Makine Elemanları

ve
Mühendislikte Tasarım
Cıvata-somun şekilleri: Cıvata ve somunlar ihtiva ettikleri vida geometrisi, vida türü (sağ ve sol, tek ve çok ağızlı gibi) ve kullanım
alanı ve amacına göre çok çeşitli tiplerde üretilip kullanılmaktadırlar. Cıvatalar başlı, başsız, saplama, vidalı pim, vidalı perno,
vidalı mil ve çubuk temel cıvataları, saç ve ağaç vidası olarak gruplara ayrılabilir. Baş şekline göre; altı köşe başlı, içten altı köşe
başlı, dört köşe başlı, havşa başlı, silindirik başlı, yarı yuvarlak başlı, tırtıklı, halka başlı vb. cıvata türleri mevcuttur. Şekilde
seçilmiş başlı cıvatalara örnekler vermektedir.
Bu cıvatalar genel olarak anahtar ve tornavida
adı verilen takımlarla bağlanır ve çözülür.
Anahtarlar büyük, tornavidalar daha küçük
sıkma momentleri oluşturur. Cıvata veya
somunun çevre durumuna göre altı köşe
anahtarı, lokma anahtarı, içten altı köşe başlı
cıvatalar (Alien cıvatası) için içten altı köşe
anahtarı, bazı durumlarda da ayarlı anahtarlar
kullanılır. Tornavidalar da cıvata başlarındaki
çentiğin durumuna göre düz veya yıldız şeklinde
olabilir.
Cıvatalarda vidalı kısmın uzunluğu somunun takılmasına veya deliğe vidalanmasına yetecek kadar olmalıdır. Cıvata şaft çapı
normal cıvatalarda nominal çapa eşittir. Uzar cıvatalarda (elastik cıvatalar-sonra izah edilecektir) ise nominal çaptan %10-30 daha
incedir. Kısa cıvatalarda ve küçük çaplarda vida boydan boya açılır. Diğer hallerde gerekli görülen bir boyda vida açılır. Cıvata
uçları da kullanım yerine göre şekillendirilir.

Saplamalarda vidalanma uzunluğu (vida derinliği) vida açılacak karşı parçanın malzemesine göre seçilir. Çelik parçalarda bu
uzunluk (0.8 ... 1.2)d, dökme demir için 1.4d, alüminyum için 2d, hafif metaller için 2.5d olabilmektedir.
Özel amaçlar için geliştirilmiş çok çeşitli cıvata tipleri de mevcuttur. Makina veya makina elemanlarının beton temellerine
tespitinde beton cıvataları kullanılır. Çekiç başlı cıvata T şeklindeki bir yarıktan geçirilip 90° döndürülerek bir kanala oturur ve
diğer uçtan sıkılırken dönmesi önlenir. Anahtar kullanmadan elle sıkılan kelebek başlı ve tırtıl başlı cıvatalar gözlü ve halka başlı
cıvatalar gibi taşıma ve montaj kolaylığı sağlayan özel başlı cıvatalar da kullanılır. Sac ve ağaç vidaları takıldıkları parçalar içindeki
dişlerini (vidayı) kendileri açarlar.
Ağaç vidaları ahşap bağlantılarda kullanılan, üçgen profilli vidalar olup diş açılan yüzeyleri koniktir ve diş boşlukları daha fazladır.
Saç vidaları da ağaç vidalarına benzemekte olup birleştirilecek parçalarda delik delindikten sonra kendi vida dişlerini açarlar.
Bunların özellikle uç kasımları konik yapılmaktadır. Bu vidalar da standartlaştırılmış olup hassas cihaz tekniği ve elektroteknikte
ince saçtan yapılmış parçaların birleştirilmesinde somunsuz olarak kullanılırlar. Saç vidaları için geliştirilmiş kılavuz saç vidaları
(cıvataları) delici vidalar olup uç kısımlarındaki kesici ağız (matkap ucu) yardımıyla delik delip vida dişini açacak şekilde
üretilmektedir.
Somunlar da büyük oranda standartlaştırılmış olup şekillerine göre altı köşe, dört köşe, taçlı, şapkalı, tırtıllı, kelebek vb. olmak
üzere çok çeşitli şekilde uygulamada kullanılmaktadırlar. Şekilde seçilmiş somun öneklerini göstermektedir. Altı köşe ince somun
çözülmeyi önleyici kontra somun olarak kullanılır. Saç konstrüksiyonlarda vida için yeterli derinlik (kalınlık) olmadığından, saçtan
yapılmış ortası delik kenarlarda iki çıkıntısı olan özel somunlar kullanılır. Kelebek başlı ve tırtıllı somunlar anahtar kullanılmadan
elle sıkılırlar. Bu somunlar sık sık çözülen bağlantılarda kullanılır. Yer darlığı olan uygulamalarda yarıklı somun ve benzeri somunlar
kullanılır. Bunların montajı ve sıkılması için özel anahtarlar gerekir.

Rondelalar, sıkma yüzeyini artırmak, somun ya da parça yüzeyinin bozulmasını önlemek için kullanılan makina elemanları olup
çelikten tornada işlenerek ya da preste kalıp yardımıyla kesilerek üretilirler. Bunlar da standart parçalar olup düz, kulaklı, yaylı
tipleri vardır. Cıvatalı bağlantının kendiliğinden çözülmesini önleyen emniyet saçları da kullanılır. Rondela olarak ta kullanılan
emniyet sacları kulaklı, gagalı, yaylı, kanatlı türlerde imal edilirler. Çizelge-8.3.1, altı köşe başlı, içten altı köşe başlı ve havşa başlı
(gömme başlı) cıvatalarla bağlantıların ana boyutlarını Metrik ve Whitworth vida profillerine göre, seçilmiş nominal çaplarda
vermektedir. Bu çizelgeye rondela çapı, kalınlığı, kenar mesafeleri ile değişik malzemelerde taşınabilecek kuvvetler de eklenebilir.
Bu çizelge değişik cıvatalı birleştirmelerde cıvata ve somun ana boyutları hakkında özet bilgileri içermektedir.
Konstrüksiyon örnekleri: Şekilde çeşitli konstrüksiyon örnekleri verilmiştir. Cıvata-somun bağlantılarında boydan boya geçen ve
somunla sıkılan cıvata ucuz ve basit bir bağlantı şekli olmakla birlikte bazı hallerde parçaya vida açılabilir ve saplama da
kullanılabilir. Dinamik zorlamalar için önemli olan uzar cıvata (elastik cıvata) da şekilde gösterilmiştir. Somunların altına veya
bazen sıkılan cıvata başının altına, oturma yüzeyi düz değilse, bir rondela veya pul konur. Bu şekilde sıkma ve çözme momentinin
istenmeyen şekilde artması önlenir. Bu elemanlar (pul-rondela) genel olarak çelikten, özel hallerde ise pirinç, alüminyum alaşımı
ve suni malzemeden yapılır. Ön yüklemesiz bağlantılar (gergi cıvataları, yük taşıma cıvataları gibi) sadece işletme anında doğan
kuvvetleri taşırlar. Anahtara ihtiyaç göstermeyen kelebek somun, vidalı kol ve gözlü cıvata gibi elemanlar da çok sık takılıp
çözülmesi gereken yerlerde (kapak bağlantıları gibi) kullanılmaktadır.
Cıvata-Somun Malzemeleri
Cıvata ve somun yapımında kullanılan malzemeler imalat metoduna ve kullanım yerine bağlı olarak istenen özelliklerde seçilir.
Cıvata malzemesi olarak normal koşullarda uygun esneklik (süneklik), imalat kolaylıkları ve ucuzluk nedeniyle genel yapı çelikleri
seçilir. Malzeme seçiminde ortam koşulları (nem, korozyon, radyoaktivite, sıcaklık gibi) önemli olup bağlantı cıvataları için sünek
çelikler (genel yapı ve kütle çelikleri), ıslah ve semantasyon çelikleri, kazan ve basınçlı kaplarda olduğu gibi sıcağa dayanıklı
alaşımlı çelikler ve bazı hallerde somun yapımında çelik dışı metaller ve plastik malzemeler de kullanılmaktadır. Çizelge-8.3.2
çeşitli amaçlar için kullanılabilen cıvata-somun malzemelerini özetlemektedir.
Cıvata ve somun malzemeleri mukavemet özelliklerine göre standart kalite gruplarına ayrılmış olup her kalite grubu belli bir
malzemeye karşılık gelir ve iki rakamdan oluşan bir simge ile gösterilir (5.8 gibi). Bu simgeler cıvata başlarına kabartma yoluyla
işlenmektedir. Bu rakamlardan birincisi çeliğin minimum kopma mukavemetinin 1/10'unu ifade eder. Başka bir ifadeyle ilk
sayının 10 ile çarpımı daN/m𝑚2 olarak o malzemenin minimum kopma mukavemetini (𝜎𝑘 ) belirtir. ikinci rakam minimum akma
sınırının (veya 𝜎0.2 sınırının) kopma sınırına oranının 10 katını verir. Buna göre iki rakamın çarpımı daN/m𝑚2 cinsinden
malzemenin akma sınırını (𝜎𝐴𝐾 ) ifade eder. Bu tanımlara göre cıvata kalitesi 5.8 rakamlarından oluşuyorsa, malzeme için
Minimum kopma mukavemet sınırı 𝜎𝑘 = 5 x 10 = 50 daN/m𝑚2
Minimum akma mukavemet sınırı 𝜎𝐴𝐾 = 5 x 8 = 40 daN/m𝑚2
olduğu görülür.
Cıvata malzeme grupları 3.6, 4.6, 4.8 ..... 14.9 şeklinde olup somun malzeme mukavemet sınıfları da 4 5 6 8 12 ve 14 şeklinde
belirlenmiştir. Çizelge-8.3.3 cıvata ve somunlar için standartlaştırılmış malzeme mukavemet grupları (eski ve yeni sembollerle
birlikte) ve gruplardaki çeliklerin mekanik özellikleri verilmiştir. Cıvata somun malzeme kalite gruplarında yer alan çeliklere
uygun malzemeler imalat şekilleri de değerlendirilerek Çizelge-8.3.4'de özetlenmiştir. Yüksek sıcaklıkta çalışacak cıvatalar için
uygun çelikler de Çizelge-8.3.5'te verilmiştir.
Cıvata-Somun imalatı

Cıvata ve somun vidalarının açılmasında talaş kaldırma ve haddeleme/ovalama olmak üzere iki imalat yöntemi kullanılır. Büyük
çaplı cıvatalar talaşlı imalat metoduyla üretilebilirler. Ancak tornalama ve frezeleme işleminde elyaf kesimi ve kristal yapıda
süreklilik bozulduğu için sürekli mukavemet azalması söz konusudur. Malzeme kaybı da olduğundan seri imalat için talaşlı imalat
tercih edilmez. Haddeleme metoduyla cıvata imalatı çok az zaman isteyen ve bundan dolayı büyük serilere uygulanabilen bir
yöntemdir. Talaş kaldırma yöntemi hassasiyet bakımından daha üstündür. Bu metodlar aşağıda kısaca izah edilmiştir.

1) Talaşlı imalat

Torna ve frezede talaşlı imalat yöntemi ile vida açılması az miktarda cıvata üretilecekse veya önceden presle şekillendirme
mevcutsa uygulanmaktadır. Haddeden genellikle altı köşe çıkmış olan çubuklar uygun boylarda kesilerek tornaya bağlanır ve talaş
kaldırma usulü ile vida açılır. Tezgah ayarı iş parçası hızı ile kesici takımın ilerleme miktarı (adımı) uyumlu olacak şekilde
gerçekleştirilir. Takım (kalem) profili cıvata şaftına işlenen helisin profilini verir. Freze tezgahında da vida açılabilir. Somunlar preste
şekillendirildikten sonra iç vida dişleri talaş alınarak elde edilir. Somun imalatında genellikle iyi işlenebildiği için otomat çelikleri
tercih edilir. Tornalama ile diş açma frezelemeden daha hassas bir yöntem olmakla birlikte daha çok zaman gerektirir ve bu
nedenle kaba kesmede frezeleme ve son şekil vermede tornalama olmak üzere karma bir imalat şekli uygulanır. Şekilde tipik talaş
kaldırma usulüyle vida açılmasını şematik olarak göstermektedir.
Küçük çaplar için vida dişlerinin talaş kaldırarak açılmasında kılavuz ve pafta adı verilen diş açma el aletleri de kullanılır. Bu el
aletleri dişlerine eksenel yarıklarla kesici özellik kazandırılmış belirli adım ve profile sahip somun ve cıvatalar olarak tanımlanabilir.
Belli bir zorlama ile ilerletilen/döndürülen bu aletler karşı yüzeyde ilerlerken aynı profilde iz oluştururlar ve diş açılmış olur.
Kılavuz: Delik içine diş açmak için kullanılan cıvataya benzeyen somun dişi açan bir alettir. Standart her vida dişi için uygun kılavuz
takımı gereklidir. Normal diş, ince diş kılavuzları seriler halinde piyasada mevcuttur.
Pafta: Dış yüzeylere diş açmak için kullanılan somuna benzer, cıvata dişi açan el aletidir. Standart her dış vida için bir pafta gerekli
olup piyasada yarıklı, kapalı ve lokmalı tipleri mevcuttur. Lokmalı tipler boru vidaların açılışında ve otomatik diş açma
takımlarında kullanılır. Kanallı tipler kaba vidaların açılmasında, kapalı tipler ise ince alıştırma vidalarında kullanılır.
2) Haddeleme/Ovalama
Cıvatalar çoğunlukla bu metotla imal edilir. 16 mm'den küçük çaplı normal cıvatalar soğuk presleme, daha büyükleri sıcak
presleme metoduyla imal edilirler. Vida dişlerinin açılması, istenen vida profilinin açınımını taşıyan yivli, düz veya yuvarlak
takımların (levhaların) cıvata döndürülürken cıvata şaftına doğru bastırılması yoluyla gerçekleştirilir.
Bu metotla vida açılmasında talaş kaldırma olmadığından lif kesilmesi yoktur, çentik etkisi azalıp yorulma mukavemeti
artmaktadır. Malzeme kaybı da olmayıp seri üretime uygun bir metottur. Cıvata şaftı istenen vida profilli (yivli levhalar arasında
sıkıştırılarak ovalanmaktadır. Hareketli ve sabit levha yüzeylerinde mevcut vida izleri (yivler) cıvata şaftı dış yüzeyine geçerek
vida profili oluşturulmaktadır. Bu şekilde haddeleme (ovalama) yoluyla seri halde üretim gerçekleştirilebilmektedir.
Cıvata ve somunlar imalattan sonra mukavemet artırılması için ısıl işleme (ıslah etme, semantasyon, ikinci haddeleme gibi) tabi
tutulurlar. Özellikle 8.8 ve daha yüksek kalitede cıvatalar mukavemet artırılması için ıslah edildikten sonra tekrar yuvarlanma
işlemine tabi tutulurlar. Genellikle endüstride cıvata çapına bağlı olarak cıvatalar, soğuk haddeleme ile kademe kademe veya
sıcak haddeleme ile tek kademede üretilebilirler. Cıvata M24'ten küçük, üretim sayısı az ise sıcak haddeleme ile, M24‘ ten
büyük cıvatalar çok sayıda üretilecekse soğuk haddeleme ile üretilirler. Korozyona maruz çelik cıvata ve somunlar uygun bir
koruyucu tabaka ile kaplanarak korunurlar (kaplama kalınlıkları 1-12 𝜇𝑚 arasında değişip bakır, pirinç, nikel, çinko (galvaniz),
kalay, kadmiyum şeklinde kaplama cinsleri mevcuttur).
CIVATA-SOMUN HESABI
Kuvvet Durumu ve Sıkma Momenti
Cıvatalar ön yüklemeli (ön gerilmeli) veya ön yüklemesiz (ön gerilmesiz) monte edilirler. Ön gerilmeli yükleme durumunda
cıvatalar bağlanacak parçalarda açılan boşluğa monte edilir ve sonra somun sıkılır. Somun bağlanan parça yüzeyine (veya mevcut
ise pul-rondela yüzeyine) oturuncaya kadar serbestçe dönerek ilerler. Bu aşamada çoğunlukla anahtar kullanılmaz. Somun parça
yüzeyine temas ettikten sonra somuna sıkma yönünde (sağ ve sol vida durumuna göre) moment uygulanarak (bir turda bir adım
ilerleme gerçekleştirilerek) bağlanan parçalar sıkıştırılır. Bu sırada bağlanan parçalar sıkışacak, cıvata ise eksenel doğrultuda
uzamaya zorlanacak ve cıvata ekseninde bir kuvvet ortaya çıkacaktır. Bu kuvvete ön yükleme kuvveti veya ön gerilme kuvveti
(𝐹ö ) denir (Şekil a). Somun sıkılmaya devam edilirse bu kuvvetin giderek arttığı görülür.
Ön gerilmesiz cıvatalarda somun hiç sıkılmaz veya temas yüzeyine oturuncaya kadar sıkılır. Bu bağlantılarda önemli bir sıkma
kuvveti oluşmaz, cıvata sadece çalışma kuvvetinin etkisindedir (gerdirme bağlantılarında olduğu gibi). Bu birleştirme şeklinde
vida dişleri ön yüklemesiz iç içe geçmiş olup sadece işletme şartlarında doğan yükü taşırlar (Şekil b).

Ön yüklemeli cıvata bağlantısında cıvata ekseni doğrultusunda ortaya çıkan 𝐹ö kuvveti cıvata-somun dişleri üzerinden iletilir.
Birbiriyle kenetlenen cıvata ve somun dişleri yük altında değilken birbirleri arasında serbestçe dönerek ilerlerler. Ön gerilmeli
monte edilen cıvatalarda 𝐹ö ön gerilme kuvvetini oluşturmak için somun bir anahtar yardımıyla sıkılmalı ve bu şekilde bir sıkma
momenti meydana getirilmelidir.

Sıkma ve Çözme Momenti

Tipik bir ön yüklemeli cıvata-somun bağlantısında ortaya çıkan kuvvetlerin değerlendirilmesi için basitleştirmek amacıyla helis
eğrisinin açınımı esas alınmıştır. Vida eğrisi (helis eğrisi) açınımı bir eğik düzlem gibi düşünülerek sıkma sırasında somunun𝐹ö
kuvveti altında cıvata dişleri üzerindeki hareketi 𝐹ö kuvvetine eşit bir yükün vidanın oluşturduğu eğik düzlem üzerindeki
hareketine eşdeğer olduğu kabul edilmiştir. Başka bir ifadeyle belli bir ön yükleme kuvveti 𝐹ö ile yüklenmiş bir somunu cıvata
dişleri arasında döndürerek sıkmak ve aynı yükü a eğimindeki bir eğik düzlem boyunca 𝐹𝑡 çevresel kuvveti ile taşımak
(tırmandırmak veya çözme durumunda aşağı doğru indirmek) şeklinde bir benzetme yapılabilir.
a) Kare profilli vida durumu
Şekil‘ de tipik bir kare profilli vida ve helis üçgeni etki eden kuvvetlerle birlikte gösterilmiştir. 𝐹ö eksenel kuvveti, 𝐹𝑡 çevresel
kuvveti (somun çevirme kuvveti) 𝐹𝑛 eğik düzlemin eğiminden (vida eğiminden) doğan normal tepki kuvveti ve R yük ile eğik
düzlem arasındaki (cıvata ve somun dişleri arasında) harekete ters yönde etki eden sürtünme kuvvetidir. Bu kuvvetler arasındaki
ilişkiler pratik olarak kuvvetler poligonu yardımıyla veya analitik olarak statik denge denklemleri yazılarak bulunabilir.
𝐹ö kuvveti vida dişleri üzerinde yayılı bir yük oluşturur ve her noktanın cıvata eksenine göre momenti farklıdır. Hesaplarda basitlik
için yayılı yük yerine 𝐹ö kuvveti, çevresel kuvvet ve normal kuvvetin bileşkeleri göz önüne alınır ve bunların vida dişlerinin
ortalama çapı 𝑑2 üzerinde etki ettiği kabul edilir. Ancak vida profil yüzeyinin her noktasının vida ekseninden farklı uzaklıkta
olmasından dolayı farklı eğimde eğik düzlemler elde edilir. Şekilde üç farklı çapa karşılık farklı eğik düzlemler gösterilmiştir.
Hesaplarda ortalama çapa karşılık tg𝑎𝑚 = h / 𝜋𝑑2 , ortalama vida eğimi kullanılır.
Öncelikle vida profilinde kuvvetler arasındaki ilişki için statik denge şartı değerlendirilmiş ve aşağıdaki analiz yapılmıştır. Seçilen
koordinat sisteminde

∑𝑥 = 0 , 𝐹𝑡 -R cos𝑎𝑚 -𝐹𝑛 sin𝑎𝑚 =0

∑𝑦 = 0 , 𝐹ö+R sin𝑎𝑚 -𝐹𝑛 cos𝑎𝑚 =0 eşitlikleri ve R=𝜇𝐹𝑛 ile işlemler yapılarak

𝐹𝑡 𝜇+𝑡𝑔𝑎𝑚
= = 𝑡𝑔(𝛼𝑚 + 𝜌)
𝐹ö 1−𝜇𝑡𝑔𝑎𝑚

yazılabilir. Burada sürtünme açısı 𝜌 cinsinden sürtünme katsayısı 𝜇=tg𝜌 şeklinde tanımlanmaktadır. Bu eşitlikten moment
doğuran teğetsel kuvvet

𝐹𝑡 =𝐹ö 𝑡𝑔(𝑎𝑚 + 𝜌)

şeklinde bulunur.
Kuvvetler poligonu çizilerek kuvvetler arasındaki ilişki aşağıdaki gibi bulunabilir. Şekil, sürtünmeli ve sürtünmesiz hallerde vida
dişlerindeki kuvvetlerin durumunu göstermektedir. Yüzeyler arasında sürtünmenin olmadığı kabul edilirse (Şekil-a) 𝜇=0 ve 𝐹𝑠 =0
olduğundan 𝐹𝑅 bileşke kuvveti ile 𝐹𝑛 normal kuvveti üst üste düşer ve

𝐹𝑡 =𝐹ö 𝑡𝑔𝑎𝑚 olur.

Ancak bu tür bağlantılarda her zaman sürtünme vardır ve harekete zıt yönde 𝐹𝑠 = 𝜇𝐹𝑛 sürtünme direnci oluşur. Sıkma yönünde
hareket eğik düzlem boyunca yukarı doğru olduğundan sürtünme kuvveti aşağı yönlüdür. 𝐹𝑡 kuvveti sürtünme kuvvetinin yatay
bileşenini de yenmelidir. Sürtünmeli hal için (Şekil-b) 𝐹𝑛 ile 𝐹𝑅 'nin üst üste çakışmadığı, aralarında bir 𝜌 açısı oluştuğu ve bu
durumda somunu sıkmak için gerekli kuvvetin 𝐹𝑡 =𝐹ö 𝑡𝑔(𝑎𝑚 + 𝜌 ) olduğu görülür.

Çözme durumu: Cıvatanın çözülmesi veya sökülmesi durumunda (eğimli düzlemde aşağı doğru hareket edilmesi) sürtünme
kuvveti yön değiştirir (Şekil-c) ve

𝐹𝑡 =𝐹ö 𝑡𝑔 𝑎𝑚 − 𝜌

yazılır. Bu durumda 𝐹𝑡 kuvveti sıkma (+) ve çözme (-) yönünde

𝐹𝑡 =𝐹ö 𝑡𝑔(𝑎𝑚 ∓ 𝜌)

şeklinde elde edilir.

Sıkma ve çözme momenti: Cıvata bağlantısına etkiyen eksenel kuvveti kaldırmak veya cıvatayı belli bir eksenel kuvvet 𝐹ö (ön
gerilme) altında sıkmak veya çözmek için bir anahtarla dış moment uygulanır. Anahtarla somuna uygulanan moment, vida dişleri
veya yüzeyleri arasındaki 𝑀𝑆1 ve somun veya cıvata başı ile temas ettiği yüzey arasındaki sürtünme momenti 𝑀𝑆2 şeklinde ortaya
çıkan iki direnç momentini yenecek büyüklükte olmalıdır.

𝑀𝑆1 cıvata ve somunun üst üste oturan diş yüzeyleri arasındaki sürtünmeden kaynaklanan, somunun dönmesini engellemeye
çalışan moment olup 𝐹𝑡 sıkma kuvvetinin cıvata eksenine göre momentine eşittir ve

𝑑2 𝑑2
𝑀𝑆1 =𝐹𝑡 2
=𝐹ö 2 𝑡𝑔 𝛼𝑚 + 𝜌

şeklinde hesaplanır. 𝑀𝑆2 cıvatanın sıkılması sırasında oturma yüzeylerindeki sürtünme direnci (somun altı veya tabla sürtünmesi)
olup 𝜇𝑆 = tg 𝜌𝑆 sürtünme katsayısı olmak üzere

𝑀𝑆2 = 𝜇𝑆 𝐹Ö 𝑅𝑆

olarak ortaya çıkar.

Burada 𝑅𝑆 = 𝐷𝑆 / 2 somun oturma yüzeyinin ortalama yarıçapı olup sürtünme yarıçapı olarak da tanımlanır. Standart somun ve
cıvatalarda 𝑅𝑆 ≈0.7 d alınabilir.
Somun altı (tabla) sürtünme momenti

Cıvatayı 𝐹ö kuvveti altında sıkmak için gerekli toplam cıvata momenti,

bu iki direnç momentinin toplamı olup

𝑀𝑆 = 𝐹Ö [𝑟2 𝑡𝑔 𝛼𝑚 + 𝜌 + 𝜇𝑠 𝑅𝑠
şeklinde ve bağlantıyı çözmek için uygulanacak moment ise

𝑀ç = 𝐹Ö [𝑟2 𝑡𝑔 𝛼𝑚 − 𝜌 + 𝜇𝑠 𝑅𝑠

eşitliği ile hesaplanabilir.

b) Üçgen profilli vida durumu
Yukarıda verilen eşitlikler kare veya dikdörtgen profilli (𝛽 = 0, eğimsiz yüzey) vidalar için geçerlidir. Vida profilinin üçgen olması
halinde helis eğiminin yanında diş yüzeyleri de eğiktir (𝛽 ≠0) ve profil eğiminden dolayı normal kuvvet
𝐹𝑛 ' = 𝐹𝑛 / cos(𝛽/2) şeklinde büyümektedir.
Sürtünme kuvvetleri de

𝐹𝑠
𝐹𝑆′ =
co s( 𝛽 2)

veya sürtünme katsayısı 𝜇 cinsinden

𝜇 ′ = 𝜇/cos(𝛽/2)
tg𝜌′ = 𝑡𝑔𝜌/cos(𝛽/2)

şeklinde hesaplanabilir. Bu durumda üçgen vidalar için genel moment ifadeleri (sıkma ve çözme momentleri)

𝑀𝑆,Ç = 𝐹ö [𝑟2 𝑡𝑔(𝑎𝑚 ∓ 𝜌′ ) ∓ 𝜇𝑆 𝑅𝑆

yazılabilir. Burada (+) sıkma momenti, (-) çözme momenti için kullanılır.
Düz profilli (kare ve dikdörtgen) vidalarda 𝛽=0, 𝜇′=𝜇, metrik vidalarda 𝛽=60° olduğundan 𝜇'=𝜇/cos 30=1.15 𝜇, Whitworth
vidalarda 𝛽=55° ve 𝜇'=1.12 𝜇 ,trapez vidalarda 𝛽=30° ve 𝜇'=1.04 𝜇 alınır.
Standart bağlantı cıvatalarında 𝑎𝑚 =2.5-3°, sürtünme açısı ρ ≈6.5° olup 𝜇 =0.1 ve 𝜇'=0.1/cos 30°≈0.115 civarındadır. Sürtünme
katsayıları nedeniyle kare veya trapez vidalar hareket vidalarında, üçgen profilli vidalar da bağlantı vidalarında tercih edilir.
Sürtünme katsayısı imalat kalitesine, yüzeylerin düzgünlüğüne ve yağlama koşullarına bağlıdır. Açılar küçük olduğundan basitlik
için

ℎ 𝜇
tg(𝑎𝑚 + 𝜌′) = 𝑡𝑔𝑎𝑚 + 𝑡𝑔𝜌′ = +
𝜋𝑑2 cos(𝛽/2)
değerleri yazılabilir. Bu değerlerle ve d vida nominal çapı kullanılarak boyutsuz sıkma momenti

𝑀𝑠 1 ℎ 1 𝑑2 𝑅𝑠
𝑀𝑠 = = +𝜇 + 𝜇𝑠
𝐹ö 𝑑 2𝜋 𝑑 𝛽
2cos( 2 ) 𝑑 𝑑

şeklinde düzenlenebilir. Standart metrik cıvatalar için (M4 .... M24)

𝑀𝑠
𝑀𝑠 = ≅ 0.022 + 0.525𝜇 + 0.645𝜇𝑠
𝐹ö 𝑑
eşitliği kullanılabilir. Somun altı sürtünmesi için 𝜇𝑠 =0.1.....0.2 arasında alınabilmektedir. Sürtünme katsayıları için ortalama
değerler alınarak yaklaşık hesaplarda sıkma momenti için

𝑀𝑠 ≅ 0.2𝐹ö 𝑑 eşitliği kullanılabilir.

Otoblokaj (Kendiliğinden Çözülmeme) Şartı

Sıkılarak ön gerilme verilmiş bir vidalı bağlantının kendi kendine çözülmemesi veya sürtünme bağı ile kendi kendini kilitlemesi
durumuna otoblokaj denir. Bu özellik 𝛼 vida helis eğimi ve 𝜇 sürtünme katsayısına bağlıdır. Vida helis eğiminden dolayı çözme
yönünde kendiliğinden bir bileşen ve buna bağlı olarak çözme yönünde bir moment doğar. Bu moment vida dişleri arasında
oluşan sürtünme bağını (momentini) yenerse somun kendiliğinden ters yönde geriye döner ve çözülme gerçekleşir. Çözme
yönünde oluşan moment diş yüzeyleri arasındaki sürtünme momentini yenemezse çözülme olmaz ve otoblokaj şartı sağlanmış
olur. 𝐹ö eksenel ön gerilme kuvveti bir döndürme momenti doğuramıyorsa bağlantıyı çözmek için sökme yönünde bir moment
uygulanması gerektiği açıktır. Bu durumda

𝑑2
𝑀ç = 𝐹ö 𝑡𝑔(𝛼𝑚 − 𝜌) ≤ 0
2
 𝑑2
𝑀ç = 𝐹ö 𝑡𝑔(𝛼𝑚 − 𝜌) ≤ 0
2
olur. Somun altı sürtünmesi zaten çözülmeyi önleyici yönde etki yaratacağı için burada dikkate alınmaz. Otoblokaj şartı için
𝛼𝑚 ≤ 𝜌
olmalıdır. Sınır durumunda vida eğim açısı sürtünme açısına eşittir. Metrik vidalarda 𝑎𝑚 = 2. 5° , 𝜇 ≥ 𝑡𝑔𝑎𝑚 = 𝑡𝑔 2.5 = 0.04
olması yeterli olabilmektedir. Uygulamada 𝜇 = 0.12 … 0.2 olduğundan bağlama cıvatalarında her zaman otoblokaj şartı sağlanır.

Vidalarda Verim
Genel anlamda herhangi bir makinada verim alınan işin verilen işe oranıdır. Cıvata-somun bağlantısında cıvata veya somuna 𝑀𝑠
sıkma momenti uygulanarak 2𝜋 radyanlık bir tam dönme yaptırıldığı zaman ön yükleme kuvveti veya somun yükü eksenel
doğrultuda bir adım (hatve) h kadar taşınmış olmaktadır. Buna göre sıkma halinde verilen iş 2𝜋𝑀𝑠 , alınan iş ise 𝐹ö h olmakta olup
sistemin verimi

𝐹ö ℎ 𝐹ö (2𝜋𝑟2 𝑡𝑔𝛼𝑚 ) 𝑡𝑔𝛼𝑚

𝜂= =
2𝜋𝑀𝑠 2𝜋𝐹ö 𝑟2 𝑡𝑔(𝛼𝑚 + 𝜌)
veya 𝜂= olmaktadır.
𝑡𝑔(𝛼𝑚 +𝜌)
Otoblokajlı vidada sınır durumda 𝛼 = 𝜌 olmaktadır. Bu durumda verim en yüksek değerdir. tg 𝛼 + 𝜌 = 𝑡𝑔2𝛼 ≈ 2𝛼 yazılabilir
ve verim
𝑎 1
𝜂≅ =
2𝑎 2
Elde edilir. Otoblokajlı vidalarda verim genelde düşük olup en fazla %50 değerini alabilmektedir.
Üçgen profilli vidada verim
𝑡𝑔𝛼
𝜂′ =
𝑡𝑔(𝑎𝑚 + 𝜌′ )

yazılabilir. tg𝜌′ = tg𝜌/ cos(𝛽 2) olduğundan üçgen profilli vidada verim kare profilli vidadakinden daha düşüktür. Genel bir
karşılaştırma yapılacak olursa Metrik, Whitworth, trapez ve kare vidalarda sürtünme açıları arasında
′ > 𝜌′ > 𝜌′ > 𝜌
𝜌𝑚 𝑤 𝑡𝑟 𝑘𝑎𝑟𝑒 ilişkisi vardır.

Aynı vida eğim açısı 𝛼 için verim bakımından

𝜂𝑘𝑎𝑟𝑒 > 𝜂′𝑡𝑟 > 𝜂′𝑤 > 𝜂′𝑚

ilişkisi yazılabilir. Bağlantı vidaları için verim önemli olmadığından bu amaç için üçgen profilli/vidalar tercih edilmektedir. Ancak
hareket vidalarında verim önemli olup bu tür bağlantılar için kare ve trapez vidalar tercih edilir.