TARHNPENDE THEPURSUITOFHISTORY

ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH
Yl:2009,Say:2 Year:2009,Issue:2
Sayfa:249262 Page:249262




TÜRKLEHÇELERNNMUKAYESELTARHÎARATIRMALARINA
KISABRBAKI*

N.A.BASKAKOV**

Özet
Buçalma,N.A.Baskakov’un1969ylndayaymladVvedeniyevzuçeniyeTyurkskihYazkov
(TürkDillerininÖrenimineGiri)adleserinin70.83.sayfalararasndayeralan“KratkiyObzor
Sopostavitel’nhiSravnitel’nostoriçeskihssledovaniiPoTyurkskimYazkam”altbalnnRusçadan
çevirisidir.YirminciYüzylSovyetTürkolojisahasnnantisimlerindenbiriolanBaskakov,
TürkçeveTürkLehçelerihakkndakalemealdbirbirindendeerlisayszçalmalarylatan
nr.Bumakaledeelealdkonu,Türkçenintarihîdevirlerindenitibarenyaplanmukayeseli
çalmalardr.Sözkonusuçalmalar(dilbilgisivesözlükler)elealnekilleri,üslupveyararl
lkbakmndandeerlendirenBaskakov,çadadilbilimcigözüyleonlareletirmi,Türkçeiçin
deerlerinibelirtmitir.Mukayeselitarihîçalmalarndillerüzerindekifaydasnözelliklebelir
tenBaskakov,butürçalmalarngünümüzdedebüyükbirihtiyaçolduunuvurgulamtr.

AnahtarKelimeler
N.A.Baskakov,Türkçe,TürkLehçeleri,MukayeseliTarihîAratrmalar,Türkoloji

* Bu yaz, Baskakov’un Vvedeniye v zuçeniye Tyurkskih Yazkov (Türk Dillerinin Örenimine Giri, Moskova, 1969) adl
kitabnn 70-83. Sayfalarndaki “Kratkiy Obzor Sopostavitel’nh i Sravnitel’no-storiçeskih ssledovanii Po Tyurkskim
Yazkam” alt balnn Rusçadan yaplm çevirisidir. Çevirenler: Yrd. Doç. Dr. Ufuk Deniz AÇI, (Selçuk Üniversitesi,
Türkiyat Aratrmalar Enstitüsü Öretim Üyesi),ufukdas@hotmail.com, Ar .Gör. Dr. Suzan Uluolu (Selçuk Üniversitesi,
Rus dili ve Edebiyat Bölümü Öretim Eleman).
** Nikolay Aleksandroviç Baskakov, 9 (22) Mart 1905’te Vologoda (imdiki Arhangelsk) ilinin Sol’viçegodsk ehrinde
dodu. 1922’de Orta Okulu (Srednyaya kola’da okuyordu. Rusya’da bu tür okullar ilk, orta ve lise öreniminin birlikte
yapld bir okuldur.) bitirdi ve Gryazovetsk Pedagoji Teknikumu’na balad. 1923’te, ailesinin Türkiye’den (O zamanlar
Osmanl imparatorluu idi.) gelen dostlarndan etkilenerek ilgi duymaya balad “Dou”ya yönelmek için Moskova ar-
kiyat Enstitüsü’ne girmeye çalt, fakat kabul edilmedi. 1924’te “Tanr var m din gerekli mi?” konulu bir oturuma katld
için teknikumdan çkarld. Ayn yln sonbaharnda Leningrad’daki Halk Eitimi Devlet Enstitüsü’ne alnd. 1925 ilkbaha-
rnda Leningradprofobr’da Moskova Devlet Üniversitesi’nin ve Pokrovski adna kurulmu olan bugünkü adyla Lomo-
nosov Tarih-Etnoloji Fakültesi’nin Etnografya bölümüne kaydoldu. 1926’da birinci snf bitirince Fakülte dekanl tara-
fndan Prof. A.N.Maksimov ve V.A.Godlevski’nin tavsiyeleri üzerine Karakalpak ASSC’de pratik yapmak için gönderildi.
1928’de Moskova Devlet Üniversitesi Etnografya-Arkeoloji Müzesine eleman olarak alnd. Türk filolojisi Bölümü tarafn-
dan Uygur, Krgz ve Kazak lehçeleri, Karakalpaklar ve Harezm Özbeklerinin etnografyas, dili ve folkloru üzerine mal-
zeme toplamak için Kazakistan’a, Krgzistan’a ve Özbekistan’n Harezm vilayetine gönderildi. 1929’da Moskova Devlet
Üniversitesi Tarih-Etnoloji Fakültesi’nde, Türk kavimlerinin tarihi, arkeolojisi, etnografyas, dili, folkloru ve edebiyat üzeri-
ne ihtisasn bitirdi ve Türk Filolojisi Bölümü’nde V.A.Gordlevski’nin yannda kald. 1930’da Moskova Devlet Üniversitesi
Türk Filolojisi Bölümü tarafndan staj için Karakalpak ASSC’ve gönderildi.
Bu tarihten itibaren Baskakov’un bilimsel dünyasnda muhteem bir ritim göze çarpmaktadr. Türk Dünyas corafyasn-
da adm atmadk mekân brakmayan Baskakov, hemen her Türk topluluu üzerinde bilimsel çalmalar yapm; yapt
çalmalar kitap, makale ve raporlar halinde yaymlamtr. Emeklilie ayrld 1979 tarihine kadar baarlarla, ödüllerle
dolu bir bilimsel yaam olmutur. (Baskakov’un yaamna dair daha ayrntl bilgi için bk. Nuri Yüce, “Prof.Dr. Nikolay
Aleksandroviç Baskakov’un Hayat ve Türkoloji Bilimine Hizmetleri”, Türk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1995, s.1-30,
Ankara, 1995 (UDA-SU).
250 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

ANOVERVIEWOFTHECOMPERATIVEHISTORICALSTUDIESOFTHETURKISH
DIALECTS

Abstract
ThisstudyisaRussiantranslationofsubtitle KratkiyObzorSopostavitel
nhiSravnitel
no
storiçeskihssledovaniiPoTyurkskimYazkam whichtakesplaceinthe7083rdpageofthe
workcalled VvedeniyevzuçeniyeTyurkskihYazkov (IntroductiontoInstructionsofTurkish
Languages)Baskakovpublishedin1969.
Baskakov,oneofthememorialnamesof20thcenturySovietTurcologyarea,isknownforcount
lessvaluablestudieswhichisaboutTurkishandTurkishdialects.Inthisessay,hearguesthe
comperativestudieswhichmadebeginningfromhistoricalageofTurkish.Baskakovwhoevalu
atesthenamedstudies(grammerandlexicon)intermsofstyle,effectivenessandthewayof
approachingcriticisesthemwithamodernlinguist
spointofviewandexpressestheirvaluesfor
Turkish.Heespeciallyexpressesthebenefitofcomperativehistoricalstudiesonlanguagesand
heemphasizesthatsuchstudiesaregreatdemandsatthepresentday,too.

KeyWords
N.A.Baskakov,TurkishLanguage,Turkishdialects,ComperativeHistoricalStudies,Turcology

 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 251

Türklehçelerinin1tarihiniörenmeii,onlarnaitolduklarmilletintarihinede
bal olarak, Türk dil biliminin en önemli sorunlarndan birini oluturmaktadr.
Busorunundorutespitivebaarlbirçözümeulamas,hereydenönceTürk
lehçelerininbilimselmukayeselitarihîgramerininvemukayeselitarihîetimolojik
sözlüününoluturulmasylailgilidir.
Busorun,Türklehçelerininaratrlmasnntarihiboyunca,bilimadamlarta
rafndan defalarca ele alnmtr. Bilimde, ncelenen olaya yönelik ele alnan iki
metodik yaklamn (ayr Türk lehçelerinin olgu ve olaylar üzerine dikkatli bir
analizyoluylaçoksaydaizlenimlertoplayantümevarmmetoduileTürklehçele
riningeliimineyöneliksentezyoluylaortaksonuçlareldeedilen“dedüktiv”,yani
delile dayal metodun) birletirilmesi gerektiinin bilincine varlmtr. Bilim
adamlar,analizvesentezleeldeedilensonuçlarnkarlkldenetlenmesiyle,ba
zendilörenimininyetersizliinebakmakszn,olaylarnayrayrörenilmesive
yeniolgularnbirikiminedönebilmekiçineldeettikleribilgilerigenelletirmiler
dir.
Böylebirgenellemeninyaplmasnda,herzamanmukayeselitarihîsözlükler
ve gramerler Türk lehçelerinin belirli ve ayr olgular hakkndaki çalmalarna
veyadahasnrlmonografikaratrmalarnatemeltekiletmitir.
Türk lehçelerinin örenimiile ilgili mukayeseli, ksmen de mukayeseli tarihî
metotlarnkullanmileyaplansentezdenemeleridahaönceleridebilinmekteydi.
Türklehçelerininmukayeseliörenimininöncüsü,Türklehçelerininsözlüü
nü yazan Kagarl Mahmut’tur (11.yy)2. Kagarl Mahmut mukayeseli metoda
Uygurcadan materyaller vermektedir. Bu materyaller sözlükte “Türk dili” veya
“HakaniyeTürklerinindili”adntamaktadr.UygurcadndabirdeKpçakve
Ouz lehçelerinden materyaller vardr. Bunlar da kendi aralarnda birbirlerine
yaknlehçelerolarakverilmiveherikisideUygurcailekarlatrlmtr.
SözlükteaynzamandabakaTürklehçelerindenvediyalektlerindendema
teryaller verilmitir. Kagarl Mahmut, yakn akraba lehçeler olarak u boylarn
konutuklarlehçelerikabuletmektedir:Krgz,Kfçak(Kpçak),Ouz,Tohs,Ya
ma,Çiil,Igrak,Çarok.BunlarayaknolanlardaYemekboylarnnkonutuklar
lehçeler(BugünküTatarlarnetnikkökleribuboyolabilir.N.A.Baskakov)veBa
kurt boylarnn konutuklar lehçeler gösterilmitir. Kagarl Mahmut, öncekiler
denbazözelliklerindendolayayrlanBulgarveSuvardillerinideTürklehçele

1 Türk lehçeleri tabiri, çeviriyi yaparken bizim tercih ettiimiz bir terminolojidir. Baskakov, “Türk lehçeleri” yerine “Türk
dilleri” terimini kullanmtr. Onun “Türk dilleri”nden kast, tarihî ve çada Türk lehçeleridir. Bu çeviriyi yaparken genellik-
le Baskakov’un terminolojisine sadk kalmaya çaltk. Fakat bu gibi yerlerde anlatlmak istenen konunun daha net anla-
lmas ve Türkiye Türkolojisinin kulland terminolojiye uygun olmas için baz deiiklikler yaptk (UDA-SU).
2 Mahmut bin El-Hüseyin bin Muhammed El-Kagarî, Kitabu Dîvânü Lûgati’t-Türk (Divan Lugat at-Tyurk). Ahmet Rifat
Tarafndan stanbul’da yaymlanan Sözlük, 1.2.cilt 1333 h.(1915 m.); 3. Cilt 1335 h. (1917 m.). Türkçe tercümesi için ba-
knz: Besim Atalay, Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, Ankara, c.I, 1939; c.II 1940; c.III 1941. Divanü Lugat-it-Türk, Tpk-
basm, Ankara, 1941 (Endeks, Ankara, 1943); Dehri Dilçin, Arap Alfabesine Göre “Divanü Lugat-it-Türk” Dizini, Ankara,
1957. Ayn zamanda, C.Brockelmann, Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kasgharis Divan Lugat-at-Turk (Ma-
car Oryantalizm Kütüphanesi, Budapete-Leipzig, 1928, 1); Özbekçe tercümesi: S.M.Muttalibov, Türkiy Süzler Devani, 1-
3, Takent, 1960,1961,1963; ndeks, Takent, 1967.
252 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

rinden saymaktadr. Bunlara bir de Bizans snrnda yaayan Peçeneklerin dilini
eklemitir.KagarlMahmut’agöre,farklbirdildekonuanlarÇumul,Kay,Ya
bak,Tatar,Basml(Moolcanndiyalektleriolabilir.N.A.Baskakov)3boylardr.Bu
boylarkendidillerininyanndaTürklehçelerinideiyibiliyorlard.Kagarl,Türk
lehçeleriarasndaenbasitolarakOuzlarndilinikabuletmektedir.Endoruleh
çeler olarak da (Edebî dile en yakn olanlar olsa gerek. N.A.Baskakov) Tuhsi ve
Yagma boylarnn dillerini göstermektedir. O zamann edebî dili Uygurca,
Kagarl Mahmut’un terminolojisine göre Hakan Türklerinin (Hakaniye) dili idi.
BulehçedeUygurveKarlukboylarnn,kavimlerininkonutuudildir.
Kagarl Mahmut’un sözlüüne ald kelimeler, kelimelerdeki seslerin mik
tarlarnagöredüzenlenmitir.Sözlükteisimlervefiillerayrlmtr.Aynzamanda
Türklehçelerininoldukçaayrntlbirfonetikvemorfolojiközelliiverilmitir.Dil
özelliklerinin yan sra, onlar konuan kiilerin corafî dalmnn snflandrl
masdaverilmitir.KagarlMahmutlehçelerinözelliklerinibelirlerkenveonlar
snflandrrkenusesliközelliklerigözönündebulundurmutur:
a) Kelimebandaki“yc”seslerininuyumu.
b) Kelimebandaki“mb”seslerininuyumu.
c) Kelimesonundaki“yn”seslerininuyumu.
d) Kelimebandaki“td”seslerininuyumu.
e) Kelimeortasndaki“yz”seslerininuyumu.
Kagarlyaptsnflandrmada,yukardaverdiimizfonetiközelliklerinyan
sra, bunlara benzer pek çok morfolojik özelliklere de dikkat etmitir. Böylece,
KagarlMahmut’unsözlüüsadecebasitkarlatrmalarlaoluturulmam,ayn
zamanda kelimeler deerlendirilmi ve dil bilgisi alannda da karlatrmal bir
çalma yaplmtr. Kagarl, bu çalmalarn ve mukayeseli deerlendirmelerin
yardmylalehçelerarasndakiakrabalkbalarntespitetmitir.
Arapbilimadamlarnn13.15.yüzyllaraaitmukayeselieserlerine,bazeski
kelimelersözlüünüvegramerkitabnörnekverebiliriz.Bueserlerdedemuka
yeseyöntemiyleazvelehçefarkllklartespitedilmitir.
12. yüzyln ortalarnda yazlan, fakat bugün 1305 ve 1492 tarihli nüshalar
elimizde mevcut olan en eski eserlerden biri de, ArapçaFarsçaTürkçeMoolca
sözlükolarakhazrlananElZemaherî’nin(öl.1143)Mukaddimetü’lEdeb4adlese
ridir.V.V.Barthold’a5göre,busözlüünTürkçebölümü12.13.yüzylOrtaAsya
edebîTürkdiliniyanstmaktadr.

3 Makalenin kimi yerlerinde bu tip parantez açklamalar göreceksiniz. Açklamalar yaznn orijinalinde vardr. Bu parantez-
ler bilim adamlarnn kendi kullanm tercihlerini göstermektedir (UDA-SU).
4 Bk. Mool Sözlüü “Mukaddimat al-Adab”, Bölüm 1-2, Sovyet Bilimler Akademisi arkiyat Enstitüsü Çalmalar, 14.cilt,
Moskova-Leningrad, 1938; 3. Bölüm, Moskova-Leningrad, 1939.
5 W.Barthold, Eine Zamahsari-Handschrift Mit Alltürkischen Glossaren, “Islamica”, cilt 2, Leipzig, 1926-1927.
 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 253

HollandalDoubilimciT.Houtsma6tarafndanyaynlanan,1245ylndaM
sr’da düzenlenen anonimTürkçeMoolcaFarsça sözlük ise 13.yüzyl ortalarna
aittir.BueskikelimelersözlüündekiTürkdili,MoolistilassonrasgüneyRus
bozkrlarndan Msr’a göç eden Kpçaklara (Kumanlara veya Kpçaklara) aittir.
Özellikleri bakmndan, Kpçak lehçesinin çeitli diyalektlerinin belirtildii ünlü
KpçakabidesiCodexCumanicus’undilineyakndr.
14.yüzylnbalarna(13121313)aitolanbirdiereserde,Kpçaklehçesinin
(KumanveyaKpçak)özelliklerini,Ouzlehçesiyle(Türkmence)mukayeseeden
ArapfilologuEbûHayyânElGrnatî(veyaElEndülüsî)7’ninsözlüüvegramer
kitabdr.Bueser,Kpçaklehçesiniörenmekiçinhazrlanmpratikbireserözel
liinitamaktadr.Bunundnda,özellikleKpçakveTürkmenlehçelerininkar
latrmalsözlükvedilbilgisimateryallerinideiçermektedir.Yazarbazdurum
larda karlatrma yaparken Tatarca, Bulgarca, Uygurca, Toksaba ve dier Türk
lehçelerinededeinmitir.
DahasonraDouTürkistan8UygurlarnnönemlidilunsurlarntayanOuz
lehçelerinden birinin9 sözlüü ve dil bilgisi üzerine yaplan dilbilim aratrmala
rndanoluanCemaleddinbniMühennâ’nnünlüeseriHiliyetü’lnsânveHâliba
tü’lLisân (dier adyla: Hiliyetü’lLisân ve Hâlibatü’lBeyân)’ belirtmemiz gereki
yor.P.M.Melioranskiy’nintahmininegöre,bueser14.yüzyldakuzeybatran’da
veya bugünkü Azerbaycan’da yazlmtr. bni Mühennâ’nn yazlarnda Ouz
lehçesiiledierTürklehçeleriarasndakibelirginfonetikayrlklaraiaretedilmi
tir. Kelime bandaki “b” ve “m”, “t” ve “d” ünsüzlerinin ve kelime içerisinde
deiikdurumlardabulunan“f”ve“p”,“k”ve“՞”ünsüzlerininkonumubelir
tilmitir.Bubilgilereekolarak,ikinciluzunünlülerinyapsveoluumsüreçleri
ortayakonmutur.
15.yüzyln ilk yarsnda yazlan Kitâbu Bulgatü’lMütak fî Lûgati’tTürk ve’l
KfçakadlArapçaKpçakçasözlükdemukayeselieserlerarasndayerinialmak
tadr. Bu sözlük Kpçak ve Ouz (Türkmen) lehçelerini Araplara öretmek için
kaleme alnmtr. Eser, Arap bilgini Cemâleddin EtTürkî tarafndan oluturul
mutur.EserinLehçeveFranszcatercümesiPolonyalTürkologA.Zayonçkovs

6 Th. Houtsma, Ein Türkisch-Arabisches Glossar, Leiden, 1894. (Tam ad: Kitâb- Mecmû-u Tercümân Türkî ve Acemî ve
Mogolî ve Farsî)
7 Tam ad: Ebû Hayyân El-Endülüsî, “Kitab al-drak Li-Lisan al-Atrak”, Mustafa Bey tarafndan yaynlanan Ebû Hayyân’n
hikayelerinin K.Guarta tarafndan yaplan eletirisine baknz (Journl Asiatique, Paris, 1892, cilt 8, bölüm 20, s. 326-355).
Bir de, L.Bouvat, Une Grammaire Turque Du Huitieme Siecle de L’Hegire – “Le Penetration Dans la langue des Turcs”
d’Abou Hayyan al-Garnati (“Actes du XIV congres nternational des Orientalistes Alger”, 1905, Paris, 1907). Eseri en son
ve tam olarak çalan: A.Caferolu, Abu Hayyan Kitab al-Idrak Li-Lisan al-Atrak, stanbul, 1931. Bu esere ilave niteliin-
deki, V.zbudak, El-drak Haiyesi, stanbul, 1936.
8 S.E.Malov, bn-Muhanna o Turetskom Yazke, Zapiski Kollegii Vostokovedov Pri Aziatskom Muzeye Akademii Nauk
SSSR, Leningrad, cilt 3, fasikül 2, 1928.
9 Bk. P.M.Melioranskiy, Arab-Filolog o Turetskom Yazke, St. Petersburg, 1900. bn-i Mühennâ’nn eseri, “Cemâlü’d-din
bn-i Mühennâ Hâliyetü’l-Lisân ve Hâlbetü’l-Beyân” veya “Hâliyetü’l-nsân ve Hâlbetü’l-Lisân”, h.1338-1340 (m. 1919/20-
1921/22) yllarnda Kilisli Rifat tarafndan yaymlanmtr. Karlatrnz: A.Battal, bn-ü Mühennâ Lûgati, stanbul, 1934.
254 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

ki10tarafndanyaymlanmtr.Tamamenpratikamaçlolanbueser,KpçakOuz
dililikileriyleilgilioldukçailginçmukayeselitarihîbilgilerdeiçermektedir.
Türk lehçelerinin, özellikle Kpçak ve Ouz lehçelerinin örenimiyle ve bu
lehçelerinyaps,oluumuileilgilimukayeselibilgileriçeren,Arapdilbilimcileri
ninMsr’dayazdklareserlerarasndaunlardazikretmeliyiz:
1) 15.yüzylaait,Arapçayazlmolanbirdilbilgisiincelemesi:ElKavânînü’l
Külliye lîDebtü’lLûgati’tTürkiyye. lk kez Kilisli Rifat tarafndan 1928 ylnda s
tanbul’dayaymlanmtr.1937ylndaAlmancatercümesiveyorumlaryla,Macar
bilginiS.Telegdi11debueseriyaymlamtr.
2) 15.yüzyla ait bir eser olan Kitâbü’tTuhfetü’zZekiyye fîLûgati’tTürkiyye:
1945 ylnda, stanbul’da Besim Atalay12 tarafndan Türkçe tercümesi yaymlan
mtr.
Bueserlerinikisindedeöncekilereoranladahaaz,amayinedebazkonularda
özellikleyazarlartarafndandeinilensesbilgisivekelimehazinesiyleilgilimu
kayeselianalizlerkonusundaçokdeerligözlemlerbulunmaktadr.
Öylegörünüyorki,mukayeselimetotvebazbölümleriylemukayeselitarihî
metotelementleri,OrtaÇa’daki Dou veözellikleArapfilologlariçinbilinme
yeneylerdeilmi.KagarlMahmut’unsözlüündeilkörneklerinigördüümüz
veMsrlArapfilologlarneserlerindedevamettirilençalmalarda,çadabilim
dedeöneminiyitirmeyençokilginçgözlemvesonuçlargörülmektedir.
Dil hadiselerinin mukayeseli örneklerini ve birkaç farkl lehçenin ayr grup
veya aileye ait olduunu gösteren ikinci grup filolojik ve özellikle leksikografik
yazlara, genellikle 18. ve 19.yüzyln ilk yarsnda, Rus ve Batl dilbilimcilerin
eserlerinderastlyoruz.
Türk lehçelerinin mukayeseli aratrmalar alannda, 18.yüzyln en büyük
aratrmaclarndan biri, sveçli bir subay olan F..TabbertStrahlenberg’tir. Polta
va13 sava esiri olan Strahlenberg, daha sonraki yllarda çok önemli bir Sibirya
aratrmacs olmutur. Ural (UgorFin ve Samoyet) ve Altay (Türk, Mool ve
EvenkMançur)dillerininakrabaolduunuilerisüren,UralAltayteorisininyara
tcsolanStrahlenberg,bugünekadarbirçokbilimseltaraftarkazanm,çoksay
dabilimselyaynyapmtr.UralAltaydillerininveTürklehçelerininilksnflan
drmalarndan biri F.. TabbertStralenberg’e aittir14. UralAltay teorisinin, daha
sonralar Ural ve Altay teorilerinin, F..TabbertStralenberg dnda en büyük sa

10 Bk. A. Zajaczkowski, Manuel Arabe de la Langue des Turcs et des Kiptchaks (Epoque de L’Etat mamelouk). Arabski
Podrecznik Jezyka Turkow i Kipczakow z Epoki Panstwa Mameluckiego (ntroduction, Vocabulaire Turc-Polonais-
Français, Texte.), Warszawa, 1938; A.Zajaczkowski, Slownik Arabsko-Kipczacki z Okresu Panstwa Mameluckiego,
Bulghat al-Mustag Li Lugat at-Turk Wa-l-Qifzaq, Czesc 2, Vebra, Warszawa, 1954; A.Zajaczkowski, Vokabulaire Arabe-
Kiptchak de L’Epoque de L’Etat Mamelouk, Czesc 1, Warszawa, 1958.
11 Bk. Kilisli Rifat, El-Kavânînü’l-Külliye Lî-Debtü’l-Lûgati’t-Türkiyye, stanbul, 1928; S.Telegdi, Eine Türkische Grammatik in
Arabischer Sprache Aus dem XV jhdt. (Körösi Csoma-Archivum, Budapest, Erganzungsband, H.3, 1937.)
12 Bk. Besim Atalay, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fî-Lûgati’t-Türkiyye, stanbul, 1945; T.Halasi Kun, La Langue des Kiptchaks
D’Apres un Manuscrit Arabe D’stanbul, partie 2, Budapest, 1942 (Tpkbasm).
13 Poltava Sava, I. Petro devrinde Ruslarn sveçlilerle yapt büyük bir savatr (1708). (UDA-SU)
14 Bk. Ph.J.Strahlenberg, Das Nord-Und Östliche Theil Von Europa Und Asia, Stokholm, 1730.
 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 255

vunucusu V.ott, M.A.Kastren ve daha sonraki dönem bilim adamlarndan

O.Donner,G.Vinkler,.Gryuntsel,G.Ramstedt,A.Sovajo’dur15.
Rusya’da,mukayeselivemukayeselitarihîmetotfikirleriilkkez18.yüzylda
EnÖnemliKiinin(Çar’n)DanmanlarTarafndanToplananBüyükDilveLehçelerin
Karlatrmal Sözlükleri adyla bilinen, kalabalk bir Rus bilim adam grubunun
oluturduu kapsaml çalmada gerçee dönütürülmütür. “Karlatrmal Söz
lükler...”üzerindekiçalmalar1733’tebalamve1787ylndasonaermitir16.
Türkoloji sahasnda Radloff öncesi döneme ait mukayeseli çalmalarn tari
hinde,bütünTürklehçelerininkapsamlmukayeselitarihîaratrmalariçinzemin
hazrlayanProf.A.Kazembek17ve.N.Berezin’in18çalmalarözelbiryeresahip
tir.
19.yüzylnortalarnakadar,genelolaraktümaratrmalargibitümmateryal
lerdemukayeselibirözelliesahipolmulardr.Sadecebazdurumlardamuka
yeselitarihîelementlerikendibünyelerindetamaktadrlar.
BilimselTürkolojininkurucularveTürkdilbilimindemukayeselitarihîmeto
dun en büyük temsilcileri, Rus biliminin de temsilcileri olan O.Böhtlingk ve
V.V.Radloff’tur. Türkoloji alannda ilk ayrntl mukayeseli tarihî aratrma,
O.Böhtlingk’inYakutçanndilbilgisivekelimehazinesinindierTürklehçelerin
dekianalojikolguveolaylarlakarlatrarakincelediiçalmasdr19.
HemenhemenbütünTürklehçelerinikapsayanmukayeselitarihîaratrma
lar,birçokTürklehçesiveazileilgilimateryallertoplayanvebumateryallerises
bilgisi,dilbilgisivekelimehazinesiüzerineyaptözelaratrmalardagenelleti
renV.V.Radloff’un20kapsamlçalmalarylabalamtr.

15 Bk. Th.A. Sebeok, The meaning Of “Ural-Altaic”, “Lingua”, vol.2, Haarlem-Holland, 1950. Karlatrnz: M.Ryasyanen,
Material Po storiçeskoy Fonetike Tyurkskih Yazkov (Türk Dilinin Fonetiine Dair), N.A.Baskakov’un editörlüünde, A.A.
Yuldaev’in tercümesi, Moskova, 1955.
16 Bk. S.K.Buliç, Oçerk storii Yazkoznaniya v Rossii (Rusya’daki Dilbilim Tarihi Denemeleri), cilt 1, S.Petersburg, 1904,
sayfa 266. Karlatrmal sözlükler hakknda daha fazla bilgi için baknz: N.A.Baskakov, Vvedeniye v zuçeniye
Tyurkskih Yazkov (Türk Dillerinin Örenimine Giri), Moskova, 1969, s.29. Buliç’in yukarda bahsedilen çalmasnda,
karlatrmal sözlükler için yaplan Türk Lehçeleri Üzerine Linguvistik Materyaller Raporu’na baknz (sayfa 416 ve de-
vam).
17 A.Kazembek, Obçaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazka, (Türk-Tatar Dillerinin Ortak Grameri), Kazan, 1846.
18 I. Berezin, Recherches Sur Les Dialectes Musulmans, 1. Kazan, 1848; .Berezin, Turetskaya Hrestomatiya (Türkçe
Seçmeler), 1 Kazan, 1857. (Karlatrnz: A.E. Krims’kiy, Tyurki, h Movi Ta Literaturi (Türkler, Dilleri ve Edebiyatlar),
1.Tyurks’ki Movi (Türklerin Dili), s.146.
19 O. Böhtling, Ueber Die Sprache Der Jakuten, S.Petersburg, 1851.
20 V.V.Radlov, Obrazts Narodnoy Literatur Tyurkskih Plemen (Türk Boylarnn Halk Edebiyat Örnekleri), cilt 1-10,
S.Petersburg, 1868-1904; Yine ayn kiinin, Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Türk Lehçelerinin Sözlüü Denemesi),
S.Petersburg, 1888-1905, 1893-1911; W.W.Radloff, Phonetik Der Nördlichen Türksprachen, Leipzig, 1882; W.W.Radloff,
Einleitende Gedanken Zur Darstellung Der Morphologie Der Türksprachen, “mparatorluk Bilimler Akademisi Notlar”, se-
ri 8, cilt 7, 1906: Bir de una baknz: .A.Boduen de Kurtene, Zametki Na Polyah Soçineniya V.V.Radlova (Radlov’un
Çalma Alan Üzerine zlenimler) “Einleitende Gendanken Zur Darstellung Der Morphologie Der Türksprachen”, “Jivaya
Starina (Yaayan Tarih)”, Fasikül 3, 1909. Radloff’un Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Türk Lehçelerinin Sözlüü De-
nemesi) adl eseri üzerine Türkiye’de yaplan iki doktora tezini de burada zikretmek gerekir: Dr.Ufuk Deniz Aç,
W.Radloff’un Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy Adl Eseri ve Eserde Geçen Krgz ve Kazak Lehçesine Ait Kelimelerin n-
celenmesi (Baslmam Doktora Tezi), Konya 2003; Dr.Mustafa Toker, W.Radloff’un Opt Slovarya Tyurkskih Nareçiy
Adl Eseri ve Eserde Geçen Tatar Lehçesine Ait Kelimelerin ncelenmesi (Baslmam Doktora Tezi) , Konya 2003
(UDA).
256 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

Türk lehçelerinin kelime hazinesi konusunda Radloff’a L.Budagov21 ve

G.Vamberi22gibiöncülerbirneviklavuzluketmiolsada,Türklehçelerininses
bilgisivegramerikonusundaortakmukayeseliaratrmalarntemeliniilkkuran
kiiüphesizkiV.V.Radloff’tur.Sonrakitamamlaycvedetayltarihîaratrmalar
uveyabuölçüdeV.V.Radloff’unçalmalarnesasalmlardr.23
N.F.Katanov’un, baz Rus ve Avrupal Türkologlar tarafndan eletirilen ve
hakettiideerigöremeyen24“UryanhayLehçesininAratrma(nceleme)Dene
mesi...”25adlçalmasTürklehçelerininmukayeselitarihîaratrmalarnaönemli
katklardabulunmutur.N.F.Katanov’unçalmas,büyükbirdikkatveihtimamla
yaplanhemenhementümTürklehçeleriveazlarnnfonetikvegramatikolgu
larnn karlatrmal sistematik raporudur. Böyle bir rapor, mukayeseli tarihî
gramersorunlarylailgilenenherTürkologiçingünümüzdedegereklibirkaynak
tr.
V.V.Radloff ve N.F.Katanov’un çalmalarndan sonra Türk lehçeleri üzerine
yaplan mukayeseli tarihî aratrmalar geni bir alan kapsayan karaktere sahip
deildirler.YaTürklehçelerininayrgramersorunlarüzerineyaplanmonografi
si eklinde, ya da u veya bu linguvistik ant26 hususunda yaplan mukayeseli
tarihîgözlemlereklindedirler.YahutdaTürklehçelerininortakakrabalksorun
larna27 veya detayl ses bilgisi, kelime hazinesi ve gramer28 sorunlarna deinen
ayrmakalelereklindedirler.

21 L.Budagov, Sravnitel’ny Slovar’ Turetsko-Tatarskih Nareçiy (Türk-Tatar Lehçelerinin Karlatrmal Sözlüü), 1-2,
S.Petersburg, 1868-1871, 2. Bask, 1961 (Tpkbasm).
22 H.Vamberi, Etymologisches Wörterbuch Der Türko-Tatarischen Sprachen, Leipzig, 1878.
23 J.Grunzel, Die Vokalharmonie Der Altaischen Sprachen, Wien, 1889; J.Grunzel, Entwurf Einer Vergleichenden
Grammatik Der Altaischen Sprachen Nebst Einem Vergleichenden Wörterbuch, Leipzig 1885; V.Grönbech, Forstudier l
Tyrkisk Lydhisrorie, Kopenhagen, 1902; Karlatrnz: H.Petersen, Türkische Lautgesetze (Zeitschrift Der Deutschen
Morgenlandischen Gesellschaft, Leipzig, 57, H.3, 1903; K.Foy, Türkische Vokalstudien, Besonders Das Köktürkische
Und Osmanische Betreffend (Mitteilungen Des Seminars Für Orientalische Sprachen An Der Königlichen Friedrich-
Wilchelms Universitat Zu Berlin, Westasiatische (Ostasiatische) Abteilung, Berlin, Bd.3, 1900.).
24 Eletiri için baknz: P.Melioranskiy (Zapiski Kollegii Vostokovedov Pri Aziatskom Muzeye Akademii Nauk SSSR (Sovyet
Arkeoloji Topluluunun Dou Bölümü Notlar), cilt 15, faikül 4, Leningrad, 1904.), M.Hartmann (Orientalistische Literatur-
zeitung, Berlin-Leipzig, 1905, No.1); V.Munkacsi (Keleti Szemle (Revue Orientale), Budapest, 5,1,1904.). Yazar, eletir-
menlerin ona yönelttikleri sorular ele almamtr. Öyle ki Türk dillerinin mukayeseli tarihî grameri u ana kadar da çözü-
münün sadece tek bir Türkolog kua tarafndan çözülemeyecek bir sorun olarak kalmaktadr.
25 N.F.Katanov, Opt ssledovaniya Uryanhayskogo Yazka S Ukazaniyem Glavneyih Rodstvennh Otnoeniy Yego K
Drugim Yazkam Tyurkskogo Kornya (Uranghay Lehçesinin Dier Türk kökenli Lehçelerle Olan Temel Akrabalk lkileri
Üzerine Bir Aratrma Denemesi), Kazan, 1903.
26 P.M. Melioranskiy, Arab-filolog o Turetskom Yazke, yine ayn kiinin: Pamyatnik v Çest’ Kyul’-Tegina (Kültigin Ansna
Abide), (Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Russkogo Arheologiçeskogo Obçestva, S.Petersburg, “Rus Arkeoloji Toplulu-
unun Dou Bölümü Notlar”), cilt 12, fasikül 2-3, 1890) vs.; S.E. Malov, Pamyatniki Drevnetyurskoy Pis’mennosti (Eski
Türk Yaztlar), Moskova-Leningrad, 1951; Yine ayn kiinin: Yeniseyskaya Pis’mennost’ Tyurkov (Türklerin Yenisey Ya-
zs), Moskova-Leningrad, 1952; Yine ayn kiinin: Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii (Krgz ve
Mool Eski Türk Yaztlar), Moskova-Leningrad, 1959; S.Brockelmann, Ali’s Qissa-i Jusuf, Der Alteste Vorlaufer Der
Osmanischen Literatur (Jahargang, 1916, Phil.-hist. Klasse, N5, 1917) vs.
27 J.Deny, Langues Turques, Langues Mongoles Et Langues Tongouses Les langues Du Monde Par Un Groupe de
Linguistes Sous Le Direction De A.Meillet Et M.Cohen, Paris, 1924. (2.bask, 1952); A.Sauvageot, Ural-Altaic Languages
“Encyclopedia Britanica”, XXII, 1929; E.Lewy, Die Türksprachen, adl kitabnda: M.Heepe, Lautzeichen Und hre
Anwendung n Verschiedenen Sprachgebieten, Berlin, 1928.
28 V. Bogoroditskogo’nun Vvedeniye v Tyurko-Tatarskogo Yazkoznaniye (Türk Tatar Dilbilimine Giri) adl kitabnda
yaynlanan makaleleri, bir de Etyudah Po Tatarskomu i Tyurkskomu Yazkoznaniye (Tatar ve Türk Dilbilimi Üzerine Etüt-
ler)’de yaynlanan makalelere baknz. (Kazan, 1933); E.D. Polivanova’nn K Voprosu O Dolgih Glasnh v
Obçetyurkskom Prayazke (lk Ortak Türk Dillerindeki Uzun Ünlüler Hakkndaki Sorun Üzerine) adl çalmalarna bak-
 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 257

Bubakmdan,mukayeselitarihîmetodudahagenibirplandakullananvebu
özelliiyle bir istisna oluturan sadece birkaç tane çalma vardr. Bunlar, Türk
lehçelerininfonetiivemorfolojisi(Türklehçelerininfonetiivemorfolojisiüzeri
ne biriken tüm materyallerin raporu) üzerine Finli bilim adam M.Räsänen’in29
Helsinki’de yaymlanan eserleridir. Türk lehçelerinin yaplarna dair incelemeler
yapmolanK.Grönbech30’inbirazerkendönemdeyaymlanankitabveikiTürk
bilimadamnn,A.C.Emre31veA.Caferolu32’nunçalmalar,yukardabahsige
çenkapsamdadeerlendirilebilecekeserlerdir.AhmetCevatEmrekarlatrmal
gramer alannda, Ahmet Caferolu ise Türk lehçelerinin tarihî konusunda ara
trmalaryapmtr.
Mukayeselitarihîkarakterdeolanpekçokaratrma,genelolarakAltaydilleri
ve Moolca üzerine yaplmtr. Bu tür çalmalar özellikle B.Y.Vladimirtsov,
G.RamstedtveV.Kotwicz’in33çalmalarndagörülmektedir.
Çadadilbilimegöre,dillerinmukayeselitarihîaratrmalarndagözönünde
bulundurulmasgerekentemeldurumlardanbiri,diltarihininodilikonuanhal
kntarihiyleolanbalantsdr.Sadecebirdilinkendiolgularveohalkntarihi,ele
alnandilinöncüdillerleveodilgrubununtemelisaylandillerleolanbalantla
rntespitedebilir.
Birdilin,onaöncülükedendillerledahasonraoluantarihîolgumukayesesi,
bu diller arasndaki akrabalk ilikilerini tespit etmekle kalmaz, ayn zamanda
daha sonraki karlatrmalar için örenilen dile, tarihî ve akrabalk ilikileriyle
yakn olan baka dillerin de eklenmesine imkân tanr. Böylece bu dillere özgü
benzerliklerivebudillerinherbiriningeliiminitakipedentarihîsüreçlerdeedin
diklerifarkllklaraçklar.
Fakat herhangi bir lehçede, doru ve açklayc yazl antlarn olmay, bu
benzerlikvefarkllklarnherzamandorutespitedilmesineizinvermez.Budu
rumdan dolayl kaynaklardan, her eyden önce aratrlan lehçenin azlarndan
istifade etmek gerekir. Fakat ele alnan azlar inceleyen aratrmac azamî bir
dikkatgöstermekzorundadr.Öylekiherhangibirlehçeninazlarherzamanbu
lehçenineskihâlininizlerinitamayabilirler.Böyleoluncadaonlarnmukayese

nz. (Doklad Akademii Nauk SSSR, say V, 1927), K Voprosu Ob Obçeturetskoy Dolgote Glasnh (Türkçede Ortak Ün-
lülerin Uzunluu Meseleleri Hakknda), Byulleten’ Sredneaziatskogo Gosudarstvennogo Universiteta “Orta Asya Devlet
Üniversitesi Belleteni”, Takent, 1924, No.6; Nekotorye Fonetiçeskiye Osobennosti Karakalpakskogo Yazka (Karakal-
pak Lehçesinin Baz Fonetik Özellikleri), Takent, 1933. Ve baz bilim adamlarnn çalmalar: V.Banga, Yu.Meneta
29 M.Rasanen, Materialien Zur Lautgeschichte Der Türkischen Sprachen, (Studio Orientalia, Helsinki 15, 1949);
M.Rasanen, Materialien Zur Morphologie Der Türkischen Sprachen (Studio Orientalia, Helsinki, 21, 1957.).
30 K. Grönbech, Der Türkishe Sprachbau, 1, Kopenhagen.
31 A.C. Emre, Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri 1, Fonetik, stanbul, 1949; A.C.Emre, Türkçe’nin Yapl, stanbul,
1942.
32 A.Caferolu, Türk Dili Tarihi Notlar, 1-2, stanbul, 1943-1947.
33 Bkz: B.Ya. Vladimirtsov, Sravnitel’naya Grammatika Mongol’skogo Pis’mennogo Yazka i Halhaskogo Nareçiya (Mogol
Yaz Dili le Halhask Lehçelerinin Karlatrmal Grameri), Leningrad, 1929. Karlatrnz: G.J.Ramstedt, Einführung in
die Altaische Sprachwissenschaft, Helsinki, 1-1957, 2-1962; G..Ramstedt, Vvedeniye v Altayskoye Yazkoznaniye (Altay
Dil Bilimine Giri); L.S. Slon’un tercümesi, Baskakov’un editörlüünde. Moskova, 1957. Karlatrnz: W.Kotwicz, Studia
Nad Jezykami Altajskimi (Rocznik Orientalistyczny, Krakow, 16, 1953); W.Kotwicz, Les Pronoms Dans Les Langues Al-
taiques, Krakow, 1936.
258 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

lerdekullanlmalarsonucu,verilenlehçeninveyaazngeliimsüreçlerihakkn
dayanlbirsonuçeldeedilmiolabilir.Bunedenle,HakasveyaAltaylehçelerinin
azlarngenelolarakdeiikboylarnlehçekalntlarolarakelealabiliyoruz.Öte
yandan,bakalehçelerin,meselaKarakalpakveyaKrgzlehçelerininazlarda
ha karmak bir tablo oluturuyorlar. Öyle ki, onlarda geçmiten kalma izler d
nda,yeniazlarnoluumlaryladakarlayoruz.
BazTürklehçelerindeazlar,sadecebellibirboybirliindeveyabellibirka
vimdebirkaçboyunvekabileninbirlemesisonucudeil,aynzamandaonlarn
ayrlmassonucudaolumutur.Herhangibiregemenaznveyaedebîlehçenin
etkisialtnda,lehçeninbellibirgeliimmerhalesindeazözelliklerisilinir.Daha
sonraiç(içkanunlaragöre)veyad(komulehçelerinetkisi)sebeplersonucuyeni
yerelözellikleroluur.Böylece,temellerindeeskiboyvekabilelehçelerininizlerini
tayan Karakalpak veya Krgz azlar, geliimleri sürecinde genel olarak d
sebepler, yani komu lehçelerin etkisiyle oluan yeni az oluumlar (kelimeler)
kazanrlar. Ama kural olarak azlarnda eski boylarn konutuklar dillerin
(Ouz,Kpçak,Karluk,vs.)kalntlarnvebüyükzorluklargörülmeyenyeniaz
oluumlarniyikoruyanTürklehçeleriiçinazlar,diltarihiniörenmeyeyara
yankaynaklarolarakçokönemlidirler.
Herdilingenetikolarak,kendiöncüsüolandilleyaonuneskidiyalektiolarak
(Mesela,ÇuvaçayBulgarcaaçsndankarlatrnz.)yadadorudanonunmi
rasçsolarak(Mesela,Türkmenceyi1011.yy.Ouzdiliylekarlatrnz.)dodu
u,dilleringeliimisürecindegramatikyaptemelininvekelimehazinesitemeli
nin en dayankl deimeyen (salam) elementlerinin korunmasyla birlikte ele
alnandilleonunöncüsüolandilarasndaayrlklarvefarkllklarmeydanageldi
idegörülmektedir.Biryandandilindeimeyenelementleri,dieryandanöncü
dile göre mirasç dilde meydana gelen deiiklikler, belli bir dil grubunun tüm
geliimyolunuoldukçadorutespitetmeye,dillerinayrolguveolaylarndanise
bugruptakiherbirdilindâhilolduubirlikleribelirlemeyemüsaadeetmektedir
ler.
Dildeençokkelimehazinesinindeikenbiryapyasahipolduubilinmekte
dir.Kelimehazinesindensonra,çokdahaazderecededilinfonetikyapsveçok
zayfderecedegramatikyapnnbazelementlerideiiklieuramaktadr.
Dilin,sözlükiçeriinin(kelimekadrosunun)vefonetikyapsnndeimede
recesi,içvedfaktörlerinetkisininuzunluunaveiddetinebalolarakfarkllk
göstermektedir.Temelsözcükstokuvedilingramatikyapsise(morfolojivesen
taks) çok yava deierek uzun süre çok eski birliklerle olan balarn korurlar.
Böylece Türk lehçelerinin morfolojisi ve sentaks sadece tüm Türk grubu dilleri
içindeil,onunsnrlarötesindedeortakolançizgilerinikorumaktadrlar.Türk
lehçeleriningramatikyapsbirçokmateryalözellikleribakmndansadeceMool
lehçeleriyle deil, EvenkMançur, tipolojik planda ise FinUgor, baz Kafkas, Pa
leoasyaveUzakDoudilleriyle–KoreceveJaponcadeortaktr.
 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 259

Dillerin temel geliim kurallarndan biri, gramer yapsnn, ksmen de temel
kelimestokununfazladeimeyen,yavavenadirdeienelementlerolarakço
unluklakendiöncüdilleriylebalarnkorumalarndavegenelolarakdfaktör
lerindorudanetkisiolmakszngelimeleriylesonuçlanmasdr.
Kelimehazinesivefonetikyaplarisedahahzlveskdeiirler,çounlukla
dartlarabamldrlarvebazengayettemelbirekildedeiiklieurayabilir
ler.Örnekolarak,Türkdilineözgügenelvasflarnkoruyan,kelimehazinesinive
fonetikyapsnekilceTacikçeninetkisisonucudeitirenÖzbekçeyigösterebili
riz.
Böylece, d etken, dillerin iç kurallarna göre dilin geliiminde de tesirlerini
göstermektedirler,ohâldebaziçkurallarohalkntarihiyledebalantlolabilir.
Birbirinitakipedenbirkaçdalga,TürkhalknnDouAvrupa’yagöçmesi,s
lamiyet’inkabulü,MoollarnistilasgibiolaylarTürklehçelerinintarihinde,belli
balbirçokTürklehçesineesaslbirekildeetkiedengüçlüdetkenlerolmular
dr.
Tarihîolaylaravetarihîsürecinuzunluunabalolarakbazakrabalkbala
r, öncü dillerle olan birlii daha fazla koruyabiliyor. Mesela; Nogay, Kazak ve
Karakalpaklehçelerinikarlatrnz.Bulehçelerin,onlardandahaeskiolanKp
çakçaya kyasla kelime hazinesi, fonetik ve gramatik yap bakmndan farklar
vardr. Fakat bunlar dilin köklü, esasl yönü deil, detay tekil eden küçük bir
bölümüdür. Böylece, yukarda ad geçen bu dört lehçe arasndaki fonetik yap
farklar, genel olarak baz ünsüzlerin farkl türde benzemesi ve deitirilmesin
den ve baz ünlü veya ünsüzlerin birbirlerine karlk oluturmasndan ibarettir.
Kelime yapsnda biraz büyük, fakat hiç de esasl olmayan farklar vardr ve bu
dileringramatikyapsndatamamenönemsizfarklarmevcuttur.
Dahauzuntarihîdönemlereayrlanveöncüldillerdenyoksuntarihîlehçeler
de baka bir oran gözlenmektedir (Mesela Eski Türkçeyi ve Yakutçay veya
KarahanldönemiTürkedebîdiliniveÇadaÖzbekçeyikarlatrnz.).Budil
ler,yukardaadgeçenNogay,KazakveKarakalpaklehçelerinegöredahakarma
kbirgeliimsürecindengeçmilerdir.Onlarkendiöncüdillerinedahaazbaly
dlar ve bunun dnda akraba olmayan komu dillerle de etkileimde Yakutça
EvenkveMooldilleriyle,ÖzbekçeiseTacikçeilebulunmulard.
Dillerarasndakitarihîbalartespitetmedekizorluk,akrabadillerinayrlma
ve tamamnn hesap edilme süreçlerinin basit ve düz olmayndan kaynaklan
maktadr.Boylarnvemilletlerindilleriveonlarndiyalektleri,öncüldillerdenve
gelecekkuakdillerdençaprazlaankarmakzincirleroluturmaktadr.Bunlarda
tayclarnn farkl gruplara girmeleri ve onlarla etkilemeleri sonucu, dillerin
bazeskiözelliklerinipeisrakoruyarak,ayrlnbelirtileridurumundaolanyeni
özelliklerdekazanr.Mesela,hâlenapaçkifadeedilenKpçakgrubuözelliklerini
veBulgardilgrubununbazizlerini(Özelbirünlüsistemi,birsürüleksikvegra
matiközellikler)tayanBakurtlehçesi,ünsüzharflersistemialanndakifonetik
260 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

özellikleriyle,Türklehçelerininkuzeydoukoluyladabalantldr.YaniBakurt
lehçesininçokeskidönemlerde(7.yy’akadar)ilikisiolduuEskiTürkçe,Yakutça,
Hakasça gibi dillerle veya hâlen Krgzcayla çok fazla ortak özellii bulunan Al
taycaylabalantsvardr.GenetikolaraksadeceDoulehçeleriyledeil,Batleh
çeleriyleöncelikleKpçakveOuzlehçeleriyledeskilikileriçerisindedir.
Böylece,dilinayrolgularnkarlatrrken,soybalarnveakrabalkderece
lerini, bunlara bal olarak da u veya bu fonetik, leksik ve gramatik olay veya
sürecin ait olduu dönemi belirlemedeki tüm güçlükleri göz önünde bulundur
mak gerekir. Çünkü her Türk lehçesinin baka Türk lehçeleriyle farkl akrabalk
derecelerivardr.Mesela;Tatarca,kenditemelvasflarnagörebirKpçaklehçesi
olmasnaramen,onuBulgarveEskiTürklehçelerineyaklatranbirçoközellie
sahiptir. Fakat Eski Türkçe hem Kpçak, hem Ouz, hem de Karluk lehçelerinin
öncül dili olduuna göre Tatarcann sadece Kpçakçayla deil, ayn zamanda
OuzveKarluklehçeleriyledebazakrabalkilikileri,fonetik,leksikvegramatik
balarvardr.
Ohâlde,yaknakrabaolandillerinolguveolaylarnnkarlatrlmasvedil
lerin kendi aralarndaki tarihî ilikilerin belirlenmesi, onlar tayan dillerin ve
milletlerintarihidndayaplamaz.Bunundnda,karlatrmaesasndadillerin
geliimininkronolojikaçdantakibielealnmaldr.Aralarndadorudandoruya
tarihî bir ba olmayan dil olgularn karlatrmamak gerekir. Karlatrmalar,
sadecebellibirtarihîdönemiçerisinde,karlatrlandillerinkantlanmtarihîve
dilbilim olgularnn etkileiminin doru olarak tespit edilmesi sonucu mümkün
olabilir.
Bellibirolayn,elealnanbirdilgrubununvebudilgrubundakidillerikonu
anmilletlerintarihineaitbellibirdönemleolanballnnsadecebuartsonu
cu,karlatrmaltarihimetot,elealnandilgrubununretrospektifȱ(geriyedoru
birbakaçs)geliimsüreçleridnda,budilleringelecektekigeliimperspekti
fini,dolaysylatümdilgrubuiçingenelolaniçgeliimkanunlarnnyansraayn
altgruplaravebelirlidillereözgü,(ayrntl)(özel)kanunlardaaçklayabilir.
Bellibirdilgrubununtemelgeliimkanunlarntespitetmede,dilinkarla
trmaltarihî olgu mukayeselerinin etkili bir ekilde kullanlabilmeleri için, ilk
olarakkarlatrlandillerinönceleritarihîolarak,bellibiröncüldilesonuncularn
isetemeldiledâhilolmalargerekir.kinciolarakise,dilolgularnnkarlatrl
masnda, dillerin geliim ve oluumlarnn tarihî srasn, yani birbirlerini takip
etmelerini ve onlarn farkl birliklere girilerini mümkün derecede göz önünde
bulundurmak gerekir. Yani, ele alnan halkn dorudan doruya tarihiyle bal
olan,diltarihiniörenmekiçinmecburîartlardanbiriniyerinegetirmekgerekir.
Dierbirdeyile,dilolgularnkarlatrmada,ilköncetarihîaçdanbirbirine
enyaknolandilleri,dahasonrayaknakrabaaltgruplarvs.arasndakikronolojik
sraytakipetmekgerekir.Sonolarak,karlatrmaltarihîmukayeselerinüçüncü
mecburî art, belli bir grubun veya dil ailelerinin materyallerinde denenmi ve
 1/2 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 261

ispatedilmifonetik,semantikvegramer(semantikogramatik)kuralvekurallara
uygunluunciddîolarakgözetilmesidir.
Dil,tümyerelözelliklerçeitliliiyleörenilmekzorundadr.Dilin,tümolgu
larn, önceden karlatrmak ve birbirleriyle tüm ayrntl detaylarda balant
kurmakgerekir.
Ayndilailesineveyagrubunadâhilolsalardaayrdilleri,geliimveoluum
(ekillenme)süreçlerinebakmaksznkarlatrmamakgerekir.Bununiçin,müm
kün olduu kadar, onlarn çok fazla ayrlm dil birliklerinden daha büyük bir
lemelerine doru olan kronolojik balantlarn, geliimlerinin periyotlara ayrl
malarn tespit etmek gerekir. Böylece, karlatrmada art arda gelen akrabalk
derecelerinintespitedilmesivekronolojikolarakbirbirinitakipedentemeldillerin
mukayeseedilmesigerekir.
Bununlabirlikte,dillerinkendilerinehasözellikleri,süregelengeliimlerindeki
düzensizlii, akraba dillerle ve baka dil aileleriyle olan farkl tarihî balarn ve
buradandoankarlkletkileimsüreçlerinidegözönündebulundurmakgere
kir.
EerçkolarakKazakbirliinielealrsak,Kazakçayatarihîvekronolojikola
rakenyaknbirlikNogaybirliidir.BubirliktenKazakdiliancak15.yy’daayrl
mtr.BuNogaybirliitemelolarakKazak,Tatarvebakakomuhalkkitlelerini,
dolaysylabuhalklarndillerinidebirletiriyordu.
EerKazakça,KarakalpakçaveNogaycagibiçadadillerebakarsak,budil
lerinbirbirineenyaknakrabadillerolduklarngörürüz.Hiçbirüpheyokturki
KarakalpakçayaenyakndilçadaNogaycadr.ÇadaNogaycaveKarakalpak
çaya ise üphesiz en yakn dil Kazakçadr. Nogay birlii, 15.yy’dan itibaren var
olanNogayOrduadylabilinmekteydi.BudönemekadariseKpçakboylarbirli
i olarak bilinen ve Deti Kpçak sahasnda yaayan daha eski ve geni Kpçak
birliinedâhildi.
Kpçakboylar13.yy’daMoollarlasavaarakkendiiçlerindeazsaydaMool
kavmini eritmilerdir. Daha sonraki yllarda Kimaklarla birlikte Kpçaklar, Bat
TürkveksmenDouTürkKaanlnnneredeysetemelkitlesini(Butemelkitle,
yöneticiolmayanboylardr.)oluturuyorlard.Bukaanlklardaiçindefarklboy
lar ve boy birliklerini toplayan Hun imparatorluunun dalmas sonucu ortaya
çkmlard.Vebubirliklerdenherbiribakaboybirlikleriyleyakn(sk)ilikiler
içerisinde bulunarak geliiyordu. Mesela KpçaklarOuzlar Karluklarla, Bulgar
larlaUygurlarlavs.
Böylece,Karlatrmaltarihîmetodukullanrkendilbirliklerininoluumun
daki bu art arda gelii (sralan) ve dil olgularn karlatrrken bu birliklerin
oluumundakikronolojiyi,aynzamandaverilenörnektekigibibiryandanKpçak
lehçelerinin,dieryandaniseOuz,Bulgar,Uygur,Karluk,vs.lehçelerininkar
lkletkileimlerinideherzamangözönündebulundurmakgerekir.
262 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/2

Türk lehçelerinin karlatrmaltarihî gramerini oluturmak, karlatrmal

tarihîmetodunkullanlmaamaçlarndanbiridir.BunugerçekletirmekiseSovyet
Türkologlarnn(çoktandr)ivediliklehalletmelerigerekenbirproblemidir.Fakat
buprobleminçözülmesi,dillerinyaknakrabagruplarvealtgruplarolaraktarihî
süreçlerininbelirlenmesivesnflandrmalarnnincelenmesindebütünuzmanla
rnkatlmvetümTürklehçeleriiçinortakkurallarntespitedilmesiylesonuçla
nan,öncedenyaplanbüyükbirhazrlkçalmasolmadanmümkündeildir.
Tarihin süreçlere ayrlmasyla ilgili Türk lehçelerinin snflandrlmas, bütün
Türk lehçelerinin ortak karlatrmal gramerinin oluturulmas üzerine olduu
gibi;Türklehçelerininayrgrupvealtgruplarüzerine,özelkarlatrmalgramer
vekarlatrmaltarihîaratrmalaroluturulmasüzerineyaplançalmalarnda
öncedenyaplmbirözetiolmaldr.