Makine Elemanları

ve
Mühendislikte Tasarım
Ön Gerilmeli Bağlantılarda işletme Yükü
Ön gerilmeli bağlantılarda somun sıkılırken cıvata şaftı 𝐹ö ön gerilme kuvveti ve 𝑀𝑠1 sıkma momenti tarafından zorlanır. Sıkma
işleminin sona ermesiyle burulma etkisi sona erer ve 𝐹ö kuvveti etki etmeye devam eder. Bağlantı işletme anında sıfırla
maksimum bir değer arasında değişen dinamik işletme kuvvetlerinin de etkisinde kalır. Bu durumda cıvata-somun bağlantısı
𝐹ö ön gerilme kuvvetine ek olarak titreşimli 𝐹𝑖ş kuvvetiyle de zorlanır. Bu tür bağlantıların boyutlandırılması sürekli
mukavemete göre yapılır. İşletme yükü işletme şartlarına bağlı olarak statik veya dinamik karakterde olabilir. Bir motor kapağını
gövdeye bağlayan cıvatalar ön yükleme yanında değişken basınçtan doğan dinamik yüklere de maruzdur. Belirli bir iç basınca
ayarlanmış hava tankı gibi elemanlarda ise kapak cıvataları statik yapıdadır. Bu ve benzeri elemanlarda işletme yükü, ağırlık,
moment, basınç gibi etkilerden doğabilir. Şekilde tipik bir basınçlı depo kapağını şematik olarak göstermektedir.
Cıvatalara 𝐹ö ön yükleme de verilmiştir. Depoda belirli bir P basıncı oluşunca cıvatalar işletme yükü ile zorlanacaktır. Bir cıvataya
gelen işletme yükü 𝐹𝑖ş = 𝑃𝜋𝐷2 /4𝑧 şeklinde olacaktır. Burada z cıvata sayısı D kapak çapı, P iç basınçtır.

CIVATA-SOMUN BAĞLANTILARI
İşletme yükü etkisinde cıvata ve birleştirilen parçalardaki şekil değişimlerini görebilmek amacıyla basitleştirilmiş tipik bir flanş
bağlantısı şekilde verilmiştir. Cıvata-somun bağlantısı sıkılarak cıvataya bir 𝐹ö ön gerilmesi verilmiştir.
Şekil-a‘ da ön gerilme verilmemiş durumu (bağlantıda boşluklar alınmış), Şekil-b‘ de ise 𝐹ö ön gerilme etkisinde cıvatada ∆𝐿𝑐 kadar
bir uzama, birleştirilen parçalarda (flanşlarda) ise ∆𝐿𝑝 kısalması oluşmuştur. Bağlantıya 𝐹𝑖ş işletme kuvveti etkidiği zaman
cıvatadaki zorlanma artarak cıvata ek olarak ∆𝐿′𝑐 kadar daha uzarken, flanşlardaki kuvvet azalacağından flanşlar ∆𝐿′𝑝 kadar
rahatlayacak veya genişleyecektir (Şekil-c). Bu son durumda cıvataya etkiyen eksenel kuvvet 𝐹𝑚𝑎𝑥 değerine çıkacak, flanşlara
etkiyen 𝐹ö kuvveti ise azalarak yeni bir değere inecektir. Bu şekilde sıkma anında aynı 𝐹ö kuvvetine maruz kalan cıvata ve sıkılan
parçalar, 𝐹𝑖ş kuvvetinin etkisinde farklı kuvvetlerle zorlanırlar. Cıvatayı zorlayan kuvvet büyür 𝐹𝑡𝑜𝑝 olur, sıkılan parçalarda ise kuvvet
azalır ve 𝐹ö′ gibi bir değer alır. Cıvata ve parçalarda kuvvet ve şekil değişimleri ön gerilme üçgeni oluşturularak analiz edilir.
a) Ön gerilme üçgeni
Şekil değişimi üçgeni de denen diyagramla bağlantıyı zorlayan kuvvetler arasındaki ilişkiler belirlenir. Ön gerilme verilmiş ve
işletme yükü etkisinde bulunan basit bir cıvata-somun birleşmesi kuvvetlerle birlikte Şekil-a‘ da verilmiştir.
Bağlantıda kalıcı bir şekil değiştirme istenmediğinden gerilmeler elastik bölgede kalacak ve Hooke kanununa göre uzamalar
kuvvetle orantılı olarak artarak doğrusal bir değişim gösterecektir. 𝐹ö kuvveti etkisinde cıvata ∆𝐿𝑐 kadar uzarken parçalar
∆𝐿𝑝 kadar sıkışmakta veya basılmaktadır. Cıvatada çekme, flanşlarda ise basma söz konusu olup 𝐹𝑖ş uygulandığında
cıvatadaki ilave uzama ∆𝐿′𝑐 ve flanşlardaki kısalma ∆𝐿′𝑝 ile 𝐹𝑖ş kuvvetinin cıvata ve parçalarına düşen kısımları Fz ve Fb
olarak şekilde görülmektedir. Kuvvet-şekil değişimi ilişkisini daha açıkça görebilmek için cıvata ve sıkılan parçalar için ayrı
ayrı oluşturulan diyagramlar ön gerilme üçgeni şeklinde tanımlanacak olan tek bir diyagrama taşınmaktadır.
Bağlantıya 𝐹𝑖ş işletme kuvveti etkidiği zaman cıvatayı zorlayan kuvvet 𝐹𝑡𝑜𝑝 değerine çıkmakta, işletme kuvveti kalktığı zaman
tekrar 𝐹ö değerine inmektedir. 𝐹𝑖ş etkisinde cıvata ∆𝐿′𝑐 = ∆𝐿′𝑃 kadar daha uzayıp toplam uzaması ∆𝐿𝑐 + ∆𝐿′𝑐 olmaktadır.
Cıvatayı ek olarak zorlayan kuvvet 𝐹𝑧 ‘ dir. Buna karşılık flanşlardaki kuvvet 𝐹𝑖ş etkisinde azalarak 𝐹ö′ değerine düşmekte,
𝐹𝑖ş ortadan kalktığında tekrar 𝐹ö değerine çıkmaktadır. Flanşlara etkiyen 𝐹ö′ kuvveti kalan ön gerilme olarak tanımlanır. Cıvataya
gelen 𝐹𝑡𝑜𝑝 kuvveti 𝐹ö + 𝐹𝑖ş değil 𝐹𝑖ş + 𝐹ö′ veya 𝐹ö + 𝐹𝑧 olmaktadır. Ön gerilme üçgeninden kuvvetler arasındaki ilişkiler aşağıdaki
gibi belirlenir.

Cıvata için birim uzamaya karşılık gelen kuvvet rijitlik veya yaylanma (yay) katsayısı 𝑘𝑐 , flanşlar için de birim kısalmaya karşılık
gelen kuvvet 𝑘𝑝 , kullanılarak

𝐹ö = 𝑘𝑐 ∆𝐿𝑐 = 𝑘𝑝 ∆𝐿𝑝 yazılabilir. Toplam kuvvet 𝐹𝑡𝑜𝑝 için de

𝐹𝑡𝑜𝑝 = 𝑘𝑐 (∆𝐿𝑐 + ∆𝐿′𝑐 )

kullanıllabilir. Şekildeki diyagramlardan cıvata ve parçalar için yaylanma katsayıları sırasıyla
 𝐹ö
𝑡𝑔𝑎1 = 𝑘𝑐 =
∆𝐿𝑐
𝐹ö
𝑡𝑔𝑎2 = 𝑘𝑝 =
∆𝐿𝑝

doğruların eğiminden belirlenir. Ön gerilme üçgeninden

𝐹𝑖ş = 𝐹𝑏 + 𝐹𝑧

ve yaylanma rijitlikleri kullanılarak

𝐹
𝑘𝑐 = ∆𝐿𝑧′ ve 𝐹𝑧 = 𝑘𝑐 ∆𝐿′𝑐
𝑐

𝐹𝑏
𝑘𝑝 = ve 𝐹𝑏 = 𝑘𝑝 ∆𝐿′𝑝 yazılabilir. Bu eşitliklerden (∆𝐿′𝑐 = ∆𝐿′𝑝 değerlendirilerek)
∆𝐿′𝑝
 𝐹𝑖ş = 𝐹𝑏 + 𝐹𝑧 = 𝑘𝑐 ∆𝐿′𝑐 + 𝑘𝑝 ∆𝐿′𝑝 Veya 𝐹𝑖ş = ∆𝐿′𝑐 (𝑘𝑐 + 𝑘𝑝 ) elde edilir. Buradan

𝐹𝑧 𝑘𝑐 𝑘𝑐 1
= ve 𝐹𝑧 = 𝐹𝑖ş = 𝐹𝑖ş
𝐹𝑖ş 𝑘𝑐 + 𝑘𝑝 𝑘𝑐 + 𝑘𝑝 𝑘𝑝
1+
𝑘𝑐

ve benzer şekilde işletme yükünün flanşlar tarafından paylaşılan kısmı

𝑘𝑝 1
𝐹𝑏 = 𝐹𝑖ş = 𝐹𝑖ş
𝑘𝑐 + 𝑘𝑝 𝑘
1+ 𝑐
𝑘𝑝

olur. Yukarıdaki bağıntısına göre cıvatadaki ek 𝐹𝑧 kuvveti 𝐹𝑖ş ile orantılı olup ayrıca 𝑘𝑝 /𝑘𝑐 oranına bağlıdır. Aynı 𝐹𝑖ş kuvveti için
paydadaki 𝑘𝑝 /𝑘𝑐 oranı büyütülürse 𝐹𝑧 küçülür. Bu oranın büyütülmesi cıvata uzamasını büyütmek buna karşılık bağlanan
parçaları rijit tutmakla (uzar veya elastik cıvatalarla) mümkündür. 𝐹𝑏 parçalarda ön yüklemedeki azalma miktarını göstermekte
olup 𝐹𝑖ş geldikten sonra cıvatadaki 𝐹ö yükü 𝐹𝑧 kadar artarak 𝐹𝑡𝑜𝑝 olurken bağlanan parçaları (varsa conta) sıkıştıran ön yükleme
kuvveti 𝐹𝑏 kadar azalarak 𝐹ö′ değerine düşmektedir. 𝐹ö′ kalan ön gerilme kuvveti 𝐹ö′ = 𝐹ö − 𝐹𝑏 ve değerler kullanılarak
 1 𝑘𝑐
𝐹ö′ = 𝐹ö − 𝐹𝑖ş şeklinde elde edilir. Sistemin eşdeğer rijitliği 𝑘𝑒 =
1 + 𝑘𝑐 𝑘𝑝 𝑘𝑐 + 𝑘𝑝

şeklinde ifade edilirse 𝐹𝑧 = 𝑘𝑒 𝐹𝑖ş 𝐹𝑏 = (1− 𝑘𝑒 )𝐹𝑖ş ve bunlara bağlı olarak

𝐹𝑡𝑜𝑝 = 𝐹ö + 𝑘𝑒 𝐹𝑖ş Ve 𝐹ö′ = 𝐹ö − (1− 𝑘𝑒 )𝐹𝑖ş şeklinde de elde edilebilir.

b) İşletme yükünün etkisi
Bağlantıda dinamik bir işletme yükü söz konusu olduğunda 𝐹ö ön yükleme kuvvetinin mevcut olup olmamasına göre bağlantıda
zorlamalar farklı olacaktır. Bağlantıda 𝐹ö var ise 𝐹𝑖ş = 0 iken cıvata sadece 𝐹ö yükü ile çekmeye zorlanacaktır. İşletme yükü 𝐹𝑖ş
olduğu zaman cıvata 𝐹𝑡𝑜𝑝 tarafından çekmeye zorlanacaktır. Başka bir ifadeyle işletme yükü 0~𝐹𝑖ş arasında değişirken cıvataya
gelen dinamik yük 𝐹ö ~ 𝐹𝑡𝑜𝑝 arasında değişecektir. Bu durumda 𝐹𝑧 , 𝐹ö ~𝐹𝑡𝑜𝑝 arasında değişecektir (Şekil-a). Bu nedenle 𝐹𝑧
zamana bağlı kuvvet olarak adlandırılır ve 𝐹ö ~ 𝐹𝑡𝑜𝑝 cıvata 𝐹𝑧 ile dinamik olarak zorlanır.
Bağlantıda bir 𝐹ö ön yükleme kuvvetinin olmaması halinde (Şekil-b) 𝐹𝑖ş , 0~𝐹𝑖ş = 𝐹𝑡𝑜𝑝 arasında değişirken cıvata yükü de
0~𝐹𝑖ş = 𝐹𝑡𝑜𝑝 arasında değişim gösterecektir. Bu durumda bağlantıyı zorlayan dinamik işletme yükü doğrudan cıvatayı
zorlayacaktır. Dinamik yükler altında elemanların ömrü yükün genliğine bağlıdır. Bağlantıda mevcut 𝐹ö 'nün büyüklüğüne bağlı
olarak 𝐹𝑧 'nin genliği küçülmektedir. Bu da dinamik yükün cıvata üzerindeki etkisini azaltmaktadır. Ön yüklemesiz bağlantılarda
ise 𝐹𝑧 doğrudan işletme kuvvetine bağlı olarak büyümekte ve sürekli mukavemet bakımından cıvatada tehlikeli genliklerle
zorlanmaktadır. Bu yüzden bağlantıya yeterli bir ön gerilme kuvvetinin verilmesi cıvatanın dinamik etkilerden korunması ve
sürekli mukavemetinin artırılması anlamına gelmektedir.
c) Elastik (uzar) cıvata
Ön gerilme üçgeninden ve eşitliklerden 𝐹𝑧 'nin yaylanma rijitliklerine bağlı olduğu görülmüştü. Bir karşılaştırma yapmak
amacıyla sabit 𝐹ö ve 𝑘𝑝 değerlerinde iki farklı 𝑘𝑝 /𝑘𝑐 için ön gerilme üçgenleri elde edilmiştir. Birinci şekilde 𝑘𝑝 /𝑘𝑐 =1,
ikincisinde (b) ise 𝑘𝑝 /𝑘𝑐 =1/0.25 oranları kullanılmış olup sırasıyla daha rijit (sert) ve daha esnek cıvatalar değerlendirilmiştir.
Birinci şekilde 𝐹𝑧 =0.5Fiş iken ikincisinde 𝐹𝑧 =0.2Fiş olmaktadır. Buna göre dinamik yüklemeli sistemlerde cıvataların esnek (uzar),
conta ve sıkılan parçaların ise rijit (sert) olması gerektiği açıktır.
 1
𝐹𝑧 = 𝐹𝑖ş 1+𝑘 eşitliğinden aynı 𝐹𝑖ş değerinde 𝑘𝑝 /𝑘𝑐 veya ∆𝐿𝑐 /∆𝐿𝑝 oranı büyütülürse 𝐹𝑧 'nin küçüldüğü
/𝑘
𝑝 𝑐
görülmektedir. Bu, elastik cıvatalarla mümkündür. Dinamik yüklemede cıvatanın yuttuğu elastik enerji
1
𝑒 = 𝐹∆𝐿
2
ifadesinde ∆𝐿 = 𝐹𝐿/𝐴𝐸 (Hooke kanunundan) değerlendirilerek

𝐹2 𝐿
𝑒=
2𝐴𝐸

şeklinde yazılabilir. Cıvatanın yuttuğu elastik enerji imkan nispetinde büyük olmalıdır. Yukarıdaki eşitliği farklı uzunluk ve çapta
cıvata için yeniden düzenlenirse
 𝐹 2 𝐿1 𝐿2
𝑒= +
2𝐸 𝐴1 𝐴2

bulunur. 𝐿1 ve 𝐿2 büyük, 𝐴1 ve 𝐴2 küçük tutularak elastik enerji e miktarı artırabilir. 𝐴1 diş açılan 𝐴2 kesitinden daha küçük
yapılarak uygun elastik cıvatalar elde edilir. Şekilde farklı çapta ve üzerine diş açılmamış şaft kısmı boşaltılmış, elastik enerjisi
artırılmış cıvatalara örnek vermektedir.
 𝐴𝐸 𝐴𝐸
𝐹= ∆𝐿 İfadesinde 𝑘𝑐 =
𝐿 𝐿

tanımıyla ∆𝐿 = 𝐹ö 𝐿/𝐴𝐸 uzamasının boyla doğru, kesit alanıyla ters orantılı olduğu görülür. Buna göre elastik veya uzar cıvata
uygulamasının temelini aynı 𝐹ö etkisinde daha fazla uzama sağlamak için 𝐿 cıvata boyunun uzun olması teşkil etmektedir.
Şekilde uygulamada karşılaşılabilen seçilmiş elastik (uzar) cıvatalara örnekler vermektedir. Uzar cıvataların rijitliği faklı kesitli
parçaların toplam uzamaları değerlendirilerek
 1 1 𝑙1 𝑙2 1 1 1 1
= + +⋯ ve genel ifadesiyle cıvata rijitlik katsayısı için = + + +⋯
𝑘𝑐 𝐸 𝐴1 𝐴2 𝑘𝑐 𝑘𝑐1 𝑘𝑐2 𝑘𝑐3

eşitliği kullanılır. Cıvata uzamasının veya rijitliğinin 𝐹𝑧 'ye etkisi için aşağıdaki şekil tekrar incelenebilir. Rijitlik azaldıkça veya cıvata
𝐹
daha esnek yapıldıkça 𝐹𝑧 ve dolayısıyla 𝐹𝑔 = 𝑧 = (𝐹𝑡𝑜𝑝 − 𝐹ö )/2 genlik değeri azalmaktadır. Uzar cıvatalar darbeli yüklemelerde
2
bir yay gibi etki eder ve bağlantının aşırı zorlanmasını önler. Uzar cıvata daha büyük olan deformasyonu nedeniyle daha fazla
darbe işi yutabilir. Belirli bir darbe yükü için bağlantının maruz kalacağı kuvvet rijit cıvataya göre çok daha küçük olabilecektir.
d) Conta ve önemi
Ön gerilmeli bağlantılarda 𝐹ö′ kalan ön gerilme değeri de önemlidir. Bağlantının gevşememesi, sızdırmazlığın sağlanması ve
sıkma bağlantılarda parçaların birbiri üzerinde kaymaması için 𝐹ö′ çok küçük olmamalı ve hiçbir zaman sıfıra düşmemelidir. Sızma
olmaması için işletme yükünden sonra daima bağlantıda kalan ön yükleme olmalıdır. Bu tür bağlantılarda bağlanan parçalar
arasına yerleştirilen contanın özelliği sızdırmazlık açısından önemli olup cıvata şekil değişiminden ortaya çıkan gevşeklik conta
esnekliği ile doldurulabilmektedir. Yeterli büyüklükte bir kalan ön gerilme 𝐹ö′ , ön gerilme (𝐹ö ) artırılarak sağlanır. Büyük ön
gerilme yalnız sızdırmazlık değil aynı zamanda cıvata bağlantısının oturmasını da sağlar (pürüzlerin plastik şekil değişimi ile
düzelmesi).
Sızdırmazlığın sağlanması için gerekli şart (parçaların ayrılmama şartı)

𝐹ö′ = 𝐹ö − 1 − 𝑘𝑒 𝐹𝑖ş > 0 Veya 𝐹ö > 1 − 𝑘𝑒 𝐹𝑖ş

olmalıdır. 𝐹ö′ kalan ön gerilmenin sıfır olması halinde (Iimit halde 𝐹ö′ =0) ayrılmayı önleyecek ön gerilme

𝐹ö = 1 − 𝑘𝑒 𝐹𝑖ş

değerini almaktadır. Görüldüğü gibi aynı işletme yükü için daha küçük bir 𝐹ö ile sızdırmazlığın sağlanabilmesi ∆𝐿𝑝 /∆𝐿𝑐 oranını
büyük tutmakla mümkündür.
Başka bir ifadeyle esnek parçalar ve esnek contaya karşılık katı bir cıvata sızdırmazlık açısından üstünlük göstermektedir. Bu
durum dinamik yüklere karşı esnek cıvata uygulamasının tersini doğurmaktadır. Sızdırmazlık için birleştirilen parçalar esnek
olmalıdır. Pratikte bu özelliği temin etmek için sıkılan parçalar arasına conta denilen elastik malzemeler konur. Cıvatanın
dinamik ömrünü (yorulma ömrü) uzatmak için esnek cıvata-rijit parçalar, sızdırmazlık için ise rijit cıvata-esnek parçalar (conta)
şartlarına uygun seçim yapılmalıdır.
Uygulamada 𝐹ö ön gerilme değeri işletme kuvvetine göre seçilir. Pratikte bağlantı için işletme yükünün üç veya dört katı kadar
ön yükleme verilir. Malzeme durumuna göre bağlantıda conta varsa ve temas yüzeylerinin pürüzlülüğü fazla ise 𝐹ö /𝐹𝑖ş = 3.5
flanş ve motor kafası gibi sızdırmazlığın önemli olduğu yerlerde ise 𝐹ö /𝐹𝑖ş = 3….5 arasında seçilir. Eşdeğer rijitlikler için

Değişken zorlanmalar için 𝑘𝑒 = 0.1 … 0.2 alınır. Yaylanma (rijitlik) katsayıları, ön gerilme kuvveti ve cıvata
maksimum kuvvetleri için pratikte aşağıdaki değerler
Sızdırmazlık için 𝑘𝑒 = 0.5 … 0.65 alınabilmektedir.

𝐹𝑚𝑎𝑥 = (2.5 … 4)𝐹𝑖ş

𝐹ö = (1.5 … 3)𝐹𝑖ş
𝑘𝑝 /𝑘𝑐 =6…10 Dinamik zorlamalar
𝑘𝑝 /𝑘𝑐 =0.7…1 Sızdırmazlık durumunda
Bazı hallerde ön gerilme kuvveti cıvata malzemesinin akma gerilmesi sınırına göre tespit edilir. Buna göre 𝐹ö =(0.7…0.8)𝜎𝐴𝑘 olur.
e) Cıvata ve sıkılan parçaların rijitlikleri
Cıvata yaylanma rijitliği: Ön gerilmeli bağlantılarda cıvata deformasyonu için önemli olan rijitlik katsayısı

𝐴𝑐 𝐸𝑐
𝑘𝑐 =
𝐿𝑐
şeklinde tanımlanmaktadır. Burada, 𝐴𝑐 iki kısımdan oluşan ve cıvatanın şaft kısmı ve diş açılan kısmının kesit alanı, 𝐿𝑐 bu iki
kısmın uzunluğu, 𝐸𝑐 ise cıvata malzemesinin elastisite modülüdür. Daha önceden de belirtildiği gibi cıvatanın şaft kısmı yanında
cıvata başı ve cıvatanın somuna veya parçaya vidalanan uzunluğunun bir kısmı elastik deformasyona uğrar. Bu kısımların rijitliği
de hesaba katılmalıdır. Bu kısımların uzunlukları cıvata çapı d olmak üzere L=0.4 d alınır. Şekilde esas alınarak tipik bir uzar
cıvatada cıvata rijitlik katsayısı

1 1 𝐿𝑐𝑏 𝐿1 𝐿2 𝐿3 𝐿4 𝐿𝑠
= + + + + +
𝑘𝑐 𝐸 𝐴1 𝐴1 𝐴2 𝐴3 𝐴4 𝐴4

Şeklinde belirlenir. Burada

𝐿𝑐𝑏 = 0.4 𝑑1 ,𝐿𝑠 = 0.4 𝑑4 alınabilir.
 Sıkılan parçaların rijitliği: Sıkılan parçaların yaylanma rijitliği

𝐴𝑝 𝐸𝑝
𝑘𝑝 = 𝐿𝑝
olup burada 𝐴𝑝 sıkışmaya çalışan (deformasyona uğrayan) parça kesit alanı, 𝐿𝑝 toplam
parça uzunlukları ve 𝐸𝑝 parça elastisite modülüdür. Parçalarda şekil değişimi hesabı
cıvatadaki kadar kolay değildir. Bunun nedeni 𝐴𝑝 'nin belirlenmesindeki zorluktur. Bu
amaçla deneysel bulgular ve varsayımlardan yararlanılır. Sıkıştırılan parça olarak içi boş
ince cidar silindirik bir parça (kovan) değerlendirildiğinde deformasyona katılan kesit alanı
için

𝜋 2
𝐴𝑝 = (𝐷0 − 𝑑𝐵2
4
eşitliği kullanılır. Burada 𝐷0 kovan dış çapı, 𝑑𝐵 ise kovan iç çapı veya boşluk (delik) çapıdır.
Flanş bağlantıları ve benzerlerinde sıkıştırılan parçalar kovan şeklinde olmadığından 𝐴𝑝 hesabı için önerilen çeşitli yöntemler
mevcuttur. Bu metotlardan birinde sıkılan parçalardaki deformasyonun kenarları eksenle 45° açı yapan veya tepe açısı 90° olan
bir çift kesik koni şeklinde olduğu varsayılmıştır (F. Rötscher). Şekilde sıkılan parçalarda oluşan deformasyon konisini
göstermektedir. Bu konik deformasyon esas alınarak parçalardaki deformasyon ve rijitlik katsayısı hesaplanabilmektedir.
Şekilde konik deformasyon modelinde sıkıştırılan parçaların alan hesabı için geometrik büyüklükler gösterilmiştir. Seçilen
koordinat sisteminde elemanter konik elemanda kesit alanı
2 2
𝐷 𝑑 𝐷+𝑑 𝐷−𝑑
𝐴 = 𝜋 𝑟𝑑2 − 𝑟𝑖2 = 𝜋 𝑥+ − Veya 𝐴=𝜋 𝑥+ 𝑥+
2 2 2 2

𝐹ö 𝑑𝑥 𝑡
şeklinde düzenlenerek deformasyon 𝑑𝛿 = tanımıyla 𝐹ö 𝑑𝑥
𝐸 𝐴 𝛿=
𝜋𝐸 𝐷+𝑑 𝐷−𝑑
0 𝑥+ 𝑥+
2 2

integraliyle bulunur. integral alınıp D=1.5 d , t=𝐿𝑝 /2 alınıp iki koninin seri bağlı yay gibi değerlendirilmesiyle rijitlik katsayısı

𝜋𝐸𝑝 𝑑
𝑘𝑝 =
𝐿𝑝 + 0.5𝑑
2𝑙𝑛 5
𝐿𝑝 + 2.5𝑑

şeklinde bulunur [22]. Bu ifade aynı kalınlıkta ve aynı

malzemeden iki parçanın birleştirilmesi durumunda
yaylanma rijitlik katsayısını vermektedir.
Rötscher deformasyon konisinde somun altına denk gelen çaplar s anahtar ağzı açıklığına eşit kabul edildiğinden parça
deformasyon kesit alanı hesabını basitleştirmek için koni yerine yaylanma bakımından aynı değere sahip bir eşdeğer içi boş
silindir kullanılabilir. Bu silindirin iç çapı 𝑑𝐵 , dış çapı ise 𝑑𝐵 = s + 𝐿𝑝 /2 alınarak eşdeğer silindir deformasyon kesit alanı
2
𝜋 𝐿𝑝
𝐴𝑝 = 𝑠+ − 𝑑𝐵 2 şeklinde elde edilir (Şekil-a). Burada s≈1.5 alınmaktadır.
4 2
Son yıllarda yapılan araştırmalar Rötscher konisi kabulüyle yürütülen hesapların rijit sonuç verdiği ve parçalardaki gerilme
dağılımının bir paraboloid şeklinde olduğunu göstermiştir (Şekil-b). Paraboloid şeklindeki deformasyonda da kolaylık olmak
üzere eşdeğer silindir kabulü ile hesaplar yapılır. Eşdeğer silindirin elastik deformasyona katılan kesit alanı
2
𝜋 𝐿𝑝
𝐴𝑝 = 𝑠+𝑘 − 𝑑𝐵 2
4 2
 2
𝜋 𝐿𝑝
𝐴𝑝 = 𝑠+𝑘 − 𝑑𝐵 2 şeklini almaktadır.
4 2

Burada 𝑘 malzemeye bağlı bir faktör olup çelik için 0.2 , dökme demir için 0.25 ve alüminyum alaşımlarında da 0.3 değerleri
kullanılmaktadır. Hassas hesaplarda parçaların yaylanma uzunluğu 𝐿𝑝 yerine m somun yüksekliği olmak üzere 𝐿𝑓 = 𝐿𝑝 + 𝑚/2
alınabilir.

Bu kesit alanı ifadeleri 𝑘𝑝 , formülünde değerlendirilerek sıkılan parçalar için yaylanma rijitlikleri belirlenir. Ancak gerçek rijitlik
katsayısı deneysel olarak tespit edilir. Bu amaçla ön gerilmeli bağlantıda kademeli olarak işletme yükü etki ettirilerek uzamalar
ölçülür ve 𝐹𝑖ş = (𝑘𝑝 +𝑘𝑐 )𝛿 eşitliğine göre 𝑘𝑝 + 𝑘𝑐 toplamı bulunur. Cıvata rijitlik katsayısı 𝑘𝑐 bilindiğine göre (deneyle veya
hesapla belirlenir) 𝑘𝑝 kolayca elde edilir.
Sıkılan parçalar arasında elastik bir eleman (conta) bulunması halinde toplam rijitlik katsayısı
 1 1 1 𝐴𝑐𝑜 𝐸𝑐𝑜
= + şeklinde hesaplanmalıdır. Contanın yaylanma katsayısı 𝑘𝑐𝑜 𝑘𝑐𝑜 =
𝑘𝑝𝑡𝑜𝑝 𝑘𝑝 𝑘𝑐𝑜 𝑡𝑐𝑜

olarak bulunur. Burada 𝐴𝑐𝑜 , conta kesit alanı, 𝐸𝑐𝑜 conta elastiklik modülü ve 𝑡𝑐𝑜 conta kalınlığıdır. Contanın yüksek elastiklik
özelliğine sahip olması halinde sıkılan parçaların yaylanma katsayısı ihmal edilir ve sistemin yaylanma rijitliği sadece contanın
rijitliği olarak değerlendirilir (𝑘𝑘𝑡𝑜𝑝 = 𝑘𝑐𝑜 ).

Sızdırmazlığın önemli olduğu basınçlı kap kapak bağlantılarında contalı sıkılan kısımların (Şekil-b) rijitlik katsayısı hesabında
dikkate alınan deformasyon modeli (Şekil-c) değerlendirildiğinde parça yaylanma rijitliği
 𝜋𝐸𝑝 𝑑
𝑘𝑝 = eşitliği ile bulunabilir [22]. Bu model için cıvata rijitliğinde 𝐿𝑐 olarak (𝐿𝑝 /2 + 𝑡𝑐𝑜 +𝐿𝑝 /4
2𝑡𝑐𝑜 + 𝐷 − 𝑑 𝐷 + 𝑑
𝑙𝑛 alınmaktadır.
2𝑡𝑐𝑜 + 𝐷 + 𝑑 𝐷 − 𝑑