Makine Elemanları

ve
Mühendislikte Tasarım
PİM VE PERNOLAR
Pim Bağlantıları
Pimler, parçaların karşılıklı durumlarını tespit edip sökülüp takılmada aynı konumu elde etmek (merkezleme) için, küçük
zorlamalarda veya küçük momentlerin iletilmesinin söz konusu olduğu mil-göbek bağlantılarında ve mafsallarda kullanılan
genellikle şekil bağlı bağlama elemanlarındandır. Bu elemanlar bağlama, merkezleme veya emniyet elemanları olarak montaj ve
bakım kolaylıkları nedeniyle tercih edilen silindirik, konik ve çentikli olmak üzere üç değişik tipte imal edilmektedirler. Şekilde
merkezleme ve bağlama elemanı olarak kullanılan pimlere örnekler vermektedir.
Uygulamada en fazla kullanılan pimlerden seçilmiş örnekler şekilde verilmiştir.
Silindirik pimler genellikle merkezleme amacıyla kullanılır. Bu pimler toleransılı olarak monte edilir ve bu yüzden delikler hassas
işleneceğinden pahalıdır. Merkezleme için pim parçalardan birine sıkı geçme olarak takılır ve sürekli yerinde kalır. Diğer parçadaki
deliğe ise kayma geçme toleransı verilir. Bu amaçla çapı m6 toleransıyla işlenmiş pimler kullanılır. h8 toleransılı silindirik pimler
bağlama veya tespit elemanı olarak kullanılır. Pimin geçeceği delik iki parçada birlikte delinir ve raybalanır. h11 toleranslı düz
başlı pim ise mafsallarda kullanılır. Merkezleme amaçlı pimlerde genel olarak cıvatalarda kullanılan malzemeler kullanılır. En çok
kullanılan malzeme 5.6 ile 6.6 kalitesindeki malzemeler olup bunlara St 50 ile St 60 karşılık gelir. Özel hallerde pim malzemesi
olarak bakır, pirinç, alüminyum veya plastik kullanılabilir. Çizelge-7.2.1 silindirik pimlerin ana boyutlarını göstermektedir.

Çizelge-7.2.1 Silindirik pim ana boyutları (mm) [4]

Konik pimler merkezleme için iyi sonuç verir ve takım tezgâhlarında sıkça kullanılır. Bu pimlerin silindirik pimlere göre
üstünlükleri istenildiği kadar takılıp sökülmelerinin mümkün olmasıdır (gevşemeye karşı daha emniyetlidirler ve söküp takma
işleminden sonra bile aynı hassasiyet sağlanır). Konik pimlerin kullanılacağı delikler beraber delinir ve raybalanır. Bu nedenle
diğer pim bağlantılarına göre nispeten pahalıdırlar.
Çentikli pimler fazla hassas işçilik ihtiyacı göstermez, delikler kaba olarak işlenebilir. Bağlantıda esneme özelliği kazandıran
çentikler pimlerin takıldığı deliğe uyum sağlamasını ve ön yükleme ile oturmasını sağlar. Çentikli pimlerin çevresinde 120°
aralıkla açılmış eksenel çentikler bulunur. Çentiklerin kenarları şekilde görüldüğü gibi dışarıya doğru taşmıştır. Pim yerine
çakıldığı zaman bu kenarlar elastik deformasyona uğrarlar ve delik yüzeylerine büyük bir kuvvetle bastırırlar.
Yüzeyler arasında oluşan basınç veya ön yükleme çentikli pimin yerine sağlam oturmasını sağlar. Çentik nedeniyle gerilme
dağılımı düzgün değildir, bu nedenle düz pimlere göre daha az zorlamalara müsaade edilir. Bu pimler için delikler 3 mm çapa
kadar H9, daha büyük çaplar için H11 toleransı ile matkapla açılır ve başka bir yüzey işlemine gerek yoktur. Bu nedenle silindirik
ve konik pimlere göre ucuz konstrüksiyonlardır. Çentikli pimler merkezleme işleminde, mil-göbek bağlantılarında ve emniyet
gereken parçalarda çözülmeyi önleyici eleman olarak kullanılırlar. Bu pimler genellikle 6.6 veya 6.8 kalitesinde cıvata
malzemelerinden yapılır.

Pim Hesabı

Pim bağlantılarının hesabı çeşitli nedenlerden dolayı çok zordur. Bağlantıda etkileri tam olarak tespit edilemeyen çok çeşitli
faktörlerin varlığı bu zorluğu doğurmaktadır. Pimin ve eş çalışan diğer parçaların (takıldığı parçaların) deformasyona uğraması,
pim çakma kuvveti ve oluşan gerilmeler, aşınma ve çeşitli tolerans durumları pimin direnç gösterebileceği zorlanmaya etki
etmektedir. Bu nedenle hesaplarda kullanılacak emniyet gerilmeleri deneysel çalışmalardan elde edilen değerlerden seçilir. Kama
bağlantılarında olduğu gibi pimler de enine veya boyuna zorlanabilir. Hesabı da bu zorlanma tipine göre yapılmalıdır.
a) Enine pim hesabı
Pim enine doğrultuda kesilmeye zorlandığından bu pimler enine veya radyal pim olarak adlandırılırlar. Şekilde tipik bir enine
pimli mil-göbek bağlantısını göstermektedir.
Md döndürme momenti iletimi sırasında pim enine kesit boyunca kesilmeye, mil-pim ve göbek-pim arasındaki oturma yüzeyleri
ise ezilmeye zorlanır. Mil dönüş yönüne bağlı olarak mil-pim ve göbek-pim arasında karşılıklı oturmalar ve buna bağlı olarak
yüzey basınçları oluşmaktadır. Yüzeylerde basınç dağılımı düzgün değildir. Oluşacak deformasyonlar, ön yüklemenin varlığı ve
toleranslar bağlantıda etkili olabildiğinden gerçek hesap yapmak zordur. Genellikle pim şekil bağlı bağlantı gibi değerlendirilip,
bağlantıda mil-pim arasındaki basınç dağılımının iç kısımda merkezden çevreye doğru doğrusal olarak arttığı, göbek-mil arasında
ise basıncın radyal doğrultuda düzgün dağıldığı kabulü yapılır.

Pimde kesme kontrolü: Pimin mil ile göbek ortak yüzeyleri arasındaki geçiş noktalarında enine doğrultudaki kesit boyunca
kesildiği kabul edilir. Bu düzlemlerde pimi kesmeye zorlayan kuvvet çevresel teğet kuvveti olup

𝑀𝑑 𝐹𝑡 4𝑀𝑑
𝐹𝑡 =
𝐷𝑀
ifadesi ile pimdeki kesme gerilmesi 𝜏 = 𝜋𝑑2 = ≤ 𝜏𝑒𝑚
4 𝐷𝑀 𝜋𝑑 2

olmalıdır. Pimde kesme kontrolü yapılarak d pim çapı belirlenebilir.

Mil ve göbek yüzeylerinde ezilme kontrolü: Pim çapı d ve mil çapı DM değerlendirildiğinde milin bir yarısında ezilmeye çalışan
oturma alanı d, DM/2 ve bu alana etkiyen ortalama yüzey basıncı Pmax/2 ise bu alana etkiyen toplam kuvvet

1 𝐷𝑀
𝐹1 = 𝑃𝑚𝑎𝑥 𝑑
2 2
şeklinde hesaplanabilir. Bağlantı şeklinden dolayı aynı F1 kuvveti milin ikinci yarısında da oluşur ve bir kuvvet çifti doğar. Bu F1
kuvvetlerinin yüzey basınç dağılımının üçgen şeklinde olmasından dolayı üçgenlerin ağırlık merkezinden etki ettiği kabul edilir.
Başka bir ifadeyle F1 kuvvet çiftinin moment kolu 2DM/3 şeklindedir. Bu kuvvet çiftinin döndürme momenti tarafından ortaya
çıktığı düşüncesiyle

2 1 2
𝑀𝑑 = 𝐷𝑀 𝐹1 veya 𝑀𝑑 = 𝑃𝑚𝑎𝑥 𝑑𝐷𝑀
3 6
bulunur. Buradan pimin mil ile temasta olan dayanma yüzeylerindeki maksimum basınç

6 𝑀𝑑
𝑃𝑚𝑎𝑥 = 2 ≤ 𝑃𝑒𝑚 𝑀 elde edilir.
𝑑 𝐷𝑀
Pim ile göbek arasında ezilmeye çalışan oturma alanı bir tarafta d (DG - DM)/2 olup basıncın radyal yönde düzgün dağıldığı kabul
edilerek bu alanın ortasında ortaya çıkan toplam kuvvet

𝐹𝑡′ = 𝑃1 𝑑𝑠
Veya
𝑀𝑑
𝐹𝑡′ = 𝐷
𝑀 +𝑠
olduğundan ortalama yüzey basıncı

𝐹𝑡′ 𝑀𝑑
𝑃1 = = ≤ 𝑃𝑒𝑚 𝐺
𝑑𝑠 (𝐷𝑀 +𝑠)𝑑𝑠
şeklinde elde edilir. Burada s = (DG-DM)/2 göbek kalınlığıdır. Bu basınç dağılımı s yerine doğrudan mil ve göbek çapları
cinsinden de

4𝑀𝑑 4𝑀𝑑
𝑃1 = veya 𝑃1 =
𝑑(𝐷𝐺 − 𝐷𝑀 )(𝐷𝐺 + 𝐷𝑀 ) 2 2 ) ≤ 𝑃𝑒𝑚 𝐺
𝑑(𝐷𝐺 − 𝐷𝑀
Genellikle pim çapı ve göbek dış çapı için
d = (0.2...0.3) DM
DG = (1.5...2) DM St ve GS göbek
DG = 2.5 DM GG göbek
konstrüksiyon değerleri tavsiye edilmektedir.
Radyal veya enine pim, ekseni doğrultusunda kuvvetle zorlanıyorsa pim kesilmeye, dayanma yüzeyleri de ezilmeye çalışır.
Fe eksenel kuvvet olmak üzere pimdeki kesme gerilmesi şeklinde oluşur. Mil-pim yüzey basıncı

ve göbek-pim arasındaki yüzey basıncı

olur.

Bir enine pim bağlantısı hem döndürme momenti hem de eksenel kuvvet taşıyorsa, yukarıda hesaplanan gerilmeler bir arada

etkir. Bu durumda gerilmelerin cins ve doğrultuları göz önüne alınarak süperpozisyon ilkesine göre pim, mil ve göbekteki

toplam gerilmeler aşağıdaki gibi elde edilir.

Pimdeki toplam kesme gerilmesi

Mildeki maksimum yüzey basıncı

Göbekteki toplam yüzey basıncı

b) Çakma pim hesabı
Pimler şekilde görüldüğü gibi eğilmeye de zorlanabilirler (bir yay ucunun tespiti veya başka bir elemanın/parçanın tutturulması
gibi).
Pim genel olarak eğilmeye zorlanır. F kuvveti etkisinde pimdeki eğilme gerilmesi

şeklinde hesaplanır. Şekil (a)'da gerilme dağılımı gösterilmiştir. Pimin takıldığı delikle pim arasında yüzey ezilmesi söz konusu
olup bunun hesabı için F kuvveti pimin dayanma yüzeyinin ortasına iletilir. Kuvvetin taşınmasından dolayı ortaya çıkan ek
eğilme momenti

dikkate alınmalıdır. Bu momentin etkisinde pimle delik arasında Şekil (b)'de değişimi gösterilen ilave yüzey basınçları oluşur.

Bunlar

ve
olup toplam yüzey basıncı

veya

olmalıdır. Bu basınç değeri kullanılarak pimin parçaya gömülme miktarı s hesaplanabilir.

Bu hesaba ek olarak çakma pimin göbekten dışarı taşan kısmının küçük olması halinde pim kesitinde kesme veya

kayma gerilmesi de kontrol edilmelidir.

c) Boyuna (eksenel) pim hesabı
Bu tür pimler yuvarlak kama olarak da bilinir ve mil ile göbek arasına açılan yuvaya yerleştirilir ve döndürme momentinin
iletilmesini gerçekleştirir. Bağlantı şeklinden dolayı pim eksenel doğrultuda zorlanır. Pim kesilmeye, mil ve göbekteki dayanma
yüzeyleri ezilmeye zorlanır.
Pimdeki kesme gerilmesi

şeklinde hesaplanır. Burada L pim uzunluğu, d pim çapıdır. Yuvarlak kama veya eksenel pimin ezilmeye çalışan yüzeylerinde
basınç dağılımı düzgün değildir. Pratik hesap için iz düşüm alanı d/2 L esas alınıp ortalama basınç göz önüne alınarak, yüzeylerde
eşit basınç yayılışı kabulü ile mil ve göbekteki ortalama yüzey basıncı,

şeklinde hesaplanır.
Genel olarak göbek malzemesi mil malzemesinden daha düşük mukavemette olduğundan yalnız göbeğe göre yüzey basıncının
kontrolü yeterlidir. Oturma alanları simetrik olduğundan pim-göbek veya pim-mil tarafındaki ezilmeler aynı bağıntıda ilgili
malzemenin Pem değeri kullanılarak kontrol edilir.
Konstrüksiyon için
d = (0.13 - 0.16) DM
L= (1 - 1.5) DM
değerleri kullanılabilir.
Emniyet Gerilmeleri
Pim ve pernolarda değişik yükleme durumlarında yüzey ezilme gerilmesi başta olmak üzere kesme/kayma gerilmesi ve eğilme
emniyet gerilmeleri çeşitli malzemeler için Çizelge-7.2.2 ve 7.2.3'de verilmiştir. Pim ve perno hesabında bu emniyet gerilmeleri
esas alınıp kontrol veya boyutlandırma hesapları yapılır.

Pim ve perno için Pem değerleri (daN/mm2) [4,12] Pim ve perno için emniyet gerilmeleri [4,12]
Perno Bağlantıları
Genel Bilgiler
Pernolar genellikle çubukların birleştirilmesinde, mafsallı bağlantılarda ve askı parçalarında kullanılan şekil bakımından silindirik
pimlere benzeyen şekil esaslı bağlama elemanlarıdır. Makaraların, tekerlek gibi elemanların yataklanmalarında kullanılan aks gibi
çalışan elemanlar da pernodur. Pernoların boyut ve şekilleri standartlaştırılmış olup başsız, başlı, delikli veya vidalı tipleri vardır.
Şekilde uygulamada en fazla kullanılan perno tiplerini göstermektedir.
Pernolar fonksiyonlarına göre parçalardan birine sıkı geçme, diğerine ise serbest geçme toleransıyla takılırlar. Pernoların
yerinden çıkmamaları için (eksenel yönde hareketi önlemek için) emniyete alınmaları gerekebilir. Bu amaçla segman, profilli
emniyet rondelaları (veya bilezikleri), gupilya veya somun kullanılır. Geçme durumu pernoda oluşan gerilmelerde önemli rol
oynar ve genellikle standart pernoların çap toleransları h11, delikler için ise geçme durumuna göre D9, D11, C11, B11, B12 veya
A11 toleransları tavsiye edilir. Perno malzemesi normal olarak St50, St60 veya C35 çeliği olup zorlanmaların büyük olduğu
durumlarda sementasyon çelikleri de kullanılır.
Pernolar standart olarak "Perno tipi d x L TS ... malzeme" şeklinde gösterilir. Normal işler için kullanılan pernolarda çap toleransı
h8 olarak verilir. Örnek: d=45 mm, L=65 mm ve St 50'den yapılmış başsız perno, 45h8x65 TS69/2 St50 şeklinde gösterilir.
Pernolar, cıvata ve somun uçlarına açılan deliğe bir çatal pim (gupilya) takılarak emniyete alınırlar. Bu delikten geçirilen çatal
pimin uçları açılarak yerinden çıkması önlenir.

Çatal pim (gupilya)

Bu elemanlar da standart parça olduklarından pim ve pernolara benzer şekilde sembolik olarak gösterilirler (5x30 Ts69/16 St34
gibi).
Perno uygulama örneklerinden seçilen bağlantılar şekilde verilmiştir.
Perno Hesabı
Perno bağlantıları genellikle eksenlerine dik etkiyen kuvvetleri taşırlar. Bu zorlanma durumunda şekilde görüldüğü gibi perno ile
diğer parçalar arasında yüzey ezilme basınçları ortaya çıkar. Perno kesilmeye ve eğilmeye zorlanır. Hesaplarda ortalama yüzey
basınçları kullanılır.
Perno ile burç arasındaki yüzey basıncı,

ve perno ile yan parçalar arasındaki yüzey basıncı ise

şeklinde bulunur.
Şekildeki kuvvet diyagramı esas alındığında, pernodaki eğilme gerilmesinin perno ortasında maksimum olduğu ve

formülüyle bulunabileceği görülür.

F yayılı yükü ve askı kolları veya çatallar ortasında etkiyen reaksiyon kuvvetleri F/2 ile eğilme momenti

ve eğilme gerilmesi

şeklinde de elde edilir. Ayrıca perno ve parçalardaki geçme durumu da eğilme momentini etkiler. Pernoda bu şekildeki yükleme
durumunda ortaya çıkan kesme gerilmesi ise

şeklinde belirlenir. Perno hesabında 𝑃𝑒𝑚 , 𝜎𝑒𝑚 ,𝜏𝑒𝑚 değerleri Çizelge-7.2.2 ve 7.2.3'ten alınabilir.

Konstrüksiyonda,
değerleri kullanılabilir.
Örnek-1: Şekildeki pim bağlantısının 5x104 N mm' lik titreşimli bir momenti iletmesi gerekmektedir.
Buna göre:
a) Pimin d çapını hesaplayınız
b) Pimle mil arasındaki maksimum yüzey basıncını bulunuz.
c) Pimle göbek arasındaki ortalama yüzey basıncını bulunuz.

Mil St50 çeliğinden yapılmış olup DM = 30 mm, Pem= 90 N/mm2 ve 𝜏𝑒𝑚 = 30 N/mm2 dir. Göbek GG20' den yapılmış olup,
DG = 80 mm, Pem= 50 N/mm2 Pim ise St60' dan yapılmış olup 𝜏𝑒𝑚 = 60 N/mm2 dir.
Çözüm:
a) Bağlantının ileteceği burulma momenti (döndürme momenti) ifadesi yazılarak kayma gerilmesi

𝑀𝑑 = 𝐹𝑡 𝐷𝑀
Teğetsel kuvvet

𝑀𝑑
𝐹𝑡 =
𝐷𝑀
𝐹𝑡 4𝑀𝑑
𝜏 = 𝜋𝑑2 = ≤ 𝜏𝑒𝑚
4 𝐷𝑀 𝜋𝑑 2
𝐹𝑡 4𝑀𝑑
𝜋𝜏𝑒𝑚 = ≤ 𝑑2
4 𝐷𝑀 𝜋𝜏𝑒𝑚

d≈6 mm alınır.
b) Pimle mil arasındaki maksimum yüzey basıncı:

Teğetsel kuvveti veren ifade kullanılarak maksimum yüzey basıncı,

olarak bulunur.

ile karşılaştırıldığında mil ve pim ezilme bakımından emniyetlidir.

c) Pimle göbek arasındaki ortalama yüzey basıncı:

olduğundan göbekte ezilme açısından bir problemin olmadığı görülür.

Örnek-2: Şekilde bir halat makarası gösterilmektedir. Verilenleri değerlendirerek;

a) Perno çapını bulunuz.

b) Yan sacların kalınlıklarını belirleyiniz.
c) Yan sacların eşit olan genişlikleri nedir?
d) Pernoda kesme ve eğilme gerilimlerini bulunuz.
Verilenler:
F = 15000 N, Perno malzemesi St50 için Pem= 800 N/cm2, b = 1.8d,
s =2 mm, saclar için Pem= 600 N/cm2, 𝜎𝑒𝑚 = 1200 N/cm2
Çözüm:
a) Perno yüzey basıncı;

şeklinde yazılarak, ve buradan,

olarak perno çapı bulunur.

b) Yan sacların perno ile temasta olan yüzeydeki yüzey basıncı değerlendirilerek,

yan sacların kalınlığı bulunur.

c) Saclardaki çekme gerilmesi değerlendirilerek;

yan sacların genişliği bulunur.

d) Kesme gerilmesi

Eğilme gerilmesi

bulunur.