretie onlar arasmdan munewer insanlann
duz edilmekte ve bu suretie agilan sahalarda adeta intikam hisle- yetismesi
onlenmektedir. Halen, Bati Trakya'da s§dece iki
tatmin lisenin mevcud
rini igin park, gazino, ve sinema gibi egfence yerleri yapil-
oldugunu hatirlamak bile Turklerin kiiltOr imkanian
maktadir. Hatt§ 1953 yilinda Celal Baysr adina te'sis edilen Lise bakimmdan
ne kadar kotu sartlar altinda bulunduklarmi
kavramaya kafrdir
bile higbir yer yokmus gibi Giimulcine'deki «0 r t a Mezar- Oyle ki bugun Bati Trakya'da tek bir Turk doktor,
1 k » adiyla bilinen mezarhgin uzerine kuruimu§tur. eczaci, avukat
1
veya hakim bile yoktur.
9 -sozO yasak edilmis bulunmakta ve sun'T bir sQrette
Tiirk
15 - El altmdan ve gesitli yollarla Bati Trakya
Turk-islam tefriki ihdas edilmektedir. Boylece cemaat arasina iki- Turkleif nin
Turkiye'ye gog etmeieri telkin edilmekte ve
lik sokarak bu ihiilafdan istifade yoluna gidilmektedir. Turkliik'le
bu suretie buradaki
Turk nufusunun azalmasina azam? bir gayret
sarfedilmektedir.
Miislumanligin en az bin yildanberi kaynasarak Sdeta tek bir mef- .

ButUn tarihi, TOrk Milleti'ne karsjlik dusrranlik

hum tezahurleriyle
haline gelmis bulunmasma ragmen, bu hususta takip edilen dolu bulunan Yunanlilar'in Bati Trakya Turkleri'ni
eritip yok ede-
sinsi bir siyaset maaiesef gok aci meyvaiar vermeye baslamis bu- rek ortadan kaldirmak igin girisiikleri planh
harekati tafsilatiyle an-
lunmaktadir.
latmak ve bu hususta zaman ve mekSn kaydi ile
miisahhas mis^l-
298 LOZAN ZAFER Ml, HEZlMET Mi?
KADiR MISIR06LU 299

ler zikretmek ihtiyacini hissetmiyoruz. Bu husustaki nesriyata bir

Aslen Bati Trakyah olan Aydin Meb'usu merhum Esad Mora
goz atanlar aradiklanni fazlasiyla butabilirler. Ancak son olarak
T.B.M.ft/l.'de Lozan Muahedenamesi'nin tasdike arzi dolayisiyla
sunu arz etmek istiyoruz ki; Misak-i MillT'nin Bati Trakya'ya mijte-
cereyan eden muzakerelerde aleyhte konusan §ukru Kaya
kabul ettiremiyerek bu degerli vatan pargasim
allik plebisit §artini
Bey'in aci bir lisanla Bati Trakya' nin ziyaina temas ettigi bir sira-
hudutlanmiz disinda birakanlar, neticenin bdyle olacagmi tama-
buiunuyorlardi. Bu-
da kabaran heyecan ve teessurunii yenemiyerek O'nun soztinu
miyle biliyorlar veya bilebilecek bir durumda
miitekabiliyet
kesmis ve §byle demisti:
na ragmen Lozan Muahedenamesi'nin vaz'ettigi
yanm yuz «-Bsrdakika §ukru Kay® Bey!.. Efentiiler!.. Anadolu kur-
sartint olsun tahakkuk ettirmek igin siyasi imkanlanni

yildanberi kullanmiyanlan tarih ve gelecek nesiller asla affetmiye-

afvetmis olsa
kardesjerine yardim Iq'm ayaklanmiflar, Uc Yunan firkaaim
cektir! Hatta Bati Trakya Ttirkleri bile!..
uxerlerin® gekmlalerdi. DegiJ mi Fuad Pasal.. DegJS mi'Cdfer
Gergekten Lozan Muahedenamesi'ni ikinci Turk Murahhasi
M. Simrii biz hovle muazzam bfa zaferin ss
sifatiyle imzalayan Dr. Riza Mur, «M a k e d o n y a» ile alakali
bir teklifi reddederken Yunanhiar'm ileride ne
yapacaklarmi tama-
gayet agik bir surette beyan ve ifSde etmektedir. ruz. Yaziklar olsun blzlaral..» .
miyle bildiklerini
Evet hakikaten yaziklar olsun bizlere!.. Yaziklar olsun!..
zaman Gniversite Hocalanndan olan Muslitliddin Mil Bey' in
Makedonya Turkleri'nin miibadeleden istisna kilinmalan igin gay-
ret sarfedilmesini teklif ettiQini, zira orada ekseriyet te§kil etmeye B - BATI TRAKYA' NIN BUGONU VE YARIISII

galismakta bulunduklanni ve ileride istiklai elde etme ijmidinde ol-

duklanni, bildirdi^ini naklettikten sonra: a) Bati Trakya Turklikgft'ne Du§ en VazifeHer:

«Oedim notusunuz bo
Id, i§e k&fi de$itdir. SJmdiye kadar
sizdero Sstamibiilve Anadoiu'ya h«cre« eSmif olanlan da, yine Bati Trakya TurkliiQu Orta Avrupa yayialanndan ta Gin hu-
kali riOfys olamaz. Hern TOrMleri tefarar Sel&nik ve civanna dudlanna kadar uzanan bUyQk «T r k I u k Alem i»nin en
inakletrnek imkinsiis hk % eydir. Hayatdiir. Hem YunanliSar da magdur topluluklarmdan biridir. Bu itibarla ferSgat ve fedakSrliQi

buou yaptonrlar run? Bis" de Yunanhlar size istiklal veya muhta- hala onlardan beklemek hig suphesiz dogru degildir. Qiinku on-
riyeE verifier mi? Boyle §ey kan ve kuwef ile alinir. Bun® d& lar, yanm yiizyildan beri gergekten kara bir bahtin hatir ve haySle
IktManiHZ k&fi degiltiir. Fikriniz, gayeniz yanhf. Bilikis siz bu gelemiyecek nSmiitenShT ve binbir izdi-
tecellileriyle karsila§mi§

rnubadeteyi §idde«Ie istemelisiniz. QiinkO Yunanhlar orda ka- rap iginde kivrandiklan halde yine de ayakta kalmaya muvaffak
ianlari birer suretl© ve tedfieen Imhfi edecektardir. iptida Ifetf- olmu§!ardir.
sSden mahvederler. Sonra carsinisa kaatadariar. Br aaniik
bir torifo var. Mora'danberi bu boyl®. Mora Ihtllftll zamamnda 231 - Bkz: Zabit Ceridesi
Mora'da TutMer eteerlyeB taakll ediyoriarcu. Baa on yil iqin- Ecsid Hswaa Msrhum'un yerinden bu mudfihalesi uzerine Meclis'in zaten
elelrtrikli olan havasi daha da gerginlsgrni?, alki§ ve gurultiiler arasinda sozleri-
de, orada ilae iqin aranaa bir Turk ksimamif oldu.
Sonra AH-
ne dsvam eden 3 sikru Kaya'nm bugtin artik bir kehanet gibi gergsklegmi? olan
na, ©onra Tesalya, meydanda. Sjmdi sura Trakya ve ve
su sozleri soyladigi g6rulmu§t(ir:
230
donya'dadir, dedim.» demektedir. - Efendller! Gmfo\ Trahya Tttrltlugii'nun Imhfi sdildigfri® bfzlm nesil bi-
le §fihid olassWir. (GiiriiltUlsr). Bu, Yunan'iin san'atsdir. Onlsrin Rumlari is-

toiiibul'da saSdsr"ds otyraeah, fahat bizlm Gafbi Trakya Tiirkliigu yak ®dll«-
230 - Dr. Riza NUf? - a.g.e. sh: 1080.
ostrtSr!..
 KADiR MIS[R06l_U 301
300 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET I

Fakat ne yapalim kaderin aci

3 - Daha once gog ederek Bati Trakya' dan aynlmis bulu-
ki; bir citvesi olarak pek uzun siir-
mus nan munewerlerin di§anda ve bilhassa Turkiye'de kuracaklan
bulunan bu berzahta
bir muddet dah.a.sabir, tevekkiif ve te-
teskilatlar ve yapacaklan ilmTve siyasT nesriyatla mahallinde yapi-
yakkuza me'mur bulunmakiadirlar. Gergekten -bir gun mutlaka
larnayan propaganda ve mucadeleyi gergeklestirmeleri zaruridir.
dogacak olan kurtulu? glinesine kadar- ayakta kalabilmelerini
Bugtin, dert ve davasini butiin Dunya efkir-i umCimiyesine duyur-
saglayacak harekatta en buyOk rol, yine de onlann kendilerine
mak ve gerekli alSkayi celbetmek hususunda muvaffakiyet elde
dij§rnektedir. Bu bakimdan Bati Trakya Turkleri'rte diisen vazife-
edemiyenlerin, davalanni hall-u fasleylemelerine imkan olmadicji
leri kisaca §6yle maddele§tirebiliriz:
meydandadir. Yunanhlar dahilde muessir bir mucadeleye imkan
1 - Her ne bahasina olursa olsun bulunduklan yerleri terk
vermediklerine gore bu vazife de, birinci derecede disardaki Bat!
ederek Tijrkiye'ye veya baska yerlere gog edip yerlesmek heves-
Trakyali munewerlere di'ismekiedir. Girisilecek humrnah bir faali-
lerini boyunca devletler arasindaki top-
terk etmelidirler. Zira tarih
yetle ilmTve seviyeli bir siyasi ne§riyat ve propaganda yapilabildi-
rak iddialarmda «b e § e r t unsu r» dSima en kuwetli mesne-
gi takdirde, mes'eieye canlilik kazandirmak ve bu sGretle zuhur
di teskil edegelmistir. Bu sebeple oradaki Turk nufusunun daha
edecek ilk firsatta bu esir vatan pargasiriin kurtanlrnasini sagla-
da azalmasini neticelendirecek her tiirlu hareketten suret-i kat'i- mak imkan dahiline girebilir. Bu takdirde az da olsa Tiirk -ve hat-
yede igtinSb etmelidirier. Esasen Yunanlilar'in tatbik ettikleri ted- ta gayri Turk- te'sir sahibi ilirn, fikir ve siy§set erbabmdan bir
hi§ ve mezalimin asi! gayesi de onlan gog etmeye icba.rdir. Bunu
mikiar desiekginin de bulunabilecegl kanaatindeyiz. Bu da, Nas-
hesaba katarak, bQtijn bu zuiumlere. ragmen orada kalmaya ga- reddln Hoca'nin helva hikayesi gibi sfidece niyet ve tesebbiise
lismali ve bu sGretle Yunanlilar'in kendilerini gog etmeye te§vik
baglidir. Unutmamak gerektir ki; koskoca «H n d s t a n K 1 1\»
i i

igin giri§tikleri propagandalan tesirsiz birakmalidirlar. a s i» istikialini sirf bu yoJIa elde edebiimi§tir. Hem de bunu Yuna-
2 - Diismamn muvaffakiyetini satjiayan asil husus, Tiirkler nistan gibi kOcuk bir devletten degil,, Ingdtere gibi iiikesi iizerinde
arasindaki ihtilSf ve pargalanmalardir. Bunu goz oniine alarak Yu-
«GUne§in bat ma ma si y la m ii f t e h r» bir impara- i

nan propagandasinm eseri olan Tijrkluk - Musliimanlik gatismasi- tortuktan aimi§ti'r.

na meydan verilmemelidir. Unutmamak gerel<tir ki; Tiirk Milleti'- 4 - Yunan idSrecilerinin istimlSk vesair sOretlerle Tiirk eser-
nin bin yilhk miilTtarihi iginde dinle milliyet gergekten en giizel bir lerini ortadan kaWirmalanna ve Bati Tfakya davdsi igin bir rtevi
surette kaynasarak §deta aynKesmis bulunmaktadir. Tarih boyun- «tapu senetler i»miz olan tarihT eserieri yak etmelerine
ca Turkliik Muslumanhk'tan, Muslumanlik da, Tiirkluk'ten kuwet canrwas bir sOrette kar§i koymalidir. Bu nususta elde edilecek
alarak ayakta kalabiimistir. TUrklugu Muslumanlik'tan ve Miislii- veiev sirf §lkayetlrii DUnya'ya duyurmak nevinden bir propagan-
manligi da Tiirkluk'ten tefrik asla kabil degildir. Tiirklerin islam'in da da olsa kfjgQmsenmemelidir. Vatan? mes'eleierde elde edile-
liderligMnden ayrtldiklan gundenberi a «i s I m
e m i»nin ar- A I cek netice deQdi§i takdirde oliime kadar ileri gltmek en tabif bir
zettigi manzara bu dinin «T U k»suz hakkiyle korunamadkjmi
r borgtur. Zira tarih, vatan ve istiklSlleri igin olumu gdze alamiyan-
gostermektedir. Diger taraftan Turkluk de ancak Mijslumanlik s§- lann ^erefle ya§amayi hak edemedlWerinl ispatiayan bfnbfr mtedJ-
yesinde devam edebilmi§tir. Mesela; Macarlar ve Bulgarlar gibi ie doludur. •

aslen Tiirk olan unsuriarm Musiiimaniik asabiyeti disjnda kalmaia- 5 - Ne kadar mQzayakaya dii§se!er de ellerindeki araziyi
n onlann zamanla TQrklukten de kopup uzakla§malan neticesini satmamaya son derece de dikkat etmelidirler, Hele alia Hum
dogurmusttjr. Bu tarihT vak'alar oniinde bir TQrkluk Miisftiman- •• ise, satilacak topragi aSsmia kaplasa dahi asla tenezzui etmemeH-
lik gati§masina meydan vermenin bu Miltete yapilabilecek fenSlik- dir! Zira milit §uurfan her gun biraz date uyanan
vatan
rnilliyeigi

larin en korkuncu olduQundan asla sOphe edilmemelidir!.. cocukfannin, bu memleketln WSreslnl ellerine almafari melhuz bu-
302 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?

lunan yakin bir gelecekte, dogacak firsatlan deQerlendirerek Bati

b) Turkiye'ye Du§en Vazifeler:
Trakya'yi kurtarmak rgin istinad edebilecekleri en kuwetli mes-
ned hig supheslz «n uf u s» ve «a r a z-i» olacaktir, Bu bakirndan
Turkye, Turk-Yunan munasebetlerinde oteden beri maalesef
Bati Trakya gerek §ahsT ve gerekse de vakif mulk ve ara-
Turkleri,
gok natal), bir tutum ve davrams, igindedir. Bilhassa «Y u rtta
zilerini muhafaza hususunda son derecede kiskang davranmah-
Sulh, Clhanda. Sulh» prensibinin -tabir caizse- bir
dirlar.
nass sadakatiyle benimsendigi son yetmls. yilda bu hata daha da
6 - Yeti§en gengleri mumkun oldugu kadar yuksek tahsil
kesif bir sOrette i§lenml§tir. Sank! iyi komsuluk miinasebetleriyle
yapmaya tesvik etmelidir. Mill? §uur'a sahip iyi yeti§mi§ gengler-
sulh ve sukQnu ihl§l etmemek vazifesi d§ima ve s§dece Ttirki-
den mutesekkil bir kadroya sahip olmadikga, Bati Trakya davasi-
ye'ye racidir. Bu anlayis iginde hareket eden Turk idarecilerinin
ni halletmeye imkan ve ihtimal yoktur. Bir kere boyle bir kadro te-
diigiince ve hissiyatma sadece en yeni bir misal olrnak uzere ilto-
§ekkul ettikten sonra yapilacak isj planlamak son derece basittir.
Bunun igin Dimitrl KltsHds adindaki Rum'un bir doktora tozi ola-
mm Safcro Qaa§Iay®ngi!'in Di§isteri Bakani srfatiyla 1967 yiltannda
T.B.M.M.'de yaptiQi gundem disj konusmadan aiming §u iki kisa
rak hazirladigi «Yunan Propagandas i» isimli eser ter-
cumleyi dikkatlerinlze arz ediyoruz:
sinden mtikemmel ve kaTi bir gah§ma pianinm ilk taslaglm te§kll
«Turkiy© to Yunsinfeten tarihi we e©|rail f aetiairi tekimm-
edebilir. Zira bir mucadelede du§mana kendi silahiyla mukabele
dan iyi g®§inmek zomradsdBr. SMoc® bugyra igin de§tl, SSide-
etmenin luzum ve ehenimiyeti SgikSrdir. Bu eserde Yunan Mille-
kJ riEtBceSei' Igin d® boyl® dOiOrsmek § srtto!..»
ti'nin TiJrkiye'ye kar§i en buhranh bir devirde aki kara, karayi ak
Aslinda pel< gok emsall iginden segilmi§ oian bu cfimlelerde
gostermek igin nasil sistemli bir plan ve program dShilinde gah§-
if§de edilen gergeQe katilmamak imkansizdir. Fakat Tiirk-Yunan
digini ve akla gelebilecek herturlu maddi ve maneV? kaynacjin se-
munasebetleri iginde cereyan eden h&diseler kar§isinda insanin
ferber edilmesiyle Dijnya efkar-i umOmiyesini nasil kazandi&ni
aklma ister istemez §u suSI gelmektedir: «Acaba bu mecbQriyet
biitun teferruatiyle gormek mumkiindur.
tarihin her devrinde sirf Turkiye igin ml varid olmu§tur?» Elbette
Filhakikason zamanda bilhassa Turk efkar-i umOmlyesinde
ki hayirl..Fakat Yunan sariatanliklarina hakettigi cevabi -Hiristi-
Bati Trakya etrafmda yeni ve taze bir heyecan ve aiSkanin uyan-
yanlik Alemi'nin muhtemel aksiMmellerinden gekinmiyerek- va-
digi rnus^hede olunmaktadir. Fakat hazir boyle bir hareket ba§la-
Tra k - kur bir jestle verebifecek bir deviet adami gbremedik kii.. Dogru-
mi§ken, mill? tansiyonu biraz daha yOkseiterek «B a t i

su bu Miiletin talihsizii^ine acimamak eiden geimemektedir.

y a» mes'elesini de «K b r s» gibi dahii? slyasetin vaz yegilmez
i i

Hakikatte TUrkiye'nin elinde Yunanistan'a kar§i kullanabile-

davalanndan biri haline getirmeye gayret etmelidir. Bu tahakkuk
ceQi pek mUessir kozlar vardir. Bunlar arastr^da «i s t a nbu I

ettigl takdirde Tiirk id&recileri -isfeseler de istemeselerde- yet-

m!§ atesjnde yanan bu vatan parcastnin kurtanlmasi

yildir aynlik
R u m I a r i »nm biicumle hukuku ile «P a t r I k h 3 n 6 » ve

davasma ai&ka gostermek ve birtakim harekefere giri§md< mec-

«Heybeli Ada' daki Papaz Ivl e k te b i»ni zikre-
Fakat ne yazik ki, Turkiye bu hususta higbir cidd? muka-
debillriz.
buriyetinde kaiaoaklardir. Zira bu takdirde Mumiariran, mevklleri-
beieye bugiine kadar ns tevessui etmif ve ne de edocege ben-
nin kazaralmasi veya kaybedilmesins muessir oSacaQi muhakkak-
zer gOrunmektedir. Her halde. Rum yaygaralanyla HiristiyanSik
Mes'eleyl bu rnerhaleye ula§lirmadikga halSeirrienin imk&is da
tir.
Alemi'nin hissiyStmin aleyhimize gevrllmesinden dehgetli bir sO-
yoktur! Bu ise hig §uphesiz Bati Trakyaii kard8§!erimizle birtikte
rette endi§e edlimektedir. Halbukl bu mevzuda biraz dikkat, sa-
biHOn Turk Milliyetgilerine de TQrkiUk ve MtislQmanlik §uurunun
bir ve cesaretle hareket kSfidir. Zira ortaya konulacak gergekler
yuktedigi milIT ve din? bir borgtur.
o kadar deh§et vericidir ki; buniar Dunya s&Sm umfJmiyesine ge-
rekti^i gekiide aksettiriiebitdi^i takdirde Yunan propagandasinm
 304 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
kadir misiroSlu 305

sihirleyici kuweti bir anda yok otacak ve TQrkiye bundan higbir mayan bunca munewerine raQrnen- bu badireyi de atlatacaktir.
zarar gormiyecektir!..
Hele Bati Trakya Turklucjii gibi ta Doksanug Harbi'nden ben mill?
Turk irJarecfleri, bir taraftan Bati Trakya'dan anavatana vSki guuru binbir zuliim ve tedhi§ atonda milyon kere bi!enmi§ olan
gogferi onlerneye gali§irken diQer taraftan da daha once gelmi§ bir toplulu^urt, tarihinde higbir alemgumul muvaffakiyeti mevcud
bulunanlan maddT ve manev? muzaheretiyle takviye etmelidir.
oimayan Yunanhlar tarafindan yok edilmesi asla mumkiin degl-
Bu, Bati Trakyah genglerin en iyi §ekilde ve Devlet hesSbma tah-
dirveolmayacaktir!..
sil ettirilmelerinden, kuracakian tegkilStlan madden destekleme- ileride zuhur edebilecek firsatlan degerlendirmek Istikametin-
ye kadar her hususta ve cornertge ifS edilmelidir. Bugiine kadar de goslerilecek kiigOk bir hirnrnetin bile bu esir vatan pargasini
Yunanh dostlanmizi (!..) gucendirmemek igin Bati Trakya Turklu-
kurtarmaya kSfi gelecegine yurekten inanmaktayiz. Ne mutlu o
gii'ne kargi devam eden lakaydihin neye mal oldugunu hesap et-
kiiguk hirnrnetin biiyuk §erefini kazanmaya nSil olacak miistak-
meye hangi vatanseverin vicdam taharnmul edebilir?!. TOrk-Yu-
bs! Turk idarecilerlneL
nan munasefoetlerinde devam ettirdigirniz t£vizk&r siySsetten san-
kine kazandik?!. Acaba Yunanhlar bizim bu tutumumuza baka-
rak birakmiz, «K b r s»i da «i s t a n b u l» uzerindeki iddialarm-
i i

dan vaz mi gegmi§lerdir?!.

Turkiye'nin Bati Trakya mes'elesinde ijzerine du§en vazifeyi
ifS edebilmesi, big guphesiz ve her §eyden once O'nun Dunya ef-
kfir-i umumiyesine hitab igin yegane vasitasi olan «H a r c i i

y e »sinin iyi gaii§masina baglidir. Ancak Dunya'nm belli basjli se-

fShet merkezlerinde zevk ve sefS igfnde ya§ayan sefirterimizle bu
mes'elelerin haiiediierniyecegii de agikaYdir. Bu yiizden «R e -
form » kelimesinin sik sik duyulmaya ba§!andi$i §u giinlerde
eger gergeki:en bir reform yapilacaksa, onu da en ewel «T ii r k
H a r c y e s »nde gercekie§tirmek §arttir. Fransa'nin hatiri
i I i

igin yiilarca ve defaatle «C e z a y r» gibi.eski bir vilayetimizin is-

i

tiktal davSsi aleyhine rey kuflanmak, Amerikan Siyonizminin yede-

Qine girerek Araplar'a kar§i d&ima «i s r a i l»i desteklemek gibi
miff menfaatlerte ve hatta Insanf duygidarla ba§da§maz hareket-
ter,Turk Hanciyesi'nin seyyiat dosyasindan hatirlanmaga deger
s&teoe bis iki misaidir. Bu kadro ve zihniyet devam ettigi muddet-
1

ge TQrkiye maalesef yalniz Bati Trakya mes'elesirti degil higbir

mWdavasmi Dunya efkaT-i umumiyesine iayiki vechile duyurarm-
yacaktir!..
unutmamak gerektir ki; TQrk Millets buhran ve sikinMa-
Fakat
Onun buyuk ve §anli tarihi boyie nice dar
ra aii§mi§ bir mWattlr,
bogazlardan mudzeVT bir syrette grkiginm dasitartf hikSyeleriyle
doiudur. Eibette ki; -gerekil idealizm ve millT§uur!a rnucehhez of-
 KADiR MISIROSLU 307

her irktan birtakim Hiristiyanlar yerlesmi§ ve zamanla yerli halkla

kayna§misjardir. bu durum aynen Kibns misalinde oldugu gibi

mahalli sekenenin tamamen Rum olarak gosterilmek istenmesi
karsismda uzerine parmak basilacak gok ehemmiyetli bir nokta-
dir.

Homer' in §iirleri ve «Y u n a n M t o o j s i» Ege Denizi

i I i

Adalannm iptidat devirlerine dair pek gok bilgiyi aksettirmektedir.

dOruuncu bOlOm
Umumiyetle kabul edildigine nazaran «T b i» tarihte ilk
i i I m
defa Oniki Ada'da ortaya gikmi§tir. Gergekten doktorlarm babasi
mOteallIk dIger kayiplar
kabul edilen Hipokrat, istankoy'ludur. Burada bir tib mektebi ku-
rarak resmen tedrisatta bulunmu§tur. Ayni zamanda filozof olan
Hipokrat diger biitun eski Slimier gibi hemen hemen buttin ilim-
a) T^tih^e: lerle mesgul olmustur. Bunlardan bilhassa tib sahasinda taibik et-
tigi tedavi usQileriyfe biiyiik bir sohrete u!asmi§tir. insan vucudu-
Akdeniz Adalari eskiden bizim iki Vilayetimizi teskil ediyorlar- nun altmdan bir iskeletini yapmistor.

di. «C e z a r - 1Bahr-I S e f d» ve «G r t» Vilayetleri.

i i i i
ilim ve fikir tarihinde bijyuk bir yeri olan meshur «i s k e n -

Bir de bir «B e y k» olan «S s a m» Adasi vardi. Bu adaiann,

I i i
deriye Mekteb i»de Oniki Ada'daki yiiksek flkrt gelisme-
Anadolu'nun Guneybati sabilleri ile Yunanistan arasinda kalan nin bir eseri olarak ortaya gtkmi§tir. Ahalisinin ekseriyeti denizci
bUyuklu kuguklii on iki ianesine oteden beri «0 n i k i Ad a» olan bu adalarda oldukga gelismis bir «d e n i z h u k u k u»da
denilegelnnistir. Bu isim, 730 yiiinda Bizans idarecileri tarafirtdan
meydana gelmisti.
konulmusjtur. Uzun zaman Roma imparaioriugVnun idaresi altinda yasa-
bu adaiann jeolojik durumn, onlarin volkanik indifalar
Bijtun
yan Adalar, bu imparatorlugun «D o g" u» ve «B a 1 1» olarak ikiye
neticesinde Anadolu'dan ayrilmis. birer kara pargasi olduklan hu-
ayrilmasmdan sonra «D o g u R o m a» yani «B z a n s»a bira- i

susunda siipheye yer birakrnamaktadir. Zamanla bunlan birbirfe-

kilmisti. Bu durum Ege Denizi Adalan'nm cograffve stratejik zarQ-
rine ve Anadolu'ya bagiayan duzlukler sular altmda kalarak yuk-
retlerle daima Anadolu'nun kaderine tabi olageldi^ini gosteren ti-
sek kisimlardan bu adalar meydana gelmistir. Jeolojik kazilarda
pik bir misaldir. Mitekim bunlar daha sonraki devirlerde de hep
e!de edilen hayvan fosilleri ve bu arada bazi Iri cusseli hayvanla-
Anadolu'yu elinde bulunduran devfetin olmu§iardir. Bunun tek is-
nn disjeri de bu gergegi dog>ulamaktadir. Bunlar halen Atina'da-
tisnasi bugunkQ durumdur.
ki Mineroloji Muzesl'nde bulunmaktadir. Koiayca tahmin edilece-
gi itaere bu hayvanlar, adaiann Onasya Kara Pargasi'yia bagianti-
Gerek Roma ve gerekse Bizans hSkimiyeti, halka yukletilen
bulunduQu Ilk devirlerde yaiamisjardir. Esasen agir vergiler ve gesitli mukellefiyetler dolayisiyle Adalar tarihinin
lan kesilmernis.
bu adaiann ilk sakinleri olan «TPgl©han»ler de buraya, Anadolu'- en karanlik Gergekten bu devrede fikir ha-
devrini te§kil etmi§tir.

dan geilp yerlesmisjerdir. Hem de Oniki Ada' da iran tebdidlerine yati yavas.yavas sonmQs ve gittikge fakirtesen ahalinin pek goQu
karsi, tesekktil eden «D@to© Korif@d©ra@y©r6U»nun kurulusun- yer ve yurtlanni terk ederek baska iilkelere gidip yerle§misleidir.
dan.(M.6. 477) tarn dori asir once!.. Qstelik Hagli Seferleri dolayi- Denizci olmalan sebebiyle zaten Akdeniz gevrelerini gok iyi tani-
siyla hemen daima bir as olarak kuliamimis. bulunan bu adalara maktaydilar. Bizans idaresi sona ererken Adalar'da basjayan bu
 KADlR MISIROGlU 309
308 LOZAN ZAFER Ml, HEZIMET Ml?

cadelesi seklinde devam etmistir. italya'nin fethini tasarlayan FS-

gerileme had bir safhaya varmis bulunuyordu. Oyle kl mesela
Mti'in, Gedfk Ahmed Paaa
kumandasindaki donanmasi 1479 yi-
Patmos Adasi'nda Onuguncii Yuzyil boyunca tek bir Insanin da-
linda iyoniyen Denizi' ndeki «K e f a o n y a », «Z a n t a » ve «A -
I

yasamadigi tarihT bir gergektir.

y a m a v r a » gibi adalari fethetmistir. Daha sonra 1480 yilinda
hi

Oniki Ada, Istanbul'un fethiyle Bizans'm ortadan kalkisindan Mesifo Pa§a kumandasinda harekete gegen Turk Donanmasi Ro-
sonra Kuduslu bir §6valyenin eline gegmi§tir. Es&sen burasi bir- dos' u ku§atmi§sa da ele gegirmeye muvaffak olamamistir.
kag yuz yildanberi §6va!yelerin fill? hakimiyeti altmdaydi. Bunlar
II. Bayezld devrinde Gem Suitors vak'asi, Devletin elini kolu-

civarianndaki Osmanh fijtuhatinin gelismesinden buyiik bir endi-

nu bagladigi igin Ege Denizi adalari ve §6valyeler'e karsi arzu
seye kapildiklan igin kale ve limanlann tahkim ve tamirlerine bu-
edilen harekat gergeklestirilememisse de basanh deniz harbleri
yiik bir ehemmiyet vermislerdir. Bu sirada Ege Denizi'ndeki ada-
yapilmis ve bunlann elinden «i n e ba h «M o d o n» ve «N a -
1 1»,
lann hey'et-i umfimiyesi iig ayri devletin hakimiyeti altmdaydi. Ca-
va r i n» gibi stratejik verier alinmigtir. Bu devirde Kemal Rera
nakkale Bogazi civarmdakiler Cenevizliler, Yunanistan'a yakin gibi iinlu denizciler yetismis ve donanma bir hayli gelistirilmisti.
olanlar Venedikliler, Rodos ve O'nun etrafindaki adalar ise «R o- Fakat Osmanli Donanmasi'nin en kuwetli zamani, hig sGphesiz
d o s § 6va ye e r i» adi verllen bir kistm sovalyenin elinde
I I
KamAnt Sultam SfUeyman devridir.
bulunuyordu. 1522 yilinda harekete gegen Osmanli Donanmasi, §6valye-
«Rodos § 6va y e I I e r i» aslinda fakir ve duskuntere
ler'in gok getin karsi koymalanna ragmen Rodos' un fethine mu-
yardim maksadiyla kurulmus bir tarikatin mensuplartydilar. Ku- » vaffak olmustur. Bu sefersonunda Rodos'tan baska ona bagh
dQs'te hasta ve yardima muhtag kimselere bakiyoriardi. Bu yuz- Leros, Sombeki, Kalimnos ve Limonya, gibi diger adalann da Os-
den kendilerlne hasta bakicilar manasmda «Hospitaller» manli idaresi altina gegmesini saglamisttr. .

de denllmekteydi. Bunlar Rcdos'a yeriestikten sonra bu esas ga- Fethi mijieakip Rodos Adasi'nin en buyuk kilisesi olan «A -

yelerine zit biryola girerek bir nevi gapulcu korsan haline gelmis- z i z Ya h y a»yi camie gevirerek ilk cuma namazini burada ki-
lerdir. Burasinin Turkler tarafindan fethedildlgi tarihe kadar tarn lan KanOnf ahalinin mal ve can emniyetiyle birlikte her adanin
ikiyiiz on alti yil buraya hakim olmusiardir. Haita denizciliQe ver- %
mahallT idarecilerini bizzat segmelerl hakkini tanimistir. Bu sQretle
dikleri ehemmiyet sebebiyle civardakl diger bazi adalari da elleri-
Oniiguncu Yuzyilda Filistln'den gikanlmis bulunan «h a g I 1» do-
ne. gegirmis buiunuyoriardi. kiintuleri olan §6valyeier yillardanberi isjedikleri cinayetlerin ve
Osmanli Devleti Igin Ege Denizi'ndeki adalari fethetmek artik
yaQmaladiklari mallann mes'uliyetinden afvedilerek baijisianmis-
stratejik bir zarGret haline gelmis. bulunmakiaydi. Ostelik bu ada-
lardir. Bundan sonra da gidip Malta Adasi'na yerieserek burada
lar, Osmanhlar aleyhindeki deniz harblerine
muttefik nfatiyla katii-
«M a 1
1 a § 6 v a y e e r i» iinvaniyle gapulculuQu yeniden
I I

makta ve korsanlara barinma hakki taniyarak bir nevT yataklik et-

hortlatmislardir.
mekteydiler. Bu bakimdan Osmanltlar'la kurmaya galiftiklan zora- KanQifTnin bizzat istirak eytedigi bu sefer, Ege Denizi adala-
ki dostlugun uzun mQddet devam etmeslne imkSn yokfcu. Esasen nnin adil ve milstakar Turk idaresi altinda uzun bir sukQriet devri
daha once Sakiz ve Midilli Adalari vergi vermeyi kabul ederek Os-
idrak eylemelerinin mes'ud bir basjangici olmu§tur. 1912 yilina
manli hSkimiyetini kabul etmis ve bu sOretle sira §6va!yeler'in
kadar devam eden bu devrede, adalann tarihinde kayda deQer
elindeki Rodos'a gelmis, bulunuyordu.
pek az siySs? hadise vaki olmustur. Sadece 1774 yilinda Rusya,
Ege Denizi'nde 1455 yilinda istankoy Adasi'na yapilan bir gi- buraya bir donanma gondererek Rumlari Osmanh Devleti aleyhi-
karma ile basjayan Osmanli harekati, onceferi TGrk - Venedik mu-
3.10 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Ml? KADiR MISIR06LU 311

ne tahrik etmistir. Bir de «Y u n a n i s f i k I 3 I i» sirasmda bu Es&sen bu sartlar altinda Oniki Ada'nin Yunanlilar eline gegmesi-

adalarda bazi kipirdanislara sahid olunmu§tur. ni onleyen tek mani, buralann italyan isgali altrnda bulunmasiydi.
Adalari siyasT bir mes'ele haline getiren, italyanlar'in 1911 yi- Bu sebepledir ki, Oniki Ada'nin bize Balkan Harbi nihSyetinde
linda Kuzey Afrika'daki son vilayetimiz olan Trablusgarb'e karsj iade edilmek uzere simdilik italyan i§galinde kalmasini kabul et-

harekete gegerek karaya asker gikarmalan olmustur (Kasim mek rnecbGriyeti hasil olrnustur.
1911). Bu sirada, Osmanli Devleti'ne hakim olan ittihad ve Terak- Ne yazik ki; italya, Balkan Harbi bittiginde bu taahhudtine
ki Cemiyeti' nin gogu gafit ve maceraci olan kadrosu, buradaki as- s&dik kalmayarak mahsusu ile ipe un sermeye baslamisti.
tSbir-i

kerlerimizi Yemen' e gondermek, vali ve Kumandani da merkeze Tiirkiye ise O'nu, bir hukukTvecibe olan bu iaahhudiinu ifaya ic-
oelbetmek sOretiyle bu i§gale adeta zemin hazirlamisjardi. Bu ern- bar igin musaid bir imkan ve firsat bulamadi. Birbirini kovalayan
rivSki karsjsinda -kifayetsiz bir tedbir de olsa- yerli halka alela- savaslar esnasinda muhtelif vesilelerle bu adalari ellerinde tut-

cele silah dagitilmis ve bazi subaylar gizlice goniillu olarak oraya mak istemediklerini beyan ve ifade eden italyan devlet adamlan,

gonderilerek mahallT bir mukavemet hareketi ortaya gikarilmak is- isisavsaklayarak bu kozu kah muttefiklerlne ve k§h da Turki-
tenmisti. kalyanlar, Osmanli Devleti'nin bu emrivakilerini kabule ye'ye karsi kullanmak hususunda gesjtli taktiklerden vaz gegmi-
iobar igin Cistun olan donanmalanyla aniden hiicCima gegerek yorlardi. Belki de aralannda Osmanli topraklannin taksiminden
Oniki Ada'yi birer birer i§gal eitiler (Nisan - Mayis 1912). dogan bulunan muttefiklerine karsi, (ingilizlerin his-
getin ihtifaflar

italyanlar'in buraya kendilerini kurtarmak igin geldigini sa- siyatinioksayarak bu adlan Yunanistan'a devrefmeyi du§0nmek-
nan Rumlar, derhal Yunanistan'la bir1e§mek igin harekete gegti- teyse de) bunlari mukSbil bir taviz igin ellerinde tutmak yolunu ih-
ler. Ancak onlardan umduklarmi elde edemeyeceklerini anlamak- Hatta «S e v r
tiyar ediyorlardi. Sulh P r o j e s i» bile 122.

ta gecikmediler. Bu arada italyanlar'la Osmanlilar arasmda kara- maddesiyle Oniki Ada'yi italyanlara birakiyordu.
da ve denizde getin bir miic§dele devam ediyordu. Bu mijcSdele- Sew Sulh Projesi'nin alakadarlarca umCimiyetle tasdik edit-

rtin en hararetli bir safhasmda (Ekim 1912) Balkan Harbi'nin pat-

memis bulunmasi ve higbir zaman da tatbik mevkiine konulma-
lak vermesi, Osmanli Devleti'ni son derecede mijskijl bir mevki- mi§ oimasi nazar-i dikkate alinirsa Lozan Sulh Muzsikerelerinin
de birakmisti. Her iki harbi bird en yiirutmeye imkSn yoktu. Bu se- basjadigi sirada Oniki Ada'nin hukukTdurumunun da aynen Kib-
beple Trablusgarb'm daha az bir ehemmiyeti haiz oldugu mula- ns Adasi'na benzemekte oldugu koiayca anlasjlir. Ciinku bu ada-
hazasiyla italyanlaria sulh akdetmek yoluna gidip bOtun imkanlar- lar da Kibns gibi tahakkuk etmis bir insifahT sarta rnuallak olarak

la Balkan Harbi'nin kazanilmasim temine galismanm daha uygun

italyanlar'in elinde, iSdesi gerekli bir m a n e t» olarak bulun-
«e
olacagi dusunuldu. Bu maksadla girisilen tesebbusler sonunda maktaydi. Bu duruma gore bu adalarida MfillT Misak'a dahil ad-
Lozan'in iskelesi olan «U § i» (Uchy) de Turk-italyan Sulh MuShe- detmek mantikT bir zarQrettir. Sadece 13 Subat 1914 tarihli
desi imza edildi. (15 Ekim 1912) «L o n d r a A n d a § m a s i» Limni, Semadirek, Midilli, Sa-
I

Bu muahede ile italyanlar'in Oniki Adayi, Osmanhlann ise kiz, Sisam ve Nikaria Adalari uzerinde Yunan hakimiyetini tani-

Trablusgarb'i tahliye etmeleri kabul olundu. Fakat bu sirada Bal- mi§ti. Fakat bu muShedenin imza edlidigi zamanki siyastve aske-

kan Harbi bOtun siddetiyle devam etmekteydi. Balkanti miittefik- rT sartlar
lerden Yunanlilar'm oldukga kuwetli bir donanmalan vardi. Di§er edicl (revizyonist) bir
taraftan Oniki Ada'nin italyanlar'dan tahliyesi halinde henijz mu- istinat ettirilmesinin
nazan dikkate alindigi takdirde bunlar hakkinda da tadil
davranism mantikT ve hukukt bir gerekgeye
-
mumkun
oldugu goruliir. Esasen «M s a k i

harip bir durumda bulunduQumuz Yunanistan'a kaptirilmalan gi- 1 M i 1 1 T» bu muahededen daha sonra tanzim edilmis, oldugu cl-
bi ciddT bir tehlikenin endisesi, Osmanli Devleti ricaline hakim ol- hetle -nig olmazsa- O'nu tidii etmekte bulunduQunu kabu!
mustu. Qunkii Osmanli Donanmast bu sirada oldukga zayifti. icap eder.
312 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi? KADiR MISIROfjLIJ 313

ivies' eleyi, butiin bu muiahazalarm isiQi altinda ele alinca «Askerlikten tecrld mes'eiesfne gelince bu, imrox, Eteea-
Adalan Misak-t Millf ye dShil addetmek Idzim geldigi gergegji orta- i© ve SemMit&k hekkinda Bogaziarla beraFsiar gdrttfUlebl-

ya gikmaktadir. Cunkti buralarm hukuken bize Sidiyeti, onlari elin- lir. QbQr adalann askerlikten tecridi mlkOi ©Samss. Yunanle*
de bulunduran devietin imzaladtgi bir muahedenin iceibiydi. Bu tan bunian Anadolu'ya karsi harekfttmda us olarak kullanma-
bakimdan Oniki Ada'nin durumu, Mondros Mutarekeriamesi'nlri miftir» dernistir.
imzalanmasindan once is. gal edilmis digerTurk topraklarma ben-
Lord GUrzon'un bu sdzieri, Venizeloe'un ortaya atticji bir
zemiyordu. Ms yazik ki; hukuki durumlan rnuallSk ve Kibris gibi
yalamn tekranndan ibaret olup ?iilTvakialarla mukemmel bir sCireE-
bize iSdelerini gerektirdlQi halde, Lozan Konferansi'nda -ileride
izah edilece§i uzere- Turlciy© igin son derecede bOyLik bir strate-
te red ve cerh olunabilirdi. Hem de bu vesile ile Tiirkiye'nin, ken-

jik ehemmiyeti haiz buiunan Oniki Ada'nin, baskalanna verilmesi- di ernniyeti bakimindan bunlari talep etmesine ne kadar giizel bir

ne seylrcl kahnmistir. esbab-i rnucibe teskil ederdi.

Buna ragmen Lozan muzakere zabitlan IndnU'nQn sadece

232
b) Loain'cteiM Duiruim: gok kiiguk bir ada olan «M e s i A d a s i» igin girpindigini ve
asd ehernmiyetli olan Oniki Ada'yi kurtarmak igin ise, higbir cidd?
TQik Basmurahhasi Inttnil, Lazan'da Ege Denizi Adalan hak- gayret gosrerrneriiQini agikga ortaya koymaktadir.
kindaki taleplerlni 25 Kasim 1922 tarihli celsede Iki rnadde halin-
Turkiye'nin stratejik zarCiretlerini kavramayan ve Ege Denizi
de ortaya atmistir.
Adalan hak'kindaki talepter igin gerekli tarihT, hukukT ve hatta cog-
1
- Kugiik ve yakin adalarla, Imroz, Bozcaada ve Sem&direk
rafi bilgi ile mUcehhez bulunmayan233 bir murahhas hey'etinden
Tilrkiye'ye verilrneli;
2 - Diger adalar, askerlikten tecrld edllmeli, bitaraf veya daha fazla ne beklenirdl?. Bu murahhas hey'etinin ikinci baskam
rnOstakil bir hale konufmali. sifatiyla Dr. Riza Nur Ege Denizi Adalannin ehemmiyetini kavra-
Dlkkat edilirse Adalar' a mutealllk bu taleplerde, indnU'nQn yamadigmi baksniz kendi agziyla ne kadar giizel anlatmaktadir:

gergekgi davranmak gayretlerine kaptlarak onlan daha ilk cetse-

de kayrtsiz ve §artsiz olarak talep etmedi^i gorOimektedir. Gergi
,

InSnU bu «mijtevazi» taleplerinin esbSb-i mucibesi olarak Akde-

niz ve Ege Denizi Adalan'nin Anadolu'nun ernniyeti igin tasdikia-
232 - Bkz: ijozan Zabitlan il. Takim, I. cili, sh: 12 vd. 103 vd.
n biiylik ehemmiyet iizerinde durmus ve bu mes'eleyi gerektigji
§ekilde tafsil eylemistir. Fakat bu sozler, mevzuubahis adalartn 233 - Dr. Rsaa MUR, SQkomisyona havSle sdilen adalar mes'slesinin go-
kayrtsiz ve §artsiz olarak Turkiye'ye iSdesini talep etmeyi gerektl- ru§ulmesl snasinda faizimkilorin bu adalara miitedair cograTi malflnriata dahi

mahiyet halde imnu bunlann buytik kisminin hakkiyfe vakrf olrnadiklanna dalr calib-i dikkai bir beyanda bulunmaktadir:
recek bir tasjdrQi
«...Sfltorfs!s5/ondQ IJmni dlzlim miigflvlrter torafendaw umsiulmuq, Lord
Ttirkiye'nin ernniyeti bakimindan sSdece «askerlikten Gla?z«sKi Esotnloyon e®5sasIndQ fea seSspte blxlssl® alay aiml§4ir. HaMsi var.
f ec r i d » edilmeleri talebini ileri surmus ve serdettigi esbab-i K&idl monfeaamllK hueuQyndQ Myiik bto gaflert edllraf§ M. Bu mugflvlr d©
mucibeyl sSdece bu eksik ve yanh§ talebe mesned ittihaz etmi§- T&vfib (Relslcumhur U&tifo\) IcSI.» (Dr. Risa HUH- a.g.e. sh. 1014). Bu Tevfik,

tir. Halbuki tawy'nun bu konusmastna cevap veren ingiliz Ba§- Tavfift Biyiklioglii'dur. Bu husus Lozan medhiyecilerlnden Cemlt Bllsel'fn kita-
binda bile itiraf edilmoktodir. (Bkz: C. sh: 246).
murahfaasi L©t$ CSUra@n sozlerinin sonunda: II,
314 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADJR MISIROGLU 315

komlsyonun diQer bir if] de Adalar Denizi'ndekS

«Birinci
birkag kurus yardim 235 mukabilinde «B a t u m»u «M o s k o v a
Adalar mes'elestdif. Bunlann bir knmi Yunanlilair'm bir kismi
Muahedesi »yle Ruslar'a pe§ke§ de hie §uphe-
geki§in amili
italyanlar'in eSinde, ahill eksertyetle Rum. Vakta ArsadoSu Sa-
siz O'nun Adalar dolayisiyle ortaya cikan bu zihniyetidir. Zira Mos-
hffleri iqin kagakgilik ve e^fciyahk, iktis&fl vaziyefl eibe«iy!e
kova Muahedesi' ni bir Turk murahhasi sifatiyle imza edenlerden
Adaksr muhimdirler. Hate Anadolu'ya tectvOz igin mOkem-
bi-
risideyinekendisidir.
roeS Qeeulrnreke olabilirler. Fakat TQrklye'de anisiri n© almak
Hele §u «M e s A d a s i» igin soylediklerrne §asmamak im-
i

ne de sonra muhfrfaza etmek kuwetl var. Deniz asm. MuhaV

kansizdir. Hangi kafayla «f a k a t bir ufak v e k a y a k
fazalan buyuk masrafiar bier. Yalmia: Qanakkale Bogazi'mn 1 1

yermis, neye yarayacak?» diyebilmektedir. Yine

again tikayan Hd adayi almaliyiz we atabflhreek kfir. Obilr
bir
inonii, -ehem, muhimmes'elesinianhyamamaktarzindabirzaafi-
taorafi u§ra§irMy<'a defsimex. Yunan veya isalya kimin eitnde
ni aksettirmis olsa bile- burasi igin hig deglse mucadele
de etmis-
oBursa olsun, fed® oSmaymra kimde olurea olsua Bkiai bi- 236
tir Fakat anla§ilmaktadir ki; bunu da kendi rey ve kanaatiyle de-
.

xe teeavite edecek mabiyeite we hem olsa blrinden saflnp d«§esi»

ne wroiniskde; elimkrie dep. Side buralan gayri asked yapa-
Minsek fe nFmel-matlupl.. Zaten no^M'M'm kar^iatndaki iiq
adayi da bias Sadie edaeekte&ini ewelc© nofisda sdy!emi§l8ir-
dl. Bu fiuswstakii siySsseiimiiz by idi. Efee «Meis AftaSl sdhlllmi-
xe p®k yakm oidu^uodao venlmesioi» Ftauf, HQkQmet rs&sw-
ra ussrair 53® yazdi. Fakat bir ufak v® teayalik yerml;, n©ye yara-
yacak? italyanSar'a O&tutareke ise Ftodos ve Kuf adastdsr.
Burasi o i^e yaramaz. By adalann ftepssi de Onlkl AdaSsrr'dasi-
dir. Bunlairs 1912'ole TOrklye U§i Haratedeai lie
tesii vermi§. Bize §imdi bwada taBdlklnden ba§ka g£r@ yok.
234
BiraesiMeyih tara sBJStanmi^daEd sisfelan aUdJk-w
gil Ba§vekil Rauf Orbay'm talimatiyle yapmi§tir. Zira,
biraz a§agi-
da inonli'nun de Lozan'dan sonra bu adaian tekrar kazanmak im~
kani dogdugu halde slratejik zaruretlerden habersizligi yuziinden
bu firsati nasi! kagirmis bulunduQu goriilecektir. Bu bakimdan O'-
nun da Dr. Fta Wur'dan fazia bir ileri gdru§e sahip olmadigi daha
sonraki vakialarla ortaya gikmistir. Bu sebeple Meis Adasi'ni, ken-
diliginden talep ve miidSfaa etmi§ olamiyacaQim kestirmek gijg de-
gildir.
Turk Murahhas Hey'etinin Ege Denizi Adaian hakkindaki te-
italya'ya m-
ISkkTtarzinin ne denIO bir cehSleti aksettirdigl, bu adalann stratejik
ehemmiyetferine ve bu ehemmiyetleri sebebiyle bugun Turkiye
.

igin arzettikleri nazik duruma mutedair «L o z a n S o n r a s i» ser-

Bu satirian okuyan bir vatanseverin; «Amart yarabbi!.. Bra levhali kisimda yer alan mijl^hazalanmiz okundukfan sonra gok
kimler idare etmisj.. Zavalh Turk Milleti, senin hak ve menfaailerini
daha iyi anlasjlacaktir.
bu derecede nSzik bir devrede miidafaa vazifesi kimlere veril-
Adalar hakkmda Lozan Muahedengmesi' nde yer alan madde-
mi§!..» diye feryad etmemasi imkansizdir! Bu adalann «TQrkiye'ye
ler arasinda bu cehaleii, gayri kabil-i ink§r bir durumda aksettiren
tecavite igin mukemmel bir Ussulhareke olabiiecefi,ini» soyledikten
asil hukum, bu muSheden§menin onaltmci maddesinde
ne almak ne de sonra muhafaza et-
mus^he-
sonra: «Fakat Tiirkiye'de oritari
de olunmaktadir. Gergekten bu madde, Turkiye Igin her biri ayri bir
mek kuweii var. Denlzasiri. Muhafazalan tauyuk masraf ister!» di-
yen Dr. fta S^uf'un boyle bir kor-feransta «ikinci Murah-
235 - Bu yardimin da, binbir Moskof hilssine imlcan bab§sden ve aslinda
h a s » olmassna yoksa MillTMucSdele gibi buhranli bir devrede
mi, elsanaden bajka bir §sy otmayan mahiyetinl kavramak iein bkz: Kadir MiSl-
birgok bakanliklards bulunrnasma mi sjasarsimz bilmsmL Ahnan ROStU - Moskof Mezalimi C. 1. istanbul 1967 sh: 317 ve mut.
236 - Bkz: in6ntt'niiri Hatiralan, Ulus Gazetesi 3 Eklm 1988 tarlhli niishfi

- a.g.esh: 1013 ve Lozan Zabitlan takim 12 vd. 103 vd.

234 - Dr. ftaa MU« II. I. cild; sh:
 316 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROGlU 317

stratejik ehemmiyet tasryan atialardan isimieri tad&d edilmiyenleri-

nin dahi Turk hakimiyetinden gikarildiklanni umQmT bir §ekilde be-
birakilmisfrr. Ancak Yunanistan'in kendisine verilen bu adaiar tize-

yan ve ifade etmektedir. Ancak onbesjnci maddenin son fikrasiti-

rindeki hakimiyet hakki «s u ! h un muha f azas n ) i t e m i n»
da«...Asya sahlllriden ug mildentJun mesSfede k£in M®iw, «$- maksadiyle blrtakim tehdidlere tabi kilmmi§tir (Madde 13). Bunlar:

im muShedede hilSfma saratofl bulunmstiikgsi Turkiye BiSkimi- aa) Yunanistan bu adalarda higbir deniz ussu veya istlhkam
yet) aRmda kalacaklardir» denilmektedir. Bu umQmT ve kayitsiz tesis ve insa edemiyecektir.
sartsizterke ragmen maddenin dercedijen bu son fikrasiha istina- Yunan askerT ugaklannin Anadolu sahilleri, Turk ugaklan-
bb)
den «Dr. §ukrti Kays, Lozan Muahedenamesi'nin imzasi uzerin- nm da bu adalar uzerinde ugmalan mehedilmistir.
den onddrt yii gegtilrten sonra, hala haritasi yapilmamig oian Ege cc) Bu adalarda Yunan askerT gucu, siiah aEtma ahnip mahal-
Denizi'nde sekizyuz eili kijguk adaya bir emrivaki ile bir gecede lindetalim terbiye edilecek olan normal miktarda olacaktir. Bu mik-
237
bayrak gektirmisti^ .
tar, Yunan Srazisinde mevcut olan jandarma ve polls mlktariyle
Bunlar, big siiphesiz madden haritalarda gosterilmiyecek ka- mutenasip bulunacak, yani Yunanli'lar buralarda askerT yi^inaklar
dar kijguk olan adaciklardi. Ancak muhakkak ki; stratejik ehemmi- yapamiyacaklardir.
yetleri mesShalariyle kiyas edilemiyecek derecede buyijktu. Esa-
Hig supheslz Turkiye' nin emniyeti mul§hazasiyia konulan bu
sen Lozan MuShedenSmesinin oniki ilS onaltinct maddeieri arasin^-
tahdidlere riayei oiunmasi nasil sagjanacakti? iste bu husus, mu-
da yer alan hukumlerte Ege Denizi Adalan'nin haritada gosterilen
rahhas hey'etimizce du§unOlmemis. ve bir kontroi mekanizrnasma
ve isimieri maruf olanlan §u veya bu deviete pe§kes gekilmi§ti. Ger-
viicud verilmesi talebinde b!Jiunulmami§tir. Bu sebepledir ki; -bi-
gekten bu maddelerde yer alan hukiimlere gore:
raz ilerde anlatilacaQi uzere- Yunanistan bugun, bu tahditlerin
1 - Bu adalardan sadece Canakkale Bogazi'nm kar§isinda
hepslni de ihl&i etmlsfir.
yer alan «i m r o z», «B o z c a a d a» ve «T a v § a n A d a s i» bize
3 - Lozan konferansi muzakerelsri sirasinda itaiyan isgSiinde
birakilmistir (Madde 12).
bulunan «Avstrohaleia», «Rodos», «Harki», «S@kar», «Panto», «Ka-
Qanakkale Bogazi'ndaki trafiQi kontroi mevkiinde bulunan bu
sos», «Piskopis», «Misiros», «Kalimnos», «Leras», «Patnos», «Lip-
adalarm bize birakilaca§mi bildiren miittefikler notasi, «L m n i i

Ad da sos», «Sombiki» ve «istartk6y» Adaian ile bunlaratSbi olan adacik-

a s i »ni Ancak alt komisyondaki askerT
ihtiva etmekteydi.
miis&virimiz Tevfik Biyikhoglu, bunu unutmus ve bu suretle kos- lar ve «Kastelio» iie «Rizo» itailya'ya birakiimigiir. Turkiye bu adalar

koca bir adanin Yunanistan'a kaptinlmasina sebep olrnustur. Bu feerindeki bilcurnle bukukve mttetenkiabndan italya lebinetama-
ytizden Lord] GOrzon'un hey'etimiz mensuplanyia alSkali celsede miyie ferSgat etmigtir (Madda 1 5)
alenen alay etmis bulundugundan ewelce bahsetmistik.
2 - «L m n », «S e m 3 d r e k », «M d
i i
», «S -
i I i 1 1 i i

s a m », «S a k z » ve «N k a r a » Adaian uzerinde 13 §ubat

i i i

1914 tarihli «L on d r a A n d a § m a s i»yla taninan Yunan haki-

I Lozanda sidece Qanakkale Bogazi'nm girl§ kismi ohundeki
miyeti murahhaslarimizca kabul edilmi§ ve bu adalar Yunanistan'a Qg ada He iktifa eden InSnfi, Anadolu satiliierine yapfgik denecek
derecede yakin adaian bile taiep etmemi^tir. Bunlardan meselS
237 - NIzamesMB Btalf TEPEDELENLiO&LU - Asansor Vak'asi, Eni S sam A d a a nm «K u § Adas i»na uzaWigi sadece se-
!
(s- bir, i f

tiklal sh.247
kizyuz metredir.
3.18 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Nil?"
KADJR MISIROGLU 319

Bu adalann Tijrkiye'ye verilmek istenmeyisi -ihtimal ki- bi- bir mijzakereyi dahi kabul etmeksizin, reddedilmisti. Buna dair ge-
razda Turkiye ile Yunanistan arasinda her bakimdan blr muvaze- sehSdetlerden sadece bir iklsinr nakledelim:
sitli

nesizlige meydan vermemek igindi. Gergi Ege Adalan'nin gok mij- «YaInix adalara huyiik bir gafletle elden ka<girm«§iz. Helle
him bir kismi Yunanistan'a verilmis ve bu suretle arzu edilen muv§- ikinci Cifoan Harbi'nin sonlanna d oflru ayagimiza kadargeien
zene Turkiye aleyhine bozulmu§tu. Fakat bunlar uzerindeki Yunan bir forsaRi i®pml%iz.
hakimiyeti yukanda izah edilen tahdidleretSbi kilinarak bu muvaze- 1942 ytiiraa kadar Fethiye li Gonial Ftfleciiss* Gyesi o!an s>a~
ne yine de nispeten korunmak istenmisti. Bir kisim adalann ital- yin Siileyman Narmanlar, duroirnu baoa bir msWupla aysien
ya'ya birakilmasi ise yine ayni mulahazalarla Turkiye ve Yunanis-
tan arasina -tabir caizse- tampon bir devlet koymak arzusundan «lS42sonIanrtado§ru btrgunyuksekr.ufbd8 uq Alman su-
dogmustur. Fakat Lozan'dan sonra hepsi de Anadolu Scihillerin- baya ve bir sivil, Vili ibrabsm Ednem AkBnes'yi ziy&ret ettiler.
den kopanlmis. birer kara parcasi gibi duran bu adalan kurtarmak §Opfi<Blendjm. OntargMkten sonra vilayet mafcamnna ghtlm.
imkani bir daha belirdigi halde bu firsati kagirmak da Turk Mille- «- Hayroia VSSi bey, fou yuksek riMbelli Alrnan Subayteri-
ti'ne yine Snosiii'nun birazizligi olmustur!.. mn ziyirsa sebebi ne?.»
Gergel<ten ikinci Cihan Harbi sonlannda Alman ugaklannin «- Qok miihiin» dedi. Oniki Ada Bafkymaradasiii mekfiyp
dalgalar halinde Ege Adalan' na saldtrdiklan sirada adalar ve Yuna- Ada'yi sis® tesSim @d©Sim. J&ina Yutienlilar
goinid®rffl!i§.,Oniki
nistan'da buyiik bir aglik belirmisj ve bu sebeple Turkiye gegmiste-
kl cinSyetlerini unutarak magdur Yunanlilar'a samimi bir sflrette ku-
d^biS, Yahudiler'e vermlyaceSinlze date imza verin, d©di. Bm
deaceleAnkara'ya yUdinm teigrafa Ha dycojimy bilditdim. R®is5~
cagini agmisti. Bu sirada Orta Do^udaki ingiliz kuwetlerine ku-
manda eden Maresai Hanry MaidSand Wilson' un harbten sonra «•- Bir karif y@r istesimsyizS Bir kan§ da y©r vermaylz diy©
yayinlanan raporunda bu durum agikga ifSde edilmektedir: wap verdJ. &m de igirsn sszSiyarak Aimanlar'a dummy bildir-
«Zwhih!m artsnca Turkiye kayssmdan temin ©Hunan «&§ dim.w 239 .

y®lu, mumhiin okJu^u tadsr geBi^lrilBraif ti. Es&sen bu yoldam, Bu hususta gosterilecek pek gok sahid vardir. BLz bunlardan
leln sadece birine daha yer verelim. Bu da Oniki Ada' nm Tijrkiye'ye ye-
niden kazandirilmasma muteSlllk bu imkgnm yuz kizartici bir mis-
miftada. kinlikiedegeriendirilemeiJigitarihtenaz bir zaman sonra Reisicum-
Ekim mnlmtnd® Ems Adasa'radani den'm veya tava y©8uy- huroian C®IM Bsiyar'dir. O'nun bu satiriann yazanna sahsen an-
layaraio naEdi,p@k my§k08 ©ImyfSy. Turk HOkumetS, a§ir yara!i» laitiklarma nazaran; kendisi 1950'de Reisicumhur segildikten son-
town Bedrutrfda ba®tab§rel©ms vafiarnlimfflgsin® miisiada ®M§i ra Qankaya KoskO' hde bir dolapta bu husustaki resrrt? vesikaian ih-
gibi, amelljyaf® nnublaig olan yaralite™ da kmir'd@ki Fran®os Hva eden bir dosya bulmus. Bu dosyada §lfre!eri gozulmiig olarak
238
K®!@tohli!ri»i'!zi!@ §5sld®6'ilsTiTi®siiniS eimire?mif Si.)* .
Aimanlar'fn Oniki Ada'yi Tijrkiye'ye teslim hususunda vaki ieklifle-
Almaniar, i§g&l bu adalardan gekilmek mecburiyetin-
et'cikleri riylsBasvekil |0SjtO Ssra§y§?y'nun bu tekttfi o sirada f<ars*ta bulu-
de kalmca Yunanistan'da kopek yemeye kadar varan agligl
kedi, nan InisiO'ye ulastiran yazisi ve buna ald$i ceyap bulunuyormus.
nazara itibaYe alarak sirf insanT miMhazalarla bu adalan Turk f-iukii- Sarag©g|y Indnfl'ye bu
3 tetdsfi «yurtta sulh cihanda
meti'neteslimetmektekiifindebulunmuslardir. Buteklif, gelecek- s u h » prensibine IstinSden ne kimseden bir
I
karis. yer talep etmek
teki stratejik mijd&faa imkSnlanmiz bile kaale almadan, bu hususta
239 - A*iy® mniK - Ya §u Oniki Ada, Son Havadls Gazetesi (Kasim
238 - Qvfoem AYSAH - Oniki Ada'yi istiyoruz, QaQimiz Dergisi sh: 3. 197-i).
320 LOZAN 7AFER Ml, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROGLU 321

ve ne de kimseye bir karis. yer vermemek hususunda kararli bulun-

U s s u» diyerek yeni bir us kurulmusf ur. §imdi, jet ugaklarina agil-
dugumuzu beyan ederek cevaplandirmaya niyetli oldugunu biidlri-
mis olan yenileri ile bu adalarda tarn onbes adet beynelmilel hava
yormus. irtonu'den bu cevabin tasvib edilip edilmeyeceglni §lfreli
alani insa edilmistir. Yunanh'lar, bunlann sivil ve turlstlk maksatlar-
soruyormus. Dosya intinO'nun muvafakatini bitdiren
bir telgrafla
la insa edildigini ileri surmektedirler. Fakat insaatm Yunan Hava
cevabttelgrafi da ihfiva ediyormus. Dahili siyaset munaka§alar;n-
Kuvvetleri'ne bagli insaat birliklerince gergeklestirilmis olmasi bu
da kullanilmak iizere bu dosyayi merhum SiflsinsSeres'e gonder- iddiayi kabule imkan birakmamaktadir. Edirne sininmiza birkag ki-
mi§. Esasen Demokrat Parti hatiplerlnin bazi konusmaiarinda bu
lometre mesafede bulunan Dedeajjag ve Kavala'daki en modern
vesikalarda yer alan aci gergegl birkag defa bazi vesllelerie [fade
silahlarlateghizedilmisaskerTalanlara ilaveten birde kara sulanmi-
etmis, olduklan herkesin malumudur. za sSdece birkag mil mesafede bulunan «M d i», «i s t a n
i
-
i 1 1

Hakikaten 1 950 segimlerinde, Iktidarm Onikl Ada mevzuunda- k b y» ve «R o d o s» gibi adalarda yenilerinin insasi, hig suphesiz
ki hatasmi siddetle tenklt eden segmenlere karsr, eski bir C.H.P.'II
Lozan Muahedengmesi'nin a§ikar bir sOrette ihlali oidu^u kadar,
olan Dahiliye Vekillerinden §0M Kaya -bslki kendlsinin de asfen Yunanhlar'm aziz vatanimiza karsi pek de iyi niyet beslemedikleri-
aynen soyle soylemistir
istankoylu olmasi dolayisiyle- Bu hava alanlanyla askerT iisierin mflstakbel
nin yeni bir delilidir.
«~ Mia\m& §®h yazok oldu. Bu moktey® jartodagSsriBH efa&m- birharbde TOrkiye'yi ne derecede giig sartlar iginde birakacagini
mlyetle wa dsfsiasl© nazan dlldcatlerfnl calbettlm. Fakat <fom\ hesap edebilmek igin bir kurmay subay olmaya Hitiyag yoktur.
Yunanistan'la daima «N a t o» iginde beraber ve mQttsfik oia-
Lozan MuShedenSmesfyle Yunanistan' a verlien adatara ilave- rak kalabileceQimizi garantiiemek de mUmkun degildir. Esdsen bu
ten bir de Italyan i§gSlinde bulunan Oniki Ada'mn Yunaniilar'a kap- imkansizligm alametleri daha §imdiden bile oriaya gikmaya ba§la-
tinlmasi, Turklye'nin«E n e z»den «F e t h y e»ye kadar teabih ta-
i
mi§tir. GergekJen Nato, Ttirkiye ve Yunanlstan'dakl bazi usierino
ufakk mQteaddid ada ile bir strafejik Yunan
rieleri gibi dizilmi§.-lrlll son zamanlarda terketmeye ba§lami§t(r. Bu duruma ilaveten bu-
gemberi igine alinmasi net icesini dogurmustur. Bt.j durum, TQrkiye gun Yunanistan Amerika'nin 20 Temmuz 1974 tarihii «K2tas Hare-
iginson derecede hayatf bir tehlike arzetmektedfr. Cunku bir ker© Jjitfl»mEa mani olmayisma kizarak Nato'dan ayn!mi§ daha sonra
gellp gegen butun Turk hiikumettert, Lozan MuShedenfimesl'rtn da yeniden Nato'ya girerken buralanni harfg birakmigfir. TQrkiye.
bu adaiar uzerindeki hfiklmiyet hakkimn istimSiini tahdid edein hO- de buna itiraz etmemi§tir. 8u Nato ijsleri bugun arbk'tamamen Yu-
kumlerinl higbirzaman mer'T kifamarruglardir. Lozan'da bu adaJan nan kontroliindedir. Her gun biraz daha asian sil^h menzillerlni he-
talep etmek gerekirksn efidece aakerllkten tecrid edilmelerinin saba katarsak bu halin TOrkiye'nin mustakbe! emniyeti bakimin-
one sQruldugu mfilQmdur. Ancak tuhaft §udur ki; btee veriimlyen dan tasidigi neziket daha da kolay anla§ilacaktir.
adaiar hakkinda ileri surQlen bu talep eweliyeile oniar Igin degil de BugOn buturi Ege Denizi adalannda Yunan bayraginin dalga-
bizeverilenlerigin kabul ediimigtir. Gergekfen TQrkiye'y® birafdan lanmasi, her vatansever Turk'Un yQregini eiernle sizlatmaktadir.
«i mroz»ve«Bozcaad a»dan baaka, «i m r a bang oirnak
1 i>» Haritaya bakan bir ilk mektep Qocuflu bile sfihaiarimize adeta biti-

tore Marmara Derozi Adalari bite gayri asker? bir duruma sokuldu- §ik gorunen bir adact§i gostererek: •

« - Bu da mf bizim degil?» dive sormaktadir. Buna verecek ma-

gu halde, bu Tuikum, her birisi bir dQamana kaptirtasf olan Eg@
Denizi Adalarma §amii kAnamarmgtir. kul bir cevabi dan hfcblr muallim yotour. Sekiz on ya§indaki bir va-
Bunun nsticesi oiarak bugun bir ahtapot gibi azlz watammizi fan evISdiran bile milfT gumr ve haysiyetine dokurian bu dufumu,
bats ve gQneybatidan gevirmi§ bulunan adalarda her gun «N a t o buyiik edip RsiEx bMffl tera»f bakiniz ne kadar guze! tasvir etmek-
tedir:
322 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi?

«... Akdeniz'de bugiin biraz da adasiz oldugumuz igin adsiz

§eref yapraklarmi
kalmi§ vaziyetteyiz. Tarihimizin denizle alakali
gevirirken hepimizin yuregi burkuluyor. Mazinin gurur hasretini bi-
Akdeniz
ze Viyana kapilanndan ve Mohag Ovalan'ndan ziyade
Adalan'nin gektirdigine §iiphe mi var?
kor-
adalar ki; anarken gozumuziin online deniz harblerinin
azametiyle beraber asGde ve dinlendirici manzaralar da geli
kung
bir hava iginde sakiz
yor. Kegilerin tirmandiklan kayalik yollar, ilik
di§le
kokulan. Fakat kiraQi damlalannin kendillginden elletutulup,
hale gelmi§ i§ildak sakizi.
ezilir
§uur ve iradeye dayanmiyan idarelerin bize kaybettirdiQi
MilIT

Akdeniz adalan igin Kibris'i vesile ederek birakmiz soyle§elim, hat-

birer elimizden gitmesi- MIDILLtH^
ta bagirahm, haykiralim. Biz bunlarm birer
kitap usttinde duyduklan
ne §ahid olmu§ bir nesildeniz. Yenilerin
bag>imizdan sokiildiikleri zaman duyduk. Yeri hala sizli-
aciyi biz,
yor.
SAKIZ JBe
Evet, siySs? mahzurlar veya kaygular one suriilmeden
biraki-

niz baQiralim ve isteyelim! Bunun amet? bir faydasi olmasa da hig

demise kotii idarelerin kisacik bir zaman igine ne mUthi§ kayiplar >3AM
si§d»rabileceQini bir daha aniamamiza yarar. Nasil
yanmiyalim ki;
Anadolu'nun denizde ndevam eden, deniz altmdan ana-
o adalar
yurda bap pargalardir ve onlardan bizi, bir vakitler altini ustiine nAksos ®f @^H
koca Akdeniz' in §imdi be§ on kurek boyu higten me-
getirdi^imiz
240
safecigl ayirmaktadir! Esatirdeki «Tantal igkencesi"
de bu degl
Elinin altmda, agzinin hizasmda duran ve hakki
olan nimet-
midir?!
241
ten malhrumiyeti!.." .

mitotojisindo yer alan bir i§kence §ekiidir. Efsaneye gore,

240 - Yunan
guyaianriiarm sofrasina kabul ediien Udya Krali, insanlara tattirmak maksadiy-
gida) salmis. Son-
laosofradan balozii He ambrosia'y (tannlan 6lumsuzle§tiren
tannlara yemek olarak sunrnus. Bunu der-
fa o§lurtu bogazliyarak bir ziyafette
tannlar O'na dpehsetli bir cezft vermisler. Soyle ki:
hai farkeden
Tantalos adindakl bu su^lu krali tartaros denilen
cchenncmin en dibinde-

ki bir havuza atmislar. Bu havuzun kenanndan meyve yuklij datlar sarkiyormus.

kandlsinden ka-
Zamanla ve susuzluktan bunalan kfal eltni uzattfkca daller
a?lik
i?mek istedik?® de sular dudakla-
Siyorv® onlar« birturlu yakaliyamiyormus. Su s*?2^^rs3r;3^2£3i2azi^L^:^ysa£££a
nndart uzakla§iyormu§. O derecede ki «TanM
i§ker!eesl» Baft edebiyatinda, Turkiye'ye kar§t Yunan tehdidlnin koprubasf olmak uzere Nato Ossii diye-
en siddetli iskencelerin edebi bir remzi olarak yerlegmistir. rek Insa ediien askert hava lirnanlarmdan bazilan.
 KADlR MISIROGLU 325
324 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Ml?

gergektir. Lozan Mu§hedenamesi'nin T.B.M.M. kiirsustinden en

ikinci Cihan Harbi sonlannda ele gegen bu firsat, yalniz Ege
Denizi Adalan'na miiteallik deQildi. Ayni sekilde Turk - Bulgar hu-
giizel bir sekilde tenkidiniyapmis bulunan fuM
Kay® daha oza-
man:
dudundaki haksizhQi dtizeltmek imkani da belirmisti. Gergekten
harb sonunda gekilen Almanlar'm yerinl Ruslar'in alacagini gok iyi
«... Efemditeri... Uttfen Bogjasto-'a hakim Semftdfrek, Om-
ni, Midilli, Safaz ve Sisam Adalan'oon y©rl snerededir, hariteyii
hesap eden o zamanki Bulgar'lar, Moskof boyundurugu altina gi-
rerlerse birdahaasla kurtulamiyacaklanni hesap ederek hududlan-
ni sanli Turk Ordulanna agmayi kararlasjirmis ve bu kararlanni Bul-
dir. Onlar yabana eSIerde ©Idutaga bmm
satofcs'TOizde ya§a-
mak hakkimiz var midir?!.. (Yokta sesteri). Bunlar Anadolu
garistah Turkleri'nden olan NociimedoliBi Defiorman vasrtasiyle
242
Oniki Ada mevzu- watenOT
Basvekil ^Ofa"0 Sarago§Jw'na ulasftrmisjardi. 243
!..» demisti.
undaki gafilanetutumun bir benzeriyle mukabele goren bu teklifin
Bugiin, Oniki Ada'nin da Yunanlilar'm elinegegmeslyle |0k~
ehemmiyeti kavranabilseydi 1950 yilmdan beri Ttirkiye'ye hicret
m Kaya'mn isaret ettifji tehlike hig suphesiz gok daha biiyumus.
ede ede hala tukenmiyen Bulgaristan Turkleri'-nin ba§lanna gelen
bulunmaktadir.
meydan verilmemisjolacakti. Bu sO-
binbirfSciaya --hig suphesiz-
Fakat ne hazindir
ki; bu devletin harici siyasetini yillarca bu
retle Lozan'dan sonra gerek Ege Denizi Adalan'nda ve gerekse
Kaya'dan yirmi kusuryii sonra dahi kavraya-
aci gergekleri faitaru
Bulgaristan hududunda mumkun olan kazangtar yiiz kizartici bir
mayan kimseler sevk ve idSre etmistir. Gergekten bunlardan biri
korkaklik ve Bu pasif davramslarla birtaraf-
miskinlikle tepilmistir.
olarak bir zamanlann de^ismez Htriciye Vekili T©yfftRO§ffi Ara®
tan Bulgaristan' in «D e m P e d e» gerisine itilisjyle sonuglana-
r I r
Oniki Ada'nin Yunanlilar'a intikali mevzuubahs oldugu ikinci Ci-
rak Moskof tehdid gemberinin Turkiye'yi Avmpa yakasmdan dahi
han Harbi sonlannda Istanbul gazetelerinden birinde244 yaymla-
gevirmesine ve Yunan Megalo ideasmm Ege Denizi' ndeki kazang-
nan «0 n k Ad a» serlevhah yazisinda, Rodos'ta mevcud ku-
i
i

larla bir merhale daha katetmesine sebep olunmustur.

guk bir TUrk azinligi istisna ediiirse bu'adalar halkinm tamamen
Netice olarak sunu sbyleyebiliriz ki; Ege Denizi Adalan, Lo-
Rum olduklanni ve pek fakir bulunmalanndan dolayi a§ir vergiler
zan'da talep ve dava edilmemekle kaiinmamis bir de daha sonra
altinda ezilmemeleri igin askerlik v.s. mOkellefiyetlerden ber? kilina-
ortaya gikan bu gibi firsatlardan istifade yoluna gidilmiyerek bun-
rak burada bir otonom mahallTidare tesisini 245 ileri surdukten son-
lar bir kere daha kaybediimisjerdir! iiniony'nun Lozanda Mill? Mi-
ra aynen:
sak'dan yaptigi boi keseden ba§i§!amalan «B u n a I r i ku rt a r-

manrn esasen mumkun o I m ad i g i» yolunda mudS-

faa edegelmis. olan kalemsdrler -her halde- bu son kayip igin bir
bahane bulamamis olmahdirlar ki; bugune kadar bunun uzerinde
asla durmamisjardir. Fakat bu kaybin TOrkiye'nin mustakbel mii-
dSfaa imk§nlarmi son derecedezaafa uQrattigi inkar kabul etmez bir
di.
243 - Zabit Ceridasi.
244 - Bkz: Tan Gazetesi, 25 Temmuz 1945 tarihli niisha.
245 - Gerci italyanlar da Oniki Ada'da bir otonomi Wares! tesis ©tmislsr-
Fakat bu defa dis siyflsetinde Yunanistan'a bajjii boyle bir idfirenin 50k kisa

241 - PteiStt HaBfl KARAY - Tantai iskencesl, Tan Gazetesi 19 Aralik bir zaman sonra onlarin Yunanistan'a intikaline miinoar olaca§ini kostlrmek zor
1948 Tarihli Nusha. depdi. Esasen Dr. Tovflk Rij§tu ARAS'm da otonomiyi bu neticeyi istlhsal igin

242 - Bu ne derecede ciddT oldugunu ve fiilen miimkijn bulunup

teklifin du§uniip, ortaya atmis bulunduQu temas edilen makalesinden agikga anlasjl-

bulunmadigimn geni§ ve hazin tafsilati icin bkz: M. [feemesMfn DEliORMAN maktadirl..

- Qanlar Benim ifin Caldi - Istanbul 1955.

 KADiRMIStROGLU 327
326 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Ml?

derecesini gostermeye kafidir. ikinci Cihan Harbi'nin en kritik saf-

«Boyl@ Mr otonomi §®kl» haTmde, Onikl Ada halkindan, Yu- kalmaya zorlamak igin bu ada-
hasinda Almanlar Turkiye' yi tarafsiz
nanisfan'in askerlik faizimeflinde vazife gdrmek mm edenleririj lari silahlandirmi§, Leros Adasi'ni birtecaviiz kbpruba§isi olarak
gdnullii oiarak Yunanlstan'a ghmelerine, hiijbiir seyin enga]
tahkirn etmis. ve Rodos Adasi' nda da alelacele askerT Osier tesis el-
olamayacagi a$ikbr. Oniki Ada halkinin Yunanlstan'a kartj
misjerdi. Turkiye'nin Muttefikler safina gegmekteki tereddiidlerinin
besledtkleri sevgiyi, icabmda YuoamistesVin hlzmetlne ko§ma
duygusursu pek tebiii gorur ye Ihurroetle sayanm. Oniki Ada sebeplerinden biri de hig §iiphestz bu Alman tehdidi idi. Bu yuz-
otonosrjisi, bu yerlerl Yynami&taini'darj aysrmak dsgil, Yuosnis- den Turk Hukiimeti bir hayli endiseli gunler gegirmisti.
tem'a «hm hfc Oniki Ad®» kainriak oluir. Oniki Ada haiku i^ira dafas- Bu gibi yeni ve ibretli gergeklere ragmen, hala Adaiar'in strate-
li v© narici mustakil olarak kendilerini sdare effikleri tek-
i§lerini jik ehemmiyetini kavrayamamak dogrusu izah edilebilir bir §ey de-
dirde Yunanisterala beraber yuriiyecektenne gore, ftunrBycjaSwi gildir. Fakat ne yazik ki, Turk Hariciyesi'ni hep bu kraldan kralci Yu-
Igin de Yunamistajfa kaiilmak demek olur ki, data ksymeSli- sevk ve idare etmis-
nan dostu Dr. Tevfik Rii§ti§ misali kimseler
24e
c3is".» demekte ve Have etmektedir:
tir!..
«...ingiitere we TOrkiye'nim ikinci Citan Harbi'nde era q®k
Adalar mevzuunda isaret ediiecek diger bir husus da sudur:
izdsraba utymyuiitamB ilk sirasinda Munan Yurainifelten'B mem-
nun eSnrteyi, berr an nattnta Kuteeaklarj gibi, yirmi uq yikten Iberi Lozan Muahedenamesi'nin ondorduncii maddesinde Turkiye ve
fa§ist itolya'smri boyuridMrnliu aSSsnda §ok axap cgekmif ©ten Yunanistan arasinda kabul edilen mecburTahali mubadelesinden
Oniki Ada halkinin da, ayeisn hk tothbaia nsmzet olmasini dfr «i m r o z» ve «B o z c a a d a»da istisna edilmistir. Halbuki imroz
247
§un®eekleririd<2ira §0pihe 8im«n.» .
Adasi'na bu muahedenfimenin akdinden gok az bir muddet ewel
TurkiyeveTurkler'denziyade Yunanistan ve Rumlar'in menfa- getirilip yertestirilmis onbin Rum vardi. Bunlann ilk sakin olduklan
atlerini korumaya matuf olan su sozleri soyleyenin bir Turk olabile-
mahaller de Anadolu'da ahalisi mubadeleye tabi olan yerlerdi. 9
ceQine insanin inanasi bile gelmiyor! Hale bakiniz ki; laiettayln bir
Kasim 1922 tarihii celsede Yunan Murahhasi Kaklamenos, bu iki

vatandas degii de yiliarca Turk HSriciyesi'nin ba§inda bulunmus

adada nufus ekseriyetinin Rumlarda oldugu iddiasinda bulunur-
bir zat, Oniki Ada' nin Tiirkiye'ye verilmesi yerine Yunanistan'a na-
ken bu gergegi de itiraf etmek mecbOriyetinde kalmi§tir. Boyle bir
sil olup da daha kolay intikal edebilecegme d&lr gareler anyor! Bu

vSdide Adaiar'in fakir Rum haiki kadar Yunanistan' dusiinup tat- i

itirafa ragmen bu adalardaki Rum ah&liyi -aynen istanbul Rumlari
min etmeyi kendine vazife sayiyor. Sanki Turkiye'nin deQil de, Yu- gibi- mecbur? mubadeleden harig tutmayi izah imkani yoktur.

nanistan' rn Hariciye Vekilidir. Bunun igin de «Rodos'taki ehemmi- EsSsen bu mevzuda hangi hatSyi mSkul sebeplerle izah imkfini

yetsiz bir Turk aziniiQi disjnda ahalinin tamamen Rum ve Qitodoks varki!..
o!masi» keyfiyetine istinad ediyor. Niit'us, kafi bir sebepse, sorsun
Hakikaten bu adalan resmen talep etmeyip sadece askerlik-
bakalim, Bati Trakya igin bizim hesabimiza boyle dii§unecek ISIet da temin
ten tecrid edilmelerini istemekle ise ba§lami§, Ustelik bu
tayin bir Yunanli bulunabiiirmi?.. Nasil da; Adaiar'in Turkiye tginta-
edilememl§iir. Buna muk§bil Tiirkiye'ye birakilan -ikinci derece-
§idt§i hayStiehemmiyeti gormGyor?! Halbuki bu makalenin yazildh
de ehemmiyetli- birkag adacigin askersizlestirilmesi kabul edil-
§i sirada gok yeni olan bir tek vak'a dahi bu ehemmiyetln
mi§tir. Sulhten sonrada Yunanlilar'.in bu adalar iizerindeki haklan-
ni tahdid eden hOkiimlerin -Turkiye'nin emniyeti igin haiz bulun-
246 - a.y.

247 - a.y.
328 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?
KADiR MISIROGlU 329

dugu ehemmiyettakdiredilemiyerek- mer'iyeti saglanamamistir. Bu mefhum, bir kara parcasina sahib, olan devletin bunun
Ustelik basjangigta italyan isgalindeki Oniki Ada'nm bilShare el de- deniz icindeki kisim uzantisma veya
bir devamma da sahib olma-
Qistirerek Yunanlilar'a intikal etmesine seyirci kalinmistir. Nihayet si gerektigi gorusunden dofimus ve bu kisma «krt'a mhmh§s»
bunlar uzerinde kurulan «Nato Usleri»nin gelecekte bize karsi da (pleteau continental) adi verilmistir. Bu fabir devletlerarasi huku-
kullamlabilecegi hesap edilemiyerek bu harekete Nato icinde karsi kun istilahlan
arasina ikincl Cihan Harbi'nden sonra girmeye bas-
lamistir. Gercekten A.B.D. buna dayanarak
cikilmamistir. Yunanistan tekrar Nato'ya donerken Adalarda, ev- Meksika Korfezi Qze-
rinde birtakim haklar taleb etmistir.
velce Nato ussii denilerek insa edilmis askeri tesislerin tekraren
Bir sahil devletinin hakimiyet hakkinin
Nato emrine verilmesi saglanamamistir. Bu gafletler zincirinin da- ^ denizde de sShilden
itibaren muayyen bir mesafeye kadar devam ettigi kabul olun-
ha nereye kadar uzayip gidebilecegini kestirmek dogrusu imkan-
maktadir. Denizin bu kismina «kara
sizdir!..
suiter!)* denilir. On Sekizinci
Yuzyildan itibaren devletlere, kara sulanni takibeden
Mohmed muayyen
Butiin bu aci gercekler, Edirne Meb'usu |®reH bir saha uzerinde de simrli birtakim haklar
tanmmaya basjanmis-
Bey'in T.B.M.M.'de Lozan Muahedenamesi hakkinda aleyhdeki tir ki, buna da «bftlf Ik bdfige» denilir.
konu§masmdan alinan su cumleyi ne kadar dogrulamaktadir: Kit'a sahanli§i bazan bir devletin kara sularinm hatta bitisik
«... By millet kahramandir. Hmfo meydaBUlaritfnidla diiiwa fca- bolgenin disma dahi tasabilir. Esasen kara sulanntn mesafesi hu-
24fl
zamr. Fa tart masa ta§«rate werir, verir, verirL.»
!

susunda mustakar ve baglayicr bir devletlerarasi kaide mevcud

degldir. Bunu her devlet kendisi tayin etmektedir,
Lozan MuahedenSmesi'nin ewelce temas edilmis olan
d - Bugunkti Durum: 12.
maddesinde:
«... Asya sahilinden Lie milden dun mesaledeki kSin adalar,
Ege Denizi ve orada yer alan adalar, Turkiye igin bugune ka-
i§bu muahedede hilafina sarahat buiunmadikca Turkiye hakimiye-
dar sadecestratejikbirehemmiyetarzetmekteydi. Fa.katsjmdi, de-
tialtmda kalacaklardir.» denildigine nazaran Ttirkiye'nin
bu bolge, kara su-
niz diplerinin haiz bulundusiu yeralti servetleri sebebiyle lanni - hie olmazsa zrmnen - uc mil olarak
kabul ettigine hukmet-
buna ilaveten bir de iktisad? yonden ehemmiyet kazanmis bulun- mek kabildir. Ancak bu mesafe sonradan alti mile cikanlmistir.
maktadtr. Zira sanayide ilerl gitmis. kapitalist Glkelenn her gun bi- Ayrica kara sulanmizdan itibaren ilk alti millik mesafe de «biti§ik
raz daha artan istihISki, zaten son derecede mahdud olan petrol bdlge» kabul edilmi§tir.
maden kaynaklannin yakin bir gelecel<tetamamen tii-
vesair yeralti Bilindigi gibi bitisik bolgede sahil devletinin sinirli bazi hakla-
kenmesi tehlikesini dogurmus, bu durum da, dikkatlerin deniz dip-. n vardir. Bu kisimda esas itibariyle devletlerarasi hukuk kaideleri
lerine cevirilmesine ve sondaj calismalannm «daha masraf- tatblk Fakat karasulan ve kit'a sahanhgi uzerlndeki haklar,
edilir.

buralara kaydmlmasina sebep olmustur. Bu calis- daha sumGllu ve mutlaktir. Ayni denizde sahili olan iki devletin
1 1 da o sa I » ka-
hukuk sahasinda «kit'a aahanliQtt, deni-
ra sulan veya sahanliklan birbirine tedahul edebilir.
kit'a
za-
malar ise, devletler arasi
man da bu haklann kullanilmalarindan ihtMflar dogabilir.
len oldukga yeni bir mes'elenin zuhuruna §mil olmustur. iste
Ege Denizi' ndeki Tiirk-Yunan antasmazligi bu mShiyettedir.
Bu gibi yeni mes'elelerin hallini birtakim hukuk? kaidelere
248 - Zabii Ceridesl
baglamak maksadiyla 1958 yilmda Cenevre'de ilk defa olarak bir
330 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIRO$LU 331

deniz hukuku konferansi toplanmistir. Bu konferans

kit'a sahanli-
rtup cihetinde bir mikiar sahili olup, ig tarafi sjmal ve cenuba dog-
gi mevzuunda su esaslan getirmistir: ru gentler. Garben Adana Vilayeti iie ve Akdeniz'le, cenubi garb?
bitisik deniz diple-
aa) Kara sulannin disina tassa bile, sahile cihetinden Beyrut ve Suriye VilSyetleriyle, cenubi §arkT cihetin-
ri, iki yuz metre derinlikteki mesafeye kadar otan saha veya uze- den Zor Sancagi ile, simali sark? cihetinden Diyarbekir, §imalen

derinligi tabi? kaynaklarm isletilmesine mani

olma- dahi Mamure-tul Aziz ve Sivas Vilayetleriyle muhat ve rnahdud-
rindeki sularin
9
yacak derecede bulunan deniz yatagi, kit'a sahanhgidir. dur.** .

bb) Adalann da kit'a sahanligi vardir. bugun Turkiye'de bulunan Antep, Maras
GoriildugTi iizere
tanzim ve Urfa
Turkiye bu anlasmaya dahil olmamis ve bu hususta beraber bunlann mijlhakati da Halep'In hu-
vilayetleriyle

imzalamamistir. Zira bu kabul edilecek olsa ducltan iginde bulunmaktaydi. Bunlardan Urfa ve Mara§ birer san-
olunan mukaveleyi 250
Yunanis- cak Antep ise Halep Merkez SancaQina bagli birer kaza mer-
butun Ege Denizi, adalann kit'a sahanligi dolayisiyle ,

Ancak Cenevre mukavelesi umGm? bir kaide vaz' keziydiler. zaman 86.600 kilometre karelik bir mesahaya sahip
lan'in olaoaktir.
konulabilece^ini kabul bulunan Halep §ehri, idar? bakimdan 3 sancak, 21 kaza, 72 nahi-
etmis, istisnaT durumlar igin farkli esaslar
Adalet Divani, kuzey ye ve 3800 koy ihtiva etmekteydi 251 .

etmigtir. Nitekirn 1969 yilmda Milletlerarasi

Halep' in «M a d d T K a y p a r m z» arasinda ele almi-
denlzindeki mevzuunda, bizim Ege Denizi' ndeki
kit'a sahanligi
i I i i

simn sebebi §udur: Bu geni§ vilayetin bir kismi Hatay'a diger bir
kit'a sahanligi talebimize uygun bir karar vermistir. Nihayet 1974
kismi ise Turkiye' ye kalmigtir. Geri kalan buyuk bir tasmi ise, yeni-
yilmda Caracas'ta Uguncu Milletlerarasi Deniz Hukuku Konferan-
den hududlandinlarak devlet halirte getiriten bizim eski «S u r -
Fakat mes'ele hala halledllmi§ degildir. §imdi
i

toplanmistir.
si
Divani'na
ye Vilayeti »mize baglanmis/iir. i§te -ileride izah edilecegi
Turk HukQmetinde bu ihtilafi Lahey Beynelmilel Adalet Qzere- bu Suriys'ye birakifan kisminin ~hig olmazsa kuzey kesi-
havale etmek temSyQIQ belirmis ve bu yolda Yunanistan'a teklifte
mlnlnde- Turkiye'yeverilmesi MiliTMIsak'imizm icaplanndandi.
bulunulmustur. Bakalim istikbSI ne gosterecek ve Lozan'da
ati-
Halep'in arazisinin buyOk bir kismi bozkirlardan ibarettir.
lan yanlis. adimlann cilesini daha ne kadar gekecejjiz!..
Dbrt rnevsirni biitun gumQSuyle idrak eden §ehrrde yazin hararet
kirk dereceye kadar yDkselir. Fakat sehrin etrafi oldukga mumbit-
IB - HALEP tir. Zira380 metre ytikseklikteki bir tepenin uzerine kuru!rnu§ bu-
lunan Halep'te Antep'ten dogru gelen «B a 1 k s U Nehri» 1

A - HALEP sltyesinde hig ausuziuk gekilmez. §ehrin oriasmda 60 metre ka-

dar yOkseklikteki sun'Tbirtoprak yiQinintn Uzerine in§a edilmis ta-
a) Tarihdeki Rffiewkii: rihi bir «i g K a e»si vardir. Anavatandan ayrildigi siralarda mer-
I

kez nufusu yiizelli bini asan gayet mamur bir sehirdi. Beyaz kes-
Halep, tarihde gok parlak ve gok sbniik devirler
idrak etmis me ta§tan yapilmss saQlam binalan ve pek gok tarihT eserleri var-
zamanin- dir. Bunlann bir go^u Osmanh zamanindan kalmadir. Ancak §eh-
en muhim yerie§me merkezlerinden biridir. Osmanhlar
ve ticSret hayati vardi. Hududlan da bugunkun- rin ortasindaki C§mi-i Kebir bir Emev? eseridir. Bu, sehrin en bu-
da canh bir ilim
yuk camiidir.
den gok daha genisti. Kamus-ul Alfim, bugiin artik Turkiye ve Su-
riye arasinda taksime uQramis bulunan o eski
Halep sehrinin co§- 249 - Bta: §ems9ddin SSmT - Kamus-ul AlSm, Halep Maddesi.
soyle anlatmaktadir: 250 - «S a n c a k» Osmanh idaiT tsjkilatinda «K a z a» ile <<V a y e 1»
raff durumunu 1 1

arasinda mutavassil bir yerlsgme markezini ifade eder ve buhlara ayni zaman-
«Asya'daki Osmanh vilayetlerinin en buyuklerinden olup Suri-
da «l v a» da denllirdi.
i

Anadolu'nun ve Cezire'nin birer kii-

ye Kit'asi'nin simal kismi ile 251 - Tafsiiat i^ln bkz: Dsvlet-i Aliye-yi Osmaniye'nin Ahval-i Cogirafiye
gtik pargasindan ibarettir. iskenderun Korfezi'nin altmda, yani ce- ve istatiklyesl, Istanbul 1323 sh: 164 ve rnui.
 332 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMETMi?
KADIR MISIROGLU 333

Eski kervan yollannin guzergahi uzerinde bulunan Halep, ta-

Her §eye ragmen Birinci Dunya Harbi sonunda elimizden
rihboyunca bir nev'T antrepo vazifesi gdrmus.tur. Bu sebeple ol-
dukca canh bir ticaret merkezi haline gelen sehir, zaman zaman
ciktigi zaman ewelce zikredildirji uzere merkez niifusu yuzelli
bin kisinin uzerinde bulunuyordu.
bir hayli zenginle§mis ve merkez niifusu da iigyOz bini asmistir.

Halep'in uzerinde bulunduQu yoi once «U m t Burn u»nun i

dolasilmasi ve sonra da «S u v e y § K a n a i»nin aeilmasina !

kadar en rnuhim bir ticaret yolu idi. Bu, Halep'te ticaretin yanisi-
ra bazi sina? gelisjnelere de sebep olmusjur. Gercekten Halep'in Halep, Birinci Cihan Harbi sonlannda daha ziy§de birtakim
eskiden ipek kumasjan butun Diinya'da pek meshurdur. Doku- slyMentrlkalarrn eseri olan «Y i 1 d i r i m O r d u I a r C e p-
macihktan ba§ka camcilik da bir hayli geli§mi§ti. Ce§itli ziiccaci- h e s kndeki mijthis hezimeti muteakiben dii§man isgil
ve istilasi-
ye e§yasi yapilir ve Dunya'nin her tarafma sevk edilirdi.
na m£ruz kalmi§tir. Yavuz Syteirs Selim'in «Merc-.i
Kavimlerin gog yollanndan biri uzerinde bulunma-
belli ba§li
DS-
b k Sei f e r »> iizerine elimize gegen Halep tarn 402
si sebebiyle tSrih boyunca bircok i§g§l ve istilSlara maruz kalan
i
ytl, Turk
hfikimiyeti altinda
Halep. Haasret-i Gmw zamaninda fethedilerek islam ulkeleri ara-
yasamisfor. Halep'in i§gSli tarihl 27 Ekim
sma katilmi§tir(663). Bundan sonra bir iki defa daha Araplar ve Bl- 1918'dlr. Ancak, bu tarihte sehrin merkezine giren sadece Besln-
cl ingiiiz Suvarf Firkasi olmusfur. Panlk
zanslilar arasmda el degistirmi§se de sonunda kat'T olarak fethe- halindeki TO* kuwetieri-
dilmis. ve Emevfler devrinde bir hayli imar edilerek belli basji is- nin takibinde bulunan bir du§man birligwin Halep
markezine da-
lam ilimve kijltur merkezlerinden biri haline getlrilmistir. hll olmus. bulunmasinin topyekQn Halep Vilayeti
arazisinin ingiiiz
Muslumanlar elinde istikrara kavusan ve bu sebeple bir hayli isg^li altina girdrgini kabule imkan vermiyecegi asjkfifdir. Esasen
inkistfa mazhar olan Halep, 11 70 yilinda bijyuk bir zelzeleye mS- bu tarlhten sadece ug giin sonra -biraz da bu hezimsffci tesiriy-
ruz kalarak harab olmu§, fakat yeniden ve daha mukemmel bir le- mes'um «Mondros Mutarekenamesi* imza
sOrette in§a edilmi§tir. edilmi§tir. MillTMIsak'imiz
bu mutarekenamenin imzast anmda eli-
1402 yilmdan sonra Tim w'un idSresi altina giren Halep, mizde bulunan topraklan «a s g a r v a t a n» olarak kabul etti- i

1517 yilinda Yavuz Sultan Solim tarafindan Osmanh topraklan-

fllnegere Halep'in de zaferden sonra cizilecsk TQrkfya hududlan
na katilrni§tir. Osmanlilar'in idgresi altinda Halep'te mensucat sa-
Iginde bulunmasi gerekirdi. Hlg olmazsa vilayet merkezinini
nayiinden ba§ka, dericiiik, kuyumculuk, haltcihk, mobilyacilik, §e- bu-
tun kuzey kismi fgln bdyie dustinmek
kercilik, sabunculuk gibi birgok sanatlarda da biiyuk bir geii§me sarttir. Zira malOm ddugu
iizere MillTMisak, asgartvatan hududlanni miMrekenin akdi anin-
gbrulmijstflr. Oyle ki; bir misal vermek gerekirse Istatistikler 1907
(1323) tarihinde Halep'te 2914 dakuma tezg^hi 52 boyahane- da ric'at eden ordulanmizin fiilen bulunduklan yeiler olarak
ile kabul
25
nin mevcud bulundugunu bildirmekiedir ^. etmektedlr. Buna gore 30 Ekim 1918'de kuwetlerimtzln HaJep
Halep sehri Osmanlilar zamaninda da bazi taiihsizliklere uQ- merkezinin pek az kuzeyirtdek! «M 8 1 m
1 I y e»de bulunduQu
ramisftr. Bunlarm basmda; 1832 yilindaki buyuk kolera salgmi ile bOtUn Birinci Cihan Harbi kaynakfarmca
Burasi bugiin sabritir.
hicrT 1238 tarihinde vukQ bulup sehir nufusunun yan yanya yok Halep'in bir banliyosLi durumundadir. Zira Mijslimiye,
Halep §e-
olmasini intag eden mOthlg bir zelzeleyi zikredebiliriz. hlr merkezine sadece bes. kilometre mesfifededir.

bu hududun birtakim stratejik, be§erT ve cograff se-

Ostelik
252 - a.g.e. sh: 1S7
beplerfe biraz daha gUneyden gegirilmesini talep
ederek Halep
334 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KAOiR MISIROGLU 335

merkezinin de hududlanmiz iginde kalmasim temin gerekirdi. Bu rol mevzuunda atlatmak istiyorlardi. Bu maksadla Fransiz asken
durumda biitun Halep Vilayeti'ni dava etmenin dahi mumkijn ola-
kuwetlerinin i§gali altindaki Surlye'ye yakinliQini ileri sQrerekonla-
bileceQi gergeQi ortaya gikmaktadir. Cunkii MilIT Misak'dan ba§- n bu bblgedeki devralmaya davet ettiler. Ancak burasim
i§gali

ka bir de Akdeniz sahilindeki Lazkiye'den Bahreyn'e kadar gizile- tahllye etmeden once de mahalli Ermeni komitecilerinin muay-

cek bir hattm kuzey kismmin tamamen Turkler'ie meskQn bulun- yen hareketlere giri§melerini planliyarak bir Tiirk-Fransiz gatisma-
bu bolgeye ta Abba- sinin zeminini hazirladilar. Boyle bir gati§manin Orta Dogu'daki
duQunu iddia ve isbat gayet kolaydi. Bunlar,
Ya- Fransiz kuwetlerini yipratacag^ni hesap etmisjer ve bu tahakkuk
siler devrinde basjayan kesif Turk muhaceretinin bakiyeleri ile
ettigM takdirde ve onlan Musul petrolleri iizerindeki taleplerinden
vuz Suitein Sellm Hazretleri'nin Sia tehlikesine karsj buraya yer-
vazgegmeye zorlamanin daha kolay olaca^im du§unmu§lerdir.
lestirmis. bulunduQu Turkmen asiretleridir. Ustelik Lazkiye'den
Nitekim hadiseler ingilizler'in planladiklan gibi geli§mi§, Ma-
Bahreyn'e kadar gizilecek farazT'bir hattm kuzeyindeki Turk seke- ra? ve Antep havalisinde Ermeni tecavuzleri sonunda bas goste-
nenin iki kesafef noktast vardir ki; bunlardan biri «K e r k (i k» di- ren Turk-Fransiz gati§masi Fransiz kuwetlerinin bijyuk bir zayi-
Qeri e p» dolaylandir. Gergekten eski Halep vilayetimi-
de «H a I ata uQrayarak yipranmalanna mijncer olmu§tur. Bu ingiliz hilesi-

zin bugiin hududlanmiz disinda kalan kismmdaki koy ve kasaba ni neden sonra fark eden Fransizlar, Tiirkiye iie anlasma zemini
adlan kamilen Turkge'dir. Buralarda oturan kimseler eQer tahsil aramaya koyulmusjar ve bu maksadla eski naziriardan Franklin
gbrmernisjerse birtek kelime Arapga bilmezler. Mesela, «Y a z i
- Buyyon (Boillion)u 9 Haziran 1921 tarihinde Ankara'ya gonder-
- mi§lerdir. Esasen, -belki de ingiiizier'in Orta Dogu'daki Fransiz
b a.g" », 3 d e », «K e f e r g a n », «Q o b a n b e y », «D k
«i i

menfaatlerine karsj yiiruttuQii iki yuzlii siyasetin fark edilmesin-

m e t a § » ve «i k D a m» gibi koy ve kasabalann
i
isimleriyle
den dolayi -Fransiz matbuatinda Tiirkiye lehine birgok yazilar
ahalisi basten basa Tiirk'tur. Bugun Suriye idarecilerinin giristtkle-
yayinlanmaktaydi. kadar ki; bu hareket Frasiikiin. Syyyon'un
ri Ttirkge yer adlanni deQistirmek ve ahaiiyi saga sola
kagirtmak
Ankara'ya geldicji siralarda «T ii r k T a r a f t a r \ Q i» adiyla i

gibi gayretler, bu bolgenin TiirkluQunu siimeye asla kafi gelmeye- ifade edilebilecek olan adeta umGm? bir cereyan halini almi§ bu!u-
cektir. Fakat ne yazik ki; Suriye idarecilerine bu imkani verem de nuyordu. Gergekten Anadolu'daki Milli Harekata «K u v a - y i

yine biziz. Hakikaten Tiirkiye ••

Suriye hududlarimn tesbit ve tayi- Mill y e i » adini takan ve bunu ilk defa kullanan da Fransiz ga-

ninde tarih? gergekler kadar stratejik ve beserT icablarm da gig- zeteci ve fikir adamlanydi.

nenmesi ve bu sQretle Mill? Mtsak'in zedelenmesi Lozan'dan bile Franklin Buyyon ile K@rMS Pafa'nm da kati!-
Ankara' da M.
253
diQi birgok toplanti yapildi Bu eski Fransiz bakanina «M
. ? i I !

eweldir. §6y!e ki:

once
M s a k » iyice anlafildi ve ancak bu esaslar kabul edildigi takdir-
i

Bu bblgeyi ta Antep ve Mara§'a kadar ingiltzler i§gal el-

de bir anla§ma yapilabileceQi bildirildi. Byyy@n, daha once Lond-
mister fakat gok az bir zaman sonra birtakim siyast sebeplerie bu
ra Muzakerelerinde MiilT Misak'tan bahsediimemi§ bulunduQunu,
isgali Fransizlar'a terkederek daha doguya gekilmisjerdi. ingiliz-
bu §imdi ileri surQIGrse Fransiz umQmT efkanmn yeni yeni mes'e-
ler'in, Frarwlar'a karsj bir lutOf gibi gosterdikieri bu devir keyfi- leler ortaya gikanldigina hiikmedecegini iddia etti. Hakikatte ise
yeti aslinda gSyet iyi planlanmis, bir oyurtdu. Zira Birinct Cihan MilIT Misak'm birinci derecede Fransizlar' al&kadar eden «K a p
i i

Harbi'nin bu iki galip muilefiki arasindaki Mosul petrolieri yOziin- tii!asyonlar» hakkmdaki hukmu sebebiyle bunu kabui et-
den suriip gelen gizli bir anla§mazlik vardi. Sngilizler, Fransizian
mek istemiyordu.

iktisadT eliemmiyeti az olan Suriye ile tatmin edip avutmak ve pet-

253 - Tafsilfit ipin bkz:M. Kemal - Nutuk, Ankara 1927.
 336 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? KADlR MISIR06LU 337

Bu gorusmeleri uzun uzun hikaye eden flJ

Hailciye Vekili Ymut K©mal! Bey, 1 Kasim 1921 tarihinde
«... iWosyo Franklin BMyyon ile mflhim ve T.B.M.M.'de bu anlasmamn Iki taraf hukumetierince tasvip edil-
iizeriinde giinlorc© ve gumierc© gdrtistUk. Weflice olarak bferblrl- mls buIunduQunu beyan etmistir. Dikkat edilirse bu ifade «t a s -

mizi flkirleriyle, hlslerfyle, mesleklerlyte anlamak mOyessser v i b» keyfiyetinin iki de hukiimetle-

taraf mill? meclisleririce deyil
OkJu sinned©™. Fatal! Fransa HOkOmetl 19© Tikk MHtetl H0- rlnce oldugunu agikca ortaya koymakiadir. Gergekten bu anla§-
kQmeti arasmda kat'l Itllfif noktalan feebri edebilrciek Igln foi- ma sonuna. kadar ne T.E5.M.M. ve ne de Fransrz Pariamentosu'n-
mz daha zamamn gegmesl zarOrl oldu. Nays Intlzar okmuyor- da muzakere ve tasdik edilmis degldir. Ayrica anlasmaya ba$i
du? Ihtimal TOrk Milled mevcQdiyatlnln Blrincl v© ikinci
ki, bir ekte, bunun Imza edildkji gunden itibaren onbes gun icinde

iodnO'den sowa date

SsOyfiik Ibir ©ssd© teyid edolroig ©taasi- hiikumetlerce (yine htikOmetlerce, meclislercedegil!..) tasvib edi-
ns. Fllhakika Mdayfi Franklin Buyyon'un ka«? karara Iktiran ©t- lecegi beyan ve kaydedilmi§tir.
thrlp bnasa eyltedii§o Ankara hiliftiimesi Sakarya rneitaros-ii Nitekirn ingiliz HSriciye Naziri Lord GOraosVun 25 Kasim
kObrfeirelan otayedi gin soora airzetraiif oldu^um <§M 1921 tarlhli noiasinda: «Sfflali s muahedess depdir ve
bir sullra

^O.HOJ^I'de wiicwd tatauf hk vesitadlmr. Ankara !

H§kusiiieSi 'ran ne Siukuk©n ve n© de tenmmasora Mm
Bu airjia^rra ile sSy^S, Iktiafidt, astert Ifh... hicbfcr tasus- asilzam ©foti©m©Wediiiri» denilmekte ve «Fra8iaa'Hin miiKstlk!©-
te isafliMmossfein) SukjMir ri ve bllhassa ingefeferia sska bfa sinJa§>ma hissS
§©y fed! ©taetetesn wattanmiaini fay- oSmrKdlnk^a
mefili punpiteora Gulden kMstanTOif* cAfak. By MlSfndme is©
Turkiye ile mih akdstes yofiuna 9id©miyecs§i» bildirilmekte-
mlllt emeBleirlmiz, ilk
defa olarak garp dewHeSllsrindon Ibiiri tera- dir. Fransa da cevSb? notasmda bu gOrtlfQ teyid ve kabul etmis-
findan tasdik ve jf&de ©dilriri^..,»254 demektedir. tir. Fransa'nin bu itilafname
ile Ankara Hukiimeti'ni tanidigi zeha-

Halbuki «A n k a r a ItilSfnimesi* Fransa'nin Turki- bma kaprlarak MiliT Misak'i eden bir vesikayt o haliyle kabul
ihlal

ye'yi tanidigintitazammun etmemekteydi. O zaman Fransiz Htikii- etmek gergekten bOytik bir hata olmustur. Zira attik Lozan'a Mill?
meti'nde veki! bulunmayip sadece bir mebus olart Franklin
bile IViisak'i zaafa ug>atan ve ondan bazi fedak^ritkiar yapilabileee§ini
Bisyyon'nun imzaladigi bu vesika, bir sulh muahedesi mShiyetini fiilengosteren birtakirn anlasmalan kabul etmis olarak gitmek
tasimiyordu. Zira her seyden one© Fransa, Turkiye ile ingilte- mevkiinde kahyorduk. EsSsen ileride «B a t u m» mes'elesi vesile-
ragmen miinferid bir sulh muahedesi akdedebilecek bir du-
re'ye slyie izah edilecek oldugu uzere daha once imzalanan 16
Mart
rumda degildi. QunkO ingiiizler, butun muttefiklerine hakim ve na- 1921 tarlhli «Moskova M u a h e d e n a m e s i» Mill? ivii-
fiz olduklanni «M o n d r o s Mutarekenames i»nin imza- "Ankara f n a m e 8 1» ise ikinci ihlalini ies-
.
sak'in, ilk, i 1 1 1 a
lanmasindan itibaren her siyfis? fealiyette ispat etmrs bulunuyor- kil etmis bulunuyordij. Bu mes'eleyi ele alan Dr. Raza Uw; Mos-
lardi. Bu bakimdan Ankara itilgfnSmesi'ni ol'sa olsabir mOtareke. kova Muahedenamesi'ni imzalayan Turk murahhaslanndan birisi
hazirlik protokolu addetmek mQmkundijr. Es&sen daha birinci de sanki kendisi detjiimis gibi aynen:
maddede «Y0ksel< Skit t a r a f a r bu a n a § m a - I ,
«Mes®Sg Sasriy@'«k'9 firailindeki TOs-kJari aiamadsk. Ne ya-
I

ntn imzasmdan Itlbaren a r alarm da harb palsm Id, Mustafa Kemal is© Yu8Ul Kemal'm bmmt yaptsklan
halinin nihSyet bulacagini beyan eder- Ankara itBllfnamssi'side ¥®ElIm!f Mml§, %m?Mhl olmu§t,u. '

I e r » denilmskteydi. Bumnl® MfeaBc»B Mlllt S38|r0nd©n yaratemm5|td.» 255 demektedir.

254 - a.y. 255 - Or. Riza NUR - a.g-.e. sh: 1 1 14.

338 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml? KADiR MISIROfJLU 339

Ankara itilafnamesi, gergi Fransiz i§gali altmdaki bir kisim Bunu ebernmiyeiSe v@ vazgegiilmez bir syrette faey'eSi murah-
arazinin kurtanlmasini temin etmi§ti. Cizilen hudud, «H a t a y hasaimozin dikkate aDrose arkadafto, hudlu-
Diztimi gelir. i§te
V a y e t »nin kurtarilmasmdan onceki Turkiye-Suriye hududu
i I i
dumuzu bu ilmi tariff dairesinde tesbit ettikfcen ve dahild® iora-
idi. Bir de dokuzuncu madde ile Halep yakininda eskiden beri
yi hukiimet ig»n kayifi ve §artlardan Szide bir syrette hakimi-
«T ti r k Mezan» adiyla bilinen «C a b e r Kales i»ndeki yetimizi tesbit ettikten sonradirki; memiDeketiirngziiii tapysunw
tijrbenin muhafazasi da Turkiye'ye birakilmi§ti ki; bu halS devam
alirniii Yoksa bynun noksann olursa, bfeim hakimiye-
olaca^iz.
etmektedir. Fakat «H a e p» ve «H a t a y» harig birakilarak Mili?
i 256
Omtz daima bdlQnmDf bir vaziyef gdsterc('r...» .

Misak ikinci defa zedelenmis oluyordu. Yine Hatay hig olmazsa

T.B.M.M.'sinin adi gegen celsesinde Turk murahhas hey'eti-
1939 yilinda kurtanlabilmistir. Fakat vatancudahgi el'an devam
nin Lozan'da takib edececji hatt-i hareketi tesbit igin agilan mOz§-
eden Halep'in Mill? Misak' a dahil oldugu ve kurtanlmasi gerektiQi
kerede rey ve miitalaa beyan eden meb'uslann hemen hemen
T.B.M.M.'de cereyan eden muzakerelerin tetkikinden de agikga
hepsi de«Ankara itilafnames i»ni tenkit etmi§, Mill? Mi-
anlasjlmaktadir. Gergekten TLlrkMurahhas Hey'etinin hareketin-
sak'a aykiri olarak gizilmis. bulunan Tiirkiye-Suriye hududundaki
den once Lozan'da takip edilecek hatti hareketi tesbit etmek uze-
gayr-i tabiili^in giderilmesi l§zim geldiQi gorusunde birle§mi§ler-
muzakerelerde ilk olarak soz alan izmit Mebusu Sirs
-

re vakl olan !

dir. Bunlardan Bltlis Mebusu Yusyf Z5ya Bey:

Bey, Tijrkiye'nin giiney hududlanna ve bunu tayin eden Ankara
«Efendileir, § Sundiyekadar takib etti§imix siiyaseS Us»rin-
itilafnSmesi'ne temas ederek demisW ki:
d® bir an tevakkuf edersek giyemizi muhil, mmedsrsem Mr
«Hsutdud, MissEc-i RiJSIWe irnusyyendir. Zaten bu Harb-5
U»ri(QimS mjlliyetier mess'elesiii §itoifinrii§M ki; Msak-i Mil? olma-
engel vardiir. Im Franaizlar'ta akdettiiimfe nnnjihsde ds§i3,
sa dahs yjrie Avru pall lair' in ortaya koymiu^ oSduktam ban kanum
Killfnamedir. Malumunuz bu itilSfnSme zarurtstterin neticeslr
mueibince bizira taleplerimize majraraaii eimeled (from gelir. dir. ZarOretler zail oiunea imaku8§ta rte'at etmek ISzim geilr.»
dedikten sonra ilave etmistir:
Halbuki gimdlye kadar Eiuksimes-i MiHiyemizin akdeMgii bir
«EfendiIer, FransizSar'la akd®«liiiimfe iiilifnime, i^vlcacli,
alrjidnaitiie vardit*. Suriye ile olan itiiaf named® Misak-n M'MV-

nin icatoaSini yeoine getirentedik. Misak-a MM scsbanea bizim- ®ve« B§m bfltyrfl yolIarSa Qzerinde tehdldkSr bir wa-
istikialiRriit^

le berafoer bit
1

toprak ve bir idSre altada ya§ amalan iasim §@~ zjyet almiftir. iiSifnamnenan.tesbiS etmif ofdufiu hududian bir
len birgok Turk ve Kurl, vardnr. Bunlar ise, bizim iWsak-« Mil- (cere data nazar-i dikkatensz© arz ediysrusTrs: Mardin'iri, Nueay-

Si'mizin icabafrna mubilif olarak, AwupalMann kabu! etmi§ o8» bin'in, Suru^'um, KHIa'ln teneWOs cihaz! olan bu hudud butUn

duklan milliyetler prensibine mubiyin ollssrak cenupte kalmtf- memlekeeirtfiiizi, by yyrtlarirnjzn butOn mindaiyla tolcetm^tir.

Eardir. Yarai bizden ayn brakilimsfJarelKr., Aynlmafiardir... Ce- Aysu sOrette Urfa da, Arrtejp d®, Mara; da bundan mutazaiinr
nub hydudunun tayininde vetahdidifmde Ibdyle gayir-i imaneik! ve. miMeessir olmy^fiyr. By gayr-i tabia hududun tevlkj ettl§l

v® gayr-i fieri! Waller vdkl oSmufJur Id; onun miubafezasioa lm~
kan yoEtfur. BOyuk kasBbalanirozii butun cenupta birakmsfSar-
d»r„Hududun tesbitends mnt oBacak miffiyet dOsfluru ®Idu$u
gibi bir de eogjrafya ve etn®§mff® birbimdsin leMk edile-
m®z, burfenn seabab birfoi™® igygun olarak tefeik olunor.
rinin fe§ba'3ini terk eitmsk, ofiekisinin deterklnl ieab
Csnupta kafen hudlydiujTOas hem milliyetin ve
sn bii%
gayr-i tebi!co§mfi vazoy®t, SViusaybirs, SuruQ, Kilts as^tirinl
mefiug v® mefUik, t®bdidkar bir ikibete aite ettlfil milum-
dur. SaSihsy® teraftsidla ysfayan Inaanlan da lidbetl elim'b&r
va^iy®t® ilka etml$tfr. EfendHerL Mardln'In, SuruQ'un, Urfa'-
Bi- mu iktiiidf taylfii gdenmey® mahkumdyrL. Efenditer, umde-
eStirisyoflL mm, g&yemizi, tdyin v® tohdsd eden Misak-i MHB*dhr. Surfye'-
hem d© &®§-
253 - Zabit Csridesi
 KADiR MISIR06LU 341
340 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?

de tasdik edilmemi§ olducju cihetle -biraz da- muallakta dur-

ye tefflk ®Mm mahalter wiisak-s Mlffl hududlan dahiiinde- maktaydi. Bu durum onun tSdilini talep etmek ve bu suretle Tiirki-
dirl.. Hey'esi murahhasamixdan rica ederlm. Suriye'ye, j> ye'nin guney nududlanndaki haksizliQi gidermek imkanini bah§et-
mevSium Suriye'ye terkeKigimiz hududlan kurtarsinlar!..* tigihalde InonO, havsalaya sigmaz bir gafletle bunu yapmamis.

diye feryat ediyordu.

ve sadece onun konferahsa katilan butun devletlerce tasdikini is-
Mebusu Tursala HHml Bey ise Ankara Itilafnamesi lie temekle yetinmistir. Gergekten o sirada Lozan Muahedename-
Bolu
Suriye'yeterk edilen halis vatan topraklarmin o gun igin gonuller- si'nin heniiz son §eklfni almamis, bulunan meininin uguncu
mad-
de vazgegilmez bir emel, halinde yatan «i z m i r»den daha bu- desinde TQrkiye Suriye hududlan igin «2 E k m 19 21 y - i i

ehemmiyeti haiz bulundugunu belirterek:

linda a kd edilen Tiirkiye Fransa anla§ma-
yuk bir

«iskergderum Kotfei, Anadolu'nun agaadit. Tasawur

edi- sinin 8 e k z n c I I maddesinde yaziii belli
I

Yae ayamaz mi? s n r a r » ibaresi bulunmakta idi. inonii, burada Ankara itilaf-
nlz Mr Susan a§;ea kapatilmia yagayablHr ml?
i i I

nSmesi'nin yalnizca sekizinci maddesinin degil de hey'et-i umu-

Artoda§l®rr; Turk hmk Icln tutustuk. Hlssiyattan aynlalim.. ra-
mOhiimdSr. Iskenderun mu'wiredlti mtyesinin butiin devletlerce tasdik ve kabuliinij temin etmek mak-
kenderun Izmir-den daha
sadi ile bu ibaYenin §u sekle konulmasmi teklif etmi§tir:
tfi tedar gkfar. km'&m geteoler iskendemn'a tedar
Iran'a
hele yalna cenQbt Araa- «Butun ekleriyle beraber mer'i kalan
gelirler. iskenderun olmaaa Anadolu,
ya§ayamazl..» demis. 20 Birinci tesrin 1921 tarihli Turk-Fran-
cfolu dep, §ark? Anadolu da kafiyen
Fransizlar'm an- siz Anlasmasi'mn sekizinci maddesinde
ve muteakiben de bu hududlann duzeltilmesinde yazih belli s n r a r .
izhar etmistir, i » i I . .

layish davranacakiarma dalr umid ve

temennilerini
Lozan Konferansi'nda ikide bir Mill! Misak'i ileri stiren Sno-
Diger birgok meb'us'da ayni sekllde Ankara
itilafnamesi' nin
nil, sanki adi gegen itilafname ile Mill? Misak'm emrini
ve onun gizdigl hududlann yerine ge-
bir muvakkat miitareke oidu^unu tirmi§ imi§ gibi bunun hey'et-i umQmiyesi itibariyle tasdikini sagia-
Murahhas Hey'eti'nden bu
gayr-i tabiiliQini belirttikten sonraTurk makgayreti pe§inde kosuyordu. Fransizlar'dan, Ttirk-Yunan Har-
sarf etmesini istemis-
gayr-ltabif dururmun duzeltiimesi igin gayret bi henuz kat'T bir neticeye vardinlmami§ken kurtanlabilen
toprak-
Bu arada bolge halkmdan gelen ve maruz bulunduklan
fe-
lerdir. larla iktifa ederek daha fazlasini talep etmemeyi izah, miimkun
kursiteunden okunmug ve
laketl ifade eden teigraflar da meclis de§ildir. Maksad Fransizlar'la gati§maktan
Turk Murahhas sakinmak ise, bu asil
icabmda birer vesika olarak kulianilrnak Qzere «kapitulasyonlar mes'eles i»nden dogmaktaydi.
Hey'eti'ne tevdi edilmislerdir. Ostelik kapitulasyonlan sirf
me'o'us'arin musterek
«i g a e 1 1 m!.» diyebilmenin psi-
I i

Lozan'a, Turk Milled' ni temsil eden kolojik rahatligini eldeedebilmek igin gdze almabilen bu gati§ma-
hissiyatini terennum eden yukandaki konusmalann aklslerl kulak- dan «t o p r a k t a e b i» gibi daha ehemmiyetli bir meselede
I

Meclisge verilen taii-

larmda oldugu halde giden ininO, kendisine nigin kagjnildi^ini aniamak imkansizdir. Maksat Lozan'da
bUsbii-
hududlarimn tashihl talebln-
mata aidiris etmiyerek Turkiye-Suriye tun baska mes'eleler igin Fransiz destegini saglamaksa bu zaten
gayreflerini sadecs Anka-
de asla buiunmamistir! Bu mevzuudakl bMhare de duzeltiimesi miimkun olan kapitulasyonlar etrafindaki
saglamaya has-
ra itilafnamesi' nin diger devtetterce de
tasdikini
isranmizdan doiayi gol<tan elden kaginlm!§ti.
retmistir. Qiinku evvelce taefirtlSdiQB
Qzere bu ihtilamame V '

Birinci Encumenin 24 Nisan 1923 tarihli celsesinde ele

alinan
meclislerince
''

bu mes'ele hakkinda Fransiz Murahhasi Genera? Pell®:

«Fransa Hiikumeti 20 Tesrin-I ewel 1921 tarihli Fransiz-Turk
itiiafn§mesi' nin sekizinci maddesi iletayin olunan hudud» ibaresi-
257 - Zabit Caridesi
258 - Zabit Coridesi.
342 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIR06LU 343

nin «bil'umum ekleriyle birlikte mevki-i mer'iyette kalacal<tir!» Bundan sonra karsilikh olarak
miinakasalar bir hayii daha de-
ctimlesini tazammun eden Turk Hey'et-i murahhasasi teklif-i tadl- vam Fransa' nin kendi namina yapilan taahhiidler
etmistir. Pell®,
259
lisini kabul edebilecegini zannetmedigini soyledi ve Have etti: arasinda fark gozetmedigini, bunlar arasinda kiymetce higbirfark
«Filvaki 20 Tesrini ewel 1921 itilafi vekaleten «manda» idare- olmadigmi, bu sebeple de inonii'niln ilSve etmek istedigi ibSre-
sine tabi Suriye arazisi mumessili srfatiyla hareket eden Fransa nin luzumsuz bulundugunu beySn etti.
Intinfl, Ankara itilSfnSmesi'nin bir kull olarak miitalaasi ge-
ile Turkiye arasinda akdolunmus bir komsuluk itilafidir. Bu, bir iti-

rektigini bu bakimdan onun maddesinin degil hey'et-i

sit? bir
laf-i mahaltTdir. Nitekim bunun boyle olduQu kendi metninde de
umDmiyesinin tasdikini icap ettigini, tasdik edilmemekle bir nevi
numayandjr. Fransa, bunun ahkamini bitamamiha tatbik etmis
muallSkta tutuldugu yolundaki beyanmin cevapsiz birakilmis bu-
ve ona tevfik-l hareket etmeklikte devam etmeyi katiyyen murad
lundugunu soyledi.
eylemisti. L§kin bu, Fransa ile Turkiye arasinda bir istir. Sekiz
Pelle, Fransa igin bu tasdikin bir mandasina vekaleten yapil-
deyiet arasinda mun'akid bir muahedenameye Ankara itilafname-
digi igin gerekli olmadigmi Musul mes'elesinde ayri bir anlasma.
si'nin teyldini mutazammin bir ibare derci, o itilafin mahiyetini tag- teklif edilirken
282
ayni mahiyette olan Suriye smirlarinin butiin dev-
yire sebep olur. Zira badezin (bundan boyle) itilafnamede her- letlerce tasdikinde israr edilmesinin
Turk Murahhas Hey'eti'nin tu-
hangi birtadil icra olunacak olsa, bu sekiz devletin nzasini tahsil tumunda bir tezat teskil ettigini
siirdu. ingiliz ve italyan mu-
ileri

etmek lazim gelir. imdi mevzubahs olan akd-i mahallf, bir sQret-1 rahhaslan da arka arkaya O'nu teyid eder mahiyette konusmalar
tesviyedir ki; her iki memleket bunu bilShare tSdil edebilmekte yaptilar. Tekrar soz alan Srsdnu bu anlasmanin Turkiye ile Fransa
260
ntenfaatdar bulunurw . arasinda sulhiin temeli oldugunu beyan ederek eger sskizlnci
inoriu, General Pelle'nln bu itirazina karsi ilavesini istedigi madde diger devletleri alakadar ediyorsa, oteki maddelerin de
ibare ile yeni birteklifte bulunmus olmadigmi bunun sadece mev- edecegini ileri siirdij. General Pelle, buna cevaben sekizinci
ki-i mer'iyette bulunduQu Genera! Pelle tarafindan da kabul edil- maddenin, oteki devletleri hududlara miiteallik bulunmasi sebe-
biyle alakadar ettigini, diger maddelerin ise sddece Turkiye ile
mekte olan bu anlasmanin bir hususiyetini tasrih mahiyetinde
Fransa'ya miiteallik bulundugunu soyledi. InflnO, goriisunde is-
muahedeye dercini beyandan sonra:
istedigini
rar edlnce,mes'ele hususT bir gortismede halleclilmek uzere ileri-
.
«Ankara iitiltifnamesi'ne T.B.Rfl.M.'si ve ne die Fransis: Par-
ye birakildi.
deSildlr.
26 Haziran tarihli celsede General PePte, Tiirkiye'nin Lozan
Muahedenamesi'nin Ogiincti maddesinde yapmak istedigi degi-
madd@~i mGniferidesinin zikredilmesi bu
iililafnamesi'nin bir
sikligf hatiriatarak muShedenamenin mer'iyete girmesinden son-
maddeye kuweS izafe ve ayni sened dOveiinin dager furut ra, Fransa' nin Ankara ItllaTnamesinin meriyette kalacagini ve Lo-
88 zan MuahedenSmesi'yJe ayni hiikum ve kuwette oldugunu teyid
kara itiilafnairniesi'nin mDteberiyetiing eden bir rnektubu Turk Hey'etlne verecegini, Turkiye' nin de bu
261
ne igtn burnt afiylenwmelt?)* . vaad mukabilinde olarak tadii tekiifinden vaz gegtigini bildirdi.

259 - Lozan Zabitlan II. takim, I. cild, sh: 6. 262 - Musul Mas'elesl Igin ewalce tomas edildiQI uzere inonii tarafindan.

260 - a.y.
ingilteler'e 6nce ayri bir anlasrna teklif edilmisti. Bundan higbir netioe side edila-
meyince umGmTmuzakerelerde ele alinmifti. P®ll© bunu kasdediyor.
261 - a.y.
 344 LOZAN 2AFER Ml, HEZiMET Mi?
KADJR MISIROGLU 345

Gergekten bu mektup 24 Temmuz 1923 tarihinde Tijrk Murahhas inbnU'nun yukanda bah edilen hatali tutumu, Ankara hilaf-
Hey'etine tevdl edHmlstlr. Bu suretle inonifi'nun Ankara hmn&-
ndmesl'yle atilmis olan yanlis adirnin Lozan'da bir kere daha
mesi'ni butUn devletlere tasdik ettirmek hususundaki esasen per-
fay- glnlesmesiyle netieelendi. Fakat asil hazln olani sudur ki,
dasiz olan teklifl de gergeklesmemis oldu. Zira adi
Lozan
gegen mek- Muahedenamesi'nin meflyetlnden bugiine kadar Suriye'deki
tup Ankara itilalnamesi'nin Lozan Muahedenamesi'yie ayni kiy- TOrWer'ln haManra korumak igin, ortaya gikan firsatian degerlen-
met ve kuwette oldugunu beyan etmelrte ise de by beyan ve te-
dfrmek istikametinde en kQgflk bir hareket gorulmemistir. Suriye
yldin altinda sadece Fransizlar'm imzasi bulunuyordu.
Esasen kendteinden -bfraz Deride anlatriacaQi iizere - sirf
baska tOrlU olmasina da imkSn yoktu. Zira tnmm, hafiyi bastan ve ancak ingi-
.
liz destejjl
alablldlgimlz Iskendenin ve Hatay'i hala haritasinda
ile
isternis, hemen her vesileyle ileri sflrmOs bulundugu Mill? Misak't,
gastermekte ve buralartm ele gegirmek igin kendl efkar-i umfirni-
Haiep,Hatayve Iskenderun'u harigte birakmak sQretiyie fahis bir
yesini sik sik tekrarladiQi mttingjerie muteyakktz
sekilde ihlal eden Ankara itilamamesi'nin -hazir tasdik de edil- bulundurmaya
devam etmektedlr. DiQer taraftan
da TOrklQk suurunu kdrettmeye
memisken-- tSdili yerine teyidi igin bosuna girpimp ciurmustur.
gajismakta ve bunun igin hSIis TUrkge koy ve kasaba adlanni
8u gibi siyasT gekismelerde hakkindan fazlasi istenmedikge hak
Arapgalastormakta ve bir tek kelime dahi Arapga bjlmeyen Turk-
olunanin dahi garanti edllemedigi hemen daima mOsaTiede edil-
menleri Arapga konusmaya lobar etmekledir.
mis olan bir gergekken, daha ilk merhalede hakkinm en asgarisi-
Gelip gecen Turk HQkQmetlerlnln zaaflanndan istifSde
ile en
ni bile talep etmek dirtlyetini gosteremeyen Inttnti'nUn bu tutu- son olarak Ekim 1966'da Suriye'de yasayan Tiirklerin gayr-i
mundan baska ne beklbnebilirdi!.
men-
kul ve hatta menkuJ maflanna el konulmustur.
Dr. Run Nur Ise bu rnevzuda §unlan soylemektedir: Gergekten 19
Ekim 1986 tarihinde Suriye Ba^bakani Yysuf Zuayan ikinci
«23 Kfinuniafinl cebeslnde Giirzon oenup hududfaui bir
emre kadar Suriye'de yasayan TUrkter'in mallari tizerindeki her
mes'etealnl mevzu-u tai'issw. Bu «fe Suriye Irak olarak w ifei turiu hukukf muameiepin durduruJduQunu bildirdiQi
zaman Turk
kisimdo*. Suriye Franscdar, Irak ingilbder'le oluyor.
HOkiiruetlbuna karsi da eidd? bir harekete girismemisti. Esasen
Suriye hududu mes'eteal daha kmm tarafindan ague
daha 6nce toprak refbrmu bah^nesiyle mOsSdere edilmi§ bulu-
almmadan Bompar acete: «Bdyte bir mea'efe yoktur. Ankara
nan Turkler'in gayr-l menkuHerine karsilik TQrkiye gerekii tazmina-
hHAfndmesl'yle Ikl taref^a taM edNmla, r<w seydk. Safe km-
tinodenmesi talebinde bulunmus. ise de, Suriye buna cevap ver-
teams biaiu tasdlkeini zflcreder.» dadi. Dlyecek yoktu. Musta-
rnemJsti. NihSyet Turkiye'de yasayan Suriyeliler'in mallari uzerin--
fa Kem&l ve Yusuf KemAI burnt vaktlyle Franklen Bolllion'un
de mukabil bir harekete SesebbLis edilmi§se de bunlarm sahipleri-
dolabina gircrefe kabul ©snris§tere>)5. MalMu ©rada iskenderun
nin goten ve
w Belen taraflannda ehemmiyetlf mlktarda halls TOrk vardi.
mssttr.
bir hlle olarak L.0bnan tabiiyetine gegtikleri anlasil-
Turk Huktimeti, mukabele bilmisil imkgni birakmayan
Bustter Adana'nm kuriulu§u gav&sjf bu
hile karssinda da maalesef aciz ve cSresiz kalmistir. Halbuki sa-
mo|S©irdj. HQrriyat haklanydi. Fransu dece Reyhanli Kazaei dahillnde, halen Suriye'de oturan ve
mamak Igmprporaprtrt. §@y yapa.madik. Fransiziar m-
Bir
lerini
kendl-'
hiiktlmetlsriyie
anlasarak Ulbnan tabiiyetinde gosteren
tem v@rm@§i tohhtid @»teri M®fi moMairo^sfiil c8@ vermedt-
Araplann doksan besbin donum arazileri bulunduflu,
ler. GQya memurtan, mu&llfmleri bu vesile
ile yapiian tetklkat sonunda ortaya
gikmistir. Bunlar'bu arazilerini
kendilerinetahsis edilen husustbir kapidan girip gikarak
du^88 bizzat is-
lemekte, mahsQIIerini Suriye' ye goturmektedirler.

263- Dr. ag.e, sic 1028.

Suriye Araplan'nm TOrkiye dShilinde arazi sahibi bulundukla-
 346 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIROGLU 347

ri yer, elbetteki sirf Reyhanli kasabasi degildir. Guney hudutlan- devam etmekte ve M. Kemai Pa§a'mn §ahs? otoritesine istina-
mizdaki civar sehir ve kasabalar da hep ayni dummdadir. Mese- den Lozan' in dokunulmazligi korunmak istenmektedir266 Halbu- .

la Tiirkiye'nin en miimbit bulunan «Amik Ovasi»nm

arazisini haiz
ki 1936 yilinda imzalanan «Montro Mukavelenamest»
biiyuk bir kismi da Suriye hudud kasabalanndanbiri olan «Ha-
ile Bogazlar rejiminin islahi ve daha sonra da Hatay igin bir miica-
rim»deki Araplar'a aittir. Suriyeliler butun bu arazilerde hep ayni
dele agilmasi, O'nun da baslangigtaki medihler ve hatta «Y u r t-
taktige basvurmakta ve Turkiye ise, Turk menfaatlerini korumak-
ta ne yazik ki, daima atil ve aciz kalmaktadir!..
ta sulh Cihanda sulh» prensrbiyle tezada dtistuciu-
nu gostermekte deQil midir?.. Lozan'i kusursuz ilan edenler, bu
iddialan igin IV). Kemai Pa§a'nin otoritesine siginirken, O'nun bi-
B - HATAY
le zikredilenbu iki tadil keyfiyeti ile asgar? iki kusuru kabui etmis.
Lozan Muahedenamesi'nin imzalanmasmdan onbes, yil son- bulundugunu farketmiyorlar mi?.. iste biz de iddia ve isbat et-
ra da olsa nihayet kurtanlmis. bulunduQu igin, Hatay iizerinde faz- mek istiyoruz ki; Lozan'in eksik ve kusurlan, tashih edilen bu iki
laca durmayacaQiz. Bu sebeple O'nun TurkluQunu isbat eden husustan ibaret O'nun, firsatlar elverdikge duzeltilmesi
degildir.
264 gereken daha pek gok cihetleri vardir. Biz bugiine kadar bunlan
gergekleri aksettirecek bir Hatay tarihgesine yer vermeyi de 10-
zumsuz addedlyoruz. Gergi -biraz da Tiirkiye'den kagip Suri- gosterdik ve gostermeye de devam edecegiz! Vaz gegllmez bir
ye'ye yerle§en komiteci arttQi Ermeniler'in tahrikleriyle -Muslu- vatan borcu addettigimiz bu hizmeti ifa ederken, bazi sahfslartn
man Arap kardesjerirniz ikide bir «H a t a y » ve «l sk ende - goQu meddah edebiyat mahsulu olan
itibarlari zedelense de
bir
1

r u n ve hala buralanni resmen hari-

» igin mitingler tertiplemekte yolumuzdandonecekdegiliz!.. Bizden, hakikati sahsi, hatiriarafe-
talari iginde gostermeye devam etmektedirier. Fakat bu gibi hare- da ederek susmamizi isteyenler, vatan sevgisinin ne olduQunu
ketlerin biigunkij Ortado^u gergekleri muvacehesinde iizerinde bilmeyen eyyamcilardir. Bu gibi «r ii z g li r g U 1 1 e r i» sunu
durma<ja deQer bir ehemmiyet ta§imadiklan Ssjkardir. bilmelidirler ki; yalanlann barmdiQi «s i r g a k 6 § k»u sarsan,
Hatay mes'elesi dolayisiyla tebaruz ettirilmesi gerekli olan biz deQiliz. Belki bizim lisan ve vicdanimizda makes bulan, aci
bir husus da, Lozan ft/iuahedenamesi'nin, uzerinden onbes yil gergeklerin -dlnamik olan hayat ve hSdiseler iginden - nihayet
gegtikten sonra da olsa tashihe muhtag buiundugunun res-
kendilerini kabul ettirisjerindeki sihirli kuwettir!.. Higbir yalanm
men kabul edilmi§ olmasidir. Ustelik bu revizyonist (tSdil edi- bu tabiT kuwet onijnde ilanihaye tutunmasina imkan yoktur.
ci) tutumun §ampiyonu da, efsanelestirilmis sahsiyetiyle Lozan

ve InonO Ozerine kanat germis, olan M. Kemai Pa§a'dn\ Ger-

gekten Lozan medhiyeierinin mesnedi, oteden beri ft/3. KemaD
Pafa'mn O'nu «S e v r S u h P r o e s i» ile muka-
I j
265 - Lozan elll yildan beri dalma methedilmigtir. Onu ilk defa afakf bir
yese mantiQindan hareketle ortaya koyduQu medihler olmu§-
tahiile tabi tutan ve bu vasfiyla mevzuunda lek olan bu eserin birinci cildi 5816
tur. Hakikatin sesi, hep Onun «y a n maz g" i» efsane-
1 1 I t
sayili «A t a 1 u r k Aleyhirie i§lorten SuclarHakkinda
siyle bastinlmak istenmi§tlr. Ne yazik ki; bu tutum Kanurma istlnaden toplattinlmistir. Daha once onun birinci basimi iizerin©
Ulus Gazatesinde negredilen bir seri yazt da bizi hep Kamal Pa§a du§manh-
till.

264 - Hatay'm kadim bir Turk beidesi oldugunun tarihi dellllerini oQren- §i ile tenkit ve hatta tehdid yolunu tutmu§tu. Birinci cildin ilaveli ikinci basiminm
mek kaynaga ba§ vurularak meydana getiril-
isteyenler yerli vs yabarici bircok girfskismindatahlili yapilmisotan bu tenkltlerin rtasil ilmTgercekleryerins hlssi-

mis olan su esere muracaat edebilirler. A. Falk TttRtCMEN - Mufassal Hatay yata istinat ettigini ibretla mii§ahede icin bkz; CihaS Ai<?AKAVAil06LU - Lo-

Tarihi, istanbul 937. zan, Ulus Gazetesi 25 §ubat - 3 Mart 18S6tarihleri arasmda nesrediien tefrika.
348 LOZAN ZAFER Mi, HE2JMET Mi?
KADiR MISIROfiLU 349
Hatay da, aynen Halepgibi MiHt Misak'a dahildir. Dusman i§-
gal ve istilasina «Mondros Miitareken&mes i»nden «Kirk as rl i ik Turk yurdu ecnebi elin
sonra maruz kalmis ve elimizden gikmigtir. Fakat O'riun kaybi de kalamaz! ..267
demisti.
da, yine Halep gibi once 20 Ekim 1921 tarihli 1 - Ankara 1 1
ingilizler'in, Fransizlar'i eninde sonunda OrtadogVdah gika-
Ia f n a m e s » ile gergeklesmis, sonra bu kayip, Lozan'da da
i
caklanni kestirmek o
de gOg degildi. Buna ragmen,
sirada hig
bir kere daha ley id olunmu§tu. Bu bolgeyi Fransizlar'a terk ede- Hatay davasi etrafindakl galismalar, ta 1936 yihna kadar
rek Mill? Misak'i gi^neyen adi gegen anlasmaya kadar yerli halk,
T.B.M.M.'de Antalya miistak'il meb'usu olarak vazife goren Tay-
aynen Mara§ ve Antep'teki gibi silaha sanlrnis ve bir Milis cephe- fur Sokm&n'in sahsTfaafiyetierine munhasir kalmisti. Tayfur Sdk-
si kurmustu. Fakat Ankara itilafnamesi'nin imzalanmasi, onlan
men, Hatay'in dusman iggSI ve istilasina maruz kaldigi yiliarda
girisllerii silahli miicadelenln elebasjianndan biriydi. Su miicadele-
anavatanm deste^inden mahrum birakmisti. Bu duruma mani oi-
nnak igin daha FranMlin Builllon ile muzakerelerde bulunurken, de Fransrzlara agir kayipiar verdirmis ve bu yuzden de giyaben
idama niahkurn ediierek mallarma el konulmu§tu.
Ankara'ya Tayfur Sdkmen riyasetinde bir heyet gondererek dert
ve davSJanni 1936 yilina gelindiginde, Fransa'da buyiik bir iktisadT sikmti
aksettirmislerdi. Kendiierine bizzat M. Kama! Paaa
ba§ gostermi§ti. Bu durum kisa zamands, Fransiz rnustemlekele-
tarafindan:
rinde de gesjtli huzursuzluklann gikmasma yol agti. Bundan IstHS-
«Hatay es?as©si Mlaak-rMillimlzhududlan Iclndedlr. By M-
de etmek isteyen Suriyelfe «! s t k a l» istegMyie harekete gegti- i !
barla, n-tatay'sira yapniakta okJugu nrtUsellah mUcadeleyl, adim
ler. Gergekten de Eylu! ay;nda Paris'te iki taraf arasmda muzSke-
adjm talop eflinrnsll*:!]? iz. By safer gairamen kurtammazaak da-
relere basjanildfgi duyuldu.
hl ora lata Frensizlar'dan milmtaz ve muhtar bk kffire temin
266 sirada istanhul'da faallyette bulunan «iskenderun
Bu
ederfz. Gider §aBi§irair&i£:..,,» denilmistir. "
'

Bu cumleler gostermektedir
Antakya Muavenet-i igtimaiye C e
ve -
ki; daha o zaman bile, H a -
m y e t isirn defitgtirerek «H a t a y H S k m y e 1 C e
i i» -

ay dava etmek yerine, Fransizlar'm burada «m u m t a z

i I 1
t ' i

m y e namtyla faaiiyetlerini arttirdi. O zaman hudud ttzerinde

i t i»
v e m u h t a r » bir idare kurmalarmi talep etmek yolu iutulmus-
bulunan «D 6 r t yo l» da cemiyetin bir §0besi agildi. Burada Tay-
tu. Gergelrten de, Ankara itilafnfimesi'yie Hatay igin ancak bu ne-
far Sdkmen «H atay'in Fransa'd'an istekleri-
tice sajijlanmisjti. Fakat, Fransizlar, muhtar bir idarenin icaplanni
higbir zaman yerine getirmemisjerdir.
n I d e i
ge11 ra
I m
bir konu§ma yapti. Bu sOretie, mes'ele
>
ilk defa olarak oitaya aiilmi§ oldu.
ingiliz siyasetini gok iyi bilen ve Orta ve Yakindogu'da Mond- 1936 Yili Meclis agi§ konusmasinda bir vesile ile bu mes'ele-
ros Mutarekenamesi'nin akdinden itibaren su yiizune gikmis, bu-
ye temas e6en M. Kemal Pata da:
lunan Fransiz - ingiliz rekabetinin neticesini kestirmekte giigluk «... Bu sirada mfStetMa §®€® gtindUz meagul ®3®n bash-
gekmeyen M. Komai Psfa 1923 Mart'inda Giiney Bolgesinde bir ea sniss'©!®,, haklld aahlbT ©z Turk olan lakanderura
yurtigi seyahatine gikmigti. Adana'da kendisini karsjlayanlar ara~ va hav&Helnln mukadderdtidir. Bimun jjzefsnda
sinda basten basa siyahlara buriinimus, dort hanim vardi. Bunlar kaf lyaUa dwmaya Ftfi®elbit!rMz.» 2SB
ellerlnde «Antakya-iskenderu n» yazili bir levha tasiyor-
lardi. Bu levhanin oniinde duran bir geng kizm, Hatay davasini di- 287 - i^n bkz: Bu asyahali Anadolu Ajansi rnuhabirl olarak tafdb
Tafsliat
le getiren bir konu§masmr dinleyen ft eden Kabfb SEVflK'iin ajans biilteni vs gaxstelarde ^ikan yazisi - KAM-
isnnoil

d SELQUfC- Hatay'in O Gunlerl, Istanbul 1971, sh. 19 vd. - Hatan Riza SO-
266 - Tayftif SOKMEM - Atatiirk vo Hatay, Yeni Tarih Dunyasi C. I, sh:7. V&K - Son Hixmetl, Hayai Mecmuasi Istanbul 1986 nu. 46. vs Alalurk'tan Hatt-
mlsr istanbul 1 973 sh 546 vd. :

26B - Zabjt Ceridesl.

 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADiR MISIROSLU 351
350

Mes'ele bu sGretle hararetlenince Fransizlar'la Ankara itil§f- «... Atatflrk, FransiK Buyiiiteligiisi Mosyo Ponceau'ya Ha-
namesi'nin Hatay igin tayin ettigi «m u h t a r y e t» esaslarim i flay mes'elesinin §ahsf dlivfes oldugunu, Antara'da sercji

goru§mek uzere bir mijzakere ba§ladi. Once Antakya'da bir Turk evirate (§ imdiki ©p@ra fainasi) bir baloda, masaainda Roman-
Ba§konsoloslugu tesis edildi, sonra da Ankara itilafnamesi'nin ya Baeveklli Tatareaco ve Balkan Deviettorl &h&m reislerl >i@
Hatay'a miiteallik hiikumlerinin tavzih ve tatbiki i§i mu§tereken IngHiz Btiyukekjlsi okkeju hakJe, abylerriietl. Konuemalarin-
«Cemiyet-i Akvam Wteclis i»ne havale edildi. Biz, da tercuman1i0i Ru§en p§reJ Onaydin yapryordu. ikind Ttirkl-
Hayat'a istiklal verilmesi talebinden bulunduk. Dikkat edilirse ha- ye sis Franaa arasinidaki an'anevB etosSIcaWaim, 17S© Fransiz ih-
etmeye cesaret gosteremiyorduk!..
la bize verilmesini talep HlilFnden v© insan Haklan BeyannSmesi'imolisirii bahsettikten
«C e m i y e k v a m» her §eyden once nijfus ekseri-
t - i A
yetinin Turkler'de mi, yoksa Araplarda mi oldugunu
tesbit igin
Ben ovuulrifereiririi imilBeiinii^nn ve
karar verdi. Fakat bu yuruten
mahallen bir segim yaptirmaya i§i
iiaasasiKHM «t,ii„\i»jmiiies yiiiiiillrtfil,, Bu f SJlWite ©Iflia fatm elOg'duSj ©limi
hey'et mensuplan diirust hareket etmediler. BolgeTurklerini mez-
uTsMKWk sMiyorum, o da teenlmi e3@®?fiy§ysrnyBT! d^ers olc3ia§u-
hep farklanyla «eskiden beri orada oturan» ve «sonradan gelip
nii bHmelkJkr. ISisrsa aynl ©Siemmlyetl® mytefeaie etmelidir. Ba-
yerle§enler» gibi birtakim indT kistaslarla tefrik ederek, irkda§lan-
benlm kendl dcwHugumun yarasnela, [offliSn |u etrafimda
ki!n»22
mizin goQunu Turk miklan di§mda birakma yoluna saptilar.
nijfus
gdrdOflQnUz sank ve raumteg sahsJyetteirki temsil ©Kik8@ri |«-
Bu gibi kasdT hareketlerle nufus ekseriyetinin Araplarda oldu^u refll kuwetierln, Balfeast Paten v@ SMibat Pakii kuwetlerinin
ve halkin gogunlukla Suriye'yi istedigi neticesini gikarmaya gah§ti-
lar. Buna itiraz etmemiz yuziinden hava
elektriklendi ve bir ara n, iujuiviii w muazzam dostfuflu var;.. Bunun §n®mini
269 anlamamasi ve te©snism taleblml reddetmesl inti-
din
muz&kerelerin kesilmesi tehlikesi bile belirdl .

malfnl taiMwur etmlydnim. Ben toprak bUydtme jhtknalbil 8a-

Hatay mes'elesindeld kararhtigimizi belirtmek maksadiyla
manevra bahSnesiyle bir kissm birliklerimizi gtineye kaydirdik. M. sawur etmlyorum. Ben toprak bUyOtme cUleklal de^illm; 8sa~
Kernel Pese da Hatay istik&rnetinde seyahate gikarak 10 Mayis n§ bozima alE^teroBi|aBB yoteasr an@ak mudhedeye dayanan s

1938 de Mersin'e vardi. Aslinda sadece bir gozda^i vermek

mak- tebkimiziin istteyacislyim. Qnu almadan ®©]©Bir8©ra, fewyiik Mese-
270 Fransizlar'i, ingilizler'le llsln kiQraOsQnden mllletfme adz verdim: «s-3assiy'i alacaflimh
sadina baQh olan bu harekete ilaveten
korkutmaktan da geri kalmadi. Bu gergeQi Hatay mes'elesiyle ya- mnim dedl^lme Inanir, ebzQmQ ]

kinen alSkadarolan M. Kemal Pafa'nin UmumTKStibi Hasan

Rb- Qikamain. B©n f bndiye
izurisira® y« mm?
m Soyak'in adi gegen tefrikasmdan airnan §u bir iki paragraf me^im, yenllmem, yenilatsem bw daEsito ya§ ayansam. Bynia
gok guzel bir surette ortaya koymakta ve bu mevzuda nasil olup btlerek ve sttzQmQ behemehal yertne getbeceOknl dii§ One-
da kahraman kesilebildigimizin gergek sebebini doiayisiyle agikla- benlm etossiu^umu Kttfen l§'m' to leyJd edlnlzl...»
maktadir: S©n?si yamndakl Bo\r Psrey Loralnetn (ingMiz BfivQkekji-
?59 -«Cemiyet-i A k v a m»in Cenevre'doki markezinde cereyan >k§a$
eden bu miizakereierin tafsll&ti kjin bkz: Hasan Riaa SOVAK
- a.g.t. ve a.g.e.
KSannii muiM©B ©5i i

fOneeleriml Sys anSsda, Ss

270 - Hatay mss'elasini, M. KmimI Paga'nin sahtff bir davatelakki edile-
cak deroceda bizzat bsnimsayerek hatlsttigl yaygm bir
kanaat Ise de bunun ak- ds§i mi? B@n si<t:inl@ d© dmt &immk issSiy«mina. f ©reiinfe®S...»
sini soyleyanler de vardir; «... Kaldi ki; bugiin
ancak ug bes kt§inin bildlgi bazi deylp Franaiz BDyOkek^sinl to herkesl mey® diy@^ etanistL
if
olarak
cok esrarli sebeplarden oiurii bizzat Ataturk ve Hatay'in mustakil devlet
uzun ve bir hayli <?aprasik i§- Atattirk'Qn Ilk seiSairda her ygrds, bilhaasa Fnnee'da M»
poiitika alanmda kalmasini istemekteydi. Hikayesi
lerdir buntar...» (W. NazH TEPBJBJPBJOBUi
- Tayfur Sokmert Isyam, Yeni yflk tettf 51© ii©y©esn igyandirars SiarsteS to S^as^asiye^i, siirair-
Istanbul Gazetesi 7 Kasim 1S66). 2©r yatieines, ItglHIeri, daha ckfdi, gOTOn verld usuHerle mu-
352 I..OZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?

xSkerelere devam etstnek taranira vardirmi^fi. Artiili mes'eti

az zamanda, mutlaka Bir hal euretlne baglanmak isterciyor-

du.
j
Bu aQretle harekei, asil hedeflne vermis ofuyofdu. Aye i~
ca, basta Inglttere olmak Uzero lid tarafm dostu oton devllet- ( , I

ler ale muspet v® ftdll birbulmak yolunda feal

taB cftreei
sg
gecmislerdl. $Ukranla Hide etmellyim ki; bu ryl nlyetli fa
«;

tin somradan aide edflen Bne&'ud netice Uzerinde «j©fe dnemljj X

-"'')-•
''
ve yapici teslr oimu§tur...» :, •::;-:: :".:.

V
'->
i. if
"
V; ,;
Hasan Riza Soyal<, Hatay mes'elesinin haillnde «i n g 1 I i i
< E
d e s t e Q »nirt boyie siyasT gosterllerden maada bir de ihtilgfin
i
^ o
asil hal mercii olan «C e m y e t - A k v a m M e c s !»nde i

i I
I 1 1 1

edercesine: * .;-
oynadrQi muteessir rolO adeta > '•
rf§a .

MMyes heyetimlzln baskaru- Dr. Araa'm kentii tfofoM 1

«...
S a
e 8*'

ale Aw'i anteiteifc yolunda geee gpndu>. devam eden, cidden < o
takdhe de^er kiymetli feialiyefti, her ski terafe etoaB ©Is <
lerln hfiriciye infeortao Ik) MHIetfer Cemiyetl'ndekl
cok sarniml teeebbflsleri v© bilhassa inglttere Hdridye Nazal <
a.
Eden'in haktanir arabwIwsiilMCJu sSyesinde onlar da bu nuti|
s/a
ret) teslim etttler. sekHde galismaya baalandi.» demektej '

°»
It
dir.

Nlhayet ingiliz destegl tesirini gosterml§ ve Fransizlar hakki si

Ancak Hatay'm asff sfihlbine teslimi a i
tsslime mecbur kalm!§!ards.

gerekirken bu yapilmamtg sidece buraya istiklSI verllmesl yolun-

da birtemayul belirmi§ti. Fakat Hatay TQrWOgQ'nQrrgerQek istegl Q tn
olan Anavatan'a IWhak keyfiyeti icin bu nokaan tfivb bite kifl gej- c
£2
mi§tir. Gercekten once bu mevzuda Fraroa He Tarkiye arasinda

asked bir andlasma knza sdldl. Daha sonra kendlslns selatilyel S a

taninan Paris BOyOkelcfiiQImlzde imzalanan dlfier bir andlagrna
At O
i!e Hatay'da plehisit ve tarafsn bir seglmi gerceklestimwk igin :~*ii»'. ? **^ r ^*' v. $?*:
MC
|*«!::'
^^'^^
Fransizlar'la birlikte bir ktsim Turk kuweflerlnln de Hater/a girme- *^V *;**;
?—

8) kabui edifdl. .
B
*&: »i'ii»tit. i
271 - Bkz: Hasan Eta 80YAK - eufl.t va Rta§en Efftif ONAYDItl Ate- «*$f i
-c:
iiiirk, Tarih vs Dil Kurumian, Ankara 1954 sh: S, 6.
272 - a.y.
 KADiR MISIROGLU 355
354 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi?

sinda yaptiQi konu§mada yer alan bir urnlt ve temenni - adeta

5Temmuz 1938tarihinde Alfoay §ukro Kamrth kumandasm- bir kehanet gibi- gergeklesmis oluyordu. Yalhya Kerro* Bey
ile Hatay'a girisj,
daki kuwetlerimizin halkin coskun tezahurati uzun konu§masinda Fransizlar'in Alsas - Loren igin nasil aglasfck-
merhaleyi teskil etmistir.
bu mes'elenin, hallinde ilk miispet lanni hatirlattiktan sonra Lozan Muahedenamesi'nin anavatan-
Kirk meb'usluktan
13 Agustos 1938'de yapilan segimlerde dan ayirdiQi bedbaht bolgeler igin kaibimizin dSima kanayacaciini
yirmi ikisini TGrkler kazanmistir. 2 Eyliil
1938'de resmen kurulan ifade etmis ve demisti ki:

«H a t a y Cumhuriyet i»nin Anayasasinda bu devlet'in h§- «K0reuden inmeders ewel bir kglime dafi® soylemek Mi-
ricT siyasetinde - yine de- Fransa'ya bagh kalacagi
belirtilmi§ti. yomm. Bu surada Antakya ve Istenderun mOhsm hir saat ya§i-
bir §6hret sahibi yor. By ikl § ehir yanilmssiinites', orator iqin bu ssia* toiqhir za-
Devlet reisligine Hatay miicadelesinde hakh
man vedfi s»Sl@iri tieptiir. Biz o millefe ki, Yy nan topfan
olan Tayte Sokmem segllmi§tir.
Haymsraa'dlacB PolaSk'ya do§ru patarkero biz bMun © ate§ tes-
anda Turkiye Cumhuriyeti'nin biitun
Hatay Meclisi daha ilk

eden bir karara

ta™ arka&nnda ve izmir'de, Buresi'da Edime'de Turk tayrak-
kanunlanni toptan kendi kanunlan olarak kabul ton goriiywduk. soda b'mm m@fkuremizi cinn@{ teldkkl
iste&ni agikga orta-
varmi§ ve bu sQretle Anavatana iltihak etmek edemlter vardi. Fakat bSzimis^ eitiimeSimiz onlan §®§irtto ve akul-
bir zaman sonra 30
ya koymustur. Gergekten bu devlet gok kisa
Haziran 1939'da Turkiye'ye iltihak karan almigtir. ve bumn o topmmnn arkasinda tolao Ti
ki; Hatay' in
Bu vesileyle su hususu belirtmek yerinde olur rakflanm gorOyorys v® faizim metkQremlzl his&ir sey durdura-
h a k» seklin- 273
kurtanlisj bir «i h a k» sQretinde
I
degil tam bir «i 1 1 i
miyacakttrl..j> .

sahsiyeti haiz bir devlet olan Ha-

de olmu§tur. Yani milletlerarasi
Turkiye'ye iltihak etmistir. Bu
tay Cumhuriyeti, kendi iradesi ile

yolu ihtiyar etrnemis. olsaydi, hukuken

ve fiilen yapacak higbir
devleti buna icbar edemez-
Bugiine kadar uzerinde hemen hemen hig durulmamis bulu-
sey yoktu. Kimse, kijguk dahi olsa bir nan Batum da kurtanlmasi gereken yerlerden biriydi. Cunkii Mill?
rolii, ancak bu neticeyi tevlide
Turkiye' nin
musaid bir zemin
di Misak'a dahildir. Burasi - Doksanijg Harbi de denilen - 1878
hazirlayan ve «Hatay'm istlklaline kavusma- Turk - Rus Harbi sonunda «K a r s» ve «A r d a h a n» sancakla-
saglayan birkag siyast faaliyetten ibaret olmustur.
Bu du-
s f »ni nyla biriikte elimizden gikmi§ti. Bunlara ug sancak mSnSsina «E -
rumda«Hatay k u rta n I d i» yerine «Hatay kendini viye-i SelSse» Osmanl) Devleti'ne yukletilen
denilirdi.
I

demenin daha dogm olacaQi neticesi ortaya gik- aQir harb tazminatinin bir milyar yiiz milyon rublelik bir
k u rt a rd i» kismmi
kurtancisi, yine Hataylilar'dan ba§ka- kar§ilamak ijzere anavatandan kopanlarak Moskof a teslim
maktadir. O halde, Hatay'm edi-
da Gergekten bu neticenin ta- len bu iig kadim Tiirk beldesinin aci ve karanlik esireti,
si deajidir!.. Belki biraz ingilizler!.. tam kirk
Fransiz rekabetinin roi yil sQrmustOr. Bu «k r k y k k a r a
hakkukunda Tiirkiye'den ziyade ingiliz - i 1 1
g u n e r» yuzde
1 i
i

ingiliz
oynadiQi ve bu rekabet dolayisiyla
detecelli etrni? bulundufjunu mmn
R»sa S®yak'in yukarrya
desteglnin Turkiye lehin- sekseni TOrk olan yerli halkin buytik bir ktsmimn Turkiye'ye hicre-
tine sebep olmustur. Esasen 1878 Harbi sonunda
ali-
«Berlin Muahedesi »nin Rusya'ya biraktrQi Elviye-i Sefa-
imzalanan

nan sozlerinden agikga anlasjlmaktadir. se halkina, 3 §ubat 1879'da istanbul'da imzalanan «M u a h e -

im-
Her ne olursa olsun, nihayet Lozan Muahedenamesi'nin de-i Kat'iyye »nin yedinci maddesi ug yil iglnde Tiirki-
pargalanndan
zalanmasmdan onbe§ yil sonra da olsa esir vatan ye'ye gdg etme hakkmi veriyordu.
birisi kurtarilabiimis. ve bu
sOretle biiyUk sair Yafoya Kemal
tasdlke arzi sira-
B®Y'm T.B.M.M.'de Lozan Muahedenarnesi'nin 273 - Zabit Ceridesi.
356 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KADifl MISIR06LU 357

Bu maddenin tatbiki, bolgeyi, Slavlastirmak isteyen Rusya'- 1918'de Arapgayi istirdad edilerek Doksanug hududuna
ulasrlmis-
mn Gergekten Ruslar, gog edenlerin yerleri-
i§ini kolaylastirmisti. ti.Buradan harekata devamla 15 EyiOl 1918'de ta Baku'ya kadar
ne derhal «M a a k a n»Ive «D u k h o b o s» gibi gesitli Slav un- bUtun o bplge ele gegirilerek «E v y e - S e a s e» fiilen kur-
I i i I

surtanni getirip yerlestirmislerdi. Butun bu Moskof gayretlerine tanlmisti. Imzalanan «Batum MuShedes
i»yle bu kurtans
ragmen buralan yine de halk ekseriyetinin reyiyle anavatana kati- hukuken de tescil edilmlstir. Fakat Batum'ia birlikte Kars ve
Arda-
Yalmz bu netice bile, 1918 yilina gelindiginde dahi han'm da Osrnanii Devleti'ne aidiyetini tasdik eden
labilmistlr. bu muahede
-bunca goge ragmen- ekseriyetin halaTurk'lerde bulunduQunu lie iktifa edilmeyerek 1918 Mayisi'nda
bolgede biteraf bir heyet
ortaya koymustur. idaresinde plebisite muracaat olunmustur. Belki de
tarihte en ser-
Haklkaten Birinci Cihan Harbi sonlannda Rusya'da karsilasi- best ve hur bir sekilde cereyan eden pleblsit
budur. Gergekten
lan madd? yuzGnden ortaya gikan «B o § e v k h t
-
i i Batum'a giren Otuzyedinci Osmanfr tUmeninin kumandani
sikintilar I i
Ka-
» ile Carhk rejimi yikilmis ve komiinistler iktidara gelmisler- zan Boy (Pasa) TQrfclye aleyhine rey kullanmak isteyen bir
Ia 1 1
Giir-
cu gencine muhalif rey pusulasini -ahalinin
di. Bunlar, yeni rejimi yerlestirmek igin acilen sulha muhtagtilar. galeyanina rad-
Bu sebeple Lehistan'in Brest - Litowsk sehrinde baslayan miiza-
men- bizzat vermistir.

sonunda 3 Mart 1918 tarihinde «Brest Litowsk

kereler
Netice a§ikar bir farkla Ttlrktye lehine tecelli etmis ve
bu bei-
ge halk), kirk yildan beri
Muahedesi» imzalanmi§, bunda Turk-Rus hududunun tesbi- hasret kaldiQi oz bayragma kavusmus-
tur. Hakikaten seksenlkl bin RQsur
ti halkm reyine muracaat esasi kabul edilmisti. Bu sirada Er-.
igin
Turkiye lehine reye mukabil sa-
- dece birkag ytte kadar muhalif ve miistenkrf rey kullanilmrsti.
meni, Giircu ve AzerT - Turk unsurlardan miitesekkil bir «C e n u
Osmanh Bu sQretle Batum, diger
bT Kafka s Cumhuriyeti» tesekkul etmisti.
seriyetinin reyine istinaden
ug !iva (sancak) ile birlikte hafk ek-
etmi§ anavatana iltihak etmis oldu. Heniiz
Devieti piebisitten once bu hukiimetle muzakereyi tercih
Bir aydan ugursuz «Mo'ndros MQtar-ekenames J»nin
ve bu maksadla Trabzon'da bir konferans toplamisti. imzalan-
masrna bes aydan fazla bir zaman vardi. Bu sebepledir ki;
fazla suren bu muzakerelerde isi savsaklama yolunu tutan Cenu- mez-
kOr mutarekenamenin imzalandigi 30 Ekim 1918
bTKafkas Cumhuriyeti, nihayet Osrnanii Devieti' nin sert bir ultima- tarihinde fiilen
eltmizde bulunan yerleri «a s g a r v a t a n>» kabul eden Millf
tomu ile karsila§inca Elviye-i Selase'nin Tiirkiye'ye terkine mee-
i

Mfeak, Batum'u da igine almaktaydr. Bu hususta

bQren razi olmustu. Ancak Ruslar'la mahallT Giircu ve Ermeni tereddiide ma-
hal yoktur. Buradaki bazi kansikiiklar ileri
silaha sanlmis ve surGlere'k, Batum' un
asilli unsuriar bu terke nza gostermeyerek
MBIT (Wisak'a dahil olmadigi iddia edilemez. Zira
boyle kan§iklik-
Turk'lere karsi buyiik bir katiiama girismislerdi. Ermeni
komiteci-
laro zaman hemen hertarafta vardi. Gergekten Batum'un kurtu-
lerinin yanisira Bolsevik dogurdugu kansikiiklar yuzun-
ihtilSli'nln
lu§u ile nihayet bulan askeri harekata, Batum
de bu ya§ma, talart Muahedesine ve
den basibozuk hale gelen Rus askerierlnin
mufe^kiben ba§vurulan plebisite ragmen -hukuken olmasa
Ki- da-
ve katiiama katilmasiyla ortaya tarn birvahset tablosu gikmisti. fulen tarn bir hakimiyet altina alinamadigindan
hareketle burasi-
sa zamanda yirmi binden ziySde mSsum Turk* (in hunharca
dofi-
'
nm Mill? Mfsak disinda telakki edilmesine de imkan yoktur Bu^-
bu Rus - Ermeni mu§terek mezaliminl
ranmasina sebep olan nun en muknT delillerinden biri de, piebisitten Ikl yil sonra Anka-
gegirerek
on'temek mecbQriyetinde kalan ordumuz, buralanni e!e ra'da toplanan T.B.M.M.'de halkm reyiyle segilmis
kuwetlerinin Er- «Batum
siikurietin avdetini guglukle saylayabilmistir. Turk M e b u s I a r i»nin fiiiT mevcQdiyetleridir. Bu mevzuda daha son-
meni Komitecileri ve bazi Hiristiyan Giircu kuwetlerine ksr§i mu- fa temas edilecek olan 16 Mart 1921
Nisan s k ova
tarihli «M o u- M
vaffakiyetle ikmal eylediQI askes? hareket sonunda 25 ahedenamesi »nln ilk mOzfikereleri sirasinda Ruslar'in MilIT
Misak kabul edildidji takdirde Batum'un Tiirkiye'ye verilmesinin Id-
274 - Bu mezallmin korkung tablosunu kavramak i?in §u eserlsre baki-

niz: Bu facialan yerinde goriip tespit aden

tarihgi Mms4 Ue&U. B©y'in Istan- am geleceQini, bunun ise asla miimkun olmayacaQini 27S (i) be-
-
bul'da I919yi!inda basilan «Kaf k a s Y o II an n d a» yan etmi§ bulunmalan da
isimli eseri
calib-i dikkattir. Esisen istanbul'un l§-
£ROflLU - Ermoni Mezaliml, istanbul 1973.
 KADiR MISIROSLU 359
358 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?

«1 1 Mart zeval vakti Batum dahi

yedinci alaym bir taburu ta-
gali yildonijmune bilhassa rastlatilarak imza edilen mezkGr mu§-
rafmdan sehre girmeyerek ISzimi gibi
i§gal olundu. Biitiin kitaatin
hedenamenin T.B.M.M.'deki'muzakeresi sirasinda Rize Mebusu
tertibat almalanni emretmistim. Bugiirt Ahisha'daki Kizil Siivari Li-
Ziys HurfN Bey Batum hakkmdaki hukiim okundugunda « Q y -
va'sinin Batum uzerine gitmek iizere hazirlandiQini haber aldim.
le ise MiltT M s a k y o k t u r i .» diye bagirarak bu
! .

Ruslar simalden tazyikle beraber Batum'u sark ve cenuptan da

mevzudaki tarihTgergegi agikga ifade etmistir.
tazyik edeceklerdi. Vaziyet pek garip bir sekil almisti. Giircu Or-
Aziz vafanimizm Mondros Miitarekenamesi'ne istinaden du§-
dusu henijz Batum' un hayli sjmalinde Ruslar'la muharebe eder-
man i§gal ve istilasina ugrayan kiymetli pargalanndan hiri de Ba-
ken biz Batum'u i§gal ediyorduk. Halbulki burasi Giircu Ordii-
tum olmustur. Zira bu muaheden&menin onbesinci maddesi bu-
rasimn ingilizler tarafmdan i§ga1 edilebilecegi hukmune yer ver-
su'nun son mukavemetini temin edecek bir mevki-i miistahkem-
276 di. Ahisha'da dostane karsjlasmisfck. Bu Liva Batum' a da boyle
mis bulunuyordu .

Bu sebepledir ki, mezkur MutarekenSme'nin imzalandi^i 30 girerek Giirculer'in hatt-i ric'atini kesecek ve bedavadan kaleyi i§-

Ekim 1 918 tarihinde BakQ'da bulunan Turk Ordusu, I9l4hududu- gal edecekti. Yoksa oradaki mtifrezemiz Bolseviklerle muharebe

na gekilmek mecburiyetinde birakilmi§tir. Bu sdretle Elviye-i Sel§-
se yeniden Turk hSkimiyetinden gikmis oluybrdu. Zira ingilizler
17 Kasim 1918'de Baku'yu isg§I etmis ve ileri harekata devamla
Aralik 1918'de Batum'u da ellerine gegirmis bulunuyorlardi. Bura-
da mahall? bir idare kuran ingilizler, kadim Tiirk topragi Kars ve
mi edecekti?!. Yani Giircii ordusuna yardima mi gitmistik? Bir
iiguncii sikda rie ona, ne de otekine, Batum'u biz almaya gitmis-
tik!.. §u halde gelecek her iki ordu ile muharebe mi edecektik?
Hukumet, Kafkas Konfederasyonu'na karar veriyorsa - ki vazi-
yet-i umOmiyemize nazaran felciket olacaQini izah etmis. ve anlat-

Ardahan'i da yeniden Ermeniler'e pe§kes. gekmekte higbir beis mistim - sarih emir vermek lazimdi. Vakit pek dar, artik miinaka-
gbrmernislerdir. Gergekten bu mintikayi iki yil kadar esaretleri al- sa zamam gegmisti. Ben kitaatima sarih emir verdim ve higbir ta-
tinda tutan ingiliz kuwetleri, nihayet gekiiirken buralanni Ermeni rafla hal-i harp ihdasina mahal vermemelerini ve dostluktan aynl-

ve Giircu devletleri arasmda taksim etmi§, bu taksimde Baturn'u mamaya galismalanm yazdim.
Giircu'lerin hissesine birakmisjardi. Bu sirada Giircistan'm Anka- 12/13 gece hukumetimizin verdiQi karar Ankara'dan bana
ra'da Medivani adinda bir rniimessili vardi. 23 §ubat 1921 tarihin- teblici olundu: isga! olunan Ahigelerk, Ahisha ve Batum mintikala-

de M@$wm¥ye Ardahan'in bize i&desine rnuvafakat edildigini bil- rinda Ankara Hukumeti namina icra-yi hukumet igin memOrTn-i
277
dirilmemesi halinde askerT harekSta giri§ece§imiz ihtar edilmis. fa- hukQmeti tayln!.. tabii emirleri yerlerine verdim.» demektedir.
kat bu hususta gerekli cevab beklenilmeden ordumuz harekete Bu sirada Moskova'da «Moskova Muahedena-
gegerek ayni giin Ardahan'a girmistf. Mill? Miicadele'nin gergek m e s i» Rus anlasmasinin miizakereleri en
adiyla bilinen Tiirk -

kabramanlanndan biri olan K&am SC^r^biekir Pa.§ a'nm kumanda- nazik bir safhaya varmis bulunuyordu. Acaba girisjlen bu askerT
si aitindaki kuwetlerimiz ileri harekata devamla 11 Mart 1921'de harekSt, Ruslar' ileri sGrdugumuz §artlar dahilinde bir anlasmayi
i

Batum'u da yeniden kurtarmi§ti. kabule icbar maksadini mi tasiyordu?.. Buna pek ihtimal verile-
Bu harekati siy&s? bir taktik hatSsiyla malQI goren BCtam Sta- mez. Zira bu anla§mayi gergekle§tirmek igin gbnderilen, Yusyf
liCemsl T@ngir|@nk ile Dr. Riza Nur ve Moskova Sefirimiz AI5 Fu-
ac2 Cetesojf'dan te§ekkiil eden murahhas heyetimizin ilk ileri
275 - Ymui {Cental TEfSGIRfEMK - Vatan Hizmetinde, istanbu! 1987,
sh.220 siirdu@u sartlar incelendi^inde «B a t u m»un Ruslar'a birakilmasi-
276 - Mondros Miitferakenamesi'nin hgilizler'e Batum'u i§gal etmek hak- ntn pesjnen kabul edildiQi esefie goriilmektedir. Gergekten bu hu-
kini veren onbeginci maddesi aynen §6yledir:
susta All Fu@t C@&es©y: «Tiirk Murahhas Heyeti'nin nokta-i na-
«Halen Turkiye kontrolunde bulunan ve mahallT ihtiyaclar ifibarlyle derhal
miittellk makamlara tevdii torn gelen Kafkas otesindeki demiryollan da dah.ll zanni
olarak tekmil demiryollan miittofik zabitan taratindan kontrol edilecektir. Yant
muttefikier Batum'u isg&lde hakh olacak ve Turkiye Baku 'nun isgaline de itiraz
277 - Kazim KARABEKiR - istiklal Harbimiz, Istanbul, 1960 sh: 927
©demiyecekiir!.»
 360 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi? KADiR MISIROSLU 36.1.

§6yle hiilasa etmek rnumkundu.» dedikten sonra, isteklerimizi murahhaslan da ondanfarklrdusunmuyorlardi. Buniardan Dr. Ri-
madde madde siralamakta ve Batum mes'elesine lahsis ettiQi se- za Nut, Batum u taleb etmenin sulhun akdine mutlak bir
suretie
kizinci maddede: mani olacagini kat'i bir lisanla ifade ettikten sonra-
«Muafoede bfflyor. gok seyier yazildi. Turfciye-Rusya ara-
«Batum sehri ve iimaninin bazr §artlar ve kayitlar altinda Kaf-
27i3 sindakl hudud da tesbit edlidi. Bu eenada Ruslar, Gureistan'i
kasyalilar'a terkedilmesine mukabil Kars'in sarkindaki hududu-
muzu Arpagayi'nm Talvegine 279 kadar gotiirerek hem yurdumu-
istiifi ediyorlar. Zaten Ermeiriisteirj'! Istlld efmifierdi. Telifh
bir haber. Blzlmkller de Baium'a girmi^ler. Ruslar biz©:
zun bu cihetinden emniyetine takviye ve hem de miinbit olan bu- «Bu
ne Iftlr, muahede mi yapiyoruz? Burada fooyte, orada
yijk bir arazl pargasinin anavatana ilhfikini dusunmustuk. Bu ta- sfzfn
sawurumuzu gizlemistik. MuShedenin ordu Batum'a glrfyorfo Ankare'ya alfre yazanz: .«Ba&um'dain
muhteviyati, istedigimiz
cikin, yoksa Ruslar duaecek deriz, cevab
§ekli kat'i olarak aldiktan ve
surecegimiz butun §artlann ka-
ileriye yokJllaflah!.. Rus-
bulilnden son dakikada Batum sehrini mijhim bazi kayit ve sart- lar'i teskin ediyoruz, «Slz mufihedeye bakoim!.. Biz
Batum'u la-
lar altinda bir tavizat yapiyormusuz gibi Kafkasyahlar'a terkedece- temJyorur» diyoruz. Russfar diyorias' ki; «Baiuim'a qirdifiiniz-
z6°
gimizi bildirecektik.» goriinusiine yer vermekte ve muteSki-
ben Batum tfivizinin bir «s y a s t a k t k» olarak kullanildigi-
i i i
d© Tlflls ve Batum'da fiflrendigima gore/vaziyet
foyledif ve
m, zira boyle yapilmazsa Ruslar'in «ne yapip yapip
konferansirt bir muvaffakiyetsizMQe ug-
bizd© bu esnada uq twlu birbirirt© m
vaziyej vardir. Yamti TOr-
Wye'nln iai ararf ve g0»ijo§ manzarada:
i

r a m a s igin bir m u § k a t icad edecek o -

i i I I Biz Moskova 'da bir budud yapsyor, Batum'u istemnay®-
d u k a i beyan etmekte ve bunun kendince -makul- se-
r i n I » ruz. Kanaatlmizca Batum'u Rualar bsz® vermezler. Batum
beplerini tafsil eylemektedir. Halbuki Batum'un bu sirada yukari- Turkiye'ye befiadur diyoruz. Burayi muhafaza bgindiima
ora-
da anlatrldigi §ekilde ordumuz tarafindan isgaJ ve istirdadma rag- da ®Wth"m klalllk bir ordu bealemak feimdi?. Bafium 6yi© fa&
men «M o s k o v a MuSrtedenamesi" yine de imzalana- yer ki, RusJar'isra em
mi, bize birakmiyaoakteF, arada terb
bilmistir. Eger Ruslar'da anlasma istegi bulunmasa ve kendilerini
oOacak. Bu kadar yaptiktanmiz mahvoiacak. Urn feeis,
anlasma hususunda mazur gosterecek bir bahane aramakta ol- TQrkJya
yardsiTimsBZ kallaeak. Biz /Waters, Artvln ve emsilBBiB
salardi, bunun icin Batum'un «iafzan taleb i»nden ziyade ^Sdik. Mu-
ahedede bu tesbifi v® kabu! ediEdi. Batairn'u da bunlar
ile bir
«f i e n
i I
§ g a i»nin onlann daha gok islerine yarayacagi mu-
i I

^andn§a koymak iafiemiyoruz. Naail oisa Rusiar bk gun Ba~

Bu isgali fieri siirerek sqlh muzSkerelerini inkitaa ugrat-
hakkakti.
tam'u aSirSar. Sairsdtoaki di§er feyier de beraber gider. Turki-
mamis bulunmalan kar§isinda, Turk Murahhas Heyetinin sulhun
ye'ye Batom'u alip daiirna tarbe bazir oimak, bOyuk bk
gergeklesmesi igin zarQrT addederek Batum'dan pesinen vazgeg- ordu
mesini mazur ve mSkul tlelakki eylemege imkSn yoktur. Fakat ne
beslemek gabi apitaliak yapamaz, biz bdy8eyiz,» *• diyerek hS-
lis bir vatan topragmin vatan igin
yazik ki, murahhaslarimiz Ruslar'la bir sulh akdinin ancak ehem- bir «b e a» oldugunu iddia ede-
i

miyetli tavizler sonunda gergeklesebilecegine kat'i bir sOrette bilecek kadar selim manttk ve muhakemeden uzakla§abilmekte-
inanmis bulunuyoriardi. A8i Fuad Cebesoy'un yukanda temas dir. Bundan sonra Turk Ordusu'nun Batum'u istirdad edisjne te-
edilen beyanlan bu hususu agikga gostermektedir. Diger Turk mas ile bunu girkin bir lisanla yeren Dr. Riza i^ur, bilShare Rus
tazyiki kar§isinda ric'ate mecbur kalarak burasini
terkedisimrzi
278 - Hakikatte Rualar'a...
279 -.Talveg, bir nehrin yatagimn en derin yerlnln ortasmdan gegtigl ka-
«Hasi!i bu Batum islnde rezil olduk» 282

cUmlesiyle tavsif etmekte ve:

bul edilen farazi clzgiye denir. Nehirlerin hudud ittihaz edilmelertnde ekseriya
sag ve sol konan veyahud da yijzeyinln ortasmdan gectigl farzedilen gizgi yeri-
ne bu talveg esasi kabui olunur. Zira hududun katTve de§i§mez bifimde tesbiti- 281 - Dr. Riza NUR - a.g.e. sh: 793 - 794.
ni iemin eder.
282 - Dr. Riza MUR - a.g.e. sh: 795.
280 - A!l Fuad CE8ES0Y - Moskova Hatiralan, istanbul, 1955, sh: 147.
362 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?
KADiR MISIROGLU 363

«0
vakit henOz bu muiltoede imrza bile edilmemlftl. TahSi-
Misak-i fvlillfnin ihtiva ettiiji arSzi kasdedilmistir.» ibaresine yer ve-
yenini sebebi Ros kuwetlerinin bizlmkllerl
rilmistir. Fakat Turk - tayin eden ikinci maddede
Rus hududunu
ineye ba§I®mi^ olrnasBdBir. Bu delflik ®z kaldi
Batum'un Rusya'ya terk edilmesiyle ayni Mill? Misak tarihte ilk de-
hedesi'ini bozuyordu Id bu imyihed© bu deviete, biiyukfayda-
fa ihlale maruz kalmis. ve fiilen reddedilmi§ olmuyor muydu? Turk
lar, yardimfar iemip atmlftir. Bunlann hepsi gSdiyorellu. va-
Murahhas Hey'etinden Yiosuf KemaJ Teragirfenk Ruslar'a Mill?
kit ne yapacaktik bilrnem?!..
Misak' kabul ettirmek igin heyetimizin girisfi'Qi gayreti uzun uzun
i

Neyse Batum'dan Qiktilar. Biz die, RwsJar da memnun ol-

283 hikaye etmektedir. O'nun bu miizakerelere dair nakletiigi tafsila-
diuk. Bu maoi gidince rrwihedeyj bitiirdik» dlye Have etmek-
tin agikea gbsterdigi husus sudur ki; Ruslar Mill? Misak'i kabule
tedir.
meyietmekte fakat bu takdirde Batum'dan vazgegmek mecburi-
Batum'un bu sirada i§gali, acaba Moskova Muahedename- yetinde kalacaklan igin burasina istisnaT bir durum verebilmek
si'nin (arzu edilen sartlarmdan kat-i nazar) sirf mucerret bir anla§- 287
Netice olarak «M o s k o v a
gayretini gostermekteydiler
maya vucud vermek hususunda Ruslar'i icbar gayesini mi giidti- Mu£hedenamesi» ikinci maddesiyie Batum'u Rusya'ya
yordu? Bu harekati asker? bakimdan hatali goren Kfcam Karabe- terketmekte ve oradaki Turk'lere daima kagrt uzerinde kalacak
olan - birtakim- hak ve imtiyazlar bah§etmekteydi (!) ki; bu
madde aynen soyledir:
HOkoimeiio'rjiini 17'de uapmsate SMsrindairo sorara milimkumi oUcta-
«syiadd©: 2
011 talde,
2M
Wioslmm suilhO W Mart'te imraSsiramog buluniayor- EwelS: isbu rMdcileds tetete ve ftayisK ©Byrarj mahall
du . Demek kl, bukOoiet tesisi gitoi bos' garths yapmasak da Uw, her eennaafirf? din! v© bars? hukukuriu temln ve mi
285
n&.» ye siysss ve as- sifiezkflrey® ahiliosn arauJaona

286
a ihaSiii© i«fiiSs§ai bah
askerlikte fib«§ bir tat® defljl miyd«?» diye sormaktadir. Mii- n§M olmak,
teakibem Batum'un isiirdadiyla neticelenen harek&tin asker? ba- [f@ri: veya §<s-
kimdan uzun uzun tahlil ve tenkidini yapmaktadir. tenM&wml® mwad
@|ya-s Sioriyenim gumruk resmin© tafei
ils

Turk Murahhaslan Ruslar'm MillT Misak' imizi kabul ettiklerine tfjrtisSr^ayarak bi?i mis§kiIS* ye mmimi ve, hiteumi® rOsum v®
dair bir beyanda bulunmalanna, son derecede biiyuk bir ehem- tekilifSen misaf ©liarak s®rb@st bir sureffl© imrairi hakki, her n©-
miyet atfediyoriardi. Filhakika onlarm bu arzutan gergekie§mi§ti. y! masarif-5 hysflsisyedeira mustesrsa oSarak Batom limarafridairs
Gergekten Moskova MuShedenSmesi'nin birinci maddesinde yer istifld© hakkiySe bsrlikts Tjirkiye'y® temin ©dslimek fariiarayle
alan «... isjbu Muahedede mezkOr «T ii r k y e» tSbiriyle 28 KSnu- i i§bO myShecteiniini biirinci maddssirick gdstefilien hisdudura §i~
nusanT 1336 (1920) de istanbul'da mijn'akid Meclis-i Mebusan ta- ian ye B©tum livasiinia M& ©iters arS^i ile BaSum
rafindan tanzim ve bilcijmle devleilerfe matbuata teblig olunan i ve §©wi O^erlerirsdiEks hakki ma?bjjiyeti Gureistan'a t@r-
ke nm g5sterir.»
283 - a.y. Bu sGretle MilfT Misak ihlal edilerek Batum Rusya'ya terkedil-
. 284 - Hakikatte Moskova Muahedenamesi iein anlasma bu tarihten de mi§ oluyordu. Bundan sonra Batum'u kutlarmak ihtimali -az da
daha evvol geroeklesmisti: «Ruslar iyi bir sey diisunmusler. Dadilar ki: ingilizier olsa- bir kere daha Lozan Konferansi sirasinda ele gegmi§ti. Ne
istanbul'u 16 Mart'ta basttlsr. Blryil sonra 16 Mart'ta Moskova Muahedesi yapil- yazik kl, Lozan Konferansi zabitfannda Batum hakkinda serdedil-

mis olsun! Bir ltd gun bekleyallm de 16 Mart giinu imza edelim» pek rnuvafikti mis bir tek ciimleye dahi rastlamak mOml<un deQildir. Haibuki
va byte yapttk.» (Dr. Rsza UUH - a.g.o. sh: 795). 1918'de imzaladiQi «B r e s t - L t o i w
s k» MuahedenSmesi'yle

285 - Ktom KiWiSEKiR - a.g.e. sh: 493.

Batum'u Turkiye'ye kendi nzasiyie terketmi§ bulunan Rusya,
286 - a.y.
287 - V. Ko?na!TE!WSiR§£NSC - a.g.e. sh: 220 ve miit.
 364 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?
KADiR MISIROGLU 365

aradan sadece Cig yil kadar bir zaman gegtikten sonra imza edi-
Hakikatte Bogazlar Mes'elesindeki bu Turk Rus isbirligl Tur- •

len«Moskova Muahedenamesi »nde «A k r 1 1 o kiye'den ziyade Rusya'nin menfaatineydi. Bu bakimdan Ruslar'-

giinku § a r a n d e g s m1b u u nd u g u »
1
r 1 i i s. I es- dan mukabil bir taviz kppartilabilirdi. Bu hususta da akla gelebile-
bab-i mQcibesiyle burasmi yeniden talep ve elde edebilmisti. Ma- cek ilk taviz hig suphesiz Batum oiabilirdi. Fakat indnQ Rus tezi-
dem ki - sene gibi kisa bir zaman zarfinda - sartlann deQise-
ijg
ne yatkin mutalebesini de Turkiye lehine bir tavize baglayama-
bildigi ve bu sebeple muesses hukukT durumlann tadilinin taleb
rnistor. Gergekten mes'eleyi basindan sonuna kadar Turkiye
igin
edilebileceQi kabul olunmustar, halde neden Lozan'da Rus-
arka planda bir menfaat hesabi takibinden uzak bir mecrada yii-
lar'a bu kendi mantiklanyla hitab edilerek Batum geriye istenme-
rutrnus ve taleplerinin higbirinin is'aftni temin edemeyerek nih&-
mistir'?!. Ostelik ortada, Ruslar'in bize bir taviz vermelerini gerekti-
yet Bogazlar'a dair Muttefiklerin ihdas ettikieri yeni rejimi kabul
ren musaid bir mesele «B g a z a r Mes'ele
de vardi. Bu, I

zm mevkiinde kalmigtir. Bu sOretle Batum'un kurtulu§u igin dogan

s i» idi. Gergekten Ruslar, Lozan'da butun tarihleri boyunca
bu son Limit de inonti'nun acemiligine kurban'giderek -simdilik-
en bijyuk ehemmiyeri atfettikleri Bogazlar Mes'elesiyle adeta TQr-
ortadan kajkmis oldu!..
kiye'den daha ziyade alakadar olmus. ve canhiras bir mucSdele-
ye girismislerdlr. Ostelik bu miicadelede Rus Basmurahhasi Cige-
rir> ile Turk Basmurahhasi inonu adeta agiz birligi etmiglerdi. Bu

durum o kadar baYizdi ki; bir ara sabn tukenen Lord GOifaami za-
Qanakkale Harbi'nde olen mutecaviz ingiliz vp Fransiz asker-
bitlara gegmemekle beraber «i s m e t P a s a n n k a
pa- ' 1 I
leri igin orada biimecbOriye birtakim mezarliklar te§ekkui etmi§ti.
gini Cigerin'in basinda goru.yor gibiyim!» bunlann mulkiyetlerinin kendiierine tevdiini taiep edi-
MQtteflkler,
289
diye alayli bir sjkayette bulunmak mecbQriyetinde kalmisfcr.
boyunca -hangi din ve irktan olursa olsunlar- bu-
yoriardi. Tarih
tun mezarhklara daima bGyilk bir hOrmet ve ihtimam gbstermis
288 - «B 9 a z a r M s e o s l» muayyen bir arazi parcasi iizorinde-
I I

olan bu
'

ki bakimlyet hakkimizin tahdide ugramasi §eklinde bir poziime baglandigi icin

asil millete itimatsizhkta bu derecede ileri gidiyorlardi. Os-
bunu,«IVianevT Kayi plarim iz»dan biri saymaktayiz. Ancak burada su- mezarliklanntn durumlanyla oylesine derin bir sflrette alaka-
telilv

nu soyleyeblliriz ki, bu mes'elede de varilan notice ile ilk taleplerimlz arasinda dar olmusjardi ki; Lozan Konferansi'nda bu «Mezariiklar Mesete-
cok biiyiik birferk mevcuttur. Bu nokiadan hareketle BoQazlar Mes'elesi'nin la-
yiki vecnilehalledllemedigino miitedalr bir eserin birinoi cildlnde yer alan muh-
si» en gok muzakere ve miinakasa edilen mes'elelerden birisi ol-
tasartenkitlerlmlzl ele alan bir inkilap kalemsorti: mustu.
«Uzak gbren Ataturk bu bakirridan azamiyi elde ettikt'en sonra, asil hedefi- Gergekten Geiibolu'daki ingiliz ve Fransiz mezartiklarina mfi-
mizin zamana birakilmasina karar verdi ve oyle yapildi.' Bansi tehlikeye dusQr-
mek ve savasa yeniden basjamak bu millete ne saglayabilirdi?!. Bu ulusiararasi
teallik uzun ve tafsilStli hakumlerin muShede metninde oniig mad-
getin davayi baska yoilardan cozumlemeye kalkmak Turklugiin ciQnenmesin- de ile (Madde 124-136) yeralmig olmasi keyfiyeti dahi, bunu ispa-
den ve parcalanmasmdan baska bir sey getiremezdi...» (Bkz: Lozan - Ghat ta kafidir.iWu§hede metninde Turkiye' nin bududlannm tayini gibi
AKCAKAYAUO&LU, Ulus Gazetesi, 28 §ubat 13SS tarihli niisha) demektedir.
Halbuki, bu eserin birinci cildinde ne bu ve ne de herhangi diger bir mes'ele-
Kortferanstn en belli baslr mes'elesine dahi --ne kemiyyet ve ne de
den doiayi harb cikma ihtimalinin varfd olmadigi ispat edljmisto. Ostelik bir de keyfiyet bakimmdan - bu kadar buyuk bfryerverfmernigtir. Terket-
Bogazlar Mes'elesinde «a z a m l» degil de ancak «a s g a r i» neticsnin elde tigimiz Rumelitopraklannda ecdad yadigarttarihTeseilerimizie bfr-
edllmls, bulundu^u meydandadir. §oyis ki:
Bogazlann iki yakasi gayr-i askerT bir duruma getirilmis ve Tiirkiye loin en mezariikfanmizi da mazarta§larmi bile krnp yok ederektahrip
likts

hayati stralejik ehernmiyeli hfiiz bulunan bu mevkiin idaresl de Baynelmilel bir eden dufmanlanmizin bu hareketlerine kar§t dahi bir mukabele
komisyonun idaresine havale edilmlstir. Elde edilen «a z a m n e t i c e» bu i

mudur?l Tiirkiye'nln bastangictaki talepleriyle, ortaya cikan bu notice Ulus yaza-

nnin ne kadar gereksiz bir beyanda buiundugunu ortaya koymaya kafidir. 289 - C«ra!i aiLSEL - Lozan II, sh. 349 1 a.g.e. sh:
1015.
366 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi?

bilmisilde bulunmamis olmamiz kar§ismda bize gosterilen bu iti-

matsizhk cidden calib-i dikkatti. Hakikaten, dusmanlanmizm bu
glbi insanT duygulan rencide eden taskmiiklarina kar§i sonuna ka-
dar efendiligirnizi muhafaza edebilmis. olmamizin derecesini kav-
290
ramak icin sadece bir «R a z g r a d H a d s e s i»ni hatirla-
i

mak bile kafidir. Boyleyken dusmanlanmiz Gelibolu'daki mezar-

liklari hakkinda birtakim bakip gozetme miikellefiyetleriyle iktifa

etmeyerek buralann mulkiyetlerinin kendilerine temlikinde israr et-

mi§ ve bunu muahede metninde bir garantiye baglamislardir.
Hem de bu temlikin «e b e d y y e n» kelirnesiyie peklstirilmesi
i

suretiyle!..
Bu hususu tespit eden Lozan Muahedenamesl'nin
desinln birinci fikrasi aynen soyledir:
128. mad- '
I ,#r,5' *) ,# Mir
«TiiA HUkUmetf, BriSasnya imp»toirlM§u, Frams® ve Itel-

ye B-BOkOmeMes-iirte kmp m&zmi wtzwiM® [bunls™ may-

kersdii
dim-a tairlbt® veya m@cirOliiiJy©St® vey® tazfi weysi tasMok nHi-

ednsn Cterf-yi! Siarbiyeteiriini© w

&MI imiewkififiBilirae $M meirtod,
mezarlik ve medferalleri, l®Ak~l rflirafara if m
dlikilimiif ^bidders"

muSitav? olan sursallari tarsdolairo avra siya'a «8®to«yyero terke!-

meyii tasiBAOd eder. Kerapk 130. madsfeie mezkQr komisyom-
im fiaraf mtflsm (bfrle^fiinme meswllikllaiii medfeimler vspltout Sbi-

ra .»
InonO, bu mes'elede dusmanlarm gizli bir askerT niyet tasjdik-
lan vehmine kapilmi§ ve tekiife karsi hep bu ydnden itirazda buiun-
5B
rnu§tur. Halbuki bunun asii ehemmiyetli ciheti, Turk Milleti'ne boy-
lesine insanT bir mevzuda atfedilen adem-i itimaiti. Fakat, mes'ele-
yi asii ehemmiyetli noktasindan gerektigli gibi cevaplandiramamj§
olsa bile hi? olmazsa bir mukavemet gostermis. ve bu i§tg bir hlle
sezdiQinden dolayi da olsa mumkun oldugu kadar kar§t koymaya v _-
gali§mr§tir. Fakat Dr. Fta Mur, bu mevzuda ondari da tavizkar gik-
mi§tir. Bu gUya biiyiik siySset adami (I..) hem kendi du§iince ve
hissiyatini ve hem de iswsai'nUn durumunu §6yle aniatmaktadsr:

280 - 14 Mlsan 1933'd© Bulgarlar Razgrat'taki Turk mezarligim ato§3 ver-

rnisier, balyozlerta furbsleri ve mezar taglarmi ortadan kaldirmi§lardir, Bu insan- EUkik:
lik disi hadlsenin elim haberl istanbul'a ula§ti§inda o zamanki yuksefc iahsil

gencllgl, gbz yasjlanni igine akitarak kendine yaki§ir bir mukabele olarak Bulgar
mezarligim giesk yagmufuna lutmustu. Tafsilai icin bkz: M. JteessEsMis OEU-
ORMAN, - Qanlar Banim icin Qaldi, Istanbul 1955. Lozan Muaheden&mesinln resmi eklBrinden olup Ariburnu'ndaki
dusman mezarliklarmi gosteren harita.
368 LOZAN ZAFER Mi, HEZlMET Mi?

«ingilizler bir de mezarlik msselesi gikardilar. Gelibolu sibih

ceziresirtde harbte olen askerierinin gdrntildukleri topraklann bir
sahs? mal gibi sahibi otmak istiyorlar ve bunda isrardalar. Bu da
HsmeS'in fena halde vehmine dokundu. §imdiye kadar bunca mu-
him ve kabuller oldu. Higbiri bu kadar sinirine dokunma-
tekiifler
mi§ti. Bu adam iuhaftir. Gayet muhim bir §ey O'rtda ehemmiyet-
siz gegiverir de, bazen bdyle onlara nisbeten pek ehemmiyetsiz
bir sey O'nun evhamini alevlendiriyor. Tutturdu, Bana diyor ki:
«Bunda gayet tehlikeli bir maksadlan var. Bu mezarliklara sahip
olacaklar, buralanni aleyhimize iissulhareke yapacakiar. Ziyaret-
gi diye asker sokacak!ar» dedi. «Canim, bunda bu kadar vahim
bir sey olrnaz, BeyhQde yere kendinr uzme! Burasini onlara Suri-
KISIRfl
ye'yi Misir'i terkettigimiz gibi, terkedecek degiliz. Tabff oyle yapa-
II
inayiz. Mezarlik olsun, ziyaret etsinler. insanT bir haktir. Ziyaret di-
ye asker sokabilirler mi? Bizim gozumiiz kor mil? Korse de za^
ten mezarlik vermesekde birgiin birden asker indirirler. Soksalar
da o rniktar maksada kafi gefir mi? Sade biz uykuda olmayalim.
IMLfl
Silahlanyla sokmayalim. Bu isfn bu kadar degeri yoktur!» dedim.
Ah! Zihnine yeriesjtirdigi §eyi, biihassa vehmi onun zihninden gi-,
&AYBFL&R
karmak mumkun degldir, ama ne kadar sagma olursa olsun! Za-
ten bu hali yiizurtdendir ki, Yunanlilar Inbnu'nden gelecek diye
saplanip, Eskisjehir - Afyon felaketine sebep olrnustu. ismef in
telasma bakip yeniden dusunuyorum. Bundakr vehameti ogren-
mek istiyorum. Bir turlu anliyamiyorum. Ve nihayet bos bir vehim
olduQuna hiikmediyomm. Nihayet GurzorB da bunun hSkimiyet
mes'elesiyie afakasi oimadigmi soyiedi. Bu da bmef'in vehmini
gideremedi. brneJ: Bogazlar'in serbestisi, harb gemilerinin geg-
mesi, bunlann sartlan gibi gayet mOhim meselelerden ziyade bu
291
mezarlik isiyle ugrasmi§tir.» .

Bu areiziye rnuteallik kayiplar tarafindan daha sdylenecek

pek gok soz vardsr. Mesela, muaheden&menln 17. maddesi Turki-
ye'nin «M s r» ve «S u d a n» 22. maddesi ise «L b y a» uzerin-
t i i

deki butiin haklarmdan «i e r a g a t ettigin i» bildirmekte-

dir. Buralarda bir hakkimsz vardiysa nigln vazgegiyorduk?!. Yok-

iuysa neden «f e r a g a t» ©KiQimizin iasrihine ihtiyag hissedilmig-

ti?!. Usiellik bu feragai ne kar§iNgmda vaki oluyordu?!. Sadece

bir «HtgL» dep mi?! Kaysplarainizin ancak ana ve esasli hatlarira

gostermek maksadirii iakip ettigimiz igin bu kadarla ikttfa edlyoruz.

291 - S2r. Ftaa Myf3, a.g.©. ah: 1022-1023.

 BiRiNci bolum

TAMiRAT BEDEU.

Yunan Ordusu'nun Anadolu'daki masum sivil halka karsi ika

eyledigi tecavuz ve mezalim igin istenmekte olan meblaga «T a
m r a t B e d e i» denilmekteydi. Bu mes'elenin konferansin
i I

ilk safhalarinda gok giizel miidafaa edilmis

oldugunu kabul et-
mek gerektir. imonu, Lozan'a cebinde miitehassislarea hazirlan-
mis birkac nutuk mevcud oldugu halde gitmi§ti. ihtimal kr, bu ko-
nusmalar o hazir nutukiardandi. Zira honU bu mes'eleden bas-
langigta iimid ve ifade ettigi gibi bir netice istihsal
edememi§tir.
Gergekten daha konferansa.gitmeden, hatta murahhas olmasi bi-
le bahis mevzuu degilken Turk Ordusu'nun izmi^e dogru
Yunan
palikaryalarmi kovalamakta bulundugu bir sirada Vakit
Gazetesi
muhabirlne verdigi beyanatta Yunanhlar'in Anadolu'da yaptiklan
tahribatin «b i r milyar be§ yuz bin- a 1 n»a vardi-
1 1

gini, yanan «i k i yuz seksen bin e v n» ise ijg yuz

i

milyon lira kiymet kaybina sebeb oldugunu, goturulen hayvan ve

esyanm da «y e d yiiz milyon
i
r a» kiymetinde oldugu-
I i

nu soyleyerek, «Yapilaeak tetklkJer zarann bu rakamin 50k iis-

tufrsde oJdu§onu meydana gikaracaktir. mie
nfflmq®, irz ve
ramusf a ©Ian zararlanmizin takdirl Me kabifl de®i!dir. Fakat
bOtQn mnufammm Yuoanlilar'irs yamnda birakmiyacagiz.
Buntarin santimirae kadar teminini isfeyece§jiz.» 23Z diye kat'T
bir lisanla konu§uyordu.

292- Bkz: Anadolu'da Yunan ZulQmveVah§eti, II. KisimAnkara 1338 sh:62.

372 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Mi? KAOI'R MISIRO&LU 373

Fakat Konferansin en ehemmiyetli mes'elelerinden biri olan deQildir. iste bu keyfiyet Turk Heyet-i Murahhasasma adMne bir

bu tamirat meselesinde de inonU bir miktar direndikten sanra, sulhun esasim va'z ve takrir etmek uzre igtima eden Lozan Sulh
yelkenleri suya indirmis. ve maalesef gerekli neticeyi almadan tes- Konferansi' nm bu derece mugayir-i hakkaniyet bir talepte israr et-

lim olmu§tur. O kadar ki, Lozan'in muvaffak olup olmadigini, O'- meyece^ini iimid ettirmektedir.
nun, Konferansin basjangicinda arzu ettikleriyle sonunda elde et- Hasaratm tamirine gelince Tiirkiye Buyiik Millet iVIeclisi He-
tikleri arasinda yapilacak bir mukayeseden dahi gikarmak
mum- yet-i Murahhasasi MalT ve JktisadT Komisyonun bitarafane tetkika-
kundur. Hemen her mes'elede musbet ve Misak-i Mill? ruhuna tina mulahazat-i umOmiye-i Stiyeyi arz etmekle mub§hidir. Meb§-
muvafik bir basjangig yaptigi halde sonunu taviz ijstune tSvlzle di-i hak ve tebean Heyet-i Murahhasa gerek ahval ve ha-
nifsete

baglamisttr. Bunun en hazin misallerinden biri de bu «t a m i

-
r'ekat-i harbiyeden, gerek kavSnTn ve kavaid-i hukuk-i duvele mu-
rat m e s e e s »dir. Turkiye'nin en mamur kisimlannda Sde-
I I gayir ef'aldan dolayi muhasim devletlerin sivil teb'asinin doQru-
ta higbir hayStiyet emaresi kalmamisto. Bu sebepie Yunanlilar'- dan dQgar olduklan zarann mutekabilen tazminat mevzuu ie§kil
dan «T a m r a t B e d e i» namiyla tam «d 6 r t mil-
i 1
etmesi iktiza edeceQi mutalaasmdadir.
yonaltin a » talep etmi§tik. Zaten hakkimiz olan
I i r Binaenaleyh Duvel-i itilafiye sivil teb'asi sabik Osmanh impa-
«K a r a a g a g»m giiya bu tamirat bedeli yerine ikame edilmesiy- ratorlugu ordulan tarafindan hucum, bombardiman, ilh... gibi ic-
le is' at edilmeyen bu talebimiz, Lozan Konferansi
boyunca uzun ra olunan ef'al ve harekat-i harbiyeden dolayi §ahis!an veya em-
mfeakere ve munaka§alara sebep o!mu§tu. Muttefikler, bizi bu vallerince dQgar-i zararlar olmustar ise, teb'a-i mezkQrenin zarar- '.

haklitalebimlzden vazgegirmek igin, Mondros Mutaireken§mesi'n- Ian, mezkur imparatorlugun halefleri tarafindan tazmin edilir. Tur-
den sonra aziz vatanimizda giri§tikleri i§gallerin askerT masraflan- kiye Buyuk Millet Meclisi Hukumeti de bu tazminata Sdilane bir
m bizden talep etmek gibi akil ve mantik di§i bir yol tutmusjardi. miktar ile istirak eylemelidir.
Tamirat mes'elesinin miizakere edildigi Ggiiincu Komlsyonda bu Salufizzikir devletler ayni hissiyat-i adalete tebean sabik Os-
talep ve iddiayi cevaplandirmak tizere soz alan Turk Basmurah- manh imparatorluQuarazisinde veya ba§ka mahallerde ef'al-i mu-
hasi inonii, uzun ve muknT bir beyanatta bulunarak deml§tlr ki:
maseleye. maruz olan sivil TOrk teb'asi hakkinda aym suretle ha-
«... Binaenaleyh, DUvel-i Mutteflkanin nokta-i nazarlanna gfi-
reket etmelidir. Tarafeyn teb'asinin dogmdan dogruya kavSnin
rearzulanm ilzamen kabul ettirmek tizere tevessul etmege kendi-
ve esasat-i hukuk-i duvele mugayir ef'alden dolayi dQgar oldukla-
lerini mecbur ettiklerini i§gai-i askeriyenin mQcip olducju masSrifi
n zararlar ile duvel-i muteakideye dogrudan dog>uya ve her nere-
Turkiye'ye tahmil higbir sebep yoktur. Bil'akis bundan
etmege
de bulunurlarsa bulunsun gasp, zapt veya hasarata dQgar edilen
dolayi zarardTde ve mesjuada tamirat talebinde bulunmak
sQret-i
emlak hakkinda ayni esas tatbik olunmalidir.
hakkmi haiz bir deviet var ise o da Turk Devletidir. Zira bu i§gal-
Yunan Ordusu Mondros Mukavelenamesi ile usu-
tarafindan
ler kendisini ve aym zamanda TOrk Milteti'ni
maddT ve manevT
len tdtif-imuhSsamatin ferda-yi vukQunda Asya-yi Sugra'da lz-
her nev? Zayiat ve istirSbSta dQgar eylemistir.
mir'in i§galinden bu ordunun inhizam-i kat'isine kadar, ika olu-
Binaenaleyh adalet ve hakkaniyet Turkiye'den isgal-i askerT
nan hedm ve tahribler kamilenta'mirve tazmin edilmelidir. Katiy-
masarifinin tesviyesini talep eylemek §oyle dursun, bu i§galierin
yen bttaraf menSbiden sudur eden vesaik ve higbir kimse tarafin-
ona mQrte oldut^u hasarati tamir eylemeyi mustelzimdir. Benabi-
dan red ve inkar edilmeyecek sehSdet, ika olunan tahribatm
"rin mevzubahs olan tediye talebi higbir
esas-i hukukiye mustenid
374 LOZAN ZAFER Mi, HEZIMET Mi? KAOiR MISIR06l_U 375

viis'at-i miithi§esini isbat etmektedir. ismet Passa mucrimleri biz- Bu gibi ahval dahilinde ika olunan tecavuzat Alman Ordusu-
zat isticvap eylemistir. En bijyiik rutbedeki zabitandan neferata, nun Fransa'nin sjmalinde ve Belgika'da irtik&p ettiQi tahribat ile

ruhbandan efrad-i adiyeye kadar herkeste Turk'e aid her §eyi ale- hakikaten mukayese olunamaz. Bu mezkur ordunun mu-
tahribat

hitirat tahrib igin ayni taammudii ve ayni azim ve sebati musahe- zaffer olduQu zamanlarda vukua getirilmi§ti. Almanya muharebe-
yi kaybedecegini ve i§gal eyledigi araziyi tahliyeye mecbur olaca-
de etmigtir. Dugar-i harabT olan bu vast havalinin manzara-yi elT-
gini hissettigi vakit her turlu tahribattan ihtiras olunmu§tu Bu da
mesi bu hususta her turlii §ahadetten istigna hasil ettirir. Bu
tahribatm taammuden ve ittiradibir mahiyette icra olundugunu.is-
asSr-i tahribat butiin hasarlarm tamirini suret-i kat'iyede &mirdir.»
293 pat eder. Yunan Ordusu, Turk arSzisini i§gal eyfediQi zaman tecS-
vijzatta bulunmadi. TecaVOzat-i ric'attan, Orduda zapt u raptm
Muteakiben soz alan Yunan Ba§murahhasi Veoszelos Dii-
gev§edigi zamandan itibaren basjamistir. Mintika-i askeriye hari-
yun-i urnClmiye-yi Osmaniye hakkinda ismet Pa§a tarafindan ser-
cinde asla teaddiyat ika olunmadiQmi ve Yunan idaresinin him§-
dedilen mutalaayi cevaplandirdiktan sonra: yesi altinda icra edildk)i sabit olmayip bil'akis, Yunan idaresi §up-
«ika olunan hasarata gelince, Asya-yi Sugra i§galinin ilk iki heli ahvalde, daima Rum unsurundan ziySde Turk unsurunu ilti-

senesi zarfinda Yunan Ordusunun mazhariyati bu muvaffakiyat- zam etiiglni Have etmek ISzim gelir.»
m .

tan ibaret oldugu zamanlar, higbir tahrip ikS olunmami§tir. Yu- Nasil utanmadan yalan sbyleyebiliyor degil mi? Venfeelos,

nan Ordusunun ilk ric'atinde Sakarya Vadisi ile Afyon Karahisar konferanga mes'elenin bu §ekilde telakki olunacagindan mutma-
- Eski§ehir simendifer hatti arasinda kaln kasabalarm yanmasi in, olmazsa umitvar bulunmakta hatta Turk Heyet-i Murahha-
hie

zarOrat-i askeriyeden munbaistir. Yunan Ordusu giteergahin-

sirf
sasinin dermeyan eyledigi talepte israr etmeyece^ini timid etmek-
te oldugunu da sozlerine eklemekte kusur etmedi. Bundan sonra
da bulunan mahallerden Turk Ordusuna me'va olmak sQretiyle
kendilerinin izmir'e Muttefikler nam ve hesabma asker gikardikfa-
kendisi igin asjkar bir tehlike te§kil edenleri tahrip etmek istiyor-
rinive bu sebeple mes'uliyetlerrnin mevzubahs olmayacagini ileri
du. Asya-yi Sugra'nm Yunan Ordusu tarafindan tahliyesine tekad-
stirmus. ve demistir ki:
dum eden son ric'at esnasindaki hasaret hakkinda henuz maiu-
«Bundan maada Yunanistan'in Turkiye'ye karsi serdedebile-
mat-i resmiye mevcud deglldir. Her halde bu tecavuzat hal-i ceQi diQer mukabil birtalebi vardir ki; Turkiye'nin tSmirat hakkinda-
ric'atte bulunan bir ordu tarafindan guzerg£hmda ika olunmu§- ki iddiaianni hayli gecer. Filvaki Turkiye Harb-i UmOmi'ye duhulun-
tur. Bu ef'alin zapt u rapti pek yolunda olan ordular tarafindan bi- den bilafasila mukaddem ve muahhar olan birkag ay zarfinda as-
le vukuunda higbir fevkaiadelik yoktur. Yunan Ordusunun es- ya-yi Sug>a sev§hi!inden ve Trakya'dan 430 bin Rum tardetmistir

na-yi ric'atinde iglerinden murur eyledigi Turk kbyierine dacjilmis. ki; bunlar emval-i menkulelerinden higbir seyi alamayarak Yunan
bulunan Turk asakir-i gayr-i muntazamasi tarafindan dGgar-i hu- ar&zisine ilticaya mecbur olmusjardir. Yunanistan, bu ahSliyi 1914

cum oldugunu nazar-i miitSleaya almak icap eder. senesi Mayisindan 1920 senesi ortasma yani gerekarazi-i nrtUiha-
kadan, gerek isgal-i askeri altindaki ar&ziden olmak iizere mu&he-
denSme ile Yunanistan'atahsls olunan arSzideki me'va-yi kadimle-
rine fade edebildikleri zamana kadar, i§§e etmek mecburiyetinde

293 - Lozan Zabitian I. Takim o. III. islanbul 1924 sh: 7 ve miit.

294 - a.y.
376 LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Ml? KADiR MISIRO6LU 377

kalmistir. Bu miiltecilerin i3§esi, kendilerine edilen muSvenet, Yu- bu tamlrin tahmilen ifasiha, onu ikdar etmek igin gaynkafi oldu^u-
nanistan'anakillerivebilatiare Asya-yi Sugjra'yaveTrakya'ya iade- nu tasdik ederek bu metalipten feragat etmisler idi. Bundan ma-
leri igin icabeden masarif He, iadelerinden sonra yeni bir hayat im- ada mezkurmuahedenamenin 238'inci maddesi iie Duvel-i Muttefi-
rarina tekrar baslamalan igin Yunan Hukumeti tarafindan kendileri- ka Almanya, Avustutya, Bulgaristan ve Macaristan tarafindan ken-
ne itS olunan ciiz'T paranin tertibi yoiunda ihtiyar edilen masSrif, dilerine devrolunan matlubattan Tiirkiye'nin bir giina tediyatta bu-

harekaM askeriye mintikasmda -Yunan Ordusu tarafindan ika olu- lunmasim ondan talep eylemege rnuvafakat etmi§lerdi. 1920 sene-
nan zararlarm mukabilini hayli tecaviiz eder. siA$ustosu'nda Tiirkiye'nin butamirati ifaya iktidarsizliQma huk-
Bundan baska Yunanistan'in uhdesine bir de vekayi-T ahire medilmi§olacaginag6reonunelyevmdahaziyadeiktidarsizolma-
neticesi uzerine kiitle halinde hicret eden miilfecller mes'e!e-i mu- si lazim gelir. Fakat diger taraftan, bilfarz bu metalip ve mukabil
himmesi inzimam etmistir. Bu multecilerden muavenet-i resmiye metalibin tetkiki neticesindeTurkiye'nin Yunanistan'dan bir miktar

ile geginenlerin adedi 15 giin zarfinda S05 bin kisjye baliQ olmu§ matlubat-i safiyesi tahakkuk etse, Yunanistan'in bugunku vazi-

idi. Bunlara bir dereceye kadar sa'yi hal eshabtndan olduklarm- yet-i iktisadiye ve maliyesinin Tiirkiye'nin 1920 senesindeki vazi-
dan dolayi bir muavenet-l mahsusa murOr eden 40 bin kisjyi Have yet-i maliye ve iktisadiyesi ile kiyas edilemeyecek derecede feci ol-

etmek lazim gellr. Yanlarmda bir mil<lar e§ya gotiirebildikleri halde ducju bedihidir. Yunanistan'in 1915senesi Eyiiilii'nde umQmi sefer-
§arkTTrakya'dan gelenier mtistesna olmak uzere servet-i menku- berlige mijbaseret ettigini ve 1916 Eyliilu'nden beri harb haiinde

lelerini zayi eden su eskl ve yeni mulieci kiitlelerini banndirmak ve bulundugunu unutmamak icap eder. Menabi-i vaaridati tukenmis-
besiemek igin Yunanistan'in sarfma mecbur olduQu ve daha rnec- tir. §imdi bir milyon miilteciyi banndirmak, besiemek ve ihtimalen
bur olacacji para nazar-i mutalSaya aimirsa Tiirkiye'nin metfilibi yerles/tirmek mes'ele-i miithisesi onunde bulunmaktadir. Binaena-
S9S
mlkdanndan cokyuksek rakam derdest o!unur.» . leyh tazminattediyesini derpis-i nazar-i teemmul etmesi adimulim-
Burtdan sonra Tiirkiye'nin talebinin nazar-i itibare almnnamasi- kartdir» demistir.

ni isteyen VentzelOS sozlerine devamla «iMuharebeden Yunanis- Verflfegl®®' un bu safsatalanna cevap vermek uzere tekrar soz
tan de§il, Tiirkiye mes'ul oldu^undan manev? nokta-i nazardan bu alan Indnfl, Yunan Ba§murahhasasinm harb mes'uliyetleri hakkin-
talebin hakka makruniyeti musbet degildir. Esasen bu talep na- daki nokta-i nazarmin dogTu olmadigini belirttikten sonra:
zar-i miitalaaya atmsa bile Yunanistan'in mukabil talepleri de na- «Bu eylemek igin yekdiQerinden pek farkli
mes'uliyeti tayin

zar-i mutaiaaya afiwmaltdir. 8u mukabil metalibin her biri hasarat olan iki etmek lazimdir. EwelS harbi uzatmi§ olmak
safhayi tefrik
mikdanm birkac kat tecaVuz eder. Fakat Yunanistan bu metalibin mes'uliyeti, bade akd-i sulh igin zuhureden firsatlan kagirmi§ ol-

ve metalibi miitekabilenln teikikini tacil etmekte higbir f§ide-i ameli- mak mesuliyeti mevcuddur. Yunanistan'in mes'uliyeti, alelhusus
ye olmayaca^mi pekalS mudrikiir. Sevr MuShedesi'nin 231. mad- taarruzunda kat-i tesanud ettikleri muttefikler tarafindan kendisine

desi ileTurkiye, Afmanya ve Avusturya-Macarlsltan'in Duvel-i Mtit- tebli^ olundugu andan itibaren gayr-i kabil-i miinakasadir. Bu
tefika'ya kar§i a§tiklam tecSviiz harbine i§tirak etmekle duvel-i mez- mes'uliyet irtikSp olunan tahribattan dolayi bir kat daha istidad

kOrsye her netfz&yiaf iras ve fedakirliklar tahmil edip, bunlann ta- eder. MezkQrtahribatin ikai igin Yunanistan'in Diivel-i IWiittefika ta-

mamen tamirinl temin etmesi lazim gelecegini tasdik etmif, ISkin rafindan tesvik edildi§i mUdafaa zeminlnde iddia olunamaz.
difiertaraftan, Duvel-i Mdtteflka da, Tiirkiye'nin men§bi-i varidati Her kim olursa olsun Yunanistan' bu tahribati ikaa daVet
i etti-

Qinitasawuredemez. BilSkis Diivef-i Miittefika'nin bunlann onuni)

235 - a.y. almaga ve men etmeQe gahstiklarmdan eminim. Vandallara yaki-
378 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml?
KADiR MISIR06LU 379

§an §u barbarca ef'al «itilaf, remzinin arzu ve idaresi ve devletler ta- - Hadiselerin do§u§ sebebini din du|manlli§inda ara-
11

rafindan ibzal olunan nesayih hilalinda ika olunmustur. Pek vQ- mak ISzirndir. YunanDilar bunun meydana gelmeslne mini ola-
sat'li ve siddetll bir'harb cereyan etmistir. Ve bunun netayicine eak hicbir eey yaprnanmigiardir. Bir medenlyetaeverllk vazifesi
mantikan itisafkSr bir mutecaviz tarafindan tahamrnul edilmek 1a- gormekten pek uzak olan rnewcudiyetlesri, derhal bir ftituhat ve
zimdir. Topcu vesaire mermilerinin mQcip oldugu tahribat, lasek bir Hagh rranzarasioi iktisap eyiiemif Mr.
mahiyet-i askeriyeyi halz ve ef'al-i harbiyeden tnaduttur. Lakin bu 2 - KarayaaskerQikanlmasmitaklp eden ilk gitnierzarfirH
tahribat bile harbi kaybeden haksiz bir mQterizin mes'uliyetini dai- da izmir ve civaraida meydana gelen ahvalln mea'uliyeti, wazi»
286
dir... . felerini ifa etmemi§ blan ml ruttb© kumandanlarla bazi sufoay-
irsdnu, bundan sonra, Muttefikler narrtina hareket ettigi |<abu! lann ulhdesindedir. Yunan HOkumefi by mes'uiiyeti baolanni
olunsa bile bu durumun Yunanistan'in mes' uliyetini bertaraf etme- cezalandirmakia kabul vetasdik eylemifSir. Maahaza mes'uli-
yecegini zira kendisine verilen vazifenin «t a h r i b» ve «m e z a -
yetin bir kismi Yunaniilar'irJain ewel utntori! baklsnriidan marc-
I i m » istikametinde olmayacagini izah etti. rum edilerek madpusoianiann ffiranna we silahianmasina mfl-
Bundan sonra diger murahhaslarfikirlerini beyan ettiler. Bun- fiia olacak hi^birtedbiralriiamif oian Osmaoln m®muiriariina lit-
larda umQmiyetle bu mevzudaki Yunan nokta-i nazanni destekler Ur.
mahiyette konusmalar yaptilar. Halbuki daha sonra da muhtelif 3 - Yunan HukuimeKi bmir'de kendisini (email ©den en bii-
celselerde devam eden bu munakav5alara esasen hig de luzum yuk mulkiye mernurunun hatt-i hareketi sebebiyle Yunan as-
dismda ika eyiediQi
yoktu. Zira side, Yunanistan'in harb kaideleri kerleirinin ileri tareke&i esnasinda rnemleketin dahiii mmtikasi-

mezalimden dolayi mes'ul olmasmi gerektiren bircok resmi rapor ni kanla boyayan vahim kansikliklarmdan doiayi mesuldus*.

vevesikavardi. a) 7 - 10 Mayas tarihli Mlosy© Vesiizetos tarafindan eekllen

Hatta bunlardan bazilan Lozan'da karsimizdaolan Muttefikle- teigraftakiyiiksek media tilimatina uymamielardir. Kendisi iti-
rin resmt mumessil ve memurlarinin tmzasini tasiyordu. Ne yazik laf miimessilliginden herhangi bir sQrette izln i§tem©den 20 -
ki;bu vesikalar orada hakkiyle degeriendirilerek Muttefiklerin ken- 23 Mayis'ta askerf kumandanliflina Izmir tamsinde Aydin, Ma-
di beyanlan ile baglanmalan temin olunamadi. Biz bu vesikaiardan
nisa ve Kasaba'ya asker sevkine emir ves"m©y© imijjsaad© ©yle-
mlatlr.
sadece birtekini dikkatlerinize sunuyoruz:
b) Kezalik ySn© bu memur biI5nti2sm teika Isg&lln g©ni|le-
nn mssiinden hafoerdar e^memiftir. Bu siDire-Si® MOsliiman haikin
Yi

HAKKINDA MLLETLERARASI TAH8CIK heyecanmin ve binne^ice kargaiaSiklarsn Qojjalmasina sebep

oimufJur.

- MES'ULiYElf'LERiNTAYiNi - dabilinde ba§ibozuk zMM'th kimieierin dela§ ma'sina miisaade

©tmekten do§mu|tur. icra ©tiikleri bazo astert har@k@tl©r bu gi-
bi bafibo^uk silahli Bdmseierin munta^am asteiri@ri@ birlika®
izmirve civannda cereyan eden mezaiim mes'uliyeftine dair iti-
hareket etmeslna bill© musamaba eylemiftlr.
laf Devletleri mumessilerincetanzirrt sdilen rapordan Yunan Hiikfl-
§ - M©nd@res Vadisind© meydana gsien karga§aliklann
meii ve subaylarmin mes'uliyetini SsjkSr bir surette gdsteren kisim-
z oSars ifgfilden meydana gelmlatlr. Yunan as-
lar:

l@ri by asksrlerin iieri hareketi akabind© msmlsketin m

29S - a.y.
teidiia Snarb n@tie®sidir. liirkter ile Yunanlilar arasinda mew-
380 LOZAN ZAFER Ml, HEZJMET Mi? KADiR MISIROfJLU 381

cud olan dufmarclsk §iddefie valh§eEinii iftirasi feabill oBmayacak «Y u n a n s t a n i vaziyet-i maliyesini nazar-
bw sOrette tjogaltmiatir. Hakkul iosaf tousmuro yegine rmes'ylu idikkate alarak» tSbirine dikkatinizi gekmek isterim. Biz
Yyranlilair oteonaz. Aym mOIitiazat Bergarroi tovilisinde ve kendimiz iyi bir durumdaymi§rz gibi Yunanistan'in iginde bulundu-
Mantissa ile Oolomi^ dwaMimda cereyami eyleyen wak'alaira da §&- $u iktisadT krizi du§uniiyoruz.irony T.B.M.M.'de Lozan'i miida-
mMir. faa ederken de Yunanlilar' in tediye gucune malik olmadiklarmi, bi-
<B - BilStds Yunanlilar Meneiweiii katlliminin tek ba§Bnia naenaleyh tamirat bedelinin anla§mada kabui editse bile fiilen all-
imeE'uludurlieir. Bu k&fliSm miareHep deflfidl. Fakaf! Bergarna namayacaQim ileri surmu§tur. Boyle bir §ey olsa bile, bunu du§un-
key%©f:iHd<sni dofayi askerinln heyecamria wftfuf olan Yunan mek herhalde bize degl Yunan ordusunu te§vik ve yardtmlan iie
KutimaodainilBg! asafoiyes we kcrtu sebebsyle bill tatfrik maidafe- Anadolu'ya saldirtmi§ olanlara du§erdi!..
adaim mahrum slvil Tuirklert tafiliim edesn askerlerini imzibait al- Fakat lawny neden bu davada iddia ve isteginden vazgegti di-
Jirate toufy&idurarak 'tedtejrlleiri aJmaya mecfout edaMiirdl've
1

&i- yecekslnlz. Bunu T.B.M.M.'dakl konu§masindan kendi agzindan

meliydi,, tVJeoerfinera'de haar feuIurairB Yunairs sybayllairii wazifele- dinleyelim:
rinU olgun, zaysf, <pp-
[ynn taiysasn «(s 'j/wisaiiusi $wif@ doSafsuni
Kosnisyomi Oyeleiri:
haSfe ireweuffluir. YyifiMllBte foyrada Iter §®yi

inrsBf , aliiiLte ©talf § ©SiM&irj tapraklte bir

,
®to*Be§if. Y®tovz ManK
FransK Mymessll
sa'da OBnfeir fo'm ©vdsin on f35ifHB yjMoMftv. By yangira pj§2Bsriy|@
Gesnweral Bumoysfl
D©ir@m Fransi2laB''ls 8s©Biiy|i1iyfrini. Hispsiirain soyledSkBori taMta'Stii

w& fa®wm giirKaffldsirsriniEii ayni Ml. ¥mn&z\w ten^i gfeSeiyl®

sen
297 Yunan da .gaz
zaSsKterimiSR Ǥtuiirapt da yakmafii Ih-
dSok, ^yri-sys

B«il efira©l..» dg^lSsfiefasui y@ bu ©mirfenira my?l§k syrette teftKx

}ini ^oztedyi© gdfmy§il@BtilE. YgiSraig tarada d@§al, fciyd'Osi
inonij, Lozan'da diger birgok mes'elelerde oldugu gibi bu
«t S m i r a t mes'elesi »nde de talebinden vazgegti. 28 Ma-
yis'ta milyonla §ehidin kemiklerini ve ag giplak milletin yureg^'ni siz-
BiyS® feir sMsranaya gdrUn©© Simsafiis^ telbi ^Klu^er. Eife^©-
latan butaViz de verilince Lozan Mu§hedenamesi'nin 59. maddesi
ortaya gikti:
ir waifi§Ml© arator eaem©zL.S!«d®BHBy(8«© »f o
i?®-

SMadda §9 - YueiairaistM fomb

piSairB bu hate^ w alpisilfkteirii § Oph® K2®ralsir fegriim glw'iikl®--"
rima gsdip) ysriri'id@g0rra€!8Ed«r!sr.»
Anadolsj'dS!
Dlsj'dsi Yyram oirdy wya
w@ya M&r
idireafriora efairaden myiswISi
«... Yiwani SSiffliratB bk mu®&<3©ffii®y® mQirafgsr ©tuns-si fey mO-
has®rasin temon raeeCsoiriyetiiirsB terar,
g-id©m@yi kasjiMsslBms^i hi§8* ssmafi |iSpE^©s?iis©l[nfii^d!iijra

My!®dlk. §imd5 by mu®M®m®yl U®mMi§imuz$m mnxsM &•

i-i mSlliyeMi razaE"-
dikkafcaalairak
Mmfa feifcip @d@ysm. fatrMTrakp'da teairtdi|fme^ bir m@yd®Bi
mm ®^l§mi'£
i

BtrBOSiHbaMsm gyreM ksE'iyyed® fferg ir?Byte?®i&@sc muhar®te meydariiandg! rrti^rlas's

blza temisTi ®«8<simi@^i. His Idms® b@yS® bir aoy d0|0n©rtii©sdi.

297 - Yunan Fec&yii, (birinct kltap) sh: 131'den alinan bu raporun resmT
tercumesi kismen sadeleftirilmigtir.
O w^iyg'tBtS difBTiSi'i psyiaMans tedcWKiim© ©toi@k ttzmi g©-
382 LOZAN 2AFER Ml, HEZiMET Ml? KADiR MISIROGLU 383

lirdi. Vaziyet-i eo§ra1fiyeyi gozuniizun oniine getirmelisiniz. Bu satirlar gosteriyor ki inontii, bu tamirat mes'elesinde
Bw yalniz Yynam meseSesiini d©p, birgok milletler meselesini harb gikacagim sanmisti. O'nu taviz ustijne tavize sevk eden
de karsimaza gikanrdi. By saftayi da ge§iyorum. Arzu edilen amil hep bu harb endi§esi idi. Halbuki bu, asla bahis mevzuu de-
neficeye kadar vardiR. Oratan sonra da para yerine alacagimiz gildl.Butun Dunya sulh istemekte idi. Yunanistan Turkiye'den da-
bar mualhede uzerimdeki bar imzadsBi ibaret ofabilirdl. TiimiraS ha bitapti. ingiliz ve Fransiz efkar-i umQmiyeleri bu harb aleyhtan
parasi higbhr kasada gelen galabe vetHmek icin hazurlanmif de- hislerini segimle ortaya koymu§!ardi. Fakat kar§i taraf ve bilhassa
gildiri.. (CokcJogrul.. sesberi) (Hanideler). ingiliz Murahhasi Lord Giirzon, tehdid iisttine tehdid savurarak
Arkada§1ar; imzayi aldikton sonra son sarrtiimine kadar is- iaidrsD'yu bunaltti. ikinci Murahhas, Dr. Riza Wur Bey' in bu hu-
tlhsal etmek kjin de hal-i bmM idiinme ettirmek lazimdir. Bumy sustaki tutumu da indnu'den pekfarkli degildi. Gergekten hatira-
hayal olarak soylemiyoram. GozuniizOn omunde iecirufoe var- tinda bu «t a m i r a t» mes'elesine sayfalar dolusu yer ayirmi§ bu-
Durayamn dort kdf esinde g&lipleir ma^luplanna namistena-
dir. lunmaktadir ki, bunlarda binbir tereddiid ve tenakuzu aksettir-
hi iimirai imza effiirmifleirdir. Bunu isfihsail igin hasinnlarini mektedir. Haktkaten, once Yunanistan'dan istedigimiz harb taz-
son gakiya kadar silahSan tecirit e&im^lerdir. GSlip milletBer mi, minatini kar§iiamak uzere «Yunan Donanmasi»ni talep edi§imize
sulhun nimetlnden mUateffl oluyor, rrtaglup millesier mi istofa- temasla «Biz ise talebimizde israr ettik. Hakikaten bir hak idi. Ha-
d© ediyor?. (Bravol.. sedaian) By aisfem, sulfa imza edlldlkten reketimiz dogru idl.» diyen Dr. Riza Mur, daha sonra bu mes'ele-
den dolayi harb gikmasi ihtimaliyle nasil deh§ete kapildi^mi 299 ve
daf lar, boyte bir taffi-i foarekefli tekap ©den bir hukumete, bir bir blofe aldanarak en tabiT bir hakkimizdan vaz gegilmesinde

i -bu gibi fedakarhklara es^sen muheyya bulunan- inonii'yle ne

tint ateirsda adam v© §u masraf ettlnlz, olcude beraberlik halinde olduQunu bizzat nakil ve hikaye elmek-

tiitiifiiiiiiz I IbftretUr. Bunu aiamiyorsunuz] tedir:

defiii sak cefad-U «Cok dti§undum. Tazminattan vazgegmek l§zim olduguna ka-
birgok kan naat ettim. 8sm©t de o fikirde. Zaten du§unuyorum, alsak bile Yu-

nu «Bu kadar vfeib bir mskte kar§asinda rsi^ira

dayeeekllerdi. nan'dan ne alaca^iz? Muflls ve maliyesi Avrupa kontroiij altinda

yainifa§ kar&r vardini£?» MiiMln feitakkin feize ifap edeee§i nok- bir devlet. Tut kelin pergemindenl Donanmasini, olur de vermez.
ta by idl. Nazartennoda k©ma!-i samimiyetle tevzih ettigim Fransizlar'mAlmanlar'ayaptiklari, Ruhr Havzasi'nii§gSI-iaskerT al-
atokta f odur Id: Yunan tamirato igin tabi!-i istlhsal fear fey yok- tinda tuttuklan gibi, GarbTTrakya'yi i§gSI edecegiz? Bu i§g§l mas-
tu. Ya5nB2 subulsfe ksbil-i astahrf dejjH, du§unulldukteini sonra miyiz? Hayir. Zaten Fransizlar da bundan bir
1

raf ister, biz yapabilir

fayda gormeyip, iiste masraf ettiler. igsmeS'lebasba^averdik. «Ne

Rials data zayid® ftsviid edelblleeek ©Jan testings bar surei-i hal yapaca§iz?»dedik. HOkumetkat'Temrinivermi§. Rauffate§pusku-
©Isayda wszffemSz bmiiw ppmak idi. Bflftletimtein dugair ©Sdugia Yeniden yazdik. Oc gundGr hig cevap yok. Vakit de yok. Ce-
rllyor.

azairabafa arttirmaniak we saran @!du§u yerde tespifl etmek igira vap vermek giinii geldi. Lozan muhiti yine harb borasi iginde galka-
300
arariStgors gosterdigi d@§ry yoiu takip etmek lizim idi. Bis d© © laniyor.w dedikten sonra muteSkiben tekrar Yunanistan'in
298
tedbtri itUhaz ©Kik..^
2S9 - Bkz. Dr. Rises NUR - a.g.e. sh: 1200 vd.

298 - Zabit Ceridesi. 300 - Dr. Rizfi WUR - a.g.e. sh: 1201
384 LOZAN ZAFER Ml, HEZlMET Ml?
KADIR MISIROGLU 385

bu mes'eleden dolayi yeniden Tiirkiye'ye saldirmasi ihtimalini ele

alan Dr.Fta Wur, bundan kendi de emin bulunmadigim agikga
ifSde etmekte
301
ve binbir tenakuz iginde bocalayip durmaktadir. itilSJ tannirat mes'elosiniri by hal sekJI, her ikl taraf igin mem'
Gergekten bu mevzudaki kabahatl, k§h M. Kemal Paaa'ya ve .

k^h da InOna'ye atfetmektedir. Halbuki bu mevzuda kendisinin fi-

dir. Artnk tekrar edeyim kf, Yunanistan lie TOrkiy® arasanda
sulhun oldy§umu haber vereblllrslnlz. Bir date Slave edeyim:
kir ve davranislan da hemen hemen InonO'nun fikir ve davranis-
Gergekten InOnO'nQn yukanda iktibas edilmis
Benim iqin fen® bir hydud He syllhu yapmak Eyl bir hudud lie
lanndan farksizdir.
barbs girmey© mureccahtiir. Qnyo igindir hi, bygiinE-sO ta8 ter-
olan sozleriyle Dr. Risa Nur/un hatiratinin 1200 ve muteaklp sahi-
zindan roemnynum-w 303
felerindeki fikirler arasinda higbir fark mevcud degildir. Bdyle bir
.

Bu son sozden anlasihyor ki, deQil bu tazminat mes'elesi,

mukayese o devrin idSreci kadrosunun -muhaiifiyle de muvafi- higbir mes'elede Yunanistan da harbi gdze alamamaktaydi. Fa-
kiyle de- hep aym yilgin ve kiiguk kafayi tasidiklan gergeQini,
kat bunu onceden anlamak lazimdi.
red ve cerhT Imkansiz bir sGrette ortaya gikarmaktadir. Tazminattan vazgegmek oyle bir hata idi ki, Lozan methiye-
Dsra®8 Pa§a, tamirat bedel istemekten vazgegince Lozan'da-
i

leri bile berki bir lisan siirgmesi olarak bunu «f e d a k a r k»

ki butun murahhaslar hududsuz bir sevince kapildilar. Asia um-
I 1

olarak gostermek mecburiyetini hissetmislerdir!.

rnadikfan bir netice elde eftmislerdi. HattS VenUnloa kendisini zl- «... Qok kimsenin hig olmazsa Yunanistan' la Tiirkiye arasinda
yaret eden ve fikrini soran Turk gazetecllerine karsi bile sevincini bir inkita ile nelicelenece^ini tahmin etti^i bir toplanf sonunda boy- 1

su sozlerle ortaya koydu: le birdenbire uzlasilmasi, herkes uzerinde memnuniyet uyandirdl,

bey3«ffisi buluraatsiliirilm. YaM tob« alffiif- Ecnebiler lamet Pssfis'nin sahsma karsi saygi ve sevgi duydukian-
MMjOloal halledllcll. Yams TUridye lie Yunanto- ni miihim bir fedakiirlik data ysijMrak konferans ve sulrtu
tehlike-
In akdlrte man! higbfar sreisd© kaltady. Is- li bir vaziyetten gikardigini
soyjemekte biriestiler.
Lozan Palas'a donuldiiQu zaman vakit gegti. Bununta beraber
faU®mUiniy<$l gdaerdli. EsliSM §w0§t0§0sM gsiffifemi M-d Iteraet herkesin yuzij giiliiyordu. Havada konferansin en getin, en karisik,
Psif® feeriradte suM §]©[r§©ktera mm ©toa, fttscmete faysiini en tehlikeli ana mes'elelerinden birinin halledilmi§ olmastnm dogur-
[bJiyOk hkmt&, Vm&tkmz, asSS E* mptomm Kmisi ywtoiBffo. Si- du$u Omit ve nikbinlikhSklmdi. Herkes isme« Pag a' ran sulhperver-
ze d© §dy80y«ym, daiem figkrariiiysteagjam: YMtwatoifi! AMd©~ ligini anlatarak onu diQer murahhasiaria mukayese 304
ediyordu."
«
.

fi@8Sk®S5rsd©ri ssotira,
Joji d® bmymsimm M, qok. eHm rails Tamirattan vazgegerek, onun yerine elde ettlgi netice higbir
deQer tasimiyordu. Bir kere KaraaQag istasyonu almrrogti ki, bu

fitaMf Mr SirMii»23esii! y@? Edirne'nin bir mahallesWir. Hatta Edirnetren istasyonu buradadir.

masta'sri, EifeMiiyer&tai- Bu bakimdan Edirne'den tefrik edilerek Yunanistan'a verilmesine

Elgin rs80ffl(®fJM@?ifs Gtaraapigteklifiiffili
zaten higbir imkan yoktu. Binaenaleyh bu mevzuda yaprimis olan
•A ^SsteifwwEt Icln fcaM <§«. MUi Tteklye-Yunanlatan sbAO
fedakSrirk gergekten gok buyuktu. Bu taViz Wr «f ed a kl rl k»'ola-
©SniufSw. ©tsrsdafu s@wa te§bl®?toS;gi irawtabirssffte cfoldlnMrak 1

raktavsif, bizim enfus? kiymet hijkQmlerimizin zarur? bir nettcesi '

M »ml@k<8E am«da mSnligtefclBista y©sia8i@n

spJEi m®Mr
r

rak ortaya gikmis addedilmemelidir. Gergekten bizzat Indnfl de

ola-

urn §&h%m®W$ m, YjMy© H® YunanSsSan sy§ hk &mMuk slyaeetl Si©

toplantidan gikar gikmaz oradaki Turkierie yapti§! konu§mada bu-
nu «buy Ok bir fedakarlik»o*araklfadeedlyorve:

301 - Dr. Fta MU® - a.g.esh:'1203-4 303 - / Lozari Konferansi va isinet Pasa - Istanbul
MUR - a.g.e sh: 1248-49 1943 sh: 343.
302 - Dr. Rtza
304- A a.0.e. sh: 339.
386 LOZANZAFERiMiHEZiMETMi? KADiR MISIROSLU 387

batoyim, anlatayim, day© soz® feafiBaeSii. Bu~

«08uirur8 ssize
«Takrir-i siikQn kanunu», bu tehdTd sMhmm heilS hatirasi hafi-
topU mes zalarda canli duran en maruf bir §ahididir.
raraae imiz Ancak ne yapilirsa yapilsin birtakim yalan yanli§ iddialan, ha-
YuBiaraSilair m bt SOMfifl v©
yatin dinamizmi !<ar§isinda ilSnihSye ayakta tutmaya imkSn yok-
esSsini mMi w®2»sf©fileirinini aosszliiiini"
tur. Bu gergek, bugun Lozan igin de bir kere daha tez^hur etmi§

ve aradan gegen yetmi§ yd «L o z a n E d e b y a t i»nin pes-

i

-m p&ye yaldizlanni dokerek altindaki aci ve dehsetli gercegi gozler

§@a teste v® tomb ©smiasiradla zaps v© inniiisfidter® edifisn g®mS>
bnijne -bir kere daha- sermistir.
Bu neticenin tahakkuku igin sadece «K b I r i s» ve «T ti r k -

vel §wq&Me%mmi kjlire, <dara1fimizda[iD bOyOlk Mr fsdak&riiC; ol

Yunan miinSsebetleri» etrafindaki yeni ge!i§meler bi-
le kSii gelmistir.
tlni we MyOk devletlerin d© teirszta ©j)]iBmr!®w© ©las? muflhede-
'©'mini i

ring soralum. Bu ®ualime,'gnfigsp@tt ematoiiweiS© «©w©8

Jfflhaz ettSk. «Bu biiyiik

tefMxSxtU^mmn mtittefifeter flarafindart iMbara aGimip alinmiya-

cagjjiini ttstoiyakancte g5ree®®ilz. SuDb mu&hedesi, ymflmi be-
y®ftg Kibajiyl® bir topluluk onabiyBflnde olKfiugu igfgi geriye ka-
nneselellerln hstlBi ©snaaBnda fedaDdoriigimiztri na-
ar-i dGktatt© algnima®» icabeder. Gerly©
line© orolar da urnftm? bey©tl©ri iijbariyi© taayyfin etmif baSeS®-
bafta zartods buniarara
.305

iste «t m
a t b e d e i» deniien harb tazmlnati davSsi
a i r I

da boyle basjamis. ve infinii'nun tfivizkfir siyaseti yiizunden boy-

lece suya diismU§ aluyordu. Bundan sonra Lozan i?in dnce
bir
v k a -
«t e' v e d e b y a 1»,
i t 1 sonra da I
seoTd bir «f 1 e 1 1 1

nQnt t e h d T d » safhalari kMk olunacakti.

Gercekten tSbt bulunduklan «garplilafma b^ti-
1 »ni lakviyeye medSr olacagi Omidiyle bir «L o z a n»
1
ve «L o -
zan ka hra m an 6 » efsSnesi vucQda getirenler, sahte
1
1
1

edebiyatmm terfinelerini korp© dimaglars hMb eden

bir te'vil

mektep kitapianna kadar sokmu§lardir. Fakas hakikatin miicbir

mantigmi yaniltmaya -bu suretie de- muvaffak olamiyanlar bir
«fiilT ve kanOinT i e h d d e r» silahma miiracaat i I

mecburiyetini hissetmisjerdir.

3te- - a.g.e. sh: 341 - 42.

 KADiR MISIROSUI 389

Lozan miizakereleri sirasmda, «S u 1 a n O s m a n », 1

«S u 1 a n R e § a d » ve «F a t h» adlarmi tasiyan bu ug dret-

1
i

not'un tamamen odenmis bulunan oniki milyon ingiliz altini tuta-

rindaki bedelleri de aramizdaki muallak malt mes'elelerden biriy-

di. bonO, Turk adina yapti^i birgok boi keseden bagisla-

Millet!

malara bu gemi bedellerini de katmisft. Bu hususta o giinku hu-

kumetin reisi Huseyin Rauf B®y su bilgiyi vermektedir:
«l€©nferansten 50k data ©irse© Hlariciye Vekdleti'nde te-
iKiNCi bOlum 2idaifli§mmi2 sulfa esaslarana gore yurdumuaxon Ifgfil effiiklsiri

en mimuir yertesini, setep« olarak yakip yikarak, nairafo©-

zfir'a §evir@n Yuraaniilafdan timirat bedell fe%osduk. Bid yiiz-
DDGER M
sroirattan vasgegmemis igon

n Iburakmak tekliSinde fou-

I
- GEMl BEDELLERl ©larak tars, Mustafa tana!
1, «Kairaa-
Sultan Abdiilaziz, tSkip ettigi siyaset icSbi olarak donanma- fjag'an ©Bsemmiy©^ yoMur. filik timirafi bedelind©n ya-
ya biiyQk bir ehemmiyet atfetmis. ve onu kisa zamanda «D u n - ni tetminrt istennekten va;
'
tdlyorduk. Sow®, Dun-
yiikseltmisti. Fakat, SuSteri Abdtilha- ya Sava§t ilbiMaMda, faenO; "igimiz gGn-
ya ikinclligi »ne II.

rnid Han, Doksanug Harbi'nden aldiQi ders ve ibretle sulhgu bir lead© infalao temamlanap
siyaset takibini kendince zarOrl addetmistir. Bu siyasetin icabi
ingifeuer'in ©Ikoynwf olduklan Sutan Osman, Swtan R©§ad
olarak da askeri masraflan kisarak Bogazlar ve Qatalca gibi bir-

vt Faiilfo bgilk atom

dr<&ino/i\mimizm, tefaraiBren oniki milyors
gok stratejik mevkii gerektigi sekilde tahkim etmisji. Bu tatbikat
Man feedeilesinin g©rs v®ri8m®©! mes'sbsi
yuzundendir cabuk demode olan donanmaya yatinm yapilma-
ki
ler'ln
misti. Gergekten Balkan Harbi'ne gelindiginde Turk Donanmasi
ra@6
bir hayli zayif bulunuyordu.
Balkan Harbi'nin dogurdu^u facialar Donanma'ya daha bu- yfflorek, timirat ve tezminatsan da boj alaoskten da vazg©§ B-
ytik bir ehemmiyet atfedilmesini zarGrT bir hale getirmi§ti. Bu se- ~Zmm§m'® kiar-

beple «Donanma Cemiyet i>>. kurularak halktan gemi sa- §1 tern ©rarfln.» alw.
tin almak igin yardim toplanmaya baslanmisti. Birinci Cihan Har- «B@n is®; «K&rm§si0 biraksp ggreMigW© demSryolyny
dahil olmadtgimiz bir sirada in- Edirn^'roimi i§ind©n gegirebilfe, bsna©m§al®yfa Karaagag'iBU
bi ba§ladiQi zaman, heniiz harbe
30S
harb gemisi ismarlamis ve bunlarm bedelle- @h©mmiy®Si yQMyr...» diyordum.
giliz tersanelerine Ug
rini de fiilen odemistik. Fakat ingilizler bu gemilere, heniiz Turk
308 - Fss-Idun KANDEMiR - Haiiralan ve Soyleyemedlkleri ile Rauf Oi-
Bayragi gekilmeden el koymusjar ve ne gemileri ne de bir haksiz
bay, istanbul, 1865, sh: 103-104.
iktisap mevzuu te§kil eden bedellerini iade etmi§lerdi.
 390 LOZAN ZAFER Mi, HEZiMET Ml? KADiR MISIROGLU 391

Bu Rauf Bey'in de gergeQi Halbuki, Sisam ve Midilli de aynen Karaagag gibi zaten hak-
satirlar, tarn ve dogru olarak go
remediQlni pek gtize! bir sGrette orlaya koymakladir. Zira, adi ge- kimizdi. Ustelik, bunlardan Limni'nin muttefikler tarafindan
bize
gen gemllerin bedelleri bir baksiz iktisap te§kil ettigine nazaran, terkedilmis. bulundugu halde alt komisyondaki mumessilimizin
bu mevzudaki hakkimizin elde edilebilmesi igin ne Edirne'nin bir bir zuhulu yijzunden koskoca adayi kaybettigimizi
ewelce izah
mahallesi duruinundaki «K a r a a § a g» istasyonunun ve ne de hakkimiz-
etmistik. Zaten hakkimiz olan bir seyi vererek diger bir
herhangi bir di§er tSvizin verilmesine hukuken ve mantiken hig- vaz gormeye ve gos-
dan vazgegirilmemiz halinde bu gegisj hakli
bir zarOret yoktu. Tamirat bedeil denilen harb tazminatina gelin-
termeye imkSn olmadigi meydandadir. Bu gibi hareketlerle tat-
ce bunun almmasi da -ewelce izah edildigl iizere-
zaten Bey-
min olup, hakkini elde edebiidigi zanninda bulunmak ve bu su'ret-
nelmilel teamuller icSbi idi. Kaldi kl, Karagae'in, Edirne'ye sahip
le son derecede safiySne bir teselli ile avunmak
asagi yukan o
olan devlete Sid bulurimasindaki zarOrete mutedSir bir munaka§a
devlr ricSlinin miisterek bir vasfi olarak gorunmektedir. Dr. Rim
ve muzakere esSsen yersizdl. Fakat, gerek Turk Murahhas Heye-
tlve gerekse, diger aiakadSrlar en tabi? haklarimizrn temini igin Nur, InonG ve emsallerinin hatiralan bu gbru§umuzu dogrulayan
gesjtli misallerle doludur! Bu tarz-i hareketin en tipik
bir misSII de
dahi, mutlaka mukabil bir taviz vermek luzum ve zarQretine inan-
mis ve I§1 basmdan sonuna kadar bu mantikla yiirutmusjerdl. iste bu «g e m i b e d e 1 1 e r i»dir.

Karaagag'in Edirne'den tefrikini «mSnasi z» bulan ve bu-

nu bir tSvIz, haline getirerek bizden diger bir sey eide ettikten son- II. VAK5F BEDELLER!
ra vermeye rSzi olmak ba§ vurabileceklerinin ba§-
gibi bir taktige
langigta hatira gelmedlgini beyan eden All Puad Cefcssoy
dahi TQrkiye Yunanistan arasmda mecbGri bir ahali mub§dele-
ile
bu en tabu hakkrmizdan diger bir taviz karsjIiQinda vazgegebile- si kabul edildiQinl ve bundan Bati Trakya Tiirkleri ile istanbul
ceQimizi belirtmek uzere diyor ki: ewelce anlatmi§-
istisna kilmdigim
Rumlan'nin mutekabil olarak
tik. Bu ahaii mubfidelesi da sShip olduQu
iki menkul ve
tarafin
zun Merlg'ln farkindakl arizi J!e
hususunda birgok mes'eieleri orta-
gayrimenkul mallann tasfiyesi
iri§g
ya cikarmisfor. Bunlardan biri de §ahs? haklar di§inda kalan vakif

emlfik ve mijesseselerinin tasfiyesi idi. Kolayca tahmin edilecegi

uzere Yunanistan'daki Tijrkler'deki Rumlar'la mukayese edilemi-
otora ©ms mittiim bir ihtilgfa tar§n i&v'a oferak verilee®§i hMim
gehnemlfU. yecek bir durumdaydilar.
i Arfera'ya taster olsn Garb! Anado- Lozan MuahraJenamesi'nin eklerinden biri olan 9 numarali
Su'nuiri en zengin to mahsuklar viliTOtlerinin tarihte ©msiSirse protokol mUbSdele edilen ahSlinin §ahsT mallari ile evkaf muesse-
nidir tesft sOrsffi® teftrib to rata edilmesinlri se ve mulklerinden doQan mes'eieleri hal igin bir «m u ht e f I i

i yOz miSyonterea lira IS®te8ifi ©«iil®miyec©fe olsn bir kom syo n i

» kurulmasmt derpis. ediyordu. Bu komisyonun ga-

ibH Edirne'mlzin bir miste8l©§a olaji Ksra&ggif'i al- lisma tarzi ile iki taraf hukukunun mu§tereken korunmasina miite-

i by mtihinra dllratimrcgiin bir soram&ii bafSararass fea- alllk protokol mGcibince TQrkiye Yunanistan'dan oradaki
islam
dat bBsin hfc 9«y olsrmsisKilB. Anaddu'nun bir par$$sD &im Ss- vakrflanna kargilik olmak Uzere «s©Ec«^y02 bin InglHz altini>> al-

mi§tir. Halbuki bu meblSg oradaki islam vakiflarinin gergek kiy-

ssumn mmimt m®mimi MUM® nalledilmii sa^Sif**307 biri bile de^ildi. Rumeli'yi ilk fetheden cedleri-
metinin belki yuzde
mizin burasmi TGrkle§tirmek ve isiamla§tirmak igin nasil kbklu
307 - AM FuckS CE0ESOV - SiyasT Hatiralar, Istanbul 1957 sh: 335- 336.
 392 LOZAN ZAFER Mi, HEZJMET Mi? 393
KADiR MISIROGLU

tedbirler ittihaz ettiklerine ve adim basi cami, sebil, imarethane,

mi§tir.Lozan Zabitlan'ni dikkatle okuyanlar murahhaslanmizin ko-
tekke, v.s. gibi gesitli hayrat ve hasenat eserleriyle o topraklan
nusmalannin hemen hepsinin birdusman hucumu kargisinda mu-
nasil suslediklerine ewelce bir nebze temas
Bu bakim-
etmistik. dafaa mahiyetini tasidigini ibret ve dehsetle gorurler. Ta baslan-
dan oradaki islam vakiflanna karsilik olarak bu meblagin
ahnart gigta bir kere kaginlan muzakere ve munakasa hakimiyeti bir da-
gergek miktarla higbir alakasi olamiyacagini ve belki bir sey ahn-
ha ele gegirilememis. ve bu yiizden dairna mudafaada kahnmistir.
di densinden tbaref bir netice sayilmasi gerektigini tahmin
gug ol- miidafaalar da bari Dunya efkar-i umumiyesi ve tarih bnunde
masa gerektir. Esasen Yunanlilar Lozan Ivluahedenamesi'nden haklanmizt tarn manasiyla belirtebilecek bir vasif tasjsalardi!..
gok daha ewel her firsattan istiiade ederek Turk vakiflanni yakip
zaman belki, gelecek nesiiler en iyi mudafaanm taarruz oldugu
yikmakta, evrak-i musbitelerini ortadan kaldirrnakta ve bu surette dereceye kadar mazur
gergeginin kavranamamasmi bir gorebilir-
onlan hergun biraz daha azaltmis bulunmaktaydilar. Fakat, Lo-
lerdi.
zan Konferansi sirasinda dahi Yunanistan'da iklisadT kiymetleri
sekiz yuzbin ingiliz altini ile olgulemiyecek derecede vakif eserle-
OSMANLl'BORgLARIMIM TAKSiMJNPEKJ
111.
rinin bulundugu muhakkaktir.
ADALETSIZUK
Bununla beraber Yunanistan'dan yine hig olmazsa bbyle
cuz'T bir meblag olsun alinabildigi hatde diger alSkadarlar igin bu son devirlerinde kifayetsiz devlet adam-
Osmanli Devteti'nin
kadan bile mevzuubahs edilememistir. Mesela, Yugoslavya, Ro- ian yiizunden agtiQi «i s t k r a z k a p s i» gitgide bir daha ka-
i i

manya ve Bulgaristan gibi gergekten bu Ug devletin arazisinde panamiyacak bir §ekil almis. ve devletin hayat ve istikbalini buyuk
de Yunanistan'dan az olmamak iizere pek gok islam vakif emlak olgiide tehlikeye sokan bir bela haline gelmisti. Du§manlar ver-
ve muessesesi mevcuddu. Bunca tahribe ragmen hala da mev- dikleri paranm sarf mahallelerini de murakabe etmek ve alacakla-
cuddur. Oralarda yasiyan Turk ve Muslumanlann sahs? hak ve intizamli bir surette tasfiye igin Tijrkiye'de hususT bir idare kur-
rini
hurriyetleri ile alkali olarak higbir §ey davS edilmedigi gibi cema-
musjardi. Buna «Diiyun-i UmOmiye-i Osmani-
at mal ve hukukunu koruyacak herhangi bir talepte de bulunul- 308
V
ye» bu ise bakan vekile
, ise «D a y n e
i I r e k i I \» denili-
mamistir. Belki, bunlann bedelleri istenemez, istense de fiiien ali-
yordu. Bir ara Huseyira CfihkJ Bey'in de deruhte ettigi bu Dayin-
namazdi. Fakat, hig olmazsa bulunduklan yerferde korunmalan ler VekilligM bir nevTecnebi ajanligindan farksizdi. Gergekten, Os-
da miteminplunamazdi?.. manli Devleti'ni borglandirma mes'elesinin arkasinda O'nu bir ne-
Koskoca Yugoslav arazisinde besyiiz seneyi mutecaviz Turk vi tabi veya mustemleke haline getirmek gibi gesjtli siyasT emeller
hakimiyetinin bakiyesi olan ecdSd yadigan tarihT eserlerimizin
ya- yatiyordu. Bu bakimdan borg verilmesinde ve alinmasinda veya
kilip yikilmamasi veya herhangi bir suretle ortadan kaldirilmama- bu borglann tasfiyesine muteallik garantilerin saQlanmasinda ge-
birtakim kayit ve
si igin sartlar ileri suriilemez miydi? Biittin bu sjtli ig ve dis. dU§manlann tafsil ve hikayesi ciidler te?kil edecek
memleketlerde ya§ayan irkdas, ve dindaslarimizm daha sonraki binbir hile ve tezvirati vaki oluyordu.
yillardabuyuk ma§duriyetlerine zemin hazirlayan bu ihmal oralar-
daki ecdad yadigan eserlerin imhasina da imk§n hazirlamistor. 308 - Osmanli Devleti'ni bu bor9lanmalardan dolayi her vesile ile kmayan-
Turk Murahhas Heyeti bbyle bir konferans igin kifSyetsizliginin
s lar hicbir zaman dortyiiz milyon llrayi teoaviiz etmemi§ bulunan Osmanli Bor?lan-
bedelini bu millete dogrusu hem madden ve hem de mSnen pek na mukabil bugun milyarlarca dolan asan bor9lanmizi, acaba nasil izah edebilir-

pahaliya bdetmistir. inouii muaYizlarinin ardmca ve yerti

birbiri
ler?Hemdeobor5lann«Duyun-i Umumiye-i Osmaniye id ares i-

yersiz itham ve hucumlan karsisinda her safhada biraz daha bo- n I n »mevcudiyetidolayisiyledevletimizi bir nevTecnebi vesayeti aliina soktugu-
nu Iddla edenler bugunkii «TCirkiye'ye Yardim Konsorsiyumu»
caiami§ ve -tSblr clizse- kagmaktan kovalamaya firsat bulama-
 394 L02AN ZAFER Ml, HEZIMET Ml? KADlR MtSIROfiLU 395

Lozan, yeni Turkiye igin, Osmanh imparatorlugu'nu reddet- sonra yoksu! ve perisan bir durumdaki Anadolu koyltisune la"

mek mantigiyle ba§lami§ti. Fakat bu reddi, O'nun haklanni talep 1952 yilina kadar bugiin artik elirnizden gikmis. bulunan faraza bir
mevkiinde bulundugumuzu da kabul eden muttefikler, miikellefi- Selanik veya Manastir'tn iman igin sarfedilen paralan bdeitirmek
yetleri mevzubahs oldugunda kabule asla yana§amiyorlardi. Bu-
gibi haksizve insafsiz bir karara vanlmistor. Kalkmma gayretleri
nun en calib-i dikkat misali DuyOn-i OmOmiye-i Osmaniye mes'e- iginde girpman Turkiye'ye bunun ve benzeri hatalarm neye mal
lesidir. Bu mes'elede vanlan netice borglann slibik Osmanli Dev-
•bldugunu anfarnak igin bugiinkij Tiirkiye'nih iginde buiundugu ik-
leti'nden arazi alan devietler arasinda taksimi §eklinde olmustijr.
tisadf buhranlan sathT bir sfirette de olsa goz online getirmek ka-
Ancak, bu taksimde Tiirkiye'ye buyuk bir haksizlik edilmi§, Turk
fidir sanmz.
Murahhas Heyeti de bu haksizhgi kabQIde, ne yazik ki; higbir be-
Lozart'da iktisadT rnes'elelerde higbir muvaffaklyet saglana-
is gormemistir.
mamasi gSyet tabit idi. Zira Murahhas Hey'etimize bu gibi i§!er
Gergekten, Osmanli Borglan'nin dogdugu anda, arazimiz
igin d&hii edilmis, bulunan kimseier, ya Htiseyin dhkJ ve CSvid
oniig milyon kilometre kareden fazla Avrupa devletlerlne borg-
idi.
B@y gibi hSinlerden veyahud da Hasara Bey (Saka) gibi mes'ele-
lanilarak alman butiin bu paralar Yemen'den Orta Avrupa ovalan-
den bihaber kimseierden tesekkul etmekteydi. Bu sonuncu Gste-
na kadar, o zamanki butiin §ehir ve kasabalarimizm imSr ve mijda-
iik «m § a v r» deQii de «m u r a h h a s» sifatmi tasjyordu. Ba-
i

faa ihtiyaglanna sarfedilmistlr. Hatta bu sarfta Avrupa'daki toprak-

km Dr. Fta Nur O'nun igin ne diyor:
larimizm ba§ta geldicji unutuimamalidir. Faraza bir «S e S n k I i

«fomet fiddette Hassn'sn aleyhimte. IkSde hfc: «Bu e$ek

V a y e t », bugiin elimizde kalan kisimlardaki higbir yerle kiyas
i I i

kabul etmeyecek derecede mSmurdu. Demek ki, asil sarfiyat artik

herHI bafinwsa aktik.» diyor. TOriQ kilftirler edlyor.
fierdesii

elirnizden gikmis bulunan bolgelere yapilmi§ti. Hal boyleyken, bu
borcun yiizde altmistein fazlasi Turkiye'ye yiikleiilmistir. ikiyuz yir-
mi milyon Inglliz altinmdan ibaret olan hissemizin odenigine mute-
Verdeirii go§e tadsar hakta var. IMi®©©8i bir gOn Ismet decSi. ki;
«Hasan Bey!.. DUyOn-i UmOmiyemissi Ibaret n@ tedar Iirad«r.»
Hsisgim: «Hesssp yapayim, sdyleyeyim.» dedi. Qb-ms, bir mudd@t
soKiira gekii, «yita9elH miJyoira lira» dedi. Bir mM® sonra Ismet
f

alliktefeiiata girismiyoruz. Ancak bu ddemenin tS 1952 yilinda bin-

birguglukletamamlanabildicljini soylemekle iktifa edelim. bu daha sordu. Yin©: «Hesap yapayin* dedi. Qittl, yapmif
Oniig milyon kilometrekareyi muiecaviz bir araziden elinde geldi.«0®tesn dokuz milyon Hra» dedi. hm®i kizdi: «Caeism
sacleee 776 bini kalan Turkiye'ye, bu borcun ancak yuzde besjni Hasan 0©y! Ge$end6 ydzelli milyon d©diir«. §imdi doksan d®-
odetmek gerekirken bunu yuzde altmis. olarak kabul eden Turk kuz dsyoirsynS By kimiS if?.. Bunusi hangisi dogru?.. F®r&,
Murahhas Heyeti'nin bu tutum ve davrani§ini anlamaya ve izah et- li yljzfeisiltsr ds! olsa n& is®? MiHhif... M\\~
meye imkan yoktur. Bu demektir ki; ust uste oniki yil harb gordukten asan ns &smp versa cdiy?!-.. «Bm n® ya-
1s gikti. fsmdi d® bovte ciktt..^>
karsisinda neden ayni itlrazlan serdetmlyorlar? ZJra bu miiessese arasinda tf-
iki
vs. ml
hukQM bakimdan mevcud
ilT ve hicbir fark
niin agagi yukart yirmi misli genislikteki arazisine
degildir. Ostelik
ve yikilis
o devlet bugunkii-
halinde bulunmanm
jjj su «@vap n® kMm : .

dogurdugu ge^rtli mWX krizlero ragmon bugiinkiinun on da biri kadar bile borc-
i tag
lanrrns degildi. Bugiin her dogan gocugun bilmam ne kadar bore odemek mu- a@ra kaEikanayo Koyveraim.»~
kellefiyeti iia hayata gbzlerini actigi ve «ucan kuslara bile borcumuz var» tarzin- IktisSdT i§lere me'mur murahhasi bu olan bir hey'et mi Mu-
dakl harcialem kiymet hukumlerine ragmen Osmanli Davletl'nin hSIS en 8di bir
sul gibi ;
harb tazminati gibi, DiiyQn-i UmOmiye'nin tasfiyesi gibi
propaganda usiObuyla kotiilenrnekte bulunmasini izaha imkan yokturl.. Ostelik
.Osmanli Devleti'nde bu, borclanma hadisesl bugunkii batililasma taraftarlarimn
ilh... aQir mes'elelerin altindan gikabilecektir?!..
onciileri olan Tanzimat rfcall terafindan gerceklestirilmistir.
309 - Dr. Fta MUPS - a.g.e. sh: 1117
 KADiR MISIR06l_U 397
IV. VE DiGERLERS
tazminatla mes'eienin kapanmasi gibi bir karara vanlmisft. Bu-
Malf kayiplanmizin nispeten ehemmiyetli olanlanni beiirtmek
esasindan hareket ettigimiz igin bu mevzuda temas edilebilecek nun yaninda kapitulasyonlann ilgasmin ise -daha once Musul
daha birgok tail mes'eleye yer vermek imk^nindan mahrumuz. Mes'elesi dolayisiyle temas edildiQi uzere- Lozan'm kazang-ka-
Bununla beraber i§bu «M a T K a y p a r m z» fashni brtir-
I i I i i
yip tablosunda buyiik bir ag^rlik tasjmadigi muhakkaktir. Zira tek
meden birkag noktaya daha temas edelim: tarafli bir hukukTtasarrufun eseri olmalari dolayisiyle zaten Birinci
a) istanbul'dart Medine'ye kadar II. Sultan Abdtilhamki Cihan Harbi iginde Osmanli Hukijmeti'nce ilga edilmis. bulunuyor-
Hsiim zamaninda ve O'nun tarafindan in§a edilen ve lardi. iVjes'ele, bunun Lozan'da miittefiklere tasdik ettirilmesih-
milyarlara
mal olan «H icaz Demiryolu» igin birtakim hisse senetle- den ibarelti. Ancak, daha ziyade Fransizlan al«Lkadar etmesi yti-
ri gikanlmistt. Bu demiryolunun yapiminda diQer birgok Muslii- ziinden Fransiz desteQinin kaybina ve binnetice Musul'un kurtaril-
man anasir meyantnda en buyiik fedakarhQi yapan nig siiphesiz mamasina muncer olmasi yonunden iize'rinde durulmaQa deger
bizdik. Buna ragmen Lozan'da Hicaz Demiryolu hisse senetlerini
bir mes'eledir.
laksim eden muttefikler, bunlardan bize higbir sey vermemisler,
bizim murahhaslanmiz da bu duruma kabul etmislerdir. *
b) Tiirk evrak-i nakdiyesi «Banque de note»nin teminaii ola-
rak Avusturya bankalannda buyiik biryekQn tutan altinlartrniz var-
di. ingilizler harb iginde bu, Avusturya Devleti nezdinde
emanet AzizokuyucuL.
olarak bulunan altinlanmiza da, aynen yukanda bahsedilen gemi-
Yukandan beri yazdikianmizi dikkatle okumu§san Lozan hak-
lerimiz gibi elkoymusjardi. Bu da bir haksiz iktisap teskil ediyor-
kinda istikbSlin tarihgisinin §u kiymet hukmiine vSsit olup olmaya-
du. Fakat ne yazik ki, gasiplann elinden bu para da almamamis-
310
tir
ca^mi bir kere daha takdirlerlne terk ediyoruz:
.

c) Lozan'da maruz kaldi&miz diger bir m§li kayip da «K u -

L&ssm; mmzz&m bir impsmtotluk mirtanim hin-i ya§msi=
ponlar ve m t y a z a r » mes'elesinden dogmusftir. Bir
i. i I
Mdirl.. Turk'uira fsKnnda isBta'dan intitom sitarafc, bfflyira

hayli gekismelere sebep olan bu mes'eienin de bir hayli teferru- feir Mim DUmj&m'mn tafsiz taraMmasediiirlL
ati vardir. Gergekten ecnebi alacaklarmin faiz kuponlan
altmla
Lozan'm getirdiQl; sdaiiaria Yumn atratejlk § ©mteiira i§5-
mi, yoksa k^Qit parayla mi odenecekti?! Sonra miktar ne olacak- n® alommif, MsieSI toyriakBsintoiri m&iirum, hsr tflrlfl Orovaira
ti?!. Biitun bu tefermat Igin Paris'te bir komisyon
tesekkiil ettiril- m safeto y@lmmu$ fayri taWf hydudlwin Qtallgl
,

misti. re'dlr...
Osmanli Devleti'nin bazr ecnebT sirketlere verdiQI imtiyazlar
hakkinda da bunlari mutlak olarak ilga karan alinamami§ti. Bu im-
tiyazlan devam ettirmek.veya onlara mu§dil baska bir imtiyaz ka-
bul etmek, veyahud da bir ehli hibre'nin tayin ve tensib edecegi bir

310 - Dr. Riza NUR - a.g.e. sh: 1204 de:

«Harpts cikanlari kfiQit paralanmiza garanfi olan aitinlar Viyana'da bir ban-
kada imi§. Mutarake iptidasmda ingilizler zaptetmig. Bu parayi onlar aldilar. Bi-
zim kagitlar havada kaldt. Yine §a§iyoium ki, bu garantislz kagitlar paradlye ge-
ciyorl Bu garanti parayi almak murrikiin olmadi.»