Professional Documents
Culture Documents
Kadir Mısıroğlu - Musul Meselesi Ve Irak Türklerİ
Kadir Mısıroğlu - Musul Meselesi Ve Irak Türklerİ
KadSr Mflsmroglii
:
ifV-i \~ r .
DEGERLt '
OKUYUCUL
'
:
,|J[
; OLDUGU
"MlSAK-I MiLLl'TE DAHiL .''..'.
M?-> ;
^fll ;
;
']
'''
"KURTCULUK MES'ELESi" JLE KAT- /i
!
...
r .„
:
.
'
'..."
"'' ''
fl MUSUL •
''\; ;' !
Ul
ve . 11 V '
'
Ik-
1
'
SEREF .DUYMAKTAYIZ!.
!
SeMfajmixi
M
ISNB 975-7480-34-7 '
My 41
ii°eSiSi
Sralk Tlrfclari
BE§INCi BASIM
t,
Copyright ScbilYaymevi
-34 -7
ISBN 975 -7480 «LOZAN Zafer mi, Hezimet mi?*
isimli eserin ikinci cildinden ayri
ve geni§letilmi§ basim.
ievi
Bab-i Ali Cad. Vilayet Han Kat: 1
Cagaloglu - ISTANBUL
Istanbul Tel: 526 38 96 - Fax: 527 20 99
1994
ITHAF:
KISALTMALAR:
sh. : sahife
C. :Cild
P. : page (sahife)
V. : Volume (cild)
s. : Sayi
a.g.e. : adi gejen eser
v.d. : ve devami
a.y. : aym yerde
miit. : muteakip
a.g.t. : adi ge^en tefrika
a.g.m. : adi gecen makale
bkz. : bakmiz
x4«lF
SEBil.YAYlNLARINu: 181 & j>
^«j^
MEAL-1 KERIMI
«Ya Muhainmed! De ki: Ey miilkiin sahibi olan Allahim!
Sen mulkii diledigine vcrirsin; Sen miilkfl dilediginin clin-
den alirsin; Sen diledigini aziz edersin; Sen diledigini zelil
edersin; hayir yalmz Senin elindedir! Sen, hie §iiphe yoktur
ki, her sey'c kaadirsin.»
Bibliyografya
Be^noi Baskmin Takdta
'
^
Mt'JEI.LiFiN YAYINLANMIS ESERLERi Onsbz
13
,
fi
c- K1RIK KILig jj
# OSMANOGULLARI'NIN DRAMI (1974) B- MUSUL'UN TARIIigESi
# LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. (1965)
I. a) Ilk Devirler
35
» LOZAN ZAFER Mi, HEZtMET Mi? C. II. (1974) b) Miisliiman Araplann Hakimiyelinden,
Os-
# LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. III. (1977) manlilara intikaline Kadar Musul
40
# YUNAN MEZALlMi (TURK'UN SiYAH KITABI) c)Musul'un Osmanlilar Tarafindan Fethi
ve
(1966) Burada Osmanli idaresi
45
# MACAR il-ITtLALi (1966) II- MUSUL'UN KAYBEDiLiSi
# AMERIKA'DA ZENCi MUSLUMANLIK HAREKETi A- ASKERi SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN
(1967) A MILLER
# KURTULU5 SAVASI'NDA SARIKLI MUCAHIDLER
a) Birinci Cihan Harbi ve Ona Tekaddum Eden
(1967)
Giinlerde "
Jark Mes'elesi"um Aldigi Girift
# MOSKOF MEZAlJMi C. (1970) I.
§ekil
# MOSKOF MEZALlMi C. II. (1970) b) Harb-i Umumiy'ye Bit Nazar
53
ZZ....1 60
# MUSUL MES'ELESi ve IRAK TURKLERI (1972 c) Harbi Umumi'dc Irak Cephesi ...".",.65
# USTAd NECtP FAZIL'A DAiR (1993)
# DOGRU TURKCE REI-IBERi YAHUD BIN UY-
B- MUSUL'UN KAYBEDILiSiNDE SIYASI SAFHA
DURMA KELIMEYi BOYKOT (1993) a) Lozan Konferansi'nda
75
# HiLAFET (1993) '
b) Halij Konferansi'nda
[qq
c) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde ."112
.
Say fa
123
BIBLiYOGRAFYA
Nolayic-i Uinumiye (Umumi Neticeler)
Ttirkiye, tngiltere ve Irak rlukiimelleri EdonuardDIRlAUlT - Sark Mes'elesi, Istanbul 1329.
Atasmdaki Muahedename 141
Hans RODHE - Asya 19111 Mucadele, 1. Kitap, Jark
.
ANAVATAN'DAN AYR1LISTAN
I-
Max SILBERSCHMIDII - Veuedik Menbalanna Nazaran
GUNUMUZE KADAR IRAK TURKLERi'NIN Sark Mes'elesi, Istanbul, 1930.
AHVAI.i RenS I'fTHON - Karadeniz ve Bogazlar Mes'elesi
Istanbul, 1325.
A- tctimfit, iktisadi ve Siyasi Durumlarma Toplu
153 Albert SOSEL - Onsckizinci Asirda Mes'ele-i Sarkiyye
BirBaki§
165 Istanbul, 1911.
B- Kcrkiik Katliami
Habil ADEM - Rusya'mn §ark Siyaseti ve Vilayat-i
II- IRAK TURKI.ERi'NiN ISTIKBALi Sarkiyye Mes'elesi, Istanbul, 1332.
A- BARZANi HAREKETl VE MUHTEMEL Halil HALiD - Turk Hakimiyeti ve ingiliz CihaneirliB
NETICELERi 174 Istanbul, 1341.
Istanbul, 1966.
OCONCO BOLUM: 1VIUSUL MES'ELEStNDE YENI Ebubekir B&um TEPEYRAN - "Canlt Tarihler"serisinden
'GELISMELER VE BOLGENIN GELECEGINE KISA BIR 9ikan Hatualar, Istanbul, 1944.
BAKIS Edip YAVUZ - Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Ankara,
I-MUSUL MES'ELESiNDE YEN! GELISMELER 1968.
VE BU GELtSMELERtN TARIHI KOKLERi M. Fahreddin KIRZIOGLU - Kurtlerin TiirkluM
a) Ortadogudaki tstikrarsizhk 193 Ankara
1964.
b) Koifez Harbi 200
Mehmed EROZ - Kurtlerin
II- BU ISTiKRARSiZLIGA MtlESSlR YEN! Tiirkliigu ve Tiirkmenlerin
Kiirtlesmesi, Istanbul, 1966.
UNSURLAR
a) Su Mes'elesi 213 Dr. Rattling FREL1TZ - Turkmen Asiretleri, Istanbul
Sovyet Rusya'mn Yikihgi 214 1334.
b)
c) Ermenc Mes'elesinin Aldigi Yeni §ekil Ibrahim DAKUKi - Irak Tfirkmenleri, Istanbul, 1970.
aa) Beyrut Planrmn Coklisu 216 Ahmet REFIK Tarih-i Umumi, tslanbul, 1327.
-
bb) PKK. Tezgaln 221 Boca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tcvarih, Istanbul, 1280.
III- MUSUL MES'ELESt VE IRAK Musul Salnamesi Musul, 1325.
-
1960. stafter,
Avukat Ata TERZIBASI - Kerkuk §airleri, C II, Kerkuk, Bu boliifflde, Turk, Kurt m tota Itmsni msitfaaflsri ili em=
1968.
Suleyman Nazif - Firak-i Irak, Dersaadet, 1918.'
Suleyman Nazi/ - Hitabe, Istanbul, 1927.
peryalist devletlerin hcsaplan tahliJ edilmis ve bciylecc
mes'elenin gclecegine 151k tutulmaya caiisilmistir. Tiirkiye
bakmimdan, Ankara'da bir «lrak Mill! Turkmen Partisi» ku-
nilmasma mtisaade edilmesiyle basjayan iirkek bir siibip
cduna siyasetini biraz daha cesaretlendirmeye ve mes'elenin
umumi efkiirca hahigkat bir surette benimsenmesine yardimci
olmaya yarayacagi iimidiyle eserimizin bu besinci basinum ya- ONSOZ
parken, yinni yd soura da olsa, Musul'un aynen Kibns gibi,
Milii bir dava haline gelmektc oldugunu gdrmenin bahtiyariigi «.Kasdim budur, gains varam,
icindeyiz. «I'eryad-u figan koparan.»
YVNUSBMRE
KADIR MISIROGLU [slam en
tariliinin biiyiik devleti olan Osmanli tmparatorlu-
12 §ubat 1994 gu'nu haksiz ve feci bir tasfiyeye
.
maruz kitan «Lozan
Dikilitas/lSTANBUL MuahedenSmesi», Tiirk Milleti'nin
uzak bir istikbalde
yeniden alemsumiil bir rol oynamasmi Bnleyecek, idc-
dalii
olojik, beseri, iktisadive stratejik takyidler va'z etmijtir.*'
Gercekten Tiirk ictimaT bayatma - asirlik tecriibelcrin
mahsultt
temin maksadiyla cizilmi; anomial hudutlardl. Bu noktadan mustakil (!) devletler haline gethilen eski topraklarinda is-
bakildigi zaman, «Turk-Yunan Muharebesi»nin gftyesini
tikrarm bir tiirlii saglanamamasi sonunda bajgosteren inhiltl
te§kil eden ve «asgari vatan» bududlanm 9izen «Misak-i
hareketlerini degerlendirerek yentden biiyiik ve kuvvetli
MilII»mizin hedeflerindcn oldugu halde, Lozan MuahedenS- olmamn imkanlartn aramak ihtiyaciyla kargi karsiyadrr. Boyle
mesi ile aziz vatammizdan tefrik edilerek halS devam etmekte
bir mevsimde elli yildan beri Tiirk millf suurunu ifsad ve idlal
bulunan lzdiraph bir esaret hayatma itilen «vatan par9a-
i9m sarfedilen bunca gayretlere ragmen, yeni bir hiz ve he-
lan»nin basinda «Musul» gelmektedir.
yecanla mill! tannine yonelmek meyltni gosteren vatan
Bu ehemmiyctine binaendir ki; once snf «Lozan Zafer
90cuklarma yakin ve uzak birtakim millt hedefler gostermenin
mi, Hezimet mi?» isimli eserimizin Lozan MuahedenSmesi
zarflretine inanmaktayrz.
ile maiuz kaldiguniz maddi kayiplan anlatan ikinci eildi i9in ele
Rum jekSvet ve sarlatanligintn bir aksiifameli olarak or-
almij bulundugumuz «Musul Mes'elesi»ni, «Irak taya 9ikan «Kibrts Mes'elesi»nden sonra, Irak'da Kerkiik
Tlirkleii»ne hasredilmis bir boliim ve diger bazi ilavelerle
Turkltigu'ne karji oynanmak istenen feci oyun vesilesiyle
birlikte mustakil cild halinde ncsrctmek liizumunu hissettik.
Musul Mes'elesi'ni ele almak ve bnradaki kadim haklanmizin
Ne hazindir en tabii bir hakkimiz oldugu halde, her saf-
ki;
kurtonlmasi i9in dogacak frrsatlan degerlendirmek flzere bunu
hada biraz daha katmerlesen hatalara kurban giderek kay-
yeniden davS haline getirmeniri en miis5id zamam gelmekte
bedilmij bulunan «Musul» hakkinda - aradan gecen elli yila
olduguna kaani bulunmaktayiz. Ostelik bu mes'eleyi ele al-
ragmen - heniiz arasUrma mahsulii hicbir eser nesredilmis
makta ge9 kalmamayi zarurl ktlan hayatl ehemmiyeti haiz
degildir. Zaferden sonra tesis edilen «yeni zihniyet»in
baska sebepler de vardir: §oyle ki:
biitiin mill! kayiplanmizi unutturmaya cahstigi malflmdur. Fil-
Irak'i par9alamaya kafi gelecegi gorulen «Barzani
Ha-
reketi»nin muvaffakiyeti halinde bunun, Giiney ve Dogu
rihimizc aid beyanlann bayi'am mmiklan scviycsi'/ligindca kunnnlaniayi$i,
betonl(ismi,5, dogmatism ve enutt idameal l$ln tegaShlansug fiill, luikuki ve
Anadoluda sSkin olup aslinda bzbeoz Turk ojduklari halde,
psikalojik ongcllor Boyeslndedlr. Nassa dayanaii islami rata kiddinp nis- kendilerine ayn bir irk suuni venlmeye 9ali§ilan karde§lerimiz
yatia terkstlcnler,HBhf dun o iiizamcla bile mmum tobedddlil He iizerinde pegitli tahriklere Smil olacagi muhakkaktir. Bu teh-
sliktam trteddiilil inkji' oluiwmag|» gereagins y« verilmljken, Ke> likeye karsi Musul'un bize intikali ile Turkmen 9enberinden
malisrii rtenkid dis» wtmaya acuta daha ne kadar muvaffak ola-
ibaret bir mania tesisi imkto dahilinde goriilmekte ve bunda
Mtesekteini sanmakiadirlav, «VSdBBii nwn!Brl «« snvBimiiakian parksw
:
plan p
rps'iii nsik»luii wtebiyic Tmkiye'nin uffiii elli yildir dwnlulmis ve Tiirkiye ipin sayisiz menfaatler bulunmaktadir. Bu yttzdendir
tsrafiilitiif m
da, bu durum dalia ftrJa dram cdem??,'sira be^srt Meier ki, Musul Mes'elesi'ne Tiirkiye i?in srrf bir «iktisadf»
veya
i!4M Mtalir ye guro bit iKaliiitil olan labial tamnlan katstsinda akitet «haricl» mes'ele nazariyla bakmak da dogru olmasa ge-
magluls plmaya m«l*8ffldw!,(
Bu itibarla Tiirkiye'de gitgide daha vahim bir §ekil al-
rektir.
18
ve Fransiz emelleri, «Sanayi inkilabi» ndaii sonra «§ima.U «iktisadi menfaatlei» almaya ba§lami§tir. Geni§ Osmanh
Afrika Ulkeleri» nden «Misir» ve «Bahreyn» e kadar topraklarmi pai-calayip ele gegirmek maksadi lizerinde bazan
anla§mak ve bazan da birbirlerini baltalamak suretiyle siirtip
giden bu emperyalist faaliyetler, bu devrede aruk daha ziyade
Albert SOKEL -Onsekizincl Asirda Mes'ele-i §arkiyye - Istanbul 191 1.
fiabil ABfiM - Ritsya'nm §ark Siyfiseli vc Viliyet-i Sarkiyye Mes'elesi -
«ham madde» ve «pazar» terain ihtiyacindan doguyordu.
Istanbul 1332. 1869 yUmda «Siive§ Kanali»nm acilmasi, biiyiik bir ifctisadf
Aynca: menfaat kapisi olarak «Hindistan»i daha once ele ge9irmi§
«Cent Projest dc Partage La Turquie* yaol «Turki.yenin Taksimi lcin
bulunan ingiltere'nin «§ark Mes'elesi» ndeki tutumunda
Yiiz Proje» adh eser veya bunun Donanrna Mecmuasi'mn 49'uncu ve
miiteakip sayilannda yayinlanmis bulunan terceme ve tahlilt. geni§ blgiide bir degi§ikligin vucuda gelmesine sebep
2- Avmpa'da, islam Alemi'iiin miisbet ilitnler sahasmda bStiin Ortacag olmugtur. «Kinm Harbi»
a^kca gorUldtigii gibi
raisalinde
boyunca kaydettigt tcrakkinin «Hafli Seferleri nelicesinde Bati'ya inttkal
eden mu'taianyla «yeni ke§ifler» ve «yeni ticaret yollan» nin sagla-
Osmanh topraklari uzerindeki agin Rus isteklerinden - dev-
digi maddi imkanlarin raeczediimesiyle dogrnus, bulunan «sanayi inkita- letlerarasi rauvazene bakimindan - daima endi§eye
kapdan
bi» tnemleketimizde maalesef zamamnda ve layiki ve^hile gerfeklestiri- bu tarihten itibaren Ruslan bile gblgede birakan bir
Ingiltere,
lememisiir. Bu durum; Tiirk yari-mUncvvcrimn dehsetli bir asagilik duy-
gusuna kapilarak kendisinden kagraasina amil ohnu§tur. O derecede ki; dint,
Tiirk islam diismanhgi siyaseti takibine koyularak «Hin-
-
hatla" irkt hasletlcri uzerinde jjuphc ve tereddiide du§ar olan TXirk idarecileri, distan Yolu» uzerindeki yerleri ele gecirmek maksadma
her gelen gidcni aratacak tarzda.milii kiymetlerimizi daha §edid bir s.urette yonelmi§lir. O'nun sirasiyla ve merhale merhale «Kibns»,
yikmayi «sanayilegm ck» icin zamrl addetmislerdi. Halbuki Avrupa
kargismda geri kali§inuzin'sebeplerini «din» vc «milll klilttir» iimuzun
«Misir» ve «Irak»da hakimiyetini tesis i?in Islam tarihinin
hususiyctlertnde degii, dahili ve harici diisman faaliyeiierinde ve degisen
Diinya sartlannda aramak lazundi. Bu goriisii teyid eden fok kiymetli bir Mtftcakiben Sultan'm kendileri ve Samuel Morse'u c/esitli hediyeler
ve
tarihi vak'a, istanbul'da misyoner faaliyetlerinin ilk koprii bagim teskil eden «ihtira berati» ile taltiflerini naklettikten sonra: «Sultan'in ilgisine
« Robert Kolej» in kuruculanndan misyoner Cyrus Bamlin'm «Amoung
ragmen Istanbul ile Edirne araanda telgraf hatti kurulmasi i§i tahakkuk et-
Turcs» (Tuikler Arasinda) isimli bltrratmdaycr aimis bulunmaktadir.
medi. Pa§alar, Sultan'm aleyhine Memleketin uzak
Cyrus Hamlin telgraft icad eden Samuel Morse'vm, bir «Ihtira Berati» birlesmiglerdi.
almak icjn muhrelif Avrupa devlctlerine vSki muracaatlanndan higbir netic;e viiayetlerinde, bdyle siir'atle haber verecek bir makina onlarm rahatlarmi
alamaymca bir kere de Osmanh Devleti'ne basvurmayi dti$undugiiini ve bu kacirabilirdi,» demektedir. (Bkz: a.g.e. den nakledilen Hilal Mecmuasi, sayi:
maksadia bir arkadagi ile birlikle kendisine kcsfcttigi aletin Osmanh Sultani 101, sh: 10-12, Istanbul, Mart 1970.)
Abdiilmecidt takdim edilmesi vazifesini verdigini, bu vesileyle Bcylerbeyi
Bu mevzuda, sinesinde en yuce sa'y ve ftmel kanunlarim toplamis bu-
Sarayi'nda yapilan tecriibeleri anlattiktan .sonra Sultan'm mcmnuniyet ve ar-
zusuna ragmen lelsizin Tiirkiye'de tesisine aid projenin dahili bal- lunan IsISm Dini'nin ittihami ise, ya 50k kotu bir maksadin, veyahud da kor-
talainalaria akim kaldigmi anlatmakta ve: «.tkinci bir telgraf vcrilmedi. Biz kunf bir ceMletin eseridir. Ne yazik.ki/bu istikamette yillai'dir stiregelini?
sonradan buna 50k sevindik, ^iinktl aletlerden birinin teli kopmustu. ikinci olan bir propaganda Mia Turk yari munevverini ifsad edebilecek bir tesiri
ielgraf denemesi ba§anh olmayacakti. Telin kopina ssklinden bunun, telg-
rafm Turkiye'de kurulmasini istemeyen biri tarafmdan kopanldigi anla$ili-
hSiz bulunmaktadir. Bu ittihamm yersizligini inkilapfi bir partinin
bagvekilligine kadar yiikselmi§ bulunan Gunaliay'in
yordu.» demektedir. «Molla §emsed-
din» oldugu zaman Sid bir beyani ile cevaplandinlam:
22 MUSIJL MES'ELESI KADIR MIS1ROGLU 23
en biiyiik devleti olan Osmanli imparatorlugu'nun yikili.sma roliin bilhassa Ondokuzuncu Asrin iKinci yansmdan ilibaren
kadar devam eden canhira§ siyas! faaliyetinin birinci sebebi biiyiik askeri ve iktisadi ehemmiyeti sebebiyle, cihan siyasc-
budur, tinde yn ad lgi roliin korkunclugu asikardn\3 ingiliz siyasetinki
Musul'un bu stratejik ehemmiyeti, Tiirkiye i9in hSla devam son bir asir icindeki cesjdli tezahiirlerinin «petrol»le yakia
etmektedir. Bizim eski «Musul», «Bagdat» ve «Basra» alakasim kavramak t$in Ingiliz £§£i Partisi'nin resmi ncsriya-
vilSyetlerimiz birlestirilerek vticud verilmis, olan «Irak Dev- tindan allium* §u bir - iki cUmlenin bile kfifi geiebilecegi ka-
Paga'ma bize karsi vftki ihsmetine bir miikSfat vermis olmak oldugu bedihtdir, Bu petrol olmaksizin (eyyareler ucamaz, tah-
maksatlanyla sun't bir surette tesis edilen Irak Devleti'nin iclbaliirlcr yiizemez. Diger bircok askext ve babri istigalatta,
omurlii olmayacagi da baslangicta beiliydi. Ancak mes'elenin donamnalarda, ticaret-i bahriyye nierakibinde, karadaki nak-
dikkate §ayan olan ciheti sudor ki, bbyle bir bdlimineden Uyatta olan istimali de ba§ka... Muhaberatta mevadd-i ip-
husule gelecek parcalardan birr, bir «Ktirt Devleti» olarak tidaMyyeden bulunmak ehemmiyetinden do-
suretiyle olan
ortaya ciktigi takdirde bu hadisenin ashnda su katiksiz layidir ki; Diivel-i Muazzama onun mukcmmelen ve muntaza-
Tiirkler olduklan halde kendilerine zoraki bir surette ayn bir man kendileri icin tedlirikini taht-i temine almisjardt. Iste bunu
irk suuru verilmeye cahsdan §arki Anadolu halki iizerindcki taht-i temine almak maksadiyla kiymelli petrol havalisinin te-
tesirlerini daha §imdiden hesap etmeye mecburuz. Bu noktayi mellukii igin - hattfi muhaj-cbeyi de mucip olsa - niiinazattan
petrolleri» adiyla taninmi§ olmasina ragmen, asil kaynaklar kudret menbai olacak bu topraklari isgal edecekierini»9
sekenesi kesif bir surette Tiirklerden ibaret bulunan Kerkiik soylemistir.
kesimindedir. Sultan Abdiilhamid devri Musul Valilerindon Ebubekir Hdzim Tepeyran'm hatiratinda Musul arazisinin
olup hatiratinda bu petrollerin mahiyet ve yerleri hakkmda ol- inbat kabiliyeti hakkmda son derece calib-i dikkat ve
te-
dukca tafsilat veren Ebubekir Ilazim Tepeyran bu gercegi ferruatli miisaliedeler mevcuddur. Bunlardan 90k az bir
soyle ifade etmektedir: kismim nakledelim:
«Musul petrolii denilince, petrol kaynaklan yalmz Musul «Bu villiyettoki servet menbalanmn foklugu ve
tabit
civanndadir samhr. Musul'da en yakin kaynaklar hatmmda pek az memlekete nasip olan bir der-
gesitliligi yeryiiziinde
kaldigina gore sehrin cenubunda ve yedi-sekiz saat mesafede ecededir. Vilayetin hemen her tarafmda, her nevi
degeili ma-
« §erkat» mevkiin.de ve Musul'a labi «Kerkuk» Livasi da- denler bol ve petrol kaynaklan meshur olmakla beraber Dicle
hilindedir.»R Nehri'ne yakm maden komtirleri bulundugu gibi, civardaki
bazi
Musul'un iktisadl ehemmiyeti, sadeee petrol bakimmdan kaynaklardan biraz kinlmca arasira parlak, fakat kacici birer
fl-
degildir. Haritaya birgoz atanlar daglik Hakkari Bblgesi'nde kir gibi tag iginden firlayarak otlar arasma kayan sal' civa ma-
nihayete eren Turkiye topraklarmdan Itibaren genis ve munbit deni de gormustum.
bir arazinin Basra Korfezi'ne kadar imtidat ettijini goriirler. K e r k u k kasabasinda yagmurlardan sonra bazi kay-
Gercekten Araplar'm «Beyn-en-Nehreyn» dedikleri Dicle naklardan civalar aktigini ve bunlardan en ziyade musevl ahal-
ve Firat Nehirleri arasmdaki, yilda iki kere mahsul alman inin istifade eltiklerini
mevsuk olarak ijitmistim. HatirS not-
genis aliivyon boyunca «Mezopotamya»
ovalan tarih larmia mahsus karneye kaydi nasilsa ihmal edilmis. oldugu
adiyla Orta-sark'in en mahsuldar arazisini teskil etmis ve bu icin, yerini kat'l surette hatirlannyorsam da,
galiba K e r k ii k
vasfiyla be§er tarihinde ilk zirai ve
medenl gelismelere sahne Livasi dahilinde bir dagdan getirilen kiikiirt renginde sari
ve
olmustur. ingilizler, Musul havalisinin «Nil Vddisis kadar ince bir kum tahlil ile tedkike deger bir seydi. Tadi asit
tar-
ehcmmiyetli olan zirat degerini 90k evvel f'arketmisler ve buna tarik'i andiran bu kumu
ora ahalisi limontuzu gibi kullanarak
dair cesitli tetkikat ve seyahatnameler nesretmislerdir. hicbir zaran gorulmemistir. Musul civariiidaki, 9ikanlan
as3r-i
Hindistan ve Misir'da nehiiierin kanallar acilarak lslaht atikadan dolayi meshur Koyuncuk tepesi etrafinda yagmurlar-
suretiyle genis aliivyon ovalannm sulanmasi isini deruhte dan sonra Ninua 90cuklanmn kugtik elmas kirintilan bulduklan
etmis bulunan Ingiliz miihendisi Wiltyam Vilkoks'un Misir'da da vaki imis. Vilayetin muhtelif mevkilerinde erimis altm ve
irad ettigi bir nutukla «Irak»dan ikinci bir «Misir» veya yakut gibi, 9ukurlarda dalgalamp bos yere akip giden bircok
«Pencap» imis gibi bahsederek «Hindistan ve.Misir'dan petrol veya neft menbalan butiin dunyaca maruf ve
Musul'un
gelecek iscilerki Irak'ta yapilmasi lfizimgelen sed ve kanallan, Miiterakc Anlasmasi'ndan sonra ugradigi feci istil&iin en
bendlerimeydana getireceklerini ve bundan sonra milyonlarca ziySde bu miibarek ve miihmel mayilerden ileri geldigi de
Hindli ve Misirlt'nin Irak'a hicret ederek istikbalde servet ve malumdur.
beraber, kutru 14 sanlimetre idi. K e r k u" k'te gbrdugiim bam- maklazenginliginden bahsedcrck uzun uzun istatistik bilgileri
y alarm saplar) tic metreden ziyade yiiksekti...»io nakletmeye Jtizum gormuyoniz. Herhangi bir fiziki haritaya
tleride tafsil edilccegi iizere Lozan'da Tilrkiyc'nin giiney §6yle bir goz atanlar, yes,ile boyanmts, geni§ bir miinbit Irak
hududlan tesbit olumuken sadecc «Musul» u talcp etmi§ bu- arazisi ile Turkiye'de kisrmn korkunc ve verimsiz
kaian
iunan ingilizler, bilahare yine bu rnes'eleyi halletmek iizere daglarla kapli bulundugunu derhal favkederek gerekli mu-
Istanbul 'da toplanan «Halic Konleransi» nda daha da ileriye kayeseyi ynpabiliricr.
giderek «Hakkari V i 1 a y e ti» nin bit* kismmm da Irak'a
c) Be$ett Ekemmiyeti:
birakilmasi LSzim geldigi gorusunu mtidafaa ctmisJerdir Hiebir
Musul'un bulundugu «Mezopotamya Bblgesi»
eograft, iktisadi ve tarihl esasa istinad etmeyen bu talep,
yukarida da ifade edildigi Uzere geni§ aliivyon ovalarma sa-
ashnda Musul'u garaniiye almak i?in ortaya konulmus, bir
hiptir. Bu yiizden ilk caglardan beri ce§itli kavimlerin iggal ve
marjdaii ibaretti. Bu gibi muahedenamelerle bir memleketin
istUSsma maruz kalmi§tir. Fakat bu bo'lgede cok onceleri sik
hududlan tesbit edilirken, o memleketin hayatiyet ve temadi- sik ta§an «Firat» ve «Dicle» nehirlerinin hu.suie getirdigi
sini saglayacak iktisadi ve bir giiciin mevcud olup olmadigmi
geni^ batakhklar sebebiyie kimsecikler oturmtiyordu. Me-
dikkate almak teamiil icabidir. Bu gercek. Tiirkiye bakimmdan zopotamya tarihte ilk defa milfittan 4000 yd kadar once Asya
goz online getirilirse Musul'un bizim igin mustakbel hayati
iclerinden kalkaiak doguya dogiu go? eden «Siimerler»
ehemmiyeti dc daha ziyade ortaya cikar. Muhtemeldir ki,
tarafindan iskSn edilmi|tir, Qunkii bunlar batakhklan ku-
tngilizler'in Turkiye'yi ge?it vermes sarp daglarm bittigi nok-
rutarak zirai istihsale e]veri§]i hale getirmeyi ve kanallar
tada hududlandjrarak miinbit araziyi ve bilhassa petrolii
acarak bu araziyi sulamayj 90k onceden bifiyorlardi.
di§arida birakmalari, onu Garbe ve hassaten kendilerine muh-
Tarihce kisrainda hulasaten anlatdacagi uzere, son de-
ta$ bir istikbale sevkederek bu ihriyaclarm tatmini mu-
virlerde yapilan feptli hafriyatla medeniyetin bc§iklerinden
ka'uilinde arzu ettikleri birtakim i^timat degisjklikleri genjek-
biri oldugu tebeyyiin etmi§ bufunan bu bolgeye Stimerleri ta-
lesurmege icbar icindir. 1
dolu'dan getirilip yerle§tirilen Tiirkmenler de hesaba katihrsa, edilmesi gibi bir feklkete dogru gbtiirmekte oldugu mey-
Tiirklerin bu bolgede ekseriyet dandadir.
tejkil etmelerinin tarihl se-
bebleri anlasilmi? olur. Bu durumun Anadolu'nun gelecegi iizerindeki tesirleri
miithisrit. Sun'i bir devlet olan Irak, ergec parcalanacaktir.
Ne yazik aslinda halis Tttrk Boylari'ndan olduklan halde
ki,
kendilerine zoraki ve gayri ilmt bir surette ayn bir irk olduklan Zira Yahudilerin «Kurd Hareketi»ne nasil yardim ettikleri
Ogrenci gruplan arasma sizanlar da var. Ruslax sizar da biekiler durur mit? Ankara 1962, - Turk.Kulturii - Sayi; 5, sh. 42)
Amcrika ve tngiliz c'ntellijansi tarafindan bzel Qnlversltelerde bedava oku- Musul VilSyeti dahilinde Tiirkler'in niiJfus itibariyle iki milyonun cok
tulan Ortadogulu «casuslar» yinc bu gruplann arasma girip, onlan ustunde. yaiii eksen.yet teskii ettiklermin fiili dchllennden biri de Lozan
kiskirtiyorlar (a.g.e. sh. 51). Konferansi miizakereieri cinasinda murahhaslanmrzca ileri suriileri rey-i
«Arife gore Kurt mes'elesini Ruslar, tngilizler ve AmerJkahlar yarat- Sm (plebisit) teklifimizin kabul cdilmeyisidir. Bu teklif kanjisinda buradaki
maktadir. Ruslar bu dlvayi yaratmakla Ortadogu'ya inip yerlesmek sev- halkin rey vermek hususundaki cchUctleri gibi sudan sebcplcr ileri suren
Ingilizler, hi? siiphcsiz Turk nufusunun ckseriyet oldugunu, bu cihetle de
dasindadirlar». (a.g.e. sh. 71)
plebisit neticesinin Tulkiye lehine cikacagira gayet iyi biliyorlardi. Aksi
18- Bkz: Mukrimin Halt! - Mosul ve EIcezire"'de Oguz Tilrkteri -
386.
Asurlular, daha ziyade avcilik ve hayvanctlikla istigal et-
muasi. S: 1947, sh. 370 - S: 1948, sh.
tiklerinden komsulardan daha muhariptiler. Buna ragmen
KAD1RMISIROGLU 39
38 MUSULMES'ELESI
Malum oldugu iizere hkenderin generalleri tarafmdan eden Iraklilar, O'nun jehadctinden sonra biiyuk oglu Hazreti
O'nun isgal ettigi tilkelerin taksimi ile
kumlan devletler uzun Hasarii Halife ilan edip kendisini Kiife'ye d§vet eylediler.
dmiirlii olamarmslardir. Bu sebeple Mezopotamya sirasiyla
Harb, darb ve kan dokrnek gibi islerden hazzetmeyen, alim ve
Partlar, RomaMar ve Sasaniler'in idaresi altma
gefti. tialfik bir jahsiyet ohm Hazreti Hasan, kisa bir mticadeleden
Sistofler'in bircok ie ve dig gSilelerle
zayifladtklart miladi ye- sonra Hiiafeti bazi §artlarla Hazreti Muaviye'ye devretti.
dinci asirda, Arabistan'da yeni ve zinde
ebedi bir imaii Bu hMise efkari biraz yati.stirmi§ gibi goriindiiyse de Haz-
mes'alesi parlamis bulunuyordu: Islamiyet....
Daha Birinci Halite Hazreti Bu sartlar ne sGretle tahakkuk ederse ctsin, mevcut olsalar, o idare
Ebubekir zamamnda hfilen Su- islamidir,
riye'nin «Humus» sehrinde medfun biiyiik miicahid Halid bin Bunun dismdaki hususlar zainatia, zemine gore tgyin ve tesbit edilmek
Velid kumandasmdaki bir Arap ordusu, Irak'in bir kisim §ehir iizere bir «maslahal mesclesi» telakki ediimistir. Yani
islami idare,
ve kasabalarim fethetmisii. Boylece baslayan nev'i §ahsina miinhasir bir idaredir. Tabiatlyla su veya bu idare tarzimn
Irak'in fethi, islam'a bir baskasindan daha yakm veya daha uzak oldugunu sbylemek
Hazreti Omer zamamnda buraya gonderilen de
Sa'dtbni Vakka's her zaman mumkiindur.
kumandasmdaki islam Ordusuyla ikmal ediimistir. Islam'da devlet reisi, yani Halife'nin haiz olacagi sartlar bakimmdan
Sa'd ibni _
Vakkas, 636 yihnda Sasani Ordusu'nu mtithis Islam Hukuku nazariyatinda ycr aian hususlarm izahi ayn bir mes'ele ise
bir surette de, burada muhim bir noktaya temas etmek istiyoruz. Hilafet'in otuz senc
maglup ederek bu havaliyi Hilal'e rtai eylemisti.
devam edecegini, ondan sonrasmin ise «aci bir mclikiyyet» yani sal-
Fethi miiteakip burada kurulan «KQfe» ve «Basra» tanat oldugu yohtnda hadis-i §erife istinaden «Hulafayi Rasidin»den son-
sehirleri bilahare Dordiincii Halife raki halifcleri kabul etmek istcmeyen kimseier g6riilmii§tar. (Bkz:
Hazreti Ali ile O'nun §am
«Hilafctin Mahiyet-i Jer'iyyesi Hakkinda Bir Nutuk iinvaniyle Seyyid Be/in
Valisi HazretiMuaviye arasinda zuhur eden ihtilaflarda son T.B.M.M.'nde irad eyledigi nutku ihtiva eden istatibul,- 1341 tabi taribli
derece ehemmiyetli bir roi oynamistir. Bu eser.)
ihtilafta milium bir
mevkii olan ve islam tarihine «Cemel Vak'asi» Hakikatte bu hadis-i §erifin bu tarzda telakkisi yanli^tir. Zira:
adiylagecen Peygamberin dbrt esasli vazifesi vardir:
muharebe, Basra civannda cereyan etmistir. Bu
vak'adan 1) KSinatin Halikmdan ahkam telakki etmek, y3ni vahye muhatab olmak.
sonra Medine'ye donmeyerek Kufe sehrini merkez 2) Bu ahkami jerh ve izah etmek, ySni hadis-i §eriflerle varid olan
ittihaz edip
siyasi faaliyetini bu havaliye teksif ictihadlarda bulunmak.
eden Hazreti All, 661
3) Allah'dan telakki edilen, hadis-i seriflerle gerh ve izah olunan ahkami
yihnda bu sehirde «Hariciler» tarafmdan sehid
ediimistir. tatbik ve icrS eylemck,
Islam tarihinin en aci ve iiziicii bir vak'asi 4) Ruhlarda tasarruf etmek, yani manevi bir iktidar ile miicehhez olarak
olan Hazreti Ali -
Hazreti Muaviye ihtilafmda, Hazret Ali taraftarligi islamT emirlcri kuvveden fiile cikarmak.
ill- emayu-.
42 MUSUL MES'BLESI
KADIR MISIROGLU
red Muaviye'mn «veraset usulii»23 nii ihdas ederek yerine Alevilerce «matera gunii»2S ilan edilmi§ bulunan bu
oglu Yezidi birakmasi (680) Irakhlarm yeniden galeyamm
mflcib oldu. Bu defa Hazreti Ali'nin kiiyttk oglu Hazreti .
ihtillfl, edebe mugayir olarak bir «§ahsiyetler mukayesesi» jekline
HUseyirii Halife ii&n edip KQfe'ye $agirdilar. Hazreti Hiiseyin dokineyip bir «igtihad mes'elcsi» telakki etmek ve Allah'a havale eyle-
mck en dogru yoldur. Hikmcti tarn olarak ancak Ccnab-i Hak tarafmdan oi-
Kufe'yc gelirken yolda Site efradi ile birlikte 10 Muharrem 680 lmen bu ihtilaTiarm «tasavvufi cereyanlar»la «ilmf paUsmalamn
tarihinde feci bir surctte §ehid edildiM. bajlamasma amil olmak gibi umulmadik neticeler tevlid etmig oldugu da ta-
rihi bir vitkiadir. Gct'9ckten bu ihtilaflara kanfarak giinaha givmckten korkan
hirlakim ziibd ve Iakv3 ehli, tasavvufT bir ya^ayi^a yonelmi§ bir kisim kim-
«Peygamber vekiliigi» manSsina gclsen «Hilafct»i deruhtc eden seler de jahaddiis eden kargajaliklar ytizunden - kaybolacagindan kork-
gahlSta mibiivvel Slfatl ile kiiim nlan birinci madde haric; digcrierinin bi- tuklan - islamt esaslan tcsbite koyulmuj ve bu suretle islamt ilimlerin te-
hakkin mevcud olmasi halmdedJr BUmulUyle Hilafet'i temsil vc
ki; biitiin mellerini atm^lardir.
icraya kaadir lam bir halifcniu ortaya cikmasi miimkiin olur. islam tarihi
Bu hususta serdcdilecek din! delillcr pek 50k tur. Biz. bunlardan s3dece bir
iSnesini nazar-i dikk alien nize arz lie iktifa ediyoruz. Biiyiik islam
bid fiye Linden nihayetine kadar tcikik edildigi zaroan gdcflHlr tot bu 119 garti
alimterinden Kadi I'yaz'm «§ifayi §erif» adiyla telif cyledigi escrdc de-
da ncfsine cem edebilmi? olaalac, Peygamber aleyhisselStu vesselSmin ve-
li ilmektedir ki:
fittim fakip eden ilk otuz yil ieinde gelmig olanlardir. Ondan sonrakilcr ise,
«Resullah (s.a.v.) Hazretleri Muaviye'ye memleketlere hakim olmasi 19m
bu (f$ sifimn bir vcya ikisinde eksik kalmak suretiylc bu kemali ihraz e-
dua buyurmujlardir. Bu scbcplc, Hazreti Muaviye dc HilSfet makaminanSil
dememitrteidir. Aralann Omer Ibn-i Abdiitaziz ve bir^ok Osmanli Halii'esi
olmusjur. ibn-i Mes'ud (r.a.) Resulullah'm bu husustaki duasiru §oyle
gibi biiyiik gahsiyetler oldugu halde bunlar daima bu tig sifati da nefislerinde
hvayet etmi§tir: «AlIahim!... Muaviye'ye Kitabm ilmini, fikhmi ogrct, belde-
cem edememi; oimalan noktaswda birlegmektedirler. Osmanblar bu ek- lew hukim kul vc O'nu azaptan muhafaza eyle!..» Diger bir rivSyette ise
siklikleri « § y h ti 1 s S m
c 1 k» ve :*air miicsscselerle lelafiye gayret etm'15-
I
i 1 ]
«Muaviye kat'iyyen maglub olmaz» buyuruldugu rivayet edilmisjtir.
lerdir.
Hazreti AH bunu duyunca: «Egcr bu hadts-i §crif i bilseydim Hazreti Mu-
Binaenaleyh) yukanda gcccn hadis-i jerifin Peygamberin vefalmdau
zikri
aviye ile barb etmezdim!» demljtir, (C. I. sh. 660). Ancak junu ifade etmek
Otuz yil gectikien sonraki halifclcrin «halife olmad.iklan» manasma degil, lazim gelir ki, her miisliiman icin tabit ve zaruri olan Hazreti AH ve «EhI-i
halifeye aid her tic jarti da nefislerinde cem' edememi? bulunacaklan ve bu Beyt* muhabbetini bir paravan oiarak kullanmak sQretiyle bu ihiil3.fi
yiizden de tarn vc kamil bir Hilafett gercekie§tireniiyccekleri hususunda bir koriiklemeyi mill! siyaset haline getiren Iran, Islam tarihinde 90k rac^'um bir
«ihbar-i peygamberi» olarak kabul ctmek ISzim gclir. Yani bu hadTs-i rol oynamj§tir. Hakikatte dint olmaktan ziyfide siyast maksadlara bagli ola-
gerifle Hazreti Peygamber otuz seneden sonra gelecek halifeleri, halife say- rak ortaya cikan bu «^ia Siyaseti» her jeyden evvel On Asya Turkiugu"
mamaya kil'ayet edecek bir kistas beyan ctmek yerine, onlarm vasiflan itib-
ile Orta Asya Turkliigii arasina bir karakedi gibi girmi§ ve Biiyiik Tiirk
ariyle vaki olacak fiili eksikligini bildirmis, olmaktadir. Alerni'nin parcalanmasina veya en azmdan birlejememesine sebep olmu§-
Diger taraftan bahsi ge?en hadis-i gerifteki «!bareyi meliken aduda» tur. Iran, On Asya'da kurulan Selcuklu ve Osmanli impaiatoiiuklanndan,
seklmde okuyarak, otuz- seneden sonrasmi wisinci saltanat» telakki etmek kendi irkt ve millT varhgi i?in duydugu endijeyj bcrtaraf ctmek maksadiyla
hususunda da ittifak yoktur. Bazilan bunu «mulken adttda» suretinde oku- .jia'yi mutaasstbEnc bir surettc benimsemi§tir. O kadar ki, Anadolu'nun gizli
makta «adud» kelimesini de daha dcgru olarak me§akkatfi» manasina ham- gizli ^iilejtirilmesi hususundaki gayretlerle iktifa etmeyerek, Rumeli'ye
]ederek bununla Peygamber'den otuz sene sonra baslami§ olan siyasi sicrayip Osinanhlari hem onden ve hem de arkadan han9erlemeye 9ali53rak
9alkantllara ve bunlann idareye iras cyledigi metjakkale i§aret edilmis. bu- onlarm, kiifiir ve ilhSd alemi olan Garba karsji cansiperane miicadelesini zaa-
hmdugunu iddiaetmek tedirler. (Tafsilat icin bkz: Kadir Misii'Oglu - Gecmis.i fa ugratmak i9in asirlarca caligmijtir.
ve Geleccgi Istanbul 1993 sh. 29 vd.)
ile HiUtfet. iranlilann §iS ySni Hazreti AH taraftarligi dSvasmdaki samimiyetsizlikleri
24- Oteden beri iizerinde 90k sey yazilmig, r,oylenmi^ bulunan Hazreti AH §ununla da sabittir ki, insanligm en biiyiik nasibi olan islam kendilerine
- Hazreti Muaviye ihtilafmi tazelemenin miisltimanlara hi9bir f'aydasi yoktur. Hazreti Omer'in cihad gayreti sayesinde ulas,tigi halde, onun adini h212 kiifiir
Hazreti Alt, nefsinde «A§ere-i miibe§§erre», «cihar-i ya r-l Gu- makammda kullanmaya devam eunektedirlcr. Yoksa normal bir dinihisle
hareket etmis. olsalardi. Hazreti AU ile hi9bh ihtilSfi olmayan Hazreti Omer'i
-
44 MUSUL MES'ELESi
Tiirk gbcleri, had safbaya ulajmistir. O derecede ki, Abbasiler
miinhasiran Turkler'den kurulu ordunun ikameti icin
hMse, Irak halkimn ruhunda derin tesirler husule getirdi. Bu «S amarra» admda hususi bir sehir bile tesis etmislerdir.
suretle kurulan Emevi Hilafeli aleyhine gizli gizli jalijmalsua
Bu devlefte bircok kiymetli ilim adamlan, vezirler ve
devam ettiler. Buna kar§i Emevi Halifeleri ve Yezid de hiikumdarlar yetismistir. Bunlarm en iinliisu olan Ildrunur
dehsetli bir baski ve takip ile aleyhtarlanm bertaraf igin elin-
Re§id 27 (767 - 809) in zamaninda Bagdad'in niifuzu, Hin-
den geleni yapmaktan geri kalmadilar. Nihayet Horasanli bir
distan'dan Atlas Okyanusu'na kadar uzaniyordu. Fakat ondan
Turk olan Ebu Mttslim'in sevk ve idare ettigi bir ihtiiai so-
soma gelen Halifeler bu durumu devam ettiremediler. Siyasi
'
nunda «Emevi Devleti» yikilarak yerine « Abbasi Devleti» sonra da «Buyuk
iktidar iince «Buveyh Ogullan»na
kuruldu.
Selfuklularxa gecti. Halifeler artik sirf bir marievt kudret
Emeviler zamaninda (661 - 750) Hilafet merkezi §am'di.
remzi olarak kaldilar.
Bu defa Bagdad Hiikiimet merkezi yapildi. Bu suretle Irak,
Selcuklu Devleti'nin yikilismdan sonra Musul'da Nureddin
Islam Alemi'nin merkezi durumuna yiikseldi.
Zengi bir « Atabeylik» kurdu.
Hazreti Peygamber'in amcasi Hazreti Abbas'm ahfadi olan Hulagii'mm Irak iizerine yuruyerek Abbasi Devleti'ne son
Abbasiler, Hilafet'i Tiirkler sayesinde elde etmisteidi. Bu verdigi, 1258 yilmda Halife'nin niifuzu, Bagdat sehrmin hu-
yiizden 1258 yilma kadar devam cden Abbasi Devleti'nde dudlan dahiline miinhasir bulunuyordu.
Tiirkler 50k hakim bir rol oynamisjardir. Zira Tiirkler
Mogol istilasi, yalap yikan bir sel halinde gelip gectikten
islamiyet'ten evvel kuzeydoguya,Kipcak havalisine dogra go? sonra, Musul, iran'da kurulan «ilhanblar Devleti»nin
etmektelerdi. Fakat Islamiyeti kabul ettikten soma bu is-
hakimiyeti altma tlhanhlar burasmi bir vali marifetiyle
girdi.
tikamet guneydoguya dogiu degiserek, Irak, Suriye ve Ana-
idare ediyorlardi.1340 yilmda Bagdat Valisi mustakil bir
dolu'nun buyiik olciide ttirklesmesi hSdisesi gerceklesmi;-
hukiimdar gibi hareket etmeye basjayarak mensup oldugu
tir.26
«Celayir» ailesinin hanedanmi kurdu. Bunlarm idaYesi
Bu kesif Turk kitlesinin askeri guciinden istifade etmek is- yilmda olmak
zamaninda bu havali, biri, 1393, digeri de 1401
teyen Abbasiler, Hilafet'i onlar sayesinde ele gecirdikleri gibi
iizere iki kere Timurleng'in hiicumuna maruz kaldi. §ehir
ordulanm da tamamen Tiirkler'den teskil ettiler. Bu durum,
bajtanbasa yagmalanarak ahalisinin bir kismi kilictan
Turkler'in Islamiyet'i
muhafaza ve miidafaalarmm bin yillik gecirildi. Bu hareket esnasinda buradan ka9an Ahmed Celayir,
azametli tarihini, daha da geriye gotiirerek Hicri Ikinci
Asirdan bajlatmaya hakli bir esbabi mucibe teskil etmektedir. 27- Abbasi Halifclcrinin besjncisi olan Himn-ur Repd 7S6 yilmda 22
Bizans'tan aldiklan araziyi maliklne olarak Tiirklere yajlnda Halite olmu§tur. tdareyi daha ziyade Tiirk asiili «Bermekli
Ailesi» ne birakmisur, Fakat sonralari ce§itli endi$clerle bu aileyi tama-
birakmalari bu havaliye daha fazla Tiirk muhacirinin gelmesini
men imha ctmesi, bilytlk bir haksizhk olmu§tur. Tertip ettigi sefShSt
intac etmi§ ve binnetice Tiirkler bu devlette gayet itibarli ve aiemlerinde okunan binbir gece masallanyla §ark'ta ve Garp'ta sahret ka-
imtiyazh bir mevkie yiikselmisterdi. Bilhassa Miladi Do- zanmi§tu\ Alman imparatoru $arlmarila dostluk kurmu§, ona hediye ettigi
bir fi! ile calar saat, Garplllarm pek fazla hayret ve korkulanni mficip
kuzuncu Asir bajlarindan itibaren Irak havalisine akin eden 1
feri'nden once Dogu Anadolu'yu nufuzu altmda bulunduran kavugmuyordu. Bu yuzden devrin Osmanh Sultani Kanuni
Sah Ismail buradaki Kurtlere kar§i cok siki bir siyaset takip «Irakeyn3i Seferi»ni tertib ederek ordusunu onceden Ve-
etmi§ ve bir^ok Kurt Beylerini tevkif ve'hapsetmi§, maiianm
29- idris-i BitHsiwn bu hizmetteri sayesinde butiin Dogu Anadolu'yu ko-
ellerinden almigtrr. Hutbelerde mecMren Sah Ismail'm adini
!ayca idaresi altina alan Yavuz Sultan Selim, bu zata o kadai' lutuf ve ihsan-
okuyan ve cogu siinm olan bu Tiirk Kiirtler'in Safevilere iarda bulundu, itimad ve tevecciihte o derecc ilcri gitti ki, kcndisine
baghhgi sirf korkuya dayanmaktaydi. Bu yuzden takdire tugrasini haiz ve fakat isim ycrleri bo§ birakilmi^ iermanLar g5nderei'ck is-
tedigi isimleri yazip luziim gQrdugti Kiirt Beylerine Padi§3h adina «beylik»
§&y3rt bir tehaTukle Yavuz Sultan Selim Hani iltizam ettiler. vermek selShiyetini tamdi. (Bkz: Hoca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tevarih C:
Butida vSark'm niifuzlu §ahsiyetlermden Seyh Husameddin H, Istanbul 1280, sh: 322)
30- Dr. Setahaddin TANSEL - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969 sh. 78.
31- Arap^a'da «lki Irak» manSsma gelen «Irakeyn» ta'birindcn mak-
28- Dr. SeWiaddin TANSM, - Sultan tkinci Bayexit'in Siyasi Hayati- sad, «Irak-i Arab* denilen, Bagdat SavaKsiyle «Irak- 1 Acem» de-
istanbul 1966 - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969. nilen bunun kuzey - dogu kisimlandir.
KADiR MISIROGLU 49
ziriazam Ibrahim Pa§a kumandasinda bu bolgeye gonder--
misti.Bu ordu 1534 yih Mayis ayi ortalarmda Halepten Di- lanmalan ve huzur bozucu vakMar sik stk or-
tabii afetler gibi
yarbekir'e haieket etmistir. Maksadi Musul ve Bagdat'a taya cikmistir. Fakat Musul yine de az cok rahat bir nefes ala-
sarkip oralan yeniden t'ethederek Safevi niifuzuna gecen bey- rakgelisme imkam bulabilmistir.
leri yola getirmekti, Fakat Ibrahim Pa$a ile Basdefterdar
Geng Osman'm hailevi bir surette 61diirulmesi32 (1622) ve
hkender £ekbi arasinda vukua gelen ihtilaflar yuzunden bu onu takiben Birinci Mustafa'nm kisa ve gaileli saltanatiyla
ordu tince Tebriz'c yonelmis ve ikiuci defa olarak bu sehri zap-
tetmi§tir.
Muazzam Osmanll tahlma 18 yastnda bir cocuk olarak gecen
32-
Tebriz'in fethini mtiteakiben giineye inen Osmanb Ordusu, Gene
Osmanm cidden vicdanlan sizlalan feci bir surette sehid
edilmesini din ta-
arkadan bizzat Kanuntmn kumandasmdaki diger kuvvetlerle nii ve insanlik olcilleri mnvtahraiiide tasvibe imkan
olmamakla beraber bu
birleserek ileri harekata devam etmistir. 23 Kasim 1534'de ncticenm husOliindc kendisinin, hasimlanndan
daha ziyade dahli bu-
lundugunti itado elmck istcriz. Osmanlt Devlcti'uin
Veziriazam Kumandasmdaki bocii kuvvetler Bagdat'a gir- dahili bunyesinde bir
sikimimn mevcud oldugu bu devirde, haslahgi liakkiyle
teshis ve tcdavi
meye muvaffak olmuslardir. carclcnni dc mill! btinyenin ycrlesmis orf,
adet vc hissiyalina muvjtik bir
surette ortaya koymak gerekirken Gene
Bagdat sehri AbbaaUer devrinden beri ehemmiyetli bir Osman, cesitli tesirlerle mill! vic-
dantn aksoliimel duyacagi hatalt davranislara
mevkii haizdi. Ustelik siinnl mezhep imamlarinm en buyiikle- yonelmistir. Bu baktmdan feci
Sktbetttu genclik ve tccrubesizligi kadar
fikir ve davramslanran yanhsllih
ile
rinden biri olan Imam-i Azam Ebu Hanife Hazretlerinin dc bizzat hazulam.s bulundugunu soylemek milmktlndur.
Haremi tasfiye
ederek, Hanedan mensuplanmn yerii Jilelerle
tiirbesi de buradaydi. Boyle bir yerin jit tahakkumiinden kur- evlenraelerini temin, klyafet
dcgisikligmden yeni kanuri ve nizamlar isdar etmege
tanlmasi biiyiik bir sevinc tevlid kadar S e|itli sahalara
etti. Kanuni, 30 Kasim'da muteallik bulunan gbrtlj ve [asavvurlarintn en
hatali tezahiiro, YeniccriliSi
biiyiik bir merasimle genre girdi. ilkonce imam-i Azam Haz- ilga maksadtyla
Anndoln'ya gefip buradan toplayacagt askerlerle
Istanbul
uzerine yuriimeyi dtisiinmlls olmastdir.
retleri'nin kabrini ziyaret ederek burada biiyiik bir tiirbe Devlet'i mutlaka ikiye aytracak ve
ciddi bir kardes kavgastna miincer olarak
yapilmasim emretti. boyle bir tasavvurun kuvveden
title gikmasina YeniS erilerin - ekscri ahvalde
mill! vicdamn aksMtaellerini
Kanuni yeni fethedilen yerlerin dahili mes'elelerini hal icin aksettiren - kar^i koytnalari m<1ni olmustur.
dort aykadar burada kalarak kisi Bagdat'ta gecirdi. Bu
'
F"'.ih K«"unnamei:i:mn ihtiyaca kimyet etraeyecek derecede es-
artlk
ktdigi tnu Shazasiyla yeni kanunlar pkamtak -
miiddet zarfinda Musul da daiiil olmak iizere bu havali, yeni derecesi raaMm olmamakla
beraber - ktyafet degiskiligi yapmak, merkez-i
hiikiimeti istanbul'dan Ana-
hasten, fetholunarak Osmanb idaresi buralarda metin bir doluya nakletmek Ustelik mill! ve an'anevi temeller
uzerine milcsses olan
surette tesis olundu. Irak «Basra», yenicenligi ,lga etmek gibi tasavvurlan yuzunden Tflrk tarihinde
«Musul».ve «Bagdat»
«lnkila-pctlik zihniyeti. nin mubesgiri sayilan
eyaletleri ile miistakil «§ehr-i Zor» livSsma aynldi. G
OTf Osman'm fikirlerinde -
devrm icaplan yuzunden ancak zimnen «ade
edilcbilmif laiklik zihniyetinin
Uzun siiren siy8si istikrarsizbk yuzunden sarsilmis bu- mevcud bultmdugumi iddia eden muellifler bile vardir.
Bunlar, ekseri
lunan Musul ve muelhtler gibi kendisini buyak bir sahsiyet
havalisi, Osmanb idaresinin yeniden ve olarak takdim etmekto bu-
lunduklarmdan bu tavsifte bir siiiniyct, tevehliilmiine de imkan yoktur (Bir
saglam bir surette tesisinden sonra ticari ve zira! bakmilardan misai olmak iizere bkz: Ismail HSmi Dinismend - Osmanli Tarihi Kro-
gelisip serpilmege basladt. Bununla beraber bu devrede de - C: III, sh. 292).
nolojisi
Oercekten hangi inkilSpci kalemsortta eserine
tranlilar'm bu havaliye taarmzlan eksik olmadigi gibi zaman bakarsamz bakintz Gene
Osmani daht bir 5 ahsiyet olarak takdim edilmis goriirstinuz.
zaman mahalli vffilerin baskaldirmalan, S§iretlerin ayak- an aneleri, HanedSn ve Ordu ile alakali
Halbuki milli
ana mtlesseselerde bile cignemeye
varan tasavvurlarm sahibi olan Gene Osman\
«inktlapcihk zibniyett,
ywine «tek2mul metoduMit benimsemis bulunan milliyetci
ve muhafaza-
karlann tasvip etmelerinin hi bir suretie imkani
s olmadigi meydandadir.
50 MUSUL MES'ELESI KADIR MIS1ROOLU 51
12 yasurda bir 90cuk olan Sultan Abdiilkadir-i Geylani gibi sunn? ileri gelenlerinin mezarlarmi
hal'i (1623) ve yerine
Dordiincu Muradm gC9raesi gibi buhranlar, birfok eyaletlerde da tahrip ettirmisti.33
oldugu gibi Musul'da da firsat kollayan dost kiliklt diismanlara Sah Abbas Kumandanlanndan Kara Qakay Han'i bir kisim
kuvvetle Musul ve Kerkuk uzerine gonderdi. Musul Valisi
imkan kazandirmistir.
mevcudu onikibini bulan mahaltt as- elindeki mahdud kuvvetlerle birkac giin mukavemet ettiyse de
Bu sirada Bagdat'taki
kerlcrin basina Bekir Subasi admda niif'uzlu bir kumandan Kerkuk Valisi sehri tahliye edip savusmus bulundugundan bu
vardt. Bekir Subasi Bagdat Valisi Yusuf Pasa ile aralannda
mukayese kabul etmez kuvvetler arasindaki miicadele kisa
surmiij ve Musul, Iran hakimiyeti altma ge9mistir.
9ikan anlasmazhk sonunda §ehre rakipsiz bir surette hakim
olarak merkezi dinlememeye baslamtsti. Bu ihtilafta kabahao
Sah Abbas tarafmdan Musul Valisi tayin edilen Kasim Han
valilige Bagdat Valiligi'nin kendisine tevcihini
yiikleyerek bir ara 500 kisilik mahalli bir Osmanh kuvvetine kumanda
talep eden bir ariza ile yaptigi miiracaat is'af edilmeyince
eden Kiiciik Ahmed admdaki bir sipahinin mukavemeti
karsisinda Bagdat'a kajmaga mecbur kalrmssa da MlShare
sahte bir fermanla kendini Bagdat valisi ilan etmistir.
Ozerine kuvvet gonderilince Bagdat'ta mahsur kalan asi daha biiyuk bir kuvvet gelerek burasmt yeniden gele
ge9irmistir (1624). UsteJik bu sQretle baslayan Safevi
kumandan Bekir Subasi, tran'dan yardim isteyerek bu yardim ileii
harekatt daha kuzeye dogru sumullendirilerek iran'm
mukabilinde sehri, Sah Abbas'n teslim etmek vaadinde bu- hu-
lunmus, bunu muteakiben de Safevt tabiiyetine gepigini ilan dudlan «Mardin» vilayeti yakmlarma ulasmisti. Bununla be-
raber Safevfler Musul'u ellerinde ancak U9 yil tutabilmislerdir.
Sah Abbas, siilerce «MakamSt-i Miibaieke» ad-
etmistir.
dedilen «Necef» ve «Kerbela»yt siirmi hakimiyetinden kur- .
Musul'da bu hadiseler olup bitirken Osmanh Tahti'na 12
firsatimn ciktigina sevinerek Bekir Subasi'nm
yasinda ge9rni§ bulunan DbrduncU Muradu, yavas
tarmak (!...) yavas
bedeii ve ruhca gelisiyor ve Devlet dizginlerini kudretli
elcisini ihsanlara garkedip 300 kisilik bit iran hey'eti ile geri eline
gonderdi. Arkasmdan kendisi de Kerbela'da haci olmak gibi almaya basliyordu. Once 1625 yrhnda Veziriazam ve Serdar-i
bit bahane ihdas edip 30.000 kisilik bir kuvvetle Bagdat yo- Ekiem Hafiz Ahmed Pasa kumandasmda bir ktsim Osmanh
Kuvveti Musul uzerine sevkedildi. Bu ordu Diyarbekir
lunu tuttu.
1831 yilma kadar bu kolenin yetistirmelerinin «§ark Mes'elesi»nin Aldigi drift Sekil
elinde kalmistir
Bosna-Hersek'i ilhak etmis. olan Avusturya'nin gen9 ve-
54 MUSUL MES'ELESI KADIR MJSIROULU
JiahdiFransuva Ferdinands -bu ilhaki hazmetmek istemeyen ijtihalanru kolayca tahrik ederek, onlari, bu bolgenin Osmanh
Sirplar'm mti§terek hissiyatina terciiman olmak iizere- 28 Ha- Mkimiyetinden 9ikanlmasi ifin gayret sarfetmeye imale ey-
ziran 1914 taiihinde Bosna - Saray'da milllyetp bir sup lediler. Zira bu tahakkuk ettigi takdirde kurulacak kiiciik
ta-
lebesi larafradan sikilan kursunlar, hakikatte birbirini yok et-
ktl^tik devletlerle yakm hesaplasmak, binnetice
bir istikbalde
meye soktan azmetmis ve bu sebeple gruplasmi.; bulunan «Filistin»i ele gecirmek kolaylasacakti. Esasen krallan bile
buyuk «Sanayi devletleri»ne aralarmdaki rekabetin had «Siyonizm» teskilatma mensup olan ingilizlerin idaresi,
safhaya ulashgi bir anda verilmis. bir kapisma isareti gibiydi. boyle bir neticenin husulu icin 90k milsait bir intikal devresi
§ayan-i teessilftur ki; bu canhiras rckabet birinci dcrecede, olarak telakki edilmekteydi.
genis ve bakir iktisadi menbalara sahip olan Ttirk ve Islam «Filistin» ve onlara bagh olarak «Petrol mes'elesi»
topraklarmin ele gefirilmesi emelinden dogmus bulunuyordu, dolayisiyla «Cihan Siyonizmi» nin Turk - islam Alemi'ne
Gerfekten Birinci Cihan Harbi'nin askerl sebeplerini miistem- hailevi bir son hazirlamakta oldugunu te§his etmekte ge-
leke pesinde kojan sanayide ileri gitmis. devletlerin §ark si- cikmeyen Sultan ikinci Abdttlhamid 1890 yilmda isdar ey-
yasetinde aramak lazimdir. ledigi bir idare-i seniyye ile Musul petrol sahalanni «Emiak-
Bu miicadelede Hindistan'i ele gocirerek «MSverl-yi i §ahane» haiine sokarak ecnebilere intikalini bnlemistir.
Ebhar Britanya imparatorlugu» unvanmi alan Ingiltere, Aym sekilde Filistin'de araz! satin almaya baslayan Ya-
biitun rakiplerine tekaddiimve tefevvQk eyiemisti. Ancak Hin- hudiler'in pianlarmi alt-iist ederek buraya gonderdigi emin
distan'i elde tutabilmek - bilhassa Siiveys. Kanah'nin agikla- kimseler vasitasiyla mulkiinu satmak isteyen Araplardan
masmdan sonra - Akdeniz Hakimiyetinin teminine baghydi. degerini fazla fazla vererek asagi yukari biitun Filistin'i §ahs!
ingiltere'nin Malta, Kibns ve Misir'i ele gecirerek buralara miilkii haiine getirmisti. «Filistin (Jiftliktt-t §aiianesi»
yerlesmesi boyle bir stratejik zamretten dogmustu. Ancak bu boylece viicud bulmus. ve bu arazinin Yahideler'e intikali
istikamette tam bir muvaffakiyet temini, Suriye ve Irak da bnienmi§ti. 24 Temmuz 1909'da «Emlak-i §ahSne» olan petrol
dahil bulundugu halde Arap Yanmadasi'na hakim olmayi ge- sahalarini Zifaat ve Ticaiet Vekaleti'ne intikal ettiren ittihat
rektirmekteydi. Bu bblge iistelik, artik beynelmilel siylsette ve Terakki idaresi Sultan Abdiilhamidm bu yerinde ted-
ana muessir haiine gelen petrol baktmindan da oldukfa i§tah birlerle diisman emelleri oniine cektigi setleri birer birer yikrp
kabaruci idi. Filhakika Iran petrollerinin isletme imtiyazim Ceziret-ul Arab'rn Tiirkler ve hatta Miislumanlar elinden
bile elde etmis olan ingiltere, bilhassa Musul'a birtakim ar- 9lkmasina en biiyiik imkam saglamisjardlr.
keolojik arastamalar bahanesiyle hulfll edip buradaki zengin Sultan tkinci Abdttlhamid Ban bu tedbirlerle de iktifa et-
petrol menbalanm ogrenmisti. meyerek Ingiliz emelleri karpsma Almanya'yi 9ikararak dev-
Bu sirada asrrlardan beri Filistin'i ele gejirmek emeli letier muvazensinden mahirane bir sflrette istifade imktalanni
pe§inde kosan Yahudiler, siyasi ve iktisadi hadiselerde gayet arami§tir. Bu maksadla Almanlara bah§ettigi «Bagdat De-
muessir bir rol oynayabilecek gizli bir kuvvet haiine gelmis miryolu imtiyazi» ingilizler ve onlarla isbirligi halindeki
bulunuyorlardi. En fazla tesir altina alabildikleri devlet de Rus ve Fransizlan ciddl bir endiseye sevkettiyse de ileride
ingiltere idi. Bu sebeple ingilizlerin petrole tafsil edilecegi iizere Almanlar bu irriktni hakkiyla kul-
muteallik
KADIR MISIROGLU 57
lanamamiflardir.
verdigi Almanlan fiilen kendi yanmdaymi§ gibi gostererek
Gercekten Almanya'mn bilhassa Bismark'dnn
sonra sa- kar§i takibettigi «Hilafet Siyaseti» nin yeni ve parlak bir za-
nayi sahasinda jngiltere'ye karsi ajikar ve ciddi
bir rekabete ferini temin ederek tehlikeyi atlatmca taahhiidlerin zamanmda
ginsmeye bajladigi goruliiyordu. «Yedi B»
(Berlin, Bu- ifa" edilmedigi bahanesiyle bu imtiyaz mukavelesini fes-
dapeste, Belgrad, Bosfor, Bagdat, Basra ve
Bombay) ile'ifade hetmi§ti.
edilen «§ark'a Dogru» (Nach Osten)
siySsetini takibe ko- ingilizler, Sulta n ikinci Abdulhamid Han'm takibettigi
yulmustu. Sultan ikinci Abdulhamid Han
Almanlar'm bu yeni
siyasi meyilleri ile devletinin kar§ilasli. gtinkli hain Em?r, derhal ingiliz himayesini istemigtt.
Cereyan
menfaatlerini mukemmel bir
eden uzun miizakereler sonunda eski durumun muhafazasi §artiyla bir
sfirette telif ederek onlari fngilizler'le karsi kar5 iya ge- anla§ma olmu?, Takat bu aurctle ingilizler, Ceziret-iil Arab'in iki stratejik
tirnnstir. AlmanJarm bu vesileyle elde ettikleri menfaatler, noktasindan birinde kendilciine tutunaoak bir siyasi vc fiili nufuz noktasi ele
daha ziyfide gecirmig oidular.
demiryolu imliyazlarma munhasir kaliyordu.' Sultan Ikinci Abdiilhamid, bu ingiliz rnuvaffakiyetine bir mukabele teskil
Hatta bu bile cok kere Sultan Abdulhamidm
muayyen bir etmek iizere Ceziretu'l Arab'in iki stratejik noktasi olan Akabe'nin ijgaline
g-lileyi
atlatmak icin verdigi gecici bir taviz olmaktan ileri tesebbus etmisti. Hicaz Demiryolu'nun Kizjldeniz'e ba^lanan en kritik nok-
git-
miyordu. MeselS 1906 yilmda ingilizlerle tasmdaki Akabe, Kavalah Mehmed Ali Pasa g3ilesini halleden anla§ma
aramizda bir snasinda Misirli muhafizlarm idaresine tcrkolunmujiu. Bunun sebebi,
«Akabe Mes'elesi»35 pkinca Hicaz Demiryolu imtiyazi'm SUvey; Kanah'nin kapali olmasi dolayisiyla, Misir hacilarinm buradan Hi-
caz'a gitmeleriydi. Kanalm acilismdan sonra, tabiatiyla bu sebep bertavaf
35- Tahta ciktigi andan itibarcn gayet miiessir bir olrnu^ ise de Misir'in bir Osmanli VilSycti olmasmdan dolayi cski tatbikatin
«Hiiafel Siyisctb devaramda bir mahzur
lakibme koyulan Sultan Abdiilhamid Han, goriilinemi§ti, Fakat Misir 1882 yilmda Ingiliz
Misir vc Hindistan'da emperya-
lngihz idaiesi 9 in ciddi bir miiskilat ifadc eden
list
niifuzuna girince, tabiatiyla Akabe'nin Misir'a tabi olmast ciddi mabzurlar
i
manevi bir mukavemete tevlid edebilirdi. Gerpckten ingilizler burasmi, Misirh muhafizlar idaresinde
arail olmuslu,
a sla Yl kar5
bulunmasindan bilistifade bir Ingiliz kit'asiyla takviye ve tahkim etmeye ni-
vJUVjS^onun"!Islam
yolu msaat °!? ™<"S' ^fer vc nihayet Hicaz Demir-
ri
> kl
yetlenmisjlerdi. Fakat Sultan ikinci AbdiiUiamid Han, Hicaz Demiryolu'nun
, Alemi uzenndeki niifuz ve kat daha ilibarini bir
buraya ula§tigi bir sirada ani bir hareket planlayarak Akabe'yi ele gecirdi.
cannier, Hallfe ye yardim dilcyen dualaria Ingilizlerin protestolanna vc donanmalaiiyla yaptiklan numayi^lere aidit'15
cmhyordu
Bu nutau kirmak isteyen tngiiizler, CezireUi'I- etmeyerek herakSti intac etti. Ingilizler'in sevkettiklcri bir bedevi kuvveti de
Arab'i Halife'dan ko-
pararak ele gccirmek icin korkung bir siyasi kolayca bertaraf edildi.
miicadeleye eiristiler Ce-
z.relul- Arabw iki stratejik noktasi vard.. ingilizler, Sultan Ikittci Abdiilhamid'in kararli ve enerjik
Biri Haydarpasa - BaSdat davram§i
hattmm rauntehasmdaki Kuveyl digeri de Kraldemz'in karsismda hududun yeniden tesbitine r§zi oidular. Fakat Sultan Abdul-
kuzey
y -
dogusundaki Akabcydi.
hamid, Misir uzerindeki ingiliz isgalini me§ru addetmedigini bildirerek hu-
Kuvcyt, Osmanli hakimiyeli allmda Mubarek-m
Sabbah admda Bir Aran dudun, yalmzca Mmrh vc Turk zfibitlerden mUtcsekkif bir komisyonca tcs-
beyhinm idaresine terkedilmis bir emirlikti. Bu Emirligin
hinterlandi olan bitinde jsrar etti, ingilizler btmu da kabule razi olarak a9ikca maglup bir va-
«Necid» Ingiliz tesirindeki Suudilede Osmanlihga
bagh §ammar Emiri ziyete dujtiiler. Bu yuzden Kahire'de Halife lehine numayi§ler yapildi. Orta-
Ibn-ur Repdm devamli siirette tnlicadele eltiklcri bir sahaydi
(Bu iki Dogu uzerindeki Turk - ingiliz catismasinin ilk fiili tezahiirunij te§kil eden
asireim miicadelcleri hakkinda lafsiliil icin
bkz: Nici KStf Kiaman - Me- « Akabe Mes'elesi» Sultan Abdulhamidm dirayet ve cesareti sayesinde
diae Mudafaas, - Islanbul 1971, sh. 153
»e mill.) Bu mlicadele esnas.nda TUrkiye lehine haltedilmis oldu. Sultan Abdulhamid, bu suretle
Osmanlilar icin eskiden beri gaile olan Vehhabiler Arap
ve onlarin Ingiliz ntifii- Yarimadasi'm «Kuveyt» «Akabe» ve «San'a» cihetlerinden bir kiska?
(
zunu bemmsemis bulunan liderlcri Suudiler ttn.tr
Resitts maglub olim altina almak isteyen Ingiliz emperyalizmine ciddi bir darbe vurarak HilSfet
Mkimiyetlenndeki araziyi kaybedince Kuveyl Emirligi'ne siyasetinin yeni bir zaferini temin etm:.§lir, (TafsMt icin bkz: PiyMe
sigmdilar Mir-
MUbarek-m Sabbahm Vehhabilere yatakhk elmesi yiizunden tenkilini em- livasi Ril$tU - Akabe Mes'elesi - Istanbul 1326 -
1 H. Danismend - a e e s-
reden Ikma Sultan Abdulhamid Han, ingiliz muhalefei ve
nrukavemeti 351^355.
ilo
muauL ivina JlLIiai
KAD1R MIS1ROGLU 59
«Hilafet Siyaseti»ne karsi bilhassa Araplan kullanmak layan Ingilizler, diger taraftan da «Buyuk Irak» pltoindan
igin sistemli bir sflrette «Arap Milliyetciligi»ni tahrik yo- vazgecerek petrolsiiz Suriye ve Musul petrollerinden ciiz'i bir
luna basvurmusjardi. Bu is icin Misir; bir us olarak secilmisti. hisse ilc FranSa'yi da tatmin edip O'nunla miittefik ve
Arap Alemi'ndeki kuvvetli mevkiinden istifade edilerek brr mris.terek hai'eket eder hale geldiler, Halbuki Almanlar, ingiliz
«Arapcihk» cereyanmin Kahire'de ingiliz entellijansi ma- emellerine karsi cidden raiiessir bir miicadeleye giri§ebilirler-
rifetiyle milessir bir karargahi kuruldu.' Once Misir halki di. Zira tamamen petrol sahasi icinden gecen Bagdat De-
«Buyiik Misir» MySline imale edilecek bunun, Arap kav- miryolu imtiyazt'ni haizdiler. Fakat bu rekabetin miiessisi
miyetciliginden mz sflir Arap ulkelerine de sirayeli
alinarak olan Sultan ikinci AbdtilnamicT'm bir avuc Makedonya ser-
temin edilecekti. Gercekten Misir'm siyasetinde bugiin bile bu meg'um
gerdesi tarafindan bir ihtilal sonunda tahtindan in-
ingiliz propagandasmin izlerini gormek murnkiindur. Bu dirilmesiyle, Almanlar, ingiliz taktiklerine kurban giderek bu
stiretle Sultan Abdiilhamid'in «Panislamizm» adini alan imkana ragmen Irak petrollerini isleten sirketten yiizde yir-
mukavemet hareketine karsilik bir ingiliz icMi olarak «Pan- mibes. nisbetinde bir hisse ile iktifa etmeye rlzi olmak37 gibi
egyption» siyaseti ortaya' fikti. Bu hareket, Arap Alemi'yle bir hataya diistuler. Halbuki aym sjrkette ingiliz hissesi
Osmanh Hilfifeti'nin arasini acmak icin Misir'l bir tissulharake yiizde elliydi. Aynca Musul petrollerini nakletmek bakimmdan
olarak secmis bulunuyordu. menbai
ciddi bir gelir olan Bagdat Demiryolu'ndan is-
Bu ingiliz siySsi faaliyetine karsi Almanlar Akdeniz'e bir tifadelerini sifira indiren bir anlasma ile de ingilizlere resmen
donanma gondererek Musul petrollerine Kahire'den 50k daha boyun egdiler. Bu anlasmayla Bagdat Demiryolunun Basra'da
yakm olan iskenderun Limani'na yerlesmege kalkistilarsa da denize kadar ulastmlmasi hakkindan vazgectikleri gibi,
hicbir surette bu miicadelede ingilizler'e karsi iistUnKik elde ittihateilar'rn biiyiik bir basiretsizlikle tasdik etmis, olduklan
edememislerdir. Esasen iskenderun'da otedenberi Ruslar'm «Kuveyt Emirligi» iizerindeki ingiliz himayesini de kabul
gozii vardi. Ancak 1904-1905 yilmda Japonya'ya kar$i biiyiik
Almanlann hatalan bu kadarla da kalmadi, Bagdat -
ettiler.
bir maglfibiyete ugrayarak donanmasmm buyiik bir kismmi Basra arasindaki hattin isletilmesine ingilizleri muayyen nis-
kaybetmis bulunan Rusya, heniiz Ortadogu Mes'elelerinde bette ortak aldiklari gibi Dicle ve Firat Nehirleri Seyriisefer
ciddi bir rol deruhte etmek imkamna malik degildi. Tahminlere
§irketi'nin ingiliz idaresinde faaliyetini kabul ve yiizde yirmi
nazaran bu imkana 1916 yilina kadar da sahip olamayacakti. hisse ile bu §irket'e ortak oldular.38 Halbuki bu Silket, Bagdat
Bu yiizdendir ki, ingilizler, Ruslann fiilen harbe hazn hale ge- Demiryolu'nun ehemmiyetini sifira indirmekteydi.
lebileceklerini timid ettikleri
1916 yilrna kadar Almanlar'i 0- Biitun bu Alman gaflari Irak'da ingilizleri rakip kabul etmez
yalamayi maharetle basaracaklardrr. Ancak Rusya'nrn harbe bir hale getirmisu. Fakat bu hatalarm frill neticelerini gormeye
hazir hale gelmesinden sonradir ki, rnaskeler atilacak ve Al- vakit kalmadi, Zira az sonra bu anla§malan hiikumsiiz kilan
manya'ya bu rekabette «harb mi, inkiyad mi?»36 suali so- Birinci Cihan Harbi biitiin dehsetiyle ortaya cikn.
rulacakti.
Bu sualin sorulacagi ana kadar bir taraftan Almanlan oya-
36- Hans RODHB - a.g.e. sh: 70 31-HamRODHE - a.g.e. sh: 70
Hans RODHE
38- - a.g.e. sh: 67
00 MUSULMBS'ELESi
KADlR MISIROGLU 61
tar tavir takmrmS ti. ingilizlerin «Petrol» ve «Hindistan Avusturya, Bosna - Hersek'i ilhak etmi; oldugundan mil-
Yolunun Emniyeti» siyasetlerine bagli olarak giristikleri liyetci sirplarm husflmetine maruz bulunuyordu. Bu husfimet
ve devletimiz icin cidder. milz'ic
olan cesitli faaliyetler, ikinci sebebiyledir ki, 28 Haziran 1914'de Avusturya Veliahdi Sa-
Sultan Abdiilhamid Harii bu rekabetten raybosna'da milliyetci bir sirp talebesi tarafindan feci bir
istifade yoluna sev-
ketmifti.Sanayide gen birakilmis olan Osmanli sflikasde maruz kaldi, Bu hMise iizerine Avusturya, Sirbis-
Devleti'nin
hayatiyetini ancak «muvazeneyi diivel» den tan'a harb ilan Muteakiben her iki tarafin muttefikleri de
etti.
istifade
sflretiyle idame eturebilecegini
pek iyi miidrik bulunan bu daha once gerceklestirilmis bulunan ittifaklar geregince birer
siyaset pin hukiimdar, Almanlar'a hirer yerlerini aldilar ve harb biitiin dehsetiyle baslamis oldu.
bu maksadla «Bagdat
Demiryolu Imtiyazi»ni bahsetmisti. Bu suretle bilhassa Osmanli Devleti, Ittihatcilarm yiiz kizartici gaflet ve hatta
Irak havahsinde bu iki devleti ihanetleri yuzunden 1911 Trablusgarp, 1912 Balkan Harb-
birbirinin emellerini bal-
talaraaya o olciide azmettirdi ki, leri'nden maglup ve perisan bir halde cikmi§ bulunuyordu.
her ikisiiiin de ciddi bir men-
faat ve Mkimiyet temini o Yeni bir harbe dahil olmak icin hicbir hazirhgi yoktu, bu se-
tahtta bulundugu miiddetce
miimkun olmadi. beple once Mtaraf bir siyaset takibetmek istenildi ise de, za-
Diger taraftan Fransa da, kaybettigi manla bunun imkansizhgi gorulerek miittefik aranmaya
«Alsas - Loren»i
Almanlar'dan gen almak icin hummali bir baslandi. Fakat artik isten gecmis, 90k gee kalmmi§ti.
faaliyete girismis bu- is
lunuyordu. Bu yiizden Almanya'nm Gercekten bu maksadla
kuvvetlenip genislemesin- Itilaf ziimresi mensuplanna vaki
den endise duymaktaydi. muracaatlar is'af edilmediginden zaten Kabine'de hakim olan
Bu suretle sanayi hamlelerinden
dogan Alman - Alman taraftarhgi, daha da kuvvetlenerek Mdiseler yavas
ingiliz re-
kabeti ve buna bagli olarak ortaya yavas Almanya'nm yanmda yer almaya dogru inkisaf etti.
cikacak olan miistakbel
<<Cihan Harbi» nin gruplan yavas yavas Diger taraftan Enver Pa$a da Balkanlar'daki kayiplanmizi
belli olmaya
baslamisti. Ilk olarak 1872 yilinda Berlin'de Almanya Avus- telafi edecek bir harekete girisrnek icin Ruslari garantiye ala-
turya ve Rusya arasmda «U 5 imparator ittifaki»
tesek- cak bir anlasma zemini teminine cali§iyordu. Ruslar, sa-
kul ettiyse de, Rusya az bir miiddet
sonra bu ittifaktan cekildi mimiyetsizlik gostererek miizakereleri kasden uzattilar. Esa-
Fakat onun yeri, italya tarafindan doldurularak sen bu muzakerelerden az bir miiddet once 2 Agustos 1914'de
bu ittifak
dagilmadan devam ettirilebildi. Tiirkiye ve Almanya arasinda bir ittifak imzalanmis. bu-
Bu ittifak. Almanya'dan duydugu lunuyordu. Hukiimetin yaklasan harb tehlikesi karsismda
endiseler
62 MUSUL MES'EU3S1 KADIR MIS1R0C-LU 63
hazirhga girmesi gerekirken dahili siySset dalaveralanna ne Bu beklenmedik hldise «Goben» ve «Breslav» adinda-
olcude kendini kaptirdigma bakmiz ki, bu derece ehemmiyetli ki iki Alman zirhhsimn Fransiz sahillerini bambaladiktan
bir anlagma itilaf Devletleri'ne meyyal olan Maliye Nazin sonra takipten kurtulmak icin Canakkale Bogazi'ndan iceri
Cavid Bey ile Bahriye NazLri Cental Paga'dan habersiz im- girmis. olmalanydi. Bu ise, devletler hukukuna, Bogaziar re-
zalanmi§ bulunuyor ve Talat, Enver, Said Halim Pa^a'Iaria jimine ve Osmanli Devleti'nin ilfin ettigi bitarafhk siyasetine
Meclis-i Meb'usSn Reisi BalilBey'm teskil ettikleri kabine 191 fahig bir surette aykinydi. ItilSf Devletleri'nin protestolan
ve
bir grubun eseri olarak ortaya cikmis, bulunuyordu. bu gemilerin kendilerine teslimi hususundaki ultimatomlanna
fctihat ve Terakki erkzmi, Tiirk-Alman Anla§rnasi'nm tabii ittihatcilar siimmettedarik bir care ihdas ederek cevap ver-
ve zaruri olarak doguracagi harbe girme keyfiyetini goz online meye kalki§tilar. Buna gore bu iki gemi tarafimizdan ki-
alarak, askerf hazirhklara girigmek ve fiili imkSnlari nazar-i iti- ralanmi§ veyahud da satin alinmigtir. Hakikatte bu, Alman
bare almak mevkiindeyken gerceklerden uzak birtakim ha- Entellijansi'nm Osmanh Devleti'ni harbe itmek icin giristigi bir
yaller pesinde ko§uyorlardi. O derecedc ki, yeniden fetihler emrivakiden baska bir §ey degildi. Fakat bu tertipte* bizim
yapmak 15111 Cihan Harbi'ni adeta bir firsat telakki ediyorlardi. Ittihatci kodamanlar da Alman Entellijansi ile beraber hareket
Du|unmuyorlardi ki, eskiden fetih yap an Osmanlilann, ha- etmi§lerdir.:'9
reketten 50k evvel yapihm§ ciddi hesaplari ve miikemmel Derhal gemi murettebatinin iiniformalan Osmanh uniforma-
hazirhklan vardi. Diinya tarihinde umflmiyetle ic. siyaset lariyla degi§tirilmi§, gemilere Tiirk Bayragi cekilmi§, fakat
mes'elelerinde muvaffakiyetsiziige ugrayanlar, milletlerini gemi kumandam Amiral Souchon (Su§on) yerinde birakil-
avundurmak ve bu suretle onlann dikkatlerini ba$ka cihetlere migti.
tevcih etmek icin birtakim di§ gaileler veya fetih hedefleri
ihdas edegelmisjerdir. ittihatcilar da bu durum day dilar. 39- Cemal Pa$a'nm Haliratmda yer alan §u satirlar, Amiral Su$on'\m Tiirk
Gergi ItilSf ziimresine kar§i vSki olan sulh tekliflerimiz red- Milletini, Cihan Harbi yangimna atan bu emrivSkii ger9ekle§tirmekte yalniz
olmayip kodomanlanyla biriikte hareket eyledigini if§S eder ma-
Ittihatci
dolunmu^tu. Bu bakimdan Ittihatcilar 'in AJmanya safinda yer
hiyettedir:
almis.olmalarmi kinamamak lazim gelir tarzmda du§unmek «Karadeniz'dcki hareketler hazi korkaklarm zannettikleri gibi sirf Afman
mantiki goriinmekle beraber, unutmamak gerekir ki, bu durum Amiral'in HukftmeM Osmaniye'yi bir cmrivaki kar§isinda bulundurmak icin
kendiliginden yaphgi bit tejebbtis degildir. Bu hareket emr-i mahsus ile
da ittihatgilar'm ileriyi goremiyerek muttefik temini hususunda yaptinlrmgtir. Esasen AImanlar'111 harpten sonra nc§renikleri kitaplarda da
gayet gee kalmi§ olmalarmdan dogmus bulunuyordu. Bu ifja edildigi veghile, Enver Pa$a'nm Amiral'e verdigi emir dahi $11 ma-
surette harbe girmesini mecburi kilrms.tir. aleyhte -mtitalaalar serdiyle 50k miinakaga edilmigtir. (General Alt Ihsan
SABIS - Harb HStirafarim - Ankara 1951, C: EI, sh. 39 ve mUt.) '
64 MUSULMES'ELESi KADIR M1S1ROGLU
Degistirilmeyen Amiral Sufon, askerlerinin Fakat hicbir taraf kafi bir netice alamiyor ve harb uzayip gi-
atil kalmasin-
daki mahzurlan bahaiie ederek diyordu.
Enver Poja'mn Rus Donanma-
si'na kar§! Osmanli ustiinlugiinu hissettirmek istikametindeki
Bu harbin dogurdugu iktisadl ve siyasi buhranlar ifinde
arzularmdan da istifadeyle Karadeniz'e fikmig ve bir kivranan Rusya'ya yardim ijin apian «CanakkaIe Cep-
emrivaki
ile Osmanli Devleti'ni harbe sokmak hesi» Muttefiklere bir tiirlii ge9it vermiyordu. Bu yiizden
ifin 29-30 Ekim 1914'de
Odessa ve SIvastopol'u bombardiman etmis. ve Rus Rusya'da «Bol§evik ve Ruslar'm harpten
Ihtilali» ortaya 9iktt
Do-
nanmasi ile harbe tutusmusta. Amiral Su$on, Almanya'nm cekilmelerine sebep oldu. Esasen daha 1915 Mayisinda
yiikiinii hafifletmek i in vatani bir vazife italya gruplar arasindaki yerini degijtirerek «itilaf ziimre-
5 ifa ediyordu. Ya bi-
zimkiler?.. Birinci Cihati Harbi'ne nifin girdiklerini, s i» ne ge9mi§ti. Bu defa Rusya'nm 9ekilmesiyle Msil olan
kazansalar
bile ne elde etmeyi umduklanm anlamaya bojluk da Amerika tarafindan dolduruldu. Amerika'mn harbe
imkan yoktu. Zaten
pek cogu yaptiklannin hesabmi vermeden, girmesi agirhgin iyice itilaf Ziimresi tarafina kaymasim ne-
ithamlara cevap
teskil eden miidafaalarma makes olacak hatualar bile ticelendirdi. Bu sebeple bir mtitarekename hazirlanarak harbe
birakmadan kacmis. ve her biri bir ecnebf memlekctte ya kat- nihayet verildi.
ledilmi§, yahud da kaybolup gitmiglerdir. Bu Bu harbdeTiirk Ordusu yedi ayn cephede dogugmustiir:
sebeple onlarin
ne timid ederek bu harbe diklerini anlamaya cidden Kafkas Cephesi'nde tek basma Ruslarla, Gali9ya'da Almanya,
imkan yok-
tur!.. Avusturya-Macaristan'la birlikte yine Ruslarla, Romanya
Osmanli Devleti'ni bir macera mantigi iferisinde harbe Cephesi'nde Bulgar ve Alman askerleriyle birlikte Ruslar ve
sokan bu hadise oylesine bir deh$et inisule getirmi§ti Romanyalilarla, Suriye Cephesi'nde tek ba§ma ingilizlerle,
ki, Ka-
bine'nin itilaf Devletlerine meyyal olan Canaklade'de pek az Alman askeriyle birlikte ingiliz ve
mensuplari bu durumu
ogrenince cilgina d6nmii§lerdi. Fakat i§ isten gecmi§ Fransizlar'Ia, Irak ve Hidaz Cephelerinde ise yine
bu- tek basma
hmuyordu!.. Ingilizler'le yillarca ve kahramanca harb etmijtir. Biz
bu cep-
Harbin basinda helerden Musul'un elimizden 9ikmasma ilk ve ehemmiyetli
siir'afle Beljika'yi isgal eden Almanlar,
Fransa'ya ydneldiler, miiessir olan Irak Cephesi'nde cereyan eden vak'alar
Fakat bu sirada harbe dahil olan iizerinde
Ingilizler'in yardimiyla Fransizlar, Almanlar'i, §ohretli «Marn bir nebze durmak istiyoruz.
Mtidafaast» ile durdurmaya muvaffak oldular. Bundan soma c) Harb-i Umumi'de Irak Cephesi:
bu cephedeki Alman - Fransiz carpijmalari asagi
yukari harb
nihayetine kadar ehemmiyetsiz siper muharebelerine Ingilizler, Alman Amirali Sugon'un 29-30 Ekim
dbndii. 1914'de Ka-
Diger taraftan Sirbistan ve Lehistan'a taarruz eden radeniz'de icra ettigi emrivakilerle Osmanli Devleti'ni
Avus- fiilen
turyahlar, Romanyalilar ve Ruslar'm miisterek harbe sokmasindan 50k once bu durumu tahmin ederek
taarruzlanyla
kar§ila§tilar. Fakat Alman ve Turk askerlerinin yardimiyla a9ilabilecek olan «Irak Cephesi» 19m hazirliktara
onlan «Gali5ya Cephesi» denilen bu cephede girismisferdi. Daha Ekim ayi bajlannda bir kisim ingiliz
maglup ede- ve
rek geri pttskiirttiiler. Almanlar, Baltik sehirlerini Hind kit'alanndan murekkep bir kuvveti gizli olarak Bahreyn'e
birer bixer
ele gecirmeye baslaymca Ruslar 90k kotii gondermijler ve boylece Abadan Adas; ve Basra Limam'ni
bir duruma diisffiler.
66 MUSULMES'ELESI KADlR MISIROGLU
57
zaptetmek karannda bulunduklanni belli etmisJerdi-40 Bu baglayarak koca.Irak Bolgesini mudafaasiz birakmish.
Hal-
durum ingilizlerin, iizerinde ehemmiyetli petrol tesisleri bu- buki Irak'da Trablusgarp'teki Seyh Sunussi
gibi niifuzlu ma-
lunan Abadan Limam'ni korumak icin tedbir airnak Itizumunu halli bir mevcud degildi. Nitekim bilahare aralarmda
lider
hissettiklerini gosteriyordu. O derecedc
daha Eyliil ayi
ki, ptedenberi kavga elcsik olmayan Residilerin
Reisi Ibn-iir
sonlannda buradaki ingiliz filosunuu karasulanmrza girmek ve Repd ile Suudilerin Reisi inb-iis Suudun barisUnlmasi
ve ilan
bu husustaki beynelmilel kaidelere riayet etmemek gibi ha- edilen «Cihad-i Mukaddessten de istifade
suretiyle bu mak-
reketleri goriilmeye baglamisti. .sadla kullamlmalari icin girisHen tesebbiislerden
hicbir netice
Ingilizler 5 Kasim 1914'de Osmanh Devled'ne ilan-i harb elde edilemeyerek hiisrana ugramlmisU.
edince buradaki kuvvetlerini 15.000 kisiye iblag ederek Ge- Basra'yi kolayca isgal etmis olan ingilizler,
ileri harekata
neral Barrett kumandasina verdiler. devamla 9 Arahk'ta Dicle ve Firat nehirlerinin
birlestikleri
Bu kuvvetler blrkac ehemmiyetsiz carpismadan sonra 22 yerde ve Basra'dan 70 kilometre kadar kuzeydeki
Korne ka-
Kasim'da Basra'yi kolayca i$gal edebildiler. Zira buradaki sabasina kadar bu isgal ve istilalanm ilerletmislerdi.
Burada
Tiirk Kuvvetleri hem sayi ve hem
de silah bakimindan cereyan eden muharebeler sonunda Otuzsekizinci
Firkanm
diismanla kiyaslanamayacak derecede zayiftilar. Ciinktt kumandani Albay Suphi Bey ile kirkbes subay ve
989erin
ingilizler'in hazirhklari daha Ekim ayi icerisinde istanbul'ca Ingilizlere esir diismesi Irak Cephesi'nde aleyhimize
haber almdigi halde herhangi bir tedbire tevessul edilmedigi gellsmekte olan liarekati bir facia haline getirmisti.
gibi, bu bolgeyi korumakta ise yarayacak yegane kuvvet olan
Bunun uzerine buradaki kuvvetleri saga sola gondererek
Oniiciincu Kolordu Kaikas Cephesi'ne, Musul'daki Onikinci
bciylesine ehemmiyetli bir bolgeyi mudafaasiz biiakmanm va-
Kolordu da Halep civanna gonderilerek asil muharebe hametini idrak eden Enver Paga, Carid
mintikasindan uzakla§tinlmi§lardi. Burada Pasa'yi ku-
sadece gayet mandanliktan alarak yerine Balkan ve Trablusgarp
dagmik bir halde mevzilenmi§ bulunan 109 subay ve 6747 Harp-
lerindeki cesaret ve fedakarhklariyla
liefer mevcudlu ve silah bakimindan da gayet zayif olan Otuz- tanidigi Suleyman Askeri
Bey'i yarbayliga terfi ettirerek Ocak
sekizinci Fuka (tiimen) birakilmijti. CavidPasa emrindeki bu (1915) ayi basmda
«Basra Valisi» ve «Irak ve Havalisi Umum
kuvvete ilaveten bir kisim perakende Jandarma Birlikleri ile Ku-
hudud karakollarinda mevcud olan efrad zikre deger bir varhk
mandam» buraya gondermi§ti. Diger taraftan da
sifatiyla
Onikinci ve Oniiciincu Kolordularm yollardan
ifade etmemekteydi. geri cevrilerek
Irak Cephesi'ne avdetlerini emretmisti. Fakat
Bir taraftan da mahalli gonulluler toplamaya cali§iyordu. bu kuvvetlerin
avdetlerini bile beklemeden harekete
Esasen Irakm miidafaasi icin basjangictan beri mahalli goniil- gecmesi emredilen
hi birlikler teskilibunlarm gosterecekleri mukavemete
ile
Suleyman Askeri Bey de Enver Pasa gibi, sirf
mahalli
gbniillulerle
giivenilniisU. Trablusgarp Harb'inde bu usulden oldukca is- is, goriilebilecegiiie kani bulunmaktaydi. O kadar
tifade etmkj olan Enver Pasa, burada da ayni taktige bel ki, Istanbul'dan ayrilmadan «Muntazam ve ehemmiyetli bir
askeri kuvvete ihtiyac olmadigrm,
ingilizleri icabinda Mine
Ihma SAB1S kahp siipurge sopalanyla bile kovabiIecegini»
40- All - a.g.e. sh. 48 - LARCHERE (Mehmed Nihad gayet safiyane
Terclimesi) Biryilk Harbte Tiirk Harbi - C: II, Istanbul 1928, sh. 209 - Irak ve magrurane bir sekilde ifade etmisti. Gercekten
Trablusgarp
Seferi, sh: 10.
68 MUSULMES'ELESI
KADIR MISIROGLU 69
Turk Kuvvetlerini oyalamui, diger taraftan da yeni birliklerle Cebel-i Hamrinde Burada cereyan eden
tuttinulabilmijtir.
ikmal yaparak 1916 yili Arahk ayi basknnda kuvvetlerini ehemmiyetsiz muharebeler bu kuvvetleri daha ku-
ingilizler'in
karsilarmdaki dort tiimenlik Turk Birlikleriyle kiyas kabul zeye itmek niyetinde olmayip, asil hedefleri olan «Musul» a
etmez bir duruma yukseltrneye muvaffak olmus. ve taarruza yonelmek kararinda olduklanm gdstermeye baslamis.tir.
gecmistodi. Musul cografi mevkii sebebiyle bu ana kadar ingiliz ta-
Turk Ordusu, FeUthiye ve Kiit'uT-Ammare'de cereyan oden arruzlarmdan masun kalmistt. Fakat Irak'a §attii'l- Arab del-
korkunc muharebelerde insaniistii bir cesaret gostermis. olma- tasindan hulfll ederek, buradaki miidafi Tiirk Kuvvetleri'ni
sina ragmen, diisman birliklerinin ezici iistunlugu kar§isinda Cebel-i Hamrin'e kadar ric'at ettiren ingilizler, artik daha ku-
10 §ubat 1917'de Kut'iil-Ammare'yi Ingilizlere kaptirmaya zeye ilerlemiyerek, asil hedefleri olan Musul'a yonelmek
mecbur kalnusti. Bu sflretle General Townshendm intikamim imkamm elde etmis. bulunuyorlardi.
neden sonra almaya muvaffak olan ingilizler, Dicle'nin Oniicuncii Kolordu ile Iran iizerinden Ruslara kar§i basanh
guneyinde tamamen hakim vaziyete geldiler. Ric'ate mecbur muharebeler yapan AH thsan Pa§a, «Mondros Miitareke-
kalan Turk Kuvvetleri, Bagdat'a dogru cekilmeye basjadilar. ntimesi» nin akdinden birkac giin once Irak'dan aynlrms. olan
Burada bir mudafaa hatti tesis etmek isteniliyordu. Fakat Halil Pafa'nm yerine Altmci Ordu Kumandanr eayin edilmis. ve
bunun icin Bagdat §ehri daha once tahkim edilmis. olmak ge- 1918 Agustos ayi icinde vazifesine ba§lami§ti. Altincr Or-
Halbuki bu yapilmami§ti. Bu yiizden ileri harekata
rekirdi. du'nun merkezi Musul'daydi. Buradaki birliklere «Ordu» adi
devam eden ingilizler 11 Mart 1917'de mukavemet gormeden verilmesi, cephenin ehemmiyetinden dogmu§ bulunuyordu.
Bagdat'a girdiler. Ordumuz kuzeye dogru cekilmeye devam Yoksa biinyesindeki birlikler ancak birkac tiimenden ibaretti.
{Mehmed Nihat Tercumesi) C: II, Istanbul 1928, sh: 284 ve miit, - A. Faik getirerek Musul'u i§gal etmek istiyorlardi. Esasen devletler
HursidGONDAY - Hayat ve Hatiralanm - Istanbul 1960, sh: 102 ve mm.
" MUSUI. MES'ELESl
KAD1R MISIROGLU
Ger9ekten bu mes'eleyi once ingilizler'le unun akabinde §ahsi gorii§ teatisi 19m Bonar, Gurzorin
husflsi mahiyette
bmakim goriisme ve pazarhklarla halletmeye Paris'e dSvet eder. Buna i§aretle yazdigibir mektupda
kalkismistir
Halbuki biitun Dfinya efk&r-i umumiyesi Gurzon §6yle der:
ingilizler'in Musul'u
sirf petrolun hatin icin terk
etmek istemediklerini 90k iyi bir «Bonar'i bir kavga giiriiltu koparmaktansa, Musul, Bogazlar
sfirettc biliyordu. Musul sekenesi
arasmda ingiliz karn ve istanbul'u terkedip herhangi bir seyden ve hand her seyden
tasiyan tek bir fert bile mevcud
olmadigma ve burasjnm ta- vazgecmeye gokhevesli buldum. ..»50
nhte bir gun bile ingiliz hakimiyetinde Musul Turkiye icin ve iktisadi ehem-
.
bulunmadigma gore ik- gibi stratejik, be^eri
tis-adi istismardan baska
bit mana ve maksad tasamayan miyeti son derece biiyiik olan bir vatan parcasinin, gerek
Ingiliz talebinm tasvip gotmemesi
90k normaldi. Zira amk Lozan'da5i ve gerekse Lozan'dan sonraki safhalarda ciddiyet,
harpten bAmis olan Dunya efkar-i
umumiyesinin sirf ingiliz azim ve dirSyetle miidafaa edilemedigi inkari gayn kabil bir
menfaati icin sulhtin
gecikmesine keyfiyettir.Halbuki Musul ustuste on yil devam eden harp-
infill duymamasi
lmkansizdi. Mes'eleyi /nonSMsniin lerin sonunda madden harap bir hale gelen Tiirkiye'nm ya-
halletmek istedigi tarzda
Irasus, goriismelere
dokmek, Diinya efkar-i umumiyesinin ralanni sarmaga medar olabilecek yegane imkandi. Fakat
Ingiltere aleyhine ve binnetice
Turkiye lehine tezahuru mel- hemen etmek gerekir ki, boyle bir imk&nin ziy&mda
il&ve
huz olan aksulamelinden mahrum kalmak tn&nii kadar Turk Murahhas Hey'eti'ne dahil soztim ona
domekti. Gercekten
bu mes'elemn alehen miizakereye'
konulmasmdan sonra miis&vir sifatmi haiz kimselerin de dahli 9oktur. Bunlarm pek
Dunya efkar-! umumiyesinin bu alika ve gogu kendilerine verilmi§ olan vazifeleri ifa ederek Mu-
aksulameli derhal or-
taya cikmissa da lehteki diger
bir 5 ok unsur gibi bu da rahhaslara yardimci olacaklan yerde52 Lozan'a dolmu§ bu-
degerlendmlememistir. Lord Gunonxm hayat ve lunan «ingiliz Entellijans Servisi» mensuplan ile
miicadelele-
nm, O'nun hususi evrakim da tetkik ederek gayei Musul Petrolled uzerine imtiyaz dalaveralarina giri§mi§lerdi.
mufassal bir
surette yazmis bulunan Early
of Ronaldshay, bu kanatimizi §iiphesiz petrol §irketlerinin adamlariymi§ gibi goriinerek bi-
teyiden su bilgiyi vermektedir:
zimkilerle imtiyaz pazarhgina kalki§an bu Ingiliz casuslari,
«ingiltere Ba S vekili umitsidige yaklapig, bir anda Gurzon'a Hey'etimizin mes'eleye baki§ tarzini ve niyetlerini ke§fe me-
yazdigi bir mektupta soyle diyor:
Ǥimdiye kadar aS maga muvaffak 50 - a.y.
oldugun guqlukler
cogalmakta. Cazetelere bakdacak olursa, 51- «... Fakat hmet Lozan'da Musul igin daima bana «Camm, gel §unu
Turkler'in Musul'u bir birakahm Ben «01maz, biitiin mu-
da, sulh yapatim.» der, beni zorlardi.
munakasa mevzuu yapip anla^mamalan yapahm» derdim. «Camm sonra boca ederiz, sulha kasinnz.
muhtemeldir Her kavemetleri
halukdrda bundan daha km
bir sey olamaz. Zira bu takdirde Verelim» derdi. Boca, Onun tabiridir.» (Bkz: Dr. Rtza NUR - a.g.e. sh.
nalkmnzm en az yansi ve biitun Dunya, 982).
petrolun hatin icin inonU'niin hStiriUaTinin Ulus Gazetesinde 24 Temmuz 1968 - 26 Ekim
sulnii reddettigimizi sdyler.»49
1968 tarihleri arasinda yayinlanan Lozan Kismi'm inceleycnler, Musul
M,iralar' Lozan Mes'elesine tahsis edilcn hSuralarm kemiyyet ve keyfiyetce kifayetsizligini
cJl'^'irf™?,
GazetKl, Dr. « K0 Nur r -
\ 1019 Klsml
a.g.e., sh, - Lord
Ey"« 1968 '»iWi Ulus
7
GORZOWun yukanda bah- takdirde giicliik ^ekmezler.
si ge 5 M 23 Ocak 1923 larihli celsedeM beyanall 52- «... HSsih bizim istihbarat ve negriyat teskilStmdan habbe-i v^hide
0fR0NALDS"Ar mukemmel 9aUpyor-
mt~*x2 '
Tte Lift of Lord G ™° T '
m ^"i™
>
istifade edemedim.
lardi> {Dr. Riza
Ingilizlerin istihbarat biirolari ise
NUR - a.g.e. sh. 1002)
80 MUSUL MES'ELESt
KADJR MIS1ROGLU 81
Ezciimle Musul petrol ierini. Megerse bu adamlar hep ingMz istihbaratinm «... Tevfik «Siiteymaniye'dtn ne 9ikar?» sOzii ile beni kandirdi.
Bciyle oi-
mcmurlan Sonradan anhyoruz. Bir tancsi de dedektif imig, ilk gOrugtc
imi§. saydi da bari Suleymaniye'yi alsaydik. Iki yil sonra bunu da alamayarak
anladim. Hcrif bana rtiijvet tckif etti. Kovdum. Bimun hikayesinin nih3yetmi hmet biitun Musul'u terketti.» (Bkz: Dr. Riza NUR
- a.g.e. sh. 1031).
sonva anlatacagim. Nihad in bize gctirip takdim ettigi adamlann digcr bir ta- 55-'«... Giirzon'lo,
konuguyorduk, dedim: Bagka §eye gectim. Yine oraya
nesi Seliye adinda bir geldani. En miihim petrol ticarethanesi tarafindan ge- gelelim.» Ben yine O'na bir duziye«MusuU diyordum. O da odasinda
liyormus.. Bir dalaveraci serseri. Odama bir kutu .sigara yolluyor. Biraktir- degnegi ile do!a§iyor, soyltiyordu. Nihayet pek giilerek yanima geldi ve
mif Bir de gravat. Gen yoltadim. Baktrni hali supheli, bunu da kovdum. yavag bir sesle: «Musul, Musul.. Ne yapacaksimz, burnunuzun dibinde Su-
§imdi bu adam Paris'tc. Tiirk Ticarc! Odasi'na reis yapmiskr. Bir sefer riye var. Onu ahn! Bir darbe k3fidir.» dedi. Bu da beni cok keyiflendirdi,
De-
hatla Paris'te benim tiitiinlerimi satmak istedi. Ben de isledim. Fakat ce- mek bana 50k emniyel hSsil etmi§. BOyle miihim bir geyi soyluyor. Bc§
sarct edemedim. yilhk kan ifinde dostluk ettikleri ve MIS aziz ve samimi dostu, dcdikleri
t§te Nikad'm getirdigi ^eylcr, kadindan, erkckten hep boyle scyler. Ken- Fransizlar'm Suriyesi'ni almannzi teklif ediyor. Buna hayret etmedim. Zaten
disi de imtiyaz almak, zengin olmak pesjnde. Hiilasa kan getiriyor, imtiyaz rmitareke iptidasinda Misir'da iken bilirdim. Ingilizler Suriyeliler'den
ko-
RizaNur - a,g.e„ sh. 99S).
avcisi getiriyor.. ,» (Bkz: Dr. miteler yapmiglar; miiseliah te§kiiat viiciida getirmi§ler. Fransizlar'i
Su-
Bu Nihad kendixi gibi diisman emellerinin kdr bir Sleti olan Prens Sa- riye'den defetmek istiyorlardi, Biitun son Diirzi isyanlan hep ingilizler'in
bakaddin'm uzun zaman hususi katipliginde bulunmu$ olan Nihad Re$ad tertibidir.Cilnku bu mes'ele Hindistan mes'eiesidir. Tarih bu bapta fasihtii.
Belger'dsr. Birbucuk asirdir suren ingiliz - Fransiz Akdeniz rekabeti, koloni rekabeti
«Bu esnada Lozan'a birtakim insanlar da geldiler. Buniar muhtelif tngiliz var. Nitekim Napolyorixm Misir'a ve Suriye'ye girmesi, Ingilizler'in bizirnle
petrol gruplan ajam olarak da geldiler. Bu ticaret evleri pek zengin ve beraber Fransizlar alcyhine harb etmesini mucip olmus, ve nihayet
miihim iioi§. Her biri milyonlarinm sitedeki nufuzlanndan. Kabine'deki Fransizlar buralardan tardedilmi§Ierdir. Napolyon Suriye'den sonra Hindis-
tngiliz nSzirlanndan, bunlarm uciinCin, besmin kendilerinden oldugundan tan'a gitmek istiyordu. Suriye'de Fransiz buiunmasi, Ingilizler'ce Hindistan-
dem vuruyorlar, Hatta bu pelrol i$i icin Kut'ul-Ammara'dz eelimize esir 'in tehlikede olmasi demektir. Ben igte soyluyorurn. imkani yoktur ki; ingi-
lizler Fransizlar'i Suriye'de biraksinlar. Bir gun nasil olsa terkedeceklerdir.
82 MUSUL MES'ELESl KADIR MISIROGLU 83
faydasi dokunmak ihtimali olmayan «hususi gdriigme- Biz miizakereye ba§lamak ilzereyken, Turkiye Birinci Mu-
lerden bir netice cikmayinca Lord Gurzon ilk defa olarak 23 rahhasi, benden mes'elenin zapta gecirilmemesini ve ken-
Ocak 1923 tarihinde akdedilen birinci komisyomm ictimainda disiyle hususi pazarhk etmemi istedi. Ben buna 90k meranun
mes'eleye aleniyet vcrdi. Zira artik Tfirfc Hey'etinin zaaflanm oldum. Zira mes'eleye ve bilhassa petrol i§ine verilen ehem-
bu mes'eleye bakis. tarani tamamiyle ogrenmi§, Konferans'a miyetten nefret ediyordum ve Musul Mes'elesini Lozan'a gi-
hakim oimus. ve nefsine tarn bir itimat gelmis. bulunuyordu. termek, Diinya nazarmda bu mes'eleye dair alakayi artira-
Gercektcn Lord Gitrzon da bu mes'eleyi aleni gqru§melerie Turk Basmurahhasi ile yapilan pazarliklarm bir netice
cakti.
halletmeyi kerhen ve mecburen ktbul ettigini sonradan Ingiliz vermemesi ve O'nun, kanaatlerimin zapta gecmesini istemesi
Parlamentosu'nda yaptigi uzun ve teferruath konugmada ifade iizerine, son care olarak Muahede'ye dahil edecegimiz seyi
dolayj bana esef etti. Bu noktayi yanhs, anlami§. Musul Bu mes'eleyi Earl of Ronaldshay de zikri gecen eserinde
Muahedesi'nin bir tekran ve onun yerine konulan bu «... Binaenaleyh kendi dJvSsini Avrupa'mn
Giirzon,
MuShedede Turkiye'nin Asya ve Avrupa hududlarim tesbit et- miitautasina arzetmek dogacak bir firsati sabirla bekledi.
15111
memiz Mzimdi. Turkiye'nin Avrupa'da, Trakya hududunu Ocak ayi sonlarma dogru Turk Murahhasi tsmet Pasa, ih-
9izmemiz icap ettigi gibi, Asya'da da Suriye ve Mezopotarnya tiyattan ziyade cesaretle Gurzoriim arayip da bulunmadigi bu
hududlarim tesbit etmemiz de lSzimdi. Bu sebepten Asya'da firsati verince, Giirzon bunu canlilik ve dramatik bir tesirle
Irak'm kuzey ve Turkiye'nin giiney hududu t&yin mes'elesinin kavradi. tsmet Pasa, bu firsati verdiginden dolayi celse
de Muahede'de yer almasi icabetmekteydi. hitammdan evvel 50k pieman olmus, olmalidir.»57 demektedir.
Aslmda sirf Turkiye ve ingiltere'yi alakadar eden bu
Bunlan biliyoram, Giirzon'un leklifi ciddidir. Ve biz isrersek Suriye mes'ele icinmuttefiklerinin de destegini saglayan58 Lord
hakkmda gayet gizli bir miizakere ve bize yardim da yaparlar. Bununla da
Gurzon, yukanda arzedilmij oldugu iizere 23 Ocak 1923 ta-
bizim gayclcrimize ermek miimkundur. Bununla beraber «Bu adara pek zeki
ve tecriibeli bir diplomattir. Belki bizim arazi i$gali peginde olup ol-
madigimizi anlamak istiyor* diyor, akhma geldi. Bu dii§iince ile §u dip- 56- Lord Giirzon'un, ingiliz Parlamentosu'nda Lozan. Miizakereleri
lomat^ ccvabi verdim ki; hem oyle bir sondalamaya karji menfi cevap, hem hakkinda iki konujmasi vardlr. Bunlann birincisi muzakerelerin inkuaa
.
de fngiltere'ye iki kath hulfls cakmaklir. «Biziin yer almaya, bunun icin kan ugramasmdan sonra, ikincisi ise muahede metninin tasdiki esnasindadir.
ve para dokmeye hi£bir arzumuz yoktur. Ancak sizinle dost olmak ve sami- ingiliz Parlamentosn'nun Lordlar Kamarasi'ndaki muzakcrelere aid zablt-
miyetimize maddeten isbat etmek icin Suriye'yi Fran sizlar' dan alinz, «size lardan aynen nakledilmi? olan bu satirlar, intikadan sonraki konu§masmdan
veririz.» almtmstir.
Keyfinden 5yle gtildti ki, gormeliydi, O'nun bu sirrtm bugline kadar sak- 57- Early of Ronaldshay - a.g.e., sh. 333.
ladim. §imdi bu hatiratim olan kSgida zaruri tevdi ediyorum. 58- ingilizlerin dteden beri miittefikleri Fransizlar'la aralannda biiyiik bir
Bir miiddet sonra izin isiedim; Vine gOrtigmck arzusu gosterdi. Aynid]k.» ihtilaf mevcud oldliguna vc bu ihb'lafin Suriye ve Irak havalisindcki ta-
(Bkz: Dr. RizaNUR - a.g.c, sh, 1034-1035.) leplcrinin catismasindan dogduguna evvelce temas etmi5tik. Hatirlanacagi
84 MUSULMES'ELESi
KADIR MISIROGLU 85
hududlan... Bu mes'elenin Konferans'm tedim. Onun icin bu sabah toplandik. Turkler'in nokta-i
acdismdan bir hafta
sonra, yani 27.11.1922'de miizakereye nazanni dinledikten sonra cevap vermek hakkmi muhafaza
konmasi kararlastml-
mistir.Ismet Pasa, 26.11. aksami bana bu mes'elenin ediyorum. Soz ismet Pa§a'mndir\...»59
aleni
muzakeresindcn vaz gegilmesini ve husOsi Bu suietle kiirsliye divet edilen inSnii, Musul Mes'elesi-
goriismelerle hal-
Imi teklif Kabul ettim. Ancak husus! goriismelerde bir
etti.
nin Ingilizler'Ie afamizdaki husOsi g6ru§melerde aldigi §ekli
anlasmaya vanlamadi. Turkler taleplerinde israr tafsil ettikten sonra Musul'un Tiirkiye'ye birakilmasi lazim
ettiler. Ben
de reddimi teyide mecbur kaldnn. geldigini anlatan, bu luzumun irki siyasi, cografi, askeri, tarihi
Mes'elenin umumf top-
ve iktisadi sebeplerini dile getiren yirmi iki sahifelik bir
muhtira okudu. Miitehassis elemanlara evvelce hazirlattm-
u/eie, bu ihUUf sebcbrylcdir Fransislar bidlyelten beri ingiltere'ye karsi
ki;
mi| bulunan ve muhtevasi itibariyle de haklarimizi oldukga
Turkiyc yi tatan bir siyaset iakib etmekteyditar.
Gcrck Fransiz matbuati ve
gerekse FransB siyasi mahfillerindcki hava guzel aksettiren bu muhtir§nin okunu§u esnasinda Lord
buydu. Hatta Mill! MUcadeleyi
gerccklesMeii kuvvctlere, «Kum-y,
buatidir Bu Fransiz, Ingiliz rck.beti
*»>„ adini takan da Fransiz. mal- Gurzon, birkac defa Inonii'nun soziinii keserek bazi itirazlar
misaller mevcud oldugunu zikretti ve dedi ki: «Zannediyorlar Diiriist bir tlslQpla ve mertce yazip biraktigi hitirati ile yakm tarihimizin
siriyledir. Boyle degildir. Memlekelimin dts politikasiyla hususta hicbir tecriibeleri olmadigmdan maksadin anlasilama-
ugrasirken hicbir petrol kraliyla goriismedim. Bu meyandan yacagmi ve muhtemelen miimanaatla kargilagilacagim iddia
Tiirk Hey'etinden tic kiginin Londra'ya gidip Mtiteakiben de tehdide kalkisarak;
haberim ol- etti. «Daha bir sey ilave
maksizm bazt teklifler yaptiklarmr i§ittim..»6i etmek isterim: i§ bu maddede kalamaz. Imdi, Turk Hey'eti'nin
Bundan sonra Misak-i Milli'ye hiicum eden ve bunun hakikaten reddettigini ve reddinde israr eyledigini farzedelim.
miizakereler icin hukuki bir mesned tegkil edemeyecegini Yapilacak ne kaliyor? Mes'eleyi bu halde birakamam. Bu,
soyieyen Lord Giirzon, anlasma olmadigtna gore, meselenin Diinya sulhunu fazlaca tehlikeye koyar. Matbuatta gordiigum
Cemiyet-i Akvam'a havale edilmesi gerektigini, bu ve aldigim malOmatla biliyorum ki; mes'ele Tiirk Heyeti'nin
yapildtgi takdirde Cemiyet-i Akvam'in verecegi
karan kabul dilegi gibi tasfiye edilmezse, Musul istikametinde Tiirk askeri
edecegini soyleyerek bu teklife cevap bekledigini bildirdi. tarafmdan hareketler yapilabilir, tec&viiz v&ki olabilir, askeri
Inonil, ogleden sonra cevap verecegini bildirmekle celse
ni- vasitalarla isj diizenebaglamak tesebbusit yapilabilir, harb
hayete erdi. Ogleden sonra saat altida baslayan ikinci celsede zuhur edebilir. Ben burada sulh akdetmek icin bulunuyorum.
yeniden mtinakasalar cereyan etti. Bu miinakasalarda Harb yapmak icin degil. Harbe miincer olacak bir vaziyetin
Inbnu
tarafmdan teklif edilen rey'i am (plebisit) teklifi Lord Giirzon devamma miisaade etmek icin degil! Bu sebeple eger ha-
tarafindan kabule sayan gorulmedi.ffi Halkin rey verme alls- kikaten Tiirk Hey'eti reddediyor ve reddinde israr ediyor ise,
kanligi, olmadigini, buyuk bir kismimn gocebe bulundugunu, bu miistakii surette hareket etraeye kendi Hukumetim namma
61- Inonil, petrol imtiyazi icin tavassutta mecbur oIacagim.» 63
bulunmak Uzere gelen ajanlara
kanarak bu mevzuda gortiijmeler yapmak uzcie Londra'ya »Firak-i Irak» adh eserinden alarak dikkatlerinizc arzedelim; Bu parsa,
tic kisilik bir
hcy'ct gondermijti. Tabiatiyla hifbir nctice clde edemeyen Irak Cephesi'nAen dfinen esirlerimizden bir 9avu5la yapilmi? miila"kattan
bu hey'etin fa-
ahyetme tcmas eden Lord Giirzon: Dr. Rim Nur'nn beyanma gore ahnmigtir.
joyle
demiftir: «Tiirkler bana haber vcrmeden Londra'ya petrol BASRA'DA ISLAM TEZAHORATI
imtiyazi vcrmek
icin adam gonderdiler. Bu efendilor 9abuk dfindtllcr.
Sabah yine kciep9eler bileklerimizde oldugu halde ikiger olduk, Vc
Qilnku bcnden habersiz ytiriimcye iktidan olan, olmayan hepiratz, Basra'ya dogm ileilemeye
bir ij yapilamayacagim cabuk ogrendiler. Ve Londra'da miizeleri onlara
bagladik. Ingilizler bugUn dtger gilnlerden fazla bir tekayyiid gosteriyorlardi.
mjallah ben gezdiririhw diyc alay ctti. Notasina
cevapta timet, onlann Eski muhafizlara refakat eden Hindi mtislumanlan Gorgo ve Ingiliz
Londra'ya miizeleri gezmek icin gittiklerini yazmistl. tjocukfa
bir §eydi. neferStiyla tebdif etmijlerdi.
Buliin bu islerden hasili Gurzon'a bir alay vesilesi
yermekten ibaret §ehre dghil olurken me'yfis feryadlar aksetmeye bajladi. §ehrin so-
olmu;tu...» (Dr.RizuNVR a.g.c.. 1038) kaklanndan ge^crken bir miisliiraan mahjeri arasinda bulundugumuzu
62- Lord Giirzon, Musul'un istikbalini tiyin samimt bir memnuniyetle gordtlk. Ve her aglayarak bagiran, Cenab-i
icin halkin reyine miiracaat
edilmesini pek tabii olarak kabul edemezdi. Qunku Hak'dan din kardejleri i^in niygz-i merMmet ediyordu. Evlerin damlan
mahallin Tilrk se-
kenesinden maada Ktirtler ve hatla Araplar'm bile kahir bir iizcrine gikan musliimanlar, kadin, erkek tngiJizler'in biitiln jiddet-i
ekseriyetle
Turkiye helinde rey kullanacaklan bircok defalar tezahlir mumSnaatlarma ragmen iizerimize ekmek, §eker, sigara yajdiriyorlardi.
etmi§ bulunuyordu.
Esasen deride anlanlacagi uzere, Irak dahilinde Ingiliz idaresine Kadmlar bu havaliye mahsus olan mStem hifkinklariyla ferySd ediyor ve el-
kar§l is-
ierindeki yiyecekleri bize, elimize veiTnek i9in muhafizlarin tizerlerine
yanlar baagBstermljti. O kadar ki, mcselS Siilcymaniye havalisi, Lozan
Konferansi esnasinda bile .Jey/i Mahmud admda mahalli bir atiyorlardi. Bu siiahsiz tehSctim, gittikge (ezayiid ediliyordu. Gorgolar, ka-
Reisin ida- labaligi dagitmak i?in ah§Hyi dip^iklemeye, itmeye ugra|tilar, isiamlar buna
resinde miistakii bir vaziyette bulunuyordu.
biisbiitim mdnfail olarak eskisinden daha §iddetle, ellerindekilerini esir
Mahalli halkin her vesile ile TUrkiye lehinde oldtigunu gostercn
bircok dindajiarina vermck 19m atilimglardi.* (Stileyman Naaf - FirSk-i Irak - Der-
tezahurattan sadece birini, Tanin Gazetesi'nin 21 Muharrem
1335 (18 saadet 1918, sh. 58-59)
Tcjnnisani 1916) tarihli niishasmdan nakleden Sukyman fVazi/merhumun 63- Lozan Zabitlan, I Takim, I. Cild, I. Kitapta yer alan mezkQr celseye
Sid zabiln^me.
90 MOSUL MBS'ELESI KADIR MISIROGLU 91
Lord Giirzon, bu tehdidin arkasindan Cemiyet-i Akvam dedirtmek 19111 defaatle tehdidler savurmasma ragmen ken-
Misaki'nm onbirinci maddesini okuyarak tehdidini daha vazih disinin de bu hususta ciddi ve kararh hareket edecek gartlar
hale gelirdi. Bu madde, harb tehlikesi vukuunda Cemiyet-i i9inde bulunmadigi muhakkakti. Ger9ekten biitlin Avrupa
Akvam Meclisi'nin toplanmasmi ve «Misak»da yazih bir- efkar-t umumiyesiyle birlikte ingilizler'in de harpten bikrmg
takim tedbirlerin alinmasi icin tegebbiise ge^lmesini amirdi. bulunduklarim ve Ingiliz siyasi ricalinin boyle bir eflcar-i
Maddeyi okuduktan sonra Turk Hey'etinin kendisini buna ummniyesinin tesiri altmda vazife gormekte oldugu Gurzon'xm
icbar etmeyecegi temcnnisini izhar eyledi. yer yer takibettigi seat tutumu, zaman zaman yumugatmak ih-
Muteakiben soz alan Muttefik murahhaslan da Lord tiyacini hissetraesinden de anla§ilabilirdi. Earl ofRonatdskay,
GUrzon'u teyid eden konusmalar yaptilar. inonii bir kere daha Lord GUrzorixm bu kurusiki tehdidlere ragmen i9inde bu-
cevap vererek Turkiye'nin MusuI'dan vaz geymiyecegini katl lundugu gartlarm h\q de gostermege fahgtigi gibi olmadigim
bir lisanla ifade etti. Bunun iizerine hi?bir anlagma olmadan if§a eden ve ingiliz Bagvekili tarafindan ingiliz Bagmurahha-
celse tatil edildi. sma 9ekilmi§ §u telgrafla ortaya koymug bulunmaktadir:
Lozan Konferansi miizakerelerini inkitaa ugratan 4 §ubat «Kanaatlerimi tarn olarak bilmcne ragmen muhtemel bir
tarihli celseye kadar gekigme gitgide daha hararetlenerek ihtilafi onlemek igin kanaatimce hayati ehemmiyeti haiz iki
devam etti. §eyin mevcud oldugunu tekratiamam belki iyi olur. Birincisi
Hakikatte Musul Mes'elesinde asil yapilacak ig, petrolii Musul igin harbe gitmemeliyiz. Sevr Muahedenamesi'-
s.udur ki;
Ingilizler'e terk ederek ariziyi kurtarmaku. Gerci ingilizler, nden arta kalam mer'iyete sokmak igin Turkler'le yanhz basi-
Musul Mes'elesiyle yuzunden alakadar olmadiklanm
petrol miza savasmayacagiz. Bu noktalar hakkindaki fikrim kadar
suret-i hakdan gorunerek birkac. defa alenen beyan etmi§lerdi. kat'idir ki, onceden kestirilemeyecek bir sebep harig, higbir
Fakat bunun dogru olmadigi Ingiliz kaynaklari kadar, vukuatin seyin fikrimi degistirebikcegini zannetmiyorum. Binaenaleyh,
seyir tarziyie de sabitti. Ger9ekten ingilizler Musul Mes'el- bundan ba§ka higbir siydset hakhnda mes'uliyet kabul ede-
esiyle petrolyuzunden meggul olmadiklan kanaatini izhar sa- mem.»te
dedinde o derece m&hirane bir rol oynarmglardi ki, buna Turk Bu vesikayi derceden yazar, muteakiben ilave ediyor:
Murahhas Hey'eti'mn ikinci mes'ul gahsi Dr. Riza Nur bile «Lord Gurzon'un harbe girme niyeti de Bagvekilininkinden
inanmak temayiilii gostermigti.64 fazla degildi.»66
Ger^i petrolii pegkeg 9ekerek araziyi kurtarmak hususunda Bizde hasmin burada a9iklanan 19 durumunu bgrenmek i9in
bazi tegebbiisler yapilmig ve bu arada evvelce zikredildigi en kii9iik bir istihbarat olmadigi gibi, kendi sirlanmizi dahi
iizere Londra'ya U9 ki§ilik bir hey'et dahi gbnderilmigti. Fakat saklayamiyorduk. Ger9ekten Turk Murahhas Hey'eti i!e An-
boyle bir tegebbus i9in o derece ge9 kahnmi§ti bundan ki; kara arasindaki istihbarat Kostence iizerinden yapiliyordu.
hasil olan netice Lord Gurzon'xm istihzalarma maruz kal- Burasi ise, tamamen Ingiliz kontrolu altmdaydi. ChurchUt'm,
maktan ileriye gidememigti. hatiratinda adetS alay ederek «bu muhaberenin Londra'da her
Lord Giirzon un Musul Mes'elesi'nde Turk Hey'etine pes
65- EarlofRONALDSHAY - a.g.c, sh. 333
64- Dr. Riza NUR - a.g.e., sh. 1035 66- a.y.
KADIR MISIROGLU
bile degildi.
Musul Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvam'a havalesini kabul
WRDCVRZON .
indnii'yil binbir taktikle bunallarak «Musul» un mukadderatim, umumi 67- Bkz: Churchiltin Haiiralanna atfen Feridun KANDEMIR - a.g.e sh
sulbun mukadderatmdan tefrik etmeye muvaffak olan kurt 103.
diplomat...
68- Su muddet, sonradan dokuz aya indirilmi§tir.
94 MUSSJL MES'ELESl KADIR MISIROGLU 95
Murahhas Hey'eti'nin devam eden zaaflan ve tehdidler kara'ya donii§ icin hazirliklara ba§ladi.
karjisinda yilginligim goren ingilizler ve onlarla agiz birligi Miizakereler kesilip hicbir neticeye vanlmadan Konferans
etmis olan Miittefikler, hep birlikte taarruza ge9tiler. dagihnca, Tiirk Murahhas Hey'eti de digerleri gibi Lozan !
1
ter-
(Jekismeii gecen Ocak ayi nihayetine gelindigi zaman ketti. Romanya donen inonii, Bukre§'te ma-
iizerinden yurda
«yeni bir sulh porjesi» hazirliyarak Tiirk Murahhas halli Ingiliz Sefareti vasitasiyla Lord Gurzoridan bir mesaj
Hey'eti'ne imzalatmak tesebbiisiinde bulundular. Bu projede aldi. Bunda, sulhiin behemehal gerceklegeceginden bah-
Musul Mes'elesi'nin de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce bir ka- sedilmekte ve /«t»««'den sulh i?in miizakereler esnasinda
rara baglanacagi kaydedilmekteydi. oldugu gibi Ankara'da da feragat ve fedakarhkla calismasi is-
4 §ubat'ta giizcl hazirlanraij
mizansen ile Turk
bir tenmekte ve sulh hakkmdaki limit ve temennilerini tek-
Hey'eti'ni bu yeni Muahede projesini imza etmesi icin hep- bir- rarlamaktaydi.74
likte icbar ettiler.69 hmet
Pa§a, bir aralik bu projeyi im- Ilk defa inonii tarafrndan if§a edilen bu mesaj, Lord
zaiayarak ism icinden cikmak istedi.vo Fransrz Murahhasi Gurzon'un Konferans'daki tehditkar tavirlarina ragmen ne-
Bampar'm alenen ifade ettigine gore71 bu hususta kendilerine ticeye sulh yoluyla varmak hususundaki arzulanni bir kere
Inonii tarafrndan soz verilmijmis. Riza Nur'un sedid daha ifade etmek ihtiyaemi hisseyledigini gosterdigi gibi,
mu-
halefeti ile bu projenin inonii tarafrndan imzalamnasi ba§ta «Musul Mes'elesi» olmak iizere halledilmemis.
onlenmistir. Bu yiizdendir ki. Lord Giirzon sonradan ingiliz mes'eleler icin herhangi bir -surette harbe caseret ede-
Parla*mentosu'nda yapugj konusmada bunu ifsa ederek soyle miyecegini de aksettirmekteydi. Ingilizler'in Musul Mes'ele-
demistir: «Basmurahhas bana imza seWhiyeti oldugunu sinde Turkiye ile anla§ma gercekle§medigi takdirde, harbe
soyledi. Aynlma guniimiiz belli oldu. Fakat son tutu $amiyacak Ian hususunda Earl of Ronaldshay'm evvelce
auda araya
«kotu bir ruh» girdi...»72 Bu kotii rah hie siiphesiz Dr. Riza dercedilmi§ bulunan Ingiliz Ba§vekilinin karai' ve niyetini ak-
Nur'da. Nitekim O da bu tasviftcn kendisinin kastedildigini settiren ifadesi bilinmedigine nazaran Inonii'nnn harpten
kabul etmektedir.73 korkmasmi makul addetmek miimkun olabilirdi. Fakat ken-
Bu stiretle teklif edilen projenin binbir tazyik, cebir ve ri- disinin teraas ve ifade ettigi bu mesaj bile tek ba§ma O'nu
caya ragmen imza edilmeyerek reddiyle Konferans inkitaa ikaz ve ir§ada kifayet edecek bir kuvveti haizdi. Bu'itibarla,
ugradi.En evvel Lord Giirzon saatlerdir hareketini tehir ey- temas ettigi bu vesika, korku ve indiselerinin yersizligini
ledigi trene atlayarak Lozan'i terketti. Hey'etimiz de An- gosteren ve ke'ndinden menkul olmasi itibariyle de mariidar
olan bir vesikadir.
69- Bu heyecanh celsenin tafsilSt] icin bkz: Dr. Riza NVR - a g.e„ Muteakiben Istanbul'a gelen inonii, burada da ingiliz
sh-
1 144 ve milt. Kadir MISIROGLV - siy^si mumessili Amiral Bristol'iin Lord Giirzoriu teyid eden
Lozan Zater mi, Hczimel mi? Istanbul
971, C: I, sh, 245 ve milt.
70- Dr. Riza NVR - a.g.e„ sh. 1 154-1 155.
temenni ve tavsiyelerine muhatap olmu§tu.
71- a.y. - Lozan Zabitlan (Jnkita Celsesi.) Istanbul'da fazla kalmayarak Ankara'ya dogm yola cikan
72- Lord Giirzon'un Lordlar Kamarast'nda gecen, evvelec zikredilmis
fconusmasi.
74- Bkz: /nomi'niin HaHtrSlan - Lozan Kismi - Ulus Gazetesi, 22 Eylul
73- Dr. Riza NVR - a.g.e, sh. 1158.
1968 tarihli ntisha.
96 MUSUL MES'ELESI
KADIR MISIROGLU 97
75- Bkz: Gazi Pa§a Izmir Yollannda - Ankara 1339. sh. 102vd. 77- Bkz: Zabillardan miklen All Fuad CEBESOTmi Siyiis! Hatiral«n -
76- Bkz; Kadir MISIR06LU - Lozan Zafer mi, Hezimet mi? C.I. Istanbul Istanbul 1957, sh. 235.
1971 sh. 267 ve mat. veya «Gecm>s. ve Gelecegi ile Hilafet» Istanbul 1993. 78- Bkz: FeridimKANDEMiR - Hatiralaii ve Soyledikleriyle RaufOrlmy
-Istanbul 1965, sh. 115
98 MUStIL MES'ELESI .
KADIR MISIROGLU 99
alip durumu tahlil ile tetkik ettiktes sonra, esas itibarjyle <*i§i landigi 9am ofkeyle miinakasacilarm arasina atmissi ve Mec-
harbc gitmeden halletmenin bir earesini bulmak» nokiasinda lis tarihinde ilk defa cereyan eden boyle bir hareketle
telltjansi gibi her yerde g6zU vc kulagi olan bir tegkilHtin Tiir- lecektir. Tdyin oilman mtiddet zarfmda iki HukUmet arasmda
kiyc'nin Musul i§ui harbi goze alamamak gibi bir kararsizlik ihtilaf husUle geldigi takdirde ihtildf, Cemiyet-i Akvdm Mec-
icinde bulundugundan habersiz olinasma imkan yoktu. lisi'ne arzolunacaknr.
Gerci Lozan Konferansi'nin bagansizliga ugramasi halinde hudud itlihaz olunacak karara intizaren ^iirkiye ve
Hatt-i
kar§ila§Uacak giicllikler icin «Erkan-i Harbiye-i UmOmi- Britanya Huktimetleri mukaddercu-i kat'iyyesi bu karara
. ye Riyaseti» nee «cok gizli» kaydiylabir harcket pl&tuHQ muallak olan arazinin h&l-i hazmnda herhangi bir tedbil ik&ma
hazirlanmi§ti. Fakat bu pl3n, Musul'un kaybini bnleyecek bir bais olacak m&hiyene hicbir harek&t-i askeriye veya sairede bu-
taanuzi mahiyet tagimasma ragmen hicbir zaman kul- lunmamagi mutekabilen teahhiid ederler.n
lanilmayarak bir kenara atilmi§tir. Bu maddenin birinci fikrasina istinaden TUrkiye ve ingiltere
Ikinci Grup meb'uslanyla M. Kemal, tsmet Pa%a ve ta- arasmda Musul Mes'elesinin suret-i muslihanede tayinini
raftarlan arasindaki bu cetin munaka§a Rauf Bey'ia mil- temin zimmnda istanbul'da 15 Mayis - 5 Haziran 1924 ta-
tavassit ve mutedit gbriinmekle beraber haddi zatinda tsmet rihleri arasmda bir Konferans daha toplanmistir. ingilizlerin
Halic Konferansi, bu konferansta muzakereleri Ingiltere Tiirkiye Cumhuriyeti ile Britanya imparatorlugu arasmda
teessus edecek olan munasebat-i miistakbele bu mes'eienin
HUkiimcti nainina yilriitmeye memur Sir Persi Koks riyasetin-
raptedilecegi dostHne suret-i tesviyeye tabi bulunuyor.
deki bir hey'etle Tiirkiye nSmina Fethi (Okyar) Bey riyase-
Bu konferans'da mevbuubahs edilecek olan mes'eienin
tindeki Tiirk Hey'eti arasmda 19 Mayis - 5 Haziran 1924 ta-.
miiz&keresi ve halli esnasinda hak ve adalet hislerinin h§kim
rihleri arasmda Kasimpasa'daki simdi «Kuzey Saha Deniz
olacagi iimmid-i kavisiyle hasmetlu Ingiltere Krali Hazretleri
Kumandanhgi» olarak kullamlan eski «Bahriye Nezare-
102 MUSUL MES-ELESI KADfR MlSIROGLU LIB
tarafmdan i'zam buyrulan hey'et-i murahhasaya. beyan-i ho§a- iiKlaki vilayet hududlan nazar-t itibare alinmak sure-
.
medi eder ve Konferansin kusSd edilmis oldugunu kemal-i iirkiye'yc devri gerektigine dair iddia ve taiebini ileri
memnuniyetle beyan ederim.»s4 demi§tir. s. buna irtukabil Persi Koks, ingiliz nokta-i nazanni ak-
Fethi Bey'den sonra sdz. alan Ingiliz Basmurahhasi, ken- .i bir muhtVrayla MumiI sehri dc dahil olmak Lizere Firat
dilerine gosterilen saratmi misafirperverlige tesekkiir ettikten nin ill sahilim dc lalep etmistiv. Buna yine bir muhtira
sonra bu mes'ele hakkinda bir Anlasma hasil olabilecegi hu- up vcren Fethi Bey, Tiirk Heyeti'nin nokta-i nazannin
susundaki temenniierini izhar etti. anlasma olmadigi takdirde CC>lth scbcpler muvnccfrcsinde kabul edilraesi lazim geldigini
mes'elenin «Cemiyet-i Akvam»a gidecegini, fakat bu su- siffihi oJarak izah cuius, buna kargi Ingiliz Basmurahhasi'nm
retle hallinin Ingiltere icin tabiatiyla §ayan-i tercih olmadigmi hazjrl; uiriwk suictiylc ancak Cumartesi gunii cevap verebile-
soyledi. Halbuki biraz sonra ortaya atacagi a§in tekliflerle, cegini sfiyleraesi [izcrtne rniizakere o gtine birakilmisUr.
bilakisanlasmak niyetinde olmadigmi ve bu i§in Cemiyet-i
Akvam'a havalesini temin icin pes, in bir karar sahibi bu- .
Oguncu ictinxd
Ogleden sonra yeniden calismalanna baglayan Kon- Basmurahhasi, Musul goyle dursun, HakkarT Vilayetimize
feransta Tiirk Hey'et-i' Murahhast, hududun Musul'u Tiirki- bagh olup da o anda tamamen idare'miz altinda bulunan
ye'ye birakilacak tarzda cizilmesi lazim geldigini beyanla, «Beytii§§ebab», «£6lemerik» ve «Revandiz» kasaba-
bunun irki, cografi, tariht ilh. delillerini serdetmi§tir. Bilahare lanni dahi talep edecek kadar ileri.gitmisti. Halbuki Konferans
soz alan ingiliz Murahhasi bu mtitalSalara cevap veren bir yalniz Musul Vilayeii'nin kinie aid olacagwi tSyin icin top-
konusma yapmr§, iki tarafin iddia ve talepleri arasmda biiyiik lanmi§ bulunuyordu. Bu durum Ingilizlerin istanbul'a anlas-
bir mutSbakatsizhk qldugu g6riimiu§ttir. mak icin gelmediklerinin ajjikar bir deliii idi.
(^arsamba gunii ogleden sonra tekrar toplaniJmak iizere Fethi Bey, ingiliz Ba§murahbasi'nin nokta-i nazanm tcyid
celseye nihayet verilmisve miiteakiben Tiirk Bagmurahhasi icin ibraz eyledigi haritada gosterilen yeni hududu kabul et-
Fethi Bey tarafmdan Ingiliz Hey'eti §erefine bir cay ziyafeti memize imiau olmadiginh mutekabil olarak Tiirk HiikOme-
ederek Suleymaniye'ye hakim olun §eyJi Mahrnur! bu bn- olabilmislcrdi. Tiirkiye, Lozan Muahedenamesi'nin a^ikar bir
valide miistakil bir vaziyette bulunmakta ve iiigiiizlbr'e nicy- sfirette ihlali demek olan bu hareket karsisnida
sadece
dan okumaktaydi. kurusikt bir protesto ile iktifa etmi§, mukabil olarak aym tak-
Bi Share goriilecegi gibi, Musul'u bize kaybetlirmek mak-
I
tiklere ba§ vuramami§tir. Halbuki ingiltere gibi bu hareketlere
sadiyla Tlirkiye dahilinde isyanlar cikaran ingilizler'e kar§] sadece Irak'da degil, Tiirkiye dahilinde de tegebbfis etmi§tir.
mutekabil olarak Irak dahilinde bu gibi kipirdanmalan deger- Ger9ekten Mardin DagJan'ndaki «NesEuriler»«fii silfihlandi-
lendirmek ve onlari yipraunak inumkundii. Bu imkfinin mevcud rarak isyan ettiren Ingiltere, Turkiye'yi'bununla me^gul etmek
oldugu sununla da sabitti ki; Lozan Muahedenamesj'nin ve Musul mes'eiesinden ahkoymak maksadini takib ediyordu.
uciincj maddesmin uci.incrj fikrasi, bu gib] hareketlerde bu- Halbuki Musul Mes'elesi'nin kismen Halic Konferansi ve
lunmamagi miitekabil olarak yasaklayan bir ifade ile tanzim kismen de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde muzakeresi sirasma
olunmuftur, tngilizler maddenin busflretle sarahat ta§miasina rasthyan bu isyan, Musul'a sarkmak igin mukemmel bir vesile
ragmen, aradan bir ay bile gecmeden Suleymaniye'yi havadan oldugu halde, ne yazik ki, bu firsat da kafinlmigtir. Bu hu-
bombard iman ederek bir yil devam eden muharebe sonunda susta mes'eleye yakXnen vaktf olan RaufOrbay su izahati ver-
buradaki mukavemeti ktrmit- ve bdlgeye muflak surette hakim mektedir:
«ikinci Devrede Edirne Meb'usu olan Cafer Tayyar Pa§a,
«Irak ahalisi tarafwdari memleketin yeni ba§tan iratr ve iajaasmda
ingillere'nin muSvenel ve miizShereti arzu olurimadigina dair bbyle a«;ikea Meclis'e gelip de tesri? vazifesinc henuz ba§Iadigi gunlerde,
lima, olunacak bir vaz-u lavra karsj kalamaz, Irak Meclisi'nin
Iftkayit cephelerin mgvi ije kolordu te§kilati yapilmasina karair ve-
MuShede bakkinda. hSsimane ita-yi rey etmesinin ilk ve en sen bir ttisiri,
Musul mcs'elesine Sid ingilterc ile Tiirkiye arasinda vukua gelmek fizere rildigi onu da Diyarbekir'e Kolordu Kumaxidam olarak
iciu
olan miizakcratm gev^emesinde giirli!ecekiir.» (a.g.e., sh. 54) gbn'dermek isteyen M. KemalPa§a yamna davetle, pek ehem-
Diger taraftan Arap - tngiliz anlagmasmm Irak .Parlumentosu'nda
miyetli olan Musul Mes'elesi'nin hala muallakta oldugunu, ne
muzakercsi esnasinda Musul Mes'elesine temas cdeh ve bu miidahaleyi kt-
fayetsiz goren Bagdat Meb'usu NSci Bey'in sbzlerinc ccvaben Hlikfimel
86- «Nes[Qrilik» rahip Nestorius'm fikirlerinden dogmu§ hiristiyani bir
Erkam'ndan Diyale Meb'usu Cafer Pa$a'mn askcri hukumet adina vcrdigi
mczhebin adidir. Aslen Mara;ll olan Nestorius, 428 yilmda IstanbuI'da pat-
cevapta yer alan §u salirlar son derece cSllb-J dikkat olup, bizim icin ne det-
rik se?ilmis.ti.. Bu vazifedeyken. yaymaga basjadigi fikirteri biiyuk bir
ece ehemmiyetli bir firsaun kacmlrms, bulundugunu gBstermektedir:
aksiilamele sebep olmustur. Nestoruis «teslis»i vc66cdeiek Hazreti isa
«.:. Evet Musul hepimiz icin hay'ati bir mes'elcdir. Fakat biiyilk bir esefle
hakkinda.tslami goru^lere gok yakin fikirler ileri stirhyordu. Bu yiizden 431
size beyan cderim ki, Musul Mes'elesini Ichimizc haflcdecek elimizde ne
yilmda «Ef es» de toplanan bir konsul O'nu kUfUrle itham etli, Azledilip An-
bir hiiccet ve ne bir vesika vardir. ttimad-i Diiveli'yi haiz degiliz. Musul'u
talya'ya surgtin edildi.
Buradan dort yil sonra Libya'ya gonderilerek ^egitii
Ivak'a raptedceck tarik olsa olsa siyasettir. Maalesef size diyorum ki, gen?
i^kenceler altmda Slduriildil. Taraftarian jiddelle takip edildi! Bir
hiikumetimiz hadSsct-i bmriine binacn Irak'm biittin hududlannda tedabir.-i kismi
diger bir kismi da tevkif ve surgtin edildi. Mallan musadefo olundu.
idairi,
muktaziye ittihazma muktedir degildir. Bu bir hakikatlir ki, ilk defa meydana
Bunlardan kacabilenler ce|itli tilkelere dagilarak fikirlerini yaymaya
koymak izdirabim hissettim ve-bunu itiraf etmek -Itzimdir. Dinime, §erefime
5'alrgmi5lardir. Bir ara ilim ve fende son derece ileri gitmi§ler ve Urfa'da, bir
ve mukaddesatiina yemin cderim ve sizi temin ederim ki, evvel Shir
biitiin
tlniversite aemijlardi. Bu titlivcrsitenin 489 yilinda kapatilmasiyle Qin, Hind
milletin hurriyet ve istiklali ugrunda sabil kadem bulunuyorum. Bu sifatla ve
ve Imn'z dag]lmi§lardir. BugOn bile Hind ve gin'de Uf milyon kadar
aym. yemin ile sizi temin ederim ki, Hukumet halihazmyla memleketi harici
«Neslfiri» vardir. Tiirkiye'de bunlar 'bile misyonerlerin tahriki ile bir devlet
tecaviize kar§i muhafazaya ve milel-i miistakile meyamnda"ahz-i mevkia
(!..) kurmak iizere ayaktanmi§lardi. Halbuki o zaman toprakfanmizda
muktedir degildir. Bu cihebtlerin temini olsa bugtin tetkikinize vaz'olunan yaga-
yan- Nestflrtlcrin miktan yiiz bini bile bulmuyordu. Son derece geri bir top-
muahede ile kabul olabilecektir,» (Bkz: tkdam Gazetesi - 23.4.1340 tarihii
luluktular. Bugiin yurdumuz da bunlardan tck bir ki§i bile mevcud
nusha). degildir.
108 MUSULMES'ELESi
KADlK MIS1ROGU) 109
«Bu kuvvetin ba$ma itimtt ettigimiz kiymetli bir arkadajm mayan bir «Ne\sturi' mes'elesi» patlak verdi. Van'in giine-
gitmesini istiyoruz. Bu sebeple Fevzi Pafa (Marejal) ile de yinden, Siirt Vilayeti'niu dogusuna ve Mardin Vilayeti'nin ku-
I
mutabik kalarak, zat-i Minizi intihab ettira, Kabul ederseniz zeyinden ve dogusundan Irak hududuna kadarki genis, sahada
memnun olurum.» diyor. bulunan Nesturiler Irak ve Musul'daki Ingilizlerin tahrikiyle
Cafer Tayyar Pa§a, milletvekilliginin baki kalip kal-
aralanna devlet memuru sokmak istemeyerek sadece
mayacagmi soru§u LizeiineM. Kemat Paga'dim: ba§lanna buyruk hareket ederleiken giinun birinde iki jan-
«Evet zaten kanunu kaldirmayacagiz. Diger kumandanlar darmannzin vumlmasi ile i§ biiyumus, ve biitiin o bolge
gibi milletvekilliginiz baki kalacaktir...» cevabim ahnca: Ingilizlerin gizlice verdikleri silahlarla ayaklanmisti. Bunun
«0 halde rauvakkat bir zaman icin Diyarbekir'e gitmcyi
iizerine temizlik harekStnia ba§layrp, kisa bir zamanda
kabul ederim.» diye su teklifte bulunuyor: Nesturiler'in kamilen hakkindan gelmeye ve o bolgeyi
«Aneak bilirsiniz ki; ingiiizler Musul Vilayeti'ni mtitareke- Ingilizler'in tesirinden kurtarip niifuzumuz altma almaya mu-
den soma bir olup bitti ile isjal ettiler. Aym hareketi ben de vaffak olmustum. Lste bu hareket esnasmda, bana Ankara'dan
yapabilirim. Eger bu hareketim, Hukiimetin politikasma uygun en ufak bir i§aret verilmis, olsaydi, Musul Vilayetini bir hafta,
cikarsa, Musul Vilayeti kazamlmi§ ve diva halledilmis, omr. nihayet on giin icinde kSmilen i§gal edebilirdim.»S7
Aksi fialde, tariht mes'uliyet benim iizerime ytiklenir. Siz de: Ileride goriilecegi uzere, Tiirkiye'nin bu at&letine mukabil,
«Kumandan, Hiikumetin istegine aykm olarak bu hareketi ingiltere bu hususta gitgide o derecede miiteaddi bir tavir ta-
yaprhljtir. Kendisini Divan-i Harbe verdik, mes'ul edecegiz» kmrmsUr ki, «Halic_ Konferansi»ndari nihayet beg - alti ay
dersiniz ve ifi yine politika yotu ile halledersiniz.» sonra «Hakkari Vilayet»imize havadan tecaviiz etmeye
M. Kemal Pa§a, bu teklif karjismda hie tereddud etmeden kadar ileri gitmi§tir.
«Zaten sizi bu i§i bu tarzda yapabileceginizi du§iinerek kadar oyaladjktan sonra ve nabiz yoklamasma devam ettikten
intihab ettim. Rastgeie bir kumandamn ba^arabilecegi bir is,
sonra Ingikere'den beklemekte oldugu talimatm geldigini, 3
degildir. Bu hususta, sizden eminim;» Haziran .1924 tarihinde Turk Basmurahhasi Fethi Bey'o. yazilt
Cafer Tayyar Pa§a bu'eevap uzerine: '< Bunda evvelce serdettikleri ve Turkiye icin
olarak bildirmisu.
«itimadimza tesekkiir ederim. ingallah muvaffak olacagiz. dinlenilmesi bilecSiz olmayan haksiz taleplerini tekrarla-
mesine mufcabil bu defa ondan daha az emperyalist meyil olan ismet Ptt$a\\im. cevap alamanu§ti. Bundan sonra galiba
gostermesi gereken «isci-Partisi» Murahhasi Persi Koks tngiliz pertdlctileri Istanbul's gelerek bu sefer dogrudan
Musul'dan maada Hakkari Vilayetimizin de yarismi taleb et- dogruya Ismet Pa§a ile gdttl§mii§ler, bir netice alamamisjardi.
mekteydi. Ustelik bu Parti tarafindan kurulan Hiikiimetin hem Sonra bir tegebbUs daha olmu§, bu defa da araya bir
.
Reisi, hem
de Hariciye Vekili olan Mac Donald, daha mu- takimlanmn giri§iyle is. blisbiitun neticesiz kalmi§...»8y
halefette iken aienen «Musul'un Turkiye'ye birakilmasi ge- «Halic (Confer ansi» in.gjiizl.er' in yukanda izah edilen
rektigini» ifade etmis bir kimseydi. kabulii imkansiz teklifleri yiiziinden bir cikmaza girdi.
Bu tezadi dikkate alart YusufKemal Tengirsenk bu sirada Miizakereler on giin kadar rnkitaa ugradi. Bu sirada Fethi
Londra'da bulunmasindan bilistifade, Mac Donaldi ziySret . Bey, yeni tngiliz tekliflerini Ankara'ya bildirmigti. Oradan ge-
ederek vaadini hatirlatmasini soyle anlatmaktadir: Iccek cevap beklenmekteydi. ingilizler tarafindan Fethi Bey'e
«0 sirada 1591 Partisi iktidara gelmisti. Mac Donald Bas- son birm.ckt.up daha gbnderilerek bunda: «Tarafeynin teklifati,
vekil ve Hariciye Nizin idi. Bu zat, iki sene evvel tstanbul'a mes'elenin Cemiyet-i Akvam'a havalesini zaruri kilmakta
gelmis ve Tanin gazetesi yazicisina: «Biz iktidara gelirsek oklugunu, tngiliz Hey'et-i Murahhasast beySn eder ve tara-
Musul Mes'elesini sizin lehinize halledecegiz» demisti. O ga- fmizdan aym suretie telSkki edilirse itasiyla zabitnSmelerin
zete yammda oldugu halde kendisine gittim. «Turk Milleti bu imzasi icin son bir celse akdini rica ederim.»90 denilmekteydi.
vaadinizin tahakkukunu bekliyor.» dedim. «Evet, vaktiyle Bunun iizerine Ankara'da He'yet-i Vekile, M. Kemal Pasa'nm
boyle bir sbz soylemistim. Fakat kendimi Hariciye ma- riyaseti altinda durumu uzun uzadiya miizakere ederek Mu-
kinesine kaptirdim. Onun birtakim an'aneleri var. Ben sozti rahhas Hey'etimize yeni bir talimat gonderdi. Bu talimat
yapamiyorum.» dedi.88 .«Hali'c Konferansi»nm <<son ictima» 1 olarak cereyan
Rauf Orbay da herhalde Yiisuf Kemal Bey'den dinlemis eden 5 Haziran 1924 Per^embe giinii celsesinde Ingiiizler'e
oldugu bu mes'eleyi asagi yukari aym mahiyette olarak izah tebiig edildi. Fakat cereyan eden getin miinaka§alar9i so-
ettikten sonra petrolle alakah baska calib-i dikkat vak'a ve nunda her iki tarafm da kendi nokta-i nazarlannda israr et-
tesebbtisler de zikretmektedir: meleri iizerine anlasma temin edUemeyerek miizakere! ere son
«... mevsuk bir kaynaktan aldigim bir ha-
Bir miiddet sonra verildi:
bere gore, ingiltere'nin meshur petrolciilerinden Lord invert- Musul Mes'elesi icjn 1925 yilmda 9ikarilmi§ «Tu'rk
ford, Buyiikelciligimize gelerek YusufKemal Bey'e su teklifte Kirmizi Kitabi» nda yer alan haritaya bir goz atanlar,
bulunmus: «Musul mes'elesi, biz ingilizler icin petrol mes'ele- Ingilizlerin Irak'in kuzey hududlarmi bu mes'eleye aid
sidir. Petrol isini aramizda halledersek Musul VilSyetini size
89- Feridun KANDEMIR ? a.g.e., sh: 122-123.
90- Aym Tarihi: C: III, Ankara 1340, sh. 76
- YusufKemal TENG!K§ENK - Vatan Hizmetinde - Istanbul 1967,
91- Bu karjihkli mQnakas. alarm tafsilSti ifin bkz: Aym Tarihi - C: III., sh.
176-181.
112 MUSULMES'ELESi KADIR MISIROOLU
miizakerelcriu her safhasinda biraz daha zarfinda «Sfiret-i muslihanede halli», bu miimkiin olma-
yukanya cikarmak
sflretiyle digi takdirde ise Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin hakemligine
geniglettifcierini kolayca goriirler. Gercekten An-
siklopedia Britannica'nw 1910 yilmda basilan onbirinci tevdn kararla.stinlmis ve bu husus, mezkur
Muahedename'nin
tabinda Irak'in kuzey hududlan niliayet Bagdat'taii 60-70 ki- ucuncii maddesinde yer almisti. Bu
maddenin mes'eleye ter-
lometre kuzeyden gecirilmisken, «Mondros Miitareke- cihen ve evveliyetle «suret-i, muslihanede» bir care bul-
namesi» soma burm 300 kilometreye cdHffrmslardir.
nderi mak esasim vaz'etmis. olmasindan dolayidir istanbulda
ki,
Garibi su ki, Lord Giirzon Lozan Konferansi'nda 100 ki- «Halic Konferansi» adiyla anilan konferans tertip edil-
lometre daha Mve edcrek Irak hududlanm Bagdat'taii 400 ki- mi§ti. Fakat ingilizler'in, bu Konferansa,
sirf mezkur mad-
lometre daha kuzeyden gecirmis. denin emir ve icabini yerine getirmis sayilmak
ve teklifini bu sfiretle icin katild 1 klari
yapmisu. Halio Konferansi'nda ise Persi Koks ondan da tebeyyun edilince - izah edilmis oldugu -
iizere hicbir netice
baskin cikarak bu 400 kilometre ile de iktifa etmeyip 100 ki- almamamis, ve bu yiizden mes'elenin Cemiyet-i
AkvSm Mec-
lometre daha ilavesiyle Irak'111 kuzey hududlanm Bagdat'dan lisi'nin hakemligine tevdii mecburiyeti
hasil olmu§tu.
500 kilometre daha yukan vardnmisU. Bu da, tngilizler'in Once ingiltere Hukiimeti, Cemiyet-i Akvam
Kltib-i
anlasmak niyetinde olmadiklarmi ve akiiklan her tavizle Umumiligi'ne muracaatla, Musul Mes'elesi'nin
miistakbel ilk
sunararak taleplerini daha da ajinlastirdiklaiim gbsteren tipik toplantimn ruznamesine ahnmasim istemistir.
Bu muracaat,
bir misaldir. Gercekten tllgilizler bu meseleye aid miizakere- «Cemiyet-i Akvam Misaki»mn onbirinci maddesivle
bir-
ierin her safhasinda ummadiklan tavizleie nSil olunca, mes'e- likte 19 Agustos 1924 tarihinde Turk
Hukumeti'ne tebiig edil-
leyi gitgide daha da cikmaza sokmu§lardir. mi| ve cevap istenmistir. Mezkur onbirici madde
Cemiyete
Bu vesileyle §u husus da ehemmiyetle tebaruz ettirilmeli- Sza olmayan devletlerin kendileiini alakadar
eden bir mes'eie
dir ki, yakin tarihimizin girift mes'elelerini gercek vecheleriyle icin cereyati edecek miizakerelere
murahhas gbndererek
kavrayabilmek, tngilizleri ve onlarin an'anevi bir sfirette takip iijtirak edebileceklerine dSirdi. •
edegeldikleriigvicacli siyaseti bihakkin tammaya baghdir. Bu istege Basvekil sifati ile cevap veren inbnu,
mes'elenin
Boyle «Musul Mes'elesi» tipik bir misaldir.
bir teshis iciri de, Cemiyet-i Akv8m Meclisi'nce mfizakeresini esas itibariyle
Bundan dolayi blze, bugiin uzerinde iki milyondan ziyade esir kabul etmis bulundugumuzu, ancak bunun
icin Lozan Mu-
irkda§imizin ya§adigi halis bir vatan parcasimn ziyaina ve ahedenamesi'nin mer'iyete giris/inden itibaren
dokuz aylik bir
yilda takriben yetmis. milyon ton petrol gelirinden mahrum kal- muddet gecmis ve bu muddet zarfinda da
«suret-i mus-
mamiza sebep olan bu mes'eleyi, mustakil bir kitap teskil ede- lihanede!* tahakkuku derpis edilmis.
olan bir carenin bu-
cek derecede geni§ olarak ele altnis. bulunmaktayiz. lunamamis olmasi gerektigjni, halbuki: heniiz
Lozan Mu-
ahedenamesi'nin tasdik edilerek mer'iyete
va'zedildigine dair
c- Cemiyet-i Akvam Mectisi'nde herhangi bir resmi yazi alinmis olmadigun
bir kayd-i ihtirtzi
«Musul Mes'elesis nin, Lozan Muahedenamesi'nde olarak ileri surmii§ ve demistir ki:
«TUrkiye-Irak Hududunun Tahdidi» seklinde ifade olu- «Muahede'nin otuzikinci maddesinde mundiric hakkin '
narak iki tarafca (Tiirkiye-ingiltere) istimali s&retiyle ingiltere Hukumeti tarafmdan icra oilman
dokuz aylik bir miiddet
114 MUSUi, MBS'BLESl KADlR MISIROGLU 115
murdcaat, lngiltere. Hiikiimeti'nin dogrudan dogruya muzdkerat istanbul'a gelmij, burada Cemiyet-i Akvam'm mumessili Mr.
tarikindiin istifade etmek istemedigini ve Musul Vildyeti Qaylds (Childs) muteaddid goriismelerde bulunduktan
ile
iizeri.nde.ki hukukunun Cemiyet-i Akvdm tarafindan tdyin edilen soma Cemiyet-i Akvam'a takdim edecegi muhtirayi hazirla-
Eyliil'de Ce-
ddildne vasita He mevki-i mer'iyele vaz edilemeyecegine kani yip, gerekli vesaiki lemin ve tasnif ederek 10
bulundugunu gdstermektedir. Tiirkiye, ihtilqfm icdbi lakdirinde nevre'ye haieket etmistir.
bdldda mezkiir meclise havaliiini Lozan Muahedendmcsi He Fethi Bey hareketinden evvel «Tan Gazetesi» mu-
kabul etmekte tereddiid etmemisti, Bu serdit ddhilinde ve habirine verdigi beyanalta Tiirkiye'nin «Musul Mes'elesi»
amfuzzikir takayyiiddd- ddiresinie Tiirkiye Hiikiimeti Irak ve etrafindaki nokta-i nazanm su suretle hiilSsa etmistir:
Tiirkiye arasindaki hudud mes'eksinin Medis'in gelecek «Turkiye Cumhuriyeti, Cenevre'de butiin eski Musul
ictinidlarmdan birinin ruzndmesinc idhal ediimesine etas iti- Vilayetiriin millf hududumuz dahiline avdetini talep edecektir.
bariyle muvafakat etmekiedir. Bununla beraber zabdndmenin lngiltere de bu araziyi talep etmektedir. tngiltere, nokta-i
siiret-i musaddakdsimn resmen tevdiine ve Sttlh muahedesinin nazanm miidafaa icin Lozan'da ve Kasunpa§a Konferansi'nda
yiiz oluz uciincii maddesinde miinderie tasdik keyfivetinin tie hakk-i fetihden bahsetmisar. Bu iddia hicbir yechile sayan-i
devler tarafindan icrdsma inth&r edilmesi zamretine binaen, kabul degildir. Ciinku Miitareke esnasinda jtagiliz Kuvvetleri
Tiirkiye Hiikiimeti 'ran Meclism rnuzakeratina anifii-.-.ikir suretin Musul VUSyeti'ni i§gSl etmemisti. Bilahare harekat-i har-
edilmi§ olmasma ragmen, istanbul'un isgali
ahzim lakip eden yirmi gim zarfindan istirak edilecegini size biyenin tati!
ihbar He kezb-i $erefeylerim.»92 esnasmda Bab-i ali iizerinde yapilan siyasi tazyikler ne-
Hey'et-i Vckile 3 Eyliil 1924 tarihinde toptanarak MusuJ ticesinde ingilizler bu havaliyi isjal etti. Binaenaleyh, bu iddia
Mes'elcsinin Cemiyet-i Akvam Meclisi'ndeki miizakeresine vSrid degildir. lngiltere Hiikiimeti de bunu anladigi icindir ki,
katilarak- Turkiye'yi temsil edecek hey'eti secti. Bu hey'et Cemiyet-i Akvam'a verdigi muhurada bu ciheti meskflt
sbyle tejekkul etmisti: gecmistir.»
Basmurahhas: FethiBey (Okyar) (TBMM Reisi) lngiltere, Musul Vilayeti'nde Tiirkler'in zayif bir ekalliyet
Askeil Murahhas: IshakAvniBey (Kurm.iy Yarbay) teskil ettiklerini gostermeye cahsmaktadir. ingiliz zabMm
Miisavir: MiinirBey (Hariciye Vekaleii hukuk Miisaviri) tarafindan tanzim edilen istatistikler, Tiirkler'in mikdanm
Miisavir: Satih Bey (Umur-i Siyasiye Umum Mudurii) birkac bin ki§i olarak gostermektedir. Halbuki bu mes'elede
Katip: Hiiseyin Avni Bey mezuubahs oian yalmz Turkler degildir. Ahalinin ekseriyel-i
Ksiip: Stmt Tevfik Bey azimesini tesM eden Kurtleri de unutmamahdir. Bu suretle
FethiBey, Basmurahhas secilijini miiteakjp Musul Vilayeli'nin irki nokta-i nazardan, Ttirkiye'nin aym
once Bursa'da
istirahatte bulunan M. Kemal Pasa'nm yamna giderek O'nunla manzarayi irfle ettigi anlajihr. Turkiye Cumhuriyeti'nde
f'ikir teStisinde bulunmuj, bilahare de Ankara'ya giderek tsmet Turkler ve Kurtler yan yana yasamaktadrr ve iki unsur da aym
Pasa ile gorusiip-gerekli izahat, vesalk ve talimatlari almistir. hukuka mSliktir. Irak ise, lisani ve medeniyeti bizimkine asla
6 Eyliil 1924'de Ankara'dan aynlan Fethi Bey, 7 EyluTde benzemeyen Araplarla sakindir. Binaenaleyh, Musul aha-
lisinin ekseriyetini ecnebl bir lrkm hukmii altmda birakmamak
92- Bkz: Aym Tarihi - C: IV, sh: 134,
116 MUSUL MES'EI.ESi KADfR MISIROGLU 117
pek tabiidir. Bu ahaliye, Turkiye Cumhuriyeti'ne iltihak ile olacaktir. Nesturiler'in menfaati ve devamh bir sulh icin bu
ya§amak imkam verilmelidir. kabil sun'i vasitalara miiracattan istinkaf edilmelidir.
Blittin ingiliz istafistikleri Arap unsurunun Musu! Vilaye- Cenevre'ye biiyiik bir ehemmiyetle gidiyoruz. Davamiz
ti'ndc ckalliyet halinde buhmdugunu gbstermektedir. Bunun aciktir. Biz halkm reyine muracaat edilmesini istiyoruz.
icindir ki, Musul Araplan Faysal'm idaresi allmda yasamagi Halkm arasmi kabul etmeye hazinz. Teklifimizin biiyiik bir
arzu etseler bile -vaziyet bunun aksinedir- bitarafi ile tedkik edileceginc ve Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin
ekseriyet halki
buntan takiben ne Hsan, ne irk itibariyle merbut karannm, Meclis'in yainiz adalet fikrinden miilhem oldugunu
olmadiklan bir
idareye tabi olraaga sevketmek, adalete cihana gbsterecegine kaniyiz.
mugayirdir. ingiliz is-
tatistikleri bu suretle Tiirk nokta-i
.
nazanm takviye et- Tiirkiye'nin Cemiyet-i Akvam'a duhulii mes'elesi, simdilik
mektedir. raevzuubahis olmayacaktir. Biz simdilik miinhasiran Musul
ingillere HiikOmeti, Musul Vilayeti ahalisinin Irak mes'elesiyle mesgul olacagiz. Maamafih Turkiye, Cemiyet-i
KralligYna iltihak elmeyi arzu ettigini iddida etmektedir. Akvam'a dahil olmagi Lozan'da esas itibariyle kabul etmistir.
Giiya
miinaziunfih arazi aMlisi Emir Faysal'i Krai Binaenaleyh, ergec Cemiyet-i Akvam'a girmeyi talep ede-
intihab etmek
sQretiyle bu arzusunu izhar etmi$,
halbuki Suleymaniye cektir.»!>3
Sancagi bu miinascbetle toplanan reylere istirak Cenevre'ye vasil olan Fethi Bey, muhtelif murahhaslari
etmedigi
gibi, Kerkiik Sancagi ahalisi de Faysal'l hiikiimdar tammagi ziyaret ve iadeyi ziyaretlerini kabul gibi faaliyetlerde bu-
suret-i kat'iyede reddetmistir.
lunduktan sonra ilk defa olarak 24 Eyliil 1924 tarihinde Ce-
Lord Giirzon Lozan'da Persi Koks (Cocks) istanbul'da miyet-i Akvam Meclisi'nin Hey'et-i Umumiye toplanttsina
Musul Vilayeti ahalisinin Irak ile ittijiadi arzu ettiklerini katdmisur. Bu celsede ilk olarak soz alan Ingiliz Murahhasi
iddia
eyledikleri halde, her ikisi de arSya (reylere) muracaat Lord Partnor, (Ingiliz Adliye Vekili) halledilecek ihtil^fm
mes'elesine muvafakat etmemislerdii;. Su halde «Musul'un mukadderati» degil «Turkiye Irak hu-
ahalinin Irak'a -
sad miizSkereyi saded disi mes'elelere sevkederek esasi karadan da gerekli temaslari yaptiktan sonra Musul'a hareket
gozden kacirmakti. Aynca, sanki bbyle ihtilafh bir mes'ele de ettiler. Hey'et mensuplari M. KemalPaja ile de bu
sirada bu-
mevcudmus gibi gosterip sotmnda bunlardan feragat edilmis lunmakta oldugu Konya'da gbriiserek gerekli izahati aldilar.
ve bu suretle bir fedakarlikta bulunulmus gibi bir tavir ahnarak Kendilerine Turkiye tarafmdan eski Ordu Miifettisi Cevad
bunu Musul Mes'elesi iizerinde mukabil feragat ve tlvizlere Pa$a murahhas sifatiyla refakat ediyordu.
raesned ittihaz etmekti. Hey'et 16 Ocak'ta Bagdat'a vardi. Bagdat ve Musul'da ted-
29-30 Eyliil 1924'de topianti ve miizakerelerine devam kiklerine basladi. Ancak, ingiiizler,
bu komisyonun tedkikatim
eden Cemiyet-i Akvam Meclisi, Katib-i Umumfligin takdim kolayca yapmasi icin yardimci olmalan gerekirken, akil ve
rapor mucibince Musul Mes'elesini tetkik edecek bir ko-
ettigi hayale gelmedik guclukler cikardilar. Bu suretle Fethi Bey'ia
misyonun teskilini karara bagladi. Varilan bu karar geregince vaktiyle Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde «ingiliz isgali
komisyon bitaraf devletler teb'asindan Uc kisiden tesekkiil altmdayken Musul'da salim bir tedkikat yapilamaz» yolundaki
etmek iizere Cemiyet-i Akvara Meclisi'nce secilecekti. Bu ko- itirazi bir kehanet gibi tebeyyiin etmij oluyordu.
Gercekten,
misyon aiakadar devletlerle muhabere ederek liizumiu vesaiki mahalli ingiliz idarecileri Komisyon'da memur ve yardimci oia-
tedarik edecek ve liizum gdrduju takdirde mahallen
de tah- rak vazife gorenNaam ve Fettdb Sey'lmi tevkif etmeye kadar
kikat icra edecekti.
Gerek ingiltere ve gerek Tiirkiye bu ko- gitmisler ve ancak Cemiyet-i
ileri Akvam miimessillerinm
misyona yardimci oiarak miisavirler tayin edebileceklerdi. Ko- miidahaleleri sonunda serbest birakmislardir.
misyonun masraflari iki tarafca odenceekti. Aynca ingiliz tahrik ve tesvikleri ile hareket eden bir kisim
Cemiyet-i Akvlm Meclisi'nin bu karari «mecburi hakem parayla tutulmus kimseler tedkik hey'etinin beraberindeki
usulii» nun kabulii mahiyetinde olmak iizere atilmrs Tiirk Murahhas ve memurlarma
ilk karsi aleyhte tezahiirat yap-
adimdi. mak tesebbusunde bulunmuglardir. Fakat birkac kigiyi
Komisyon'un teskili ile Cenevre'yi terkeden hey'etimiz 10 gecmeyen bu menfi tezahiiratcilara karsilik yer yer genis halk
Ekim 1924 tarihinde Istanbul'a gelmistir. kitleleri de Turkiye ve miimessilleri lehinde ingilizler'in mani
Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Musul Mes'elesini tedkik olmaya calismalarina ragmen, coskun tezahuratda bulunmus-
icin tesjril ettigi tic ki§ilik hey'et su kimselerde miitesekkildi: lardir. Tedkik Heyletinden Kont Teleke'am. anlattigi- su
hadise,
Kont Teleki (Macaristan eski Basvekili) bunun en iyi misalidir:
AfWrisen (Beljikah, sefir) «Kont, iiniformasmi giymis olan Cevad Pa^a ile birlikte bir
A. Poulis (Isvecli, Albay) giin Musul'da sokaga cikmij. Halk, Turk Kumandanim gorun-
ce biiyiik tezahiirlerde bulunmus, Cevad Pafa'nm eltni opmeye
Hey'et, 13 Kasim 1924 tarihinde Cenevre'de toplanarak
cahsmis, Ingiiizler halki dovmeye cahsrnca Kont ise mudShale
mesai tarzmi tayin ve taraflara takdim edilecek bir «sual lis-
etmi§. «Cemiyet-i Akvam azasimn oniinde adam dovulmez»
tesi» tanzim etmistir. Once Londra'yi ziyaret eden hey'et
demeye mecbur kalmis. Bu kabil hadiseler pek coktur.»«6
mensuplari, ingiliz resmi makamlarmm gdriislerini tesbit ve Komisyon Cem iyet-i Akvam Meclisi'ne takdim ettigi rapor-
ibraz ettikleri vesaiki tedkik ettiler. Muteakiben
Turkiye'ye
gelerek 4 Ocak 1925 tarihinde Ankara'ya vasil oldular.
96- Ail fimd CEBESOY - SiySsi Hatiralar - II. Kasim, Istanbul 1960 sh.
An- 184.
122 MUSUL MESELES1 KADlR MISIROGLU 123
da kars,llasUgl giiflukleri uzun uzadiya tafsil ettikten soma: bilecegini Have eylemistir...»08 demektedir.
«Musul'da Komisyon'un vaziyeti gitdk<;e nezaket kes- ingiliz mahalli memurlan
ile salmi bir tedkikati temin igin
bediyordu. Turkiye iehinde tezahiiratta bulunmuf olan kim- yaptiklan uzun miicadeleyle gecen giinler zarfmda higbir i§
selerin taht-i tevkife almdiklanna muttali olduk. Bizzat Ko- goremeyen hey'et, nihayet binbir mil§fciiat ile mahalli me-
misyon Hey'eti dahi miitemadi bir nezaret ve tarassut murlaii yola getirerek 5 §ubat 1925'de fiilen ise ba§layabildi.
altmdaydi. Komisyon'un bulundugu binanm her iki mcthalinde 25 §ubat'da Kerkiik'de birle.§meye karar verdikten sonra bir-
de viicuda getivilen polis karakoilan az3 ve katiplerine gidip birlerinden aynlarak ayn ayn mmtikalari yardimcilariyla bir-
gelmelerini kaydediyor ve derhal merkeze telefonla haber ve- likte tarayip mahalli ileri gelenlerin rey, miitahta ve arzularmi
riyordu. Bu jerait dahilinde Komisyon azasi bitaraf sfirette tesbit i?in dagildilar. Boylece, herbiri yardimcilariyla birlikte
tahkikat yapilmasmm adem-i imkanma hukmetti. Turk ve ayn bir ekip testa! ettiler.
Ingiliz azayi muavenesini bu vaziyet temadi ettikce mesai- Wirsen, sehrin civarmdaki tedkikati sevk ve idare etmek
sine basjayamayacagindan haberdar etti...»97 demektedir. iizere CevadPa%a ve M. Jardin ile Musul'da ikamet etti.
MiiteSkiben salmi bir tedkikatta bulunmak 19111 ingiliz ma- Hey'et azalari imimkun oldugu kadar 50k kimseyi din-
halli idarecileriyle yapilan 9edn miinaka§a ve miiciideleleri an- ledikten, koy, kasaba ve §ehir sakinleri ve hattH gb9men
latan ve tngilizler'in akil ve hayale gelmez miimanaatlanm taf- asjretlerini dahi ziy&ret ettikten sonra halkin ger9ek arzu ve
sil eden Komisyon raporunda: hissiyatrni tesbite caligtilar. Bu tesbitlerden sonra hacimli bir
«Fevkal9de Komiser, ingiltere HiikQmet ve efkiir-i kitap te$kil edecek kadar tafsilatli bir rapor tanzim ettiler.w
umumiyesinin komisyon SzSlannin milliyetleri ve hissiyat-i Bunda Turkiye ve ingiltere'nin iddia ve taleplerinin bir
muhtemelelerinin herbirinin kararlan uzerine ika-i tesirden He bu iddialarin ispatinda kullandiklan delillerin kuv-
hiiiasasi
hali kalamamis. oldugunu farz ve tahmine imale edilmesinden vet ve kiymetini §ahsi mii§ahedeleri ve elde ettikleri ves&ik
endi§enaktir. ile miinakaja ederek nihayet, «netayic» kisminda §u
Reis, gerek kendi, gerek meslekdaskn namma bu ihtarm hiilasayi yapmiskirdir ki, hacimli bir kitap teskil edecek kadar
nabeca oldugunu derlial bildirmeyi zaruri telakki ettiginden ve olan raporun oziinu aksettirdigi cihetle sadece bu
tafsilatli
burada bir itimad mes'elesinin mevzuubahs oldugundan ve «Netayic Kismmi» nazar-i dikkatinize aynen takdim ediyoruz:
Meclis'in Komisyon Szalanm tffldb edecekleri usul-i mesSiyi
«NETAYIC-i UMUM1YE»
ttyindeki vlsi serbestilerini tasdik ederek, tayin eylediginden
bahisle, tenkidatin ancak huzur-i Meclis'de, ve esnSyi kararda
(Vmumi Neticeter)
alfflcadar memleketler miimessilleri tarafmdan serdedilecegini Komisyon, Cemiyet-i Akvarn Meclisi'ne bir karar veraieyi
ve komisyon mesaisinin safhayi hazirasmda is.bu tenkidatin teshil edebilecek her tiirlii malumat ve tedkikati ve vekayi ve
namebehal bulundugunu cevaben beytn ve isbu mes'elenin anasu-i takdiriyeyi cem ve tevfik etmek maksadiyle teessus
tekrar mevzuubahs olmasmin netlyic-i vShime tevlid ede- ettiginden, istiksaat-i netayicini bervech-i zfr telhts etmek ve
vasil oldugu netayi ce bir sekil vermekle serefyabdir.
97-AyinTarihi-C:V. sh. 322.
99- Bu uzun ve tafsilatli raporun tamami icin bkz: Aym Tarihi, C: V. Nu:
98- a.g.e„ sh. 326.
17, Ankara 1341, sh. 315 ve mut.
124 MUSUL MES'ELESI KADiR MISIROGLU 125
Halbuki bir Arap sebri olan Musul, kism-i s,imalinin mei- tarafindan, ister Turk Hiikumeti tarafindan teklif edilen ve
kezinde bulunmaktadir. hatta ister ikisi arasmda mutavassit bir komisyon bulunsun,
Musul sehri, Arap ahalr-i mukimesine ancak ekseriyeti bir hatt-i hudud netice itibariyle daima revabrt-i tarihiyyeyi
He hiiz-i il- kat' edecektir.
Kurt ahali tarafindan meskfin bulunan bir arazi
tisaktir. Hristiyanlar daginik bit
haldedirler. Fakat ekseriyet-i
nubunda miitemekkin bulunan Kiirtler, daha ziyade Iran Musul'un hinterlandmdan ma'dud dlmus. olan Cezire'nin va-
ziyetine mii§abih vaziyete girebilir.
Kiirtleri'ne karibdir.
birizdir la, hu- Kuciik Zap simalinde dahi «Koy», «Taktak»,
MiiEaziiinfih arazide ihtilat-i uruk o kadar b)
ve garbe dogru
dudun tesbiti sirf etnografyai mShiyeti haiz anasm, «Raniye»
dahil-i nahiyelerini Irak'a birakarak
hesap etrnekle kabil olmayacaktir. Musul'un 50 kilometre cenubundan gecerek imtidad eden ve
Sencar'm mezrfl' koylerinden ve arazisinden gecen bir hudud
3- Netayic-i Tarihiyye: nazar-i itibare ahnabilir. Mmtika-i sjmali mahsulatmin umumi
Munaziunfih olan memleketin asirlarca Turk hakimiyeti bir antreposu ve biiyilk bir sehir olan Musul, filhal umumi ant-
meylettigi goriiliir. tasindan itibaren en kisa yoldan Iran hududuna vasil olacak
.
altinda kalacaktir.
ingiltere Hukfimeti tarafindan Istanbul Konferansi'nda dahll-i
b) Memleketlerinin idaresi, adaletin icrast ve mek-
miinakasa edildigi, ne miizakerat-1 miitekaddime ve ne de
replerdeki tedrisat icin Kurt irkrna mensup memur istemek ve
Lozan Muahedenamesi'nde i,sbu mes'elesinin zikredilmedigi-
Kurt lisanmm biitun suabat-i idariyenin lisan-i resmtsi
ni, bundan raaada da Asuri mes'elesinin Hakkari Vilfiyeti'nin
olmasim talep etmek hususunda Kurtler tarafindan izhar edi-
bir kismim ihtiva eden bir hudud talep etmek icin Ingiltere
len temenniyat, nazar-i itibare alinmahdtr.
Hukfimcti'nin dermeyan ettigi baslica sebep oldugunu derpis.
Eger, Irak ve ingiltere arasindaki halen can dort senelik
ederek Komisyon ingiltere Hukumeti'nin, bdyle bir hudud
muShedenin inkizasinda Cemiyet-i Akvam'in murakabesi hi-
iddia etraesinin muhakkak olamayacagi fikrindedir.
tama erecekse ve Kiirtlere bSzi mahalli idare teminati veril-
d) tki Devlet Arasindaki Munasebat: mezse, halkm ekseriyetinin Arap hikimiyetine, Turk h§kimi-
Ittihaz edilecek tarz-i hal, Asya'mn bu kisminda devamli yetini tercih edecegine Komisyon kanidir.
liizumunu nazar-i itibare almasi lSzim geldigi
bir sulhiin temini Miinaziiinfih arazinin Irak'a raptinden mutevellid fevSidin o
cSy-i miinakasa degildir. Komisyon bu miitaleanm kiymeti ve zaman gayet vahim siyast meMzire tebdil edecegine dahi
sfiir avamile nazaran buna verilecek kuvveti takdir etmeyi kani olan Komisyon, bu serait tahtmda mezkur arazinin dafiili
selfihiyeti haricinde addettiginden, bu ciheti Cemiyet-i Akvam nizamnSmesi ve vaziyet-i hariciye-i siyasiyesi Irak'inkinden
Meclisi'nc terketmeyi muvafik gdriir. kiyas kabul etmeyecek derecede s^bit olan Turkiye'nin
§ayet isbu miitallat-1 siySsiyeyi nazar-i itibare alarak hakimiyeti altinda yasamaga devam etmesinin daha miifid
Meclis miinaziunfih arazinin Turkiye ile Irak arasmda tak- olacagmi tahmin eder. Karar ne olacaksa olsun. Diyale ha-
simine karar verirse isbu taksimden siyast mahiyette mahzur valisini, isk§ mes'elesinin halli icin ihtiyaci olan Irak'a
komisyon munaziiinfih arazinin taksim edilmesiyle isbu ahali zinin taksiminin Sdilane olduguna hiikmederse, komisyon,
icin azcok bir fayda mevcud oldugu fikrindedir. Kiiciik Zap hatt-t takribisini en ziyade tavsiye olaiak teklif
Bu miitaiaaya binaen biitun tahkikat-i fiiliyenin herbirine eder. Bu hat isbu raporda en mufassal bir surette tarif edil-
nisbi bir kjymet atfettiginden Komisyon bilhassa iktisadl ve mistir.
edilen kuyudat-i itiraziye baki kalmak uzere izhar ettikleri Komisyon, belki tedkiki kendisine havale edilen vazifenin
temayulStin, serait-i atiye ifa edildik9e, Briiksel hatt-i itibartsi mevzuuna dahil olmayan velSkin memleketin teskini ve aha-
cenubundaki arazinin Irak'a rapti lehinde oldugu fikrindedir.
132 MUSUL MES'ELESi
KADIR MISIROGLU 133
1
136 MUSUL MESELESi KADiR MISIROGLU 137
Irak'in yirmibes. sene miiddetle ve «mandater» sifatiyla Ce- Yiirii Basra!.. Yiirii!.. Onlar sana gelmezlerse sen onlara
miyet-i Akvam'in dolayisryle ingiltere'nin himiiyesi altma vaz'i yiirii!.. »toi
teklifidir.
Bu raporu eline alan Milletler Cemiyeti, buna istinaden bir
Diger bir husus da halk ekseriyetinin setbest reylerine karar vermek mecburiyetindeydi. Fakat bu karar hukuken
miiracaat edildigi takdirde Irak'i tercih etmek ihtimallerinin
Bu noktayi tesbit icin Cemiyet-i
nasil bir vasfi haiz olacakti?
galip oldugu hususundaki beyandir. Halbuki boyle bir ihtimal Akvam Meclisi raportorii Unden, fngiltere Murahhasi Lord
varid olsaydi Tiirkiye'nin bu ihlilafh mes'ele ele almdigi Parmor'n Cemiyet'in verecegi karar her ne malviyette olursa
giinden beri ileri siiregeldigi «halkm reyine miuacaat» olsun bunu ingiliz Hiikflnieti'nin kabul edip etmeyecegini
teklifi ingilizler'ce daima ve kat'iyetle reddolunmazdi. Aksine sormus, musbet cevap almtgti. Unden ayni suali Fethi Bey's.
olarak Tiirklerden maada Kiirtler'in ve hatta Araplann Mhir sorunca, Fethi Bey, Milletler Cemiyeti misakmin onbesinci
• ekseriyetlerinin bile Tiirkiye lehinde oldugu bir vakiSydi. Bu maddesi geregince kabul edecegini bildirdi. Unden ingiliz Mu-
hususu teyid eden yiizlerce mii§ahededen sadece birisini nak- rahhasmm «kayitsiz sartsiz kabul ettigini, O'nun da boyle
letmekle bu iddiaya cevap vermis, olacagimtzt zannederiz. cevap vermesi gerektigini» soylemesi uzerine Fethi
kat'i bir
Harb-i Umflmi bidayetinde Bagdat Valiligi de yapmt§ olan Bey de «mutlak kabul» cevabim verdi.
Suleyman Nazif merhumun istanbul'da Miitareke esnasmda Bu durum Turk Hukumeti'nce kabule §ayan goriilmedi. Zira
istanbul'un isgalini bir nev'i protesto mShiyetinde yaptip, bu ihtilaf Milletler Cemiyeti'ne arzedilirken, orada verilecek
«Piyer Loti konu§masi» nda naklettigi bir miisahedeyi kararm kat'i bir mShiyet tasjyacagt kabul edilmij degildi. Bu
dikkatlerinize arz ediyoruz:
yuzden Tiirk Hukumeti'nce Cenevre'ye murahhas olarak bu
«... Bizim eski hudud-i sevketimiz, Suleyman Kanuninin defa Tevflk Riistii (Aras) Bey gonderildi. Bu zat, Cemiyet-i
cizmis oldugu hudud, cenub-i sarktde Basra Vildyeti He bi- Akvam Meclisi'nin bu mes'eleyi ancak misakin onbesinci mad-
tiyordu. Bu vildyet Harb-i Vmumi'nin dbrduncu ayina kadar desi geregince tedkik edecegi yolunda miidafaalarda bulundu.
Devletimizin ve Bayragimizindi. Ctmkii Tahkik Hey'eti'nin raporunu akhktan soma 1925 yih
Basra kurbunda ve Sattularab sahiiinde Ma'den adh bir Eylul ayi basmda mes'eleyi gbrusmek icin bir kere daha top-
Arap dsireti vardi. Hat-i bedeviyette yasarlar. Cesurlardir. Giif- lanmis olan Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Fethi Beye kar§i tu-
teleri, besteleri de oralarca pek rnakbul sarkdar tanzim
ederler. tumundan «kat'i bir karar» vermek arzusunda bulundugu
Basra'nm sukutunu miiteakip sdylenmis sarkdardan birini iki anlasdryordu. Bu yttzden yeni Tiirk Murahhasi Tevflk Riistii
sene evvel Sam'da dinledim. Hdnendeler de, sdzendeler de Arap Bey, mezkur hey'etin raporunun ancak «isti§arl» bir
idiler Nesideyi okur ve galarken hepsinin seslerinde
giryan ih- mffliiyeti hliz olabilecegini, zirabu heyetin bir «hakem
tirazlar, gbzlerinde yaslar vardi. Sarki; «Emst Basra!... Emst...» hey'eti» olmadigmi iddia ile Cemiyet-i Akvam'in mes'eleyi
diye bashyor ve oyle bitiyordu. ilk parcasinm haiinmda Man raporda ileri siirulen tekliflerle baglt olmayarak ka-
medli iste:
rarlastirabilecegini mudafaa etti. Aynca bu rapor gibi Ce-
«Yurii Basra!.. Yiirii!.. Osmanhlar buralardan gideii, ben
cocuga Satt'a diismus valide gibiyim, goziim suda yuriiyomm. 101- Siileyman Nazif'- HMbe {Piyer Loti Hitabesi dtye mc^hurdur) -
miyet-i Akvam'in verecegi karann da Tiirkiye 19111 kayitsiz Fethi Bey'e «verilecek karar ne olursa olsun, kayitsiz ve
gartsiz kabulii icabettirmedigini anlatti. §artsiz kabul edip etmeyecegini» sormaya mahal olmazdi. Bu
Biltiin bu itirazlararagmen Cemiyet-i Akvam Meclisi, 2 noktada, bir suphe ve tereddud ifade eden bu sual bile Ce-
Eyliil 1925 tarihinde «Lahey Beynelmilel Adalet Diva- miyet-i Akvam Meclisi'nin kat'i bir karar ittihaz ettnek hu-
ni» ndan 119 hususta istisM rey ve miitalaa talebinde bu- susunda selahiyetinin ademi mcvcudiyetini isbata kafi bir
1) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Lozan Muahedename- §u husus da tebaiuz ettirilmelidir ki, bu karar, Cemiyet-i
si'nin U9uncii maddesi geregince verecegi. karann hukuki Akvam Misaki'mn besmci maddesi mucibince «ittifakla» it-
mahiyeti nedir? Yani bir «hakem karari» mi, yoksa «tav- tihazi gereken bir karardi. Halbuki bu esnada mazbata mu-
s i y e» mi yoksa sadece bir «ta v a s s u t» mudur?
, harrirliginiyapan isve9 Hariciye Nazm M. Unden «karann
2) Boyle bir karar icin «ittifak» §art nndir? Yoksa ek- alakadarlarin reyi hari9 olmak uzere ahnmasi gerektigi» fikrini
seriyetin reyi kafi gelir mi? ortaya atmijti. Zira misakin be§inci maddesi bu gibi
3) iki tarafrn miimessilleri bu mes'ele icin bagvurulacak mes'eleler i9in «ittifak»i §art ko^tugundan, Tiirkiye'nin rey'e
rey'e katilabilirler mi? istiraki halinde bunu saglamaya imkan bulunmayacakli. Ta-
«L8hey Beynelmilel Adalet Divani» bu sualleri biatiyla bu hareket tarzinda maksadin ne oldugu a9ik9a bel-
miizakere ederek 21 Kasim 1925 tarihinde rey ve mutalaasmi liydi. Bu duruma itiraz eden Turk Murahhasi Tevflk Ru§tii
tesbit etti. Bu kararla taraflar, Lozan Muhedenamesi'nin Bey, Underie «bu teklifi misakin hangi maddesine istinaden
mezkur iiciincii maddesini imza etmekle, bu ihtilafin mecbOri yaptigim* sorunca, Unden «bunun da asil mes'ele gibi halli
ve kat'i bir sfirette hallini temin etmek, yani ihtilSfli smirlan gerektiro tarzinda bir mugalata ile cevap vermi|tir.
suret-i kat'iyede tayin ve tesbit etmek istemijlerdir. Bu Tahkik hey'etinin pek 90k kisimlari itibariyle lehimizde olan
yiizdendir ki, Cemiyet-i Akvam'm, Lozan Muahedenamesi'nin raporuna ragmen Musul'u Turkiye'den ayirarak hall devam
iigiincu maddesinin ikinci fikrasi geregince alacagi karar iki eden lzdiraph bir esarete sevkeden Cemiyet-i Akvam'in, bu
taraf i9in de «mecburi olmak lazim gelmektedirs haksiz karan karfisinda, Murahhas Hey'eti'miz evvela Mec-
sekfindeydi. Divan, bu kararmi mezkur maddede ihtilafi, kat'i lisi, soma da Cenevre'yi terketmisjerdir. Hatta Hey'etin Ce-
bir sfirette halletmek maksadim ifade eden lafizlara istinad et- miyet-i AkvamMeclisi'ni terkedisj, rey ve niyetlerin belli
tirmi§ti. oldugu, fakat kararin heniiz izhar edilmedigi bir esnada vaki
Bu miitalaayi alan Cemiyet-i Akvam Meclisi, Musul'u oldugundan bu karar, giyabimizda verilmistir.
Irak'a ilhak eden ve Irak'i da yirmibes. sene miiddetle Bu karan kabul, Tiirkiye i9in 1918 yihndan beri devam eden
ingiltere'nin mandasi altina koyan bir karar verdi. Halbuki her Musul iizerindeki ingiliz emrivakisini de kabul manasina ge-
iki taraf. da bu ihtilafi Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne havale lecegi cihetle, bunu suret-i kat'iyyede raddeden Tiirkiye, bu
ederken, ona bu hususta kat'i ve mecburi bir karar ittihazi hususta ingiltere ile de hi9bir miizakcreye yaklasmamis. ve
selShiyetini vermemi§lerdi. Eger boyle olsa, yani kat'i bir boylece bir sene kadar bir miiddet ge9migtir.
selahiyet tanmmis. bulunsaydi, yukarida arz edildigi iizere, Musul'un ziyainda, evvelkilere ilaveten, Cemiyet-i Akvam
KADlR MISIROGLU 141
140 MUSUL MES'ELESt
ahkammi derpi§ ederek Irak'in miistakil bir devlet ve ken- Maamafih balUdaki hatt-i hudud A§uta ve Alamun ce-
arasmda miin'akit 10 Te-jrinievvel 1922 ve 13
disiyle ingiltere nubunda bu iki mahalli yekdigerine rapteden yolun Irak
Kanunustai 1926 tarihli muahedelerden miinbSis miin3sebat-t arazisinden gecen kismmt Turk arazisi dahilinde birakmak
mahsusayi tamyarak hudud mmhkasinda aralarmdaki Shenk uzere tadil edilmistiir.
Ronald Charles Lindzey, K.C.M.G.C.B.C.V.O. Hazretleri. tarafindan tayin edilecek iki murahhas ile muvafakat bu-
Ha§metlu Irak Krah Hazretleri: yurdugu takdirde Isvicre Reisicumhuru tarafindan Isvicre
Irak Mudafaa-i Mifliye Vekil Vekili Miralay Nuri Said, teb'asi meyamndan tayin edilecek bir reisden miirekkep ola-
S.MJ.D.S.O. Hazretleri. caktir. i§bu komisyon siir'at-i miimkine ile ve herhalde bu
Miijarunilcyhin yolunda ve muntazam bulunan selahiyet- muahedenin mevki mer'iyete vaz'mdan itibaren alti ay
namelerrni teblig ettikten sonra ahkam-i atiyeyi kararla§tir- zarfinda ictima edecektir. Komisyonun mukarrerati ekseriyet-i
mr^iardir. ara ile ittihaz edilecek ve bilciimle tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn
icin vScibtir- riHye olacaktu-.
BiRINCi FASIL Tahdid-i hudud komisyonu herhalde i$bu muanededeki
tarif&ti pek yakmdan tSkibe gayret edecektir. Komisyonun ma-
Tiirkiye lie Irak Arasindaki Hudud sarifi Tiirkiye ve Irak arasinda rruitesaviyen taksim edilecek,
alakadar devletler komisyonun vazifesini ifa edebilmesi icin
Madde: 1 - Tiirkiye ile Irak arasmdaki hatt-i hudud Ce- lazim geien ikamet, amele, malzeme (kazik i§areti ta§i)
miyet-i Akvam'm 29 Te§rinievvel 1924 tarihli ictimamda ta- dogrudan dogruya, gerek
miiteallik bilciimle hususatta gerek
karriir etmi§ olan giizergaha tevfikan bervechi zir suret-i memurin-i mahalliye vasitasiyla tahdid-i hudud komisyonuna
kat'iyede tayin edilmi§tir. muavenet etmeyi taahhud eylerler.
(Briiksd hatt-i htidudunnn tarihi merbuttur) Hudud i§aretlerinden birinden digeri gbrulecek surette va-
144 MUSUL MES'ELESI KADiR MISIROGUJ
zedilecek ve iizerlerine numara konulacaktir. Bunlarm mev- jekavet icrasi icin bir veya birkac miisellah eshlsm is-
numaralan bir harita uzerinde gosterilecektir.
kileri ile tihzaratta bulunduklarm istihbar ettikleri zaman yekdigerini
Tahdid-i hudud zHbitname-i kat'iye ve buna merbut ha- miitekabilen ve bila ihmal haberdar edeceklerdir.
ritalarla vesaik uc niisha olarak tanzim edilecek ve bunlardan Madde: 8 - Onbirinci maddede zikredilen selahiyettar
ikisi hemhudud devletlerin hukiimetlerine ve ucuncusii mu- memurin bulunduklan arazi dShilmde ika edilmis olabilecek
saddak sfiretleri Lozan Muahedesi'ni imza eden devletlere bilciimle yagmagirlik ve haydutluk efalinden miitekabilen
tebligedilmek iizere Fransa Cumhuriyeti Hukumeti'ne ita edi- yekdigerlerini haberdar edebileceklerdir.
lecektir. Haberdar edilecek taraf memQrmi yed-i iktidarlannda bu-
Madde: 4 - Biriuci madde mucibince Irak'a terk edilen ara- lunan bilciimle vesaik ile bunlarm faillerinin hududdan
zideki ahalinin tabiiyeti Lozan Muahedesi'nin 30-36'mci mad- miiruruna maru olmaga gayiet edeceklerdir.
delerine tevfikan halledilecektir. Madde: 9 - Miisellah bir veya birkac eshas civar hudud
Tarafeyn-i aliyeyn-i Skideyn mezkur muatiedenin 31, 32, mintikasmda bir cinayet veya ciirum ika ettikten sonra diger
34'uncii maddelerinde miinderic hakk-i tuyann i§bu hudud mmtikasma ilticaya muvaffak oldugu takdirde bu son
rfluahedenin mevkii mer'iyete girdigi tarihten itibaren on iki ay hudud mintikasi memmini isbu eshasi silahlariyle ve yagma
miiddetle cari olabilecegini kararlasurmisjardir. ettikjeri egya ile birlikte kanuna tevfikan tebaasi bulunduklan
Maamafih, Tiirkiye baladaki ahaliden hakk-i hiyarlarmi tarafmdan memurmine teslim etmek iizere tevkif etmeye mec-
Tiirkiye tabiiyeti icin istimal edenlerin isbu haklanni tanimak burdurlar.
hususunda serbesti-i hareketini muhafaza eder. Madde: 10- MuShedenin ijbu faslmin tatbik edilecegi
Madde: 5 - Tarafeyn-i akideynden herbiri birinci maddede hudud mmtikasi Turkiye'yi Irak'dan tefrik eden biitiin hudud ile
tasrih edilen hatti hududu kat'i ve taarruzdan masun olniak bu hududun bir ve diger tarafmdan yetmi§beser kilometre de-
iizere kabul ve bumi tadile matuf her turlii te§ebbiisten te- rinliginde bulunan mmtikadir.
vakki etmeyi taahhud eyler. Madde: 11 .- MuMiedenin i§bu fashm tatbik ile mukellef
memfirm bervechi ztrdir.
selahiyettar
IKINCi FASIL Umumt tesrik-i mesaiyi tanzim ve ittihaz olunacak
Miinasebat-i Hasene-i Hemcivari tedibirin mes'uliyetini deruhte etmek iizere:
Tiirkiye tarafmdan: AskerJ hudud kumandam
Madde: 6 - Tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn bir veya birkac
Irak tarafmdan: Musul ve Erbil Mutasarnflari
rmisellah eshasin civar hudud mmtikasmda yagmagirlik ve-
MalQmat-i mahalliyenin ve tebligat-i miistacelenin teatisi
yahud §ekavet icr<isi maksadiyle vuku bulacak istihzaratina
icin:
yed-i iktidarlannda bulunan bilciimle vesaik ile muhalefet et-
Tiirkiye tarafmdan: Valilerin muvafakati ile tayin edilecek
meyi ve bunlarm hududdan miiruruna mam olmagi
memurin.
mtitekabilen taahhud eylerler.
Irak tarafmdan: Zako, ImSdiye, Zivar, Revandiz kay-
Madde 7 - Onbirinci maddede zikredilen selaliiyettar
makamlan.
memurin civar hudud rmnukasinda yagmagirlik veyahud
146 MUSUL MES'ELESI KADtR MISIROOLU 147
Madde: 12 - Tiirkiye ve Irak memurlan diger taraf mucibinde petrol ihrac edebilecek olan §irketlerden veya
onun arazisinde bulunan asair riiesasi, e^hastan.
teb'asindan olup bilflil
sahasi tevsi etmek maksadiyle Irak Hukumeti isbu suretleri Lozan Muahedesi'ni imza eden devletlere gonderi-
muahedenin veki-i mer'iyete vazt tarihinden itibaren yirmibes. lecektir.
Habur Qayi'nm hatt-x mutavassit veya talvegini takiben Czkaya'nm tahminen iki kilometre garp-§irnal-i gar-
mezkflr caym Hazil £ayi multekasma kadai. bisindeki tepesine kadar; Ozkaya'nm kurbunda ve §imal-i
Siyomez'den gecen Qay multekasmin menbama dogru tig §arkisiyle kain bu zirvenin Zap Kolunun menbaina kadar bir
kilometre kain bir noktasma kadar Hazil Qayi.'nm hatt-i mu- hatt-imustakim;
tavassit veya taivegi; Zap £ayi'na kadar bu kolun mecrasi,
Bu noktadan itibaren Siyomez'den gecen cay kolu hav- Zap £ayi mansabma dogru takiben Baycoka'nin bir ki-
zasinm simalindeki tepeye kadar sarka dogru giden bir hatt-i lometre cenubunda kain bu noktaya kadar;
mustakim; Bebehi'nin cenubundan ve (£al!)m skualinden gecen Qay
Bu havzanm simalindeki tepeden BilSkis Dagi'na kadar; havzasmm cenup tepesine kadar §ark istikametinde;
Bu noktadan itibaren Bayca (Jayi'nm Robozak'daki kolunun Berican'dan gecen Zap kolunun cenup hatt-i balSsi boyunca
menbama kadar; imtidad eden ve (§ilok)un garb - cenubu garbisinde Av-
Bu cay ile Robozak'.in §ark-cenubu garkisindeki 6834 marakin menbama yakin bulunan noktaya kadar bir hatt-t.
6834 rakimh tepeden gimal - §ark-i jimalindeki bogaza Bu menbadan (Avmarek) m garbi kolu (Kesrik) ve (Mer-
KADIR MISIROGLU 151
150 MUSULMES'ELESI
Bu miiltekadan §emsidman suyu havzasinm cenubi te- Said Pasdyz yazilan muttehid-iil meal mektuplann terciime-
pesine en yakm mesafe; sidir:
Bu tepe (Boyah) in §ark ve kurbundan gecen Hacibey £ayi Aramizda bugiin imza edilen muafiedenin ondorduncii mad-
ve kolunun beynindeki zirve hattiyla tekati noktasma kadar; desine atfen bervechi zfr vuku bulan beyanatinizi havi olarak
En kisa bir hatt-i miistakim iizere Hacibey Qayx'na kadar bugunku tarihli gdnderdiginiz notayi ahiz ve senet ittihaz
uzanan bir tepe hatti; ettigimi arzederim.
Hacibey Qayi menbama dogru Iran hududuna kadar. Bu mualiedenin mevki-i mer'iyete vaz'im takiben on iki ay
ingiltere Sefiri Sir Ronald Charles Lindzey ve Irak Mu- icjnde Turkiye Hukumeti mezkur rnaddede mevzuubahs olan
rahhasi Nun Said Pa§a tarafindan Turkiye Cumhuriyeti Ha- aidattakihisesini sermayeye tahvil etmek arzusunda bu-
riciye Vekili Tevfik Rustu Beyefendi'ye yazilan 5 Haziran lundugu takdirde, Irak Hiikumeti'ni arzusundan haberdar ede-
1926 tarihli notanm terciimesidir: cek ve mezkur hiikumet ih-bar-i vakti takibeden otuz giin
Bugiin beynimizde imza edilen =mua1iedenin on dbrduncu zarfmda bu maddenin tamami-i ifSsi zimminda Turkiye
maddesine atferi sunu beyan ederiz ki, bu mu&hedenin mevki-i Hiikumeti'ne 500.000 ingiliz lirasi tesviye edecektir.
152 MUSUL MES'ELESt
153
Dr. TevfikRu$tiii04
IKINCI BOLUM
IEAIK TUEKLEEI
I- ANAVATANDAN AYRILI§TAN<3CJNUMUZE
, &ABAR IRAK TURKLERI'MN AHVALI
ve «Adalar»'dan soma oh lie «Kibns» eklenmek iizeredir. Tiirk olan bircok §ehir ve kasaba yer almaktadir. Bunlardan
Kaldi dusmanlanmizm «T(irk» ve «Tijrkmen» tef-
ki, Telafer Musul'un 60 kilometre kuzey batisinda ve oraya bagh
rikinden meded ummalan ilmi gercekler oniinde giiliinc bir bir kaza merkezi olup 100.000 Tiirk'iin ya§adigi bir §ehirdir.
mugalatadan baska bir sey degildir. Zira «Tiirkmenler»i05 «Zammar» ve «imadiye» adindaki bir nahiyesi ile ucyiiz
ve genis «Tiirk» irkinin en soylu kollarmdan biri olan
biiyiik kadar koyii vardi. Daha doguda, 15.000 niifuslu bir Turk ka-
«Oguz boyu»ndandirlar.i06 Daha dogrusu Oguzlar'a sabasi olan «Yunus Peygamber» ile, 100.000 Tiirk'iin
is]amla§tiktan ad verilmi§tir. Vaktiyle Lord
sonra bu meskun bulundugu «Erbil»i07 §ehri bulunmaktadir. Erbil'in
Giirzorim da bu tefriki yaparak Musul iizerindeki ta- yine tamamen Tiirkler'le meskun «Koysancak», «Revan-
leplerimizi cevaplandirmaya caUjmis oldugundan evveice bir diz», «Ku§tepe», «Mahmur», «Yatak» ve «Ranya»
nebze bahsetmistik.
107- Erbil, eskiden beri zengin bir ilim ve kiiltiir hayatina sahne olmu§ bir
Irak Tiirkleri'nin yerle^me sahalan, Suriye hududundan
Tiirk schridir. Buradan bircok fllemS ve me§Syih $ikmi$tir. Bunlardan biri de
baslayarak Bagdat'm giineydogusundaki Bedre kasabma 1930 yihnda «Menemcn F3ciasi» diyc bil-incn mesjiur Mdise dolayisiyla
cekilecek bir kavisin guneyinde kalmaktadir. Bu bolgenin ku- sbhret yapmis olan Nak^I Tarikatirun biiyiiklerinden Seyh Esad EfenddHx.
Sultan Abdiilhamid devrinde bazi sebeplcrden dolayi kendi mcmlcketi olan
zeyi Kurtler, giineyi de Araplarla meskundur. Kuzeyde
Erbil'e siirglin edilmis bulunan bu z3t hakkinda o devirde Musul Valiligi
«Telafer»den ba§Iayan bu bolgede biitiin hususiyetleri ile
yapmi§ bulunan Ebubetcir Hdztm Tepeyran, c&lib-i dikkat bir h3dise nak-
letraektedir:
«istanbul'da bulunan tarikat seyhlerinden Esad Efendi nammda bir zat,
105- «... Hulefa zamamnda Turkistan'dan diyar-l IstSm'a gcccn Ssair-i
miirid vc miintesiplcrl dikkati cekecek derecede 90galmasmdan ve belki de
EtrSk ki; ekseri Oguz uluslanndandir.» bilinmeyen baska sebeplcrden dolayi Musul'a uzakla$tinlrmgn. O zaman
Lehce-i Osmanl
ben Musul'daydim. Esad Efendi, istanbul'da mSliyc memurlarindan olan ak-
«Tuiklerdcn ve siiphesiz Oguz Tiirklerinden Kuzgun Denizinin sarkinda rabamdan Emin Bey'm pek ziySde iltizam ile yazilmis, bir tavsiye mek-
ve Amu Derya'nm eski mecrSsi tarafinda ve bunun simal semtleriyle Aral tubunu getirmi§ti.
ve Hazar Denizleri arasinda oturan halk Turkmen adlamrdi. Bunkum yer- Emin Bey akrabaradan olmasa bile her suretle himmete ISyik bir ihtiyar
leri pek eski zamanlardan ta Heredot asrmdan beri «Havarizm» natnim oldugundan Seylt Esad Efendiyi siirgunliigunun benim i?in mflcib olabilecek
almisn. Baska Tiirk millelleri gibi TUrkmenler de etrafa dagildilar. Bir uclari tehlikeye ragmen her suretle korumagi bir vazife saydim.
Amu DeryS boyunca Buhara'ya uzandlgi gibi, diger taraftan da Bahr-i Ha- §eyh Efendi Musul'da ikamete memurdu. Kendisi Erbil ahalisinden
zer'i iki cihetten ge9ip Tuna Nehri'ne kadar yayildilar. Ve bu yiizden dc Ma- oldugundan orada evi ve akrabasi vaidi. Erbil'e gitmesi mumkiin olsa se-
zenderan, Geylan, Taberistan, Azerbaycan ve Mavera-i Kafkas, Erz-i Rum, faletten kurmlacagim soyledi. Musul adim, biitiin vilSyete §amil sayarak
Diyarbekir, Adana ve hatta Rumeli iaraflanna kadar miintcsir oldular. Vilayet dShilinde bir kazamn merkezi olan Erbil'e gitmesine tniisaade ettim.
Bagdat halifeleri zamamnda gbmillu asker olarak Tilrkmenlerden pekcok Bir sene sonra Kerkuk'e giderken yol Ustiinde bulunan Erbil'de iki gun
adam vardi. Aralarmdan mlihim adamiar da cikmistu-. Bagdat'taki Emirill kaldim,
Omert'Iarm, Misir GOleman EtrSkinin ve MiilOk-i Tevaifin en cogu bu Erbil aiiraleri ve §eyhleri arasinda Esad Efendi de Hiikumet Konagi'na
Tiiikmenlerden idi. Gaznevller, Sultan Mahmud-i SebUktekin'ler,
gelerek beni ziyaret etti.
Kutbuddin'ler, Celal'iid-din'Ier, Nadir §ahlar hep Tdrkmendir. Yakin zamana Ba§kalanm ziyaret edip de siirgun oldugu igin Esad Efendi'nin evine git-
kadar Iran'da hiikOmet eden «Kacar Ailesi» de bir Turkmen kabilesine memek yakisiksiz olacagmdan, iglerimi ve yorgunlugumu bahane ederek,
mensup idi.» (Bkz: HUseyin KSzim Katlri - TUrk Lugali - C: II, Istanbul kimseyi, biitiin vilayet dShilinde biricik hey'et mtiderrisi (astronomi aliim)
1928. sh. 140) olma>si ve benim hey'et limine heveskarligim o senede ba§lamasi dolayi-
106- Tafsilat icin Prof. Dr. Ibrahim KAFESOGLU'nnn I.U. Edebiyat siyla tanigtigirn 50k sevdigim Hoca Betcir Efendi, bana tekrar tekrar geldigi
FakiiltesiYayinlan arasinda cikmis olan «Tiirkmenlerin Men§ei Hakbnda* halde onun ziyareritini dc dbniijte yinc Erbil'den gecccegimi sOylemijtim.
adh doktora tezine bakiniz. Erbil'den hareket edecegimiz giine tekaddiim eden gece rUyamda merhuni
MUSULMES'ELESI KADtR MIS1ROGLU 157
156
mtlstehak olan «Menemen Vak'asi» hakkinda sdylenecek 90k sbz olmakla Kerkiik 1968, sh. 201 ve miit.
beraber bunu, ileride nejrini diisundtigUraUz miistakil bir csere birakiyoruz.
_
MUSUL MES'ELESI KADIR MIS1ROGLU
*
«Bir cuma sabahi sem&ya kar§i
Surme gbze,
Siirmeni stirme goze
Malazgirt'te ellidort bin cr,
Namerdin dermanim
Besteledikr en guzel marsv.
§ifaysa surme goze...
Allahu Ekber!... Allahu Ekber!..»
Dalda kalsm,
stirini yazan, idealist arkada§irmz Omer Rasih Ozliirkmen'm
Kupartma dalda kalsm!.
,
tall olarak bir?ok oymaklara boUinmuslerdir. kadar unutulmasina imkan olmayan bir ficia cereyan etmistir.
Ruhlarmda meknuz olan asatet ve necabete, ta Abbasiler
«Kerkiik-Katliami», adiyla amlan bu faciadan biraz asagi-
Devrinde baslayarak Sekaiklu ve Osmanh devirleri boyunca da tafsilatiyla bahsedilecektir.
devam eden fiili siyast ustunliikleri eklenince bu hal, onlan
Katun devrinin Irak Turkieri i$in hayati 9ekilmez bir hale
baskalanile kaynasrp kaybolmaktan korumustur. Bu yiizden
getiren eza ve cefalan, bu katliamdan ibaret de kalmamisur.
ve genis «Tiirkluk Alemi» nin kultur ve an'ane
biiyiik
Bu «Yasak b81ge» ilan
devirde Turklerin oturduklari bolge
bakimmdan en saf ve kudretli bir miimessili olarak bugiine edilerek buraya herhangi bir Tiirk vatandasmm veya Tiirk9e
kadar ayakta kalabilmeleri miimkiin olabilnustir. bir mevkute veya kitabin girmesi sjddetle yasaklanmistir.
Ne yazik ki, bu milli varlik yillardan beri birbirini kovalayan
Katliama istirak eden komiinist canilerin pek 90gunun SU911
siyast ihmal ve ihanetlere maruz birakilmigtlr.
sabit goriilerek idama mahkum edilmi§ olmalarma ragmen,
Ger9ekten Irak Tiirkleri'nin ma'kus talihi, Irak'm daha
hl9birinin cezasi infaz edilmemistir. ,
recileri, illkelerinin bu oh-Ode bir tehlikeye maruz bulunmasina «Hakkin biikultnez kolu, donmezyuzii vardir.
ragmen, Turk unsurunun kendilcrine zariiri olaii destcklerini «C(iz yumma gunesten,nuru ne kadar kararsa!..
temin etmek yoluna gitmemekte ve onlara iivey evlSd mu- - «Srinmez ebedt her gecenin sabahi vardir!. .»
amelesi yapmak gibi ters hareketlere devam etmektedirler. TevfikFikret
Irak Tiirkleri'nin yerlesme sahi lanndan bir digcri de Erbil islam Alemi'ni biitiinbusumet» e karsi kud-
bir «cihan-i
ileKerkiik arasmda 20.000 niifuslu bir n3hie merkezi olan Al- retle muhafaza ve miidafaa edip onun serefli temsilciligini
tunkopru'diir. Kerkiik'e bagh bir kaza merkezi olup 50.000 asirlarca ifS etmis bulunan Osmanli Imparatorlugu, On-
Turk'ii banndiran Tuz Harmutu da zikre sayan bir yerlesme dokuzuncu Asir ba§larmda sanayi inkilabmi ge^eklestire-
bolgesidir. Bunun «Kadir Kerem» ve «Tavuk» adli iki memis. olmanm feci neticeleriyle yiizyiize gelmis bulunuyordu.
nahiyesi Diger bir Tiirk sehri de 50.000 niifuslu
vardir. Bu tehlikeleri bertaraf etmek 19m Osmanh tarihinin cihan
«Kifri» (islahiye) kazasidir. Bastanbasa portakal ve limon 9apinda btiyiik siylset dehalarindan bin olan Sultan
bahyeleriyle kaph olan bu kaza merkezinin hemen yamnda Abdiilhamid Hanin sarfettigi hududsuz gayretler, Cihan Si-
yine 50.000 niifuslu «Hanekin» yer almaktadrr. Burasi yonizmi ile el ele vermis bulunan ingiliz entrikalarmm ihdas
Irak'm Kerkuk'den sonra en biiyiik petrol merkezidir. eyledigi binbir gaile ve miiskiilat zaafa
ile ugratilmaya
Irak Ttirkletinin sakin olduklan saha, ce§itli tarihi eserleile Yahudilerin hayalci (iitopik) bir tarzda ikibin
caligilryordu.
doludur. Hazret-i Sit Aleyhisselam Musul'un giineyinde ve yildan beri dav8 edegeldikleri Filistin arazisine sahip ola-
oraya onbe§ dakika mesafede kendi adina miiesses bir camii bilmek icin ingiliz emperyalizmini kullanmak istikametinde
serifte medfundur. Yunus Aleyhisselam Musul yakminda ise, temin ettikleri muvaffakiyet, cidden takdire sayandir.
Ninova koyiinde medfundur. Peygamberligi ilitilafli olan Haz- ingilizleri genis ve miinbit Osmanli topraklarimn petrolil haiz
reti Danyal Aleyhisselam da Musul'un BalViil-Mescid Ma- olan «Ceziret- ii I Arab* kismt iizerinde birtakim emelleri
hallesin'deki bir camii serif lgillde gomiiludiir. imale eden Cihan Siyonizmi, Sultan Abdulhamid merhumun
Imam Avn'uddin, Imam Abdurrahman, Imam Hamid, ihtiyar ve yorgun bir halde bulunmasindan istifade suretiyle
Imam Mahmud, imam Ibrahim-i Mttcag gibi evlad-i birka9 Makedonya sergerdesi tarafindan alagagi edilmesinden
Resul'den pek cok eshasin mezan ile Veysel Karani Haz- sonra meydani tamamen bos bulmustu.
ve bir9ok mesayihin miibarek kabirleri de bu havSlide Ostelik de tarihin tanidigi en biiyiik yahudi aleyhtarlanndan
retleri
bin olan bu miibarek Padisahm yerini, onlarm en az Iiigilizler
bulunmaktadir.
kadar aleti olmaya miiheyS bir kadro alnus bulunuyordu.
Ingilizlerin, bu kadronun 9esitli gaflet ve ihanetlerinden is-
tifade suretiyle Osmanh topraklannm petrolii haiz
«Elcezire» krsmina hululleri once Kuveyt iizerinden
baslamisti. O zaman Osmanh Sadrazami bulunan Mahmud
166 MUSUL MES'ELESI KADIR MISrROGLU 167
Ijevkei Pa$a burasim talep eden Ingilizlere bbyle zengin bir miinaferetin meydana gelmesini temin etmek te§kil etmi§tir.
iilkeyi ftitursuzca «ta§llk ve kumluk bir araziden ne £ikar, Bu faaliyetinneticesidir ki, Irak'da manda idaresinin
bunun igin dostlan giicendirmege deger mi?» tarzinda teessiisiinden itibaren Tiirkler, her tiirlu hak ve hukuktan
eblehane bir miilShazaile pcske§ ^ekmege te§ebbus edince, mahrum olmazsa nisbi bir muhtariyet
ktlinirken, Kurtlere hig
bu bolgenin nufuzlu gahsiyetlerinden §eyk Vceymi Sadun veriliyor ve kendi 6z ne§riyat yaprnak hakki
dilleriyle
Pa§an\ silaha sanhyor. Mahmud Sevket Pafa'mn «ta§hk ve tanimyordu. Tabiatiyle, bu hareketle, Dogu Anadolu halki
kumluk bir arazi» diye istihfaf ettigi vatan-i azizini raiidafaa uzerinde buradaki «Kurt9uliik» faaliyetlerinin tesiri he-
i9in tngilizlerle durup dinlenmek bilmeyen 9etin bir sabedilerek Turkiye ifin dahili bir mes'ele ihdas etmenin
harekat sonunda Musul havalisini de 611! i§galleri altma ge9irmeyi oteden beri tasarlamakta bulunan Rusya da i§e
aldiktan ve burasim binbir manevra ilc kendilerine malettikten dahil oluyor ve onlarca da eski «Ermeni Mes'elesi» nin
sonra, sinsi bir programla mahallT sekenenin Turkiye'ye kar§i suya dii§mesinden sonra Kiirt anasirm tahriki suretiyle ye-
olan meyillerini kirinak ve burasmin istikbalde Turkiye'ye il- niden Iskenderun'dan Akdeniz'e gikmanin hesaplan
tihakim onlemek icjn faaliyete girigtiler. Bu faaliyetin mihrak yapilryordu. Bu yiizdendirki, Irak'daki «Barzani Hareketi»
noktasim masonik cevreleri kullanmak suretiyle TUrkiye'de Kurtler i9in ba§langi9ta bir «milli asabiyet» olarak ortaya
«Arap» aleyhtarhgi, Arap «aleminde ise sistemli «Tiirk» ?iktigi halde, bilahare bu Rus tesiriyle gitgide soysuz!a§iyor
aleyhtarhgi yaptirmak ve bununla da iktifa etmeyerek bil- ve komunist hareketi haline geliyordu.
bir
hassa Irak'da ciddi bir Turk-Kurt tefrikine gayret edip, bu hu- Son giinlerde Irak'in israil Devleti ile muharip vaziyete
susta, bugun artik meyva vermeye ba§layan ciddi bir girmesi de Irak i$in dahili bir mes'ele olan Kurtculiik uzerinde
bu defa Yahudi amaM ve tesirlerinin de ortaya 9ikmasina
sebep olmu§tur. Bolgede gayet bol olan Petrolleri daJiili
111- Uceymt Siiclun Paqa, Kuveyt'in cenfibundaki «Mentefek» mintika-
Sinda oturan a§iret reislerindcndi. ittihatcjlann, burasim ingilizlere pe§ke§ ihtilaflarla zaafa diismiis kxi^iik kii9uk Ortadogu Devletleri'nin
.cekmesini tammayarak silaha sarilmi^, kabilesi ve taraftarlanyla IngiJiz eline kaptirmadan rahat9a istismar etmek isteyen Ingiltere ile
kuvvetlcrine kargi iimitsiz, fakal dasitanii bir miicadeleye giri§mi§ti. Harb-i
Dogu Anadolu'yu bir «Kurt9iiIuk Hareketi»nden istifade
UmGmi nihayetine kadar devam eden bu mticadele, onun emsalsiz kah-
ramanhklanna ragmen muvaffakiyctsizlikle neticelenince, Anadolu'ya gecen suretiyle pa^alaytp iskenderun'dan Akdeniz'e 9ikmak hiilySsi
ve Milli Mticadele'ye de bUtiin varhgiyla katilan UceymtPa$a, Harbten son- pe^inde ko§an Rusya ve kendisiyle muharip olan Irak'in bu
ra Turkiye'ye yerle§mis. ve hattS 1960 senesinde Ankara'da hayata
ihtilaf sayesinde par9alayip bertaraf etmek isteyen israil'in
gdzlerini yummus., eski bir Osmanii idi. Gercekten Osmanhliga bagllligl,
Irak Cephesi'ndeki ordumuzun Urfa'ya kadar ric'ati esnasinda kendirri teh- entrikalan sonunda, Irak Devleti gayet karanhk bir istikbale
likeye alarak Tiirk Kuvvetleri'nin salimen ric'aflerini saglamak ve hatt-i namzet hale gelmi§tir. Bu zaaf ve tehlikeler i^in mahallin
ric'ati kesen tngiliz Kuvvetleri'ne karji cesurSne baskinlar tertiplemek sure-
yegSne istikrar unsuru olan Turkleri kar§isinda ciddi bir mania"
tiyle bircok kereler isbat etmi§li. (Bkz: Tarih Konu§uyor - C: I, S: 6,
Istanbul, 1961 larihli nushada Hamza Ostnan Erkan'm anlattiklan - Halil telaldci eden kuvvetler, onlan manen sarsip yikmamn imkarum
Zafir - Uceymi Sadun Pa§a - HilSl Mecmuasi - S: 113, Istanbul 1971 1
16S MUSUL MES'ELESi
J_
170 MUSUL MES'ELESl
azih bir
Kerkuk Belediye Reisligi'ne Kurt oldugu kadar da
Berezenci,
komunist olan Moskova'da yeti§tirilmi§ Mdruf
Halk Mukavemet Te§kiltti'mn basma ise Ojin
getirilmis,
"
. . .
Hikmet ve emsah
!
.
Temmuz
.
v..
: ''
boyle biiyiik bir felaket karjisinda da kuru siki bir protesto ile
olsun tcselll etmeyi vazife sayrmyordn. ibtimal ki, Diiirya'da
bi9bir hukumel, kendi din, dil ve lrkmdan bir zumrenin,
yamba§mda ve gcizleri oniinde boylesine lrz, can ve malca
kahredilisj karsisinda serefsiz bir siikutu ihtiyar etmemistir.
«Yurt'ta sulh, cihan'da sulh» gibi artik modasi
gecmis kabul etmis bulunan gelmis. gecmis
bir siyasi prensipi
biitiin Tiirk hukumetlerinden, bu gibi hMiseleri vesile ittihaz
l&kaydisini devam ettiren Tiirkiye, onlari «Musul Mes'e- ve haksiz gostermek icin bir pro-
zeteleri, Turkleri miitec&vi'z
lesi» nin tniizakeresine miiteallik her safhada binbir gafletine paganda yansina girerken, Irak resmi makamlan siikutu tercih
kurban ederek y&d bir hiikumete terkettigi yetmiyormus. gibi, ediyordu. Fakat ondan daha act olan bir sey varsa, o da
Turkiye'nin, yambasmdaki bu katliama bigane kahsrydi. Ana-
(1 12) «Vallah Cenab-j Allah seni gerek ilim gerek sefkat gereksc saglam
iman ve sabir cihetinden bizden iistiin kildl.»
(Kur'ftn-i Kerim,Siire-i Yusuf,Ayet: 91)
174 KAD1RMISIROOLU
biri harici bir veya birka9 btiyiik devlete sirtim dayami§ olan
miitecavizler kars.ismda Irak Turklei'i'nin vaziyeti kurt-kuzu
hikayesini hatirlatmaktadir. Boyle tehlikeli bir durumda onlara
kirn destek olabilir? Gerci son giinlerdc Tiirkiye'de Donme-
Ierin hakim oldugu bir biiyiik gazetede Kerkiik Turkleri'nden
bahsedilmesi dikkattir. Fakat bu hareketi, Irak'in
cllib-i
parcalamnasmi veya en azindan devamll bir buhran ve ihtilaf
i9inde bulunmasim arzu eden Israil'in menfaati ile izah etmek
gii9 degildir. Filhakika son anlasma ile biraz yatisan Irak'da
yeni bir ihtilif ihdas edilmek istendigi meydandadir. Fakat
Yahudi ve onun majasi olan Tiirkiye Donmelerinden Tfirkluk
ve Miisliimanlik hesabina ciddt bir faide beklemek elbette ki
saflik oluf. O halde Kerkiik Tiirklugu'ne kim yar olabilir? Hl-
betteki ki vatanperver Tiirk munevver cevreleri ile onlarin
.haklive yerinde ikazlarma kulak kabartmasi gereken Turk
devlet adamlari... Bunlarin yapmasi lSzim gelen i§ler de biraz
a§agida «Turkiye'ye diijen vazifeler» serlevhasr ile in-
celenmi§tir.
b) Tiirkiye Bakimindan:
Irak'daki Barz'ani Hareketi'nin mu v affajc.iye.ti halinde
bundan zarar gorecek kom?u devletlerin birincisi Tiirkiye, ikin-
cisi ise iran'dir. Zira Molla Mustafa Barzant, Kiirt istikhtl
harekatina basjadigi ilk yillarda gayesinin Tiirkiye ve Iran da
dafiil olmak iizere butiin Kiirtleri kurtarmaktan (I) ibaret
olmadigini ifade etmekte ve hattS son yillarda Tiirk Devlet ve omuza d6giismu§ler ve aralannda en kucuk bir ihtilaf zuhur et-
Hiikumet reislerine gbndeidigi mektuplarla Tiirkiye'yi eski memistir. Gerci Curahuriyet'in ilamndan sonra §arkta bazx ten-
biiyiik ve azametli Osmanh imparatorlugu'nun ycrine koyarak kil hareketleri vuku bulmus ise dc bunlar Kurt-Turk tef-
ona siginmaktadir. Fakat bu hareket, ashnda Rus ordusunda rikinden degil tamamen dim sebeplerden dogmu§tur. Bu
yeti§mig birkizil korminist oldugu halde, «islam §eiiati»ni husus sununla Menemenii7
sabittir ki, ayni tenkil hareketleri
Catbik etniek propagandajyndan istifade yolunu tutmasindaki Konya, Bo3u ve Yozgat'ta ilh... gibi §ehir ve kasabalarda da
gibi a§ik^r bit' mugaMtadan ibarettir, Hakikatte Kur-tgiiluge Sid aynen cereyan etmigtir. Buralarin ahalisi de Kiirt degildix ya!..
btitun propaganda kitaplan asilns hedefin Turkiye ve Iran Bu bir eski - yeni catismasindan ibarettir. Bugiinkii Kurtgiile-
oldugunu a9ik9a gbstermektedir. HattS Molla Mustafa Bar- rin mesela bir «Dersim Harekati» veya «§eyh Said
zani bile 1968 yihnda tsvifre televizyonunda asil hedefinin lsyam» ni kendilerine sermaye edinmeleri yersizdir. £unku
Turkiye oldugunu soylemekten ictinSb etmemi§tir.H6 bunlar bir Kurtculuk hareketi degillerdi, Bunu kavramak 19m o
Filhakika bu gayet tabiidir. Aksini diigunmek saflik olur. gunun mevkutelerine sathi bir surette goz atmak bile kafidir.
ikamet ettigi inkar kabul etmez bir vakiadir. Ancak Turkler'le 117- 1930 yih nihayeilerinde Mcnemen'de bir yedek subay olan
Kiirtler «iUyi Kelimetullah» ugruna en az bin yd omuz KUbil&y'va oldilrulmesiyle basjayan hadisc sirasinda orada mahalli ku-
mandan olarak bulunan Fahreddin Altay, blttratinda talimat almak i?in An-
kara'ya gittigini, 7 Ocak 1931 tarihinde Cankaya'da M. Kemal Pasa'mn
1 15- Kiirtlerin hemen hcmen biitiin Avmpa mcmlekelleriyle Amcrika'da riyaseti altinda toplanildigi vc mes'elenin miizakcre edildigini anlattiktan
bircok cemiyet, enstitii ve nesjr vasitalan vardir. Bu mtiesseselerin sonra: «Bu konusma bana mahiyetinde oldugundan not ettim.
bir talimat
nesrettikleri propaganda kitaplarmin cldcli bir bibliyografyasim vermege §imdi tarihi bir beige olarak bu riotfan aynen naklettim.» diyerek bu
imkan yoktur. Zira o dcrccc gok ve gesjtlidir. Fakat biz Kiirtc,uluk ha- milzakereler hakkinda sayi'alar dolusu malumat vermektedir.
reketinden asil hedefin Turkiye oldugunu isbat bakimmdan birkac kaynagi «... Menemen ve malum koyler ahalisinin tamamen tehcirini Gazi Pa§a
isaretle iktifa ediyoruz. 90k sjddelle ileri suruyor. ismet Pasa muhalcfet ediyor mahzurlanm sayiyor.
Jean PRADJER - Les Kurdes - revolution silencieuse - 1968, Bordeaux. Kazan Pasa (Ozalp) ile §ukrii Kaya, ismet Pasa ile beraber. Fakat Gazh
musir olmakla beraber, «ki§ gecinceye kadar kalsinlar» diye mtihlet veriyor
Blau JOYCE - Lc Probleme Kurde - Bruxelles, 1963
ve mtizakereyi §oyle hUlSsa ediyorlardi;
Thomas BOIS - Les Kurdes, histoire, folklore, Beyrouth, 1965.
1- Vak'a, irticSi, miirettep ve siySsfdir. Umflmi veya mintakavi midir,
GerardCBALtAND - Le Question Kurde Paris 1961. -
2- Nazanmiz yalniz bu mmtikaya munhasir kalmayacaktir.
B. CHRISTOF Kurden und Armenier Heidelberg, 1935.
- -
3- AlSkasi tebariiz edenler tecziye olunacaklardir. Kesif muhitler dagitt-
-
Egon von FJCKSTEDT - Tiirken, Kurdish and Yezidis - Altertumm larak temizleneceklerdir.
Stutgart, 1961. 4- idam cexalan beklenmeksizin kisim kisim dcrhal tatbik olunmahdir.
W.G. ELPHINSON The - Kurdish Question - London 1946. (Meclis tasdik edecektir.)
S.S. GAVAN - Kurdistan, Divided Nation of the Middle East , London, 5- Menemen ve alakadar kdylerin mes'ul ilan edilmesi ve gayr-i meskun
1958. hale konmasi icin hususi kanun cikarilacaktir.
W.D. HUTTEROTH - Bergnomaden und Yaylabauern in mitteleren kur- 6- Kadin mensuplar mtihimdir, miisamaha olunmamalidir. ilh!» (bkz: Fal-
dicshen Taurus - Hamburg, 1959. reddin ALTAY On Yil Savas ve Sonrasi - Istanbul 1 970, sh: 433444)
JM. KINNEIR - Journey through Asia minor, Armenia and Kurdistan - Bu satirlarda ifadesini bulan tenkilin §iddeti ile bir Dersim Hareketi es-
London, 1818. ilh.
nasindaki jiddet arasmda ne fark vardir? Harekata i§tirak eden bir askerin
26 1966 agztndan §ikan ?u saurlar, o gUnkti idarecilerin bu gibi tenkilleri hangi se-
1 16 Bkz: Yeni Istanbul Gazetesi - Eyltil tarihli
beplerle icra ettiklerini gbstermiyor rau?!
MUSU1. MES'ELESI KADIR MISIROOLU 185
Kiirtfiiliigun evvelce izah edilmij oldugu iizere eski «Er- B- TURKIYE'YE DU§EN VAZIFELER:
meni Mes'elesi» yerine ikame edilmek istendigi hatirlanir-
IslSm Alemi'nin
Asirlarca temsilciligini yaprms olan
sa, meselenin, Tiirkiye bakimmdan ehemmiyeti daha ziyade
Tiirkiye, blitun bir Hiristiyanhk Alemi'ni miisterek bir
ve kolayca anlasilabilir.
«cihan-i husumet» halinde karsisinda bulmu§ olmanm
Turk vatam bblijne boiune adeta kuja dbnmustiir. Bunun
tarihi tesilinden kurtulamamis olacak ki; Yirminci Asnn
bir kere daha boltinmege asla tahammiilu yoktur. Hergiin
ba§indan beri ugradigi biiyiik kayiplari unutmus ve hazmetmis
biraz daha artan dinamik niifusumuz ve gitgide kuvvetlenen
goriinmege son derecede dikkat etmektedir. Bu yuzdendir ki,
din! ve millt mefkuremizin en gee Yirmirinci Asir basinda bizi terkettigi topraklar tizerinde yasayan dinda§ ve trkdaglarinm
eski kayiplarirmzm bir kismini telati zarflret ve meebfiriyeti ile
mSruz kaldiklan gefitli felaketlere bigane kalmak gibi cok defa
kargilastiracagi muhakkaktir. Bu sebepledir ki, Tiirkiye'nin yiiz kizartrcrdurumlara sfiruklenmistir. Vaktiyle en tabii bir
bohinmesine degil razi olmak, bu gibi niyet ve arzulan
hakkimiz oldugu defaatle ve her mes'ul sahis tarafmdan ifade
duymaga bile tahammiiliimaz yoktur. BSliinecek olan, bizden edilmi§ olan eski Musul Vil&yetimiz icin bile bu lakaydi
aynldigi giinden beri istikrarh bir dcvlet olamamig bulvinan
devam edegelmistir. Bunun resmi bir agizdan yegane ihl&li
komsulanmizdir. Bunlardan baasci Araplarin i§gali altmdaki
Hatayin Anavatan'a ilhaki sirasmda olmustur. O zaman ara-
eski «Musul Vilayetimiz» i ve sosyalist Suriye ida- dan sadece oniic serie gegmi§ bulunuyordu. Mu§ Meb'usu
recilerinin ijgali altmdaki «Halep» i kurtarmak ilk ve yakm
ilyas Sami Bey Meclis kiirsusiinden Hatay'in Anavatan'a av-
hedefimizdir. Jurasi dost - dusman herkese malQm olmahdir
detinden dolayi memnuniyetini ifade ettikten soma;
ki, biiyiik bir istikbale namzed olan ebedi iman makarn «... Vaktiyle ingilizler de Musul i?in aym yolu tutmusjar,
Tiirkiye'nin parlak talihini degistirmege kimsenin giicii yet-
Musul'u elimizden almislardi, Bu yara daha icimizde kanarken
miyeeektir. iman buhramndan dolayi aynlik sevdasina Hatay icin aym safugi gosteremezdik.» demistir. Ne yazik ki,
kapilmij solcu Kiirt Gencleri bilmedirler ki, hareketlerinin
bu beyandan sonra resmi sifati haiz hicbir sahsm bir kere
cezasim, daha ziyade namlarma vekaietsiz i$ gordukleri Dogu
daha Musul'u hatirladigi gbrulmemistir.
Anadolu'nun mSsum halki ceker. Onlari seviyorlarsa bu Halbuki bu gibi miffi mes'elelerde halk efkarmi uyanik tut-
dSvidan vazgecmelidirler!...
mak ve zuhur edecek firsatlan degerlendirmek vazifesi her-
Hifbir devlet bir baska devlet veya topluluga babasmin
kesten once devletin mes'ul sahislarma dtismektedir. Devlet
haynna yardim etmez. Unutmamak gerektir ki, bu gibi ha-
adami, ileriyi Bu sebeple boyle yad
gorebilen kimse demektir.
reketleri destekleyen yabancilar, neticeyi kendi lehlerine ellere terkedilmis kiymetli parcalanmn kurtartlma
vatan
fevirebilecek kuvvettedirler. Boyle olmasa zaten yardim et-
imkanlannm zuhurundan 90k evvel 9alismaya ba§Iamak ve
mezler. Bu hain ve gafiller, bilfarz muvaffak olsalar bile - buna
sartlari biraz da bu cahsmalar sonunda hazirlamak ge-,
imkan yok ya - netice, Turk'iin de, Kiird'un de aieyhine cikacak
rekmektedir. Gercekten Tiirkiye bu mevzuda bir sey ya-
ve ancak her ikisinin de dusmarn olanlara yarayacaktir.
pacaksa, burasi Yahudilerin veya Barmnimn eline ge9meden •
muz ciddi buhran, bu gibi gali^malarda ge? kalmanm milletlere gdrulen zuliim ve gadr kar§isinda sukutumuzun ?irkinligini
ne kadar pahahya mal oldugunu gosteren en iyi bir misaldir. daha ziyade anlanz.
Hatirlanacagi iizere Kibns'ta Rum sekavetinin basjamasmdan yapamazsak bile, birtakim
Irak Tiirklugu icin hicbir §ey
50k az bir miiddet evvel devrin Hariciyc Vekili FuadKopriilU siyiisi onlann mal ve can emniyetini
faaliyetlerde bulunarak
«Bizim icin Kibns davasi diye bir d&v§. yoktur!..» de mi saglayamayiz? Nerededir Vietnam. i^in gbzya§i doken
demek bu ihmalkarhgjn §aheser (!) bir misalini
sGretiyle sahte hurriyet mumldileri?
tanlamaz veya gti? kurtulabilir bir hale gclmesini onlemenin almis, Bu hususda devletler arasindaki mesafe
bulunmaktadir.
yegane caresi caksmalara bu gunden baglamakhr. Bu de coktan bliz-i ehemmiyet olmaktan crkrm§ur. Amerika'nm
cah§malann nasil olabilecegini devlet adamlanna ogretmek Uzaksark'daki faaliyetleri bu gercegin eseridir. Ancak, mesafe
bizim vazifemiz degildir. Bunu onlar bizden 90k daha iyi bil- azahnca miitekabil menfaat al&kalan hi? siiphesiz daha da ke-
mek mevkiindedirler. Bizim onlardan sjmdilik istedigimiz ve safet ve ehemmiyet kazanmaktadir. Hadiselerin siiratli seyri
miispet bir sekilde tecellisini mutlak sGrette bekledigimiz tek kar§isinda bazan birgtin bnceden bile tahmini mumkiin ol-
bir sey vardir. O da dchsetli bir siySsi baski akinda bulunan mayan durumlar ortaya 9ikmaktadir.
Irak Tiirlderi'nin yamnda bulunduklarini a?ik9a ifade et- Bu nokta-i nazardan bakddiginda Turk - Irak munasebet-
meleridir. Kirk milyon niifuslu bir devletin miimessilleri koz olarak kullanabilecegirniz
lerinde, Irak Tiirklugu icin bir
sifatiyla bu hususta izhar edecekleri bir rey ve kanatin cok umulmadik bir imkanin zuhur etmi§ oldugunu goriiyoruz. Bu
buyiik bir tesiri haiz olacagi muhakkaktir. Bu tesirin husulii da, «Keban baraji» mn infaasi dolayisiyle Irak topraklanmn
i^in sadece azametli Tiirk Tarihi'nin zihinlerdeki izleri bile sulanmasi i§in bu memleketin Turkiye'ye muhtac bir mevkie
kafidir. dusmii§ bulunmastdir.us Ger9ekten Keban Baraji Firat
lerimizin yambasimizdaki dinda§ ve irkdaslanrmzm maruz durum husQle getirmi§tir. Irak'in Turkiye'ye kar§i bu yiizden
kaldiklari veya kalacaklari zuliimler kars,ismda a^agilik bir mecbur kaldigi «ricaci» tavn Irak Tiirkleri'nin haklanm ga-
siikfltu ihtiyar ederek mill? vicdani rencide etmege haklari rantilemek veya en azindan onlar i9in birtakim hntiyazlar ko-
olmadigim soylemek istiyoruz. parmaya vesile kilmak miimkun ve elzemdir. Tiirk ida-
Unutmamak Osmanli Devleti inuvaffakiyetsiz
gerekir ki,
recilerinin her zaman zuhum miimkun olmayan bu firsati da
1948 «Macar ihtilali» sirasinda Rus tenkiline maruz kalan kacirarak mtitevaTi hataiarina bir yenisini eklemeleri Tiirki-
Macar vatanseverlerine bagnni a^mi? ve onlari harbi bile ye'nin istikMIi 19111 vaMm neticeler tevlid edecektir. Zira, bu
goze almak suretiyle himaye etmi§ti. Zayif bir. zamanda dahi mesele sadece oradaki irkda§larimtzin degil, aym zamanda
, insan hak ve hiirriyetlerine bagiihgin bdylesine gogtis ka- parcalana pargalana ku§a gevrilmis, bulunan bugiinkii
vatammizin dahili siikiinu ve miilkt tamamiyetinin korunmasr varligim kabul ettirecek hale gelmeleri tahakkuk etmek
bakimindan da son derece biiyiik bir ehemmiyet ta§imaktadir. iizeredir. Bugiinku idareciler vazifelerini yaparlarsa, sadece
§oyle ki: onlarin islerini kolaylastirmis olurlar. Yoksa bir yildir milli
Irak Tiirkliigu'niin Tiirkiye'nin dahili eomiyeti bakimindan kiiltur ve varhgmi mudafaa eden bir kitleyi eritmek, ne
artikvahim bir mahiyet almaga baslayan «Kiirt9uliik Ha- komiinist Kiirtler ve ne de baasci Araplar iprn mumkun ol-
reketi» ne karsi da miiessir bir pare oldugunu hatirdan mayacaktir Musul Turk'tiir ve Turk kalacakur!.. O, yannki
pikarmamak gerekir. Zira Musul kurlulabildigi takdirde « Biiyiik Tilrkiye» nin, islam Alemi'ni yeniden liderligi altrn-
giineyden bir Turkmen penberine alinacak olan Dogu Anadolu da toplayip tedvir edecek olan Biiyiik Tiirkiye'nin vazgepilmez
Kurtleri iizerindeki tahrikler de tesirini kaybedecektir. kiymetli bir vilayetidir. Ne mutlu onun vatanciidahgim ber-
§urasi ehemmiyetle tebaruz ettirilmelidir ki; bugun Tiirki- lzdirabmi
tarafla dindirecek miistakbel imanh Turk ida-
ye'nin en ehemmiyetli dSvast hi9 siiphesiz «Kurt9uTuk» tur. recilerine!.. Ve ne mutlu o mes'ud hazirlamaya matuf
giinii
Zira biitiin mfizir cereyanlar nihayet mahdud bir flst tabaka 9ahsmalann bugiinkii miitevazi safhalarmda hizmet ve liyakat
mensubundan kadrolasmis ve halka inememistir. Bunlarin tek hazirhgi yapan imanh Tiirk Gen9lerine!..
istisnasi «Kurtculuk» tur. Bunda -hi9 siiphesiz- Cumhuriye- Degerli okuyucu!..
tin ilk yiUarmda «tenkil hareketleri»yle Ttirkler
girijilen Bugiin su mtruz dii§iincelerin kagida aksettirilisi
ve arasmdaki miisterek manevt baglan alabildigine
Kiirtler iizerinden tarn yirmi iki sene gepmis. bulunmaktadir. Allah
tahrib eden «laik icraat» m 90k btiyiik rolii olmustur. askina, soyleyiniz, bugiin bizim diisiincelerimiz aynen bir ke-
Ancak surasi memouniyet vericidir ki; bu tehlikeli cereyan hanet gibi gerpeklesmis ve «Kiirtciiluk Hareketi» artik kolay
karsisinda Kiirt ahalinin -biiyiik ekseriyetinin- Hakkin siyane- kolay bas edilemez bir papa yiikselmis degil midir?!.. Gelmis
ediiememi§ bulunan din suurunun sihirli bir si-
tiyle hala iptal gepmis biitiin idarecilerin miitevali hatalari neticesi olan bu
gortasma sahip bulunmaktayiz. Bu sigortamn ilanihaye de- vahim durum aynca ve tafsiMti ile tahlil edilmesi gereken bir
vam edebilmesinin de -ancak ve sadece- Tiirkiye'deki dint mevzuudur. Bu sebeple O'nu bu besinci basim i9in u^uncii bir
gelismeye kar§i beslenmekte olan flmidin gerpeklesmesine boliim halinde ele almak mecburiyetini hissettik. Ancak ondan
bagh bulundugunu soylemeye hacet yoktur. once 19 sene evvel kaleme alinmis «son sbz» iimiizii de
Umid ve temenni ederiz ki; Irak Turklugii'nii dtisunmek hu- dinle! Demek ki gerpekte son soz degilmis. Neden?! Na-
susunda Klbns mevzuunda oldugu gibi ge9 kahnmayacaktir. sihatlar dinlenip gereken yapilmadigi ifin!..
Ancak surasim ifade etmek isteriz ki, bugiinku Turk idarecileri
bir ilk hareket olarak vazifelerini yapsalar da yapmasalar da
Tiirkiye'nin yakin bedeflerinden biri olan Musul, mutlaka kur-
tanlacak, onun yadellerde kalmasina daha fazla musaade edil-
meyecektir. Zira gayri resmi miitevazi gayretlerin tesiriyle
herglin biraz daha takviye olunan Turk mill! suurunun
terciimani olacak gen9lerin kemiyyet ve keyfiyet itibariyle
190 MUSUL, MES'ELESi KADiR MISIROGLU 291
mektedir.
Ustelik Musul'un kurtardmasi, -ehemmiyetinden kat'an-
SONS07,
nazar- Kibns'dan da kolaydir. Bunun belli bash sebebleri
var-
«Kasdim budur, sehre varam, dir.Bir kere, Yunanistan, hiristiyan bir devlet olmasi sebebiyle
«Feryad-u flgan koparam.» hizimle ihtildflarmda hemen ddima hiristiyan
Ban Alemi'nin
destegine ndil olmaktadir. Bu durum Irak icin mevzuu
bahs
YUNUSEMRE degildir. Ayrwa bu memleket dahili ihtiidflarla parcalamnak'
Degerli okuyucum!.. uzeredir. Gercekten heniiz miistakar bir devlet
_ huviyetini iktisab
Bu eserin iki tab'i arasinda Musul Mes'elesi'nin Turkiye icin edememistir. Esdsen, Osmanh imparatorlugu'nun parqalan
hdiz bulundugu ehemmiyeti daha da artiran bircok hadise zuhur iizerindc kurulan devlelciklerin hiqbiri Mia bu vasfi ka-
etmistir. Bunlann basinda, petrol mustahsili olan memleketlerin zanabilmis degildir. Bu da, gdyet tabiidir. Zira, o azametli
Dev-
son zamanlarda -biraz da- «hrail'e vdki destekleri bertaraf letin genis ulkesini parcalayanlar, iktisadt
istismar gdyesi
etmek ve onu tutan devletleri dize getirmek» sebebiyle petrol fl- giittuklerinden, bum temin icin, anormal hududlarla
cizilmis
atlanm fdhis bir surette artnrrnis bulunmalari gelmektedir. Bu kiiciik kiiciik devletcikler kurma yolunu tutmuslardtr Bahmz
.
bir
durum, petrol mcvzuunda heniiz «miistehllk» sifatindan kur- Arap Alemi kac devletten miitesekkildir?!.. Bir arslamn pos-
tulamamis bulunan Tiirkiye'mlzin miilevdzi hiitcesine ta- tundan kirk tilkiye kiirk olur.fakat bunlann hicbiri hirer yavru
hammutii imkdnsiz bir yiik yiiklcmistir. Adedi milyonlan asan arslan olamazlar!
vatan evtddinm yddellerde coluk, cocuk ve vatan hasretiyle Ancak, bir de su nokta belirtilmelidirki; Turk idarecileri -
hvranarak, binbir giicliik icinde kazandigi bir avuc dovizin Ban Devletleri'nin tarihl husdmetkrini celbetmekten cekinerek-
ziydina ve Tiirkiye'nin heniiz nesviinemd halinde bulunan sindi millt hak ve menfaatlerimize blgdne kalmayi itiyad haline ge-
tesebbiislerinin agir bir sadrne He duraklamasina mimcer tirmis hulunmaktadirlar. Bunun psikolojik saiki dsikdrdir.
olmustur. Fiituhdt devirlerimizden b&ki kalan bir tesirle yine
cihdngir
Turkiye; iktisadt, beseri ve stratejik bakimlardan Musul olmak arzusunu tasidigimizin zannedilmesinden cekinilmekte-
olmayan «Klbns» icin - ydlarca oya-
Mes'elesi'yle kiyasi kabil Halbukl Turkiye'nin yanm astrdanberi boyle uzak hedefler
dir.
lamp zaman kaybettikten sonra da olsa - nihdyet zedelenen hay- bir yana, en yahn ve tabii haklarim dahi muddfaa
ve muhafaza
siyetini tdmir maksadiyla fiilen harekete gegmls ve adina hususunda takindigi pasiftavir, bSyle bir zanna asla imkdn ver-
«Bans Harekdti» denilmis olsa bile, buraya karsr asked bir dirmezken, bu tesir altmda kahnarak blnnetice elde edilmesi
gikarmayi gerceklestirmistir. Bu durum, Musul Mes'elesine kabil olan davalanmm dahi yuzustu ve kendi
haline
muteallik olup, -tahakkukunu dziedigimiz- icraal icin daha birukmaktaki agir vebdl asikdrdu:
cesur ve sahsiyetli davranislari talep ve arzu etmek imkdmmizi Turk idarecileri, bu gibi davalardan s&dece halka intikal
arttirmis bulunmaktadir. Ktbris Mes'elesi, bize milletce sunu eden, halkin takip ve aldkasma mazliar olanlarmi «rey
dagi-
yakini bir surette ogretmis olmakdir ki; bugiin Diinya'da hicbir limina vdki tesirinden dolayii, -kerhen ale olsa- ele
al-
milletin, hak ve menfaatlerini kuvvete miiracaat etmeden, rica maya kendilerini mecburhissetmektedirler. Bunun en tipik mi-
ve niyaz yoluyla elde elmesine irrikan yoktur. Hal boyle olunca sali Kibris'nr. Demek ki;Musul Mes'elesi'nde neticeye muessir
Musul icin tutulmasi gereken yol kendiliginden tebelliir et- ciddi ve sahsiyetli bir adim atabilmenin ilk sartt,' burnt haiku
MUSULMES'ELESl 193
192
maletmektir.
O halde, bugtin vatan ve miiletini seven her ferdin Musul
Mes'elesine §e'niyet (aktualitc) kazandirmak iizere elinden ge-
leni yapmasi hayati ehemmiyeti hdiz bir vatan borcudur. Ya-
zarak, gizerek, konusarak ve akla gelebilecek herturlii vasitayi
kullanarak bu davayi halka maletmege ve bu syrette dev-
letimizin ba§indakileri -rey muldhazalanyla da olsa- matltib UgUNCU BOLUM
olan neticeye imdle etmeye mecburuz. Bu husus bir kere ta-
hakkuk ederse, ekserisi mevki ve itibarmdan baska bir §ey
dusunmeyen ve giinubirlik siydsetin anaforunda donmeye
ahsmis buiunan sozumona buyiiklerin (!) bu mevzuda bir-
MUSUL MES'ELESINBE
birleriyle nasd yarqir bir hale gelecekleri ibretle goriilecektir.
Oyleyse, bu davamn haiine giden yolda ilk hareket, her tarihi
YENt GELIgMELEK VE
kritik anda basiretle davranmasini bilmis olan yiice milletimize JOLGEMIN GELECEGlNE
.diismektedir. Btiyuk Turk Milleti'nin bu i§i topyekUn ve miittehid
bir cdmia hdlinde kavramasi ise, korpe dimagian vatan MSA BER BAKI§
endi§esiyle, temiz yurekleri memleket mes'elelerinin ulvi he-
I- MUSUL MES'ELESINDE YEM GE1 JSMELER
yecamyla dolu vatansever genqlerin dikkat, gayret ve
VE BU GELISMELERlN TARiHf KOKLEKI
aldkatanna vdbestedir. Biz, yarim asirdanberi ifsad ve idldl
a) Ortadogu'daki istikrarsizhk
edilmeye calisddigi halde, din ve tarih suurunu -ilahi bir
siydnete mazhar olarak - muhafaza edebilmis buiunan kiymetli ugiin Ortadogu, Yeryiizu'niin en istikrarsiz bolgelernv
genglerimizin bu astl vazifelerini idrdk ve ifd ederek iki mil- den biridir. Bunun sebebi - kisaca soylemek gerekirse -
yondan ziyade magdur ve mazlumun devam edegelen dh-u Osmanli mirasimn taksimindeki «gayri tabii diizenle-
figdmm dindireceklerine inanmaktayiz. Ne mutlu o giinii me» ve bunun neticesi olan «otoritesizli£» tir.
yasayacak ve yagatacak olan talihii karde§lerimize. Gercekten bazi yerlerde bir kavimler mozayigi olan top-
luluklar tek bir devlet yapilmi;, dijer bazi yerlerde de din, dil,
KABIR MISIROGLU
irk ve hatta cografya birligine ragmen bir millet, bircok
27 §ubat 1975 par9alara aynlarak cesitli devletcikler meydana getirilmistir.
Beylerbcyi/ ISTANBUL Bunlan'n birincisine misal, artik tarihe kan§makta olan Yu-
goslavya, ikincisine misal ise, Arab Alemi'dir. Halbuki, her iki
sekil de, 1789 Fransiz ihtilali'nden beri Batililarca benimsen-
mis goriinen devlet ve millet anlayisma mugayirdir. Peki ama
nicin?!. Acaba kimlerin hangi menfaatleri bimu gerektir-
mistir?!.
194 MUSUL MES'ELESI
195
letlerarasi ihtilatlar Yahudiler'in gaye ve rollerini anlamadan 6z menfaatini takib edemez bir duruma gelmis, bulunuyordu.
izah edilemez bir duruma gehni§tir. Tipki bugiinkii Amerika gibi.
O giin sanayiin bir numarali devleti ingiltere'ydi. Amerika Yahudiler'in kendi maksadlari icin ingilizleri kullanabilmek
heniiz infiratci siyasetine devam ediyor ve «Eski Dimya»mn hususunda cok giizel bir bahaneleri vardi: Petrol. Bu siralarda
ijlerine kansmryordu. Bu sebeple Yahudiler ingiltcre'yi ka- Kuveyt, Musul ve iran'da gfiya arkeolojik cahsmalar ba-
rargah olarak sectiler ve bu devletin siyasetinde cok miiessir hanesiyle petrolden haberdar oIunmu§, bunun da gelisen
bir rol oynamaya basfadtlar. ingiliz sanayii ifin ehemmiyeti takdir olunmaya bastamisti.
Osmanh tarihinde hiyaneti su gbtiirmez bir gercek olaniM Dflhiyane siyasetiyle bu yeni ingiliz ve Yahudi emellerini kav-
Kavaiali Mehmed Ali Pa§a'mn Kiitahya'ya kadar gelmesi, ramakta gecikmiyen ve ilerleyen sanayi rekabetiyle Bahh'lar'i
birbirine diisurerek rahat nefes almak isteyen II. Abdiilhamid
devletimizi Rusya'nm kucagina dusurmiis, bundan devletler
inuvazenesi bakirmndan rahatsiz olan batihlann ve hasseten sanayiin ikinci devleti olan Almanya'ya «Nach Osten» (§arka
ingilizler'in 1853 yiiinda Osrnanh'nm yanmda Ruslar'a kar§i Dogru) siyasetini telkin ve bunu takviye icin de bazi im-
«Kinm Harbi»ne katilmi§tir. Ancak az sonra ba§ta Jngiltere tiyazlar bahseylemi§se de Alman'lar kendilerinin Osmanh
olmak iizere diger batihlar yavas. yavas. Yahudi giidiimiiyle bu tarafmdan imale edildikleri bu rolii layikiyla oynayamamistir.
siyasetten ayrdip yeniden sedid bir Osmanh diismam ke- Buna ragmen I. Cihan Harbi ingiliz-Alman sanayii rekabe-
silmisjerdi. Hattakendi Sz menfaatlerine ragmen!.. Mesela tinin bir mahsulii olarak ortaya cikacak, fakat ne yazik ki. Sul-
1877-78* Tiirk-Rus harbi sirasinda Ingiliz'ler once seyirci tan Abdiilhamid mason gudumiindeki ittihat Terakki ko-
Osmanh, ken-
mitecilerince tahttan indirilmis bulundugu i9in
kalmi§ sonra da Ruslar'm Yesjlkoye gelmis. olmasmdan duy-
dukian endise ile Rus Baskumandam Grandiik Nikola'nm disini icten i§gal etmi§ hainler ve gSfillerce de Yahudi siyast
-kilicma dayanarak dikte ettigi Ayastofanos Muahedesi'ni iptal emellerine gbre idare edildiginden me§'um yuahs onlenemi-
ettirerek, Berlin'de yeni bir Kongre toplatmij ve Ruslar'i yecekti.
kazanclarimn cogundan mahrum birakmi§lardir. Kendi oz men- Osrnanh'nm mirasi uzerinde yeni bir diizenleme yapmanin
faatlerine ragmen, diyoruz, ciinkii, bu sirada Hindistan'a bas. amili olan ingilizler, bunu Yahudi menfaatine gore planla-
yerlesmij olan ingilizler, Tiirkistan'i zaptetmis olan Ruslarla yacak bir telkin kaosu icinde bulunduklarmdan ortaya bugiin
bugiinkii Afgan Daglari'nda daimit bir catisma halindeydiler. cogunun hududlari cetvelle cizilmis. Arap devletciklerixikiver-
Ruslar'm Osmanli topraklannm buyiik bir kismim ele mistir. Bu maksadi kavramaya biiyiik bir Arap Imparatorlugu
hayaliyle kandrnlarak Osmanh'ya kar§! kullamlmis. olan Jerif
gecirmeleri ingiliz menfaatlerine aykiriydi. Lalrin bu devlet,
Hiiseyin Pasa'mn macerasi en iyi bir misaldir. Kendisine sa-
coktan beri Yahudi menfaatlerinin anaforuna kapilmis, kendi
dece Hicaz Kralligi verilmi§, Necit'te Suudi'ler full bir de-
kaldirmaz bir gercektir. Zira, inkilabci bir zihniyetle 1826 yilmda Yenicerilik
rma kar§i diger bir alternatif olarak elde tutulmu§, birkac
ilga cdilmi§ ve tabii olarak da heniiz yeni bir ordu kurulamamis olmasmdan Roma harabesinden baska bir sey bulunmayan Amman Koyii
istifade ile Kiitahya'ya kadar gelen M. Ali Pafa, devleti Rusya'mn kucagina merkez ittihaz olunarak, sagdan-soldan kirpma bir avuc arazi
dii§urmu§tiir. Tafsilat icin i§bu eserde yer olan 15 numarali nola bakmiz.
198 MUSUL MES'BLESi KADiR MISIROGLU 199
ile Urdiin diye bir devletcik uydurulmus, Hicaz Kralhgi'na Bu arada sunu da belirtelim ki:
bitisik olmasina ragmen O'nun basina §crif in bir oglu kral ola- Vaktiyle Theodor Hertzcl'in Rotild'in gdzunii korkutup
rak ge9irilmi.s, diger oglu da yine Hicaz Kralhgi'na bitisik Irak' O'nu kendi davasma destek9i kilmak maksadiyla Almanya'mn
-manda statiisUnde de olsa - devlet sekline biirunduriilerek, Bayern Eyaleti'nde mahalli bir gazetede yaptimus oldugu Ya-
O'nun basina gecirilrrujtir. Kisacasi Yahudi'nin kolay kolay hudi aleyhtan ncsriyatin hesapta olmayan bir yan neticesi
boy bljiijebilecegi kii9iik kiiciik devletcikler ihdasi yoluna gi- zuhur etmisti. Bu da Munih'te niivelenen Nazi Partisi'nin Ya-
dilmis ve bunlar arasina da gayntabii hududlar ve birbirlerine hudiler'esoguk bakmasiydi. Bunu biraz daha tahrik ile Al-
karsi kabarmaya muheyya igtihalar ile daimi ihtilaf tohumlan manya'dan bir kisim Yahudi'nin rahatsiz edilip kacmalarim
ekilmistir. §crif Hiiseyin Paja'nin, ba§langictaki ingiliz va- saglamak Uzere Nazi iktidanmn ilk yillannda ortaya 9ikan Ya-
adleriyle ortaya cikan su durum arasindaki tezat dolayisiyla hudi tedhi§ hareketleri Hitler'i onlarin bekiediklerinden 90k
sizlamnalarrndan rahatsiz olduklannda da diger alternatif olan daha biiyiik ol^ude Yahudi aleyhtan yapmistir. Bugtin israil'in
Suudiler'e destek vererek burada yeni bir diizenleme yoluna kurulmasina miincer olan niifus kesafeti Hitler Almanyasi'nda
gitmislerdir (1932). Eger Suudi Arabistan denilen topraklarin ortaya 9ikan Yahudi aleyhtarligi. sayesinde mumkiin olmustur.
iizerinde Suriye veya Irak'taki kadar niifus tekasufu (yogun- Siyasette yan tesir hcsabi yapabilmek gSyet gii9tur. Snf §u
lugu) olsaydi, burasmi da birkaf devlet9ik Mline getirecekleri h§dise bile Yahudiler'in sanildigi kadar ileri goriislu
muhakkakti. °
olmadiklanni, sadece ciddi ve beynelmilel surette teskiiStlan-
ingiliz'in kendi nam ve hesabma kovaladigi menfaat petrol, mamn neticesi olarak bugiinkii dumma geldiklerinin aldatmaz
Yahudi'ninki ise, Filistin'di. Yahudi, ingilizi petrol hu- bir dclilidir.
susundaki maksadmi tahrik ederek kullamyor ve kendisi de Ortadogu'yu Yahudi telkinlerine istinaden bdltik porfiik bir
boylece Filistin'i ele ge9irmek gayesi pesinde kosuyordu. hiile getiren jngilizler'in cetvelle 9izilmis hududlariyla ihdas
Lakin Dunya'nm her yerinde miireffeh bir hayat yasayan edilmi§ devletciklerden bill de frak'tir. Kendi miitteflkleriyle
Yahudiler bizden sonra Filistin'e yerlesmis bulunan ingiliz- dahi arasinda meseleler olan ingilizler bir kiskntmaci Ermeni
ler'in miisaadesine ragmen, gidip Filistin'e yerlesmiyorlardi. aiaciligiyla Maras ve Antep hadiselerini 9lkartnns, bununla
Gidenler bazi fanatiklerle issiz, gttjsiiz takumydi. Meshur Fransiz ordusunu yrpratims ve onu petrolsiiz Suriye'ye ite-
Kudus Mustusii Emin el -Huseyni bugiinkii Afgan miicahidreri bilmi§tir. Irak, kendisinin asirlardan beri bilinen neft yani ham
gibi bir gerilla cephesi kurmus ve bununla Filistin'e gelen Ya- petrol yataklan dolayisiyla istihasim kabartiyordu. Dev-
hudi muMcirleri bir hayli tedirgin etmekteydi, Bununla be- letimizi 30 Ekim 1918'de menhus Mondros Miitarekeni-
raber gelenler pek azdi. Halbuki 1917 de ingilizler hariciye ve- mesi'ni imzalamaya mecbur birakan sartlar, basta kahraman
killeri Lord Balfour'un adiyla amlan bir beyarmfaie ile sanilan birtakim hainlerce ger9eklestirilmi§ olan Filistin He-
Yahudiler'i Filistin'e adeta davet etmislerdi. Bu tarihde zimeti'ydi. Bu sayede kuzey ve kuzeydoguya yonelerek ser-
«Bolfour Dek!erasyonu» denilir. Bununla her isteyen ya- best9e ilerlemeye devam eden ingilizler, tniitearekenin imza
hudinin Filistin'e gidip yerlesmesi onflndeki hukuk! ve fiili en- edildigini duymadlklan iddiasiyla ileri hareketlerini siirdiirmiis.
geller ortadan kaldmlmis bulunuyordu. ve 2 Kasim 1918'de bizim bzbebz mahmiz olan Musul
200 MUSUL MES'ELESI KADIR M1SIROOLU 201
Vilayeti'ne girmi§lerdi. 30 Ekim 1918'de fiilen elimizde bu- 1926 Yihnda iran petrollerini miistereken isletme teklifleri
lunan araziyi asgari vatan, kabul eden Misak-i Milli'ye na- kabul gormeyen ingilizler, iran'da ihtilal yaptmms ve «Kacar
zaran bizde kalmasi gereken Musul, arzettigimiz gibi haiz bu- Hanedam»m devirerek Albay Riza Pehlevi'yi destekleyip ah
5
lundugu petrol zenginligi dblayisryla Ingilizleri'n ijtihasim ilan ettirmisksdi.Bu suretle iran uzerindeki emellerine de
kabartmaktaydi. ula§misjardi.Lakin bu ulke Alman Harbi'nde maglub Al-
Bu sebeple ingilizler icin «petrol» dolayisryla Irak, Ya- manlari takib etmekte olan Ordulan'nin Rus ijgaline maruz
hudiler icin de Filistin vaz gecilemez asll davalardi. kalmijti. Bu durumdan ancak Amerika'mn dayatmasi sonunda
Bizim Irak'la olan hududumuzun, Musul haricte birakilarak kurtulabilmijti. Ancak iran'da bir hayli zaman kalrms, olan
nasil cizilebildiginin hikayesini daha once tafsilatiyla arz Ruslar, bircok yerli komiinist turetip bunlan
teskiiatlandir-
etmis, bulunmaktayiz. Burada ehemmiyetle tebariiz ettirilecek rmsbrdi. Sol goriisju insanlan semsiyesi allma almak
isteyen
bir diger husus §udur: Basvekil Musaddik'm petrolleri millilestirmesi ile basteyan
Alem-i islam'i Yahudi'ye kolayca yem olabilecek §ekilde istikrarsizlik uzun maceralardan sonra iran'da Ingilizler'in ye-
devletcikler haline getiren ve lidersizlesriren
kiiciik kiiciik rini Araerikahlar'm almasira intac etmistir.
de bu surette hem iktisaden giicsiiz hem
ingilizler, Tiirkiye'yi II. Riza §ah Pehlevi, tam bir amerikanci
siyasetle ulkesini
de miiessir olduklari inlalap hamleleriyle manen bu alemin idare ederken iki grup muhaliii ortaya cikmisur.
Solcular ve
basma gecemeyecek §ekilde kendi benliginden ve tarihi din sinifi,..
§ahsiyetinden uzaklasUrmisJardir. Bu statu icinde Turkiye Solcular, agir bir devlet toriirii altindaydilar. Zira sah,
ba§ta Musul olmak iizere Halep, Antakya, Klbns, Adalar, onlann amil oldugu bir ihtilalde, kendi kullandigi bir tayyare ile
Bati Trakya ve Batum gibi Misak-i Milli'ye dahil stratejik Roma'ya kactp canini gttcliikle kurtarabilmis. oldugunu
ehemmiyeti haiz bblgeleri her terketmi§ ve herade hatirmdan aslS cikarrmyor ve onlara nefes aldrrmtyordu.
mustakbelde talep etmemek taahhiidii altina girmis, olan bir Diger taraftan uyustarucu ticareti yapan veya kullananlara
iilke olmu§tur. Yahudi gudiimundeki ingilizler, boylece bize karji da tutumu oldukca sertti. Zira bu illet ictimaj bunyeyi
tabut gibi icinde kimildama imkam olmayan hududlar cizmis. miithif bir surette kemirmekteydi. Buna mukabil din smtfina
ve bu hududlar haricindeki haklanmizi, el suriilmez memnu kar§i diismanca hareket ettigi sSylenemez; Onlara
biganeydi.
meyvalar haline getirmi§tir. Fakat devleti hergiin biraz daha batililastayordu.
Din
smiftnin muhalefeti de bu sebebe dayamyordu.
b- Kfjrfez Harbi Bu minval iizere ulkesini idlre eden Riza $ah her yil Av-
rupa ve Amerika'ya gider, plajlarda, sefahat
ingilizler,Yahudi giidumvinde Ortadogu'ya el attiklarrnda, alemlerinde
dolasirdi. Zaman zaman sihhi kontrolden gecen Jah'a Hu-
bu hareket sirf «petrol»e degil, aym zamanda «Hindistan Yo-
meyni ihtilSlinden takriben iki yil once «kanser» teshisi ko-
lunun Emniyeti» mulahazalarma da istinad ediyordu. Bu yiiz-
nulmus. ve doktorlarca kendisine tahmini iki ila
den Malta, Kibris ve Siivey§'e yeriesmis.ler ve iran'la da ala- tic yil omiir
bicilmisti. Bunu Amerikan entelijansmdan ba§ka hie
kalanmaya ba§larni§lardi. Orada da gtiya arkeolojik (!.) ara§- kimse bil-
miyordu. Hatta §ah'in kendisine bile sSylenmemi§ti.
tirmalar yapiyorlardi, Hakikatte ise petrol aramaktaydilar.
202 MUSULMES'ELESl KADIR MISIROOLU 203
Bu durum Amerike'nin iran'daki menfaatleri bakrmindan cogaltarak halkin arasinda yaydilar, Bu sflretle niimayislerin
bir ihtilalle hanedan degi§ikligi dusuniUmus, sonra ihtilalle niimayislere katilma talimatlan verildi. Bu durumu goren §ah
gclen idarelerin artik dmurlii olamiyacagi mulahazasi ile bun- daha fazla kan dakiilmesini onlemek iizere tilkesini terketti.
dan vaz gccilerek bir balk kahramam tiiretmek esasi iizerinde Bu surette ummadigi bir destekle iktidara gelen Humeyni sol-
rautSbik kahnmisti. culara bekledikleri tavizi vermedi. Sirf Beni Sadr'j reisicumhur
t§te iran'da §ia'mti iktidar olmasi bu dUgiincenin eseri ola- yapmakla iktifa etti. Bununla tatmin olmayan solcular, daha
rak veCihan Siyonizmi'nin buna ye§il is,ik yakmasi fazla hak isiediler. Alamayinca Amerikan Biiyiikelciligi'm
sayesinde mumkiin olabilmi§tir. §6yle ki: bastiiar. Bununia iic maksad takip ediyorlardi:
bekledigi, bagta Tiirkiye olmak iizere tslam Alemi'nin her 3- Amerika bu duruma razi olmaz da, fiilt bir hareket ya-
tarafinda bir sii-sunni causmasi idi. Tiirkiye'de Mara§ ve parsa, 1920 Azerbaycan iggalinde oldugu gibi Rusya'ya
Coram Hadiseleri'nde kiiciik capta tatbik mcvkiine konulmu§ dSvetiye cikarmak.
olan bu ihtilafi Alem-i isHhn capinda §umullendirmek bu Solcular bu iic g^yenin uciine de ulasamadilar. Ondbrt ay
sonra §ah'in Amerika daki paralarindan bir kismmi almak mu-
1
linmekteydi. Bu yiizden Yahudi gudiimiindeki Amerikan en- kabilinde Amerika'nm Buyukelciligi'ni tahliye ettiler. Bu defa
tellijansi bir lideri agrandize edip (buyutiip) on plana cikarmak sflikastlere giriftiler. Basta Behisti olmak iizere ihtilalin ileri
ijin te§ebbiise ge9mi§ ve bu maksadla yurt dismda bu- gelen pek cok sahsiyyetini yok ettiler. Bu durumda dahilt
lundugundan dolayi Humeyni secilmi§tir, O sirada Tiirki- idarede stkmtiya dtisen her lider gibi Humeyni de careyi bir
ye'deki ikametinden usanan ve Evl&d-i Resul'den birisinin dis gaile ihdas etmekte buldu.
idaresinde bulunan Fas'a gitmek iizere Paris'e gelcn Hu- Qok eskiden beri Bahreyn Adasi'na bagll bir anlasmazllk
meyni anda husust bir talimatla harekete gecmis, te-
bir yiiziinden Irak'la Iran arasinda silah yarisi vardi. Diger ta-
levizyon, gazete ve radyo muhabhierinin iizerine u§iismesiyle raftan imamet sistemi'nin tabii bir icabi olarak, Irak'taki mu-
on plana cikanlmi§, ba§ta Beni Sadr olmak iizere Paris'teki kaddes §ii makamlan Humeyni'nin kontrol ve idaresi altinda
solcu talebeler ki onlar da her yerde Yahudi gudurmin-
- bulunmahydi. Bu sebeble iran'da siiligin resmen hakim
dedirler - hususi bir tHimatla Humeyni'nin etrafmda top- olmasi, taiihteki Fatimi Imparatorlugu'nu gerceklestirmek
landilar. Amerikan ajanlan Humeyni'nin beyanlanm giinii istikametindeki arzulari uyandiracak ve bunun bir hazirhgi
guniine Tahran'a tasiyip kendi biiyukelcilik binalannda olmak uzere Iran, basta Tiirkiye olmak iizere her miisluman
204 MUSUL MES'ELESi KADiRMiSIROOLU 205
iilkenin dahilinde az 90k mevcud olan §tJleri mecburen bahsetmek Yahudilerce gii9 degildi. Dengesiz silah sati§iyla
teskiUuiandtracak ve bunlarla kendi rejimini o iiikelerde de bunu bir giinde yapabiiirlerdi. Ancak bu takdirde Irak'a anor-
ge^eklestirmek gSyesi pesmde kos.acakti. Bu gayenin ilk he- mal derecede kredi ajmak gerekiyordu. Fakat tehlike O'nun
defi hig suphesiz mukaddes §11 makamlari sebebiyle Trak petrol zengini diger komsulari i9in de varid hale getirilse, bu
olmak gerekirdi. Bu lazime yiiziinden Humeyni Irak'a ulkelerin petrol zenginligi de Irak lehine silali alimmda kul-
saldirmak iizere seferberlik il&t etti. I5 muhalefeti bastiracak lanilabilirdi. Bunun 19m once iran'a biraz fazlaca silah sattilar.
bir di§ gSileyi ilk defa Irak'a kar§i harekete ge9erek elde ede- Iran «Safak Harekati» denilen bir gahlamjla ortaligi vel-
cekti. Bunu kavramakta gecikmeyen Irak, ertesi gun iran'dan veleye verdi. Bu durumdan istifade i9in Kuveyt ve Suudi Ara-
evvel davranarak hiicuma ge9ti. bistan'daki Alevtler iran'i bir kurtarici olarak karjilamak
Diger taraftan Vietnam Harbi'nden bu yana silah stoklan hazirhgi ifinde gfisteriler yaptilar. Bu, belki de - Yahudi tab.-
bir hayli kabarmis. bulunan siyonistler, bu harbi ganimet bilip rikiyleydi. Fakat o devletler Iran galip geldigi takdirde biinye-
tahrik ettiler. Her ikisi de petrol gibi bir zenginlige sahip olan lerindekiMevi unsurun cesaretlenmesinden miinfail olarak
Yahudi silSh tiiccarlannm kasasina ak-
iki iilkenin servetini Irak'a destekolmaya dogru imale edilmi§ oldular. Bu yiizden
tarmak ifin bundan, uzun bir miiddet istifadeyi saglayacak bir Suudi Arabistan'm tahminen 100 milyar dolar, Kuveyt'in ise
plaolama yaptilar. Buna gore iki taraf da birbirinin petrol ku- 15-20 milyar dolar, Irak i9in silah bedeli odemesi gibi bir
yulanna hiicum etmeyecek, petrol yiiklii tankerlere durum ortaya gikti. Bununla Irak sahlanmca Humeyni meshur,
ilismeyecek ve bbylece petrol paralan silah tacirlerinin ki; «- Zehir i9seydim de Irak'tan ateskes talebinde bu-
bunlar yiizde 96 nisbetinde yahudidir, kasalarma akacakti. Bu lunmasaydim!..» mealindeki sfizii soyledi ve harb bitti.
karli ticaretin uzun miiddet devam edebiimesi i9in, niifusu az LSkin bu soz Iran'daki gurur incinmisUgini sergiliyordu.
olan Irak'a fazla, niifusu fazia olan Iran'a ize az silali satilmasi O'nun bu maglubiyeti hazmetmeyerek ileride yeniden to-
gerekiyordu. parlanip harekete ge9ecegi muhakkakti. Lakin araya bir baska
Bu takdirde yeni§emeyen pehlivanlarm giire§i nihayete er- miiessir girdi. §6yle ki:
meyecegi gibi bu harp de uzayip gidecekti. Alem-i Islam'da irkcilik Yahudi'nin tahrikiyle ba§lamt§tir.
Nitekim oyle oldu. Fakat bir miiddet sonra petrol ku- Osmanli'mn yikilisnn luzlandrracagi 19m beynelmilel si-
yuiarma hiicum etmemek, petrol tankerlerine taarruz- et- yonizmin giidiimiinde, Osmanh anasmn Amavutluk'tan
memek hususundaki diizenleme, harbin getirdigi onlememez Yemen'e kadar her birinde irk9ilik faaliyetleri goriilmiisttir.
birtakim sebeblerle, bozulunca bu harbi durdurmak karan Bunun Arap Alemindeki meshur miirevvici Niisir'dir. Lflkin bu
akhlar. Zira petroliin ziyan olup gitmesine razi olamazlardi. alemdeki irkfilik faaliyetinin en tehlikeli safhasi yine Yahudi
Lakin bu harb nasil bitirilmeliydi ki; ileride yeniden ba§lasm!. giidiimiinde hrristiyan araplarca ger9ekle§tirilen BAAS
Eger Iran gSlip gelirse, Irak bu maglflbiyeti niifusunun azhgi PARTISi olmusmr. Bu partinin kurucusu Misel Eflak adinda-
sebebiyle hazmedebilirdi. Lakin Irak galib gelirse, iran'da bir ki Hrristiyan arapti.121 O'nun sabik israil basvekili Golde
gurur kinkligi kalacak ve bir miiddet sonra toparlanip yeniden
121- Baas Partisi'nm kurucusu Misel Eflak her ne kadar «Hiristiyan»
harbe ba§lamasi imkan dahilinde olacaktt. Irak'a bu galebeyi
oldugunu sftyliiyorsa da bizce 0, halis bir «yahudi» dir. Zira Yahudiler
MUSUL MES'ELESi KADlR MIS1R0GLU 207
2- Araplan kalkmdirmak.
bunun hedef aramaya koyulmustur. Hazjr elinde anormal
icin
gbren Saddam, onbinlerce gayn muharip kiirdii zehhii gazla 50 bin muallim Turk askerinin Suudi Arabistan'a ge-
zeteleri
leccgini yazmtstt.Turkiye de bu istikametteki isteksizlige
imha etmis, kendilerine Tiirkiye tarafindan sahib olun-
ragmen, Amerika'nm talimatiyla ihtiMl yapmi§ olan ruesanm
masindan korktugu Kerkiik ve Musul Turk'lerini techir edip
istemiye istemiye de olsa bu maksadla «ijevik Kuvvct» de-
dagitmis. ve Iran - Irak harbi boyunoa onbinlerce Irak'lr
nilen bir yeni ordu teskili yoluna gidildigi, bunun Giiney-
muharibin cesedini buzhanelerde saklayarak halkm maneviya-
dogu'daki anarji icin gosterilmeye calistldigi Saddam'ui
tim (moralini) yiiksek tutmaya cahsmis, bunlar arandikca
Iran'da tiserS (esirler) kampinda olabileceklerini soyleyerek
malumuydu. Diyarbekir havaalanmin AWACS ucaklannm
inijine miisaid hale getirilmesi hususundaki
i§i savsaklamistir. caltsmalari
Lakin harb bitip de iran'daki
yakmdan takip gibi bir zahiri gaye ile fakat alsinda bu maksad
csirlerin listesi ortaya cikmca,
hergiin iic-dbrt bin cesedi buzhanelerden ctkarmasiyla Irak'ta
icin Tiirkiye'ye bir Amerikan heyeti gelmis ve bu heyeti
ta§iyan U9agm Sivasla Erzurum arasinda diismesi sonucu
sflnnetKiz oldugundan bir hiristiyana asla kiz vcrmezler. Onlara g5rc icindekilerin kamilen olmu? bulunmalarma bizimkilerin is-
sUnnetsiz erkek murdardir. Halbuki Misel Eflak -yukanda ifadc cdildigi gibi teksizligi de eklenince bu husustaki Amerikan planmda bir du-
- israil eski Golde Majirm damadidir. Demek ki;
baavekillerindetl
hiristiyan olmasina imkiin yoktur. Mes'um roltimi yahudi oiarak oy-
raklama olmustu.
nayamayacagi 19111 «hlristiyan» maskesi takmistir.
208 MOSUL MES'ELESi
diinuguyoruzw demi§lir.i22
l§te bu gerginlik icinde Tiirk heyetinin Bagdat'tan
aynlmasmdaii sonra Saddam Turkiye'nin kararhhgim ve
NATO'nun ise kansma tehlikesini dikkate alarak rotayi
degi$tirmis_ ve yuzunii Kuveyt'e ^evirmi^tir.
La"kin Kuveyt ile nasil bir ihtilaf cikaracakti. Once ken-
dilerine borclu oldugu milyarlaica dolarin bagi§lanmasmi is-
telakki eyledigi ve bu yolda cevap verdigi Kuveyt rneselesine meta haline gelmektedir. Bilhassa Ortadogu'da «su mes'e-
bu derecede ehemmiyet vermek mevkiinde lesi» daha da muhimdir. Zira basm israil olmak uzere butttn
brrakan bu
anlasmadir. Tantana Kuveyt, icin degil, asil Kuveyt'ten son- bolge devletleri su ihtiyacnu kendi imktolariyla layrkryle
raki merhale yani Suud icindi. kar§ilayamamaktadrr. Bunun tek istisnasi Turkiye'dir. O de-
Diger taraftan Almanya, Fransa ve ingiltere gibi Avrupali recede ki, Tiirkiye'mn su rezervi tekmil Avrupa'nmkinden bile
devletler de el altindan Saddam'i desteklemisjerdir. Zira daha da fazladir.
Rusya'nm yikdisindan sonra Amerikan sultasi altinda «Tek Diger taraftan bir mes'ele israil'in menfaati ile alSkah olun-
kutuplu bir Dunya»da ya§amak istemiyorlardi. Ancak bu ni- ca, Onun kisa zamanda beynelmilel bir dava halini almasi
yetlerini aciga vuramayip Amerikan gudiimiine girdiler. Giz- onlenemez. Bu sebepledir ki; merhum Turgut 6«al Firat'in
lice ambargoyu deldiler ve bu aciga cikrnca, kimi bir kacyijz sularmi Suudi Arabistan'a atatmak icin ortaya attrgi projede
jirketi mahkemeye vererek (Almanya) kimi bir iki bakan israil'i de tatmin ijin bir kol da oraya vermeyi planlamijti.
harcayarak (ingiltere) ista icinden -jimdilik - siynldilar. Bugiin komsulanmizdan bilhassa Irak ve Suriye'yi birinci
derecede alfikadar eden bu su mes'elesi onlarm Tiirkiye'ye
MUSUL MES'ELESi KADiR MISIROGLU 215
hudiler yasadiklan her iilkede rahat ve miireffeh olduklarm- ikincisi de Tiirkiye'nin Ortak Pazar'a girmesiyle ilgili bir hu-
dan, rahatlanm bozup, israil'de yasamak iizere g69 etmiyor- sustur. Almanya diisiiniiyor ki, Tiirkiye her an biiyuyiip
lar, para yardrnu ilc iktifa ediyorlar. Halbuki Israil'e para kadar gelismektedir. Bu durumda birgiin Tiirkiye'nin Ortak Pazar'a
niifusda lazimdir. israil'e go? etmeye razi olabilecek topluluk girmesi onlenemeyecektir. Bundan Almanya biiyiik olfiide
ancak, oradakinden daha kbtii hayat sartlan i9inde yajamakta korkmaktadtr. Btinyesinde barmdirdigi Tiirkleri onbe§ se-
olanlar olabilirlerdi. Bdyle bir Yahudi cemaati sadece ve sa- neden beri hala 1,5 milyon olarak gbsteriyor, Halbuki Al-
dece Rusya'da vardi. Fakat Rusya, Arabian giicendirmemek manya'daki Tiirkler bugiin 5 milyondan fazladir. Almanya'da
i9in Yahudilere 9ikr§ izni vermiyordu. saat ba§i iistii tistune 13 Turk 90cugunun dogmakta ve
Bu sebeple Rus ekonomisini yanli§ ybnlendirerek o'nun Tiirklerin bu ulkede yilda 300 000 kisi artmakta bulundugunu
iflasi ve binnetice yikdmasi saglandi. Bunun 19m Yahudilerce soyleyen kendileridir. Almanlar, Turk varhgindan ra-
Afrika'da antikomiinist 9eteler desteklendi ve Rusya'mn hatsizdirlar. Kendileri senede 700 bin kigi eksilmekteyken
silaha gereginden fazia yatirim yapmasi saglandi. :
Tiirkler'iri artismi endise ile takip etmektedirler. Tiirkiye'nin
gerillalannin anarsik (!...) hareketlerini durduracakti. miidafaa et!.. Ama mucadeleleri demokratik 9er9evede kaldigi
Ancak Yaser Arafatin destegi kafi gelmedi. Zira Filistin takdirde... is, anarsiye dokulunce, sil&h gerekmekte, silah
MUSUL MES'ELESI KADlRMISIROGLU 217
parayi icab ettirmekte, para da uyugturucu ticatetinden elde Rusya'ya pek de rastlanilmami§, O'nunla ekseri'ya teke tek
edilmektedir. Seninse her yil en az yirmibin gencin uyugturucu hesapla§ilmr§tir.
yuzunden olmektedir. O halde PKK biirolarini kapa!..» Biitun bu sebepler, Rusya'nm, Bogazlar Uzerindeki emeline
Tabii localarm emri de buna munzamdir. Almanya, Fransa yaklastigi anda, hemen dSima hiristiyan Avrupa devletlerini
ve Ingiltere'de PKK'ya artik soguk davramlmasmin sebebi kar§ismda ve Osmanblar'in yanmda bulmasini intac ey-
budur ve Rusya'daki Yahudiler Israil'e tagimncaya kadar lemistir. Bu durumun en tipik misali «Kinm Harbi» dir.
boyle devam edecektir. (Jiinkii Kurtcullik Hareketini des- Bogazlar uzerindeki arzularinm gerfeklesmesine
Os-
teklemekte israil'in sayisiz menfaati vardir. Bundan temelli manhlar'dan 50k Ban hristiyan devletlerinin mini oldugumi
vaz ge9emez. GUneydogu'da kendisinin de gozu vardir. gormekte gecikmeyen Rusya; matlubu olan «Akdeniz'e uzan-
Yiikselen bir Turkiye O'nun mtistakbel menfaatleri i9in biiyiik mak» i9in degigik bir yol aramak mecburiyetinde kalmi§tir.
bir tehlikedir. Bolgenin - simdilik - zayif birilerinin elinde bu- Uzun tetkik ve arastamalardan sonra; zaten Kafkas Dagla-
lunmasi O'nun menfaatine uygun olamdir. Bu birileri Ermeniler n'nda hem - hudud bulundugumuz bu iilkenin, Akdeniz'e Dogu
de olabilir, Kiirtler de... israil icin park etmez. Onun r9in her Anadolu uzerinden inebilecegi goriigu dogmus, ve bu goriig,
ikisininde gizli destek9isidir. Nil'den Firat'a kadar olan kisa zamanda «Bogazlar Mes'elesi»nden ziySde benimsen-
bolgede «Biiyiik Israil» i kurmasi 19m komsularmm zayif dev- migtir. Ancak, bunu ger9eklegtirerek iskenderun Limam'ndan
letler olmasi elzemdir. Akdeniz'e 9ikabilmek i9in Dogu Anadolu'da meskun gay-
rimuslimleri tahrik ve tesvik ederek onlara once bir muh-
c- Enneni Mes'elesinin aldigi yeni §ekil
tariyet koparmak sonra da himaye (!) altma alarak
Kaflcas
aa) Bcyrut Plamnin (^okiisu Daglan'ndan Mersin'e 9eki!ecek bir jizginin solundaki bolgeyi
Rus iilkesi haline getirebilmek Bu hususta
gerekiyordu.
Deli Petro'dan beri sicak denizlere inmeyi milli bir mefkure
ge9mi§ de vardi. Ger9ekten «Yunan istikl&i» ne
bir tecrube
halinde benimseyen Rusya, bu maksadla Bogazlan ele
muncer olan tahrikler aynen tekrarlanacakti. Bu sebeple,
ge9irmek 19m asirlar siiren bir gayret ve fa&liyet gostermigtir.
Dogu Anadolu'nun asrrlardan beri aralarinda en lcii9uk bir hu-
Ancak onun Istanbul ve Canakkale Bogazlan gibi iki stratejik
zursuzluk 9ikmadan birlikte yasayagelmis. bulunan sSkinleri
ehemmiyeti yiiksek mevkii ele ge9irmesi, §ark Diinyasi
arasindan - hiristiyan olmalan sebebiyle -
tahrike en miisaid
iizerinde - her birinin kendine gore - hesaplan bulunan sair
goziiken Ermeniler se9ilmi§ ve silaMandirilmigti. Sonradan
hiristiyan devletlerin isine gelmiyordu. Zira bu sflretle sarsila-
dint ve siytsl sebeplerle Fransa'dan Amerika'ya kadar sair
cak olan -devletlerarasi- muvazene, Rusya'yi artik bag edi-
bir9ok devlet de bu mes'eleye kansmis. olmakla beraber
lemez bir hale getirecekti. Usteiik, Rusya Avrupa hiristiyanla-
bajlangiftan nihayete kadar asil rolii - arzettigimiz sebeplerle
nnca ayn bir din kabul edilen «Ortodoksluk» un lideri du-
- Rusya oynamisbr. Tarihimizde «Ermeni Mes'elesi» denilen
rumunda idi. Bu sebeple aralarinda sadece «iktisadi» ve
ve bu taiihsiz kavmin, Moskof igfalanna kapilarak efendilerini
«siyasi» degil aym zamanda «dinf» de olan bir munaf'eret
arkadan han9erlemeye tesebbiis etmeleriyle ortaya 9ikan
vardi. Bu yuzdendir ki; Osmanlilar'a kargi asrrlarca siiren ha9h
hSdise i§te bu sflretle baglamisu. Netice malflm... Turkler, en
ittifaklarinda, yer alan sMa hiristiyan devletler meySmnda
218 MUSUL MESTBLBSI KAlMR MISIROGLU 219
olii zamanlannda bile, tarihde hicbir biiyiik basan mege miimkiin olmadigmdan bu harekete hissi bir
icbar
gosterememis bulunan Ermeniler'e, gurultiiye pabuf birakacak miiessir lazimdi. Kisa zamanda bu da bulundu: Liibnan bir
bir millet olmadiklarmi gostererek Moskof planlarmin kuv- sjsrama ta§i olacakti. Asil hedef Tiirkiye idi. Bir kere bu kiisuk
veden fiile sikmasina imkan vermemislerdir. deviette hakim olunursa oradan hemhudud bulunan
Tiirkiye'ye
Rus emelleriyle birlikte «Ermenistan» .
dSvasi da bu si9ramak ve bu yeni Ermenistan'i (!.) «Kilikya»
denilen
surctle suya diisunce, Ermeniler ka^abildikleri 9es.itli iilkelere Adana dolaylarma kadar genisletmek miimkiin olabilirdi.
dagilmisjardi. Bu iilkelerin basinda Suriye gelmekteydi. Zira, Ermeni cemaati yine papazlarm idaresi altinda bu mak-
Ermenilerin meskfln bulunduklan mahallere en yakm olan sadla hard hard sahsjnaya koyuldu. Diinya'nin her
tarafmdan
komsu iilke burasiydi. Bir kismi htristiyarilarm hakim bu- Ermeniler yerle§mek iizere Beyrut'a akm ediyordu. Burasi
lundugu bir devlet olmasi itibariyle Lubnan'a ge9ip yerlesmis. olduk9a serbest bir ulkeydi. Bu serbestlikten istifMe
edilerek
ise de, pek cogu Suriye'de kalmisH. Tiirkler'in brf ve adetle- bir hayli merhale kat' edilmisd Her yd 24 Nisan giinii
riyle lisanlanm, - diger ekalliyetlerden farkli olarak - ta- Tiirkiye'ye kanji ilan-i husflmet edebilmek i9in elli binden
mamen benimsemi.5 bulunan Ermeniler, Suriye'de is. hayatina ziyade figirtkan toplanarak mitingler yaprlabiliyordu. Mil-
kisa zamanda biiyiik olsiide hakim olabilmijlerdi. Ancak bir yonlar sarfedilerek, olmayan Tiirk zulmunii hatirlatmak
i9in
zaman gelip de bu iilkedc §ahsi servetlere el koyan sosyalist yirmi metre boyunda abideler dikilebiliyordu. Liibnan
bir idare is, basma gefince, burada da huzurlan bozulmus ve hiristiyanlar'in hakim oldugu bir devletti. Bu bakimdan bu yeni
tutunamaz olmus.lardi. Bu sebeple beynelmilel ticarete daha «Ermeni Cereyam» musamaha hatta tasviple karsdamyordu.
miisait ve bulunduklan yere 90k yakin olan Liibnan'a geferek Liibnan'da toparlanmaya basiayan Ermeni davasi
i9in his
orada hatin saydir bir Ermeni cemaatini tesekkiil et- de hesapta olmayan bir hadise ortaya sikti. Liibnan
19 harbi...
tirmi§lerdir. Ger9ekten Musliimanlar'la Hiristiyanlar arasinda basiayan
is
Biraz toparlandiktan sonra yine 9e§itli tahriklerle eski kin- harb, Liibnan'i haristen adam ceibi i9in M9 de cazip olmayan
ier uyanmi§ ve burada Tiirkiye aleyhtari bir cereyan ba§la- bir iilke haline getirmistir. Zira, Suriye'deki. sosyalitst
misti. idareden kasanlar, sadece Ermeniler degildi. Bu iilkenin
Rusya'dan Yunanistan'a kadar Tiirkiye'nin basma bir gaile miisliimanlan da yakinhgi dolayisiyla Lubnan'a hicret
etmi§ ve
9ikmasmda menfaati olan her devlet de - 1119 siiphesiz - onlan buradaki mtisliiman nisbetini olduksa yukseltmislerdi.
alabildigine tahrik ediyordu. Ermeniler bu sitretle ikinci defa, Esasen Birinci Cihan Harbi'nden sonra Osmanli
top-
baskalarmm hesaplarma, kendilerine hi9bir fayda saglamrya- raklarmdan Fransa'nm hissesine diijen bu bolge, once
O'nun
cak olan bir cereyana kendilerini kaptirmi§ oluyorlardi. tsrail'in mandasi altinda bir devletcik halinde tesekkiil ettirilmi; sonra
Diinya'nm her tarafmdan gelen Yahudiler'le vucud bulmasmi da fiilf gerseklere rpugayir bir surette Hristiyanlar'in hakim
ol-
kendilerine ornek ahyor ve Liibnan'da benzer bir hareketi duklari bir devlet haline getirilmisti.
gersektestirmek i9in guurm bir gekilde sah§iyorlardi. Ancak Bati, burasrm islam Alemi'ne karsi bir hrristiyan karargaht
faraza bir Paris'li Ermeniyi ideolojik bir saik mevzuubahs ol- olarak kullamyordu. Islam Diinyasi'nrn para
babalarmi ifsad
madan Paris'teki yerini yurdunu terkederek Lubnan'a yerlej- i9in gerekli butun tuzaklar burada kurulmu§tu.
Parasini sar-
220 MUSUL MES'ELESI KADiR MISIROGLU
221
jikliklar binnetice «Ermcni Davasi» run da burada yeniden faahyet gosterecek ve Ermeni emeline
hizmet edecek bir tes-
n.e§v-u nemS bulmasim imkansiz kilmisur. Bunun uzerine Er- kilata ihtiya9 vardi. Bunu ba§langi9
olarak «Kurt Harekati»
meniler her §eyden once Diinya Umumi efkarina seslerini du- gibi gosterebilirlerse, mahalli halkin
destegi de saglanabilirdi!.
yurmak ve tarihte zulme ugramis; bulunduklarun (!.) kabul et- Iste, P.K.K. bu dusiincelerden
dogmustar. Yalniz Abdullah
tirerek bir zemin hazirlamak yoluna girdiler. Bu maksadla Bati Ocalan degil etrafrndaki biitiin beyin takimi kendini
«kurt»
ulkelerindeki Turk sefaret. mensuplarma kar§i sfiikasdler ter- diye yutturmus «erineni[er» dir:
tiplediler. Bu teskMttan beklenen hizmet ikidir:
Bunun arkasindan giiya Tiirkler'in tarihte kendilerine nasil 1-Mersin ve tskenderun'dan Agn ve Kars'a
kadar olan
zulmetmi§ olduklarmi gosteren (!.) bir filim yapip bunu illin bdlgede arazi fiatlarim en old seviyeye indirmek.
fiatiyla bir 90k sinemada gdsterdiler. Sonunda seyirciye §u 2- Bu bolgedeki yerli halkin sayismi en asgariye
indirmek
mesajt verdiler: Ancak bu sflretiedir Id oraya arazi satin
almak suretiyle
«- Ey bizim hristiyan karde§ierimiz!. Kadim bir hiristiyan
toplulugunun nasil yok edilmi§ ve vatanlarmm ellerinden
ahnmis. oldugunu gbriiyorsunuz!. §imdi size, gelin, Tiirkiye'ye 1984 le Ortak Pazar'a gm 5 icin bir anla 5 ma irazalamisar.
harb ihtn ederek topraklanmizi kurtarrn demiyoruz!. Agagidaki Ir J. ill
karpbldi ,
0T
! t
olarak
a> P
^
Andlasmasl blu,a dahil «ev]etlerin vatandaslanna
r
.
bu hakki vermeWedir. Flistin Arazisi
de Araplarm el-
hesap numaramiza yapacaginiz kiigiik yardirnlarla da bu lerinden boyle Clkmi^tir.
KADlR MISIROGLU 223