1

3. DİŞLİ ÇARKLAR
Dişli çarklar dönme hareketini bir milden diğer mile, üzerindeki dişlerin birbirini
kavrayarak dönmesi ile iletir.
Avantajları
Dişli çarklar gerek paralel ve gerekse kesişen millerde çeşitli güç ve devir
sayılarında değişik çevrim oranlarında kullanılabilir.
Kayma söz konusu değildir.
İşletme emniyeti ve ömürleri yüksektir.
Fazla yüklenebilirler ve bakımları kolaydır.
Aynı güçte diğer makinelere oranla daha az yer işgal ederler ve verimleri
yüksektir.
Dezavantajları
Pahalıdırlar
Gürültülü çalışırlar
Güç iletiminde elastikiyetleri yoktur.
Dişli çarklar; mil eksenleri arasındaki uzaklığın küçük olması, mil hızlarının kayış-kasnak
sistemiyle iletilmeyecek derecede düşük olması, miller arasında sabit bir hız oranının
istenmesi ve iletilecek gücün büyük olması halinde kullanılmalıdır.
3.1 Dişli Çark Çeşitleri
Paralel Miller (Alın dişli çarklar )
Düz dişli çark
Helisel dişli çark
Ok dişli çark ( şevlon )
Dairesel dişli çark
Kremayer
Kesişen miller ( Konik dişli çarklar )
Düz dişli
Helisel dişli
Daire yayı
Aykırı miller
Spiral dişli
Sonsuz vida mekanizması
3.1.1 Paralel Miller ( Alın dişli çarklar )
3.1.1.1 Düz Dişli
 2

Eksenleri birbirine paralel iki mil arasında hareket aktarmanın bir yolu dişli kullanmaktır.

pinyon çark

Düz dişliler imalatlarının kolay ve ucuz oluşu sebebiyle basit uygulamalar için genellikle
tercih edilirler. Fakat özellikle dişlerin bir anda kavramaya geçip bırakıyor olması sebebiyle
yüksek hızlarda ve büyük yüklerde tercih edilmezler.
Tasarımları ve üretilmeleri son derece kolaydır. Genellikle dişlilerden biri minimum diş
sayısında yapılmaya çalışılır. Böylece boyutlar minimumda tutulabilir. Fakat diş dibi
kesilmesi sebebiyle her modül ve çevrim oranı için inilebilecek bir alt sınır vardır.
3.1.1.2 Helisel Dişli
Düz dişlilerde dişlinin yükü aniden kavrayıp bırakmasının yarattığı sakıncayı ortadan
kaldırmak için dişlere helis açısı verilmiştir. Helis açısı sayesinde dişler yükü bir uçtan
başlayarak tedrici olarak kavrar yada bırakırlar. Eş eksenli millere takılan dişlilerin helis
açıları birinde sağ, diğerinde sol olur.
 3

3.1.1.3 Ok Dişli
Helis dişlerde, açıdan dolayı mil yataklarına eksenel kuvvetler de gelir. Küçük helis açıları
yada küçük yüklerde bunun karşılanması pek sorun yaratmaz. Fakat büyük yüklerde bu
sorundan kurtulmak için dişliler çift açılı yapılır yada iki ters açılı diş kullanılır. Böylece
eksenel yük oluşmaz. Bu tür dişlilere ok dişli (çavuş dişli) adı verilir.

3.1.1.4 Kremayer Dişli

Eğer düz dişlilerden biri sonsuz büyük çapta düşünülürse dişlinin şekli bir doğru halini
alır. Böyle bir dişli doğrusal hareketler elde edilmesinde kullanılabilir. Ayrıca kremayerin diş
profili tam bir trapez olduğundan imalatı da çok daha kolaydır. Kremayer dişlilerin trapez
 4

açısı kavrama açısına eşittir. Kremayerler robotik uygulamalarda dairesel hareketi doğrusal
harekete çevirmek için kullanılan birkaç önemli mekanizmadan biridir.

3.1.2 Kesişen Miller ( Konik Dişli Çarklar )

3.1.2.1 Düz Dişli

Değişik açılarda, çoğunlukla 90 derecede,  iki eksen arasında hareket iletmek için
kullanılırlar.
3.1.3 Aykırı Miller
3.1.3.1 Spiral Dişli
Helis açılı düz dişlilerle ilgili önemli bir husus, eş çalışan dişlerden birinin sağ diğerinin
sol yapılmasıdır. Böylelikle mil eksenlerinin paralelliği korunmuş olur. Fakat farklı eksen
açılarını tutturmak için değişik açılarda helisel düz dişliler de kullanılabilir. Bu dişlilere spiral
dişli de denir. (Sonsuz vida bu fikrin bir parça değiştirilmiş biçimidir). 45 derecelik aynı helis
açısına sahip iki dişli eşleştirildiğinde birbirine dik iki eksen oluşur. Ancak helisel düz dişli bu
şekilde çalıştırıldığında temas bir çizgi boyunca değil bir nokta kadardır. Ayrıca sadece
 5

yuvarlanma değil sürtünme de meydana gelir. Bu sebeple sadece güç gerektirmeyen yerlerde
kullanılabilirler. (Örneğin rulolu konveyörler bu yöntemle tahrik edilebilir.)

Aynı yönlü helis açılı iki dişli kullanılarak birbirlerine paralel olmayan iki mil arasında
hareket aktarılabilir. Bu tür dişlilere spiral dişli de denir. Böyle bir çözümün dezavantajları
noktasal ve sürtünmeli temastır. Bu nedenle büyük yükler için kullanılmazlar. Bir diğer
önemli nokta; sonsuz vida mekanizmasının temelde aynı yönlü iki helisel dişli olduğudur.
Fakat yük taşıma kabiliyetini artırmak için dişlilerin görünümü önemli ölçüde değiştirilmiştir.
3.1.3.2 Sonsuz Vida Mekanizması
Eğer helisel düz dişli çiftinin açılarının yönlerini aynı yapıp, dişlilerden birisinin helis
açısını küçük seçip, diş sayısını sadece birkaç dişe indirirseniz, bir vida görünümünü
alacaktır. Ortaya çıkan dişli grubuna sonsuz vida denir. Noktasal temas ve yüzeyler arasında
sürtünme olduğundan birçok uygulama için avantajlı olmayacaktır. Fakat bu temel yapıyı
değiştirerek çarkın vidayı daha iyi sarması sağlanarak yük taşıma kabiliyeti kolaylıkla
artırılabilir. Bu iş için vida, çark yada her ikisi birbirlerini daha iyi kavrayacak biçimde
şekillendirilebilirler. Sonsuz Vida Mekanizmalarının en büyük avantajı küçük hacimlerde
büyük çevrim oranları sağlayabilmeleridir. En büyük kusurları ise sürtünmeden dolayı kolay
aşınmaları ve düşük verimleridir. Vidalar genellikle sertleştirilmiş çelikten yapılırlar. Çarklar
ise dişleri daha az çalıştığı için yumuşak bir malzemeden, çoğunlukla bronzdan yapılırlar.
 6

3.2 Ana Boyutlar

3.2.1 Taksimat Dairesi
Üzerinde dişlerin taksimatı yapılan ve esas dişli çark büyüklüğünü belirleyen dairedir. Bu
daire üzerinde ölçülen ve bir diş kalınlığı ile bir diş arası boşluğu kapsayan uzunluğa diş
adımı (t) veya hatve denir. Dişli çarkın diş sayısı z ile gösterilirse, taksimat dairesinin
çemberi;

şeklinde yazılır. Buradan taksimat dairesi çapı;

veya modül dikkate alınırsa;

olarak bulunur. Bu ifadedeki modül standart olup DIN 780’de verilmiştir.

İnch (parmak ) sistemi geçerli olan ülkelerde modül yerine diametral pitch (DP) ve
taksimat yerine circular pitch (CP) deyimleri kullanılır. İki sistem arasında

ve

bağıntıları vardır.

3.2.2 Diş ve Dişli Boyutları

 7

Şekil-3.1 Diş ve dişli boyutları

Diş Başı Yüksekliği

Taban Yüksekliği

Diş Yüksekliği

Taksimat (Adım)

Diş Kalınlığı

Diş Boşluğu

Diş Genişliği ,

Taksimat Dairesi
Çapı

Diş Başı Dairesi Çapı

Taban Dairesi Çapı

Temel Dairesi Çapı

Diş kalınlığı ile diş boşluğu taksimat dairesi üzerinde ölçüldüğü için

olarak yazılabilir ve teorik olarak dir. Ancak eş çalışan dişlilerin birbirini

daha iyi kavrayabilmesi için tolerans mertebesinde ’dan büyük yapılır.

3.2.3 Referans Profili
 8

İmalat bakımından kolaylık sağlamak amacıyla diş profilinin ve boyutlarının belirlenmesi

için bir trapez diş kesiti referans profil olarak verilir (DIN 687). Basit olması nedeniyle
evolvent dişli çarklar için referans profili olarak kremayer dişlinin profili seçilmiştir ( Şekil-
3.2).

Şekil-3.2 Evolvent dişli çarklar için referans ve karşı profili

3.2.3.1 Profilin Özellikleri

Referans profilinin yan yüzeyleri, doğru çizgilerdir.

Referans profili taksimatlı olup modül ’dir.

Referans profilin MM orta doğrusu diş kalınlığı ve boşluğunu eşit olarak böler,

Yan yüzeylerin açısı olup standart

değerleri kabul edilmiştir. Genellikle için standart değeri kullanılır.

Diş başı yüksekliği 
 Taban yüksekliği 
 Diş yüksekliği 
Diş başı boşluğu , takıma göre 0.17 m. , 0.25 m. , 0.30 m. olabilir.
Kullanılan yan yüzeyin bittiği noktadan itibaren diş dibi yuvarlatması başlar.
Yuvarlatmanın eğrilik yarıçapı , takıma ’ye bağlı olarak 0.25 m. , 0.37 m. ,
0.45 m. , alınabilir.
 9

Referans profilin MM orta doğrusu dişli çarkın taksimat dairesine teğet ise ve
değeri dikkate alınırsa;
ve
olur. Buna göre diş yüksekliği;

olarak elde edilir.

Referans profilin MM orta doğrusu dişli çarkın taksimat dairesine göre mesafesi
kadar dışta veya içte olabilir. Bu halde takım kaydırılmış olup

olarak elde edilir. Burada

x  profil kayma faktörü
olup (+) pozitif ve (-) profil kaydırma göstermektedir. MM orta doğrusunun taksimat
dairesinin dışında olması pozitif (+K), içinde olması ise negatif (-K) profil kaydırmayı
gösterir. Profil kaydırma faktöründeki değişmenin diş geometrisine olan etkisi Şekil-3.3'de
gösterilmiştir.

Şekil-3.3 Profil kaydırma faktöründeki değişmenin diş geometrisine etkisi

Buna göre standart takımla imal edilen dişli çarklar diş başı ve taban yüksekliğinin
değerlerine göre standart ve profili kaydırılmış dişliler olmak üzere iki gruba ayrılabilir.
 10

 Standart Dişliler; ( sıfır dişlisi )

 Profili Kaydırılmış Dişliler

Pozitif ( + K ) Dişlisi

Negatif ( - K ) Dişlisi

Profili kaydırılmış dişlilerin standart dişlilere göre;

Diş dibi mukavemeti artırılabilir.
Yüzey basıncı mukavemeti artırılabilir.
Dişliler arasında meydana gelen kayma ve buna bağlı olan aşınma azaltılabilir.
Diş profilinin alttan kesilmesi önlenebilir.
Dişli çarkların genişliği standart olmayıp , dişlerin mukavemet ve yüzey basıncı hesabı
yapılırken belirlenir. Dişli çarkın
b  diş genişliği
 genişlik modül oranı
vasıtasıyla modüle veya
 genişlik çap oranı
vasıtasıyla taksimat dairesi çapına bağlı olarak veya şeklinde elde edilir.
3.3. Dişlerin Profil Eğrileri
Dişlerin yan yüzeylerinin dış eğrisine profil (Şekil-3.4 ) denir. Diş profili olarak evolvent
veya sikloid kullanılır.
 11

Şekil-3.4 Diş profili

Bu gün pratikte en çok kullanılan profil evolvent ( Şekil-3.5a ) olup, temel dairesi denilen
sabit bir daire üzerinde kaymadan yuvarlanan ana doğru gibi bir doğrunun üzerindeki bir
noktanın meydana getirdiği bir eğridir. Sikloid eğrisi (Şekil-3.5b) ise bir dairenin bir doğru
üzerinde kaymadan yuvarlanması halinde daire üzerindeki bir noktanın çizdiği eğridir.

Şekil-3.5a

Şekil-3.5b
3.3.1 Evolvent Dişli Profili
Ana doğrunun temel dairesi üzerinde yuvarlanması sırasında ana doğru, herhangi bir anda
temel dairesine teğet ve evolvente dik, yani profilin normalidir. Eğri üzerindeki bir noktanın
 12

koordinatları, evolvent eğrisinin denklemini temsil eder. Örneğin Şekil-3.6’da gösterilen D

noktasının koordinatları

eşitliğinden

ve OCD üçgeninden şeklinde bulunur. Burada;

 temel dairesi yarıçapı

 yardımcı açı ( rad. )

 basınç açısı ( rad. )
 evolvent fonksiyonudur.

Şekil-3.6 Evolvent eğrisi

Buna göre evolvent profili dişlilerde, profili tayin eden çaplı bir temel dairesi vardır.

Bu daire ile taksimat dairesi arasında ve değerleri ile

bağıntısı vardır. Burada;

 Taksimat dairesi üzerindeki nokta için basınç açısıdır.
Bir dişli çarkta diş, biri sağ diğeri sol olmak üzere iki evolventten oluşur (Şekil-3.7 ). Dişli
çarkın m, z ve değerleri verildiği takdirde dişlinin taksimat ve temel daireleri tayin
edilmiş olur.
 13

Şekil-3.7 Sağ ve sol evolvent

Diş yüksekliği h sabit kalmak şartıyla, baş ve taban daireleri x profil kaydırma faktörüne
bağlı olarak istenilen şekilde değiştirilebilir. Yalnız pozitif profil kaydırmalı dişlilerde x
büyüdükçe dişin tabanı kalınlaşır, diş tepesi ise sivrileşir. Bu nedenle pozitif profil kaydırma
faktörünün sınırını sivri tepe, yani profillerin kesiştiği nokta tayin eder. Pratikte dişler tam
sivri yapılmaz. En az değerinde bir kalınlık bırakılır.
Evolvent dişlilerde, taksimat dairesi çapı olması halinde evolvent dişli bir
kremayer elde edilir. Evolvent dişlilerin önemli bir üstünlüğü, bu kremayere ait diş yan
profillerinin birer doğru olmasıdır. Bu nedenle evolvent dişli çarkların referans profili ve buna
bağlı olan takım referans profili kremayer dişlinin diş profili esas alınarak tarif edilmiştir.
Dişli çarkların temel dairesi, taban dairesinin dışında (Şekil-3.7) veya içinde (Şekil-3.8)
kalabilir. Birinci halde profili taban dairesine bağlayan geçiş eğrisinin dışında kalan bütün
profil evolventtir. İkinci halde temel dairesine kadar olan kısım evolvent, AB eğrisi ise
evolvent değildir. Her iki halde de profil taban dairesine kavisli bir geçiş eğrisi ile
bağlanmaktadır. Bir dişin bütün yan profilinin evolvent olmaması halinde, taban dairesinden
A noktasına kadar olan kısma geçiş kısmı denir. Dişin evolvent olan kısmına aktif profil ve
bu kısmı tayin eden daireye form dairesi denir.
 14

Şekil-3.8
3.4 Kavrama Olayı
3.4.1 Kavrama Eğrisi
Eş çalışan dişli çarklarda diş profillerinin kavraması, döndüren dişlinin diş tabanının
döndürülen dişliye ait dişin en baş noktası ile temasa geçmesiyle başlar ve döndüren dişlinin
diş başının döndürülen dişlinin diş tabanını terk etmesiyle sona erer (Şekil-3.9). Bu şekilde eş
çalışan profillerin çalışma sırasındaki temas noktalarının geometrik yeri kavrama eğrisini
verir. Evolvent dişli çarklarda kavrama eğrisi bir doğru olur ve kavrama doğrusu adını alır.
Bu doğru dişlerin temas noktasında diş profillerine dik ve her iki dişlinin temel dairelerine
teğettir yani evolventi meydana getiren ana doğrunun kendisidir (Şekil-3.10).

Şekil-3.9

Profillerin temas noktalarından biride C noktası olduğuna göre kavrama doğrusu C’den
geçmek zorundadır. C noktası dişli çarkların merkezlerini birleştiren doğrusu ile
yuvarlanma dairelerinin ortak teğetinin kesiştiği noktadır ve yuvarlanma noktası adını alır.
Kavrama doğrusunun her iki baş dairesi arasında kalan ve asıl kullanılan AE uzunluğuna
kavrama doğrusunun çalışma boyu denir. Kavrama boyunun AC kısmına giriş, CE kısmına
çıkış kısmı ve bunlara karşılık gelen açılara da giriş ve çıkış açıları denir ( Şekil-3.9).
 15

Şekil-3.10 Kavrama doğrusu

3.4.2 Kavrama Açısı
Kavrama doğrusu ile yuvarlanma dairelerinin C’den geçen ortak teğeti arasındaki açıdır.
Yuvarlanma daireleri dişli çarkların taksimat daireleri ile aynı ise kavrama açısı alınır.
Dişli çarkın, kremayer veya kremayer şeklinde temsil edilen referans profili ile kavrama
halinde bulunduğu düşünülürse, kavrama açısı ile referans profilin yan yüzlerinin eğim açısı
arasında bir bağıntı kurulabilir. Referans profilin orta doğrusu dişli çarkın taksimat dairesine
teğet olduğu durumda, kavrama açısı referans profilinin yan yüzlerinin açısı ile eşittir. Bu
durum sıfır veya standart yani ve değerlerine sahip olan bir dişli için
geçerlidir.
3.4.3 Basınç Açısı
Eş çalışan dişli çarklarda temasta olan diş yüzeylerinin her yüzey noktası için o noktadan
temel daireye çizilen teğet ile aynı noktayı dişli çark merkezine birleştiren doğru arasındaki
dar açıdır. Yuvarlanma dairesi üzerindeki yüzey noktası için basınç açısı kavrama açısının
aynıdır.

3.4.4 Kavrama Oranı

 16

Eş çalışan dişli çark çiftlerinde hareketin devamlılığı için kavrama durumundaki bir diş
çifti ayrılmadan önce ikinci bir diş çiftinin birbirini kavraması gerekir. Başka bir deyimle, bir
diş çiftinin hareket süresi kavrama doğrusu üzerinde (Şekil-3.9) AE noktaları arasında devam
ederken, ikinci bir diş çiftinin taksimat dairelerinin yuvarlanma hareketine göre bir adım boyu
sonra kavrama doğrusu üzerinde temasa geçmeleri gerekir.
Kavrama oranı; kavrama doğrusunun faydalı uzunluğunun (çalışma boyunun) taksimat
dairesi üzerindeki izdüşümünün, dişli adımının kavrama doğrusu üzerindeki izdüşümüne (
kavrama adımına ) bölünmesi ile elde edilir ve  ile gösterilir. Kavrama oranı standart dişliler
için

ifadesinden hesaplanır. Burada;

 baş dairesi çapları
 temel dairesi çapları
 dişli eksenleri arasındaki mesafe
 modül
 kavrama açısıdır.
Kavrama oranı olmalıdır. Aksi takdirde dişli çarklar sürekli çalışmazlar, darbe olur.
Yüksek devirde çalışan dişli çiftlerinde kadar olmalıdır.
3.5 Genel Dişli Kanunu
Eş çalışan dişli çarklara ait bir çift dişin kavrama doğrusu üzerinde A gibi herhangi bir
noktada temas halinde olduğu düşünülsün (Şekil-3.11). Kavrama doğrusunun dişlilere ait
temel dairelerine teğet olduğu noktalar şekilde gösterildiği gibi ’dir.
Döndüren dişlinin açısal hızı ve döndürülen dişlinin açısal hızı olduğu takdirde,
1 dişlisine ait profilin temas noktasındaki çevre hızı;

ve 2 dişlisine ait profilin temas noktasındaki çevre hızı

olur. Her iki hızın doğrultuları, temas noktası A’yı dişli çarkların merkezlerine
birleştiren ve yarıçaplarına diktir.
 17

Şekil-3.11 Dişli kanununun bulunuşuna ait yardımcı resim

Profillere ait çevre hızları, kavrama doğrusu ile buna dik olan profillerin ortak
teğeti yönünde olmak üzere bileşenlere ayrılırsa için ve , için ve
bileşenleri elde edilir. 1 dişlisi döndüren eleman olduğundan olamaz. Diğer taraftan
her iki profil temas halinde bulunduğundan de olamaz. O halde profillerin kavrama
doğrusu yönündeki hız bileşenleri olaması gerekir.
Dişli çark malzemelerinden kavrama doğrusuna birer dik indirir ( ve ),
kavrama doğrusunun doğrusunu kestiği noktaya C ve bu noktanın dişli çark
merkezlerine uzaklıklarına , denirse şartından

yazılabilir. Burada;

olduğuna göre ifadesinden

 18

veya

elde edilir. Burada çevrim oranıdır. Diğer taraftan ve

üçgenlerinin benzerliğinden olduğundan

şeklinde yazılır. ve değerleri ile çevrim oranı

şeklinde elde edilir. Bu denkleme göre; bir dişli çark mekanizmasının sabit oranda bir hız
iletebilmesi ( olması için ) eş çalışan profillerin herhangi bir temas noktasındaki
ortak normali, daima her iki yuvarlanma dairesinin temas noktası olan C yuvarlanma
noktasından geçmelidir. Bu ifade genel dişli kanunu olarak bilinir.
Şekil-3.11’de görüldüğü gibi A noktasındaki çevre hızlarının ortak teğet üzerindeki
bileşenleri ve hızları birbirine eşit değildir. Bundan dolayı her bir dişli çarka ait
dişlerin profilleri teğet doğrultuda birbiri üzerinde kayar. Ancak C yuvarlanma noktasında
kayma yoktur.
Diş profillerinin birbiri üzerinde kayması sonucu dişlerde adhezyon aşınması meydana
gelir. Ancak diş profilleri C yuvarlanma noktasında temasta olduğu zaman kayma yoktur.
Kayma hızları kavramanın başlangıcındaki ve sonundaki noktalarda en büyük değerleri alır.
Dişlerin adhezyon aşınması da benzer şekilde olur ( Şekil-3.12 ).

Şekil-3.12 Dişlerde aşınmanın durumu

Evolvent Profilin Avantajları
 19

 Evolvent profilin imali kolaydır. Bunların imalinde kremayere benzer bir kesici bıçak
kullanılır. Bu bıçakla değişik diş sayılarında çok miktarda dişli çark imal edilebilir.
 Dişli çark çiftlerinde montaj sırasındaki hatalardan dolayı eksenler arası mesafeden
teorik olarak bulunan eksenler arası mesafeden küçük farklılıklar gösterebilir. Bu

farklılıklar evolvent profilli dişlilerde çalışmayı engellemez. Yani şartı

sağlanır. Bunun nedeni oranının, temel dairesi çaplarının oranına ( ) bağlı ve

bu çapların sabit olmasıdır.

 Küçük dişlinin dişlerinin alttan kesilmesini önlemek için profil kaydırması gereken
dişlilerde kremayerle imal edilebilir.
 Diş kuvvetinin doğrultusu sabit kalır. Diş kuvveti daima temasta olan diş profillerinin
ortak normali üzerindedir. Diş kuvvetinin doğrultusunun, yataklara gelen yükü
etkilemesi bakımından, değişken olması pek arzu edilmez.
 Kavrama doğrusu C yuvarlanma noktasına göre simetriktir. Bu ise çeşitli dişli
çarkların birbirleriyle kusursuz olarak çalışmalarını sağlar.
Takım Dişli
Birbirleriyle kusursuz olarak eş çalışan dişliler grubuna takım dişli denir. Takım dişlilerde;
 Modül aynı olmalı
 Kavrama eğrileri aynı olmalı
 Kavrama eğrileri C’ye göre simetrik olmalıdır.
Kavrama eğrisinin doğru olması halinde yani evolvent profilli dişlilerde modülün ve kavrama
açısının aynı olması yeterlidir.
3.6 Sınır Dişlisi ve Alt Kesilme
Evolvent profilli dişli çarklarda kavrama doğrusunun çalışabilecek boyunun belirli sınırlar
( ) içinde kaldığı gösterilmişti (Şekil-3.9). Faydalı çalışma uzunluğu ise diş başı
dairelerinin kavrama doğrusunu kestiği (A, E) noktaları ile sınırlıdır. noktalarının
dışında profillerin birbirine teğet olarak normal bir çalışma olmayacağına göre, limit durum A
noktasının ve E noktasının noktasıyla çakışması olur. Yani kavrama doğrusunun
çalışma boyunun tamamı faydalı boy olur. Bu durumdaki dişli çarka sınır dişli çarkı adı
verilir.
Takım dişlilerde, diş sayısı çok küçük olan evolvent dişliler kullanıldığı zaman, bunlarla
çalışan büyük dişlilerin kavrama doğrusunu sınırının dışında kestikleri ve böylelikle
 20

küçük dişlinin diş tabanlarını oydukları görülür ki bu durumda çalışan dişli çarklarda alttan
kesilme meydana geldiği söylenir. Küçük dişli çarkın diş profilinin alttan kesilmesinin sonucu
olarak dişli çarkın mukavemeti düşer ve profil evolventten ayrıldığı için evolventin faydaları
ortadan kalkar.
Profilin alttan kesilmemesi için sınır (minimum) diş sayısının ne kadar olacağını
belirlemek üzere büyük dişli çark yerine bir kremayer göz önüne alınır. noktası ile A’nın
üst üste olması hali sınır diş sayısını verir. Kremayerle diş açma sırasında alttan kesilme
olayının sınırını oluşturan noktası takım kremayerin standart diş başı yüksekliği m
tarafından tayin edilir. A ve noktalarının üst üste düştüğü durumda (Şekil-3.13), dişleri
açılan dişli çarkın diş sayısı ile gösterilirse üçgeninden

ve üçgeninden; bağıntısı yazılabilir. Bu iki ifadeden

olarak elde edilir. Standart dişlilerde olduğuna göre teorik olarak minimum diş
sayısı olarak bulunur. Pratikte diş profilinin bir miktar alttan kesilmesine müsaade
edilerek olarak alınır.

Şekil-3.13 Sınır dişlisi

3.7 Minimum Diş Sayısını Azaltmanın Yolları
Kavrama açısı ’ın değeri büyürse değeri düşer. Fakat büyüdükçe
istenmeyen iki durum ortaya çıkar.
 21

Kavrama doğrusu üzerinde etkiyen diş kuvvetinin mil yataklarına gelen

bileşeni büyür ki bu hiçbir zaman istenmez.
kavrama oranı, büyüdükçe küçülür ve sonunda bir çift diş ayrılırken ikinci
çift diş, genel dişli kanununa uygun olarak daha kavramamış olur.
açısının değeri değiştikçe diş profillerinin şekli de değişir ve ’ın büyük değerlerinde
dişler sivrileşir ( Şekil-3.14 ).
Küçük dişlinin diş profillerinde alttan kesilme meydana gelmesi için büyük dişlinin diş
başlarında düzeltmeler yapılabilir. Fakat bugün pratikte uygulanmayan bir yöntemdir.
Büyük dişli çarkın diş yüksekliği kısaltılır. Yani normal diş başı çapı bir miktar
küçültülür.
Alttan kesilmeyi önlemede uygulanan en önemli ve en yaygın şekilde uygulanan
yöntem profil kaydırma yöntemidir. Bunun için dişli çarkın imali sırasında takım referans
profili belirli bir miktar geriye çekilir. Yani takımın MM orta doğrusunun dişli taksimat
dairesine göre konumu değiştirilir.

Şekil-3.14 açısına bağlı olarak diş şekilleri

Profil kaydırma sayesinde diş sayısı ’den daha az olan dişli çarkların diş dipleri
kesilmeksizin imalatının sağlanacağı gibi, kalınlaşan diş dibi nedeniyle dişli çarkın yük taşıma
kabiliyeti de artar. Ayrıca kavrama oranının iyileştirilmesi, önceden verilmiş belirli bir
eksenler arası mesafenin sağlanması da profil kaydırma yöntemiyle mümkün olur.
3.8 Dişli Çarkların Mukavemet Hesapları
Dişli çarklarda iletmeleri gereken döndürme momentinden dolayı meydana gelen diş
kuvveti veya normal kuvvet kavrama doğrusu boyunca etkir. Dişler; bu diş kuvvetinden
başka, işletme şartlarından, imalat ve konstrüksiyon özelliklerinden doğan ek dinamik
 22

kuvvetler tarafından da zorlanırlar. Dişli çark mekanizmasının bağlandığı tahrik ve iş

makinesi, aradaki kavramanın karakteristikleri, hareket ettiren kütleler, millerin yataklanması
ve dişli kutusunun rijitliği, dişlilerin kalitesi vb. de konstrüksiyon ve imalat özelliklerinden
doğan ek dinamik kuvvetleri oluştururlar.
Dişli çarkların hesabı yapılırken tüm bu kuvvetlerin dikkate alınması gerekir. Ek dinamik
kuvvetlerin kesin olarak hesaplanabilmesi zor olduğundan, çoğu deneylerde elde edilen
katsayılarla bu kuvvetlerin etkisi hesaba dahil edilir.
3.8.1 Diş Kuvveti
Döndüren dişliden döndürülen dişliye moment iletilirken birbiriyle kavrama
durumundaki dişlere gelen kuvvet kavrama doğrusu boyunca etkir ve bu kuvvete diş kuvveti
veya normal kuvvet adı verilir (Şekil-3.15).

Şekil-3.15 dişlere etkiyen kuvvetler

Eş çalışan dişlilerin C yuvarlanma noktası taksimat dairesi üzerinde bulunduğu takdirde

diş kuvvetinin; teğetsel bileşeni; ve radyal bileşeni;

olur. Teğetsel kuvvete iletilen kuvvet denir ve iletilen moment dikkate alınırsa;

veya güç ve devir sayısına bağlı olarak;

 23

olur. Burada;
 iletilen kuvvet [ N. ]
N  iletilen güç [ Watt. ]
n  devir sayısı [ dev/ dak ]
 taksimat dairesi yarıçapı [ m. ]
Eş çalışan dişlilerin C yuvarlanma noktası taksimat dairesinin dışında bir daire, örneğin
yuvarlanma dairesi üzerinde olduğu takdirde diş kuvveti aynı kalır. Fakat kavrama açısı
değiştiği için teğetsel ve radyal bileşenlerin değerleri değişir.
Dişli çarkların mukavemet hesaplarında esas olan diş kuvveti ; işletme şartları, iç ve
dış dinamik kuvvetler ve imalat ve montaj hatalarından doğan diş genişliği boyunca diş
kuvvetinin farklı şekilde dağılması gibi hususlarda göz önüne alınarak
ifadesinden hesaplanır. Burada;
 çalışma faktörü
 dinamik veya hız faktörü
 kuvvet dağılışı faktörüdür.
Bunlara ek olarak hesaplarda kavrama oranı faktörü de kullanılabilir. Fakat bu faktörü
tam olarak tayin etmek oldukça zordur. DIN standartlarında verilen karışık yönteme göre
hesaplandığı takdirde değeri ortalama olarak 0.9 ile 1 arasında değişmektedir. Emniyet
faktörü de dikkate alındığı takdirde kavrama oranı faktörünün değeri 1 alınabilir.
3.8.2 Diş Dibi Gerilmeleri
Deneylerden elde edilen sonuçlara göre eş çalışan dişlilerde en büyük gerilmeler diş
tabanında meydana gelir ve kırılmalar bu bölgede olur. Yorulma özelliği taşıyan bu
kırılmalar, çekme gerilmelerinin bulunduğu bölgede bir çatlak ile başlar. Zamanla bu çatlak
yavaş yavaş ilerler ve alan dişe gelen yükü karşılayamayacak hale geldiği anda biden bire
kopma meydana gelir.
Diş tabanında meydana gelen gerilmelerin hesabı için diş tabanındaki kırılma kesitine
kadar olan eğilme kolu uzunluğunun ve kırılma kesiti kalınlığının tespit edilmesi
gerekir. Bu hususta dişin yükleme durumuna göre iki yöntem vardır.
 Levis Yöntemi;
Bu yönteme göre diş kuvvetinin etkime noktası, kavrama sırasında eş diş çiftinin
kavramada yalnız kaldığı üst tekil yükleme noktası olarak kabul edilir (Şekil-3.16). Kuvvetin
etki doğrultusunun, yani kavrama doğrusunun diş simetri eksenini kestiği noktadan eşit
 24

eğilme momentli bi cisim çizilirse bir parabol elde edilir. Bu parabolün diş yan yüzeylerine
teğet noktaları kırılma kesiti kalınlığını belirler. Eğilme kolu uzunluğu ise Şekil-14’te
gösterildiği gibi alınır.

Şekil-3.16
 DIN standardına göre;
Bu standart tarafından kabul edilen yöntemde, diş kuvvetinin etki noktası kavramanın
başlangıcını belirten A noktasıdır (Şekil-3.17). Bu yönteme göre diş tabanındaki her iki
kavisten diş simetri ekseni ile ’lik açı yapan bir doğru çizilirse kırılma kesiti kalınlığı
belirlenmiş olur. Eğilme kolu ise kavrama doğrusunun diş simetri eksenini kestiği nokta
ile kırılma kesiti arasındaki uzaklıktır.

Şekil-3.17
DIN standardı tarafından kabul edilen yükleme durumu için kavrama doğrusunun diş
simetri eksenini kestiği noktada Şekil-3.18’de gösterildiği gibi diş başına tesir eden

kuvvetinin ve bağıntıları ile hesaplanan teğetsel ve radyal

 25

bileşenleri göz önüne alınırsa diş kuvveti ile eğilmeye ve kesilmeye, kuvveti ile
basmaya maruz kalır. Bu zorlamalarla ilgili üç ayrı hesap yöntemi vardır. Bunlar;
Yalnız eğilmeyi ( Levis )
Eğilme ve basmayı
Eğilme, basma ve kesmeyi ( Nieman )
Diş tabanında meydana gelen kesme gerilmesi çok küçük olduğundan yalnız eğilme ve
basma zorlanmaları göz önüne alınırsa ( Şekil-3.18 ) eğilme gerilmesi;

ve basma gerilmesi;

olarak bulunur.

Şekil-3.18
Kırılma olayı çekme gerilmesinin bulunduğu yani G noktasında başladığına dikkat
edilirse, Şekil-3.18’den bu noktaya karşılık gelen toplam gerilme;
 26

veya değeri kullanılırsa;

şeklinde olur. Bu denklemin pay ve paydaları m ile çarpılırsa;

veya yazılırsa, toplam gerilme şeklinde elde

edilir. Burada form faktörü olup aslında dişin geometrik boyutlarını kapsayan bir
faktördür. Toplam gerilme ifadesinde olarak alınır. Pratikte form faktörü,
dişli çarkın diş sayısına göre verilir. Eş çalışan dişli çarklarda genellikle diş sayıları farklı
olduğundan toplam gerilmeyi veren ifade her bir dişli için

ve

şeklinde yazılmalıdır.
3.8.3 Kontrol Hesabı
Dişlerin mukavemeti göz önüne alınırsa, dişlerin kırılmaması için

şartları ayrı ayrı sağlanmalıdır. Burada dişin mukavemet sınırını göstermekte olup

S  emniyet katsayısı
 yüzey düzgünlüğü faktörü
 büyüklük faktörü
 çentik faktörü
 güvenirlik faktörü
 ömür faktörü
 zorlanma faktörü
 standart deney çubuğunun sürekli mukavemet sınırıdır.
 27

3.8.4 Boyutlandırma Hesabı

Boyutlandırma için, yukarıda verilen gerilme ifadelerinden küçük dişliye ait
ifadesinde

, , ,

değerleri kullanılarak ifade m modülüne göre düzenlenirse;

veya değeri kullanılırsa; bağıntısı elde edilir.

3.8.5 Pratik Hesap Yöntemi İçin Veriler

Diş Sayısı;
Dişli çark mekanizmasının boyutları alt kesilme, kavrama oranı ve verim gibi hususlara
bağlı olarak belirlenir. Genellikle bu hususları bağdaştıran en uygun çözüm yolu küçük
dişlinin diş sayısını olarak seçmektir. Verim ve düzgün çalışmanın önemli
olduğu genel maksatlar için kullanılan dişlilerde seçilebilir. Vites
kutularında olduğu gibi tüm boyutun önemli olması halinde ise olarak
alınabilir.
Küçük dişlinin diş sayısı seçildikten sonra büyük dişli çarkın diş sayısı
bağıntısı ile hesaplanır.
Genişlik Faktörü;
genişlik – modül veya genişlik – çap oranları dişli çarkın yük taşıma kabiliyetini,
yükün diş genişliğince dağılımını ve işleme kabiliyetini etkiler. Teorik olarak veya
ve buna bağlı olan dişlinin b genişliği arttıkça dişli çarkın yük taşıma kabiliyeti artar. Ancak b
diş genişliği büyük olduğu takdirde, gerek millerin deformasyonları ve gerekse işleme
hatalarından dolayı yükün bir tarafa yığılmasına ve buna bağlı olarak köşe kırılmalarına yol
açar.

Bu faktörler göz önüne alınarak yataklama durumlarına göre değerleri Tablo-

3.1’de ve dişlilerin kullanım alanlarına göre genişlik faktörü değerleri Tablo-3.2’de

verilmiştir.

Tablo-3.1 yataklama durumuna göre genişlik çap oranları

 28

Yataklama durumu

Her iki taraftan yataklanmış normal dişli çark  0.5

Rijit ve doğru olarak yataklanmış, iyi işlenmiş dişli çark

Türbin mekanizmalarında kullanılan kalitesi yüksek olan dişli çark

İyi yataklanmış veya kalitesi düşük olan dişli çark

Tablo-3.2 Genişlik faktörü

Dişli çarkın kullanım alanı Genişlik –modül oranı Genişlik çap oranı

Genel maksatlar için

Hacmin sınırlı olduğu sistemlerde

(vites kutularında)

Dinamik veya Hız Faktörü;

genellikle taksimat ve profil hatalarına, çevre hızına, dönen sistemlerin rijitliğine,

birim diş genişliğine gelen kuvvet ’ye ve dişlerin rijitliğine bağlıdır. Dinamik faktörün

bütün bu etkenlere bağlı olarak verilmesi mümkün olmamakla beraber, pratikte dişli çarkın
kalitesine ve çevre hızına göre verilmektedir. Dinamik faktörün değerleri Tablo-3.3 ve Figure-
3.1’de verilmiştir.

Tablo-3.3 Dinamik veya Hız Faktörü ( )

Yüzey Çevre hızı V [m/sn.]

Kalite sertliği
<3 3…8 8…12 12…18 18…25
HB

6 350 - 1 1.1 1.2 1.4

 29

>350 1 1 1.1 1.2

350 1 1 1.2 1.3 1.5

7
>350 1 1 1.1 1.2 1.3

350 1.1 1.3 1.4

8 - -
>350 1.1 1.2 1.3

350 1.2 1.4

9 - - -
>350 1.2 1.3

Yük Dağılım Faktörü;

değerleri millerin rijitliğine ve dişlerin işlenme doğruluğuna bağlı olarak

olan malzemeler ve 8. kalitedeki dişliler için Tablo-3.4’te verilmiştir. Daha

kaliteli ( 7. ve bunun altındaki kaliteler ) veya kaba ( 9. kalite ) dişliler için tablo değerleri %5

ile 10 arasında azaltılabilir veya artırılabilir. olan dişli çarklar için

olarak alınabilir. Plastik malzemeden yapılan dişliler için

alınabilir.

Tablo-3.4 Yük Dağılım Faktörü ( )

Her iki taraftan Asimetrik olarak yerleştirilmiş dişli Karışık şekilde

simetrik olarak Rijitliği daha yerleştirilmiş
Çok rijit mil
yataklanmış dişli az olan mil dişli

0.2 1 1 1.05 1.15

 30

0.4 1 1.04 1.10 1.22

0.6 1.03 1.08 1.16 1.32

0.8 1.06 1.13 1.22 1.45

1.0 1.10 1.18 1.29 -

1.2 1.14 1.23 1.36 -

1.4 1.19 1.29 1.45 -

1.6 1.25 1.35 1.55 -

Çalışma Faktörü;
’ın değerleri, güç kaynağı ve iş makinesine bağlı olarak Tablo-3.5’te ve elektrik
motoru ile tahrik edilen iş makineleri için Tablo-3.6’da verilmiştir.

Tablo-3.5 Güç kaynağı ve iş makinesine bağlı olarak çalışma faktörü ( )

Tahrik motoru
Tek silindirli
İş makinesi Elektrik Türbin/çok silindirli pistonlu motor
motoru pistonlu motor

Jeneratör, bantlı konveyör, hafif asansörler,

1 1.25 1.5
karıştırıcılar, turbo kompresörler

Takım tezgahı, büyük asansör,

kren, çok silindirli pistonlu pompalar, maden 1.25 1.5 1.75
ocağı havalandırıcıları

Zımba, haddehane makineleri,

1.75 2 2.25
kepçeler, ağır makineler

Tablo-3.6 Elektrik motoru ile tahrik edilen iş makineleri için çalışma faktörü ( )

Devamlı çalışma süresi

Kullanım alanı
10 saat 24 saat

Karıştırıcılar; 1.00 1.25

 31

Sıvı
1.25 1.50
Sıvı ve katı
1.25 1.50
Çeşitli yoğunluktaki sıvılar

Körükler;
1.00 1.25
Santrifüj
1.00 1.25
Kanatlı

Kompresörler;
1.00 1.25
Santrifüj
1.75 1.75
Tek silindirli
1.25 1.50
Çok silindirli

Konveyörler;
1.00
Yükleme tarzı düzgün 1.25
1.25
Yükleme tarzı ağır ve düzgün olmayan 1.50
1.75
Yükleme tarzı çok ağır 1.75

Kırıcılar;
1.75 1.75
Taş
1.50
Şeker

Elevatörler;
1.00 1.25
Yükleme tarzı düzgün
1.25 1.50
Yükleme tarzı ağır

Fanlar;
1.00 1.25
Santrifüj

Takım tezgahları;
1.00 1.25
Yardımcı mekanizmalar
1.25 1.50
Ana mekanizmalar

Pompalar;
1.00 1.25
Santrifüj
1.25 1.50
Tek etkili, üç veya daha çok silindirli
1.25 1.50
Çift etkili, üç veya daha çok silindirli

Form Faktörü;
değerleri diş sayılarına bağlı olarak değişik profil kaydırma değerleri için Figure-
3.2’de verilmiştir.
 32

Figure-3.2 Form Faktörü

Dişli Çarkın Emniyet Gerilmesi

dişli çark malzemesinin ifadesinden hesaplanan

mukavemet sınırı değerinin S emniyet katsayısına bölünmesi ile elde edilir. Dişli çark
mukavemet sınırını ifade eden faktörler iyi tahmin edilirse S=2 alınması tavsiye edilir.

Dişli çark malzemesinin sürekli mukavemet sınırı

Kopma mukavemeti olan çelikler için

Kopma mukavemeti olan çelikler için

Malzemenin Sürekli Mukavemet Sınırı

Winter ve Rettig’in yaptıkları deneylere göre dişlerin yorulma diyagramları Wöhler
tipinde olup Figure-3.3’de verilmiştir.
 33

Figure-3.3 Dişlerin Yorulma Diyagramı

Büyüklük Faktörü
’nin değeri modüle bağlı olarak

Büyüklük Faktörü ( )

için

için

Yüzey Düzgünlüğü Faktörü

için değerler malzemenin kopma mukavemetine bağlı olarak Figure-3.4’te
verilmiştir.

Figure-3.4 Yüzey Düzgünlüğü Faktörü

Çentik Faktörü
 34

diş tabanının dişli gövdesine birleştiği geçiş yerinde meydana gelen gerilme
yığılmalarını göz önüne alan bir faktördür ve denkleminden bulunur.
Burada q- çentik hassasiyet faktörü (Figure-3.5) ve - teorik çentik faktörüdür. ’nin

değerleri Figure-3.6 da çentik olayını etkileyen oranına yani diş tabanının

kalınlığına ve geçiş yerindeki kavisin yarıçapına bağlı olarak verilmiştir. Diş tabanının

kalınlığı yaklaşık olarak bağıntısı ile hesaplanır. yarıçapının minimum

değeri ise değerine bağlı olarak; bağıntısından

hesaplanır.

Figure-3.5
 35

Figure-3.6 - Teorik Çentik Faktörü

Kolaylık sağlamak amacıyla , , diş taban yüksekliği ,

için değerleri profil kaydırma faktörü x’e ve diş sayısı z’ye bağlı
olarak Figure-3.7’de verilmiştir.

Figure-3.7 değerleri

Bu şekilde oranı hesaplanır. Buna göre Figure-3.6’dan ’nin değeri tayin edilir.

Dişin mukavemet hesabında kuvvetin etki noktası diş başı (A noktası) alındığından Figure-
3.6’daki eğrilerden 0 eğrisi kullanılacaktır.

Figure-3.8 - Teorik Çentik Faktörü

 36

Dişlerin çentik faktörü ’nin tayininde Figure-3.8’de verilen diyagramda kullanılabilir.

Bu diyagram dikkate alınırsa ve değerleri diyagramda verilen b ve r boyutları ile
eşdeğer anlam taşır. Ayrıca B boyutu bir dişe karşılık gelen gövde kalınlığı olarak kabul

edilebilir. Genellikle dişli çarklarda olarak alınabilir. Örneğin; ve

için Figure-3.7’den olarak bulunur. Buna göre;

olarak hesaplanır. Eğer olarak kabul edilirse Figure-3.8’den olarak tayin

edilir. Figure-3.5’den alınırsa;

olarak hesaplanır.

Ömür Faktörü ( )
bağıntısı ile ifade edilen sürekli mukavemet sınırı yük
tekrarı sayısı yani sonsuz ömür için geçerlidir. Daha küçük ( ) yük tekrarı sayısı yani

sonlu ömür için elemanın mukavemet sınırı ömür faktörü ile gözönüne

alınır. Bu faktörün değerleri Tablo-3.7’de verilmiştir.

Tablo-3.7 Ömür Faktörü ( )

Yüzey basıncı hesabına Mukavemet hesabına bağlı olan ömür faktörü ( )

Ömür bağlı olan ömür faktörü
Silindirik dişliler Konik dişliler
N ( )
160 250 450
( silindirik ve konik dişliler için) Sementasyon* Sementasyon*
HB HB HB

103 ….. 1.6 2.4 3.4 2.7 4.6

104 1.5 1.4 1.9 2.4 2.0 3.1

105 1.3 1.2 1.4 1.7 1.5 2.1

106 1.1 1.1 1.1 1.2 1.1 1.4

107 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0

 37

* Sementasyon halinde yüzey sertliği minimum 55 HRC olmalı

Güvenirlik Faktörü ( )
Malzemenin sürekli mukavemet sınırları geniş bir dağılım gösterir, Şöyle ki
bağıntısı ortalama yani %50 güvenirlik için geçerlidir. %50 güvenirliği esas alarak daha
yüksek güvenirlik Tablo-3.8’de verilen güvenirlik faktörü ile göz önüne alınır.

Tablo-3.8 Güvenirlik Faktörü ( )

50 0 1.000

90 1.288 0.897

95 1.645 0.868

99 2.300 0.814

99.9 3.095 0.752

99.99 3.700 0.704

Zorlanma Faktörü ( )

Zorlanma Faktörü ( )

Sık sık yön değiştiren dişlilerde

Tek yönlü çalışan dişlilerde

3.9 Dişli Çarkların Yüzey Basıncı Hesabı

Dişli çarkların mukavemeti açısından dikkatle incelenmesi gereken ikinci husus diş yan
yüzeylerinde oluşan basınçtır. Diş profilleri, birbirlerine temas ettikleri noktalarda diş
kuvvetinin etkisi altında bir miktar deforme olurlar, dolayısıyla profillerin teması çizgi teması
değil, yüzey temasıdır. Hertz teorisine göre hesaplanan yüzey basıncı müsaade edilen bir
değeri aşınca yüzeyde, özellikle yuvarlanma dairesi civarında pitting denilen çukurcuklar
oluşur, pitting olayı ile yüzey bozulmaya başlar.
Birbirine kuvveti ile bastırılan, b genişliğindeki iki silindirin temas alanlarında oluşan
maksimum basınç Hertz’e göre
 38

bağıntısından hesaplanır. Bu ifadede

 eşdeğer elastiklik modülü

,  silindir yarıçapları dır.

Pitting olayı, özellikle yuvarlanma dairesi civarında beklendiğine göre, diş profillerinin
yuvarlanma dairesindeki eğrilik yarıçaplarının (yuvarlanma dairesi ile taksimat dairesi aynı)

olduğu dikkate alınarak

veya

ve olduğu dikkate alınarak

şeklinde maksimum yüzey basıncını veren ifade elde edilir. Bu denklemde

 malzeme faktörü (Tablo-3.10 )

 yuvarlanma noktası faktörü (Figure-3.9)

 çevrim oranı faktörü

yazılırsa yüzey basıncı

olur. Bu denklemde yazılacak olursa

 39

şeklinde yazılır.
Tablo-3.9 Dişli Çark Malzemelerinin Mekanik Özellikleri
Malzeme Kopma Mukavemeti Akma Sınırı Brinel Sertliği
Malzeme Isıl İşlem Düşünceler
sembolü [daN/mm ]2
[daN/mm2] HB [daN/mm2]

Çelik GS-50.1 50 26 150

tavlanmış
(TGL 14315) GS-60.1 60 32 175
St 42 42….52 24 125
Makine Çeliği St 50 50….62 28 150
tavlanmış
(TGL 7960) St 60 60….72 32 180
St70 70….85 35 208
C 45 60….72 36 185 Hafif
C 60 70….85 44 210 nitrasyon
Islah Çelikleri 37 MnSi 5 70….85 45 220 yoluyla yan
Islah edilmiş
(TGL 6547) 37 MnSi 5 80….95 55 260 yüzeylerin
34 Cr 4 80….95 55 260 mukavemeti
42 CrMo 4 90….105 70 340 arttırılmış
390
C 10 42….55 25 ,
637
C 15 50….65 30
650 için
16 MnCr 5 80….110 60
Sementasyon çeliği 650
15 CrNi 6 Sertleştirilmiş 90….120 65 verilen
(TGL 6546) 650
20 MnCr 5 100….130 70 değerler
650
20 MoCr 5 110….120 - çekirdek için
650
18 CrNi 8 120….145 80 geçerlidir

Alev veya indüksiyonla C 45 65….80 40 595

Gaz ile
sertleştirilmiş çelik 37 MnSi 5 Sertleştirilmiş 90….105 65 560
karbürlenmiş
(TGL 6773) 40 Cr 4 90….105 65 587
Siyanür banyosunda 40 Cr 4 140….180 - 595
Sertleştirilmiş
sertleştirilmiş çelik 37 MnSi 5 150….190 100….125 550
Lamelli graf. dökme demir GGL-20 20 - 170
-
(TGL 14400) GGL-25 25 - 210
GGG-45 45 35 170
Küresel graf. dökme demir
GGG-50 - 50 35 200
(TGL 8189)
GGG-60 60 42 230

Tablo-3.10 Dişli Çark Malzemelerinin Yüzey Basınç Özellikleri

Malzeme Çiftleri
Malzeme
Pinyon Çark
Faktörü
Elastiklik modülü Elastiklik modülü
Malzeme Sembol Malzeme Sembol

Çelik St 21000 85.7

GS-60 20500 85.2
Çelik döküm
GS-52 20500 85.2
GGG-50 17600 81.9
Küresel grafitli dökme demir
Çelik St 21000 GGG-42 17500 81.7
Dökme kalay bronzu G-SnBr 14 10500 70.0
Dövme kalay bronzu SnBr-8 11500 72.1

Lamelli grafitli dökme demir GGL-25 12800 74.6

(gri döküm) GGL-20 12000 73.1
Çelik döküm GS-52 20500 84.7
Küresel grafitli dökme demir GGG-50 17600 81.4
Çelik döküm GS-60 20500
Lamelli grafitli dökme demir
GGL-20 12000 72.8
(gri döküm)
 40

Küresel Küresel grafitli dökme demir GGG-42 17500 78.4

grafitli GGG-50 17600 Lamelli grafitli dökme demir
dökme demir GGL-20 12000 70.7
(gri döküm)
Lamelli GGL-25 12800 65.8
grafitli dökme Lamelli grafitli dökme demir
GGL-20 12000
demir GGL-20 12000 (gri döküm) 64.8
(gri döküm)

Figure-3.9 Yuvarlanma Noktası Faktörü

Diş profillerinde çalışma sonucu yorulma aşınmasının meydana gelmemesi için

şartının sağlanması gerekir. Yüzey basıncı ifadesinde

yazılırsa

olur ve bu denklem kontrol hesabında kullanılır.

Boyutlandırma için ve değerleri ile

bağıntısı bulunur.
 41

Diğer taraftan ve değerleri dikkate alınırsa

ifadesi elde edilir. Bu ifade profil kaydırmalı dişliler içinde geçerlidir.

Denklemi basitleştirmek amacıyla ve ifadeleri
kullanılırsa, yukarıdaki bağıntılar;

şeklinde yazılabilir.
3.9.1 Yüzey Basıncı Emniyet Değeri ( )
Yorulma aşınması (pitting) zamanla gelişen yani yük tekrarı sayısı N’ye bağlı olan aşınma
tipidir. Buna göre bu aşınmayı meydana getiren yüzey basıncı ile yük tekrarı sayısı N
arasındaki bağıntı Wöhler tipinde olur. Burada da yük tekrarı sayısına, sürekli yüzey
basıncı sınırı karşılık gelir. Malzemenin yüzey sertliğine bağlı olan ’nin değerleri
çelik ve dökme demirden yapılan dişli çarklar için
( Brinell )
(Rockwell )
bağıntıları ile hesaplanabilir. Bronz alaşımlarında alınabilir. Sürekli yüzey
basıncı mukavemet sınırı tayin edilirken en yumuşak dişin sertliği esas alınır. Diğer taraftan
pinyon dişlinin diş sayısı , dişli çarkın diş sayısından daha küçük olduğundan pinyon
dişlinin dişleri belirli bir süre içinde daha çok kavrama durumuna girecek ve daha çabuk
aşınacaktır. Bu nedenle mekanizmanın her iki dişlisinde eşit aşınma sağlamak amacıyla
genellikle küçük dişlinin sertliği yaklaşık olarak

olarak alınır. Dişlinin yüzey basıncı mukavemet sınırı ifadesinden

bulunur. Burada
 42

 ömür faktörü (Tablo-3.7)

 güvenirlik faktörü (Tablo-3.8)

Malzemenin yüzey basıncı ise bağıntısı ile tayin edilir. Emniyet katsayısı S =

1.25......1.5 alınabilir.
Dişli çarklar, mukavemet ve yüzey basıncına göre hesaplanmalıdır. Ancak bu hususta şu
yöntem tavsiye edilir.

olan dişli çarklar yüzey

basıncına göre boyutlandırılır ve

Her iki dişlinin çelikten yapıldığı mukavemete göre kontrol edilir.
mekanizmalar
olan dişli çarklar

mukavemete göre boyutlandırılır ve

yüzey basıncına göre kontrol edilir.

Her iki dişli dökme demirden veya biri çelik diğeri naylon, teflon gibi metal
olmayan malzemelerden yapılan mekanizmalarda kritik olan kopma olayıdır. Bu
nedenle bu dişliler mukavemete göre boyutlandırılır.

3.10 Düz Alın Dişli Çarklarda Kuvvet Analizi

 43

(a)

(b) (c)
Şekil-3.19 Kuvvet analizi
Şekilde eş çalışan bir dişli çifti verilmiş olup kavrama durumunda olan dişler arasındaki

reaksiyon kuvvetleri etki tepki ilkesine göre şeklindedir ve kavrama doğrusu

boyunca etkir, Şekil-3.19a. Bu dişli çiftinden 1 nolu dişlinin serbest cisim diyagramı çizilirse
kuvvetler ve bileşenleri Şekil-3.19b’de verildiği gibi olur. 1 dişlisi dengede olduğuna göre
 44

olur. Denge şartı ve kuvvetlerinin bileşenleri cinsinden de yazılabilir.

C yuvarlanma noktasında tesir eden radyal bileşen dişlinin yataklandığı a mili üzerinde
herhangi bir döndürme momenti tesiri meydana getirmez. Fakat teğetsel bileşen dişlinin
ilettiği momentin değerini tayin eden bir kuvvettir. Yani dişli çiftlerinin karşılıklı moment
iletimini sağlayan kuvvetlerdir. Bu nedenle teğetsel kuvvetlere iletilen kuvvet adı verilir.

Burada , ve birimlerindedir. 2 nolu dişlinin denge şartından Şekil-

3.19c

olur. Denge şartı kuvvetlerin bileşenleri cinsinden de yazılabilir.

3.11 Dişli Çarkların Verimi
Eş çalışan dişli çarkların dişleri arasında bir kayma hareketi ve dolayısıyla sürtünme
meydana gelmektedir. Bu nedenle temas yüzeyleri arasında değerinde bir sürtünme
kuvveti meydana gelir. Bu sürtünme kuvvetinden dolayı çevre hızı olmak üzere

değerinde bir güç kaybı meydana gelir. Buna göre mekanizmanın verimi

şeklinde yazılabilir. Kolay bir şekilde ifade edilen mekanizmanın veriminin analitik olarak
hesaplanması güç, hatta hemen hemen olanaksızdır. Bundan dolayı deney ve tecrübelere
dayanarak silindirik düz dişli mekanizmaların verimi değerleri arasında
alınabilir.
3.12 Dişli Çarkların Kaliteleri
Gerek imalat ve gerekse montaj sırasında dişli çarklarda meydana gelen bir takım hatalar;
Özellikle yüksek hızlarda, dişlere ait kuvveti etkileyerek dinamik kuvvet adı
verilen ek bir kuvvetin oluşmasına
 45

Tüm dişli kutusu sisteminde titreşim ve bunun bir sonucu olan gürültünün
meydana gelmesine yol açar. Bu nedenle dişli çarkların daha iyi çalışması için hataların
sınırlandırılması gerekir. Ölçme yoluyla belirlenen hatalar, gerçekte dişli çarkların
doğruluğunu ifade eder. Doğruluğun derecesi ise dişli çarkın kalitesini verir. Dişli çarklar
DIN ve AGMA standartlarına göre kalite bakımından sınıflandırılmıştır.
DIN Standardı
1 ile 12 arasındaki rakamlarla belirlenen 12 kalite sınıfı tespit etmiştir. 1. kalitenin
doruluk derecesi en yüksek ve buna karşılık gelen hatalar en küçük, 12. kalitenin doğruluk
derecesi en kaba ve buna karşılık gelen hataların değeri en büyüktür. Tablo-3.11’de dişli
çarkların kullanım alanlarına, çevre hızlarına ve imalat yöntemlerine karşılık gelen kaliteler
gösterilmiştir. Genellikle makine konstrüksiyonunda kullanılan dişliler 5. kaliteden daha
düşük yani 6., 7. ve 8. kalitedendir. 5. kalitenin üstünde olan kaliteler (3.,4.) aslında alet ve
ölçme tertibatlarında kullanılan dişliler içindir.
Azdırma yoluyla 7. kalite ve Fellows yöntemiyle 6. kaliteye kadar dişliler imal edilir.
Genellikle 6. kalite dahil olmak üzere, 6. kalitenin üstünde dişliler taşlanır. 11. ve 12. kaliteler
döküm yolu ile elde edilen dişlilere karşılık gelir.
 46

Tablo-3.11 Dişli Çark Kaliteleri

AGMA Standardı
1 den başlamak üzere, AGMA kalite sayısı denilen ve yine rakamlarla simgelenen normal
çapsal taksimatlı dişliler için 15 ve ince taksimatlı dişliler için 16 doğruluk kalitesi vardır.
Ancak burada 1. kalite en kaba doğruluk derecesine karşılık gelir. Ayrıca malzemenin cinsini
ve uygulanan ısıl işlemin tarzını gösteren AGMA malzeme sayısı da vardır. Kalite sayısı ile
malzeme sayısı birlikte kullanılır.
Amerikan tekniğinde bu sınıflandırmanın yanı sıra ticari hassas ve çok hassas olmak üzere
dişlileri üç kaliteye ayıran diğer bir sınıflandırma tarzı da vardır.
Dişli çarkların yük taşıma kabiliyeti
Dişli çarklar;
Dişlerin tabandan kırılması
Diş yan yüzeylerinin yorulma aşınması (pitting ) dolayısıyla bozulması
Diş yan yüzeylerinin adhezyon aşınması veya bunu şiddetli hali olan yenme
sonucu bozulması
ile işe yaramaz hale gelirler.
Dişli çark malzemeleri
Seçilen dişli çark malzemesi dişli çarkların mukavemet ve yüzey basıncı bakımından yük
taşıma kabiliyetlerini önemli ölçüde etkiler. Genellikle
güç ileten dişli çarklar çelikten,
yalnız devir ileten dişli çarklar (hassas cihaz tekniğinde) bronz naylon ve
sinterlenmiş malzemeden,
önemsiz ve çok düşük hızlarda çalışan dişli çarklar dökme demirden
imal edilebilir. Dişli çark imalinde en çok kullanılan malzeme çelik olup bu malzemenin
seçiminde aşağıdaki hususların göz önünde tutulması gerekir.
Çeliğin iyi bir şekilde sertleştirilmesi için alaşım miktarı gerekenden daha çok
olmamalıdır.
Aşınma önemli bir problem yarattığı takdirde, yüksek karbonlu çelikler
kullanılmalıdır.
Dişlerin işlenmesi bir problem yaratıyorsa, az karbonlu çelikler maksada daha
uygundur.
Malzeme fiyatı ile işletme masrafları göz önüne alınarak en düşük toplam maliyeti
veren malzemeyi kullanmak daha uygundur.
 47

Isıl işlem dişli çarkların çalışma kabiliyetini önemli ölçüde etkiler. Bundan dolayı dişli
çark malzemelerinin seçiminde ısıl işlem önemli bir rol oynar. Ancak burada mukavemet ve
yüzey basıncı olarak dişli çarkların iki ayrı zorlanması göz önüne alınmalıdır. Dişli çarkların
yüzey basıncına göre yük taşıma kabiliyeti yaklaşık olarak yüzey sertliğinin karesi ile
orantılıdır. Mukavemet bakımından dişlerdeki sertliğin küçük ve yüzey basıncı bakımından
yüksek olması istenir. Bu iki zıt istek için çözüm yolu yüzey sertleştirilmesidir.
Dişli çarkların yüzey sertleştirilmesinde kullanılan yöntem sementasyon, endüksiyon, alev
ve nitrürleme ile sertleştirmedir. Sementasyon işlemi için karbon miktarı %0.1 ila %0.2
arasında olan çelikler seçilir. Bütün yüzey sertleştirme işlemlerinde olduğu gibi burada da
önemli olan yüzey sertliği ve sertleştirilen tabakanın kalınlığıdır. Sementasyon işlemi
neticesinde Şekil-3.20a’da görüldüğü gibi düzgün bir sertleştirilmiş tabaka meydana gelir.
Sertleştirme işleminin çok kısa bir zaman sürecinde gerçekleştiği endüksiyon ile yüzey
sertleştirme usulünde, dişlerdeki sertleştirme durumu ( Şekil-3.20b, c ) sertleştirme yöntemine
bağlıdır. Kullanılacak çeliğin karbon miktarının %0.4 ile %0.6 arasında olması tavsiye edilir.
Alev ile yüzey sertleştirmede Şekil-3.20d’de gösterildiği gibi, tüm diş sertleştirilir ki bu da
maksada o kadar uygun değildir.

Şekil-3.20
Nitrürleme ile yüzey sertleştirmede, çok sert fakat sementasyon işleminde olduğu gibi
düzgün ve ince bir sertleştirilmiş tabaka elde edilir. Bu yöntem ile sertleştirilen tabakanın çok
ince olması, sonraki mekanik işlemlerde bu tabakanın kaybolma olasılığını yaratır.

3.13 Dişli Çarkların İmali

3.13.1 Döküm Dişliler
Çevre hızları 2 m/sn’den düşük olan dişli çarklar ve kaba işlerde kullanılan dişliler döküm
yoluyla imal edilir. Diş profilleri dökümden elde edilir ve dişler sonradan işlenmez. Döküm
kabuğu denilen sert bir tabaka dişlerin dış kısmını kapladığı için dişler aşınmaya karşı
 48

mukavemetli olur. Bu dişliler hassas olmadığından yüksek hızlarda çalışmaya uygun değildir.
Dökme demir, dökme çelik, seramikten veya suni malzemeler preslenerek yapılırlar.
3.13.2 Form Frezesi ile Diş Açma
Bu yöntemde takımın kesici profili, imal edilecek olan dişli çarkın diş profilinin aynısıdır.
Dişler taksimat tertibatı (divizör) ile donatılmış herhangi bir universal freze tezgahında
kesilebilir. Takım ve diş açılacak parça tezgaha bağlandıktan sonra diş boşluklarını boşaltmak
için kesici bıçağa dönme hareketi verilir. Diş açılacak parça dönmekte olan takıma doğru
hareket ettirilerek talaş kaldırma işlemi gerçekleştirilmek suretiyle diş boşluğu meydana
getirilir. Divizör yardımıyla diş açılacak olan parça bir diş adımı kadar kendi ekseni etrafında
döndürülerek kesici bıçak ile talaş kaldırma işlemi tekrarlanır. Diş açmada kullanılan kesici
takımlar genelde disk veya parmak freze şeklindedir. Form freze ile imal edilen dişlilerde
hatalar nispeten büyük ve dişlerin açılması için gerekli zaman uzundur. Ayrıca diş profiline
uyacak çok sayıda freze bıçağına ihtiyaç vardır. Modül veya diş sayısı değiştiği zaman diş
boşluğu da değişeceğinden pek çok freze bıçağı gerekmektedir. Pratikte modül freze bıçakları
standartlaştırılmıştır. Form freze ile diş açma yöntemi küçük tamir atölyelerinde veya çok az
sayıda yapılan ve önemsiz yerlerde kullanılan dişlilerin imalinde uygulanmaktadır. Özel
parmak freze ile dişin açılması (Şekil 3-21 a, b)’de modül freze ile diş açılması (Şekil 3-
21c)’de görülmektedir.

Şekil 3-21 a, b
 49

Şekil 3-21c
3.13.3 Maag Metodu
Kesici alet olarak kremayer şeklindeki bıçak kullanılır. Kremayer bıçağın her iki yüzeyi
aynı anda kesme işlemi yaptığından dişlerin sağ ve sol profilleri aynı zamanda meydana
gelmektedir (Şekil 3-22).

Şekil 3-22
Kremayer şeklindeki kesici bıçak şekil düzlemine dik olarak hareket ederek talaş kaldırır.
Her talaş kaldırma işleminin sonunda dişli çark ekseni etrafında çok küçük bir dönme hareketi
yaparken kesici bıçak eksenine paralel olarak biraz ilerler. Bu dönme ve ilerleme hareketleri
ne kadar küçük olursa kesilen dişin yüzeyi de o derece temiz olarak çıkar.
Kremayer şeklindeki kesici bıçağın diş sayısı sınırlı olduğundan tezgah ara sıra otomatik
olarak kesme işlemine ara verir ve çark dönme hareketi yapmadan kesici bıçak başlangıç
noktasına geri gelir. Bu hareketten sonra diş açma işlemi otomatik olarak tekrarlanır. Her bir
 50

modül değeri için ayrı bir kesici bıçağa ihtiyaç vardır. Sabit bir modül için değişik diş
sayılarındaki dişliler imal edilebilir. Yani diş sayısı için kesici bıçağı değiştirmeye gerek
yoktur.
3.13.4 Fellow Metodu
Maag metodunda kullanılan kremayer şeklindeki düz bıçak yerine dişli çark şeklindeki bir
kesici bıçak kullanılır. Bu sistemde kesici bıçak yukarı boş olarak çıkarken gerek kendisi ve
gerekse dişli çark küçük bir dönme hareketi yapar, ondan sonra bıçak keserek aşağıya
iner(Şekil 3-23).

Şekil 3-23
3.13.5 Sonsuz Vida Şeklindeki Freze ( Azdırma Freze ) ile Diş Açma
Maag ve Fellow metotlarında kesici bıçaklar planya hareketi yaparak talaş kaldırmak
suretiyle diş açarlar. Yani bir yönde kesme işlemi yapan bıçaklar ters yönde boş bir hareket
yaparlar. Bu kesikli ileri geri hareketi sürekli bir kesme hareketine çevirmek için kesici bıçak
sonsuz vida şeklinde yapılarak azdırma frezesi meydana getirilmiştir. Azdırma frezesi ile diş
açma yönteminde kesici sonsuz vida dönmekte ve aynı zamanda yavaş yavaş aşağıya kayarak
dişleri kesmektedir(Şekil 3-24). Kesilen dişli çark malzemesi de helisel frezenin dönüşüne
ayarlanmış olarak döner.
 51

Şekil 3-24
Azdırma frezenin helisel dişleri olduğundan düz dişli çark imal edilirken helis açısı
kadar frezeyi eğmek gerekir. (Şekil 3-25)’de helis dişlinin açılması için freze duruş pozisyonu
ve açıları görülmektedir.

Şekil-3.25 Helis dişlinin açılmasında azdırmanın pozisyonu

Azdırma frezeler tek ağızlı veya çok ağızlı olabilir.
Yuvarlama metoduyla konik dişlilerin açılması (Şekil 3-26)’da verilmiştir. Konik yüzeye
dişlerin açılması için dişli çark döner. Bu sırada kesici bıçaklar koni merkezi yönünde
doğrusal hareket yaparken aynı zamanda dişlinin dönüşüne uygun hareket etmesi
gerekmektedir.
 52

Şekil-3.26 konik dişlilerin açılması

3.13.6 Şablona Göre Diş Açma

Bu metodla diş açan tezgahlar, genel olarak eğik ve konik dişli çarkların yapılmasında
kullanılır (Şekil 3-27).

Şekil-3.27

3.13.7 Diğer Metotlarla Dişli Çark İmali

Zımbalanarak; Saat, sayaç, aparat ve oyuncaklarda kullanılan ve çok küçük
güçler ileten dişliler zımbalanarak imal edilir. Nispeten ince saclardan kesilerek
elde edilen bu dişliler kesici kalıbın hassasiyetine göre oldukça düzgün yapılabilir.
 53

Püskürtmeli Dökümle; Küçük güçler ileten ve büyük serilerle imal edilen sayaç,
aparat ve benzeri yerlerde kullanılan dişliler bu metotla imal edilir. İmalat, çelik
kalıba madenin basınçlı olarak püskürtülmesiyle gerçekleştirilir. Plastik dişlilerde
bu metotla imal edilir.
Sinterleme İle Dişli İmalatı; toz halindeki çelik özel preslerde preslenerek
sinterlenir. Elde edilen dişliler biraz gözenekli fakat mukavemetlidir.
3.14 Diş Yüzeylerinin Düzeltilmesi ve Tesviyesi
Dişliler imal edilirken diş profilleri önce kaba olarak frezelenir ve arkasından ikinci bir
defa keskin bir bıçakla ince olarak frezelenip tam ölçüsüne getirilir. Buna rağmen dişlilerde
hatalar tamamen giderilemez. Dişlilerdeki hataları kabul edilebilir değerlere düşürmek ve
dişlilerin daha düzgün olarak çalışmalarını sağlamak için değişik metotlar vardır.
3.14.1 Dişlilerin Raspalanması
Dişliler raspalanmak suretiyle diş profilleri, bölüm ve yuvarlanma hataları azaltılır, diş
yüzey kalitesi yükseltilir. Raspalamayı yapan alet diş yüzeyleri keskin ağızlı olan bir eş
dişlidir. Bu raspalama bıçağı, raspalanacak dişliyi küçük bir basınç altında çevirir ve eksenel
doğrultuda ileri-geri hareket ederek dişliden ince kabuk şeklinde talaş kaldırır. Bu işlem
raspalanan dişlinin raspalama bıçağının kalitesine ulaşıncaya kadar devam eder.
3.14.2 Dişlilerin Alıştırılması
Eş çalışacak olan iki dişliyi aralarına ince zımpara macunu koyarak ve küçük bir yük
altında çalıştırarak yüzeydeki pürüzlerin azaltılmasına alıştırma denir. Alıştırma sırasında diş
başında ve diş tabanında kayma hızları büyük olduğundan zımpara macunu buralarda diş
yüzeyini fazla aşındırır. Buna karşılık kayma hızının düşük olduğu yuvarlanma dairesinde
aşınma yok denecek kadar az olur.
3.14.3 Dişlilerin Taşlanması
Dişliler taşlanarak dişlerdeki hatalar minimuma indirilir ve diş yüzeylerinin kalitesi de
yükselir. Taşlama genellikle sertleştirilmiş dişlilerde ısıl işlem sonucu meydana gelen yüzey
bozukluklarını gidermek için uygulanır. Genellikle iki değişik taşlama sistemi vardır.
1. Form taşı ile taşlama; Form frezesi ile diş açma prensibine göre çalışan bir metottur.
Taşın şekli tamamen diş profiline uygundur. Taşlama işlemi kısa zamanda yapılabilir.
Ancak modül frezede olduğu gibi her modül için değişik diş sayılarına göre ayrı ayrı
taşlar gerektirir.
2. Yuvarlanma metoduna göre; Bu metotla taşlanan dişlilerde evolvent profili çok
hassas bir şekilde elde edilir.
3.15 Dişli Çark Sistemleri
 54

Dişli çark sistemlerini amacı;

Çeşitli konumlarda bulunan miller arasında hareket ve güç iletmek
Çeşitli dönme yönleri elde etmek
Küçük bir hacimde büyük bir çevrim oranı elde etmek
Tek bir giriş hızına karşılık çeşitli çıkış hızları elde etmek
İki döndürülen elemandan oluşan sistemlerde, bu iki elemanın arasında hareket
bakımından bağımsızlık sağlamak
Dişli çark sistemlerinin incelenmesinde, çevrim oranının yanı sıra dönme yönü de
önemlidir. Bu nedenle döndüren ve döndürülen elemanların dönme yönleri birbirine göre ters
olduğu takdirde (-) işareti, aynı yönde olduğu takdirde (+) işareti ile gösterilir. Örneğin, en
basit dişli sistemi olan ve iki dişliden oluşan dış dişli çark mekanizmasının (Şekil-3.28)

çevrim oranı;

Şekil-3.28

ve iç dişli çark mekanizmasının (Şekil-3.29) çevrim oranı;

Şekil-3.29

şeklinde ifade edilir. Genel olarak tarzında yazılır.

Uygulamada dişli çark sistemleri dişli dizileri ve planet sistemleri olmak üzere iki gruba
ayrılabilir.
3.15.1 Dişli Dizileri
 55

Dişli dizileri basit dişli dizisi ve bileşik dişli dizisi şeklinde düzenlenebilir.
3.15.1.1 Basit Dişli Dizileri
Genellikle basit dişli dizileri her mil üzerinde tek bir dişli bulunmak şartı ile paralel miller
arasına yerleştirilir. ( Şekil-3.30 )

Şekil-3.30
Bu sistemler daha çok eksenleri birbirinden oldukça uzakta olan iki mil arasında hareket
iletmek veya hem hareket iletmek hem de son milin dönme yönünü değiştirmek için
kullanılmaktadır. Şekil-3.30’daki sistem için toplam çevrim oranı

tarzında olur. Bu durumda birinci ve sonuncu dişliler birbirinin tersine dönerler. Toplam
çevrim (tahvil) oranını veren ifadeden görüldüğü gibi basit dişli dizilerinde çevrim oranı
birinci ile sonuncu dişlilerin diş sayılarına bağlıdır. Ara dişlilerin diş sayıları çevrim oranını
etkilemez. Ayrıca diziyi oluşturan dişli çarkların sayısının tek sayı olması halinde birinci ve
sonuncu dişliler aynı, çift sayı olması halinde ise ters yönde dönerler.
3.15.1.2 Bileşik Dişli Dizileri
Bileşik dişli dizilerinin amacı, belirli değerde bir çevrim oranı elde etmektir. Çevrim oranı
sabit olan, yani tek bir giriş dönme hızına tek bir çıkış dönme hızı karşılık gelen sisteme
redüktör denilir. Çevrim oranı iki kademeli olarak değiştirilebilen, yani tek bir giriş dönme
hızına bir çok çıkış dönme hızı karşılık gelen sistem vites kutusu adını alır.
3.15.1.2.1 Redüktörler
 56

Şekil-3.31
Şekil-3.31’de gösterilen tertipleme tarzı esas olarak alınırsa, herhangi bir redüktörün
çevrim oranı

şeklinde ifade edilir. Yani redüktörlerde sistemi oluşturan herhangi bir dişlinin diş sayısı
toplam çevrim oranını etkiler. Bu kural tüm bileşik dişli dizileri için geçerlidir. İki dişliden
oluşan bir mekanizma birey olarak kabul edilirse, redüktörü oluşturan mekanizmaların sayısı,
hızın kaç kez değiştiğini yani redüktörün kademelerini gösterir. Örneğin üç mekanizmadan
oluşan Şekil-3.31’deki sistem üç kademeli bir redüktördür. Kademelerin çevrim oranları
, ,
şeklinde gösterilirse redüktörün toplam çevrim oranı

şeklinde de yazılabilir. Ayrıca kademelerin sayısı, giriş ile çıkış dönme hızlarının birbirine
göre dönme yönlerini belirler. Kademe sayısının tek sayı olması durumunda giriş ve çıkış
hızlarının dönme yönleri ters, çift sayı olması halinde ise aynıdır. Redüktörü oluşturan
kademelerin verimi;
, ,
şeklinde gösterilirse, dişlilerin toplam verimi

olarak ifade edilebilir. Redüktörün çıkış ve giriş dönme momentlerinin arasında

 57

veya

bağıntısı vardır. Ancak dişlileri taşıyan mil yataklarının verimi de göz önüne alınırsa ve bu
yatakların toplam verimi ile gösterilirse redüktörün tüm verimi

şeklinde olur. Bu durumda momentler arasındaki ilişki

şeklinde yazılır.
Redüktörler; silindirik, konik ve sonsuz vida-dişli çark sistemlerinden oluşur. Redüktör
tiplerinin seçiminde çevrim oranı, güç iletme kabiliyeti, verim, boyut ve ağırlık gibi faktörler
rol oynar.

3.15.1.2.2 Vites kutusu

Vites kutularının amacı, tek bir giriş devir sayısına karşılık kademeli olarak birden fazla
çıkış devir sayıları elde etmektir. Böylece çıkış milindeki döndürme momenti değişmekte ve
bu şekilde çalışma koşullarına göre iş makinesinin gerektirdiği momentler karşılanmaktadır.
Vites kutularında dikkat edilecek husus, çıkış devir sayısının ve ile
gösterilen belirli değerler arasında kademeli olarak değişmesidir. Bu değerlere bağlı olarak
devir sayısı ayar aralığı;

olarak bulunur. Şöyle ki kademe sayısı K ile gösterilirse, ile arasındaki devir
sayılarının değerleri;
, ,
 58

şeklinde ifade edilir. Buradan;

veya

elde edilir. Genellikle ile iş makinesinin çalışma koşullarına göre belirlenir,

kademe aralığı seçilir ve buna bağlı olarak çıkış devir sayıları hesaplanır. devir
sayılarının dizisi geometrik veya aritmetik bir seri oluşturmak üzere seçilebilir. En çok
kullanılan seri geometrik seridir.
Planet Dişli Sistemleri
Bir planet dişli sistemi; iç güneş dişlisi ( ), planetler (P), dış güneş dişlisi ( ) ve
planet taşıyıcı olan bir koldan (K) oluşan bir sistemdir. Şekil-3.32. Merkezi bir dişli olan
dişlisi, planetlerle ve bunlarda dış dişlisi ile eş çalışan dişlilerdir.

Şekil-3.32 Basit Planet Dişli Sistemi

Bu şekilde planet dişlileri kendi eksenleri etrafında dönerlerken, aynı zamanda iç ve dış
güneş dişlilerin ortak ekseni etrafında da dönerler. Böylece, şimdiye kadar incelenmiş olan
dişlilerin aksine, planet dişlilerin eksenleri sabit değil, hareketlidir. Dönme hareketi sırasında
planet dişlilerin her bir noktası bir episikloid eğrisi çizdiğinden bu dişli sistemlerine
episikloidal dişli mekanizmaları da denilmektedir. Şekil-3.32’de verilen türdeki sistemlere
basit planet sistemleri, Şekil-3.33’de verilen türdekilere ise bileşik planet sistemleri denir.
 59

Şekil-3.33 Bileşik Planet Dişli Sistemleri

dış güneş dişlisi, iç veya dış dişli şeklinde olabilir. Bundan dolayı dış güneş dişli
deyimi izafidir. Burada önemli olan nokta, dış güneş dişlisinin iç güneş dişlisi ile eş merkezli
olması gereğidir.

Planet Dişli Sistemlerinin Kinematiği

Planet dişli sistemlerinin, döndüren veya döndürülen eleman olabilecek üç elemanı vardır.
Bunlar iç güneş dişli ( ),dış güneş dişlisi ( ) ve planet taşıyıcı olan (K) koludur. Bu hali
ile mekanizma iki serbestlik derecesine sahiptir. Teorik incelemede elemanlardan birisinin
sabit olduğu kabul edilir. Bu bakımdan, dış güneş dişlisinin sabit olduğu planet tertibi, K
kolunun sabit olduğu yıldız veya temel tertibi ve güneş dişlisinin sabit olduğu ve güneş tertibi
denilen üç tertip sistemi ortaya çıkar. Bu durumlarda mekanizmada bir elemanın hareketinin
bilinmesi halinde diğer elemanın hareketi tayin edilir. Ancak K kolunun sabit olması halinde
mekanizma ,P ve dişlilerinden oluşan basit bir dişli dizisi olur. Mekanizmanın
çevrim oranı (temel çevrim oranı)

şeklinde yazılır. Burada; ve iç ve dış güneş dişlilerinin yuvarlanma dairelerinin

yarıçaplarıdır.

Basit Planet Dişli Sistemleri

Planet dişli sistemlerinin çevrim oranlarını bulmak için analitik veya cetvel yöntemi
kullanılabilir. Burada analitik yöntem kullanılmıştır.
 60

Şekil- 3.34
İki elemanın O merkezine göre (Şekil-3.34) birbirinden bağımsız olarak ve
olmak üzere ve açısal hızları ile dönmesi halinde 1. elemanın 2. elemana göre izafi
hızı;

veya ifadesi ile;

olur. 2. elemanın 1. elemana göre izafi hızı;

veya
olur. İzafi hızların yönleri ile ilgili kural aşağıda verildiği gibidir. Bir elemanın diğer elemana
göre izafi hızı pozitif olursa, eleman saat ibresinin ters yönünde; negatif değerde olursa, saat
ibresi yönünde döner. Aynı kural mutlak dönme hızları için de geçerlidir. Örneğin Şekil-
3.35’de gösterilen 2 çarkının ve 1 çubuğunun merkezine göre dönme yönleri saat
ibresinin ters yönünde olduğu durumda, devir sayıları dev/dak. ve dev/dak.
olarak gösterilir. O halde 2 çarkının 1 çubuğuna göre izafi devir sayısı;

olup, saat ibresi yönündedir.

Şekil-3.35
 61

Şekil-3.36
Şekil-3.36’da gösterilen sistem esas olarak alınırsa ve burada 1 dişlisi iç güneş dişlisini, 2
çubuğu planet taşıyıcı kolunu, 3 dişlisi planet dişlisini ve 4 dişlisi dış güneş dişlisini temsil
ettiği düşünülürse; 1 güneş dişlisinin 2 koluna göre izafi hızı;

ve 4 dış güneş dişlisinin 2 koluna göre izafi hızı;

şeklinde yazılır. Bu iki denklem birbirine bölünürse;

veya temel çevrim oranı ifadesine göre;

değeri ile

(a)

bulunur. Genel bir anlam kazandırmak amacıyla ile dişli dizisindeki birinci dişlinin devir
sayısı, ile dişli dizisinin son dişlisinin devir sayısı ve ile kolun devir sayısı
gösterilirse çevrim oranı;

şeklinde ifade edilebilir. Çevrim oranının işareti 1 ile 4 yani ve dişlilerinin dönme
yönlerine bağlıdır. Şekil-3.36’da olduğu gibi, ve dişlileri aynı yönde dönerse,

olur ve (a) denklemi

 62

(b)
veya ters yönde dönerse

olur ve (a) denklemi

(c)
şeklinde yazılır. (b) ve (c) basit planet mekanizmalarının ana kinematik denklemlerini temsil
etmektedir. Özel haller için bu denklemler aşağıda gösterildiği tarzda uygulanır.
Dış Güneş Dişlisinin Sabit Olması Hali
Bu halde olduğuna göre (c) denklemi

şeklini alır. Buna göre;

 İç güneş dişlisi döndüren ve kol döndürülen eleman olursa, kolun devir sayısı;

ve çevrim oranı;

tarzında bulunur.
 Kol döndüren ve iç güneş dişlisi döndürülen eleman olursa, iç güneş dişlinin devir
sayısı;

denkleminden hesaplanır ve mekanizmanın çevrim oranı

olur.
İç Güneş Dişlisinin Sabit Olması Hali
Bu halde olduğundan (c) denklemi;

şeklini alır. Buna göre

 63

 Dış güneş dişlisi döndüren ve kol döndürülen eleman olursa, kolun devir sayısı;

ve mekanizmanın çevrim oranı;

tarzında bulunur.
 Kol döndüren ve dış güneş dişlisi döndürülen eleman olursa, dış güneş dişlinin devir
sayısı;

ifadesinden hesaplanır ve mekanizmanın çevrim oranı;

olur.
Kolun Sabit Olması Hali
Bu halde mekanizma basit bir dişli dizisi durumuna girer ve olduğundan (c)
denklemi;

şeklini alır.
Basit planet dişli sistemlerinin montaj imkanı için gereken koşullar;

olarak ifade edilir. Örneğin 3 adet planet dişli kullanılması durumunda, iç ve dış güneş
dişlilerinin diş sayıları toplamı 3 ile tam bölünebilir olmalıdır.

Bileşik Planet Dişli Sistemleri

Bileşik planet sistemlerde, planet dişlileri birbirine rijit olarak bağlı olan ve
dişlilerinden oluşur. Mekanizmanın çevrim oranını hesaplamak için, basit planet
mekanizmalarında elde edilen

(A)
 64

denklemleri kullanılabilir. Ancak burada temel çevrim oranları, örneğin Şekil-3.33a’daki

sistemde;

Şekil-3.33b deki sistemde;

şeklinde olur. Bu değerler ile (A) denklemleri kullanılarak;

Birinci ve sonuncu dişlilerin dönme yönü aynı olan (Şekil-3.33a) yani pozitif çevrim
oranlı sistemlerde

şeklinde yazılır.
Birinci ve sonuncu dişlilerin dönüş yönleri birbirine ters olan (Şekil-3.33b), yani negatif
çevrim oranlı sistemlerde

olur. Bu son denklemden;

a-) Dış güneş dişlisi sabit ve döndüren eleman iç güneş dişlisi, döndürülen eleman ise kol
olması halinde olduğundan sistemin çevrim oranı;

şeklinde bulunur.
b-) İç güneş dişlisi sabit ve döndüren eleman kol olması halinde olduğundan sistemin
çevrim oranı;

olur.
c-) Kolun sabit olması halinde, sistem basit bir dişli dizisi durumuna girer ve
olduğundan sistemin çevrim oranı;

olur.
 65

Örneğin Şekil-3.33a’da verilen sistemde , , ,

ve değerleri ile, dış güneş dişlisi sabit olması durumunda kolun devir
sayısı;

olarak bulunur. Kol saat ibresi tersi yönünde döner.

Bileşik planet dişli sistemlerinin montaj koşulları, ’ın pozitif olduğu mekanizmalarda;

ve ’ın negatif olduğu mekanizmalarda;

olur.
Örnek; Aşağıdaki şekilde gösterilen ve diş sayısı , , ,
olan mekanizmanın, dış güneş dişlisi sabit olması halinde ( ) çevrim oranı;

olarak bulunur.

Kolun dev/dak. ile dönmesi halinde iç güneş dişlisinin devir sayısı;

dev/dak.
olur. Böyle bir sistemde ile dişlileri arasındaki eksenler arası mesafe;
 66

ve ile dişlileri arasındaki eksenler arası mesafe;

birbirine eşit olmalıdır. Tavsiyelere göre dört dişlinin modülü aynı alınır.

olduğundan olması için mekanizmalardan biri kaydırmalı (K) mekanizma

olarak yapılmalıdır.
3.16 Silindirik Helisel Dişli Çarklar
Helisel dişliler düz dişlilere oranla daha sessiz çalışırlar ve daha büyük güçlerin
iletilmesinde kullanılırlar. Diş profilleri dişli çark dönme eksenine paralel olmayıp helis açısı
denilen açısı kadar eğiktir.
Avantajları;
Helisel dişli çarklar daha sessiz çalışırlar, bunun nedeni dişlerin birbirlerini
kavramaları ve ayrılmamalarının ani olmaması ve aynı anda birden fazla dişin
kavrama durumunda bulunmasıdır.
Aynı ölçülerdeki düz dişlilere oranla daha fazla yük taşırlar ve diş şekil hatalarına
karşı daha az hassastırlar.
Dezavantajları;
Dişler eğik olduğundan eksenel kuvvetler meydana gelir. Bu ise yataklarda daha
fazla güç kaybı demektir.
Helis açısı ’ın değerinin artması halinde aynı diş sayısı ve modül için dişli çapı
ve iki dişli arasındaki eksen mesafesi düz dişli çarklara göre artar.
3.16.1 Düz Dişli Mekanizmalara Göre Helisel Dişli Mekanizmaların Özellikleri
Helisel dişli çarkların taksimatı ve buna bağlı olan modülü alın veya normal kesitte ifade
edilebilir. Şekil-3.37. Alın kesitteki taksimat ve normal kesitteki taksimat ile ifade
edilirse
ve
olur. Bu bağıntılara göre, alın modülü ile normal modülü arasında
 67

bağıntısı vardır. Normal referans profili standart olup hesaplarda kullanılan standart modül
normal modülüdür.

Şekil-3.37

Helisel dişli çarkların taksimat dairesinin çapı;

Her iki kesitte kavrama açıları farklı olup alın kavrama açısı ile normal kavrama

açısı arasında bağıntısı vardır. Burada standart kavrama açısı olarak

normal kavrama açısı alınır.

Helisel dişli çarkların temel dairesinin çapı; şeklinde ifade
edilir.
Diş başı dairesi çapı 
Taban dairesi çapı 

Taban dairesi üzerindeki diş kalınlığı 

Eksenler arası mesafe 

Diş genişliği  dir.

 68

Helisel dişlinin bir eşdeğer düz dişli çarkı tarif edilebilir Şekil-3.38. Helisel dişli, diş

doğrultusuna dik bir düzlemle kesilirse eksenleri ve olan bir elips

bulunur.

Şekil-3.38
Bu elipsin C noktasındaki eğrilik yarıçapı ile bir daire çizilirse ve bunun üstüne

helisel dişlinin taksimatı ile dişler dizilirse, bir düz dişli çark elde edilir. Tamamen teorik
olan bu düz dişli çarka, helisel dişlinin eşdeğer düz dişli çarkı denir. Eşdeğer düz dişli çarkın

taksimat dairesinin yarıçapı olarak tarif edilirse ve

değerleri ile eşdeğer dişli çarkın diş sayısı olarak bulunur.

Teorik olarak helisel dişli yerine eşdeğer düz dişli alınır ve yerine , m yerine
, ve yerine ve yazılırsa düz dişli çarklar için elde edilen bağıntılar helisel
dişliler içinde geçerli olur.
Helisel dişlilerde alt kesilmeyi sınırlayan diş sayısı veya pratik min.

diş sayısı olarak elde edilir. Burada ve düz dişlilere ait

minimum diş sayısıdır.

Daha önce verilen ifadelerden için

0 13 20 23 30 32 35 40 45 47
 69

14 13 12 11 10 9 8 7 6 5

değerleri bulunur.
Helisel dişlilerde dişlilerin eğimlerinden dolayı birbirine teması Şekil-3.39’da gösterildiği
gibi, alın düzleminde atlama denilen değeri kadar büyür. Bu nedenle helisel
dişlilerde kavrama oranı, düz dişlilere göre

değerindeki atlama oranı kadar daha büyüktür. Böylece helisel dişli çarklarda toplam kavrama
oranı

şeklinde ifade edilir. Burada düz dişliler için geçerli olan kavrama oranı ifadesinde
yerine değeri kullanılarak hesaplanan kavrama oranıdır.

Şekil-3.39
Kavrama oranının daha büyük olması, helisel dişli mekanizmaların düz dişli
mekanizmalarına göre aynı şartlar altında daha sessiz çalışmasını ve aynı malzeme ve
boyutlar için yük taşıma kabiliyetinin artmasını sağlar.

3.16.2 Helisel Dişlilerin Yük Taşıma Kabiliyeti

3.16.2.1 Diş Kuvveti
Düz dişlilerde diş kuvveti olarak tarif edilen kuvveti, helisel dişlilerde normal kesit
içinde olup, kavrama doğrusu üzerindedir (Şekil-3.40 a,b). Bu kesitteki kuvvetinin,
teğetsel ve radyal bileşenleri
 70

şeklinde ifade edilir. Teğet düzlemdeki kuvveti

değerlerinde teğetsel ve eksenel bileşenlere ayrılırsa; kuvvetinin teğetsel ( ), radyal (

) ve eksenel ( ) olmak üzere üç bileşeni vardır.

Teğetsel kuvvetin ifadesinden hesaplandığı düşünülürse, bu kuvvete

bağlı olarak radyal kuvvet ve eksenel kuvvet olarak bulunur.

Burada N [ Watt ], [ m.] ve n şeklindedir. Diş kuvveti ise

’dır.

Şekil-3.40a
 71

Şekil-3.40b
Buna göre helisel dişli mekanizmalarda düz dişlilerden farklı olarak bir eksenel kuvvet
meydana gelmektedir ve bu kuvvet açısı ile orantılıdır. Helisel dişlilerde de düz dişlilerde
olduğu gibi dişlilerin mukavemet ve yüzey basıncı hesabında
ve
değerleri kullanılır.

3.16.2.2 Mukavemet Hesabı

Normal kesit esas alınırsa helisel dişli çarkların mukavemet denklemleri kontrol hesabı
için
 72

şeklinde yazılır. Bu ifadelerden ’de;

, , ve

değerleri yazılırsa, boyutlandırma için

veya değeri ile

ifadeleri elde edilir. Bu denklemlerdeki faktörler düz dişli çarklarda olduğu şekilde bulunur.

3.16.2.3 Yüzey Basıncı Hesabı

Normal kesitte yüzey basıncını ifade eden denklem kontrol hesapları için

şeklinde yazılır. Bu ifade de ve değerleri yazılırsa, boyutlandırma

için

ifadesi elde edilir. Burada da değeri ile

denklemi bulunur.
 73

3.16.3 Helisel Dişlilerde Eksenel Kuvvetler

Yataklara gelen eksenel kuvvet tek bir yatak tarafından alınır. Aynı mil üzerinde iki
helisel dişli çark bulunduğu zaman, bu dişlilerin diş yönleri o şekilde olmalıdır ki eksenel
kuvvetler aksi yönde tesir etsin. Bunun için her iki dişlinin diş yönleri aynı alınmalıdır.
Büyük momentlerin iletilmesinde eksenel kuvvetlerin etkisini yok etmek için ok veya çift
helisli dişli çarklar kullanılır. Bu dişliler, biri sağ ve diğeri sol olmak üzere aynı eğimde iki
helisel çarktan meydana geldiğinden eksenel kuvvetler birbirini dengeler. Bu nedenle eğim
açısı oldukça büyük, örneğin ’ye kadar alınabilir. Bu dişli çarkların hesabı, her iki

dişliye kuvvetinin geldiği kabul edilerek basit helisel dişlilerdeki gibi yapılır.

Diş sayılarının olduğu dişlilerde alttan kesilmeyi önlemek için burada da profil
kaydırma yöntemi uygulanır. Profil kaydırma faktörü

ifadesi ile verilir. için bu bağıntı

şeklini alır. Tarif edilen bu profil kaydırma faktörü normal kesite karşılık gelir ve profil
kaydırma miktarı olur. Alın kesitindeki profil kaydırma faktörü ile ifade
edilirse alın kesitine karşılık gelen profil kaydırma miktarı olur. Her iki profil
kaydırma miktarının birbirine eşit olması gerektiğinden;
 74

3.17 Konik Dişli Çark Mekanizmaları

Eksenleri kesişen iki mil arasında güç ve hareketi sabit bir çevrim oranı ile ileten konik
dişli çark mekanizmaları, dönme sırasında birbiri üzerinde kaymadan yuvarlanan iki koniye
sahiptir. Eş çalışan konik dişli çarkları karakterize eden bu taksimat konilerinin yarı açıları
ve ’dir. Kesişen mil eksenleri arasındaki açı ile gösterilirse, konik dişliler için
olur. Uygulamada en çok rastlanan kesişme açısı ’dir. Ancak kesişme

açısı de olabilir, Şekil-3.41.

Şekil-3.41

Konilerin geometrisine bağlı olarak diş boyutları diş genişliği boyunca değişir. Dişlinin ve
dişin dış kısmındaki boyutlar standart boyutlar olarak alınır. Standart dış taksimat dairesine

karşılık gelir. Buna göre şeklinde ifade edilir. Standart modül aynı zamanda diş

yüksekliği , baş yüksekliği ve taban derinliği ’yi de tayin eder. Konik dişlilerin

hesabında önemli olan ortalama bölüm dairesi (b/2’deki çap) olur ve

 75

ortalama modül adını alır. Şekil-1’de gösterilen abc üçgeninden olduğu

görülebilir. Bu ifadelerde ve değerleri yazılırsa modül;

şeklinde elde edilir.

Konik dişlileri karakterize eden bir diğer faktör, taksimat konisinin uzunluğu olup

Şekil-3.41’den yazılır.

Konik dişli çark mekanizmalarının çevrim oranı;

olur. Konik dişlilerde de iyi bir yaklaşımla tamamlayıcı koniler denilen konilerin ve
tepe noktaları esas alınarak eşdeğer düz dişliler elde edilir, Şekil-3.42.

Şekil-3.42

Bu dişlilerin bölüm dairelerinin çapları;

 76

olduğu görülür. Konik dişlilerin çevrim oranları taksimat konilerinin yarı açıları ve
’ye bağlı olarak gösterimi;

Çevrim oranı  ifadesinden veya

olur. Eşdeğer düz dişlilerin bölüm dairesi çapları  olur.

Konik dişli çark mekanizması düz dişli çarka indirgenerek düz dişlilerdeki ifadeler kullanılır.

, , veya olur.

için düz dişlilerde alınırsa konik dişlilerde olur. Bu

denklemden;
 77

0........21 22........30 31........37 38........44

14 13 12 11

değerleri bulunur.
Konik Dişli Çarkların ve Mekanizmalarının Boyutları

Bölüm Dairesi Çapları 

Eksenler Arası Açı 

Taksimat Konisinin Açıları 

Koni Uzunluğu 

Baş ve Taban Yükseklikleri 

Baş Açısı ve Diş Konisinin Yarı Açıları 

Taban Açısı ve Taban Konisinin Yarı Açıları 

Baş Dairelerinin Çapları 

Diş Kalınlığı ( bölüm dairesi üzerinde ) 

Diş Genişliği  ( alınır. )

3.17.1 Düz Konik Dişli Çarklarda Kuvvet Analizi
 78

Konik dişli çarklarda kuvvetlerin uygulandığı düzlem, dişlinin ortalama düzlemi olarak
kabul edilir, Şekil-3.43. Bu düzleme karşılık gelen eşdeğer düz dişlide, silindirik düz
dişlilerde olduğu gibi diş kuvveti kavrama doğrusu üzerinde etkir. Eş çalışan konik dişli
çiftinde olup Şekil-3.43’den teğetsel bileşen ve radyal bileşen
olmak üzere iki bileşene ayrılabilir. Esas konik dişli ortalama
düzleminde kuvvetinin küçük dişliye (1 nolu dişli) göre
Radyal;
ve Eksenel;
bileşenleri vardır. Burada dikkat edilecek husus; küçük dişliye ait radyal kuvvet büyük dişli
için eksenel kuvvet ve küçük dişliye ait eksenel kuvvet büyük
dişli için radyal kuvvet olarak tesir etmektedir. Teğetsel kuvvet

(iletilen kuvvet) ise iletilen momente bağlı olarak ifadesinden hesaplanır. ,

ve kuvvetleri birbirlerine diktir ve yatak kuvvetleri statik denge şartlarından bulunur.

Şekil-3.43.

Konik dişlilerde de mukavemet hesabında esas olan teğetsel kuvvet;

 79

ifadesinden hesaplanır.
Mukavemet Hesabı;
Konik dişlilerin ortalama düzlemine karşılık gelen gerilme ifadeleri;

olur. ve dişlilerin form faktörleri olup veya

bağıntılarından hesaplanan ve değerlerine bağlı olarak alınır. Boyutlandırma için

ve alınırsa bağıntısı elde

edilir. Ortalama modül bulunduktan sonra

bağıntısı ile modül hesaplanarak standart modül seçilir. Koninin tepe noktasına doğru diş

yüksekliğinin çok küçük olmaması için olarak alınması tavsiye edilir. Yük

dağılım faktörü Tablo-3.12’den seçilebilir. alınabilir ve diğer faktörler düz dişli

çarklarda olduğu gibidir.

Tablo-3.12

Her iki dişli iki Bir dişli her iki Hiçbir dişli iki
Kullanım alanı taraftan taraftan taraftan
yataklanmış yataklanmış yataklanmamış

Genel amaçlar 1.0 – 1.10 1.10 – 1.25 1.25 – 1.40

Otomotiv sanayii 1.0 – 1.10 1.10 – 1.25

Uçak sanayii 1.0 – 1.25 1.10 – 1.40 1.25 – 1.40

Yüzey basıncı hesabı;

 80

Konik dişli çarkların ortalama kesitine karşılık gelen eşdeğer düz dişli mekanizması için;

Hertz’in yüzey basıncı denklemi 

şeklindedir. Burada dir.

veya dır.

Buna göre kontrol hesabı için

veya değeri ile

olur. Boyutlandırma için ve değerleri ile

bağıntısı bulunur. Burada sıfır dişliler için dır. Konik dişli çark mekanizmalarının
verimi arasında değişir.

3.18 Sonsuz Vida Mekanizması

Sonsuz vida mekanizmaları birbiri ile kesişmeyen ve paralel olmayan iki mil arasında güç
ve hareket iletir. Bu millerin eksenleri farklı iki düzlemde olup bu düzlemler arasındaki açı
(mil eksenlerinin izdüşümleri arasındaki açı) 90 dir Şekil-3.44. Mekanizmayı oluşturan her
iki dişli de gerçekte birer helisel dişlidir. Küçük dişlinin genişliği çapına göre çok büyük
olduğu için dişler vida şeklini almıştır. Bu nedenle küçük dişliye sonsuz vida denir.
 81

Şekil-3.44.

Buna göre bir sonsuz vida mekanizması; sonsuz vida ve bununla eş çalışan bir helisel
dişliden (çarktan) meydana gelir. Sonsuz vida ve çarkın şekline göre;

a-) Silindirik sonsuz vida - globoid çark

b-) Globoid sonsuz vida- silindirik çark

 82

c-) Globoid sonsuz vida- globoid çark

olmak üzere üç tip mekanizma vardır.

Sonsuz vidada diş sayısı yerine ağız sayısı kullanılır ve genellikle değerleri

arasında değişir. Buna göre mekanizmanın çevrim oranı; olarak ifade edilir.

’in değeri küçük olduğuna göre sonsuz vida mekanizmalarında büyük çevrim oranları
sağlanır. Silindirik sonsuz vida mekanizmalarında çevrim oranı arasında
değişir, globoid mekanizmalarda ise 100’e kadar çıkabilir.
Sonsuz vida mekanizmalarının çalışması sırasında vida ile çark arasında kayma meydana
geldiğinden verimleri düşük olup civarındadır. Otoblokajlı (kilitlenmeli)
mekanizmalarda ise verim arasında değişir. Bundan dolayı sonsuz vida
mekanizmalarında çalışma sırasında yüksek çalışma sıcaklıkları ve adhezyon aşınması
meydana gelir.
Sonsuz vida mekanizmalarında vidanın eğim açısı ile çarkın eğim açısının
değerleri farklı fakat yönleri aynı olmalıdır. Ancak ’in değeri ’den çok büyük olduğu
için sonsuz vidanın eğim açısı yerine helis açısı Şekil-3.39;

kullanılır. Helisel dişli çarkın alın adımı; , normal adımı; olup vidanın
eksenel adımı , çarkın alın adımına eşittir. O halde olarak yazılır. Buna
bağlı olarak vidanın stroku; olur. Sonsuz vida ile çarkın normal
adımları da birbirine eşittir. Normal adım ile alın adımı arasında veya
modüller olarak bağıntısı vardır.
3.18.1 Silindirik Sonsuz Vida Mekanizmasının Boyutları
 83

Mekanizmanın boyutları, çarkın eksenine dik olan ve vidanın eksenini kapsayan ortalama
kesitte tarif edilir. Mekanizmanın hesaplanmasında standart modül olarak genellikle alın
modülü , bazı hallerde normal modül alınır. Mekanizmanın alın kavrama açısı;

ifadesinden bulunur. Normal kavrama açısı ’ın değerleri açısına bağlı olarak;

15’ye kadar 15......25arası 25......35arası 35’den büyük

20 22.5 25 30

alınır.
3.18.1.1 Mekanizmanın Boyutları

1. Bölüm dairelerinin çapları 

2. Baş dairelerinin çapları 

3. Taban dairelerinin çapları 

4. Eksenler arası mesafe 

5. Çarkın b genişliği ;
Çarkın faydalı b genişliği, mekanizmanın konstrüksiyon tarzına bağlıdır ve

ifadesinden hesaplanabilir. Dişli çarkın gerçek genişliği bağıntısı ile

belirlenir.
6. Dişli çarkın maksimum dış çapı 
7. Sonsuz vidanın diş açılmış uzunluğu  olarak alınır.

Burada; dir.
 84

8. Mekanizmanın çevre hızları  olarak ifade edilirse çevre hızlarının

oranı, Şekil-3.45’ten olarak bulunur. Ayrıca aynı şekilden kayma hızının

olduğu görülür.

Şekil-3.45
3.18.2 Sonsuz Vida Mekanizmasında Kuvvet Analizi

Şekil-3.46
 85

Eğer sürtünme ihmal edilirse sonsuz vida mekanizmasında vidaya etkiyen tek kuvvet
Şekil-3.46’da gösterilen, normal kesitteki diş kuvveti olup bu kuvvet kavrama doğrusu
üzerindedir. Bu diş kuvvetinin;
teğetsel 
radyal 
eksenel 
bileşenleri bulunmaktadır. Ancak bu bileşenlerin durumları incelenirse vidanın teğetsel
kuvveti çark için eksenel kuvvet , vidanın eksenel kuvveti çark için teğetsel
kuvvet olduğu görülür. Vidanın radyal kuvveti ile çarkın radyal kuvveti
birbirine eşit ve ters yöndedir. Dişli çark kuvvetleri, vida kuvvetleri ile ters yönde olduklarına
göre bir sonsuz vida mekanizmasında kuvvetler arasındaki ilişkiyi aşağıdaki gibi özetlemek
mümkündür.

Burada dişli çarkın ekseni x eksenine ve vidanın ekseni de z eksenine paralel alınmıştır.
Eş çalışan düz dişli çarklarda dişlerin birbirine göre hareketi yuvarlanma hareketidir.
Dişler yuvarlanma dairelerinde temas ettiği zaman hareket tamamen yuvarlanma tarzındadır.
Sonsuz vida ile çarkın dişlerinin birbirine göre hareketi tamamen yuvarlanma tarzındadır.
Sonsuz vida ile çarkın dişlerinin birbirine göre hareketi tamamen kayma şeklindedir. Bu
nedenle mekanizmanın çalışmasında sürtünmenin önemi büyüktür. Diş yüzeylerindeki
sürtünme katsayısı  olduğuna göre sonsuz vida mekanizmasındaki kuvvetler için sürtünme
etkisini de içeren yeni bağıntılar elde edilebilir. Şekil-3.46’da görüldüğü gibi diş kuvveti
diş yüzeylerinde gibi bir sürtünme kuvveti meydana getirir. Bu kuvvetin x ekseni
doğrultusunda ve z ekseni doğrultusunda bileşenleri vardır. O
halde diş kuvvetinin bileşenleri;

şeklini alır.
Eğer bağıntısında ’in değeri yazılır, her iki taraf  ile çarpılırsa
sürtünme kuvveti;
 86

olarak bulunur. Eğer denklemlerinde teğetsel

kuvvetler birbirine oranlanıp yalnız bırakılırsa;

bağıntısı bulunur.

Sonsuz vida mekanizmasının verimi bağıntısından bulunur.

denkleminde  = 0 ve   0 olarak verim ifadesinde kullanılırsa;

şeklinde verim ifadesi elde edilir.

3.18.3 Yük Taşıma Kabiliyeti

Sonsuz vida mekanizmalarının yük taşıma kabiliyetlerini
yenme ve ısınma
yüzey basıncı ve çark dişinin tabandan kırılması
gibi hususlar sınırlar.
Sonsuz vida mekanizmalarında; temas yüzeylerinde büyük kaymalar olduğundan
genellikle vida çelikten, sonsuz vida çarkı bronz veya dökme demirden yapılır.

3.18.3.1 Diş Yan Yüzeylerinin Yük Taşıma Kabiliyeti

Yüzey basıncı ve yenmeyi göz önüne alan bu hesap yöntemi;
(a)
şeklinde ampirik bağıntıya dayanır. Burada

(b)

ifadesi çarkın teğetsel kuvvetidir.

 87

 çalışma faktörü
 çarkın bölüm dairesi çapı
 gerçek temas genişliği
 yüzey emniyet basıncı
 çarkın döndürme momenti
dir. (a) denkleminde (b)’de verilen değeri konursa kontrol hesapları için

(c)

ve , ve değerleri ile boyutlandırma için

(d)

bağıntıları elde edilir. Bu ifade iyi bir yaklaşımla

(e)

olarak yazılabilir. Bu ifadelerdeki;

 değeri
Genel olarak olmak şartıyla gerçek temas genişliği den hesaplanır.
 çalışma faktörü
Çalışma koşullarına bağlı olarak Tablo’dan alınır.

Sürekli çalışma hali için

Çalışma Süresi 8-10 saat/gün 24 saat/gün

Periyodik Darbe evet hayır evet hayır

1.0 1.2 1.2 1.3

Aralıklı çalışma hali için

 88

Birim zaman başına Her iki saat veya daha

Saat başına birden Saatte bir
dakika olarak uzun bir sürede
fazla harekete geçiş harekete geçiş
çalışma süresi harekete geçiş

5 saatte 0.8 - -

10 saatte 0.9 - -

5 harekete geçiş - 0.6 -

10 harekete geçiş - 0.7 0.6

20 harekete geçiş - 0.9 0.7

40 harekete geçiş - - 0.9

 İtibari diş sayısı 6 ile 15 değerleri arsında, ortalama bir değer 10

seçilmesi tavsiye edilir.
 Diş sayısı ’yi belirlemek için önce seçilir ve olarak hesaplanır.
Ancak eksenler arası mesafe hesaplandıktan sonra ’nin değeri cetvelde verilen
değeri ile karşılaştırılır. Uygun bir seçim için olması gerekir.

30 15......29 10......14 6......9

1 2 3 4

a [mm.] 50 75 130 250 380 500 600

20 25 25 29 35 40 45

 Emniyetli yüzey basıncı ifadesinden hesaplanır. Burada;

 deneylerle belirlenen yüzey basıncı sınırı

 çevrim oranı faktörü
 hız faktörü
S  emniyet katsayısı
dır. , ve değerleri tablolarda verilmektedir. Emniyet katsayısı S = 1 ile 1.5
arasında alınabilir.
 89

3.18.3.2 Diş Tabanının Yük Taşıma Kabiliyeti

Burada basitleştirilmiş olarak mukavemet denklemi şeklinde

yazılır. Burada;
 dişin mukavemet sınırıdır.

, , ve değerleri ile

olarak bulunur. Emniyet katsayısı S = 1 ile 1.5 arasında alınabilir.

3.18.4 Sonsuz Vida Mekanizmalarında Eksenel Kuvvetler

 90

3.19 Dişli Çarklarla İlgili Problemler

Problem-1;
Şekilde verilen düz dişli çark sisteminde motor gücü 10 kW., devir sayısı 1720
dev/dak.dır. Dişli çarkların diş sayıları motordan itibaren sıra ile 25, 65, 21, 84 ve 45’tir.
Modüller motor tarafında 4mm., ikinci dişli grubunda 6 mm.’dir. Dişlilerin kavrama açısı 20,
4 nolu dişlinin A ve B yataklarına olan uzaklıkları mm., mm. olduğuna
göre;
a-) Motor mili üzerindeki pinyon dişli şekilde gösterilen yönde döndüğü takdirde 5 nolu
dişli çark hangi yönde ve ne kadarlık bir hızla döner?
b-) Dişli kademelerinin herbirinde %4 güç kaybı olmaktadır. Bu durumda herbir mildeki
döndürme momentlerini bulunuz.
c-) Kademelerdeki güç kayıplarını da dikkate alarak 4 nolu ara dişlinin c miline
uyguladığı kuvvetleri bulunuz.
d-) A ve B yataklarında meydana gelen bileşke yatak reaksiyon kuvvetlerinin değerlerini
ve yönlerini bulunuz.
 91

Çözüm-1;
a-) 5 nolu dişli saat ibresinin tersi yönde döner. Yani 1 nolu dişlinin dönme yönünün
tersine döner. 5 nolu dişlinin devir sayısı toplam çevrim oranından bulunur. Toplam çevrim
oranı;

devir sayılarına bağlı olarak toplam çevrim oranı;

olup bu ifadeden dev/dak. olarak bulunur.

b-) Millerdeki döndürme momentleri;

a mili 

b mili 

c mili 

d mili 
c-) 4 nolu ara dişlinin c miline uyguladığı kuvvetler;
 92

4 nolu dişli üzerindeki moment olup iletilen kuvvetler

ifadesinden hesaplanır. Bu ifadede;

değeri ile

olarak hesaplanır. Radyal bileşenler ise

olur. 4 nolu dişli tekrar dikkate alınırsa; x ve y eksenleri doğrultusunda 4 dişlisinin c miline
uyguladığı kuvvetler;
 93

olarak bulunur. Buna göre dir. O halde bileşke kuvvetin şiddeti

doğrultusu ise bulunur.

d-) A ve B yataklarında meydana gelen bileşke yatak reaksiyon kuvvetleri

Reaksiyon kuvvetlerinin doğrultuları ile aynı yönleri ise terstir.

 94

Düşey kuvvetler;

Yatay kuvvetler;
 95

A yatağı;

B yatağı;

Problem-2;
Şekildeki basit planet dişli sisteminde dev/dak., d/dak., ,
, olduğuna göre;
a-) Temel çevrim oranını ve ’yi bulunuz.
b-) İç güneş dişlisinin sabit olması halinde, dış güneş dişlisinin devir sayısını bulunuz.

Çözüm-2;
a-) Temel çevrim oranı;

Dış güneş dişlisinin devir sayısı ( )

 96

b-) hali;