Makine Elemanları I

Prof. Dr. Akgün ALSARAN

Cıvata ve somun-flipped classroom

Bağlama Elemanları
İçerik

Giriş

Vida

Vida çeşitleri

Cıvata-somun

Hesaplamalar

Örnekler

2
Giriş

3
Vida

Eğik bir doğrunun bir silindirin iç veya dış yüzeyine sarılması ile elde edilen helis eğrisine vida
eğrisi denir. Eğik doğru yerine belirli kalınlıkta veya profilde bir elemanın dolu bir silindirin dış
yüzeyine çıkıntı teşkil edecek şekilde helisel bir hareketle (ötelenme+dönme) sarılmasından
cıvata elde edilir. İçi boş bir silindirin iç çevre yüzeyine aynı profilin helisel hareketle
sarılmasından oluşan eleman da somun olarak tanımlanır. Cıvata dış vida somun ise iç vida
olarak bilinir.

4
Vida

Helis eğrisi veya vida eğrisi soldan sağa doğru sarılarak yükselirse sağ vida, sağdan sola doğru
sarılarak yükselirse sol vida olarak tanımlanır. Helis üzerinde hareket eden bir nokta silindir
etrafında dönerken aynı zamanda ötelemede yapar.

5
Vida geometrisi

DİŞ: Helisel vida kanalı açıldıktan sonra oluşan çıkıntılar

DİŞ ÜSTÜ ÇAPI: Vida açılmış silindirin dış çapı (d)

DİŞ DİBİ ÇAPI: Vidanın diş dibinden ölçülen çap (d1)

DİŞ YÜKSEKLİĞİ: Vidanın diş üstü ile diş dibi arasında kalan yükseklik
ORTALAMA ÇAP: d 2  d  d1  / 2
VİDA EĞİM AÇISI: Helis eğrisinin ortalama çaptan geçen daire açınımı ile yaptığı açı (a).
6
Vida hatvesi

VİDA ADIMI (HATVE):

• Helis eğrisinin bir ana doğrusunu ardarda kestiği iki nokta arasındaki eksenel
uzaklık (h).

• Bir tam dönmeye karşılık gelen öteleme miktarı

h
tg 
d 2

7
Çok ağızlı vida

Tek Ağızlı vida: Bir turda bir profil ilerleyen vida

Çok ağızlı vida: Bir turda birden fazla profili ilerleyen vida ht  z * h

8
Vida profilleri

Vidayı oluşturan helisel oyuk veya çıkıntı kesit geometrisi, vida profilini belirler.

9
Metrik vida

Üçgen Profilli Vidalar

a) Metrik Vidalar: Tepe açısı 60°

Standart gösterimi:
M x nominal çap (diş üstü)
Örnek:
M20 M: metrik vida
d=20 mm

Standart gösterimi:
M x nominal çap x hatve

Örnek: M: metrik
M20 x1.5 d=20 mm
h=1.5
10
Whitworth vida

İlk olarak İngiltere’de kullanılmaya başlamış vidanın, nominal ölçüsü inch sistemine göre olup
tepe açısı 55° olan ikiz kenar üçgendir.

Standart gösterimi: W ½” x 2.117

11
Trapez vida

Tepe açısı 30° olan yamuk profil vardır. Genellikle hareket vidası olarak kullanılır.

Standart gösterimi: Tr 30x6 (Nominal çap x adım)

12
Testere dişi vida

Vida dişinin iki yüzü eksene göre farklı eğimlidir. Tepe açısı 30° olup bir yüzey %3 eğimle
işlenmiştir. Bu yüzey formundan dolayı bir yönde daha büyük kuvvetler desteklenebilir.

Standart gösterimi: Te 50x8 (Nominal çap x adım)

13
Yuvarlak dişli vida

Toz toprak gibi zararlı etkilere maruz ve sık sık sökülüp takılan uygulamalarda kullanılır. Tepe
açısı 30° olan yuvarlak vidalardır.

Standart gösterimi: Yv 60x1/6’’(Nominal çap x 1’’ deki diş sayısı)

14
Kare dişli vida

Hareket vidası olarak tercih edilir, standart değildir.

Metrik vidalar genellikle bağlama, withwort vidalar boru bağlantılarında veya bazı özel
durumlarda, trapez, testere ve kare vidalar hareket iletiminde, yuvarlak vidalar ise özel
sistemlerde kullanılırlar. 15
Vida boyutları

16
Vida sembolleri

17
Cıvata-somun bağlantı şekilleri

Civatalar kullanım amaçlarına göre;

• Bağlantı Cıvataları

• Hareket Cıvataları

Civata-Somun bağlantılarının uygulamada karşılaşılan

şekilleri

• Bağlantı (tespit) elemanı olarak

• Gergi cıvatası olarak

• Ayar elemanı olarak

• Ölçme elemanı olarak

• Kapama elemanı olarak

• Hareket vidası olarak

18
Cıvata-somun bağlantı şekilleri

Somunun ayrı bir parça Bir parçaya açılan vida ile Saplama bağlantısı
olduğu, parçalarda cıvatanın iki parçayı
boydan boya cıvata birleştirdiği
milinin rahat geçeceği
deliğin açıldığı

19
Cıvata çeşitleri

20
Somun çeşitleri

21
Konstrüksiyon örnekleri

22
Cıvata-somun malzemeleri

23
Cıvata-somun mekanik özellikleri

5.8  k  50 daN/mm2  AK  5  8  40 daN/mm2

24
Cıvata-somun imalatı

Talaşlı imalat

25
Cıvata-somun imalatı

Haddeleme-Ovalama

26
Cıvata-somun hesabı_kare profil
Kuvvet Durumu ve Sıkma Momenti

Somunun sıkılması neticesinde Somun hiç sıkılmaz veya temas

cıvata eksenel doğrultuda yüzeyine oturacak kadar sıkılır
uzamaya zorlandığından ön
yükleme kuvveti oluşur.
27
Cıvata-somun hesabı_kare profil
Kuvvet Durumu ve Sıkma Momenti

Somunun sıkılması neticesinde Somun hiç sıkılmaz veya temas

cıvata eksenel doğrultuda yüzeyine oturacak kadar sıkılır
uzamaya zorlandığından ön
yükleme kuvveti oluşur.
28
Cıvata-somun hesabı_kare profil

Kuvvet Durumu ve Sıkma Momenti

Fö: Eksenel kuvvet

Ft : Çevresel kuvvet (somun çevirme kuvveti)
Fn: Normal tepki kuvveti
R: Sürtünme kuvveti

29
Cıvata-somun hesabı_kare profil

Fö kuvveti vida dişleri üzerinde yayılı bir yük oluşturur ve her noktanın cıvata eksenine göre
momenti farklıdır. Hesaplarda basitlik için yayılı yük yerine Fö kuvveti çevresel kuvvet ve
normal kuvvetin bileşkeleri göz önüne alınır ve bunların vida dişlerinin ortalama çapı d2
üzerinde etki ettiği kabul edilir. Ancak vida profil yüzeyinin her noktasının vida ekseninden farklı
uzaklıklarda olmasından dolayı farklı eğimde eğik düzlemler elde edilir.

30
Cıvata-somun hesabı_kare profil

Sıkma durumunda:

Çözme durumunda:

31
Cıvata-somun hesabı_kare profil

Dış moment:
• Eksenel kuvveti kaldırmak
• Cıvatayı sıkmak veya çözmek

Uygulanan moment
• Vida dişleri ve yüzeyi arasındaki sürtünme momenti Ms1
• Somun veya cıvata başı ile temas ettiği yüzey arasındaki sürtünme momenti Ms2

32
Cıvata-somun hesabı_kare profil

MS1 momenti:

MS2 momenti:

Toplam cıvata sıkma momenti:

Bağlantıyı çözmek için gerekli momenti:

33
Cıvata-somun hesabı_üçgen profil

Helis eğiminin yanı sıra diş yüzeylerinin eğimi (b) de dikkate alınarak kuvvetler tespit edilir.

Profil eğiminden dolayı normal kuvvet:

Sürtünme kuvvetleri:

Sıkma ve çözme momenti:

34
Cıvata-somun hesabı

Otoblokaj:

Ön gerilmeli bir vida bağlantısının kendi kendine çözülememesi veya sürtünme

bağı ile kendi kendini kilitlemesi durumudur.

Helis açısından dolayı çözme yönünde bir moment doğar ve bu moment sürtünme
momentini yenerse somun çözülür. Dolayısıyla otoblokaj:

• Helis eğimine

• Sürtünme açısına bağlıdır

Otoblokaj şartı: m  

35
Cıvata-somun hesabı
Ön yüklemesiz bağlantılar

İşletme esnasında çıkan F kuvveti cıvata-somun bağlantısını eksenel yönde ve statik olmak
üzere çekmeye veya basmaya zorlar.

Mukavemet hesabı kritik kesit olan diş

dibi kesitine göre yapılır.

Cıvata-somun bağlantısının maruz kaldığı diğer zorlanmalar

• Diş yüzeylerinde ezilme

• Diş köklerinde kayma veya kesilme ve Eğilme

36
Cıvata-somun hesabı
Ön yüklemeli bağlantılar
Sıkma momentinden dolayı Fö ön gerilme kuvveti doğar ve bu kuvvet;

 Diş dibi kesitine çekmeye zorlar

 Ms1 sıkma momenti diş dibi kesitinde burulmaya zorlar

Çekme Normal Gerilmesi

Ön gerilme kuvvetinden dolayı plastik şekil değişimi olur.

Kesit alanı vida dişini de ihtiva ettiğinden diş dibi kesitinden büyüktür. Dolayısıyla gerilme
kesit alanı:
  d1  d 2  Fö
As    Çekme Gerilmesi ç    em
4 2  As

37
Cıvata-somun hesabı

Ön yüklemeli bağlantılar

Kayma Gerilmesi

Sıkma momentinden dolayı cıvata şaftında burulma gerilmeleri doğar.

Hareket cıvatalarında Fö yerine eksenel kuvvet F dikkate alınır

Eşdeğer gerilme

Hem çekme gerilmesi ve hem de burulma momenti etkisindeki bir cıvata da

eşdeğer gerilme kırılma hipotezleri yardımıyla hesaplanır.

38
Cıvata-somun hesabı

Dişlerde zorlama

F eksenel yük veya Fö ön gerilme kuvvetinin bütün dişlerde eşit olarak dağıldığı kabul edilir ve
bir dişe gelen kuvvet:

F
F1 
z

Dişlerde meydana gelen zorlanmalar:

 Diş yüzeyleri boyunca ezilme

 Diş kökü kesitinde kesilmeye ve eğilmeye

39
Cıvata-somun hesabı

Vida dişlerinde yük dağılımı

40
Cıvata-somun hesabı

Vida dişlerinde yük dağılımı

41
Cıvata-somun hesabı

Yüzey basıncı ve ezilme

Diş yüzeyi: Bir dişde oluşan yüzey basıncı:

A  d 2t1 P
F
 Pem
zd 2t1
Somun Yüksekliği

Somun yüksekliği h adımı ve z diş adeti dikkate alınarak hesaplanır.

Fö h
Somun yüksekliği veya vidanın parçaya bağlanma yüksekliği H  zh 
d 2t1 Pem

42
Cıvata-somun hesabı

Dişlerde kesilme
F
Diş dibinde oluşan kesme veya kayma gerilmesi 
zd1h
Burada h’ : diş dibi kesit alanın yüksekliği olup
Üçgen profilli vida cıvatada: 0.75h
Üçgen profilli vida somunda: 0.85h
Trapez vidada: 0.65h
Kare vidada: 0.5h

Dişlerde eğilme

3Ft
e    em
d1h 2

43
Ön gerilmeli bağlantılar

Somun sıkılırken:
• Fö kuvveti
• Ms1 sıkma momenti tarafından zorlanır.
İşletme esnasında:
• Fö ön gerilme kuvveti
• Fiş iletme kuvveti tarafından zorlanır

44
Ön gerilmeli bağlantılar

Parçalarda meydana gelen şekil değişimi

Somun sıkıldığında Fö’den dolayı civatada: Lc uzama

Parçalarda ise: L p kısalma

Fiş’ten dolayı
Civatada: Lc uzama

Parçalarda Lp uzama

45
Ön gerilmeli bağlantılar

Ön gerilme üçgeni (Şekil değişimi üçgeni)

Ön gerilme üçgeni (Şekil değişimi üçgeni) yardımıyla

cıvata bağlantısını zorlayan kuvvetler arasındaki ilişki
belirlenir.

Cıvatayı zorlayan kuvvetler

kc: cıvatanın yaylanma (rijitlik) katsayısı

kp: parçanın yaylanma (rijitlik) katsayısı

Cıvataya gelen toplam kuvvet:

Cıvata ve parçanın rijitliği

46
Ön gerilmeli bağlantılar

İşletme yükünün etkisi

İşletme yükünü (Fz), cıvata ve parçalara etkiyen kısımları olarak aşağıdaki şekilde ifade
edilir:

İşletme yükünün cıvataya etki eden kısmı:

İşletme yükünün parçaya etki eden kısmı:

Parçalarda kalan
ö

Fkuvveti

47
Ön gerilmeli bağlantılar

İşletme yükünün etkisi

Cıvatanın yorulma ömrünü uzatmak için:

Esnek cıvata-rijit parça
Sızdırmazlık için:
Rijit cıvata- esnek parça
48
Elastik (uzar) cıvata

Cıvatanın yorulma ömrünü uzatmak için:

Esnek cıvata-rijit parça
Sızdırmazlık için:
Rijit cıvata- esnek parça
49
Elastik (uzar) cıvata

50
Cıvata mukavemet hesabı

Enine kuvvet etkisi altında mukavemet hesabı

Boşluklu bağlanan cıvatalar

Parçaların bağıl hareket yapmamaları için:

F
 Fö 
z

Cıvataya verilmesi gereken ön gerilme kuvveti:

F
Fö  k
z
k: kaymaya karşı emniyet katsayısı (1.1 – 1.6)
F: enine kuvvet
z: cıvata sayısı
51
Cıvata mukavemet hesabı

Enine kuvvet etkisi altında mukavemet hesabı

Boşluksuz bağlanan cıvatalar

Enine kuvvet cıvata şaftını kesmeye zorlar

n: kesilmeye çalışılan kesit sayısı

Bağlantıda oluşan yüzey basıncı: s: en küçük parça kalınlığı

52
Örnek

Şekilde verilen hava kompresörünün A silindir kafası B

silindirine 8 adet cıvata ile bağlanmıştır. Sızdırmazlık
alüminyumdan yapılmış D contası ile sağlanmaktadır.
Cıvatalara Pmax=20 daN/cm2’lik bir maksimum basınç
etki ettiğinde conta üzerindeki kuvvet 0.5Fiş’e eşit olacak
şekilde bir ön gerilme ile sıkılmaktadır.

a) Cıvataları boyutlandırınız

b) Ön gerilme kuvvetini hesaplayınız

c) Cıvatalara bu ön gerilme değerinin verilmesi için

uygulanması gereken sıkma momentini bulunuz.

E Al  0.7  104 daN/mm2 Eçelik  2.1104 daN/mm2

Bütün yüzeyler için   0.15 53

Örnek

Şekilde gösterilen el presinin cıvatasına F=100 kN’luk bir kuvvet

etki etmektedir. Cıvata malzemesi St70 somun ise CuSn
alaşımından yapılmıştır. Cıvata da kullanılan trapez vida Tr60x9
olup ağız sayısı 3’dür. Sürtünme açısı 6 derecedir.
L=800 mm’dir. Emniyet katsayısını 2.5 olarak alınız. Kç=2. Tabla
ile zemin arasındaki sürtünmeyi ihmal ediniz.
a) Vidada kilitlenme olup olmadığını kontrol ediniz
b) Cıvatanın mukavemet hesabını yapınız
c) L1 somun uzunluğunu bulunuz
d) Verimini hesaplayınız

malzeme AK(daN/mm2) Pem(daN/mm2)

St70 37
CuSn 1
54
Örnek

Şekilde verilen flanş M10x50 ve 4.6

kalitesinde cıvatalarla öngerilmeli olarak
sabitlenmesi istenmektedir. Sızdırmazlık için
cıvatalarda 0.4Fiş olması istenmektedir.
Kaptaki basınç p=0…25 bar arasında
değişmektedir. Sıkıştırılan parçaların rijitliği
kp=750 kN/mm ve cıvanın rijitliği ise kc=250
kN/mm olduğuna göre:

a) Öngerilme üçgenini çiziniz

b) Gerekli cıvata sayısını bulunuz.
Kç=3 ve s=2 alınız. Diğer faktörleri 1 olarak
alınız.
55