ISSN 2544-0594 | nr art.

469522 CZASOPISMO DOSTĘPNE W PRENUMERACIE

grudzień 2020-styczeń 2021 6(22)

Akupunktura w kręczu
karku i bólu szyi

Zastosowanie diety
Ornisha w terapii
chorób miażdżycowych

Terapie chorób
trzustki
 Szanowni Państwo!
Serdecznie polecam Państwu około-
świąteczne wydanie czasopisma, w któ-
rym przygotowaliśmy artykuły dotyczą-
ce praktycznych informacji z zakresu
naturalnych metod leczenia.
URSZULA SKRZYPCZAK W grudniowo-styczniowym nume-
sekretarz redakcji rze „Naturoterapii w praktyce” mamy dla
Was, Drodzy Czytelnicy, niespodzian-
kę w postaci artykułu Agaty Majcher,
który przybliży Prozdrowotne właści-
wości roślinnych symboli świąt, takich
jak jałowiec, jemioła, sosna, świerk czy
ostrokrzew kolczasty. Wśród tematyki
fitoterapeutycznej proponuję także za-
poznać się z materiałem szeroko opi-
sującym tematykę dotyczącą Ziołolecz-
nictwa w chorobach nosa i zatok obocz-
nych autorstwa Marty Kmiecik-Drzazgi.
Na uwagę zasługuje również obszer-
ny tekst przygotowany przez Weroni-
kę Ganclerz na temat Zastosowania
diety Ornisha w terapii chorób miaż-
dżycowych, dający gotowe wytyczne
do zastosowania w dietoprofilaktyce
i dietoterapii. Jest to wiedza potrzebna
zwłaszcza w sytuacji, kiedy borykamy
się z problemem nadmiernego groma-
dzenia tkanki tłuszczowej w naszych
Bieżące informacje o czasopiśmie dostępne na stronie: www.naturoterapiawpraktyce.pl
ADRES REDAKCJI
ul. Polska 13, 60–595 Poznań
PREZES ZARZĄDU
WYDAWCA & REDAKCJA
DYREKTOR ZARZĄDZAJĄCY
Forum Media Polska Sp. z o.o. Magdalena Balanicka
Sąd Rejonowy Nowe Miasto
i Wilda w Poznaniu ZASTĘPCA
DYREKTORA ZARZĄDZAJĄCEGO,
VIII Wydział Gospodarczy DYREKTOR WYDAWNICZY,
KRS nr 0000037307 PROKURENT
Radosław Lewandowski
NIP 781-15-51-223
Kapitał zakładowy: 300 000 zł
www.naturoterapiawpraktyce.pl
organizmach, a czas pandemii niewąt-
pliwie temu sprzyja.
Ciekawy, ale rzadko poruszany pro-
blem przedstawiają Artur Rakowski
i Katarzyna Miecznikowska, pisząc
o Naturalnych sposobach leczenia
popromiennego zapalenia błony ślu-
zowej jamy ustnej. Autorzy udzielają
nam w nim dość szczegółowej odpowie-
dzi: „Jak przygotować się do leczenia
radioterapeutycznego?”.
W dziale „Naturoterapia kliniczna”
dr Katarzyna Zaorska omawia znaczenie
naszego wyglądu z naukowego punk-
tu widzenia, biorąc pod lupę nie tylko
wpływ genetyki, ale również czynników
zewnętrznych, czyli epigenetycznych na
kolor oczu, skóry, włosów. Z artykułu
dowiecie się też Państwo, czy wygląd ma
również przełożenie na fizjologię naszych
organizmów, występowanie chorób.
Drodzy Prenumeratorzy, w tym peł-
nym uroczej magii czasie świąt Bożego
Narodzenia składam Państwu serdeczne
życzenia wszelkiej pomyślności, niezapo-
mnianych i cudownych chwil w rodzin-
nym gronie oraz nowych możliwości
w nadchodzącym roku 2021.
REDAKTOR NACZELNA MARKETING I PROMOCJA NADZÓR GRAFICZNY
Marta Golon Anita Zaremska-Trzaska Edyta Mirecka
tel.: 61 66 55 144
SEKRETARZ REDAKCJI e-mail: anita.zaremska-trzaska SKŁAD I ŁAMANIE
Urszula Skrzypczak @forum-media.pl Graphics & Design Studio
Michał Ziółkowski, www.gdstudio.pl
REKLAMA OBSŁUGA KLIENTA
Marzena Graja I PRENUMERATA DRUK
tel. 61 66 55 740 bok@forum-media.pl Paper & Tinta
kom. 502 237 926
marzena.graja@forum-media.pl LAYOUT SERWIS ZDJĘCIOWY
Marcin Ziółkowski Dreamstime.com
Adobestock.com
Shutterstock.com
3
Teczka Medycyny Patronat merytoryczny:

Komplementarnej
Ziołolecznictwo | Dietoterapia | Terapie manualne

Kompleksowa diagnoza i wielonarzędziowa

terapia w praktyce gabinetu naturoterapeuty

Publikacja papierowa w wygodnej oprawie

segregatorowej
Dostęp do wersji cyfrowej
Kompleksowe plany diagnostyczne
i terapeutyczne dla ponad 200 jednostek
chorobowych
Gotowe karty dla pacjentów

W najnowszej aktualizacji:

UKŁAD IMMUNOLOGICZNY
CHOROBY UKŁADU IMMUNOLOGICZNEGO
• Stymulowanie i modulowanie odporności
• Wspieranie pracy układu immunologicznego
– styl życia, dietoterapia
• Interakcje żywności z chemioterapeutykami
• Rośliny wspomagające układ odpornościowy

CHOROBY PRZEWLEKŁE
• Celiakia – genetyczna choroba o podłożu
autoimmunologicznym
• Celiakia – stosowanie diety
bezglutenowej

Więcej na: www.teczkanaturoterapii.pl

W tym numerze:
NOWOŚCI BRANŻOWE
6 Aktualności w medycynie holistycznej

FITOTERAPIA
7 Prozdrowotne właściwości roślinnych symboli świąt
20 Ziołolecznictwo w chorobach nosa i zatok obocznych
50 Matcha – najzdrowsza herbata świata

POSTĘPOWANIE W JEDNOSTKACH CHOROBOWYCH

31 Naturalne sposoby leczenia popromiennego zapalenia
błony śluzowej jamy ustnej
37 Terapie chorób trzustki
54 Akupunktura w kręczu karku i bólu szyi

DIETOTERAPIA
13 Zastosowanie diety Ornisha w terapii chorób miażdżycowych
46 Naturalne i niedoceniane źródła kwasu askorbinowego
70 Pseudoalergia, czyli nietolerancja histaminy

MEDYCYNA WSCHODU
61 Ćwiczenia oddechowe. Spojrzenie z Zachodu i ze Wschodu

NATUROTERAPIA KLINICZNA
75 Podejmowanie właściwych wyborów żywieniowych – zmiany smaku
i preferencji żywieniowych. Część I
79 O czym świadczy nasz wygląd i z czym jest skorelowany –
genetyczne i pozagenetyczne uwarunkowania cech zewnętrznych
 NOWOŚCI BRANŻOWE

Aktualności
w medycynie holistycznej
KRYSTIAN DZIEL
Współwłaściciel Wielkopolskiego Centrum Terapii Naturalnych.
Wieloletni terapeuta i specjalista w diagnostyce i korekcji
nieprawidłowości motorycznych oraz zaburzeń
mięśniowo-powięziowych, dyplomowany naturopata.

Reakcja na suplementację litem u osób z depresją

jednobiegunową melancholiczną i niemelancholiczną
Celem raportu był przegląd badań i dowodów doty-
czących zróżnicowanej odpowiedzi na leczenie litem
pacjentów z jednobiegunową depresją melancholiczną
i niemelancholiczną.
Trzy badania sugerują, że profilaktyczna suplemen-
tacja i działanie litu przynoszą lepszy efekt w leczeniu
podtrzymującym w przypadku depresji melancholij-
nej. Inne badanie wykazało, że suplementacja litem
daje wyraźną odpowiedź i poprawę u osób z objawami
melancholii, takimi jak utrata masy ciała i zaburzenia
psychomotoryczne.

Marina P Valerio, Diego J Martino; Differential response to lithium between melancholic and non-melancholic unipolar depression; Psychiatry Research, 2018 Nov;
269: 183–184.

Ganoderma lucidum (grzyb Reishi) i nowotwory

Grzyb Reishi jest od dawna znany w tradycyjnej me-
dycynie chińskiej. Uważa się, że przedłuża on życie
i pomaga zachować zdrowie. Ze względu na zwiększa-
jące się zapotrzebowanie od lat 70. XX w. jego uprawa
i sprzedaż znacząco wzrosły. Uważa się, że jest sku-
teczny w profilaktyce i leczeniu wielu chorób, a po-
nadto wykazuje właściwości przeciwnowotworowe.
Większość danych dotyczących korzyści stosowania
grzyba Reishi oparta jest na badaniach laboratoryjnych
i przedklinicznych. Z kolei wyniki ograniczonych ba-
dań klinicznych, w tym opisy przypadków i randomi-
zowane badania kontrolowane, sugerują Ganoderma
lucidum jako alternatywną terapię wspomagającą i sty-
mulującą układ odpornościowy u pacjentów z rakiem.
Ganoderma lucidum wykazuje działanie cytotoksycz-
ne, cytostatyczne, przeciwprzerzutowe, przeciwzapalne
i immunomodulujące.
Obecnie pracuje się nad wyodrębnieniem konkret-
nych związków aktywnych, które już w formie leków
pomogą chorym na raka.

Ahmet Unlu, Erdinc Nayir, Onder Kirca, Mustafa Ozdogan; Ganoderma Lucidum (Reishi Mushroom) and cancer; Journal of Balkan Union of Oncology, Jul-Aug
2016; 21(4): 79–798.
Shujie Cheng, Daniel Sliva; Ganoderma lucidum for cancer treatment: we are close but still not there; Integrative Cancer Therapies, 2015 May; 14(3): 249–257.

6
Prozdrowotne właściwości
roślinnych symboli świąt

Z tego artykułu dowiesz się:

Czy w zimie zbiera się Jakie właściwości lecznicze Jak wykorzystywać
zioła? mają rośliny wykorzystywane roślinne symbole świąt
jako świąteczne dekoracje? z pożytkiem dla zdrowia?

AGATA MAJCHER
Zielarz-fitoterapeuta, absolwentka podyplomowych studiów
na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie o kierunku Uprawa
i wykorzystywanie roślin zielarskich i alternatywnych, autorka
bloga o zdrowym stylu życia: wegedroga.pl. Autorka książki:
Dieta roślinna przepustką do zdrowia. Nowotwory.

Zima jest w naszym naturalnym cyklu biologicznym czasem wyciszenia. Dni stają się
coraz krótsze, a długie zimowe wieczory bez światła słonecznego wpływają na pracę
naszych hormonów. Rośnie poziom melatoniny, sprawującej kontrolę nad snem.
Spada poziom serotoniny i dopaminy, na skutek czego reakcje na różne bodźce zostają
spowolnione, słabną siły witalne. Zima wpływa również na zachowanie zwierząt –
niektóre przesypiają ten okres – a także na rośliny, które tracą liście i owoce,
za to gromadzą życiodajne soki w korzeniach.

C
Czy tak naprawdę zimą nic ciekawego się nie dzieje, chodzimy
ospali i pozbawieni energii, a świat natury zamknął przed nami
drzwi aż do przedwiośnia? Oczywiście nie, bowiem w zimowym
okresie, kiedy temperatura spada, a przyroda zdaje się zamierać,
można pozyskiwać określone surowce zielarskie.
Szczególnym okresem jest czas Bożego Narodzenia, obfitu-
jący w określone, roślinne i zimowe symbole. Święta kojarzą
się z żywą choinką, jemiołą lub ostrokrzewem, a więc roślinami
rosnącymi także w zimie. Dekorując domy zielonymi, żywicz-
nie pachnącymi iglakami, przywołujemy w pamięci dobre chwile
wiosennych czy letnich ciepłych dni. Oprócz walorów dekoracyj-
nych roślinne symbole świąt, takie jak sosna,
świerk, jemioła, jałowiec czy ostrokrzew, mają
cenne wartości prozdrowotne. Warto je poznać
i wykorzystywać w domowych terapiach.
Przez cały rok możemy czerpać z dobro-
dziejstw natury, nawet podczas zimy, kiedy
rośliny już nie wegetują. Wydawać by się
mogło, że zima nie jest dobrym czasem na
pozyskiwanie surowców zielarskich, ale tak
nie jest. Niektóre rośliny lecznicze powinno się
zbierać tylko późną jesienią i zimą, ponieważ

www.naturoterapiawpraktyce.pl
7
 w tym okresie zgromadziły w korzeniach, gałązkach czy
korze soki, dzięki którym mają szansę doczekać wiosny.
Oczywiście nie jest zbyt wiele takich roślin leczniczych,
ale jeśli już jakieś znajdziemy, możemy liczyć na wy-
sokie stężenie substancji czynnych. Co więcej, niektóre
surowce zielarskie zaleca się zbierać w okresie jesien-
no-zimowym, ponieważ wtedy zawierają one najwięcej
substancji czynnych.
Święta Bożego Narodzenia są czasem wyciszenia
i zadumy. Wielką pomoc przynoszą kojące olejki ete-
ryczne z drzew iglastych, dlatego w wielu domach w tym
szczególnym okresie stawiane są żywe choinki. W Euro-
pie pojawiły się one po raz pierwszy w XV w. za sprawą
protestantów. Wiele źródeł podaje, że w Polsce świą-
teczne drzewka zaadaptowały się w XIX w., a zwyczaj
dekorowania choinek został zaczerpnięty od naszych
niemieckich sąsiadów. Choinka ma symbolizować drze-
wo z ogrodu Eden, z którego Ewa zerwała jabłko; jesz-
FI TOT E R A PI A
cze nie tak dawno temu na choinkach wieszano jabłka
w celu przypomnienia o naszej grzesznej proweniencji.
Obecnie jabłka zostały wyparte przez lżejsze bombki1.
Tradycje świąteczne przenikają się terytorialnie
i ewoluują, w Polsce przyjął się amerykański zwyczaj
wykrawania dyń i robienia z nich halloweenowych
lampionów. Podobnie jest z symboliką świąt Bożego
Narodzenia. Całowanie się pod jemiołą czy dekorowa-
nie drzwi stroikami z ostrokrzewu zostało zaczerpnięte
z krajów anglo-amerykańskich. Warto spojrzeć na ro-
ślinne symbole świąt z nieco szerszej, fitoterapeutycz-
nej perspektywy. Czy choinka może uleczyć? Niniejszy
artykuł odpowie na to pytanie, a także przybliży pozo-
stałe sekrety zimowych ziół.
JAŁOWIEC POSPOLITY
Szyszkojagody jałowca pospolitego (Juniperus com-
munis) dopiero zimą stają się w pełni dojrzałe. Gotowe
do zbioru owoce mają ciemnofioletowy kolor. Najlepiej
zbierać je późną jesienią, tuż po pierwszych przymroz-
kach. Zebrane owoce należy osuszyć w temperaturze
nieprzekraczającej 40°C. Po osuszeniu wydzielają in-
tensywną, balsamiczną woń, są słodkie i nieco żywicz-
ne w smaku. Wysuszone szyszkojagody są doskonałą
przyprawą do świątecznego bigosu.
Jałowiec pospolity jest zimozielonym, iglastym krze-
wem z rodziny cyprysowatych. Ma długą żywotność,
często żyje ponad 100 lat. Dobrze rozwija się na gle-
bach słabych, piaszczystych i jałowych, stąd jego nazwa.
W celach leczniczych wykorzystuje się jego szyszko-
jagody, igły i gałązki, które są zasobne w fitoncydy –
8
substancje o silnej aktywności antybakteryjnej, prze-
ciwgrzybiczej i pierwotniakobójczej. Jagody jałowca
można żuć – pomagają na zgagę, wzdęcia i niwelują
nieprzyjemny zapach z ust.
Aromatyczne szyszkojagody jałowca w dawnej Polsce
były chętnie wykorzystywane. W staropolskiej kuchni na-
dziewano nimi tłuste mięsa, dziczyznę, a także dodawano
do dań z grochu i fasoli. Nadają potrawie szczególnego
charakteru, „zdejmując” tłustość, ale także sprawiając, że
potrawa nabiera wykwintnego, świeżego wyrazu. Aro-
matyczne gałęzie wykorzystywano podczas wędzenia
mięs i wędlin. Jałowcem przyprawiano potrawy w celu
łatwiejszego trawienia po wystawnych i obfitych ucztach.
Również i dziś przyprawa ta powinna być składnikiem
każdego ciężkostrawnego dania, gdyż ułatwia ona trawie-
nie białek. Szyszkojagody nie tylko nadają potrawom wy-
jątkowego smaku i aromatu, ale także wspomagają pracę
układu pokarmowego. Zwiększają produkcję żółci, dzięki
czemu wątroba jest w stanie poradzić sobie z trawieniem
tłustych pokarmów, minimalizując ryzyko wzdęć i zaparć.
Składniki aktywne jałowca
Olejek eteryczny zawarty w jagodach jałowca jest boga-
ty w terpineol, pinen, sabinen, mircen, kadinol, limonen.
Oprócz tego jałowiec bogaty jest w żywice, cukry (glu-
kozę i fruktozę), kwasy: L-askorbinowy (witaminę C),
kwasy tłuszczowe (laurowy, palmowy, olejowy, lino-
lenowy), kwas taninowy i galusowy, fitosterole, flawo-
noidy (rutynę, izokwercytrynę), katechiny, proantocyja-
nidyny. Dzięki tym składnikom roślina wykazuje spory
potencjał leczniczy.
Zastosowanie lecznicze
Preparaty z jałowca wykorzystuje się przy zaburzeniach:
układu pokarmowego, takich jak kamica żółciowa,
otyłość, zaparcia lub wzdęcia. Jałowiec działa anty-
septycznie i odkażająco w przewodzie pokarmowym,
pobudza wydzielanie żółci. Rozkurcza mięśnie gład-
kie, pobudza wydzielanie soków trawiennych i regu-
luje wypróżnienia. Jałowiec hamuje procesy gnilne
i fermentacyjne w jelitach, dlatego jest niezawodną
przyprawą w daniach ciężkostrawnych;
chorób układu moczowego, takich jak skąpomocz
lub kamica moczowa, bowiem jałowiec wzmaga wy-
dzielanie moczu, wraz z którym wydalane są metabo-
lity azotowe i chlorki sodu;
chorób układu oddechowego, takich jak katar lub
przeziębienia, zapalenie oskrzeli i zatok. Olejek ete-
ryczny rozszerza tchawice i oskrzela, pobudza wen-
 tylację płuc oraz upłynnia śluzową wydzielinę zale-
gającą w drogach oddechowych;
chorób reumatycznych oraz przewlekłych chorób
skóry;
nerwobóli lub przy zapalonych stawach. Tu spraw-
dzi się masaż olejkiem jałowcowym (1 : 1 wymiesza-
ny z olejem bazowym). Przy różnego typu infekcjach
górnych dróg oddechowych można mieszankę olejo-
wą wsmarować w klatkę piersiową. Przeprowadza się
także inhalacje parą wodną – do miski z gorącą wodą
dodaje się ok. 5–6 kropli naturalnego olejku jałow-
cowego. Na problemy trawienne olejek jałowcowy
można natomiast zastosować doustnie: po wymiesza-
niu 2–4 kropli z łyżeczką miodu.
Środki ostrożności
Na preparaty z jałowcem szczególnie powinny uważać
kobiety w ciąży, panie ze skłonnościami do krwotoków
macicznych (jałowiec pobudza miesiączkowanie), a tak-
że w okresie laktacji, ponieważ fitozwiązki w jałow-
cu silnie oddziałują na układ pokarmowy karmionego
dziecka. Jałowca powinny także unikać osoby z ostrą
niewydolnością nerek oraz osoby, u których występuje
białkomocz i krwiomocz, także stany zapalne pęche-
rzyka żółciowego i wyrostka robaczkowego, choroba
wrzodowa oraz ostra niewydolność wątroby.
JEMIOŁA POSPOLITA
Jemioła jest jedną ze świątecznych ozdób domu. Współ-
czesną tradycję całowania się pod bożonarodzeniową
jemiołą spopularyzowali Anglicy. Zwyczaj każe, by
całujący mężczyzna po każdym pocałunku zerwał je-
den owoc jemioły. Jeśli zebrał je wszystkie, mógł liczyć
na owocny, pełen miłości rok, a także z bardzo dużym
prawdopodobieństwem, że w niedalekiej przyszłości
pojawi się jego potomek. Obecnie jemiołę wiesza się
w domu na Boże Narodzenie na szczęście, choć dawniej
jemioła uważana była za roślinę świętą – przypisywano
jej magiczne właściwości.
Według wierzeń ludowych jemioła jest symbolem
życia i płodności, a jej słodkie owoce mają związek
z boskim nasieniem. Wierzono, że noszenie ze sobą tej
świętej rośliny wzmaga potencję seksualną oraz ochroni
dom przed złymi mocami. Jemiołę wieszano w domu
nad wejściem, pod sufitem lub nad stołem. Kto by pomy-
ślał, że taki zwykły, pospolity roślinny pasożyt zostanie
uznany za symbol szczęścia, pomyślności i bogactwa.
Jemioła pospolita (Viscum album) jest półpasoży-
tem, wrastającym w gałęzie swojego żywiciela, którym
www.naturoterapiawpraktyce.pl
są drzewa liściaste lub iglaste. Najczęściej pasożytuje
na topolach, brzozach, sosnach, dębach, jodłach, ja-
błoniach, śliwach, głogach, świerkach, jarzębinach.
Owoce jemioły są przysmakiem małych ptaszków,
np. jemiołuszek, które podczas lotu rozsiewają w pta-
sich odchodach niestrawione nasiona, a te z kolei przy-
klejają się do drzew. W ten sposób powstaje pasożyt.
Co ciekawe, nasiona rośliny kiełkują wyłącznie na
gałęziach drzew, nigdy tej rośliny nie spotkamy ro-
snącej samodzielnie.
W zależności od tego, jakie jemioła zasiedli drzewa,
taki jest jej skład chemiczny – jest on więc zmienny,
co także wpłynie na zróżnicowany potencjał leczniczy.
Niemniej jednak niektóre fitoskładniki ma powtarzalne
i stałe, więc niezależnie, na jakim drzewie wyrośnie,
jemioła zawsze będzie np. zielem obniżającym ciśnie-
nie krwi. Jemioła dobrze wpływa na układ krwionośny
i wyciągi z niej wykorzystuje się w leczeniu miażdżycy
lub schorzeń kardiologicznych. Ma też działanie mo-
czopędne i uspokajające.
Składniki aktywne jemioły
Jemioła obfituje w lektyny, polisacharydy, alkohole cu-
krowe, aminokwasy, flawonoidy, fitosterole, peptydy,
kwasy (oleanolowy, ursolowy, betulinowy) oraz mikro-
elementy: cynk, potas, wapń.
Sposoby przerabiania surowca
Surowcem leczniczym jest zarówno ziele, jak i owoce.
Najprostszym sposobem wykorzystania terapeutycznych
właściwości jemioły jest sporządzenie naparu z ziela,
jednak proces gotowania może spowodować stratę cen-
nych substancji. Lepszą metodą jest więc macerowanie
na zimno.
Macerowanie na zimno
Macerowanie to proces długotrwałego moczenia surow-
ca zielarskiego w wodzie lub oleju w celu jego zmięk-
czenia lub wydobycia określonego składnika lecznicze-
go. Macerowanie jest najlepszą technologią obchodzenia
się z zielem jemioły. W tym celu rozdrabnia się świeży
surowiec, który zalewa się letnią, przegotowaną wodą.
Jak przygotować macerat
Rozdrobnione ziele jemioły (1–2 łyżki) zalać 200 ml let-
niej wody, dodając szczyptę soli. Przykryć i pozostawić
na 6–8 godzin. Odcedzić.
Przechowywać w lodówce do 3 dni. Pić 3 razy dzien-
nie po 30–50 ml.
9
FI TOT E R A PI A

Macerat z ziela jemioły: Jak przygotować maść jemiołową

obniża ciśnienie krwi,
uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne,
podnosi odporność organizmu,
działa uspokajająco,
działa przeciwpadaczkowo,
działa przeciwkrwotocznie, zmniejsza obfitość krwa-
wień miesiączkowych i podnosi krzepliwość krwi.
Mrożenie
Świeże owoce i zmielone ziele można zamrozić i prze-
chowywać przez rok. W ten sposób można na bieżąco
przygotowywać maceraty lub maści.
Zastosowanie zewnętrzne
Choć owoce jemioły uchodzą za trujące, okazuje się,
że na Mazowszu i Lubelszczyźnie te białe kulki były
zjadane przez drwali i ich dzieci podczas zimowej ścinki
drzew. Toksyczność owoców ma także zalety, znajdują
się w nich wiskotoksyny o działaniu przeciwnowotwo-
rowym, które w szybkim tempie niszczą rakowe guzy
zewnętrzne. Owoce jemioły nadają się wyłącznie do le-
czenia zewnętrznego, pozajelitowego. Maść z owoców
jemioły stosuje się na:
guzy rakowe,
brodawki weneryczne,
łuszczycę,
ciężkie formy trądziku,
ciężkie choroby alergiczne,
zapalenia przydatków,
przewlekłe infekcje skóry.
Świeże owoce jemioły rozetrzeć w moździerzu z olejem
rycynowym, linomagiem, niewielką ilością gliceryny
oraz z roztworem soli fizjologicznej. Przechowywać
w lodówce, chore miejsca smarować 3 razy dziennie2.
SOSNA POSPOLITA
Sosna pospolita (Pinus silvestris) w niektórych do-
mach występuje w roli bożonarodzeniowej choinki.
Nie jest tak symetryczna, jak inne drzewka; jej igły
rozmieszczone są rzadko, a ozdoby choinkowe pre-
zentują się niezbyt pięknie. Jednak mimo przeciętnej
sylwetki sosna ma dużo zalet. Jest drzewkiem silnym
i wytrzymałym, a jej igły o pięknym, wyrazistym i ży-
wicznym zapachu utrzymują się na gałązkach bardzo
długo. Warto także podkreślić aspekt ekonomiczny –
sosna jest drzewkiem najtańszym spośród pozostałych
iglaków. Gałązki sosny są sztywne, dobrze znoszą ob-
ciążenie ozdobami choinkowymi. Sosnę można nabyć
w sklepach ogrodniczych, już odpowiednio przyciętą,
w doniczce.
Sosna należy do rodziny obejmującej ponad 100 ga-
tunków drzew i krzewów. Surowcem terapeutycznym są:
pączki, młode pędy i olejek. Sosnę można wykorzystać
na wiele sposobów – sporządzając orzeźwiający syrop,
napar lub nalewkę. Olejek sosnowy najlepiej kupić go-
towy. Można go dodawać do kąpieli lub wykorzystać do
masażu przy bólach mięśniowych i stawowych.
Pączki sosny są bogate w olejek eteryczny, sub-
stancje goryczowe, kwasy żywicowe, garbniki, wita-
minę C. Za ich lekko gorzki smak odpowiedzialna jest

10
pinipikryna. Zimą i wczesną wiosną można zbierać
igliwie, zasobne w witaminę C. Marzec i kwiecień to
doskonały czas na zbiór sosnowych pączków. W maju
u nasady pędów pojawiają się intensywnie żółte, boga-
te w pyłek kwiatostany męskie – również wartościowy
surowiec zielarski.
Pączki są bogatym źródłem witamin. Działają wy-
krztuśnie, przeciwbakteryjnie, odkażająco, napotnie,
żółciopędnie, rozgrzewająco i moczopędnie, wzmacnia-
ją odporność organizmu. Stosuje się je w przewlekłych
nieżytach dróg oddechowych, kaszlu, przeziębieniu,
reumatyzmie, stanach zapalnych dróg moczowych,
zapaleniu pęcherzyka żółciowego, niedomaganiach
wątroby i zaburzeniach przemiany materii. Przynoszą
dobre efekty przy wyczerpaniu nerwowym, bezsenności
i osłabieniu pochorobowym. Pobudzają krążenie krwi
i oczyszczają ją.
Przepis na napar z pączków sosny
Dwie łyżki igieł sosnowych należy rozdrobnić, następnie
zalać dwoma szklankami wody i doprowadzić do wrze-
nia. W dalszej kolejności należy zalać pączki wrzątkiem
i zaparzać pod przykryciem przez ok. 10 min. Napar
zażywa się trzy razy dziennie po jednej szklance. Działa
przeciwzapalnie, wykrztuśnie i antyseptycznie.
Większość substancji aktywnych sosny nie roz-
puszcza się w wodzie, dlatego przed przygotowaniem
naparu rozdrobnione pączki należy zwilżyć spirytusem
i pozostawić na kilka minut. Dzięki takiemu zabiegowi
możliwe będzie wyekstrahowanie z pączków substancji
nierozpuszczalnych w wodzie, a napar nabierze wartości
terapeutycznych.
ŚWIERK POSPOLITY
Świerk jest najczęściej wybieranym drzewkiem na
choinkę. Jest piękny i symetrycznie stożkowy, intensyw-
nie pachnie, niestety ma zasadniczą wadę – łatwo gubi
igły. Już od pierwszej minuty po przyniesieniu do domu
rozsypują się one po podłodze, a po kilku tygodniach
drzewko zrzuca je wszystkie. Jednak warto znaleźć dla
niego miejsce, ponieważ wydziela piękną, żywiczną woń
i wprowadza świąteczny klimat.
Surowcem leczniczym jest igliwie, młode gałązki,
żywica i pączki. Igliwie i pędy zawierają m.in. olejek
eteryczny, żywicę, flawonoidy, kwasy organiczne (chi-
nowy, galusowy, katechowy, p-kumarowy), kwas abie-
tynowy, seskwiterpeny, glikozydy, antocyjany, cukry. Są
one bogate w witaminę C, A i P. Największe stężenie
witaminy C zawiera świerk właśnie zimą, dlatego z tego
www.naturoterapiawpraktyce.pl
powodu wierzchołki gałązek powinno się zbierać od
grudnia do marca.
Świerk wzmacnia organizm, jest prawdziwą ochroną
przed chorobami układu oddechowego. Ma działanie
wykrztuśne, napotne, przeciwzapalne, antyseptyczne,
przeciwgorączkowe, moczopędne, uśmierza bóle gardła.
Jest także sprzymierzeńcem w leczeniu stanów zapal-
nych przewodu pokarmowego, łagodzi bóle brzucha,
niweluje biegunki, pomaga przy niestrawnościach, dole-
gliwościach wątroby, kamicy żółciowej i zastojach żółci.
Działa uspokajająco, koi nerwy i ułatwia zasypianie.
Pomysły na wykorzystanie świerku
Nalewka świerkowa
Składniki:
2 garście młodych, dokładnie umytych pędów świer-
kowych
5 owoców jałowca
butelka czerwonego wina półwytrawnego
szklanka wody
0,5 kg cukru trzcinowego
Przygotowanie:
Do wysokiego słoja wrzucić zioła, całość zalać winem
i odstawić na dziesięć dni w słoneczne miejsce. Po
10 dniach przygotować syrop z 0,5 kg cukru oraz
szklanki wody – cukier z wodą należy zagotować. Po
dodaniu syropu do nalewki słój należy szczelnie za-
mknąć i odstawić na pięć dni, po czym zlać nalewkę,
przefiltrować i rozlać do butelek.
Ziołomiód świerkowy
Składniki:
Nalewka świerkowa i miód w proporcji 1 : 1
Przygotowanie:
Nalewkę z igliwia świerkowego zmieszać z miodem, po-
wstanie z tego konsystencja syropu. Ziołomiód zażywa
się 3–6 razy dziennie po 1 łyżce. Działa wzmacniająco,
regenerująco, wykrztuśnie, antyseptycznie oraz wspie-
rająco na układ odpornościowy3.
OSTROKRZEW KOLCZASTY
Do polskich domów zawitała zachodnia moda na świą-
teczne dekoracje z akcentem ostrokrzewu – takiego
bożonarodzeniowego klasyku. Ozdabianie ostrokrze-
wem kolczastym (Ilex aquifolium) ma w Europie długą
11
 tradycję; ze względu na kształt liści roślinę tę nazywa
się „krzewem cierniowym”, bo symbolizują one cier-
nie w koronie Chrystusa. Ludowa tradycja głosi, że
ostrokrzew został posadzony przez Świętego Józefa
z Arymatei, który przybył na Wyspy Brytyjskie z zamia-
rem chrystianizacji. Najsłynniejszy brytyjski ostrokrzew
rośnie w niewielkim mieście Glastonbury. W języku
angielskim ostrokrzew znany jest jako holly – nazwa
pochodzi najprawdopodobniej od słowa „holy”, czyli
„święty”. Krąży legenda, że niegdyś w Szkocji gałąz-
kami ostrokrzewu przeganiano niegrzeczne elfy, w tym
celu gałązkę wieszano nad drzwiami, by odstraszyć te
niesforne urwisy.
Nic dziwnego, że ten elegancki, zielony krzew
z pięknymi, czerwonymi jagodami, stał się bożonaro-
dzeniową ozdobą. Ostrokrzew ma piękne, błyszczące
i wiecznie zielone ząbkowato wycięte liście i czerwone,
kuliste owoce. Gatunków ostrokrzewów (Ilex) występuje
FI TOT E R A PI A
ok. 400 i różnią się one kształtem liści, kolorem jagód,
pokrojem, niektóre też zrzucają liście na zimę.
Ostrokrzew kolczasty należy do rodziny ostrokrzewo-
watych, owocem jest czerwony pestkowiec. Jest spokrew-
niony z ostrokrzewem paragwajskim – Ilex paraguarien-
sis, znanym w handlu jako yerba mate. O ostrokrzewie
kolczastym krąży obiegowa opinia, że jest to roślina tru-
jąca. Czy rzeczywiście? Oddajmy głos doktorowi nauk
biologicznych, Henrykowi Różańskiemu:
„Roślina jest cenna leczniczo, stosowana od dawna
w fitoterapii. Opisywane przez niektórych autorów
właściwości trujące są nacechowane nadgorliwo-
ścią i nadinterpretacją oraz bujną wyobraźnią pisar-
ską. Ostrożnie należy stosować owoce ostrokrzewu
kolczastego, bo te mogą spowodować wymioty
i biegunkę”4.
Z powyższej wypowiedzi wynika, że ostrokrzew jest
cenioną rośliną leczniczą. Według przeprowadzonych
badań odwary z ziela i kory mają działanie przeciwgo-
rączkowe, żółciopędne, moczopędne, przeciwreuma-
tyczne, antyseptyczne i pobudzające. Z kolei owoce
działają wykrztuśnie i przeczyszczająco, a w większych
dawkach wymiotnie. Nadmierna dawka owoców podraż-
nia przewód pokarmowy.
Po przetwory z ostrokrzewu kolczastego powinny
sięgać osoby zmagające się z reumatyzmem, choroba-
mi układu pokarmowego, moczowego i oddechowego.
Wyciągi z ostrokrzewu mają działanie przeciwwiruso-
we, są pomocne w chorobach zakaźnych. Łagodzą katar
i kaszel, wskazane są przy żółtaczce, kolce żółciowej
i śledzionowej.
12
Składniki czynne
Liście ostrokrzewu zawierają garbniki, kwasy fenolo-
we, saponiny trójterpenowe, alkaloidy purynowe oraz
glikozyd glicynę.
Jak przygotować wyciąg wodny
15 g rozdrobnionych liści zalać 0,5 l wody, gotować aż
połowa wody odparuje (do ok. 250 ml). Wypić małymi
porcjami w ciągu dnia.
PODSUMOWANIE
Tradycja świąt Bożego Narodzenia jest zlepkiem wielu
starych, pogańskich tradycji; kościół katolicki przejął
wiele symboli z czasów jeszcze starszych niż chrześci-
jaństwo. Już sama data Bożego Narodzenia jest zbieżna
z datą świętowania ludów z epoki kamienia – Celtów,
Germanów, Skandynawów czy Słowian. W dniu prze-
silenia zimowego świętowało wiele kultur. Zwyczaj ca-
łowania pod jemiołą wywodzi się z tradycji druidyzmu,
religii Celtów. Celtowie byli mocno związani z kultem
sił przyrody. Obdarowywanie się prezentami ma swój ro-
dowód w starożytnych Saturnaliach, a lampki i światełka
na choinkach symbolizują Słońce, które czcili Persowie.
Niezależnie od rodowodu, święta są dobrą okazją do
dobrze spędzonego czasu z najbliższymi, a świąteczne
symbole roślinne mają nie tylko podkreślić doniosłość
chwili, ale także przypomnieć, że nawet zimą natura
otacza nas zdrowiem i opieką.
Pewne określone surowce zielarskie powinno się
zbierać tylko podczas zimy, kiedy kipi w nich wysokie
stężenie wartościowych substancji leczniczych. Przykła-
dem takich roślin są drzewa iglaste o wysokiej zawar-
tości fitoncydów. Warto w okresie zimowym ozdabiać
cztery kąty gałązkami pachnącego igliwia lub rozpylać
choinkowe olejki. Do zimowych i sycących bigosów
warto natomiast dodawać owoce jałowca, które nie tylko
podkreślą wykwintny charakter potrawy, ale również
wspomogą trawienie.
Wybierając się na spacer do lasu, z pewnością spotka-
my wiele zimowych darów natury. Jeszcze trochę i znów
będziemy mogli się cieszyć dłuższymi dniami i wiosenną
aurą. A to tego czasu wspomagajmy nasze zdrowie do-
stępnymi lekarstwami pochodzącymi z natury.
Bibliografia
1
2
Skąd wzięła się choinka?, https://www.youtube.com/watch?v=Tjym3lWZQkE
www.wegedroga.pl, https://wegedroga.pl/jemiola-pospolita/
3 www.ziolawpelni.pl, https://ziolawpelni.pl/swierk-zimowy-sojusznik/
4 www.rozanski.li, https://rozanski.li/327/ostrokrzew-kolczasty-ilex-
aquifolium-linne-czyzby-trujacy/
5 www.wyborcza.pl, https://wyborcza.pl/1,75400,15176922,Poganskie_symbole_
Bozego_Narodzenia__ZOBACZ_.html
Zastosowanie diety
Ornisha w terapii
chorób miażdżycowych

Z tego artykułu dowiesz się:

Jakie są założenia diety doktora Jakie znaczenie ma Jaką skuteczność ma stosowanie
Ornisha? suplementacja olejem rybim? diety dra Ornisha w redukcji zmian
miażdżycowych?

WERONIKA GANCLERZ
Absolwentka dietetyki na Uniwersytecie Medycznym
im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Specjalizuje się w dietach roślinnych,
pogłębia wiedzę z zakresu ziołolecznictwa i psychodietetyki.
Pasjonatka natury i instruktorka jogi.

Rosnące tempo życia, nadmiar obowiązków, spożywanie wysokoprzetworzonej

żywności oraz brak lub zbyt niski poziom aktywności fizycznej to tylko niektóre
z przyczyn rozwoju chorób cywilizacyjnych. Wśród nich najczęściej wymienia się otyłość,
cukrzycę oraz choroby układu krążenia, takie jak nadciśnienie tętnicze,
choroba niedokrwienna serca czy miażdżyca. Choroby cywilizacyjne, nazywane
również chorobami stylu życia, przyjęły obecnie miano epidemii XXI w.
Z roku na rok liczba tych zachorowań niepokojąco wzrasta.

W
Według Głównego Urzędu Statystycznego choroby układu krąże-
nia zajmują pierwsze miejsce wśród przyczyn zgonów w Polsce.
W związku z tym istotne znaczenie ma prewencja oraz odpowiednie
leczenie osób zmagających się z chorobami sercowo-naczyniowymi.
Do takich schorzeń zaliczana jest miażdżyca. Nazywana inaczej arte-
riosklerozą jest postępującą chorobą tętnic, która polega na zwężaniu
się ich światła. Przyczyną takiego stanu jest blaszka miażdżycowa,
tworząca się na skutek odkładania cholesterolu i komórek zapalnych.
Większość chorób cywilizacyjnych związana jest z niewłaściwym
sposobem odżywiania, dlatego też odpowiednia dieta należy do
czynników prewencyjnych, a także stanowi
ważny element terapii. Leczenie chorób układu
krążenia, m.in. miażdżycy, powinno odbywać
się pod kontrolą zespołu terapeutycznego, w tym
również dietetyka. Prawidłowa i kompleksowa
terapia wiąże się z edukacją żywieniową pa-
cjenta, wprowadzeniem, a następnie utrwale-
niem zdrowych nawyków żywieniowych oraz
zastosowaniem odpowiedniego indywidualnie
ustalonego sposobu odżywiania.

www.naturoterapiawpraktyce.pl
13
D I E TOT E R A PI A
PROGRAM DRA DEANA ORNISHA
Problem chorób związanych z układem krążenia budzi
niepokój już od kilku dziesięcioleci, dlatego specjali-
ści i naukowcy od dawna starają się znaleźć skuteczne
rozwiązanie. W latach 90. XX w. powstał projekt „The
lifestyle heart trial”, którego celem było sprawdzenie
skuteczności niefarmakologicznego leczenia miażdży-
cy. Został on stworzony głównie przez amerykańskiego
kardiologa i badacza dra Deana Ornisha. W znacznym
stopniu opierał się na modyfikacji diety oraz stylu życia.
Udział w badaniu wzięły osoby, u których diagnostyka
angiograficzna wykazała poważne zmiany miażdżyco-
we. Pacjenci zostali podzieleni na dwie grupy – badaną
i kontrolną. W grupie badanej zastosowano opracowaną
przez dra Ornisha dietę, która opierała się na produk-
tach roślinnych, natomiast znacznie ograniczała spo-
życie tłuszczu. Pacjenci rozpoczęli również program
ćwiczeń fizycznych, a dodatkowo wprowadzono u nich
ćwiczenia oddechowe oraz elementy medytacji i jogi.
Grupa kontrolna pozostawała pod standardową opie-
ką personelu medycznego, zgodną z ówczesnymi re-
komendacjami przyjętymi dla osób zmagających się
z chorobami serca. Po upływie roku okazało się, że pro-
gram przyniósł zadowalające efekty. U 82% pacjentów
zakwalifikowanych do grupy badanej zaobserwowano
cofnięcie zmian miażdżycowych, a częstotliwość bólów
wieńcowych zmniejszyła się o 91%. W tym samym
czasie w grupie kontrolnej objawy te znacznie się na-
siliły. Istotnym parametrem świadczącym o korzyst-
nym wpływie diety było również obniżenie stężenia
cholesterolu całkowitego wśród osób biorących udział
14
w programie. Na podstawie tych danych dr Ornish do-
wiódł, że stworzona przez niego dieta wraz z wdroże-
niem odpowiedniej modyfikacji stylu życia umożliwia
skuteczną redukcję występujących już zmian miaż-
dżycowych, a tym samym stanowi podstawę leczenia
niefarmakologicznego.
ZAŁOŻENIA DIETY DRA ORNISHA
Zaproponowana przez dra Ornisha dieta klasyfikowana
jest jako dieta ubogotłuszczowa i wysokowęglowoda-
nowa. Zakłada znaczne ograniczenie spożycia tłuszczu
przy jednoczesnym wysokim spożyciu węglowodanów
na poziomie 70–75% całkowitej kaloryczności. Dopusz-
czalny udział tłuszczu w diecie nie powinien przekraczać
10% dziennego zapotrzebowania kalorycznego. Dieta
opiera się na niskoprzetworzonych produktach roślin-
nych, które stanowią podstawę jadłospisu, i obfituje
w węglowodany złożone i błonnik. Cechuje ją bardzo
niski limit spożycia cholesterolu (5 mg/d), co wymusza
silne ograniczanie spożycia produktów odzwierzęcych,
jednak uwzględnia suplementację rybim olejem. Warto
zwrócić uwagę, że dieta nie zakłada liczenia kilokalorii,
ale istotny jest procentowy udział poszczególnych skład-
ników odżywczych. Największa ilość energii pochodzi
z węglowodanów, których udział powinien stanowić
75% całkowitej kaloryczności jadłospisu. Podkreślić
należy, że założeniem diety jest opieranie się na węglo-
wodanach złożonych, o niskim indeksie glikemicznym
oraz będących źródłem błonnika pokarmowego. Unikać
należy cukrów prostych, oczyszczonych, wysokoprze-
tworzonych, które charakteryzują się wysokim indeksem
glikemicznym, natomiast małą wartością odżywczą. Aby
ułatwić wybór produktów, zostały one podzielone na
pięć grup, od najbardziej pożądanych i najzdrowszych
10%
– grupa pierwsza, do tych, z których najlepiej zrezygno-
wać – grupa piąta.
Najważniejsze zasady diety dra Ornisha zostały ujęte
15%
w zaleceniach:
Udział
Jedz głównie rośliny w ich naturalnej formie. składników
Ogranicz niezdrowe węglowodany.
w diecie
Codziennie dostarczaj 4 g dobrego tłuszczu.
Spożywaj głównie białko pochodzenia roślinnego. 75%
PODZIAŁ PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH
NA PIĘĆ GRUP
W pierwszej grupie znalazły się produkty uznane za
najzdrowsze, takie jak: owoce i warzywa, nasiona roślin Węglowodany
strączkowych, zboża, beztłuszczowe produkty mlecz-
ne. Te pokarmy powinny stanowić podstawę jadłospisu.
Białko
W drugiej grupie uwzględniono produkty zdrowe, ale Tłuszcz
zawierające duże ilości tłuszczu, dlatego zgodnie z za-
łożeniami diety powinny być spożywane w mniejszych Ryc. 1. Procentowy rozkład składników odżywczych
w diecie
ilościach. Trzecia grupa to m.in. węglowodany rafino-
Źródło: Ornish D., Dr. Dean Ornish's Program for Reversing Heart Disease.
wane (tzw. cukry proste), niskotłuszczowe produkty Random House 1990
mleczne, owoce morza oraz niektóre ryby. W czwartej
grupie znalazły się produkty, które nie powinny wystę- wspomnianych wcześniej kwasów tłuszczowych na-
pować w codziennym jadłospisie. Są to m.in. pełno- syconych oraz cholesterolu istotne znaczenie mają
tłuste produkty mleczne, majonez, margaryny twarde, również l-karnityna i cholina, które w czerwonym
wyroby cukiernicze i drób. W ostatniej – piątej grupie mięsie występują w znacznych ilościach. W wyni-
wymienione zostały produkty, które należy całkowicie ku ich metabolizmu w organizmie powstaje tlenek
wyeliminować. Wykluczyć należy: żółtko jaj, masło,
smażony drób, smażone ryby, czerwone mięso, podroby Charakterystyka diety Ornisha
oraz śmietanę.

ZALETY STOSOWANIA DIETY DRA ORNISHA Bogata w:

• węglowodany złożone
• NNKT
Ograniczenie produktów odzwierzęcych • białko roślinne

Korzystny wpływ zastosowania diety dra Ornisha w te-

rapii chorób miażdżycowych może wynikać ze znaczne-
go ograniczenia bądź całkowitej eliminacji produktów Ograniczająca:
pochodzenia zwierzęcego. Są one głównym źródłem • cukry proste
• tłuszcze nasycone
nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, które • białko zwierzęce
przyczyniają się do tworzenia blaszki miażdżycowej.
Mięso
Liczne badania naukowe dowodzą, że spożycie czer-
wonego i przetworzonego mięsa, w tym także wędlin Żywność naturalna  Żywność przetworzona
i podrobów, sprzyja rozwojowi chorób układu ser-
cowo-naczyniowego oraz chorób towarzyszących, Ryc. 2. Cechy diety dra Ornisha – opracowanie własne
na podstawie Ornish Lifestyle Medicine 2020
takich jak otyłość i cukrzyca. Są to schorzenia rów-
Źródło: Ornish Lifestyle Medicine 2020, https://www.ornish.com/proven-
nież zaliczane do chorób cywilizacyjnych. Oprócz -program/nutrition/

www.naturoterapiawpraktyce.pl
15
 owoce i warzywa, nasiona roślin strączkowych, pełne
Grupa I ziarna zbóż, produkty sojowe, beztłuszczowe produkty
mleczne, białka jaj
orzechy, nasiona, awokado, oleje (preferowany jest
Grupa II olej rzepakowy), warzywa w puszkach, odtłuszczone
produkty mleczne (1%), napoje bezkofeinowe
węglowodany rafinowane, słodycze, niskotłuszczowe
Grupa III produkty mleczne (2%), oleje z wysokim stosunkiem
kwasów n-6 do n-3, margaryny miękkie, owoce morza,
niektóre ryby, takie jak: tuńczyk, dorsz, śledź, łosoś
pełnotłuste produkty mleczne, majonez, margaryny
Grupa IV twarde, wyroby cukiernicze, pozostałe ryby
niewymienione w grupie III, drób
żółtko jaj, masło, smażony drób, smażone ryby,
Grupa V czerwone mięso, podroby, śmietana
Ryc. 3. Podział produktów spożywczych na grupy –
opracowanie własne na podstawie „Dr. Dean Ornish’s
Program for Reversing Heart Disease”
Źródło: Ornish D., Dr. Dean Ornish's Program for Reversing Heart Disease.
Random House 1990
D I E TOT E R A PI A
trimetyloaminy, znany pod skrótem TMAO. Badania
opublikowane w „Europen Heart Journal” wykazały,
że związek ten ma właściwości aterogenne, co ozna-
cza, że promuje depozycję cholesterolu w tętnicach,
przyczyniając się do ich blokowania i powstawania
zatorów. Innym składnikiem czerwonego mięsa,
który może wpływać na tworzenie zmian miażdży-
cowych, jest żelazo hemowe. Metaanaliza 36 badań
opublikowana w 2019 r. w czasopiśmie „Circulation”
wykazała, że nadmiar żelaza hemowego dostarczane-
go do organizmu wraz ze spożywanym mięsem może
powodować uszkodzenia oksydacyjne, przyczynia-
jące się do rozwoju miażdżycy. Ponadto naukowcy
sugerują, że niekorzystny wpływ na układ krążenia
mają zawarte w przetworzonym mięsie sód, azotyny
i azotany. W największych ilościach znajdują się one
w wędlinach, dlatego lekarze i dietetycy zwracają
uwagę, aby unikać tego typu żywności.
Jaja
Choć wokół wpływu spożycia jajek na zdrowie czło-
wieka od lat toczą się dyskusje, to według aktualnych
doniesień naukowców Uniwersytetu Medycznego
w Chicago istnieje związek między spożywaniem ja-
jek a zwiększonym ryzykiem chorób układu krążenia.
Analizując ilość dostarczanego z pożywieniem chole-
sterolu, specjaliści stwierdzili, że dodatkowe spożycie
300 mg cholesterolu dziennie wiązało się ze wzrostem
incydentów sercowo-naczyniowych o 17%. W in-
nym badaniu przeprowadzono obserwację dotyczącą
związku między ilością spożywanych jajek a stopniem
16
zwapnienia tętnic wieńcowych. Stopień ten, określany
przy zastosowaniu tomografii komputerowej, stanowi
dobry wskaźnik rozwoju zmian miażdżycowych, także
u osób, u których nie wystąpiły jeszcze objawy cho-
rób sercowo-naczyniowych. Na podstawie wyników
stwierdzono, że stopień zwapnienia tętnic był wprost
proporcjonalny do ilości spożycia jajek, a co za tym
idzie, istnieje większe ryzyko rozwoju chorób o pod-
łożu miażdżycowym. Należy podkreślić, że główne
źródło cholesterolu stanowi żółtko jaja, dlatego w die-
cie dra Ornisha zostało wyeliminowane, w przeciwień-
stwie do białka jaja, które jest pokarmem zalecanym.
Spożywanie dużej ilości warzyw i owoców
Dieta dra Ornisha zakłada zwiększone spożycie produk-
tów roślinnych, w tym warzyw i owoców. Na podstawie
badań klinicznych stwierdzono, że taki sposób żywienia
pozytywnie wpływa na parametry ciśnienia skurczowe-
go i rozkurczowego oraz stężenie LDL. Ponadto z prze-
prowadzonych obserwacji wynika, że istnieje związek
między spożyciem warzyw i owoców a mniejszym
ryzykiem wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.
ZWIĄZKI POLIFENOLOWE
Główną rolę w protekcyjnym działaniu odgrywają
związki polifenolowe o właściwościach antyoksyda-
cyjnych. Podobnie jak witaminy nie są one syntetyzo-
wane przez organizm człowieka, dlatego powinny być
dostarczane wraz z pożywieniem.
Działanie ochronne związków polifenolowych na
układ krążenia opiera się przede wszystkim na:
hamowaniu utleniania lipoprotein LDL,
działaniu przeciwzapalnym,
zmniejszaniu poziomu lipidów w osoczu,
obniżaniu ciśnienia krwi,
hamowaniu agregacji płytek krwi,
zmniejszaniu krzepliwości krwi,
wychwytywaniu i hamowaniu tworzenia się wolnych
rodników przez makrofagi.
BŁONNIK POKARMOWY
Innym istotnym składnikiem warzyw i owoców jest włók-
no pokarmowe. Spożywanie błonnika w odpowiedniej
ilości przynosi korzyści widoczne na wielu płaszczy-
znach. Wykazano dobroczynny wpływ błonnika po-
karmowego zarówno w prewencji, jak i leczeniu wielu
jednostek chorobowych, takich jak otyłość czy cukrzyca
typu 2. Zaobserwowano również, że prawidłowe spożycie
włókna pokarmowego zmniejsza prawdopodobieństwo
wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, gdyż obniża
występowanie czynników wywołujących i pogarszają-
cych przebieg chorób tej kategorii. Błonnik pokarmowy,
a głównie jego składniki rozpuszczalne w wodzie, takie
jak pektyny, gumy, beta-glukany, wiążą w jelitach chole-
sterol i kwasy żółciowe, co skutkuje obniżeniem stężenia
cholesterolu w surowicy krwi. Hipocholesterolemiczne
działanie błonnika ma istotne znaczenie w zapobieganiu
i leczeniu miażdżycy, a także chorób układu krążenia po-
wstających na jej tle.
Warto podkreślić, że owoce i warzywa oprócz związ-
ków bioaktywnych i włókna pokarmowego są bogatym
źródłem witamin antyoksydacyjnych i składników mine-
ralnych, które również mają pozytywny wpływ w dietote-
rapii miażdżycy. Pamiętać należy, że najlepsze korzyści
wynikają ze spożycia owoców i warzyw w postaci su-
rowej, gdyż cechują się wówczas największą wartością
odżywczą przy jednocześnie niskim indeksie glikemicz-
nym. Inne bogate źródło błonnika pokarmowego w die-
cie Ornisha stanowią pełnoziarniste produkty zbożowe.
Razem z pozostałymi produktami zakwalifikowanymi do
pierwszej grupy powinny stanowić podstawę diety.
Pozyskiwanie białka z produktów pochodzenia
roślinnego
Wykluczenie mięsa z diety niesie za sobą konieczność
dostarczenia białka z innych źródeł. W jadłospisie po-
winny znaleźć się nasiona roślin strączkowych. Zale-
cane są również produkty uzyskiwane z soi, takie jak
tofu, tempeh czy napój sojowy. Są one nie tylko dobrym
źródłem białka o wysokiej wartości biologicznej, ale tak-
że pozytywnie wpływają na profil lipidowy krwi. Należy
pamiętać o łączeniu różnych roślinnych źródeł białka,
tak aby dostarczyć wszystkie aminokwasy egzogenne
niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Włączenie do jadłospisu orzechów i nasion
Na podstawie badań naukowcy sugerują, że spoży-
wanie orzechów przyczynia się do poprawy parame-
trów związanych z prawidłowym funkcjonowaniem
układu krwionośnego. Zaobserwowano, że włączenie
orzechów do diety pacjentów, u których odnotowano
wysokie wartości cholesterolu, przyczyniło się do ob-
niżenia stężenia cholesterolu całkowitego oraz frakcji
LDL. Ponadto w badaniu uwzględniającym spożycie
REKLAMA
 orzechów włoskich i laskowych zauważono korzystny
wpływ na poprawę funkcjonowania śródbłonka naczyń
krwionośnych. Ciekawa obserwacja dotyczyła również
wpływu spożycia orzechów brazylijskich. Wykazano,
że jednorazowe podanie jedynie czterech orzechów
(ok. 20 g) pozytywnie wpłynęło na poprawę profilu lipi-
dowego, w tym obniżenie stężenia szczególnie niebez-
piecznych – utlenionych form LDL (ox-LDL). Zaskaku-
jące jest to, że efekt ten utrzymywał się przez miesiąc.
Dobroczynny wpływ
wprowadzenia orzechów
i nasion do diety osób, które
zmagają się z problemami
miażdżycowymi, wynika
z wysokiej zawartości
D I E TOT E R A PI A
nienasyconych kwasów
tłuszczowych, w tym kwasów
tłuszczowych omega-3.
Duże znaczenie ma również
obecność witaminy E, która
jako przeciwutleniacz odgrywa
istotną rolę w hamowaniu procesów
utleniania cholesterolu LDL.
Dobroczynny wpływ wprowadzenia orzechów i nasion
do diety osób, które zmagają się z problemami miażdży-
cowymi, wynika z wysokiej zawartości nienasyconych
kwasów tłuszczowych, w tym kwasów tłuszczowych
omega-3. Duże znaczenie ma również obecność witami-
ny E, która jako przeciwutleniacz odgrywa istotną rolę
w hamowaniu procesów utleniania cholesterolu LDL.
W diecie dra Ornisha, aby zachować niskotłuszczowy
charakter diety wielkość porcji orzechów jest ograni-
czona. Jednak ich regularne spożycie, nawet w małych
ilościach przynosi korzyści dla zdrowia. Dozwolone są
trzy porcje produktów spożywczych o niskiej zawartości
tłuszczu w ciągu dnia.
Przykładowa jedna niskotłuszczowa (≤ 3 g tłuszczu)
porcja orzechów lub nasion to:
5 migdałów,
9 pistacji,
1 cały orzech włoski,
18
3 połówki orzechów pekan,
2 nerkowce,
6 orzeszków ziemnych,
2,5 łyżeczki nasion lnu,
2 łyżeczki nasion chia lub nasion słonecznika,
1,5 łyżeczki nasion dyni.
ZNACZENIE SUPLEMENTACJI OLEJEM RYBIM
Dieta Ornisha opiera się na produktach pochodzenia
roślinnego, jednak nie jest dietą ściśle wegetariań-
ską. Dopuszcza spożycie niektórych gatunków ryb
i owoców morza. Ponadto zalecana jest suplemen-
tacja olejem rybim. Ma to na celu uzupełnienie die-
ty w kwasy tłuszczowe omega-3, które mają istotne
znaczenie w zapobieganiu rozwojowi miażdżycy oraz
wspomaganiu leczenia. Z przeprowadzonych badań
wynika, że kwasy omega-3 hamują proces rozwoju
istniejącej już blaszki miażdżycowej, a także zapobie-
gają powstawaniu zakrzepów w naczyniach krwiono-
śnych. Wykazują również działanie przeciwzapalne.
Dodatkowo ze względu na właściwości hipotensyj-
ne, czyli obniżające ciśnienie krwi, odgrywają ważną
rolę w profilaktyce chorób układu krążenia i serca.
W dietoterapii miażdżycy istotne znaczenie ma zasto-
sowanie produktów zmniejszających poziom trójgli-
cerydów we krwi. Takie działanie wykazuje m.in. olej
rybi. Stosując dietę Ornisha jego dodatkowa podaż
jest zalecana, ponieważ stanowi uzupełnienie jadło-
spisu w istotne dla prawidłowego funkcjonowania
tętnic kwasy tłuszczowe omega-3.
OGRANICZENIE SPOŻYCIA SOLI I KOFEINY
Jak podaje dr Ornish w swojej książce, osoby borykające
się z chorobami układu krążenia, w tym także pacjenci
z miażdżycą, powinni zmniejszyć spożycie soli. Wyja-
śnienie stanowi fakt, że sód przyczynia się do zatrzy-
mywania wody w organizmie, prowadząc do wzrostu
ciśnienia tętniczego. Jest to niekorzystne zjawisko, które
może przyczyniać się do rozwoju lub nasilenia proble-
mów ze strony układu sercowo-naczyniowego. Inną
substancją, którą należy wyeliminować stosując dietę
dra Ornisha, jest kofeina. Ze względu na właściwości
stymulujące nie jest ona zalecana. Celem wykluczenia
środków pobudzających jest ułatwienie prowadzenia
bardziej zrównoważonego i spokojnego trybu życia. Ma
to znaczenie w redukcji stresu, który niewątpliwie przy-
czynia się do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych.
Picie kawy zaleca się zastąpić zieloną herbatą, która
ze względu na wysoką koncentrację prozdrowotnych
i chroniących komórki przed stresem oksydacyjnym
polifenoli, wykazuje dobroczynny wpływ na poprawę
funkcji układu krążenia.
NA CO ZWRÓCIĆ UWAGĘ
Należy pamiętać, że znaczne ograniczenie produktów
w diecie może prowadzić do wystąpienia niedoborów.
Z uwagi na wykluczenie produktów pochodzenia zwierzę-
cego zalecana jest suplementacja witaminy B12. Spośród
produktów roślinnych warto wybierać te, które charakte-
ryzują się wysoką zawartością żelaza i wapnia. Ze wzglę-
du na niskotłuszczowy charakter diety mogą wystąpić
niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, czyli
witaminy A, D, E i K. Prawidłowo skomponowana dieta
powinna dostarczać wszystkie aminokwasy egzogenne,
dlatego istotne jest odpowiednie łączenie produktów ro-
ślinnych zawierających niepełny profil aminokwasowy.
Dobrym przykładem jest zestawienie produktów zbożo-
wych z nasionami roślin strączkowych. Warto podkreślić,
że dieta dra Ornisha rekomendowana jest osobom zma-
gającym się z nadwagą lub otyłością, chorobami układu
krążenia, m.in. miażdżycą i nadciśnieniem tętniczym oraz
z niektórymi nowotworami, np. prostaty, piersi, okrężnicy
czy płuc. Nie powinny jej stosować osoby starsze, dzieci
i młodzież w okresie dorastania, kobiety w ciąży oraz
osoby cierpiące na anemię lub osteoporozę.
KOMPLEKSOWY CHARAKTER PROGRAMU
ORNISHA
W celu osiągnięcia korzystnych efektów, oprócz zastoso-
wania odpowiedniej diety, zaleca się zmianę stylu życia.
Istotne znaczenie ma wprowadzenie regularnej aktywno-
ści fizycznej oraz zaprzestanie palenia tytoniu. Warto rów-
nież skorzystać z technik redukujących napięcie i stres.
PODSUMOWANIE
Liczne badania potwierdzają skuteczność stosowania
diety dra Ornisha jako sposobu redukcji zmian miaż-
dżycowych. Warto podkreślić, że w 2010 r. program dra
Ornisha uzyskał aprobatę Amerykańskiego Ministerstwa
Zdrowia i jest refundowany jako opcja terapeutyczna dla
osób zmagających się z niedokrwienną chorobą serca,
pacjentów kwalifikowanych do wszczepienia by-passów
lub angioplastyki, a także pacjentów po zawale mięśnia
sercowego. Należy jednak pamiętać o odpowiednim
doborze produktów, tak aby dostarczyć organizmowi
wszystkie składniki niezbędne do prawidłowego funk-
cjonowania. Jadłospis powinien składać się z żywności
świeżej, o małym stopniu przetworzenia, zawierającej
www.naturoterapiawpraktyce.pl
cenne składniki odżywcze. Szczególną uwagę należy
zwrócić na dobór produktów białkowych w celu do-
starczenia wszystkich aminokwasów egzogennych. Ze
względu na możliwość wystąpienia niedoborów witamin
i składników mineralnych dietę warto wprowadzić pod
kontrolą dietetyka.
Bibliografia
1 Bąk-Romaniszyn L. i wsp., Choroby społeczne i cywilizacyjne – wybrane zagad-
nienia. Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2013.
2 Cierniak-Piotrowska M., Marciniak G., Stańczak J., Zachorowalność i umieralność
na choroby układu krążenia a sytuacja demograficzna Polski. Główny Urząd
Statystyczny 2015.
3 Szczeklik A., Interna Szczeklika – Podręcznik chorób wewnętrznych, Medycyna
Praktyczna 2018.
4 Ornish D., Scherwitz L.W., Doody R. i wsp. Effects of stress management training
and dietary changes in treating ischemic heart disease. JAMA 1983.
5 Ornish D., Scherwitz L.W., Billings J.H. i wsp. Intensive lifestyle changes for reversal
of coronary heart disease. JAMA 1999.
6 Gould K.L., Ornish D., Scherwitz L. i wsp., Changes in myocardial perfusion ab-
normalities by positron emission tomography after long-term, intense risk factor
modification. JAMA 1995.
7 Kubicka-Mącznik A., Wtórna prewencja kardiologiczna u pacjentów po przebytym
zawale serca. Secondary prevention of cardiac patients after myocardial infarction.
„Choroby Serca i Naczyń” 2016.
8 Hryniewiecki L., Gawęcki J. Żywienie człowieka: podstawy nauki o żywieniu. Wy-
dawnictwo Naukowe PWN 2017.
9 https://www.ornish.com/proven-program/nutrition/ [dostęp: 30.10.2020].
10 Ornish D., Dr. Dean Ornish's Program for Reversing Heart Disease. Random House
1990.
11 Anton S.D., Hida A., Heekin K., Sowalsky K., Karabetian C. i wsp., Effects of Popular
Diets without Specific Calorie Targets on Weight Loss Outcomes: Systematic Re-
view of Findings from Clinical Trials. Nutrients 2017.
12 Parol D., Mamcarz A., Diety roślinne w kontekście chorób układu sercowo-na-
czyniowego. Folia Cardiologica 2015.
13 Guasch-Ferré M. i wsp., Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials of Red Meat
Consumption in Comparison With Various Comparison Diets on Cardiovascular
Risk Factors. Circulation 2019.
14 Wang Z., Bergeron N., Levison B.S., Li X.S., Chiu S., Jia X. i wsp., Impact of chronic
dietary red meat, white meat, or non-meat protein on trimethylamine N-oxide
metabolism and real excretion in healthy men and women. European Heart
Journal 2019.
15 Study links frequent red meat consumption to high levels of chemical associated
with heart disease. National Heart, Lung and Blood Institute2018.
16 Choi Y., Chang Y., Lee J.E. i wsp., Egg consumption and coronary artery calcification
in asymptomatic men and women. Atherosclerosis 2015.
17 Hong V.W., Van Horn L., Cornelius M.C. i wsp. Associations of dietary cholesterol or
egg consumption with incident cardiovascular disease and mortality. JAMA 2019.
18 Geiker N.., Larsen M.L.., Dyerberg J. i wsp. Egg consumption, cardiovascular diseases
and type 2 diabetes. Eur. J. Clin. Nutr. 2018.
19 Xu L., Lam T.H., Jiang C.Q. i wsp. Egg consumption and the risk of cardiovascular
disease and all-cause mortality: Guangzhou Biobank Cohort Study and meta-
analysis. Eur. J. Nutr. 2019.
20 Qin C., Lu J., Guo Y. i wsp. Associations of egg consumption with cardiovascular
disease in a cohort study of 0,5 million Chinese adults. Heart 2018.
21 Gheribi E., Znaczenie związków polifenolowych z owoców i warzyw w dietoterapii
miażdżycy. Medycyna Rodzinna 2013.
22 Florkowska K., Duchnik W., Muzykiewicz A., Zielonka-Brzezicka J., Klimowicz A.,
Flawonoidy w profilaktyce i leczeniu miażdżycy. Flavonoids in prevention and
treatment of atherosclerosis. Probl Hig Epidemiol 2017.
23 Platta A., Rola diety bogatoresztkowej w profilaktyce i leczeniu zaparć, otyłości,
cukrzycy i chorób układu sercowo-naczyniowego. Zeszyty Naukowe Akademii
Morskiej w Gdyni 2014.
24 Kibil I., Wege. Dieta roślinna w praktyce. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2018.
25 Zdrojewicz Z., Starostecka E., Królikowska N., Kuźnicki P., Wpływ składników
zawartych w orzechach na organizm człowieka. Medycyna Rodzinna 2015.
26 Lattimer J.M., Haub M.D., Effects of Dietary Fiber and Its Components on Metabolic
Health. Nutr. 2010.
27 Biorklund M., Rees A., Mensink R.P., Onning G., Changes in serum lipids and post-
prandial glucose and insulin concentrations after consumption of beverages with
beta-glucans from oats or barley: A randomized dose controlled trial. Eur. J. Clin.
Nutr. 2005.
28 Freeman A.M., Morris P.B., Barnard N., Esselstyn C.B., Ros E. i wsp., Trending
Cardiovascular Nutrition Controversies. “J Am Coll Cardiol” 2017.
29 Blekkenhorst L.C., Sim M., Bondonno C.P., Bondonno N.P. i wsp., Cardiovascular
Health Benefits of Specific Vegetable Types: A Narrative Review. “Nutrients” 2018.
30 Alissa E.M., Ferns G.A., Dietary fruits and vegetables and cardiovascular diseases
risk. Crit Rev Food Sci Nutr 2017.
31 Tapsell L.C., Neale E.P., Probst Y., Dietary Patterns and Cardiovascular Disease: In-
sights and Challenges for Considering Food Groups and Nutrient Sources. Curr
Atheroscler Rep. 2019.
32 Oue A., Iimura Y., Maeda K., Yoshizaki T., Association between vegetable con-
sumption and calf venous compliance in healthy young adults. J Physiol
Anthropol 2020.
19
 Ziołolecznictwo
w chorobach nosa
i zatok obocznych

Z tego artykułu dowiesz się:

Jak złagodzić ostry Jak działają naturalne substancje czynne Jakie rozwiązania proponuje
nieżyt nosa, stosując zioła? pochodzenia roślinnego stosowane fitoterapia w przypadku
w zapaleniu zatok przynosowych? polipów nosa?

MARTA KMIECIK-DRZAZGA
Dietetyk kliniczny, fitoterapeuta, autorka bloga „Blog naturalny”,
na co dzień zajmuje się żywieniem zbiorowym
oraz prowadzi konsultacje indywidualne;
www.drzazga.eu.

Jama nosowa i zatoki przynosowe (oboczne) to elementy układu oddechowego.

Jama nosowa stanowi początek dróg oddechowych i powinna pełnić funkcję głównej
drogi wnikania powietrza do organizmu. Zawiera również pręciki węchowe, dzięki którym
odbierane są wrażenia węchowe, oraz odpowiada za barwę i tonację głosu.
Połączona jest z zatokami przynosowymi (obocznymi): czołowymi, szczękowymi,
sitowymi, klinowymi, które podobnie jak jama nosowa ogrzewają i nawilżają
wdychane powietrze. Niniejszy artykuł poświęcimy wybranym problemom
dotyczącym właśnie tych elementów naszego organizmu1–3.

O
Ostry nieżyt błony śluzowej nosa, potocznie nazywany katarem,
to stan zapalny błony śluzowej nosa, który prowadzi do uczucia
zatkania nosa, wycieku wodnistej wydzieliny z nosa, kichania.
Taki stan trwa od 5 do 7 dni. Nieżyt nosa można podzielić na:
infekcyjny (bakterie – rzadko, wirusy – rinowirusy, koronawi-
rusy, adenowirusy),
alergiczny,
zawodowy (alergenami zawodowymi może być ponad 250 róż-
nych substancji, np. izocyjaniany, ziarna zbóż, pył drzewny,
aldehyd glutarowy, żywice i kleje, lateks, sole metali),
hormonalny (o charakterze niezapalnym),
polekowy (nieżyt niezapalny, efekt nad-
używania leków/kropli/aerozoli obkurcza-
jących naczynia krwionośne w nosie),
idiopatyczny (naczynioruchowy o podło-
żu niezapalnym, skutek np. nagłej zmiany
temperatury),
spowodowany innymi czynnikami, np.
emocjonalnymi, refluks żołądkowo-prze-
łykowy, zanikowy nieżyt nosa.

20
 Znaczenie ma również wygląd samej wydzieliny,
np. wodnisto-śluzowa może świadczyć o infekcji wiru-
sowej lub alergicznym nieżycie nosa, a śluzowo-ropna
połączona z bólem głowy – o zakażeniu bakteryjnym.
Dlatego ważne jest zgłoszenie się do lekarza pierwszego
kontaktu na początku choroby, aby odpowiednio zarea-
gować na pojawiające się objawy i uniknąć powikłań.
W leczeniu objawowym, aby złagodzić dolegliwości,
pacjenci zwykle sięgają po gotowe preparaty w postaci kro-
pli (jak prawidłowo aplikować krople do nosa, przedstawia
rycina 1). Chcąc zwiększyć efekt nawilżający i przeciwza-
palny, można zaopatrzyć się w irygator do nosa i napełnić
go mieszanką soli fizjologicznej z naparem z kwiatów
nagietka w proporcji 1 : 1. Ulgę przyniosą także inhalacje
z wykorzystaniem dobrej jakości olejków eterycznych, np.
tymiankowego, miętowego, jodłowego, majerankowego,
sosnowego, goździkowego, jałowcowego, rozmarynowe-
go czy eukaliptusowego. W sytuacji nadwrażliwości na
olejki inhalacje (5–7-minutowe) można robić z naparu
Należy uklęknąć na podłodze, pochylić się głęboko do przodu
i oprzeć głowę na podłodze
Siedząc lub stojąc, należy pochylić się głęboko do przodu,
tak żeby głowa znalazła się na wysokości kolan
Położyć się na łóżku z głową umieszczoną poza krawędzią łóżka,
a następnie odchylić ją maksymalnie do tyłu
Ryc. 1. Sposoby zapuszczania kropli do nosa
Źródło: Krzeski A., Jak prawidłowo zapuszczać krople do nosa?
Magazyn Otorynolaryngologiczny. Wydanie specjalne, 2003, ISSN 1643-0050
www.naturoterapiawpraktyce.pl
rumiankowego lub szałwiowego. Do picia z kolei poleca-
na jest mieszanka ziołowa przygotowana na wodzie lub
mleku z owocu anyżku, kwiatu rumianku i kwiatu wrzosu
(równe części surowców) oraz napary z pojedynczych ziół
o działaniu sekretolitycznym (upłynniającym wydzielinę),
np. korzenia pierwiosnka, ziela tymianku, kwiatu bzu czar-
nego, korzenia goryczki. Pomocniczo w katarze pija się
również napar z suszonych owoców pozornych dzikiej róży
(z orzeszkami i bez orzeszków).
Znaczenie ma też sposób wydmuchiwania nosa.
Chcąc uniknąć zapalenia ucha środkowego, nie należy
dmuchać w chusteczkę jednocześnie z obu „dziurek”
nosa! Katar to również mikrourazy wokół nosa spowo-
dowane ciągłym wycieraniem skóry chusteczką. W tej
sytuacji można sięgnąć np. po maść z witaminą A lub
olej sezamowy i smarować nimi podrażnioną okolicę2–11.
ALERGICZNY NIEŻYT NOSA
Alergiczny nieżyt nosa (ANN) to choroba zapalna o pod-
łożu immunologicznym spowodowana IgE-zależną re-
akcją błony śluzowej nosa na alergen. W ciągu kilku-
nastu, kilkudziesięciu minut od kontaktu z alergenem
pojawiają się nieprzyjemne objawy: wodnisty wyciek
z nosa, uczucie świądu nosa czy kichanie. Alergiczny
nieżyt nosa jest najczęstszym schorzeniem alergicznym
na świecie, któremu często towarzyszą inne choroby
alergiczne. Mimo że nie stanowi zagrożenia dla życia,
potrafi skutecznie uprzykrzyć codzienne funkcjonowa-
nie, a nieleczony prowadzi do rozwoju innych chorób
układu oddechowego. Dlatego nie należy go lekcewa-
żyć. Podział ANN został przedstawiony w tabeli 1.
Za rozwój ANN odpowiadają głównie interakcje
z czynnikami środowiskowymi: pyłki roślin, zarodniki
grzybów pleśniowych, alergeny odzwierzęce, roztocze ku-
rzu domowego, alergeny zawodowe. Należy szczególnie
zwrócić uwagę na tzw. reakcję krzyżową, za którą odpo-
wiadają panalergeny. Jest to sytuacja, kiedy alergen, inny
niż pierwotny, ale o podobnej budowie chemicznej, wywo-
łuje reakcję alergiczną. Często spotyka się np. pacjentów
z jednoczesną alergią wziewną i pokarmową. W praktyce
oznacza to, że osoby uczulone na pyłki roślin, w okresie
ich pylenia powinny unikać pewnych pokarmów, aby nie
nasilać objawów uczuleniowych. Wybrane reakcje krzy-
żowe alergenów przedstawione zostały w tabeli 2.
Alergiczny nieżyt nosa to specyficzna alergia i oprócz
unikania problematycznych alergenów, należy częściej
sprzątać w domu, unikać dymu tytoniowego, spacero-
wać przy wilgotnej aurze, stosować do nosa sól morską
w sprayu, regularnie wydmuchiwać nos, z dozą ostroż-
21
FI TOT E R A PI A

ności podchodzić do inhalacji z olejkami eterycznymi kwiat kasztanowca + kwiat wiązówki błotnej). Badania
(lepiej zastosować inhalacje z naparu rumiankowego czy wykazały korzystne działanie ekstraktu z Nigella sativa,
szałwiowego, podobnie jak przy standardowym katarze). tj. zniwelowanie świądu i wycieku z nosa, zmniejszenie
Do picia można sięgać po surowce ziołowe sekretoli- liczby ataków kichania, odbudowę błon śluzowych.
tyczne (wymienione wcześniej), ogólnie wzmacniają- Ciekawymi przeciwzapalnymi i przeciwuczulenio-
ce, odtruwające, przeciwzapalne, które oczywiście nie wymi roślinami są pachnotka zwyczajna i lepiężnik ró-
wywołują objawów alergicznych, np. mieszanka zioło- żowy. Pachnotka Perilla frutescens była przedmiotem
wa (owoc róży + owoc głogu + owoc aronii + suszony badania klinicznego podwójnie zaślepionego. Dwie gru-
owoc jabłka), ziele fiołka trójbarwnego, liść brzozy, ziele py osób dorosłych z sezonowym, alergicznym nieżytem
nawłoci (nie stosować w chorobach nerek i serca), ziele nosa odczuły zmniejszenie objawów alergii po dawce
skrzypu (jednocześnie przyjmować B-kompleks), kwiat 50 mg i 200 mg suchego ekstraktu z pachnotki, stan-
bławatka, liść czarnej porzeczki, rumianek pospolity, daryzowanego na zawartość kwasu rozmarynowego.
mieszanka ziołowa (kwiat bzu czarnego + kwiat głogu + Petasites hybridus – lepiężnik różowy w dawce 25–75 mg
2 razy dziennie jest skuteczny również w przypadku
Tab. 1. Podział alergicznych nieżytów nosa według ARIA okresowego ANN. Czytając etykietę preparatu z le-
piężnikiem, należy zwrócić uwagę, żeby był wolny od
Alergiczny nieżyt nosa
alkaloidów pirolizydynowych (jeśli nie ma takiej wy-
raźnej informacji na opakowaniu, to trzeba dodatkowo
Okresowy Przewlekły
przyjmować preparaty ochronne na wątrobę) i standa-
Objawy występują Objawy występują ryzowany na zawartość seskwiterpenów2–4, 11–17.
przez mniej niż 4 dni przez więcej niż
w tygodniu lub krócej 4 dni w tygodniu
niż 4 tygodnie i ponad 4 tygodnie ZAPALENIE ZATOK PRZYNOSOWYCH
Zapalenie zatok przynosowych obecnie określane jest
Łagodny Umiarkowany lub ciężki
jako stan zapalny błony śluzowej jamy nosowej i za-
Nie jest spełnione żadne
Jest spełnione przynajmniej tok przynosowych (jednej lub kilku) objawiający się:
jedno z kryteriów: zaburzenia
z kryteriów: zaburzenia snu,
snu, utrudnienie wykonywania
wodnistym lub ropnym wyciekiem z nosa, zatkanym
utrudnienie wykonywania
codziennych czynności/
codziennych czynności, nosem, spływającą wydzieliną po tylnej ścianie gar-
rekreacyjnych dła (co wywołuje kaszel), zaburzeniami węchu, bólem
rekreacyjnych/sportowych,
i/lub sportowych, trudności
trudności w pracy lub nauce, w okolicach chorych zatok (tab. 3), gorączką. Zapale-
w pracy lub nauce,
uciążliwe objawy
uciążliwe objawy nie dzielimy na: ostre (trwa < 12 tygodni), wirusowe
Źródło: Rapiejko P., Podział nieżytów nosa. Alergia, 2013, 2, 6–8 (przeziębienie, trwa < 5 dni), niewirusowe (objawy po

22
FI TOT E R A PI A
5 dniach się nasilają lub trwają powyżej 10 tygodni, ale
nie dłużej niż 12 tygodni), przewlekłe (trwa > 12 ty-
godni) z polipami nosa i bez. Może być spowodowane
m.in.: alergicznym nieżytem nosa, wadami anatomicz-
nymi przegrody nosa, nieprawidłowym funkcjonowa-
niem aparatu śluzowo-rzęskowego (mukowiscydoza,
zespół dyskinezy rzęsek, zespół Kartagenera i Younga),
Tab. 2. Wybrane alergeny reagujące krzyżowo
Pyłek leszczyny, olszy,
dębu, grabu, buku
Jabłko, gruszka, morela,
Pyłek brzozy
wiśnia, czereśnia
Seler, marchew
Mak, pieprz
Pyłek brzozy, olszy, dębu,
Pyłek leszczyny grabu, buku
Orzech laskowy
Pyłek traw
Melon, arbuz, pomidor
Żyto, pszenica
Roztocze kurzu
Ślimaki
Krewetki, kraby,
domowego
ostrygi
Jajko kurze,
Pióra
mięso kurze
Sierść kota Mięso wieprzowe
Banan, awokado, kiwi,
Lateks gumy naturalnej
papaja, ananas, melon
Seler, ziemniaki, pomidory,
marchew, papryka
Mleko kozie, mleko owcze,
Mleko krowie
mięso wołowe
Źródło: Placek W., Dieta w chorobach skóry. Wydawnictwo Czelej.
Wyd. I, Lublin 2015
24
chorobą refluksową przełyku, narażeniem na dym tyto-
niowy, wciąganiem kokainy przez nos, nurkowaniem,
przypadkowym otwarciem zatoki szczękowej podczas
ekstrakcji zęba, zaburzeniami odporności, urazem gło-
wy. Najczęściej jednak przyczyną ostrego zapalenia
zatok są wirusy (rino- i orbiwirusy, wirusy RS – wirus
nabłonka oddechowego, grypy i paragrypy oraz adeno-
wirusy), a przewlekłego – grzyby (Aspergillus, Mucor,
Rhizopus, Absidia, Candida albicans). Nieleczone zapa-
lenie zatok może być przyczyną powikłań, np. zapalenia
tkanek oczodołu, zapalenia kości i szpiku kostnego ścian
zatoki, ropnia mózgu.
Fitoterapia, jako terapia pomocnicza, ma do za-
oferowania surowce przeciwzapalne, wzmacniające
organizm, przeciwalergiczne, przeciwwirusowe, prze-
ciwbakteryjne, regulujące wydzielanie śluzu w obrębie
nosa i zatok. Ich głównymi substancjami czynnymi są:
saponiny, flawonoidy, terpeny, glikozydy irydoidowe
i związki goryczowe.
Saponiny bulw fiołka alpejskiego (Cyclamen europa-
eum) stosowane donosowo w postaci aerozolu w ostrym
zapaleniu zatok, które ułatwiają usuwanie wydzieliny
z jam nosa i zatok, zmniejszają objawy, takie jak uczucie
ucisku/bólu twarzy. Preparaty na bazie fiołka alpejskie-
go zwykle są dobrze tolerowane przez dzieci. Surowcem
flawonoidowym będzie np. kwiat i owoc czarnego bzu
(flos et fructus sambuci) podawany podczas gorączki,
jako środek przeciwbólowy, odtruwający. Terpeny ty-
mianku (herba thymiae) będą mieć zastosowanie w sta-
nach zapalnych wywołanych przez bakterie ropotwórcze.
Werbenalina (glikozyd) ziela werbeny (herba verbenae)
 REKLAMA
ma właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze,
przeciwzapalne, działa sekretolitycznie i mukolitycznie
w obrębie zatok przynosowych. Korzeń goryczki żółtej
(radix gentianae) za sprawą składników goryczowych
zwiększa upłynnienie zalegającej wydzieliny w górnych
drogach oddechowych, działa przeciwbakteryjnie/prze-
ciwgrzybiczo/immunomodulująco. W zakażeniach grzy-
biczych zatok warto dodatkowo wykonywać inhalacje
z dodatkiem mieszaniny olejków eterycznych z drzewa
herbacianego oraz pichtowego i cynamonowego2, 10, 18–23, 25.

POLIPY NOSA
Polipy nosa to przerost łagodnie zmienionej, obrzęk-
niętej błony śluzowej jamy nosowej i zatok przyno-
sowych. Mogą one występować pojedynczo lub jako
rozlana polipowatość. Polipy klasyfikuje się jako polipy
nosa jednostronne lub obustronne (bez chorób towa-
rzyszących, z astmą i nietolerancją niesteroidowych
leków przeciwzapalnych, z niedoborem odporności).
Najczęściej powstają jako efekt uszkodzenia nabłonka/
odczynu komórkowego/uszkodzenia autonomicznego
układu nerwowego. Pacjentom z polipami nosa dokucza
m.in. niedrożność nosa, upośledzenie węchu, zaburzenia
oddychania czy bóle głowy.
Fitoterapia proponuje np.:
przeciwzapalną i wzmacniającą mieszankę ziołową
(ziele macierzanki + kwiat rumianku + kwiat bzu
czarnego + liść babki lancetowatej + liść pokrzywy
+ owoc róży + owoc głogu),
olej z czarnuszki, jeśli polipy są efektem alergii
(przede wszystkim należy unikać alergenu),
mieszankę ziołową dla nawracających dolegliwości
po odstawieniu leków steroidowych (kwiat wiązówki
błotnej + ziele macierzanki + ziele hyzopu + ziele
tymianku),
olej rokitnikowy jako surowiec regenerujący błonę
śluzową nosa po leczeniu chirurgicznym (smarować
błonę śluzową patyczkiem kosmetycznym nasączo-
nym olejem),
mieszankę ziołową na bóle głowy (ziele dziurawca
+ kwiat pierwiosnka + kwiat lawendy + szyszki
chmielu + ziele bukwicy lekarskiej + korzeń kozłka
lekarskiego),
zioła wymienione wcześniej przy opisie nieżytu nosa,
zioła wymienione poniżej w akapicie dotyczącym
anosmii,
dodatkowo należy oczyszczać nos fizjologicznym
roztworem soli (0,9% NaCl) oraz stosować wita-
minę B12 w postaci kropli do nosa.
 Tab. 3. Lokalizacja dolegliwości bólowych w zapaleniu
zatok przynosowych
Bóle potyliczne promieniujące
Zatoka klinowa
do szczytu czaszki
Przednie: bóle okolicy skroniowej,
oczodołu, kąt przyśrodkowy oka
Komórki sitowia Tylne: ból zgodnie z unerwieniem
nerwu trójdzielnego – zwłaszcza
wyrostek sutkowaty
Zatoki
szczękowe
Bóle w obrębie policzka, zębów, skroni
Tkliwość, ból w obrębie zatoki,
Zatoki czołowe
w okolicy podoczodołowej
Źródło: Wachnicka-Bąk A. i in., Zapalenie błony śluzowej nosa i zatok
przynosowych – jedno z najczęstszych zakażeń górnych dróg oddechowych.
Pediatr Med Rodz 2014, 10 (1), 25–31
Pacjenci, którym szkodzą związki salicylowe, powinni
unikać leków NLPZ oraz prowadzić dietę ubogą w salicy-
lany i tartazynę (barwnik spożywczy, żółcień spożywcza 5,
FI TOT E R A PI A
E102). W praktyce oznacza to, że należy unikać
np. przypraw (oprócz soli), pomidorów, grzybów, słod-
kiej papryki, orzechów/nasion, owoców (oprócz gruszki
bez skórki), oliwy, oleju kokosowego, mięty, lukrecji,
fiołka trójbarwnego, poziewnika szorstkiego, rumianku
pospolitego, wiązówki błotnej czy wierzby2, 13, 21, 27, 30.
ANOSMIA
Anosmia to nabyta lub wrodzona utrata węchu (jedno- lub
obustronna). Taka sytuacja zdrowotna może być objawem
kilkuset chorób. Najczęściej jednak jest to efekt przewle-
kłych dolegliwości jamy nosowej i zatok obocznych, in-
fekcji wirusowych lub urazu głowy. Ewentualne wylecze-
nie nabytego braku funkcji węchu będzie zależeć od jej
przyczyny. Wśród surowców fitoterapeutycznych pomoc-
ne w terapii mogą się okazać np. bulwy fiołka alpejskiego
w postaci aerozolu, inhalacje z wykorzystaniem olejku
pichtowego, olej z czarnuszki siewnej (smarować błonę
śluzową nosa), mieszanka ziołowa (ziele hyzopu + ziele
macierzanki + ziele tymianku + kwiat wiązówki błotnej
+ pąki sosny). W niektórych przypadkach, dobre efekty
przynosi uzupełnienie niedoborów witaminy B12 i cynku2, 29.
PODSUMOWANIE
Choroby nosa oraz zatok obocznych są różne i mogą
mieć wiele przyczyn. Nie ma więc jednego schema-
tu leczenia dla wszystkich chorych. Niemniej jednak,
każdy pacjent może wdrożyć w swoją codzienność
pewne ogólne zasady, które wspomogą proces leczenia
oraz będą stanowić pewną profilaktykę dla osób, które
chciałyby uniknąć w przyszłości problemów z górnymi
26
drogami oddechowymi (nie licząc czynników genetycz-
nych, na które nie mamy wpływu):
Wzmocnienie odporności (probiotyki, adaptogeny,
wysypianie się).
Dieta przeciwzapalna oparta na produktach o niskim
indeksie glikemicznym, bezglutenowych (jeśli są ku
temu przesłanki), mało przetworzonych. Codzienny
jadłospis powinien uwzględniać orzechy (szczegól-
nie orzechy włoskie), nasiona, warzywa i owoce bo-
gate w witaminę A i beta-karoten/witaminę C i fla-
wonoidy/witaminę E/cynk, warzywa prebiotyczne.
Regularne popijanie w ciągu dnia wody wspomoże
metabolizm komórkowy.
Unikanie kontaktu z dymem tytoniowym.
Regularne oczyszczanie nosa za pomocą soli fizjo-
logicznej i wody morskiej w sprayu2, 21, 24, 28.
Bibliografia
Gołąb B., Traczyk W.Z., Anatomia i fizjologia człowieka. Wyd. Ośrodek Doradztwa
i Szkolenia. Łódź 1997.
2 Sedlak-Kaczmarczyk I., Ciołkowski A., Zioła w medycynie, choroby układu odde-
chowego. Wyd. PZWL. Warszawa 2017.
3 Rutkowski R., Kosztyła-Hojna B., Rutkowska J., Alergiczny nieżyt nosa – problem
epidemiologiczny, ekonomiczny i społeczny XXI wieku. Pneumonol. Alergol. Pol.
2008; 76: 348–352.
4 Grad A., Bartoszewicz L., Kalicki B., Jung A., Rozpoznanie i leczenie alergicznego
nieżytu nosa. Pediatr Med Rodz 2009, 5 (3), 199–203.
5 https://www.ptfarm.pl/wydawnictwa/czasopisma/farmacja-polska/103/-/12891
6 https://drlaryngolog.pl/kompendium/naczynioruchowy-niezyt-nosa/
7 http://www.rozanski.ch/fitoterapia1.htm
8 https://forumpediatrii.pl/artykul/fitoterapia-w-leczeniu-infekcji-drog-oddechowych
9 Nowak G., Nawrot J., Surowce roślinne i związki naturalne stosowane w chorobach
układu oddechowego. Herba Polonica 2009, Vol. 55, No 4.
10 Rumpel A., Fitoterapia nieżytu nosa i zapalenia zatok. Lek w Polsce, Vol. 25,
Nr 02’15 (285).
11 Rapiejko P., Podział nieżytów nosa. Alergia, 2013, 2, 6–8.
12 https://www.researchgate.net/publication/316989968_Alergia_krzyzowa
13 Placek W., Dieta w chorobach skóry. Wydawnictwo Czelej. Wyd. I, Lublin 2015
14 https://www.researchgate.net/publication/288115227_Perilla_frutescens_-_nie-
zwykle_wlasciwosci_pachnotki_zwyczajnej
15 https://rozanski.li/714/lepieznik-petasites-w-leczeniu-stanw-zapalnych-alergii-i-
-jako-spasmolyticum/
16 https://www.researchgate.net/publication/259563891_Phytochemical_phar-
macological_and_clinical_studies_of_Petasites_hybridus_L_P_Gaertn_B_Mey_
Scherb_A_review
17 http://www.czytelniamedyczna.pl/5412,nigella-sativa-l-roslinny-surowiec-o-wla-
sciwosciach-plejotropowych.html
18 Jurkiewicz D., Hassmann-Poznańska E., Kaźmierczak H., Składzień J., Pietruszewska W.,
Burduk P., Rapiejko P., Lyophilized Cyclamen europaeum tuber extract in the tre-
atment of rhinosinusitis; Otolaryngol Pol 2016; 70 (1): 1–9.
19 Gajewski P., Szczeklik A., Interna Szczeklika. Wydanie VI, Medycyna praktyczna,
Kraków 2014.
20 Wachnicka-Bąk A. i in., Zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych –
jedno z najczęstszych zakażeń górnych dróg oddechowych. Pediatr Med Rodz
2014, 10 (1), 25–31.
21 Pachecka M. i in., Zastosowanie substancji pochodzenia naturalnego w lecze-
niu zapalenia zatok przynosowych w świetle Europejskich wytycznych na temat
zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa – EPOS 2012. Pediatr Med Rodz
2014, 10 (4), 427–439.
22 Komorniczak T., Fitoterapia w leczeniu zapalenia zatok. Alergoprofil 2017, Vol. 13,
Nr 3, 95–101.
23 Kaliner M.A., Nawracające zapalenie zatok przynosowych: rozpoznanie i leczenie.
Alergia Astma Immunologia, 1996, 1(2), 59–69.
24 Zielińska-Pisklak M., Skuteczność aplikacji roztworów soli fizjologicznej i wody
morskiej. Lek w Polsce, Vol 25, Nr 05’15 (288).
25 https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/ukladoddechowy/138055,zapa-
lenie-oskrzelikow
26 Krzeski A., Jak prawidłowo zapuszczać krople do nosa? Magazyn Otorynolaryn-
gologiczny. Wydanie specjalne, 2003, ISSN 1643-0050.
27 Jurkiewicz D., Polipy nosa. Magazyn Otorynolaryngologiczny. Wydanie specjalne,
2003, ISSN 1643-0050.
28 Calbom C., Dieta przeciwzapalna. M Wydawnictwo, Kraków 2016.
29 Sienkiewicz-Jarosz H., Zmysł węchu – fizjologia i patologia. Neurologia po
Dyplomie 2012; 7 (4): 6–10.
30 Kuklinski B., Mitochondria. Diagnostyka uszkodzeń mitochondrialnych i skuteczne
metody terapii. Wyd. Mito-Pharma, wydanie I, Gorzów Wielkopolski 2017.
Budowanie odporności
organizmu w okresie
jesienno-zimowym
Suplementacja selenem i cynkiem
Część I

Z tego artykułu dowiesz się:

Jaką rolę w budowaniu odporności Jakie korzyści możemy odnieść, Jak z dietą dostarczyć
odgrywają selen i cynk? suplementując dietę selenem? odpowiednią ilość cynku?

MGR KLARA GŁAZ

Absolwentka dietetyki. Na co dzień zajmuje się organizacją i prowadzeniem
szkoleń edukacyjnych i webinarów dla lekarzy, terapeutów, dietetyków, farmaceutów
oraz pacjentów z zakresu wpływu składników odżywczych na zdrowie
i organizm człowieka, a także bezpieczeństwa stosowania suplementów diety.
Autorka artykułów poruszających tematykę suplementacji – zwłaszcza selenem
i koenzymem Q10, a także ich roli we wspieraniu prawidłowej pracy organizmu.

Zarówno selen, jak i cynk odgrywają istotną rolę we wspieraniu naszego organizmu.
Każdego dnia polepszają pracę tarczycy, wygląd i zdrowie włosów oraz paznokci,
a także budują i wspomagają działanie układu odpornościowego1–3. Optymalne stężenie
obu składników przyczynia się do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu,
a przewlekłe niedobory mogą w większym lub mniejszym stopniu wpływać na osłabienie
mechanizmów, za które te mikroelementy odpowiadają.

C
Cynk należy do pierwiastków, których zaraz po żelazie organizm
człowieka posiada najwięcej. Występuje w strukturze ponad 300 en-
zymów, wpływając na ich aktywność, w tym m.in. na syntezę biał-
ka oraz kwasów nukleinowych4. Zgodnie z normami żywienia dla
populacji polskiej dzienna rekomendowana ilość cynku dla osób
dorosłych powinna wynosić 11 mg dla mężczyzn i 8 mg dla ko-
biet, przy czym zapotrzebowanie wzrasta w okresie ciąży i lakta-
cji4. Na podstawie dobowej analizy spożycia okazało się jednak,
że rzeczywiste dzienne spożycie bywa dużo niższe, ok. 5,3 mg/
dobę6. Głównymi źródłami cynku w diecie są przede wszystkim
produkty odzwierzęce – mięso, ryby, nabiał,
a w mniejszym stopniu zboża, warzywa i owoce7.
Tu należy jednak pamiętać, że zboża oraz ro-
śliny strączkowe mimo stosunkowo dobrej
zawartości cynku są także źródłem fitynianów
– związków organicznych, które naturalnie
występują w nasionach i wiążą cynk oraz inne
składniki mineralne, jak żelazo, wapń, magnez,
przez co hamują ich wchłanianie w jelicie cien-
kim. W konsekwencji wpływa to na obniżoną

www.naturoterapiawpraktyce.pl
27
 przyswajalność cynku z produktów zbożowych oraz
strączków8. W związku z tym warto zwrócić większą
uwagę, z jakich źródeł pozyskujemy cynk w naszych
pokarmach, zwłaszcza jeśli stosujemy diety eliminacyj-
ne, jesteśmy weganami lub wegetarianami. Na diecie
wegetariańskiej spożycie cynku może być nawet o 70%
niższe względem rekomendowanych ilości. Zalecenia
Instytutu Żywności i Żywienia dla populacji polskiej
w tej grupie zwiększonego zapotrzebowania wska-
zują, aby spożycie cynku z dietą wynosiło nawet do
150% normy, przez wzgląd na jego niższe przyswajanie
z diet roślinnych9.
Selen należy do składników,
które odgrywają znaczącą rolę
w utrzymywaniu tzw. kompetencji
ART Y K U Ł S P ON S OROWA N Y
immunologicznej, czyli zdolności
do rozpoznawania antygenu
i właściwej reakcji wobec niego,
w sposób nieszkodliwy
dla organizmu.
Obniżona odporność, zwiększona podatność na in-
fekcje, a także zaburzenia smaku oraz pogorszenie tem-
pa gojenia się ran mogą być związane z przewlekłym
łagodnym niedoborem cynku10. Oprócz niedoborów
związanych z dietą eliminacyjną obniżone wartości cyn-
ku obserwowane są także w przypadku chorób tarczycy,
niedożywienia, anoreksji, zaburzeń wchłaniania, chorób
przewlekłych, alkoholizmu lub z powodu uwarunkowań
genetycznych11, 12.
Cynk jest istotnym składnikiem enzymów uczestni-
czących w metabolizmie hormonów tarczycy. Jego rola
wiąże się z założeniem, że komórkowe receptory dla
hormonu trójjodotyroniny (T3) posiadają białka wiążące
cynk. Zaobserwowano relację między obniżonym stęże-
niem cynku a niższym poziomem T3 oraz spowolnionym
tempem podstawowej przemiany materii u aktywnych
kobiet z niedoborami cynku13.
Układ immunologiczny a cynk
Układ immunologiczny jest kolejnym systemem, który
jest aktywnie wspierany przez obecność cynku. Komórki
układu odpornościowego, takie jak makrofagi, neutrofile
czy komórki NK (natural killer), mogą nie wykazywać
28
pełnej aktywności nawet przy łagodnych niedoborach
cynku14. Jedną z ciekawszych obserwacji jest to, że cynk
może wykazywać korzystne działanie we wspieraniu or-
ganizmu w przypadku zapalenia płuc. Jego pozytywny
wpływ stwierdzono zarówno u dzieci, jak i u dorosłych
pacjentów. Zaobserwowano u pacjentów chorujących na
zapalenie płuc, a także u osób starszych niższe stężenia
cynku w porównaniu z osobami zdrowymi. Wykazano
także, że u dzieci, u których uzupełniano poziom tego
pierwiastka, ogólnie rzadziej występowało zapalenie płuc.
Nie są to jednak bardzo duże i jednoznaczne dowody, ale
mogą wskazywać, w jakim kierunku dalsze obserwacje
powinny być prowadzone, aby lepiej poznać potencjał
cynku w tym kontekście17.
SELEN
Podobnie jak cynk należy do pierwiastków śladowych
i zarówno w przyrodzie, jak i w organizmie znajduje się
w niewielkich ilościach. U mężczyzn w większości wy-
stępuje w narządach płciowych, a jednym ze wskazań
jego suplementacji jest wspieranie płodności, ale właśnie
u mężczyzn. Wynika to z faktu, że selen wspomaga pro-
cesy spermatogenezy18, a jego uzupełnianie w przypadku
niedoborów może wpływać na funkcjonalność oraz ilość
produkowanych plemników19.
Kolejną istotną cechą selenu jest wsparcie meta-
bolizmu hormonów tarczycy18. Rola selenu jest w tym
mechanizmie jednak nieco inna niż w przypadku cynku.
Stężenie selenu w tarczycy jest wyższe niż w jakimkol-
wiek innym narządzie w organizmie, także w porówna-
niu z męskimi narządami płciowymi. W prawidłowej
pracy tarczycy istotną rolę odgrywa grupa enzymów
zwanych dejodynazami jodotyroniny, które uczestni-
czą w przekształcaniu nieaktywnej formy hormonu ty-
roksyny (T4) do jej aktywnej postaci trójjodotyroniny
(T3). Kluczową rolą selenu w tym procesie jest jego
wpływ na aktywność tych enzymów. Aż trzy z pięciu
podtypów z grupy dejodynaz jodotyroniny zależne są
od obecności selenu22.
Regulacja stresu oksydacyjnego z udziałem selenu
Dodatkowo, nie tylko dla pracy tarczycy, ale także ca-
łego organizmu jednym z najważniejszych enzymów
wspieranych przez selen jest peroksydaza glutationowa
(GPX). Uczestniczy ona w regulacji poziomu stresu ok-
sydacyjnego, chroniąc organizm przed uszkodzeniami
spowodowanymi szkodliwym działaniem nadmier-
nej liczby wolnych rodników22. Aktywność enzymów
związanych z ochroną antyoksydacyjną jest szczególnie
 WSPIERAJ SWÓJ
ORGANIZM
– jedną tabletką dziennie
SYSTEM
ODPORNOŚCIOWY1,2,3,4
METABOLIZM4
WŁOSY1,4
PAZNOKCIE1,4
SKÓRA1
ENERGIA2,3

Bio Selen+Cynk jest jednym z najbardziej

rygorystycznie przebadanych suplementów selenu
na rynku. W ciągu ostatnich 25 lat zmienił życie
milionów konsumentów w ponad 45 krajach
na całym świecie.
Zawiera opatentowane drożdże selenowe
SelenoPrecise wyróżniające się wysoką biodostępnością
(89% przyswajania) i bezpieczeństwem stosowania.

Przyczynia się do utrzymania zdrowych włosów 1,4. Pomaga utrzymać

zdrową skórę 1. Przyczynia się do utrzymania zdrowych paznokci 1,4.
Wspiera prawidłowe funkcjonowanie tarczycy 4. Wspiera prawidłowe
funkcjonowanie systemu odpornościowego 1,2,3,4.
Przyczynia się do zmniejszenia zmęczenia i braku energii 2,3.
1: Cynk/ 2: Witamina C / 3: Witamina B6 / 4: Selen
PL_SelenZinc_Ad_NaturoterapiaPraktyce_208x297_0320

www.pharmanord.pl
 istotna przy współwystępujących stanach zapalnych
organizmu, które dodatkowo generują większą liczbę
wolnych rodników w organizmie24.
Aktywność wpływająca na przebieg stanu zapalnego
ma duże znaczenie w przypadku ostrych infekcji ukła-
du odpornościowego. Łagodne niedobory selenu mogą
objawiać się obniżeniem odporności oraz zwiększeniem
podatności na infekcje. W przypadku stwierdzonych
Łagodne niedobory selenu mogą
objawiać się obniżeniem odporności
oraz zwiększeniem podatności na
infekcje. W przypadku stwierdzonych
niedoborów zarówno odporność
komórkowa, a także funkcjonalność
komórek B odpornościowych
ART Y K U Ł S P ON S OROWA N Y
mogą ulec osłabieniu.
niedoborów zarówno odporność komórkowa, a także
funkcjonalność komórek B odpornościowych mogą
ulec osłabieniu25, 26. W wielu badaniach stwierdzono, że
uzupełnianie niedoborów selenu wzmacniało odpowiedź
organizmu na obecność antygenu – czyli substancji od-
powiedzialnych za pobudzanie układu odpornościowe-
go. Zaobserwowano także wzrost aktywności komórek
typu natural killer (NK)27. U pacjentów starszych, którym
podawano 100 mcg selenu przez 6 miesięcy, zaobserwo-
wano lepszą odpowiedź immunologiczną, porównując ją
do poziomu młodych i zdrowych osób29. W innym bada-
niu zdrowym, dorosłym pacjentom, którzy początkowy
poziom selenu mieli poniżej 110 ng/ml, przez 12 tygodni
podawano różne dawki selenu (preparat farmaceutyczny
z drożdżami selenowymi lub cebula wzbogacona w selen)
vs placebo. Zaobserwowano, że suplementacja zarówno
drożdżami selenowymi, jak i cebulą wzbogaconą w se-
len wpłynęła na różne obszary układu odpornościowego,
m.in. na wzrost liczby limfocytów T, interleukiny 8 – któ-
rej działanie polega na stymulowaniu migracji komórek
układu odpornościowego oraz interleukiny 10 – która
wykazuje działanie przeciwzapalne. Autorzy badań zwra-
cają uwagę, że uzyskane efekty są uzależnione od formy
podania oraz przyjmowanej dawki selenu w odniesieniu
do wyjściowego poziomu selenu we krwi30.
Selen należy do składników, które pełnią znaczącą
rolę w utrzymywaniu tzw. kompetencji immunologicznej,
czyli zdolności do rozpoznawania antygenu i właściwej
30
reakcji wobec niego, w sposób nieszkodliwy dla orga-
nizmu. Zaobserwowano, że optymalny poziom selenu
korzystnie wpływa także na zdolność organizmu do zwal-
czania patogenów wirusowych.
W latach 70. XX w. zaobserwowano skuteczność te-
rapii selenem w dawce 143 mcg/dobę w występowaniu
choroby Keshan wywoływanej wirusem Coxsackie B3.
Suplementacja selenem miała na celu wzmocnienie odpor-
ności przeciwko wirusowi, ale także ograniczenie szko-
dliwości wirusa względem komórek serca33. Chiny pod
względem dystrybucji selenu w glebie są podzielone na
obszary, w których występują patologicznie niskie poziomy
– m.in. region Keshan, oraz tereny, gdzie poziomy selenu
w glebach są bardzo wysokie, co wiąże się ze zwiększonym
ryzykiem selenozy – zatrucie selenem34. Jedną z ważniej-
szych osób, które aktualnie zajmują się tematyką selenu,
jest prof. Margaret Rayman z Uniwersytetu w Surrey. Nie-
dawno prof. Rayman wraz z innymi badaczami opubliko-
wali swoje obserwacje dotyczące związku poziomów sele-
nu u mieszkańców Chin ze wskaźnikiem wyzdrowień oraz
śmiertelności z powodu COVID-19 wywoływanej wirusem
SARS-CoV-2. Badacze zwrócili uwagę, że pacjenci mający
wyższą zawartość selenu we włosach i pochodzący z pro-
wincji o wyższej zasobności selenu w glebach, częściej byli
w grupie wyleczonych w porównaniu z osobami o niskich
stężeniach selenu i z regionów o niskiej jego zasobności.
Badacze podkreślają przeciwwirusową rolę selenu oraz se-
lenoenzymów względem aktywności wirusów, a także jego
rolę w obniżaniu poziomu stresu oksydacyjnego spowo-
dowanego infekcjami wirusowymi35. Należy pamiętać, że
zależność między chorobą COVID-19 a poziomem selenu
w organizmie jest wciąż tematem analizowanym oraz wy-
maga przeprowadzenia dalszych prac i obserwacji w celu
lepszego poznania roli selenu we wspieraniu pacjentów.
Zarówno selen, jak i cynk mają wiele wspólnych cech
dotyczących wspierania organizmu oraz odporności,
wykazując synergię w działaniu. Suplementacja, mająca
na celu uzupełnienie niedoborowych składników mine-
ralnych oraz witamin, zawsze powinna odnosić się do
aktualnego stanu zdrowia oraz ustalenia jej celu, który
będzie odnosił się do optymalnych wartości witamin lub
składników mineralnych w organizmie. W drugiej części
artykułu postaram się odpowiedzieć na jedno z częściej
powtarzających się zagadnień dotyczących suplementacji
selenu oraz cynku: Czy te dwa mikroelementy mogą być
przyjmowane jednocześnie, czy powinien zostać zacho-
wany odstęp czasowy przy ich suplementacji?
Bibliografia dostępna w redakcji.
Naturalne sposoby leczenia
popromiennego zapalenia
błony śluzowej jamy ustnej

Z tego artykułu dowiesz się:

Jak przygotować się Jakie mogą być działania Jakie są naturalne metody
do leczenia niepożądane radioterapii? leczenia popromiennego zapalenia
radioterapeutycznego? błony śluzowej jamy ustnej?

ARTUR RAKOWSKI KATARZYNA MIECZNIKOWSKA

Na co dzień pracuje w jednej z lubuskich aptek.
Od lat współpracuje z czołowymi czasopismami
branżowymi dla lekarzy i farmaceutów.
Interesuje się fitoterapią i historią XX wieku.
Na co dzień pracuje jako magister farmacji
w jednej z białostockich aptek. Od niedawna
edukuje pacjentów poprzez pisanie
artykułów. W wolnej chwili lubi poczytać
dobry kryminał.

Mimo dużej świadomości społeczeństwa na temat badań profilaktycznych oraz dostępu

do coraz to nowocześniejszych metod leczenia, nowotwory cały czas rujnują zdrowie
ogromnej liczby pacjentów. O ile dużo wiemy o zapobieganiu tej choroby, o tyle nasza
wiedza na temat pobocznych schorzeń w trakcie terapii oraz jej skutków jest niewielka.

R
Radioterapia to jedna z podstawowych metod leczenia przeciwno-
wotworowego. Na tę chwilę plasuje się na równi, pod względem sku-
teczności i popularności, obok chirurgii i chemioterapii. Co bardzo
istotne, jest to terapia oszczędzająca, czyli dla pacjenta bezbolesna
oraz komfortowa, ponieważ nie ma potrzeby inwazyjnej, „krwawej”
ingerencji w ciało. Drugą stroną medalu tego rodzaju terapii jest
natomiast długość jej trwania. Kiedy poddajemy się radioterapii,
musimy uzbroić się w cierpliwość, ponieważ takie leczenie trwa
stosunkowo długo w porównaniu z innymi metodami, np. chemiote-
rapią. Promieniowanie atakuje nie tylko ognisko pierwotne choroby,
ale także ewentualne niedalekie przerzuty, dlatego też jest podsta-
wową metodą leczenia różnego rodzaju zmian nowotworowych.
NA CZYM POLEGA RADIOTERAPIA?
Radioterapia wykorzystuje właściwości pro-
mieniowania elektromagnetycznego typu X.
Odpowiednia jego częstotliwość powoduje
jonizację w tkance. Jest to ten sam typ pro-
mieniowania, który wykorzystuje się podczas
wykonywania prześwietlenia rentgenowskiego,
jednak w przypadku radioterapii ma dużo więk-
szą siłę i działa przez dłuższy czas. Kaskada
postępujących po sobie wydarzeń prowadzi
do wytworzenia się wolnych rodników, które
skutecznie uszkadzają strukturę DNA komórki,

www.naturoterapiawpraktyce.pl
31
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
a konkretnie jądra komórkowego. Powoduje to trwałe
uszkodzenie komórki nowotworowej. Ogromną przewa-
gą radioterapii jest działanie konkretnie sprecyzowane
na dany obszar zajęty chorobą. Lekarz może dokładnie
określić moc promieniowania i miejsce działania, które
obejmuje obszar, gdzie znajduje się guz pierwotny i jego
ewentualne przerzuty z bliskiego otoczenia. Daje to dużo
większe możliwości, ponieważ zajmujemy się od razu
dużo większym polem leczenia niż w przypadku zabiegu
chirurgicznego, podczas którego nie zawsze udaje się
usunąć całą zmianę nowotworową.
Promieniowanie wykorzystywane podczas radiotera-
pii należy „serwować” pacjentowi wiele razy. Pojedynczy
zabieg nie trwa długo, bo zaledwie kilkanaście minut, ale
musi być on powtarzany wielokrotnie. Z perspektywy
chorego może to być uciążliwe, natomiast ma wytłuma-
czenie z medycznego punktu widzenia. Organizm ani nie
pochłania, ani nie kumuluje w żaden sposób promienio-
wania, widzimy jedynie jego efekt. Wpływa to jednocze-
śnie na zwiększone bezpieczeństwo tego typu leczenia.
Szacuje się, że radioterapia jest skuteczna u ok. 50%
pacjentów, jednak onkolodzy są zdania, że najlepszy
sukces terapeutyczny można odnieść w momencie po-
łączenia chemioterapii z radioterapią. Wyróżniamy dwa
podstawowe typy radioterapii: brachyterapię oraz radio-
terapię z zewnętrznych źródeł. Pierwszy z nich opiera
się skoncentrowaniu się promieniowania w obrębie guza
oraz jego otoczeniu. Z kolei drugi polega na zastoso-
waniu wiązek z zewnątrz. Skuteczność obu typów ra-
dioterapii jest uzależniona od wielu czynników. O tym,
jak komórka (zarówno zdrowa, jak i nowotworowa),
32
zareaguje na taki bodziec, określa pojęcie zwane pro-
mienioczułością. Parametr ten jest uzależniony m.in. od
masy guza. Logiczne jest, że im „prostszą” budowę ma
guz pod względem histologicznym i mniejszą masę, tym
łatwiej komórki poddadzą się działaniu radioterapii. Dla
przykładu, rodzajami nowotworu o wysokim potencjale
promienioczułości są chłoniaki oraz białaczki. Z kolei
niski potencjał promienioczułości mają raki gruczołowe,
np. guzy tarczycy oraz czerniaki.
Radioterapia jest bardzo uniwersalną metodą lecze-
nia onkologicznego. To także idealne uzupełnienie za-
biegu chirurgicznego. Bardzo często jest ona stosowana
przed operacją, aby zmniejszyć wielkość guza, a tym
samym sprawić, że operacja pozwoli na wycięcie ca-
łej zmiany, czyli zwiększy tzw. radykalność zabiegu.
Analogicznie, radioterapię stosuje się także po operacji
chirurgicznej, w celu wyeliminowania pozostałych drob-
nych zmian nowotworowych, których nie można było
usunąć tradycyjną metodą.
PRZYGOTOWANIE DO TERAPII – SYMULACJA
LECZENIA I CZAS TRWANIA LECZENIA
Aby terapia przebiegała w sposób możliwie najbez-
pieczniejszy, z jak największą ochroną zdrowych ko-
mórek, a jednocześnie była skuteczna na cały obszar
zajęty chorobą, praktykuje się symulację leczenia. W tym
celu najczęściej wykonuje się tomografię komputero-
wą. Taka dokładna diagnostyka pozwala na jak najdo-
kładniejsze poznanie miejsca, które będzie poddawane
promieniowaniu. Określane jest wtedy położenie guza,
jego wymiary oraz częstotliwość promieniowania. Jest
to niezbędne, aby ochronić jak największy obszar ze
zdrowymi tkankami. Miejsce na ciele pacjenta, które
będzie miało bezpośrednią styczność z działaniem pro-
mieniowania, musi być dokładnie oznaczone. Dlatego
też zostają wytatuowane drobne punkty na skórze jako
miejsca orientacyjne oraz zapamiętywana jest dokładna
pozycja ułożenia ciała chorego, jaką przyjmuje w trakcie
zabiegu. Należy zaznaczyć, że podczas sesji radioterapii,
pacjent nie odczuwa bólu.
Średni czas trwania terapii to ponad miesiąc. Zazwy-
czaj pacjent zostaje poddany zabiegom od poniedziałku
do piątku przez ok. 6 tygodni. W trakcie zabiegu chory
przebywa sam w pomieszczeniu. Pokój, w którym od-
bywają się sesje radioterapii, nazywany jest potocznie
„bunkrem”. Ze względów bezpieczeństwa musi posia-
dać bardzo grube ściany, a jednocześnie być połączony
z pomieszczeniem, gdzie przebywa personel medyczny,
który steruje aparaturą i czuwa nad prawidłowym prze-
biegiem całego procesu. Taka logistyka jest niezbędna,
ponieważ natężenie promieniowania, które jest używane
do terapii wielu pacjentów, byłoby śmiertelne dla lekarzy
i pielęgniarek. Po samym opisie pomieszczeń nietrudno
się domyślić, że jest to bardzo kosztowny rodzaj terapii
stała się o wiele bardziej bezpieczna i wybiórcza. Mimo
wszystko jednak nie da się całkowicie wyeliminować
działań niepożądanych i należy o nich wspomnieć, ponie-
waż niektóre z nich są bardzo dokuczliwe dla pacjenta.
Objawy popromienne można podzielić na wczesne,
późne oraz miejscowe. Jeśli chodzi o działania niepożą-
dane radioterapii, które mogą pojawić się we wczesnym
etapie, to np. niepłodność, lecz może ona być odwra-
calna, martwica jelit lub zwłóknienia pojawiające się na
skórze pacjenta. Późne działanie niepożądane to głównie
pojawienie się nowotworów. Jest to, niestety, wpisane
w ryzyko tego rodzaju terapii, jednak wyniki nieustan-
nych badań ciągle udowadniają, że korzyści płynące
z radioterapii dalece przewyższają ryzyko powikłań.
Niekiedy zdarza się, że pacjenci w przyszłości mogą
zmagać się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia tzw.
nowotworów popromiennych. Do takich należą np. no-
wotwory gruczołów piersiowych lub rak jelita grubego.
Należy również liczyć się z ewentualnym pojawieniem
się nowotworzenia w komórkach, które były w sąsiedz-
twie obszaru, który był poddany radioterapii, a może to
być np. rak pęcherza moczowego.
REKLAMA

przeciwnowotworowej. Nie każdy szpital posiada wa-

runki i specjalistyczną aparaturę, aby leczyć pacjentów
onkologicznych za pomocą radioterapii. Jeśli dodamy
do tego kwestie logistyczne, np. utrudniony codzienny
dojazd pacjenta na zabiegi, to okazuje się, że nie każdy
chory w naszym kraju ma taki sam dostęp do jednakowej
opieki onkologicznej.

JAKIE MOGĄ BYĆ DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE

RADIOTERAPII?
Niestety, należy także wspomnieć o wadach tego ro-
dzaju leczenia. Radioterapia, tak jak inne typy terapii
przeciwnowotworowych, nie jest całkowicie wybiórcza.
Oczywiście nie są to tak ciężkie powikłania jak w cza-
sach, gdy radioterapia była innowacyjną metodą leczenia.
Kiedyś stosowano bardzo duże ilości promieniowania
w dawce jednorazowej. Przynosiło to, co prawda, efek-
ty, jednak sytuację komplikował fakt, że bardzo często
powodowało to rozległą martwicę tkanek, które sąsia-
dowały z guzem, ale nie były nowotworowe. Co za tym
idzie, manifestowało się wiele działań niepożądanych
terapii, których można było uniknąć. Obecnie, podczas
radioterapii stosuje się dużo mniejszą moc promieniowa-
nia, z większą, co do ilości, częstotliwością podawania.
Taki zabieg nazywa się frakcjonowaniem dawki. Była to
przełomowa zmiana, ponieważ dzięki niej radioterapia
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
W dzisiejszych realiach obserwujemy nieubłagane sta-
tystyki, jeśli chodzi o częstość nowotworów oraz wiek pa-
cjentów, których dotyka ta choroba. Bardzo często zdarza
się obecnie, że nowotwory atakują osoby młode, w wieku
reprodukcyjnym. Warto w związku z tym mieć na uwadze
wyżej opisywany skutek radioterapii, mianowicie niepłod-
ność. Jeśli pacjent bądź pacjentka są objęci kompleksową
opieką onkologiczną, powinno być im zaproponowane
rozwiązanie, które w przyszłości umożliwiałoby im zosta-
nie rodzicami. Obecnie częstą praktyką jest np. pobranie
od kobiety komórek jajowych „na przyszłość”.
Miejscowe skutki radioterapii, choć na pozór dużo
bardziej błahe niż te wymienione wcześniej, też mogą
dać się we znaki pacjentom. Przede wszystkim są bardzo
dotkliwe, ponieważ widać je na pierwszy rzut i mogą
bardzo negatywnie oddziaływać na sferę zdrowia psy-
chicznego chorego. Mowa tutaj np. o wypadających
włosach lub silnym podrażnieniu i zaczerwienieniu
skóry. Ogólne samopoczucie również może być gorsze,
ponieważ bardzo często chory odczuwa permanentne
zmęczenie, osłabienie oraz brak apetytu.
ZAPALENIE BŁONY ŚLUZOWEJ
JAMY USTNEJ BARDZO CZĘSTYM
POWIKŁANIEM RADIOTERAPII
Bardzo częstym i dokuczliwym działaniem niepożą-
danym podczas trwania radioterapii jest uszkodzenie
błony śluzowej, najczęściej dotyczące jamy ustnej.
Pojawia się ono w momencie leczenia promieniowa-
niem nowotworów głowy i szyi. Takie objawy zgłasza
niemal 40% pacjentów. Zapalenie błony śluzowej jamy
34
ustnej wiąże się z bardzo nieprzyjemnymi doznaniami
bólowymi, przez które chory ma problem z normalnym
spożywaniem posiłków i płynów oraz produkcją śliny.
W następstwie postępującego stanu zapalnego może
dochodzić do uszkodzenia ślinianek oraz nadmiernej
suchości w jamie ustnej, czyli kserostomii. Wszystkie
te objawy uniemożliwiają pacjentowi normalne funk-
cjonowanie, nie wspominając już nawet o prawidło-
wym odbieraniu bodźców z otoczenia, w tym przypadku
chodzi o brak lub znaczne pogorszenie się odczuwania
smaku z powodu uszkodzenia błony śluzowej języka
i kubków smakowych.
Opisywana jednostka chorobowa rozwija się powoli
i w zależności od charakteru radioterapii i wrażliwości pa-
cjenta na skutki popromienne przyjmuje różne postaci. Na
początku chory może zaobserwować delikatne zaczerwie-
nienie i podrażnienie w okolicy jamy ustnej. Im silniejszy
jest stan zapalny, tym częściej zmiany mogą przybierać po-
stać bardziej rozlanych owrzodzeń. Na tym etapie choroby
pacjent odczuwa ogromne dolegliwości bólowe, które mogą
zakończyć się nawet założeniem sondy dożołądkowej lub
podawaniem substancji odżywczych w postaci wlewów
kroplówkowych, czyli żywieniem pozajelitowym. Nie-
rzadko także lekarz prowadzący decyduje się włączyć silne
leczenie przeciwbólowe za pomocą leków opioidowych.
Bardzo często powodują one silne zaparcia, które nasi-
lają pogorszenie się samopoczucia chorego. Dodatkowo,
opisywane zmiany ze względu na umiejscowienie mogą
ulegać nadkażeniom grzybiczym i bakteryjnym. Niedo-
stateczna produkcja śliny (kserostomia) potęguje ryzyko
infekcji, a jednocześnie nasila ból i wydłuża czas gojenia się
skomplikowanych ran. Wiąże się to z koniecznością poda-
wania choremu antybiotyków lub substancji przeciwgrzy-
biczych o szerokim spektrum działania. Taka terapia, choć
niezbędna, dodatkowo obciąża organizm pacjenta.
O tym, że idealna opieka onkologiczna nad chorym,
powinna być kompleksowa i prowadzona przez przedsta-
wicieli zawodów medycznych różnej specjalności mówi
się bardzo często. W przypadku opieki nad osobą, która
jest poddawana radioterapii, nie jest inaczej. Przed każdą
terapią przeciwnowotworową, w szczególności jeśli chodzi
o radioterapię lub chemioterapię, chory powinien przejść
dokładną konsultację stomatologiczną. Jest to niezbędna
procedura, ponieważ tego typu leczenie może przysporzyć,
niestety, sporo problemów z zębami i dziąsłami. Pacjenci
bardzo często uskarżają się na nasiloną próchnicę, stany
zapalne przyzębia, a nawet kości żuchwy. Wszystkie te
dolegliwości – związane ze zmianami w okolicy błony
śluzowej jamy ustnej – są bardzo bolesne i nierzadko unie-
możliwiają pacjentowi onkologicznemu normalne funk-
cjonowanie. Warto zatem podjąć konkretne kroki w stronę
profilaktyki, które skutecznie zmniejszają ryzyko wystą-
pienia wymienionych działań niepożądanych.
SPOSOBY ZAPOBIEGANIA NIEBEZPIECZNYM
DZIAŁANIOM NIEPOŻĄDANYM RADIOTERAPII
Aby cały proces radioterapii przebiegł w prosty sposób,
nieobciążający zbytnio pacjenta, warto mieć świadomość
powyższych działań niepożądanych. Z taką wiedzą ła-
twiej będzie, zarówno choremu, jak i jego rodzinie, prze-
ciwdziałać tym negatywnym objawom oraz zapobiegać
ich powstawaniu. Przede wszystkim podczas konsultacji
stomatologicznej pacjent otrzyma dokładne instrukcje,
dzięki którym będzie mógł pozytywnie wpłynąć na stan
swojej śluzówki w jamie ustnej w trakcie trwania i po
radioterapii. Co zatem najczęściej zaleca choremu lekarz
stomatolog? Najważniejszą kwestią jest oczywiście hi-
giena. Absolutne minimum to mycie zębów przynajmniej
3 razy dziennie za pomocą bardzo miękkiej szczoteczki
z delikatnego włosia. Należy zaprzyjaźnić się także z nitką
dentystyczną przy każdorazowym szczotkowaniu zębów,
ponieważ pozwoli to na dokładne wyczyszczenie prze-
strzeni międzyzębowych, które bardzo często są siedli-
skiem nieusuniętego kamienia i próchnicy. Dodatkowo,
zaleca się płukanie jamy ustnej roztworem soli fizjolo-
gicznej lub sody oczyszczonej. Na czas terapii warto zre-
zygnować z mocno miętowych płynów do płukania jamy
ustnej, dostępnych w drogeriach. Mogą się one okazać
zbyt silne w kontakcie z delikatną błoną śluzową, która jest
dodatkowo podrażniona przez działanie promieniowania.
www.naturoterapiawpraktyce.pl
Co więcej, jeśli pacjent nosi na co dzień ruchomą prote-
zę zębową lub aparat ortodontyczny, zaleca się usunięcie
ich na czas radioterapii. Oczywiście takie decyzje zawsze
musi podjąć lekarz stomatolog, dlatego tym bardziej waż-
ne jest odpowiednie i kompleksowe przygotowanie się do
jakiejkolwiek terapii onkologicznej.
Dużą ulgę mogą przynieść recepturowe płyny do
płukania jamy ustnej, które sporządzane są w aptekach.
Najczęściej zawierają one witaminy A i E oraz glicerol.
Taki skład i postać leku mogą bardzo pomóc złagodzić
ból, a przede wszystkim nasilić regenerację błony śluzo-
wej i proces gojenia się ewentualnych zmian zapalnych.
Bardzo często są także ordynowane przez lekarza receptu-
rowe zawiesiny, które zawierają w swoim składzie nysta-
tynę i benzokainę. Obecność tych substancji odpowiada
za silne działanie znieczulające oraz przeciwgrzybicze.
W aptekach możemy też dostać płyny stomatologiczne
bez recepty i tutaj nie należy leczyć się na własną rękę, tyl-
ko zasięgnąć uprzednio porady swojego lekarza prowadzą-
cego, stomatologa lub farmaceuty. Nie każda substancja
lecznicza jest bowiem przeznaczona do stosowania przez
każdą osobę w trakcie leczenia onkologicznego radiote-
rapią. Kategorycznie niewskazane jest stosowanie leków,
które zawierają chlorheksydynę. Z pozoru bezpieczna sub-
stancja, która bardzo często jest składnikiem preparatów
stomatologicznych, ze względu na swoje właściwości an-
tyseptyczne, może tylko pogorszyć stan śluzówki jamy
ustnej pacjenta podczas trwania radioterapii. Polecane
są natomiast produkty zawierające benzydaminę, których
powinno się używać nawet 5–6 razy dziennie.
Na uwagę zasługuje również bardzo nieprzyjemna
dolegliwość, która nierzadko towarzyszy pacjentom
podczas radioterapii. Chodzi o kserostomię, czyli nie-
dostateczną ilość produkowanej śliny, która wynika
z uszkodzenia gruczołów ślinowych błony śluzowej
jamy ustnej. W tym przypadku, oprócz odpowiedniego
nawodnienia organizmu, warto sięgnąć po specjalistycz-
ne preparaty w postaci sprayu, które w jakimś stopniu
stanowią substytut śliny. Chorzy zazwyczaj nie znają
się na pojęciach farmakologicznych, dlatego tak ważne
jest, aby zasięgać porad specjalistów, może to bowiem
bardzo usprawnić leczenie i pozwoli uniknąć wielu nie-
przyjemnych skutków radioterapii.
Poza stosowanymi lekami bardzo ważny jest rów-
nież styl życia. Jeśli chory jest w stanie samodzielnie
spożywać posiłki, to warto zadbać o jego dietę. Podczas
radioterapii, kiedy błona śluzowa jamy ustnej jest po-
drażniona lub chcemy tego uniknąć, powinniśmy starać
się, aby na naszym talerzu nie lądowały dania bardzo
35
 gorące. Duża zawartość mocno aromatycznych przy-
praw także nie służy naszemu podniebieniu. „Na potem”
należy również odłożyć cukry proste i soki owocowe.
Żeby wyobrazić sobie, co może nam szkodzić, przypo-
mnijmy sobie, co powoduje u nas dyskomfort w jamie
ustnej, kiedy mamy afty lub lekkie podrażnienie dziąseł.
Dodatkowo, warto zwrócić uwagę na to, że radiotera-
pia bardzo częsta upośledza prawidłowe działanie ukła-
du pokarmowego. Kosmki jelitowe zazwyczaj zostają
w mniejszej lub większej części uszkodzone. Tym bardziej
należy zadbać o wysokoodżywczą i niskoprzetworzoną
dietę. Warto także skonsultować się w tej kwestii z do-
świadczonym dietetykiem, który pokieruje odpowiednio
naszą dietą i rozważy ewentualne wprowadzenie wspoma-
gających odżywek. Należy także wspomnieć o używkach,
z których oczywiście trzeba bezwzględnie zrezygnować.
Mowa tutaj zarówno o paleniu tytoniu, jak i spożywaniu
alkoholu pod jakąkolwiek postacią.
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
NATURALNE METODY LECZENIA
POPROMIENNEGO ZAPALENIA
BŁONY ŚLUZOWEJ JAMY USTNEJ
Oprócz syntetycznych składników aktywnych, które były
wymienione wcześniej, mamy do dyspozycji bardzo dużo
substancji pochodzenia roślinnego. Fitoterapia ma nam
wiele do zaoferowania, jeśli chodzi o leczenie i łagodze-
nie uciążliwych objawów stanu zapalnego jamy ustnej.
Naturalne składniki aktywne są bardzo często stosowane
i polecane zarówno przez lekarzy onkologów, jak i stoma-
tologów. W literaturze oraz artykułach naukowych na temat
opieki nad pacjentem w trakcie oraz po radioterapii przy
nowotworach okolic głowy i szyi, prym wiedzie kilka czę-
sto wymienianych surowców. Na naszą uwagę zasługują na
pewno substancje o działaniu powlekającym i łagodzącym.
Siemię lniane od bardzo dawna jest wykorzystywane
w formie doustnej w postaci kleiku, który ma wszech-
stronne zastosowanie prozdrowotne. W przypadku
przewodu pokarmowego uszkodzonego przez dowolną
formę terapii przeciwnowotworowej ten surowiec może
okazać się bardzo trafionym wyborem. Działa ochronnie,
zmniejsza stany zapalne i regeneruje błonę śluzową, nie-
zależnie od jej usytuowania . Jeśli chodzi o łagodzenie
podrażnień w jamie ustnej, to siemię lniane doskonale
sprawdzi się jako główny składnik naparu, który będzie
używany do przepłukiwania ust. Specjaliści zalecają
także wzbogacenie tego typu płukanek o równie cenny
surowiec, jakim jest kwiat malwy. Literatura mówi, że
zawiera on mnóstwo związków śluzowych, pochodzenia
polisacharydowego. Determinuje to jego właściwości
36
nawilżające, powlekające oraz regenerujące błonę ślu-
zową. Wykonanie płukanki z powyższych surowców
zapewni choremu uczucie delikatnej i przyjemnej po-
włoczki w jamie ustnej, która powoduje szybsze gojenie
się zmian zapalnych, a także zapobiega tworzeniu się
ewentualnych nowych zmian. Podobne działanie ma
również herbatka z kwiatów lipy. Warto o tym wiedzieć,
jeśli nie odpowiada nam smak naparu z malwy. Z kolei
napar z rumianku może działać wysuszająco na śluzów-
kę, więc nie zaleca się go stosować w tym celu, choć
z pozoru może wydawać się odpowiednim surowcem.
Jeśli cierpimy na silne pieczenie jamy ustnej, ulgę
może przynieść nam natomiast stosowanie płukanki ole-
jowej. W tego typu przypadkach bardzo dobrze spraw-
dza się oliwa z oliwek lub olej lniany. Pamiętajmy tak-
że, że warto zwrócić uwagę na pochodzenie surowców
roślinnych, których używamy do łagodzenia objawów
skutków popromiennych. Ekologiczne uprawy oraz czy-
stość składów dają nam gwarancję, że nasza fitoterapia
będzie skuteczna i wartościowa.
PODSUMOWANIE
Radioterapia, choć jest jedną z najpopularniejszych me-
tod leczenia przeciwnowotworowego, nie jest pozbawiona
całkowicie działań niepożądanych. Z roku na rok rodzaje
i moc promieniowania zostają ulepszone, co powoduje, że
pacjenci znoszą takie leczenie coraz lepiej. Statystycznie,
ciężkie powikłania, np. wystąpienie nowotworów popro-
miennych, zdarza się bardzo rzadko. Niestety, „drobne”
działania niepożądane w postaci właśnie stanów zapalnych
błony śluzowej są o wiele częstsze. Jeśli jednak pacjent jest
pod dobrą, a przede wszystkim kompleksową, opieką me-
dyczną i sam edukuje się na temat profilaktyki, nie powi-
nien odczuć negatywnych skutków radioterapii. Co bardzo
istotne, substancje ziołowe są łatwo dostępne i skuteczne,
co potwierdzają wieloletnie obserwacje i badania. Jednak
należy mieć na uwadze, że wdrożenie nowego elementu
terapii, nawet drobnego i wspomagającego, najlepiej jest
skonsultować z właściwym specjalistą.
Bibliografia
1 https://www.zwrotnikraka.pl/na-czym-polega-radioterapia/
Baskar R., Lee K.A., Yeo R. i in., Cancer and Radiation Therapy: Current Advances and
2
Future Direction, International Journal of Medical Sciences, http://www.medsci.
org/v09p0193.htm, 03.07.2019.
3 Kiprian D., Kapała A., Skoczylas J., Gawełko J., Postępowania w profilaktyce
i leczeniu powikłań w jamie ustnej po leczeniu onkologicznym. Rekomendacje dla
lekarzy i pielęgniarek 2015, Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie
w Warszawie.
4 http://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.22.2.4.2.
5 Rajesh V., Lalla B.D.S., Management of Oral Mucositis in Patients with Cancer. Dent
Clin North Am. 2008 January; 52(1): 61.
6 Vera-Llonch M, Oster G, Hagiwara M, et al. Oral mucositis in patients undergoing
radiation treatment for head and neck carcinoma. Cancer Jan 15; 2006, 106(2):
329–336.
Terapie chorób
trzustki

Z tego artykułu dowiesz się:

Jakie funkcje pełni trzustka? Czym jest ostre zapalenie Czym jest przewlekłe
trzustki? zapalenie trzustki?

MAŁGORZATA OSTROWSKA
Absolwentka studiów magisterskich na kierunku
dietetyka na Pomorskim Uniwersytecie Medycznym.
Poradnia Dietetyczna BeWell, szkoleniowiec
Mauricz Training Center.

Trzustka to niezbyt duży, ale niezwykle ważny dla prawidłowego funkcjonowania

organizmu narząd, znajdujący się w górnej lewej części jamy brzusznej. Określa się
ją jako narząd zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczy, ponieważ wytwarza wiele różnych
substancji, zarówno do przewodu pokarmowego, jak i do układu krążenia. Mimo swoich
niepozornych rozmiarów, jest to narząd bardzo delikatny i brak odpowiedniej higieny
życia może nadszarpnąć jego funkcje, co grozi nawet śmiercią.

T
Trzustka znajduje się za żołądkiem w lewej górnej części jamy
brzusznej. Jest otoczona przez inne narządy, w tym jelito cienkie,
wątrobę i śledzionę. Jest gąbczasta, jej długość wynosi 12–20 cm
(ok. 90 g wagi) i ma kształt płaskiej gruszki lub ryby rozciągnię-
tej poziomo w poprzek brzucha. Szeroka część, zwana głową
trzustki, jest skierowana w stronę środka brzucha. Głowa trzustki
znajduje się w miejscu połączenia żołądka z pierwszą częścią
jelita cienkiego. Jest to miejsce, w którym żołądek się opróżnia
i częściowo strawiony pokarm przesuwa się do jelita, a trzustka
uwalnia enzymy trawienne do tych treści. Centralna część trzustki
nazywana jest szyją lub ciałem. Cienki koniec nazywany jest
ogonem i rozciąga się na lewą stronę. Miąższ trzustki składa się
z pęcherzyków wydzielniczych i przewodów
wyprowadzających.
Zdrowa trzustka produkuje odpowiednie
substancje chemiczne w odpowiednich ilo-
ściach i we właściwym czasie, aby strawić
pokarm, który spożywamy.
Trzustka zawiera gruczoły zewnątrzwy-
dzielnicze, które wytwarzają enzymy ważne
dla trawienia. Enzymy te obejmują trypsynę
i chymotrypsynę, które trawią białka, amylazę
do trawienia węglowodanów i lipazę rozkła-
dającą tłuszcze. Enzymy są wytwarzane w ko-

www.naturoterapiawpraktyce.pl
37
 mórkach pęcherzykowych trzustki w formie nieczynnych
proenzymów i gromadzone w pęcherzykach nazywanych
zymogenami. Kiedy pokarm dostaje się do żołądka, soki
trzustkowe są uwalniane do systemu przewodów, których
kulminacją jest główny przewód trzustkowy. Przewód
trzustkowy łączy się z przewodem żółciowym wspólnym
(PŻW), tworząc bańkę Vatera, która znajduje się w pierw-
szej części jelita cienkiego, zwanej dwunastnicą, gdzie en-
zymy ulegają aktywacji i biorą udział w trawieniu poszcze-
gólnych składników pokarmu. Przewód żółciowy wspólny
pochodzi z wątroby i woreczka żółciowego i wytwarza
kolejny ważny sok trawienny, zwany żółcią. Soki trzust-
kowe i żółć, które uwalniane są do dwunastnicy, pomagają
organizmowi trawić tłuszcze, węglowodany i białka. Pro-
dukcja soku trzustkowego wynosi ok. 1 litra/dzień.
Około 80% enzymów soku trzustkowego stanowią:
enzymy proteolityczne (biorące udział w trawieniu
białek): trypsyna, chymotrypsyna, karboksypeptyda-
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
za A i B oraz elastaza;
enzymy lipolityczne (biorące udział w trawieniu
tłuszczów): lipaza, fosfolipaza i esterazy;
enzymy glikolityczne (uczestniczące w trawieniu
cukrów): α-amylaza, która hydrolizuje skrobię do
maltozy, maltotrioz i dekstryn;
enzymy nukleolityczne: rybonukleaza i dezoksyry-
bonukleaza, które hydrolizują wiązania fosfodiestro-
we, prowadząc do rozpadu kwasów nukleinowych na
oligo- i mononukleotydy.
Czynność wewnątrzwydzielnicza trzustki sprawowa-
na jest przez komórki wysp trzustkowych (wyspy Lan-
gerhansa), które wytwarzają i uwalniają ważne hormony
bezpośrednio do krwiobiegu. Dwa z głównych hormonów
trzustkowych to insulina, która obniża poziom cukru we
krwi, oraz glukagon, który podnosi poziom cukru we krwi.
Utrzymanie prawidłowego poziomu cukru we krwi ma za-
sadnicze znaczenie dla funkcjonowania kluczowych narzą-
dów, w tym mózgu, wątroby i nerek. Dodatkowo trzustka
produkuje również somatostatynę i polipeptyd trzustkowy.
Istnieje wiele mechanizmów zabezpieczających
przed przedwczesną, wewnątrztrzustkową aktywacją
enzymów, która mogłaby doprowadzić do uszkodzenia
i zapalenia trzustki. Nieaktywne proenzymy (czyli pre-
kursory enzymów, które dopiero po zadziałaniu okre-
ślonych enzymów ulegają zmianie i stają się aktywne)
gromadzone są w małych wewnątrzkomórkowych sku-
piskach zwanych zymogenami, które dzięki niskiemu
pH i małemu stężeniu jonów wapnia stanowią środowi-
sko chroniące przed aktywacją. Innym mechanizmem
38
ochrony trzustki przed samotrawieniem jest synteza
trzustkowych inhibitorów trypsyny (czyli substancji
hamujących aktywność tego enzymu trawiennego).
Do czynników zwiększających ryzyko rozwoju cho-
rób trzustki należą:
nadmierne spożycie alkoholu,
palenie tytoniu,
dieta bogatotłuszczowa,
niektóre choroby, takie jak:
kamica żółciowa,
zaburzenia lipidowe (głównie hipertriglicerydemia),
cukrzyca,
mocznica,
kolagenozy,
zakażenia wirusowe i bakteryjne,
zaburzenia autoimmunologiczne.
OSTRE ZAPALENIE TRZUSTKI
Proces zapalny związany z przedwczesną, wewnątrz-
trzustkową aktywacją proenzymów trzustkowych, prze-
biegający z różnego stopnia uszkodzeniem sąsiadujących
tkanek i odległych narządów. Rozwija się, gdy dojdzie do
zaburzenia równowagi mechanizmów hamujących bądź
stabilizujących aktywność enzymów w komórkach pęche-
rzykowych trzustki i aktywne enzymy prowadzą do samo-
trawienia trzustki oraz okolicznych tkanek. W wyniku tego
procesu znaczna część trzustki może ulec nieodwracalne-
mu zniszczeniu. Aktywne enzymy trzustkowe trawią ścia-
ny naczyń krwionośnych i sąsiadujące z trzustką ściany
przewodu pokarmowego. Samotrawienie trzustki wyzwala
bardzo silną miejscową, a nierzadko i uogólnioną reakcję
zapalną (systemic inflammatory response syndrome, SIRS)
i niewydolności wielonarządowej.
Postacie kliniczne
Modyfikacja klasyfikacji z Atlanty z 2012 r. wyróżnia
trzy kliniczne stopnie ciężkości OZT: łagodny, umiar-
kowanie ciężki oraz ciężki. Ciężkość choroby ocenia
się na podstawie występowania powikłań miejsco-
wych lub ogólnych, a także obecności przejściowej
lub trwałej niewydolności narządowej. Za powikłania
miejscowe uważa się zbiorniki trzustkowe i około-
trzustkowe oraz zaburzenia opróżniania żołądka, za-
krzepicę żyły śledzionowej i wrotnej, martwicę jelita
grubego. Rozwój powikłań miejscowych należy po-
dejrzewać w przypadku utrzymywania się lub nawrotu
bólu brzucha, kolejnego wzrostu aktywności enzymów
trzustkowych, pojawienia się objawów zakażenia i/lub
niewydolności narządowej.
 Tab. 1. Główne przyczyny ostrego zapalenia trzustki

Częste Rzadkie Bardzo rzadkie ( < 1%)

Alkohol Jatrogenne (po ECPW) Dziedziczne zapalenie trzustki

Kamica żółciowa Uraz jamy brzusznej Zakażenie (wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze)
Idiopatyczne Leki (np. azatiopryna) Hiperkalcemia (nadczynność przytarczyc, nadmiar witaminy D)
Hipertrójglicerydemia
Wady wrodzone (np. trzustka dwudzielna)
Dysfunkcja zwieracza Oddiego
Guzy trzustki
Trucizny (np. jad skorpiona)
Zapalenie naczyń
Autoimmunologiczne zapalenie trzustki
Źródło: Agnieszka Rogowska, Ostre zapalenie trzustki, Postępy Nauk Medycznych 2014, t. XXVII, nr 1

Tab. 2. Rodzaje postaci klinicznych (stopni ciężkości) OZT i ich charakterystyka [1]

Łagodna Umiarkowanie ciężka Ciężka

Nie ma niewydolności narządowej Przejściowa (do 48 godzin) Przetrwała(> 48 godzin) niewydolność

Nie ma miejscowych ani niewydolność narządowa i/lub jedno- lub wielonarządowa
ogólnoustrojowych powikłań Miejscowe lub ogólnoustrojowe
powikłania bez niewydolności
narządowej
Źródło: Agnieszka Rogowska, Ostre zapalenie trzustki, Postępy Nauk Medycznych, 2014, t. XXVII, nr 1

Objawy podbiegnięcia krwawe wokół pępka – objaw Cullena;

U chorych w 95% przypadków pojawia się nagły silny
ból zlokalizowany w środkowej i górnej części jamy
brzusznej lub w lewym górnym kwadrancie, ból może
również promieniować do kręgosłupa lub klatki pier-
siowej. Opisywany jest jako ból ciągły, tępy, nie kol-
kowy, może być łagodny, ale przeważnie silny, nasila
się w ciągu kilku godzin, a następnie trwa do kilku dni.
Inne występujące objawy:
u 80% – nudności i skąpe wymioty, nieprzynoszące ulgi;
u 50% – gorączka, często przekraczająca 40oC (SIRS
– zespół ogólnoustrojowej reakcji zapalnej, zakaże-
nie zbiornika płynowego i/lub tkanek martwiczych,
sepsa);
objawy niedrożności przewodu pokarmowego
(60–80%) – wzdęcie jamy brzusznej, często zatrzy-
manie gazów i stolca, osłabienie lub brak odgłosów
perystaltyki, wzmożone napięcie powłok brzucha;
zaburzenia świadomości, splątanie;
tachykardia, hipotonia, wstrząs;
hipotensja;
żółtaczka przy żółciopochodnym OZT;
zaczerwienienie twarzy;
podbiegnięcia krwawe w okolicy lędźwiowej – objaw
Greya-Turnera.
Badania laboratoryjne
W badaniach laboratoryjnych przede wszystkim zaob-
serwować można kilkukrotny wzrost aktywności lipazy
i amylazy, najczęściej 2–3-krotnie powyżej normy labo-
ratoryjnej. Dodatkowo w wynikach badań podstawowych
zauważyć można cechy leukocytozy i podwyższone wskaź-
niki zapalenia, takie jak CRP.
W celu potwierdzenia ostrego zapalenia trzustki naj-
częściej zlecane są badania obrazowe, takie jak USG jamy
brzusznej lub tomografia komputerowa.
Przydatna jest również endoskopowa cholangiopankre-
atografia wsteczna (ECPW) ze sfinkterotomią zwieracza
bańki wątrobowo-trzustkowej, wskazane w przypadku
udowodnionej żółciowej etiologii OZT, z lub bez towa-
rzyszącego zapalenia dróg żółciowych. Endoskopowa
ultrasonografia (EUS) bywa pomocna w zidentyfikowaniu
przyczyn OZT, takich jak: mikrolitiaza („błotko żółciowe”)
i zmiany zlokalizowane w okolicy brodawki większej dwu-
nastnicy (brodawka Vatera).

www.naturoterapiawpraktyce.pl
39
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
LECZENIE
Postać łagodna
Leczenie łagodnej postaci ostrego zapalenia trzustki jest
stosunkowo proste i polega na krótkotrwałej głodówce
(2–5 dni, ponieważ wiadomo, że OZT towarzyszy stan
tzw. hiperkatabolizmu charakteryzujący się gwałtownym
zużywaniem zapasów białka i tłuszczów i spadkiem wagi
chorego), dodatkowo stosuje się dożylne nawadnianie
chorego, podawanie glukozy, elektrolitów i aminokwasów
(częściowo żywienie parenteralne) oraz podawanie leków
przeciwbólowych. Po zakończeniu głodówki w pierwszych
24 godzinach posiłki płynne 100–300 ml co 4 godziny.
Odżywianie doustne zaleca się w momencie ustąpie-
nia nudności i bólu brzucha, najczęściej po 4–7 dniach.
Zaleca się dietę bogatowęglowodanową z umiarkowaną
ilością białka i tłuszczu.
Jeżeli badania obrazowe wskazują na obecność kami-
cy żółciowej jako przyczyny OZT, zaleca się wykonanie
EPCW ze sfinkterotomią (przecięcie) zwieracza bańki
wątrobowo-trzustkowej, a następnie cholecystektomii.
Postać ciężka
Poważnym problemem jest natomiast leczenie ciężkiej
postaci ostrego zapalenia trzustki, które wymaga inten-
sywnej opieki medycznej. Jak dotąd, nie ma skutecz-
nej metody leczenia, specyficznej dla ostrego zapale-
nia trzustki. W ciągu pierwszych kilku godzin lub dni
choroby mogą rozwinąć się groźne powikłania. Celem
postępowania medycznego jest intensywne leczenie
wspomagające oraz leczenie powikłań. Zwykle pacjenci
trafiają na OIOM.
40
W przebiegu ciężkiej postaci rozpoczyna się żywienie
dojelitowe. Rozpoczęcie żywienia dojelitowego w ciągu
24–48 godzin od przyjęcia do szpitala ogranicza trans-
lokację bakterii z jelita grubego do martwiczych frag-
mentów trzustki, przez co znacznie zmniejsza ryzyko
zakażeń i niewydolności wielonarządowej, interwencji
chirurgicznej i śmierci. Całkowite żywienie pozajelitowe
stosuje się tylko wtedy, gdy nie można stosować żywie-
nia dojelitowego i przerywa się je niezwłocznie, gdy
tylko możliwe jest żywienie przez przewód pokarmowy.
Postępowanie w trakcie rekonwalescencji
Po ostrym zapaleniu trzustki pierwszy okres rekonwa-
lescencji powinien trwać ok. miesiąca. Należy wtedy
bezwzględnie ograniczyć ilość tłuszczu w diecie. W cią-
gu dnia należy spożywać 4–5 posiłków o niewielkiej
objętości.
Zaleca się: pieczywo jasne i czerstwe, drobne kasze,
ryż, drobne makarony, chude mleko, twaróg, ryby,
wędliny, drób, cielęcinę, wołowinę, ziemniaki, ma-
sło, olej sojowy, olej słonecznikowy, oliwę, dżem,
ziemniaki gotowane, tłuczone, purée, warzywa
i owoce zawierające witaminę C oraz karoten.
Wskazane są: posiłki gotowane, duszone bez
uprzedniego przysmażania, pieczone w folii, po-
trawki, pulpety, sosy o łagodnym smaku zaprawiane
słodką śmietanką z mąką, masłem lub żółtkiem.
Nie zaleca się: pieczywa razowego, żytniego, gru-
bych kasz, przekwaszonych przetworów mlecz-
nych, jaj, tłustego mięsa (baranina, wieprzowina,
gęś, kaczka), tłustych ryb (węgorz, halibut), tłustych
 wędlin, wędzonych produktów mięsnych i ryb, mię-
sa peklowanego, śmietany, smalcu, cebuli, kapusty,
papryki, szczypiorku, rzodkiewki, orzechów, gru-
szek, śliwek, czereśni, roślin strączkowych, czeko-
lady, słodyczy.
Przeciwwskazane są: potrawy smażone, duszone,
pieczone z dodatkiem tłuszczu, sosy na zasmażkach,
sosy na wywarach mięsnych, torty, ciastka z kremem,
tłuste ciasta.
Po ok. miesiącu rekonwalescencji stopniowo po-
winno się wprowadzać dietę mniej restrykcyjną o nieco
większym udziale białka i tłuszczu oraz energetyczności
diety. W ciągu dnia należy spożywać 4–5 posiłków nie-
wielkiej objętości.
W trzecim okresie rekonwalescencji pacjent może
wrócić do normalnej diety pełnowartościowej, uwzględ-
niającej zasady racjonalnego żywienia o zawartości
energii dostosowanej indywidualnie do masy ciała,
wieku i aktualnego stopnia aktywności fizycznej.
Po wprowadzeniu diety tego typu należy obserwo-
wać, czy nie występują niepokojące objawy, takie jak
wzdęcia, uczucie pełności po posiłku, przelewania, lek-
kie bóle brzucha i problemy z wypróżnianiem. W takim
przypadku należy powrócić do poprzedniej diety. Cały
czas obowiązuje bezwzględny zakaz spożywania alko-
holu (również piwa).
PRZEWLEKŁE ZAPALENIE TRZUSTKI
Przewlekły proces zapalny powodujący postępujące
i nieodwracalne uszkodzenie miąższu gruczołu (części
zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczej) i zastępowanie go
tkanką łączną włóknistą. Procesowi temu towarzyszy
ból brzucha oraz postępująca niewydolność zewnątrz-
i wewnątrzwydzielnicza trzustki. Zależnie od czynnika
etiologicznego przyjmuje odmienne klinicznie postaci,
różniące się obrazem, przebiegiem i ryzykiem rozwoju
raka. Rozpoznanie postaci wczesnych jest bardzo trudne.
Przewlekłe zapalenie trzustki (PZT) rozwija się powoli
– od pierwszych objawów do pojawienia się cech nie-
wydolności trzustki upływa zazwyczaj wiele lat.
Przebiega ono w czterech stadiach: utajone, wczesne,
późne, zaawansowane. W alkoholowym PZT objawy
pojawiają się wcześniej niż w innych:
stadium utajone – bez objawów lub objawy niecha-
rakterystyczne, 1–20 lat, funkcja ezgokrynna jest
zachowana;
stadium wczesne – ból, powikłania jak torbiele rze-
kome, zwężenie PŻW, zakrzepica żyły śledzionowej,
www.naturoterapiawpraktyce.pl
powiększenie części lub całego gruczołu, stwardnie-
nie, ogniska martwicy;
stadium późne – występują kolejne, nawracające
epizody zaostrzeń zapalenia trzustki, bóle są stałe
lub przerywane, w badaniach obrazowych pojawiają
się objawy PZT, funkcja ezgokrynna pogarsza się,
mogą pojawić się stolce tłuszczowe;
stadium zaawansowane – bez ostrych epizodów za-
palnych, ale obecna niewydolność egzokrynna i en-
dokrynna (cukrzyca o chwiejnym przebiegu).
Po ostrym zapaleniu trzustki
pierwszy okres rekonwalescencji
powinien trwać ok. miesiąca.
Należy wtedy bezwzględnie
ograniczyć ilość tłuszczu w diecie.
W ciągu dnia należy spożywać
4–5 posiłków o niewielkiej objętości.
Przyczyny
W większości przypadków przewlekłego zapalenia
trzustki przyczyną jest nadużywanie alkoholu. Ryzyko
choroby rośnie wraz z ilością spożytego alkoholu, bez
określonej dawki progowej. Rodzaj spożywanego alko-
holu ma mniejsze znaczenie. Czas rozwoju choroby jest
długi, zwykle mija 5–20 lat od wystąpienia pierwszych
objawów PZT. Abstynencja alkoholowa spowalnia pro-
gresję PZT – czyli szybkość powstawania zwapnień.
Jednak tylko 5–10% alkoholików rozwija PZT, co wska-
zuje na potencjalny udział innych czynników, takich jak:
palenie tytoniu;
niedrożność przewodu żółciowego (uraz, pseudotor-
biele, kamienie, guz);
zwiększone stężenie wapnia w krwiobiegu (nadczyn-
ność przytarczyc);
zwiększone stężenie lipidów we krwi;
nadużywanie niektórych leków;
toksyny;
przewlekła niewydolność nerek;
idiopatyczne;
autoimmunologiczne – izolowane autoimmunolo-
giczne zapalenie trzustki, systemowe AZP w prze-
biegu zespołu Sjögrena, wrzodziejącego zapalenia
jelita grubego, choroby Leśniowskiego-Crohna,
pierwotnej żółciowej marskości wątroby;
41
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
genetyczne – trypsynogen kationowy, mutacja CFTR,
SPINK1, trypsynogenu kationowego, niedoboru al-
fa1-antytrypsyny.
Objawy
Ból w nadbrzuszu może promieniować do pleców, wy-
stępuje po posiłkach i często po alkoholu, bądź nasila się
w pozycji leżącej. Chorzy mogą odczuwać dolegliwości
bólowe kilka godzin, a nawet kilka dni, może on wystę-
pować stale, codziennie lub okresowo z zaostrzeniami.
Modyfikacja diety, dodatek enzymów
trzustkowych i witamin rozpuszczalnych
w tłuszczach to fundament
postępowania żywieniowego w PZT.
Wraz z rozwojem niewydolności zewnątrzwydziel-
niczej ból może się zmniejszać. Objawy to:
wzdęcia;
uczucie pełności w nadbrzuszu;
rzadko wymioty;
przewlekła biegunka, zwykle tłuszczowa. Konse-
kwencją stolców tłuszczowych jest niedobór witamin
rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K);
utrata masy ciała (zaburzenia trawienia i wtórnie
wchłaniania) pojawiają się zwykle po 10–20 latach
od wystąpienia pierwszych objawów;
niedobory pokarmowe.
42
Przy niewydolności wewnątrzwydzielniczej pojawia
się nietolerancja węglowodanów, która prowadzi do po-
wstawania cukrzycy u 10–35% chorych.
U pacjentów brak jest cech charakterystycznych
w badaniu fizykalnym. W okresach zaostrzeń bolesność
w nadbrzuszu, niekiedy macalny guz, żółtaczka. Ak-
tywność lipazy i amylazy może być w normie. Typowe
zmiany obserwowane są w badaniach obrazowych, ta-
kich jak USG, TK, jednak za badanie referencyjne uwa-
żane jest ECPW, a wczesne postaci PZT można wykryć
w badaniu EUS.
Leczenie
Przede wszystkim zakaz picia alkoholu – zmniejsza
częstość zaostrzeń, zwalnia postęp PZT.
Modyfikacja diety, dodatek enzymów trzustkowych
i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach to fundament
postępowania żywieniowego w PZT. Suplementacja
enzymów jest wskazana wtedy, gdy pojawia się złe
trawienie i stolce tłuszczowe. Zwykle konieczna jest
podaż 25 000–50 000 j. lipazy przy głównych posiłkach.
Dokładne zapotrzebowanie jest bardzo zróżnicowane
u poszczególnych pacjentów.
W wypadku wyraźnego niedoboru masy ciała ko-
nieczne jest stosowanie diety wysokoenergetycznej,
składającej się głównie z węglowodanów i białka.
Spożycie tłuszczów dostosowane do indywidualnej
tolerancji chorego, przy stosowaniu suplementacji en-
zymatycznej.
Aby osiągnąć odpowiednią podaż energii, niezbęd-
ne jest także podawanie tłuszczu. Przez większość
pacjentów tłuszcz w ilościach 50–100 g na dobę,
zwłaszcza pochodzenia roślinnego, jest dobrze tole-
rowany. Wchłanianie tłuszczu można poprawić, do-
dając triglicerydy średniołańcuchowe (MCT), jednak
ich stosowanie jest często ograniczone, ponieważ są
niesmaczne i mogą powodować wzdęcia. Podawaną
dawkę MCT należy budować stopniowo, aby zapobiec
występowaniu biegunki. Przy podawaniu oleju MCT
niezbędne jest również uzupełnianie NNKT.
Zalecenia dietetyczne kształtują się następująco:
wskazane jest spożywanie w ciągu dnia 6–8 posiłków
wraz z uzupełnianiem enzymów,
zasadnicze znaczenie ma dostarczanie odpowiedniej
ilości energii w zależności od wieku, masy ciała i ak-
tualnej aktywności fizycznej,
u chorych niedożywionych konieczna jest jeszcze
większa podaż.
W początkowym okresie choroby, bez stolców
tłuszczowych, zaleca się dietę bogatą w węglowodany,
70–100 g/dobę tłuszczu, 1–1,5 g/kg m.c./dobę białka.
Gdy pojawią się stolce tłuszczowe, podaż tłuszczu trzeba
zmniejszyć do 50–70 g/dobę.
Takie zalecenia żywieniowe mogą być trudne do
spełnienia, gdy ujawni się cukrzyca spowodowana nie-
wydolnością wewnątrzwydzielniczą trzustki.
Należy również monitorować poziom witamin roz-
puszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) oraz witamin
z grupy B (witamina B12, kwas foliowy, tiamina), a także
minerały, takie jak magnez, żelazo, selen i cynk. Trze-
ba je suplementować w przypadkach udowodnionych
niedoborów. Można stosować antyoksydanty (np. se-
len, witaminy C, E, L-metioninę), jednak korzyści z ich
działania są wątpliwe.
Jeżeli chory nie może jeść (z powodu bólu lub zwę-
żenia odźwiernika i/lub dwunastnicy przez ucisk po-
większonej głowy trzustki lub torbieli rzekomej), należy
rozpocząć żywienie dojelitowe przez zgłębnik wprowa-
dzony za zwężenie, do jelita czczego.
Chorzy otrzymujący enzymy trzustkowe powinni
unikać pokarmów o dużej zawartości błonnika, który
może hamować aktywność egzogennych enzymów
trzustkowych.
W przebiegu PZT stosuje się dodatkowo leczenie
przeciwbólowe. Zakłada się, że leczenie enzymami
trzustkowymi może zmniejszyć stymulację trzustki
i złagodzić ból. Takie postępowanie zwykle nie jest
skuteczne w PZT alkoholowym z obecnością zwapnień
bądź u osób z torbielami/ogniskami martwicy w trzustce,
www.naturoterapiawpraktyce.pl
u których konieczne jest stosowanie leczenia doraźnego
w postaci ogólnodostępnych środków przeciwbólowych
(paracetamolu, niesteroidowych leków przeciwzapal-
nych, spazmoanalgetyków). W przypadku bólów sta-
Przy niewydolności
wewnątrzwydzielniczej pojawia się
nietolerancja węglowodanów,
która prowadzi do powstawania
cukrzycy u 10–35% chorych.
łych, nieustępujących po zażyciu wyżej wymienionych
leków przeciwbólowych, zachodzi konieczność zasto-
sowania leków opioidowych.
ROKOWANIA
Śmiertelność sięga 50% po upływie 20–25 lat trwania
choroby. PZT jest czynnikiem ryzyka raka trzustki – rak
rozwija się u 4% chorych na PZT, a w dziedzicznym
zapaleniu trzustki nawet u 44% chorych do 70. roku
życia. Zakrzepica żyły śledzionowej występuje u 2–4%
chorych na PZT, konsekwencją mogą być izolowane
nadciśnienie wrotne i żylaki dna żołądka.
Tempo rozwoju zmian chorobowych zależy od pre-
dyspozycji genetycznych oraz od ekspozycji na alkohol
i palenie tytoniu. Około 70% chorych z PZT przeżywa
10 lat, a 45% – 20 lat. U ok. 4% chorych z PZT trwają-
cym 20 lat rozwinie się rak trzustki.
Bibliografia
1 Arvanitakis M. et al., ESPEN guideline on clinical nutrition in acute and chronic
pancreatitis. Clinical Nutrition 2020.
2 Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka.
Wyd. IV, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2014.
3 Damjanov I., Patofizjologia. Wyd. I pol., Wyd. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2010.
4 Dąbrowski A., Ostre zapalenie trzustki. Medycyna Praktyczna dla pacjentów. https://
gastrologia.mp.pl/choroby/trzustka/51047,ostre-zapalenie-trzustki.
5 Dieta w chorobach trzustki. Medycyna Praktyczna dla pacjentów. https://dieta.
mp.pl/diety/diety_w_chorobach/71913,dieta-w-chorobach-trzustki.
6 Ganong W., Fizjologia. Wyd. I, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2007.
7 Hasik J., Gawędzki J., Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wyd. I, Wyd. Nauk.
PZWL, Warszawa 2003.
8 Jarosz M., Praktyczny podręcznik dietetyki. Wyd. I, Wyd. Instytut Żywności i Ży-
wienia 2010.
9 Liehr H., Wątroba, drogi żółciowe, trzustka – skuteczna pomoc w dolegliwościach.
Wyd. II, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2004.
10 Meier R. et al., ESPEN guidelines on nutrition in acute pancreatitis. CONSENSUS
STATEMENT. Clinical Nutrition (2002) 21(2), 173–183.
11 Rogowska A, Ostre zapalenie trzustki. Postępy Nauk Medycznych, 2014, t. XXVII, nr 1.
12 Rupniewska-Ładyko A., Zielińska-Borkowska Z., Leczenie ciężkiej postaci ostrego
zapalenia trzustki. Postępy Nauk Medycznych, 2014, t. XXVII, nr 8.
13 Sobotka L., Podstawy żywienia klinicznego. Leczenie żywieniowe w ostrym i prze-
wlekłym zapaleniu trzustki. Wyd. IV, Wyd. Scientifica 2013, s. 334–343.
14 Zapalenie trzustki (ostre, przewlekłe). Medycyna Praktyczna dla pacjentów. http://
www.emedica.pl/choroby/opis/114-zapalenie-trzustki-ostre-przewlekle.html.
43
Moc
roślinnych
soków
Nie od dzisiaj wiadomo, że rośliny, które nas otaczają, mają zbawienne dla nas działanie.
Możemy cieszyć nimi nie tylko oko, ale również wzmocnić nasz organizm, oczyścić
z toksyn, wspomóc leczenie różnych dolegliwości. Od czasów starożytnych rośliny
służyły do przygotowywania leczniczych nalewek, maści, wyciągów, a także soków.
Soki roślinne znane były np. Arystotelesowi i Galenowi. Rozwój nauki na przestrzeni
lat dostarcza nam wiedzy na temat coraz to nowych właściwości soków roślinnych
lub potwierdza te, znane już od wieków.

Przy wyborze soku ważne jest, aby był jak najmniej prze-
tworzony i przygotowany z roślin uprawianych ekolo-
gicznie. Najlepsze soki to te świeżo wyciskane. Warto po
nie sięgać przez cały rok, wzbogacając codzienną dietę.
Każdy z nas znajdzie swój sok, który uzupełni zapotrze-
bowanie organizmu na wiele składników odżywczych lub
zapobiegnie różnorodnym dolegliwościom.
Warto zwrócić uwagę na soki z głogu, karczocha, tymian-
ku, miłorzębu japońskiego, skrzypu czy też pokrzywy.
Można je stosować w czystej postaci lub wykorzystać
jako dodatek do modnych ostatnio koktajli warzywnych
i owocowych.
Sok z głogu zawiera związki flawonoidowe, które są ro-
ślinnymi antyoksydantami, chroniącymi przed szkodliwym
wpływem wolnych rodników. W świetle prowadzonych
badań flawonoidy mogą przyczyniać się do powstrzymania
rozwoju chorób cywilizacyjnych, takich jak: choroba nie-
dokrwienna serca, zawał, cukrzyca, choroby reumatyczne.
Flawonoidy wykazują też właściwości przeciwzapalne,
przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe oraz przeciwza-
krzepowe. Dlatego wyciągi z głogu postrzegane są jako
łagodne leki nasercowe, które przez rozszerzanie naczyń
wieńcowych zwiększają dopływ krwi do mięśnia sercowego.
Działają również bezpośrednio na niego, zwiększając siłę
i zmniejszając częstotliwość skurczów serca.
Świeży sok z głogu polecany jest osobom zagrożonym
miażdżycą i wszystkim tym, którzy chcą dbać o stan
swojego serca i naczyń krwionośnych.
Sok z karczocha pomaga w dolegliwościach trawiennych,
takich jak: zaparcia, nudności, wzdęcia, zgaga, bóle brzucha
oraz uczucie ciężkości. Wspiera też dietę mającą na celu
obniżenie poziomu cholesterolu i lipidów we krwi, chroni
komórki wątroby (hepatocyty) i drogi żółciowe przed
gromadzeniem się w nich złogów, przyspiesza wydalanie
toksyn i zbędnych produktów przemiany materii.
Świeży sok z karczocha będzie idealnym wsparciem dla
osób cierpiących na dyskomfort trawienny. Szczególnie
przydatny jest po spożyciu tłustych, ciężkostrawnych
posiłków.
Sok z tymianku usprawnia funkcjonowanie rzęsek na-
błonka dróg oddechowych i oskrzeli, działa wykrztuśnie.
Zawarte w nim flawonoidy wykazują działanie rozkurczo-
we, sprzyjające oczyszczaniu dróg oddechowych. Sok
ze świeżego, kwitnącego tymianku uwalnia produkcję
śluzu, który przynosi ulgę w oddychaniu i ma właściwości
łagodzące i dezynfekujące.
Świeży sok z tymianku wspomaga leczenie infekcji
górnych dróg oddechowych. Profilaktycznie zalecany
jest dla osób pracujących głosem.
Sok z bulw ziemniaka jest naturalnym źródłem potasu,
który pomaga w utrzymaniu prawidłowego ciśnienia krwi,
funkcjonowania układu nerwowego oraz mięśni.
Sok z owsa to źródło beta-karotenu, witaminy K, kwasu
foliowego, wapnia, żelaza, białka, błonnika, witaminy C i B
oraz enzymów. Ma właściwości relaksujące i uspokajające,
odżywia i wzmacnia system nerwowy, oczyszcza krew
i działa wspomagająco w stanach depresji, osłabienia,
zmęczenia i rekonwalescencji.
Sok z selera zawiera potas i sód organiczny. Obfituje
w wapń, fosfor, żelazo i magnez. Oprócz tego zawiera
witaminy z grupy B (w tym kwas foliowy, czyli witaminę B9)
oraz witaminy PP, C, A i E. Pomaga w utrzymaniu pra-
widłowego ciśnienia krwi oraz poziomu cholesterolu.
Łagodzi stany zapalne, usprawnia pracę mózgu i funk-
cje poznawcze. Ułatwia zasypianie. Może być wyko-
rzystany wspierająco przy odkwaszaniu organizmu
i odchudzaniu.
Sok z mniszka lekarskiego ma korzystne działanie na
wątrobę, zmniejsza przekrwienie w jamie brzusznej
i osłabia stany skurczowe w przewodach żółciowych
i w pęcherzyku żółciowym. Mniszek dzięki substancjom
goryczkowym, trójterpenom, inulinie, inozytolu, cholinie
i mannitolu jest rośliną żółciotwórczą i żółciopędną.
Pobudza wątrobę i przewody żółciowe, ułatwiając prze-
pływ żółci do dwunastnicy. Substancje aktywne mle-
cza zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, przez
co ułatwiają trawienie.
Po sok z mniszka lekarskiego powinny sięgać przede
wszystkim osoby z problemami związanymi z wątrobą
i woreczkiem żółciowym, ponieważ pobudza wydzie-
lanie żółci.
Sok ze skrzypu polnego dzięki zawartości krzemu dosko-
nale działa na paznokcie, włosy i skórę. Pomaga utrzymać
prawidłową gospodarkę lipidową. Poprawia wygląd cery.
Przyspiesza procesy regeneracyjne i normalizuje meta-
bolizm kolagenu. Wspomaga oczyszczanie organizmu
z toksyn i uzupełnia niedobór mikroelementów.
Sok z pokrzywy stymuluje metabolizm, łagodzi dolegliwości
reumatyczne i działa lekko moczopędnie. Zawiera liczne ma-
kro- i mikroelementy, takie jak: żelazo, magnez, fosfor, wapń,
siarkę, potas, jod, krzem i sód oraz witaminy: A, K, B2, C.
Dzięki bogactwu witamin i minerałów przyczynia się
do wzmocnienia odporności organizmu.
Sok z pokrzywy jest wskazany dla osób, które chcą
wspomóc pracę swojego układu odpornościowego,
a także poprawić tempo przemiany materii.
To tylko kilka przykładów soków z nieprzebranej oferty,
jaką daje nam natura.
Autor: Małgorzata Woźniak
 Naturalne
i niedoceniane
źródła kwasu
askorbinowego
Z tego artykułu dowiesz się:
Jakie jest wielokierunkowe Jak stosować witaminę C? Z czym łączyć, a czego
działanie witaminy C? unikać przy podaży witaminy C?

ARTUR RAKOWSKI
Na co dzień pracuje w jednej z lubuskich aptek.
Od lat współpracuje z czołowymi czasopismami
branżowymi dla lekarzy i farmaceutów.
Interesuje się fitoterapią i historią XX wieku.

Witamina C to niewątpliwie niezbędny element naszej diety. Jest to składnik, którego

zalecane dzienne spożycie jest dużo wyższe niż innych witamin. Słynie ona głównie
ze swoich właściwości antyoksydacyjnych, ale najbardziej popularne jest jej
stosowanie jako remedium na przeziębienie i grypę. Czas rozprawić się
z dzisiejszym bohaterem artykułu – kwasem askorbinowym.

C
Chociaż witamina C charakteryzuje się wielokierunkowym dzia-
łaniem, to jej pierwszą właściwością, która została odkryta, było
zwalczanie szkorbutu. Na przełomie XV i XVI w., kiedy to miały
miejsce wielkie odkrycia geograficzne, szkorbut był przyczyną
śmierci i kalectwa żeglarzy udających się na długie rejsy. Pojawiały
się u nich okropne osłabienie, krwawienia, bóle mięśni czy też zła-
mania kości. To wszystko było wynikiem niedoboru witaminy C,
który pojawiał się po ok. 70 dniach diety pozbawionej tego skład-
nika. Dziś już wiemy, że wszystkie objawy zgłaszane przez dziel-
nych żeglarzy związane były z niedoborem kolagenu, którego
synteza przebiega właśnie z udziałem witaminy C.
Dwieście lat po tym, jak szkockiemu lekarzowi, Jamesowi
Lindowi, udało się zaobserwować, że szkorbutowi zapobiega
spożywanie cytrusów, węgierski biochemik
Albert Szent-Györgyi po raz pierwszy wyizo-
lował kwas askorbinowy z bydlęcej kory nad-
nerczy, soku pomarańczowego, soku z kapusty
oraz papryki. Natomiast w 1933 r. brytyjski
chemik Walter Norman Haworth ustalił w koń-
cu jego strukturę i opisał syntezę obu enancjo-
merów. Obu panom za pracę naukową nad tą
witaminą przyznano Nagrodę Nobla! W tej hi-
storii jest również polski akcent, bo równolegle
z Haworthem witaminę C zsyntetyzował szwaj-
carski biochemik polskiego pochodzenia Tade-
usz Reichstein (wraz z Andreasem Grüssnerem)

46
i to właśnie do dzisiaj stosuje się tę metodę do otrzy-
mywania kwasu askorbinowego.
CO WARTO WIEDZIEĆ O WITAMINIE C?
Witamina C, a właściwie kwas L-askorbowy (a popular-
nie kwas askorbinowy), to witamina łatwo rozpuszczalna
w wodzie, a co za tym idzie szybko usuwana z organizmu
wraz z moczem. Jest związkiem egzogennym, co oznacza,
że musimy dostarczać go do organizmu wraz z pożywie-
niem, ponieważ w wyniku ewolucji ludzie prawdopo-
dobnie utracili zdolność do produkowania tego związku,
a to uczyniło nas trochę bardziej roślinożercami. Takich
„umiejętności” nie posiadają też inne ssaki naczelne,
świnki morskie, nietoperze oraz niektóre ryby. Jednak
dla większości zwierząt kwas askorbinowy jest substancją
endogenną, którą same potrafią wyprodukować. Niezdol-
ność do wytwarzania witaminy C jest związana z brakiem
enzymu – oksydazy L-gulono-γ-laktonowej (GLO). Jest
on odpowiedzialny za przeprowadzenie ostatniego eta-
pu biosyntezy kwasu askorbinowego z D-glukozy, czyli
utleniania L-gulonolaktonu (w analogiczny sposób od-
bywa się syntetyczne otrzymywanie witaminy C metodą
Reichsteina-Grüssnera).
niem RFT i zmiataniem wolnych rodników. Dzięki temu
nie dochodzi do utleniania białek, lipidów czy kwasów
nukleinowych, a to uniemożliwia powstawanie szkodli-
wych mutacji w organizmie człowieka, które prowadzić
mogą do powstawania nowotworów. Ponadto niwelo-
wanie stresu oksydacyjnego zapobiega powstawaniu
chorób układu krwionośnego, takich jak miażdżyca, czy
chorób neurodegeneracyjnych, jak choroba Alzheimera
czy choroba Parkinsona.
Kwas askorbinowy jest też kofaktorem, czyli związ-
kiem niezbędnym do aktywowania wielu enzymów.
Między innymi bierze on udział w syntezie kolagenu
jako kofaktor hydroksyproliny i hydroksylizyny – ami-
nokwasów niezbędnych do jego produkcji i umożli-
wiających jego odpowiednie skręcenie. Z kolei kola-
gen jest potrzebny do budowy i wzmacniania tkanki
łącznej, chrząstek czy naczyń. Znajdziemy go w wielu
tkankach – w skórze, wątrobie, mięśniach, kościach czy
oczach. To dzięki niemu rany mogą się goić szybciej,
a powstawanie krwotoków czy krwawień jest zminima-
lizowane. Ponadto chroni drobne naczynia włosowate
przed pękaniem i tworzeniem „pajączków”. Do tego ob-
REKLAMA

Nie sposób też nie wspomnieć, dlaczego nazwa

„kwas L-askorbowy” swego czasu wzbudzała tyle
wątpliwości. Otóż literka „L” w nazwie kwasu wcale
nie oznacza jego lewoskrętności, lecz dotyczy ułoże-
nia atomów w cząsteczce. Tak naprawdę, witamina C
jest prawoskrętna, czyli skręca światło spolaryzowane
w prawą stronę, co zostało wyznaczone doświadczalnie.
Oczywiście istnieje też kwas D-askorbowy, który jest
lewoskrętny, ale nie jest on biologicznie czynną wita-
miną C. Ma zupełnie inną strukturę, która nie pasuje do
enzymów czy receptorów w naszym organizmie i przez
to ta forma jest dla nas zupełnie bezwartościowa.

KWAS ASKORBINOWY – ZWIĄZEK

O RÓŻNOKIERUNKOWYM DZIAŁANIU?
Jeśli chodzi o działanie biologiczne witaminy C, to –
tak jak już wcześniej wspomniano – jest ona znana ze
świetnych właściwości antyoksydacyjnych. Oddziałuje
na reaktywne formy tlenu (RFT) oraz wolne rodniki.
Takie rodniki mogą powstawać w procesach zapalnych,
pod wpływem promieniowania jonizującego, stresu czy
dymu tytoniowego. Z kolei RFT są wytwarzane podczas
metabolizmu tlenowego i pełnią ważne funkcje regula-
cyjne. I chociaż są przydatne, to nie może dojść do ich
nagromadzenia w organizmie. Kwas L-askorbinowy jest
jednym z elementów, które radzą sobie z unieczynnie-
 niżone jest ryzyko złamań. Także wcześniej wspomniany
szkorbut jest efektem niedostatecznej syntezy kolagenu
spowodowanej niedoborami witaminy C.
Witamina C wpływa też na gospodarkę hormonal-
ną i bierze udział w syntezie katecholamin (dopamina,
noradrenalina, adrenalina). Jest kofaktorem beta-hy-
droksylazy dopaminowej pośredniczącej w syntezie
noradrenaliny, z której kolejno może powstać adrenalina.
Ponadto, może też wspierać syntezę dopaminy, biorąc
udział w przemianie L-tyrozyny w L-DOPĘ. A jeśli nie-
dobór witaminy C może powodować dysfunkcję kory
nadnerczy i zmniejszenie wydzielania katecholamin, to
działanie kwasu askorbinowego może być wytłumacze-
niem, dlaczego jednym z pierwszych objawów szkor-
butu jest zmęczenie.
Witamina C jest też lubianym i często stosowanym
produktem na przeziębienie i grypę. Może ona pobudzać
układ odpornościowy do walki przez wpływ na aktyw-
D I E TOT E R A PI A
ność fagocytów, zwiększenie wytwarzania limfocytów
T i B oraz cytokin. Może też wpływać na wzrost ilości
interferonu, dzięki któremu czas trwania infekcji mógłby
ulec skróceniu, lecz nie mamy pewności co do tych dzia-
łań. O dobroczynnym wpływie witaminy C na leczenie
przeziębienia i grypy po raz pierwszy wspomniał Linus
Pauling w 1971 r. Od tamtej pory prowadzone były bada-
nia na ten temat, ale ich wyniki bywały sprzeczne. Na tę
chwilę nie ma dowodów potwierdzających, że witamina C
mogłaby być remedium na występowanie chorób gór-
nych dróg oddechowych i zapobiegać ich występowa-
niu. Jedynie u osób z niedoborami taka suplementacja
może mieć znaczenie. Co prawda, są dowody na to, że
witamina C może skrócić czas trwania przeziębienia
o średnio 8–14%, czyli zakładając, że przeziębienie trwa
7 dni, to przez suplementację skróci się ono o dzień
i trochę, nie są to jednak zawrotne efekty. Sytuacja ma
się nieco inaczej, jeśli chodzi o sportowców, ponieważ
wśród nich zauważono, że dodatkowa suplementacja
kwasu askorbinowego zmniejszała ryzyko wystąpienia
przeziębienia o połowę. Może to więc być dowód na
słuszność Paulinga, ponieważ jedno z jego najbardziej
przekonujących badań dotyczyło właśnie dzieci jeżdżą-
cych na nartach.
Od wielu lat witamina C wzbudza też nadzieję na
tanią i skuteczną terapię przeciwnowotworową. Bada-
nia epidemiologiczne dowodzą, że spożywanie posiłków
bogatych w owoce i warzywa zawierające duże ilości
witaminy C zmniejsza ryzyko zachorowania na choroby
nowotworowe. Prowadząc zdrowy tryb życia i stosując
odpowiednią dietę, można z pewnością zmniejszyć ry-
48
zyko zachorowania. Niewątpliwie główną rolę odgry-
wają tutaj właściwości antyoksydacyjne kwasu askor-
binowego. Jego przeciwutleniające działanie pozwala
na uniknięcie uszkodzeń DNA, białek i lipidów oraz
zapobiega powstawaniu mutacji. Wątpliwa jest jednak
jego skuteczność w leczeniu nowotworów. Swego cza-
su bardzo głośno było o zastosowaniu wysokich da-
wek witaminy C w podaniu dożylnym, a wyniki badań
in vitro i na modelach zwierzęcych były bardzo obiecu-
jące. Metoda ta zyskała na popularności dzięki zwolen-
nikom medycyny alternatywnej. Jednak przeprowadze-
nie badań klinicznych nie pozwoliło na jednoznaczne
określenie skuteczności takiej terapii. Przypuszcza się
za to, że terapia witaminą C może być przydatna jako
uzupełnienie leczenia konwencjonalnego jako środek,
który mógłby łagodzić działania uboczne spowodowane
np. chemioterapią. Występują jednak przeciwwskazania,
a poza tym istnieją typy nowotworów, w których poda-
wanie jej mogłoby pogorszyć stan pacjenta. Tak czy siak,
są to tylko przypuszczenia, nie ma bowiem określonych
dawek, które byłyby skuteczne, a do potwierdzenia tych
przypuszczeń konieczne jest przeprowadzenie jeszcze
wielu badań.
A czy wysokie dawki mogą być bezpieczne? Wia-
domo, że witamina C jest metabolizowana do kwasu
szczawiowego, a ten lubi odkładać się w naszych ner-
kach, tworząc kryształy szczawianu wapnia, zwane
kamieniami nerkowymi. Dlatego też, wydaje się, że
stosowanie zbyt dużych dawek kwasu askorbinowego
może przyczyniać się do wystąpienia kamicy nerkowej.
Szczególnie niebezpieczne wydają się bardzo duże daw-
ki dożylne witaminy C. Takie wlewy mogą okazać się
nawet śmiertelne i nie powinny być przeprowadzane
bez kontroli lekarza!
JAK STOSOWAĆ WITAMINĘ C?
Zapotrzebowanie na witaminę C jest zróżnicowane
i zależy od czynników, takich jak wiek, płeć czy stan
fizjologiczny. Jej dzienne zapotrzebowanie (wg FDA)
wynosi 90 mg dla mężczyzn i 75 mg u kobiet. W ciąży
zapotrzebowanie to wzrasta o 10 mg, a podczas lakta-
cji o 45 mg. Z kolei palacze do swojej diety powinni
włączyć dodatkowe 35 mg witaminy C. Dzieciom do
1. roku życia zaleca się 40–50 mg kwasu askorbinowego
dziennie, starszym – 15–45 mg, a nastolatkom – 65–75 mg.
Chociaż witamina C uważana jest za bezpieczną, to jej
spożycie w większej dawce (2–6 g) jest uznawane za
problematyczne. Taka ilość może wywołać wiele dzia-
łań niepożądanych, np. nudności, biegunki, bóle głowy,
kłopoty ze snem czy zaczerwienienie skóry. Nadmiar wi-
taminy C może też utrudniać wchłanianie witaminy B12
oraz miedzi, ale też zwiększać wchłanianie żelaza. Jeśli
chodzi o dawkę śmiertelną, to na podstawie badań na
szczurach wyznaczono, że jest to 11,9 g/kg masy ciała.
Biorąc pod uwagę przeciętnego człowieka o masie 70 kg,
byłoby to ponad 800 g, choć nie jest znanych zbyt wiele
takich przypadków.
I chociaż jest to witamina, której nasz organizm po-
trzebuje najwięcej, to zwykle wystarcza dostarczanie
jej z pożywienia. Głównym jej źródłem są świeże wa-
rzywa i owoce, a pokarmy pochodzenia zwierzęcego są
w nią ubogie. Jest ona wrażliwa na światło, powietrze
i wysoką temperaturę, więc przetworzone warzywa
i owoce będą w nią o wiele uboższe. Straty przy ich
obróbce mogą sięgać od 20% podczas przygotowywania
surówek (szczególnie z bardzo rozdrobnionych warzyw
i przygotowywanych dużo wcześniej) do 50% przy ich
gotowaniu. W przypadku gotowania warto więc rozwa-
żyć gotowanie na parze, które pozwala zachować więcej
składników odżywczych.
Najlepszym źródłem witaminy C są warzywa i owo-
ce, a najstabilniejsza jest w takich, których pH waha
się między 4 a 6. Nie ma wątpliwości, że jest to naj-
zdrowszy, najsmaczniejszy, najprostszy i najtańszy wy-
bór. Poza tym, w owocach i warzywach znajdziemy też
inne składniki odżywcze czy błonnik. Zdecydowanie
najwięcej kwasu askorbinowego znajdziemy w aceroli
oraz owocach dzikiej róży, a wśród produktów, które
zdecydowanie częściej goszczą na naszym stole, znaj-
dują się papryka, owoce czarnej porzeczki, tymianek,
kiwi, natka pietruszki, jarmuż i chrzan.
NATURALNA CZY SYNTETYCZNA?
Jak widać, gama produktów bogatych w witaminę C
jest bardzo szeroka, co z pewnością ułatwia czerpanie
jej z warzyw i owoców. Często pojawiają się też opinie,
że naturalny kwas askorbinowy jest lepiej przyswajalny
niż ten wyprodukowany sztucznie. Czy to prawda? Otóż
naturalny i syntetyczny związek są identyczne chemicz-
nie. Badania jednak wykazują, że naturalna witamina
lepiej się wchłania, jest bardziej aktywna oraz szybciej
i dłużej osiąga terapeutyczne stężenia w organizmie. A to
wszystko dlatego, że w naturalnych produktach wystę-
puje w połączeniu z innymi związkami. Są to zwykle
flawonoidy, fenolokwasy czy karotenoidy, które chronią
ją przed rozkładem oraz wzmacniają działanie. Jednak
producenci farmaceutyków, chcąc sprostać wymaga-
niom natury, też wytwarzają preparaty z flawonoidami
www.naturoterapiawpraktyce.pl
oraz z dodatkiem wyciągów z surowców roślinnych,
np. aceroli czy róży.
Na rynku preparaty z witaminą C występują w kil-
ku formach. Mogą to być preparaty o przedłużonym
uwalnianiu, liposomy, a także farmaceutyki zawierające
sole askorbinianu. Wśród nich liposomy charakteryzują
się największą biodostępnością. A jeśli chodzi o sole,
to warto wiedzieć, z którą z nich mamy do czynienia.
W przypadku osób stosujących dietę niskosodową,
np. przy nadciśnieniu tętniczym, nie zaleca się stoso-
wania askorbinianu sodu. Z kolei askorbinian potasu
nie jest wskazany dla osób stosujących leki z grupy
diuretyków oszczędzających potas. Należy też pamię-
tać, że przekroczenie dawki askorbinaniu wapnia może
prowadzić do wystąpienia biegunek.
JEDNA DUŻA DAWKA CZY KILKA MAŁYCH?
Witamina C jest wchłaniana z przewodu pokarmowe-
go w dwunastnicy i przednim odcinku jelita cienkiego
w ok. 70–80%. Ten proces zależy od przyjmowanej daw-
ki, a biodostępność dla witaminy C wynosi 200 mg.
Powyżej tej dawki dochodzi do ograniczenia absorpcji
w jelitach oraz zwiększenia wydalania witaminy C przez
nerki, a to wskazuje, że lepiej przyjmować witaminę C
w kilku mniejszych dawkach niż w jednej dużej.
Z CZYM ŁĄCZYĆ, A CZEGO UNIKAĆ?
Kwas askorbinowy jest świetnym dodatkiem do żelaza.
Ponieważ żelazo wchłaniane jest w formie dwuwarto-
ściowej, czyli zredukowanej, to witamina C zapobie-
ga jego utlenianiu i zwiększa jego biodostępność. Poza
tym dobrze współgra z cynkiem, któremu także ułatwia
wchłanianie. Właściwości antyoksydacyjne przyda-
ją się również przy połączeniach z witaminą E. Wtedy
kwas askorbinowy regeneruje tę witaminę i zwiększa
jej efektywność. Niestety, może też wchodzić w inter-
akcję z innymi farmaceutykami. U osób stosujących leki
na depresję lub leki przeciwpsychotyczne dochodzi do
szybszej ich eliminacji, a co za tym idzie, zmniejsza się
ich skuteczność. Ta sama sytuacja ma miejsce w przypadku
antybiotyków aminoglikozydowych, takich jak streptomy-
cyna czy gentamycyna. Połączenie ich z kwasem askor-
binowym może skutkować zmniejszeniem skuteczności.
Z kolei u osób z nadkwasotą żołądka stosujących inhibitory
pompy protonowej wchłanianie witaminy C jest zmniej-
szone, natomiast podczas jednoczesnego stosowania aspi-
ryny, witamina C wydalana jest w większych ilościach.
Bibliografia dostępna w redakcji.
49
 Matcha –
najzdrowsza herbata świata

Z tego artykułu dowiesz się:

Co to jest matcha? Jakie są prozdrowotne właściwości Czym charakteryzują się katechiny

najzdrowszej herbaty świata? pochodzenia herbacianego?

MGR ALEKSANDRA TELICHOWSKA

Technolog i żywieniowiec, promuje zdrowy PROF. UPP DR HAB.
styl życia, a swoją wiedzę i doświadczenie JOANNA KOBUS-CISOWSKA
wykorzystuje współpracując z placówkami Technolog żywności,
naukowymi i jednostkami otoczenia biznesu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu,
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu.

„Najzdrowsza herbata świata” – tym mianem nazwano zieloną herbatę o nazwie

matcha. Choć matcha głównie kojarzona jest z Japonią, to wywodzi się z Chin.
W XV i XVI w. parzenie herbaty stało się powszechne również w Japonii i było
częstym zwyczajem, który przeszedł do rangi dworskiego ceremoniału.
W dokładnym tłumaczeniu „matcha” to „herbata w proszku”1.

W
Wytwarzana jest ona z liści krzewów herbacianych Camelia sinen-
sis, które co najmniej na dwa tygodnie przed zbiorami są osłaniane
przed dostępem promieni słonecznych. W tym czasie w liściach
wytwarzają są związki, dzięki którym herbata nabiera słodkiego,
aromatycznego smaku. Następnie liście nabierają bladego odcienia
zieleni, są zbierane i suszone, po czym rozdrabniane na drobny pył2.
W przeciwieństwie do tradycyjnego parzenia zielonej herba-
ty, pijąc matchę spożywa się zmielone na pył liście roztworzone
w gorącej, lecz nie wrzącej wodzie. Do przygotowania jednej
porcji napoju używa się pół małej łyżki proszku. Zalety i korzy-
ści spożywania matchy wynikają z obecności przeciwutleniaczy,
takich jak polifenole: flawonole, flawanole i kwasy fenolowe3. Ze
względu na ich działanie przeciwutleniające,
przeciwwirusowe i przeciwzapalne, a także
stymulujące procesy immunologiczne i detok-
sykacyjne, spożywanie zielonej herbaty zale-
cane jest dla osób w każdym wieku. Spożycie
matchy może przyczynić się do zmniejszenia
ryzyka zachorowalności na choroby układu
krążenia i nowotwory4.
Japońską matchę charakteryzuje wyraźny
intensywny smak, słodki aromat, ale także
dość wysoka cena. Wysoka zawartość taniny
i kofeiny decydują o pojawieniu się smaku

50
tzw. umami, którego nie obserwuje się w herbatach
tradycyjnych, uprawianych w pełnym słońcu. W trady-
cyjnych herbatach dominują katechiny, które decydują
o gorzkim smaku. Dlatego też matcha uznawana jest
za najbardziej aromatyczną zieloną herbatę i produkt
najwyższej jakości5.
WYSOKA ZAWARTOŚĆ PRZECIWUTLENIACZY
Antyoksydanty odpowiadają za neutralizowanie nega-
tywnych skutków oddziaływania wolnych rodników,
które nie tylko dostarczane są z pożywieniem i z oto-
czenia, ale również powstają naturalnie w organizmie
w wyniku zachodzących w nim procesów biochemicz-
nych, których nadmiar wpływa na rozwój wielu chorób
serca, oczu, mózgu, skóry i nowotworów6. Przeciw-
utleniacze inaktywują lub zmiatają wolne rodniki, przy-
wracają równowagę organizmu i trwale wspomagają
układ odpornościowy. Ich działanie spowalnia procesy
starzenia się organizmu. Wysoką zawartość przeciw-
utleniaczy zawierają owoce i warzywa czy też zioła,
ale matcha charakteryzuje się najwyższym potencjałem
przeciwutleniającym mierzonym metodą ORAC (Oxy-
gen Radical Absorbance Capacity)7.
Naukowcy z Uniwersytetu Medycznego w Szcze-
cinie8 ocenili zawartość przeciwutleniaczy w herbacie
matcha (Camellia sinensis) w zależności od temperatury
przygotowywania tego napoju. Najwyższą zawartość
polifenoli zaobserwowano, gdy herbatę parzono w tem-
peraturze 90°C przez 10 min, co było zbieżne z obser-
wacjami uzyskanymi przez innych badaczy, którzy wy-
kazali, że najwyższa zawartość związków bioaktywnych
naparów herbacianych utrzymywała się w 80°C przez
stosunkowo krótki czas parzenia (5–10 min)3. Wyniki
te wskazują, że krótki czas parzenia w połączeniu z wy-
soką temperaturą wody daje najlepsze efekty przy eks-
trakcji związków pochodzących z herbaty. Naukowcy
z Chorwacji3 oceniali zawartość związków polifenolo-
wych w naparach uzyskiwanych z tradycyjnej zielonej
herbaty, która była w różnych formach (liście, torebki,
proszek) oraz w matchy. Matcha parzona w najwyższej
temperaturze (100°C) charakteryzowała się najwyższą
zawartością polifenoli (2230 mg/l).
Katechiny występujące w herbacie należą do grupy
polifenoli i mają wysoki potencjał antyoksydacyjny oraz
korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Oczywiście wy-
stępują także w napojach matchy. Galusan epigalokatechi-
ny, epigalokatechina, galusan epikatechiny i epikatechina
są głównymi substancjami czynnymi z grupy katechin
i występują w wysokiej ilości w liściach Camelia sinensis
www.naturoterapiawpraktyce.pl
oraz w innych surowcach roślinnych. Katechiny pocho-
dzenia herbacianego charakteryzują się szczególnie sil-
nym działaniem antyoksydacyjnym ze względu na zdol-
ność neutralizowania wolnych rodników oraz zwiększania
aktywności detoksykacyjnej enzymów, do których należą
m.in. peroksydaza glutationowa, reduktaza glutationowa
i katalaza. Biorą one udział w zapobieganiu miażdżycy,
zwiększają elastyczność tętnic i zapobiegają chorobie
niedokrwiennej serca12. Długotrwałe spożywanie herbat
może opóźniać również rozwój chorób o podłożu neuro-
degeneracyjnym, takich jak np. choroba Parkinsona czy
Współczesna literatura
potwierdza, że matcha bogata
jest w L-teinę, wpływającą na
funkcjonowanie mózgu
i odpowiedzialną za poprawę
dobrego samopoczucia19.
Alzheimera. W szczególności silne działanie neuropro-
tekcyjne zaobserwowano w przypadku głównego skład-
nika katechin, jakim jest galusan epigalokatechiny, który
może również zapobiegać stanom zapalnym występują-
cym w organizmie przez hamowanie tworzenia cząstek
prozapalnych przez układ odpornościowy12, 13.
Matcha oprócz katechin i tanin zawiera flawono-
idy, zwłaszcza rutynę. Rutyna ma działanie przeciw-
utleniające i działa przeciwzapalnie, a także wspomaga
układ odpornościowy9. Spośród 14 badanych naparów
z różnych rodzajów herbat, zielona herbata zawierała
najwyższą zawartość rutyny – 37,13 mg/l, czyli prawie
50 razy mniej niż matcha. Dodatkowo wykazano, że
matcha zawiera witaminę C10, która również ma wpływ
na syntezę kolagenu, będącego głównym białkiem bu-
dulcowym organizmu człowieka11. Matcha oddziałuje
również na układ krążenia.
REDUKCJA STRESU
Naukowcy ocenili 11 rodzajów zielonej herbaty w róż-
nych formach (torebki, listki i sproszkowana matcha)3.
Herbaty parzono w temperaturach: 60°C, 80°C i 100°C
i poddawano różnym czasom parzenia 3, 5, 10, 15 i 30
min. We wszystkich typach herbat zielonych obserwo-
wano wzrost potencjału antyoksydacyjnego wraz ze
wzrostem temperatury wody, a najwyższą wartość dla
każdego rodzaju herbaty uzyskano w temperaturze 100°C
51
 i w czasie parzenia wynoszącym 3 min. Stwierdzono, że
potencjał zielonej herbaty wzrasta wraz z zawartością poli-
fenoli. Sproszkowana forma matchy charakteryzowała się
najwyższymi parametrami ze wszystkich rodzajów zielonej
herbaty i wymagała najkrótszego czasu parzenia14.
Inni naukowcy ocenili zależność między fizjologiczną
odpowiedzią na stres a ilością lub stosunkami spożywanej
herbaty matcha15. W badaniach wzięli udział studenci pią-
tego roku z University of Shizuoka, School of Pharmaceu-
tical Sciences w Japonii. Badanie polegało na spożywaniu
matchy oraz placebo-matchy codziennie, w proporcjach
3 g matchy/500 ml wody. Studenci skierowani zostali na
praktyki do katedry farmaceutycznej poza Uniwersyte-
tem, co było dla nich dość stresującym wydarzeniem. Aby
ocenić niepokój uczestników, test lęku przeprowadzono
przed i w ósmym dniu praktyki farmaceutycznej. Ponadto,
aby ocenić fizjologiczną odpowiedź na stres, zmierzono
aktywność ślinowej aktywności alfa-amylazy, enzymu
FI TOT E R A PI A
jamy ustnej, jako markera stresu związanego z podniece-
niem współczulnym16. Enzym ten szybko wzrasta w odpo-
wiedzi na stres fizjologiczny i psychospołeczny. Wysoka
zawartość teaniny i argininy w matchy wykazała silne
działanie redukujące stres. Jednak skuteczne zmniejszenie
stresu było możliwe tylko wtedy, gdy stosunek molowy
kofeiny i galusanu epigallokatechiny do taniny i argini-
ny był mniejszy niż dwa. Okazało się, że ilość markera
stresu fizjologicznego oraz niepokoju zmniejszyły się po
spożyciu matchy.
WSPOMAGANIE ODCHUDZANIA
Zasadniczo istnieją tylko dwa sposoby leczenia otyłości
– zmniejszenie spożycia kalorii lub zwiększenie wydatku
energetycznego w postaci wysiłku fizycznego, a najle-
piej jest, kiedy obniżonej podaży pokarmów towarzy-
szy wysiłek. Jak się okazuje, wiele związków zawartych
w roślinach posiada właściwości termogeniczne, np. ko-
feina z kawy czy herbaty, efedryna z efedry i kapsaicyna
z ostrych przypraw17. Na podstawie tych danych prze-
prowadzono badanie (in vivo) polegające na codziennym
podawaniu uczestnikom kapsułek zawierających ekstrakt
z zielonej herbaty matcha, bogatych w polifenole: kate-
chinę i kofeinę w celu ustalenia, czy będą one wpływały
na metabolizm, a tym samym wspomagały utratę tkanki
tłuszczowej18. W badaniach wykazano, że kapsułki z mat-
chą przyspieszały metabolizm i wspomagały spalanie
tłuszczu, zwiększając termogenezę (własne tempo spala-
nia kalorii w organizmie) aż do 35–43%, przy czym stan-
dardowy wydatek energetyczny przeciętnego człowieka
wynosi od 8% do 10%. Wyniki badań sugerują, że matcha
52
może wspomóc wydatek energetyczny aż czterokrotnie,
jednocześnie nie obciążając organizmu i nie podnosząc
ciśnienia krwi, dzięki czemu jest bezpieczną alternatywą
dla innych szybkich rozwiązań lub leków.
WSPOMAGANIE KONCENTRACJI
I FUNKCJONOWANIA MÓZGU
Matcha przybyła do Japonii głównie jako preparat wspo-
magający w praktyce medytacyjnej. Mnisi pili ją, aby
zachować spokój i koncentrację podczas długich godzin
spędzonych w spoczynku. Współczesna literatura po-
twierdza, że matcha bogata jest w L-teinę, wpływającą
na funkcjonowanie mózgu i odpowiedzialną za poprawę
dobrego samopoczucia19. I chociaż teina jest powszech-
na we wszystkich herbatach, matcha może jej zawierać
do pięciu razy więcej niż inne herbaty czarne czy zie-
lone. Dodatkową korzyścią jest to, że teina może wspo-
magać pamięć, uczenie się i zdolność koncentracji20.
NIE WSZYSTKIE MATCHA SĄ SOBIE RÓWNE
Kupowanie matchy po raz pierwszy może okazać się
nie takie proste. Na rynku istnieje wielu producentów,
a jakość ich produktów jest bardzo zróżnicowana. Naj-
lepiej kupować produkty bez dodatku cukru. Poza tym
znaczącą różnicę ma też przeznaczenie produktu. Do-
stępne są dwa rodzaje matchy: ceremonialna i kulinarna.
Ta pierwsza jest droższa, ponieważ wyprodukowana jest
z najmłodszych listków i ma łagodny smak. Najlepiej
wybrać ją, jeśli planuje się spożywanie herbaty tylko
z dodatkiem wody. W przeciwnym razie mniej kosz-
towana kulinarna wersja powinna być wystarczająca.
Warto również pamiętać, iż matcha nie posiada długiego
terminu przydatności do spożycia. Po otwarciu najlepiej
zużyć ją w ciągu dwóch miesięcy, aby uzyskać najlepszy
kolor i smak. Miłośnicy matchy zaparzają ją, korzystając
ze specjalnej szczoteczki zwanej chasen, która rozbija
grudki i tworzy piankową warstwę na wierzchu herbaty.
Wiele osób spożywa matchę z dodatkiem napoju ro-
ślinnego (migdałowego lub kokosowego), które dodają
naparowi słodkiego smaku.
Zielona herbata to jedna z najlepiej przebadanych
substancji pod kątem wpływu na metabolizm. Naukowcy
zalecają picie ok. 2–3 kubków dziennie jako bezpieczną
dawkę. Jednak należy pamiętać, że w dużej mierze będzie
to kwestia indywidualna, wynikająca z podatności na dzia-
łanie herbaty, stanu zdrowia, rodzaju zażywanych leków
czy sytuacji życiowej, takiej jak np. ciąża.
Bibliografia dostępna w redakcji.
CBD a koronawirus (COVID-19)

Z każdej strony docierają do nas różne informacje o sposobach walki z COVID-19 –

wiele osób zastanawia się między innymi nad skutecznością CBD. Sprawdzamy,
jak konopie wpływają na walkę z koronawirusem.

CBD kontra koronawirus Konieczne jest też stosowanie odpowiedniej higieny i zachowanie
W listopadzie 2019 roku świat obiegła informacja o pierwszych reguł dystansu społecznego.
przypadkach COVID-19 w chińskim mieście Wuhan. Od tego Ogromną pomocą będzie także odpowiednia suplementacja –
czasu koronawirus jest najprawdopodobniej najczęściej używa- możemy w tym celu stosować na przykład olejek konopny, który
nym słowem zarówno w mediach, jak i rozmowach prywatnych. wspiera naturalne procesy obronne organizmu. Nie bez znaczenia
Wirusa, który zaraził już miliony ludzi, a bardzo wielu pozbawił pozostaje również dezynfekcja rąk czy stosowanie rękawiczek
życia, starają się ujarzmić medycy i naukowcy z całego świata. i maseczek ochronnych. Jak widać, sami mamy istotny wpływ
Nic więc dziwnego, że sięgają oni po najróżniejsze sposoby walki na przeciwdziałanie zakażeniom. Warto zatem pomóc sobie
z COVID-19 – a jedną z rozważanych metod jest zastosowanie CBD. i swoim najbliższym, sięgając po produkty CBDmed – nie tylko
Kannabidiol, czyli CBD, to występujący w konopiach związek olejki, ale też kawy czy susze. Istotnie wpływają one nie tylko na
pozbawiony działania psychoaktywnego. Od pewnego czasu zachowanie ogólnej równowagi organizmu, ale także na apetyt,
trwają prace nad stosowaniem tego środka w medycynie. sen czy nastrój.
CBD reaguje z receptorami kannabinoidowymi w ludzkim or- Podkreślamy jednak, że stosowanie CBD nie gwarantuje pełnej
ganizmie, współpracując z substancjami naturalnie produkowa- ochrony przed zakażeniem ani łagodniejszego przebiegu ewen-
nymi przez nasze ciało. Wspomaga między innymi utrzymanie tualnej choroby – w tym momencie takich efektów nie zapewnia
poprawnego poziomu apetytu, stabilizuje nastrój i zmniejsza żaden lek. Mimo to zdecydowanie powinniśmy zainwestować
odczuwanie bólu, a dodatkowo wzmacnia układ odpornościowy. w swoją odporność, by wzmocnić organizm i przygotować się
Niektórzy naukowcy przypuszczają, że kannabidiol może także do lepszego radzenia sobie z różnymi zagrożeniami. Pamiętajmy
łagodzić objawy COVID-19. również, że kannabidiol działa pozytywnie na różne procesy
zachodzące w organizmie i wciąż odkrywane są nowe zasto-
Ciężki ostry zespół oddechowy sowania tego związku w medycynie.
SARS, czyli ciężki ostry zespół oddechowy, uważany jest za
jedno z najpoważniejszych schorzeń prowadzących do obrzęku
płuc. Dochodzi przy nim do upośledzenia wymiany gazowej,
a w konsekwencji do stanu zagrożenia życia lub nawet śmierci.
Mamy z nim do czynienia w wielu infekcjach wirusowych –
tak też jest w przypadku COVID-19.
Dla wielu pacjentów ratunkiem jest wentylacja mechaniczna,
ale nawet przy jej zastosowaniu statystyki zgonów są bardzo
wysokie. W badaniach przeprowadzonych na myszach wykazano,
że podawany im składnik konopi powodował obniżanie tempe-
ratury ciała i poprawiał utlenowanie krwi. Naukowcy pracujący
w obrębie centrum medycznego i uczelni Augusta University
w stanie Georgia sugerują, że CBD może istotnie wpływać
na wyzdrowienie i poprawę stanu płuc po przejściu choroby
COVID-19 i zapewnić zdrowszy poziom tlenu w całym organizmie.
Stosując preparaty CBD, nie tylko uzyskamy odporność na wirusa,
ale także osłabimy jego działanie przy ewentualnym nawrocie
choroby. Skąd pomysł na walkę z koronawirusem za pomocą
konopi? Jest to powiązane z działaniem kannabidiolu – wpły-
wającego na postępy leczenia większości chorób i schorzeń, za
które odpowiada praca układu odpornościowego. To właśnie
jego działanie usprawniamy przez stosowanie produktów firm,
takich jak CBDmed.

Wzmocnienie organizmu to podstawa

w walce z COVID-19
Koronawirus stał się zmorą roku 2020. Nieustannie pojawiają się
nowe informacje na temat skutecznych sposobów wzmocnienia
organizmu. W celu zwiększenia naszej odporności, nie tylko
podczas starcia z COVID-19, trzeba pamiętać o regularnym ru-
chu, wysypianiu się, odpowiednim odżywianiu i redukcji stresu.
 Akupunktura
w kręczu karku
i bólu szyi

Z tego artykułu dowiesz się:

Czym jest kręcz szyi? Jakie podejście ma TCM Jaka jest skuteczność
do dolegliwości w odcinku akupunktury w bólach szyi?
szyjnym?

MAGDALENA GRZONKOWSKA
Absolwentka fizjoterapii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera
w Bydgoszczy. Wykwalifikowana akupunkturzystka – Szkoła Akupunktury Tradycyjnej w Bydgoszczy.
Od 2017 roku doktor wydziału lekarskiego w Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy.
Nauczyciel akademicki w Katedrze Anatomii Prawidłowej CM UMK oraz wykładowca
w Szkole Akupunktury Tradycyjnej w Bydgoszczy. Członek Polskiego Towarzystwa Anatomicznego
oraz Prezes Polskiego Stowarzyszenia Akupunkturzystów Zawodowych. Współautorka książki
Anatomiczna lokalizacja punktów akupunktury. Prowadzi swój gabinet w Inowrocławiu.

Dolegliwości bólowe szyi i karku są bardzo powszechne i mają tendencję

do przechodzenia w stany chroniczne. Szacuje się, że są to jedne z trzech najczęściej
zgłaszanych problemów układu mięśniowo-szkieletowego, które zwykle występują
u kobiet. Z danych literatury fachowej wynika, że dolegliwości odcinka szyjnego
stanowią 10% wszystkich dolegliwości kręgosłupa oraz że ponad 70% całej populacji
cierpi na bóle szyi i karku w pewnym momencie swojego życia. Głównymi objawami
są tępy ból, sztywność i dyskomfort w okolicy mięśnia czworobocznego grzbietu
oraz mięśni otaczających łopatkę. Przewlekły stan zwiększonego napięcia mięśni szyi
oraz karku powoduje uporczywy ból tej okolicy. Ból stanowi sygnał ostrzegawczy o tym,
że jakaś struktura ulega lub uległa uszkodzeniu.

D Dolegliwości bólowe karku mogą być przyczyną wielu innych
objawów, np. bólów i zawrotów głowy, omdleń, dolegliwości
w rejonie barku i ramienia. Nadmierne napięcie mięśni w okolicy
karku prowadzi do ograniczenia ruchomości głowy. Większość
dolegliwości powstała w tym obszarze wiąże się z nieprawidłową
postawą lub powtarzającymi się mikrourazami tkanek.
KRĘCZ SZYI
Oprócz typowych dolegliwości bólowych
odcinka szyjnego kręgosłupa bardzo częstym
schorzeniem tego rejonu jest kręcz szyi (kar-
ku), który może być wrodzony lub nabyty.
Podstawowym objawem kręczu jest nadmierne

54
napięcie mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego po
jednej stronie ciała. Prowadzi to do bolesnego przechyle-
nia głowy na bok oraz jej skręcenia w stronę przeciwną,
ze wzrokiem skierowanym lekko w górę. Konsekwencją
tego schorzenia jest rozciągnięcie i wzmożenie napię-
cia mięśnia po jednej stronie szyi oraz przykurczenie
i osłabienie tego samego mięśnia pod stronie przeciwnej.
Poza dolegliwościami bólowymi pojawia się sztywność
mięśni wraz z ograniczeniem zakresu ruchu, a także bóle
głowy. Najczęstszymi przyczynami kręczu nabytego są
problemy z ukrwieniem szyi, uszkodzenie mięśnia most-
kowo-obojczykowo-sutkowego, zła pozycja spania, np.
przez zbyt dużą ilość poduszek pod głową, nieprawidło-
wa postawa ciała.
METODY LECZENIA
Do najczęstszych metod leczenia należą terapie farma-
kologiczne, metody fizjoterapeutyczne oraz zabiegi chi-
rurgiczne. Jednak coraz większą popularnością zaczyna
cieszyć się akupunktura. Metoda ta jest jednym z narzę-
dzi stosowanych w tzw. tradycyjnej medycynie chińskiej
(TCM) i może być stosowana jako terapia podstawowa
lub uzupełniająca.
Ryc. 1. Zabieg akupunktury na dolegliwości
odcinka szyjnego
Źródło: Zdjęcie autorstwa Magdaleny Grzonkowskiej
Problemy w odcinku szyjnym kręgosłupa są często
wynikiem nadmiernego napięcia poszczególnych grup
mięśniowych, które przy dłuższym występowaniu uci-
skają naczynia krwionośne oraz nerwy. Częstą przyczy-
ną narastającego napięcia mięśni jest nieprawidłowa
postawa ciała, proces starzenia się, osłabienie mięśni
szkieletowych, przewlekły stres, nadmierne emocje,
brak aktywności fizycznej czy przebyte urazy. Konse-
kwencją takich zmian anatomicznych jest również za-
www.naturoterapiawpraktyce.pl
blokowanie swobodnego przepływu qi, krwi oraz limfy,
czyli powstanie tzw. zastoju. Taka stagnacja doprowadza
do braku odpowiedniej cyrkulacji, powodując powsta-
wanie stanów zapalnych, sztywności mięśni, dolegliwo-
ści bólowych oraz ograniczenia zakresu ruchu.
TRADYCYJNA MEDYCYNA CHIŃSKA A BÓLE SZYI
Podejście TCM jest holistyczne, zatem wszelkie dolegli-
wości w odcinku szyjnym będą traktowane jako symp-
tomy zaburzenia funkcjonowania organizmu człowieka
jako całości. Z punktu widzenia medycyny chińskiej nie
można oddzielić szyi od reszty ciała, ponieważ wszystkie
nasze części współpracują ze sobą, tworząc jeden żywy
organizm. Wszystko jest ze sobą połączone i na siebie
oddziałuje. Metoda akupunktury polega na nakłuciach
punktów akupunkturowych za pomocą sterylnych, jedno-
razowych igieł, co stymuluje ruch substancji – krwi, qi,
limfy. Sygnał wytworzony przez wprowadzoną igłę umoż-
liwia przywrócenie równowagi przez dotarcie do źródła
problemu, a organizm rozpoczyna proces samoleczenia.
Ryc. 2. Akupunktura lokalna z aplikacją igieł
w punktach akupunkturowych
Źródło: Zdjęcie autorstwa Magdaleny Grzonkowskiej
W medycynie chińskiej szyja stanowi połączenie
między Niebem (głowa) a Ziemią (tułów). W tej części
ciała dochodzi do skrzyżowania zarówno struktur ana-
tomicznych (włókna nerwowe), jak i energetycznych.
Oznacza to, że na poziomie odcinka szyjnego kręgosłupa
krzyżują się drogi nerwowe, przechodząc na drugą
stronę ciała. W ten sposób prawa półkula mózgowia
wpływa na lewą stronę, a lewa półkula na prawą. Na
poziomie meridianów skrzyżuje się przebieg kanałów
Yang Ming Ręki i Stopy (Jelito Grube i Żołądek) oraz
55
 Shao Yang Stopy (Pęcherzyk Żółciowy). Szyja jest rów-
nież rejonem, w którym występuje większość punktów
akupunkturowych pełniących funkcję tzw. Okien Nieba.
Te punkty regulują kierunek ruchu Qi z i do głowy oraz
wpływają na interakcję ze światem.
ZNACZENIE MERIDIANÓW W TERAPII
Punkty akupunktury wykorzystywane do terapii zlo-
kalizowane są na przebiegu meridianów. W ciele czło-
wieka wyróżniamy m.in. meridiany główne, mięśnio-
Problemy w odcinku szyjnym
kręgosłupa są często wynikiem
nadmiernego napięcia
poszczególnych grup mięśniowych,
które przy dłuższym występowaniu
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
uciskają naczynia krwionośne
oraz nerwy. Częstą przyczyną
narastającego napięcia mięśni
jest nieprawidłowa postawa ciała,
proces starzenia się, osłabienie
mięśni szkieletowych, przewlekły
stres, nadmierne emocje,
brak aktywności fizycznej
czy przebyte urazy.
wo-ścięgniste, łączące, dywergentne i nadzwyczajne.
W leczeniu dolegliwości fizycznych należy zwrócić
uwagę przede wszystkim na punkty meridianów głów-
nych, mięśniowo-ścięgnistych oraz nadzwyczajnych.
Meridiany główne stanowią osie ciała, które przekazują
qi oraz krew. Wszystkie zjawiska zarówno te zacho-
dzące na zewnątrz organizmu, jak i w jego wnętrzu
wpływają na funkcjonowanie tych kanałów, przez co
ich oddziaływanie odbija się na fizjologii człowie-
ka. Ruch energii przez te kanały jest ściśle związany
z cyklami, np. cyklem dobowym. Z kolei meridiany
mięśniowo-ścięgniste odpowiadają za to, co jest powią-
zane z powierzchnią ciała, energetycznie mają związek
z energią obronną tzw. Wei Qi i ochroną powierzchni.
Z anatomicznego punktu widzenia posiadają natomiast
powiązanie z określonymi mięśniami, powięziami
oraz wyglądem fizycznym. Meridiany nadzwyczajne
56
przekazują zaś energię konstytucjonalną, definiują
genetyczną budowę i przeznaczenie.
Przez szyję przebiegają następujące meridiany głów-
ne (przebieg gałęzi powierzchownych, na których zloka-
lizowane są punkty akupunktury): Pęcherza Moczowe-
go (tył), Pęcherzyka Żółciowego (część tylno-boczna),
Żołądka (przód), Jelita Cienkiego (część tylno-boczna),
Potrójnego Ogrzewacza (tył), Jelita Grubego (część
przednio-boczna).
Kanały mięśniowo-ścięgniste mają powiązania
z mięśniami szyi i karku. Należą do nich mięśnie:
czworoboczny grzbietu, mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy (część nadobojczykowa), półkolcowy gło-
wy, płatowaty głowy i szyi, kolcowy głowy i szyi,
najdłuższy głowy i szyi – kanał mięśniowo-ścięgni-
sty Pęcherza Moczowego,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy (część nadoboj-
czykowa), pochyły przedni – kanał mięśniowo-ścię-
gnisty Pęcherzyka Żółciowego,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy (część podoboj-
czykowa), mostkowo-gnykowy, żuchwowo-gny-
kowy, mostkowo-tarczowy – kanał mięśniowo-ścię-
gnisty Żołądka,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy, równoległoboczny
większy, podgrzebieniowy, podłopatkowy, dźwigacz
łopatki – kanał mięśniowo-ścięgnisty Jelita Cienkiego,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy, czworoboczny
grzbietu, pochyły tylny, nadgrzebieniowy – kanał
mięśniowo-ścięgnisty Potrójnego Ogrzewacza,
mostkowo-obojczykowo-sutkowy (część nadoboj-
czykowa), pochyły środkowy, równoległoboczny
większy i mniejszy, łopatkowo-gnykowy, podłopat-
kowy – kanał mięśniowo-ścięgnisty Jelita Grubego,
skośny głowy górny i dolny, prosty głowy tylny
mniejszy i większy, półkolcowy szyi, międzypo-
przeczne, długi głowy i szyi – kanał mięśniowo-ścię-
gnisty Nerek.
Przez sam kręgosłup przebiega jeden z meridianów
nadzwyczajnych – kanał Du Mai, który może być wy-
korzystywany do leczenia problemów związanych ze
zmianami w częściach kostnych odcinka szyjnego od-
cinka kręgosłupa. Z kolei kanał Ren Mai biegnie w linii
pośrodkowej przedniej ciała z przodu szyi.
MECHANIZM DZIAŁANIA AKUPUNKTURY
Akupunktura wpływa na zwiększenie przepływu krwi,
co umożliwia zmniejszenie stanu zapalnego, rozluź-
nienie nadmiernie napiętych mięśni oraz regenerację.
 LAUROSEPT Q73® STAWOSAN Q7®
(Krople do wewnątrz) (Krem Laurowy)
RECEPTOR

KLUCZYK

BLOKER

INNOWACYJNE POŁĄCZENIE
NATURALNYCH SKŁADNIKÓW

+
OLEJEK LAUROWY OLEJEK KURKUMOWY
ze świeżych liści laurowych z kłączy ostryżu długiego
( Laurus nobilis L. ) ( Curcuma longa L. )
 Z naukowego punktu widzenia sugeruje się, że nakłucia
punktów akupunktury powodują uwalnianie beta-en-
dorfin, które działają zarówno jako neuroprzekaźnik
zaangażowany w ośrodkowe zstępujące szlaki hamują-
ce ból, jak też jako hormon uwalniany do krwiobiegu.
Ponadto zwiększa się również centralne uwalnianie dy-
norfin i poziom ekspresji antagonisty opioidowego ok-
tapeptydu cholecystokininy (CCK-8), które mogą od-
grywać rolę w centralnych mechanizmach znieczulenia
wywołanego akupunkturą. Związki te należą do grupy
opioidów endogennych i wykazują powinowactwo do
receptorów opioidowych rozmieszczonych w różnych
strukturach naszego ciała, tj. w mózgu, rdzeniu kręgo-
wym i na komórkach tkanek obwodowych. Opioidy
endogenne, tak jak leki opioidowe, wykazują działanie
przeciwbólowe. Ponadto nasze naturalne opioidy mogą
powodować poprawę nastroju czy uspokojenie. Endor-
finy wpływają również na układ immunologiczny, po-
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
karmowy – zmniejszając motorykę jelit, mają hamują-
cy wpływ na układ oddechowy oraz duże znaczenie dla
funkcjonowania układu endokrynnego – zwiększając
stężenia hormonu wzrostu i prolaktyny. W przeciwbó-
lowym działaniu akupunktury bierze udział również se-
rotonina, wpływając na przekazywanie sygnałów bólo-
wych na poziomie ośrodkowym i obwodowym układu
nerwowego. Oddziaływanie na poziom ośrodkowy po-
lega na wzroście zewnątrzkomórkowego stężenia ATP,
co w dalszym etapie spowoduje reakcje przeciwbólowe
na poziomie rdzenia i mózgowia. Z kolei wpływ ob-
wodowy tłumaczy się tym, że podobnie jak estrogeny,
serotonina pośrednio uczestniczy w przeciwbólowym
działaniu akupunktury przez uwrażliwienie obwodo-
wych zakończeń nerwowych i tym samym aktywację
endogennej kontroli bólu.
SKUTECZNOŚĆ AKUPUNKTURY
W BÓLACH SZYI
Patrząc na efekty akupunktury z perspektywy mecha-
nicznej manipulacji tkankami, można stwierdzić, że na-
kłucia igłami wpływają na strukturę i ułożenie tkanki
łącznej oraz powięzi. Irnich i wsp. sugerują, że po aku-
punkturze następuje rozluźnienie mięśni, co przekłada
się na zwiększenie zakresu ruchomości.
Chen i wsp. w swoim badaniu wykazali skutecz-
ność akupunktury w łagodzeniu spondylozy szyjnej,
bolesnej choroby spowodowanej zwyrodnieniem krążka
międzykręgowego. Zeng i wsp. dowiedli, że akupunk-
tura łagodzi spondylozę szyjną i radikulopatię. Z ich
danych wynika, że akupunktura jest skuteczniejsza niż
58
stosowanie NLPZ (niesteroidowych leków przeciwza-
palnych). Z kolei Zhou i wsp. udowodnili skuteczność
akupunktury w łagodzeniu bólu kręgosłupa szyjnego po
zabiegach chirurgicznych.
Liczba zabiegów uzależniona jest od czasu trwania
dolegliwości – im świeższy problem, tym krótsza tera-
pia. W literaturze fachowej często występuje określenie
tzw. serii zabiegów, co najczęściej sprowadza się do
10 zabiegów. Jednakże liczba zabiegów czy nawet se-
rii powinna zostać dobrana indywidualnie do każdego
pacjenta, z uwzględnieniem czasu trwania schorzenia,
chorób towarzyszących, wieku pacjenta, stosowanych
leków, trybu życia czy terapii pomocniczych.
Ryc. 3. Przykładowe nakłucie punktów akupunkturowych
na dolegliwości bólowe karku
Źródło: Zdjęcie autorstwa Magdaleny Grzonkowskiej
Bardzo często podczas zabiegów akupunktury pa-
cjenci zgłaszają ustępowanie innych dolegliwości poza
tym problemem, z którym zgłosili się na terapię. Tłu-
maczy to, jak wszystkie funkcje i struktury naszego
organizmu są ze sobą powiązane i wzajemnie na sie-
bie oddziałują. Przy pierwszych oznakach problemów
z szyją większość zaburzeń zwykle obejmuje jeden me-
ridian, jednak z biegiem czasu dochodzi do pogłębie-
nia patologicznych wzorców, co w konsekwencji może
doprowadzić do zajęcia większego obszaru i większej
liczby meridianów. Liczba igieł podczas jednego zabiegu
również uzależniona jest od wielu czynników. Z jednej
strony osobom młodszym można podczas jednego za-
biegu wbić więcej igieł niż w przypadku osób starszych.
Związane jest to z ogólną lepszą kondycją zdrowotną
organizmu oraz sprawniejszym funkcjonowaniem ukła-
dów. Z drugiej jednak strony – zbyt duża liczba igieł
wprowadza niepotrzebny bałagan i dezinformację, a ta-
kie przebodźcowanie może w konsekwencji opóźnić
procesy naprawcze.
 Tab. 1. Lokalne punkty akupunktury na dolegliwości odcinka szyjnego

Punkt akupunktury Nazwa punktu Lokalizacja

GB 12 Wyrostek Sutkowaty Za wyrostkiem sutkowatym kości skroniowej

Pod kością potyliczną między mięśniem czworobocznym grzbietu

GB 20 Staw Wiatru
a mostkowo-obojczykowo-sutkowym

W połowie odcinka zawartego między C7–T1 oraz barkowym końcem

GB 21 Studnia Barku
obojczyka

SI 11 Niebiański Przodek W dole podgrzebieniowym, na poziomie T4

Punkt Shu Barku

SI 14 Na poziomie T1, 3 cuny w bok od linii pośrodkowej tylnej ciała
Zewnętrznego

TH 15 Niebiańska Kość W połowie odcinka wyznaczonego między GB 21 a SI 13

Bl 10 Niebiańska Kolumna Na poziomie C1, 1,3 cuna w bok od linii pośrodkowej tylnej ciała

Bl 11 Duży Kręg Na poziomie T1, 1,5 cuna w bok od linii pośrodkowej tylnej ciała

LI 16 Duża Kość W zagłębieniu między końcem barkowym obojczyka a grzebieniem łopatki

Du 14 Potężny Młot Poniżej wyrostka kolczystego C7, na linii pośrodkowej tylnej ciała

Źródło: Na podstawie Acupuncture for neck disorders. Cochrane Database of Systematic Reviews

STRATEGIA POSTĘPOWANIA I WYMIERNE waniami. W badaniu z 2002 r. wykazano, że skuteczność

JEJ TERAPEUTYCZNE EFEKTY akupunktury w leczeniu chronicznych bólów szyi zależy
Efekty terapii w dużej mierze uzależnione są od ob- od wybranych punktów akupunktury. Autorzy udowod-
ranej strategii postępowania. W akupunkturze istnieje nili, że punkty dystalne (oddalone od miejsca bólowego)
wiele metod i technik, które umożliwiają podejście do są bardziej efektywne niż punkty lokalne tzw. trigger
danego problemu z różnej perspektywy. Zabiegi mogą points. Najczęściej wymieniane w literaturze fachowej
być wykonywane lokalnie z zastosowaniem punktów punkty dystalne na dolegliwości odcinka szyjnego krę-
akupunkturowych zlokalizowanych na meridianach gosłupa zostały podane w tabeli 2.
przebiegających przez okolicę bólową lub też przez
nakłuwanie punktów ashi – punktów bolesnych, czy
też przez połączenie obu metod. Powstało wiele prac
naukowych, w których udowodniono, że tkliwość punk-
tów akupunktury zmienia się w toczącym się procesie
chorobowym. Oznacza to, że przy zaburzeniach funkcji
danej części ciała, niektóre powiązane z tym obszarem
punkty stają się bardziej tkliwe podczas ucisku. Badania
kliniczne wykazały, że nakłucie we wrażliwych punk-
tach daje lepszy efekt terapeutyczny. Najczęściej wy-
mieniane w literaturze punkty lokalne na dolegliwości
odcinka szyjnego kręgosłupa zostały podane w tabeli 1.
Oprócz wyżej opisanych metod, nakłucia mogą być
też wykonywane w okolicy pozornie niepowiązanej
z szyją, w najbardziej dystalnych częściach ciała, np.
na stopie. Związane jest to z przebiegiem meridianu oraz Ryc. 4. Akupunktura dystalna, przykładowe aplikacje
na dolegliwości bólowe odcinka szyjnego
powiązań między kanałami i ich wzajemnymi oddziały- Źródło: Zdjęcie autorstwa Magdaleny Grzonkowskiej

www.naturoterapiawpraktyce.pl
59
 Tab. 2. Dystalne punkty akupunktury na dolegliwości odcinka szyjnego
Punkt akupunktury Nazwa punktu
SI 3 Tylny Strumień Wody
TH 3 Środkowa Wyspa
Lu 7 Wąskie Zanieczyszczenie
LI 10 Trzy Mile Ramienia
Du 14 Potężny Młot
Źródło: Na podstawie Acupuncture for neck disorders. Cochrane Database of Systematic Reviews
Niewątpliwą zaletą akupunktury jest brak skutków
ubocznych, metoda ta nie polega na wprowadzaniu żad-
P O S T ĘP O WA N I E W JE DN OS T K AC H C H OROBOW YC H
nych substancji (leków) do organizmu człowieka. Jej dzia-
łanie oparte jest na naturalnych procesach zachodzących
w naszym ciele. Ponadto metodę tę można łączyć z inny-
mi terapiami, uzyskując przy tym ich synergię działania,
co może dodatkowo przyspieszyć procesy naprawcze.
Nie jest to jednak metoda będąca panaceum na wszystkie
dolegliwości szyi i karku – ma ona również swoje ogra-
niczenia. Metoda ta opiera się na naturalnym procesach
zachodzących w naszym ciele, zatem schorzenia przebie-
gające ze zmianami strukturalnymi, tj. np. skostnieniem,
zwapnieniem, czyli zmianami trwałymi, najprawdopo-
dobniej nie zareagują wcale lub odpowiedź organizmu
nie będzie odpowiednio silna, żeby zadowolić pacjenta.
PODSUMOWANIE
Podsumowując, analiza wyników licznych badań nauko-
wych wskazuje, że akupunktura korzystnie wpływa na
dolegliwości obszaru odcinka szyjnego kręgosłupa. Jest
ona naturalna, bezpieczna i mało inwazyjna. Może być
główną lub wspomagającą metodą leczenia dolegliwości
bólowych w rejonie szyi i karku. Skuteczność terapii,
z jednej strony zależy od terapeuty – dobór najlepszych
punktów i trafna diagnoza, a z drugiej – od pacjenta,
jego systematyczności oraz stosowania się do zaleceń
terapeuty. Nakłucia mogą być wykonywane lokalnie
lub dystalnie. Przy dolegliwościach, które występują od
niedawna, czas leczenia jest krótszy niż w przypadku
schorzeń przewlekłych. Liczba zabiegów jest kwestią
indywidualną zależną od stanu zdrowia pacjenta. Ze
względu na brak skutków ubocznych jest to metoda,
z której skorzystać może praktycznie każdy.
60
Lokalizacja
Na łokciowym brzegu dłoni, w kącie między głową a trzonem V kości
śródręcza
Na grzbiecie ręki, w kącie utworzonym między głową a łokciową
powierzchnią trzonu IV kości śródręcza
1,5 cuna od zgięcia nadgarstka, między mięśniem
ramienno-promieniowym a odwodzicielem długim kciuka
10 cun od zgięcia nadgarstka, między mięśniem prostownikiem
palców a prostownikiem promieniowym krótkim nadgarstka
Poniżej wyrostka kolczystego C7, na linii pośrodkowej tylnej ciała
Bibliografia
1 Chen RX, Kang MF (2001). Acupoint heat-sensitization and its clinical significance.
Journal of Traditional Chinese Medicine 488–9.
2 Chen XP, Liang Q & Zhou SM. (2014). Controlled Clinical Studies on Treating
Neck Cervical Spondylosis with Combination of Point-to-point Auricular
Acupuncture along the Skin and Body Acupuncture. Clinical Journal of Chinese
Medicine. 6(36).
3 Dyczek H, Grzonkowska M (2014) Anatomiczna lokalizacja punktów akupunktury.
Wydawnictwo: Szkoła Akupunktury Tradycyjnej w Bydgoszczy.
4 Fritz S, Chaitow L (2010) Masaż leczniczy: bóle głowy i górnego odcinka
kręgosłupa, Wrocław.
5 Irnich D, Behrens N, Gleditsch JM, et al. (2002) Immediate effects of dry needling
and acupuncture at distant points in chronic neck pain: results of a randomized,
double-blind, sham-controlled crossover trial. Pain 99(1): 83–9.
6 Irnich D, Behrens N, Molzen H, Konig A, Gleditsch J, Krauss M, et al. (2001) Rando-
mized trial of acupuncture compared with conventional massage and "sham" laser
acupuncture for treatment of chronic neck pain. BMJ 322: 1574–8.
7 Janiec W (2008) Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL,
Warszawa.
8 Jaroń A., Werner B (2003) Analiza postępowania leczniczego dziecka z kręczem
szyi pochodzenia mięśniowego, Nowa Pediatria, 3.
9 Langevin HM, Bouffard NA, Badger GJ, Churchill DL, Howe AK (2006) Subcutane-
ous tissue fibroblast cytoskeletal remodeling induced by acupuncture: Evidence
for a mechanotransduction- based mechanism. Journal od cellular physiology
Volume 207, Issue 3, 767–774.
10 Mazur R, Podemski R, Książkiewicz B (2003) Neurologiczne powikłania niedomogi
kręgosłupa, Gdańsk.
11 Michalska A., Szmurło M., Pogorzelska J., Szczukocki M., Szwilling Z (2017)
Wrodzony kręcz szyi – przegląd metod leczniczych, Neurologia Dziecięca, 26.
12 Montakab H. (2015) Medycyna chińska w praktyce: Teoria, diagnostyka i terapia
w rozumieniu zachodnim. Wydawnictwo: Galaktyka.
13 Słomińska A. (2010) Podstawy farmakoterapii. Słów kilka na temat opioidów.
PZWL, Warszawa.
14 Sun M, Geng G, Chen J, Ma X, Yan M, Liu X, Du J, Cai D, Zheng H, Zhao L, Liang
FR (2019) Acupuncture for chronic neck pain with sensitive points: study pro-
tocol for a multicentre randomised controlled trial. BMJ Open. 2019 Jul 30;
9(7): e026904.
15 Tang NM, Dong HW, Wang XM, Tsui ZC, Han JS (1997) Cholecystokinin antisense
RNA increases the analgesic effect induced by electroacupuncture or low dose
morphine: conversion of low responder rats into high responders. Pain 71(1):
71–80.
16 Trinh K, Graham N, Irnich D, Cameron D, Forget M (2016) Acupuncture for
neck disorders. Cochrane Database of Systematic Reviews, https://doi.
org/10.1002/14651858.CD004870.pub4.
17 Yuan QL, Guo TM, Liu L, Sun F, Zhang YG (2015) Traditional Chinese Medicine for
Neck Pain and Low Back Pain: A Systematic Review and Meta-Analysis. PLoS One.
2015 Feb 24; 10(2): e0117146.
18 Zeng R & Huang HF. (2015). Clinical observation on treating cervical spondylotic
radiculopathy by floating-acupuncture, electro-acupuncture plus TCM medicine.
Clinical Journal of Chinese Medicine. 7(29).
19 Zhang CR, Xiao HH, Chen RX (2010) Observation on curative effect of moxibusting
on heat-sensitive points on pressure sores. China Journal of Traditional Chinese
Medicine & Pharmacy.
20 Zhao ZQ (2008) Neural mechanism underlying acupuncture analgesia. Prog
Neurobiol. 2008 Aug; 85(4): 355–75.
21 Zhou W, Chen YX & Ou JY. (2014). Electro Acupuncture on Hegu Point and Neiguan
Point to Treat Acute Pain after Surgery on Anterior Cervical Spine. World Chinese
Medicine 9(4).
Ćwiczenia
oddechowe.
Spojrzenie z Zachodu
i ze Wschodu

Z tego artykułu dowiesz się:

Jak techniki oddechowe Jakie ćwiczenia oddechowe Jakie korzyści wynikają
wspomagają organizm zalecane są w zachodniej ze stosowania medytacji
człowieka? psychologii? oddechowej?

DR MARIAN MAJCHRZYCKI
Absolwent Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, osteopatii na Sutherland College of Osteopathic
Medicine w Belgii oraz medycyny tybetańskiej w Sorig Khang Inernational. Ma 20-letnie doświadczenie.
Pracował w klinikach na oddziałach: ortopedycznym, neurologicznym oraz intensywnej terapii.
W latach od 2010 do 2018 wykładowca na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. Jeden z trzech
założycieli Akademii Terapii Manualnej oraz twórca szkoleń dla fizjoterapeutów i lekarzy
z zakresu terapii manualnej. Wykłada w Still Academy of Osteopathy.

Ćwiczenia oddechowe, szczególnie te znane także jako oddychanie przeponowe

i oddychanie głębokie, to skuteczne ćwiczenia wpływające na ciało i umysł.
Zalecane są w prewencji wielu chorób, szczególnie tych powiązanych z układem
oddechowym i naczyniowym. Mogą być też wykorzystywane w walce ze stresem
oraz psychosomatycznymi i fizjologicznymi stanami chorobowymi.

O
Oddychanie przeponowe polega na skurczu przepony, rozprężaniu
mięśni brzucha i pogłębianiu wdechu i wydechu, co w konsekwencji
prowadzi do zmniejszenia częstości oddechów oraz maksymalnego
zwiększenia ilości gazów we krwi. Korzyści płynące z oddychania
przeponowego są przedmiotem wielu badań klinicznych. Opisy
jego wartości zdrowotnych i skuteczności znajduje się także w kon-
tekście ćwiczeń ciała i umysłu w medycynie Wschodu w Indiach,
Tybecie, Chinach oraz w sztukach walki. Oddychanie przeponą jest
podstawowym elementem jogi i systemu ćwiczeń tai chi chuan.
Zdrowy człowiek robi średnio 15 oddechów na minutę, czyli
21 600 oddechów dziennie. Większość ludzi oddycha jednak o wie-
le szybciej. Często ich oddech jest płytki i wykonują go jedynie
za  pomocą klatki piersiowej. Na Wschodzie
uważa się, że czas mierzy się oddechem. Dla-
tego jeżeli spowolni się oddech, zwolni się też
proces starzenia.
FIZJOLOGICZNA REAKCJA
NA ĆWICZENIA ODDECHOWE
Badania pokazują, a ich wyniki potwierdzają,
że  nawet pojedyncze ćwiczenie oddechowe
znacznie zmniejsza ciśnienie krwi, zwiększa
zmienność rytmu zatokowego, wspomaga funk-
cje oddechowe, zwiększa ilość tlenu we krwi

www.naturoterapiawpraktyce.pl
61
 oraz poprawia wydajność oddechowo-krążeniową i siłę
mięśni oddechowych. Oddychanie z określoną regular-
nością i głębokością przynosi ulgę w klinicznych obja-
wach pacjentom wszystkich grup wiekowych cierpiącym
na zaburzenia oddychania w czasie snu.
Ćwiczenia oddechowe zmniejszają poziom reakcji fizjo-
logicznej na stres u zdrowych ochotników – gdzie wskaźni-
kiem był kortyzol. Poziom tego hormonu określono w ślinie,
przed serią 20 sesji ćwiczeń oddechowych i po niej. Kortyzol
jest wiarygodnym wskaźnikiem poziomu stresu, gdyż w sy-
tuacjach stresowych zwiększa się jego stężenie.
Badania ukierunkowane na fizjologiczne mechanizmy
stojące za skutecznością ćwiczeń oddechowych wska-
zują na to, że oddychanie, emocje i procesy poznawcze
posiadają wspólną fizjologiczną podstawę w  postaci
autonomicznego układu nerwowego.
Wyniki badań nad jogą także potwierdzają osłabienie
działania współczulnego układu nerwowego przy jedno-
ME DYC Y N A WS C H OD U
czesnym wzmożeniu aktywności przywspółczulnego ukła-
du nerwowego. Zakłada się, że niemiarowość zatokowa
stanowi element leżący u podstaw fizjologii oddychania
i emocji. Mechanizm ten jest regulowany przez oddychanie
i jest nieodłączną częścią stymulacji nerwu błędnego, który
z kolei jest ściśle związany z fizjologiczną podstawą emo-
cji, w tym regulacji emocjonalnej, adaptacji psychologicz-
nej, ekspresji i reakcji emocjonalnej, reakcji empatycznych
i przywiązania. U dorosłych ze stanami lękowymi, depre-
sją, PTSD (zespołem stresu pourazowego – post-traumatic
stress disorder), zespołem lęku napadowego oraz innymi
zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi spowodowany-
mi stresem obserwuje się zaburzenia w funkcjonowaniu
autonomicznego układu nerwowego.
Badania z wykorzystaniem EEG sugerują, że regular-
ne oddychanie w trakcie wykonywania ćwiczeń jogi oraz
podczas medytacji może zwiększyć rytm beta w lewych
czołowych, przyśrodkowych i potylicznych regionach
mózgu. Jest to związane z lepszym działaniem funkcji
poznawczych, takich jak uwaga, pamięć i funkcje wy-
konawcze. Ponadto badania z wykorzystaniem funkcjo-
nalnego obrazowania metodą rezonansu magnetycznego
pokazały znacząco zwiększoną aktywację po obu stro-
nach dolnych czołowych i skroniowych regionów mózgu
w trakcie medytacji w porównaniu do stanu rozluźnienia.
Badania takie wskazują na działanie prawej części dolnej
kory mózgowej/części kresomózgowia i prawej środko-
wej/górnej kory skroniowej w trakcie medytacji.
Oddychanie przeponowe stosuje się także jako działanie
wspomagające leczenie zaburzeń klinicznych u pacjentów
z zaburzeniami fizycznymi, takimi jak udar mózgu czy rak.
62
Przeglądając liczne badania naukowe, można stwier-
dzić, że uważne oddychanie jest wysoce wskazane i za-
lecane dla poprawy zdrowia zarówno w sferze fizycznej,
jak i psychicznej.
ODDYCHAJ PRZEZ NOS
Najważniejsze, najzdrowsze i wręcz lecznicze jest oddy-
chanie przez nos.
Kilka najważniejszych zalet i funkcji, które wyni-
kają z oddychania przez nos (za McKeownem):
Oddychanie przez nos zwiększa opór stawia-
ny strumieniowi powietrza o mniej więcej 50%,
co skutkuje zwiększoną o 10–20% absorpcją
tlenu.
Oddychanie przez nos ogrzewa i nawilża po-
wietrze (powietrze, które podczas pierwszego
kontaktu z nosem ma temperaturę 6°C, będzie
ogrzane do  30°C w  chwili dotarcia do  tylnej
ściany gardła i przyjemnych 37°C po osiągnię-
ciu swojego celu, czyli pęcherzyków płucnych).
Oddychanie przez nos oczyszcza wdychane po-
wietrze, usuwając z niego większość zarazków
i bakterii.
Oddychanie przez nos podczas wykonywania
ćwiczeń fizycznych zapewnia taką intensyw-
ność, której efekty będą porównywalne z tymi
osiąganymi podczas treningu poprawiającego
wydolność tlenową (na podstawie wartości tęt-
na i wartości procentowej VO2 max).
Tymczasem oddychanie przez usta daje następu-
jące efekty:
Dzieci oddychające przez usta są dużo bardziej
narażone na  powstanie charakterystycznych
wad zgryzu i  wad postawy, takich jak głowa
wysunięta nadmiernie do przodu, i zmniejszo-
ną sprawność oddechową.
Oddychanie przez usta zwiększa ryzyko odwod-
nienia. Widać to szczególnie u osób śpiących
z  otwartymi ustami, które często budzą się
z uczuciem suchości w ustach.
Wysuszone ścianki jamy ustnej zwiększają jej
zakwaszenie, co prowadzi do częstszych proble-
mów z próchnicą zębów oraz do chorób dziąseł.
Oddychanie przez usta zmienia florę bakteryjną
w ich wnętrzu, skutkując nieświeżym oddechem.
Wdychanie i wydychanie powietrza ustami ma
związek z chrapaniem i obturacyjnym bezde-
chem sennym.
ĆWICZENIA ODDECHOWE W ZACHODNIEJ
PSYCHOLOGII
Według wielu badań psychologicznych i klinicznych od-
dychanie przeponowe w ramach medycyny alternatywnej
i  integracyjnej jest skuteczną techniką relaksacyjną,
której pozytywne działanie obejmuje zdrowie fizyczne
i  psychiczne. Jest skutecznym niefarmakologicznym
zabiegiem poprawiającym stan emocjonalny, np. przez
redukcję lęku, depresji i stresu, pozytywnie wpływa rów-
nież na bezsenność.
Ćwiczenia oddechowe stosuje się powszechnie w le-
czeniu klinicznym chorób psychicznych takich jak PTSD,
zaburzenia ruchu, fobie i inne zaburzenia emocjonalne
spowodowane stresem. Pomagają one osobom z proble-
mami natury psychicznej, takimi jak lęki czy depresja.
Badania dowodzą, że jednodniowe ćwiczenia oddechowe
przynoszą ulgę w wyczerpaniu emocjonalnym i deper-
sonalizacji spowodowanych wypaleniem zawodowym.
Ćwiczenia składające się z 30 sesji (oddechowych) trwa-
jących 5 min dziennie mogą znacznie zmniejszać lęki
u kobiet w ciąży zagrożonych przedwczesnym porodem.
Co więcej, podobny wpływ na lęki zaobserwowano w ba-
daniu obejmującym trzydniową interwencję, w trakcie
której ćwiczenia wykonywano trzy razy dziennie. Sied-
miodniowy intensywny sanatoryjny program jogi skła-
dający się m.in. z pranajamy (ćwiczeń oddechowych)
zmniejszył lęki i objawy depresji u pacjentów cierpiących
na ból lędźwiowo-krzyżowy.
Inne badania sugerują związek między zaburzeniami
uwagi/czujności a nieprawidłowym oddychaniem u osób
z demencją oraz nieprawidłowym oddychaniem w trakcie
snu we wszystkich grupach wiekowych. Istnieje także
zależność pomiędzy oddychaniem a uwagą. Ćwiczenia
medytacji uwzględniające oddychanie mogą być nowym,
niefarmakologicznym sposobem poprawiania poszcze-
gólnych elementów uwagi. Medytacja przy skupionej
uważności jest buddyjską praktyką, w której jednocze-
śnie podtrzymuje się uwagę i odczucie oddechu. Niektóre
badania wskazują na to, że krótkie treningi uspokojenia
myśli mogą pozytywnie wpływać na utrzymywanie uwagi
oraz zmniejszanie zmęczenia i lęku. Są też badacze, któ-
rzy twierdzą, że rozluźnienie spowodowane spokojnym
oddechem pomaga zapanować nad objawami deficytu
uwagi dzieciom ze zdiagnozowanym zespołem nadpo-
budliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD).
Znajduje się również  związek między pogłębioną
techniką oddychania i redukcją stanów lękowych. Sze-
ściotygodniowy oddechowy kurs treningowy wystarczył,
aby znacznie zmniejszyć stany lękowe u zdrowych doro-
www.naturoterapiawpraktyce.pl
słych osób. Dowody pochodzące z badań nad oddycha-
niem przeponowym mówią o znaczącej redukcji stanów
lękowych u osób dorosłych po ośmiotygodniowej terapii
oraz o zmniejszonym lęku związanym ze sprawdzianami
u uczniów szkoły podstawowej. Zwraca się uwagę, że na-
wet jednorazowe zastosowanie oddychania przeponowego
Skupienie się na oddechu pomaga
wyjść z trudnych sytuacji w sposób
spokojny i bezstresowy.
może zmniejszyć stres i przynieść ulgę przy wypaleniu
zawodowym oraz innych zaburzeniach emocjonalnych.
Sugeruje to, że oddychanie przeponowe może być po-
tencjalnym środkiem terapeutycznym niosącym poprawę
stanu emocjonalnego.
ĆWICZENIE WSTRZYMYWANIA ODDECHU
(WEDŁUG PATRICKA MCKEOWNA)
Ćwiczenie wstrzymywania oddechu, w wyniku którego
objawy takie jak zatkany nos, chrapanie, słaby węch,
uciążliwe oddychanie przez nos, niespokojny sen czy
uczucie uciążliwego oddychania przez usta zmniejszyły
się o 70%.
Wstrzymanie oddechu zwiększa stężenie tlenku azo-
tu w jamie nosowej, czego bezpośrednim skutkiem jest
rozszerzenie przewodów nosowych i przywrócenie płyn-
nego, niczym niezakłóconego oddychania przez nos.
Przykład ćwiczenia
1. Zrób krótki, cichy wdech nosem, a następnie w taki
sam sposób wypuść powoli powietrze z płuc.
2. Ściśnij nos palcami i wstrzymaj oddech.
3.  Zrób tyle kroków, ile dasz radę. Spróbuj dopro-
wadzić do wystąpienia mocnego zapotrzebowania
na  tlen, nie dopuszczając jednak do  pojawienia
się zawrotów lub bólu głowy, zaburzeń widzenia,
uczucia słabości, nagłego uderzenia gorąca czy
wręcz utraty przytomności.
4.  Puść nos i zacznij przez niego oddychać. Postaraj
się jak najszybciej uspokoić oddech.
5.  Pierwszy wdech będzie najprawdopodobniej dużo
głębszy niż zwykle. Dobrym sposobem na uspoko-
jenie oddychania jest umyślne zmniejszenie ilości
powietrza wciąganego przez nos podczas drugiego
i trzeciego oddechu.
63
 6.  Oddech powinien wrócić do normalnej częstotliwości
i objętości już po dwóch, trzech pierwszych wdechach
i wydechach. Jeśli po tym czasie nadal jest nieregular-
ny i intensywniejszy niż zwykle, to znaczy, że wstrzy-
mywałeś go zbyt długo.
7. Odczekaj minutę lub dwie przed ponownym wyko-
naniem ćwiczenia.
8.  Aby przygotować organizm do  dłuższych przerw
w oddychaniu, zacznij od krótszego czasu ich trwa-
nia, zwiększając liczbę kroków z każdym kolejnym
powtórzeniem.
9.  Powtórz cały cykl sześć razy, doprowadzając w ostat-
nim powtórzeniu do  naprawdę dużego deficytu
tlenowego.
Ważne jest regularne powtarzanie ćwiczenia w  celu
zwiększania liczby kroków.
ME DYC Y N A WS C H OD U
METODA WIMA HOFA
Wim Hof jest powszechnie znany jako The Iceman dzięki
umiejętności znoszenia skrajnego zimna, co przypisuje
wystawianiu się na niskie temperatury, medytacjom i tech-
nikom oddychania (podobnym do tybetańskiej techniki
tummo). Z badań wynika, że dzięki świadomej hiperwen-
tylacji Wim Hof może zwiększyć tętno, poziom adrenali-
ny i alkaliczność krwi. Uważa się także, że Wim posiada
więcej tkanki tłuszczowej brunatnej niż normalnie spoty-
kane, co wspomaga jego odporność na zimno. Wim Hof
twierdzi, że jego wyjątkowa metoda oddychania może
zwiększać energię, poprawiać sen, zwiększać skupienie
i determinację, poprawiać wydajność sportową, a także
zmniejszyć poziom stresu, zwiększyć tolerancję na zim-
no, przyspieszać powrót do formy fizycznej i zwiększać
kreatywność. Ćwiczenia oddechowe aktywują w orga-
nizmie ogromną liczbę procesów fizjologicznych, które
posiadają potężny potencjał leczniczy.
W szczególności metoda ta sprawdza się w warun-
kach niskiej temperatury. Wim Hof zaleca, aby zachować
kontakt ze swoim oddechem w sytuacjach, gdy ciało jest
wystawione na działanie niskich temperatur i jest pod
wpływem stresu. Skupienie się na oddechu pomaga wyjść
z trudnych sytuacji w sposób spokojny i bezstresowy. Gdy
organizm zanurzany jest w lodowatej wodzie, skupienie
się w danej chwili na oddechu pozwala pozbyć się myśli
o ucieczce i panice, przez co ciało powoli przyzwyczaja
się do nowego, skrajnie zimnego środowiska, ostatecznie
osiągając stan rozluźnienia.
Kluczowym elementem metody Wima Hofa jest
uważne skupienie i świadoma łączność z oddechem. Jest
64
to jedna z najskuteczniejszych eksperymentalnych me-
tod terapeutycznych pozostawania w jedności ze swoim
oddechem w sytuacjach stresowych. W tym przypadku
stresowa sytuacja jest zaaranżowana, ciało ma być zanu-
rzone w lodowatej wodzie.
Metoda ta jest bardzo prosta i skuteczna, jest kolejnym
narzędziem kontroli stresu.
Ćwiczenia Wima Hofa
Aby ocenić, jak kontrolowana hiperwentylacja wpływa
na Twoje ciało, zrób mały test ze stoperem. Usiądź lub
połóż się wygodnie. Weź głęboki wdech i naturalnie
wypuść powietrze, tak by nie opróżniać płuc w całości.
Utrzymaj bezdech, jak najdłużej się uda. Zapamiętaj
swój wynik.
Przejdź do ćwiczeń oddechowych. Oto schemat:
Przyjmij jak najwygodniejszą dla siebie pozycję.
Weź głęboki wdech, wprowadzając powietrze do brzu-
cha (przepony) i klatki piersiowej, aż po obojczyki.
Powietrze  wypuść naturalnie, bez siłowania się
z  płucami. Wydech powinien brzmieć, jakbyś go
wymuszał, ale nie powinien taki być. Niech oddechy
płyną szybko i rytmicznie, bez przerw, z rozluźnioną
przeponą i klatką piersiową.
Oddechy wykonuj, aż poczujesz delikatne mrowie-
nie w ciele i lekkość umysłu. Dla większości ludzi
wystarczająca liczba powtórzeń to 30 oddechów.
W tym momencie pH Twojej krwi wzrasta,
aktywuje się sympatyczna część autonomicznego
układu nerwowego, następuje wyrzut kortyzolu
(zrównoważony mniejszym poziomem w pozosta-
łej części dnia).
Czas na zrównoważenie poziomów tlenu i dwu-
tlenku węgla w organizmie.
Po ostatnim wydechu wstrzymaj oddech. Zamknij
usta i zablokuj krtań, zrelaksuj się.
Bądź świadomy tego, co  się  dzieje, skup uwagę
na miejscach, gdzie występuje ból, stany zapalne,
dolegliwości, z którymi się zmagasz. Wyobraź sobie
wędrującą tam energię, tlen. Jeżeli jakaś część ciała
czy mięsień są napięte, rozluźnij je.
Po upływie 90 s nadnercza mogą zacząć wydzielać
adrenalinę, co przełoży się na przypływ ogromnej ilo-
ści energii. Zwiększający się poziom CO2 będzie nasi-
lać chęć nabrania powietrza, natomiast zmniejszający
się poziom O2 będzie stymulować sympatyczny układ
nerwowy oraz podwzgórze – centrum regulujące wy-
dzielanie hormonów w organizmie. Odpowiada ono
za ogólnoustrojową homeostazę, np. termoregulację
 czy gospodarkę wodno-elektrolitową. Jako część ukła-
du limbicznego odpowiada także za emocje i popędy.
W podwzgórzu mieści się ośrodek głodu i sytości.
Gdy uczucie braku powietrza stanie się zbyt nieprzy-
jemne (pojawią się takie objawy, jak przełykanie śli-
ny, silny skurcz przepony, drżenie mięśni), zakończ
tę fazę. Nabierz głęboko powietrza, a  następnie
wstrzymaj oddech na 15 s, wyobrażając sobie, jak
pozostały w organizmie tlen kieruje się do głowy.
Unormuj oddech. Całość ćwiczeń oddechowych po-
wtórz trzykrotnie.
Zwróć uwagę, na jak długo potrafisz zatrzymać oddech
podczas ćwiczenia. Podczas powtarzania ćwiczeń wy-
nik będzie się zwiększał. Przyjmuje się, że 90–120 s to
wystarczający wynik, by czerpać jak najwięcej korzyści
z metody Wima Hofa.
MEDYTACJA ODDECHOWA W MEDYCYNIE
WSCHODU
Tradycyjna medycyna tybetańska, znana także pod na-
zwą Sowa Rigpa (nauka uzdrawiania, a także odżywia-
nie świadomości), jest naturalną i całościową nauką me-
dyczną. W sposób integracyjny odnosi się do wszystkich
potrzeb ciała, umysłu i ducha. Medycyna tybetańska ma
do zaoferowania wiele unikatowych możliwości, których
nadaremno szukać w innych tradycjach uzdrawiania czy
też we współczesnej medycynie.
Fizyczne ludzkie ciało składa się z  tkanek (mię-
śniowych, kości itd.), które czasami przyjmują formę
przewodów i kanałów. To naczynia krwionośne, nerwy
itd. Są one widoczne dla oczu i umożliwiają przepływ
energii, np. w postaci energii cieplnej lub elektrycznych
impulsów nerwowych. Jeśli ludzkie ciało byłoby pań-
stwem, to odpowiednikiem kanałów byłyby autostrady,
drogi i rzeki. Sowa Rigpa uczy, że ciało jest domem dla
ogromnej liczby subtelnych kanałów. Można je porów-
nać do korytarzy powietrznych. Istnieją, choć są niewi-
doczne. Te subtelne kanały przesyłają życiową energię.
Organizm ludzki ma trzy główne kanały: środkowy, pra-
wy i lewy. Medytacja z „oczyszczającymi” oddechami
jest wykonywana w celu oczyszczenia tych kanałów
z nieczystości na poziomie ciała, energii i umysłu.
Dziewięć oddechów oczyszczających (tyb. rlung ro bsal
ba, co oznacza wydalanie martwego wiatru) to medytacyj-
ne ćwiczenie oddechowe wyrównujące tzw. trzy energie
(lub humory) w ciele człowieka (Wiatr, Flegma i Żółć).
Energie te łączą się z odpowiednimi narządami wewnętrz-
nymi, wpływają na ich funkcję i zdrowie człowieka.
www.naturoterapiawpraktyce.pl
ĆWICZENIE: DZIEWIĘĆ OCZYSZCZAJĄCYCH
ODDECHÓW
Usiądź wyprostowany ze skrzyżowanymi nogami. Mo-
żesz siedzieć na krześle lub na podłodze na poduszce.
Wyobraź sobie, że Twoje ciało jest pustą, przejrzystą
powłoką ze światła. Wewnątrz niej znajdują się trzy ka-
nały jako trzy puste rurki. Kanał centralny jest niebieski,
prawy czerwony, a lewy biały. Kanał prawy to energia
słoneczna, reprezentująca emocję gniewu i energię Żół-
ci; łączy się z wątrobą, pęcherzykiem żółciowym i cho-
robami o naturze gorąca, stanami zapalnymi, trawie-
niem. Kanał lewy to energia księżycowa, reprezentuje
ignorancję, energię Flegmy, jest chłodna, połączona z ta-
kimi narządami wewnętrznymi, jak żołądek, śledziona,
z niestrawnością i powiązanymi z nią zaburzeniami. Ka-
nał centralny to energia Wiatru, uczucie przywiązania,
powiązana ze wszystkimi procesami, w których odbywa
się ruch w ciele, jak przepływ krwi i limfy w naczyniach,
funkcjonowanie układu nerwowego.
Pozostań przy tej wizualizacji czystego ciała; na 
chwilę opróżnij ciało i opróżnij kanały.
Zrób głęboki wydech. Lewym palcem wskazującym
uciśnij lewe nozdrze i weź wdech, przesuwając prawą
rękę w stronę nosa. Wciągaj czyste, tęczowe światło przez
prawe nozdrze. Prowadź je prawym kanałem w dół, podą-
żając za prawą ręką, opadającą w dół przed Tobą. Poczuj,
jak powietrze przemieszcza się w dół prawą stroną klatki
piersiowej w kierunku brzucha, obniżając wątrobę i trze-
wia po prawej stronie. Następnie, kiedy jest ona na wy-
sokości pępka, odwróć rękę i na zatrzymanym oddechu
prowadź energię (powietrze) w górę lewym kanałem.
Kiedy prawa ręka osiągnie poziom nosa, zdejmij lewy
palec z lewego nozdrza, a prawą ręką uciśnij prawe. Wy-
dychaj powietrze lewym nozdrzem, wyobrażając sobie,
jak wszelkie nieczystości gniewu, gorąco, stany zapalne
opuszczają ciało jako czerwony dym.
Powtórz proces dla lewego kanału, odwracając ręce.
Wszystkie zanieczyszczenia spowodowane przez nie-
wiedzę, powiązane z  zimnymi właściwościami (nie-
strawność, obrzęki) są uwalniane w postaci biało-sza-
rego dymu albo małych świń.
Weź wdech obydwoma nozdrzami, kierując energię
za pomocą obu dłoni. Wciągaj światło do wszystkich
kanałów, tym samym oczyszczając je. Kiedy obie dło-
nie sięgną wysokości nosa, wydychaj powietrze, po-
zbywając się zanieczyszczeń przywiązania w formie
ciemnego dymu.
Te trzy oddechy stanowią jeden cykl.
Powtórz sekwencję przynajmniej trzy razy.
65
 Zdj. 1A-C. Uciśnięcie nozdrza i prowadzenie oddechu
Źródło: własne
ME DYC Y N A WS C H OD U
ĆWICZENIE UWAŻNEGO ODDECHU
Ważne, by podczas ćwiczeń oddechowych być uważ-
nym. Siedząc w pozycji wyprostowanej ze skrzyżowa-
nymi nogami, weź od 7 do 21 głębokich oddechów.
Każdy głęboki oddech składa się z trzech faz:
wdechu,
wstrzymania oddechu,
wydechu.
Używaj następującej liczby dla każdej sekwencji odde-
chów: 4–3–5 (wdech–wstrzymanie–wydech).
Ćwiczenia oddechowe można stosować w połączeniu
z wizualizacją: wdychanie pięciu kolorów tęczy (niebie-
skiego, zielonego, czerwonego, białego i żółtego), repre-
zentujących pięć czystych elementów przestrzeni, wiatru,
ognia, wody i ziemi. Gdy robisz wydech, emituj światło
przez pory skóry.
Według medycyny tybetańskiej ćwiczenia uważnego
oddychania mogą przywrócić równowagę naszym we-
wnętrznym energiom. Istnieją trzy aspekty równowagi:
ciało, energia i umysł. Pozostają one w stałej interakcji
i tym samym wpływają na siebie nawzajem. Energia wia-
tru i kanały są połączeniem między ciałem i umysłem.
Pracując nad energią, człowiek jest w stanie wpłynąć
na zdrowie swojego umysłu i ciała.
JOGA I PRANAJAMA
W jodze głęboki oddech jest nazywany pranajamą.
W sanskrycie prana oznacza życiodajną energię, a yama
(ayama) – kontrolę i ekspansję. Opanowanie własnego
oddechu to podstawa jogi. Kontrolowany oddech pozwala
66
Przykładowe oddechy stosowane w pranajamie
Ujjayi – zwycięski oddech lub oddychanie
gardłowe
Często nazywany zwycięskim oddechem, ponie-
waż ud oznacza wszechmocny, a jaya – zwy-
cięstwo lub triumf. Jest podstawową techniką
oddychania w jodze fizycznej (asanach).
Polega na  przesuwaniu powietrza przez
nozdrza przy lekkim zwężeniu gardła. Wytwa-
rza miękki dźwięk, który pomaga skupić się
na oddechu i skoncentrować umysł. Pozwala
skuteczniej kontrolować oddech, jako że oddy-
cha się wtedy wolniej i płynniej. Ujjayi powinien
przepływać łatwo, gładko i bez wysiłku.
Swasa – oddech niekontrolowany
Swasa to oddech nieregularny i  szybki, jaki
zazwyczaj ma człowiek, kiedy jest wzburzony
czy zdenerwowany. Aby go wyregulować i uspo-
koić należy ćwiczyć ujjayi (oddech zwycięstwa)
i  przetrzymać wydech podczas świadomego
napinania mulabandhy (aktywizacja krocza
i napięcie mięśni dna miednicy).
Deerga swasa – rozszerzanie płuc
Deerga swasa to trzyetapowa technika oddycha-
nia, która zwiększa przestrzeń w płucach. Wpływa
ona na głębsze, płynniejsze oddychanie z wyko-
rzystaniem maksymalnej pojemności płuc. Głę-
bokie oddychanie dotlenia i oczyszcza organizm.
człowiekowi zapanować nad ciałem i umysłem. A spo-
kojny oddech to spokój ducha. Umożliwia złagodzenie
napięć i stresów, uspokojenie serca, wyciszenie umysłu.
 Pranajama pomaga nauczyć się, jak kontrolować i re-
gulować oddech. Pranajama (praca z oddechem) i joga
fizyczna (asany) razem tworzą energię ludzkiego ciała
i wspierają się wzajemnie w ulepszaniu mentalnego i fi-
zycznego zdrowia.
Oddech jogiczny jest wzorowany na oddechu no-
worodków. Wykonuje się go przez nos. To oddech
nieprzerwany – pomiędzy wdechem i wydechem nie
ma przerwy. Jest on sumą trzech rodzajów oddychania,
więc składa się z trzech elementów: oddechu do brzu-
cha, śródoddechu (do klatki piersiowej) oraz oddechu
nosowo-gardzielowego.
Najlepszy czas na ćwiczenie pranajamy to czas zaraz
po przebudzeniu, przed śniadaniem.
ĆWICZENIE (ZA DORON HANOCH)
1.  Skieruj świadomość na  oddech. Oddychaj przez
nos miękko i  głęboko. Przy wydechu pozbywaj
się całego powietrza z płuc. Następnie, tak jakbyś
napełniał pusty dzban, wypełniaj płuca powie-
trzem, rozpoczynając od samego dna, od brzucha.
2.  Teraz skieruj oddech w dolną część klatki piersiowej
i poszerzaj żebra.
3.  Ostatni, trzeci etap polega na powolnym kierowaniu
powietrza w górną część klatki piersiowej, aż do oboj-
czyków i w tylną część ciała.
4.  Zatrzymaj na chwilę oddech z płucami pełnymi po-
wietrza. Następnie rozpocznij wydech w odwrotnym
kierunku:
górna część klatki piersiowej,
dolna część,
brzuch.
5.  Na koniec wciągnij brzuch do środka.
6.  Podczas wydechu prostuj kręgosłup. Za  pomocą
oddechu rozluźnij barki, szczękę i czoło.
Wykonuj ćwiczenie bez przymusu i napięcia. Przy
powtórkach poczujesz rozluźnienie i uczucie większej
przestrzeni w ciele. Powtórz całość pięć razy.
Nabieraj powietrza powoli, do  brzucha, dolnej,
a następnie górnej części klatki piersiowej.
Wydychaj powietrze powoli i obserwuj brzuch oraz
klatkę piersiową. Na koniec rozluźnij.
Inna wersja tego ćwiczenia składa się z czterech eta-
pów. Jest podobna do poprzedniej, lecz nacisk kładzie
się na kierowanie oddechu w tył ciała, w tym w dolną
część pleców do okolicy dolnych żeber oraz pomiędzy
łopatki.
www.naturoterapiawpraktyce.pl
Rozpocznij oddychaniem do brzucha.
Kieruj powietrze do  dolnej części klatki piersiowej,
w plecy.
Kieruj powietrze do górnej części klatki piersiowej.
Taka technika poszerza klatkę piersiową nie tylko
wzdłuż, lecz również w poprzek. Skup się na kierowaniu
oddechu w tył ciała. Pracuj nad spowalnianiem odde-
chu i wykonywaniem każdego etapu ćwiczenia z pełną
świadomością.
VILOMA – ODDYCHANIE TRZYETAPOWE
Pranajama viloma polega na tym samym, co deerga swa-
sa, z dodatkiem przerw, podczas których wstrzymuje się
oddech. Zanim przejdziesz do ćwiczenia vilomy, musisz
opanować deerga swasa.
Ćwiczenie
1.  Całkowicie opróżnij płuca z powietrza i rozpocznij
wdech.
2.  Zatrzymaj wdech na  2  s mniej więcej w  jednej
trzeciej.
3.  Zakończ wdech, przysuń podbródek do gardła i za-
trzymaj oddech na 2–5 s.
4. Rozluźnij i wypuść powoli powietrze.
Powtórz całość trzy lub więcej razy. Ta technika
przyzwyczai Cię do jeszcze intensywniejszego poszerza-
nia oddechu. Jeżeli po wstrzymaniu oddechu będzie Ci
brakować powietrza, skróć czas tego etapu lub powróć
do ćwiczeń deerga swasa.
Drugi etap polega na tym samym ćwiczeniu, lecz
wykonuje się je podczas wydechu.
1.  Nabierz maksymalną ilość powietrza i zacznij wydech.
2.  Mniej więcej w  jednej trzeciej zatrzymaj oddech
na 2 s.
3.  Wypuść kolejną jedną trzecią powietrza i zatrzymaj
ponownie na 2 s.
4.  Następnie zakończ wydech, aktywuj mulabandhę
(krocze i mięśnie dna miednicy) i uddiyanabandhę
(napięcie przepony i mięśni tułowia), zatrzymaj od-
dech na 2–5 s.
Trzeci etap to kombinacja pierwszych dwóch części.
Należy zrobić przerwę zarówno przy wdechu, jak i przy
wydechu. Pamiętaj, aby czuć się wygodnie na każdym
etapie ćwiczenia, zanim przejdziesz do kolejnego.
Jedna trzecia wdechu i 2 s przerwy.
Kolejna jedna trzecia wdechu i 2 s przerwy.
67
ME DYC Y N A WS C H OD U

Zdj. 2A. Oddech różnymi częściami ciała. Część górna klatki Zdj. 2B. Oddech różnymi częściami ciała. Część środkowa klatki
piersiowej (szczyty płuc, górne żebra) piersiowej
Źródło: własne Źródło: własne

Zdj. 2C. Oddech różnymi częściami ciała. Część tylno-dolna klatki Zdj. 2D. Oddech różnymi częściami ciała. Oddech brzuchem
piersiowej (przeponowe)
Źródło: własne Źródło: własne

68
  okończenie wdechu i 2–5 s przerwy.
D
Jedna trzecia wydechu i 2 s przerwy.
Kolejna jedna trzecia wydechu i 2 s przerwy.
Dokończenie wydechu i 2–5 s przerwy.
KAPALABHATI – ODDECH OGNIA
Tradycyjnie oddech ognia ma właściwości oczyszczające.
1. Ćwiczenie rozpocznij, siedząc w siadzie skrzyżnym
i utrzymując ręce na kolanach.
2.  Nabierz swobodnie powietrza.
3.  Wykonaj wydech i z każdym wydechem przyciskaj
pępek do kręgosłupa.
4.  Kolejny wdech będzie następował automatycznie.
Kontynuuj całość przez minutę.
SIMHASANA – ODDECH LWA
Zabawne ćwiczenie oddechowe, która pomaga rozluźnić
ciało i zredukować stres. Stymuluje narządy jamy ustnej,
mięśnie twarzy oraz oczu.
1.  Ćwiczenie rozpocznij, siedząc w siadzie skrzyżnym
i trzymając ręce na kolanach.
2.  Nabierz swobodnie powietrza.
3.  Wydech wykonaj przez szeroko otwarte usta wraz
z charakterystycznym dźwiękiem „ahhhh”, wystaw
język i pozwól mu opaść na brodę.
ĆWICZENIA ODDECHOWE W SZTUKACH WALKI
Ćwiczenia oddechu są jednymi z najistotniejszych punk-
tów treningu karate. Mają na celu prawidłowe funkcjono-
wanie układu oddechowego, wyzwolenie większej energii
i siły podczas wykonania ruchu oraz wzmocnienie mięśni
brzucha. Prawidłowe oddychanie polega na odpowiednim
napinaniu mięśni ciała i koncentrowaniu siły w danym
momencie. Uważa się, że największą siłę uzyskuje się
w momencie wyrzucania z siebie ponad połowy pojem-
ności powietrza. Stosuje się ją w sztukach walki, a także
w innych sportach, by osiągnąć lepszy wynik (rzut mło-
tem, oszczepem).
W karate przykładem właściwego użycia kontroli
oddechu jest okrzyk kiai. To przenikliwy okrzyk wycho-
dzący z dolnej partii brzucha i porównywany z pomru-
kiem atakującego tygrysa. Krzyk ten powoduje zwięk-
szenie pewności siebie, poprawia skuteczność techniki,
a także, jeśli jest wykonany w odpowiednim momencie,
przyczynia się do obniżenia pewności siebie u przeciwni-
ka, a nawet wywołuje szok. Kiai pomaga też atakującemu
w oczyszczeniu się ze wszelkich myśli i poświęceniu się
całkowicie danej technice.
www.naturoterapiawpraktyce.pl
Oddychanie normalne jest oddychaniem stoso-
wanym na co dzień z użyciem klatki piersiowej.
Łączy się z funkcjonowaniem układu nerwowe-
go i reakcją na czynniki zewnętrzne. Wdech na-
sila się podczas radości, śmiechu, gdy dominuje
układ przywspółczulny, a wydech – podczas
uczucia zagrożenia, gdy dominuje układ współ-
czulny. Kontrolowanie oddechu jest ważne, by
reakcji nie zdominował żaden z układów, i jest
niezbędne dla przywrócenia normalnego odde-
chu po wykonaniu dużego wysiłku fizycznego.
„
Nogare to metoda oddychania używana w trak-
cie walki lub w czasie jej ćwiczenia w celu za-
chowania spokoju i samokontroli. Wdech po-
winien być głęboki, przetrzymany parę sekund,
następnie wydech przez usta w sposób kon-
trolowany. Język jest trzymany za zębami, by
oddech był cichy. W oddychaniu bierze udział
przepona.„
Ibuki to metoda, w której napina się górną część
brzucha i wykonuje ćwiczenie. Następnie wyko-
nuje się mocny wydech z brzucha. Powtarza się
wdech, napięcie, ćwiczenie i mocny wydech.
Oddech jogiczny jest wzorowany
na oddechu noworodków.
Wykonuje się go przez nos.
To oddech nieprzerwany – pomiędzy
wdechem i wydechem nie ma
przerwy. Jest on sumą trzech
rodzajów oddychania, więc
składa się z trzech elementów:
oddechu do brzucha, śródoddechu
(do klatki piersiowej) oraz
oddechu nosowo-gardzielowego.
W karate oddychanie dzieli się na:
oddychanie normalne,
ibuki,
nogare.
Wszystkie ćwiczenia oddechowe mają swoje prze-
ciwwskazania. Przed rozpoczęciem ćwiczeń skonsultuj
się z fizjoterapeutą i spytaj, czy możesz je wykonywać.
69
 Pseudoalergia,
czyli nietolerancja
histaminy

Z tego artykułu dowiesz się:

Czym jest nietolerancja Jakie są objawy Czym się różni nietolerancja
histaminy? nietolerancji histaminy? histaminy od alergii?

DARIA ŁUKOWSKA
Dietetyk, zajmuje się głównie dietetyką kliniczną.
Autorka podcastu oraz kanału na YouTube „Forma na życie”,
gdzie promuje holistyczne podejście do zdrowia.

Możliwe, że Ty bądź ktoś z Twoich znajomych zmaga się z problemem pojawiających się
różnego rodzaju objawów nieznanego pochodzenia: z pokrzywką, czerwonymi plamami
czy swędzeniem całego ciała. A może są to zaburzenia ze strony układu oddechowego –
duszności, częste kichanie, cieknący katar. Objawy przypominają objawy alergii,
ale testy alergiczne niczego nie potwierdzają. Zanim zrzucisz całą winę
na psychosomatykę, sprawdź czy to przypadkiem nie pseudoalergia,
czyli nietolerancja histaminy (ang. histamine intolerance – HIT).

H
Histamina jest związkiem chemicznym, aminą biogenną naturalnie
występującą w organizmie ludzkim. Pełni funkcję mediatora pro-
cesów zapalnych, mediatora odczynu alergicznego, neuroprzekaź-
nika, a także pobudza wydzielanie kwasu żołądkowego. Powstaje
z histydyny na skutek dekarboksylacji.
W organizmie histamina może wywołać różnorodne reakcje
– w zależności od tego, z jakim typem receptora się połączy. Do-
tychczas zostały poznane cztery receptory histaminowe, nazwane
bardzo prosto: H1, H2, H3, H4. Są one zlokalizowane w różnych
tkankach, dlatego też w zależności od tego, w której tkance doj-
dzie do reakcji – spowoduje to specyficzny dla
niej rodzaj objawów. Receptor H1 znajduje się
między innymi w neuronach, komórkach den-
drytycznych, komórkach dróg oddechowych,
komórkach śródbłonka i mięśniówki gładkiej
naczyń, a także w hepatocytach. Receptor H2
znajduje się przede wszystkim w komórkach
przewodu pokarmowego, mózgu, serca oraz
limfocytach B i T. Receptor H3 dominuje
w układzie nerwowym – ośrodkowym, jak

70
i obwodowym. Natomiast receptor H4, odkryty najpóź-
niej ze wszystkich, występuje w komórkach „immuno-
logicznie kompetentnych”, dlatego też ma znaczenie
w procesach regulacji reakcji odpornościowej.
Histamina może być endogenna, a więc produkowa-
na wewnątrz organizmu przy pomocy różnego rodzaju
komórek, które to magazynują histaminę, a następnie
uwalniają ją do krwiobiegu na skutek określonych
bodźców. Są również komórki, które nie magazynują
histaminy, a bezpośrednio produkują i uwalniają ją do
krwi. Taką funkcję pełnią między innymi płytki krwi,
limfocyty T czy komórki dendrytyczne.
Czynniki, które stymulują wydzielanie histaminy
w organizmie, to czynniki immunologiczne oraz nieim-
munologiczne. Te pierwsze związane są z tradycyjną
reakcją alergiczną i pojawieniem się alergenu. W wyniku
tego dochodzi do uwolnienia histaminy i uruchomie-
nia wszelkich procesów związanych z alergią, a więc
z układem odpornościowym. Na skutek tego dochodzi
do wystąpienia znanych wszystkim objawów alergicz-
nych. Na marginesie wspomnę, że leki, które są przyj-
mowane w trakcie alergii, to między innymi właśnie
leki antyhistaminowe.
Czynniki nieimmunologiczne, to oczywiście czynni-
ki, które nie mają nic wspólnego z układem odpornościo-
wym, a mimo to mogą stymulować uwalnianie histami-
ny w organizmie. Są to między innymi liczne czynniki
fizyczne i chemiczne, takie jak niektóre pokarmy, leki
i alkohol, ale też na przykład wysoka temperatura czy
hipoksja [niedotlenienie]. Tak więc istotną kwestią do
podkreślenia w tym momencie jest fakt, że histamina
jest uwalniana nie tylko na skutek pojawienia się aler-
genu i reakcji alergicznej związanej z nadreaktywnością
układu odpornościowego.
Co więcej, poza histaminą endogenną, wyróżniamy
też histaminę egzogenną – czyli taką dostarczaną z ze-
wnątrz, głównie w produktach spożywczych. Najwięk-
szą ilość histaminy zawierają produkty długodojrzewa-
jące i fermentujące, takie jak kiszonki, sery pleśniowe
i dojrzewające, produkty zawierające drożdże, przetwo-
rzone mięso (powstałe na skutek suszenia wędzonego
bądź solonego mięsa, jak salami, surowa szynka czy
kiełbasy z surowego mięsa), a także niewłaściwie prze-
chowywane owoce morza czy wędzone ryby. Bogate
w histaminę są także fermentowane produkty mleczne,
kakao, czekolada, pomidory czy szpinak. Dużą ilość
histaminy dostarczamy również do organizmu w wyni-
ku spożywania alkoholu, a największą jej ilość zawiera
wino, piwo i szampan. Z dodatków spożywczych bardzo
www.naturoterapiawpraktyce.pl
dużą ilością histaminy cechuje się ocet winny i ocet sto-
łowy. Generalnie produkty, które są długo i niewłaściwie
przechowywane będą miały dużą ilość histaminy.
Pomimo tego, że w organizmie człowieka histami-
na jest niezbędna, jej nadmiar może być niebezpieczny,
a nawet śmiertelny.
Pierwszy odnotowany przypadek zatrucia histaminą
odnotowano w 1830 roku. Pięciu z członków załogi stat-
ku „Triton of Leith” zgłaszało niepokojące objawy: silny
ból głowy, zaczerwienienie skóry, opuchnięcie twarzy,
dreszcze i biegunkę. Wszystko zaczęło się po spożyciu
przez nich ryby bonito (inaczej tuńczyk pasiasty; jest to
Wprowadzając dietę
niskohistaminową warto
jednocześnie zadbać o mikroflorę
jelit i prawidłową dla tego
zaburzenia probiotykoterapię.
Ta jednak powinna być dobrana
indywidualnie, ponieważ niektóre
szczepy bakterii mogą nasilać
objawy – są to między innymi
Lactobacillus bulgaricus oraz
Lactobacillus casei.
ryba morska z rodziny makrelowatych). Zjawisko zatru-
cia nieświeżymi rybami nazwano skombrotoksizmem. Na
początku uważano, że ryzyko zatrucia dotyczy takich ryb,
jak makrela, tuńczyk i bonito. Jednak po czasie okazało
się, że na świecie raportowano setki podobnych zatruć
również po spożyciu innego rodzaju ryb i owoców mo-
rza, głównie ostryg. Po latach wiemy już, że omawiane
zatrucia były związane z nadmiarem histaminy we krwi.
W świeżej rybie nie ma zbyt wiele histaminy, za to jest
histydyna – jej prekursor. Aby doszło do reakcji prze-
kształcenia histydyny w histaminę potrzebny jest enzym
– dekarboksylaza histydyny, który to produkują bakterie –
w tym te znajdujące się w skórze, skrzelach i jelitach ryb.
Kiedy świeża ryba przechowywana jest w temperaturze
powyżej 4oC, aktywność bakterii się zwiększa i powstaje
duża ilość enzymu sprzyjającego powstaniu histaminy
z histydyny. A jeśli już do tego dojdzie, gotowanie ryby
nic nie zmieni, ponieważ histamina jest termostabilna,
a więc nie ulega degradacji pod wpływem wysokiej
temperatury, ani na skutek konserwowania. Dlatego też
71
D I E TOT E R A PI A
niezwykle ważne jest, aby ryby po złowieniu przechowy-
wane były od razu w niskiej temperaturze.
Podsumowując – to, co jemy może powodować
podwyższenie histaminy na dwa sposoby: zarówno po-
przez dostarczenie histaminy z zewnątrz, w produkcie
ją zawierającym, jak i w wyniku stymulacji wydzielania
nadmiernej ilości histaminy z jej magazynów w orga-
nizmie na skutek spożytego pokarmu (czyli tak zwane
czynniki nieimmunologiczne).
Produkty, które mogą stymulować uwalnianie hista-
miny przez organizm, to na przykład truskawki, banany,
kakao, czekolada, niektóre owoce suszone, kandyzowa-
ne i konserwowe, a także niektóre dodatki spożywcze
– barwniki, konserwanty, przeciwutleniacze czy sub-
stancje wzmacniające smak.
O ile zatrucie pokarmowe wywołane nadmiarem spo-
żytej histaminy może dotyczyć każdego zdrowego czło-
wieka i dotyczy spożytej kilkukrotnie ponad normę (> 75 mg)
ilości histaminy, o tyle u niektórych już stosunkowo
niewielka jej dawka we krwi (kilka miligramów) może
dawać niepokojące objawy, przypominające objawy
alergii. Nie ma to jednak związku z nadreaktywnością
układu odpornościowego, a z nietolerancją histaminy.
NIETOLERANCJA HISTAMINY
W organizmie mamy oczywiście mechanizmy, które po-
winny sobie poradzić z metabolizowaniem nadmiaru
histaminy do jej nieaktywnych związków. Są to:
działający tylko wewnątrzkomórkowo enzym N-me-
tylotransferaza histaminy (HNMT), który odpowiada
za metabolizm nawet 70% histaminy w ustroju;
72
działający zewnątrzkomórkowo i wydzielany głów-
nie przez komórki nabłonka jelitowego – enzym
DAO, czyli diaminooksydaza. Ma on wpływ na
biodegradację zarówno histaminy uwolnionej do
ustroju z zapasów komórkowych, jak i tej spożytej
z pożywieniem.
Niestety, jest wiele czynników, w wyniku których
może dochodzić do blokowania enzymu DAO, a więc
nieskutecznego rozkładania histaminy w organizmie.
Omówię teraz niektóre z nich:
Pierwotny (wrodzony) niedobór DAO w wyniku
specyficznych polimorfizmów genetycznych.
Wtórny niedobór DAO – powstały w wyniku czyn-
ników zaburzających wydzielanie odpowiedniej
ilości tego enzymu. Zaliczamy do niego:
stosowanie leków, będących inhibitorami
DAO (niektóre antybiotyki, diuretyki, leki
rozkurczowe, leki pobudzające perystalty-
kę jelit, środki znieczulające, kontrastujące,
analgetyki);
zaburzenia mikroflory jelit, zaburzenia bariery
jelitowej, nadmierna podaż probiotyków, przerost
bakterii w jelicie cienkim (SIBO);
niektóre schorzenia przewodu pokarmowego na
tle zapalnym i rozrostowym, infekcje wirusowe,
bakteryjne, pasożytnicze;
chemioterapia;
nadmierna podaż innych amin biogennych;
nadmierne spożycie teobrominy – kakao, kawa,
herbata, napoje energetyzujące.
 Wtórny niedobór DAO może być okresowy i prze-
mijający wraz z pozbyciem się czynnika zakłócającego
jego wydzielanie.
Podsumowując – zawarta w pożywieniu histamina
nie powinna przedostawać się do krwi. Powinna zo-
stać poddana biodegradacji do związków nieaktyw-
nych. Ale jeśli w organizmie jest zbyt mało enzymów
rozkładających histaminę, zwłaszcza enzymu DAO –
histamina przedostaje się do krwi i wraz z jej cyrkula-
cją – zostaje rozprowadzana do wszystkich narządów,
a tam, gdzie najszybciej dotrze i w największej ilości
(czyli z którymi receptorami się połączy), takich ob-
jawów możemy się spodziewać.
OBJAWY NIETOLERANCJI HISTAMINY
W wyniku niewystarczającej ilości enzymów metaboli-
zujących histaminę, zwłaszcza enzymu DAO, w organi-
zmie dochodzi do jej kumulacji. W wyniku czego mogą
wystąpić objawy typowe dla alergii. Jednakże niedobór
enzymów nie ma nic wspólnego z reakcją układu od-
pornościowego, tak więc w tej sytuacji możemy mówić
o pseudoalergii, czyli nietolerancji histaminy. Objawy,
jakie mogą wystąpić na skutek nietolerancji histaminy
są analogiczne do objawów alergicznych i dotyczyć
mogą całego organizmu. Ze strony skóry, na skutek
stymulacji włókien bólowych i zwiększonej przepusz-
czalności śródbłonka – możemy się spodziewać świądu,
pokrzywki czy rumienia, a także występowania egzemy
czy atopowego zapalenia skóry. Ze strony układu odde-
chowego – w wyniku wzrostu produkcji śluzu, wzrostu
przepuszczalności śródbłonka i nadmiernych skurczów
mięśniówki gładkiej możemy doświadczać kichania,
cieknącego kataru, duszności, skurczu oskrzeli; nato-
miast układ pokarmowy może dawać objawy w postaci
wzdęć, biegunek czy bólów brzucha. Kobiety doświad-
czać mogą boleśniejszych miesiączek, bo w wyniku
aktywacji receptora H1 może dochodzić do zwiększo-
nego wydzielania estrogenu i nadmiernych skurczów
mięśniówki gładkiej. A układ nerwowy? Tutaj objawów
może być sporo – bóle głowy, zawroty głowy, nudności,
wymioty, zaburzenia rytmu dobowego – w tym zaburze-
nia snu, zaburzenia termoregulacji, funkcji motorycz-
nych, pamięci i łaknienia. Ze strony układu krążenia
natomiast mogą wystąpić arytmie, nadciśnienie, zawroty
głowy, a nawet ostra niewydolność (wstrząs).
Na podstawie powyższego widać, że bardzo łatwo
pomylić alergię z nietolerancją histaminy. Jednakże
w kontekście mechanizmów mamy tutaj wiele różnic,
chociażby taką, że reakcja alergiczna występuje na sku-
www.naturoterapiawpraktyce.pl
tek kontaktu z alergenem i nawet niewielka jego ilość
może wywołać silne objawy. Natomiast w przypadku
nietolerancji histaminy to dawka czyni różnicę i o ile
spożycie niewielkiej ilości histaminy u osoby z zabu-
rzeniem w wydzielaniu enzymu DAO może nie dawać
żadnych objawów, o tyle im więcej histaminy zostanie
spożytej, tym więcej objawów może się pojawić. W re-
akcji alergicznej udział bierze układ odpornościowy,
a w wynikach badań krwi obecne są przeciwciała IgE.
W przypadku HIT nie ma reakcji ze strony układu odpor-
nościowego, a badania nie potwierdzają podwyższonych
przeciwciał specyficznych dla alergii.
DIAGNOZA NIETOLERANCJI HISTAMINY
Dojście do przyczyny występowania niespecyficznych
objawów nie jest łatwe.
W przypadku wymienionych wcześniej objawów
zawsze należy rozpocząć diagnostykę od wykonania
badań typowych dla alergii, aby ją wykluczyć. Alergolog
prawdopodobnie na początek zaleci sprawdzenie takich
parametrów, jak poziom całkowity przeciwciał IgE, po-
ziom IgE wziewnych, pokarmowych czy kontaktowych.
Pozostała diagnostyka różnicowa powinna polegać na
wykluczeniu nietolerancji dwucukrów: laktozy i fruk-
tozy, a także nietolerancji glutenu. Jeżeli badania nie
potwierdzą alergii ani wspomnianych nietolerancji – za-
sadnym może okazać się wykonanie badań w kierunku
nietolerancji histaminy. W celu jej rozpoznania sugeruje
się wykonanie badań sprawdzających stężenie DAO oraz
stężenie histaminy w osoczu, a także obecność metabo-
litów histaminy w moczu.
W przypadku potwierdzenia nietolerancji histaminy
warto wprowadzić dietę niskohistaminową – przez co
należy rozumieć wykluczenie zarówno wszystkich pro-
duktów wysokohistaminowych, jak i produktów dzia-
łających stymulująco na wydzielanie histaminy przez
organizm oraz pozostałych czynników działających
hamująco na DAO.
Badania pokazują, że po okresie 6–12 miesięcy
zastosowania takich zaleceń, objawy kliniczne u osób
poddanych badaniu zmniejszały się bądź całkowicie
ustępowały, a aktywność DAO rosła.
Nietolerancję histaminy możemy zakwalifikować
jako niealergiczną nadwrażliwość pokarmową. Nad-
wrażliwość na spożywany pokarm możemy podzielić
na immunologiczną, czyli taką zależną od układu odpor-
nościowego, oraz nieimmunologiczną. Nadwrażliwość
niealergiczną, w zależności od przyczyny, możemy po-
dzielić na: metaboliczną, farmakologiczną, toksyczną
73
 i idiopatyczną. Nietolerancję histaminy zaliczamy do
nietolerancji farmakologicznej, czyli takiej, która wywo-
łana jest występowaniem w żywności dużych ilości amin
biogennych. Jak już wcześniej wspomniałam, może być
to zaburzenie przejściowe, a może nam towarzyszyć całe
życie. Doraźnie, przed posiłkami wysokohistaminowymi,
można wprowadzić suplementację enzymem DAO. Na
co dzień jednak warto stosować wcześniej wspomniane
zasady diety niskohistaminowej.
Wprowadzając dietę niskohistaminową warto jed-
nocześnie zadbać o mikroflorę jelit i prawidłową dla
tego zaburzenia probiotykoterapię. Ta jednak powinna
być dobrana indywidualnie, ponieważ niektóre szczepy
bakterii mogą nasilać objawy – są to między innymi
Lactobacillus bulgaricus oraz Lactobacillus casei. Poza
tym można rozważyć suplementację kwercetyną, wita-
miną C, miedzią czy witaminami z grupy B – składniki
te są niezbędne do prawidłowej pracy enzymu DAO.
D I E TOT E R A PI A
Suplementacja powinna być dopasowana indywidualnie
na podstawie aktualnych wyników badań, współistnie-
jących zaburzeń zdrowotnych, przyjmowanych dodat-
kowo leków i jakości diety.
Jednocześnie warto unikać sytuacji stresowych dla
organizmu, gdyż nawet nagła zmiana temperatury może
powodować wyrzut sporej dawki histaminy. Sytuacja
stresowa to również zaburzenia cyklu dobowego, w tym
wieczorna ekspozycja oczu na światło niebieskie emito-
wane z urządzeń elektronicznych. Praca nad reakcją na
stres to również praca nad psychiką – tu rozważyć war-
to praktykę uważności i medytację. Wsparciem w kon-
tekście stresu psychicznego mogą być suplementowane
dobrej jakości adaptogeny.
NIETOLERANCJA HISTAMINY
A AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
Osoba z nietolerancją histaminy może również zauwa-
żyć zaostrzenie objawów podczas ćwiczeń. Często po
kilku minutach intensywniejszej aktywności mogą być
odczuwalne zawroty głowy, mdłości czy nieadekwat-
ny do wysiłku wzrost tętna. Niektóre osoby regular-
nie trenujące mogą zgłaszać też nasilenie wysypki na
ciele, trądziku czy stanów lękowych. Dlatego też osoba
z nietolerancją histaminy powinna zwrócić szczególną
uwagę na dobór aktywności fizycznej.
Ważne jest, aby odróżnić rolę histaminy w stanach
patologicznych od jej roli jako molekularnego przetwor-
nika adaptacji wysiłkowej.
Ćwiczenia podnoszą poziom histaminy, przez co
prawdopodobnie mogą nasilać alergię. Osoba z nieto-
74
lerancją histaminy powinna zadbać o regenerację potre-
ningową oraz częstotliwość ćwiczeń.
Inną kwestią jest czas trwania wysiłku. Histamina
bierze udział w ochronie przed zmęczeniem lub wyczer-
paniem wywołanym wysiłkiem, dlatego też im dłuższy
wysiłek, tym więcej histaminy może zostać wytworzo-
nej oraz wydzielonej. Prawdopodobnie też większa ilość
histaminy wydziela się podczas treningów aerobowych
niż w trakcie treningu oporowego. Ćwiczenia aerobowe
i wytrzymałościowe powodują degranulację komórek
tucznych i uwalnianie histaminy. Dlatego też u osoby
z nietolerancją histaminy zasadnym może okazać się
wprowadzenie krótszych, oporowych treningów, wyko-
nywanych raz na trzy dni. Oczywiście jest to kwestia
indywidualna i w taki też sposób należy rozpatrywać za-
lecenia dotyczące aktywności fizycznej dla osoby z nie-
tolerancją histaminy.
Jeżeli problem nietolerancji histaminy dotyczy za-
wodowego sportowca, bardzo ważne będzie zadbanie
o dietę niskohistaminową oraz spersonalizowaną suple-
mentację, w tym szczególnie należy zwrócić uwagę na
odbudowę szczelności bariery jelitowej (która u spor-
towców często może być zaburzona), a także na poziom
kortyzolu i skuteczną regenerację.
PODSUMOWANIE
W zaburzeniach zdrowotnych najtrudniejszy jest brak
diagnozy. Szerokie spektrum objawów nietolerancji
histaminy może utrudniać dotarcie do przyczyny pro-
blemów, ale jak już uda się wpaść na odpowiedni trop
– możemy zrobić wiele, aby tych objawów się pozbyć.
Co więcej, jeżeli nietolerancja histaminy jest wtórna –
jest duże prawdopodobieństwo, że przy właściwej dba-
łości o zdrowie we wszystkich obszarach omówionych
w niniejszym artykule – możliwe stanie się całkowite
pozbycie się problemu.
Bibliografia
1 Steigenberger H., Dieta antyhistaminowa, PZWL Wydawnictwo Lekarskie,
Warszawa 2020.
2 Nesterenko S., Histamina – a niebezpieczne alergeny, Wydawnictwo Vital, Białystok
2019.
3 Szczeklik i P. Gajewski, Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2017/2018, wyd. 9,
Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s. 622–625.
4 Emsley J., Was It Something You Ate Food Intolerance What Causes It and How
to Avoid It, Oxford University Press, U.S.A. 2002.
5 Mušič E., Korošec P., Šilar M., et al., Serum diamine oxidase activity as a diagnostic
test for histamine intolerance, Wien Klin Wochenschr 2013; 125: 239–243.
6 Rosell-Camps A., Zibetti S., Pérez-Esteban G. et al., Histamine intolerance as a cause
of chronic digestive complaints in pediatric patients, Rev Esp Enferm Dig 2013;
105: 201–206.
7 Dascola P., Caffarelli C.: Exercise-induced anaphylaxis: A clinical view. Italian Journal
of Pediatrics 2012, 38:43.
8 Niijima-Yaoita F.: Roles of histamine in exercise-induced fatigue: favouring
endurance and protecting against exhaustion. Biol Pharm Bull. 2012;35(1):91-7.
9 Webinar dr n. Med. Mirosława Masteja: https://youtu.be/SwYbwBofivs [dostęp:
19.04.2020r, g. 18:43]
10 https://pl.wikipedia.org/wiki/Bonito_(ryba)
Podejmowanie właściwych
wyborów żywieniowych –
zmiany smaku i preferencji
żywieniowych
Część II

ALEKSANDRA SKOCZEK-RUBIŃSKA
Doktorantka w Instytucie Żywienia Człowieka i Dietetyki na Wydziale Nauk o Żywności i Żywieniu Uniwersytetu
Przyrodniczego w Poznaniu. Laureatka konkursu preludium organizowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

W prewencji chorób dietozależnych ważnym aspektem jest modyfikacja stylu życia,

w tym sposobu żywienia. Z kolei, odpowiednie wybory żywieniowe rzutować będą
na sposób żywienia oraz poprawę parametrów zdrowotnych1. Wybór pokarmu
odgrywa bowiem kluczową rolę w utrzymaniu odpowiedniego spożycia składników
odżywczych, dlatego wyjaśnienie czynników decydujących o dokonywanych wyborach
żywności jest znaczącą strategią w celu zachowania zdrowia2.

Z
Zainteresowanie poznaniem mechanizmów podejmowanych
wyborów żywieniowych w świecie naukowym stale wzrasta.
Zgłębianie informacji na temat czynników, które odpowiadają
za wybór pokarmu, jest podstawowym elementem organizo-
wanych kampanii zdrowotnych dotyczących modyfikacji stylu
życia3. Złożoność współdziałających czynników wpływających
na wybór pożywienia została przedstawiona w poprzedniej
części artykułu. Jak zauważono, bodźce sensoryczne, w tym
walory smakowe, są często głównym czynnikiem napędza-
jącym do podejmowanych decyzji żywieniowych2. Sygnały
sensoryczne wpływają również na metabolizm spożywanych
składników odżywczych. Dzięki tym funkcjom zmysły, przez
odczucia smakowe, mogą być modyfikowane przez stan zdro-
wia jednostki. Zrozumienie różnic w percepcji smaku i prefe-
rencjach żywieniowych pod względem płci, zmian związanych
zarówno z wiekiem czy stanem fizjologicznym organizmu, jak
i poziomem aktywności fizycznej, rzutują-
cych na podejmowane wybory żywieniowe
może stanowić istotny aspekt w prewencji
przewlekłych chorób niezakaźnych4.
WPŁYW PŁCI NA WRAŻLIWOŚĆ
SMAKOWĄ I AKCEPTACJĘ ŻYWNOŚCI
Jednym z determinantów różnicujących prefe-
rencje smakowe jest płeć. Aktualne doniesie-
nia naukowe mówią o tym, że to kobiety do-
konują zdrowszych wyborów żywieniowych
niż mężczyźni. Konsekwentnie, ich dieta cha-
rakteryzuje się wyższym spożyciem owoców
i warzyw, wyższym spożyciem błonnika po-
karmowego i ograniczeniem spożycia tłuszczu
czy soli5. Potwierdza to badanie Baker i War-

www.naturoterapiawpraktyce.pl
75
 dle, w którym mężczyźni spożywali dziennie 2,5 porcji
owoców i warzyw, natomiast kobiety znacznie więcej,
bo aż 3,5 porcji na dzień6. Związane jest to z większym
zainteresowaniem i wiedzą kobiet na temat odżywiania
oraz jakości żywności, stosowania ograniczeń żywienio-
wych w celu uzyskania pożądanej sylwetki czy redukcji
masy ciała7. Aktualne doniesienia wskazują również,
że mężczyźni chętniej spożywają potrawy pikantne
(np. mięso, ryby, jajka), podczas gdy kobiety częściej
mają ochotę na produkty słodkie, np. czekoladę, ciast-
ka czy lody8, 9. Nie oznacza to jednak, że mężczyźni
nie wybierają produktów słodzonych. Badanie Zellner
i wsp. pokazuje, że mężczyźni chętniej wybierają na-
poje słodzone niż samą czekoladę9. Z drugiej jednak
strony badanie Lombardo i wsp. wskazuje, że to kobiety
spożywają więcej napojów słodzonych cukrem i alko-
holowych niż mężczyźni, a ponadto, że lubią bardziej
potrawy słone niż słodkie10. Co ciekawe, kobiety na ogół
mają „lepsze wyczucie” smaku niż mężczyźni, co może
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
się wiązać z faktem, iż mają więcej kubków smakowych
oraz brodawek grzybowatych niż mężczyźni. Badanie
Bartoshuk i wsp. wykazało, że ok. 35% kobiet i jedy-
nie 15% mężczyzn jest w grupie tzw. supersmakoszy
(ang. supertaster), czyli osób, które znacznie intensyw-
niej postrzegają smaki niż reszta populacji, co dotyczy
zwłaszcza smaku gorzkiego11.
ZNACZENIE EMOCJI W PREFERENCJACH
ŻYWIENIOWYCH
Kolejnym aspektem jest rola emocji. Powszechnie
wiadomo, że stres wpływa na zachowania żywienio-
we i może powodować zmiany w preferencjach pokar-
mowych. Potwierdzono, że stres może prowadzić do
zwiększonego spożycia smacznych i satysfakcjonują-
cych pokarmów, powodując nadkonsumpcję żywno-
ści12 bądź jej ograniczenia. W badaniu przeprowadzo-
nym przez Grunberd i Straub wśród 54 osób dorosłych
(17–41 lat) potwierdzono, że w reakcji na stres (film
o wypadkach przy pracy) spożycie żywności wśród
mężczyzn zmniejszyło się, a zwiększyło się w przy-
padku kobiet w odniesieniu do warunków kontrolnych
(film o podróżowaniu). Ponadto w aspekcie smaku ko-
biety pod wpływem stresu spożywały prawie dwa razy
więcej pokarmów o smaku słodkim13. Potrawy mogą
wywoływać różne emocje, dlatego konsumenci mogą
wybierać potrawy w zależności od swojego aktualnego
nastroju14. Spożywany posiłek może modulować nastrój
i emocje, zazwyczaj obniżając pobudzenie i drażliwość
i jednocześnie potęgując uczucie spokoju i pozytywnych
odczuć. Jednakże zależy to od oczekiwań konsumenta,
76
gdyż zbyt mała, niezdrowa lub niesmaczna potrawa
może, niestety, zwiększać negatywne emocje15. Bada-
nia Noel i Dando wykazały, że w warunkach nasilonych
negatywnych emocji odczucia smakowe wiązały się
z podwyższoną percepcją smaku kwaśnego i obniżo-
nym odczuciem słodyczy w przyjmowanych pokarmach,
natomiast emocje pozytywne korelowały ze wzrostem
wrażenia słodkiego i zmniejszoną intensywnością smaku
kwaśnego. Wyniki sugerują zatem, że negatywne emocje
będą predysponowały do jeszcze silniejszych odczuć
względem nielubianych pokarmów16. W tym miejscu na-
leży jednak przypomnieć, że pokarmy o smaku słodkim
i produkty wysokoenergetyczne, zwłaszcza te bogate
w tłuszcz, o niskiej zawartości białka mogą poprawiać
nastrój i łagodzić skutki stresu przez neurotransmisję
opioidergiczną i dopaminergiczną mózgu bądź poprawę
funkcji układu serotoninergicznego15. Kolejny ważny
aspekt płynący z badania to potwierdzony wpływ emo-
cjonalnego odbioru wydarzeń życiowych na intensyw-
ność postrzegania smaku16. Wpływ emocji na decyzje
żywieniowe został zauważony przez Bartkiene i wsp.,
którzy stwierdzili, że stany depresyjne wśród kobiet
zwiększały chęć spożycia pokarmów słodkich14.
ROLA ZABURZEŃ KLINICZNYCH ORAZ
STOSOWANYCH TERAPII W PERCEPCJI SMAKU
Nie tylko zaburzenia emocjonalne mogą wpływać na
wrażenia smakowe. Zmiany w percepcji smaku mogą
również wystąpić jako konsekwencja innych zabu-
rzeń klinicznych2, 17, 18. Nerwy smakowe są podatne
na uszkodzenia obwodowe (np. wycięcie migdałków,
uraz głowy), co może wpływać na modulację wrażeń
smakowych w jamie ustnej z powodu interakcji ośrod-
kowych19. Przykładem mogą być infekcje górnych dróg
oddechowych i ucha środkowego, ponieważ nerw
twarzowy przechodzi przez ucho środkowe wzdłuż
drogi do ośrodkowego układu nerwowego20. Również
w przypadku pacjentów z rozpoznanymi nowotworami
zauważa się problemy o podłożu chemosensorycznym.
Tacy pacjenci zmagają się z zaburzeniami smaku zwią-
zanymi zarówno z obniżeniem, jak i wzrostem wrażli-
wości na określone walory smakowe, co może rzutować
na niedostateczną podaż energii, obniżony apetyt oraz
zbyt niski wskaźnik masy ciała (ang. Body Mass Indeks
– BMI), niską jakość życia czy zbyt niskie spożycie
białka u pacjentów z chorobą nowotworową2. Dysfunk-
cje chemosensoryczne są często związane ze stosowa-
nymi terapiami przeciwnowotworowymi. Radioterapia
stanowi częstą etiologię zaburzeń smaku, określanych
jako popromienne dysfunkcje smakowe20. Upośledzenie
smaku pojawia się kilka tygodni po rozpoczęciu na-
świetlania i związane jest z utratą ostrości co najmniej
jednego z czterech podstawowych odczuć smakowych.
U większości pacjentów prawidłowe wrażenia sma-
kowe powracają po 6–12 miesiącach od zakończenia
leczenia, jednak są również chorzy, wśród których
dysfunkcje smakowe są widoczne nawet kilka lat po
zakończonej terapii18. Chemioterapia z kolei powoduje
zmniejszenie zdolności rozpoznawania smaku, prefe-
rencji i apetytu wśród 56–76% pacjentów, jednak rów-
nież przy tej terapii zaburzenia u większości ustępują
po 6 miesiącach od zakończenia leczenia2. Wnioski
z badań nad związkiem między nadciśnieniem tętni-
czym a spożyciem soli oraz smakiem słonym są nie-
jednoznaczne, jednak leki wykorzystywane w terapii
schorzenia mogą osłabiać percepcję smaku żywności,
powodując zarówno łagodną, jak i ciężką hipogeuzję,
czyli obniżenie wrażliwości i zdolności rozpoznawania
smaków, co jest szczególnie niepokojące w przypad-
ku starszych pacjentów21. Potwierdzają to także wy-
niki badania Suliburskiej i wsp., w którym oceniano
wpływ wybranych grup leków hipotensyjnych stosowa-
nych w skojarzonym leczeniu wrażliwości smakowej
u 84 pacjentów z pierwotnym nadciśnieniem tętni-
czym. Rezultaty wykazały, że osoby zdrowe charakte-
ryzowała wyższa wrażliwość smakowa w porównaniu
z osobami poddanymi terapii22. Kolejnym problemem
klinicznym, który ma potwierdzony wpływ na smak
pacjentów, jest niewyrównana niedoczynność tar-
czycy. W tym przypadku zaburzenia wyczuwalności
smaków słodkiego oraz gorzkiego mogą dotyczyć
nawet 50% pacjentów2. Deniz i wsp. zauważyli, że
leczenie choroby podstawowej poprawiło funkcjono-
wanie zmysłu smaku23, a rezultaty Baskoy i wsp. su-
gerują poprawę wrażliwości na gorzkie produkty po
trzech miesiącach terapii tyroksyną24. W przypadku
nadczynności tarczycy zgłaszane jest obniżenie in-
tensywności odczucia smaku słonego oraz gorzkiego2.
Chociaż poszukiwanie powiązań między otyłością a za-
burzeniami smaku wykazało niejednoznaczne wyni-
ki, to jednak część rezultatów sugeruje, że problemy
w percepcji smakowej mogą wiązać się z nadmierną
konsumpcją żywności wśród osób otyłych20. Wśród
pacjentów z cukrzycą obniżona wrażliwość odczucia
smaku słodkiego jest najczęściej zgłaszanym zabu-
rzeniem chemosensorycznym i może dotyczyć na-
wet 60% chorych2. Choroby dotyczące jamy ustnej
(np. choroby przyzębia) także mogą wpływać na zabu-
rzenia smaku, gdyż okolica ustno-twarzowa jest ściśle
związana z odczuwaniem smaku, a choroby mające związki
www.naturoterapiawpraktyce.pl
z tym regionem, szczególnie u osoby starszej, mogą
niekorzystnie wpływać na układ chemosensoryczny25.
Ponadto w badaniu wykonanym wśród 105 dorosłych
kobiet i mężczyzn (średnia wieku: 23,4 ±2,5) Catta-
neo i wsp. potwierdzili, że skład mikrobioty językowej
może modulować percepcję smaków26. Także palenie
tytoniu oraz stosowanie leków może modyfikować od-
czucia smakowe20, 26, 27. Schiffman sugeruje, że nawet
350 farmaceutyków z głównych kategorii leków może
w różnym zakresie (5–66%) powodować zaburzenia
smakowe27. Przykładem mogą być środki przeciwgrzy-
bicze, stosowane w nadciśnieniu tętniczym (np. inhibi-
tory konwertazy angiotensyny – ACE) czy antybiotyki
(np. metronidazol)20. Leki te mogą zaburzać odczucie
smaków lub powodować powstawanie nieprzyjemnych
posmaków (np. posmak gorzki lub metaliczny)20. Do-
legliwości chemosensoryczne mogą wynikać z właści-
wości sensorycznych samego leku bądź stanowić skutki
uboczne zastosowanych terapii (np. zmiany w szlakach
metabolicznych)27.
ZWIĄZEK MIĘDZY STANEM FIZJOLOGICZNYM,
SMAKIEM I WYBORAMI ŻYWIENIOWYMI
Modyfikacja stanu fizjologicznego także ma wpływ na
zmiany wrażeń smakowych. Wykazano, że niedobory
cynku, w tym również żywieniowe, mogą powodować
utratę smaku, a suplementacja tego składnika mineral-
nego i wyrównanie niedoborów zazwyczaj powoduje
poprawę tych nieprawidłowości20. Potwierdzeniem
wpływu zmian fizjologicznych na wrażenia smakowe
mogą być często zgłaszane modyfikacje wrażeń sen-
sorycznych w czasie ciąży i podczas porodu28. Wyniki
badań Fasunla i wsp. potwierdzają, że aż 30% kobiet
w ciąży zmodyfikowało swoją dietę już w pierwszym
trymestrze ze względu na zmianę w percepcji smaków,
w kierunku preferencji potraw pikantnych (95,7% ba-
danych) i słodkich (30%) oraz niechęci w kierunku
spożycia ryb, fasoli i warzyw. Ponadto autorzy zauwa-
żyli wystąpienie hipogeuzji wśród 3% kobiet ciężar-
nych oraz istotnie niższą wrażliwość na smak kwaśny
wśród kobiet w ciąży w porównaniu z grupą kontrolną29.
Chociaż mechanizmy tych zmian nie zostały w pełni
wyjaśnione, wśród istotnych czynników wymienia się
wpływ hormonów kobiecych (estrogenu i progestero-
nu) na etiologię odczucia głodu w czasie ciąży, relację
między poziomem oksytocyny oraz odczuciem smaku
słodkiego, działania leptyny na obniżenie wrażliwości na
smak słodki czy wpływ wzrostu angiotensyny II podczas
ciąży na wyższą wrażliwość na smak słodki i niższą
na słony28. Zmiany hormonalne występują przez całe
77
 życie kobiety, wpływając na fizjologię całego organi-
zmu, w tym jamy ustnej, zatem nie tylko ciąża, ale także
miesiączkowanie czy menopauza będą wpływały na
zmiany np. w percepcji smaku gorzkiego30. Praca Sa-
luja i wsp. sugeruje też istotnie niższą percepcję smaku
słodkiego wśród kobiet po menopauzie. Ponadto uczest-
niczki badania zgłaszały zmianę nawyków żywienio-
wych w kierunki preferencji do pokarmów słodkich31.
Potwierdzają to także doniesienia Delilbasi i wsp.,
w których 45% kobiet zmieniło nawyki żywieniowe po
menopauzie, jednak tylko 35% zauważyło zmiany w per-
cepcji smaku w okresie okołomenopauzalnym32. Także
w pracy Dangore-Khasabase i wsp. aż 50% uczestniczek
po menopauzie deklarowało zamiłowanie do słodkiego
smaku33. Z kolei badania Bartoshuk, Marino i Snyder
sugerują obniżenie preferowania słodyczy, a częstsze
wraz z wiekiem badanych wybory produktów wysoko-
tłuszczowych, co tłumaczyć może wzrost masy ciała
osób starszych30. Starzenie się wiąże się z szeregiem
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
zmian fizjologicznych, takich jak zmiany w transdukcji
informacji sensorycznych, zmniejszona ilość i zmienio-
ny skład śliny, czy skutki polipragmazji, inaczej nazywa-
nej wielolekowością, które mogą osłabiać lub zaburzać
funkcje smakowe, rzutując na zdrowie i jakość życia
jednostki2, 5, 34, 35. Przykładem może tu być obniżenie
wrażliwości układu chemosensorycznego, który wiąże
się ze spadkiem odczuwania smaków4. Praca Imoscopi
i wsp. pokazuje, że do najczęstszych przyczyn zaburzeń
smaku wśród seniorów należą stosowane leki (21,7%),
niedobory cynku (14,5%), problemy kliniczne jamy
ustnej (7,4%) i choroby ogólnoustrojowe (6,4%)36.
Wyniki badania Wang i wsp. w populacji osób od 20.
do 60. roku życia wykazały, że indentyfikacja smaków
w testach sensorycznych obniżała się wraz ze wzro-
stem wieku badanych37. Potwierdza to również praca
Sergi i wsp., gdzie autorzy zwracają uwagę, iż wśród
osób starszych widoczny jest 1,5-krotny wzrost progu
wyczuwalności smaku kwaśnego oraz 1,1–7,4-krotne
obniżenie percepcji smaku gorzkiego w zależności od
wyboru substancji (chinina lub kofeina), próg ten dla sa-
charozy wzrastał średnio 1,5 raza z wiekiem (jednak nie
zauważono podobnych zmian w przypadku aspartamu),
zaś w przypadku smaku słonego identyfikacja obniżała
się 2-krotnie, a w przypadku smaku umami 2,2-krot-
nie38. Utrudniona rozpoznawalność tych smaków nie
świadczy jednak o preferencji pokarmów bardziej sło-
nych wśród osób starszych. Drewnowski i wsp. suge-
rują natomiast, że seniorzy chętniej wybierają potrawy
(w ich badaniu był to bulion) mniej słone39. Z drugiej
jednak strony Inui-Yamamoto i wsp. sugerują wzrost
78
spożycia nie tylko potraw słonych, lecz także gorzkich
i o smaku glutaminianu sodu oraz obniżenie wrażli-
wości wyczuwalności tych smaków wraz z wiekiem4.
Oczywiste jest, że zmiany te mogą predysponować do
rozwoju wielu chorób. W przypadku wzrostu spoży-
cia soli seniorzy narażeni są na wzrost ryzyka chorób
sercowo-naczyniowych, nowotworów (np. żołądka)
czy pogorszenie parametrów glikemicznych. Nadmier-
ne spożycie produktów słodkich prowadzić może do
wzrostu ryzyka nadwagi, otyłości, hiperglikemii czy
nadciśnienia tętniczego, zaś obniżenie identyfikacji sma-
ku kwaśnego może wiązać się z nieświadomą konsump-
cją produktów niedojrzałych i potraw zepsutych oraz ze
zmianą środowiska żołądka. Nadkonsumpcja żywności
gorzkiej także może się wiązać ze spożyciem potraw
szkodliwych, a pogorszenie percepcji smaku umami,
może wpływać na zmniejszone wydzielanie śliny, utratę
masy ciała, wzrost ryzyka niedożywienia i pogorszenie
ogólnej jakości życia36.
WPŁYW AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ
NA ODCZUCIA SMAKOWE
Dostępne badania naukowe zwracają również uwagę
na wpływ aktywności fizycznej na wrażenia smakowe.
Gauthier i wsp. sugerują w swojej pracy, że intensywne
ćwiczenia fizyczne mogą predysponować do wzrostu
wrażliwości oraz preferencji smaku słodkiego, z drugiej
jednak strony długoterminowa regularna aktywność fi-
zyczna może obniżać chęć spożywania żywności słod-
kiej. Preferencja potraw słonych w badaniach zwiększa-
ła się, percepcja pokarmów o smaku umami wzrastała,
a odczucie intensywności pokarmów kwaśnych obniżało
się po wysiłku, jednak nie wykazano znaczących rezul-
tatów dla smaku gorzkiego40.
PODSUMOWANIE
Podsumowując, odczucia smakowe mogą ulec zmianie
pod wpływem stanu zdrowia jednostki. Przedstawione
zmiany i zaburzenia smaku prowadzą zaś do modyfika-
cji preferencji oraz wyborów żywieniowych, a w konse-
kwencji do rozwoju chorób lub pogłębiania aktualnych
problemów zdrowotnych, co z kolei obniża przyjemność
spożycia żywności, rzutując na jakość życia pacjentów.
Problemy związane z odczuwaniem smaku są jednak bar-
dzo często bagatelizowane, dlatego tak ważne jest, by
uwzględniać rolę smaku w podejmowaniu właściwych
wyborów żywieniowych, gdyż może mieć on bezpośredni
wpływ na zachowania żywieniowe i zdrowie jednostki.
Bibliografia dostępna w redakcji.
O czym świadczy nasz wygląd
i z czym jest skorelowany –
genetyczne i pozagenetyczne
uwarunkowania cech zewnętrznych

KATARZYNA ZAORSKA
Doktor nauk medycznych w zakresie biologii medycznej. Badania naukowe i zainteresowania w zakresie genetycznej podatności
na steroidooporność w przebiegu zespołu nerczycowego u dzieci oraz uwarunkowaniem cech fenotypowych na drodze zmian
w genotypie. Absolwentka Biotechnologii i podyplomowej Genetyki Sądowej. Na co dzień adiunkt w Katedrze i Zakładzie Histologii
i Embriologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.

Fenotyp człowieka, charakteryzujący ogół cech morfologicznych i fizjologicznych,

to efekt dziesiątków tysięcy lat ewolucji i doboru naturalnego, którymi podążał
nasz gatunek od czasu, gdy opuścił Afrykę ok. 60 tysięcy lat temu. Wiele czynników
środowiskowych, działających przez ten czas na genom, utrwalonych zostało
w postaci cech fenotypowych, opisujących przede wszystkim nasz wygląd zewnętrzny,
ale także właściwości fizjologiczne, w tym m.in. odporność organizmu, podatność
na choroby przewlekłe oraz na leczenie określonymi terapeutykami czy reakcje
na bodźce środowiskowe. Nie są to jednak cechy kodowane w prosty, jednogenowy
sposób według dziedziczenia mendlowskiego. Wiele z nich uwarunkowana
jest współdziałaniem wielu genów, biologicznych czynników pozagenowych
oraz elementów środowiska zewnętrznego.

K
Kodująca część, czyli sekwencja DNA, która zostaje przepisana na
białko, będące głównym budulcem organizmu, stanowi ok. 1,5%
całego ludzkiego genomu i warunkuje jedynie ułamek zmien-
ności, podczas gdy duża jej większość leży w obrębie regionów
niekodujących. Szacuje się, że genomy dwóch osób są identyczne
w ok. 99,4%, czyli odróżnia nas od siebie średnio 1 na 1000 par
zasad (pz). Nawet genomy bliźniąt jednojajowych, powstałych
wskutek podziału jednej zygoty, nie są identyczne, gdyż mogą
w nich wystąpić mutacje punktowe czy zmiany polimorficzne.
Znane i opisane są już konsekwencje
zmian w całym garniturze chromosomowym
człowieka, tzw. ploidie, polegające na utracie
czy podwojeniu liczby chromosomów, zarów-
no autosomów, jak i chromosomów płci. Do
najlepiej znanych należą m.in. zespół Downa
(trisomia chr. 21), zespół Edwardsa (trisomia
chr. 18), zespół Turnera (monosomia chr. X)
czy zespół Klinefeltera (dodatkowy chr. X
Strukturalne warianty takich i innych zmian zlokalizowane są u mężczyzn). Opisują one zespoły wad wrodzo-
zarówno w części kodującej, jak i niekodującej, choć wielkość nych, z których wiele widocznych jest w po-
tej ostatniej daje dużo większe pole do popisu. staci charakterystycznego wyglądu nosiciela,

www.naturoterapiawpraktyce.pl
79
 jak np. zaburzenia wzrostu, anomalie kośćca czy typowe
dla zespołu rysy głowy i twarzy, w tym kształt czaszki,
kształt i osadzenie oczu, uszu czy wady tęczówki1, 2.
Wynikają one najczęściej z podwojenia ilości materiału
genetycznego, znajdującego się na chromosomie, który
uległ duplikacji, lub utracie tej części informacji w przy-
padku jego delecji.
Najistotniejsze jednak znaczenie dla różnic mię-
dzyosobniczych, w tym dla morfologicznej zmien-
ności naszego wyglądu, mają polimorfizmy, w tym
przede wszystkim polimorfizmy pojedynczego nukle-
otydu (SNP, ang. single nucleotide polymorphism),
oraz polimorfizmy liczby kopii, w tym zwłaszcza po-
limorfizmy typu STR (ang. short tandem repeats), bę-
dące tandemowymi powtórzeniami krótkich sekwen-
cji, liczących od 2 do 7 pz. To właśnie STR-y zyskały
popularność i wykorzystywane są obecnie powszech-
nie w identyfikacji osobniczej, identyfikacji ojcostwa
czy mapowaniu genetycznym. Ale to najdrobniejsze,
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
punktowe zmiany w DNA, czyli polimorfizmy SNP,
wpływają w większości na to, jak kształtują się cechy
naszego wyglądu.
CHARAKTERYSTYKA SNP-ÓW
Polimorfizmy SNP są najprostszą formą wariacji
sekwencji DNA, polegającą na zmianie jednego nukleo-
tydu w nici na inny, co powoduje analogiczną, komple-
mentarną zmianę w drugiej nici DNA.
Zmiana ta może dotyczyć genomu drugiego osob-
nika lub też drugiego, homologicznego chromosomu
tego samego osobnika. SNP-y obejmują aż do 90%
wszystkich polimorfizmów DNA ludzkiego i tym sa-
mym stanowią najczęstsze źródło zmienności gene-
tycznej3, 4. Jedynie chromosomy płci wykazują pod
tym względem wyraźnie mniejszą zmienność, ale na
pozostałych chromosomach SNP-y występują z czę-
stością 1/300–1000 pz, co daje potencjalnie liczbę się-
gającą 10 mln SNP-ów w całym genomie. Punktowa
zmiana nukleotydu mająca negatywny dla osobnika
skutek nazywana jest mutacją i występuje z częstością
< 1%, zaś zmiana korzystna zostaje utrwalona przez
pokolenia i jako polimorfizm występuje z częstością
> 1% w populacji5.
DZIAŁANIE SNP-ÓW
Zmiana pojedynczego nukleotydu, jeśli występuje w re-
gionie kodującym białko i zostaje przepisana z matry-
cy DNA w trakcie ekspresji genu, może mieć dwojaki
charakter: zmiany synonimicznej, tzn. niepowodującej
zmiany kodowanego aminokwasu w białku, lub zmiany
80
niesynonimicznej, której efektem jest zmiana amino-
kwasu. Szacuje się, iż większość SNP-ów w ludzkim
genomie ma charakter neutralny, a tylko wybrane wpły-
wają na istotną zmianę w fenotypie. Co więcej, ogromna
ich ilość działa w sposób sprzężony z innymi, ujawniając
sumaryczny efekt dopiero w grupie, modelując jedno-
cześnie działanie innych SNP-ów lub całych genów,
a rzadko wykazując silny efekt kauzatywny (sprawczy,
przyczynowy) w pojedynkę. Wynika to głównie z bloko-
wej organizacji genomu, gdzie w obrębie bloku odcinki
DNA, w tym też SNP-y, wykazują silne sprzężenia po-
między sobą i wspólne przenoszenie się na chromoso-
my potomne6. Rekombinacja, która jest podstawowym
procesem warunkującym różnorodność potomstwa,
zachodzi w takich blokach rzadko lub w ogóle, zaś
w miejscach pomiędzy blokami, zwanych „gorącymi
punktami”, zachodzi szczególnie intensywnie. Ma to
odzwierciedlenie w dynamice działania SNP-ów i ich
wpływie na, często subtelne, zmiany fenotypu.
CECHY WYGLĄDU ZEWNĘTRZNEGO
Określane są one często jako tzw. cechy widoczne ze-
wnętrznie (EVC, ang. externally visible characteristics),
a proces predykcji tych cech jedynie na podstawie ba-
dania DNA nazywany jest inteligencją DNA (ang. DNA
intelligence)7. Do cech z grupy EVC, które z prawie
całkowitą pewnością można wytypować jedynie na pod-
stawie DNA u ludzi, należą: płeć, rudy kolor włosów
oraz niebieskie i brązowe oczy6.
PŁEĆ
Najpopularniejszą metodą genotypowania płci jest iden-
tyfikacja różnic strukturalnych w genie amelogeniny po-
między chromosomem X (AMELX) i chromosomem Y
(AMELY). Gen ten obecny jest w odmiennych warian-
tach, wynikających z wielokrotnych delecji o różnej
długości. Prawie 20 lat temu po raz pierwszy wykorzy-
stano 6-nukleotydową delecję na chromosomie X do
oznaczenia płci i wariant ten jest jednym z powszechniej
stosowanych do dzisiaj. Amelogenina znalazła również
zastosowanie jako jeden z markerów w analizie STR
przy identyfikacji osobniczej. Polimorficzna struktura
genu AMEL, zwłaszcza na chromosomie Y, oraz mutacje
typowe dla niektórych populacji skutkują niekiedy wy-
nikiem fałszywie pozytywnym, gdy identyfikowany jest
jedynie chromosom X8. Z tego względu, obok AMEL,
stosowane są też alternatywne markery, w postaci ge-
nów, takich jak np.: SRY, STS, regionów DXYS156,
DYZ1 czy paneli Y-SNP-ów, występujących jedynie
na chromosomie Y9.
 Chromosomy X i Y warunkują tzw. płeć chromoso-
mową. W zależności jednak od tego, do czego odnosi
się porównanie pomiędzy płciami, wyróżniamy także
płeć gonadalną, hormonalną, psychologiczną, społecz-
ną, metaboliczną i somatyczną. Na zmianę wyglądu
zewnętrznego w kontekście drugo- i trzeciorzędowych
cech płciowych najsilniej działającym czynnikiem
biologicznym są hormony. Terapia hormonalna w tym
przypadku jest procesem długotrwałym, wymagającym
stosowania do końca życia, często też obarczonym roz-
wojem zaburzeń metabolicznych i chorób układu ser-
cowo-naczyniowego.
PIGMENTACJA
Pigmentacja jest jedną z najbardziej zróżnicowanych
cech fenotypowych u ludzi10, zaś osoby o pochodzeniu
europejskim charakteryzują się najsilniejszym zróż-
nicowaniem cech pigmentacyjnych, w tym przede
wszystkim kolorem tęczówki oka, włosów i skóry,
w porównaniu z innymi regionami świata11. Choć pig-
mentacja jest cechą dziedziczoną niemalże w 100%,
schemat dziedziczenia nie ma charakteru czysto mend-
lowskiej segregacji12. Cecha ta uwarunkowana jest wie-
loma genami i polimorfizmami, z których część określa
się jako markery informujące o pochodzeniu (AIM,
ang. ancestry informative markers), wykazujące duże
zróżnicowanie między populacjami etnicznymi, dla
których różnica zmienności genetycznej sięga nawet
85%. Jest to efektem m.in. adaptacji określonej cechy
do odmiennych warunków środowiska, panujących
w różnych regionach geograficznych, np. jaśniejszej
skóry i tęczówki oka wśród osób populacji północno-
europejskiej czy ciemniejszej skóry u ludzi zamiesz-
kujących tereny przeważnie stale nasłonecznione10, 13.
MELANOGENEZA
Pod względem fizjologicznym odmienność w nasile-
niu pigmentacji wynika m.in. z różnic w typie i ilo-
ści melaniny syntetyzowanej w pęcherzykach barw-
nikowych – melanosomach, a także z ich wielkości
i kształtu. Melanogeneza, czyli proces powstawania
barwnika, zachodzi w komórkach pigmentowych – me-
lanocytach, występujących przede wszystkim w war-
stwie podstawnej naskórka, w naczyniówce, tęczówce
i ciałku rzęskowym oka, pęcherzykach włosów, a także
w oponach mózgowo-rdzeniowych, sercu czy uchu we-
wnętrznym14. Podstawowym substratem w procesie jest
aminokwas tyrozyna, która przekształcana jest przez
znajdujący się w melanocytach enzym – tyrozynazę
do metabolitów pochodnych, a ostatnim z nich jest
www.naturoterapiawpraktyce.pl
barwnik – melanina. Podstawową jej formą jest tzw.
eumelanina, będąca barwnikiem o odcieniu od brą-
zowego do czarnego, zaś barwnikiem alternatywnym
jest jasna feomelanina, o odcieniu od czerwonego do
żółtego. Główną funkcją melaniny jest ochrona jądra
komórkowego przed promieniowaniem UV na skutek
gromadzenia się melanosomów w okolicy nadjądro-
wej cytoplazmy, przy czym eumelaninie przypisuje
się właściwości fotoprotekcyjne, określane jako zdol-
ność do neutralizacji promieni UV, zaś feomelaninie –
właściwości fotouczulające, wzmagające generowanie
wolnych rodników15. Wzajemne proporcje eu- i feo-
melaniny decydują o ostatecznej barwie ujawniającej
się jako fenotyp. Co ciekawe, istnieje jeszcze trzecia
forma, tzw. neuromelanina, obecna w obszarze istoty
czarnej śródmózgowia i w miejscu sinawym, nadająca
im specyficzną barwę. Wykazano, że u dzieci, które
ukończyły 3. rok życia dochodzi do zwiększenia aku-
mulacji neuromelaniny, co postępuje z wiekiem. Jej
funkcja wiąże się prawdopodobnie z ochroną jądra
neuronów w warunkach stresu oksydacyjnego, a także
z wiązaniem i neutralizacją metali.
Melanogeneza jest procesem złożonym, podlega-
jącym wieloetapowej regulacji i zależnym od szeregu
czynników endo- i egzogennych. Wśród endogennych
znajdują się głównie mutacje i polimorfizmy w genach
kodujących poszczególne czynniki, a także substancje
o charakterze hormonalnym, oddziałujące na proces
melanogenezy na drodze autokrynnej, parakrynnej lub
endokrynnej. Do ostatniej grupy należą m.in. estro-
geny, α-melanotropina czy ACTH. Znacznie szerszą
natomiast grupę stanowią czynniki egzogenne, które
modulują zarówno przebieg samej melanogenezy, jak
i dostępność oraz aktywność jej biologicznych regu-
latorów. Należą tu m.in.:
promieniowanie UV,
szerokość geograficzna,
dostępność L-tyrozyny lub/i cysteiny (prekursory
syntezy odpowiednio eu- i feomelaniny),
witaminy (A, B, C, P),
substancje mineralne (np. żelazo, wapń, miedź –
jako „wspomagacze” enzymów melanogenezy),
wiek, płeć,
niektóre leki (np. pochodne prostaglandyn),
stany zapalne (interelukiny),
choroby przewlekłe.
KOLOR TĘCZÓWKI
Pigmentacja jest cechą ciągłą, ale dającą się sklasyfi-
kować w użyteczne do badań kategorie16. W zależności
81
 od celów dalszych badań, kolor oczu zaklasyfikować
można według różnych systemów, np. 16-stopniowej
antropologicznej skali Martina, czy 6-stopniowej skali
stosowanej w badaniach molekularnych i sądowych11.
W badaniach naukowych najczęściej stosuje się skalę
3 barw (brązowy, pośredni, niebieski) lub skale bi-
narne, tj. pary brązowy – nie brązowy i niebieski –
nie niebieski, jako że są to kolory skrajne, dające się
genotypować stosunkowo najłatwiej16.
Najczęściej występującą barwą oczu odziedziczo-
ną po przodkach jest barwa brązowa. Szacuje się, że
ok. 90% populacji ogólnoświatowej ma oczy brązo-
we, 7% – niebieskie, zaś 1–2% – szare i/lub zielone.
Pojawienie się oczu niebieskich jest prawdopodobnie
wynikiem mutacji, która nastąpiła ok. 6–10 tysięcy
lat temu i utrwalona została zwłaszcza w populacjach
zamieszkujących tereny o małym nasłonecznieniu.
Im dalej na północ wędrowali nasi przodkowie, tym
korzystniejsza okazywała się taka mutacja, a dobór
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
naturalny faworyzował osobniki o jasnych tęczówkach.
Wśród mieszkańców Europy Północnej dominuje więc
dziś niebieski kolor oczu (generalnie: jasny), zaś wśród
ludzi z Europy Południowej – kolor brązowy (general-
nie: ciemny)17. Najsilniejszym czynnikiem genetycz-
nym, oddziałującym na ogólną pigmentację, w tym na
barwę tęczówki, jest polimorfizm w genie HERC2. Co
więcej, jest to gen uniwersalny pod względem pigmen-
tacji, tzn. jego warianty oddziałują na ujawnienie się
danego pigmentu niezależnie od pochodzenia geogra-
ficznego i działa on modyfikująco na inne geny. Należy
do nich np. gen OCA2, w którym mutacja powoduje
wystąpienie albinizmu oczno-skórnego (zob. dalej).
Jest to gen bogaty w warianty polimorficzne, których
odpowiednie zestawy alleliczne, tzw. haplotypy, zwią-
zane są silnie z wystąpieniem określonych kompleksów
fenotypowych, tj. niebieskich oczu wraz z obecnością
piegów na skórze o jasnym odcieniu i wrażliwości na
promieniowanie UV podczas opalania.
Ogólna wielkość syntezy melaniny w dorosłym
ludzkim oku jest mniejsza niż w skórze czy włosach,
dlatego poza czynnikiem genetycznym na ostateczną
barwę tęczówki mają wpływ również czynniki biolo-
giczne i środowiskowe, które sprawiają, iż widzialny
kolor oka jest cechą bardziej złożoną11. Odcień tęczów-
ki uzależniony jest dodatkowo od sposobu postrzega-
nia, w tym od natężenia i rodzaju oświetlenia w otocze-
niu. Najdokładniejszym systemem oceny koloru oczu
jest klasyfikacja 8 kolorów, opracowana w latach 90.
XX w., oparta na kolorze dominującym, tj. brązowym,
oraz kolorach żółtym i szarym18.
82
1. Oczy brązowe
charakteryzują się dużą ilością eumelaniny
w zrębie tęczówki
są dominującą barwą w populacji ogólnoświatowej
w Europie występują z częstością od 15%
w regionach płn. do około 84% w regionach pd.
w niektórych populacjach Afryki, Ameryki Płd.
czy Azji bywają jedynym kolorem
2. Oczy ciemnobrązowe
charakteryzują się największym zagęszczeniem
eumelaniny, co może dawać wrażenie czarnych
oczu
3. Oczy piwne
często uważane za połączenie brązowego
i zielonego koloru, w rzeczywistości są efektem
rozproszenia światła wg Rayleigha i średniej ilości
melaniny w przedgranicznej warstwie tęczówki,
co daje złudzenie wielokolorowej tęczówki
w zależności od natężenia światła słonecznego
też oczy, mające brązowe elementy o różnym
kształcie i rozproszeniu w tęczowce o jaśniejszym
kolorze
4. Oczy bursztynowe
mają jednolitą barwę określaną jako połączenie
zielono-złotej z miedzianą/rudą
mogą zawierać żółte plamki (efekt obecności
lipofuscyny – lipochromu)
5. Oczy zielone
mała lub umiarkowana ilość melaniny
efekt połączenia kol. niebieskiego z dodatkiem
piwnych kropek wysuniętych do przodu tęczówki
najczęściej spotykane w Europie Płn. (w tym Irlandii)
lub u Amerykanów o europejskim pochodzeniu,
mających germańskich lub celtyckich przodków
6. Oczy szare
zawierają melaninę głównie w tylnej cz. tęczówki,
cz. przednia posiada jej niewiele
większa niż w niebieskich zawartość kolagenu,
który powoduje nieco inne rozszczepienie światła
7. Oczy niebieskie
zawierają małą ilość melaniny, która absorbuje fale
dłuższe światła, a rozprasza fale krótsze
obecne u około 12% Europy Płd i Bałkanów, do 78%
w Europie Płn.
dość powszechnie spotykane w Ameryce Płn.
i Australii
8. Oczy fioletowe i czerwone
obecne u osób dotkniętych albinizmem
oczy fioletowe charakteryzuje śladowa ilość
melaniny i są one efektem czerwonych
i niebieskich odbić
oczy czerwone nie posiadają melaniny w ogóle
i są efektem przeświecania naczyń krwionośnych
 Tab. 1. Ogólna charakterystyka czterech irydologicznych typów struktury tęczówki oka

Typ struktury Wygląd i rozmieszczenie Zatoki między

Charakterystyka
irydologicznej beleczek beleczkami
Typ I leżą blisko siebie brak lub bardzo największa odporność ze wszystkich
naciągnięte nieliczne typów
predyspozycje do chorób
autoimmunologicznych
łagodny przebieg chorób
późniejsze starzenie

Typ II lekko poluzowane obecne najczęstsze występowanie

dobra odporność
dłuższy czas trwania chorób
podatność na alergie, choroby stawów
i układu oddechowego

Typ III cienkie duża ilość słaby typ

przebieg chorób długotrwały
silne predyspozycje do chorób
genetycznych
częste powikłania po chorobach

Typ IV bardzo mała ilość bardzo duża ilość typ najsłabszy

wygląd „ażurowy” bardzo rzadkie występowanie
niska odporność
duża podatność na choroby przewlekłe
zwykle szybki i ciężki przebieg chorób
nowotworowych

Poza rodzajem i zawartością melaniny w komórkach
nabłonka tęczówki równie istotną rolę odgrywają też do-
kładny skład i rozmieszczenie komórek zrębu tęczówki
i barwnika w ich obrębie. Zrąb tęczówki może zawierać
skupiska fibroblastów, włókien kolagenowych w różnym
układzie przestrzennym, pojedyncze komórki barwniko-
we oraz komórki układu odpornościowego, jak makrofagi
czy komórki tuczne19. Ogólna gęstość masy komórkowej
zrębu decyduje o tym, jak dużo światła pochłania pig-
ment, zaś silniejsza koncentracja barwnika w przedniej
warstwie nabłonka tęczówki może utrudniać obserwację
i pomiar jego gęstości/jakości w głębszych warstwach20.
Dodatkowo, niezależnie od zasadniczego koloru oka
może występować ciemniejsza obręcz wokół źrenicy.
Kolor tęczówki zmienia się także wraz z wiekiem.
U dzieci rasy białej zaraz po urodzeniu jest to najczę-
ściej kolor niebieski, szary lub granatowy, a wynika to
z faktu, iż produkcja melaniny zaczyna się w ciągu kilku
tygodni czy nawet miesięcy po urodzeniu. Największe
zmiany w barwie oczu obserwuje się między 6. a 9.
miesiącem życia, choć mogą one zachodzić przez kil-
ka lat, a u 15% ludzi pochodzenia kaukaskiego nawet
do dorosłości21. U niektórych tylko dzieci rasy białej,
podobnie jak u większości dzieci ras o ciemnej skórze
i oczach, synteza melaniny rozpoczyna się jeszcze w ży-
ciu płodowym, skutkiem czego mają one ciemną barwę
oczu tuż po narodzinach.
Przypuszcza się, iż właściwa klasyfikacja koloru wraz
z morfologią tęczówki może być odzwierciedleniem stanu
zdrowia czy przebiegu zmian o charakterze patologicznym.
Zagadnieniami takimi zajmuje się dział medycyny natural-
nej zwany irydologią. Nauka ta bada m.in. rozmieszczenie
i przebieg beleczek w tęczówce czy rozmieszczenie, kształt
i kolor znamion, tzw. znaków irydologicznych, określając
stan zdrowia czy predyspozycje do schorzeń22. Korzysta się
tu z tzw. map irydologicznych, przedstawiających obszary
tęczówki oka lewego i prawego, a poszczególne ich pola,
odzwierciedlające konkretne narządy i układy zwane są
polami projekcji. Na podstawie charakterystyki znaków
irydologicznych wyróżnia się cztery podstawowe typy
struktury, przedstawione w tabeli 1.
Pamiętać należy jednak, iż u różnych osób te same
choroby lub dolegliwości mogą skutkować odmiennymi
zmianami w wyglądzie tęczówki. Analiza irydologiczna
nie jest też równoznaczna z diagnozą lekarską, jednak
według jej zwolenników charakterystyczne zmiany
w wyglądzie strukturalnym tęczówki mogą wskazywać
na wczesne stadia pewnych schorzeń, które nie dają jesz-
cze ogólnoustrojowych objawów.
Konwencjonalna medycyna podaje założenia irydolo-
gii w wątpliwość, powołując się na brak jednoznacznych
danych klinicznych, potwierdzających związek stanu
zdrowia z wyglądem tęczówki, której wzór określa się
jako względnie stały. Wiarygodne są natomiast badania

www.naturoterapiawpraktyce.pl
83
 dowodzące, iż sam kolor tęczówki bywa wykorzystywany
do predykcji odpowiedzi pacjenta na leczenie, w szcze-
gólności na środki podawane do oka23. Również osoby
o ciemnych tęczówkach i ogólnej ciemnej pigmentacji
uznawane są za osoby o większej odporności immuno-
logicznej, choć częściej cierpią na sezonowe zaburzenia
afektywne i zapadają na depresję w porównaniu z oso-
bami o niebieskich oczach. Tłumaczone jest to ilością
światła pochłanianego przez barwnik, co związane jest
z kolei ze stężeniem melatoniny. Hormon ten – produko-
wany przez szyszynkę – wydzielany jest w stałym rytmie,
dzięki czemu regulowany jest rytm dobowy, zasypianie
i jakość snu oraz stężenie serotoniny w mózgu24. Zdania
na ten temat są jednak podzielone, a niektórzy badacze
zwracają uwagę na fakt, iż melanina nie ma funkcji fi-
zjologicznej, zaś poziom neuromelaniny jest względnie
porównywalny między osobami o różnej pigmentacji25.
Znane są także zmiany w wyglądzie tęczówki na
skutek urazów czy chorób przewlekłych, w tym o cha-
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
rakterze genetycznym. Należą do nich m.in.:
Albinizm, bielactwo. Występuje w formie wrodzonej
(brak tyrozynazy lub mutacja np. w genie OCA2)
i nabytej (degeneracja melanocytów) u 1–2% osób.
Wskutek całkowitego lub częściowego niedoboru
barwnika objawia się niezwykle jasną skórą i wło-
sami oraz różowawymi lub bladoniebieskimi tęczów-
kami. Charakterystyczny wygląd może dotyczyć tyl-
ko tęczówki (albinizm oczny) lub dodatkowo skóry
i włosów (albinizm oczno-skórny).
Zespół Chediaka-Higashiego, częściowy albinizm
oczno-skórny. Spowodowany mutacjami w regio-
nie 1q42.3 genu LYST1, powodującymi zaburzenie
transportu i gromadzenia ziarnistości wydzielniczych
m.in. w melanosomach. Objawia się głównie rozpro-
szeniem pigmentu w tęczówce i ogólną wrażliwością
na promieniowanie słoneczne20.
Plamy Brushfielda. Spowodowane są obecnością
SNP-ów w regionie 21q22 w genach TTC3 i DSCR9,
często występujące np. w zespole Downa, w związku
z trisomią 21. chromosomu. Objawiają się jako małe
szarawo-brązowe plamki na peryferiach tęczówki,
będące agregatami tkanki łącznej w tym rejonie.
Zespół Hornera. Zaburzenia funkcjonowania ukła-
du współczulnego w obrębie gałki ocznej powstałe
na skutek urazu odcinka szyjnego kręgosłupa czy
uszkodzenia pnia współczulnego. Wśród objawów
wyróżnia się zwężenie szpary powiekowej, zapad-
nięcie gałki ocznej na skutek porażenia mięśnia
oczodołowego, zwężenie źrenicy z powolnym jej
rozkurczaniem oraz jaśniejszą tęczówkę.
84
Jaskra barwnikowa. Typ wtórny, występujący najczę-
ściej (do 50%) w przebiegu zespołu rozproszonego
barwnika. Uwalnianie melanosomów z nabłonka
tęczówki na skutek ocierania się tylnej jej części
o więzadełka obwódki rzęskowej powoduje ich
przesuwanie do przedniej części oka i uwypukla-
nie. Na ten typ jaskry częściej zapadają mężczyźni,
zwłaszcza o ciemnym kolorze oczu i krótkowzrocz-
ni, ale choroba może być też dziedziczna. Objawia
się tworzeniem złogów melaniny w rogówce i cha-
rakterystycznych wzorów w tęczówce (promieniste
ubytki na obwodzie, gromadzenie w przedniej części
tęczówki, powodujące jej ściemnienie). Zazwyczaj
dotyka obydwie tęczówki.
Heterochromia, inaczej różnobarwność tęczówki.
Występuje u 1/1000 osób, w dwóch odmianach,
jako h. iridis, gdy tęczówka jednego oka ma różne
kolory oraz jako h. iridum, gdy każda z tęczówek
ma odmienną barwę. Oko jaśniejsze uznawane jest
za „słabsze” z powodu mniejszej ilości barwnika.
Dotyka ok. 1% populacji i najczęściej jest wadą ge-
netyczną, rzadziej nabytą, np. jako efekt czerniaka
czy jaskry, ale również w efekcie urazu wewnątrz-
macicznego matki. Diagnozowana jest tuż po poro-
dzie lub w ciągu pierwszego roku życia, w związku
z kształtowaniem się ostatecznej barwy tęczówki. Na
ogół nie powoduje dolegliwości z widzeniem i nie
wymaga leczenia. Może jednak towarzyszyć innym
zespołom chorobowym związanym z zaburzeniami
pigmentacji, jak np.:
zespół Blocha-Simonsa (nietrzymanie barwnika)
– rzadka choroba genetyczna sprzężona z chro-
mosomem X, u osobników męskich zazwyczaj
letalna. Dotknięte obszary obejmują tęczówkę,
skórę, włosy, zęby i paznokcie. Polega na nie-
zdolności komórek podstawnych naskórka do
gromadzenia melaniny, w efekcie czego groma-
dzi się ona w skórze właściwej i makrofagach,
powodując stan zapalny;
zespół Waardenburga – heterogenna choroba, wy-
stępująca z częstością 1/40 000, spowodowana mu-
tacjami w wielu genach, w tym zaangażowanych
w melanogenezę. Objawia się utratą słuchu oraz
zmianami w barwie tęczówki (często jaśniejsze),
skóry (plamy bielacze) i włosów (jaśniejsze pasma);
piebaldyzm – całkowity brak melanocytów wy-
stępujący wraz z mutacją w genie kinazy tyrozy-
nowej (KIT), objawia się najczęściej jasnym ob-
szarem włosów nad czołem i plamami na skórze
twarzy i ciała.
 Ciekawym zagadnieniem w kwestii związku koloru
oczu z innymi cechami jest związek genów ulegających
ekspresji w tęczówce z rozwojem mózgu na etapie em-
brionalnym. Wyniki badań z 2007 r.26 wykazały związek
pomiędzy genem Pax6 a ukształtowaniem zarówno be-
leczek w tęczówce, jak i powierzchni przedniej części
kory zakrętu obręczy – obszaru mózgu odpowiedzialnego
w głównej mierze za reakcje awersyjne. Zmiany w postaci
głębszych krypt w zrębie tęczówki wiązano z pozytywny-
mi uczuciami, m.in. zaufaniem, ciepłem i uczuciowością,
zaś płytsze, poziome bruzdy – z impulsywnością.
Z egzogennych czynników biochemicznych wpływa-
jących na zmianę wyglądu tęczówki wymienić należy
niektóre grupy leków, jak np. pochodne prostaglandyn,
stosowane przy leczeniu jaskry i do obniżenia ciśnienia
wewnątrzgałkowego, oraz niektóre leki antydepresyjne.
W obydwu przypadkach może dojść do stopniowego
ściemnienia oka na skutek zwiększonej produkcji me-
laniny w zrębie tęczówki, a zmiana ta bywa nieodwra-
calna. Czynniki środowiskowe, o ile nie wpływają na
choroby przebiegające ze zmianą wyglądu tęczówki, są
raczej wątpliwą przyczyną umożliwiającą zmianę koloru
oczu. Zwolennicy wspomnianej już irydologii przekonu-
ją o wpływie diety i detoksykacji organizmu na wygląd
tęczówki, w tym zmianę intensywności, blasku, a przede
wszystkim odcieni w niej widocznych. Nie ma jednak
badań klinicznych, potwierdzających taką zależność.
Również zmiana w kolorze oczu pod wpływem stresu,
złości czy podniecenia jest jedynie pozorna, ponieważ
pod wpływem silnych stanów emocjonalnych dochodzi
do zwężenia lub rozszerzenia źrenicy, w efekcie czego
tęczówka wraz z barwnikami kurczy się i rozkurcza,
dając złudzenie przyciemnienia czy rozjaśnienia. Jak
dotąd, jedynym pewnym i trwałym sposobem zmia-
ny koloru oczu jest laserowy zabieg, podczas którego
niszczone są melanocyty tęczówki, ulegającej w efekcie
rozjaśnieniu. Zabieg jest krótkotrwały, a ostateczny efekt
uwidocznia się po ok. 4 tygodniach, jednak metoda ta
jest wciąż nowa i nie ma pewności, czy nie powoduje
odległych w czasie działań niepożądanych.
KOLOR WŁOSÓW
Wiele jest analogii w mechanizmach kształtowania się
koloru tęczówki i koloru włosów. Kolor włosów jest
cechą ciągłą i uwarunkowaną wielogenowo, a ostateczny
widzialny efekt fenotypowy uzależniony jest także od
subtelnych odcieni, refleksów, pasemek i światła, w któ-
rym włosy są oglądane. Najpowszechniej stosowana jest
skala 4-stopniowa, uwzględniająca włosy czarne, brą-
zowe, blond i rude. Kolorem po przodkach jest barwa
www.naturoterapiawpraktyce.pl
ciemna, natomiast rozjaśnienie następowało w odpowie-
dzi na zmiany szerokości geograficznej i zmniejszające
się nasilenie promieniowania UV.
Kolorem włosów, wokół którego narosło najwięcej
stereotypów i legend, jest rudy. Jego pojawienie się
i rozprzestrzenienie tłumaczone jest wieloma hipoteza-
mi, m.in. doborem płciowym czy fenotypem preferowa-
nym w regionach o niskim nasłonecznieniu. Najbardziej
prawdopodobne jest, iż rude włosy są efektem mutacji,
która pojawiła się ok. 50 tysięcy lat temu, już po wyjściu
z Afryki, a wraz z migracją ludów na północ została
utrwalona. Rude włosy są niezwykle rzadkie i występują
u 1–2% populacji światowej. Towarzyszą im najczęściej
brązowe lub piwne oczy, zaś obecność rudych włosów
i oczu niebieskich jest wyjątkowa i dotyczy < 1%.
Najsilniejszym czynnikiem genetycznym jest tu gen
melanokortyny 1 (MC1R), w którym zidentyfikowano
11 polimorficznych miejsc o największym wpływie na
ujawnienie się rudego fenotypu. Co więcej, rozróżnia się
w ich obrębie słabsze warianty r – dzikiego typu, pro-
mujące produkcję eumelaniny, oraz silne warianty R –
zmutowane, obniżające syntezę eumelaniny i promujące
czerwoną (red/Red) feomelaninę. Predykcja koloru wło-
sów na podstawie wariantów MC1R jest często 2-stop-
niowa, przy czym najpierw określa się kolor jako rudy –
nie rudy, a dopiero potem uwzględniane są pozostałe
geny i SNP-y27, 28. Ciekawostką jest, iż osoby o rudych
włosach mają również mniejszą odporność na ból, zaś
jeden ze słabych wariantów r w MC1R silnie koreluje
z rudą brodą nawet u mężczyzn o brązowych odcieniach
włosów. Wśród pozostałych znajdują się m.in. gen ASIP,
wpływający na współwystępowanie z rudymi włosami
piegów i dużej wrażliwości na oparzenia słoneczne, oraz
gen receptora witaminy D (VDR), przy którym warto
wspomnieć, iż rudowłosi mają zazwyczaj jasną skórę
i dużo efektywniej zachodzi u nich synteza witaminy
D pod wpływem UV29.
Pozagenowo na zmianę koloru włosów wpływają
przede wszystkim wiek, czynniki biologiczne, w tym
hormonalne, oraz dieta. Wzrost gęstości melanocytów
z wiekiem powoduje ciemnienie włosów, dlatego u wielu
dzieci, które rodzą się z większą ilością feomelaniny
(podawany wyżej przykład dzieci z niebieskimi oczami),
w okresie intensywnego wzrostu dochodzi do przewa-
gi eumelaniny i zmiany włosów jasnych i cienkich na
ciemniejsze i mocniejsze. Ciemnienie to ma charakter
stały i dotyczy wszystkich włosów. Takie dojrzewanie
włosa związane jest z jego przebudową i wzmacnianiem
w okresie wzrostu, a sama eumelanina uważana jest za
barwnik „mocniejszy”. Ciemne włosy są z reguły bardziej
85
 odporne na uszkodzenia niż włosy rude czy blond. Z ko-
lei starzenie się organizmu, a także i włosów, powodu-
je stopniową utratę barwnika i siwienie. Następuje to
w efekcie zużywania rezerwuaru komórek macierzy-
stych melanocytów w mieszkach włosowych i wzrostu
liczby włosów nieposiadających barwnika. Siwy kolor
jest jednak złudzeniem optycznym, wynikającym z su-
marycznego efektu postrzegania włosów siwiejących,
w rzeczywistości bezbarwnych, i tych z pozostałością
pigmentu. Obok siwienia fizjologicznego istnieje też
siwienie przedwczesne lub nagłe – związane z silnym
stresem lub infekcją wirusową. Ostatnie badania na mo-
delu mysim potwierdziły ostatecznie, iż silny stres, m.in.
psychiczny i związany z bólem, odpowiedzialny jest za
obumieranie macierzystych komórek barwnikowych na
skutek wyrzutu noradrenaliny30. Wyniki innych badań,
również na myszach, ujawniły, iż MITF – jeden z podsta-
wowych czynników transkrypcyjnych zaangażowanych
w melanogenezę – ulega w trakcie pobudzenia układu
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
immunologicznego nadmiernej ekspresji, co sprzyja
atakowaniu barwnikowych komórek macierzystych
cebulki włosa31. Zatem zarówno przewlekły stres, jak
i nadmierne pobudzenie układu odpornościowego mogą
powodować relatywnie szybsze, przedwczesne siwie-
nie włosów. Inne zaburzenia homeostazy organizmu,
w tym zaburzenia hormonalne, np. zaburzenia produk-
cji melaniny, powodujące jej zwiększoną lub zmniej-
szoną produkcję, wpływają na samoistne jaśnienie lub
ciemnienie włosów. Przyjmowanie niektórych leków,
np. benzodiazepin czy opoidów, przez długi czas powo-
duje zanik melaniny i rozjaśnienie włosa. Częściowym
rozwiązaniem może być melanina egzogenna, przyjmo-
wana w tabletkach, w połączeniu z odpowiednią dietą
bogatą w czynniki antyoksydacyjne. Głównymi składni-
kami takich preparatów są m.in. biotyna, czarne jagody,
jod oraz ekstrakt z owoców palmy sabałowej, stosowanej
również jako środek przeciwko łysieniu. Także wspo-
mniane już analogi prostaglandyn mogą powodować
przyciemnianie nie tylko tęczówki, ale też ściemnienie
i wzrost/zagęszczenie rzęs przez stymulację spoczyn-
kowych mieszków włosowych. Substancje takie, poza
lekami, obecne są często w środkach kosmetycznych
zwiększających gęstość rzęs i brwi32. Preparaty pielęgna-
cyjne do włosów zawierające substancje pochodzenia
roślinnego wzmacniają kolor przede wszystkim przez
odżywienie samego włosa i wzmocnienie jego blasku,
co sprawia, że naturalna barwa staje się bardziej inten-
sywna. Możliwe jest natomiast tymczasowe rozjaśnie-
nie lub przyciemnienie włosów bez konieczności ich
farbowania. Do naturalnych składników powodujących
86
rozjaśnienie włosa należą m.in. rumianek, cytryna, miód
czy rabarbar, zaś efekt przyciemnienia dają np. wyciąg
z kory dębu, olej rycynowy, czarna rzepa, kawa, łupiny
orzecha włoskiego, szałwia czy pokrzywa. Efekt uzy-
skuje się stosunkowo szybko, jednak nie jest trwały,
gdyż nie wpływa na proces melanogenezy.
W rzadkich przypadkach może dojść do zmiany
koloru włosów na skutek choroby czy ciężkiego niedo-
żywienia. W przypadku albinizmu, czyli braku barw-
nika, włosy pozostają całkowicie bezbarwne i dotyczy
to zarówno włosów skalpu głowy, jak i rzęs czy brwi.
Z kolei u ludzi pozbawionych proopiomelanokortyny,
hormonu biorącego udział w regulacji osi podwzgó-
rze–przysadka–nadnercza i będącego prekursorem dla
wielu peptydowych hormonów różnych tkanek, wystę-
pują przeważnie włosy rude, zaś w wyniku ciężkiego
niedoboru ilościowego i jakościowego białka w diecie,
włosy ciemne znacznie jaśnieją lub przyjmują poma-
rańczowy odcień33.
MORFOLOGIA WŁOSA
Rozpatrując kolor włosów, należy też wspomnieć o ich
morfologii. Włosy rude są z reguły najgrubsze, choć
jest ich na głowie najmniej, zaś włosy blond są naj-
cieńsze, ale jest ich najwięcej. Odmienne są też kształ-
ty przekroju poprzecznego włosa, kąt jego osadzenia
w skórze głowy i grubość w zależności od rasy i kształtu
pęcherzyków włosowych, który przekłada się na gru-
bość i podatność na kręcenie. Włosy kręcone są cechą
pierwotną, związaną z przystosowaniem do ochrony
przed przegrzaniem i zapewniającą sprawniejszą cyrku-
lację powietrza, zaś włosy proste pojawiły się znacznie
później34. W Europie ok. 45% ludzi ma włosy proste,
40% – falowane i 15% – kręcone. Najsilniejszym czyn-
nikiem tu jest gen trichohialiny (TCHH), ulegającej eks-
presji w wewnętrznej pochewce włosa35. Jest to gen typo-
wy dla rasy kaukaskiej, zaś jeden z jego polimorfizmów
należy do najbardziej zróżnicowanych w całym genomie
między Europejczykami a innymi populacjami. W Azji
natomiast dominują określone warianty genów EDAR
i FGFR2, które są odpowiedzialne za charakterystyczne
gęste, grube i proste włosy tamtejszych mieszkańców.
Co ciekawe, te same polimorfizmy zaangażowane są
w rozwój jednej z postaci dysplazji ektodermalnej, odpo-
wiedzialnej za nieprawidłowy rozwój przydatków skóry
i zaburzenia w rozwoju twarzoczaszki. Objawiają się
one m.in. zniekształceniem, niedoborem lub brakiem
zębów, suchą i połyskującą skórą, rzadkim i cienkim
owłosieniem twarzy czy niedoborem wydzielania potu
z zaburzeniami termoregulacji36–38. Genetyczne podłoże
Tab. 2. Naturalne źródła substancji wraz z mechanizmem epigenetycznej zmiany ekspresji genów

Efekt Mechanizm Substancja czynna Produkt spożywczy

genisteina soja
Obniżenie metylacji DNA
galusan
zielona herbata
epigallokatechiny

kwas foliowy
ryż, soja, żółtka jaj
(witamina B9)

Zmniejszona dostępność witamina B12 mięso, ryby, owoce morza, mleko

donora grupy metylowej:
S-adenozylometioniny ciemne pieczywo, nasiona, otręby,
magnez
brązowy ryż i kasze

mięso, ryby, nasiona lnu,

metionina
pestki dyni i słonecznika

Inhibicja metylotransferaz S-adenozylohomocysteina alkohol

izotiocyjaniany brokuł, warzywa krzyżowe

ZWIĘKSZENIE kurkumina kurkuma

EKSPRESJI
GENÓW allicyna, disiarczek diallilu czosnek

katechiny zielona herbata

kwas kumarowy cynamon

Zwiększanie acetylacji
histonów przez hamowanie
apigenina pietruszka, seler
aktywności deacetylaz
histonowych
chryzyna miód, męczennica

S-metyloselenocysteina brokuł, cebula, czosnek

resweratrol czerwone wino

MCP30 gorzki melon

kwas ursolowy bazylia, jagody, żurawina

kwas kawowy kawa

Inhibicja deacetylazy
histonowej
ZMNIEJSZENIE betaina burak cukrowy
EKSPRESJI
GENÓW Zwiększenie metylacji DNA kwas anakardowy nerkowce

Inhibicja acetylacji kwercetyna cebula

www.naturoterapiawpraktyce.pl
87
 zmiany morfologii włosów towarzyszyć może też ze-
społom chorobowym i choć zmiany te same w sobie są
nieszkodliwe, mogą być wczesnym objawem rozwoju
schorzenia. Należy tu np. objaw tzw. wełnistych włosów,
uwarunkowany mutacją w genie KRT74, objawiający się
silnie kręconymi wełnistymi włosami na czubku głowy,
zazwyczaj krótkimi i słabszymi od reszty39. Czynnikami
niegenetycznymi, mającymi największy wpływ na zmia-
Ogólna wielkość syntezy melaniny
w dorosłym ludzkim oku jest
mniejsza niż w skórze czy włosach,
dlatego poza czynnikiem
genetycznym na ostateczną
barwę tęczówki mają wpływ
również czynniki biologiczne
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
i środowiskowe, które sprawiają,
iż widzialny kolor oka jest cechą
bardziej złożoną11. Odcień tęczówki
uzależniony jest dodatkowo
od sposobu postrzegania, w tym
od natężenia i rodzaju oświetlenia
w otoczeniu.
nę morfologii włosów są hormony. Zaburzenia hormo-
nalne w okresie dojrzewania, menopauzy lub po ciąży,
choroby związane z gospodarką hormonalną, a także sto-
sowanie antykoncepcji hormonalnej mogą powodować
falowanie włosów prostych lub zmniejszyć kręcenie.
KOLOR SKÓRY
Pigmentacja, zwłaszcza skóry i oczu, stała się istotna
ok. 2 milionów lat temu, gdy nasi przodkowie zaczęli tra-
cić gęste owłosienie ciała. Analogicznie do omówionych
wyżej cech pigmentacyjnych, skóra ciemna jest warian-
tem pierwotnym, zaś jaśniejsze odcienie pojawiły się póź-
niej, prawdopodobnie ok. 100 tysięcy lat temu, na skutek
migracji z dala od równika. Mechanizmy powstania jasnej
skóry u Europejczyków i Azjatów są wynikiem niezależ-
nych od siebie ewolucji, aczkolwiek podlegały podobnej
presji, tj. adaptacji w odpowiedzi na zredukowane pro-
mieniowanie UV640. Warto zauważyć, iż nie ma różnicy
w liczbie melanocytów między rasami o jasnej i ciemnej
skórze, inna jest natomiast aktywność tyrozynazy oraz
88
wielkość i zagęszczenie melanosomów. Im jaśniejsza
skóra, tym efektywniejsza produkcja witaminy D, stąd
cecha ta utrwalała się tym bardziej, im dalej nasi przod-
kowie wędrowali na północ. Odpowiedzialne za to były
mutacje w genie MC1R, które z czasem zwiększyły swoją
frekwencję wśród jasnoskórych osób i utrwaliły się jako
korzystne polimorfizmy. Choć nie zawsze cechy te idą
w parze, współwystępowanie jaśniejszych odcieni skóry
z obecnością piegów i większą wrażliwością na słońce
świadczy o dużo większej liczbie genów, kształtujących
ostateczny fenotyp41. Poza MC1R należą tu przede wszyst-
kim warianty m.in. w genach IRF4, ASIP, SLC24A4, SL-
C45A2, HERC2 i OCA2, znane już z wpływu na kolor
oczu i włosów, a także KITLG, MATP, MYO5A, DTNBP1
i TYRP1, różnicujące kolor skóry szczególnie między
Europą a innymi regionami świata16, 28. Co więcej, IRF4
jest specyficznym i bardzo wrażliwym markerem prze-
rzutowych czerniaków i złośliwych znamion skóry, zaś
SLC24A4 związany jest z rakiem skóry42.
Wśród czynników mających wpływ na zmianę kolo-
ru skóry wymienić należy przede wszystkim opalanie,
pod wpływem którego następuje ciemnienie skóry, jako
efekt obronny przed zwiększonym promieniowaniem
UV. Pochłaniane jest ono jednak w zróżnicowanym
stopniu, a część odbija się od powierzchni skóry jak od
filtra. Kolor skóry zmienia się z wiekiem, przy czym
odcień najjaśniejszy mają osoby młode, zaś wraz z wie-
kiem staje się on coraz ciemniejszy. Przyjmuje się też,
że kobiety mają zazwyczaj nieco jaśniejszy odcień skó-
ry, choć nie wszyscy badacze to potwierdzają43. Inne
jest zabarwienie w zależności od regionów ciała u rasy
białej, u której ciemniejszy kolor mają okolice pachowe
i odbytu, brodawki okołosutkowe, moszna i wargi sro-
mowe. Silny wpływ na ogólny wygląd skóry, w tym na
jej barwę, mają rozmaite schorzenia i leki. Melanozy,
czyli zaburzenia barwnikowe skóry, mogą dotyczyć
niewielkiej jej powierzchni lub zajmować skórę całego
ciała i wynikają z zaburzeń poszczególnych etapów
melanogenezy na skutek wariacji genetycznych jej ele-
mentów lub interferencji innych czynników. Uogólnio-
ne przebarwienia skóry mogą być efektem np. zabu-
rzeń hormonalnych tarczycy/nadnerczy, chorób nerek/
wątroby, nowotworów, schorzeń metabolicznych (np.
hemochromatozy – zwiększonego wchłaniania żelaza
z przewodu pokarmowego), czy chorób genetycznych
(np. albinizm – zob. wyżej, nerwiakowłókniakowatość
lub zespół Gilberta – łagodna postać żółtaczki, spowo-
dowana mutacjami w genie UGT1A, powodującymi
zmiany w ilości bilirubiny w osoczu i lekkie zażółce-
nie białek oczu i skóry). Przebarwienia ograniczone
natomiast to wszelkiego typu plamy typu kawy z mle-
kiem, plamy soczewicowate, melasmy, piegi i prze-
barwienia o charakterze zapalnym (trądzik różowaty,
łuszczyca, liszaj rumieniowaty, ropne zapalenie skóry),
a ich przyczyną są zarówno zaburzenia w produkcji
i gromadzeniu się melaniny, jak i zaburzenia hormo-
nalne, zależne od wieku i często wzmagające się po
ekspozycji na słońce. Regulująco działają tu preparaty
farmakologiczne zawierające retinoidy, będące metabo-
litami witaminy A i wykazujące podobne do niej dzia-
łanie. Opiera się ono głównie na regulacji zaburzonego
przyrastania i złuszczania naskórka, a także regulacji
komórek układu odpornościowego i redukcji stanu za-
palnego, przez co następuje dodatkowy efekt rozjaśnia-
jący przebarwienia44. Naturalnym źródłem podstawowej
formy witaminy A są głównie warzywa i owoce bogate
w beta-karoten, czyli marchew, brokuły, dynia, melony
i pomarańcze. Retinol jest też składnikiem wielu pre-
paratów kosmetycznych o działaniu odmładzającym/
spowalniającym starzenie skóry. Hamująco na melano-
genezę działają też m.in.: witamina C, kwas azelaino-
wy (obecny w produktach pełnoziarnistych), arbutyna
(glikozyd obecny w majeranku, lebiodce, żurawinie
czy mącznicy lekarskiej), aloesyna i kwasy owocowe
(AHA, BHA, PHA), mające właściwości rozjaśniające
przebarwienia. Aktywatorem melanogenezy mogą być
natomiast stany zapalne, podczas których zmniejszeniu
ulega liczba grup sulfhydrylowych, będących inhibitora-
mi produkcji melaniny, czy tamoksyfen, działający jak
stymulator melanogenezy w zależności od estrogenów45.
INNE CECHY
Do pozostałych cech wyglądu zewnętrznego, choć cią-
głych i poligenowych, zależnych jednak od stosunkowo
niewielkiej liczby polimorfizmów i wysoko odziedzi-
czalnych, należą m.in.:
morfologia rysów twarzy (kształt brody, dołeczki
w policzkach),
przyrośnięte vs. wolne płatki uszu,
kształt wcięcia włosów nad czołem, tzw. wdowi
szpic,
długość rzęs,
wzór linii i odcień czerwieni wargowej,
obecność włosów w uszach,
mokra vs. sucha woskowina uszna,
rozszczep wargi lub/i podniebienia39, 43.
Do cech niewidocznych wprawdzie gołym okiem,
ale wchodzących w skład fenotypu, warunkowanych
w analogiczny sposób, należą m.in.:
www.naturoterapiawpraktyce.pl
kichanie w reakcji na nagłą ekspozycję na światło,
wyczuwanie specyficznych metabolitów moczniko-
wych w moczu po spożyciu szparagów,
prawo- i leworęczność,
dominujący kciuk przy składaniu dłoni,
preferencje słonych lub słodkich smaków,
chronotyp „sowa” lub „skowronek”,
zdolność zwijania języka w rurkę29.
W przypadku cech antropometrycznych, jak wzrost
czy masa ciała, mimo iż są one w dużym stopniu odzie-
dziczalne, równie silny wpływ na nie ma szereg czyn-
ników biologicznych i środowiskowych, w tym styl
życia, dieta, choroby i inne. Naukowcy wciąż identy-
fikują nowe miejsca w genomie, wykazujące związek
z analizowanymi cechami, trudno tu jednak mówić
o konkretnych genach czy punktowych SNP-ach. I tak
np. podłoże genetyczne tłumaczy wzrost człowieka aż
w 90% i jest to cecha, która kształtuje się w pierwszych
2 latach życia. Zidentyfikowano dwa SNP-y o silnej ko-
relacji ze wzrostem, jednak ogólna liczba loci warunku-
jących ostateczny efekt sięga 1805, 39, 43. Podobnie jest
w przypadku innych cech antropometrycznych, takich
jak masa ciała i BMI, obwód klatki piersiowej/objętość
oddechowa, obwód talii i bioder43, 46. W przypadku tych
ostatnich silnym czynnikiem pozagenetycznym, kształ-
tującym cechę już od najmłodszych lat, jest epigenetyka.
EPIGENETYKA
Mianem epigenetyki określa się ogół modyfikacji bio-
chemicznych prowadzących do zmian ekspresji genów,
co wpływa na fenotyp osobnika, lecz nie zmienia se-
kwencji samego DNA. Najlepszym przykładem są tu
bliźnięta jednojajowe o identycznym DNA, ale często
odmiennym fenotypie (fizjologii, podatności na choroby,
reakcji na leki, zachowaniu).
Zmiany epigenetyczne mogą występować na różnych
poziomach organizacji DNA, a do zasadniczych mechani-
zmów należą: metylacja cytozyn w nici DNA (działająca
„–” na ekspresję), „–” metylacja, „+” acetylacja i „+” fos-
forylacja histonów w białkach związanych z upakowanym
DNA, a także niekodujące RNA (ncRNA) interferujące
m.in. z powstałym już transkryptem DNA na etapach
jego obróbki oraz w trakcie replikacji i transportu czyn-
ników niezbędnych podczas ekspresji genu. Powszechnie
znanych jest wiele mechanizmów interferencji ncRNA,
zwiększonej (hipermetylacja) lub zmniejszonej (hipo-
metylacja) aktywności genów w nowotworach, schorze-
niach przewlekłych i stanach zapalnych oraz zmianach
w zależności od płci, wieku czy stylu życia. Ten ostatni
89
 uwarunkowany jest przede wszystkim dietą, jako że spo-
żywane codziennie produkty (w tym leki) mogą służyć
jako donory grup metylowych i acetylowych, zmieniając
tym samym profil ekspresji genów47 (tab. 2).
Metylacja jest procesem dynamicznym, zachodzą-
cym w każdym cyklu komórkowym, odpowiadającym
na zmiany dostępności i stężenia metabolitów. Może
też jednak oddziaływać długofalowo, wspomagając tzw.
„pamięć metaboliczną”, a okresem najbardziej newral-
gicznym wydaje się okres prenatalny. Przykładowo,
dieta bogata w tłuszcze, uboga w białka, zawierająca
duże ilości polifenoli, biotyny, etanolu czy z niewła-
ściwym spożyciem kalorycznym u matki ma kluczowe
znaczenie w kształtowaniu się przyszłych cech morfo-
logicznych i fizjologicznych dziecka. Wykazano m.in.,
iż uboga dieta matki w trakcie ciąży sprawia, że płód
„zapamiętuje” fakt braku odpowiednich składników
i gromadzi jak najwięcej zapasów energetycznych, co
powoduje zmiany epigenetyczne i wykształcenie się tzw.
NAT U ROT E R AP I A K L I N I C Z N A
oszczędnego fenotypu. Prowadzić to może do rozwi-
nięcia w późniejszym życiu dziecka otyłości, zespołu
metabolicznego czy cukrzycy typu 248.
Bibliografia
1 Genetyka medyczna. Pod redakcją: Gerard Drewa, Tomasz Ferenc. Edra Urban &
Partner. Wrocław, 2017.
2 Genetyka człowieka, rozwiązywanie problemów medycznych. Bruce R. Korff. PWN
Warszawa, 2003.
3 The International HapMap Consortium. A second generation human haplotype
map of over 3.1 million SNPs. Nature, 2007, 449(7164): 851–861.
4 Twyman RM. Single-nucleotide polymorphism (SNP) analysis. Encyclopedia of
Neurosci, 2009, 8: 881–885.
5 Marcinkowska M, Kozłowski P. Wpływ polimorfizmu liczby kopii na zmienność
fenotypową człowieka. Postępy Biochemii, 2011, 57(3): 240–248.
6 Kayser M, Schneider PM. DNA-based prediction of human externally visible charac-
teristics in forensics: Motivations, scientific challenges, and ethical considerations.
Forensic Science International: Genetics, 2009, 3: 154–161.
7 Dario P, Mouriño H, Oliveira AR, Lucas I, Ribeiro T, Porto MJ, Santos JC, Dias D, Real
FC. Assessment of IrisPlex-based multiplex for eye and skin color prediction with
application to a Portuguese population. Int J Legal Med, 2015, 129(6): 1191–1200.
8 Cadenas AM, Regueiro M, Gayden T, Singh N, Zhivotovsky LA, Underhill PA, Herrera
RJ. Male amelogenin dropouts: phylogenetic context, origins and implications.
Forensic Sci Int, 2007, 166(2–3): 155–163.
9 Dash HR, Rawat N, Das S. Alternatives to amelogenin markers for sex determination
in humans and their forensic relevance. Mol Biol Rep, 2020, 73(3): 2347–2360.
10 Bouakaze C, Keyser C, Crubézy E, Montagnon D, Ludes B. Pigment phenotype and
biogeographical ancestry from ancient skeletal remains: inferences from multi-
plexed autosomal SNP analysis. Int J Legal Med, 2009, 123: 315–325.
11 Valenzuela RK, Henderson MS, Walsh MH, Garrison N, Kelch JT, Cohen-Barak O,
Erickson DT, Meaney J, Walsh B, Cheng KC, Ito S, Wakamatsu K, Frudakis T, Thomas
M, Brilliant MH. Predicting phenotype from genotype: normal pigmentation. J
Forensic Sci, 2010, 55(2): 315–322.
12 Broad Institute of MIT and Harvard. Skin pigmentation is far more genetically com-
plex than previously thought. ScienceDaily, December 1, 2017. www.sciencedaily.
com/releases/2017/12/171201104058.htm.
13 Myles S, Somel M, Tang K, Kelso J, Stoneking M. Identifying genes underlying
skin pigmentation differences among human populations. Hum Genet, 2007,
120: 613–621.
14 D’Mello SAN, Finlay GJ, Baguley BC, Askarian-Amiri ME. Signaling Pathways in
Melanogenesis. Int J Mol Sci, 2016, 17(7): 1144.
15 Rzepka Z, Buszman E, Beberok A, Wrześniok D. Od tyrozyny do melaniny: ścieżki
sygnalizacyjne i czynniki regulujące melanogenezę. Postępy Hig Med Dosw, 2016,
70: 695–708.
16 Kastelic V, Pośpiech E, Draus-Barini J, Branicki W, Drobnič K. Prediction of eye color
in the Slovenian population using the IrisPlex SNPs. Croat Med J, 2013, 54: 381–386.
17 Walsh S, Wollstein A, Liu F, Chakravarthy U, Rahu M, Seland JH, Soubrane G, Tom-
azzoli L, Topouzis F, Vingerling JR, Vioque J, Fletcher AE, Ballantyne KN, Kayser M.
DNA-based eye colour prediction across Europe with the IrisPlex system. Forenscis
Sci Int: Genet, 2012, 6(3): 330–340.
18 Mackey DA, Wilkinson CH, Kearns LS, Hewitt AW. Classification of iris colour: re-
view and refinement of a classification schema. Clin Exp Ophthalmol, 2010, 39(5):
462–471.
90
Sturm RA, Larsson M. Genetics of human iris colour and patterns. Pigment Cell
19
Melanoma Res, 2009, 22(5): 554–562.
20 Liu F, Wollstein A, Hysi PG, Ankra-Badu GA, Spector TD, Park D, Zhu G, Larsson M,
Duffy DL, Montgomery GW, Mackey DA, Walsh S, Lao O, Hofman A, Rivadeneira F,
Vingerling JR, Uitterlinden AG, Martin NG, Hammond CJ, Kayser M. Digital quan-
tification of human eye color highlights genetic association of three new loci.
PLOS Genetics, 2010, 6(5): e1000934.
21 Ludwig CA, Callaway N, Fredrick DR, Blumenkranz MS, Moshfeghi DM. What color
are newborns’ eyes? Prevalence of iris color in the newborn eye screening test
(NEST study. Acta Ophthalmol, 2016, 94(5): 485–488.
22 Morris PJ. Phenotypes and Genotypes for human eye colors. Athro Limited web-
site, May 10, 2006.
23 German EJ, Hurst MA, Wood D, Gilchrist J. A novel system for the objective clas-
sification of iris colour and its correlation with response to 1% tropicamide. Sep-
tember 4, 2002.
24 Stewart AE, Roecklein KA, Tanner S, Kimlin MG. Possible contributions of skin pig-
mentation and vitamin D in a polyfactorial model of seasonal affective disorder.
Med Hypotheses, 2014, 83(5): 517–525.
25 De Montellano BRO. Melanin, afrocentricity, and pseudoscience. Am J Phys
Anthropol, 1993, 36: 33–58.
26 Larsson M, Pedersen NL, Stattin H. Associations between iris characteristics and
personality in adulthood. Biol Psychol, 2007, 75(2): 165–175.  
27 Walsh S, Chaitanya L, Clarisse L, Wirken L, Draus-Barini J, Kovatsi L, Maeda H,
Ishikawa T, Sijen T, de Knijff P, Branicki W, Liu F, Kayser M. Developmental valida-
tion of the HIrisPlex: DNA-based eye and hair colour prediction for forensic and
anthropological usage. Forensic Sci Int, 2014, 9: 150–161.
28 Pośpiech E, Wojas-pelc A, Walsh S, Liu F, Maeda H, Ishikawa T, Skowron M, Kayser M,
Branicki W. The common occurrence of epistasis in the determination of human
pigmentation and its impact on DNA-based pigmentation phenotype prediction.
Forensic Sci Int: Genetics, 2014, 11: 64–72.
29 Eriksson N, Macpherson M, Tung JY, Hon LS, Naughton B, Saxonov S, Avey L,
Wojcicki A, Pe’er I, Mountain J. Web-based, participant-driven studies yield novel
genetic associations for common traits. PLoS Genetics, 2010, 6(6): e1000993.
30 Zhang B, Ma S, Rachmin I, He M, Baral P, Choi S, Gonçalves WA, Shwartz Y, Fast
EM, Su Y, Zon LI, Regev A, Buenrostro JD, Cunha TM, Chiu IM, Fisher DE, Hsu YC.
Hyperactivation of sympathetic nerves drives depletion of melanocyte stem cells.
Nature, 2020, 577(7792): 676–681.
31 Harris ML, Fufa TD, Palmer JW, Joshi SS, Larson DM, Incao A, Gildea DE, Trivedi NS,
Lee AN, Day CP, Michael HT, Hornyak TJ, Merlino G, NISC Comparative Sequencing
Program, Pavan WJ. A direct link between MITF, innate immunity, and hair graying.
PLoS Biology, 2018, 16(5): e2003648.
32 Cohen JL, Enhancing the growth of natural eyelashes: the mechanism of Bimato-
prost – induced eyelash growth. Dermatol Surg, 2010, 36: 1361–1371.
33 Dipasquale V, Cucinotta U, Romano C. Acute malnutritionin children: Pathology,
clinical effects and treatment. Nutrients, 2020, 12(8): 2413.
34 Zbieć-Piekarska R, Spólnicka M, Kupiec T, Makowska Ż, Spas A, Parys-Proszek A,
Kucharczyk K, Płoski R, Branicki W. Examination of DNA methylation status of the
ELOVL2 marker may be useful for human age prediction in forensic science. Fo-
rensic Sci Int: Genetics, 2015, 14: 161–167.
35 Medland SE, Nyholt DR, Painter JN, McEvoy BP, McRae AF, Zhu G, Gordon SD,
Ferreira MAR, Wright MJ, Henders AK, Campbell MJ, Duffy DL, Hansell NK, Macgre-
gor S, Slutske WS, Heath AC, Montgomery GW, Martin NG. Common variants in
the trichohyalin gene are associated with straight hair in Europeans. Am J Hum
Genet, 2009, 85: 750–755.
36 Fujimoto A, Nishida N, Kimura R, Miyagawa T, Yuliwulandari R, Batubara L, Mustofa
MS, Samakkarn U, Settheetham-Ishida W, Ishida T. FGFR2 is associated with hair
thickness in Asian populations. J Hum Genet, 2009, 54: 461–465. 
37 Fujimoto A, Kimura R, Ohashi J, Omi K, Yuliwulandari R, Batubara L, Mustofa MS,
Samakkarn U, Settheetham-Ishida W, Ishida T, Morishita Y, Furusawa T, Nakazawa
M, Ohtosuka R, Tokunaga K. A scan for genetic determinants of human hair mor-
phology: EDAR is associated with Asian hair thickness. Hum Mol Genet, 2008,
17(6): 835–843.
38 Wiśniewski SA, Trzeciak WH. Nieprawidłowości uzębienia jako jeden z objawów
anhydrotycznej dysplazji ektodermalnej. Homines Hominibus, 2010, 6: 21–30
(ISSN 1890-3883).
39 Kayser M, de Kniff P. Improving human forensics through advances in genetics,
genomics and molecular biology. Nat Rev Genet, 2011, 12: 179–192.
40 Lao O, de Gruijter JM, van Dujin K, Navarro A, Kayser M. Signatures of positive selec-
tion in genes associated with human skin pigmentation as revealed from analyses
of single nucleotide polymorphisms. Ann Human Genet, 2007, 71(Pt3): 354–369.
41 Zaorska K, Zawierucha P, Nowicki M. Prediction of skin color, tanning and freckling
from DNA in Polish population: linear regression, random forest and neural network
approaches. Hum Genet, 2019, 138(6): 635–647.
42 Han J, Kraft P, Nan H, Guo Q, Chen C, Quereshi A, Hankinson SE, Hu FB, Duffy
DL, Zhao ZZ, Martin NG, Montgomery GW, Hayward NK, Thomas G, Hoover RN,
Chanock S, Hunter DJ. A genome-wide association study identifies novel alleles
associated with hair color and skin pigmentation. PLoS Genet, 2008, 4(5): e1000074.
43 Pulker H, Lareu MV, Phillips C, Carracedo A. Finding genes that underlie physical
traits of forensic interest using genetic tools. Forensic Science International: Ge-
netics. 2007, 1: 100–104.
44 Marona H, Gunia A, Pękala E. Retinoidy – rola w farmakoterapii w aspekcie
komórkowego mechanizmu działania. Terapia i Leki, 2010, Tom 66, nr 3, s. 187–192.
45 Andrys D. Indukcja syntezy melaniny i jej wydzielania w wyniku działania tamox-
ifenu w warunkach in vitro. biotechnologia.pl, 3 września 2013.
46 Polašek O, Marušić A, Rotim K, Hayward C, Vitart V, Huffman J, Campbell S, Janković
S, Boban M, Biloglav Z, Kolčić I, Krželj V, Terzić J, Matec L, Tometić G, Nonković D,
Ninčević J, Pehlić M, Žedelj J, Kirac I, Kovačević SB, Wright AF, Campbell H, Rudan I.
Genome-wide association study of anthropometric traits in Korčula Island, Croatia.
Croat Med J, 2009, 50(1): 7–16.
47 Landecker H. Food as exposure: Nutritional epigenetics and the new metabolism.
Biosocieties, 2011, 6(2): 167–194.
48 Lacal I, Ventura R. Epigenetic inheritance: concepts, mechanisms and perspectives.
Front Mol Neurosci, 2018, 11: 292.
Ciesz się aktywnością
Połączenie Renolu i Skeletinu wspiera:
zdrowe kości, stawy i więzadła
organizm podczas uprawiania sportu
jakość włosów, paznokci i elastyczność skóry

www.energy.sk/pl
<