Makine Elemanları

ve
Mühendislikte Tasarım
• Makinalar genel anlamda enerji veya güç üreten, ileten, değiştiren veya biriktiren ve bu şekilde faydalı bir iş yapma
yeteneğine sahip olan teknik sistemlerdir.

• Mekanizma, birbirine göre bağlı hareketler yapabilecek şekilde düzenlenmiş rijit (katı) cisimler topluluğudur.

• Makine tek başına istenen bir fonksiyonu gerçekleştirebilen bir düzen iken, mekanizma bir makina içerisinde birden fazla
sayıda bulunabilen, hareket veya enerji ileten çeşitli kısımlar veya uzuvlardır.

• Makinalar kuvvet ve iş makinaları olarak iki grupta incelenebilir.

• Kuvvet makinaları elektrik, hidrolik, ısı, kimyasal veya nükleer enerjiyi mekanik enerjiye dönüştüren teknik sistemler
olurken, iş makinaları mekanik enerjiyi iş yapabilecek enerjiye veya başka bir mekanik enerjiye dönüştüren teknik
ünitelerdir.
 Şekil‘ de kuvvet ve iş makinalarında enerji dönüşüm şekilleri özetlenmiştir.

Kuvvet makinalarına içten yanmalı motorlar (Otto ve Diesel), buhar ve gaz türbinleri gibi makinalar, iş makinalarına da
takım tezgahları, tekstil ve ziraat makinaları, inşaat makinaları, pompa ve kompresörler gibi makinalar örnek verilebilir.
 Makinalarda enerji dönüşümüne (çevrimine) bir örnek şekil' de gösterilmiştir.

Tipik bir hidrostatik tahrik sisteminde, elektrik motorundan hidrolik motor veya hidrolik silindire kadar) mekanik enerjiye
(döndürme momenti veya lineer hız) dönüşüm özetlenmiştir. Makinalar fonksiyonlarını yerine getirirken bu fonksiyonlara
(iletme, dönüştürme, depolama, tespit gibi) uygun özellikte elemanlara sahip olmak zorundadırlar. Bu elemanlar, makina
elemanları olarak tanımlanır ve gerek bu elemanlar gerekse makinalar bir bütün halinde çeşitli özelliklere sahip olmak
durumundadırlar.

Bu özellikler; fonksiyonel özellikler başta olmak üzere ömür, güvenirlilik, fiyat, görünüş, ergonomik gibi özelliklerle teknolojik
özellikler (geometrik, kinematik, mekanik, termik, elektriksel, optik, akustik ve kimyasal gibi.) şeklinde değerlendirilebilir.
1.1.2 Makina Elemanları

Makinalar, fonksiyon veya hareketlerini çeşitli elemanlar yardımıyla gerçekleştirebilirler. Bu elemanlara makina elemanları denir
ve makinadaki görev ve fonksiyonlarına göre isimlendirilirler. Bu elemanların makina elemanı olarak değerlendirilebilmeleri için;

• Belirli bir fonksiyonu yerine getirmesi

• Başka bir sisteme bağlı olmadan, bağımsız olarak hesaplanma ve şekillendirme esaslarına sahip olması

• Her makinada aynı fonksiyonu yerine getirebilmesi veya bu fonksiyonun makine cinsi ve büyüklüğünden bağımsız olması gibi
özelliklere sahip olmaları gerekir.

Buna göre çeşitli makinalarda görevleri, fonksiyonları benzer olan ortak özeliklere sahip, aynı ilke/kurallara göre tasarlanan
elemanlar belirli bir makina elemanı grubunu oluşturur.

Bir makina elemanı bir tek parçadan ibaret, basit bir parça (yay, rondela, cıvata gibi) olabileceği gibi, birçok parçadan oluşan
(kavrama, mil-göbek bağlantısı, yatak gibi) bir sistem de olabilmektedir. Makina elemanlarının esas fonksiyonu bağlama, enerji
biriktirme, iletme, destekleme, irtibat olabilir. Bu fonksiyonlara göre makina elemanları aşağıdaki gibi gruplandırılabilir.
1.2 Mühendislikte Tasarım
1.2.1 Tasarım (Konstrüksiyon)
Makina elemanları bilimi, makinaları oluşturan elemanların tasarım (konstrüksiyon) veya hesaplama ve şekillendirme
prensiplerini inceleyen bir bilim dalı olup, konstrüksiyon; genelde imalat aşamasını da kapsayan makina veya makina sisteminin
tasarımı, hesaplanması, problemin bir proje şeklinde düzenlenmesi faaliyetleri olarak tanımlanabilmektedir.

Mühendislik tasarımı, istenen fonksiyonları yerine getirmek için makinalar, yapılar, sistemler veya prosesler için planların
yapılmasıdır. Genel anlamda konstrüksiyon yeni veya düzeltilmiş makinaların, teknik değerlendirilmesi şeklinde özetlenen
faaliyetlerin tümüdür. Bu faaliyetlerden biri teorik modelin kurulması, diğeri ise elemanların seçimi, bunların boyutlandırılması,
montaj ve parça resimlerinin hazırlanması, başka bir ifade ile teorik modelin gerçekleştirilmesini sağlayan şekillendirme
faaliyetidir. Makina elemanları bilimi konstrüksiyon faaliyetlerinin şekillendirme yönü ile ilgilidir. Her makina elemanının, makina
içinde kendi görevini eksiksiz ve emniyetli olarak yerine getirebilmesi için uygun bir malzemeden yapılmış olması, gerekli biçim ve
boyutlara sahip olması zorunludur. Bir makina elemanının boyutlandırılması, o elemanın görevini yaparken karşılaşabileceği
zorlanmalara karşı görevini emniyetle yerine getirebilmesi için gereken şekil, biçim ve boyutlarının tespit edilmesi anlamına
gelmektedir. Tipik bir konstrüksiyonda takip edilecek yol aşağıdaki gibi özetlenebilir. Tasarım için hedef belirlenip bu hedefe göre
konstrüksiyon ödevi saptanır. Ödev makinanın konstrüksiyonu, giriş-çıkış büyüklükleri, boyut, ağırlık, çalışma şartları ve
sınırlayıcıları da kapsayan bir kademe olup şekilde konstrüksiyondan imalat aşamasına kadar takip edilecek adımlar özet olarak
verilmiştir.
Konstrüksiyonda kinematik analiz ve kuvvet analizinden itibaren parça tasarımında dikkate alınacak hususlar şekilde
özetlenmiştir.
 Parça tasarımında mukavemet, rijitlik gibi faktörler dikkate alınarak boyutlandırma yapılır. Bu aşamada çok değişik faktörler
şekillendirmede önemli etken olarak göze çarpar. Malzeme seçimi, görünüş, ömür gibi tasarımda düzeltmelere neden
olabilecek değişik parametreler değerlendirilir. Konstrüksiyonda fizibilite etütleri çok önemli olup kesin proje hazırlanmadan
önce gerçekleştirilen ve konstrüksiyona devam edilip edilmeyeceği hususunda karara varılan işlemleri kapsamaktadır. Şekilde
konstrüksiyonda fizibilite analizini özetlemektedir.

Konstrüksiyon projesine göre teknolojik proje hazırlanır. Bu projede parçaların işleme şekli, yürütülecek işlemler, zaman,
kullanılacak takımlar, yardımcı elemanlar, ölçü aletleri, kontrol şekilleri, montaj sırası, şeması yer alır.
1.2.2 Konstrüksiyon-imalat ilişkisi
Ürün veya mamul olarak adlandırılan bir makina veya makina elemanı konstrüksiyon ve imalat olmak üzere iki teknik/mühendislik
faaliyetinden sonra ortaya çıkmaktadır. Daha önce de özetlendiği gibi konstrüksiyon; herhangi bir sistemde ödevin belirtilmesi,
uygulanacak prensiplerin ortaya konması, bu prensipleri veya fonksiyonları gerçekleştiren elemanların seçimi, bunların parça ve
montaj resimlerinin hazırlanması gibi bütün faaliyetleri kapsamakta olup, teorik modelin kurulmasını sağlayan tasarım ve
şekillendirme faaliyetlerinden oluşmaktadır.
Konstrüksiyondan sonra elde edilen verileri kullanan imalat ise bir makina elemanı, makina veya ürünü somut olarak ortaya
çıkarma işlemi olarak tarif edilebilir. Başka bir ifadeyle; imalat veya üretim işlemi, teknolojik tasarım, işleme ve montaj
kademelerini kapsamaktadır. Teknik/teknolojik tasarım aşamasında, elemana uygulanacak işlemler, takım tezgâhları, takım ve
tertibatlar, ölçme aletleri vb. faktörleri içine alan teknolojik plan hazırlanmaktadır. İşleme aşamasında ise elemanlar tezgâhlarda
işlenerek montaj kademeleri de değerlendirilerek ürün oluşturulmaktadır. Teknolojik gelişmelere uygun olarak düzeltilebilecek
elemanların konstrüksiyonunda dikkate alınacak temel şekillendirme veya konstrüksiyon faktörleri şekilde özetlenmiştir. Bu
faktörler veya kriterler hesap ve konstrüksiyon ilkeleri yardımıyla gerçekleştirilebilir.