Makine Elemanları

ve
Mühendislikte Tasarım
CIVATA-SOMUN BAĞLANTILARI
GENEL KAVRAMLAR/TANIMLAR
Uygulamada en çok rastlanan; makina imalatında en fazla kullanılan çözülebilen bağlantı elemanları olan cıvata-somun
bağlantıları büyük oranda standartlaştırılmıştır. Cıvatalar genellikle bağlama ve hareket iletim elemanı olarak sıkça
kullanılmaktadır. Bu elemanlar, eş çalışan, vida olarak tanımlanan belirli bir profilin girinti ve çıkıntı teşkil edecek şekilde bir
silindirin iç ve dış yüzeyine sarılmasıyla elde edilirler.
Vida Tanımı ve Oluşumu
Eğik bir doğrunun bir silindirin iç veya dış yüzeyine sarılması ile elde edilen helis eğrisi vida eğrisi olarak tanımlanır. Eğik doğru
yerine belirli kalınlıkta veya profilde bir elemanın dolu bir silindirin dış yüzeyine çıkıntı teşkil edecek şekilde helisel bir hareketle
(öteleme + dönme) sarılmasından cıvata elde edilir. İçi boş bir silindirin iç çevre yüzeyine aynı profilin helisel hareketle
sarılmasından oluşan eleman somun olarak tanımlanır. Cıvata, dış vida, somun ise iç vida olarak da bilinir. Eş çalışan vidalarda
helisel hareketle oluşturulan vida dişleri (girinti ve çıkıntılar) aynı şekil ve büyüklükte yapılmalı ve eksenel yöndeki ilerleme de
dönme ile orantılı olmalıdır.
Vida oluşumu: Helis eğrisi veya vida eğrisi soldan sağa doğru sarılarak yükselirse sağ vida, sağdan sola doğru sarılarak
yükselirse sol vida olarak tanımlanır. Şekilde tipik sağ ve sol vida oluşumunu göstermektedir.
Şekilden de görüldüğü gibi helis üzerinde hareket eden bir nokta silindir etrafında dönerken aynı zamanda öteleme de yapar.
Cıvata veya somun da bir dönme yaptığında dönme ile orantılı olarak öteleme (yükselme veya alçalma) yapar. Sağ ve sol vidalarda
gözlenen temel farklılık, vidalardan birisi için sıkma yönünün diğeri için çözme yönüne karşılık gelmesidir. Silindir üzerinde helis
eğrisinin sarılma yönü ve söz konusu helisin açılımı da şekilden görülebilir. (a)'da 0-4 arası bir tura karşılık gelmekte olup ötelenme
miktarı h, helis uzunluğu 0-4 ve silindir çevre uzunluğu (𝜋d) profil üçgenini oluşturmaktadır. Aynı durum (b)'de de gözlenmekte
olup helis eğrisi üzerinde alınan 6 noktasının helis üçgenindeki yerleri de gösterilmiştir
 Vida Geometrik Büyüklükleri

Bir vidadaki helis eğrisi açıldığı zaman bir dik üçgen elde edilir. Tipik bir vidada tanımlanan büyüklükler aşağıda
özetlenmiştir.
Diş : Helisel vida kanalı açıldıktan sonra oluşan çıkıntılardır
Diş üstü çapı : Vida açılmış silindirin dış çapıdır (d)
Diş dibi çapı : Vida açılmış silindirin iç çapıdır (d1)
Diş yüksekliği : Vidanın diş üstü ile diş dibi çapı arasında kalan uzaklık
Ortalama çap : 𝑑2 = (𝑑 + 𝑑1 )/2 şeklinde hesaplanan çap
Vida eğim açısı : Vida dişlerini oluşturan helis eğrisinin ortalama çaptan geçen daire açınım doğrusu ile yaptığı açı veya
sarılmadan önceki eğik doğrunun yatayla yaptığı açı eğim açısı (𝛼) olup bu açı vida eğimini karakterize eder.
Adım (hatve) : Helis eğrisinin bir ana doğrusunu ardarda kestiği iki nokta arasındaki eksenel uzaklığa (h) vida adımı veya
hatvesi denir. Bir tam dönmeye karşılık gelen öteleme bir adımdır. Şekillerden görüldüğü gibi helis eğrisinin açılmış halindeki dik
üçgenin h yüksekliğine vida adımı (vida hatvesi) denmektedir. Üçgenin tabanı silindirin çevre uzunluğu 𝜋d'ye eşittir. Bu iki
büyüklük arasında
𝑡𝑎𝑛𝛼 = ℎ/𝜋𝑑 veya 𝑡𝑎𝑛𝛼 = ℎ/𝜋𝑑2 bağıntısı vardır. Hatve DIN ve TS standartlarında h, ISO standartlarında p semboli ile
gösterilir
 Çok ağızlı vida: Vida tek bir helis eğrisi veya profili ile elde ediliyorsa buna tek ağızlı vida denir. Silindire aynı eğimde fakat farklı
başlangıç noktalarından birden çok helis eğrisinin sarılmasıyla çok ağızlı vidalar elde edilir.

Tek ağızlı vidalar tek bir profilden, çok ağızlı vidalar iki, üç veya dört profilden meydana gelirler. Tek ağızlı vidalarda ardışık iki
dişin aynı noktaları arasındaki uzaklık vida adımına eşitken, çok ağızlı vidalarda ağız sayısına göre diş atlayarak vida adımı ölçülür.
Tek ağızlı vidanın hatvesi h ise, çok ağızlı vidalarda hatve, z ağız sayısı olmak üzere
ℎ𝑡 = zh şeklinde ifade edilir.
Eğer cıvata somuna takılırken bir turda (360° dönünce) bir adım ilerliyorsa cıvata bir ağızlıdır. Bir turda iki veya daha çok adım
mesafesi kadar ilerliyorsa cıvata çok ağızlıdır. Çok ağızlı yapmakta amaç ilerleme hızının ve cıvata verimin artırılmasıdır. Tespit
vidaları genellikle tek ağızlıdır. Dolma kalemlerdeki vidalar üç ağızlıdır.
Vida Profilleri
Vidayı oluşturan helisel oyuk veya çıkıntı kesit geometrisi vida profilini belirler. Bu kesit geometrisi veya profil üçgen, yamuk,
yuvarlak, testere dişi veya başka biçimlerde olabilir. Şekilde seçilmiş vida profillerini şematik olarak göstermektedir. Bu
profillerden dikdörtgen veya kare profil standart olmayıp özel olarak boyutlandırılıp imal edilmektedir.
Seçilen profilin şekline ve büyüklüğüne, helis açısı ve adımına ve sarıldığı silindirin çapına bağlı olarak çok çeşitli vidalar elde
edilebilir. Bunlara bir de vidanın sağ veya sol oluşu ve ağız sayısı da eklenecek olursa hemen hemen sonsuza yakın çeşitlilikte
vidalar ortaya çıkar. Farklı ölçülerde üretilen vidalar birbirine uymaz, değiştirilebilme özelliği sağlanamaz. Bu nedenle hem
üreticinin hem de kullanıcının yararına olacak şekilde vidalar standartlaştırılmıştır. En çok kullanılan standart profiller üçgen ve
trapez vida profilleri olup diğerleri ve standart olmayanlar da ihtiyaç durumuna göre imal edilip kullanılmaktadır. Tipik bir iç ve
dış vida şeklinde açılmış üçgen profil temel boyutlarıyla birlikte şekilde verilmiştir.
Silindir üzerine açılan vidanın taban genişliği (b) ile hatve (h) arasındaki bağıntıya göre vidalar açık vida (b< ℎ) ve kapalı vida
(b=h) şeklinde tanımlanır.
STANDART VİDALAR
Üçgen Profilli Vidalar
a) Metrik vidalar
Uygulamada en çok kullanılan standart vida profili olup profil tepe açısı 60° olan bir eşkenar üçgendir.
Açılan vida diş uçları üçgen yüksekliğinin 1/8'i kadar kırılmış, dış vida (cıvata) dişlerinin dipleri çentik etkisini azaltmak ve imalatı
kolaylaştırmak için yuvarlatılmıştır. Şekilde vida geometrik büyüklükleri de gösterilmiştir. Uygulamada en çok kullanılan
geliştirilmiş metrik vida profili (Metrik-ISO vida profili) şekilde gösterilmiştir. Normal metrik vidanın yanında ince metrik vida serisi
de kullanılmaktadır. Aynı nominal (anma) çapta ince vidanın adımı biraz daha küçük, diş dibi (çekirdek) çapı daha büyüktür. Vida
profillerinde d, vida diş üstü çapı (nominal çap), 𝑑1 diş dibi çapı (çekirdek çapı), 𝑑2 ortalama çap olarak gösterilmektedir. Somun
için d yerine D harfi ve aynı indisler kullanılmaktadır. Metrik vida M harfi ile karakterize edilir ve standart gösterim M x nominal
çap şeklindedir (M 20, diş üstü (nominal) çapı 20 mm olan metrik vida).
Whitworth vida profili
İngiltere'de kullanılmaya başlanmış ilk standart vida şekli olup nominal ölçüsü inch sistemine göre verilen, tepe açısı 55° olan
ikiz kenar üçgen profilli vidadır. imalat ve montaj kolaylığı için dişlerin baş ve dipleri diş yüksekliğinin 1/6‘ sı kadar
yuvarlatılmıştır. Vida çizelgelerinde 1" uzunluktaki diş sayısı verilir. Adım için 25.4 /z ifadesi kullanılarak hesap yapılır. Kısa
gösterilişi W nominal çap x adım şeklindedir (W 1/2" x 2.117 gibi). Metrik vidanın kullanım alanı yaygınlaştıkça Whitworth
vida kullanım alanı daralmaktadır. Ancak vidalı boru bağlantılarında ve benzeri işlerde ince serisi kullanılmaya devam
etmektedir. Whitworth vida boyutları Çizelge-8.2.4'te gösterilmiştir. İnce diş Whitworth vidaların adımları normal diş
vidalarına göre daha küçüktür. Kısa gösterimde W sembolünden sonra nominal çap mm olarak yazılır, 1" teki diş sayısı ilave
edilir (W 12.7 x 1/16").
Trapez (Yamuk) Vida Profili
Bu profil tepe açısı 30° (paralel olmayan iki kenarı arasındaki açı) olan bir yamuktur. Genellikle hareket vidası olarak kullanılır. Bu
vida profilinde vidalar profillerin yan yüzeylerinden temas ederler ve vida başında boşluk bulunabilir. Trapez profilli vidada
eksenel doğrultuda her iki yüzdeki kuvvetler aynı hassasiyetle taşınabilir. Sembolik olarak Tr nominal çap x adım şeklinde
gösterilir (Tr 30 x 6 gibi). Çizelge-8.2.5 standart trapez vida boyutlarını cıvata ve somun için ayrı ayrı göstermektedir. Çizelgede
ayrıca vida boşlukları da verilmiştir.
Testere Dişi Vida Profili
Vida profili bir yönde talaş kaldıran testerenin dişine benzetildiğinden bu ismi almıştır. Vida dişinin iki yüzü eksene göre farklı
eğimdedir. Tepe açısı 30° olup bir yüzey 3° eğimle işlenmiştir. Bu yüzey formundan dolayı bir yönde daha büyük kuvvetler
desteklenebilir. Bu vidalar özel amaçlı hareket vidalarında tercih edilebilir. Vida dişleri arasında eksenel doğrultuda en az 0.2 mm
kadar bir boşluk bırakılır. Testere dişli vida sembolik olarak Te nominal çap x adım (Te 50 x 8) şeklinde gösterilir. Çizelge-8.2.6
testere diş profilli vidaların temel boyutlarını vermektedir.
Yuvarlak Profilli Vida
Üçgen profilli vidalar sivri diş uçlarından dolayı hassas olduklarından kolayca hasar görebilirler ve değişik atmosferik etkilere,
toz-toprak gibi zararlı etkilere maruz ve sık sık söküp takılması gereken uygulamalarda kullanılmazlar. Bu vidaların yerine tepe
açısı 30° olan yuvarlak vidalar tercih edilir. Bu vidalar, darbeli bağlantılarda, su vanaları, hortum bağlantı rakorları ve değişik
kapak vidaları olarak kullanılmaktadır. Dişlerin diş üstü ve dipleri yuvarlatılmış olup hareket vidası olarak da kullanılmaktadır (diş
profilleri yuvarlak olduğundan sürtünme yüzeyi azdır). Şekilde tipik yuvarlak profilli ve Çizelge-8.2.7 geometrik boyutlarını
göstermektedir. Bu tür vidalar sembolik olarak YV nominal çap x 1" deki diş sayısı (Yv 60 x 1/6") şeklinde gösterilir.
Hareket vidası olarak tercih edilen standart olmayan tipik bir kare profilli vida şekilde gösterilmiştir.
Boru Vida Profili

Normal ölçülerdeki vida profilleri ve dolayısıyla adımları bazı uygulamalar için kaba gelir. Optik cihazlarda hassas (ince) ayar

gerektiren yerlerde vidanın büyük dönme açıları veya sayılarına karşılık küçük eksenel ilerleme yapması istenir. Bu durumda

normal üçgen profilli vida adımı maksada uygun olmaz. Bunun yerine adımı daha küçük olan ince vidalar kullanılır. İnce vida

profillerinde aynı çapla daha küçük vida adımı elde edilir. Büyük çapta olup vidalama derinliği az olan bağlantılarda ince vida

kullanılırsa yeteri kadar vida dişinin teması gerçekleşeceğinden bağlantı emniyetli bir şekle getirilmiş olur.

Boru bağlantılarında da boru et kalınlığı küçük olduğundan normal profilde bir vida dişi açmak mümkün olmayacağından daha

küçük profilli boru dişi adı verilen üçgen profilli vidalar kullanılır. Bu vida profilleri metrik ve inç ölçü sistemine göre

oluşturulabilir (inç sistemi daha yaygındır). Borularda nominal boyut boru iç çapıdır ve genellikle inç bazen de mm olarak verilir.

Vida borunun dış kısmına açılır ve vida ölçüsü olarak borunun nominal çapı verilir. TS ‘ de boru vidası R sembolü ve R 3/8" TS

61/210 şeklinde gösterilir (3/8" boru vidasının diş üstü çapı 16.66 mm'dir. 3/8" ise 9.525 mm'ye karşılık gelir).
Özel Profilli Vidalar
Yukarıda verilen diş profilleri dışında özel vidalar da üretilmektedir. Bilyalı vidalar bu grupta değerlendirilir. Şekilde tipik bilyalı
cıvata mekanizmalarını göstermektedir. Bu tür vidalarda cıvata ve somun arasındaki boşlukta çelik bilyalar bulunmaktadır. Bu
vidalarda hareket yuvarlanma şeklinde olur ve sürtünme azalır (kayma hareketi yuvarlanma hareketine çevrilir). Sistem daha
hassas ve rijit olmaktadır.
Diğer Normlarda Vidalar

Amerika Birleşik Devletleri (ABD), İngiltere ve Kanada gibi ülkelerde kullanılan vidaların inç sistemine göre ölçülendirildiği ve

genelde 60° tepe açısına sahip oldukları bilinmektedir. Üç ülke tarafından oluşturulan bir komisyon vidaları tanımlamış (UST-

Unified Screw Thread) ve kaba (UNC), ince (UNF) ve çok ince (UNEF) şeklinde üç gruba ayırmıştır. Bu sınıflandırmada en küçük

vida çapı (diş üstü veya anma çapı) 0.073" olup 0.216" ‘e kadar 1‘ den 12‘ ye numaralandırılmış vidalar boyutlarıyla birlikte

çizelge halinde verilmiştir. Nominal çapı 1/4" ‘ ten büyük vidalar ise normal Whitworth vidalar gibi gösterilmiştir. Belirtilen üç

ülkede kullanılan vidalardan seçilmiş örnekler Çizelge-8.2.8'de verilmiştir.

Amerikan standartlarında geliştirilmiş özel vida dişi (UNS-Unified Special Thread), silindirik boru vida dişi (NPSM-Straight Pipe

Threads for Mechanical Fastenings), standart boru vida diş konik (N PT-American Standart Taper-Pipe Thread) ve Amerika trapez

vida dişi (Acme-Acme-stab) gibi özel vidalar da mevcuttur.

Vida Boyutları ve Toleransları
Vida Boyutları

Genel olarak vida boyutları standart olup standart sembollerle gösterilir. Daha önceki çizelgelerde gösterilen ve vidayı
tanımlayan temel boyutlar toplu halde Çizelge-8.2.9'da özetlenmiştir. Bu boyutlarla vidaların nominal çapı ve hatvesi biliniyorsa
diğer çaplarla diş yükseklikleri belirlenebilir.

Örnek olarak vidanın diş dibi ve ortalama çapı sırasıyla

𝑑1 = 𝑑 − 2𝑡1 ve 𝑑2 = 𝑑 − 𝑡1 veya 𝑑2 = 𝑑 − 𝑡2 şeklinde bulunur.

Önceki bölümde verilen çizelgelerde genelde hatve (h) cinsinden diğer geometrik büyüklükler de tanımlanmaktadır. Metrik
üçgen profilli bir vida için diş yüksekliği 𝑡1 = 0.6495 h, toplam üçgen yüksekliği t = 0.866h şeklinde hesaplanabilmektedir.
Vidaların sembolik olarak gösterimleri de toplu halde Çizelge-8.2.10‘ da verilmiştir. Çizelgeden vida profili, ana boyutlar ve
örnekler görülebilmektedir.
Vida Toleransları

Birbiriyle eş çalışacak olan iki vida (iç ve dış vida veya somun-cıvata) aynı helis eğimi ve adım ile aynı profile ve aynı ağız sayısına
sahip olmalıdır. Diş profillerinin, dişlerin tepe ve yan yüzeylerinin birbirine tam oturmalarını sağlamak imalat maliyetlerini artırır.
Eş çalışan, temas etmek zorunda olan yüzeylerde uygun tolerans verilmezse sıkışma ve istenmeyen sürtünme kuvvetleri doğar. Bu
nedenle vida profiline göre değişen boşluklar ve geçme toleransları verilmelidir. Bu şekilde cıvata-somun vidaları birbirine uyar ve
bağlantıdan beklenen mukavemet ve kalite gerçekleştirilebilir. Cıvata vidalarının d, 𝑑1 ve 𝑑2 çapları ve somun vidasının 𝐷1 ve 𝐷2
çapları toleranslı olarak işlenir. Verilecek toleranslarla cıvata-somun bağlantılarında değişik geçme durumları elde edilir. Genelde
cıvata çapları için e, g ve h toleransları, somun çapı için de G ve H toleransları verilir. ISO tolerans sisteminde cıvata toleransları
ince (i), orta (o) ve kaba (k) olmak üzere üç tolerans grubuna (geçme sınıfına) ayrılır. Çizelge-8.2.11 cıvata-somun toleranslarını ve
geçme durumlarını göstermektedir.

Tolerans sınıfındaki harfler (i, o, k) vida sembollerinde gösterilir. Çoğunlukla orta kalitede imal edilen cıvata ve somunlarda harf
yazılmaz. Toleranslı işlenen cıvata ve somunlar sembolik olarak M12-4g (cıvata), M30-5H (somun) ve geçme durumu için de M36-
7H/8g şeklinde gösterilir. Tolerans sınıfını karakterize etmek için de M16 i, M20 k gibi semboller kullanılır.
VİDALI BAĞLAMA ELEMANLARI
Kullanım Alanları ve Örnek Bağlantılar

Çözülebilen bağlantı elemanlarından olan cıvatalar genel olarak kullanım amacına göre bağlantı cıvataları ve hareket cıvataları
şeklinde iki ana gruba ayrılabilmektedir. Bağlantı cıvataları veya vidaları (tespit cıvataları) herhangi iki veya daha çok parçayı
(makine veya yapı elemanı) çözülebilir şekilde birbirine bağlarlar. Hareket vidalarında ise amaç vida hareketiyle kuvvetlerinin
cıvatadan somuna veya somundan cıvataya iletilmesidir. Başka bir ifadeyle dönme hareketinin öteleme hareketine
dönüştürülmesinde hareket mekanizmalarından yararlanılır. Bu vidalar ayrı bir bölümde ele alınacaktır.

Cıvata-somun bağlantılarının uygulamada karşılaşılan şekilleri aşağıda özetlenmiştir.

1. Bağlantı (tespit) elemanı olarak; makina sistemlerinin montajında, dişli kutuları, yatak yuva yarı parçalarının birleştirilmesinde,
flanşlı ve flanşsız boru bağlantılarında, kapak-gövde bağlantılarında, çelik konstrüksiyonlarda, makinaların temele tespitinde ve
benzeri yerlerde cıvata, somun, cıvata-somun kullanılır.

2. Gergi cıvatası olarak; ön gerilme gerektiren (eksenel yönde gergi kuvveti oluşturan) mekanizmalarda gergi cıvatası kullanılır.

3. Ayar elemanı olarak; boşluk, mesafe ve aşınma ayarı gereken yerlerde ayar cıvatası kullanılır.
4. Ölçme elemanı olarak; dönme hareketinin yüksek hassasiyetle ötelenmeye çevrilmesinde, ölçü aletlerinde (mikrometre gibi)
ölçme elemanı olarak cıvata somuna ihtiyaç vardır.
5. Kapama elamanı olarak; deliklerin kapatılması, sızdırmazlık sağlanması, şişe kapaklarında, yağ deliklerinde kapama elamanı
(kör tapa) olarak kullanılır.
6. Hareket vidası olarak; dönme hareketini ötelemeye çeviren vidalı pres, mengene, kriko ve çeşitli yük kaldırma-indirme
sistemlerinde cıvata-somun kullanılır.

Tespit vidalarında verim önemli olmadığından kendiliğinden çözülmeyen, sürtünme etkisi büyük üçgen profilli vidalar tespit
vidası olarak tercih edilirken, verimin önemli olduğu hareket vidalarında trapez, kare veya benzer profiller kullanılır. Genel olarak
cıvata şeklinden dolayı çentik etkisi büyüktür ve vida dişlerindeki boşluklar nedeniyle vidalı bağlantılarla iyi bir merkezleme
yapılamaz. Ayrıca cıvata-somun bağlantılarının zamanla gevşediği ve özel tedbirlerin alınması gerektiği açıktır. Ancak cıvatalar
standart olduklarından ve çok sayıda ucuz bir şekilde üretildiklerinden ekonomik bir bağlama yöntemi olarak uygulamada
yaygınca kullanılmaktadır.
Cıvata-somun bağlantı şekilleri: Bağlanacak elemanlarda delik ve vida durumu ile cıvata, cıvata-somun veya saplama-somun
gibi çeşitli birleştirme elemanı kullanılarak bağlantılar oluşturulabilmektedir. Konstrüksiyon bakımından
• Somunun ayrı bir parça olduğu, parçalarda boydan boya cıvata şaftının rahat geçeceği bir deliğin açıldığı cıvata-somun
bağlantısı (Şekil a)
• Bir parçaya açılan vida ile cıvatanın iki parçayı birleştirmesi şeklinde (üstteki parçada sadece delik mevcut) (Şekil b)
• Saplama bağlantısı (Şekil c) gibi üç değişik tipte cıvata-somun bağlantısı oluşturulabilir. Saplamada üstteki parçaya sadece delik
açılıp ikinci parçaya vida açılmakta ve saplama denen iki ucu vidalı, orta kısmı vidasız pim şeklindeki parça özel bir anahtarla ikinci
parçanın vidalı yuvasına vidanın bittiği kısma kadar takılmakta ve sıkılmakta, saplamanın serbest ucuna da somun takılıp
sıkılmaktadır.