khxhvh0019 p1 0247

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
F7G
GIAÙO TRÌNH
CÔ SÔÛ NGOÂN NGÖÕ HOÏC
DÖÔNG HÖÕU BIEÂN
KHOA NGÖÕ VAÊN

Cô sôû ngoân ngöõ hoïc -2–
MUÏC LUÏC
PHAÀN I : BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ ........................................................................................... 7
CHÖÔNG I : NGOÂN NGÖÕ VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC ............................................................................................ 7
I. NGOÂN NGÖ.Õ ............................................................................................................................................... 7
1. Giôùi thieäu................................................................................................................................................ 7
2. Ngoân ngöõ hoïc.......................................................................................................................................... 7
3. Caùc thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ. ................................................................................................................ 7
4. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 9
5. Hieän töôïng song ngöõ vaø ña ngöõ. ........................................................................................................... 10
6. Nhöõng söï ña daïng ngoân ngöõ. ................................................................................................................ 10
7. Caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi. ................................................................................................................... 12
8. Ngoân ngöõ phi lôøi noùi. ............................................................................................................................ 16
II. NGOÂN NGÖÕ HOÏC ................................................................................................................................... 17
1 Giôùi thieäu............................................................................................................................................... 17
2. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø so saùnh. ........................................................................................................ 17
3. Caùc lónh vöïc cuûa ngoân ngöõ hoïc. ............................................................................................................ 19
4. Lòch söû cuûa ngoân ngöõ hoïc. .................................................................................................................... 21
CHÖÔNG II : NGUOÀN GOÁC HÌNH THAØNH VAØ SÖÏ TIEÁN HOÙA CUÛA NGOÂN NGÖÕ ................................... 24
I. MÔÛ ÑAÀU................................................................................................................................................... 24
II. CAÙC QUAN NIEÄM TRÖÔÙC MARX VEÀ NGUOÀN GOÁC CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ......................................... 24
1. Nguoàn goác sieâu nhieân. .......................................................................................................................... 24
2. Nguoàn goác aâm thanh töï nhieân............................................................................................................... 25
3. Nguoàn goác keát hôïp mieäng - ñieäu boä...................................................................................................... 25
4. Söï thích nghi sinh-lyù hoïc. ..................................................................................................................... 26
5. Tieáng noùi vaø chöõ vieát............................................................................................................................ 27
III. QUAN ÑIEÅM MAÙC – XÍT VEÀ NGUOÀN GOÁC NGOÂN NGÖÕ. ................................................................ 27
IV. SÖÏ TIEÁN HOAÙ CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ........................................................................................................ 28
1. Caùc quy luaät cuûa söï tieán hoùa ngoân ngöõ. ................................................................................................ 28
2. Caùc ngoân ngöõ bieán ñoåi nhö theá naøo?..................................................................................................... 30
V. KEÁT LUAÄN.............................................................................................................................................. 32
CHÖÔNG III : BAÛN CHAÁT, CHÖÙC NAÊNG VAØ THUOÄC TÍNH CUÛA NGOÂN NGÖÕ ...................................... 32
I. BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ.................................................................................................. 32
1. Ngoân ngöõ laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, cuûa xaõ hoäi................................................................................. 32
2. Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng xaõ hoäi...................................................................................................... 33
II. NGOÂN NGÖÕ VAØ TÖ DUY....................................................................................................................... 33
IV. NGOÂN NGÖÕ VAØ LÔØI NOÙI. .................................................................................................................... 35
V. CAÙC CHÖÙC NAÊNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ................................................................................................. 37
1 Chöùc naêng giao tieáp............................................................................................................................... 37
2. Chöùc naêng phaûn aùnh. ............................................................................................................................ 37
3. Chöùc naêng bieåu caûm. ............................................................................................................................ 38
VI. CAÙC THUOÄC TÍNH CUÛA NGOÂN NGÖÕ. ............................................................................................... 39
1. Tính giao tieáp ñoái vôùi tính thoâng tin. .................................................................................................... 39
2. Thuoäc tính duy nhaát. ............................................................................................................................. 39
3. Nhöõng thuoäc tính khaùc. ......................................................................................................................... 42
CHƯƠNG IV : NGOÂN NGÖÕ LAØ HEÄ THOÁNG TÍN HIEÄU ................................................................................ 43
I. MỞ ĐẦU................................................................................................................................................... 43
II. TÍN HIEÄU VAØ TÍN HIEÄU NGOÂN NGÖÕ. ................................................................................................. 43
Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

1.Tín hieäu. ................................................................................................................................................ 43

2. Tín hieäu ngoân ngöõ. ................................................................................................................................ 43
III. BAÛN CHAÁT CUÛA TÍN HIEÄU NGOÂN NGÖÕ............................................................................................ 44
1. Ngoân ngöõ phaûi coù moät daïng vaät chaát nhaát ñònh..................................................................................... 44
2. Tính voõ ñoaùn (arbitrary). ...................................................................................................................... 44
3. Tín hieäu ngoân ngöõ laø aâm thanh ............................................................................................................. 44
IV. VEÀ KHAÙI NIEÄM HEÄ THOÁNG VAØ CAÁU TRUÙC..................................................................................... 45
V. NGOÂN NGÖÕ LAØ MOÄT HEÄ THOÁNG CAÁU TRUÙC – CHÖÙC NAÊNG. ....................................................... 45
1. Caùc ñôn vò cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ. ......................................................................................... 45
2. Caùc quan heä cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ. ...................................................................................... 46
VI. KEÁT LUAÄN. ........................................................................................................................................... 47
PHAÀN II : CÔ SÔÛ NGOÂN NGÖÕ HOÏC .............................................................................................................. 48
CHÖÔNG V : CÔ SÔÛ NGÖÕ AÂM HOÏC VAØ AÂM VÒ HOÏC ................................................................................. 48
I. NGÖÕ AÂM HOÏC VAØ AÂM VÒ HOÏC.............................................................................................................. 48
1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 48
2. Ngöõ aâm hoïc thöïc nghieäm...................................................................................................................... 48
3. Ngöõ aâm hoïc caáu aâm. ............................................................................................................................. 48
4. AÂm vò hoïc. ............................................................................................................................................ 49
5. Ngöõ aâm hoïc thanh hoïc. ......................................................................................................................... 49
6. Lòch söû. ................................................................................................................................................. 50
II. CAÙCH SAÛN SINH AÂM TOÁ LÔØI NOÙI....................................................................................................... 50
1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 50
2. Caùch saûn sinh aâm toá. ............................................................................................................................. 50
3. Caùc phuï aâm vaø caùc nguyeân aâm. ............................................................................................................ 50
4. Vò trí caáu aâm vaø phöông thöùc caáu aâm. .................................................................................................. 51
5. Tieáng thanh........................................................................................................................................... 51
6. Tính chaát muõi (nasality)........................................................................................................................ 52
7. Baûng chöõ caùi ngöõ aâm hoïc quoác teá (The International Phonetic Alphabet). .......................................... 52
III. MIEÂU TAÛ CAÙC AÂM TOÁ LÔØI NOÙI .......................................................................................................... 52
IV. MOÄT SOÁ HIEÄN TÖÔÏNG NGÖÕ AÂM........................................................................................................ 52
1 Caùc xu höôùng phaùt aâm (caáu aâm). ........................................................................................................... 52
2. Caùc quy luaät ngöõ aâm. ............................................................................................................................ 53
3. Phieân aâm vaø chuyeån töï. ........................................................................................................................ 54
4. Caùc yeáu toá ñieäu vò................................................................................................................................. 55
V. AÂM TIEÁT VAØ CAÙC LOAÏI HÌNH AÂM TIEÁT. ........................................................................................... 56
1. Khaùi nieäm aâm tieát. ................................................................................................................................ 56
2. Caùc loaïi hình aâm tieát............................................................................................................................. 57
VI. AÂM VÒ VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM COÙ LIEÂN QUAN................................................................................... 57
1. Khaùi nieäm aâm vò.................................................................................................................................... 57
2. AÂm vò, aâm toá vaø bieán theå cuûa aâm vò. ...................................................................................................... 58
3. Theá ñoái laäp aâm vò hoïc. .......................................................................................................................... 58
4. Phöông phaùp phaân xuaát aâm vò vaø caùc bieán theå cuûa aâm vò. .................................................................... 58
CHÖÔNG VI : CÔ SÔÛ TÖØ VÖÏNG - NGÖÕ NGHÓA HOÏC ................................................................................. 61
I. TÖØ VÖÏNG VAØ TÖØ VÖÏNG HOÏC. .............................................................................................................. 61
1. Töø vöïng vaø caùc ñôn vò töø vöïng.............................................................................................................. 61
2. Töø vöïng hoïc. ......................................................................................................................................... 63
II. NGÖÕ NGHÓA HOÏC. ................................................................................................................................. 63

1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 63
2. Nhöõng caùch tieáp caän trieát hoïc. .............................................................................................................. 64
3. Nhöõng caùch tieáp caän ngoân ngöõ hoïc. ...................................................................................................... 65
4. Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông. ..................................................................................................................... 67
III. NGHÓA CUÛA TÖØ. ................................................................................................................................... 67
1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 67
2. Caáu truùc nghóa cuûa töø. ........................................................................................................................... 68
3. Phaân loaïi caùc töø veà maët nghóa............................................................................................................... 69
4. Cô caáu nghóa cuûa töø. ............................................................................................................................. 69
5. Caùc quan heä trong heä thoáng töø vöïng. .................................................................................................... 71
CHÖÔNG VII : CÔ SÔÛ NGÖÕ PHAÙP HOÏC ....................................................................................................... 75
I. NGÖÕ PHAÙP VAØ NGÖÕ PHAÙP HOÏC. .......................................................................................................... 75
1. Khaùi nieäm ngöõ phaùp.............................................................................................................................. 75
2. Ñaëc ñieåm cuûa cô caáu ngöõ phaùp. ............................................................................................................ 75
3. Ngöõ phaùp hoïc........................................................................................................................................ 76
II. YÙ NGHÓA VAØ PHÖÔNG THÖÙC NGÖÕ PHAÙP ......................................................................................... 79
1.YÙ nghóa ngöõ phaùp................................................................................................................................... 79
2. Phöông thöùc ngöõ phaùp........................................................................................................................... 80
III. PHAÏM TRUØ NGÖÕ PHAÙP........................................................................................................................ 82
1. Giôùi thieäu.............................................................................................................................................. 82
2. Phaïm truø soá. .......................................................................................................................................... 83
3. Phaïm truø gioáng. .................................................................................................................................... 83
4. Phaïm truø caùch. ...................................................................................................................................... 83
5. Phaïm truø ngoâi. ...................................................................................................................................... 84
6. Phaïm truø thôøi. ....................................................................................................................................... 84
7. Phaïm truø theå. ........................................................................................................................................ 84
8. Phaïm truø thöùc........................................................................................................................................ 84
9. Phaïm truø daïng....................................................................................................................................... 84
IV. HÌNH THAÙI HOÏC .................................................................................................................................. 85
1. Caáu truùc töø. ........................................................................................................................................... 85
2. Caùch taïo töø. ........................................................................................................................................... 87
3. Hieän töôïng bieán toá. ............................................................................................................................... 91
4. Töø loaïi. ................................................................................................................................................. 91
5. Heä thoáng töø loaïi. ................................................................................................................................... 94
V. CUÙ PHAÙP HOÏC. ...................................................................................................................................... 97
1. Quan heä cuù phaùp................................................................................................................................... 97
2. Cuïm töø. ................................................................................................................................................. 99
3. Caâu. .................................................................................................................................................... 100
PHAÀN III : CAÙC NGOÂN NGÖÕ CUÛA THEÁ GIÔÙI ............................................................................................. 103
CHÖÔNG VIII : VEÀ VIEÄC PHAÂN LOAÏI CAÙC NGOÂN NGÖÕ........................................................................ 103
I. GIÔÙI THIEÄU. .......................................................................................................................................... 103
II. CAÙC NGUYEÂN TAÉC PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ. ................................................................................. 103
1. Khaùi nieäm. .......................................................................................................................................... 103
2. Caùc nguyeân taéc phaân loaïi ngoân ngöõ. ................................................................................................... 104
III. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ............................................................................... 104
1. Phöông phaùp so saùnh - lòch söû. ............................................................................................................ 104
2. Phöông phaùp so saùnh - loaïi hình. ........................................................................................................ 105

3. Phöông phaùp so saùnh khu vöïc............................................................................................................. 105

4. Phöông phaùp so saùnh-ñoái chieáu. ......................................................................................................... 105
IV. PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ THEO NGUOÀN GOÁC................................................................................ 105
1. Vieäc xaùc laäp nhöõng moái quan heä hoï haøng giöõa caùc ngoân ngöõ. ............................................................ 106
2. Ñònh luaät Grimm vaø vieäc phuïc nguyeân ngoân ngöõ. .............................................................................. 107
V. PHAÂN LOAÏI NGOÂN NGÖÕ VEÀ MAËT LOAÏI HÌNH................................................................................ 109
1. Loaïi hình vaø loaïi hình hoïc ngoân ngöõ. ................................................................................................. 109
2. Phöông phaùp phaân loaïi. ...................................................................................................................... 110
3. Caùc ngoân ngöõ theo loaïi hình hoïc veà hình thaùi..................................................................................... 111
4. Caùc ngoân ngöõ theo loaïi hình hoïc veà cuù phaùp. ..................................................................................... 113
CHÖÔNG IX : CAÙC NGOÂN NGÖÕ CUÛA THEÁ GIÔÙI....................................................................................... 117
I. CAÙC NGOÂN NGÖÕ AÁN – AÂU................................................................................................................... 117
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 117
2. Vieäc xaùc laäp veà ngöõ heä naøy. ............................................................................................................... 117
3. Söï tieán hoùa.......................................................................................................................................... 118
4. Neàn vaên hoùa coå xöa. ........................................................................................................................... 118
II. CAÙC NGOÂN NGÖÕ CHAÂU PHI. ............................................................................................................. 118
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 118
2. Phaân loaïi caùc ngoân ngöõ African.......................................................................................................... 118
2. Heä thoáng chöõ vieát chaâu Phi................................................................................................................. 122
3. Ngheä thuaät cuûa giao tieáp khaåu ngöõ. .................................................................................................... 123
III. CAÙC NGOÂN NGÖÕ AUSTRONESIAN.................................................................................................. 123
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 123
2. Phaân loaïi............................................................................................................................................. 123
3. Caùc ñaëc tröng...................................................................................................................................... 123
IV. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ASTRO-ASIATIC.................................................................................................. 124
V. CAÙC NGOÂN NGÖÕ HAÙN-TAÏNG ............................................................................................................ 124
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 124
2. Tieåu ngöõ heä Trung Quoác..................................................................................................................... 125
3. Tieåu ngöõ heä Taïng-Mieán...................................................................................................................... 125
4. Caùc nguoàn goác. ................................................................................................................................... 125
5. Nhöõng ñaëc ñieåm ngoân ngöõ. ................................................................................................................. 125
6. Caùc heä thoáng chöõ vieát vaø vaên hoïc....................................................................................................... 125
7. Phaân loaïi............................................................................................................................................. 126
VI. CAÙC NGOÂN NGÖÕ CAUCASIAN......................................................................................................... 126
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 126
2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 127
VII. CAÙC NGOÂN NGÖÕ FINO-UGRIC ....................................................................................................... 127
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 127
VIII. CAÙC NGOÂN NGÖÕ SEMITIC............................................................................................................. 128
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 128
3. Caùc ñaëc ñieåm. ..................................................................................................................................... 128
4. Chöõ vieát. ............................................................................................................................................. 129
IX. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ALTAIC................................................................................................................. 129
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 129


X. CAÙC NGOÂN NGÖÕ URALIC. ................................................................................................................. 130
XI. CAÙC NGOÂN NGÖÕ ANH-ÑIEÂNG MYÕ. ................................................................................................. 131
1. Giôùi thieäu............................................................................................................................................ 131
2. Caùc ngoân ngöõ chính. ........................................................................................................................... 131
3. Nhöõng ñaëc ñieåm cuûa caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. ............................................................................ 131
4. Caùc heä thoáng chöõ vieát cuûa ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. ......................................................................... 132
5. Nhöõng söï theâm caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng vaøo tieáng Anh. ................................................................... 132
6. Caùc ngoân ngöõ Pidgins Anh-ñieâng Myõ vaø nhöõng bieät ngöõ thöôïng maïi. ............................................... 133
7. Ngoân ngöõ kí hieäu cuûa ngöôøi Anh-ñieâng Myõ. ...................................................................................... 134
8. Phaân loaïi............................................................................................................................................. 134
9. Caùc ngöõ heä ôû Hoa Kyø vaø Canada........................................................................................................ 135
LIEÄU THAM KHAÛO ...................................................................................................................................... 136

PHAÀN I : BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ
CHÖÔNG I : NGOÂN NGÖÕ VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC
I. NGOÂN NGÖ.Õ
1. Giôùi thieäu.
Ngoân ngöõ (language) laø phöông tieän troïng yeáu nhaát ñöôïc loaøi ngöôøi söû duïng ñeå giao tieáp vôùi nhau.
Ngoân ngöõ veà cô baûn laø ñöôïc noùi, maëc daàu noù coù theå ñöôïc chuyeån taûi sang nhöõng phöông tieän giao tieáp khaùc,
chaúng haïn nhö vieát. Neáu phöông tieän cuûa vieäc giao tieáp noùi khoâng coù saün ñeå duøng, nhö coù theå laø tröôøng hôïp
giöõa nhöõng ngöôøi ñieác, thì phöông tieän tröïc quan chaúng haïn nhö ngoân ngöõ kí hieäu (sign language) coù theå ñöôïc
söû duïng. Moät ñaëc tröng noåi baät cuûa ngoân ngöõ laø ôû choã moái quan heä giöõa moät kí hieäu ngoân ngöõ vôùi yù nghóa cuûa
noù luoân mang tính voû ñoaùn (arbitrary), hoaëc tính tuøy tieän: khoâng coù lyù do naøo khaùc hôn laø söï quy öôùc giöõa
nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh raèng moät con choù caàn phaûi ñöôïc goïi laø dog, vaø quaû thöïc nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau
ñeàu coù nhöõng teân goïi khaùc nhau (ví duï, tieáng Taây Ban Nha: perro, tieáng Nga: , tieáng Nhaät: inu, tieáng Vieät:
choù). Ngoân ngöõ coù theå ñöôïc söû duïng ñeå baøn luaän veà moät phaïm vi roäng lôùn cuûa nhieàu chuû ñeà, vaø ñaây laø moät ñaëc
tröng phaân bieät noù vôùi giao tieáp ñoäng vaät. Caùc ñieäu nhaûy cuûa nhöõng con ong maät, ví duï, coù theå ñöôïc söû duïng
chæ ñeå thoâng baùo söï ñònh vò cuûa nhöõng nguoàn thöùc aên. Trong khi nhöõng khaû naêng hoïc-ngoân ngöõ veà nhöõng söï
baét chöôùc nhieàu ñeán ngaïc nhieân - vaø ñieàu naøy vaãn coøn laø söï baøn caõi vöôït quaù nhöõng giôùi haïn chính xaùc cuûa
nhöõng khaû naêng naøy, caùc nhaø khoa hoïc vaø caùc hoïc giaû noùi chung ñeàu ñoàng yù raèng nhöõng söï baét chöôùc ñoù
khoâng tieán trieån vöôït quaù nhöõng khaû naêng ngoân ngöõ cuûa moät em beù hai tuoåi.
2. Ngoân ngöõ hoïc.
Ngoân ngöõ hoïc (linguistics) laø söï nghieân cöùu khoa hoïc veà ngoân ngöõ. Moät soá boä moân cuûa ngoân ngöõ hoïc
seõ ñöôïc baøn luaän döôùi ñaây coù lieân quan ñeán nhöõng thaønh toá cô baûn cuûa ngoân ngöõ: ngöõ aâm hoïc (phonetics) coù
lieân quan ñeán nhöõng aâm thanh cuûa caùc ngoân ngöõ, aâm vò hoïc (phonology) dính daùng ñeán caùch thöùc caùc aâm
thanh ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngoân ngöõ rieâng leû, hình thaùi hoïc (morphology) ñeà caäp ñeán caáu truùc cuûa caùc töø,
cuù phaùp hoïc (syntax) coù lieân quan ñeán caáu truùc cuûa nhöõng meänh ñeà vaø caâu, vaø ngöõ nghóa hoïc (semantics) coù
quan heä vôùi söï nghieân cöùu veà yù nghóa. Boä moân cô baûn khaùc cuûa ngoân ngöõ hoïc, ngöõ duïng hoïc (pragmatics),
nghieân cöùu söï töông taùc giöõa ngoân ngöõ vaø caùc ngöõ caûnh trong ñoù noù ñöôïc söû duïng. Ngoân ngöõ hoïc ñoàng ñaïi
(synchronic linguistics) nghieân cöùu hình thaùi cuûa moät ngoân ngöõ taïi moät thôøi gian coá ñònh trong lòch söû, ñaõ qua
hoaëc hieän höõu. Trong khi ñoù, ngoân ngöõ hoïc lòch ñaïi (diachronic linguistics), hoaëc ngoân ngöõ hoïc lòch söû, laïi
khaûo cöùu caùch thöùc vaø con ñöôøng maø moät ngoân ngöõ thay ñoåi qua thôøi gian. Moät soá lónh vöïc cuûa ngoân ngöõ hoïc
nghieân cöùu caùc moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vôùi söï kieän chuû ñeà cuûa caùc boä moân khoa hoïc coù lieân quan, chaúng
haïn nhö ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi (sociolinguistics) (xaõ hoäi hoïc vaø ngoân ngöõ) vaø ngoân ngöõ hoïc taâm lyù
(psycholinguistics) (taâm lyù hoïc vaø ngoân ngöõ). Veà maët nguyeân lyù, ngoân ngöõ hoïc öùng duïng (applied linguistics)
laø vieäc öùng duïng baát kyø veà caùc phöông phaùp vaø nhöõng keát quaû ngoân ngöõ hoïc ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà coù
dính daùng ñeán ngoân ngöõ, coøn trong thöïc teá noù coù xu höôùng bò haïn ñònh ñoái vôùi söï chæ daãn ngoân ngöõ-thöù hai.
3. Caùc thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ.
Ngoân ngöõ con ngöôøi ñöôïc noùi ra laø phöùc theå cuûa nhöõng aâm thanh maø töï chuùng khoâng coù nghóa, nhöng
nhöõng aâm thanh naøy coù theå ñöôïc keát hôïp vôùi nhöõng aâm thanh khaùc ñeå taïo ra nhöõng thöïc theå coù yù nghóa. Chaúng
haïn, trong tieáng Anh, caùc aâm p, e, vaø n töï chuùng chaúng coù yù nghóa gì, nhöng söï keát pen laïi coù yù nghóa. Ngoân
ngöõ cuõng ñöôïc neâu ñaëc ñieåm bôûi cuù phaùp phöùc taïp vôùi nhöõng yeáu toá, thöôøng laø caùc töø, ñöôïc keát hôïp vaøo trong
nhöõng keát caáu phöùc taïp hôn, ñöôïc goïi laø nhöõng meänh ñeà, vaø nhöõng keát caáu naøy chuyeån sang ñaûm nhaän moät
vai troø chính trong nhöõng caáu truùc cuûa caâu ra laøm sao.

a. Caùc aâm thanh cuûa ngoân ngöõ.

Vì haàu heát caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi laø chuû yeáu, neân moät phaàn quan troïng ñeå hieåu bieát ñaày ñuû veà ngoân
ngöõ lieân quan ñeán vieäc nghieân cöùu veà caùc aâm thanh cuûa ngoân ngöõ.
Haàu heát aâm thanh trong caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi - vaø toaøn boä caùc aâm thanh trong moät soá ngoân ngöõ,
chaúng haïn nhö tieáng Anh - ñöôïc saûn sinh ra baèng vieäc ñaåy khoâng khí töø phoåi vaø thay ñoåi khoaûng roäng phaùt aâm
giöõa thanh quaûn vaø ñoâi moâi. Ví duï, aâm p yeâu caàu söï ñoùng chaët hoaøn toaøn cuûa ñoâi moâi, ñeå khoâng khí töø phoåi ñi
ra bò bòt laïi ôû mieäng, ñöa laïi vieäc hình thaønh neân ñaëc tröng aâm noå khi vieäc ñoùng kín moâi ñöôïc giaûi thoaùt. Ñoái
vôùi aâm s, khoâng khí töø phoåi ñi moät caùch lieân tuïc qua mieäng, nhöng löôõi laïi naâng leân gaàn nhö hoaøn toaøn tôùi
nöôùu lôïi (alveolar ridge) (khu vöïc cuûa haøm treân chöùa ñöïng caùc chaân raêng) ñeå gaây ra ma saùt nhö laø noù ñoùng
khoái töøng phaàn luoàng khoâng ñi qua ñoù. Caùc aâm thanh cuõng coù theå ñöôïc saûn sinh baèng nhöõng phöông thöùc khaùc
hôn laø vieäc toáng khoâng khí töø phoåi ra, vaø moät soá ngoân ngöõ söû duïng nhöõng aâm thanh naøy trong lôøi noùi bình
thöôøng. AÂm thanh ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh ñeå bieåu thò söï quaáy raày, thöôøng ñöôïc ñaùnh vaàn
tsk hoaëc tut, söû duïng khoâng khí bò chaën laïi trong khoaûng khoâng gian giöõa maët löôõi, löng löôõi vaø voøm mieäng.
Nhöõng aâm nhö vaäy, ñöôïc goïi laø caùc aâm muùt (clicks), hoaït ñoäng nhö nhöõng aâm toá bình thöôøng trong caùc ngoân
ngöõ Khoisan cuûa mieàn Taây Nam chaâu Phi vaø trong caùc ngoân ngöõ Bantu cuûa nhöõng ngöôøi chaâu Phi laân caän.
Ngöõ aâm hoïc laø lónh vöïc söï nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc quan taâm tôùi nhöõng thuoäc tính vaät lyù cuûa aâm
thanh, vaø noù coù ba lónh vöïc: ngöõ aâm hoïc caáu aâm (articulatory) khaûo saùt thieát bò phaùt aâm con ngöôøi saûn sinh ra
caùc aâm thanh nhö theá naøo; ngöõ aâm hoïc thanh hoïc (acoustic phonetics) nghieân cöùu caùc soùng aâm ñöôïc saûn sinh
ra bôûi caùc thieát bò phaùt aâm con ngöôûi; vaø ngöõ aâm hoïc thính aâm (auditory phonetics) xem xeùt caùc aâm thanh lôøi
noùi ñöôïc lónh hoäi bôûi tai con ngöôøi ra laøm sao. AÂm vò hoïc (phonology), traùi laïi, khoâng quan taâm tôùi nhöõng thuoäc
tính vaät lyù cuûa caùc aâm thanh, maø ñuùng hôn laø quan taâm chuùng hoaït ñoäng trong moät ngoân ngöõ cuï theå nhö theá
naøo. Ví duï sau ñaây minh hoïa söï khaùc nhau giöõa ngöõ aâm hoïc vaø aâm vò hoïc. Trong tieáng Anh, khi aâm toá k (thoâng
thöôøng ñaùnh vaàn laø c) xuaát hieän ôû ñaàu moät töø, nhö ôû trong töø cut, noù ñöôïc phaùt aâm vôùi söï baät hôi (aspiration).
Tuy nhieân, khi aâm naøy xuaát hieän ôû cuoái moät töø, nhö trong tuck, thì khoâng coù söï baät hôi. Veà phöông dieän ngöõ
aâm hoïc, aâm k baät hôi vaø aâm k khoâng baät hôi laø nhöõng aâm toá khaùc nhau, nhöng trong tieáng Anh, caùc aâm toá khaùc
nhau naøy chöa bao giôø khu bieät moät töø naøy vôùi moät töø khaùc, vaø nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh thöôøng khoâng yù
thöùc veà söï khaùc nhau ngöõ aâm naøy cho ñeán khi noù ñöôïc chæ ra vôùi hoï. Nhö vaäy, tieáng Anh khoâng taïo ra söï khu
bieät mang tính aâm vò hoïc giöõa aâm coù baät hôi vaø aâm khoâng baät hôi k. Tieáng Hindi, traùi laïi, söû duïng söï khaùc
nhau ngöõ aâm naøy ñeå khu bieät nhöõng töø chaúng haïn nhö kal (thôøi gian), coù moät k khoâng baät hôi, vaø khal (da),
trong ñoù kh bieåu hieän k baät hôi. Bôûi vaäy, trong tieáng Hindi, söï khu bieät giöõa k baät hôi vaø khoâng baät hôi laø söï
khu bieät caû veà maët ngöõ aâm hoïc laãn aâm vò hoïc.
b. Caùc ñôn vò cuûa yù nghóa.

Trong khi nhieàu ngöôøi, do bò aûnh höôûng bôûi vieäc vieát, ñeàu höôùng suy nghó veà caùc töø nhö laø nhöõng ñôn
vò cô baûn cuûa caáu truùc ngöõ phaùp, thì caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc laïi tri nhaän moät ñôn vò nhoû hôn, hình vò
(morpheme). Ví duï, trong tieáng Anh, töø cats (nhöõng con meøo), goàm coù hai yeáu toá, hoaëc hai hình vò, cat, nghóa
cuûa noù coù theå ñöôïc neâu ñaëc tröng moät caùch thoâ thieån nhö laø “ñoäng vaät nhö meøo”, vaø -s, nghóa cuûa noù coù theå
ñöôïc neâu ñaëc tröng moät caùch thoâ thieån nhö laø “nhieàu hôn moät”. Antimicrobial (coù tính khaùng sinh), coù nghóa laø
“coù naêng löïc veà vieäc trieät phaù caùc vi khuaån” coù theå ñöôïc chia thaønh caùc hình vò anti- (choáng laïi), microbe (vi
khuaån), vaø -ial, moät haäu toá caáu taïo töø naøy laø moät tính töø. Vieäc nghieân cöùu veà nhöõng ñôn vò ngöõ phaùp nhoû nhaát
naøy vaø caùc caùch thöùc trong ñoù chuùng keát hôïp thaønh töø, ñöôïc goïi laø hình thaùi hoïc (morphology).
c. Traät töø töø vaø caáu truùc caâu.

Cuù phaùp hoïc (syntax) laø söï nghieân cöùu veà caùch thöùc caùc töø keát hôïp vôùi nhau nhö theá naøo ñeå taïo thaønh
caâu. Traät töï cuûa caùc töø trong caùc caâu thay ñoåi töø ngoân ngöõ naøy ñeán ngoân ngöõ khaùc. Ví duï, cuù phaùp ngoân ngöõ
Anh noùi chung tuaân theo traät töï chuû ngöõ-ñoäng töø-boå ngöõ, nhö ôû trong caâu The dog (chuû ngöõ) bit (ñoäng töø) the
man (boå ngöõ). Caâu The dog the man bit khoâng phaûi laø moät keát caáu ñuùng trong tieáng Anh, vaø caâu The man bit

the dog coù moät moät yù nghóa raát khaùc bieät. Traùi laïi, tieáng Nhaät coù traät töï töø cô baûn laø chuû ngöõ-boå ngöõ-ñoäng töø,
nhö ôû trong watakushi-wa hon-o kau, maø dòch töøng chöõ laø “Toâi quyeån saùch mua”. Tieáng Hixkaryana, ñöôïc noùi
bôûi khoaûng 400 ngöôøi taïi moät nhaùnh cuûa doøng soâng Amazon ôû Brazil, coù traät töï töø cô baûn laø boå ngöõ-ñoäng töø-
chuû ngöõ. Caâu Toto yahosuøye kamara, dòch töøng chöõ laø “Ngöôøi ñaøn oâng bò voà con baùo ñoám”, nghóa thöïc teá laø
con baùo ñoám voà ngöôøi ñaøn oâng, chöù khoâng phaûi laø ngöôøi ñaøn oâng naøy voà con baùo ñoám.
Moät ñaëc tröng chung cuûa ngoân ngöõ laø ôû choã caùc töø khoâng ñöôïc keát hôïp moät caùch tröïc tieáp thaønh caâu,
maø laø thaønh nhöõng ñôn vò trung gian, ñöôïc goïi laø caùc ngöõ, vaø roài caùc ngöõ ñöôïc keát hôïp thaønh caâu. Caâu The
shepherd found the lost sheep (Shepherd tìm thaáy con cöøu bò maát) chöùa ñöïng ít nhaát ba ngöõ: the shepherd,
found vaø the lost sheep. Caáu truùc toân ty naøy nhoùm hoïp caùc töø thaønh caùc ngöõ, vaø caùc ngöõ thaønh caùc caâu, ñaûm
nhieäm moät vai troø quan troïng trong vieäc thieát laäp nhöõng moái quan heä vôùi caùc caâu naøy. Ví duï, caùc ngöõ the
shepherd vaø the lost sheep xöû söï nhö nhöõng ñôn vò, do vaäy khi caâu naøy ñöôïc taùi phaân boá thaønh daïng bò ñoäng,
caùc ñôn vò naøy vaãn khoâng thay ñoåi: The lost sheep was found by the shepherd.
d. Nghóa trong ngoân ngöõ.

Trong khi caùc boä moân veà ngoân ngöõ nghieân cöùu hình thaùi cuûa caùc yeáu toá coù lieân quan ñaõ ñöôïc ñeà caäp
cô baûn treân ñaây, thì ngöõ nghóa hoïc (semantics) laø boä moân cuûa vieäc nghieân cöùu coù dính daùng ñeán nghóa cuûa
nhöõng hình vò rieâng bieät. Ngöõ nghóa hoïc cuõng coøn lieân quan ñeán vieäc nghieân cöùu yù nghóa cuûa nhöõng keát caáu
noái keát caùc hình vò ñeå caáu taïo neân caùc ngöõ vaø caâu. Ví duï, caùc caâu The dog bit the man vaø The man bit the dog
chöùa ñöïng chính xaùc cuøng caùc hình vò nhö nhau, nhöng chuùng coù nhöõng yù nghóa khaùc nhau. Ñieàu naøy laø do caùc
hình vò naøy tham gia vaøo nhöõng keát caáu khaùc nhau trong moãi caâu, ñöôïc phaûn aùnh trong nhöõng traät töï töø khaùc
nhau cuûa hai caâu ñoù.
4. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ.
Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ (language acquisition) coøn ñöôïc goïi laø söï thu nhaän ngoân ngöõ, quaù trình maø
nhôø ñoù treû con vaø ngöôøi lôùn hoïc moät ngoân ngöõ hoaëc nhieàu ngoân ngöõ, laø moät lónh vöïc cô baûn cuûa vieäc nghieân
cöùu ngoân ngöõ.
a. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù nhaát.

Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù nhaát (first-language acquisition) laø moät quaù trình phöùc taïp maø caùc nhaø
ngoân ngöõ hoïc chæ hieåu moät caùch cuïc boä. Treû con coù nhöõng ñaëc tröng baåm sinh nhaát ñònh daãn daét chuùng hoïc
ngoân ngöõ. Nhöõng ñaëc tröng ñoù bao goàm caáu truùc cuûa vuøng phaùt aâm, noù cho pheùp treû con taïo ra nhöõng aâm
thanh ñöôïc söû duïng trong ngoân ngöõ, vaø khaû naêng ñeå hieåu moät soá löôïng cuûa caùc nguyeân lyù ngöõ phaùp chung,
chaúng haïn nhö baûn chaát toân ty veà cuù phaùp. Tuy nhieân, nhöõng ñaëc tröng naøy khoâng phaûi daãn daét treû con hoïc chæ
moät ngoân ngöõ cuï theå. Treû con thu nhaän baát cöù ngoân ngöõ naøo ñöôïc noùi xung quanh chuùng, thaäm chí neáu cha meï
cuûa chuùng noùi moät ngoân ngöõ rieâng bieät. Moät ñaëc tính thuù vò cuûa vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ sôùm laø ôû choã treû con
hình nhö tin caäy nhieàu veà ngöõ nghóa hôn laø veà cuù phaùp khi noùi naêng. Caùi ñieåm maø taïi ñoù chuùng thay ñoåi ñoái
vôùi vieäc söû duïng cuù phaùp coù veû laø moät ñieåm khaån yeáu maø ôû ñoù treû con coù veû baét chöôùc vöôït troäi hôn veà khaû
naêng ngoân ngöõ.
b. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai.

Maëc duø vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai (second-language acquisition) quy chieáu veà phöông dieän nghóa
caâu chöõ tôùi vieäc hoïc moät ngoân ngöõ sau khi ñaõ thu nhaän ñöôïc moät ngoân ngöõ thöù nhaát, thì thuaät ngöõ naøy vaãn
ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân ñeå quy chieáu ñeán vieäc thuï ñaéc veà moät ngoân ngöõ thöù hai sau khi moät ngöôøi ñaõ ñaït
ñeán tuoåi daäy thì. Trong khi treû con traûi qua ñoâi chuùt khoù khaên trong vieäc thu nhaän nhieàu hôn moät ngoân ngöõ,
sau tuoåi daäy thì ngöôøi ta noùi chung phaûi tieâu toán coâng söùc lôùn hôn ñeå hoïc moät ngoân ngöõ thöù hai vaø hoï thöôøng
ñaït ñöôïc nhöõng möùc ñoä thaáp hôn veà ngöõ naêng (compentence) trong ngoân ngöõ ñoù. Nhieàu ngöôøi hoïc caùc ngoân
ngöõ thöù hai thaønh coâng nhieàu hôn khi hoï trôû neân ñaém mình vaøo nhöõng neàn vaên hoùa cuûa nhöõng coäng ñoàng noùi
caùc ngoân ngöõ ñoù. Nhieàu ngöôøi cuõng hoïc caùc ngoân ngöõ thöù hai thaønh coâng nhieàu trong nhöõng neàn vaên hoùa maø

Cô sôû ngoân ngöõ hoïc - 10 –
trong ñoù vieäc thu nhaän moät ngoân ngöõ thöù hai ñöôïc mong ñôïi, nhö ôû ña soá caùc nöôùc chaâu Phi, hôn laø hoï hoïc caùc
ngoân ngöõ thöù hai trong nhöõng neàn vaên hoùa maø ôû ñoù vieäc thaønh thaïo ngoân ngöõ thöù hai (second-language
proficiency) ñöôïc coi laø khaùc thöôøng, nhö trong ña soá caùc nöôùc noùi tieáng Anh.
5. Hieän töôïng song ngöõ vaø ña ngöõ.
Hieän töôïng song ngöõ (bilingualism) laø khaû naêng laøm chuû vieäc söû duïng hai ngoân ngöõ, coøn hieän töôïng
ña ngöõ (multilingualism) laø khaû naêng laøm chuû vieäc söû duïng hai hoaëc nhieàu hôn hai ngoân ngöõ. Maëc duø hieän
töôïng song ngöõ töông ñoái hieám giöõa nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ cuûa tieáng Anh, nhöng trong nhieàu boä phaän cuûa
theá giôùi, noù laø caùi tieâu chuaån hôn laø caùi ngoaïi leä. Ví duï, hôn moät nöûa daân soá cuûa Papua New Guinea am hieåu
theo phöông dieän chöùc naêng veà caû moät ngoân ngöõ baûn xöù laãn tieáng Tok Pisin. Nhieàu ngöôøi trong nhieàu boä phaän
cuûa nöôùc naøy ñaõ laøm chuû hai hoaëc nhieàu ngoân ngöõ baûn xöù. Hieän töôïng song ngöõ vaø hieän töôïng ña ngöõ lieân
quan ñeán nhöõng möùc ñoä khaùc nhau veà ngöõ naêng trong caùc ngoân ngöõ coù lieân quan. Moät ngöôøi coù theå ñieàu khieån
ngoân ngöõ naøy toát hôn ngoân ngöõ khaùc, hoaëc moät ngöôøi coù theå laøm chuû caùc ngoân ngöõ khaùc nhau toát hôn cho
nhöõng muïc ñích khaùc nhau, ví duï, trong vieäc söû duïng moät ngoân ngöõ naøy cho vieäc noùi, coøn ngoân ngöõ khaùc cho
vieäc vieát.
6. Nhöõng söï ña daïng ngoân ngöõ.
Caùc ngoân ngöõ traûi qua nhöõng söï thay ñoåi moät caùch trieàn mieân, ñeå laïi keát quaû trong söï phaùt trieån cuûa
nhöõng bieán theå khaùc nhau veà caùc ngoân ngöõ.
a. Caùc phöông ngöõ.

Moät phöông ngöõ laø moät bieán theå cuûa moät ngoân ngöõ ñöôïc noùi bôûi moät tieåu nhoùm ngöôøi coù theå nhaän
bieát ñöôïc. Veà phöông dieän truyeàn thoáng, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ aùp duïng thuaät ngöõ phöông ngöõ (dialect) ñoái
vôùi nhöõng bieán theå ngoân ngöõ khu bieät veà maët ñòa lyù, nhöng trong caùch söû duïng hieän thôøi, thuaät ngöõ naøy coù theå
bao goàm caû nhöõng bieán theå lôøi noùi ñaëc tröng cuûa nhöõng nhoùm coù theå xaùc ñònh veà phöông dieän xaõ hoäi khaùc.
Vieäc xaùc ñònh lieäu hai bieán theå lôøi noùi laø nhöõng phöông ngöõ cuûa cuøng moät ngoân ngöõ, hoaëc lieäu chuùng ñaõ coù
thay ñoåi ñuû ñeå coi laø nhöõng ngoân ngöõ khu bieät hay khoâng, töøng thöôøng ñöôïc chöùng minh laø moät quyeát ñònh
khoù khaên vaø gaây baøn caõi. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thöôøng vieän daãn vieäc coù theå deã hieåu laãn nhau (mutual
intelligibility) nhö laø tieâu chuaån chính trong vieäc thi haønh quyeát ñònh naøy. Neáu hai bieán theå lôøi noùi khoâng theå
deã hieåu laãn nhau, thì nhöõng bieán theå lôøi noùi naøy laø nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau; neáu chuùng coù theå deã hieåu laãn
nhau nhöng hôi khaùc veà phöông dieän heä thoáng vôùi nhau, thì chuùng laø nhöõng phöông ngöõ cuûa cuøng moät ngoân
ngöõ. Tuy nhieân, coù nhöõng vaán ñeà vôùi ñònh nghóa naøy, bôûi vì nhieàu möùc ñoä cuûa vieäc coù theå deã hieåu laãn nhau toàn
taïi, vaø caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc caàn phaûi quyeát ñònh taïi caáp ñoä naøo caùc bieán theå lôøi noùi coù theå khoâng coøn ñöôïc coi
laø vieäc coù theå deã hieåu laãn nhau. Ñieàu naøy khoù xaùc laäp trong thöïc tieãn. Tính coù theå deã hieåu laãn nhau coù moät
thaønh phaàn taâm lyù hoïc lôùn: neáu moät ngöôøi noùi cuûa moät bieán theå lôøi noùi naøy muoán hieåu moät ngöôøi noùi cuûa moät
bieán theå lôøi noùi khaùc, thì söï hieåu bieát hình nhö coù veû nhieàu hôn neáu khoâng phaûi laø tröôøng hôïp naøy. Ngoaøi ra,
caùc chuoãi cuûa nhöõng söï ña daïng lôøi noùi toàn taïi trong ñoù nhöõng söï ña daïng lôøi noùi keà beân coù theå deã hieåu laãn
nhau, nhöng nhöõng ña daïng lôøi noùi xa hôn trong chuoãi naøy thì laïi khoâng. Hôn nöõa, caùc nhaân toá chính trò xaõ hoäi
gaàn nhö taát yeáu xen vaøo trong quaù trình cuûa vieäc phaân bieät giöõa caùc phöông ngöõ vaø ngoân ngöõ. Nhöõng nhaân toá
nhö vaäy, ví duï, daãn tôùi vieäc ñaëc tröng truyeàn hoùa thoáng cuûa tieáng Trung Quoác nhö moät ngoân ngöõ ñôn leû vôùi
moät soá phöông ngöõ khoù coù theå deã hieåu laãn nhau.
Caùc phöông ngöõ phaùt trieån chuû yeáu nhö moät keát quaû cuûa vieäc giao tieáp haïn cheá giöõa nhöõng boä phaän
khaùc nhau cuûa moät coäng ñoàng chia phaàn moät ngoân ngöõ. Döôùi nhöõng hoaøn caûnh nhö vaäy, nhöõng söï thay ñoåi xaûy
ra trong ngoân ngöõ cuûa moät boä phaän coäng ñoàng khoâng lan truyeàn sang nôi khaùc. Vôùi tö caùch laø moät keát quaû, caùc
bieán theå lôøi noùi naøy trôû neân phaân bieät nhieàu hôn vôùi bieán theå lôùi noùi khaùc. Neáu söï tieáp xuùc tieáp tuïc bò haïn cheá
ñoái vôùi moät thôøi kyø ñuû daøi, thì nhöõng thay ñoåi ñaày ñuû seõ tích luõy ñeå laøm cho nhöõng bieán theå lôøi noùi khoù coù theå
deã hieåu laãn nhau. Khi ñieàu naøy xuaát hieän, vaø ñaëc bieät neáu noù ñöôïc phuï theâm bôûi söï chia taùch chính trò xaõ hoäi
cuûa moät nhoùm ngöôøi noùi töø coäng ñoàng lôùn hôn, thì noù thöôøng daãn tôùi söï thöøa nhaän veà nhöõng ngoân ngöõ chia

taùch. Nhöõng söï thay ñoåi khaùc nhau xaûy ra trong tieáng La-tinh ñöôïc noùi ôû nhöõng boä phaän khaùc nhau cuûa Ñeá
quoác La Maõ, ví duï, daàn daàn ñöa ñeán söï naûy sinh caùc ngoân ngöõ Romance hieän ñaïi khaùc bieät, bao goàm tieáng
Phaùp, tieáng Taây Ban Nha, tieáng Boà Ñaøo Nha, tieáng Italia vaø tieáng Rumani.
Trong caùch duøng bình thöôøng, thuaät ngöõ phöông ngöõ coù theå cuõng bieåu hieän moät bieán theå cuûa moät
ngoân ngöõ phaân bieät vôùi caùi gì ñöôïc xem xeùt hình thöùc chuaån cuûa ngoân ngöõ ñoù. Tuy nhieân, caùc nhaø ngoân ngöõ
hoïc coi ngoân ngöõ chuaån ñôn giaûn laø moät phöông ngöõ cuûa moät ngoân ngöõ. Ví duï, phöông ngöõ cuûa tieáng Phaùp
ñöôïc noùi ôû Paris trôû thaønh ngoân ngöõ chuaån cuûa tieáng Phaùp khoâng phaûi vì moät soá ñaëc thuø ngoân ngöõ cuûa phöông
ngöõ naøy, maø vì Paris laø trung taâm vaên hoùa vaø chính trò cuûa nöôùc Phaùp.
b. Nhöõng bieán theå xaõ hoäi cuûa ngoân ngữ.

Caùc phöông ngöõ xaõ hoäi (sociolects) laø nhöõng phöông ngöõ ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng nhaân toá xaõ hoäi hôn
laø bôûi ñòa lyù. Caùc phöông ngöõ xaõ hoäi thöôøng phaùt trieån ñoàng thôøi vôùi nhöõng söï phaân chia xaõ hoäi trong moät xaõ
hoäi, chaúng haïn nhö nhöõng söï phaân chia xaõ hoäi cuûa toân giaùo vaø thaønh phaàn kinh teá xaõ hoäi. Ví duï, ôû New York
City, xaùc suaát maø ngöôøi naøo ñoù seõ phaùt aâm chöõ caùi r khi noù xuaát hieän ôû cuoái cuûa moät aâm tieát, nhö trong töø
fourth, thay ñoåi vôùi thaønh phaàn kinh teá xaõ hoäi. Caùch phaùt aâm veà moät r cuoái nhìn chung ñöôïc lieân heä vôùi nhöõng
thaønh vieân caùc thaønh phaàn kinh teá xaõ hoäi cao hôn. Tình traïng nhö theá cuõng ñuùng ôû nöôùc Anh veà caùch phaùt aâm
cuûa h, nhö trong hat. Nhöõng thaønh vieân cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi nhaát ñònh thöôøng chaáp nhaän moät caùch phaùt aâm
rieâng nhö moät caùch töï phaân bieät mình vôùi nhöõng nhoùm xaõ hoäi khaùc. Nhöõng ngöôøi cö truù cuûa Martha's
Vineyard, Massachusetts, ví duï, ñaõ chaáp nhaän nhöõng caùch phaùt aâm nguyeân aâm rieâng ñeå töï phaân bieät mình vôùi
nhöõng ngöôøi ñi nghæ treân hoøn ñaûo ñoù.
Slang, argot, vaø jargon laø nhöõng thuaät ngöõ ñöôïc chuyeân moân hoùa hôn cho caùc bieán theå ngoân ngöõ xaõ
hoäi nhaát ñònh thöôøng ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng voán töø vöïng ñaëc bieät cuûa chuùng. Slang tham chieáu tôùi voán töø
vöïng khoâng chính thöùc, nhöõng caùch ñaët teân cheát yeåu, noù khoâng thuoäc veà töø vöïng chuaån cuûa ngoân ngöõ. Agort
quy chieáu moät töø vöïng phi chuaån ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng nhoùm bí maät, nhöõng toå chöùc toäi phaïm ñaëc bieät,
thöôøng coù chuû ñònh gaây neân nhöõng söï giao tieáp khoù hieåu cho nhöõng ngöôøi ngoaøi. Moät jargon goàm coù töø vöïng
chuyeân duïng cuûa moät giao dòch hoaëc ngheà nghieäp rieâng, ñaëc bieät khi noù khoù hieåu vôùi nhöõng ngöôøi ngoaøi, nhö
vôùi tieáng loùng hôïp phaùp.
Ngoaøi nhöõng bieán theå ngoân ngöõ ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû cuûa caùc nhoùm xaõ hoäi, coù nhöõng bieán theå
ngoân ngöõ ñöôïc goïi laø caùc registers (caùc ngoân ngöõ mang tính quy öôùc) ñöôïc xaùc ñònh bôûi tình huoáng xaõ hoäi. Ví
duï, trong moät tình huoáng mang tính chính thöùc, moät ngöôøi coù theå noùi You are requested to leave, trong khi ôû
moät tình huoáng khoâng mang tính chính thöùc, cuøng ngöôøi ñoù coù theå noùi Get out!. Nhöõng söï khaùc nhau register
coù theå taùc ñoäng ñeán caùch phaùt aâm, ngöõ phaùp vaø töø vöïng.
c. Ngoân ngöõ Pidgin vaø ngoân ngöõ Creole.

Ngoân ngöõ pidgin laø moät ngoân ngöõ phuï trôï (auxiliary language) (moät ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng cho vieäc
giao tieáp bôûi nhöõng nhoùm ngöôøi coù caùc tieáng baûn ngöõ khaùc nhau), noù phaùt trieån khi maø nhöõng ngöôøi noùi caùc
ngoân ngöõ khaùc nhau buoäc phaûi phaùt trieån moät phöông tieän giao tieáp chung khi khoâng coù ñuû thôøi gian ñeå hoïc
moät caùch hoaøn thieän caùc ngoân ngöõ baûn ngöõ cuûa nhau. Veà maët ñaëc tröng, moät ngoân ngöõ pidgin haàu heát voán töø
vöïng cuûa noù baét nguoàn töø moät trong nhöõng ngoân ngöõ baûn ngöõ naøy. Tuy nhieân, caáu truùc ngöõ phaùp cuûa noù, seõ
hoaëc laø bieán theå cao, phaûn aùnh nhöõng caáu truùc ngöõ phaùp cuûa moãi ngoân ngöõ baûn ngöõ cuûa ngöôøi noùi, hoaëc noù coù
theå theo thôøi gian trôû neân ñöôïc oån ñònh theo moät phöông thöùc raát khaùc vôùi ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ ñaõ ñoùng
goùp haàu heát töø vöïng cho noù. Veà phöông dieän lòch söû, nhöõng xaõ hoäi ñoàn ñieàn ôû Caribbean vaø phía Nam Thaùi
Bình Döông töøng coù nhieàu ngoân ngöõ pidgin. Tieáng Tok Pisin laø ngoân ngöõ pidgin chính cuûa Papua New
Guinea. Caû nhöõng neùt töông ñoàng laãn nhöõng neùt dò bieät cuûa noù vôùi tieáng Anh coù theå ñöôïc nhìn thaáy trong caâu
Pik bilong dispela man i kam pinis, nghóa laø This man's pig has come, hoaëc, theo nghóa caâu chöõ hôn laø Pig
belong this-fellow man he come finish.

Vì moãi ngoân ngöõ pidgin laø moät phuï ngoân ngöõ phuï trôï, neân noù khoâng coù nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ. Moät
ngoân ngöõ creole, maët khaùc, naûy sinh trong moät tình huoáng tieáp xuùc töông töï vôùi tình huoáng saûn sinh ra caùc
ngoân ngöõ pidgin vaø coù leõ ñi qua moät giai ñoaïn trong ñoù noù laø moät ngoân ngöõ pidgin, nhöng moät ngoân ngöõ
creole trôû thaønh ngoân ngöõ baûn ngöõ cuûa coäng ñoàng cuûa noù. Gioáng nhö vôùi caùc ngoân ngöõ pidgin, caùc ngoân ngöõ
creole thöôøng laáy haàu heát töø vöïng cuûa chuùng töø moät ngoân ngöõ ñôn giaûn. Cuõng gioáng nhö vôùi caùc ngoân ngöõ
pidgin, caáu truùc ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ creole phaûn chieáu caùc caáu truùc cuûa nhöõng ngoân ngöõ, veà maët goác
gaùc tröôùc ñaáy ñöôïc noùi trong coäng ñoàng ñoù. Moät ñaëc tröng cuûa caùc ngoân ngöõ creole laø hình thaùi hoïc ñôn giaûn
cuûa chuùng. Trong caâu tieáng creole cuûa ngöôøi Jamaican A fain Jan fain di kluoz, nghóa laø John tìm thaáy quaàn
aùo, töø vöïng laø goác cuûa tieáng Anh, trong khi caáu truùc ngöõ phaùp gaáp ñoâi ñoäng töø ñeå nhaán maïnh, phaûn aùnh nhöõng
moâ hình ngoân ngöõ Taây Phi. Vì caùc voán töø cuûa tieáng Pisin vaø tieáng creole Jamaican phaàn lôùn töø goác cuûa tieáng
Anh, neân chuùng ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ creole coù cô sôû tieáng Anh (English-based creple).
7. Caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi.
Nhöõng ñaùnh giaù veà soá löôïng cuûa caùc ngoân ngöõ ñöôïc noùi treân theá giôùi ngaøy nay thay ñoåi phuï thuoäc vaøo
ranh giôùi phaân chia (dividing line) giöõa ngoân ngöõ vaø caùc phöông ngöõ ñöôïc vaïch ra ôû ñaâu. Ví duï, caùc nhaø ngoân
ngöõ hoïc baát ñoàng yù kieán lieäu tieáng Trung Quoác coù caàn phaûi ñöôïc coi laø moät ngoân ngöõ rieâng bieät vì truyeàn
thoáng vaên hoïc vaø neàn vaên hoùa ñöôïc duøng chung cuûa nhöõng ngöôøi noùi noù, hoaëc lieäu noù coù caàn phaûi ñöôïc coi laø
moät vaøi ngoân ngöõ khaùc nhau vì tính khoù coù theå deã hieåu laãn nhau, ví duï, veà tieáng Quan thoaïi (Mandarin) ñöôïc
noùi ôû Baéc Kinh vôùi tieáng Quaûng Ñoâng ñöôïc noùi ôû Hoàng Koâng hay khoâng. Neáu tính coù theå deã hieåu laãn nhau laø
tieâu chuaån cô baûn, thì nhöõng ñaùnh giaù hieän thôøi chæ ñònh raèng coù khoaûng 6000 ngoân ngöõ ñöôïc noùi treân theá giôùi
ngaøy nay. Tuy nhieân, nhieàu ngoân ngöõ vôùi moät soá löôïng ngöôøi noùi nhoû hôn ñang coù nguy cô bò thay theá bôûi
nhöõng ngoân ngöõ vôùi soá löôïng ngöôøi noùi lôùn hôn. Treân thöïc teá, moät soá hoïc giaû tin raèng coù leõ 90% cuûa nhöõng
ngoân ngöõ ñöôïc noùi vaøo nhöõng naêm 1990 seõ taét hoaëc bò cheát vôùi söï taøn luïi vaøo khoaûng cuoái theá kyû 21. 12 ngoân
ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát, vôùi soá löôïng xaáp xæ veà nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ, laø nhö sau: Tieáng Trung Quoác
Quan thoaïi, 836 trieäu; Tieáng AÁn Ñoä, 333 trieäu; Tieáng Taây Ban Nha, 332 trieäu; tieáng Anh, 322 trieäu; tieáng
Bengali, 189 trieäu; tieáng AÛ Raäp, 186 trieäu; tieáng Nga, 170 trieäu; tieáng Boà Ñaøo Nha, 170 trieäu; tieáng Nhaät, 125
trieäu; tieáng Ñöùc, 98 trieäu; tieáng Phaùp, 72 trieäu; tieáng Malaysia, 50 trieäu. Neáu nhöõng ngöôøi noùi ngoân ngöõ-thöù
hai ñöôïc goäp vaøo ñaây, thì tieáng Anh laø ngoân ngöõ thöù hai ñöôïc noùi roäng raõi nhaát, vôùi 418 trieäu ngöôøi noùi.
a. Phaân loaïi caùc ngoân ngöõ.

Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc phaân loaïi caùc ngoân ngöõ trong khi söû duïng hai heä thoáng phaân loaïi chính: phaân
loaïi loaïi hình vaø phaân loaïi coäi nguoàn. Heä thoáng phaân loaïi loaïi hình toå chöùc caùc ngoân ngöõ theo nhöõng neùt gioáng
nhau laãn nhöõng neùt khaùc nhau veà caùc caáu truùc cuûa chuùng. Caùc ngoân ngöõ chia seû cuøng caáu truùc seõ thuoäc veà
cuøng loaïi hình, trong khi nhöõng ngoân ngöõ vôùi nhöõng caáu truùc khaùc nhau seõ thuoäc veà nhöõng loaïi hình khaùc
nhau. Ví duï, duø nhöõng neùt khaùc nhau lôùn giöõa hai ngoân ngöõ theo nhöõng phöông dieän khaùc, nhöng tieáng Trung
Quoác Quan thoaïi vaø tieáng Anh thuoäc veà cuøng loaïi hình, ñöôïc nhoùm hoïp laïi theo loaïi hình hoïc traät töï töø (word-
order typology). Caû hai ngoân ngöõ coù moät traät töï töø cô baûn veà chuû ngöõ-ñoäng töø-boå ngöõ.
Söï phaân loaïi coäi nguoàn veà caùc ngoân ngöõ phaân chia chuùng thaønh nhöõng ngöõ heä (language family) treân
cô sôû veà söï phaùt trieån lòch söû cuûa chuùng: moät nhoùm caùc ngoân ngöõ cuøng nguoàn goác (descend) veà phöông dieän
lòch söû töø cuøng moät toå tieân chung caáu thaønh neân moät ngöõ heä. Ví duï, caùc ngoân ngöõ Romance caáu thaønh moät ngöõ
heä bôûi vì chuùng hoaøn toaøn coù nguoàn goác töø ngoân ngöõ La-tinh. Tieáng La-tinh, ñeán löôït mình, laïi thuoäc veà ngöõ
heä lôùn hôn, ngöõ heä AÁn-AÂu, maø ngoân ngöõ toå tieân cuûa noù ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu (Proto-Indo-
European). Moät soá vieäc nhoùm hoïp coäi nguoàn ñöôïc chaáp nhaän moät caùch phoå quaùt. Tuy nhieân, vì nhöõng taøi lieäu
laøm chöùng ñoái vôùi hình thaùi cuûa ña soá caùc ngoân ngöõ toå tieân, keå caû ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu, ñaõ khoâng soáng soùt,
neân gaây nhieàu tranh baøn caõi xung quanh nhöõng caùch nhoùm hoïp coäi nguoàn phaïm vi roäng hôn. Moät söï khaûo saùt
mang tính deø daët veà caùc ngöõ heä cuûa theá giôùi laø nhö ôû döôùi ñaây.

b. Ngöõ heä AÁn-AÂu.

Caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu laø nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát ôû chaâu AÂu, vaø chuùng cuõng traûi daøi
sang Nam vaø Taây chaâu AÙ. Ngöõ heä naøy bao goàm moät soá löôïng cuûa caùc tieåu ngöõ heä hoaëc caùc nhaùnh (nhöõng
nhoùm ngoân ngöõ coù coäi nguoàn töø moät toå tieân chung, ñeán löôït mình noù laø moät thaønh vieân cuûa moät nhoùm ngoân
ngöõ lôùn hôn (coù nguoàn goác töø moät toå tieân chung khaùc). Haàu heát nhöõng ngöôøi ôû vuøng Taây Baéc chaâu AÂu noùi caùc
ngoân ngöõ Romance, bao goàm tieáng Anh, tieáng Ñöùc, vaø tieáng Haø Lan cuõng nhö caùc ngoân ngöõ Scandinavian,
chaúng haïn nhö tieáng Ñan Maïch, tieáng Na Uy vaø tieáng Thuïy Ñieån. Caùc ngoân ngöõ Celtic, chaúng haïn nhö tieáng
Welsh vaø tieáng Gaelic, moät laàn ñaõ töøng bao truøm moät phaàn roäng cuûa chaâu AÂu, nhöng baây giôø ñaõ bò haïn cheá tôùi
nhöõng ñöôøng vieàn phía Taây cuûa noù. Caùc ngoân ngöõ Romance taát caû ñeàu coù nguoàn goác töø tieáng La-tinh, laø
nhöõng ngoân ngöõ duy nhaát coøn soáng soùt cuûa moät ngöõ heä roäng lôùn hôn, maø noù bao goàm, ngoaøi tieáng La-tinh, moät
soá ngoân ngöõ baây giôø ñaõ taét cuûa tieáng Italy. Caùc ngoân ngöõ cuûa nhaùnh Baltic vaø Slavic (slavonic) coù quan heä
moät caùch gaàn guõi. Chæ hai trong caùc ngoân ngöõ Baltic soáng soùt: tieáng Lithuanian vaø tieáng Latvian. Caùc ngoân
ngöõ Slavic, bao truøm nhieàu phaàn Trung vaø Ñoâng AÂu, goàm coù tieáng Nga, tieáng Ukrainian, tieáng Ba Lan, tieáng
Tieäp, tieáng Serbo – Croatian vaø tieáng Bulgarian. Treân baùn ñaûo Balkan, hai nhaùnh cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu toàn taïi
maø moãi nhaùnh goàm coù moät ngoân ngöõ ñôn leû - aáy laø tieáng Hy Laïp vaø tieáng Albanian. Xa hôn veà phía Ñoâng, ôû
Caucasia, ngoân ngöõ Armenian caáu thaønh neân moät nhaùnh ngoân ngöõ ñôn leû khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu.
Nhaùnh chính coøn soùt laïi khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu laø nhaùnh AÁn Ñoä-Iran. Noù coù hai tieåu nhaùnh, tieåu
nhaùnh Iranian vaø tieåu nhaùnh Indo-Aryan (Indic). Caùc ngoân ngöõ cuûa tieåu nhaùnh Iran ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Taây
Nam chaâu AÙ vaø bao goàm tieáng Ba Tö, tieáng Pashto (ñöôïc noùi ôû Afghanistan) vaø tieáng Kurdish. Caùc ngoân ngöõ
Indo-Aryan ñöôïc noùi ôû boä phaän phía Baéc cuûa Nam AÙ (Pakistan, Baéc AÁn Ñoä, Nepal vaø Bangladesh) vaø cuõng ôû
haàu heát Sri Lanka. Tieåu nhaùnh naøy bao goàm tieáng AÁn Ñoä-tieáng Urdu, tieáng Bengali, tieáng Nepali, vaø tieáng
Sinhalese (ngoân ngöõ ñöôïc noùi bôûi phaàn lôùn ngöôøi daân ôû Sri Lanka). Caùc taøi lieäu lòch söû ñaõ xaùc nhaän veà nhöõng
nhaùnh khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu, chuùng baây giôø ñaõ taét, chaúng haïn nhö caùc ngoân ngöõ Anatolian, chuùng ñaõ töøng
moät laàn ñöôïc noùi ôû caùi maø hieän nay ñöôïc goïi laø Thoå Nhó Kyø vaø bao goàm ngoân ngöõ Hittite coå ñaïi.
c. Caùc ngöõ heä AÁn-AÂu khaùc.

Caùc ngoân ngöõ Uralic caáu thaønh neân moät ngöõ heä AÁn-AÂu cô baûn khaùc. Chuùng ñöôïc noùi phaàn lôùn ôû phaàn
Ñoâng Baéc cuûa luïc ñòa naøy, traøn phuû qua Taây Baéc chaâu AÙ; moät ngoân ngöõ, tieáng Hunggari, ñöôïc noùi ôû Trung
AÂu. Ña soá caùc ngoân ngöõ Uralic thuoäc veà nhaùnh Finno-Ugric cuûa ngöõ heä naøy. Nhaùnh naøy bao goàm (ngoaøi tieáng
Hunggari) tieáng Phaàn Lan, tieáng Estonian vaø tieáng Saami. Chaâu AÂu cuõng coù moät ngoân ngöõ bieät laäp (moät ngoân
ngöõ chöa bieát ñöôïc laø coù lieân quan tôùi baát cöùu ngoân ngöõ naøo): tieáng Basque, ñöôïc noùi ôû Pyrenees. Daõy nuùi
Caucasus naèm taïi ranh giôùi giöõa Ñoâng Nam chaâu AÂu vaø chaâu AÙ. Töø caùc thôøi kyø coå xöa, vuøng naøy ñaõ töøng chöùa
ñöïng moät soá löôïng lôùn caùc ngoân ngöõ, bao goàm hai nhoùm ngoân ngöõ, veà maët xaùc ñònh khoâng coù lieân quan ñeán
caùc ngöõ heä baát kyø khaùc. Tieáng Caucasus Nam, hoaëc tieáng Kartvelian, nhöõng ngoân ngöõ ñöôïc noùi ôû Georgia vaø
keå caû ngoân ngöõ Georgian. Caùc ngoân ngöõ Caucasus Baéc chia thaønh tieåu nhoùm Caucasus Taây Baéc, tieåu nhoùm
Caucasus Trung Baéc vaø tieåu Caucasus Ñoâng Baéc. Quan heä coäi nguoàn cuûa tieåu nhoùm Caucasus Taây Baéc vôùi
nhöõng tieåu nhoùm chöa ñöôïc ñoàng yù veà phöông dieän phoå quaùt. Caùc ngoân ngöõ Caucasus Taây Baéc bao goàm tieáng
Abkhaz, caùc ngoân ngöõ Caucasus Trung Baéc goàm tieáng Chechen, vaø caùc ngoân ngöõ Caucasus Ñoâng Baéc bao
goàm ngoân ngöõ Avar.
d. Caùc ngöõ heä chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông.

Ngoaøi nhaùnh Indo-Aryan cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu, Nam AÙ chöùa ñöïng hai ngöõ heä lôùn khaùc. Ngöõ heä
Dravidian noåi troäi ôû Nam AÁn Ñoä vaø bao goàm tieáng Tamil laãn tieáng Telugu. Caùc ngoân ngöõ Munda ñaïi dieän ngöõ
heä Austro-Asiatic ôû AÁn Ñoä vaø chöùa ñöïng nhieàu ngoân ngöõ, moãi ngoân ngöõ coù löôïng ngöôøi noùi töông ñoái nhoû.
Ngöõ heä Austro-Asiatic cuõng lan sang Ñoâng Nam AÙ, nôi noù bao goàm tieáng Khmer (tieáng Caêm-pu-chia) vaø
tieáng Vieät. Nam AÙ chöùa ñöïng ít nhaát moät ngoân ngöõ bieät laäp, tieáng Burushaski, ñöôïc noùi ôû caùch xa phía Baéc
cuûa Pakistan.

Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc tin raèng nhieàu ngoân ngöõ cuûa mieàn Trung, mieàn Baéc vaø mieàn Ñoâng AÙ caáu
taïo neân moät ngöõ heä Altaic ñôn leû, cho duø moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc coi tieáng Turkic, tieáng Tungusic vaø
tieáng Mongolic laø nhöõng ngöõ heä taùch bieät, khoâng coù quan heä. Caùc ngoân ngöõ Turkic bao goàm tieáng Thoå Nhó Kyø
vaø moät soá löôïng ngoân ngöõ cuûa cöïu Lieân bang Coäng hoøa Xaõ hoäi chuû nghóa Xoâ Vieát (Lieân Xoâ), chaúng haïn nhö
tieáng Uzbek vaø tieáng Tatar. Caùc ngoân ngöõ Tungusic ñöôïc noùi chuû yeáu bôûi nhöõng nhoùm nhoû daân cö ôû Siberia
vaø Ñoâng Baéc Trung Quoác. Ngöõ heä naøy bao goàm ngoân ngöõ Manchu ñaõ taét môùi ñaây. Ngoân ngöõ chính cuûa ngöõ heä
Mongolic laø tieáng Moâng Coå. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc cuõng gaùn tieáng Nhaät vaø tieáng Trieàu Tieân cho ngöõ heä
Altaic, maëc daàu nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc löu taâm tôùi nhöõng ngoân ngöõ naøy nhö laø nhöõng ngoân ngöõ bieät
laäp. ÔÛ Baéc AÙ coù moät soá ngoân ngöõ xuaát hieän hoaëc hình thaønh neân nhöõng ngöõ heä nhoû, ñoäc laäp hoaëc laø nhöõng
ngoân ngöõ bieät laäp, chaúng haïn nhö ngöõ heä Chukotko – Kamchatkan cuûa nhöõng baùn ñaûo Chukot vaø Kamchatka
ôû vuøng vieãn ñoâng cuûa Nga. Caùc ngoân ngöõ naøy thöôøng ñöôïc quy chieáu mang tính taäp hôïp nhö laø nhoùm Paleo-
Siberian (hay coøn goïi laø Paleo-Asiatic), nhöng ñaây laø moät söï nhoùm hoïp ñòa lyù, chöù khoâng phaûi laø moät söï nhoùm
hoïp coäi nguoàn.
Ngöõ heä Haùn-Taïng bao phuû khoâng chæ haàu heát Trung Quoác, maø coøn nhieàu phaàn daõy Himalayas vaø
nhieàu phaàn cuûa Ñoâng Nam AÙ. Caùc ngoân ngöõ chính cuûa ngöõ heä naøy laø tieáng Trung Quoác, tieáng Taïng vaø tieáng
Mieán Ñieän. Caùc ngoân ngöõ Taøy (Tai) caáu thaønh neân moät ngöõ heä quan troïng khaùc cuûa Ñoâng Nam AÙ. Chuùng
ñöôïc noùi ôû Thailand, Laøo vaø Nam Trung Quoác vaø keå caû tieáng Thaùi. Caùc ngoân ngöõ Meøo – Dao, hoaëc Hmong-
Mien, ñöôïc noùi trong nhöõng vuøng coâ laäp cuûa Nam Trung Quoác vaø Baéc Ñoâng Nam AÙ. Caùc ngoân ngöõ
Austronesian, tröôùc ñaây ñöôïc goïi laø caùc ngoân ngöõ Malayo-Polynesian, bao truøm Baùn ñaûo Maõ Lai vaø haàu heát
caùc quaàn ñaûo Ñoâng Nam chaâu AÙ vaø ñöôïc noùi ôû vuøng vieãn taây Madagascar vaø khaép suoát nhöõng hoøn ñaûo Thaùi
Bình Döông cuõng nhö vuøng vieãn ñoâng Easter Island. Caùc ngoân ngöõ Austronesian bao goàm tieáng Malaysia
(ñöôïc goïi laø Bahasa Malaysia ôû Malaysia, vaø Bahasa Indonesia ôû Indonesia), tieáng Java, tieáng Hawaiian vaø
tieáng Maori (ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi nguyeân thuûy New Zealand).
Maëc daàu nhöõng ngöôøi cö truù cuûa moät soá vuøng bôø bieån vaø caùc quaàn ñaûo New Guinea noùi caùc ngoân
ngöõ Austronesian, nhöng haàu heát cö daân cuûa hoøn ñaûo chính, cuõng nhö moät soá cö daân cuûa nhöõng hoøn ñaûo keá
caän noùi caùc ngoân ngöõ khoâng coù quan heä vôùi caùc tieáng Austronesian. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ quy chieáu veà
phöông dieän taäp hôïp nhöõng ngoân ngöõ naøy nhö laø nhöõng ngoân ngöõ Papuan, maëc daàu ñaây laø moät thuaät ngöõ ñòa lyù
bao truøm khoaûng 60 ngöõ heä khaùc nhau. Caùc ngoân ngöõ cuûa nhöõng thoå daân Aborigines UÙc caáu thaønh neân nhoùm
khoâng coù quan heä khaùc, vaø quaû laø coù theå tranh luaän lieäu taát caû caùc ngoân ngöõ UÙc caáu thaønh neân moät ngöõ heä ñôn
leû hay khoâng.
e. Caùc ngöõ heä chaâu Phi.

Caùc ngoân ngöõ cuûa chaâu Phi coù theå thuoäc veà boán ngöõ heä: ngöõ heä Afro-Asiatic, ngöõ heä Nilo-Saharan,
ngöõ heä Niger-Congo, vaø ngöõ heä Khoisan, cho duø tính ñoàng nhaát coäi nguoàn cuûa ngöõ heä Nilo-Saharan vaø ngöõ heä
Khoisan vaãn coøn ñang baøn caõi. Caùc ngoân ngöõ Afro-Asiatic chieám giöõ haàu heát Baéc Phi vaø cuõng nhieàu phaàn
roäng lôùn cuûa Taây Nam AÙ. Ngöõ heä naøy goàm coù vaøi nhaùnh. Nhaùnh Semitic bao goàm tieáng AÛ Raäp, tieáng Do Thaùi
vaø nhieàu ngoân ngöõ cuûa Ethiopia laãn Eritrea, keå caû tieáng Amharic, ngoân ngöõ noåi troäi cuûa Ethiopia. Nhaùnh
Chadic, ñöôïc noùi chuû yeáu ôû Baéc Nigeria vaø nhöõng vuøng keà caïnh, bao goàm tieáng Hausa, moät trong hai ngoân
ngöõ ñöôïc noùi roäng raõi nhaát cuûa mieàn döôùi Saharan chaâu Phi (hieän thaân tieáng Swahili khaùc). Nhöõng tieåu ngöõ heä
khaùc cuûa ngöõ heä Afro-Asiatic laø tieåu ngöõ heä Berber, tieåu ngöõ heä Cushitic, vaø ngoân ngöõ nhaùnh ñôn leû tieáng Ai
Caäp, chöùa ñöïng ngoân ngöõ hieän nay ñaõ taét cuûa nhöõng ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi.
Ngöõ heä Niger-Congo bao truøm haàu heát mieàn döôùi Saharan chaâu Phi vaø bao goàm nhöõng ngoân ngöõ Taây
Phi ñöôïc noùi roäng raõi chaúng haïn nhö tieáng Yoruba vaø tieáng Fulfulde, cuõng nhö nhöõng ngoân ngöõ Bantu cuûa
Nam vaø Ñoâng Phi, bao goàm tieáng Swahili vaø tieáng Zulu. Caùc ngoân ngöõ Nilo-Saharan ñöôïc noùi chuû yeáu ôû
Ñoâng Phi, trong moät vuøng bò bao phuû giöõa caùc ngoân ngöõ Afro-Asiatic vaø Niger-Congo. Ngoân ngöõ Nilo-
Saharan ñöôïc bieát roõ nhaát laø tieáng Masai, ñöôïc noùi bôûi nhöõng ngöôøi Masai ôû Kenya vaø Tanzania. Caùc ngoân

ngöõ Khoisan ñöôïc noùi ôû goùc Taây Nam cuûa chaâu Phi vaø bao goàm ngoân ngöõ Nama (tröôùc ñaây ñöôïc goïi laø tieáng
Hottentot).
f. Caùc ngöõ heä cuûa chaâu Myõ.

Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc nhoùm hoïp taát caû caùc ngoân ngöõ baûn xöù cuûa chaâu Myõ vaøo trong chæ ba ngöõ
heä, trong khi ña soá taùch rieâng chuùng thaønh moät soá löôïng lôùn caùc ngöõ heä vaø caùc ngoân ngöõ bieät laäp. Caùc ngöõ heä
ñöôïc xaùc laäp moät caùch roõ raøng nhaát bao goàm ngöõ heä Eskimo - Aleut. Ngöõ heä naøy traûi roäng töø vieàn mieàn Ñoâng
Siberia ñeán quaàn ñaûo Aleutian, vaø ngang qua Alaska vaø Baéc Canada tôùi Greenland, nôi maø moät bieán theå cuûa
ngoân ngöõ Inuit, tieáng Greenlandic, laø moät ngoân ngöõ haønh chính. Caùc ngoân ngöõ Na-Deneù, nhaùnh chính cuûa noù
goàm coù caùc ngoân ngöõ Athapaskan, chieám giöõ phaàn lôùn mieàn Taây Baéc Baéc Myõ. Tuy nhieân, caùc ngoân ngöõ
Athapaskan cuõng bao goàm moät nhoùm ngoân ngöõ ôû Taây Nam nöôùc Myõ, moät trong soá chuùng laø tieáng Navajo. Caùc
ngoân ngöõ cuûa ngöõ heä Algonquian vaø ngöõ heä Iroquoian caáu thaønh neân nhöõng ngoân ngöõ baûn xöù chính cuûa Ñoâng
Baéc Baéc Myõ, trong khi ngöõ heä Siouan laø moät trong nhöõng ngöõ heä chính cuûa mieàn Trung Baéc Myõ.
Ngöõ heä Uto-Aztecan môû roäng töø Taây Nam Hoa Kyø sang mieàn Trung chaâu Myõ vaø bao goàm tieáng
Nahuatl, ngoân ngöõ cuûa neàn vaên minh Aztec vaø caùc con chaùu hieän ñaïi cuûa noù. Caùc ngoân ngöõ Mayan ñöôïc noùi
chuû yeáu ôû Mexico vaø nieàn Nam Guatemala. Caùc ngöõ heä chính cuûa Nam Myõ bao goàm caùc ngöõ heä Carib vaø
Arawak ôû phía Baéc, Macro-Geâ vaø Tupian Geâ ôû phía Ñoâng. Tieáng Guaraní, ñöôïc thöøa nhaän nhö moät ngoân ngöõ
quoác gia ôû Paraguay beân caïnh ngoân ngöõ haønh chính, tieáng Taây Ban Nha, laø moät thaønh vieân quan troïng cuûa
ngöõ heä Tupian. ÔÛ vuøng daõy nuùi Andes, caùc ngoân ngöõ baûn xöù noåi troäi laø tieáng Quechua vaø tieáng Aymara; quan
heä coäi nguoàn cuûa nhöõng ngoân ngöõ naøy vôùi nhau vaø vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc vaãn coøn gaây tranh caõi.
g. Vieäc phuïc nguyeân caùc ngoân ngöõ.

Phuïc nguyeân ngoân ngöõ laø söï khoâi phuïc veà nhöõng giai ñoaïn cuûa moät ngoân ngöõ ñaõ töøng toàn taïi tröôùc
nhöõng caùi ñöôïc tìm thaáy beân trong caùc taøi lieäu vieát. Trong khi söû duïng moät soá löôïng cuûa nhöõng ngoân ngöõ coù
quan heä veà phöông dieän coäi nguoàn, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coá gaéng phuïc nguyeân ít ra laø nhöõng phöông dieän cô
baûn cuûa moät ngoân ngöõ toå tieân chung cuûa caùc ngoân ngöõ, ñöôïc goïi laø ngoân ngöõ tieàn thaân (protolanguage). Caùc
nhaø ngoân ngöõ hoïc laäp luaän raèng nhöõng thuoäc tính ñoù laø nhö nhau giöõa nhöõng ngoân ngöõ con chaùu cuûa ngoân ngöõ
tieàn thaân protolanguage, hoaëc nhöõng thuoäc tính ñoù laø khaùc nhau nhöng coù theå ñeå laïi veát tích veà moät goác gaùc
chung, thì coù theå ñöôïc xem laø nhöõng thuoäc tính cuûa ngoân ngöõ toå tieân. Khoa hoïc ngoân ngöõ hoïc theá kyû thöù 19 ñaõ
thieát laäp moät quaù trình quan troïng, coù yù nghóa trong vieäc phuïc nguyeân ngoân ngöõ Tieàn AÁn-AÂu (Proto-Indo-
European language). Trong khi nhieàu chi tieát cuûa vieäc phuïc nguyeân naøy coøn gaây baøn caõi, thì nhìn chung caùc
nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ thu ñöôïc moät nhaän thöùc toát veà aâm vò hoïc, hình thaùi hoïc vaø töø vöïng cuûa ngoân ngöõ Tieàn
AÁn-AÂu. Tuy nhieân, vì phaïm vi cuûa söï bieán ñoåi cuù phaùp giöõa caùc ngoân ngöõ con chaùu cuûa tieáng Tieàn AÁn-AÂu, caùc
nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ nhaän thaáy vieäc phuïc nguyeân cuù phaùp laø vieäc phuïc nguyeân coù nhieàu nghi vaán hôn caû.
i. Caùc ngoân ngöõ Pidgin vaø Creole.

Caùc ngoân ngöõ pidgin vaø creole rieâng leû neâu ra moät vaán ñeà ñaëc bieät cho vieäc phaân loaïi coäi nguoàn bôûi
vì töø vöïng vaø ngöõ phaùp cuûa moãi moät ngoân ngöõ naøy baét nguoàn töø nhöõng nguoàn khaùc nhau. Veà maët heä quaû,
nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc khoâng coá gaéng phaân loaïi chuùng veà phöông dieän coäi nguoàn. Caùc ngoân ngöõ pidgin vaø
creole ñöôïc tìm thaáy trong nhieàu phaàn cuûa theá giôùi, nhöng coù nhöõng söï taäp trung ñaëc bieät ôû Caribbean, Taây
Phi, vaø nhieàu quaàn ñaûo cuûa AÁn Ñoä Döông laãn Nam Thaùi Bình Döông. Caùc ngoân ngöõ creole ñöôïc döïa treân
tieáng Anh (English-based creoles) chaúng haïn nhö ngoân ngöõ Creole Jamaican vaø Creole Guyanese, vaø caùc
ngoân ngöõ creole ñöôïc döïa treân tieáng Phaùp (French-based creoles) chaúng haïn nhö ngoân ngöõ Creole Haitian, coù
theå ñöôïc tìm thaáy ôû Caribbean. Caùc ngoân ngöõ creole ñöôïc döïa treân tieáng Anh lan roäng ôû Taây Phi. Khoaûng
10% daân soá cuûa Sierra Leone noùi tieáng Krio nhö moät ngoân ngöõ baûn ñòa, vaø theâm 85% noùi noù nhö moät ngoân
ngöõ thöù hai. Caùc ngoân ngöõ creole cuûa nhöõng quaàn ñaûo AÁn Ñoä Döông, chaúng haïn nhö Mauritius laïi döïa treân
tieáng Phaùp. Moät ngoân ngöõ creole döïa treân tieáng Anh, tieáng Tok Pisin, ñöôïc noùi bôûi hôn 2 trieäu ngöôøi ôû Papua

New Guinea, laøm cho noù trôû thaønh ngoân ngöõ phuï ñöôïc noùi roäng raõi nhaát cuûa nöôùc naøy. Caùc cö daân cuûa
Solomon Islands vaø Vanuatu noùi nhöõng bieán theå töông töï cuûa tieáng Tok Pisin, ñöôïc goïi laø tieáng Pijin vaø tieáng
Bislama, töông öùng töøng caùi moät.
k. Caùc ngoân ngöõ quoác teá.

Caùc ngoân ngöõ quoác teá bao goàm caû nhöõng ngoân ngöõ ñang toàn taïi ñaõ trôû thaønh phöông tieän giao tieáp
quoác teá laãn nhöõng ngoân ngöõ nhaân taïo ñöôïc xaây döïng ñeå phuïc vuï muïc ñích naøy. Ngoân ngöõ quoác teá nhaân taïo noåi
tieáng vaø phoå caäp nhaát laø Quoác teá ngöõ (Esperanto); tuy nhieân, caùc ngoân ngöõ quoác teá lan roäng nhaát khoâng phaûi laø
ngoân ngöõ nhaân taïo. ÔÛ chaâu AÂu thôøi Trung coå, tieáng La-tinh laø ngoân ngöõ quoác teá thieát yeáu. Ngaøy nay, tieáng
Anh ñöôïc söû duïng ôû nhieàu nöôùc nhö moät ngoân ngöõ haønh chính hoaëc nhö moät phöông tieän chính cuûa giao tieáp
quoác teá hôn moïi ngoân ngöõ khaùc. Tieáng Phaùp laø ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng roäng raõi thöù hai, ñoàng thôøi laø ngoân ngöõ
haønh chính cuûa phaàn lôùn caùc nöôùc chaâu Phi. Caùc ngoân ngöõ khaùc ñöôïc söï söû duïng haïn cheá mang tính khu vöïc
hôn, chaúng haïn nhö tieáng Taây Ban Nha ôû Taây Ban Nha vaø Myõ La-tinh, tieáng AÛ Raäp ôû Trung Ñoâng, vaø tieáng
Nga ôû nhöõng nöôùc coäng hoøa cuûa Lieân Xoâ cuõ.
8. Ngoân ngöõ phi lôøi noùi.
Ngoân ngöõ, maëc duø noùi laø chuû yeáu, coù theå cuõng ñöôïc bieåu hieän trong phöông tieän truyeàn thoâng
(media) khaùc, chaúng haïn nhö vieát. Döôùi nhöõng chu caûnh nhaát ñònh, ngoân ngöõ noùi coù theå bò haát caúng bôûi
phöông tieän truyeàn thoâng khaùc, nhö trong ngoân ngöõ kí hieäu (sign language) giöõa nhöõng ngöôøi ñieác. Ngoân ngöõ
vieát coù theå ñöôïc nhìn nhaän theo moät yù nghóa nhö laø söï ghi cheùp vaät lyù laâu daøi hôn (permanent) cuûa ngoân ngöõ
noùi. Tuy nhieân, ngoân ngöõ vieát vieát vaø ngoân ngöõ noùi hình coù khuynh höôùng ñi reõ ra khoûi nhau, moät phaàn laø vì
söï khaùc nhau veà moâi tröôøng. Trong ngoân ngöõ noùi, caáu truùc cuûa moät thoâng ñieäp khoâng theå quaù phöùc taïp bôûi vì
söï maïo hieåm maø ngöôøi nghe seõ hieåu laàm thoâng baùo. Tuy nhieân, vì giao tieáp laø maët ñoái maët (face-to face) neân
ngöôøi noùi coù cô hoäi ñeå tieáp nhaän söï phaûn hoài cuûa ngöôøi nghe vaø laøm roõ raøng ñieàu maø ngöôøi nghe naøo hieåu.
Caùc caáu truùc caâu trong giao tieáp vieát coù theå phöùc taïp hôn vì ngöôøi ñoïc coù theå quay trôû laïi moät boä phaän tröôùc
cuûa vaên baûn ñeå laøm roõ veà vieäc hieåu cuûa mình. Tuy nhieân, ngöôøi vieát thöôøng khoâng coù cô hoäi ñeå tieáp nhaän söï
phaûn hoài cuûa ngöôøi ñoïc vaø ñeå taùi laäp (rework) vaên baûn, do vaäy caùc vaên baûn phaûi ñöôïc vieát vôùi söï roõ raøng lôùn
hôn. Moät ví duï veà söï khaùc nhau naøy giöõa ngoân ngöõ vieát vaø ngoân ngöõ noùi ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng ngoân ngöõ
coù nhöõng bieán theå chöõ vieát chæ môùi ñöôïc phaùt trieån gaàn ñaây. Trong nhöõng bieán theå vieát naøy coù söï taêng nhanh
vieäc söï söû duïng cuûa caùc töø chaúng haïn nhö vì vaø tuy nhieân ñeå laøm roõ nhöõng moái lieân keát giöõa caùc caâu - nhöõng
moái lieân keát maø bình thöôøng bò ñeå aån trong ngoân ngöõ noùi.
Caùc ngoân ngöõ kí hieäu, khaùc vôùi nhöõng phieân baûn ñöôïc kyù hieäu cuûa caùc ngoân ngöõ noùi, laø nhöõng ngoân
ngöõ chung (native languages) cuûa ña soá thaønh vieân trong nhöõng coäng ñoàng ngöôøi ñieác. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc
chæ gaàn ñaây môùi baét ñaàu ñaùnh giaù nhöõng möùc ñoä veà tính phöùc taïp vaø tính dieãn caûm ñöôïc tìm thaáy trong caùc
ngoân ngöõ kí hieäu. Cuï theå, cuõng gioáng nhö trong caùc ngoân ngöõ mieäng, caùc ngoân ngöõ kí hieäu noùi chung laø coù
tính voû ñoaùn trong vieäc söû duïng cuûa chuùng veà caùc kí hieäu: noùi chung, chaúng coù lyù gì khaùc ngoaøi söï quy öôùc
(convention) cho moät kí hieäu nhaát ñònh coù moät yù nghóa cuï theå. Caùc ngoân ngöõ kí hieäu cuõng phoâ baøy vieäc laäp moâ
hình keùp, trong ñoù moät soá nhoû cuûa caùc thaønh toá keát hôïp ñeå saûn sinh ra phaïm vi toång theå veà caùc kí hieäu, töông
töï nhö caùch thöùc maø ôû ñoù caùc kí töï keát hôïp ñeå taïo ra caùc töø trong tieáng Anh. Ngoaøi ra, caùc ngoân ngöõ kí hieäu söû
duïng cuù phaùp phöùc taïp vaø coù theå baøn luaän veà cuøng phaïm vi roäng cuûa nhöõng chuû ñeà coù theå coù trong nhöõng ngoân
ngöõ noùi.
Ngoân ngöõ cô theå (body language) quy chieáu vieäc chuyeån taûi veà nhöõng thoâng ñieäp thoâng qua nhöõng söï
vaän ñoäng cô theå khaùc hôn laø nhöõng söï vaän ñoäng caáu thaønh neân moät phaàn cuûa cuûa ngoân ngöõ kí hieäu hoaëc ngoân
ngöõ noùi. Moät vaøi cöû chæ coù theå coù nhöõng coù nghóa hoaøn toaøn ñaëc bieät, chaúng haïn nhö cöû chæ ñeå noùi taïm bieät
hoaëc ñeå yeâu caàu tieáp caän moät ngöôøi naøo ñoù. Nhöõng cöû chæ khaùc noùi chung ñi keøm lôøi noùi, chaúng haïn nhö
nhöõng cöû chæ ñöôïc söû duïng ñeå nhaán maïnh moät ñieåm cuï theå. Maëc duø coù nhöõng neùt töông ñoàng xuyeân vaên hoùa
trong ngoân ngöõ cô theå, nhöng nhöõng neùt dò bieät mang tính chuû quan cuõng toàn taïi caû trong phaïm vi maø ngoân

ngöõ cô theå ñöôïc söû duïng laãn caû trong nhöõng caùch giaûi thích ñöôïc cho saün ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp cuï theå veà
ngoân ngöõ cô theå. Ví duï, caùc cöû chæ cuûa ñaàu cho “coù” vaø “khoâng” ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngöôøi Balkans coù
veû bò ñaûo ngöôïc vôùi nhöõng ngöôøi chaâu AÂu khaùc. Ñoàng thôøi, khoaûng caùch vaät lyù ñöôïc chieám giöõ giöõa nhöõng
ngöôøi tham gia trong moät cuoäc noùi chuyeän thay ñoåi töø neàn vaên hoùa naøy ñeán neàn vaên hoùa khaùc: moät khoaûng
caùch ñöôïc coi laø bình thöôøng trong moät vaên hoùa naøy coù theå ñaùnh baät moät ngöôøi naøo ñoù töø neàn vaên hoùa khaùc
vôùi tö caùch laø moät giôùi haïn coâng kích.
Trong nhöõng chu caûnh nhaát ñònh, phöông tieän truyeàn thoâng (media) khaùc coù theå ñöôïc söû duïng ñeå
chuyeân chôû nhöõng thoâng ñieäp ngoân ngöõ, ñaëc bieät khi maø phöông tieän truyeàn thoâng bình thöôøng khoâng coù saün.
Ví duï, maõ Morse maõ hoùa moät caùch tröïc tieáp moät thoâng ñieäp vieát, chöõ theo chöõ, do vaäy maø noù coù theå ñöôïc
truyeàn ñi bôûi moät moâi tröôøng cho pheùp chæ coù hai giaù trò – veà maët truyeàn thoáng – caùc tín hieäu ngaén vaø daøi hoaëc
caùc daáu chaám nhoû (dots) vaø caùc daáu gaïch noái (dashes). Nhöõng chieác troáng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå chuyeân taûi
nhöõng thoâng ñieäp vöôït quaù ngoaøi nhöõng khoaûng caùch veà gioïng noùi con ngöôøi - moät phöông phaùp ñöôïc bieát nhö
laø noùi chuyeän baèng troáng (drum talk). Trong moät soá tröôøng hôïp, nhöõng phöông phaùp giao tieáp nhö vaäy phuïc vuï
chöùc naêng cuûa vieäc löu giöõ moät bí maät thoâng ñieäp traùnh khoûi bò khoâng thaïo. Ñaây cuõng thöôøng laø tröôøng hôïp
vôùi lôøi noùi whistle speech, moät hình thöùc cuûa vieäc giao tieáp trong ñoù vieäc huyùt saùo thay theá cho lôøi noùi bình
thöôøng, thöôøng ñöôïc söû duïng cho giao tieáp vöôït quaù nhöõng khoaûng caùch.
II. NGOÂN NGÖÕ HOÏC

1 Giôùi thieäu.
Ngoân ngöõ hoïc (linguistics), khoa hoïc nghieân cöùu veà ngoân ngöõ. Noù vaây quanh vieäc mieâu taû veà caùc
ngoân ngöõ, vieäc nghieân cöùu veà goác gaùc cuûa chuùng, vaø vieäc phaân tích caùch thöùc treû con thu nhaän ngoân ngöõ nhö
theá naøo vaø ngöôøi ta hoïc caùc ngoân ngöõ khaùc hôn laø hoïc chính tieáng meï ñeû cuûa mình ra laøm sao. Ngoân ngöõ hoïc
cuõng quan taâm ñeán nhöõng moái quan heä giöõa caùc ngoân ngöõ vaø ñeán caùch thöùc vaø con ñöôøng maø caùc ngoân ngöõ
bieán ñoåi qua thôøi gian. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå nghieân cöùu ngoân ngöõ nhö moät quaù trình tö duy vaø tìm
kieám moät lyù thuyeát nhaèm tính toaùn cho naêng löïc phoå quaùt cuûa con ngöôøi ñeå saûn sinh vaø hieåu ngoân ngöõ. Moät soá
nhaø ngoân ngöõ hoïc khaûo saùt ngoân ngöõ vôùi moät ngöõ caûnh vaên hoùa. Baèng vieäc quan saùt nhöõng cuoäc troø chuyeän,
hoï coá gaéng xaùc ñònh moät caù nhaân caàn caùi gì ñoái vôùi söï hieåu bieát ñeå noùi naêng moät caùch phuø hôïp trong nhöõng söï
thieát laäp khaùc nhau, chaúng haïn nhö vò trí coâng vieäc, giöõa nhöõng ngöôøi baïn, hoaëc giöõa gia ñình. Caùc nhaø ngoân
ngöõ hoïc khaùc nhaán maïnh ñeán caùi gì seõ xaûy ra khi nhöõng ngöôøi noùi töø nhöõng ngoân ngöõ vaø nhöõng neàn vaên hoùa
khaùc nhau töông taùc vôùi nhau. Nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå cuõng taäp trung vaøo caùch thöùc laøm theá naøo ñeå
giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi hoïc ngoân ngöõ khaùc, trong khi söû duïng caùi maø hoï bieát veà ngoân ngöõ thöù nhaát cuûa ngöôøi hoïc
vaø veà ngoân ngöõ ñang ñöôïc thu nhaän.
2. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø so saùnh.
Maëc duø coù nhieàu caùch thöùc vaø con ñöôøng cuûa vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ, nhöng ña soá caùc caùch tieáp
caän ñeàu thuoäc veà moät trong soá hai ngaønh chính cuûa ngoân ngöõ hoïc: ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø ngoân ngöõ hoïc so
saùnh.
a. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû.

Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû (descriptive linguistics) laø söï nghieân cöùu vaø phaân tích veà ngoân ngöõ noùi (spoken
language). Caùc kyõ thuaät cuûa ngoân ngöõ hoïc mieâu taû töøng ñöôïc nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Ñöùc Franz Boas vaø
nhaø ngoân ngöõ hoïc kieâm nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Myõ Edward Sapir nghó ra vaøo ñaàu nhöõng naêm 1900 ñeå ghi
vaø phaân tích caùc ngoân ngöõ Anh-ñieâng Myõ. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû baét ñaàu baèng caùi maø nhaø ngoân ngöõ hoïc nghe
nhöõng ngöôøi baûn noùi. Baèng vieäc nghe nhöõng ngöôøi noùi baûn ngöõ, nhaø ngoân ngöõ hoïc thu nhaët moät chænh theå veà
döõ lieäu vaø phaân tích noù ñeå xaùc ñònh nhöõng aâm thanh khu bieät, ñöôïc goïi laø caùc aâm vò (phonemes). Caùc aâm vò
rieâng leû, chaúng haïn nhö /p/ vaø /b/, ñöôïc xaùc laäp treân nhöõng neàn taûng laø söï thay theá cuûa moät aâm vò naøy cho moät
aâm vò khaùc laøm thay ñoåi yù nghóa cuûa moät töø. Sau khi xaùc ñònh toaøn boä danh muïc kieåm keâ veà caùc aâm toá trong

moät ngoân ngöõ, nhaø ngoân ngöõ hoïc xem xeùt caùch thöùc nhöõng aâm thanh naøy keát hôïp ñeå taïo ra caùc hình vò
(morphemes), hoaëc nhöõng ñôn vò aâm thanh mang nghóa, chaúng haïn nhö caùc töø push vaø bush nhö theá naøo. Caùc
hình vò coù theå laø nhöõng töø rieâng leû chaúng haïn nhö push; caùc töø goác töø (root words) chaúng haïn nhö berry trong
blueberry; hoaëc nhöõng tieàn toá (prefixes) (pre- trong preview) vaø nhöõng haäu toá (suffixes) (-ness trong
openness).
Böôùc tieáp theo cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc laø xem xeùt caùc hình vò keát hôïp thaønh caâu nhö theá naøo, trong khi
vöøa tuaân theo caû nghóa töø ñieån cuûa aâm vò laãn caùc quy taéc ngöõ phaùp cuûa caâu. Trong caâu She pushed the bush,
hình vò she, moät ñaïi töø, laø chuû ngöõ; push, moät ngoaïi ñoäng töø, laø vò ngöõ; the, moät maïo töø xaùc ñònh, laø ñònh toá; vaø
bush, moät danh töø, laø boå ngöõ. Vieäc hieàu bieát veà chöùc naêng cuûa caùc hình vò trong caâu cho pheùp nhaø ngoân ngöõ
hoïc mieâu taû ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ. Nhöõng thuû tuïc khoa hoïc veà aâm vò hoïc (phonemics) (caùch xaùc ñònh
caùc aâm vò), hình thaùi hoïc (khaùm phaù ra caùc hình vò), vaø cuù phaùp hoïc (mieâu taû traät töï cuûa caùc hình vò vaø chöùc
naêng cuûa chuùng) cung caáp cho nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc mieâu taû coù moät caùch thöùc ñeå moâ taû caùc ngöõ phaùp cuûa
nhieàu ngoân ngöõ chöa bao giôø ñöôïc moâ taû hoaëc phaân tích tröôùc ñoù. Vôùi caùch thöùc naøy, hoï coù theå baét ñaàu nghieân
cöùu vaø hieåu caùc ngoân ngöõ ñoù.
b. Ngoân ngöõ hoïc so saùnh.

Ngoân ngöõ hoïc so saùnh (comparative linguistics) laø söï nghieân cöùu vaø phaân tích, baèng nhöõng phöông
tieän cuûa caùc baûn ghi cheùp chöõ vieát, veà caùc nguoàn goác vaø tính quan heä cuûa nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. Vaøo
naêm 1786, Sir William Jones, moät hoïc giaû ngöôøi Anh, ñaõ khaúng ñònh raèng tieáng Sanskrit, tieáng Hy Laïp, vaø
tieáng La-tinh coù quan heä laãn nhau vaø ñaõ thöøa keá töø moät nguoàn goác chung. OÂng ta ñaët söï khaúng ñònh naøy treân
cô sôû cuûa nhöõng neùt töông ñoàng veà caùc aâm thanh vaø yù nghóa giöõa ba ngoân ngöõ. Ví duï, töø Sanskrit bhratar cho
“anh/em trai” gioáng vôùi töø La-tinh frater, töø Hy Laïp phrater (vaø töø tieáng Anh brother).
Caùc hoïc giaû khaùc tieáp tuïc so saùnh tieáng Baêng Ñaûo vôùi caùc ngoân ngöõ Scandinavian, vaø caùc ngoân ngöõ
Romance vôùi tieáng Sanskrit, tieáng Hy Laïp vaø tieáng La-tinh. Nhöõng söï töông öùng giöõa caùc ngoân ngöõ, ñöôïc bieát
nhö laø nhöõng moái quan heä coäi nguoàn, ñaõ ñaït ñöôïc söï bieåu hieän trong caùi maø caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc quy chieáu
nhö laø caùc hình caây ngöõ heä, hoaëc hình caây gia phaû (family trees). Nhöõng hình caây gia phaû ñöôïc caùc nhaø ngoân
ngöõ hoïc xaùc laäp bao goàm hình caây gia phaû ngoân ngöõ AÁn-AÂu lieân quan ñeán tieáng Sanskrit, tieáng Hy Laïp, La-
tinh, tieáng Ñöùc, tieáng Anh, vaø caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu vaø chaâu AÙ khaùc; hình caây gia phaû ngoân ngöõ Algonquian,
lieân quan ñeán tieáng Fox, tieáng Cree, tieáng Menomini, tieáng Ojibwa, vaø nhöõng ngoân ngöõ baûn ñòa Baéc Myõ; vaø
hình caây gia phaû ngoân ngöõ Bantu, lieân quan ñeán tieáng Swahili, tieáng Xhosa, tieáng Zulu, tieáng Kikuyu, vaø caùc
ngoân ngöõ chaâu Phi khaùc.
Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh cuõng tìm kieám nhöõng neùt töông ñoàng trong caùch thöùc maø caùc töø ñöôïc
caáu taïo ôû nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. Tieáng Anh vaø tieáng La-tinh, ví duï, bieán ñoåi maãu hình thöùc cuûa moät töø ñeå
bieåu thò nhöõng yù nghóa khaùc nhau, nhö khi ñoäng töø tieáng Anh go bieán ñoåi thaønh went vaø gone ñeå bieåu thò moät
hoaït ñoäng ñaõ qua. Tieáng Trung Quoác, maët khaùc, khoâng coù nhöõng hình thöùc bò bieán caùch nhö vaäy; ñoäng töø baûo
löu nhö nhau trong khi nhöõng töø khaùc chæ ñònh thôøi gian (nhö trong “go store tomorrow”). Trong tieáng Swahili,
caùc tieàn toá, caùc haäu toá, vaø caùc trung toá (nhöõng söï theâm vaøo thaân töø) keát hôïp vôùi moät töø goác töø ñeå laøm thay ñoåi
yù nghóa cuûa noù. Ví duï, moät töø ñôn giaûn coù theå bieåu thò khi caùi gì ñoù ñöôïc hoaøn thaønh, nhôø ai, tôùi ai, vaø theo
phöông thöùc naøo.
Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh phuïc nguyeân nhöõng ngoân ngöõ toå tieân mang tính giaû thuyeát ñöôïc
bieát nhö laø caùc ngoân ngöõ tieàn thaân (proto-languages), hoï söû duïng chuùng ñeå chöùng minh tính quan heä giöõa caùc
ngoân ngöõ hieän thôøi. Tuy nhieân, moät ngoân ngöõ tieàn thaân khoâng phaûi coù chuû ñònh mieâu taû moät ngoân ngöõ thöïc teá,
vaø khoâng phaûi bieåu hieän lôøi noùi cuûa caùc toå tieân cuûa nhöõng ngöôøi noùi caùc ngoân ngöõ hieän ñaïi. Mæa mai thay, coù
moät vaøi nhoùm ñaõ söû duïng sai laàm nhöõng söï phuïc nguyeân nhö theá theo moät noå löïc nhaèm chöùng minh queâ höông
toå tieân cuûa moät doøng toäc.

Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh ñaõ ñeà xuaát raèng nhöõng töø cô baûn nhaát ñònh trong moät ngoân ngöõ khoâng
thay ñoåi qua thôøi gian, bôûi ngöôøi ta ngaïi vaø mieãn cöôõng giôùi thieäu caùc töø môùi cho nhöõng töø ñaõ thaønh haèng soá
chaúng haïn nhö “tay”, “maét”, hoaëc “meï”. Nhöõng töø naøy ñöôïc goïi baèng thuaät ngöõ laø töï do vaên hoùa (culture
free). Baèng vieäc so saùnh caùc danh saùch cuûa nhöõng töø töï do vaên hoùa trong caùc ngoân ngöõ coù cuøng ngöõ heä, caùc
nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå chieát xuaát ra phaàn traêm cuûa nhöõng töø coù quan heä vaø söû duïng moät coâng thöùc ñeå hình
dung khi nhöõng ngoân ngöõ naøy taùch khoûi nhau.
Vaøo nhöõng naêm 1960, caùc nhaø so saùnh ñaõ khoâng coøn thoûa maõn vôùi vieäc nhaán maïnh ñeán caùc nguoàn
goác, nhöõng söï di truù, vaø phöông phaùp hình caây gia phaû. Hoï thaùch thöùc vôùi tö caùch laø moät khaùi nieäm phi thöïc teá
ôû choã moät ngoân ngöõ sôùm hôn coù theå coøn löu laïi bieät laäp moät caùch ñaày ñuû cho nhöõng ngoân ngöõ khaùc seõ ñöôïc
phaùi sinh töø noù trong caû moät giai ñoaïn thôøi gian. Ngaøy nay, caùc nhaø so saùnh tìm kieám ñeå hieåu tính thöïc tieãn coù
phöùc taïp hôn veà lòch söû ngoân ngöõ, trong vieäc tính ñeán tieáp xuùc ngoân ngöõ. Hoï ñaõ ñeà caäp ñeán caùc ñaëc tröng phoå
quaùt cuûa ngoân ngöõ vaø ñeán nhöõng söï so saùnh veà caùc ngöõ phaùp vaø caùc caáu truùc.
3. Caùc lónh vöïc cuûa ngoân ngöõ hoïc.
Lónh vöïc ngoân ngöõ hoïc vöøa möôïn vaø vöøa cho caùc lyù thuyeát laãn caùc phöông phaùp cuûa rieâng mình ñoái
vôùi nhieàu boä moân khoa hoïc khaùc. Nhieàu lónh vöïc heïp cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaõ môû roäng söï hieåu cuûa chuùng ta veà
caùc ngoân ngöõ. Caùc lyù thuyeát vaø nhöõng phöông phaùp ngoân ngöõ hoïc cuõng ñöôïc söû duïng trong nhieàu lónh vöïc
nghieân cöùu khaùc. Nhöõng söï quan taâm goái choàng leân nhau naøy ñaõ daãn tôùi söï hình thaønh cuûa moät soá lónh vöïc-boä
moân ñan cheùo nhau.
a. Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi.

Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi (sociolinguistics) laø söï nghieân cöùu veà caùc moâ hình (patterns) vaø nhöõng söï bieán
ñoåi veà ngoân ngöõ cuøng vôùi moät xaõ hoäi hoaëc moät coäng ñoàng. Noù taäp trung vaøo caùch thöùc ngöôøi ta söû duïng ngoân
ngöõ ñeå bieåu thò lôùp xaõ hoäi, tình traïng nhoùm, giôùi, hoaëc toäc ngöôøi nhö theá naøo, vaø noù xem xeùt hoï thieát laäp
nhöõng söï choïn löïa veà hình thöùc ngoân ngöõ maø hoï söû duïng ra laøm sao. Noù cuõng khaûo saùt caùch thöùc maø ngöôøi ta
söû duïng ngoân ngöõ ñeå ñieàu ñình vai troø cuûa mình trong xaõ hoäi vaø ñeå ñaït ñöôïc nhöõng vò theá veà söùc maïnh. Ví duï,
nhöõng nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi ñaõ nhaän ra raèng caùch maø moät ngöôøi New York phaùt aâm aâm vò /r/ trong
moät bieåu thöùc chaúng haïn nhö fourth floor coù theå chæ ñònh taàng lôùp xaõ hoäi cuûa ngöôøi naøy. Theo moät nghieân cöùu,
nhöõng ngöôøi mong moûi chuyeån töø giai caáp trung löu thaáp hôn leân giai caáp trung löu cao hôn thöôøng theâm
thanh theá ñeå vieäc phaùt aâm /r/. Thaäm chí ñoâi khi hoï coøn overcorrect lôøi noùi cuûa mình, trong khi phaùt aâm /r/ ôû
nôi maø hoï khoâng theå baét chöôùc moät ai ñoù.
Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi tin raèng vieäc phaân tích nhöõng bieán ñoåi nhö theá vôùi tö caùch laø vieäc söû
duïng cuûa moät aâm vò cuï theå coù theå döï ñoaùn phöông höôùng cuûa söï bieán ñoåi ngoân ngöõ. Söï bieán ñoåi, hoï noùi, vaän
ñoäng höôùng ñeán söï thay ñoåi ñöôïc lieân töôûng vôùi söùc maïnh, uy tín, hoaëc phaåm chaát khaùc coù giaù trò xaõ hoäi cao.
Nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi khaùc nhaán maïnh ñeán caùi gì xaûy ra khi nhöõng ngöôøi noùi cuûa nhöõng ngoân ngöõ
khaùc nhau töông taùc. Caùch tieáp caän naøy tôùi söï thay ñoåi ngoân ngöõ nhaán maïnh caùch thöùc maø caùc ngoân ngöõ pha
troän hôn laø phöông höôùng cuûa söï thay ñoåi cuøng vôùi moät coäng ñoàng. Muïc ñích cuûa ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi laø ñeå
hieåu ngöõ naêng giao tieáp (communicative competence) – caùi maø ngöôøi ta caàn phaûi bieát ñeå söû duïng ngoân ngöõ
phuø hôïp ñoái vôùi moät boái caûnh xaõ hoäi cho saün.
b. Ngoân ngöõ hoïc taâm lyù.

Ngoân ngöõ hoïc taâm lyù (psycholinguistics) hoøa troän caùc lónh vöïc taâm lyù hoïc vaø ngoân ngöõ hoïc ñeå nghieân
cöùu ngöôøi ta quy trình laãn xöû lyù ngoân ngöõ nhö theá naøo vaø vieäc söû duïng ngoân ngöõ coù lieân quan ñeán vieäc neâu
neàn taûng caùc quaù trình tinh thaàn ra laøm sao. Nhöõng nghieân cöùu veà vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ cuûa treû con vaø vieäc
thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai laø nhöõng nghieân cöùu mang tính chaát ngoân ngöõ hoïc taâm lyù veà baûn chaát. Caùc nhaø ngoân
ngöõ hoïc taâm lyù laøm vieäc ñeå phaùt trieån nhöõng moâ hình cho ngoân ngöõ ñöôïc quy trình vaø ñöôïc hieåu nhö theá naøo,
trong khi söû duïng baèng chöùng töø nhöõng söï nghieân cöùu veà caùi gì xaûy ra khi nhöõng quy trình naøy ñi leäch höôùng.

Hoï cuõng nghieân cöùu nhöõng söï roái loaïn ngoân ngöõ (language disorders) chaúng haïn nhö chöùng aphasia (söï suy
giaûm khaû naêng söû duïng hoaëc hieåu roõ caùc töø) vaø chöùng dyslexia (söï suy giaûm khaû naêng taïo ra ngoân ngöõ vieát).
c. Ngoân ngữ hoïc ñieän toaùn.

Ngoân ngöõ hoïc ñieän toaùn (computational linguistics) lieân quan ñeán vieäc söû duïng caùc maùy tính ñeå bieân
taäp döõ lieäu ngoân ngöõ, phaân tích caùc ngoân ngöõ, dòch töø moät ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ khaùc, cuõng nhö phaùt
trieån vaø kieåm tra nhöõng moâ hình cuûa vieäc xöû lyù ngoân ngöõ. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc söû duïng caùc maùy tính vaø
nhöõng maãu lôùn cuûa ngoân ngöõ thöïc teá ñeå phaân tích tính quan heä vaø caáu truùc cuûa caùc ngoân ngöõ vaø ñeå tìm kieám
nhöõng moâ hình vaø nhöõng neùt gioáng nhau. Caùc maùy tính cuõng trôï giuùp trong nghieân cöùu phong caùch hoïc, phuïc
hoài thoâng tin, caùc hình thaùi ña daïng cuûa vieäc phaân tích vaên baûn, laãn xaây döïng caùc töø ñieån vaø caùc muïc luïc. Vieäc
aùp duïng maùy tính vaøo caùc nghieân cöùu ngoân ngöõ ñaõ ñeå laïi keát quaû trong nhöõng heä thoáng dòch maùy laãn maùy moùc
nhaän dieän vaø saûn sinh lôøi noùi laãn vaên baûn. Nhöõng maùy moùc nhö vaäy laøm deã daøng giao tieáp vôùi con ngöôøi, keå
caû nhöõng ngöôøi bò suy giaûm veà phöông dieän tri nhaän hoaëc phöông dieän ngoân ngöõ.
d. Ngoân ngöõ hoïc öùng duïng.

Ngoân ngöõ hoïc öùng duïng (applied linguistics) aùp duïng caùc lyù thuyeát vaø phöông phaùp ngoân ngöõ hoïc vaøo
vieäc daïy vaø vaøo vieäc nghieân cöùu veà vieäc hoïc moät ngoân ngöõ thöù hai. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc xem xeùt caùc loãi maø
ngöôøi ta laøm ra trong khi hoï hoïc ngoân ngöõ khaùc vaø nhöõng chieán löôïc cuûa hoï cho vieäc giao tieáp trong ngoân ngöõ
môùi taïi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau cuûa ngöõ naêng. Trong khi tìm kieám ñeå hieåu caùi gì xaûy ra trong tö duy cuûa
ngöôøi hoïc, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc öùng duïng ñoaùn nhaän raèng ñoäng löïc, thaùi ñoä, kieåu hoïc, vaø tính caù nhaân aûnh
höôûng ñeán moät ngöôøi hoïc ngoân ngöõ khaùc toát ra sao.
e. Ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng.

Ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng (anthropological linguistics), cuõng coøn ñöôïc bieát nhö laø nhaân chuûng hoïc
ngoân ngöõ (linguistic anthropology), söû duïng nhöõng caùch tieáp caän ngoân ngöõ hoïc ñeå phaân tích vaên hoùa. Caùc nhaø
ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng khaûo saùt moái quan heä giöõa moät neàn vaên hoùa vaø ngoân ngöõ cuûa noù, caùch thöùc caùc neàn
vaên hoùa vaø caùc ngoân ngöõ ñaõ thay ñoåi qua thôøi gian, caû caùc neàn vaên hoùa laãn caùc ngoân ngöõ khaùc nhau coù quan
heä vôùi nhau nhö theá naøo. Ví duï, caùch söû duïng tieáng Anh hieän taïi veà gia ñình vaø nhöõng teân goïi cho saün xuaát
hieän vaøo cuoái theá kyû thöù 13 vaø ñaàu theá kyû thöù 14 khi caùc ñaïo luaät quan taâm ñeán vieäc ñaêng kyù, söï chieám höõu,
vaø söï thöøa keá veà taøi saûn ñöôïc thay ñoåi.
f. Ngoân ngöõ hoïc trieát hoïc.

Ngoân ngöõ hoïc trieát hoïc (philosophical linguistics) khaûo saùt trieát hoïc veà ngoân ngöõ. Caùc nhaø trieát hoïc veà
ngoân ngöõ tìm kieám nhöõng nguyeân lyù vaø nhöõng xu höôùng ngöõ phaùp maø taát caû caùc ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi chia
seû. Trong soá nhöõng söï quan taâm cuûa caùc nhaø trieát hoïc ngoân ngöõ laø phaïm vi veà nhöõng söï keát hôïp traät töï töø coù
theå coù xuyeân suoát theá giôùi. Moät keát quaû tìm kieám laø ôû choã 95% caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi söû duïng traät töï chuû
ngöõ-ñoäng töø-boå ngöõ (SVO) nhö tieáng Anh söû duïng (She pushed the bush). Chæ 5% söû duïng traät töï chuû ngöõ-boå
ngöõ-ñoäng töø (SOV) hoaëc traät töï ñoäng töø-chuû ngöõ-boå ngöõ (VSO).
g. Ngoân ngữ hoïc thaàn kinh.

Ngoân ngöõ hoïc thaàn kinh (neurolinguistics) laø söï nghieân cöùu veà ngoân ngöõ ñöôïc xöû lyù vaø ñöôïc bieåu hieän
trong boä naõo nhö theá naøo. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thaàn kinh tìm kieám ñeå xaùc ñònh nhöõng boä phaän cuûa boä naõo coù
lieân quan tôùi söï saûn sinh vaø hieåu ngoân ngöõ cuõng nhö ñeå xaùc ñònh nhöõng thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ (caùc aâm vò,
caùc hình vò, vaø caáu truùc hoaëc cuù phaùp) ñöôïc caát giöõ ôû ñaâu. Trong khi laøm nhö vaäy, hoï thieát laäp caùch söû duïng veà
caùc kyõ thuaät ñeå phaân tích caáu truùc cuûa naõo boä vaø caùc hieäu öùng cuûa thieät haïi naõo veà ngoân ngöõ.

4. Lòch söû cuûa ngoân ngöõ hoïc.

a. Ngoân ngöõ hoïc trong lòch söû.
Söï suy ñoaùn veà ngoân ngöõ ñi ngöôïc laïi haøng nghìn naêm. Caùc nhaø trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi ñaõ suy ñoaùn
veà nhöõng nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ vaø moái quan heä giöõa caùc ñoái töôïng vôùi nhöõng teân goïi cuûa chuùng. Goï cuõng
baøn luaän veà nhöõng quy taéc chi phoái ngoân ngöõ, hoaëc ngöõ phaùp, vaø vaøo theá kyû thöù 3 tröôùc Coâng nguyeân hoï ñaõ
baét ñaàu nhoùm hoïp caùc töø thaønh caùc töø loaïi vaø nghó ra caùc teân goïi cho nhöõng hình thaùi khaùc nhau cuûa caùc ñoäng
töø vaø caùc danh töø.
Trong toân giaùo AÁn Ñoä ñaõ cung caáp ñoäng löïc cho vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ gaàn 2500 naêm tröôùc ñaây.
Nhöõng thaày tu ngöôøi Hindu ñaõ löu yù raèng ngoân ngöõ maø hoï noùi ñaõ thay ñoåi töø söï bieân soaïn veà nhöõng vaên baûn
thaàn thaùnh coå xöa cuûa hoï, kinh Vedas, baét ñaàu khoaûng naêm 1000 tröôùc Coâng nguyeân. Hoï tin raèng ñoái vôùi
nhöõng nghi leã toân giaùo nhaát ñònh ñeàu ñaët cô sôû treân kinh Vedas ñeå tieáp tuïc, hoï caàn taùi saûn xuaát ngoân ngöõ cuûa
kinh Vedas moät caùch chính xaùc. Panini, moät nhaø ngöõ phaùp AÁn Ñoä soáng khoaûng naêm 400 tröôùc Coâng nguyeân,
ñaõ taïo ra taùc phaåm sôùm nhaát mieâu taû nhöõng quy taéc cuûa tieáng Sanskrit, ngoân ngöõ coå xöa cuûa AÁn Ñoä.
Nhöõng ngöôøi Romans ñaõ söû duïng caùc ngöõ phaùp tieáng Hy Laïp nhö nhöõng moâ hình cho rieâng cuûa hoï,
trong khi boå sung theâm phong caùch vaø caùch söû duïng La-tinh. Chính khaùch vaø nhaø huøng bieän Marcus Tullius
Cicero vieát veà phong caùch vaø tu töø vaøo theá kyû thöù nhaát tröôùc Coâng nguyeân. Veà sau caùc nhaø ngöõ phaùp Aelius
Donatus (theá theá kyû thöù 4 sau Coâng nguyeân) vaø Priscian (theá kyû thöù 6 sau Coâng nguyeân) ñaõ saûn sinh coù chi tieát
hoùa caùc ngöõ phaùp tieáng La-tinh. Caùc taùc phaåm La Maõ ñöôïc duøng nhö nhöõng saùch giaùo khoa vaø nhöõng tieâu
chuaån cho vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ trong suoát hôn 1000 naêm.
Khoâng phaûi ñeán taän cuoái theá kyû thöù 18 ngoân ngöõ môùi ñöôïc nghieân cöùu vaø khaûo saùt theo moät caùch thöùc
khoa hoïc. Trong suoát theá kyû thöù 17 vaø theá kyû thöù 18, caùc ngoân ngöõ hieän ñaïi, chaúng haïn nhö tieáng Anh vaø tieáng
Phaùp, ñaõ thay theá tieáng La-tinh nhö nhöõng phöông tieän giao tieáp phoå bieán ôû phöông Taây. Söï xuaát hieän naøy,
cuøng vôùi nhöõng söï phaùt trieån veà in aán, coù nghóa raèng nhieàu vaên baûn nöõa trôû neân coù saün. Vaøo khoaûng thôøi gian
naøy, vieäc nghieân cöùu veà ngöõ aâm, hoaëc caùc aâm thanh cuûa moät ngoân ngöõ, cuõng ñaõ baét ñaàu. Nhöõng khaûo cöùu nhö
vaäy daãn ñeán nhöõng söï so saùnh caùc aâm thanh trong nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau; vaøo cuoái theá kyû thöù 18 söï quan
saùt veà nhöõng söï töông öùng giöõa tieáng Sanskrit, tieáng La-tinh, vaø tieáng Hy Laïp ñaõ ñöa ñeán vieäc hình thaønh boä
moân Ngoân ngöõ hoïc AÁn-AÂu (Indo-European linguistics).
Vaøo theá kyû thöù 19, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc chaâu AÂu taäp trung vaøo trieát hoïc, hoaëc phaân tích vaø söï so
saùnh lòch söû nhöõng ngoân ngöõ. Hoï ñaõ nghieân cöùu caùc vaên baûn vieát vaø tìm kieám nhöõng söï thay ñoåi qua thôøi gian
hoaëc nhöõng moái quan heä giöõa moät ngoân ngöõ naøy vôùi ngoân ngöõ khaùc.
b. Theá kyû thöù 20.

Vaøo ñaàu theá kyû thöù 20, ngoân ngöõ hoïc ñaõ môû roäng ñeå bao goàm caû vieäc nghieân cöùu veà nhöõng ngoân ngöõ
khoâng coù chöõ vieát (unwritten languages). ÔÛ Myõ, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc vaø nhaân chuûng hoïc ñaõ baét ñaàu nghieân
cöùu vieäc bieán maát nhanh choùng nhöõng ngoân ngöõ noùi cuûa caùc ngoân ngöõ baûn ñòa Baéc Myõ. Vì nhieàu trong nhöõng
ngoân ngöõ naøy khoâng coù chöõ vieát, neân caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ khoâng theå söû duïng vieäc phaân tích lòch söû trong
nhöõng nghieân cöùu cuûa hoï. Trong vieäc nghieân cöùu môû ñöôøng cuûa mình veà nhöõng ngoân ngöõ naøy, caùc nhaø nhaân
chuûng hoïc Franz Boas vaø Edward Sapir ñaõ phaùt trieån nhöõng kyõ thuaät cuûa ngoân ngöõ hoïc mieâu taû vaø ñaõ neâu lyù
thuyeát veà caùch thöùc maø trong ñoù ngoân ngöõ taïo daùng nhöõng söï nhaän thöùc cuûa chuùng ta veà theá giôùi.
Moät söï phaùt trieån quan troïng cuûa ngoân ngöõ hoïc mieâu taû laø moät lyù thuyeát ñöôïc bieát nhö laø chuû nghóa
caáu truùc (structuralism), noù giaû thieát raèng ngoân ngöõ laø moät heä thoáng vôùi moät caáu truùc coù toå chöùc cao. Chuû
nghóa caáu truùc ñöôïc baét ñaàu baèng söï coâng boá coâng trình cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc Thuïy Syõ Ferdinand de
Saussure, aáy laø Cours de linguistique geùneùrale (1916); (baûn dòch tieáng Anh: Course in General Linguistics naêm
1959, baûn dòch tieáng Vieät: Giaùo trình ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông naêm 1973). Coâng trình naøy, ñöôïc bieân taäp bôûi
nhöõng hoïc troø cuûa Saussure sau khi oâng maát, ñöôïc xem laø neàn taûng cuûa boä moân ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi naøy.

Saussure ñaõ taïo ra moät söï phaân bieät giöõa lôøi noùi thöïc teá, hoaëc ngoân ngöõ ñöôïc noùi ra, vôùi kieán thöùc lôøi noùi neàn
maø nhöõng ngöôøi noùi chia seû quanh veà caùi gì laø mang tính ngöõ phaùp. Lôøi noùi, oâng ta noùi, bieåu hieän caùc theå hieän
veà ngöõ phaùp, vaø nhieäm vuï cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc laø tìm kieám caùc quy taéc neàn cuûa moät ngoân ngöõ cuï theå töø
nhöõng ví duï ñöôïc tìm thaáy trong lôøi noùi. Ñoái vôùi nhaø caáu truùc luaän, ngöõ phaùp laø moät taäp hôïp cuûa nhöõng moái
quan heä tính toaùn cho lôøi noùi, hôn laø moät taäp hôïp cuûa nhöõng theå hieän veà lôøi noùi, nhö noù ñoái vôùi nhaø mieâu taû.
Moät laàn caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ baét ñaàu nghieân cöùu ngoân ngöõ nhö moät taäp hôïp cuûa nhöõng quy taéc
tröøu töôïng maø baèng caùch naøo ñoù tính toaùn cho lôøi noùi, caùc hoïc giaû khaùc baét ñaàu ñöa ra moät söï quan taâm veà lónh
vöïc naøy. Hoï vaïch ra nhöõng tính töông töï giöõa ngoân ngöõ vôùi caùc hình thaùi khaùc cuûa haønh vi con ngöôøi, döïa vaøo
loøng tin raèng moät caáu truùc ñöôïc duøng chung naèm ôû döôùi nhieàu phöông dieän cuûa moät neàn vaên hoùa. Caùc nhaø
nhaân chuûng hoïc, ví duï, trôû neân quan taâm veà moät caùch tieáp caän caáu truùc luaän ñeán vieäc giaûi thích caùc heä thoáng
quan heä hoï haøng laãn vieäc phaân tích veà thaàn thoaïi vaø toân giaùo. Nhaø ngoân ngöõ hoïc Myõ Leonard Bloomfield Myõ
ñaõ ñaåy maïnh caáu truùc luaän ôû Hoa Kyø.
Nhöõng yù töôûng cuûa Saussure cuõng ñaõ aûnh höôûng ñeán ngoân ngöõ hoïc chaâu AÂu, ñaùng chuù yù nhaát laø ôû
Phaùp vaø Czechoslovakia (moät thôøi ñöôïc bieát nhö laø nöôùc Coäng hoøa Tieäp Khaéc). Vaøo 1926, nhaø ngoân ngöõ hoïc
ngöôøi Tieäp Khaéc Vilem Mathesius ñaõ thaønh laäp Hoäi ngoân ngöõ hoïc Prague (Linguistic Circle of Prague), moät
nhoùm maø ñaõ môû roäng tieâu ñieåm cuûa lónh vöïc naøy ñeå bao goàm caû ngöõ caûnh veà vieäc söû duïng ngoân ngöõ. Hoäi ngoân
ngöõ hoïc Prague ñaõ phaùt trieån lónh vöïc cuûa aâm vò hoïc, hoaëc söï nghieân cöùu veà caùc aâm thanh, vaø ñaõ chöùng minh
raèng nhöõng ñaëc tröng phoå quaùt cuûa caùc aâm thanh trong nhöõng ngoân ngöõ cuûa theá giôùi lieân heä qua laïi theo moät
caùch thöùc coù tính heä thoáng. Vieäc phaân tích ngoân ngöõ hoïc, hoï noùi, caàn phaûi taäp trung vaøo neùt khu bieät
(distinctiveness) cuûa caùc aâm thanh hôn laø vaøo nhöõng caùch thöùc chuùng keát hôïp. Trong khi caùc nhaø mieâu taû coá
gaéng ñònh vò vaø moâ taû nhöõng aâm vò rieâng leû, chaúng haïn nhö /b/ vaø /p/, thì caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc Prague nhaán
maïnh nhöõng ñaëc tính cuûa caùc aâm vò naøy vaø nhöõng moái quan heä laãn nhau cuûa chuùng trong caùc ngoân ngöõ khaùc
nhau. Trong tieáng Anh, ví duï, tieáng thanh (voice) khu bieät giöõa nhöõng aâm thanh gioáng nhau /b/ vaø /p/, nhöng
nhöõng aâm ñoù khoâng phaûi laø nhöõng aâm vò khu bieät trong moät soá ngoân ngöõ khaùc. Moät ngöôøi noùi AÛ Raäp coù theå
phaùt aâm caùc thaønh phoá Pompei vaø Bombay cuøng caùch thöùc ñoù.
Vôùi tö caùch ngoân ngöõ hoïc ñaõ phaùt trieån ôû theá kyû thöù 20, khaùi nieäm trôû thaønh thònh haønh hôn laø ngoân
ngöõ chöù khoâng phaûi lôøi noùi - veà phöông dieän chuyeân moân, noù laø moät heä thoáng tröøu töôïng cuûa nhöõng söï quan
heä qua laïi ñöôïc chia seû bôûi nhöõng thaønh vieân cuûa moät coäng ñoàng ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ hoïc caáu truùc ñaõ daãn caùc
nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeán vieäc xem xeùt nhöõng quy taéc vaø nhöõng moâ hình cuûa haønh vi ñöôïc chia seû bôûi nhöõng coäng
ñoàng nhö vaäy. Trong khi caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc caáu truùc nhìn thaáy cô sôû cuûa ngoân ngöõ trong caáu truùc xaõ hoäi,
thì nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc khaùc xem ngoân ngöõ nhö laø moät quaù trình tinh thaàn.
Vieäc coâng boá naêm 1957 veà Syntactic Structures bôûi nhaø ngoân ngöõ hoïc Myõ Noam Chomsky Myõ ñaõ
khôûi ñaàu cho caùi ñöôïc nhìn nhaän nhieàu nhö laø moät cuoäc caùch maïng khoa hoïc trong ngoân ngöõ hoïc. Chomsky
theo ñuoåi moät lyù thuyeát maø noù coù theå giaûi thích cho caû caáu truùc ngoân ngöõ laãn cho tính taïo sinh cuûa ngoân ngöõ -
söï kieän maø chuùng ta coù theå taïo ra caùc caâu goác moät caùch troïn veïn vaø hieåu nhöõng caâu chöa bao giôø ñöôïc noùi ra
tröôùc ñoù. OÂng ta ñeà xuaát raèng taát caû moïi ngöôøi ñeàu coù moät khaû naêng baåm sinh ñeå thu nhaän ngoân ngöõ. Nhieäm
vuï cuûa nhaø ngoân ngöõ hoïc, oâng ta ñoøi hoûi, laø ñeå moâ taû khaû naêng phoå quaùt naøy, ñöôïc bieát nhö laø ngöõ naêng
(language competence) hay naêng löïc ngoân ngöõ, baèng moät ngöõ phaùp maø töø ñoù caùc ngöõ phaùp cuûa taát caû caùc
ngoân ngöõ coù theå ñöôïc phaùi sinh. Nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå phaùt trieån ngöõ phaùp naøy baèng vieäc xem nhöõng quy
taéc maø treû con söû duïng trong khi nghe vaø noùi ngoân ngöõ thöù nhaát cuûa chuùng. OÂng ta goïi teân moâ hình neâu keát
quaû, hoaëc ngöõ phaùp, laø moät ngöõ phaùp saûn sinh-caûi bieán (transformational-generative grammar), trong khi quy
chieáu ñeán caùc pheùp caûi bieán (transformations) (hoaëc caùc quy taéc) saûn sinh (hoaëc thieát laäp) ngoân ngöõ. Caùc quy
taéc nhaát ñònh, Chomsky khaúng ñònh, ñöôïc chia xeû bôûi taát caû caùc ngoân ngöõ vaø caáu taïo neân boä phaän cuûa moät ngöõ
phaùp phoå quaùt, trong khi nhöõng caùi khaùc laø rieâng ngoân ngöõ vaø coù lieân quan ñeán nhöõng coäng ñoàng ngoân ngöõ cuï
theå. Töø nhöõng naêm 1960, nhieàu söï phaùt trieån trong lónh vöïc ngoân ngöõ hoïc naøy ñaõ phaûn öùng hoaëc choáng laïi caùc
lyù thuyeát cuûa Chomsky.

c. Nhöõng söï phaùt trieån gaàn ñaây.

Vaøo cuoái theá kyû thöù 20, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ söû duïng thuaät ngöõ ngöõ phaùp (grammar) ñeå quy
chieáu moät caùch chuû yeáu ñeán moät heä thoáng ngoân ngöõ mang tính tieàm thöùc (subconscious linguistic system) cho
pheùp ngöôøi ta saûn sinh vaø hieåu roõ moät soá löôïng voâ taän caùc phaùt ngoân. Ngöõ phaùp thieát laäp ngöõ naêng cuûa chuùng
ta nhö theá. Nhöõng söï quan saùt veà ngoân ngöõ thöïc teá maø chuùng ta söû duïng, hoaëc ngöõ thi (language performance)
hay söï thöïc hieän ngoân ngöõ, ñöôïc söû duïng ñeå neâu lyù thuyeát veà cô cheá khoâng theå nhìn thaáy naøy ñöôïc bieát nhö laø
ngöõ phaùp.
Vieäc höôùng ñeán söï nghieân cöùu khoa hoïc veà ngoân ngöõ ñöôïc daãn daét bôûi Chomsky ñaõ coù moät taùc ñoäng
trong nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc phi saûn sinh noùi chung. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù ñònh höôùng lòch söû vaø so saùnh
ñang tìm kieám nhieàu caùch thöùc nhaèm ñöa ra nhöõng phoå quaùt ngoân ngöõ trong caùc ngoân ngöõ rieâng leû. Caùc nhaø
ngoân ngöõ hoïc taâm lyù, coù quan taâm ñeán söï thu nhaän ngoân ngöõ, ñang khaûo cöùu yù töôûng raèng moät ngöôøi noùi -
ngöôøi nghe lyù töôûng laø goác reã cuûa quaù trình thu nhaän naøy. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi ñang khaûo saùt nhöõng
quy taéc naèm ôû döôùi söï löïa choïn veà caùc bieán theå ngoân ngöõ, hoaëc caùc maõ, vaø cho pheùp chuyeån töø moät maõ naøy tôùi
moät maõ khaùc. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc ñang nghieân cöùu ngöõ thi - caùch thöùc ngöôøi ta söû duïng ngoân ngöõ - ñeå
nhìn nhaän noù boäc loä moät khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc chia seû bôûi toaøn boä loaøi ngöôøi nhö theá naøo. Nhöõng ngöôøi
khaùc tìm kieám ñeå hieåu giao tieáp ñoäng vaät vôùi moät khuoân khoå nhö vaäy. Nhöõng quaù trình tinh thaàn naøo cho pheùp
caùc con tinh tinh taïo ra caùc daáu hieäu vaø giao tieáp vôùi nhau vaø thöïc hieän caùc quaù trình naøy khaùc vôùi caùc quaù
trình tinh thaàn cuûa con ngöôøi nhö theá naøo?

CHÖÔNG II : NGUOÀN GOÁC HÌNH THAØNH VAØ SÖÏ TIEÁN HOÙA CUÛA NGOÂN NGÖÕ
I. MÔÛ ÑAÀU.
“Caên nguyeân cuûa ngoân ngöõ (genesis of language) khoâng phaûi chæ tìm kieám trong vaên xuoâi maø trong
khía caïnh thô moäng cuûa cuoäc soáng: coäi nguoàn cuûa lôøi noùi khoâng phaûi laø chuoãi aûm ñaïm u saàu, maø laø cuoäc chôi
hoàn nhieân vaø cuoäc vui nhoän tuoåi treû. Trong lôøi noùi nguyeân thuûy toâi nghe ñöôïc nhieàu tieáng noùi cöôøi veà nieàm
haân hoan khi nhöõng chaøng trai vaø caùc coâ gaùi ganh ñua vôùi nhau ñeå thu huùt söï chuù yù cuûa ngöôøi khaùc giôùi, khi
moãi ngöôøi haùt vang nhöõng nieàm vui vaø baøy toû loøng gan daï nhaát cuûa mình ñeå quyeán ruõ ñoâi maét ñang neùm
nhöõng caùi líeác nhìn thaùn phuïc vaøo höôùng cuûa mình. Ngoân ngöõ ñöôïc sinh ra trong nhöõng ngaøy taùn tænh cuûa loaøi
ngöôøi” (Jespersan (1921))
Ñeà xuaát cuûa Jespersen veà ngoân ngöõ loaøi ngöôøi coù nguoàn goác cuøng vôùi loaøi ngöôøi laø moät trong nhieàu
phoûng ñoaùn ñöôïc öa chuoäng ñeà caäp ñeán caùc nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ. Tuy nhieân, noù vaãn coøn laø moät söï phoûng
ñoaùn. Chuùng ta hoaøn toaøn khoâng bieát ñöôïc ngoân ngöõ coù nguoàn goác nhö theá naøo. Chuùng ta bieát raèng ngoân ngöõ
noùi ñaõ töøng phaùt trieån hoaøn haûo tröôùc ngoân ngöõ vieát. Khi chuùng ta khaùm phaù ra nhöõng veát tích veà ñôøi soáng loaøi
ngöôøi treân traùi ñaát coù nieân ñaïi hôn nöûa trieäu naêm, chuùng ta vaãn chöa bao giôø tìm ñöôïc baát cöù chöùng côù tröïc
tieáp naøo lieân quan ñeán lôøi noùi cuûa toå tieân xa xöa cuûa chuùng ta. Ví duï, chaúng coù gì coù theå boùc traàn lôùp buïi thôøi
gian giöõa nhöõng maåu xöông coå xöa ñeå noùi cho chuùng ta ngoân ngöõ ñaõ töøng hieän höõu trong nhöõng thôøi kyø sô
khai nhö theá naøo. Coù leõ vì söï thieáu vaéng cuûa nhöõng chöùng côù vaät lyù naøy, neân nhöõng ñieàu ñoù chaúng laøm thieáu
huït vieäc phoûng ñoaùn veà caùc nguoàn goác cuûa tieáng noùi con ngöôøi. Trong chöông naøy, chuùng ta seõ quan saùt caùc
giaù trò cuûa moät soá trong nhöõng phoûng ñoaùn naøy.
II. CAÙC QUAN NIEÄM TRÖÔÙC MARX VEÀ NGUOÀN GOÁC CUÛA NGOÂN NGÖÕ.
1. Nguoàn goác sieâu nhieân.
Theo moät quan ñieåm cuûa loaøi ngöôøi, Thöôïng ñeá ñaõ taïo ra Adam vaø “baát cöù thöù gì Adam goïi sinh vaät
soáng, thì ñoù laø teân cuûa noù” (Genesis. 2:19). Nhö moät söï löïa choïn, theo taäp quaùn cuûa ngöôøi Hindu, ngoân ngöõ
baét nguoàn töø nöõ thaàn Sarasvati, vôï cuûa Brahma, ñaáng saùng taïo ra vuõ truï. ÔÛ haàu heát caùc toân giaùo, ñieàu naøy xuaát
hieän nhö moät nguoàn goác sieâu nhieân taïo thaønh ngoân ngöõ con ngöôøi.
Trong söï coá gaéng ñeå tìm laïi nguoàn goác ngoân ngöõ, ngoân ngöõ sieâu nhieân, moät soá thí nghieäm ñaõ ñöôïc
tieán haønh, vôùi nhieàu keát quaû maâu thuaãn. Nhöõng giaû thuyeát cô baûn döôøng nhö ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Neáu nhöõng
ñöùa treû ñöôïc lôùn leân maø khoâng nghe baát cöù moät ngoân ngöõ naøo, roài chuùng seõ baét ñaàu töï ñoäng noùi ngoân ngöõ ñöôïc
Thöôïng ñeá ban cho. Moät ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi teân laø Psammetichus ñaõ laøm moät thí nghieäm vôùi hai ñöùa treû môùi
sinh khoaûng chöøng naêm 600 tröôùc Coâng nguyeân. Sau hai naêm baàu baïn cuøng vôùi ñaøn cöøu vaø ngöôøi chaên cöøu bò
caâm, nhöõng ñöùa treû ñöôïc baùo caùo laø töï ñoäng thoát leân, khoâng phaûi laø moät tieáng Ai Caäp, maø laø moät töø coå bekos,
nghóa laø “baùnh mì”. Nhöõng ñöùa treû naøy khoâng hoïc ñöôïc “töø” naøy töø baát cöù ngöôøi naøo, nhöng, nhö moät soá nhaø
chöùng minh ñaõ chæ ra raèng ñoù laø tieáng keâu cuûa cöøu.
Vua Scotland James Ñeä töù ñaõ tieán haønh moät thí nghieäm töông töï khoaûng chöøng naêm 1500 sau Coâng
nguyeân vaø nhöõng ñöùa treû ñöôïc baùo caùo baét ñaàu noùi tieáng Hebrew (tieáng Do Thaùi coå). Thaät khoâng may laø taát caû
nhöõng ñöùa treû naøy ñeàu soáng trong tröôøng hôïp coâ laäp, khoâng tieáp xuùc vôùi tieáng noùi con ngöôøi, coù khuynh höôùng
khoâng xaùc ñònh ñöôïc caùc keát quaû cuûa caû hai cuoäc thí nghieäm “nguoàn goác sieâu nhieân” naøy. Nhöõng ñöùa treû soáng
khoâng tieáp caän vôùi tieáng noùi cuûa con ngöôøi trong nhöõng naêm ñaàu tröôûng thaønh thì seõ khoâng noùi ñöôïc. Neáu
ngoân ngöõ con ngöôøi baét nguoàn töø nguoàn goác sieâu nhieân, chuùng ta khoâng coù caùch naøo tìm laïi ñöôïc nguoàn goác
cuûa ngoân ngöõ, ñaëc bieät, cho moät söï kieän ôû moät thaønh phoá goïi laø Babel. “Bôûi vì Thöôïng ñeá ñaõ laøm ñaûo loän moïi
ngoân ngöõ treân traùi ñaát” (Genesis; daãn theo George Yule 1985)

2. Nguoàn goác aâm thanh töï nhieân.

Moät quan ñieåm khaù khaùc vôùi tieáng noùi ban ñaàu cuûa con ngöôøi laø quan ñieåm döïa treân khaùi nieäm veà
“nhöõng aâm thanh töï nhieân”. Laäp luaän laø ôû choã nhöõng töø nguyeân thuûy coù theå laø söï baét chöôùc nhöõng aâm thanh töï
nhieân maø loaøi ngöôøi sô khai nghe veà chuùng. Khi moät con vaät bay, caát ra tieáng CAW-CAW (tieáng quaï keâu),
loaøi ngöôøi sô khai ñaõ baét chöôùc tieáng keâu ñoù vaø duøng noù ñeå noùi ñeán con vaät coù lieân quan ñeán tieáng keâu ñoù. Vaø
khi moät con vaät bieát bay khaùc caát leân tieáng CUCKOO (tieáng cu gaùy), aâm thanh töï nhieân ñoù ñöôïc gaùn cho con
vaät ñoù. Söï thaät laø taát caû ngoân ngöõ hieän ñaïi ñeàu coù moät soá töø maø caùch phaùt aâm döôøng nhö laø “tieáng vang” xuaát
hieän nhöõng aâm thanh töï nhieân coù theå uûng hoä thuyeát naøy. Trong tieáng Anh, beân caïnh nhöõng töø cuckoo, chuùng ta
coù splash (tieáng soùng voã), bang (tieáng noå), boom (tieáng noå, tieáng keâu vo ve), rattle (tieáng laùch taùch), buzz (tieáng
vo vo, tieáng rì raàm), hiss (tieáng huyùt gioù, tieáng xì), screech (tieáng theùt). Vaø nhöõng hình thaùi chaúng haïn nhö bow-
wow. Treân thöïc teá, nguoàn goác ngoân ngöõ theo kieåu quan ñieåm naøy ñöôïc goïi laø “thuyeát bow-wow”. Trong khi söï
thaät laø trong baát cöù ngoân ngöõ naøo cuõng coù moät soá töø ñöôïc goïi laø töø töôïng thanh (nhöõng aâm thanh töï nhieân ñöôïc
phaùt ra). Thaät khoù ñeå xem xeùt haàu heát töø khoâng phaûi aâm thanh, chöù chöa noùi ñeán töø tröøu töôïng, nhöõng thöïc theå
trong theá giôùi cuûa chuùng ta coù theå lieân quan ñeán ngoân ngöõ maø ñôn giaûn laø tieáng vang cuûa nhöõng aâm thanh tö
nhieân. Chuùng ta cuõng coù theå hoaøi nghi veà moät quan ñieåm maø döôøng nhö giaû ñònh raèng ngoân ngöõ chæ laø taäp hôïp
töø ñöôïc duøng nhö “nhöõng töø ñònh danh” cho nhöõng thöïc theå.
Cuõng coù yù kieán cho raèng nguoàn goác aâm thanh cuûa ngoân ngöõ baét nguoàn töø tieáng phaùt ra do söï xuùc
ñoäng, chaúng haïn nhö söï ñau khoå, söï giaän döõ vaø nieàm vui söôùng. Phoûng chöøng, trong tröôøng hôïp naøy, töø OUCH
phaùt ra vôùi haøm yù ñau khoå. Tuy nhieân, noù cuõng chæ ra raèng nhöõng tieáng yù nghóa do con ngöôøi taïo ra trong tình
traïng xuùc ñoäng haøm chöùa nhöõng aâm thanh maø caùch khaùc khoâng ñöôïc söû duïng trong ngoân ngöõ cuûa hoï, vaø, keát
quaû döôøng nhö khoâng gioáng nhö nhöõng töø thích hôïp trong nguoàn goác nhöõng aâm thanh.
Moät yù kieán khaùc veà “aâm thanh töï nhieân” ñöôïc bieát nhö laø “yo-heave-ho theory” (thuyeát doâ-hoø doâ ta).
AÂm thanh cuûa moät ngöôøi lieân quan ñeán noã löïc vaät lyù coù theå laø nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ chuùng ta, ñaëc bieät khi
söï noã löïc vaät lyù ñoù lieân quan ñeán moät soá ngöôøi vaø phaûi coù phoái hôïp. Vì theá, moät nhoùm ngöôøi ban ñaàu coù theå
phaùt trieån moät taäp hôïp nhöõng tieáng caøu nhaøu, tieáng reân ræ vaø lôøi theà ñöôïc hoï duøng khi hoï nhaác vaø mang moät
thaân caây hoaëc moät con voi mamut ñaõ cheát. Söï thuyeát phuïc cuûa thuyeát naøy laø noù ñaët söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ
con ngöôøi trong moät soá boái caûnh xaõ hoäi. Tuy nhieân, aâm thanh cuûa loaøi ngöôøi ñöôïc phaùt ra, coù theå coù moät soá
caùch duøng theo nguyeân taéc trong cuoäc soáng xaõ hoäi cuûa nhoùm ngöôøi. Ñaây laø moät yù kieán thuù vò, maëc duø vaãn laø
moät söï suy ñoaùn. Tuy nhieân, noù khoâng traû lôøi caâu hoûi ñoái vôùi nguoàn goác cuûa aâm thanh ñöôïc phaùt ra. Loaøi khæ
vaø gioáng vaät linh tröôûng coù tieáng caøu nhaøu vaø tieáng goïi baày, nhöng chuùng döôøng nhö khoâng phaùt trieån khaû
naêng noùi.
3. Nguoàn goác keát hôïp mieäng - ñieäu boä.
Moät yù kieán veà nguoàn goác aâm thanh cuûa ngoân ngöõ lieân quan ñeán söï keát hôïp giöõa ñieäu boä (cöû chæ) vaø
aâm thanh phaùt ra baèng mieäng (oral-gesture source). Noù döôøng nhö hôïp lyù khi cho raèng ñieäu boä (cöû chæ) vaät lyù
lieân quan ñeán caû con ngöôøi. Coù theå coù moät yù nghóa chæ ra moät phaïm vò roäng lôùn traïng thaùi xuùc ñoäng vaø khaùi
nieäm. Thaät ra, nhieàu ñieäu boä (cöû chæ) vaät lyù, keát hôïp caû ngöôøi, tay vaø maët thì coù yù nghóa laø söï giao tieáp phi
ngoân töø (nonverbal) vaãn ñöôïc con ngöôøi tieán boä duøng, ngay caû vôùi kyõ naêng phaùt trieån thuoäc ngoân ngöõ.
Tuy nhieân, “thuyeát oral-gesture” ñöa ra moät moái quan heä cöïc kyø maät thieát giöõa ñieäu boä (cöû chæ) vaät
lyù vaø baèng mieäng. Moät taäp hôïp caùc ñieäu boä vaät lyù tröôùc tieân ñöôïc phaùt trieån nhö moät phöông tieän cuûa söï giao
tieáp, roài ñeán moät taäp hôïp caùc ñieäu boä (cöû chæ) baèng mieäng, ñaëc bieät lieân quan ñeán mieäng, ñaõ phaùt trieån trong
söï vaän ñoäng cuûa löôõi, moâi vaø tieáp tuïc ñöôïc nhaän ra theo moät moâ hình vaän ñoäng töông töï vôùi ñieäu boä (cöû chæ)
vaät lyù. Baïn coù theå nghó ñeán söï vaän ñoäng cuûa löôõi (oral – gesture) trong thoâng ñieäp “good bye” nhö laø söï bieåu
hieän söï vaãy tay (physical gesture) cho moät thoâng ñieäp töông töï. Lôøi ñeà nghò naøy, lieân quan ñeán nhöõng gì ñöôïc
goïi laø “moät loaïi kòch caâm ñaëc bieät cuûa löôõi vaø moâi” cuûa Sir Richard Paget (1930) baây giôø döôøng nhö coù moät ít
kyø dò. Thaät ra, chuùng ta coù theå duøng ñieäu boä hoaëc nhöõng cöû chæ ñaëc bieät cho moät traïng thaùi ña daïng cuûa muïc

ñích giao tieáp. Nhöng khoù ñeå hình dung ra khía caïnh khaåu ngöõ (oral) thöïc söï phaûn aùnh nhieàu ñieäu boä (cöû chæ)
nhö theá. Hôn nöõa coù moät soá löôïng cöïc kyø lôùn nhöõng thoâng ñieäp thuoäc ngoân ngöõ xuaát hieän maø khoâng ñi qua
loaïi ñieäu boä (cöû chæ) naøy. Nhö moät thí nghieäm ñôn giaûn, coá gaéng ñeå truyeàn ñaït, chæ söû duïng cöû chæ. Thoâng ñieäp
tieáng Anh sau ñaây ñeán moät thaønh vieân khaùc cuûa chuûng loaøi cuûa baïn: My uncle thinks he’s invisible seõ saün saøng
cho söï hieåu laàm chaéc chaén moät soá töø.
4. Söï thích nghi sinh-lyù hoïc.
Moät yù kieán suy ñoaùn xa hôn veà nguoàn goác cuûa tieáng noùi con ngöôøi taäp trung vaøo moät soá khía caïnh vaät
lyù cuûa con ngöôøi khaùc vôùi nhöõng sinh vaät khaùc, ngay caû vôùi loaøi vaät linh tröôûng. Nhöõng yeáu toá naøy laø toát nhaát
khi nghó veà khaû naêng thích nghi töøng phaàn cuûa chuùng seõ khoâng daãn tôùi vieäc phaùt ra tieáng noùi, nhöng noù laø moät
ñaàu moái maø moät sinh vaät coù nhöõng yeáu toá nhö theá coù leõ coù khaû naêng phaùt ra tieáng noùi.
Haøm raêng cuûa con ngöôøi thì vuoâng goùc, khoâng nhoâ ra phía tröôùc gioáng nhö loaøi linh tröôûng naøy. Vaø
chieàu cao cuûa raêng thì khoâng baèng phaúng. Nhöõng ñaëc ñieåm nhö theá thì khoâng chæ caàn thieát cho vieäc aên, maø
chuùng cuõng cöïc kyø coù ích trong vieäc taïo ra aâm thanh chaúng haïn nhö f, v vaø th. Moâi cuûa con ngöôøi coù nhieàu cô
phöùc taïp xoaén laïi vôùi nhau hôn laø ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng loaøi linh tröôûng khaùc vaø chaéc chaén seõ deã daøng
phaùt aâm nhöõng aâm gioáng nhö p, b vaø w. Mieäng cuûa con ngöôøi thì töông ñoái nhoû, coù theå haù vaø ngaäm nhanh
choùng, vaø chöùa moät caùi löôõi raát linh ñoäng coù theå duøng ñeå phaùt aâm nhieàu aâm thanh ña daïng.
Thanh quaûn (larynx) cuûa con ngöôøi, hoaëc “hoäp phaùt ra aâm thanh” “voice box” (chöùa daây thanh),
khaùc moät caùch cô baûn cô quan naøy cuûa khæ, trong quaù trình phaùt trieån vaät lyù cuûa con ngöôøi, söï giaû ñònh veà tö
theá ñöùng thaúng do con ngöôøi di chuyeån ñaàu veà phía tröôùc vaø thanh quaûn thaáp hôn. Ñieàu naøy taïo ra moät loã hoång
daøi hôn, ñöôïc goïi laø haàu (pharynx), treân daây thanh aâm maø dieãn ra nhö moät söï coäng höôûng aâm thanh ñöôïc phaùt
ra theo ñöôøng thanh quaûn. Moät haäu quaû khoâng may laø vò trí cuûa thanh quaûn con ngöôøi deã laøm cho con ngöôøi bò
taéc moät phaàn cuûa thöùc aên.
Nhöõng con khæ khoâng theå duøng thanh quaûn ñeå phaùt ra aâm thanh, nhöng chuùng cuõng khoâng chòu nhöõng
vaán ñeà do ngeït thöùc aên trong khí quaûn (windpipe).
Boä naõo cuûa con ngöôøi laø lateralized, nghóa laø noù coù nhöõng chöùc naêng ñaëc bieät ôû moãi phaàn cuûa hai baùn
caàu naõo (hemispheres). Nhöõng chöùc naêng naøy ñöôïc phaân tích ví duï nhö söû duïng coâng cuï vaø ngoân ngöõ, bò haïn
cheá ôû möùc ñoä lôùn ñeán baùn caàu naõo traùi cho haàu heát loaøi ngöôøi. Noù cuõng coù theå coù moät söï tieán hoaù noái keát giöõa
khaû naêng söû duïng coâng cuï vaø söû duïng ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi (tool-using and language-using), vaø caû hai lieân
quan ñeán söï phaùt trieån cuûa boä naõo con ngöôøi. Haàu heát nhöõng lyù thuyeát khaùc veà nguoàn goác cuûa tieáng noùi cho
pheùp con ngöôøi phaùt ra nhöõng tieáng ñôn giaûn hoaëc nhöõng ñieäu boä (cöû chæ) ñeå chæ ñeán nhöõng vaät theå trong moâi
tröôøng cuûa hoï. Thaät ra nhöõng hoaït ñoäng naøy coù theå ñaõ coù moät giai ñoaïn chuû yeáu trong söï phaùt trieån ngoân ngöõ.
Ngoaøi caùi noù thieáu laø baát cöù yeáu toá vaän duïng baèng tay naøo. Moïi ngoân ngöõ, bao goàm ngoân ngöõ bieåu hieän, ñoøi
hoûi moät söï toå chöùc vaø keát hôïp giöõa aâm thanh hoaëc söï bieåu hieän trong nhöõng caáu truùc ñaëc thuø. Ñieàu naøy thöïc
hieän döôøng nhö ñoøi hoûi moät söï chuyeân moân hoùa cuûa moät phaàn cuûa boä naõo.
Trong söï töông ñoàng vôùi söû duïng coâng cuï (tool-using), khoâng ñuû ñeå coù theå hieåu thaáu moät neàn taûng
(taïo ra aâm thanh); con ngöôøi cuõng phaûi coù theå mang laïi moät neàn taûng khaùc (nhöõng aâm thanh khaùc) trong söï keát
hôïp chuû yeáu vôùi vaät ñaàu tieân. Vôùi thuaät ngöõ keát caáu ngoân ngöõ, con ngöôøi coù theå phaùt trieån naêng löïc ñaët teân ñaàu
tieân phaùt ra moät tieáng ñoäng ñaëc thuø (ví duï bEEr) cho moät vaät theå ñaëc thuø. Caùc böôùc boå sung chuû yeáu ñöôïc
hoaøn thaønh ñeå mang laïi moät tieáng ñoäng ñaëc thuø khaùc (ví duï gOOd) trong söï keát hôïp vôùi vaät ñaàu tieân ñeå taïo
neân moät thoâng ñieäp phöùc taïp (bEEr gOOd). Moät vaøi traêm ngaøn naêm sau cuûa söï tieán trieån, con ngöôøi ñaõ chau
chuoát thoâng ñieäp naøy - ñaït ñeán ñieåm xaây döïng khaû naêng tieáp thu. Vaøo thöù Baûy, xem moät traän ñaù boùng, moät
ngöôøi coù theå uoáng moät loaïi thöùc uoáng trôï söùc vaø thoát leân bia naøy ngon, nhöõng loaøi linh tröôûng khaùc khoâng theå
laøm ñieàu naøy.

5. Tieáng noùi vaø chöõ vieát.

Trong quaù trình phaùt trieån tieáng noùi, con ngöôøi hieån nhieân coù söï keát hôïp chaët cheõ trong söï giaûi thích
söï xuaát hieän nhöõng aâm thanh töï nhieân, ví duï nhö cuckoo vaø ding-dong. Chuùng cuõng coù söï keát hôïp chaët cheõ vôùi
tieáng keâu do söï xuùc ñoäng, ví duï nhö Wow (tieáng thaùn phuïc), Ugh (gôùm, tôûm) vaø Oops (tieáng phaùt ra do bò vaáp),
vaø ñi keøm theo lôøi noùi cuûa hoï laø nhöõng cöû chæ (ñieäu boä) vaät lyù, ví duï nhö chæ, giô vaø duoãi caùnh tay, gaäp khuûy
tay. Tuy nhieân taát caû vieäc taïo ra tieáng vaø ra hieäu baèng cöû chæ naøy, döôøng nhö trôû thaønh ñaëc thuø cuûa moät trong
nhöõng chöùc naêng chính cuûa ngoân ngöõ söû duïng maø chuùng ta coù theå moâ taû nhö moät chöùc naêng lieân keát. Laøm theá
naøo ñeå con ngöôøi duøng ngoân ngöõ ñeå taùc ñoäng laãn nhau, vôùi tính chaát xaõ hoäi hay tình caûm: laøm theá naøo chæ ra söï
thaân thieän, söï hôïp taùc hoaëc söï thuø ñòch, hoaëc söï giaän döõ, ñau khoå, hay nieàm vui. Nhöng coù chöùc naêng khaùc cuûa
ngoân ngöõ. Chöùc naêng giao dòch, nhôø ñoù con ngöôøi söû duïng naêng löïc ngoân ngöõ cuûa hoï ñeå truyeàn ñaït kieán thöùc,
kyõ naêng vaø thoâng tin. Thaät khoâng may laø chuùng ta coù khuynh höôùng töôûng töôïng toå tieân thöôïng coå xa xöa cuûa
chuùng ta soáng ñôn ñoäc nhö loâng laù, caøu nhaøu, nhai xöông ngöôøi maø cöôùp baïn ñôøi cuûa hoï, nhöõng tieáng caøu nhaøu
ñoù coù theå thöïc söï laø moät loaïi thoâng ñieäp thoâng baùo ñeán nhöõng ngöôøi tieàn söû nam vaø nöõ caáp döôùi vôùi caùch toát
nhaát ñeå giöõ boä xöông trong khi nhai. Chöùc naêng giao dòch phaûi ñöôïc phaùt trieån. Moät phaàn, cho söï trao ñoåi kieán
thöùc töø moät theá heä naøy sang theá heä keá tieáp. Chöùc naêng trao ñoåi cuûa cuûa ngoân ngöõ vaãn bò haïn cheá veà thôøi gian
vaø khoâng gian cuõng nhö noù coù theå ñöôïc nhaän ra trong tieáng noùi. Do ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa noù, tieáng noùi thì
taïm thôøi (transient). Vaø cuoái cuøng laø söï mong muoán cho moät söï ghi cheùp laâu daøi hôn veà nhöõng gì ñöôïc bieát
phaûi ñöôïc thuùc ñaåy ñaàu tieân cho vieäc phaùt trieån cuûa söï taïo thaønh vaø ghi khaéc cuûa ngoân ngöõ vieát.
III. QUAN ÑIEÅM MAÙC – XÍT VEÀ NGUOÀN GOÁC NGOÂN NGÖÕ.
Töø laäp tröôøng vaø quan ñieåm duy vaät lòch söû, trong taùc phaåm Taùc duïng cuûa lao ñoäng trong söï chuyeån
bieán töø Vöôïn thaønh Ngöôøi,(1) Ph.Enghels ñaõ giaûi quyeát moät caùch khoa hoïc veà vaán ñeà nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ.
Theo oâng, vaøo moät thôøi kyø chöa xaùc ñònh ñöôïc ñích xaùc ôû cuoái thieân nieân kyû thöù ba (kyû nguyeân ñòa
chaát thöù ba) coù moät loaøi vöôïn-ngöôøi ñaõ ñaït ñeán trình ñoä phaùt trieån ñaëc bieät cao, sinh soáng ôû moät nôi naøo ñoù
trong vuøng nhieät ñôùi (ñaõ chìm saâu xuoáng AÁn Ñoä ñoä döông). Hoï soáng töøng baày treân caây. Coù leõ do thoùi quen
phaûi duøng hai chi tröôùc vaøo chöùc naêng leo treøo vaø caùc chöùc naêng khaùc, hoï daàn daàn boû maát thoùi quen duøng hai
chi tröôùc khi ñi döôùi ñaát vaø do ñoù, daàn daàn ñöùng thaúng ngöôøi khi di chuyeån treân maët ñaát. “Söï chuyeån bieán töø
vöôïn thaønh ngöôøi dieãn ra nhö theá ñoù”. Hai chi tröôùc phaûi ñaûm nhieäm chöùc naêng ngaøy caøng phaùt trieån nhö caàm,
laáy thöùc aên, laøm toå, duøng gaäy goäc choáng keû thuø... vaø sau nöõa laø cheá taïo ra nhöõng coâng cuï saûn xuaát nguyeân
thuûy. Böôùc quyeát ñònh ñoù ñaõ ñöôïc hoaøn thaønh: “baøn tay ñaõ ñöôïc giaûi phoùng. Töø ñoù trôû ñi noù coù theå ñaït ñöôïc
ngaøy caøng nhieàu kheùo leùo môùi vaø coù söï meàm deûo, uyeån chuyeån hôn... truyeàn laïi heát con ñeán chaùu vaø cöù taêng
leân maõi töø theá heä naøy sang theá heä kia”. Vaø baøn tay con ngöôøi “ñöôïc haøng nghìn theá kyû lao ñoäng caûi tieán ñeán
cao ñoä”, noù “khoâng nhöõng laø khí quan duøng ñeå lao ñoäng maø coøn laø saûn phaåm cuûa lao ñoäng nöõa”. Nhö vaäy,
tröôùc heát ñoù laø nhôø coù lao ñoäng, roài nhôø söï thích öùng vôùi caùc ñoäng taùc luoân luoân môùi, nhôø tính di truyeàn vaø sau
nöõa laø nhôø söï reøn luyeän lieân tuïc, thöøa höôûng caùc keát quaû cuûa caùc theá heä tröôùc, con ngöôøi môùi coù baøn tay vaø coù
trình ñoä hoaøn thieän raát cao nhö ngaøy nay.
Vôùi quan nieäm cô theå con ngöôøi laø moät chænh theå, Ph.Enghels ñaõ chæ ra raèng hai baøn tay ñieâu luyeän
vaø hai chaân ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän vì loái ñi thaúng ngöôøi ñaõ taùc ñoäng ñeán caùc boä phaän khaùc cuûa cô theå con
ngöôøi. Lao ñoäng xaõ hoäi “môû roäng theâm taàm maét cuûa con ngöôøi, thaét chaët theâm moái quan heä giöõa caùc thaønh
vieân cuûa xaõ hoäi baèng caùch taïo ra raát nhieàu tröôøng hôïp ñeå con ngöôøi giuùp ñôõ laãn nhau, hôïp taùc vôùi nhau vaø laøm
cho moãi caù nhaân ngaøy caøng coù yù thöùc roõ reät hôn ñoái vôùi lôïi ích cuûa söï hôïp taùc aáy. Nhöõng con ngöôøi ñang hình
thaønh aáy ñaït tôùi trình ñoä coù nhöõng ñieàu caàn phaûi noùi vôùi nhau. Nhu caàu aáy ñaõ laøm cho thanh quaûn noùi rieâng vaø
(1)
Taùc phaåm naøy vieát naêm 1876, nhöng maõi hai möôi naêm sau (1896) môùi coâng boá. Baûn dòch tieáng Vieät cuûa Nhaø Xuaát Baûn
Söï thaät. Haø Noäi 1957. Nhöõng ñoaïn ñaët trong ngoaëc keùp ñeàu trích töø baûn in tieáng Vieät noùi treân.

taát caû boä maùy phaùt aâm cuûa ngöôøi-vöôïn noùi chung hoaøn thieän daàn vaø phaùt ra ñöôïc nhöõng aâm tieát gaõy goïn. Ngoân
ngöõ ra ñôøi töø ñoù”.
Nhö vaäy: “Tröôùc heát laø lao ñoäng roài ñoàng thôøi vôùi lao ñoäng: ñoù laø hai ñoäng löïc chuû yeáu ñaõ aûnh höôûng
ñeán boä oùc con vöôïn, laøm cho boä oùc ñoù daàn daàn bieán thaønh boä oùc con ngöôøi”. Söï phaùt trieån cuûa boä oùc ñi ñoâi vôùi
söï phaùt trieån cuûa taát caû caùc giaùc quan. Söï phaùt trieån cuûa oùc vaø giaùc quan taùc ñoäng ñeán söï phaùt trieån cuûa yù thöùc,
ñeán naêng löïc tröøu töôïng hoùa vaø naêng löïc suy luaän, söï phaùt trieån cuûa yù thöùc taùc ñoäng trôû laïi lao ñoäng vaø ngoân
ngöõ, laøm cho lao ñoäng vaø ngoân ngöõ khoâng ngöøng phaùt trieån. Söï töông taùc giöõa lao ñoäng, yù thöùc, ngoân ngöõ ñeán
nay vaãn coøn tieáp tuïc.
Caùc coâng cuï lao ñoäng ñaàu tieân maø con ngöôøi taïo ra laø coâng cuï saên baét, ñaùnh caù. Ñieàu ñoù chöùng toû con
ngöôøi ñaõ chuyeån töø cheá ñoä aên thuaàn tuùy thöïc vaät sang cheá ñoä aên caû thòt nöõa. Cheá ñoä aên thòt ñaõ aûnh höôûng ñeán
söï phaùt trieån cuûa boä oùc. Noù coøn ñöa ñeán hai tieán boä môùi, coù yù nghóa quyeát ñònh: duøng löûa vaø nuoâi suùc vaät. Sau
ñoù, vieäc troàng troït vaø tieáp theo laø nhöõng ngaønh lao ñoäng khaùc nöõa ra ñôøi. Cuoái cuøng laø ngheä thuaät vaø khoa hoïc.
Khi ñaõ taïo ra ñöôïc nguoàn thöùc aên doài daøo cho mình, khi baøn tay ñaõ ngaøy caøng kheùo leùo ñeå coù theå laøm ñöôïc
nhaø, may quaàn aùo che thaân, thì con ngöôøi coù theå tuøy yù di chuyeån ñeán nhöõng vuøng khí haäu khaùc nhau.
Taát caû nhöõng hoaït ñoäng ñoù cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa yù thöùc vaø cuûa ngoân ngöõ laøm cho loaøi ngöôøi
ngaøy caøng xa caùch vôùi giôùi ñoäng vaät, vaø laø ñaëc tröng phaân bieät loaøi ngöôøi vôùi baát kyø loaøi ñoäng vaät naøo, duø laø
ñoäng vaät cao caáp.
Hoïc thuyeát veà nguoàn goác ngoân ngöõ cuûa Ph.Enghels laø moät hoïc thuyeát coù giaù trò khoa hoïc lôùn. Noù ñaõ
ñöôïc kieåm chöùng huøng hoàn baèng nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân laãn khoa hoïc xaõ hoäi. Vôùi quan ñieåm
vaø caùch lyù giaûi mang duy vaät tính lòch söû vaø duy vaät bieän chöùng, giaû thuyeát cuûa Ph.Enghels ñaõ laøm cho moïi söï
giaûi thích coù tính chaát ñôn giaûn, thaàn bí hoaëc duy taâm veà nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ bò phaù saûn.
IV. SÖÏ TIEÁN HOAÙ CUÛA NGOÂN NGÖÕ.

1. Caùc quy luaät cuûa söï tieán hoùa ngoân ngöõ.
Nhìn chung, ngoân ngöõ luoân phaùt trieån theo nhöõng quy luaät nhaát ñònh. Ngöôøi ta thöôøng noùi ñeán hai quy
luaät phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ: quy luaät beân ngoaøi vaø quy luaät beân trong, hay coøn goïi laø con ñöôøng beân ngoaøi vaø
con ñöôøng beân trong ngoân ngöõ.
Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng xaõ hoäi gaén lieàn vôùi lòch söû cuûa töøng daân toäc, töøng xaõ hoäi nhaát ñònh. Quy
luaät phaùt trieån beân ngoaøi cuûa ngoân ngöõ do caùc nhaân toá lòch söû - xaõ hoäi quyeát ñònh.
Tröôùc heát, caàn phaûi ñeà caäp ñeán quy luaät phaân ly moät ngoân ngöõ chung thaønh nhöõng ngoân ngöõ vaø
phöông ngöõ rieâng gaén lieàn vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi. C.Marx vaø Ph.Enghels ñaõ giaûi thích quy luaät naøy nhö
sau: “Nguoàn goác cuûa xu theá phaân ly laø ôû trong nhöõng phaàn töû cuûa toå chöùc thò toäc, xu theá naøy caøng taêng leân vì
trong ngoân ngöõ hình thaønh nhöõng xu theá caù bieät... Vì caùc thò toäc ôû vaøo nhöõng khu vöïc xa caùch nhau, neân khoâng
khoûi thaønh ra coù söï khaùc nhau trong ngoân ngöõ... Söï xa caùch coù tính chaát ñòa phöông - veà maët khoâng gian - daàn
daàn daãn tôùi söï xuaát hieän cuûa nhöõng hieän töôïng khaùc nhau trong ngoân ngöõ.” Khi baøn veà nguoàn goác caùc thoå ngöõ
cuûa nhöõng boä laïc Anh-ñieâng ôû Myõ, Ph.Enghels cuõng khaúng ñònh ñoù laø do “tình traïng chia taùch maø coù”. Söï chia
taùch aáy coù khi laøm cho ngoân ngöõ cuûa moät soá boä laïc khoâng nhöõng ñi ñeán choã khaùc haún nhau maø coøn ñi ñeán choã
gaàn nhö maát haún moïi di tích cuûa söï ñoàng nhaát luùc ñaàu.
Beân caïnh quy luaät phaân ly laø quy luaät hôïp nhaát ngoân ngöõ thoâng qua caùi goïi laø hieän töôïng “tieáp xuùc
ngoân ngöõ”. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, caùc ngoân ngöõ rieâng bieät coù theå phaùt trieån töø caùc ngoân ngöõ boä laïc
thaønh ngoân ngöõ daân toäc, töø caùc ngoân ngöõ daân toäc thaønh lieân minh ngoân ngöõ. “Caùc boä laïc hôïp nhaát thaønh lieân
minh boä laïc laøm cho caùc ngoân ngöõ thaân thuoäc khoâng gaàn hay hoaøn toaøn khoâng thaân thuoäc vôùi nhau cuõng tieáp
xuùc chaët cheõ vôùi nhau vaø aûnh höôûng laãn nhau”.
Maët khaùc, söï phaùt trieån beân ngoaøi cuûa ngoân ngöõ coøn ñöôïc giaûi thích baèng chöùc naêng xaõ hoäi cuûa noù.
Coù nhöõng ngoân ngöõ ngaøy caøng ñöôïc söû duïng roäng raõi khoâng chæ veà soá löôïng ngöôøi duøng, maø coøn caû phaïm vi

ñòa lyù, ngaøy caøng coù vai troø lôùn trong hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi, nhöõng ngoân ngöõ nhö vaäy seõ phaùt trieån
thaønh caùc sinh ngöõ (living languages). Ngöôïc laïi, coù nhöõng ngoân ngöõ, ngaøy caøng bò thu heïp phaïm vi hoaït
ñoäng, ít ngöôøi söû duïng, vaø coù theå ñi ñeán choã taøn luïi, dieät vong. Nhöõng ngoân ngöõ nhö vaäy trôû thaønh caùc töû ngöõ
(death languages).
Ngoaøi ra, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, cuûa vaên sinh vaø cuûa khoa hoïc kyõ thuaät laø söï phaùt trieån vaø
xuaát hieän nhöõng hieän töôïng, söï vaät môùi, hình thaønh neân nhöõng teân goïi môùi. Nhöõng teân goïi môùi naøy ngaøy caøng
boå sung theâm, laøm phong phuù theâm voán töø cho ngoân ngöõ. Traùi laïi, coù nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi, trong xu theá
phaùt trieån cuûa lòch söû, bò ñaøo thaûi, bò maát ñi keùo theo söï thu heïp phaïm vi hoaëc gaït boû taàn soá söû duïng baèng caùc
töø bieåu thò chuùng trong ngoân ngöõ.
Quy luaät phaùt trieån noäi taïi cuûa ngoân ngöõ chính laø söï phaùt trieån töï thaân cuûa ngoân ngöõ. Söï phaùt trieån
beân trong naøy, tuy möùc ñoä khaùc nhau, nhöng ñeàu coù maët trong caùc caáp ñoä, caùc boä phaän cuûa heä thoáng ngoân
ngöõ. Coù theå giaûi thích nguyeân nhaân cuûa quy luaät phaùt trieån noäi taïi naøy nhö sau: Ñeå ngaøy caøng thoûa maõn nhu
caàu giao tieáp cuûa con ngöôøöùi trong söï phaùt trieån khoâng ngöøng cuûa xaõ hoäi, baûn thaân ngoân ngöõ phaûi hoaøn thieän
chính mình baèng caùch gaït boû nhöõng yeáu toá, nhöõng boä phaän, nhöõng phöông tieän khoâng phuø hôïp, khoâng tieát
kieäm, ít hieäu quaû, boå sung, söûa chöõa, thieát bò laïi nhöõng caùi gì caàn thieát, coù söùc bieåu ñaït ngaøy caøng cao ñeå phuïc
vuï vaø laøm troøn chöùc naêng xaõ hoäi cuûa mình.
Beân caïnh söï phaùt trieån cuûa cô caáu ngöõ aâm, heä thoáng töø vöïng - ngöõ nghóa cuûa ngoân ngöõ cuõng coù nhöõng
söï phaùt trieån ña daïng vaø phöùc taïp. Söï phaùt trieån naøy ñöôïc bieåu hieän tröôùc heát baèng söï bieán ñoåi thaønh phaàn ngöõ
aâm cuûa töø. Ví duï, trong tieáng Anh hieän ñaïi, danh töø advice (lôøi khuyeân baûo) xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû XIII ôû
daïng thöùc tieáng Phaùp coå ñaïi laø avis vaøo caùc theá kyû XIV vaø XVI, thænh thoaûng noù ñöôïc vieát laø advis. Sau ñoù,
vaøo theá kyû XV, noù baét ñaàu ñöôïc noái theâm -e ñeå bieåu thò nguyeân aâm daøi /i:/, vaø ñeán theá kyû XVI noù ñöôïc thay
theá aâm /c/ baèng /s/ ñeå bieåu thò ñoäng töø. Nhö vaäy, töø advice ñaõ traûi qua moät quaù trình bieán aâm: avis > advis >
advise > advice ñeå coù ñöôïuøc daïng thöùc danh töø nhö hieän nay.
Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa thaønh phaàn ngöõ aâm cuûa töø, nghóa cuûa töø cuõng coù söï phaùt trieån. Coù theå noùi,
trong söï phaùt trieån cuûa cô caáu töø vöïng, thì nghóa laø bình dieän coù söï phaùt trieån nhaát. Bôûi vì nghóa chính laø caùch
duøng, caùch söû duïng. Chaúng haïn, ñoäng töø land trong tieáng Anh ban ñaàu duøng ñeå bieåu thò söï haï caùnh, söï tieáp ñaát
(xuoáng maët ñaát). Nhöng hieän nay, noù ñaõ môû roäng yù nghóa, coøn duøng ñeå bieåu thò söï haï caùnh, söï tieáp xuùc (xuoáng
maët nöôùc). Ví duï:
The swan landed on the lake
(Con thieân nga ñaùp xuoáng hoà nöôùc).
Hay nhö trong Nga ngöõ, töø vaøo cuoái theá kyû thöù XVIII noù ñöôïc duøng vôùi nghóa “con maét cuûa ngoâi
nhaø”, nhöng hieän nay ña trôû neân thoâng duïng vôùi yù nghóa “cöûa soå ” thuaàn tuùy.
Cuoái cuøng, chính laø söï bieán ñoåi noäi taïi cuûa cô caáu ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ. Söï bieán ñoåi cuûa cô caáu ngöõ
phaùp, tröoùc heát ñoù laø söï bieán ñoåi cuûa thaønh phaàn cuù phaùp trong caâu, cuûa quy taéc dieãn ñaït sau nöõa laø söï bieán ñoåi
cuûa caáu truùc töø phaùp vaø ñaëc ñieåm töø loaïi cuûa lôùp töø. Chaúng haïn, so saùnh moät vaên baûn tieáng Vieät hieän nay vôùi
moät vaên baûn tieáng Vieät vaøo cuoái theá kyû thöù, chuùng ta deã daøng thaáy raèng: Hieän nay ngöôøi Vieät coù xu höôùng söû
duïng caâu phöùc, caâu nhieàu thaønh phaàn hôn tröôùc. Ñieàu ñoù phaûn aùnh, vôùi moät maët, naêng löïc tö duy nhaän thöùc vaø
naêng löïc dieãn ñaït cuûa ngöôøi Vieät ngaøy caøng cao, caøng chaët cheõ, caøng logic, vaø vôùi maët khaùc, phaûn aùnh söï phaùt
trieån trong cô caáu noäi taïi cuûa cuù phaùp tieáng Vieät: caáu truùc cuù phaùp cuûa tieáng Vieät ngaøy caøng phöùc taïp hoùa vaø
hieän ñaïi hoùa.
Cuõng caàn löu yù theâm raèng: trong ba caáp ñoä, ngöõ aâm, töø vöïng vaø ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ thì hai caáp ñoä
ñaàu phaùt trieån nhieàu hôn, nhanh hôn so vôùi caáp ñoä ngöõ phaùp. Bôûi moät leõ hieån nhieân laø: Ngöõ phaùp cuûa moãi moät
ngoân ngöõ laø boä phaän coù tính oån ñònh cao hôn so vôùi boä phaän töø vöïng vaø boä phaän ngöõ aâm. Maët khaùc, moái quan
heä giöõa ngoân ngöõ vaø tö duy, hôn luùc naøo heát, ñöôïc bieåu thò chuû yeáu vaø taäp trung thoâng qua ngöõ phaùp. Maø caùc
quy luaät cuûa tö duy, cuûa söï nhaän thöùc, cuûa suy nghó laø chung cho taát caû moïi ngöôøi, moïi daân toäc trong moïi nôi,

moïi luùc, moïi hoaøn caûnh. Do vaäy, moät phaàn naøo ñoù noù coù aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån noäi taïi cuûa cô caáu ngöõ
phaùp.
Thöïc ra, vieäc phaân chia thaønh hai quy luaät beân trong vaø beân ngoaøi cuûa söï phaùt trieån ngoân ngöõ chæ coù
tính chaát töông ñoái, thuaàn tuyù veà maët thuû phaùp. Treân thöïc teá, hai quy luaät naøy luoân hoøa quyeän vaø töông taùc laãn
nhau. Coù nhöõng nguyeân nhaân veà söï phaùt trieån beân trong (hoaëc beân ngoaøi) laïi phaûi ñöôïc vaø taát yeáu lyù giaûi baèng
nhöõng nguyeân nhaân beân ngoaøi (hoaëc beân trong) cuûa ngoân ngöõ, vaø cho duø baèng con ñöôøng noäi taïi hay con
ñöôøng ngoaïi taïi, thì bao giôø caùc nhaân toá xaõ hoäi - lòch söû vaãn laø nhöõng tieâu chí quan troïng ñeå ñaùnh giaù caùc hieän
töôïng ngoân ngöõ. Bôûi moät leõ hieån nhieân laø ngoân ngöõ bao giôøöù cuõng laø moät saûn phaåm cuûa con ngöôøi, gaén lieán
vôùi xaõ hoäi vaø lòch söû, gaén lieàn vôùi nhaän thöùc vaø tö duy, vôùi hoaït ñoäng lao ñoäng cuûa con ngöôøi.
2. Caùc ngoân ngöõ bieán ñoåi nhö theá naøo?
Caùc ngoân ngöõ lieân tuïc traûi qua nhöõng thay ñoåi, maëc daàu nhöõng ngöôøi noùi cuûa moät ngoân ngöõ thöôøng
khoâng bieát veà nhöõng söï thay ñoåi ñoù nhö chuùng ñang xuaát hieän. Ví duï, tieáng Anh Myõ coù moät söï thay ñoåi ñang
dieãn ra aáy laø söï khaùc nhau veà caùch phaùt aâm giöõa caùc töø cot vaø caught ñang maát daàn. Nhöõng söï thay ñoåi aáy trôû
neân kòch tính hôn sau nhöõng thôøi kyø daøi hôn veà thôøi gian. Nhöõng ngöôøi ñoïc tieáng Anh hieän ñaïi coù theå yeâu caàu
nhöõng ghi chuù ñeå hieåu hoaøn toaøn nhöõng taùc phaåm cuûa nhaø soaïn kòch Anh William Shakespeare, ngöôøi ñaõ vieát
trong suoát cuoái theá kyû thöù 16 vaø ñaàu theá kyû thöù 17. Tieáng Anh cuûa nhaø thô Geoffrey Chaucer theá kyû thöù 14
khaùc nhieàu vôùi ngoân ngöõ naøy thôøi hieän ñaïi maø nhieàu ngöôøi ñoïc thích moät baûn dòch sang tieáng Anh hieän ñaïi
hôn. Vieäc hoïc ñeå ñoïc nhöõng taùc phaåm cuûa Alfred the Great, vua Saxon theá kyû thöù 9, coù theå so saùnh vôùi vieäc
thu nhaän kieán thöùc ñoïc cuûa ngöôøi Ñöùc.
a. Söï bieán ñoåi aâm thanh.

Söï bieán ñoåi lòch söû coù theå taùc ñoäng ñeán taát caû caùc thaønh phaàn cuûa ngoân ngöõ. Söï bieán ñoåi aâm thanh laø
khu vöïc bieán ñoåi cuûa ngoân ngöõ töøng ñöôïc tieáp nhaän söï nghieân cöùu nhieàu nhaát. Moät trong nhöõng söï bieán ñoåi aâm
thanh cô baûn trong lòch söû cuûa ngoân ngöõ Anh laø caùi ñöôïc goïi laø söï bieán ñoåi caùc nguyeân aâm daøi (Great Vowel
Shift). Söï bieán ñoåi naøy, ñaõ xuaát hieän trong suoát theá kyû thöù 15 vaø theá kyû thöù 16, ñaõ taùc ñoäng ñeán caùch phaùt aâm
cuûa taát caû caùc nguyeân aâm daøi tieáng Anh (caùc nguyeân aâm coù moät tröôøng ñoä aâm thanh töông ñoái daøi). Trong
tieáng Anh Trung ñaïi, ñöôïc noùi töø naêm 1100 ñeán naêm 1500, töø house ñöôïc phaùt aâm vôùi aâm toá nguyeân aâm cuûa töø
boot tieáng Anh hieän ñaïi, trong khi boot ñöôïc phaùt aâm vôùi aâm toá nguyeân aâm cuûa boat tieáng Anh hieän ñaïi. Söï
bieán ñoåi ñaõ aûnh höôûng ñeán caùch phaùt aâm cuûa house cuõng ñaõ aûnh höôûng ñeán nhöõng nguyeân aâm cuûa mouse,
louse, vaø mouth. Ñieàu naøy minh hoïa moät nguyeân lyù quan troïng cuûa vieäc bieán ñoåi aâm thanh: noù höôùng tôùi tính
quy luaät, hoaëc tính ñeàu ñaën (regular) - nghóa laø, moät söï bieán ñoåi aâm thanh cuï theå trong moät ngoân ngöõ coù xu
höôùng xuaát hieän theo cuøng moät caùch thöùc trong taát caû caùc töø.
Nguyeân lyù veà tính ñeàu ñaën cuûa söï bieán ñoåi aâm thanh coù moät taàm quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi caùc nhaø
ngoân ngöõ hoïc khi so saùnh caùc ngoân ngöõ khaùc nhau vì tính quan heä coäi nguoàn (genetic relatedness). Caùc nhaø
ngoân ngöõ hoïc so saùnh nhöõng töø goác töø (root words) töø nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau nhaèm xem xeùt chuùng ñuû
gioáng nhau ñeå coù moät goác töø trong cuøng moät töø ôû moät ngoân ngöõ toå tieân chung hay khoâng. Baèng vieäc xaùc laäp
raèng nhöõng söï khaùc bieät aâm thanh giöõa caùc töø cuøng goác laø keát quaû cuûa nhöõng söï bieán aâm ñeàu ñaën xuaát hieän
trong nhieàu ngoân ngöõ, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå hoã trôï vieäc keát luaän raèng nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau naøy
ñaõ thöøa keá töø cuøng ngoân ngöõ goác ñoù. Ví duï, baèng vieäc so saùnh töø La-tinh pate vôùi caùch dòch tieáng Anh father
cuûa noù, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù theå tuyeân boá raèng hai ngoân ngöõ naøy quan heä veà phöông dieän coäi nguoàn vì
nhöõng neùt gioáng nhau nhaát ñònh giöõa hai töø naøy. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc cuõng coù theå neâu giaû thuyeát raèng p
tieáng La-tinh ñaõ bieán ñoåi thaønh f trong tieáng Anh, vaø caû hai töø ñoù ñaõ thöøa keá töø cuøng moät töø goác. Hoï coù theå tìm
kieám nhöõng ví duï khaùc ñeå laøm taêng theâm giaû thuyeát naøy, nhö töø piscis tieáng La-tinh vaø caùch dòch baèng tieáng
Anh fish cuûa noù, vaø pes tieáng La-tinh vôùi phieân baûn foot baèng tieáng Anh. Söï bieán ñoåi aâm thanh lieân quan ñeán f
trong nhöõng ngoân ngöõ Germanic thaønh p trong ña soá caùc nhaùnh khaùc cuûa ngöõ heä AÁn-AÂu laø moät söï bieán ñoåi aâm
thanh noåi tieáng ñöôïc goïi laø Ñònh luaät Grimm, ñöôïc goïi teân cho nhaø ngöõ phaùp ngöôøi Ñöùc Jacob Grimm.

b. Söï bieán ñoåi hình thaùi hoïc.

Hình thaùi hoïc cuûa moät ngoân ngöõ cuõng coù theå cuõng bieán ñoåi. Moät söï bieán ñoåi hình thaùi hoïc ñang dieãn
ra trong tieáng Anh laø söï maát daàn veà söï khu bieät giöõa hình thaùi who danh caùch (nominative), hoaëc chuû ngöõ
(subject), vôùi hình thaùi whom ñoái caùch (accusative), hoaëc boå ngöõ (object). Nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh söû duïng
caû hai hình thaùi who vaø whom cho boå ngöõ cuûa moät caâu, trong khi noùi caû Who did you see? laãn Whom did you
see? Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh söû duïng chæ hình thaùi who cho chuû ngöõ cuûa moät caâu, nhö trong
Who saw you? Tieáng Anh coå ñaïi, hình thaùi tieáng Anh ñöôïc noùi töø khoaûng naêm 700 ñeán khoaûng naêm 1100, coù
moät hình thaùi hoïc phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi tieáng Anh hieän ñaïi. Töø tieáng Anh hieän ñaïi stone chæ coù ba hình
thaùi boå sung: hình thaùi soá ít sôû höõu caùch (genitive singular) stone's, hình thaùi soá nhieàu (plural) stones vaø hình
thaùi soá nhieàu sôû höõu caùch (genitive plural) stones'. Taát caû ba hình thaùi boå sung naøy ñeàu coù cuøng caùch phaùt aâm.
Trong tieáng Anh coå ñaïi, nhöõng hình thaùi naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi nhau: stan, stanes, stanas, vaø stana, töông
öùng töøng caùi moät. Ngoaøi ra, töøng coù moät hình thaùi taëng caùch soá ít stane vaø hình thaùi taëng caùch soá nhieàu stanum
ñöôïc söû duïng cho nhöõng tröôøng hôïp sau nhöõng giôùi töø nhaát ñònh, nhö trong under stanum (under stone).
c. Söï bieán ñoåi cuù phaùp.

Söï bieán ñoåi cuõng coù theå taùc ñoäng ñeán cuù phaùp. Trong tieáng Anh hieän ñaïi, traät töï töø cô baûn laø chuû ngöõ-
ñoäng töø-boå ngöõ, nhö caâu I know John. Chæ coù moät traät töï töø coù theå khaùc laø boå ngöõ-chuû ngöõ-ñoäng töø, nhö trong
John I know (but Mary I don't). Tieáng Anh coå ñaïi, traùi laïi, cho pheùp taát caû nhöõng söï hoaùn vò (permutations) traät
töï töø coù theå coù, keå caû chuû ngöõ-boå ngöõ-ñoäng töø, nhö trong Gif hie œnigne feld secan wolden, coù nghóa laø If they
wished to seek any field, hoaëc theo nghóa caâu chöõ laø If they any field to seek wished. Vieäc maát daàn töï do traät töï
töø laø moät trong nhöõng söï bieán ñoåi cuù phaùp chính phaân caùch ngoân ngöõ Anh hieän ñaïi vôùi tieáng Anh coå ñaïi.
d. Söï bieán ñoåi töø vöïng vaø ngöõ nghóa.

Nghóa cuûa caùc töø cuõng coù theå bieán ñoåi. Trong tieáng Anh Trung ñaïi, töø nice thöôøng coù nghóa laø “daïi
doät” (foolish), vaø ñoâi khi laø “beõn leõn” (shy), chöù chöa bao giôø coù nghóa hieän ñaïi laø “thuù vò” (pleasant). Vieäc
bieán ñoåi veà caùc yù nghóa cuûa töø ñöôïc bieát nhö laø söï bieán ñoåi ngöõ nghóa (semantic change) vaø coù theå ñöôïc nhìn
nhaän nhö laø moät phaàn cuûa hieän töôïng bieán ñoåi chung hôn laø bieán ñoåi töø vöïng (lexical change), hoaëc bieán ñoåi
veà voán töø cuûa moät ngoân ngöõ. Caùc töø chaúng nhöõng coù theå bieán ñoåi yù nghóa cuûa mình maø coøn coù theå trôû neân loãi
thôøi (obsolete) nöõa. Ví duï, nhöõng ngöôøi ñoïc hieän ñaïi yeâu caàu moät söï ghi chuù ñeå giaûi thích töø hent (take hold
of) cuûa Shakespeare, maø töø laâu roài noù khoâng coøn ñöôïc duøng nöõa. Ngoaøi ra, nhöõng töø môùi coù theå ñöôïc taïo ra,
chaúng haïn nhö töø feedback.
e. Bieán ñoåi vì söï vay möôïn.

Trong khi nhieàu söï bieán ñoåi xaûy ra trong moät ngoân ngöõ ñaõ cho khoâng caàn ñeán söï giao thoa
(interference) beân ngoaøi, thì nhieàu söï bieán ñoåi coù theå laø keát quaû töø vieäc tieáp xuùc vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc. Caùc
nhaø ngoân ngöõ hoïc söû duïng nhöõng thuaät ngöõ borrowing vaø loan ñeå quy chieáu ñeán nhöõng tröôøng hôïp maø ôû ñoù
moät ngoân ngöõ laáy moät caùi gì ñoù töø ngoân ngöõ khaùc. Nhöõng tröôøng hôïp roõ raøng nhaát veà söï vay möôïn laø trong töø
vöïng. Tieáng Anh, ví duï, ñaõ vay möôïn moät boä phaän lôùn veà töø vöïng cuûa noù töø tieáng Phaùp vaø tieáng La-tinh. Haàu
heát caùc töø trong nhöõng töø ñöôïc vay möôïn naøy laø caùi gì ñoù coù phaàn tröôûng giaû (scholarly) hôn, nhö ôû trong töø
human (tieáng La-tinh humanus), vì nhöõng töø thöôøng ñöôïc söû duïng chung cuûa baát kyø ngoân ngöõ naøo cuõng coù veû
ít bò maát ñi hoaëc bò thay theá. Tuy nhieân, moät ít töø ñöôïc vay möôïn vaøo tieáng Anh laø chung, nhö töø tieáng Phaùp
very, ñaõ thay theá töø baûn ñòa tieáng Anh sore nhö trong caùc ngöõ ñoaïn chaúng haïn nhö as sore afraid coù nghóa laø
“raát hoaûng sôï”. Vieäc vay möôïn cuûa nhöõng töø chung nhö vaäy phaûn aùnh söï tieáp xuùc chaët cheõ töøng toàn taïi giöõa
tieáng Anh vaø tieáng Phaùp trong thôøi kyø sau cuoäc Chinh phuïc Norman cuûa nöôùc Anh vaøo naêm 1066.
Vieäc vay möôïn coù theå taùc ñoäng khoâng chæ ñeán voán töø maø coøn, veà nguyeân taéc, ñeán taát caû caùc thaønh toá
ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ. Haäu toá -er tieáng Anh, ñöôïc theâm vaøo caùc ñoäng töø ñeå caáu taïo nhöõng danh töø, nhö
trong caùch caáu taïo cuûa baker töø bake, laø moät söï vay möôïn coù tính chaát sau cuøng töø haäu toá -arius tieáng La-tinh.

Haäu toá naøy ñaõ töøng ñöôïc hoøa nhaäp vaøo moät phaïm vi nhö vaäy, tuy nhieân, noù ñöôïc söû duïng vôùi nhöõng töø, chaúng
haïn nhö bake, cuõng nhö vôùi nhöõng töø La-tinh. Cuù phaùp cuõng coù theå ñöôïc vay möôïn. Ví duï, tieáng Amharic, moät
ngoân ngöõ Semitic cuûa Ethiopia, ñaõ huûy boû moâ hình traät töï töø Semitic thoâng thöôøng ñoäng töø-chuû ngöõ-boå ngöõ, vaø
thay theá noù baèng traät töï töø chuû ngöõ-boå ngöõ-ñoäng töø, ñöôïc vay möôïn töø nhöõng ngoân ngöõ phi Semitic laân caän.
Maëc daàu veà nguyeân taéc baát kyø thaønh phaàn naøo cuûa ngoân ngöõ ñeàu coù theå ñöôïc vay möôïn, nhöng moät vaøi thaønh
phaàn laø deã bò aûnh höôûng tôùi söï vay möôïn hôn nhöõng thaønh phaàn khaùc. Töø vöïng vaên hoùa laø caùi deã bò aûnh höôûng
nhaát tôùi söï vay möôïn, trong khi hình thaùi hoïc laø caùi ít deã bò aûnh höôûng nhaát.
V. KEÁT LUAÄN.
Nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ laø moät vaán ñeà phöùc taïp vaø gay caán trong ngoân ngöõ hoïc. Noù gay caán vaø phöùc
taïp maø ñeán noãi maø khi thaønh laäp “Hoäi ngoân ngöõ hoïc Paris”, ngöôøi ta phaûi ghi vaøo ñieàu leä cuûa mình: Khoâng
luaän baøn veà noù.
Taát caû nhöõng quan nieäm veà nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ ñaõ trình baøy treân ñaây, veà thöïc chaát, chính laø theá
giôùi quan trieát hoïc cuûa caùc traøo löu, caùc tröôøng phaùi veà ngoân ngöõ hoïc. Vôùi theá giôùi quan duy vaät vaø lòch söû,
ñöôïc khoa hoïc kieåm chöùng moät caùch huøng hoàn. Ph.Enghels ñaõ giaûi quyeát moät caùch xuaát saéc, thieân taøi veà
nguoàn goác cuûa ngoân ngöõ gaén lieàn vôùi lao ñoäng, vôùi nhaän thöùc vaø tö duy cuøng vôùi söï hình thaønh con ngöôøi vaø
xaõ hoäi.
Beân caïnh ñoù, ngoân ngöõ phaùt trieån, ngoaøi nhöõng quy luaät rieâng bieät, coøn gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa
xaõ hoäi, Ph.Enghels cuõng chæ ra raèng: söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ cuõng gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. oâng
vieát: “Trong caùc daân toäc khaùc nhau vaø trong nhöõng thôøi kyø khaùc nhau thì söï phaùt trieån ñoù coù nhöõng tieán boä
khaùc nhau veà trình ñoä vaø phöông höôùng, thaäm chí, nhöõng söï tieán boä ñoù cuõng bò giaùn ñoaïn ôû moät ñoâi nôi, do
moät söï thoaùi hoùa coù tính chaâöït ñòa phöông vaø taïm thôøi, nhöõng söï phaùt trieån aáy vaãn cöù vöõng böôùc tieán leân, moät
maët laø nhôø aûnh höôûng cuûa moät söï thuùc ñaåy môùi vaø maïnh meõ, vaø maët khaùc laø nhôø coù phöông höôùng töông ñoái
roõ reät hôn cuûa moät yeáu toá môùi töùc laø xaõ hoäi, yeáu toá naøy ra ñôøi cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa con ngöôøi ñaõ hình
thaønh hoaøn chænh”.
CHÖÔNG III : BAÛN CHAÁT, CHÖÙC NAÊNG VAØ THUOÄC TÍNH CUÛA NGOÂN NGÖÕ
I. BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ.

Khi baøn veà baûn chaát xaõ hoäi cuûa ngoân ngöõ, haàu heát caùc nhaø kinh ñieån veà ngoân ngöõ hoïc vaø trieát hoïc
theo quan ñieåm Maùc-xít ñeàu khaúng ñònh raèng: Ngoân ngöõ - ñoù khoâng phaûi laø moät hieän töôïng caù nhaân hay hieän
töôïng sinh vaät hoïc maø laø moät hieän töôïng xaõ hoäi hoïc. Bôûi vì:
1. Ngoân ngöõ laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, cuûa xaõ hoäi.
Ngoân ngöõ laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, cuûa xaõ hoäi coù ñöôïc töø lao ñoäng qua haøng ngaøn theá kyû. Noù ra
ñôøi vaø gaén lieàn cuøng vôùi con ngöôøi, ñöôïc con ngöôøi chaáp nhaän, baûo veä maø toàn taïi. Laø saûn phaåm chung cuûa xaõ
hoäi, ngoân ngöõ ñöôïc truyeàn töø theá kyû naøy sang theá kyû khaùc nhö moät taøi saûn chung, coù saün ñoái vôùi theá heä sau.
Khoâng ai coù theå töï mình saùng taïo hoaëc ñoåi thay ñöôïc ngoân ngöõ. C.Marx cuõng khaúng ñònh raèng: “Coi ngoân ngöõ
laø moät saûn vaät caù nhaân, nhö vaäy laø sai, baûn thaân ngoân ngöõ laø moät saûn vaät taäp theå ”. Maët khaùc, “Baûn chaâöït cuûa
con ngöôøi - C.Marx vieát - khoâng phaûi laø caùi tröøu töôïng toàn taïi ôû moãi moät caù nhaân rieâng leû. Trong thöïc tieãn, baûn
chaát aáy laø toång hoùa cuûa moïi quan heä xaõ hoäi”.

2. Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng xaõ hoäi.

Nhöng khaùc vôùi caùc hieän töôïng xaõ hoäi khaùc (nhö vaên hoïc, ngheä thuaät, trieát hoïc...) ngoân ngöõ laø moät
hieän töôïng xaõ hoäi ñaëc bieät. Tính chaát ñaëc bieät naøy ñöoïc theå hieän ôû caùc maët sau:
Thöù nhaát: Ngoân ngöõ khoâng bò bieán ñoåi moät caùch ñoät ngoät döôùi taùc ñoäng cuûa nhöõng nhaân toá lòch söû -
xaõ hoäi hay caùch maïng nhö caùc hieän töôïng xaõ hoäi khaùc, maø luoân bieán ñoåi töø töø, chaäm chaïp. Bôûi vì, taát caû nhöõng
gì chöùa ñöïng trong ngoân ngöõ laø moät saûn phaåm bao ñôøi, bao theá heä ñöôïc coá ñònh hoùa, xaõ hoäi hoùa cho moïi taàng
lôùp ôû moïi nôi, moïi luùc khoâng keå giai caáp naøy hay giai caáp khaùc. Töø ñieàu naøy, daãn ñeán moät heä quaû quan troïng
laø: ngoân ngöõ khoâng mang tính giai caáp nhö caùc hieän töôïng xaõ hoäi khaùc.
Thöù hai: Laø moät hieän töôïng xaõ hoäi, nhöng xeùt veà maët cô caáu xaõ hoäi, khoâng gioáng nhö caùc hieän töôïng
xaõ hoäi khaùc, ngoân ngöõ khoâng thuoäc veà thöôïng taàng kieán truùc cuõng khoâng thuoäc veà haï taàng cô sôû. Noù laø moät
hieän töôïng xaõ hoäi ñaëc thuø.
II. NGOÂN NGÖÕ VAØ TÖ DUY.

Baûn chaát xaõ hoäi cuûa ngoân ngöõ coøn ñöôïc theå hieän thoâng qua moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vaø tö duy.
Trong “Giaùo trình ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông”, F. de Saussure ñaõ noùi raèng khi chöa coù ngoân ngöõ thì con
ngöôøi khoâng theå phaân bieät ñöôïc hai khaùi nieäm khaùc nhau, nghóa laø chöa coù tö duy. Khi aáy, tö duy, cuõng nhö
aâm thanh chæ, laø moät theå lieân tuïc khoâng ñònh hình. Trong quaù trình phaùt trieån lao ñoäng, ngoân ngöõ xuaát hieän
giöõa hai caùi cuï theå khoâng ñònh hình aáy vaø chia caét caû hai thaønh nhöõng ñôn vò phaân laäp nhö ta caét “hai maët cuûa
moät tôø giaáy”. Ngay töø naêm 1846 C.Marx vaø Ph.Enghels cuõng ñaõ chæ roõ:“Khoâng phaûi laø moät yù thöùc “thuaàn tuùy”
ngay töø ñaàu. Ngay töø buoåi ñaàu, moät söï ruûi ro ñaõ ñeø naëng leân “tinh thaàn” - ruûi ro laø bò moät vaät chaát laøm “hoen
oá”. Vaät chaát naøy theå hieän ôû ñaây döôùi hình thöùc nhöõng lôùp khoâng khí ñang chuyeån ñoäng, nhöõng aâm thanh, toùm
laïi döôùi hình thöùc ngoân ngöõ.”
Nhö vaäy, ngoân ngöõ vaø tö duy ra ñôøi cuøng moät luùc, söï chia caét thöïc taïi nhö vaäy thaønh nhöõng ñôn vò aâm
- nghóa soùng ñoâi khoâng theå taùch rôøi nhau. Trong “Heä tö töôûng Ñöùc”, C.Marx cuõng ñaõ khaúng ñònh:“Ngoân ngöõ
laø tö duy hieän thöïc tröïc tieáp” vaø “yù töôûng khoâng theå toàn taïi ngoaøi ngoân ngöõ ñöôïc”. Nhö vaäy, ngoân ngöõ vaø tö
duy laø moät theå thoáng nhaát, tính thoáng nhaát naøy ñuôïc bieåu hieän:
Tröôùc heát laø: “Ngoân ngöõ cuõng coå xöa nhö yù thöùc vaäy. Ngoân ngöõ laø yù thöùc thöïc teá, thöïc taïi, toàn taïi caû
ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, vaäy laàn ñaàu tieân cuõng toàn taïi caû ñoái vôùi chính toâi, vaø gioáng nhö yù thöùc, ngoân ngöõ chæ
xuaát hieän cuøng vôùi nhu caàu cuøng vôùi söï caàn thieát giao dòch vôùi ngöôøi khaùc”. Trong thöïc tieãn lao ñoäng saûn xuaát
cuûa baày vöôïn-ngöôøi ñaõ quyeát ñònh söï ra ñôøi cuûa ngoân ngöõ (vaø tö duy) ñaõ khaúng ñònh baûn chaát xaõ hoäi cuûa hieän
töôïng naøy. Khi loaøi vöôïn môùi saùng taïo ra ñöôïc thì noù chöa hoaøn toaøn truùt heát caùi loát thuù vaät. Chæ töø khi saùng
taïo ra ngoân ngöõ thì noù môùi phaân bieät ñöôïc mình - ñoäng vaät cao caáp coù tö duy vôùi nhöõng con vaät khaùc cuûa giôùi
töï nhieân. Bôûi vì ngoân ngöõ loaøi vaät duø coù hoaøn thieän ñeán ñaâu thì cuõng chæ laø moät heä thoáng tín hieäu thoâng baùo coù
tính chaát baûn naêng: Ñoù chæ laø nhöõng tieáng keâu khoâng ñoåi, rôøi raïc vaø leû teû do nhöõng caùi thuùc ñaåy beân trong hay
kích thích beân ngoaøi maø phaùt ra vì con vaät chæ coù baûn naêng töï toàn chi phoái haønh vi cuûa noù nhö moät caùi maùy.
Traùi laïi, ngoân ngöõ cuûa loaøi ngöôøi gaén boù khaêng khít vôùi tö duy, vaø do caùi nguyeân lyù saùng taïo aáy chi phoái, do
vaäy khoâng bò phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän beân ngoaøi. Noù luoân luoân ñoåi môùi ñeå ñaùp öùng moïi yeâu caàu dieãn ñaït cuûa
con ngöôøi. Do vaäy, “con ngöôøi laø moät taïo vaät sinh ra cuøng vôùi ngoân ngöõ” (Herder).
Thöù ñeán, ñeå phaùt huy vai troø kyø dieäu ñaõ noùi treân ñaây, ngoân ngöõ vaø tö duy phaûi coù nhöõng töông taùc laãn
nhau. Tröôùc heát, ñoù laø vai troø cuûa ngoân ngöõ trong nhöõng hoaït ñoäng ña daïng cuûa tö duy. Veà phaàn naøy, rieâng ôû
maët thoâng baùo, ngoân ngöõ cuõng coù tính chaát öu vieät hôn so vôùi caùc heä thoâng thoâng tin khaùc maø con ngöôøi söû
duïng. Nhôø coù khaû naêng dieãn ñaït tieàm taøng vaø voâ taän maø ngoân ngöõ khoâng chæ giôùi haïn ôû choã trao ñoåi tö töôûng
vaø tình caûm giöõa moïi ngöôøi vôùi nhau. Trong nhöõng hoaït ñoäng cuûa tö duy tröøu töôïng, noù vaãn giöõ vai troø ñaëc
bieät caàn thieát. Vì trong thöïc teá haøng ngaøy suy nghó töùc laø “mình noùi vôùi mình”. Trong nhöõng lónh vöïc heát söùc
tröøu töôïng nhö toaùn hoïc, nhaø nghieân cöùu cuõng phaûi duøng ñeán ngoân ngöõ, “khoâng coù nhaø baùc hoïc naøo suy nghó

baèng coâng thöùc” (Einstein). Ngöôøi ta suy nghó baèng töø, baèng caâu, baèng caùi goïi laø “tieáng noùi beân trong”. Roõ
raøng laø, nhôø coù ngoân ngöõ neân nhöõng thao taùc ña daïng cuûa tö duy môùi ñöôïc thöïc hieän vaø phaùt trieån ñöôïc, vaø
quan troïng hôn, nhôø coù ngoân ngöõ, loaøi ngöôøi môùi coù saùng taïo khoa hoïc.
Ngöôïc laïi, tö duy cuõng ñoùng moät vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng ngoân ngöõ. Neáu ngoân ngöõ coù taùc
ñoäng ñeán tö duy, thì tö duy cuõng aûnh huôûng khoâng keùm phaàn to lôùn ñeán söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ. Vaø caû hai
chæ laäp thaønh moät ñôn vò thoáng nhaát. C.Marx ñaõ chæ roõ raèng, ngoân ngöõ khoâng coù tö töôûng thì khoâng toàn taïi, coøn
tö töôûng thì phaûi theå hieän trong caùi chaát töï nhieân cuûa ngoân ngöõ. Cho neân, tö duy laøm thaønh noäi dung cuûa ngoân
ngöõ, vaø ñeán löôït mình, ngoân ngöõ laø caùi coá ñònh, hieän thöïc hoùa tö duy. Tuy nhieân, muoán cho lôøi noùi coù ñöôïc
hieäu löïc thì noäi dung cuûa noù phaûi coù nhöõng ñaëc tính nhaát ñònh. Tröôùc heát, söï suy nghó phaûi roõ raøng, chính xaùc
thì lôøi noùi môùi maïch laïc, saùng suûa, ngöôøi nghe môùi hieåu ñuùng yù cuûa mình.
Cuoái cuøng, ngoân ngöõ, nhö ta ñaõ thaáy ôû chöông thöù nhaát, laø phaùt trieån. Do vaäy, tö duy cuõng phaùt trieån
cuøng vôùi ngoân ngöõ. Ph.Enghels ñaõ khaúng ñònh raèng: “Boä oùc vaø caùc giaùc quan phuï thuoäc boä oùc phaùt trieån leân, yù
thöùc caøng saùng suoát hôn, naêng löïc thaáu hieåu nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng vaø naêng löïc suy lyù caøng phaùt trieån
cao hôn, taát caû nhöõng caùi ñoù ñaõ taùc ñoäng trôû laïi ngoân ngöõ, laøm cho ngoân ngöõ tieáp tuïc phaùt trieån theâm”. Trong
thôøi ñaïi ngaøy nay, tö duy logic cuûa con ngöôøi ñaõ ñaït tôùi moät trình ñoä hoaøn thieän phi thöôøng trong vieäc phaûn
aùnh hieän thöïc vaø coù theå ñi tröôùc thöïc teá moät böôùc ñeå coù nhöõng döï kieán veà töông lai. Nhöng söï phaùt trieån naøy
khoâng phaûi laø boät phaùt, cuõng khoâng phaûi laø ñoäc laäp, rieâng leû. Cuøng sinh ra vôùi ngoân ngöõ, tö duy cuõng phaùt
trieån song song vôùi noù.
Tuy thoáng nhaát vôùi nhau, nhöng ngoân ngöõ vaø tö duy khoâng bao giôø ñoàng nhaát. Bôûi vì:
1) Ngoân ngöõ laø ñoái töôïng cuûa ngoân ngöõ hoïc, khoa hoïc veà ngoân ngöõ. Trong khi ñoù, tö duy laø ñoái töôïng
nghieân cöùu cuûa logic hoïc - moät khoa hoïc veà söï caáu taïo caùch suy nghó vaø caùc quy luaät tö duy. Hai ñoái töôïng cuûa
hai khoa hoïc khaùc nhau khoâng theå nhaäp laøm moät.
2) Qua taát caû nhöõng ñieàu trình baøy treân ñaây, ta thaáy, tö duy laø moät ñaëc tính chung cho taát caû moïi
ngöôøi, moïi daân toäc. Do vaäy, noù mang tính nhaân loaïi. Trong khi ñoù, ngoân ngöõ gaén lieàn vôùi töøng daân toäc cuï theå,
bieåu ñaït caùi mang tính nhaân loaïi ñoù theo nhöõng caùch rieâng trong töøng ngoân ngöõ khaùc nhau. Cho neân, ngoân ngöõ
mang tính daân toäc. Ví duï, ñeå bieåu thò moät traïng thaùi töï nhieân laø “laïnh” taùc duïng vaøo cô theå, ngöôøi Nga, ngöôøi
Anh, ngöôøi Vieät hay baát cöù moät ngöôøi naøo khaùc treân traùi ñaát ñeàu coù nhöõng nhaän thöùc vaø caûm thuï nhö nhau, töùc
laø tö duy nhö nhau. Nhöng ñeå dieãn ñaït quaù trình naøy, trong töøng ngoân ngöõ laïi coù nhöõng caùch theå hieän khaùc
nhau. So saùnh:
Ngöôøi Vieät: Toâi laïnh
Ngöôøi Anh: I’m cold
Ngöôøi Nga: !
Noùi caùch khaùc, ngoân ngöõ laø moät thöïc theå toàn taïi döïa treân nhöõng chaát lieäu maø moãi moät daân toäc löïa
choïn, qua ñoù ñeå bieåu thò nhöõng vaán ñeà cuûa tö duy logic. Coøn tö duy coù quy luaät rieâng cuûa mình, mang tính
khaùi quaùt rieâng cuûa con ngöôøi, ñöôïc theå hieän trong khaùi nieäm logic.
III. HOAÏT ÑOÄNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ.
Hoaït ñoäng ngoân ngöõ (la langage), theo caùch noùi cuûa F.de Saussure (1973) laø hoaït ñoäng cô baûn vaø
quan troïng nhaát cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Ñoù laø moät hoaït ñoäng maø taát caû caùc thao taùc, caùc haønh ñoäng lieân quan
ñeán quaù trình giao tieáp baèng ngoân töø ñöôïc khai thaùc vaø vaän duïng moät caùch toái ña vaø trieät ñeå.
Trong cuoäc soáng, con ngöôøi giao tieáp vôùi nhau thoâng qua hoaït ñoäng ngoân ngöõ. Hoaït ñoäng naøy toàn taïi
döôùi nhieàu hình thöùc nhö: duøng tieáng noùi, duøng chöõ vieát (vaên töï) gaén lieàn vôùi caùc haønh ñoäng: noùi, nghe, vieát,
ñoïc vaø hieåu laøm naûy sinh nhieàu bình dieän. Noùi - vieát: Bình dieän ngoân ngöõ chuû ñoäng: Bôûi vì, ngöôøi
tröïc tieáp noùi hoaëc vieát ra moät thoâng tin luoân luoân laøm chuû yù nghóa cuõng nhö ngoân töø cuûa mình.

Nghe - ñoïc: Bình dieän ngoân ngöõ bò ñoäng: Bôûi leõ ngöôøi ñoïc hay ngöôøi nghe luoân leä thuoäc vaøo ngöôøi
noùi vaø ngöôøi vieát, nhöõng thoâng tin nghe hoaëc ñoïc ñöôïc laø luoân luoân bò ñoäng.
Noùi - nghe: Cho ta bình dieän noùi, töùc laø ngoân ngöõ mieäng, ngoân ngöõ thaønh tieáng, ngoân ngöõ aâm thanh
Vieát - ñoïc: Cho ta bình dieän vieát. Bình dieän naøy lieân quan ñeán kyù hieäu vaên töï.
Töø nhöõng ñieàu ñaõ trình baøy, ta thaáy hoaït ñoäng ngoân ngöõ luoân gaén lieàn vôùi con ngöôøi, vôùi xaõ hoäi. Vì
vaäy ñöa ñeán cho hoaït ñoäng naøy hai ñaëc thuø, hai tính chaát cô baûn: maët xaõ hoäi vaø maët caù nhaân.
Maët xaõ hoäi cuûa hoaït ñoäng ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän ôû choã: noù laø moät boä phaän hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con
ngöôøi (hoaït ñoäng giao tieáp). Beân caïnh ñoù, thöïc teá noùi naêng, tình huoáng noùi naêng ñoøi hoûi phaûi xaûy ra trong moät
xaõ hoäi nhaát ñònh vôùi moät maõ (ngoân ngöõ, vaên töï) thoáng nhaát chung, vôùi boái caûnh chung veà vaên hoùa, lòch söû, vôùi
nhöõng ñeà taøi chung...
Maët töï nhieân, maët caù nhaân, maët taâm - sinh lyù cuûa hoaït ñoäng ngoân ngöõ gaén lieàn vôùi ngöôøi noùi, ngöôøi
nghe, ngöôøi ñoïc, ngöôøi vieát cuï theå. Noù tuøy thuoäc vaøo traïng thaùi taâm - sinh lyù, söï söû duïng ngoân töø cuûa töøng
ngöôøi. Vì vaäy, caàn phaûi phaân bieät moät caùch nguyeân taéc hai phaïm truø cô baûn, ñoù laø ngoân ngöõ vaø lôøi noùi.
IV. NGOÂN NGÖÕ VAØ LÔØI NOÙI.

Ferdinand de Saussure laø ngöôøi ñaàu tieân neâu luaän ñieåm phaân bieät ngoân ngöõ vaø lôøi noùi. Ñeå xaây döïng
khoa hoïc ngoân ngöõ, F. de Saussure tröôùc heát ñaõ phaân bieät nguyeân lieäu cuûa noù laø toaøn boä nhöõng hieän töôïng
phaùt sinh töø vieäc söû duïng ngoân ngöõ haøng ngaøy vôùi ñoái töôïng cuûa noù ñöôïc coi nhö laø moät heä thoáng caùc yeáu toá
quyeát ñònh söï toàn taïi cuûa nhöõng hieän töôïng kia. Vaø oâng goïi caùi ñoái töôïng aáy laø ngoân ngöõ (langue), coøn nguyeân
lieäu laø nhöõng hieän töôïng cuûa lôøi noùi (parole). Söï phaân bieät coù tính khoa hoïc naøy ñöôc theå hieän baèng moät loaït
caùc tieâu chí khaùc nhau nhö sau:
1) Ngoân ngöõ laø hoaït ñoäng noùi naêng, hoaït ñoäng hieåu ñöôïc khaùi quaùt thaønh caùi chung cho toaøn xaõ hoäi.
Noù laø heä thoáng caùc quy taéc toå chöùc vaø heä thoáng caùc ñôn vò, laø heä thoáng kyù hieäu toàn taïi trong oùc cuûa nhöõng
ngöôøi cuøng noùi moät thöù tieáng, laø caùi maõ chung cho caû coäng ñoàng, noù laøm cho “hình aûnh thính giaùc” aên khôùp
vôùi nhöõng khaùi nieäm. Coøn lôøi noùi laø söï vaän duïng caùi maõ naøy cuûa ngöôøi noùi, vaø chæ laø caùi bieåu hieän cuï theå cuûa
caùi heä thoáng kia.
2) Ngoân ngöõ laø saûn phaåm maø ngöôøi noùi ghi nhaän moät caùch thuï ñoäng, laø saûn phaåm ñöôïc taøng tröõ nhôø
coù kyù öùc döôùi daïng tieàm naêng. Do vaäy, moïi hoaït ñoäng cuûa ngoân ngöõ ñeàu thuoäc phaïm vi lôøi noùi, thuoäc haønh
ñoäng caù nhaân.
3) Ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng xaõ hoäi, laø saûn phaåm taäp theå ñöôïc xaây döïng treân quaù trình lao ñoäng saûn
xuaát cuûa xaõ hoäi. Ngoân ngöõ laø saûn phaåm toàn taïi döôùi daïng tieàm naêng trong boä oùc cuûa moãi ngöôøi, gioáng nhö moät
pho töø ñieån maø taát caû caùc baûn in ñeàu gioáng nhau ñöôïc phaân phoái cho töøng caù nhaân. Noù laø phöông tieän chung
cho moïi ngöôøi, caû ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe, vaø hoaït ñoäng nhö moät theå cheá coù tính chaát baét buoäc. Moãi caù nhaân
khoâng theå töï mình taïo ra ngoân ngöõ, cuõng khoâng theå thay ñoåi ñöôïc noù, maø phaûi traûi qua moät thôøi gian hoïc taäp
môùi bieát ñöôïc caùch hoaït ñoäng cuûa noù vaø ñeå söû duïng noù cho coù hieäu löïc. Noù laø moät söï vaät taùch bieät ñeán moãi
ngöôøi maát khaû naêng noùi, vaãn coù theå giöõ ñöôïc ngoân ngöõ mieãn laø ngöôøi ñoù hieåu nhöõng tín hieäu ngöõ aâm nghe
ñöôïc. Coøn lôøi noùi chæ laø haønh ñoäng cuï theå thay ñoåi töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc vaø laø hoaït ñoäng sinh lyù cuûa
moãi ngöôøi. Söï phaùt aâm thuoäc lónh vöïc sinh lyù hoïc, coøn keát quaû aâm thanh thì laø moät hieän töôïng vaät lyù. Tö töôûng,
tình caûm, yù chí cuûa caù nhaân thì thuoäc lónh vöïc taâm lyù hoïc.
4) Maët khaùc, ñeå ñaûm baûo chöùc naêng thoâng baùo, ngoân ngöõ phaûi ñöôïc oån ñònh trong moät thôøi gian töông
ñoái daøi, coøn lôøi noùi laø haønh ñoäng caù nhaân coù tính chaát nhaát thôøi laø luoân luoân thay ñoåi, theå hieän trong muoân vaøn
haønh ñoäng cuï theå. Ñoù laø tính saùng taïo khoâng ngöøng cuûa vieäc söû duïng ngoân ngöõ nhaèm ñaùp öùng chuyeån bieán cuûa
hieän thöïc khaùch quan. Töø tính saùng taïo vaø tính cuï theå cuûa lôùi noùi, coù theå giaû ñònh tính khaùi quaùt cuûa ngoân ngöõ.
Vì ngoân ngöõ coù khaùi quaùt thì lôøi noùi môùi cuï theå. Vaø lôøi noùi coù cuï theå ñöôïc laø bôûi ngoân ngöõ coù tính khaùi quaùt

cao. Ñaây chính laø nhöõng maâu thuaãn cuûa tieáng noùi, nhöng laø nhöõng maâu thuaãn thoáng nhaát, laø ñoäng löïc noäi taïi
laøm cho ngoân ngöõ khoâng ngöøng phaùt trieån.
5) Beân caïnh ñoù, ngoân ngöõ laø caùi caàn thieát cho lôøi noùi coù theå hieåu ñöôïc vaø gaây ra taát caû hieäu löïc cuûa
noù. Ngöôïc laïi, lôøi noùi laø phöông tieän toàn taïi cuûa ngoân ngöõ, laø caàn thieát cho ngoân ngöõ ñöôïc xaùc laäp vaø laø caàn
thieát cho noù phaùt trieån. Bò tieâu dieät laø nhöõng ngoân ngöõ khoâng coøn ai söû duïng vaø cuõng khoâng coøn gì daáu veát cuûa
lôøi noùi.
Nhö vaäy, phaân bieät ngoân ngöõ vaø lôøi noùi laø “ñoàng thôøi ngöôøi ta cuøng taùch luoân:
1. Caùi coù tính xaõ hoäi vôùi caùi coù tính caù nhaân;
2. Caùi gì coù tính coát yeáu vaø caùi gì coù tính chaát phuï thuoäc hay ít nhieàu coù tính chaát ngaãu nhieân;
3. Caùi tröøu töôïng vaø caùi cuï theå”.
Maëc duø coù quan heä nhö vaäy, nhöng ngoân ngöõ vaø lôøi noùi laø hai vaät hoaøn toaøn taùch bieät nhau.
Vôùi luaän ñieåm naøy, Saussure ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng trong Ngoân ngöõ hoïc, ñaõ “chaët ñöùt moïi
xieàng xích laøm cho ngoân ngöõ khoâng coøn leä thuoäc vaøo trieát hoïc, söû hoïc, taâm lyù hoïc... vaø ñaõ laøm thay ñoåi quyõ
ñaïo nghieân cöùu”. Vôùi Giaùo trình ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông (1973) noåi tieáng cuûa mình, Fredinand de Saussure ñaõ
khai sinh ra neàn ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi ngaøy nay.

V. CAÙC CHÖÙC NAÊNG CUÛA NGOÂN NGÖÕ.

1 Chöùc naêng giao tieáp.
“Ngoân ngöõ laø phöông tieän giao tieáp troïng yeáu nhaát cuûa con ngöôøi” (Leâ-nin). Nhö vaäy, chöùc naêng
quan troïng nhaát, cô baûn nhaát cuûa con ngöôøi laø chöùc naêng giao tieáp.
Giao tieáp - hieåu theo nghóa roäng - laø duøng maõ (code) ñeå truyeàn ñi moät thoâng tin. Vieäc truyeàn ñaït
thoâng tin naøy ñöôïc tieán haønh qua nhöõng böôùc lieân tuïc, quaù trình naøy laøm thaønh heä thoáng giao tieáp vôùi caùc nhaân
toá sau:
a- Con ngöôøi: töùc laø nhöõng keû tham gia vaøo giao tieáp. Con ngöôøi coù theå ñoùng vai troø laø nguoàn phaùt tin
(hoaëc nôi phaùt) vaø nguoàn nhaän tin (hoaëc nôi nhaän). Nguoàn phaùt tin vaø nguoàn nhaän tin cuõng coù theå laø moät.
b- Maõ: vöøa laø kyù hieäu (ngoân ngöõ hoaëc vaên töï) vöøa laø caùch söû duïng chuùng. Nguoàn phaùt tin phaûi maõ
hoùa, phaûi laäp maõ (encodes), töùc laø duøng maõ taïo ra moät hình thöùc coù theå truyeàn ñaït baèng keânh (canal), nguoàn
nhaän phaûi giaûi maõ (decodes) töùc laø nhaän kieåu hình thöùc ñoù.
c- Noäi dung thoâng tin truyeàn ñi ñöôïc goïi laø thoâng ñieäp (message).
d-Thoâng ñieäp naøy ñöôïc toå chöùc qua vaên baûn (text), töùc laø qua caùch löïa choïn vaø saép xeáp ngoân ngöõ ñeå
giao tieáp.
Muoán giao tieáp xaûy ra, thì nguoàn nhaän tin vaø nguoàn phaùt tin phaûi söû duïng cuøng moät maõ chung, hay ít
nhaát hai maõ ñöôïc söû duïng phaûi töông ñöông phaàn naøo. Maët khaùc, maõ hieåu roäng ra coù theå laø voán kieán thöùc cuûa
ngöôøi noùi, ngöôøi nghe, ngöôøi ñoïc, ngöôøi vieát. Voán kieán thöùc giöõa maõ phaùt vaø maõ nhaän caøng gaàn nhau bao
nhieâu thì giao tieáp caøng ñaït hieäu quaû cao baáy nhieâu. Tuy nhieân, söï truøng khôùp veà maõ phaùt vaø maõ nhaän - treân
thöïc teá - chæ laø ñieàu lyù töôûng.
Ngoân ngöõ ñöôïc xem nhö laø maõ vaø lôøi noùi laø thoâng baùo cuï theå: Ngoân ngöõ laø caùi tieàm taøng vaø qua giao
tieáp ngoân ngöõ, caùi tieàm taøng naøy ñöôïc hieän thöïc hoùa. Do vaäy, noùi ngoân ngöõ laø coâng cuï giao tieáp, coâng cuï thoâng
tin töùc laø nhôø coù ngoân ngöõ maø con ngöôøi coù theå hieåu nhau ñöôïc, coù theå baøy toû nhaän thöùc, yù chí, nguyeän voïng
cuûa mình vôùi ngöôøi khaùc.
Giao tieáp ngoân ngöõ töø luùc chuaån bò cho ñeán luùc tieán haønh luoân luoân gaén lieàn vôùi hoaït ñoäng con ngöôøi
vaø phaùt trieån thaønh moät hoaït ñoäng ñaëc bieät, coù chöùc naêng ñaëc bieät cuûa noù.
Nhôø chöùc naêng giao tieáp, qua ngoân ngöõ, con ngöôøi môùi naém baét ñöôïc caùc kieán thöùc vaø kinh nghieäm
xaõ hoäi baèng caùch khaùi quaùt hoùa thöïc teá veà maët khaùi nieäm. Töø khi coù chöõ vieát, nhôø coù hình thöùc naøy maø ngoân
ngöõ laøm cho con ngöôøi hieåu nhau duø soáng caùch xa nhau haøng theá kyû, ngöôøi ta coù theå ghi laïi vaø truyeàn ñaït
nhöõng kinh nghieäm vaø keát quaû cuûa vieäc nhaän thöùc theá giôùi töø ngöôøi naøy ñeán ngöôøi khaùc.
Giao tieáp ngoân ngöõ - veà nguyeân taéc - luoân mang tính chaát xaõ hoäi. Ñeå coù theå giao tieáp vôùi nhau, con
ngöôøi phaûi coù nhöõng moái quan heä xaõ hoäi nhaát ñònh ñoái vôùi nhau, ñoù laø quan heä giao tieáp. Quan heä naøy xaûy ra
trong xaõ hoäi, trong coäng ñoàng ngoân ngöõ ôû moïi nôi, moïi luùc, moïi thôøi ñieåm vôùi caùc chuû ñeà giao tieáp ña daïng
phong phuù.
Caên cöù vaøo nhöõng daáu hieäu thuaàn tuùy hình thöùc, ngöôøi ta coù theå chia giao tieáp ngoân ngöõ thaønh caùc
loaïi hình nhö: ñoäc thoaïi, hoäi thoaïi, ñaøm thoaïi, giaûi thuyeát, thuyeát trình... Tuy nhieân, duø ôû hình thöùc naøo ñi nöõa,
giao tieáp ngoân ngöõ luoân ñöôïc xaây döïng treân heä thoáng caùc moái quan heä xaõ hoäi noùi chung, treân caáu truùc xaõ hoäi
vaø quan heä giai caáp, caùc lôùp vaø nhoùm ngöôùi cuûa xaõ hoäi ñoù noùi rieâng.
Hình thöùc giao tieáp cuûa ngoân ngöõ coù theå laø noùi (ngoân ngöõ noùi) vaø vieát (ngoân ngöõ vieát) hay duøng caùc
phöông tieän kyõ thuaät nhö ñieän thoaïi, voâ tuyeán ñieän thoaïi, maùy ghi aâm... Tuøy thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån cuûa
löïc löôïng saûn xuaát vaø toå chöùc xaõ hoäi cuï theå.
2. Chöùc naêng phaûn aùnh.
Chöùc naêng phaûn aùnh cuûa ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän qua caùc maët sau:

a) Ngoân ngöõ laø coâng cuï giao tieáp, ra ñôøi gaén lieàn vôùi con ngöôøi vôùi töøng daân toäc vaø xaõ hoäi nhaát ñònh,
ñöôïc xaõ hoäi baûo veä maø toàn taïi qua bao ñôøi nay, töø theá heä naøy ñeán theá heä khaùc. Do ñoù, khoâng chæ laø coâng cuï
giao tieáp, ngoân ngöõ coøn laø coâng cuï taøng tröõ vaø truyeàn ñaït nhöõng hieåu bieát veà cuoäc soáng, veà thöïc tieãn, veà tri
thöùc khoa hoïc, caùc kinh nghieäm xaõ hoäi do nhaân loaïi ñaõ tích luõy ñöôïc trong quaù trình toàn taïi cuûa mình töø theá heä
naøy sang theá heä khaùc. Trong kho taøng ngoân ngöõ phaûn aùnh taát caû nhöõng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà töï nhieân
cuõng nhö xaõ hoäi, ngoân ngöõ laø kho löu tröõ vaø baûo toàn quaù trình phaùt trieån cuûa con ngöôøi, cuûa caùc xaõ hoäi ñi tröôùc.
b) Töø nhöõng ñieàu ñaõ töøng ñeà caäp ôû tröôùc, ta thaáy, chöùc naêng phaûn aùnh cuûa ngoân ngöõ coøn gaén lieàn vôùi
nhaän thöùc vaø tö duy. Maùc vaø Enghels ñaõ chæ ra raèng, söï saûn sinh ra yù töôûng, bieåu töôïng, yù thöùc tröôùc heát laø gaén
lieàn vôùi hoaït ñoäng vaät chaát vaø vôùi giao dòch vaät chaát cuûa con ngöôøi - ñoù laø ngoân ngöõ cuûa cuoäc soáng thöïc teá.
Moãi moät töø cuûa ngoân ngöõ laø moät khaùi nieäm - keát quaû cuûa nhaän thöùc con ngöôøi veà hieän thöïc - moät teân goïi hay
moät söï ñònh danh (naming) veà hieän thöïc maø trong ñoù, phaûn aùnh taát caû nhöõng quaù trình nhaän thöùc - caûm tính
cuõng nhö lyù tính - cuûa con ngöôøi ñoái vôùi theá giôùi khaùch quan. Tuy nhieân, khi ñaõ ñi vaøo khaùi nieäm vaø ñöôïc coá
ñònh hoùa baèng töø, thì noäi dung cuûa söï phaûn aùnh ñaõ trôû neân khaùi quaùt, vaø töø vôùi khaùi nieäm trôû neân khoâng ñoàng
nhaát. Noùi caùch khaùc, ñaõ khoâng ñoàng nhaát vôùi khaùi nieäm thì töø cuõng khoâng ñoàng nhaát vôùi söï vaät cuûa hieän thöïc
khaùch quan. Bôûi vì, chöùc naêng phaûn aùnh cuûa ngoân ngöõ thöïc chaát chæ laø daãn xuaát moät kyù hieäu ngoân ngöõ ñeán
moät ñoái töôïng cuûa theá giôùi ngoaøi ngoân ngöõ coù thaät hay khoâng coù thaät.
3. Chöùc naêng bieåu caûm.
Theo .. (1979), chöùc naêng bieåu caûm cuûa ngoân ngöõ laø naêng löïc dieãn ñaït thoâng tin, chuyeån ñaït noù vaø
taùc ñoäng noù ñeán söï aûnh höôûng cuûa ngöôøi tham gia giao tieáp. Noùi caùch khaùc, chöùc naêng bieåu caûm cuûa ngoân ngöõ
khoâng nhaèm muïc ñích giao tieáp, maø chæ ñeå bieåu hieän thaùi ñoä, tình caûm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ñieàu maø ngöôøi aáy
caûm thaáy hoaëc gaây kích thích, gaây aûnh höôûng, kheâu gôïi söï bieåu hieän thaùi ñoä, tình caûm ôû ngöôøi nghe trong
tröôøng hôïp coù hoaëc khoâng coù muïc ñích giao tieáp.
Tuy nhieân, suy cho cuøng, chöùc naêng bieåu caûm cuûa ngoân ngöõ khoâng theå taùch rôøi vôùi chöùc naêng giao
tieáp vaø chöùc naêng phaûn aùnh. Bôûi vì, trong hoaït ñoäng giao tieáp, duø coù muïc ñích hay khoâng coù chuû ñònh, caû ba
chöùc naêng ñeàu hieän dieän, xaâm nhaäp vaøo nhau. Maët khaùc, lôøi noùi bao giôø cuõng bieåu hieän moät yù töôûng naøo ñoù,
“ngoân ngöõ laø hieän thöïc tröïc tieáp cuûa tö duy” (Marx).
Ngoaøi ba chöùc naêng cô baûn treân ñaây, cuõng coù theå xaùc ñònh caùc chöùc naêng ngoân ngöõ theo caùch cuûa
Halliday M.A.K (1985). Theo oâng, ngoân ngöõ coù ba chöùc naêng sau ñaây
a. Chöùc naêng yù nieäm (ideational function)

Laø söï bieåu hieän cuûa kinh nghieäm (experience): kinh nghieäm cuûa ta veà theá giôùi xung quanh vaø caû ôû
trong ta nöõa, veà caùi theá giôùi töôûng töôïng cuûa ta. Ñoù laø söï bieåu hieän cuûa nhöõng söï tình, nhöõng haønh ñoäng,
nhöõng bieán coá, nhöõng quaù trình taâm lyù vaø nhöõng moái quan heä.
b. Chöùc naêng lieân nhaân (interpersonal)

Laø chöùc naêng mang hình thöùc nhö moät söï taùc ñoäng (interact): ngöôøi noùi hay ngöôøi vieát duøng ngoân ngöõ
ñeå taùc ñoäng nhö theá naøo ñoù vaøo ngöôøi nghe hay ngöôøi ñoïc. Trong hoaït ñoäng giao tieáp, chöùc naêng naøy laø söï
luaân phieân thay ñoåi vai troø trong nhöõng caùch taùc ñoäng laãn nhau baèng ngoân töø: nhöõng nhaän ñònh, nhöõng caâu hoûi,
nhöõng ñeà nghò, nhöõng meänh leänh keøm theo nhöõng hình thaùi nhaát ñònh.
c. Chöùc naêng vaên baûn (textual).

Laø tính quan yeáu (relevant) ñoái vôùi caáu truùc ngoân baûn (construct texts): phaàn vaên baûn ñi tröôùc hoaëc ñi
sau vaø ñoái vôùi tình huoáng beân ngoaøi. Noùi toùm laïi, chöùc naêng vaên baûn laø xaây döïng neân moät thoâng ñieäp
(passage) hoaëc lieân keát caùc thoâng ñieäp thaønh dieãn töø (conected passages of discourse)

VI. CAÙC THUOÄC TÍNH CUÛA NGOÂN NGÖÕ.

“Coù moät söï thaät ñaùng chuù yù laø khoâng coù moät ngöôøi naøo quaù hö hoûng vaø ngu ngoác tröø phi khoâng keå
nhöõng thaèng ngoác, raèng hoï khoâng theå saép xeáp nhöõng töø khaùc nhau laïi vôùi nhau thaønh moät loaït töø coù nghóa; traùi
laïi, trong khi ñoù, khoâng coù moät loaøi vaät khaùc naøo coù theå thöïc hieän ñieàu naøy moät caùch hoaøn haûo vaø may maén
trong moät tình huoáng töông töï...” (Rene Descartes; daãn theo George Yule 1985).
Trong chöông hai chuùng ta ñaõ xem xeùt moät soá ñaëc tính sinh lyù cuûa loaøi ngöôøi nhö laø ñieàu kieän tieân
quyeát cho vieäc taïo thaønh ngoân ngöõ. Nhöõng khía caïnh veà haøm raêng cuûa con ngöôøi, thanh quaûn... khaùc vôùi
nhöõng sinh vaät khaùc vaø coù theå giaûi thích raèng taïi sao chæ coù con ngöôøi môùi coù khaû naêng noùi. Tuy nhieân, chuùng
ta cuõng khoâng theå noùi raèng con ngöôøi laø sinh vaät duy nhaát coù khaû naêng giao tieáp. Taát caû moïi loaøi, töø nhöõng
loaøi linh tröôûng, ong, ve saàu, caù heo, cho ñeán ngöïa vaèn, ñeàu coù khaû naêng giao tieáp vôùi nhöõng thaønh vieân khaùc
trong chuûng loaøi cuûa chuùng. Nhöng phaïm vi vaø heä thoáng giao tieáp phöùc taïp cuûa ñoäng vaät khoâng vöõng vaø ngay
caû chuùng ta khoâng theå hy voïng ñeå toång keát nhöõng ñaëc tính ña daïng cuûa chuùng ôû ñaây. Nhöõng gì chuùng ta coù theå
laøm, nhö moät phaàn cuûa vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ, laø taäp trung vaøo nhöõng ñaëc tính cuûa ngoân ngöõ nhôø ñoù phaân
bieät ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi vôùi moïi loaøi khaùc töø nhöõng tín hieäu vaø laøm noù trôû neân ñoäc nhaát trong heä thoáng
thoâng tin lieân laïc.
1. Tính giao tieáp ñoái vôùi tính thoâng tin.
Ñeå dieãn taû ñaëc tính naøy, ñaàu tieân chuùng ta neân phaân bieät caùc tín hieäu giao tieáp (communicative
signals) ñaëc bieät laø gì vôùi nhöõng tín hieäu coù theå laø tín hieäu thoâng tin (informative signals) thieáu chuû yù. Moät
ngöôøi nghe baïn coù theå naém ñöôïc tình hình baèng moät soá nhöõng tín hieäu maø baïn khoâng coá yù göûi. Anh ta coù theå
nhaän ra raèng baïn bò caûm (baïn haét xì), raèng baïn loâi thoâi (toùc khoâng chaûi, quaàn aùo nhaên nhuùm), raèng baïn voâ toå
chöùc, raèng baïn ñeán töø moät vuøng khaùc (baïn coù moät gioïng noùi laï). Tuy nhieân, khi baïn söû duïng ngoân ngöõ ñeå keå
vôùi ngöôøi naøy laø “Toâi xin vieäc cho vò trí baùc só phaãu thuaät naõo coøn troáng taïi beänh vieän”. Töùc baïn cho raèng baïn
ñaõ coù yù ñònh ñeå thöïc hieän moät ñieàu gì ñoù. Vôùi tín hieäu ñoù, con saùo khoâng chæ cho ngöôøi ta bieát qua boä loâng
ñen, ñaäu treân moät nhaùnh caây vaø aên moät con giun, nhöng noù göûi moät tín hieäu baèng caùch keâu lôùn khi thaáy moät
con meøo xuaát hieän ngay tröôùc saân. Vì theá, khi chuùng ta xem xeùt, söï khaùc nhau giöõa ngoân ngöõ giao tieáp con
ngöôøi vaø loaøi vaät, chuùng ta thöôøng cho raèng caû hai loái khaû naêng dieãn ñaït cuûa chuùng coù moät yù nghóa nhö söï giao
tieáp quoác teá.
2. Thuoäc tính duy nhaát.
Thaät khoù ñeå xaùc ñònh ñöôïc thuoäc tính cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi vaø nhöõng yeáu toá khaùc nhau cuûa chuùng.
Chuùng ta ñöa ra 5 yeáu toá vaø dieãn taû chuùng ñöôïc bieåu loä theá naøo trong ngoân ngöõ con ngöôøi. Chuùng ta seõ dieãn taû
nhöõng phöông caùch gì laøm cho nhöõng yeáu toá naøy trôû neân duy nhaát trong moät phaàn cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi vaø
khoâng gioáng nhö ñöôïc tìm thaáy trong heä thoáng giao tieáp cuûa nhöõng sinh vaät khaùc. Tuy nhieân chuùng ta neân
nhaän thöùc raèng, quan ñieåm cuûa chuùng ta veà caùc loaøi khaùc giao tieáp nhö theá naøo laø caàn thieát moät caùi nhìn khaùch
quan vaø coù theå khoâng chính xaùc. Cuõng coù theå con vaät cöng cuûa baïn coù moät söï giao tieáp khaù phöùc taïp vôùi
nhöõng thaønh vieân khaùc trong cuøng chuûng loaøi cuûa chuùng. Vôùi nhöõng ñieàu treân, chuùng ta coù theå xem xeùt moät
trong nhöõng thuoäc tính maø con ngöôøi tin laø duy nhaát (unique) trong heä thoáng ngoân ngöõ cuûa hoï.
a. Söï thay theá.

Khi con meøo cöng cuûa baïn veà nhaø sau moät buoåi toái ôû haønh lang vaø quaán beân chaân baïn vaø keâu meo,
baïn coù theå hieåu ñöôïc thoâng ñieäp naøy ngay laäp töùc vì lieân quan ñeán thôøi gian vaø nôi choán. Neáu baïn hoûi con
meøo tröôùc khi toái noù ôû ñaâu vaø chuyeän gì ñaõ xaûy ra vôùi noù, baïn coù theå ñöôïc traû lôøi baèng moät tieáng meo töông töï.
Döôøng nhö raèng söï giao tieáp cuûa loaøi vaät haàu heát dieãn ra trong moät khoaûnh khaéc. Noù khoâng theå ñöôïc duøng moät
caùch hieäu quaû lieân quan ñeán nhöõng söï kieän maø ôû xa trong cuøng moät thôøi gian vaø nôi choán. Khi con choù cuûa
baïn keâu göø göø, noù coù nghóa göø göø hieän taïi, bôùi vì noù khoâng coù khaû naêng naøo ngoaøi tieáng göø göø. Toái hoâm qua,
baêng ngang qua coâng vieân. Hieän taïi, con ngöôøi söû duïng ngoân ngöõ coù khaû naêng taïo ra nhöõng thoâng ñieäp töông

ñöông vôùi göø göø, Toái qua, baêng ngang qua coâng vieân, vaø tieáp tuïc noùi, thaät ra, toâi seõ trôû laïi vaøo ngaøy mai vì moät
soá vieäc. Hoï coù theå noùi ñeán thôøi gian ôû quaù khöù vaø töông lai, vaø ôû nhöõng nôi choán khaùc. Ñaëc tính naøy cuûa ngoân
ngöõ con ngöôøi ñöôïc goïi laø söï thay theá. Noù cho pheùp nhöõng ngöôøi söû duïng ngoân ngöõ ñeå noùi veà moïi thöù vaø söï
kieän khoâng chæ tröïc tieáp trong moâi tröôøng hieän taïi. Söï giao tieáp cuûa loaøi vaät thieáu haún thuoäc tính naøy.
Tuy nhieân, cuõng coù nhöõng yù kieán cho raèng loaøi ong coù ñaëc tính thay theá noùi treân. Ví duï, khi moät con
ong thôï tìm thaáy nguoàn maät hoa vaø bay trôû laïi toå, noù coù theå trình dieãn moät ñieäu bay phöùc taïp ñeå baùo cho nhöõng
con ong khaùc vò trí cuûa nguoàn maät hoa naøy. Döïa vaøo ñieäu bay, bay xung quanh khu vöïc laân caän, vôùi tieáng keâu
vo vo, neáu vò trí xa, vaø xa theá naøo. Nhöõng con ong khaùc coù theå huùt maät nôi maø nguoàn maät môùi ñöôïc khaùm phaù.
Khaû naêng naøy cuûa loaøi ong chæ ra moät vò trí ôû moät khoaûng caùch xa vaø yeáu toá giao tieáp naøy coù theå ñöôïc xem
nhö moät söï thay theá. Tuy nhieân vieäc xem xeùt ñieàu naøy cuõng ôû möùc ñoä, vaø bò haïn cheá. Chaéc chaén loaøi ong coù
theå baùo cho nhöõng con ong khaùc veà nguoàn thöùc aên. Tuy nhieân, nguoàn thöùc aên naøy chaéc chaén ôû gaàn. Noù khoâng
theå vöôøn hoa hoàng ôû caùch beân kia thò traán nôi maø chuùng ta môùi ñeán tuaàn tröôùc. Noù cuõng khoâng theå bieát xa nhö
chuùng ta, nôi maø seõ coù moät nguoàn maät ôû töông lai.
Nhöõng yeáu toá lieân quan ñeán ñaëc tính veà söï thay theá ñöôïc bieåu thò trong ngoân ngöõ con ngöôøi thì coù söï
bao haøm toaøn dieän hôn laø söï giao tieáp trong moãi vò trí rieâng leû. Noù cho pheùp chuùng ta noùi veà moïi thöù vaø nôi
choán cuõng nhö söï toàn taïi ngay caû khi chuùng ta chöa chaéc chaén. Chuùng ta coù theå ñeà caäp tôùi yeáu toá hoang ñöôøng,
ma quaùi, thaàn tieân, thieân thaàn, oâng giaø Noel vaø nhöõng nhaân vaät hö caáu nhö Sieâu nhaân. Ñoù laø thuoäc tính thay
theá (displacement) cho pheùp con ngöôøi, khaùc vôùi baát kyø moät sinh vaät naøo, taïo söï hö caáu vaø ñaït ñeán nhöõng ñieàu
coù theå xaûy ra trong theá giôùi töông lai.
b. Tính voõ ñoaùn.

Coù tröôøng hôïp cho raèng khoâng coù moät söï lieân keát “töï nhieân” giöõa moät daïng thöùc ngoân ngöõ hoïc vaø yù
nghóa cuûa noù. Baïn khoâng theå nhìn vaøo töø AÛ Raäp, vaø töø hình daïng cuûa chuùng, ví duï, xaùc ñònh laø noù coù yù nghóa töï
nhieân, xa hôn nöõa vôùi söï dòch nghóa tieáng Anh laø dog. Daïng thöùc ngoân ngöõ khoâng coù moái quan heä töï nhieân hay
“chaâm bieám” vôùi con vaät boán chaân bieát suûa treân theá giôùi. Nhaän ra thöïc teá chung veà ngoân ngöõ höôùng chuùng ta
giaûi quyeát ñaëc tính cuûa tín hieäu ngoân ngöõ laø moái quan heä voõ ñoaùn cuûa chuùng vôùi nhöõng vaät theå maø chuùng bieåu
thò. Daïng thöùc cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi dieãn taû moät tính chaát goïi laø tính voõ ñoaùn (arbitrariness) - trong baát cöù
phaïm vi naøo, chuùng khoâng “hôïp” “fit” vôùi vaät theå chuùng ta bieåu thò. Dó nhieân, baïn coù theå chôi moät troø chôi vôùi
nhöõng töø ñeå laøm cho chuùng “fit”, vôùi moät soá yù nghóa, ñaëc tính hay hoaït ñoäng maø chuùng bieåu thò.
Dó nhieân, coù moät soá töø trong ngoân ngöõ mang nhöõng aâm thanh döôøng nhö laø “tieáng vang” cuûa vaät theå
hay hoaït ñoäng. Ví duï, trong tieáng Anh coù theå cuckoo, crash (tieáng loaûng xoaûng) hay slurp (tieáng nhoùp nheùp) laø
nhöõng töø töôïng thanh, maø chuùng ta ñaõ bieát ñeán trong chöông hai nhö laø moät phaàn cuûa thuyeát “aâm thanh töï
nhieân” veà nguoàn goác ngoân ngöõ. Haàu heát ngoân ngöõ, hieám khi coù moái lieân quan giöõa nhöõng töø töôïng thanh, vaø
phaàn lôùn söï dieãn ñaït trong ngoân ngöõ laø voõ ñoaùn. Tuy nhieân, ñoái vôùi phaàn lôùn daáu hieäu cuûa ñoäng vaät, thì xuaát
hieän moät moái lieân keát chaéc chaén nhöõng thoâng ñieäp ñöôïc chuyeån taûi vaø tín hieäu ñeá chuyeån taûi noù. Chuùng ta coù
theå xem ñieàu naøy nhö laø tính phi voõ ñoaùn (non-arbitrariness) cuûa ñoäng vaät nhö laø moät tín hieäu coù moät moái lieân
quan maät thieát vôùi hieän taïi. Baát cöù moät loaøi ñoäng vaät naøo, taäp hôïp tín hieäu cuûa chuùng ñöôïc duøng trong giao
tieáp laø xaùc ñònh. Ñoù laø, moãi daïng naøo cuûa söï thoâng tin giöõa nhöõng loaøi vaät chöùa ñöïng moät taäp hôïp daïng thöùc
(phaùt aâm hay cöû chæ) coá ñònh vaø haïn cheá. Nhieàu daïng thöùc chæ ñöôïc duøng trong nhöõng tình huoáng ñaëc bieät (ví
duï nhö thieát laäp laõnh thoå) vaø taïi moät thôøi ñieåm ñaëc bieät (ví duï, trong suoát muøa sinh saûn). Lieân quan ñeán muøa
sinh saûn con ngöôøi coi ñoù nhö laø moät muøa saên, coøn phaïm vi vaø nhöõng caùi môùi cuûa ngoân ngöõ ñöôïc duøng trong
moái quan heä giöõa caùc hoaït ñoäng coù theå cung caáp ñaëc tính khaùc cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi, thoâng thöôøng ñöôïc
dieãn taû nhö “söï “söï saûn sinh”
c. Tính saûn sinh.

Ñoù laø thuoäc tính cuûa moïi ngoân ngöõ trong vieäc lieân tuïc taïo ra nhöõng töø môùi. Moät ñöùa treû khi hoïc moät
ngoân ngöõ deã daøng nhaän bieát moät töø maø chuùng chöa bao giôø ñöôïc nghe tröôùc ñoù. Vôùi nhöõng ngöôøi tröôûng thaønh,

moät tình huoáng môùi ñöôïc ñaët ra hoaëc nhöõng ñoái töôïng môùi phaûi ñöôïc dieãn taû. Vì theá ngöôøi söû duïng ngoân ngöõ
vaän duïng nguoàn ngoân ngöõ cuûa hoï ñeå môû roäng söï dieãn ñaït môùi vaø nhöõng caâu môùi. Ñaëc tính naøy cuûa ngoân ngöõ
con ngöôøi ñöôïc goïi laø tính saûn sinh (productivity) (hay “creativity”, hay “open-endedness”). Ñoù laø moät khía
caïnh cuûa ngoân ngöõ coù leân keát vôùi moät cô sôû laäp luaän raèng soá löôïng tieàm naêng cuûa töø trong baát kyø ngoân ngöõ
naøo cuûa con ngöôøi ñeàu laø voâ haïn.
Maët khaùc, ngoân ngöõ phi tín hieäu xuaát hieän vôùi moät ít söï meàm deûo. Con ve saàu coù 4 tín hieäu ñeå choïn
löïa vaø loaøi khæ coù khoaûng 36 tieáng keâu phaùt aâm (bao goàm tieáng oàn trong vieäc phaùt ra vaø haét hôi). Döôøng nhö
coù theå nhöõng con vaät saûn sinh ra nhöõng tin hieäu môùi ñeå giao tieáp nhöõng kinh nghieäm hoaëc söï kieän môùi. Thoâng
thöôøng nhöõng con ong thôï coù theå truyeàn ñaït ñeán nôi coù nguoàn maät hoa, nhöng seõ thaát baïi ñeå laøm ñieàu naøy neáu
nôi naøy thöïc söï môùi. Trong moät cuoäc thí nghieäm, moät toå ong ñöôïc ñaët döôùi chaân moät ngoïn thaùp vaø nguoàn thöùc
aên ôû treân ñænh. Möôøi con ong seõ ñöôïc ñöa leân ñænh thaùp, ñöôïc chæ nguoàn thöùc aên, vaø ñöôïc göûi ñeán toå ong ñeå
thoâng baùo veà söï tìm thaáy cuûa chuùng. Thoâng ñieäp ñöôïc chuyeån ñi qua moät con ong nhaûy muùa vaø baèng tieáng vo
vo ñeán nguoàn thöùc aên. (Ñoù coù leõ laø moät phöông phaùp laøm cho nhöõng con ong phaùt cuoàng leân). Vaán ñeà coù theå
laø nhöõng con ong chuyeån gôûi ñeán nhöõng nôi coù moät danh saùch daáu hieäu ñònh vò. Taát caû nhöõng daáu hieäu naøy
lieân quan ñeán khoaûng caùch naèm ngang. Con ong khoâng theå vaän duïng heä thoáng truyeàn taûi cuûa noù ñeå taïo ra moät
thoâng ñieäp “môùi” chæ ñònh khoaûng caùch naèm doïc. Theo Karl von Frisch, ngöôøi ñöa ra cuoäc thí nghieäm, thì caùc
con ong khoâng coù nhöõng töø ôû treân ñoái vôùi ngoân ngöõ cuûa chuùng. Hôn theá nöõa, chuùng khoâng theå phaùt minh ra
moät töø.
Vaán ñeà hình nhö laø nhöõng tín hieäu cuûa loaøi vaät coù moät ñaëc tính goïi laø fixed reference (söï quy chieáu coá
ñònh). Moãi daáu hieäu ñöôïc ñònh vò vôùi töø caùch lieân quan ñeán moät vaät theå rieâng bieät hoaëc moät cô hoäi. Trong soá
nhöõng tín hieäu cuûa nhöõng con khæ, coù moät daáu hieäu ñeå chæ söï nguy hieåm CHUTTER, ñöôïc duøng khi moät con
raén boø ngang qua, vaø moät daáu hieäu PRAUP khaùc, ñöôïc duøng khi moät con ñaïi baøng caát caùnh. Nhöõng daáu hieäu
naøy ñöôïc ñònh vò trong söï lieân quan cuûa chuùng vaø khoâng theå ñöôïc vaän duïng. Nhöõng gì seõ ñöôïc coi nhö laø baèng
chöùng cuûa söï saûn sinh trong heä thoáng truyeàn taûi cuûa con khæ seõ phaùt ra moät tieáng CHUTT-RRAUP loaïi daáu
hieäu khi moät vaät ñang bay maø ñöôïc nhìn gioáng nhö moät con raén ñang boø. Nghóa laø nhöõng con khæ seõ coù khaû
naêng vaän duïng ngoân ngöõ cuûa noù ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng tình huoáng môùi. Khoâng may, chuùng ta khoâng coù baèng
chöùng raèng con khæ coù theå taïo ra moät tín hieäu chæ söï nguy hieåm môùi. Trong moät tình huoáng töông töï, con ngöôøi
hoaøn toaøn coù khaû naêng taïo ra moät tín hieäu môùi.
d. Tính chuyeån giao vaên hoùa.

Trong khi baïn coù theå thöøa höôûng ñoâi maét naâu vaø maùi toùc ñen töø boá meï baïn, nhöng baïn khoâng thöøa h-
öôûng ngoân ngöõ cuûa hoï. Baïn seõ coù moät ngoân ngöõ cuøng moät neàn vaên hoaù vôùi nhöõng ngöôøi noùi khaùc vaø khoâng
thöøa höôûng di truyeàn töø cha meï. Moät ñöùa treû ñöôïc sinh ra bôûi cha meï ngöôøi Trung Quoác (Hoï soáng ôû Trung
Quoác vaø noùi tieáng Quaûng Ñoâng), nhöng ñöôïc nuoâi döôõng bôûi nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh ôû Myõ, coù theå coù
nhöõng ñaëc ñieåm vaät lyù ñöôïc thöøa höôûng töø cha meï cuûa noù, nhöng noù hieån nhieân seõ noùi tieáng Anh.
Do ñoù quaù trình naøy ñöôïc dieãn ra töø moät theá heä naøy ñeán moät theá heä keá tieáp vaø ñöôïc dieãn taû nhö laø söï
chuyeån giao vaên hoaù. Trong khi ñoù ñaùng ñöôïc tranh caõi raèng con ngöôøi sinh ra vôùi khuynh höôùng thieân baåm
ñeå ñoøi hoûi ngoân ngöõ, thaät roõ raøng raèng chuùng khoâng theå ñöôïc sinh ra vôùi khaû naêng phaùt sinh trong moät ngoân
ngöõ ñaëc bieät, chaúng haïn nhö tieáng Anh. Moâ hình chung cuûa söï giao tieáp giöõa loaøi vaät laø nhöõng tín hieäu ñöôïc
duøng moät caùch baûn naêng vaø khoâng theå hoïc ñöôïc. Tuy nhieân, coù moät vaøi baèng chöùng thöû nghieäm ñeà nghò raèng
moät soá con chim coù theå chuû ñoäng hoïc ñöôïc nhöõng tieáng keâu rieâng bieät ñöôïc duøng trong chuûng loaøi cuûa chuùng.
Neáu nhöõng con chim naøy ñöôïc nuoâi trong söï coâ laäp, chuùng seõ caát leân tieáng hoùt hay tieáng keâu do baûn naêng,
nhöng nhöõng tieáng hoùt naøy seõ khaùc thöôøng ôû moät vaøi phöông dieän. Tröôøng hôïp nhöõng treû sô sinh, ñöôïc nuoâi d-
öôõng trong söï coâ laäp, seõ khoâng xuaát hieän ngoân ngöõ baûn naêng. Söï chuyeån giao vaên hoaù (cultural transmission)
veà moät ngoân ngöõ laø söï thieát yeáu ñaëc bieät trong quaù trình thuï ñaéc cuûa con ngöôøi.

e. Tính chuyeân bieät.

Nhöõng aâm thanh trong ngoân ngöõ coù yù nghóa rieâng bieät. Ví duï, söï khaùc nhau giöõa caùc aâm a b vaø aâm a p
hoaøn toaøn khoâng nhieàu, nhöng khi nhöõng aâm naøy ñöôïc duøng trong moät ngoân ngöõ, chuùng ñöôïc söû duïng theo
moät khuynh höôùng maø söï xuaát hieän cuûa moät aâm naøo ñoù hôn laø moät aâm khaùc coù nghóa. Thöïc teá laø söï phaùt aâm
cuûa töø pack vaø back daãn ñeán moät söï khaùc bieät veà nghóa coù theå chæ coù do söï khaùc nhau giöõa aâm p vaø b trong
tieáng Anh. Ñaëc tính naøy cuûa ngoân ngöõ ñöôïc dieãn taû nhö söï chuyeân bieät. Moãi aâm thanh trong ngoân ngöõ ñeàu
mang moät yù nghóa rieâng bieät. Thaät ra, noù coù theå saûn sinh ra moät loaït aâm thanh trong moät doøng ngöõ löu thöôøng
gioáng nhö aâm p vaø b. Söï khaùc nhau veà aâm naøy coù theå ñöôïc nhaän thöùc nhö laø baûn sao ñöôïc noùi ra cuûa khuynh
höôùng vieát, ví duï: noái nhöõng aâm laïi vôùi nhau ñeå taïo töø.
Tuy nhieân, nhöõng doøng lieân tuïc naøy seõ chæ ñöôïc giaûi thích nhö nhöõng aâm a p hay aâm a b (hay, coù theå,
nhö moät non-sound) trong ngoân ngöõ. Chuùng ta coù moät quan ñieåm raát khaùc bieät veà aâm cuûa ngoân ngöõ vaø baát cöù
nôi naøo moät söï phaùt aâm rôi vaøo trong moät traät töï vaät lyù cuûa aâm, noù seõ ñöôïc giaûi thích nhö laø moät aâm rieâng bieät
mang yù nghóa ngoân ngöõ ñaëc bieät.
f. Tính phaân laäp.

Ngoân ngöõ ñöôïc toå chöùc thaønh hai caáp ñoä hay hai lónh vöïc moät caùch ñoàng thôøi. Thuoäc tính naøy ñöôïc
goïi laø tính phaân laäp (duality), hay tính phaân chia hai laàn (double articulation). Trong quaù trình phaùt ra tieáng
noùi, chuùng ta coù moät caáp ñoä vaät lyù maø chuùng ta coù theå phaùt ra nhöõng aâm rieâng leû, gioáng nhö n, b vaø i. Khi
chuùng ta phaùt ra nhöõng aâm naøy trong moät söï keát hôïp ñaëc thuø, nhö trong bin (thuøng), chuùng ta coù moät yù nghóa
khaùc yù nghóa cuûa söï keát hôïp trong nib (ñaàu ngoøi buùt), vì theá, taïi caáp ñoä naøy, chuùng ta coù nhöõng aâm rieâng bieät,
vaø ôû caáp ñoä khaùc, chuùng ta coù yù nghóa rieâng bieät. Thöïc teá, tính phaân laäp laø moät trong nhöõng yeáu toá tieát kieäm
nhaát cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi, vôùi moät daõy caùc aâm rieâng bieät. Chuùng ta coù theå phaùt ra moät soá löôïng lôùn nhöõng
aâm keát hôïp (ví duï, töø) coù yù nghóa rieâng bieät.
3. Nhöõng thuoäc tính khaùc.
Saùu thuoäc tính: tính thay theá, tính voõ ñoaùn, tính saûn sinh, tính chuyeån giao vaên hoùa, tính rieâng bieät vaø
tính phaân laäp coù theå ñöôïc xem nhö laø nhöõng yeáu toá chuû choát cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi. Dó nhieân, ngoân ngöõ con
ngöôøi coù nhieàu ñaëc tính khaùc, nhöng thoâng thöôøng chuùng khoâng khoâng phaûi laø duy nhaát.
Ví duï, vieäc söû duïng keânh thanh aâm-thính giaùc (vocal-auditory channel) chaéc chaén laø moät ñaëc tính cuûa
tieáng noùi con ngöôøi. Söï giao tieáp ngoân ngöõ con ngöôøi laø moät söï phaùt ra ñieån hình thoâng qua cô quan phaùt aâm
vaø ñöôïc tieáp nhaän thoâng qua tai. Tuy nhieân, söï giao tieáp ngoân ngöõ coù theå ñöôïc truyeån taûi maø khoâng duøng aâm
thanh, thoâng qua vieát hoaëc thoâng qua daáu hieäu ngoân ngöõ cuûa ngöôøi ñieác. Hôn theá nöõa, nhieàu chuûng loaøi khaùc
(ví duï, caù heo) söû duïng keânh thanh aâm-thính giaùc. Vì theá, ñaëc tính naøy khoâng phaûi laø moät ñaëc tính xaùc ñònh
ngoân ngöõ con ngöôøi. Nhöõng quan ñieåm töông töï coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua söï trao nhaän (baát cöù ngöôøi
noùi/ngöôøi gôûi moät tín hieäu ngoân ngöõ naøo cuõng coù theå laø ngöôøi nghe/ngöôøi nhaän): söï chuyeân moân hoaù
(specialization) (nhöõng tín hieäu ngoân ngöõ thoâng thöôøng khoâng phuïc vuï cho baát kyø moät loaïi muïc ñích khaùc naøo,
ví duï nhö thôû hay nuoâi döôõng); tính khoâng ñònh höôùng (non-directionality) (daáu hieäu ngoân ngöõ coù theå ñöôïc
naém baét bôûi moät ngöôøi naøo ñoù trong khi nghe, ngay caû khoâng nhìn thaáy); vaø söï taøn luïi nhanh choùng (rapid
fade) (daáu hieäu ngoân ngöõ ñöôïc phaùt sinh vaø bieán maát nhanh choùng). Haàu heát nhöõng ñieàu naøy laø nhöõng ñaëc tính
cuûa ngoân ngöõ noùi, chöù khoâng phaûi cuûa ngoân ngöõ vieát. Chuùng cuõng khoâng ñaïi dieän cho nhieàu heä thoáng giao tieáp
cuûa loaøi vaät coù söû duïng phöông thöùc thò giaùc moät caùch ñaëc thuø hay lieân quan thöôøng xuyeân ñeán söï laäp laïi cuûa
tín hieäu töông töï. Nhöõng ñaëc tính nhö theá ñöôïc söû duïng toát nhaát nhö laø moät phöông phaùp theå hieän ngoân ngöõ
con ngöôøi, nhöng noù khoâng phaûi laø phöông tieän ñeå phaân bieät noù vôùi heä thoáng khaùc cuûa söï giao tieáp.

CHƯƠNG IV : NGOÂN NGÖÕ LAØ HEÄ THOÁNG TÍN HIEÄU
I. MỞ ĐẦU.
Ngoân ngöõ töï nhieân cuûa con ngöôøi - nhö ñaõ noùi - toàn taïi döôùi hai daïng: ngoân ngöõ noùi vaø ngoân ngöõ vieát.
Trong ñoù, hình thöùc toàn taïi quan troïng nhaát, cô baûn nhaát cuûa ngoân ngöõ laø ngoân ngöõ noùi, töùc laø ngoân ngöõ theå
hieän döôùi daïng “caùc lôùp khoâng khí ñang chuyeån ñoäng”, caùc soùng aâm, ngoân ngöõ thaønh tieáng. Döôùi hình thöùc
toàn taïi naøy, ngoân ngöõ coù moä ñaëc ñieåm cöïc kyø quan troïng, ñoù laø tính tín hieäu.
II. TÍN HIEÄU VAØ TÍN HIEÄU NGOÂN NGÖÕ.

1.Tín hieäu.
Laø moät söï vaät (hoaëc moät thuoäc tính vaät chaát, moät hieän töôïng) kích thích vaøo giaùc quan cuûa con ngöôøi,
laøm cho ngöôøi ta tri giaùc vaø lyù giaûi, quy chieáu tôùi moät caùi gì ñoù naèm ngoaøi söï vaät (thuoäc tính vaät chaát hoaëc hieän
töôïng ñoù). Chaúng haïn, caùi ñeøn ñoû trong baûng ñeøn tín hieäu giao thoâng ñöôøng boä laø moät tín hieäu, bôûi vì khi noù
haønh chöùc, hoaït ñoäng (nghóa laø khi noù saùng leân), ta nhìn thaáy noù vaø suy dieãn, quy chieáu tôùi söï caám ñoaùn,
khoâng ñöôïc vöôït qua giao loä.
Moät söï vaät naøo ñoù muoán trôû thaønh moät tín hieäu phaûi hoäi ñuû caùc ñieàu kieän sau ñaây:
* Phaûi laø moät söï vaät hay thuoäc tính vaät chaát ñöôïc caûn nhaän qua giaùc quan cuûa con ngöôøi. Ñoù coù theå
laø aâm thanh, aùnh saùng, maøu saéc vaät theå... Noùi caùch khaùc, tín hieäu phaûi laø vaät chaát, kích thích ñeán giaùc quan con
ngöôøi vaø con ngöôøi caûm nhaän ñöôïc.
* Phaûi ñaïi dieän cho moät caùi gì ñoù, gôïi ra caùi gì ñoù khoâng phaûi laø chính noù, nghóa laø caùi maø noù ñaïi
dieän khoâng truøng vôùi chính noù. Trôû laïi ví duï treân, tín hieäu ñeøn ñoû baùo hieäu noäi dung caám ñi, caám vöôït, noäi
dung naøy vaø baûn theå vaät chaát cuûa caùi ñeøn ñoû khoâng heà truøng nhau. Beân caïnh ñoù, noù cuõng seõ chæ laø tín hieäu khi
moäi lieân heä giöõa noù vôùi “caùi maø noù chæ ra” ñöôïc ngöôøi ta nhaän thöùc, ñöôïc ngöôøi ta lieân hoäi noù vôùi caùi gì.
* Söï vaät ñoù phaûi naèm trong moät heä thoáng nhaát ñònh ñeå ñöôïc xaùc nhaän tö caùch vaø giaù trò tìn hieäu cuûa
mình cuøng vôùi caùc tín hieäu khaùc. Ví duï, caùi ñeøn ñoû vöøa ñöôïc ñeà caäp laø moät tín hieäu, nhöng neáu taùch ra khoûi heä
thoáng ñeøn baùo giao thoâng ñöôøng boä, ñöa vaøo chuøm ñeøn trang trí nhaø cöûa thì noù seõ khoâng coøn laø tín hieäu nöõa.
Sôû dó nhö vaäy laø vì chæ coù naèm trong heä thoáng ñeøn baùo giao thoâng ñöôøng boä, trong söï ñoái laäp quy öôùc vôùi ñeøn
xanh, ñeøn vaøng cuøng heä thoáng, noù môùi coù tö caùch tín hieäu, coù giaù trò rieâng cuûa noù.
2. Tín hieäu ngoân ngöõ.
Xuaát phaùt töø bình dieän tín hieäu hoïc trong vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ, ngoân ngöõ hoïc quan nieäm ngoân
ngöõ laø moät heä thoáng tín hieäu. Nhö ta vöøa thaáy ôû treân, tín hieäu laø caùi phaûi coù hai maët: maët bieåu hieän vaät chaát vaø
maët ñöôïc bieåu hieän (caùi maø maët bieåu hieän chæ ra, quy chieáu ñeán, laøm ñaïi dieän). Vaäy thì trong ngoân ngöõ, tröôùc
heát phaûi coi caùc hình vò - nhöõng ñôn vò mang nghóa nhoû nhaát – vaø caùc töø laø nhöõng tín hieäu, bôûi leõ chuùng coù maët
bieåu hieän laø aâm thanh, vaø maët ñöôïc bieåu hieän laø nhöõng yù nghóa hay nhöõng noäi dung nhaát ñònh naøo ñoù.
Maët khaùc, cuõng caàn phaûi thaáy raèng trong töø - ñôn vò trung taâm cuûa ngoân ngöõ - coù theå coù raát nhieàu
quan heä tín hieäu. Tröùoâc heát, aâm thanh laøm tín hieäu cho yù nghóa, tieáp ñoù, caû caùi phöùc theå aâm thanh-yù nghóa ñoù
laïi bieåu hieän, laøm teân goïi, laøm ñaïi dieän cho söï vaät, hieän töôïng, qun heä, thuoäc tính... trong theá giôùi hieän thöïc.
Ñeán löôït mình, caû caùi phöùc theå boä tam naøy, trong nhöõng phaùt ngoân cuï theå, laïi coù theå laøm tín hieäu, laøm ñaïi dieän
cho moät söï vaät, hieän töôïng... khaùc, nhö trong nhöõng tröôøng hôïp chuyeån nghóa aån duï, hoaùn duï...Nhö vaäy, thoâng
qua nhöõng ñaëc tröng hình thöùc cuûa hình vò vaø cuûa töø (aâm thanh, chöõ vieát), ta hieåu ñöôïc moät caùi gì ñoù veà thöïc
teá. Nhöõng ñaëc tröng hình thöùc naøy ñöôïc söï quy öôùc cuûa xaõ hoäi, ñöôïc söû duïng laëp ñi laëp laïi trong quaù trình giao
tieáp. Ñoù chính laø tín hieäu ngoân ngöõ.

Nhö vaäy, tín hieäu ngoân ngöõ (language signs) laø moät söï khaùi quaùt hoùa, tröøu töôïng hoùa caùc söï vaät, hieän
töôïng, söï kieän, quaù trình, tính chaát... Nhôø coù söï khaùi quaùt hoùa vaø tröøu töôïng hoùa naøy maø ngoân ngöõ môùi “thaáy
thöïc teá, thöïc taïi, toàn taïi vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi baûn thaân toâi” (Marx).
Tín hieäu ngoân ngöõ ñöôïc nghieân cöùu trong khoa tín hieäu hoïc (semiology), ngoân ngöõ hoïc chæ nghieân
cöùu maët baûn chaát xaõ hoäi cuûa tín hieäu ngoân ngöõ.
III. BAÛN CHAÁT CUÛA TÍN HIEÄU NGOÂN NGÖÕ.

Baûn chaát cuûa tín hieäu ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän qua caùc maët sau ñaây:
1. Ngoân ngöõ phaûi coù moät daïng vaät chaát nhaát ñònh.
Ñaëc ñieåm quan troïng cuûa tín hieäu ngoân ngöõ laø phaûi coù moät daïng vaät chaát nhaát ñònh ñeå bieåu hieän moät
noäi dung töông öùng. Noùi caùch khaùc, tín hieäu ngoân ngöõ coù baûn chaát hai maët: maët hình thöùc vaø maët noäi dung, hay
coøn goïi laø caùi bieåu hieän (caùi bieåu ñaït) vaø caùi ñöôïc bieåu hieän (caùi ñöôïc bieåu ñaït). Caû hai maët naøy laø moä phöùc theå
hôïp nhaát töông taùc chaët cheõ vôùi nhau, nhö “hai maët cuûa moät tôø giaáy”. Caùi bieåu hieän cuûa tín ngoân ngöõ laø aâm
thanh, coøn caùi ñöôïc bieåu hieän cuûa noù laø yù nghóa, laø khaùi nieäm veà söï vaät ñöôïc phaûn aùnh, ñöôïc goïi teân. Trong
thöïc teá nhieàu ngoân ngöõ, moái quan heä giöõa caùi bieåu hieän vaø caùi ñöôïc bieåu hieän khoâng ñôn thuaàn laø quan heä 1:1,
maø coù theå laø: moät caùi bieåu hieän chöùa ñöïng nhieàu caùi ñöôïc bieåu hieän khaùc nhau. Ñaây laø nguyeân nhaân laøm neân
söï ñoàng aâm cuûa nhieàu töø trong ngoân ngöõ. Nguôïc laïi, moät caùi ñöôïc bieåu hieän coù theå ñöôïc bieåu thò baèng nhieàu
caùi bieåu hieän khaùc nhau, laøm neân caùc töø ñoàng nghóa trong ngoân ngöõ. Qua ñaây, ta thaáy tín hieäu ngoân ngöõ laø tín
hieäu phöùc taïp. Nhö vaäy, moãi moät töø bieåu thò moät khaùi nieäm nhöng töø vaø khaùi nieäm khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau.
Do vaäy, suy roäng ra, chöùc naêng phaûn aùnh cuûa ngoân ngöõ ñaët tín hieäu ngoân ngöõ trong moái töông quan khoâng
phaûi tröïc tieáp vôùi theá giôùi cuûa söï vaät khaùch quan, maø giaùn tieáp vôùi theá giôùi ñöôc tri giaùc qua laêng kính cuûa moät
truyeàn thoáng vaên hoùa ñaõ ñöôïc hình thaønh. Beâb caïnh ñoù, neùt ñaëc thuø cuûa tín hieäu ngoân ngöõ laø chöùc naêng ñònh
danh. Noù goïi teân nhöõng söï vaät khaùch quan trong thieân nhieân (vaø trong taâm hoàn). Töø boø chaúng haïn, laø teân goïi
moät ñoäng vaät trong tieáng Vieät, coøn baûn thaân con boø aáy laø moät tín hieäu thì khoâng theå. Cho neân, cuøng moät con
vaät aáy laïi coù nhöõng teân goïi khaùc nhau trong caùc ngoân ngöõ khaùc nhau (Nga: , Anh: bull...)
2. Tính voõ ñoaùn (arbitrary).
Hai maët cuûa tín hieäu ngoân ngöõ khoâng bao giôø taùch rôøi nhau, nhöng laïi coù quan heä voõ ñoaùn vôùi nhau.
Tính voõ ñoaùn (arbitrary) cuûa tín hieäu ngoân ngöõ gaén lieàn vôùi quy öôùc cuûa xaõ hoäi. Leâ-nin ñaõ chæ roõ: “teân goïi laø
moät caùi ngaãu nhieân, chöù khoâng theå bieåu hieän ñöôïc chính ngay baûn chaát cuûa söï vaät”. Khi baøn ñeán moái quan heä
giöõa teân goïi vaø söï vaät, C.Mark cuõng ñaõ khaúng ñònh, “teân goïi moät vaät roõ raøng khoâng coù lieân can gì ñeán baûn
chaát cuûa vaät ñoù caû. Toâi tuy coù bieát ngöôøi kia teân laø Giaéc, nhöng vaãn khoâng bieát oâng ta laø ngöôøi nhö theá naøo caû.
Trong caùc teân goïi cuûa nhöõng thöù tieàn teä nhö Stec-linh, Tall, Phraêng, Ñoâ-la thì cuõng theá, kyø thöïc khoâng coù moät
chuùt daáu veát gì cuûa quan heä giaù trò caû”. Ñieàu naøy coù nghóa laø chuùng ta khoâng tìm ñöôïc lyù do cho vieäc giaûi thích
vì sao aâm naøy laïi coù nghóa naøy hoaëc vì sao yù naøy laïi ñöôïc chöùa trong aâm naøy... Duøng aâm naøy hay aâm kia ñeå
bieåu thò yù naøy hay yù kia taát caû ñeà do quy öôùc, do thoùi quen cuûa coäng ñoàng. Nhôø coù tính voõ ñoaùn naøy maø ngoân
ngöõ, moät maët quy ñònh söï baønh tröôùng cuûa mình, vaø maët khaùc, laïi haïn ñònh, giôùi haïn söï baønh tröôùng ñoù. Ñieàu
naøy giaûi thích taïi sao caù nhaân khoâng theå thay ñoåi ñöôïc ngoân ngöõ.
3. Tín hieäu ngoân ngöõ laø aâm thanh
Maët bieåu hieän cuûa tín hieäu ngoân ngöõ laø aâm thanh, ñoù laø caùi nghe ñöôïc chöù khoâng nhìn thaáy ñöôïc. Noù
“dieãn ra trong thôøi gian vaø coù nhöõng ñaëc ñieåm voán laø cuûa thôøi gian”, theo caùch quan nieäm cuûa Ferdinand de
Saussure (1973), noù coù moät beà roäng vaø beà roäng ñoù chæ coù theå ño treân moät chieàu maø thoâi. Ñoù chính laø tính tuyeán
tính (linearity) (hay coøn goïi laø tính hình tuyeán) cuûa tín hieäu ngoân ngöõ.
Tín hieäu ngoân ngöõ laø tín hieäu giao tieáp baèng aâm thanh, cho neân chæ döïa vaøo thính giaùc laø chuû yeáu.
Coøn chöõ vieát laø moät hình thöùc duøng ñeå coá ñònh ngoân ngöõ aâm thanh. Do vaäy, tính tuyeán tính cuûa tín hieäu ngoân

ngöõ ñöôïc theå hieän ôû choã khi noùi bao giôø cuõng phaùt aâm noái tieáp nhau, caùi noï keá tieáp caùi kia töøng töø ngöõ moät, duø
ta coù theå noùi nhanh ñeán ñaâu ñi chaêng nöõa. Khi vieát, caùi noùi tröôùc vieát tröoùc, caùi noùi sau vieát sau. Noùi caùch
khaùc, khoâng bao giôø chuùng ta coù theå phaùt aâm taát caû caùc aâm, caùc töø ra ñoàng thôøi, maø phaûi laàn löôït keá tieáp nhau
theo moät chuoãi. Coøn khi vieát, chaúng qua laø moät söï chuyeån hoùa tính chaát tuyeán tính cuûa lôøi noùi trong thôøi gian
thaønh tính chaát tuyeán tính trong khoâng gian.
IV. VEÀ KHAÙI NIEÄM HEÄ THOÁNG VAØ CAÁU TRUÙC.
Trieát hoïc bieän chöùng Mac-xít ñaõ chæ ra raèng ñaëc tính nhö moät phöông thöùc toàn taïi cuûa theá giôùi laø tính heä
thoáng. Trong Pheùp bieän chöùng cuûa töï nhieân Enghels ñaõ vieát: “Toaøn boä giôùi töï nhieân maø chuùng ta bieát ñöôïc hoïp
thaønh moät heä thoáng, moät moái lieân heä toång hôïp cuûa caùc vaät theå; ôû ñaây, chuùng ta hieåu vaät theå laø taát caû nhöõng caùi
gì laø thöïc taïi vaät chaát, keå töø ngoâi sao cho ñeán nguyeân töû”.
Nhö vaäy, heä thoáng (system) laø phöông thöùc toàn taïi cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng trong thöïc teá khaùch
quan. Ñoù laø moät ñaëc trung maø caùc söï vaät, hieän töôïng ñöôïc xem xeùt nhö laø moät chænh theå, bao goàm caùc ñôn vò
vaø caùc yeáu toá coù quan heä höõu cô vôùi nhau. Trong ñoù, moãi thaønh toá chòu söï quy ñònh cuûa caùc thaønh toá khaùc, vaø
traùi laïi, baûn thaân noù cuõng tham gia vaøo vieäc quy ñònh caùc thaønh toá khaùc. Baát kyø moät söï taùc ñoäng naøo ñeán moät
thaønh toá, vaøo moät ñôn vò - treân nguyeân taéc - ñeàu gaây ra taùc ñoäng tieáp theo ñeán caùc thaønh toá, caùc ñôn vò khaùc
trong heä thoáng.
Coøn caáu truùc (structure) laø moät thuoäc tính cuûa heä thoáng. Ñoù laø caùch toå chöùc, caùch saép xeáp beân trong
cuûa heä thoáng, laø caùch saép xeáp caùc thaønh toá, caùc ñôn vò ñeå cho heä thoáng toàn taïi. Do vaäy, noùi tôùi caáu truùc laø noùi
tôùi söï saép xeáp caùc ñôn vò, caùc thaønh toá theo nhöõng moái quan heä trong heä thoáng. Caáu truùc, qua ñoù, hieän ra nhö
moät moâ hình, moät hình aûnh khaùi quaùt, moät löôïc ñoà tröøu töôïng maø nhôø ñoù, chuùng ta tieáp caän ñöôïc ñoái töôïng nhö
moät heä thoáng chænh theû.
Nhö vaäy, caáu truùc phaûi coù ba ñieàu kieän:
1) Coù caùc yeáu toá, caùc ñôn vò.
2) Coù caùc quan heä ñeå noái keát, saép xeáp caùc yeáu toá, caùc ñôn vò.
3) Caùc yeáu toá, caùc ñôn vò, qua caùc quan heä, phaûi taïo neân moät chænh theå duy nhaát nöông töïa nhau.
Coøn heä thoáng khaùc vôùi caáu truùc ôû choã caáu truùc chæ ñöôïc xem xeùt töø goùc ñoä tónh taïi mang tính chaát thôøi
ñoaïn; coøn heä thoáng chính laø caáu truùc ñang hoaït ñoäng.
V. NGOÂN NGÖÕ LAØ MOÄT HEÄ THOÁNG CAÁU TRUÙC – CHÖÙC NAÊNG.
Ngoân ngöõ laø coâng cuï giao tieáp, bieåu ñaït tö duy vaø phaûn aùnh hieän thöïc. Theá giôùi hieän thöïc khaùch quan
coù heä thoáng, tö duy coù heä thoáng thì ngoân ngöõ cuõng coù heä thoáng. Nhöng heä thoáng ngoân ngöõ laø moät heä thoáng ñaëc
bieät, heä thoáng chöùc naêng: toaøn boä heä thoáng ngoân ngöõ tham gia vaøo vieäc laøm phöông tieän thoâng tin vaø giao tieáp
tö töôûng. Heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ laø söï thoáng nhaát giöõa hình thöùc vaø noäi dung, giöõa caùi bieåu ñaït vaø caùi
ñöôïc bieåu ñaït cuûa taát caû caùc ñôn vò, caùc yeáu toá, caùc tín hieäu ngoân ngöõ treân dieän hình thöùc vaø noäi dung. Maët
khaùc, laø moät heä thoáng - caáu truùc, cuõng gioáng nhö taát caû caùc heä thoáng khaùc, ngoân ngöõ phaûi thoûa maõn caùc ñieàu
kieän cuûa caáu truùc vaø heä thoáng nhö ñaõ neâu ôû treân ñaây.
1. Caùc ñôn vò cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ.

Caùc ñôn vò cuûa ngoân ngöõ ñöôïc phaân bieät theo chöùc naêng, theo vò trí vaø theo keát caáu noäi taïi cuûa mình
khi tham gia vaøo caáu truùc neân heä thoáng ngoân ngöõ. Theo truyeàn thoáng, ngöôøi ta chia laøm caùc ñôn vò caáu taïo,
caùc ñôn vò ñònh danh vaø caùc ñôn vò thoâng baùo. Veà cô baûn, coù boán ñôn vò sau ñaây:
AÂm vò (phonemes) laø ñôn vò nhoû nhaát cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ, baûn thaân noù khoâng coù nghóa
nhöng coù chöùc naêng phaân bieät nghóa, phaân bieät töø.

Ví duï: aâm vò /t/ trong töø ta vaø aâm vò /b/ trong töø ba ñeàu khoâng coù nghóa gì caû, nhöng chuùng coù chöùc
naêng phaân bieät söï khaùc nhau giöõa hai töø naøy veà maët hình thöùc, qua ñoù caû veà maët yù nghóa nöõa.
Hình vò (morphemes) laø ñôn vò nhoû nhaát mang nghóa. Trong heä thoáng ngoân ngöõ noù ñöôïc duøng ñeå caáu
taïo neân töø vaø luoân toàn taïi phuï thuoäc vaøo töø. Chaúng haïn, xeùt töø tieáng Anh unhappy, ta thaáy, boä phaän un- ñöôïc
gheùp vaøo goác töø happy ñeå taïo neân moät töø môùi coù yù nghóa ñoái laäp vôùi töø happy. Ñoù chính laø moät hình vò.
Töø (words) laø ñôn vò cô baûn nhaát, trung taâm nhaát SScuûa heä thoáng ngoân ngöõ, noù laø chaát lieäu ñeå kieán
taïo neân moãi moät ngoân ngöõ, maø thieáu noù, ta khoù coù theå hình dung neân ngoân ngöõ ñoù. Ñaây laø moät ñôn vò coù
nghóa, ñöôïc duøng ñeå caáu taïo neân nhöõng ñôn vò giao tieáp baäc cao. Khaùc vôùi hình vò luoân phuï thuoäc vaøo töø, töø laø
moät ñôn vò hieån nhieân, coù saün, hoaït ñoäng ñoäc laäp, duøng ñeå ñònh danh, goïi teân vaø bieåu thò khaùi nieäm.
Caâu (sentences) laø ñôn vò cô baûn cuûa ngoân töø, cuûa lôøi noùi, cuûa vaên baûn, laø ñôn vò nhoû nhaát coù theå söû
duïng vaøo vieäc giao tieáp. Noù laø moät ñôn vò ñònh danh tình huoáng, ñònh danh söï kieän, coù tính hoaøn chænh veà noäi
dung thoâng baùo.
Trong boán ñôn vò cô baûn treân ñaây, aâm vò vaø hình vò ñöôïc goïi laø nhöõng ñôn vò caáu taïo, coøn töø laø ñôn vò
ñònh danh. Trong khi ñoù, caâu laø ñôn vò giao tieáp.
Ngoân ngöõ ñöôïc xem nhö laø moät heä thoáng ña caáp ñoä, ña bình dieän. Do vaäy, caùc ñôn vò cuûa heä thoáng
ngoân ngöõ cuõng coù söï phaân chia vaø saép xeáp theo caáp ñoä cuûa mình: ñôn vò cuûa caáp ñoä ngöõ aâm, ñôn vò cuûa caáp ñoä
töø vöïng vaø ñôn vò cuûa caáp ñoä töø phaùp vaø ñôn vò cuûa caáp ñoä cuù phaùp. Caùc ñôn vò thuoäc veà cuøng moät caáp ñoä laø
nhöõng ñôn vò ñoàng loaïi, ñöôïc xaùc laäp theo quy taéc hoaït ñoäng heä hình (thay theá), coøn caùc ñôn vò cuûa nhöõng caáp
ñoä khaùc nhau seõ thieát laäp neân nhöõng ñôn vò khoâng ñoàng loaïi theo quy taéc hoaït ñoäng keát hôïp (cuù ñoaïn). Noùi
caùch khaùc, tính khoâng ñoàng loaïi cuûa caùc ñôn vò ñöôïc theå hieän ôû choã: caùc thuoäc tính cuûa nhöõng ñôn vò thuoäc caùc
caáp ñoä khaùc nhau khoâng theå quy thaønh lôùp, thaønh nhoùm, maø ñeàu naèm trong moät ñôn vò thöù baäc, toân ti, ñöôïc
xaùc ñònh baèng caùc khaùi nieäm “goàm coù” hoaëc “naèm trong”. Ví duï: aâm vò töï noù khoâng bieåu ñaït nghóa, hình vò
khoâng coù nghóa maø coù tính lieân töôûng vaø tính khoâng ñoäc laäp veà cuù phaùp, coøn töø thì coù caùc thuoäc tính naøy.
Taát caû nhöõng ñôn vò naøy ñeàu ñöôïc noái keát vôùi nhau theo caùc quan heä xaùc ñònh trong heä thoáng ngoân
ngöõ ñeå kieán taïo neân caáu truùc ngoân ngöõ.
2. Caùc quan heä cuûa heä thoáng caáu truùc ngoân ngöõ.
Quan heä cuûa heä thoâng ngoân ngöõ - ñoù laø toaøn boä nhöõng moái töông taùc qua laïi giöõa nhöõng ñôn vò vaø caùc
boä phaän cuûa chuùng, giöõa caùc caáp ñoä vaø caùc phaïm truø. Trong heä thoáng ngoân ngöõ thöôøng toàn taïi boán kieåu quan
heä cô baûn sau:
a. Quan heä heä hình.

Xeùt caùc ví duï trong tieáng Vieät sau:
(1a): Baûo (1b) baûN
CHaûo chaûI
KHaûo khaûM
Ta thaáy: ôû (1a), thay caùc phuï aâm ñaàu seõ cho ta caùc töø khaùc nhau vôùi yù nghóa khaùc nhau, coøn ôû (1b),
thay aâm /o/ baèng caùc phuï aâm khaùc nhau cho ta nhöõng töø khaùc nhau.
Nhö vaäy, caùc phuï aâm ñaàu vaø caùc phuï aâm cuoái, sau khi thay theá, nhoùm hoïp thaønh töøng nhoùm, töøng lôùp:
lôùp phuï aâm ñaàu vaø lôùp phuï aâm cuoái, ñoù chính laø caùc ñôn vò ñoàng loaïi coù theå löïa choïn ñeå thay theá cho nhau
trong moät vò trí xaùc ñònh naøo ñoù theo heä hình. Ñoù chính laø moái quan heä heä hình (paradigmatic relationship) -
hay coøn goïi laø quan heä doïc, quan heä thay theá, quan heä löïa choïn.
Vaäy, quan heä heä hình laø quan heä thoáng nhaát noái keát caùc ñôn vò ngoân ngöõ thaønh töøng nhoùm, töøng lôùp,
töøng phaïm truø. Chaúng haïn nhö: heä thoáng caùc nguyeân aâm, heä thoáng söï bieán caùch, loaït ñoàng nghóa... Trong vieäc
söû duïng ngoân ngöõ, quan heä heä hình cho pheùp löïa choïn caùc ñôn vò caàn thieát ñeå coù theå xaùc laäp neân nhöõng daïng

thöùc vaø caùc töø theo caùch töông suy (analogy). Noùi caùch khaùc, quan heä heä hình laø phaïm vi nhoùm hoïp caùc ñôn vò
coù cuøng tính chaát, cuøng chöùc naêng, coù cuøng vò trí, coù theå duøng ñeå löïa choïn vaø thay theá cho nhau trong moät boái
caûnh ngoân ngöõ ñoàng nhaát.
b. Quan heä cuù ñoaïn.

Quan heä cuù ñoaïn (syntagmatic relationship) laø quan heä noái keát caùc ñôn vò ngoân ngöõ theo tính traät töï
tröôùc sau cuûa chuùng. Noùi caùch khaùc, quan heä cuù ñoaïn laø quan heä noái keát caùc ñôn vò ngoân ngöõ khoâng ñoàng loaïi,
nhöõng ñôn vò cuûa nhöõng caáp ñoä khaùc nhau theo chieàu ngang ñeå taïo thaønh nhöõng ñôn vò baäc cao nhaèm bieåu ñaït
thoâng tin. Veà thöïc chaát, ñaây chính laø tính tuyeán tính cuûa tín hieäu ngoân ngöõ. Bôûi vì, caùc ñôn vò ngoân ngöõ khoâng
phaûi bao giôø cuõng ñöôïc noùi ra, vieát ra ñoàng thôøi, cuøng moät luùc, maø phaûi keá tieáp nhau theo trình töï: caùi coù tröôùc
xuaát hieän tröôùc, caùi coù sau xuaát hieän sau. Trong vieäc söû duïng ngoân ngöõ, quan heä cuù ñoaïn söû duïng cuøng moät luùc
hai (hoaëc lôùn hôn hai) ñôn vò ngoân ngöõ. Quan heä naøy coøn ñöôïc goïi laø quan heä ngöõ ñoaïn hoaëc quan heä keát hôïp.
Cuøng vôùi quan heä heä hình, quan heä cuù ñoaïn laäp neân quan heä ñoái vò hoaëc truïc ñoái vò.
c. Quan heä toân ti.

Quan heä toân ti (hierarchical relationship) coøn ñöôïc goïi laø quan heä bao haøm. Ñoù laø quan heä giöõa nhöõng
yeáu toá, nhöõng ñôn vò khoâng ñoàng loaïi, phuï thuoäc nhau nhö caùi chung luoân chöùa ñöïng caùi rieâng, caùi nhoû naèm
trong caùi lôùn, caùi boä phaän naèm trong caùi toaøn theå. Quan heä toân ti ñöôïc nhaän dieän giöõa caùc ñôn vò cuûa nhöõng
caáp ñoä khaùc nhau, giöõa caùc töø vaø caùc daïng thöùc trong vieäc thoáng nhaát chuùng thaønh töøng loaïi, giöõa caùc ñôn vò
cuù phaùp trong khi thoáng nhaát chuùng thaønh caùc loaïi hình cuù phaùp.
d. Quan heä lieân töôûng.

Theo F.de.Saussure (1973), heä hình lieân töôûng laø moät lôùp haïng yeáu toá ngoân ngöõ hoïc ñöôïc hôïp laïi
trong trí theo moät nguyeân taéc nhaát ñònh, ñöôïc hình thaønh do coù moät yeáu toá chung ñaïi dieän cho caû nhoùm, kieåu
nhö: giaùo duïc, giaùo vieân, giaùo sö, giaùo chöùc...
Söï lieân töôûng cuõng coù theå chæ döïa treân nhöõng neùt töông töï cuûa caùi ñöôïc bieåu ñaït (giaùo duïc, giaùo
döôõng, giaùo huaán) hay ngöôïc laïi, chæ döïa treân söï gioáng nhau giöõa nhöõng hình aûnh aâm thanh (image acoustique
- F.de Saussure) nhö: giaùo duïc vaø theå duïc. Do vaäy, khi thì coù söï töông ñoàng caû veà hai maët (yù nghóa vaø hình
thöùc), khi thì chæ coù söï töông ñoàng hoaëc veà hình thöùc, hoaëc veà yù nghóa. Moãi töø nhö vaäy laø trung taâm cuûa moät
choøm lieân töôûng, laø caùi ñieåm quy tuï cuûa nhöõng yeáu toá khaùc lieân heä vôùi noù, maø soá löôïng khoâng ñöôïc xaùc ñònh.
Theo . (1979), caùc quan heä heä hình, quan heä lieân töôûng (associative relationship) vaø quan heä toân ti
ñoái laäp vôùi quan heä cuù ñoaïn ôû choã trong quan heä naøy, traät töï tröôùc sau laø tính tuyeán tính cuûa noù.
Taát caû boán quan heä treân ñaây ñeàu tham gia vaøo caáu truùc neân heä thoáng ngoân ngöõ thoâng qua vieäc noái keát
caùc ñôn vò cuûa moïi caáp ñoä ñeå taïo ra moät maïng löôùi cô caáu beân trong cuûa ngoân ngöõ. Trong vieäc haønh chöùc vaø
hoaït ñoäng cuûa heä thoáng ngoân ngöõ vaøo giao tieáp, bieåu ñaït tö töôûng, taát caû caùc quan heä naøy ñeàu hieän dieän, ñeàu
thöïc hieän caùc chöùc naêng ñaëc thuø cuûa mình.
VI. KEÁT LUAÄN.

Ngoân ngöõ laø moät heä thoáng caáu truùc phöùc taïp, nhieàu ñôn vò, nhieàu caáp ñoä hoaït ñoäng theo nhöõng quan
heä ñaëc thuø. Noùi caùch khaùc, ngoân ngöõ laø moä heä thoáng lôùn bao goàm nhieàu tieåu heä thoáng khaùc nhau veà tính chaát
vaø chöùc naêng. Nhöng thöïc chaát caùc tieåu heä thoáng naøy luoân nöông tuïa vaøo nhau ñeå cuøng tham gia vaøo haønh
chöùc, vaøo hoaït ñoäng giao tieáp.
Tuy nhieân, töø theá giôùi vi moâ ñeán theá giôùi vó moâ chaúng qua laø moät söï thu heïp töông ñoái trong tö duy
cuûa con ngöôøi. Do vaäy, ñeán löôït mình, heä thoáng ngoân ngöõ cuõng chæ laø moät tieåu heä thoáng cuûa theá giôùi vaät chaát
theo caùch nhìn cuûa heä thoáng hoïc.

PHAÀN II : CÔ SÔÛ NGOÂN NGÖÕ HOÏC
CHÖÔNG V : CÔ SÔÛ NGÖÕ AÂM HOÏC VAØ AÂM VÒ HOÏC
I. NGÖÕ AÂM HOÏC VAØ AÂM VÒ HOÏC
1. Giôùi thieäu.
Ngöõ aâm hoïc laø moät boä moân cuûa ngoân ngöõ hoïc quan taâm ñeán vieäc saûn sinh, baûn chaát vaät lyù, vaø vieäc tri
nhaän veà caùc aâm thanh lôøi noùi. Nhöõng lónh vöïc nghieân cöùu chính cuûa boä moân naøy laø ngöõ aâm hoïc thöïc nghieäm
(experimental phonetics), ngöõ aâm hoïc caáu aâm (articulatory phonetics), aâm vò hoïc (phonemics), ngöõ aâm hoïc
thanh hoïc (acoustical phonetics), vaø ngöõ aâm hoïc thính aâm (auditory phonetics). Ngöõ aâm hoïc thính aâm laø lónh
vöïc lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh caùc aâm toá lôøi noùi ñöôïc lónh hoäi bôûi tai con ngöôøi nhö theá naøo.
2. Ngöõ aâm hoïc thöïc nghieäm.
Ñaây laø khoa hoïc mang tính chaát vaät lyù taäp hôïp caùc döõ lieäu coù theå ño ñaïc ñöôïc veà nhöõng thuoäc tính
caáu aâm, aâm hoïc, vaø thính aâm cuûa caùc aâm toá lôøi noùi trong khi söû duïng nhöõng coâng cuï chaúng haïn nhö maùy
kymograph, ghi laïi veát tích nhöõng ñöôøng cong cuûa aùp löïc, vaø tia X. Soá löôïng cuûa vieäc chi tieát trong vieäc ño
ñaïc veà caùc aâm toá lôøi noùi bò haïn ñònh baèng söï chính xaùc cuûa coâng cuï. Nhöõng söï khaùc nhau ñöôïc tìm thaáy trong
moãi aâm toá lôøi noùi.
3. Ngöõ aâm hoïc caáu aâm.
Lónh vöïc naøy mieâu taû caùc aâm toá lôùi noùi veà phöông dieän saûn sinh, nghóa laø vôùi söï toân troïng nhöõng caùch
thöùc nhôø ñoù caùc cô quan caáu aâm (vocal organs) bieán ñoåi luoàng khoâng khí trong mieäng, muõi vaø hoïng ñeå saûn
sinh moät aâm toá. Taát caû caùc hoaït ñoäng caáu aâm coù lieân quan veà moät aâm toá khoâng caàn phaûi ñöôïc moâ taû, maø chæ laø
moät söï choïn löïa trong chuùng, chaúng haïn nhö phöông thöùc vaø vò trí cuûa vieäc caáu aâm. Nhöõng kyù hieäu ngöõ aâm vaø
nhöõng caùch ñònh nghóa caáu aâm cuûa chuùng laø nhöõng mieâu taû toùm taét veà caùc hoaït ñoäng ñöôïc löïa choïn naøy.
Nhöõng kyù hieäu ngöõ aâm thöôøng ñöôïc söû duïng haàu heát laø nhöõng kí hieäu ñöôïc Hoäi Ngöõ aâm hoïc Quoác teá (IPA)
thöøa nhaän vaø ñöôïc vieát trong caùc daáu ngoaëc vuoâng.
Caùc cô quan caáu aâm (organs of articulation) hoaëc coù theå di ñoäng ñöôïc (movable) hoaëc ñöùng yeân moät
choã (stationary). Caùc cô quan coù theå di ñoäng chaúng haïn nhö ñoâi moâi, quai haøm, löôõi hoaëc caùc daây thanh (vocal
chords) ñöôïc goïi laø caùc yeáu toá caáu aâm (articulators). Baèng caùc phöông tieän cuûa chuùng maø ngöôøi noùi thay ñoåi
vieäc daâng leân cuûa khoâng khí töø phoåi. Caùc cô quan ñöùng yeân moät choã bao goàm raêng, lôïi, ngaïc cöùng, vaø voøm
mieäng meàm ñaèng sau noù. Caùc aâm toá ñöôïc taïo ra baèng vieäc tieáp xuùc hoaëc chaïm hai yeáu toá caáu aâm - ví duï, aâm
moâi-moâi (bilabial) p, yeâu caàu caû hai moâi - hoaëc caùc aâm ñöôïc taïo ra nhôø moät yeáu toá caáu aâm vaø moät boä phaän
ñöùng yeân moät choã cuûa caùc thieát bò caáu aâm (vocal apparatus) ñöôïc goïi teân töø nhöõng cô quan taïo ra choã noái hoaëc
choã tieáp xuùc (juncture), ñöôïc goïi laø ñieåm caáu aâm (point of articulation). Söï quy chieáu ñeán löôõi, khi noù laø moät
yeáu toá caáu aâm, khoâng ñöôïc bieåu thò - ví duï, aâm toá t, ñöôïc saûn sinh bôûi voøm lôïi ñöôïc tieáp xuùc chaïm vôùi löôõi,
ñöôïc goïi laø aâm lôïi (alveolar).
Phöông thöùc caáu aâm ñöôïc xaùc ñònh nhôø caùch thöùc maø trong ñoù ngöôøi noùi taùc ñoäng ñeán luoàng khoâng
khí baèng caùc cô quan coù theå di ñoäng ñöôïc. Hoaït ñoäng naøy coù theå bao goàm vieäc döøng (stopping) khoâng khí
hoaøn toaøn (aâm noå); cho pheùp môû loái ñi muõi trong suoát thôøi gian döøng (aâm muõi); taïo söï tieáp xuùc vôùi löôõi nhöng
cho pheùp khoaûng khoâng ôû caùc meùp caïnh cuûa noù (aâm beân); taïo ra moät caùch thuaàn tuùy moät tieáp xuùc nheï töùc thôøi
(aâm rung); ñeå laïi vöøa ñuû khoaûng troáng ñeå cho pheùp luoàng khoâng khí lieân tuïc saûn sinh ra ma saùt gioáng nhö noù
ñi qua (phuï aâm xaùt); hoaëc cho pheùp khoâng khí ñi phuû qua giöõa löôõi khoâng coù ma saùt mieäng (tieáng thanh).

Ngöôøi noùi saûn sinh ra nhöõng nguyeân aâm khaùc nhau veà phaåm chaát baèng vieäc thay ñoåi vò trí löôõi cuûa anh (chò) ta
theo truïc thaúng ñöùng cuûa noù (cao, vöøa, thaáp) vaø theo truïc naèm ngang cuûa noù (tröôùc, giöõa, sau). Ví duï, moät
ngöôøi noùi di chuyeån löôõi töø thaáp ñeán cao trong khi phaùt aâm hai nguyeân aâm ñaàu tieân cuûa töø Ada, vaø töø sau ñeán
tröôùc trong khi phaùt aâm lieân tieáp caùc aâm toá nguyeân aâm trong who vaø he. Caùc vò trí löôõi cho nhöõng nguyeân aâm
u, i, vaø a laø nhöõng ñieåm cô baûn trong caùi ñöôïc goïi laø tam giaùc nguyeân aâm uai. Nguyeân aâm coù vò trí trung hoøa
nhaát. Phaåm chaát cuûa moät nguyeân aâm cuõng phuï thuoäc vaøo vieäc lieäu ngöôøi noùi coù giöõ ñoâi moâi troøn hay khoâng
troøn, giöõ cho caùc quai haøm cuøng nhau ñoùng hoaëc môû, hoaëc giöõ choùp löôõi beït hoaëc cong leân (quaët löôõi). Cuøng
luùc ngöôøi noùi coù theå di chuyeån löôõi höôùng daàn daàn leân vaø tôùi tröôùc, hoaëc höôùng leân vaø tôùi sau, trong khi taïo ra
caùc tröôït nguyeân aâm ñoâi.
Nhöõng söï thay ñoåi khaùc cuõng coù theå taùc ñoäng ñeán phaåm chaát cuûa caùc aâm toá. Ví duï, ngoaøi caùc nguyeân
aâm thì nhöõng aâm muõi coù theå laøm ñöôïc boä phaän noåi baät cuûa aâm tieát, vaø nhöõng söï hình thaønh nguyeân aâm tieâu
bieåu nhaát ñònh, ñöôïc goïi laø caùc baùn nguyeân aâm (semivowels), coù theå laø phi aâm tieát tính (nonsyllabic). Phaåm
chaát cuûa caùc aâm toá nhaát ñònh cuõng bò aûnh höôûng bôûi lieäu ngöôøi noùi giöõ caùc cô quan lôøi noùi caêng (tense) hay lôi
(lax). Caùc daây thanh (vocal cords) ñöôïc rung ñeå saûn sinh ra nhöõng aâm toá coù tieáng thanh (voiced). Caùc nguyeân
aâm ñeàu coù tieáng thanh, vaø trong tieáng Anh, caùc phuï aâm lôi coù tieáng thanh nhieàu hay ít. Khi ngöôøi noùi ñöa ra
moät söï baät hôi (puff of air) maïnh sau söï tieáp xuùc, thì ñaây ñöôïc goïi laø hieän töôïng baät hôi (aspiration). Neáu baøn
tay ñöôïc ñaët tröôùc ñoâi moâi, thì söï baät hôi coù theå quan saùt ñöôïc trong aâm ph ñöôïc saûn sinh ra ôû söï baét ñaàu cuûa töø
pie. Nhöõng bieåu ñoà keøm theo cuûa baûng chöõ caùi phieân aâm Quoác teá, trong khi söû duïng nhöõng caùch phieân aâm
chuaån trong nhöõng daáu ngoaëc vuoâng, giôùi thieäu moät söï moâ taû coù tính chaát sô ñoà veà nhöõng hoaït ñoäng naøy trong
tieáng Anh, maëc duø khoâng phaûi taát caû nhöõng söï thay ñoåi naøy ñöôïc bao goàm. Moät söï phieân aâm ngöõ aâm hoïc
(phonetic transcription) chính xaùc veà moïi thöù coù theå mieâu taû thaäm chí caû nhöõng gioïng ñòa phöông.
4. AÂm vò hoïc.
Ñaây laø söï nghieân cöùu veà caùc aâm toá lôøi noùi theo chöùc naêng chính cuûa chuùng, chöùc naêng taïo ra nhöõng kí
hieäu aâm thanh nhaèm quy chieáu tôùi caùc thöù khaùc nhau laø khaùc nhau aâm thanh. Caùc aâm vò cuûa moät ngoân ngöõ cuï
theå laø nhöõng ñôn vò khu bieät toái thieåu (minimal distinct units) naøy veà aâm thanh coù theå khu bieät nghóa trong
ngoân ngöõ ñoù. Trong tieáng Anh, aâm p laø moät aâm vò bôûi vì noù laø ñôn vò ngöõ aâm nhoû nhaát coù theå taïo ra moät söï
khaùc nhau veà nghóa neáu, ví duï, noù thay theá aâm ñaàu cuûa bill, till, hoaëc dill, trong khi taïo ra töø pill. AÂm toá
nguyeân aâm cuûa pill cuõng laø moät aâm vò bôûi vì tính khu bieät cuûa noù trong aâm till, nghóa laø moät vaät, laø khaùc aâm
vôùi pal, nghóa laø moät vaät khaùc. Hai aâm khaùc nhau, trong khi phaûn aùnh nhöõng hoaït ñoäng caáu aâm khu bieät, coù
theå ñaïi dieän hai aâm vò trong moät ngoân ngöõ naøy nhöng chæ laø moät aâm vò ñôn trong ngoân ngöõ khaùc. Chaúng haïn
caùc aâm vò khu bieät ngöõ aâm r vaø l laø nhöõng aâm vò khu bieät trong tieáng Anh, trong khi nhöõng aâm naøy bieåu hieän
moät aâm vò ñôn trong tieáng Nhaät, ngay caû nhö ph vaø p trong pie vaø spy, töông öùng töøng caùi moät, bieåu hieän moät
aâm vò ñôn trong tieáng Anh maëc daàu nhöõng aâm naøy khu bieät veà phöông dieän ngöõ aâm hoïc.
Caùc aâm vò khoâng phaûi laø nhöõng con chöõ; chuùng tham chieáu tôùi aâm thanh cuûa moät phaùt ngoân ñöôïc noùi
ra. Ví duï, flocks vaø phlox cuøng coù chính xaùc naêm aâm vò. Töông töï, bill and Bill ñoàng nhaát veà phöông dieän aâm
vò hoïc, baát chaáp söï khaùc nhau veà nghóa. Moãi ngoân ngöõ coù moät danh muïc cuûa rieâng mình veà nhöõng söï khaùc
nhau ngöõ aâm maø noù xöû lyù nhö laø aâm vò - nghóa laø, nhö laø söï taát yeáu ñeå khu bieät nghóa. Vì nhöõng muïc ñích thöïc
tieãn, toång soá caùc aâm vò cho moät ngoân ngöõ laø soá löôïng beù nhaát cuûa nhöõng kyù hieäu khaùc nhau thích hôïp ñeå taïo ra
moät söï bieåu hieän ñoà hoïa roõ raøng veà lôøi noùi cuûa noù maø baát kyø ngöôøi baûn ngöõ naøo cuõng coù theå ñoïc ñöôïc neáu cho
saün moät giaù trò aâm thanh cho töøng kyù hieäu, vaø baát kyø ngöôøi ngoaïi quoác naøo coù theå phaùt aâm chính xaùc neáu cho
saün nhöõng quy taéc boå sung bao truøm nhöõng söï bieán ñoåi ngöõ aâm khoâng khu bieät maø ngöôøi baûn ngöõ taïo ra moät
caùch töï ñoäng. Ñeå tieän lôïi, moãi aâm vò cuûa ngoân ngöõ coù theå ñöôïc cho saün moät kyù hieäu.
5. Ngöõ aâm hoïc thanh hoïc.
Ñaây laø söï nghieân cöùu veà caùc soùng lôøi noùi vôùi tö caùch laø ñaàu ra cuûa moät caùi coäng höôûng (resonator) -
nghóa laø, khoaûng roäng phaùt aâm ñöôïc keát ñoâi tôùi nhöõng nguoàn khaùc. Caùc soùng aâm maät thieát hôn nhöõng caùch caáu

aâm ñoái vôùi baûn chaát cuûa giao tieáp, bôûi vì cuøng aán töôïng thính giaùc nhö nhau coù theå ñöôïc saûn sinh ra baèng moät
söï caáu aâm bình thöôøng vaø baèng moät thieát bò aâm thanh khaùc nhau hoaøn toaøn, gioáng nhö thieát bò cuûa loaøi veït.
Moät maùy ghi thanh phoå spectrograph coù theå ñöôïc söû duïng ñeå ghi laïi nhöõng ñaëc tröng quan troïng cuûa caùc soùng
lôøi noùi vaø ñeå xaùc ñònh hieäu öùng cuûa nhöõng hoaït ñoäng caáu aâm. Nhöõng boä phaän cuûa baûn ghi caùc soùng lôøi noùi naøy
coù theå ñöôïc caét ra veà maët thöïc nghieäm vaø phaàn coøn laïi ñöôïc chôi luøi laïi vôùi tö caùch laø aâm thanh ñeå xaùc ñònh
nhöõng ñaëc tính naøo ñuû ñeå xaùc ñònh caùc aâm cuûa moät ngoân ngöõ.
6. Lòch söû.
Nhöõng ñoùng goùp sôùm nhaát ñoái vôùi ngöõ aâm hoïc ñöôïc thöïc hieän hôn 2000 naêm tröôùc ñaây bôûi nhöõng hoïc
giaû tieáng Sanskrit chaúng haïn nhö nhaø ngöõ phaùp Panini vaøo nhöõng naêm 400 ñaõ ñeà caäp ñeán vieäc caáu aâm ñeå naém
giöõ caùch phaùt aâm cuûa nhöõng nghi thöùc coå xöa chöa bò thay ñoåi. Nhaø ngöõ aâm hoïc ñaàu tieân cuûa theá giôùi hieän ñaïi
laø Dane J. Matthias, taùc giaû cuûa De Litteris (1586). Nhaø toaùn hoïc Anh John Wallis, ngöôøi chæ daãn nhöõng ngöôøi
caâm ñieác, laø ngöôøi ñaàu tieân phaân loaïi caùc nguyeân aâm, vaøo naêm 1653, theo vò trí caáu aâm cuûa chuùng. Hình tam
giaùc nguyeân aâm ñöôïc nghó ra vaøo naêm 1781 bôûi C. F. Hellwag töø Ñöùc. Möôøi naêm sau, nhaø kyõ thuaät ngöôøi AÙo
Wolfgang von Kempelen ñaõ nghó ra moät maùy saûn sinh caùc aâm thanh lôøi noùi. Nhaø vaät lyù Ñöùc Hermann
Helmholtz, ngöôøi vieát Sensations of Tone (1863), ñaõ khai sinh vieäc nghieân cöùu veà ngöõ aâm hoïc thanh hoïc.
Frenchman Abbeù Jean Pierre Rousselot ñaõ ñi tieân phong trong ngöõ aâm thöïc nghieäm. Cuoái theá kyû thöù 19, lyù
thuyeát veà aâm vò ñöôïc naâng cao bôûi Jan Baudouin de Courtenay töø Ba Lan vaø Ferdinand de Saussure töø Thuïy
Syõ. ÔÛ Hoa Kyø, nhaø ngoân ngöõ hoïc Leonard Bloomfield vaø nhaø nhaân chuûng hoïc kieâm nhaø ngoân ngöõ hoïc Edward
Sapir ñaõ ñoùng goùp to lôùn cho lyù thuyeát ngöõ aâm hoïc. Nhaø ngoân ngöõ hoïc Roman Jakobson ñaõ phaùt trieån moät lyù
thuyeát veà nhöõng ñaëc tröng phoå quaùt cuûa taát caû caùc heä thoáng aâm vò hoïc.
II. CAÙCH SAÛN SINH AÂM TOÁ LÔØI NOÙI.

1. Giôùi thieäu.
Phaàn naøy trình baøy moät soá yù töôûng neàn taûng veà caùch saûn sinh caáu aâm cuûa caùc aâm toá lôøi noùi. Noù cuõng
giôùi thieäu nhöõng lôùp cô baûn trong ñoù caùc aâm toá lôøi noùi ñöôïc phaân chia theo heä thoáng IPA.
2. Caùch saûn sinh aâm toá.
Haàu heát caùc aâm toá trong lôøi noùi ñöôïc saûn sinh baèng vieäc ñaåy moät luoàng khoâng khí töø phoåi ñi qua moät
hoaëc nhieàu yeáu toá coäng höôûng thuoäc thieát bò ngöõ aâm.
Caùc yeáu toá coäng höôûng cô baûn laø:
* Khoang yeát haàu;
* Khoang mieäng;
* Khoang moâi;
* Khoang muõi.
Söï vaéng maët hay coù maët cuûa nhöõng söï caûn trôû (obstructions) trong höôùng ñi cuûa luoàng khoâng khí seõ
laøm thay ñoåi baûn chaát cuûa aâm toá ñöôïc saûn sinh. Baèng vieäc phaân loaïi caùc kieåu daïng caûn trôû khaùc nhau coù theå
coù, ngöõ aâm hoïc caáu aâm khu bieät thaønh caùc lôùp aâm toá nhö ñöôïc mieâu taû döôùi ñaây.
Ñoái vôùi moät löôïng nhoû cuûa caùc caùch caáu aâm, luoàng khoâng khí khoâng baét nguoàn ôû phoåi, maø ñuùng hôn
laø töø beân ngoaøi. Cô cheá "dieãn tieán" luoàng khoâng khí saûn sinh ra aâm toá thoâng qua vieäc huùt vaøo (inhalation). Moät
aâm toá lôøi noùi cuõng coù theå ñöôïc saûn sinh töø söï khaùc nhau veà söùc eùp cuûa khoâng khí ôû beân trong vaø beân ngoaøi moät
yeáu toá coäng höôûng. Trong tröôøng hôïp cuûa khoang mieäng, söï khaùc nhau veà söùc eùp naøy coù theå ñöôïc taïo ra maø
khoâng caàn ñeán vieäc söû duïng cuûa phoåi noùi chung (ví duï, vieäc saûn sinh caùc aâm muùt (clicks)).
3. Caùc phuï aâm vaø caùc nguyeân aâm.
Vieäc phaân bieät giöõa caùc phuï aâm vôùi caùc nguyeân aâm ñöôïc thieát laäp theo phöông thöùc sau ñaây:

• Neáu khoâng khí, khi ñi qua thanh haàu, ñöôïc cho pheùp ñi moät caùch töï do qua caùc yeáu toá coäng höôûng, aâm
toá naøy laø moät nguyeân aâm;
• Neáu khoâng khí, khi ñi qua thanh haàu, bò caûn trôû moät phaàn hay toaøn boä, ôû moät hoaëc nhieàu vò trí, aâm toá
naøy laø moät phuï aâm;
Tröôùc khi tieán haønh, quaû caàn phaûi löu yù raèng ranh giôùi giöõa caùc nguyeân aâm vaø caùc phuï aâm khoâng theå
vaïch ra moät caùch roõ raøng; moät theå lieân tuïc (continuum) toàn taïi giöõa hai thaùi cöïc. Cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp
trung gian, chaúng haïn nhö caùc baùn nguyeân aâm vaø caùc aâm xaùt (caùc aâm xaùt heïp) (khoâng coù ma saùt hay coï xaùt).
4. Vò trí caáu aâm vaø phöông thöùc caáu aâm.
Söï khu bieät giöõa phöông thöùc caáu aâm vaø vò trí caáu aâm ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi vieäc phaân loaïi caùc
phuï aâm.
Phöông thöùc caáu aâm ñöôïc xaùc ñònh baèng moät soá nhaân toá:
• Lieäu coù vieäc rung (vibration) cuûa daây thanh (höõu thanh ñoái vôùi voâ thanh) hay khoâng;
• Lieäu coù söï caûn trôû (obstruction) luoàng khoâng khí taïi ñieåm naøo ñoù ôû treân thanh haàu (glottis) (phuï aâm
ñoái vôùi nguyeân aâm) hay khoâng;
• Ngoaøi khoang mieäng ra, lieäu luoàng khoâng khí coù ñi qua khoang muõi (muõi ñoái vôùi mieäng) hay
khoâng;
• Lieäu luoàng khoâng khí coù ñi qua giöõa khoang mieäng hoaëc doïc theo hai meùp (khoâng beân ñoái vôùi
beân) hay khoâng.
Vò trí caáu aâm laø ñieåm taïi ñoù luoàng khoâng khí bò caûn trôû. Nhìn chung, vò trí caáu aâm ñôn giaûn laø ñieåm ôû
treân ngaïc, nôi maø löôõi ñöôïc ñònh vò ñeå caûn trôû luoàng khoâng khí.
Vò trí caáu aâm coù theå laø vò trí baát kyø trong caùc vò trí sau ñaây:
• hai moâi (caùc aâm moâi labials vaø caùc aâm moâi-moâi bilabials),
• raêng (caùc aâm raêng dentals),
• hai moâi vaø raêng (caùc aâm moâi-raêng labio-dentals - ôû ñaây löôõi khoâng tröïc tieáp lieân quan),
• nöôùu lôïi (boä phaän nöôùu raêng ôû ñaèng sau raêng treân - caùc caùch caáu aâm lôïi),
• ngaïc cöùng (caên cöù vaøo kích thöôùc ñoä lôùn cuûa noù, coù theå phaân bieät giöõa caùc aâm lôïi-ngaïc (palato-
alveolars), caùc aâm ngaïc (palatals) vaø caùc aâm ngaïc-maïc (palato-velars),
• ngaïc meàm (hoaëc voøm meàm (velum) - caùc caùch caáu aâm maïc (velar),
• tieåu thieät (caùc aâm tieåu thieät (uvulars)),
• yeát haàu (caùc aâm yeát haàu (pharyngeals)),
• thanh haàu (caùc aâm thanh haàu (glottals)).
5. Tieáng thanh.
Moät aâm toá ñöôïc mieâu taû laø voâ thanh (voiceless) khi daây thanh khoâng rung trong suoát quaù trình caáu aâm
cuûa noù. Neáu daây thanh rung, aâm toá naøy ñöôïc goïi laø höõu thanh. Daây thanh laø nhöõng thôù thòt ñöôïc ñònh vò taïi
thanh haàu (thöïc ra, thanh haàu khoâng gì khaùc hôn laø khoaûng troáng giöõa caùc daây thanh).
Daây thanh rung khi chuùng bò ñoùng ñeå caûn luoàng khoâng khí ñi qua thanh haàu (xem: phöông thöùc caáu
aâm ôû treân): chuùng rung döôùi aùp löïc cuûa khoâng khí bò phoåi eùp buoäc ñi qua chuùng.
Söï ñoái laäp höõu thanh/voâ thanh giuùp ích moät caùch cô baûn cho vieäc phaân loaïi caùc phuï aâm (caùc nguyeân
aâm voâ thanh raát hieám trong caùc ngoân ngöõ cuûa theá giôùi).

6. Tính chaát muõi (nasality).

Ñænh cuûa yeát haàu gioáng nhö moät ngaõ ba ñöôøng. Luoàng khoâng khí coù theå thoaùt ra khoûi yeát haàu hoaëc
theo hai caùch, phuï thuoäc vaøo vò trí cuûa ngaïc meàm:
• Neáu ngaïc meàm ñöôïc haï thaáp, moät phaàn khoâng khí seõ ñi qua khoang muõi (phaàn coøn laïi seõ tìm caùch
cuûa noù ñeå ñi qua khoang mieäng);
• Neáu ngaïc meàm ñöôïc naâng leân, loái vaøo khoang muõi bò caét ñöùt, vaø khoâng khí chæ coù coù theå ñi qua
khoang mieäng.
Caùc aâm toá ñöôïc saûn sinh theo phöông phaùp ñaàu ñöôïc goïi laø aâm muõi (nasal); caùc aâm toá ñöôïc saûn sinh
theo caùch coøn laïi, ñöôïc goïi laø aâm mieäng (oral).
Söï ñoái laäp muõi/mieäng naøy coù lieân quan tôùi caùc nguyeân aâm cuõng nhö caùc phuï aâm.
7. Baûng chöõ caùi ngöõ aâm hoïc quoác teá (The International Phonetic Alphabet).
a. Caùc phuï aâm mieäng.
b. Caùc phuï aâm muõi.
c. Caùc nguyeân aâm.
III. MIEÂU TAÛ CAÙC AÂM TOÁ LÔØI NOÙI

* Caùc phuï aâm.
Caàn nhôù: Neáu luoàng khoâng khí bò caûn trôû moät phaàn hay toaøn boä, ñoù laø moät phuï aâm. Ñaây laø caùi ñeå
khu bieät caùc phuï aâm vôùi caùc nguyeân aâm.
Coù hai loaïi phuï aâm khu bieät:
• Khi loái ñi cuûa khoâng khí bò caûn trôû moät caùch hoaøn toaøn, vaø aâm naøy ñöôïc hình thaønh töø vieäc giaûi toûa
ñoät ngoät söï caûn trôû naøy: ñoù laø caùc aâm taéc hoaëc caùc aâm bò chaën (occlusives);
• Khi loái ñi cuûa khoâng khí bò caûn trôû nhöng khoâng bò chaën laïi moät caùch hoaøn toaøn: caùc aâm lieân tuïc
(continuants), maø caùc aâm xaùt (fricatives) laø ñaïi dieän cuûa chuùng.
IV. MOÄT SOÁ HIEÄN TÖÔÏNG NGÖÕ AÂM.

1 Caùc xu höôùng phaùt aâm (caáu aâm).
Trong vieäc mieâu taû caùc caùch caáu aâm cuûa lôøi noùi, caàn phaûi chuù yù tôùi moät soá xu höôùng phaùt aâm. Xu
höôùng naøy theå hieän ôû choã boä phaän phaùt aâm khoâng hoaït ñoäng bình thöôøng nhö thöôøng leä maø nhích veà moät phía
naøo ñoù, taïo ra moät saéc thaùi aâm thanh môùi. Ñoù laø caùc xu höôùng hay gaëp sau ñaây:
a. Hieän töôïng ngaïc hoùa (palatalization).

Laø ñoäng taùc boå sung cho caáu aâm cô baûn caùc phuï aâm, ñöôïc thöïc hieän baèng caùch phaàn giöõa löôõi naâng
leân veà phía ngaïc cöùng laøm taêng ñaùng keå thanh gioïng (tieáng thanh) vaø thanh oàn ñaëc tröng.
b. Hieän töôïng moâi hoùa (labialization).

Laø phöông thöùc caáu aâm vôùi ñaëc tröng laø moâi nhích veà phía tröôùc laøm thaønh loå troøn vaø luoàng khoâng
khí qua ñoù thoaùt ra ngoaøi.

2. Caùc quy luaät ngöõ aâm.

Trong chuoãi lôøi noùi, caùc aâm toá khoâng toàn taïi rieâng leû maø maø luoân ôû trong quan heä keát hôïp chaët cheõ
vôùi nhau döôùi hình thöùc aâm tieát, töø, töø toå, caâu. Trong söï keát hôïp naøy caùc aâm toá taùc ñoäng laãn nhau, aûnh höôûng
laãn nhau taïo neân nhöõng bieán ñoåi ngöõ aâm nhaát ñònh, theo nhöõng quy luaät ngöõ aâm nhaát ñònh. Döôùi ñaây laø moät soá
quy luaät thöôøng gaëp trong nhieàu ngoân ngöõ:
a) Quy luaät ñoàng hoùa.

Ñoàng hoùa (assimilation) laø moät quaù trình maø ôû ñoù moät aâm A ñöôïc thay theá baèng moät aâm B döôùi taùc
ñoäng cuûa moät aâm C khaùc (aâm C naøy coù theå xuaát hieän tröôùc hoaëc sau). Ví duï: trong tieáng Anh, /t/ tröôùc /m/ ôû
trong ranh giôùi töø seõ bieán thaønh /m/: [let me] => [lem me], ôû ñaây, /t/ laø moät phuï aâm baät hôi (aspirate) ñaõ bieán
thaønh moät phuï aâm muõi (nasal) /m/; trong tieáng Vieät: muoân vaïn => muoân vaøn ñaõ ñoàng hoùa thanh ñieäu ñeå cuøng
baèng.
Hieän töôïng ñoàng hoùa coù theå xaûy ra vôùi nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Thoâng thöôøng, coù ba kieåu ñoàng hoaù
nhö sau:
1) Ñoàng hoùa hoaøn toaøn (complete assimilation) laø ñoàng hoaù xaûy ra khi vieäc caáu aâm cuûa phuï aâm bò
ñoàng hoùa hoaøn toaøn truøng khôùp vôùi phuï aâm ñoàng hoaù. Ví duï:
horse shoe => [ho:s Σu:] => [ hossu:].
2) Ñoàng hoaù boä phaän (partial assmilation) laø ñoàng hoaù xuaát hieän khi maø aâm bò ñoàng hoaù (assimilated
sound) trôû neân gioáng nhau chæ moät phaàn ôû moät neùt naøo ñoù cuûa söï caáu aâm ñoái vôùi aâm ñoàng hoaù (assmilating
sound). Ví duï: language [lΘηgwidz ]. Ta thaáy: /g/ laø moät phuï aâm voøm moàm noå (velar plosive), döôùi taùc ñoäng
cuûa baùn nguyeân aâm /w/ - moät phuï aâm moâi - moâi (bilabial) - ñaõ bò moâ hoaù (labialized). Ñaây chính laø hieän töôïng
ñoàng hoùa moâi.
3) Ñoàng hoùa giöõa (intermediate) coøn goïi laø ñoàng hoùa trung gian, trong ñoù, moät aâm A chuyeån thaønh
aâm B döôùi aûnh höôûng cuûa aâm C, nhöng B khoâng bieán ñoåi thaønh C. Ví duï gooseberry, ta thaáy döôùi taùc ñoäng cuûa
aâm /b/, aâm /s/ trong goose [gu:s] ñaõ bieán thaønh aâm /z/.
Ngoaøi ra, cuõng coù theå ñeà caäp ñeán hieän töôïng ñoàng hoùa xuoâi vaø ñoàng hoùa ngöôïc.
(i) Ñoàng hoùa xuoâi (progressive assimilation) laø hieän töôïng aâm bò ñoàng hoùa chòu söï aûnh höôûng cuûa aâm
ñoàng hoùa ñi tröôùc. Ví duï: dogs, ta thaáy: /g/ laø moät aâm höõu thanh, /s/ laø moät aâm voâ thanh xeùt veà maët lòch söû,
nhöng döôùi taùc ñoäng /g/ ñi tröôùc, /s/ voâ thanh ñaõ bieán thaønh /z/ höõu thanh [dogz].
(ii) Ñoàng hoaù nguôïc (regressive assimilation) laø hieän töôïng ngöôïc laïi vôùi hieän töôïng ñoàng hoùa xuoâi,
nghóa laø aâm bò ñoàng hoùa chòu taùc ñoäng cuûa aâm ñi sau. Ví duï: conquest [‘k↔ηkwest], ta thaáy: /n/ döôùi taùc ñoäng
cuûa aâm ñi sau /k/ ñaõ bieán thaønh /η/.
b. Hieän töôïng löôùt aâm (elision).

Laø söï bieán maát aâm hoaëc coøn ñöôïc goïi laø söï nuoát aâm, söï löôïc aâm. Ví duï: gloucester [glou:st↔] ôû ñaây
caùc aâm “es” ñaõ bò nuoát, bò boû, hoaëc phonetics [fou’netiks] ôû ñaây aâm /ou/ ñaõ bò nuoát; mostly [‘moustli] ôû ñaây
aâm /t/ ñaõ bò nuoát; all right [ :l’rait] ôû ñaây aâm /l/ ñaõ bò nuoát; next day [‘nekst’dei] ôû ñaây aâm /t/ ñaõ bò nuoát;
Nhö vaäy, hieän töôïng nuoát aâm xuaát hieän caû ôû trong töø vaø giöõa ranh giôùi caùc töø.
Ngöôøi ta thöôøng chia thaønh hai loaïi nuoát aâm:
1) Nuoát aâm lòch söû (historical elision) laø hieän töôïng moät aâm toàn taïi trong moät daïng thöùc sôùm nhaát cuûa
moät töø vaø ñöôïc baûo toàn trong moät daïng thöùc muoän hôn. Chaúng haïn nhö aâm /r/ trong caùc töø arm, horse, church
hieän nay trong moät soá vuøng Nam cuûa nöôùc Anh.
2) Nuoát aâm ngöõ caûnh (contextual elision) laø hieän töôïng moät aâm toàn taïi trong moät töø khi töø naøy ñöôïc
phaùt aâm rieâng leû, nhöng khi töø naøy tham gia vaøo caáu taïo neân moät thaønh toá cuûa töø gheùp hay trong moät cuïm töø,
moät keát hôïp töø, thì aâm ñoù bò nuoát ñi. Ví duï: trong blind, /d/ toàn taïi, nhöng trong blind man [blaind m↔n], /d/ ñaõ

bò nuoát ñi. Töông töï: /k/ vaø /t/ trong caùc ví duï: take care [teikΕ↔] tænh löôïc, nuoát /k/; last time [la:s taim] nuoát
/t/...
c. Hieän töôïng dò hoùa.

Dò hoaù (dissimilation) laø hieän töôïng hai aâm coù caáu aâm gioáng hoaëc gaàn gioáng nhau ñi lieàn nhau (trong
moät töø) hoaëc giöõa ranh giôùi caùc töø, moät aâm phaûi bieán ñoåi thaønh moät aâm khaùc ñeå cho deã phaùt aâm.Ví duï: khaùc
khaùc > khang khaùc, ñeïp ñeïp > ñeøm ñeïp...
d. Hieän töôïng ñaûo ngöôïc (inversion).

Theo ., töø (caùi dóa) trong tieáng Nga hieän ñaïi laø keát quaû cuûa söï ñaûo ngöôïc hai aâm /l/ vaø /r/ cuûa hình
thaùi coå . Trong tieáng Vieät, thöôøng gaëp hieän töôïng ñaûo ngöôïc aâm tieát hôn hieän töôïng ñaûo ngöôïc aâm.Ví duï: Nay
hoaøng hoân ñaõ laïi mai hoân hoaøng (Kieàu).
e. Hieän töôïng nhaäp aâm (contraction).

Coøn ñöôïc goïi laø hieän töôïng ruùt goïn aâm. Trong tieáng Nga, coù moät ví duï cöïc kyø thuù vò veà töø < <
(nhìn ôû khoaûng caùch gaàn, caän thò).
Trong phöông ngöõ Nam Boä, caùc töø aûnh < anh aáy, troûng < trong aáy... chính laø keát quaû cuûa söï nhöôïc
hoùa ñaïi töø chæ ñònh aáy taïo neân aán töôïng nhaäp aâm. Nhaäp aâm nhieàu khi löôïc haún caû moät aâm tieát: haêm moát < hai
möôi moát...
3. Phieân aâm vaø chuyeån töï.
a. Phieân aâm (transcription).
Ñeå mieâu taû heä thoáng aâm vò cuûa moãi moät ngoân ngöõ, ngöôøi ta ñaõ ñeà ra nhöõng kyù hieäu phieân aâm. Ñoù laø
hình thöùc ñoà hình caên baûn döïa treân nhöõng hình daïng cuûa nhöõng chöõ caùi cuûa moät heä thoáng nhaát ñònh, nhöng coù
noäi dung quy ñònh chaët cheõ hôn. Nhöõng kyù hieäu phieân aâm khaù phoå bieán treân theá giôùi hieän nay laø nhöõng kyù
hieäu ñaõ ñöôïc Hoäi Ngöõ aâm hoïc quoác teá (International Phonetic Association) coâng nhaän naêm 1888, ñöôïc goïi laø
kyù hieäu phieân aâm quoác teá (International Phonetic Alphabet). Veà caên baûn, ñoù laø heä thoáng chöõ caùi La-tinh nhöng
ñöôïc boå sung theâm baèng moät soá chöõ caùi Hy Laïp hoaëc chöõ caùi La-tinh ñöôïc caûi bieán ñi.
Moãi moät kyù hieäu bieåu thò moät aâm toá nhaát ñònh vaø khoâng coù teân goïi rieâng maø ñöôïc goïi teân baèng chính
aâm toá noù bieåu thò. Söï quy ñònh moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc cuûa moãi kyù hieäu cuõng nhö söï phaân bieät
caùc aâm toá ñöôïc ghi laïi laø khaù chaët cheõ vaø tæ mæ. Ví duï, cuøng moät loaïi aâm /a/, nhöng ngöôøi ta phaân bieät ra [a]
doøng tröôùc, [A] doøng giöõa môû, [a] doøng sau, [ ] doøng giöõa hôi kheùp, [ ] doøng sau troøn moâi vaø [℘] doøng sau
hôi kheùp. Vì vaäy, trong khi söû duïng kyù hieäu phieân aâm caàn toân troïng tuyeät ñoái hình daïng cuûa moãi kyù hieäu,
khoâng theå tuøy tieän söûa chöõa hoaëc boû qua moät ñaëc ñieåm naøo veà hình daïng kyù hieäu. Trong ghi cheùp, ñeå phaân
bieät kyù hieäu phieân aâm vaø con chöõ thoâng thöôøng, bao giôø ngöôøi ta cuõng ñaët töø ñöôïc phieân aâm baèng kyù hieäu vaøo
giöõa hai ngoaëc vuoâng. Muoán ghi nhöõng saéc thaùi khaùc nhau cuûa aâm toá ñöôïc quan saùt, ngöôøi ta phaûi ñaët ra moät
loaït daáu phuï, nhö daáu [‘ ] ñeå chæ tính baät hôi, daáu [ ( ] ñaët treân nguyeân aâm ñeå ghi ñaëc tröng ngaén xeùt veà maët
tröôøng ñoä, daáu [ ° ] ñaët treân nguyeân aâm ñeå chæ raèng nguyeân aâm ñoù coù tính troøn moâi (rounded)...
Khi caàn ghi aâm vò (chöù khoâng phaûi caáp bieán theå hay caùc aâm toá) trong moät ngoân ngöõ xa laï hoaëc ñeå
traùnh söï phaûn aùnh sai laïc cuûa chöõ vieát ñoái vôùi aâm vò ñang xeùt trong ngoân ngöõ naøo ñoù, ngöôøi ta duøng kyù hieäu
phieân aâm. Trong tröôøng hôïp naøo ñoù ñeå phaân bieät vôùi caùch ghi nghieâm ngaët caùc bieán theå hoaëc aâm toá, ngöôøi ta
ñaët töø ñöôïc phieân aâm aâm vò hoïc göõa hai gaïch cheùo.
b. Chuyeån töï (transliteration).

Laø söï chuyeån ñoåi vaên baûn vieát vôùi heä thoáng chöõ caùi naøy sang vaên baûn vieát baèng heä thoáng chöõ caùi
khaùc. Chaúng haïn: chuyeån töï heä thoáng chöõ caùi Nga sang heä thoáng chöõ caùi La-tinh vaø ngöôïc laïi.

Thoâng thöôøng, ngöôøi ta thöôøng chuyeån töï nhaèm caùc muïc ñích thöïc tieãn naøo ñoù, nhö tieän aán loaùt, tieän
vôùi heä thoáng vaên töï thoâng duïng caàn ñöôïc duøng hoaëc deã theo doõi, deã phoå caäp vôùi ngöôøi ñoïc. Taát nhieân, caùc quy
taéc chuyeån töï bao gôø cuõng coù söï quy öôùc, do caùc hoäi ñoàng chuaån hoùa hoaëc do caùc nhaø chuyeân moân ñaët ra.
4. Caùc yeáu toá ñieäu vò.
Theo ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng, caùc aâm vò nguyeân aâm vaø phuï aâm ñaõ töøng ñöôïc ñeà caäp treân ñaây laø
nhöõng yeáu toá ngöõ aâm xuaát hieän trong ngöõ löu theo hình tuyeán. Trong lôøi noùi cuûa con ngöôøi phaùt ra theo tuyeán
tính, coøn coù nhöõng yeáu toá ngöõ aâm khaùc ñöôïc theâm vaøo töøng ñoaïn nhoû cuûa lôøi noùi. Söï hình thaønh nhöõng yeáu toá
loaïi naøy cuõng laø keát quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng phaùt aâm nhaát ñònh. Nhöõng yeáu toá ngöõ aâm naøy coù khi ñoùng vai
troø khu bieät nghóa nhö caùc aâm vò, coù khi laïi khoâng, ñöôïc goïi laø caùc yeáu toá ngoân ñieäu (hay caùc yeáu toá ñieäu tính).
Tuy nhieân, caùc aâm vò nguyeân aâm vaø phuï aâm thöôøng mang tính khuùc ñoaïn (segmental), töùc laø ñöôïc ñònh vò treân
tuyeán thôøi gian vaø ñöôïc goïi laø caùc aâm vò ñoaïn tính (segmental phonemes). Trong khi ñoù, caùc yeáu toá ngoân ñieäu
khoâng ñöôïc ñònh vò treân tuyeán thoøi gian, töùc laø khoâng coù tính khuùc ñoaïn. Caùc yeáu toá ngoân ñieäu naøy ñöôïc goïi laø
caùc yeáu toá sieâu ñoaïn tính (suprasegmental).Thanh ñieäu, troïng aâm, ngöõ ñieäu ñöôïc coi laø caùc yeáu toá bieán ñieäu
sieâu ñoaïn tính.
a. Thanh ñieäu.
Thanh ñieäu (tone), theo . (1966), laø “phaåm chaát vaät lyù cuûa aâm toá, ñöôïc xaùc ñònh bôûi taàn soá dao ñoäng
nhòp nhaøng cuûa daây thanh” laø “söï naâng cao hay haï thaáp gioïng noùi, laøm thaønh ñoái töôïng cuûa giai ñieäu lôøi noùi”.
Trong tieáng Vieät, thanh ñieäu ñöôïc xaùc ñònh nhö laø söï naâng cao hoaëc haï thaáp gioïng noùi trong moät aâm
tieát coù taùc duïng khu bieät voû aâm thanh cuûa töø hoaëc hình vò. Ví duï, yeâu vaø yeáu coù nghóa khaùc nhau do moät töø coù
thanh baèng (level tone) vaø töø thöù hai coù thanh saéc (acute tone).
Thanh ñieäu khoâng phaûi laø yeáu toá phoå bieán trong moïi ngoân ngöõ. Tieáng Vieät, tieáng Laøo laø nhöõng ngoân
ngöõ coù thanh ñieäu (toned languages), trong khi ñoù tieáng Anh, tieáng Nga laïi khoâng. Ngay trong caùc ngoân ngöõ
coù thanh ñieäu, soá löôïng thanh cuõng khoâng gioáng nhau. Chaúng haïn tieáng Vieät coù saùu thanh, tieáng Meøo coù 8
thanh v.v...
b. Troïng aâm
Troïng aâm (stress, accent) laø moät ñaëc ñieåm phaùt aâm nhaèm neâu baät moät trong caùc aâm tieát thuoäc thaønh
phaàn cuûa töø hay töø toå baèng nhöõng bieän phaùp ngöõ aâm khaùc nhau nhö nhaán gioïng, leân cao gioïng hay keùo daøi
gioïng... Ngöôøi ta thöôøng phaân bieät troïng aâm löïc (dynamic accent) laø troïng aâm coù ñaëc tröng laø aâm tieát mang
hôïp aâm ñöôïc taùch bieät bôûi ñoä caêng caáu aâm lôùn hôn (ñaëc bieät ñoái vôùi nguyeân aâm) vaø aùp löïc khoâng khí thôû ra
maïnh hôn so vôùi aâm tieát khoâng troïng aâm. Troïng aâm trong tieáng Anh, tieáng Nga laø troïng aâm löïc - ñeå phaân bieät
vôùi troïng aâm nhaïc tính (musical accent hoaëc chromatic accent) laø troïng aâm trong ñoù aâm tieát mang troïng aâm
ñöôïc taùch bieät (so vôùi aâm tieát khoâng troïng aâm) tröôùc heát bôûi söï thay ñoåi thanh ñieäu, töùc troïng aâm döïa vaøo ñoä
cao töông ñoái cuûa thanh gioïng (tieáng thanh) qua taàn soá dao ñoäng cuûa daây thanh. Troïng aâm trong tieáng Vieät
chính laø troïng aâm nhaïc tính.
Beân caïnh ñoù, troïng aâm trong töø tuøy theo töøng ngoân ngöõ maø coù theå coá ñònh hoaëc thay ñoåi. Troïng aâm coá
ñònh (fixed stress) laø troïng aâm vaãn giöõ nguyeân moät vò trí trong caùc hình thaùi ngöõ phaùp khaùc nhau cuûa moät töø.
Chaúng haïn, trong caùc ngoân ngöõ Hungari, Sec, Phaàn Lan... troïng aâm luoân coá ñònh ôû aâm tieát ñaàu, trong tieáng
Phaùp ôû aâm tieát cuoái, trong tieáng Ba Lan ôû aâm tieát aùp cuoái.
Trong aâm töï do - hay troïng aâm di ñoäng (movable stress) laø troïng aâm khoâng giöõ nguyeân vò trí ôû moät
aâm tieát naøo ñoù trong töø, maø coù theå rôi vaøo moät aâm tieát baát kyø naøo ñoù cuûa töø aáy. Chaúng haïn, trong tieáng Nga: aù
– où – où
Troïng aâm logic (logical stress) laø troïng aâm taùch bieät moät töø naøo ñoù cuûa caâu khi phaùt aâm ñeå nhaán
maïnh yù nghóa cuûa noù.

Trong caùc ngoân ngöõ coù troïng aâm, troïng aâm lieân quan chaët cheõ ñeán vieäc nhaän dieän töø. Töø ñoïc sai troïng
aâm, coù theå ngöôøi nghe khoâng hieåu hoaëc laøm dò bieät yù nghóa cuûa töø.
Ví duï: Tieáng Nga: yù (söï ñau khoå) vaø aù (boät); tieáng Bungari: naùpa (hôi nöôùc) vaø napaù (ñoàng tieàn);
tieáng Anh: eùxport (n) (söï xuaát khaåu) vaø expoùrt (v) (xuaát khaåu)
c. Ngöõ ñieäu.
Ngöõ ñieäu (intonation) laø maët ngoân ñieäu cuûa lôøi noùi bao goàm caùc yeáu toá nhö tieát taáu, aâm ñieäu, cöôøng
ñoä, toác ñoä noùi, aâm saéc, troïng aâm logic ñöôïc söû duïng ôû caáp ñoä caâu ñeå laøm phöông tieän bieåu thò yù nghóa ngöõ
phaùp vaø saéc thaùi caûm xuùc - bieåu caûm.
Veà phöông dieän vaät lyù, ngöõ ñieäu coù phaàn gioáng vôùi thanh ñieäu hay troïng aâm, vì ñeàu theå hieän söï bieán
ñieäu (courbe melodique) hay söï kieän ñieäu tính (prosodic fact) cuûa aâm thanh. Nhöng trong khi troïng aâm, thanh
ñieäu chæ coù hieäu löïc treân moät ñoaïn ngaén cuûa caâu noùi, thì ngöõ ñieäu coù aûnh höôûng ñeán toaøn caâu noùi.
Ngöõ ñieäu cuõng coù taùc duïng veà maët nghóa: hai caâu noùi coù thaønh phaàn nhö nhau, coù traät töï töø nhö nhau,
nhöng thay ñoåi ngöõ ñieäu coù theå taïo ra yù nghóa chung toaøn caâu khaùc nhau.
Ngöôøi ta thöôøng phaân chia ngöõ ñieäu thaønh ngöõ ñieäu khaùch quan (logical intonation) laø ngöõ ñieäu phaûi
coù do noäi dung caâu noùi quy ñònh moät caùch khaùch quan. [Chaúng haïn ngöõ ñieäu cuûa caùc loaïi caâu traàn thuaät
(statements), caâu hoûi coù töø ñeå hoûi (Wh-questions), caâu hoûi laëp laïi (tag-questions) trong tieáng Anh laø ngöõ ñieäu
khaùch quan] vaø ngöõ ñieäu chuû quan (intellective intonation) laø ngöõ ñieäu do ngöôøi noùi taïo ra nhaèm muoán laøm
cho caâu noùi coù moät yù nghóa naøo ñoù. Ví duï: Ñeïp nhæ? cuûa tieáng Vieät coù theå ñoïc vôùi hai ngöõ ñieäu khaùc nhau thì
cho chuùng ta coù theå laø caâu khaúng ñònh, nhaän xeùt tích cöïc (khen) hoaëc laø caâu mæa mai, nhaän xeùt tieâu cöïc (cheâ).
V. AÂM TIEÁT VAØ CAÙC LOAÏI HÌNH AÂM TIEÁT.
1. Khaùi nieäm aâm tieát.

Chuoãi lôøi noùi cuûa con ngöôøi ñöôïc phaùt ra thaønh nhöõng maïch khaùc nhau, nhöõng khuùc ñoaïn khaùc nhau,
töø lôùn ñeán nhoû khaùc nhau. Ñôn vò phaùt aâm nhoû nhaát laø aâm tieát (syllable). Moät aâm tieát coù theå bao goàm nhieàu
yeáu toá ngöõ aâm caáu thaønh, nhöng duø phaùt aâm chaäm ñeán ñaâu cuõng khoâng theå taùch töøng yeáu toá ra ñöôïc.
Noùi caùch khaùc, aâm tieát laø moät ñôn vò phaùt aâm nhoû nhaát cuûa lôøi noùi. Veà cô cheá caáu taïo, aâm tieát ñöôïc
quan nieäm nhö moät ñôït caêng cuûa cô thòt boä maùy phaùt aâm. Cöù moãi laàn caêng daàn ñeán tôùi ñænh cao nhaát roài chuøng
xuoáng ñeå roài laïi tieáp tuïc baét ñaàu caêng leân laø ta coù moät aâm tieát. Caùc ñôït caêng cô noái tieáp nhau laøm thaønh moät
chuoãi aâm tieát vaø coù theå bieåu dieãn baèng moät chuoãi ñöôøng cong hình sin.
Thoâng thöôøng, choã cao nhaát (ñoä caêng cao nhaát) cuûa aâm tieát ñöôïc goïi laø ñænh aâm tieát (peak of
syllable). Ñænh aâm tieát thöôøng do caùc nguyeân aâm ñaûm nhieäm vaø tuøy theo ñaëc tính nguyeân aâm laøm ñænh aâm tieát
maø quy ñònh neân aâm saéc cuûa aâm tieát. Trong moät soá ngoân ngöõ - ví duï tieáng Tieäp - caùc phuï aâm coù theå taïo thaønh
ñænh aâm tieát: vlk (con choù soùi), krl (caùi coå)..., hay trong tieáng Anh, caùc chuøm phuï aâm nhö ble, tle trong nhöõng
töø nhö table, letle cuõng coù theå laøm neân aâm tieát. Nhöõng phuï aâm nhö vaäy ñöôïc goïi laø phuï aâm aâm tieát tính
(syllabic consonants). Choã thaáp nhaát trong ñôït caêng cuûa aâm tieát ñöôïc goïi laø ranh giôùi aâm tieát (boundary of
syllable).
Trong moät soá ngoân ngöõ, moãi aâm tieát töông öùng moät töø hay moät hình vò, nhöõng ngoân ngöõ naøy ñöôïc goïi
laø ngoân ngöõ ñôn aâm hay ngoân ngöõ ñôn tieát (monosyllabic languages) nhö tieáng Vieät, tieáng Haùn coå, moät soá
ngoân ngöõ Ñoâng Nam AÙ...
Ñöùng veà maët aâm höôûng (acuteness) maø xeùt, thì trong aâm tieát, nhö ñaõ noùi, yeáu toá laøm ñænh aâm tieát bao
giôø cuõng coù ñoä vang lôùn nhaát. Tuy nhieân ñoä vang naøy cuûa toaøn aâm tieát bò quy ñònh chaët cheõ bôûi yeáu toá phi aâm
tieát ñi sau. Chính vì vaäy maø khi phaân loaïi caùc aâm tieát, ngöôøi ta thöôøng chuù yù nhieàu ñeán caùch keát thuùc aâm tieát
vaø phaân loaïi chuùng theo caùch keát thuùc naøy.

2. Caùc loaïi hình aâm tieát.

Veà cô baûn, caùc aâm tieát ñöôïc chia thaønh caùc kieåu loaïi sau ñaây:
1) AÂm tieát môû (open syllable) laø aâm tieát keát thuùc baèng caùc nguyeân aâm.
2) AÂm tieát nöûa môû (half open syllable) laø aâm tieát keát thuùc baèng caùc baùn nguyeân aâm hoaëc nguyeân aâm
phi aâm tieát tính.
3) AÂm tieát nöûa kheùp (half- closed syllable) laø aâm tieát keát thuùc baèng caùc phuï aâm vang.
4) AÂm tieát kheùp (ñoùng) (closed syllable) laø aâm tieát keát thuùc baèng caùch phuï aâm taéc voâ thanh (khoâng
vang).
Caáu truùc cuûa aâm tieát cuõng coù theå raát khaùc nhau trong nhieàu ngoân ngöõ khaùc nhau. Trong caùc ngoân
ngöõAÁn-AÂu, caáu truùc aâm tieát thöôøng laø phöùc theå cuûa caùc nguyeân aâm (V) vaø caùc phuï aâm (C). Chaúng haïn, trong
tieáng Anh, caáu truùc aâm tieát ôû daïng ñaày ñuû nhaát coù moâ hình laø CCCVCCC (ví duï nhö töø strength). Trong khi
ñoù, caáu truùc cuûa aâm tieát tieáng Vieät laïi hoaøn toaøn khaùc haún, phöùc taïp hôn, goàm ba boä phaän: thanh ñieäu (tone),
phaàn vaàn (rhyme) vaø phuï aâm ñaàu (initital), trong phaàn vaàn laïi bao goàm: aâm ñeäm (pretonal), aâm chính (main)
vaø aâm cuoái (final). Trong ba boä phaän aâm ñaàu, phaàn vaàn vaø thanh ñieäu, moái lieân keát laïi chaët loûng khaùc nhau,
laøm neân nhöõng ñoái heä khaùc nhau.
VI. AÂM VÒ VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM COÙ LIEÂN QUAN.

1. Khaùi nieäm aâm vò.
Treân ñaây, chuùng ta ñaõ töøng ñeà caäp ñeán moät soá söï kieän caáu aâm-aâm hoïc nhö voâ thanh, höõu thanh, baät
hôi, khoâng baät hôi... ñöôïc quan nieäm nhö laø nhöõng ñaëc tröng aâm hoïc khi ñem so saùnh caùc aâm vôùi nhau. Song
nhöõng ñaëc tröng aáy coù giaù trò gì? Chuùng coù chöùc naêng xaõ hoäi gì? Trong ngoân ngöõ, khoâng phaûi moïi söï kieän caáu
aâm-aâm hoïc ñeàu coù giaù trò ngang nhau. Coù söï kieän ñöôïc ngöôøi ta söû duïng vaø luoân luoân quan taâm, coù söï kieän
khoâng ñöôïc söû duïng vaø haàu nhö khoâng ñöôïc bieát ñeán. Chuùng ta haõy thöû so saùnh phuï aâm ñaàu /t/ trong caùc aâm
tieát taû, tuû vaø thuû cuûa tieáng Vieät, so vôùi /t/ trong aâm tieát ñaàu, /t/ trong aâm tieát thöù hai coù theâm tính chaát môùi laø
tính chaát troøn moâi. Ñaây chính laø hieän töôïng moâi hoùa (labialization). Trong khi ñoù, phuï aâm ñaàu trong aâm tieát
thöù ba so vôùi trong aâm tieát ñaàu coù moät ñaëc tröng goïi laø baät hôi (aspiration). ÔÛ ñaây, coù hai ñoäng taùc caáu aâm:
moät laø chuùm moâi laïi ñeå coù moät aâm moâi hoùa vaø moät laø thu keïp khe thanh laïi ñeå gaây tieáng coï xaùt nheï nhö kieåu
moät aâm /h/ keøm theo taïo neân aâm baät hôi. Veà maët sinh lyù hoïc, hai ñoäng taùc ñoù hieån nhieân laø phaûi ñöôïc ñaùnh giaù
nhö nhau nhöng veà maët xaõ hoäi laïi khoâng nhö theá. Moät ngöôøi Vieät noùi tieáng meï ñeû trong hoaøn caûnh noùi naêng
bình thöôøng khoâng heà nhaän bieát raèng /t/ trong aâm tieát tuû coù hieän töôïng troøn moâi, töùc laø cho raèng hai phuï aâm
ñaàu cuûa hai aâm tieát taû vaø tuû khoâng coù gì khaùc nhau. Nhöng ngöôøi ñoù nhaän bieát raát roõ söï khaùc nhau giöõa caùc
phuï aâm ñaàu cuûa hai aâm tieát taû vaø thuû.
Nhö vaäy, ñoái vôùi ngoân ngöõ - ôû ñaây laø tieáng Vieät - hieän töôïng moâi hoùa vaø hieän töôïng baät hôi khoâng coù
giaù trò ngang nhau, töùc laø ñaëc tröng moâi hoùa khoâng coù giaù trò ngoân ngöõ hoïc naøo, coøn ñaëc tröng baät hôi thì roõ
raøng coù moät chöùc naêng xaõ hoäi, chöùc naêng khu bieät voû aâm thanh cuûa töø. Ñaëc tröng ngöõ aâm coù chöùc naêng xaõ hoäi
nhö theá ñöôïc goïi laø neùt thoûa ñaùng aâm vò hoïc (phonologic property) hay laø neùt khu bieät (distinctive feature).
Trong moät ngoân ngöõ, khi coù moät ñaêc tröng ngöõ aâm naøo ñoù ñöôïc coi laø neùt khu bieät thì vieäc coù maët hay
vaéng maët cuûa ñaëc tröng ñoù trong moät caáu taïo aâm thanh seõ quyeát ñònh söï khu bieät hình thöùc bieåu ñaït cuûa moät
ñôn vò coù nghóa naøy vôùi moät ñôn vò coù nghóa khaùc. Taát caû caùc aâm thanh cuûa ngoân ngöõ chöùa ñöïng caùc neùt khu
bieät aáy ñöôïc tröøu töôïng hoùa thaønh caùc aâm vò (phonemes).
Nhö vaäy, aâm vò laø ñôn vò nhoû nhaát cuûa heä thoáng bieåu ñaït thaønh tieáng cuûa moät ngoân ngöõ, ñöôïc quan
nieäm nhö moät toång theå cuûa nhöõng neùt khu bieät ñöôïc theå hieän ñoàng thôøi. Noùi caùch khaùc, aâm vò laø ñôn vò ngöõ aâm
nhoû nhaát, baûn thaân noù khoâng mang nghóa, nhöng coù chöùc naêng phaân bieät nghóa, phaân bieät töø.

2. AÂm vò, aâm toá vaø bieán theå cuûa aâm vò.
AÂm vò, nhö treân ñaõ bieát, chæ bao goàm moät soá ñaëc tröng trong toaøn boä nhöõng ñaëc tröng voán coù trong
moät caáu taïo aâm thanh, neân chöa phaûi laø moät aâm thanh cuï theå. Traùi vôùi aâm vò, aâm toá (sound) bao goàm caû nhöõng
neùt khu bieät laãn neùt khoâng khu bieät, noù laø moät yeáu toá aâm thanh cuï theå. AÂm toá laø ñôn vò aâm thanh nhoû nhaát cuûa
lôøi noùi coù theå taùch ra veà maët caáu aâm - thính giaùc, ñoàng chaát trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh vaø thöôøng
öùng vôùi moät aâm vò, noù laø caùch theå hieän cuï theå cuûa moät aâm vò. Noùi caùch khaùc, aâm vò voán tröøu töôïng, bao giôø
cuõng ñöôïc hieän thöïc hoùa baèng moät yeáu toá ngöõ aâm cuï theå - töùc laø aâm toá.
Moät aâm vò trong moät boái caûnh ngöõ aâm naøy ñöôïc theå hieän baèng moät aâm toá naøy, trong moät boái caûnh ngöõ
aâm khaùc laïi ñöôïc theå hieän baèng moät aâm toá khaùc. Taát caû nhöõng aâm toá cuøng theå hieän moät aâm vò ñöôïc goïi laø bieán
theå cuûa aâm vò. Theo Trubetzkoy.N.S, coù baûy quy taéc ñeå xaùc ñònh aâm vò vaø caùc bieán theå.
Trong caùc bieán theå cuûa aâm vò, ngöôøi ta chia thaønh hai loaïi: bieán theå töï do (free variant) laø nhöõng bieán
theå khoâng bò quy ñònh bôûi boái caûnh phaùt aâm (ngöõ aâm) vaø bieán theå keát hôïp (combinative variant) laø bieán theå bò
quy ñònh bôûi boái caûnh ngöõ aâm.
Nhö ñaõ noùi, moät aâm vò ñöôïc theå hieän baèng nhieàu bieán theå, trong ñoù, coù moät bieán theå ñöôïc coi laø
chuaån (norm). Mieâu taû heä thoáng aâm vò cuûa moät ngoân ngöõ laø phaûi tìm ra nhöõng bieán theå chuaån ñoù.
3. Theá ñoái laäp aâm vò hoïc.
Hình thöùc bieåu ñaït baèng aâm thanh cuûa töø (hay hình vò) ñöôïc nhaän dieän nhôø caùc aâm vò. Coøn baûn thaân
caùc aâm vò ñöôïc nhaän dieän nhôø nhöõng ñaëc tröng khu bieät naèm trong nhöõng theá ñoái laäp ñöôïc goïi laø tieâu chí khu
bieät (distinctive feature). Moät tieâu chí bao haøm söï ñoái laäp nhau veà tính caùch cuûa moät hieän töôïng caáu aâm - aâm
hoïc nhaát ñònh. Moãi tieâu chí taïo neân moät söï ñoái laäp ít ra laø cuûa moät caëp aâm vò, nhöng cuõng coù nhöõng tieâu chí taïo
ra söï ñoái laäp cuûa nhieàu caëp aâm vò. Nhöõng caëp aâm vò nhö theá ñöôïc goïi laø caëp töông lieân (pair of correlation)
hay caëp toái thieåu (minimal pair), vaø nhöõng tieâu chí nhö vaäy goïi laø tieâu chí töông lieân (correlative feature).
4. Phöông phaùp phaân xuaát aâm vò vaø caùc bieán theå cuûa aâm vò.
Caùc phöông phaùp vaø thuû phaùp phaân xuaát aâm vò thì nhieàu vaø khaù ña daïng tuøy thuoäc vaøo töøng tröôøng
phaùi ngoân ngöõ hoïc khaùc nhau. Trong coâng trình (1958) cuûa mình, nhaø baùc hoïc ñaõ ñöa ra boán phöông phaùp
(quy taéc) ñöôïc coi laø kinh ñieån. ÔÛ ñaây chæ xin giôùi thieäu hai thuû phaùp cô baûn nhaèm giuùp ngöôøi hoïc saùng toû
theâm veà hai khaùi nieäm aâm vò vaø bieán theå.
a. Phaân xuaát caùc aâm vò baèng boái caûnh ñoàng nhaát.

Boái caûnh ñoàng nhaát (identical environment) laø boái caûnh maø ôû ñoù hai aâm ñang xeùt ñöùng sau nhöõng aâm
nhö nhau, vaø ñöùng tröôùc nhöõng aâm nhö nhau, nghóa laø cuøng chung moät chu caûnh ngöõ aâm, ví duï [a] vaø [o] trong
hai töø tam vaø toâm tieáng Vieät. Maët khaùc, ñoàng nhaát coøn coù nghóa laø cuøng vò trí: hai aâm ñang xeùt cuøng ôû aâm tieát
coù troïng aâm, hay cuøng ôû aâm tieát khoâng coù troïng aâm, cuøng ôû ñaàu, giöõa hay cuoái töø.
Khi gaëp hai aâm gaàn guõi nhau, khoâng bieát raèng hai aâm ñoù coù cuøng moät aâm vò ñöôïc theå hieän khaùc nhau
do aûnh höôûng cuûa boái caûnh hay ñoù laø laø hai aâm vò rieâng bieät thì caàn tìm nhöõng töø caän aâm trong ñoù coù hai aâm toá
khaû nghi (suspicious sounds) xuaát hieän, töùc laø ñaët chuùng vaøo boái caûnh ñeå xeùt.
Hai töø caän aâm ñöôïc thaåm tra thoâng qua ngöôøi baûn ngöõ. Sau nhieàu laàn quan saùt caùch phaùt aâm, neáu
thaáy hai aâm ñoù vaãn khaùc nhau maëc duø maèn trong moät boái caûnh ñoàng nhaát, thì chuùng ta bieát raèng söï khaùc nhau
naøy khoâng phaûi do boái caûnh gaây ra, maø laø söï khaùc bieät coù duïng yù cuûa ngöôøi baûn ngöõ nhaèm taïo ra hai töø khaùc
nghóa nhau. Hai aâm ñoù coù chöùc naêng khu bieät, töùc laø coù quy öôùc, do vaäy chuùng laø hai aâm vò khaùc nhau. Hai töø
tam vaø toâm tieáng Vieät laø hai töø caän aâm (hai töø khaùc nghóa nhau, coù voû ngöõ aâm khaùc nhau ôû möùc toái thieåu), do
ñoù coøn ñöôïc goïi laø caëp toái thieåu, vaû laïi, [a] vaø [o] ôû vaøo boái caûnh ñoàng nhaát, vì cuøng xuaát hieän sau [t] vaø cuøng
tröôùc [m], cuøng ñi vôùi thanh ñieäu ngang cao (thanh khoâng daáu). Nhöng [a] vaø [o] laø hai aâm khaùc nhau khaù roõ,
ít coù khaû naêng goïi laø “khaû nghi”. Khi ñaët chuùng vaøo vaøo boái caûnh cuûa mít vaø muùt tieáng Vieät voán laø hai töø khaùc

nghóa nhau, söï khu bieät veà ngöõ aâm giöõa hai töø nay laø do /i/ vaø /u/ ñaûm traùch, do vaäy chuùng laø hai aâm vò rieâng
bieät.
Quan saùt ngöôøi Vieät giao tieáp, chuùng ta nhaän thaáy coù ngöôøi noùi ñeøn pin laïi coù ngöôøi noùi ñeøn bin, nhö
vaäy [p] vaø [b] trôû thaønh caëp aâm toá khaû nghi. Laø ngöôøi baûn ngöõ, chuùng ta deã daøng tìm ñöôïc nhöõng caëp töø toái
thieåu trong tieáng Vieät, nhöng khi tieáp xuùc vôùi moät ngoaïi ngöõ hay moät ngoân ngöõ xa laï, chuùng khoâng deã daøng
tìm thaáy. Giaû söû raèng chuùng chæ tìm thaáy hai töø xum vaø xen, hai aâm ñang xeùt cuøng ôû cuoái töø, cuøng ñi vôùi thanh
baèng, cuøng ñi sau [x] caùch [u] vaø [Ε], nhöng chöa phaûi ôû vaøo boái caûnh ñoàng nhaát, vì [m] ñi sau [u] coøn [n] ñi
sau [Ε], tuy nhieân söï khaùc nhau giöõa [m] vaø [n] roõ raøng khoâng phaûi do [u] vaø [Ε] gaây ra. Do vaäy vaãn coù theå noùi
söï khaùc bieät giöõa [m] vaø [n] laø coù chuû yù, vaø chính [u] vaø [Ε] taïo ra söï khaùc bieät giöõa hai töø khaùc nghóa. Ñieàu ñoù
cho pheùp chuùng ta keát luaän raèng /u/ vaø /Ε/ laø hai aâm vò rieâng bieät.
Hai aâm toá [u] vaø [Ε] xuaát hieän trong boái caûnh treân ñöôïc goïi laø boái caûnh töông töï (similar
environment). Boái caûnh töông töï laø boái caûnh khoâng gaây ra moät aûnh höôûng naøo ñeán nhöõng aâm ñang xeùt.
Boái caûnh ñoàng nhaát laø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa boái caûnh töông töï. Boái caûnh ñoàng nhaát thì töông töï,
nhöng boái caûnh töông töï thì khoâng phaûi laø ñoàng nhaát.
Töø nhöõng ñieàu vöøa trình baøy treân ñaây, chuùng ta coù ñònh lyù 1 sau ñaây:
Ñònh lyù 1:
Hai aâm gaàn guõi nhau xuaát hieän trong nhöõng boái caûnh ñoàng nhaát hoaëc töông töï phaûi ñöôïc coi laø nhöõng
aâm vò khaùc nhau.
b. Xaùc ñònh caùc bieán theå baèng boái caûnh loaïi tröø nhau.
Hai aâm baát kyø ôû vaøo boái caûnh loaïi tröø nhau khi aâm naøy ñaõ xuaát hieän trong boái caûnh naøy thì aâm kia
khoâng bao giôø xuaát hieän vaøo boái caûnh aáy. Ngöôøi ta coøn goïi chuùng ôû vaøo theá phaân boá boå sung (complementary
distribution)
Trong tieáng Vieät, phuï aâm cuoái cuûa caùc töø thích, thöùc vaø thuùc phaùt aâm gaàn guõi nhau, ñeàu laø caùc aâm
taéc, voâ thanh, ñöôïc kyù hieäu laø [c] (hoaëc [kj]), [k] vaø [kp]. Lieäu chuùng laø nhöõng aâm vò khaùc nhau hay chæ laø
nhöõng bieán theå cuûa cuøng moät aâm vò?
Thöïc hieän thuû phaùp neâu treân, töùc laø ñaët töøng caëp aâm toá khaû nghi (bao giôø cuõng ñoái laäp töøng caëp moät)
vaøo nhöõng boái caûnh ñoàng nhaát hoaëc töông töï, keát quaû laø chuùng ta khoâng tìm ñöôïc caùc caëp toái thieåu.
Tieáp ñoù, thöïc hieän thuû phaùp thöù hai, baèng caùch thoáng keâ trong phaïm vi coù theå coù nhöõng töø trong ñoù coù
caùc aâm khaû nghi, phaân loaïi chuùng theo töøng aâm khaû nghi, chaúng haïn nhö taát caû caùc töø coù [c] laøm thaønh moät
loaïi, caùc töø coù [k] laøm thaønh moät loaïi khaùc vaø caùc töø coù [kp] laøm thaønh moät loaïi khaùc nöõa. Sau ñoù, phaân tích
boái caûnh trong ñoù moãi aâm xuaát hieän, chaúng haïn caùc töø coù [c] cho thaáy tröôùc noù chæ coù theå laø nhöõng nguyeân aâm
haøng tröôùc khoâng troøn moâi [i, e, Ε]. Caùc töø coù [kp] cho thaáy noù chæ xuaát hieän sau caùc nguyeân aâm haøng sau troøn
moâi [u, o, ], coøn caùc töø coù [k] cho thaáy aâm naøy xuaát hieän sau caùch nguyeân aâm haøng sau khoâng troøn moâi
[∝,α aê,Φ].
Töø ñoù, tieáp tuïc trình baøy caùc aâm khaû nghi vaø caùc boái caûnh treân thaønh moät baûng vôùi moãi loaïi boái caûnh
thaønh moät coät, theo kieåu baûng ma traän, ñeå phaân tích caùc boái caûnh cuûa chuùng vaø ruùt ra nhöõng keát luaän caàn thieát,
chaúng haïn nhö baûng sau ñaây:
sau [i, sau [u, aê
e, Ε] o, ]
[c] ⊕ - -
[kp] - ⊕ -
[k] - - ⊕

Ma traän naøy cho thaáy [c, kp, k] xuaát hieän ôû nhöõng boái caûnh loaïi tröø nhau. Moãi boái caûnh giaûi thích
ñöôïc söï toàn taïi cuûa töøng aâm ñang xeùt, cuï theå laø:
Boái caûnh 1: caùc nguyeân aâm haøng tröôùc khoâng troøn moâi laøm cho phuï aâm cuoái [c] bò ngaïc hoùa
(palatalized).
Boái caûnh 2: caùc nguyeân aâm haøng sau troøn moâi laøm cho phuï aâm cuoái [kp] bò moâi hoùa (labialized).
Boái caûnh 3: caùc nguyeân aâm khaùc khoâng gaây aûnh höôûng gì ñeán phuï aâm cuoái [k].
Nhö vaäy caùc aâm ñang xeùt thöïc ra chæ laø nhöõng daïng khaùc nhau cuûa moät caùi chung vaø moãi daïng bò quy
ñònh bôûi töøng boái caûnh. Ñieàu naøy cho pheùp chuùng ta keát luaän chuùng laø nhöõng bieán theå cuûa cuøng moät aâm vò.
Tieáp ñeán, quan saùt kyõ boái caûnh cuûa chuùng, chuùng ta nhaän thaáy raèng [k] xuaát hieän sau nhieàu nguyeân
aâm hôn, chöùng toû noù ít bò boái caûnh chi phoái hôn. Ñieàu ñoù giuùp ta choïn löïa ñöôïc bieán theå chuaån, hay coøn goïi laø
tieâu theå ñeå ñaët teân cho aâm vò caàn xaùc ñònh. Chuùng ta keát luaän raèng [c, kp, k] laø nhöõng bieán theå cuûa moät aâm vò
vaø aâm vò ñoù laø /k/.
Töø nhöõng ñieàu vöøa minh hoïa, chuùng ta ruùt ra ñònh lyù 2 sau ñaây:
Ñònh lyù 2: Caùc aâm gaàn guõi nhau, xuaát hieän trong nhöõng boái caûnh loaïi tröø nhau phaûi ñöôïc coi laø nhöõng
bieán theå cuûa cuøng moät aâm vò duy nhaát.

CHÖÔNG VI : CÔ SÔÛ TÖØ VÖÏNG - NGÖÕ NGHÓA HOÏC
I. TÖØ VÖÏNG VAØ TÖØ VÖÏNG HOÏC.
1. Töø vöïng vaø caùc ñôn vò töø vöïng.

Taäp hôïp taát caû caùc töø vaø nhöõng ñôn vò töông ñöông vôùi töø (thaønh ngöõ vaø cuïm töø töø vöïng) cuûa moät ngoân
ngöõ laäp thaønh töø vöïng (lexicon) cuûa ngoân ngöõ ñoù. Töø vöïng laø chaát lieäu caàn thieát, cô baûn nhaát ñeå kieán taïo neân
moät ngoân ngöõ, maø thieáu noù, chuùng ta khoâng theå hình dung ñöôïc ngoân ngöõ naøy. Töø ñöôïc xem xeùt ôû baäc töø vöïng
- ngöõ nghóa, veà cô baûn, khaùc vôùi töø ñöôïc nghieân cöùu ôû baäc ngöõ aâm vaø ngöõ phaùp. Khi ñeà caäp ñeán töø theo quan
ñieåm töø vöïng hoïc, chuû yeáu chuùng ta chuù yù ñeán chöùc naêng bieåu thò khaùi nieäm cuûa töø. Khía caïnh naøy coù lieân
quan ñeán nghóa töø.
a. Vò trí vaø ñaëc ñieåm cuûa töø trong cô caáu ngoân ngöõ.
Cho ñeán nay, chöa coù moät ñònh nghóa naøo troïn veïn veà töø. Tuy nhieân, ngöôøi ta vaãn phaûi thöøa nhaän töø
laø moät phaïm truø ngoân ngöõ quan troïng vaøo baäc nhaát. F. de Saussure (1973) nhaän xeùt raèng “töø, maëc daàu khoù
ñònh nghóa, vaãn laø moät ñôn vò maø trí tueä buoäc phaûi chaáp nhaän, moät caùi gì coù ñòa vò trung taâm trong cô theå cuûa
ngoân ngöõ.”
Ñeå hieåu ñöôïc khaùi nieäm töø, toát hôn heát laø nghieân cöùu caùc ñaëc ñieåm cuûa töø. Ña soá caùc nhaø ngoân ngöõ
ñeàu nhaát trí cho töø coù caùc ñaëc ñieåm cô baûn sau ñaây:
1) Töø laø moät loaïi ñôn vò coù nghóa. Ñaëc ñieåm naøy giuùp chuùng ta phaân bieät ñöôïc töø vôùi caùc ñôn vò ngöõ
aâm nhö aâm vò, aâm tieát... Nhö chuùng ta ñaõ töøng ñeà caäp ôû caùc chöông tröôùc, aâm vò laø ñôn vò ngöõ aâm nhoû nhaát,
baûn thaân noù khoâng coù nghóa maø chæ coù taùc duïng khu bieät nghóa. Coøn aâm tieát laø ñôn vò caáu aâm nhoû nhaát cuûa lôøi
noùi, maø khi khaûo saùt noù, ngöôøi ta ñaõ gaït boû maët noäi dung ngöõ nghóa cuûa noù vaø chæ quan nieäm noù nhö moät ñôn
vò aâm thanh.
Ñaëc ñieåm naøy tuy ñuùng nhöng chöa ñuû, vì noù laøm cho ngöôøi ta khoâng phaân bieät ñöôïc töø vôùi nhöõng
ñôn vò khaùc nhoû hôn töø - ví duï nhö hình vò - vaø lôùn hôn noù – ví duï nhö cuïm töø vaø caâu - laø nhöõng ñôn vò cuõng coù
nghóa.
2) Töø laø moät chænh theå. Tính chænh theå cuûa töø theå hieän ôû maët ngöõ nghóa laãn hình thöùc caáu taïo. Chaúng
haïn, maùy bay trong tieáng Vieät laø moät töø. YÙ nghóa cuûa noù khoâng ñôn thuaàn laø toång soá yù nghóa cuûa hai hình vò
maùy vaø bay. Maùy bay chæ khaùi nieäm veà moät phöông tieän giao thoâng naøo ñoù. YÙ nghóa cuûa töø naøy toaùt leân töø toaøn
boä hình thöùc aâm thanh cuûa noù, chuùng ta khoâng ñôïi hieåu xong yù nghóa cuûa töøng hình vò caáu taïo neân noù roài môùi
hieåu yù nghóa cuûa noù. Veà hình thöùc caáu taïo, ta cuõng khoâng theå deã daøng taùch hình vò cuûa toå hôïp maùy bay ra vaø
xen theâm moät yeáu toá naøo khaùc vaøo ñöôïc, chaúng haïn nhö maùy vaø bay .
C.Marx cuõng ñaõ töøng nhaän xeùt vôùi ñaïi yù raèng khi nhöõng nhu caàu cuûa mình vaø nhöõng hình thaùi hoaït
ñoäng ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa mình ñeàu taêng leân vaø phaùt trieån theâm moät böôùc nöõa... thì ngöôøi ta laïi ñaët cho caû
moät loaït söï vaät nhöõng teân goïi khaùc nhau, vaø ngöôøi ta caên cöù vaøo nhöõng kinh nghieäm ñaõ coù maø phaân bieät söï vaät
ñoù vôùi nhöõng söï vaät khaùc cuûa ngoaïi giôùi.
3) Töø coù tính ñoäc laäp cao. Tính ñoäc laäp cuûa töø ñöôïc theå hieän qua maáy ñieåm sau:
a) Töø coù vò trí linh hoaït trong lôøi noùi. Ñieàu naøy thaáy roõ nhaát trong caùc ngoân ngöõ bieán hình nhö tieáng
La-tinh coå ñaïi vaø tieáng Nga hieän ñaïi. Ví duï, trong caâu tieáng Nga: (Tôù yeâu caäu), moãi moät töø coù theå ñaët thaønh
ôû ba vò trí khaùc nhau (ñaàu, cuoái vaø giöõa) maø khoâng ñeán noãi laøm thay ñoåi noäi dung cô baûn cuûa caâu. Tuy nhieân,
khaû naêng naøy khoâng phaûi laø tuyeät ñoái.

b) Töø coù khaû naêng taùch ra khoûi caùc töø beân caïnh trong chuoãi lôøi noùi baèng caùch xen vaøo nhöõng töø khaùc.
So saùnh:
Meï veà
Meï cuûa toâi ñaõ veà
Meï vaø cha cuûa toâi hoâm qua ñaõ veà
c) Töø coù khaû naêng keát hôïp roäng raõi vôùi raát nhieàu töø khaùc trong ñieàu kieän ngöõ nghóa vaø töø loaïi cho pheùp.
So saùnh:
Nhaø tranh, nhaø ngoùi, nhaø xaây, nhaø roäng...
Ngoâi nhaø, neàn nhaø, caùi nhaø, toøa nhaø...
d) Töø coù khaû naêng ñaûm nhieäm nhöõng chöùc vuï cuù phaùp khaùc nhau trong caâu nhö chuû ngöõ, vò ngöõ, boå
ngöõ, traïng ngöõ...
e) Töø coù khaû naêng laøm thaønh moät caâu ñoäc laäp, keå caû caâu ñaëc bieät hoaëc caâu ruùt goïn. Ví duï: Help! trong
tieáng Anh, Chaùy! trong tieáng Vieät...
Tuy nhieân, hai khaû naêng d) vaø e) treân ñaây khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng töø maø yù nghóa töø vöïng khoâng roõ
raøng hoaëc bò “hö hoùa” nhö nôi, cuoäc, luùc... vaø caùc hö töø khaùc.
Ba ñaëc ñieåm cô baûn treân ñaây caàn ñöôïc vaän duïng moät caùch ñoàng thôøi ñeå nhaän dieän töø, coù nhö vaäy môùi
traùnh ñöôïc söï laàm laãn giöõa töø vôùi caùc ñôn vò khaùc nhoû hôn hoaëc lôùn hôn noù.
Nhö vaäy, “töø laø ñôn vò cô baûn cuûa ngoân ngöõ, bieåu thò caùc hieän töôïng cuûa thöïc teá, sinh hoaït taâm lyù cuûa
con ngöôøi vaø thöôøng ñöôïc taäp theå ngöôøi cuøng noùi moät ngoân ngöõ, cuøng coù moät moái lieân heä laãn nhau veà maët lòch
söû hieåu gioáng nhau” ( .).
b. Caùc ñôn vò töø vöïng khaùc.

Trong heä thoáng töø vöïng cuûa ngoân ngöõ, ngoaøi töø laø ñôn vò trung taâm nhaát, cô baûn nhaát, coøn coù nhöõng
ñôn vò töø vöïng khaùc. Nhöõng ñôn vò töø vöïng naøy, veà maët keát caáu, coù theå goàm nhieàu töø, nhöng yù nghóa cuûa
chuùng mang tính “coâ ñuùc” cao. Khi söû duïng, ngöôøi ta söû duïng luoân caû khoái aáy nhö moät töø. Vì ñaëc ñieåm naøy maø
ngöôøi ta goïi chuùng laø nhöõng ñôn vò töông ñöông vôùi töø. Caùc ñôn vò naøy chính laø caùc cuïm töø coá ñònh, hay coøn
goïi laø nhöõng cuïm töø ngöõ cuù hoaëc nhöõng cuïm töø töø vöïng. Tieâu bieåu trong soá chuùng laø caùc thaønh ngöõ vaø quaùn
ngöõ.
* Thaønh ngöõ.
Thaønh ngöõ (idioms) laø nhöõng cuïm töø coá ñònh vöøa coù tính hoaøn chænh veà nghóa, vöøa coù tính gôïi caûm.
Beân caïnh noäi dung trí tueä, thaønh ngöõ bao giôø cuõng keøm theo caùc saéc thaùi bình giaù, caûm xuùc nhaát ñònh.
Veà maët caáu taïo, caùc thaønh ngöõ noùi chung ñöôïc caáu taïo theo caùc quy taéc ngöõ phaùp cuûa töøng ngoân ngöõ
cuï theå, vaø töông ñöông nhö moät töø toå. Veà maët bieåu hieän, thaønh ngöõ phaûn aùnh caùch xem xeùt, ghi nhaän ñoäc ñaùo
cuûa moãi coäng ñoàng ngoân ngöõ tröôùc thöïc teá, nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa khoâng gian vaø xaõ hoäi maø hoï soáng. Vì vaäy,
ngay moät yù nieäm coù noäi dung töông ñöông nhö nhau, nhöng thaønh ngöõ cuûa töøng ngoân ngöõ laïi coù söï phaûn aùnh
khaùc nhau. So saùnh: yù “rieâng vôùi nhau” trong caùc caâu sau ñaây:
Anh: face to face (maët giaùp maët).
Nga: (maét nhìn maét).
Phaùp: teùte aø teùte (ñaàu ñoái ñaàu).
Thaønh ngöõ coù moät ñaëc tính quan troïng laø tính nguyeân khoái, töùc laø khoâng theå caên cöù vaøo nghóa cuûa
töøng töø taïo neân thaønh ngöõ ñeå hieåu thaønh ngöõ. Bôûi vì toaøn boä töø tham gia trong moät thaønh ngöõ gaén chaët vôùi
nhau, khoâng theå taùch rieâng nhau ñöôïc. Ñaëc tính naøy keùo theo moät ñaëc tính thöù hai laø khoù coù theå thay ñoåi thaønh
ngöõ baèng caùch theâm hay bôùt caùc thaønh toá caáu taïo neân noù. Ngoaøi ra, thaønh ngöõ luoân mang tính hình töôïng, tính
bieåu caûm.

* Quaùn ngöõ.
Quaùn ngöõ laø nhöõng cuïm töø coá ñònh ñöôïc duøng laëp ñi laëp laïi trong caùc loaïi vaên baûn ñeå lieân keát, ñöa
ñaåy, raøo ñoùn hoaëc nhaán maïnh noäi dung caàn dieãn ñaït naøo ñoù.
Veà yù nghóa cuõng nhö hình thöùc, caùc quaùn ngöõ troâng chaúng khaùc gì vôùi caùc cuïm töø töï do, nhöng do noäi
dung cuûa chuùng ñaõ trôû thaønh ñieàu thöôøng xuyeân phaûi caàn ñeán trong söï suy nghó vaø dieãn ñaït maø chuùng ñöôïc
duøng laëp ñi laëp laïi nhö nhöõng ñôn vò coù saün.
Moãi moät loaïi hình phong caùch vaên baûn ñeàu coù nhöõng quaùn ngöõ ñaëc tröng.
2. Töø vöïng hoïc.
Noùi moät caùch ñôn giaûn nhaát, töø vöïng hoïc (lexicology) laø boä moân cuûa ngoân ngöõ hoïc nghieân cöùu veà töø
vöïng cuûa ngoân ngöõ. Noùi caùch khaùc, töø vöïng hoïc laø moät ngaønh cuûa ngoân ngöõ hoïc xöû lyù voán töø (vocabulary) cuûa
moät ngoân ngöõ treân cô sôû moâ hình, caáu truùc, söï phaùt trieån, caùch duøng, yù nghóa vaø söï tieán hoùa cuûa noù. Noù ñöôïc
phaân bieät vôùi töø ñieån hoïc (lexicography) ôû choã töø ñieån hoïc laø ngheä thuaät vaø khoa hoïc cuûa vieäc bieân soaïn töø
ñieån. Töø ñieån hoïc cuõng coù theå ñöôïc nhìn nhaän nhö laø moät ngaønh cuûa töø vöïng hoïc öùng duïng.
Treân caáp ñoä töø vöïng, nghóa cuûa töø ñöôïc quan nieäm nhö laø maët noäi dung, maët bieåu thò khaùi nieäm ñöôïc
aån chöùa sau maët hình thuùc (ngöõ aâm cuõng nhö chöõ vieát) cuûa töø. YÙ nghóa (khaùi nieäm) cuûa töø khoâng taùch rôøi khoûi
töø. Beân caïnh ñoù, ñaây laø moät söï lieân heä phöùc taïp, mang tính lòch söû, tuy toàn taïi ñoäc laäp nhau.
Ñaây chính laø yù nghóa töø vöïng (lexical meanings) cuûa töø. Theo caùch hieåu naøy, yù nghóa cuûa töø chính laø
nhöõng moái lieân heä ñöôïc hình thaønh trong lòch söû giöõa aâm thanh cuûa töø vaø söï phaûn aùnh söï vaät hoaëc hieän töôïng
maø con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc vaø ñöôïc theå heän trong chính baûn thaân töø. Nghóa aáy bao giôø cuõng coù tính khaùi
quaùt. Töø coù theå, trong khi phaûn aùnh söï vaät, chæ chuù yù ñeán ñaëc tröng naøo ñoù tieâu bieåu nhaát, nhöng khoâng vì theá
maø noù thieáu khaùch quan, thieáu chaân thöïc. Do vaäy, coù theå noùi, nghóa laø vaán ñeà quan troïng nhaát cuûa ngoân ngöõ.
“Ngoân ngöõ khoâng coù nghóa laø voâ nghóa”. Cho neân, nghieân cöùu veà töø, thöïc chaát laø nghieân cöùu nghóa, vì nghóa laø
“linh hoàn” cuûa töø. Do vaäy, moät boä moân quan troïng nhaát cuûa töø vöïng hoïc nghieân cöùu veà nghóa töø ñöôïc goïi laø
ngöõ nghóa hoïc (semantics).
II. NGÖÕ NGHÓA HOÏC.

1. Giôùi thieäu.
Ngöõ nghóa hoïc (tieáng Hy Laïp semantikos, “söï bieåu nghóa”) laø söï nghieân cöùu veà yù nghóa cuûa caùc kí
hieäu ngoân ngöõ - töùc laø caùc töø, caùc bieåu thöùc vaø caùc caâu. Caùc hoïc giaû veà ngöõ nghóa hoïc coá gaéng traû lôøi nhöõng
caâu hoûi chaúng haïn nhö “nghóa (cuûa töø) X laø caùi gì X?”. Hoï laøm ñieàu naøy baèng vieäc nghieân cöùu kí hieäu laø gì,
cuõng nhö caùc kí hieäu sôû höõu söï bieåu nghóa nhö theá naøo - nghóa laø chuùng ñöôïc chuû ñònh bôûi nhöõng ngöôøi noùi ra
laøm sao, chuùng chæ ñònh (taïo ra söï quy chieáu ñeán caùc söï vaät vaø yù töôûng) nhö theá naøo, vaø chuùng ñöôïc ngöôøi
nghe giaûi thích ra laøm sao. Muïc ñích cuûa ngöõ nghóa hoïc laø xem xeùt nhöõng yù nghóa cuûa caùc kyù hieäu - chuùng ñaïi
dieän cho caùi gì - baèng quaù trình cuûa vieäc gaùn caùc yù nghóa cuûa chuùng.
Ngöõ nghóa hoïc ñöôïc nghieân cöùu töø nhöõng caùch tieáp caän trieát hoïc (thuaàn khieát) vaø ngoân ngöõ (mieâu taû
laãn lyù thuyeát), coäng vôùi moät caùch tieáp caän ñöôïc bieát nhö laø Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông. Caùc nhaø trieát hoïc xem
haønh vi ñi cuøng quaù trình cuûa yù nghóa. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc nghieân cöùu nhöõng yeáu toá hoaëc nhöõng thuoäc tính
cuûa nghóa nhö chuùng coù lieân quan trong heä thoáng ngoân ngöõ. Caùc nhaø Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông taäp trung vaøo
vôùi tö caùch laø söï aûnh höôûng ñeán caùi maø ngöôøi ta nghó vaø laøm.
Nhöõng caùch tieáp caän ngöõ nghóa hoïc naøy coøn coù öùng duïng roäng hôn. Caùc nhaø nhaân chuûng hoïc, thoâng
qua ngöõ nghóa hoïc mieâu taû, nghieân cöùu ngöôøi ta phaïm truø hoùa caùi gì vôùi tö caùch laø caùi quan troïng veà phöông
dieän vaên hoùa. Caùc nhaø taâm lyù hoïc vaïch ra trong nhöõng nghieân cöùu ngöõ nghóa hoïc lyù thuyeát laø coá gaéng mieâu taû
quaù trình tinh thaàn cuûa vieäc hieåu vaø ñeå xaùc ñònh ngöôøi ta thu nhaän yù nghóa (cuõng nhö aâm thanh vaø caáu truùc)
nhö theá naøo trong ngoân ngöõ. Caùc nhaø haønh vi luaän nghieân cöùu ñoäng vaät giao tieáp caùi gì vaø nhö theá naøo vôùi caùc

loaøi khaùc. Nhöõng ngöôøi beânh vöïc cho Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông khaûo saùt caùc giaù trò khaùc nhau (hoaëc caùc nghóa
roäng) cuûa caùc kí hieäu coù nghóa veà maët giaû thieát cuøng thöù ñoù (chaúng haïn nhö “keû chieán thaéng taïi Jena” vaø
“Ngöôøi maát taïi Waterloo”, caû hai quy chieáu tôùi Napoleon). Cuõng trong moät maïch ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông,
nhöõng nhaø pheâ bình vaên hoïc cuõng ñaõ bò aûnh höôûng bôûi nhöõng nghieân cöùu tích phaân ngoân ngöõ vaên chöông vôùi
ngoân ngöõ bình thöôøng vaø vieäc mieâu taû nhöõng pheùp aån duï vaên chöông khôi gôïi nhöõng caûm nhaän vaø caùc thaùi ñoä
nhö theá naøo.
2. Nhöõng caùch tieáp caän trieát hoïc.
Vaøo cuoái theá kyû thöù 19, Michel Jules Alfred Breal, moät nhaø ngöõ vaên hoïc ngöôøi Phaùp, ñaõ ñeà xöôùng
moät “khoa hoïc veà nhöõng söï bieåu nghóa” coù theå khaûo saùt yù nghóa ñöôïc gaén vôùi caùc bieåu thöùc vaø caùc kyù hieäu
khaùc nhö theá naøo. Vaøo naêm 1910, caùc nhaø trieát hoïc ngöôøi Anh Alfred North Whitehead vaø Bertrand Russell
ñaõ xuaát baûn Principia Mathematica, noù ñaõ aûnh höôûng maïnh meõ ñeán Hoäi Vien (Vienna Circle), moät nhoùm
nhöõng nhaø trieát hoïc ñaõ phaùt trieån caùch tieáp caän trieát hoïc nghieâm ngaët ñöôïc bieát nhö chuû nghóa thöïc chöùng loâ
gích (logical positivism).
a. Loâgic töôïng tröng.

Moät trong nhöõng nhaân vaät laõnh ñaïo cuûa Hoäi Vien, nhaø trieát hoïc ngöôøi Ñöùc Rudolf Carnap, ñaõ taïo ra
söï ñoùng goùp chính ñoái vôùi ngöõ nghóa hoïc trieát hoïc baèng vieäc phaùt trieån loâgic töôïng tröng (symbolic logic), moät
heä thoáng cho vieäc phaân tích caùc kí hieäu vaø caùi maø chuùng chæ ñònh. Trong chuû nghóa thöïc chöùng loâgíc, yù nghóa
laø moái quan heä giöõa caùc töø vôùi nhöõng söï vaät, vaø vieäc nghieân cöùu cuûa noù coù cô sôû döïa theo kinh nghieäm: vì
ngoân ngöõ, veà maët yù töôûng, laø moät söï phaûn aùnh tröïc tieáp veà thöïc teá, neân caùc kí hieäu phuø hôïp vôùi caùc söï vaät vaø
caùc söï kieän. Tuy nhieân, trong loâgic töôïng tröng, kyù phaùp toaùn hoïc ñöôïc söû duïng ñeå nhaän ñònh raèng caùc kí hieäu
ñaõ chæ ñònh caùi gì vaø ñeå laøm roõ raøng vaø chính xaùc hôn nhö coù theå trong ngoân ngöõ bình thöôøng. Loâgic töôïng
tröng töï noù laø moät ngoân ngöõ nhö vaäy, veà phöông dieän ñaëc bieät, laø moät sieâu ngoân ngöõ (ngoân ngöõ kyõ thuaät hình
thöùc) ñöôïc söû duïng ñeå noùi veà moät ngoân ngöõ ñoái töôïng (ngoân ngöõ maø noù laø ñoái töôïng cuûa moät söï nghieân cöùu
ngöõ nghóa hoïc cho saün).
Moät ngoân ngöõ ñoái töôïng cho pheùp moät ngöôøi noùi (ví duï, moät phuï nöõ Anh) söû duïng nhöõng bieåu thöùc
(chaúng haïn nhö the red pen) ñeå chæ ñònh moät yù nghóa (trong tröôøng hôïp naøy, chæ ñònh moät caùi buùt xaùc ñònh - pen
- veà maøu ñoû red). Vieäc mieâu taû ñaày ñuû veà moät ngoân ngöõ ñoái töôïng trong nhöõng kyù hieäu ñöôïc goïi laø söï mieâu taû
kí hieäu hoïc (semiotic) veà ngoân ngöõ ñoù. Vieäc mieâu taû kí hieäu hoïc cuûa moät ngoân ngöõ coù nhöõng phöông dieän sau:
(1) Phöông dieän ngöõ nghóa hoïc, trong ñoù caùc kí hieäu (caùc töø, caùc bieåu thöùc, caùc caâu) ñöôïc ñöa cho nhöõng söï chæ
ñònh ñaëc bieät; (2) Phöông dieän duïng hoïc, trong ñoù nhöõng moái quan heä ngöõ caûnh giöõa ngöôøi noùi vôùi kí hieäu
ñöôïc chæ ñònh; vaø (3) phöông dieän cuù phaùp, trong ñoù nhöõng moái quan heä hình thöùc giöõa nhöõng yeáu toá beân trong
caùc kí hieäu (ví duï, giöõa nhöõng aâm thanh trong moät caâu) ñöôïc chæ ñònh.
Moät ngoân ngöõ ñöôïc giaûi thích trong loâgic töôïng tröng laø moät ngoân ngöõ ñoái töôïng cuøng vôùi nhöõng quy
taéc veà nghóa lieân keát caùc kí hieäu vôùi nhöõng söï chæ ñònh. Moãi moät kí hieäu ñöôïc giaûi thích coù moät ñieàu kieän chaân
lyù - moät ñieàu kieän caàn phaûi ñöôïc baét gaëp theo thöù töï cho kí hieäu ñoù laø ñuùng. Nghóa cuûa moät kí hieäu laø caùi maø
kí hieäu chæ ñònh khi ñieàu kieän chaân lyù cuûa noù ñöôïc thoûa maõn. Ví duï, bieåu thöùc hoaëc kí hieäu “maët traêng laø moät
hình caàu” ñöôïc hieåu bôûi ngöôøi naøo ñoù bieát tieáng Vieät; tuy nhieân, cho duø noù ñöôïc hieåu, thì noù coù theå hoaëc
khoâng theå laø chaân lyù. Bieåu thöùc naøy ñuùng neáu söï vaät ñöôïc chæ ñònh - maët traêng - trong thöïc teá laø hình caàu. Ñeå
xaùc ñònh giaù trò chaân lyù cuûa kí hieäu naøy, moät ngöôøi caàn phaûi quan saùt maët traêng cho chính mình.
b. Ngöõ nghóa hoïc haønh ñoäng - ngoân töø.

Loâgic töôïng tröng cuûa trieát hoïc thöïc chöùng loâgíc nhö vaäy bieåu hieän moät noã löïc ñeå ñaït ñeán yù nghóa
baèng con ñöôøng cuûa kieåm chöùng kinh nghieäm veà caùc kí hieäu - baèng lieäu coù phaûi chaân lyù cuûa kí hieäu coù theå
ñöôïc xaùc nhaän nhôø vieäc quan saùt moät caùi gì ñoù trong theá giôùi hieän thöïc hay khoâng. Noã löïc ñaït tôùi vieäc hieåu yù
nghóa naøy ñaõ coù thaønh coâng chæ ôû möùc vöøa phaûi. Nhaø trieát hoïc ngöôøi AÙo - Anh Ludwig Wittgenstein ñaõ loaïi boû

noù trong söï thieân vò veà trieát hoïc “ngoân ngöõ bình thöôøng” cuûa mình, trong ñoù oâng ta khaúng ñònh raèng tö duy
ñöôïc döïa treân ngoân ngöõ haøng ngaøy. Khoâng phaûi laø taát caû caùc kí hieäu ñeàu chæ ñònh caùc söï vaät trong theá giôùi, oâng
ta chæ roõ, maø cuõng khoâng phaûi taát caû caùc kí hieäu ñeàu coù theå ñöôïc lieân töôûng vôùi giaù trò chaân lyù. Trong caùch tieáp
caän cuûa oâng ta ñeán ngöõ nghóa hoïc trieát hoïc, caùc quy taéc veà yù nghóa ñöôïc boäc loä trong lôøi noùi ñöôïc söû duïng nhö
theá naøo.
Lyù thuyeát hieän thôøi veà ngöõ nghóa hoïc haønh ñoäng - ngoân töø (speech - act semantics) ñöôïc phaùt trieån töø
trieát hoïc ngoân ngöõ - bình thöôøng. Nhaø trieát hoïc ngöôøi Anh J. L. Austin ñaõ yeâu caàu raèng, baèng vieäc noùi naêng,
moät ngöôøi thöïc hieän moät haønh ñoäng, hoaëc laøm caùi gì ñoù (chaúng haïn nhö nhaän ñònh, döï ñoaùn, hoaëc caûnh baùo),
vaø yù nghóa ñoù ñöôïc tìm thaáy trong moät bieåu thöùc thöïc hieän caùi gì, trong haønh ñoäng maø noù thöïc hieän. Nhaø trieát
hoïc Myõ John R. Searle ñaõ môû roäng nhöõng yù töôûng cuûa Austin, trong khi nhaán maïnh söï caàn thieát ñeå lieân heä
nhöõng chöùc naêng cuûa caùc kí hieäu hoaëc caùc bieåu thöùc tôùi ngöõ caûnh xaõ hoäi cuûa chuùng. Searle khaúng ñònh raèng lôøi
noùi xoay quanh toái thieåu ba loaïi haønh ñoäng: (1) Caùc haønh ñoäng taïo ngoân (locutionary acts), trong ñoù caùc vaät
ñöôïc noùi ra vôùi moät yù nghóa hoaëc söï quy chieáu nhaát ñònh (nhö trong “Maët traêng laø moät hình caàu”); (2) Caùc
haønh ñoäng ngoân trung (illocutionary acts), trong ñoù nhöõng haønh ñoäng chaúng haïn nhö höùa heïn hoaëc ra leänh
ñöôïc thöïc hieän baèng nhöõng phöông thöùc cuûa vieäc noùi naêng; vaø (3) Caùc haønh ñoäng xuyeân ngoân (perlocutionary
acts), trong ñoù ngöôøi noùi, baèng vieäc noùi naêng, laøm caùi gì ñoù tôùi moät ngöôøi khaùc (ví duï, laøm töùc giaän, laøm kích
ñoäng hoaëc thuyeát phuïc ngöôøi naøo ñoù). Nhöõng chuû ñònh cuûa ngöôøi noùi ñöôïc chuyeån taûi bôûi löïc ngoân trung laø
cho saün ñoái vôùi caùc kí hieäu - nghóa laø bôûi nhöõng haønh ñoäng haøm aån trong ñieàu ñöôïc noùi ra. Tuy nhieân, ñeå coù
nghóa moät caùch thaønh coâng, nhöõng kí hieäu cuõng caàn phaûi thích hôïp, chaân thaät, chaéc chaén vôùi nhöõng loøng tin vaø
caùch cö xöû chung cuûa ngöôøi noùi, vaø coù theå nhaän dieän ñöôïc nhö laø kí hieäu mang nghóa bôûi ngöôøi nghe.
Caùi töøng ñöôïc phaùt trieån trong trieát hoïc ngöõ nghóa hoïc, thì sau ñoù laø moät söï phaân bieät giöõa ngöõ nghóa
hoïc ñöôïc döïa treân chaân lyù vôùi ngöõ nghóa hoïc haønh ñoäng - ngoân töø. Moät soá nhaø pheâ bình veà lyù thuyeát haønh
ñoäng - ngoân töø tin raèng noù ñeà caäp moät caùch cô baûn ñeán yù nghóa trong giao tieáp (ngöôïc vôùi yù nghóa trong ngoân
ngöõ) vaø nhö vaäy laø boä phaän cuûa phöông dieän ngöõ duïng hoïc veà nghieân cöùu kí hieäu hoïc cuûa moät ngoân ngöõ - töùc
laø noù lieân quan ñeán caùc kyù hieäu vaø ñeán söï hieåu bieát veà theá giôùi ñöôïc chia seû bôûi nhöõng ngöôøi noùi vaø ngöôøi
nghe, hôn laø lieân quan ñeán caùc kí hieäu vaø nhöõng söï chæ ñònh cuûa chuùng (phöông dieän ngöõ nghóa hoïc) hoaëc ñeán
nhöõng moái quan heä hình thöùc giöõa caùc kí hieäu (phöông dieän cuù phaùp). Caùc hoïc giaû naøy chieám giöõ raèng ngöõ
nghóa hoïc caàn phaûi haïn cheá vieäc gaùn nhöõng söï giaûi thích ñoái vôùi caùc kí hieäu ñoäc laäp - tính ñoäc laäp cuûa ngöôøi
noùi vaø ngöôøi nghe.
3. Nhöõng caùch tieáp caän ngoân ngöõ hoïc.
Ngöõ nghóa hoïc ngoân ngöõ hoïc bao goàm caû ngöõ nghóa hoïc mieâu taû laãn ngöõ nghóa hoïc lyù thuyeát.
a. Ngöõ nghóa hoïc mieâu taû.

Caùc nhaø nghieân cöùu trong ngöõ nghóa hoïc mieâu taû khaûo saùt caùc kí hieäu coù nghóa gì trong nhöõng ngoân
ngöõ cuï theå. Hoï nhaèm muïc ñích, ví duï, xaùc ñònh caùi gì caáu thaønh neân caùc danh töø hoaëc caùc ngöõ ñoaïn danh ngöõ
vaø caùc ñoäng töø hoaëc caùc ngöõ ñoaïn ñoäng ngöõ. Ñoái vôùi moät soá ngoân ngöõ, chaúng haïn nhö tieáng Anh, ñieàu naøy
ñöôïc thöïc hieän baèng vieäc phaân tích chuû - vò. Ñoái vôùi moät soá ngoân ngöõ khoâng coù nhöõng söï phaân bieät nhaùt caét roõ
raøng giöõa caùc danh töø, ñoäng töø vaø giôùi töø, quaû laø coù khaû naêng ñeå noùi caùc kí hieäu coù nghóa gì baèng vieäc phaân
tích caáu truùc cuûa caùi ñöôïc goïi laø caùc meänh ñeà (propositions). Trong moät söï phaân tích nhö vaäy, moät kí hieäu ñöôïc
nhìn nhaän nhö laø moät taùc töû keát hôïp vôùi moät hoaëc nhieàu tham toá (cuõng laø caùc kí hieäu) - thöôøng laø nhöõng tham
toá ñònh danh (caùc danh ngöõ) - hoaëc quan heä nhöõng tham toá ñònh danh vôùi nhöõng yeáu toá khaùc trong bieåu thöùc
ñoù (chaúng haïn nhö caùc ngöõ ñoaïn giôùi töø hoaëc caùc ngöõ ñoaïn phoù töø). Ví duï, trong bieåu thöùc “Bill gives Mary
the book”, “gives” laø moät taùc töû noái keát caùc tham toá “Bill”, “Mary” vaø “the book”.
Lieäu trong khi söû duïng caùch phaân tích chuû ngöõ - vò ngöõ hoaëc caùch phaân tích meänh ñeà, caùc nhaø ngöõ
nghóa hoïc mieâu taû thieát laäp nhöõng lôùp bieåu thöùc (caùc lôùp cuûa nhöõng yeáu toá coù theå thay theá cho nhau vôùi moät
daáu hieäu) vaø nhöõng lôùp cuûa nhöõng yeáu toá vôùi caùc töø loaïi truyeàn thoáng (chaúng haïn nhö caùc danh töø vaø caùc ñoäng

töø) hay khoâng. Caùc lôùp neâu keát quaû ñöôïc ñònh nghóa nhö vaäy treân cô sôû cuûa cuù phaùp, vaø chuùng coøn coù nhöõng
vai ngöõ nghóa hoïc; nghóa laø nhöõng yeáu toá trong nhöõng lôùp naøy thöïc hieän caùc chöùc naêng ngöõ phaùp ñaëc thuø, vaø
trong khi laøm nhö vaäy, hoï xaùc laäp yù nghóa baèng caùch xaùc nhaän, quy chieáu, taïo ra nhöõng söï khu bieät giöõa caùc
thöïc theå, caùc quan heä, hoaëc caùc hoaït ñoäng. Ví duï, “hoân” thuoäc veà moät lôùp bieåu thöùc vôùi nhöõng yeáu toá khaùc
chaúng haïn nhö “ñaùnh” vaø “nhìn”, cuõng nhö veà töø loaïi truyeàn thoáng “ñoäng töø”, trong ñoù noù laø moät phaàn cuûa
moät tieåu lôùp cuûa nhöõng taùc töû yeâu caàu hai tham toá (moät haønh theå vaø moät tieáp theå). Trong caâu “Mary töøng hoân
John”, vai troø cuù phaùp cuûa “hoân” seõ quan heä vôùi hai hai tham toá ñònh danh (“Mary” vaø “John”), trong khi ñoù
vai troø nghóa hoïc cuûa noù xaùc ñònh moät kieåu hoaït ñoäng. Tuy nhieân, khoâng may cho ngöõ nghóa hoïc mieâu taû, quaû
thaät noù khoâng phaûi bao giôø cuõng coù theå deã tìm thaáy söï töông öùng moät ñoái moät cuûa caùc lôùp cuù phaùp vôùi nhöõng
vai ngöõ nghóa. Ví duï, “John” coù cuøng vai troø nghóa hoïc - xaùc ñònh moät ngöôøi - trong hai caâu sau: “John deã laøm
vui loøng” vaø “John ham muoán laøm vui loøng”. Tuy nhieân, vai troø cuù phaùp cuûa “John” trong hai caâu laïi khaùc
nhau: trong caâu ñaàu, “John” laø tieáp theå cuûa moät haønh ñoäng; trong caâu sau, “John” laïi laø haønh theå.
Ngöõ nghóa hoïc ngoân ngöõ hoïc cuõng ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng nhaø nhaân chuûng hoïc ñöôïc goïi laø
ethnoscientists ñeå xöû lyù caùch phaân tích ngöõ nghóa hoïc hình thöùc (caùch phaân tích thaønh toá componential
analysis) nhaèm xaùc ñònh caùc kí hieäu ñöôïc dieãn ñaït nhö theá naøo - thöôøng laø nhöõng töø ñôn giaûn vôùi tö caùch laø
nhöõng yeáu toá töø vöïng ñöôïc goïi laø caùc töø vò (lexemes) - trong moät ngoân ngöõ coù lieân quan tôùi nhöõng söï tri nhaän
vaø tö duy cuûa nhöõng ngöôøi noùi ngoân ngöõ ñoù. Caùch phaân tích thaønh toá kieåm tra yù töôûng raèng caùc phaïm truø ngoân
ngöõ aûnh höôûng hoaëc xaùc ñònh ngöôøi ta nhìn theá giôùi nhö theá naøo; yù töôûng naøy ñöôïc goïi giaû thuyeát Whorf sau
khi nhaø ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng Myõ Benjamin Lee Whorf, ñeà xöôùng noù. Trong caùch phaân tích thaønh toá, caùc
töø vò coù moät phaïm vi chung veà yù nghóa caáu thaønh neân moät giôùi haïn ngöõ nghóa hoïc (semantic domain). Moät giôùi
haïn nhö vaäy ñöôïc moâ taû ñaëc ñieåm baèng nhöõng thuoäc tính ngöõ nghóa khu bieät (nhöõng thaønh toá) phaân bieät caùc töø
vò rieâng reõ trong giôùi haïn naøy vôùi nhau, cuõng nhö baèng nhöõng ñaëc tröng ñöôïc chia seû bôûi taát caû caùc töø vò trong
giôùi haïn. Söï phaân tích thaønh toá nhö vaäy chæ roõ, ví duï, raèng caùi ñoù trong giôùi haïn “seat” ôû tieáng Anh, “chair”,
“sofa”, “loveseat” vaø “banch” coù theå ñöôïc phaân bieät laãn nhau theo caùch thöùc maø ngöôøi ta ñöôïc ñieàu tieát nhö
theá naøo vaø lieäu coù phaûi moät söï hoã trôï ngöôïc ñöôïc bao goàm hay khoâng. Cuøng luùc taát caû caùc töø vò naøy chia seû
thaønh toá, hoaëc thuoäc tính chung veà yù nghóa “moät caùi gì ñoù ñeå ngoài vaøo ñoù”.
Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc theo ñuoåi söï phaân tích thaønh toá nhö vaäy hy voïng xaùc ñònh moät taäp hôïp phoå
quaùt veà nhöõng thuoäc tính ngöõ nghóa hoïc nhö theá, töø ñoù vaïch ra nhöõng taäp hôïp khaùc nhau veà caùc thuoäc tính moâ
taû ñaëc ñieåm nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau. YÙ töôûng veà nhöõng thuoäc tính ngöõ nghóa hoïc phoå quaùt naøy ñaõ töøng
ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi vieäc phaân tích veà nhöõng heä thoáng cuûa thaàn thoaïi vaø moái quan heä thaân toäc trong nhieàu
neàn vaên hoùa bôûi nhaø nhaân chuûng hoïc ngöôøi Phaùp Leùvi-Strauss. OÂng ta ñaõ cho thaáy raèng con ngöôøi toå chöùc caùc
xaõ hoäi cuûa mình vaø giaûi thích vò trí cuûa mình trong nhöõng xaõ hoäi naøy theo nhöõng caùch thöùc laø, duø nhöõng söï
khaùc bieät hieån nhieân, coù nhöõng neùt töông ñoàng laøm neàn coù theå ñaùnh daáu ñöôïc.
b. Ngöõ nghóa hoïc lyù thuyeát.

Nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc coù taâm huyeát vôùi ngöõ nghóa hoïc lyù thuyeát ñang tìm kieám moät lyù thuyeát
chung veà yù nghóa trong ngoân ngöõ. Ñoái vôùi nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc nhö vaäy, ñöôïc bieát nhö laø nhöõng nhaø ngöõ
phaùp saûn sinh - caûi bieân, yù nghóa laø moät phaàn cuûa tri thöùc ngoân ngöõ hoaëc ngöõ naêng maø taát caû caùc con ngöôøi sôû
höõu. Ngöõ phaùp saûn sinh vôùi tö caùch laø moät moâ hình cuûa naêng löïc ngoân ngöõ coù moät boä phaän aâm vò hoïc (heä
thoáng-aâm thanh), moät boä phaän cuù phaùp vaø moät boä phaän ngöõ nghóa. Boä phaän ngöõ nghóa naøy, vôùi tö caùch laø moät
phaàn cuûa moät lyù thuyeát saûn sinh veà yù nghóa, ñöôïc hình dung nhö moät heä thoáng cuûa nhöõng quy taéc chi phoái
nhöõng kí hieäu coù theå giaûi thích ñöôïc ñöôïc giaûi thích nhö theá naøo vaø xaùc ñònh raèng caùc kí hieäu (chaúng haïn nhö
“Colorless green ideas sleep furiously”), maëc daàu laø nhöõng bieåu thöùc coù tính ngöõ phaùp, laïi voâ nghóa - töùc laø bò
ñoùng khoái vaø bò taéc ngheõn veà phöông dieän ngöõ nghóa. Caùc quy taéc naøy cuõng phaûi tính toaùn laøm theá naøo maø
moät caâu chaúng haïn nhö “They passed the port at midnight” coù theå coù ít ra laø hai caùch giaûi thích.
Ngöõ nghóa hoïc sinh saûn phaùt trieån vöôït ra khoûi nhöõng ñeà xuaát giaûi thích khaû naêng saûn sinh vaø hieåu
nhöõng bieåu thöùc môùi cuûa ngöôøi noùi nôi maø ngöõ phaùp hoaëc cuù phaùp bò thaát baïi. Muïc ñích cuûa noù laø nhaèm giaûi

thích taïi sao vaø nhö theá naøo, ví duï, moät ngöôøi hieåu trong khi nghe laàn ñaàu caâu “Colorless green ideas sleep
furiously” laø khoâng coù nghóa, maëc duø noù tuaân theo nhöõng quy taéc cuûa ngöõ phaùp tieáng Anh; hoaëc trong khi
nghe moät caâu coù hai caùch giaûi thích coù theå coù (chaúng haïn nhö “They passed the port at midnight”), moät ngöôøi
quyeát ñònh aùp duïng yù nghóa naøo nhö theá naøo.
Trong ngöõ nghóa hoïc sinh saûn, yù töôûng naøy ñöôïc phaùt trieån ôû choã taát caû thoâng tin caàn ñeå giaûi thích moät
kí hieäu veà maët ngöõ nghóa (thoâng thöôøng laø moät caâu) ñöôïc chöùa ñöïng trong caáu truùc ngöõ phaùp hoaëc cuù phaùp saâu
naèm beân döôùi cuûa caâu. Caáu truùc saâu cuûa moät caâu coù lieân quan ñeán caùc töø vò (ñöôïc hieåu nhö nhöõng töø hoaëc
nhöõng yeáu toá töø vöïng bao goàm nhöõng chuøm thuoäc tính veà ngöõ nghóa ñöôïc löïa choïn töø taäp hôïp phoå quaùt veà caùc
thuoäc tính ngöõ nghóa ñöôïc ñeà xuaát). Treân beà maët cuûa caâu naøy (töùc laø, khi noù ñöôïc noùi ra), caùc töø vò naøy seõ xuaát
hieän nhö nhöõng danh töø, nhöõng ñoäng töø, nhöõng tính töø, vaø nhöõng töø loaïi khaùc, nghóa laø nhö nhöõng yeáu toá töø
vöïng. Khi caâu naøy ñöôïc laäp thöùc bôûi ngöôøi noùi, caùc vai troø ngöõ nghóa (chaúng haïn nhö chuû ngöõ, boå ngöõ, vò ngöõ)
ñöôïc gaùn cho caùc töø vò ñoù; ngöôøi nghe nghe caâu ñöôïc noùi ra naøy vaø giaûi thích nhöõng thuoäc tính ngöõ nghóa hoïc
maø chuùng coù nghóa.
Lieäu caáu truùc saâu vaø vieäc giaûi thích ngöõ nghóa coù khu bieät vôùi nhau hay khoâng laø moät vaán ñeà ñang
baøn caõi. Tuy nhieân, ña soá caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc saûn sinh ñeàu ñoàng yù raèng moät ngöõ phaùp caàn phaûi saûn sinh ra
taäp hôïp cuûa nhöõng bieåu thöùc ñöôïc caáu taïo ñuùng veà maët ngöõ nghóa (semantically well-formed expressions) coù
theå coù trong moät ngoân ngöõ ñaõ cho, vaø ngöõ phaùp ñoù caàn phaûi lieân töôûng vieäc giaûi thích ngöõ nghóa vôùi moãi moät
bieåu thöùc.
Ñeà taøi khaùc cuûa cuoäc tranh luaän laø lieäu söï giaûi thích ngöõ nghóa caàn phaûi ñöôïc hieåu vôùi tö caùch laø coù cô
sôû veà maët cuù phaùp hay khoâng (töùc laø baét nguoàn töø caáu truùc saâu cuûa caâu); hay lieäu noù coù theå caàn phaûi ñöôïc nhìn
nhaän vôùi tö caùch laø coù cô sôû veà maët ngöõ nghóa. Theo Noam Chomsky, moät hoïc giaû Myõ coù aûnh höôûng ñaëc bieät
trong lónh vöïc naøy, thì noù laø coù theå - trong moät lyù thuyeát coù cô sôû veà maët cuù phaùp - ñoái vôùi caáu truùc beà maët vaø
caáu truùc saâu ñeå cuøng nhau xaùc ñònh söï giaûi thích ngöõ nghóa cuûa moät bieåu thöùc.
4. Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông.
Tieâu ñieåm cuûa Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông (general semantics) laø ngöôøi ta ñònh giaù caùc töø nhö theá naøo
vaø vieäc ñònh giaù ñoù aûnh höôûng haønh vi cuûa hoï ra laøm sao. Ñöôïc khôûi ñaàu bôûi nhaø ngoân ngöõ hoïc Myõ goác Ba
Lan Alfred Korzybski vaø lieân quan maät thieát vôùi nhaø ngöõ nghóa hoïc kieâm chính khaùch ngöôøi Myõ S. I.
Hayakawa, Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông ñaõ ñöôïc söû duïng vaøo nhöõng noå löïc nhaèm laøm cho ngöôøi ta yù thöùc ñöôïc
nhöõng nguy hieåm coá höõu trong vieäc xöû lyù caùc töø hôn laø nhö nhöõng tín hieäu. Ñieàu ñoù ñaõ töøng coù tính hoaøn toaøn
ñaïi chuùng vôùi nhieàu ngöôøi vieát söû duïng ngoân ngöõ ñeå taùc ñoäng ñeán caùc yù töôûng cuûa con ngöôøi. Trong coâng vieäc
cuûa hoï, nhöõng ngöôøi vieát naøy söû duïng nhöõng nguyeân taéc chæ ñaïo Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông ñeå traùnh nhöõng söï
khaùi quaùt hoùa loûng leûo, nhöõng thaùi ñoä cöùng raén, caùch quyeát ñònh khoâng phuø hôïp, vaø tính mô hoà. Tuy nhieân,
moät soá nhaø trieát hoïc vaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ chæ trích Ngöõ nghóa hoïc ñaïi cöông laø thieáu söï nghieâm ngaët khoa hoïc,
vaø caùch tieáp caän naøy ñaõ bò ñoå vôõ veà tính phoå bieán.
III. NGHÓA CUÛA TÖØ.

1. Giôùi thieäu.
Nghóa cuûa töø laø moät hieän töôïng phöùc taïp nhaát trong ngoân ngöõ. Tuy nhieân, ngöôøi ta thöôøng ñeà caäp ñeán
hai loaïi yù nghóa cô baûn cuûa töø, yù nghóa töø vöïng (seõ ñöôïc ñeà caäp trong chöông naøy) vaø yù nghóa ngöõ phaùp.
Cuõng caàn nhaéc theâm raèng ngöõ nghóa hoïc töø vöïng chæ nghieân cöùu caùc yù nghóa ñònh danh söï vaät vaø bieåu
hieän khaùi nieäm, yù nghóa ñöôïc goïi laø yù nghóa vaät chaát, yù nghóa söï vaät tính töùc laø yù nghóa töø vöïng. Ñieàu naøy giaûi
thích taïi sao ngöõ nghóa hoïc töø vöïng chæ nghieân cöùu yù nghóa cuûa caùc thöïc töø.

2. Caáu truùc nghóa cuûa töø.

Ñeán nay, khi ñeà caäp ñeán nghóa töø vöïng cuûa töø, ña soá caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeàu nhaát trí cho raèng ñoù laø
nhöõng moái quan heä naøo ñoù. Tuy nhieân, caùc quan heä laø phöùc taïp vaø ña daïng giöõa töø vôùi caùc hieän töôïng khaùc, do
vaäy nghóa cuûa töø cuõng laø moät ñoái töôïng phöùc taïp, bao goàm moät soá thaønh toá ñôn giaûn hôn. Ngöôøi ta thöôøng noùi
ñeán caùc thaønh toá sau:
a. Nghóa bieåu vaät.

Nghóa bieåu vaät (denotative meanings) laø quan heä cuûa töø vôùi ñoái töôïng maø töø bieåu thò. Ñoái töôïng maø
töø bieåu thò khoâng phaûi chæ laø caùc söï vaät maø coøn laø quaù trình, tính chaát hoaëc hieän töôïng thöïc teá naøo ñoù. Taát caû
nhöõng söï vaät hieän töôïng, quaù trình, tính chaát maø töø bieåu thò ñöôïc goïi laø caùi bieåu vaät (denotat) cuûa töø. Moái quan
heä cuûa töø vôùi caùi bieåu vaät ñöôïc goïi laø nghóa bieåu vaät.
Caàn nhaän thöùc raèng caùi bieåu vaät coù theå goàm caùc ñoái töôïng thuoäc ngoân ngöõ laãn caùc ñoái töôïng ngoaøi
ngoân ngöõ. Caùc ñoái töôïng thöïc teá ngoaøi ngoân ngöõ coù theå bao goàm caùc söï vaät khaùc nhau, nhöõng thuoäc tính, haønh
ñoäng, phaåm chaát, quan heä voán coù ñoái vôùi caùc söï vaät aáy laãn nhöõng ñoái töôïng hoang ñöôøng nhö ma, quyû, thaàn,
thaùnh... Caùc ñoái töôïng thuoäc ngoân ngöõ goàm:
a) Caùc hieän töôïng ñöôïc bieåu thò baèng caùc thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc: hình vò, troïng aâm, töø toå...
b) Nhöõng thoâng baùo veà caùc quan heä trong ngoân ngöõ ñöôïc bieåu thò baèng caùc hö töø, töùc laø baèng caùc lieân
töø, giôùi töø, ñaïi töø...
b. Nghóa bieåu nieäm.

Nghóa bieåu nieäm (significative meanings) laø quan heä cuûa töø vôùi bieåu töôïng, khaùi nieäm maø töø bieåu
thò. Khaùi nieäm hoaëc bieåu töôïng coù quan heä vôùi töø ñöôïc goïi laø caùi bieåu nieäm (significat). Quan heä giöõa töø vaø
khaùi nieäm hoaëc bieåu töôïng ñöôïc goïi laø nghóa bieåu nieäm.
Caùi bieåu vaät vaø caùi bieåu nieäm coù quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Caùi bieåu nieäm laø söï phaûn aùnh cuûa caùi
bieåu vaät trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Tuy nhieân, giöõa caùi bieåu vaät vaø caùi bieåu nieäm coù söï khaùc nhau raát lôùn.
Moãi caùi bieåu vaät duy nhaát coù theå thuoäc vaøo nhöõng caùi bieåu nieäm khaùc nhau. Bôûi vì, cuøng moät söï vaät coù theå
tham gia vaøo moät soá lôùp khaùc nhau, baét cheùo laãn nhau. Ví duï, moät ngöôøi naøo ñoù, khi thì ñöôïc goïi laø anh giaùo
vieân, khi thì caäu thanh nieân, khi thì boá... Ngöôïc laïi, moãi caùi bieåu nieäm coù theå öùng vôùi nhieàu caùi bieåu vaät khaùc
nhau, töùc laø noù quan heä ñoái vôùi caû moät lôùp haïng ñoái töôïng trong thöïc teá. Chaúng haïn, khaùi nieäm nhaø coù quan heä
vôùi taát caû caùc loaïi nhaø khaùc nhau trong thöïc teá.
Maët khaùc, moái quan heä giöõa aâm cuûa töø vôùi caùi bieåu nieäm, töùc laø nghóa bieåu nieäm cuûa töø ñoù, trong moät
giai ñoaïn phaùt trieån lòch söû nhaát ñònh laø caùi coù tính chaát oån ñònh. Vì leõ ñoù, nghóa bieåu nieäm thuoäc vaøo heä thoáng
ngoân ngöõ. Trong khi ñoù, nghóa bieåu vaät chæ theå hieän ra khi söû duïng caùc töø trong lôøi noùi. Noù khoâng coù tính chaát
oån ñònh, bôûi vì baûn thaân moái quan heä giöõa töø vôùi caùi bieåu vaät coù theå thay ñoåi tuøy theo hoaøn caûnh noùi naêng cuï
theå.
c. Nghóa ngöõ duïng.

Nghóa ngöõ duïng (pragmatic meanings) laø quan heä giöõa töø vôùi ngöôøi söû duïng. Bôûi moät ñieàu hieån
nhieân raèng ngöôøi söû duïng ngoân ngöõ hoaøn toaøn khoâng thôø ô ñoái vôùi nhöõng töø ngöõ ñöôïc duøng. Hoï coù theå boäc loä
thaùi ñoä chuû quan cuûa mình ñoái vôùi töø ngöõ, vaø qua ñoù tôùi caùi bieåu vaät vaø caùi bieåu nieäm cuûa töø ngöõ.
Caàn löu yù raèng ñaây laø quan heä giöõa töø vôùi taäp theå ngöôøi söû duïng töø ñoù, chöù khoâng phaûi vôùi moät caù
nhaân hay moät soá ngöôøi. Baûn thaân söï lónh hoäi ngoân ngöõ laø coù tính chaát caù nhaân. Cuøng moät töø coù theå gaây ra
nhöõng caûm xuùc khaùc nhau ôû ngöôøi nghe, tuøy thuoäc vaøo truyeàn thoáng vaên hoùa vaø lòch söû, kinh nghieäm caù nhaân,
voán soáng vaø quan ñieåm giai caáp cuûa moãi ngöôøi.

d. Nghóa keát caáu.

Nghóa keát caáu (structural meanings). Moãi moät töø ñeàu naèm trong moät heä thoáng töø vöïng, coù quan heä
ña daïng vaø phöùc taïp vôùi caùc töø khaùc. Quan heä giöõa töø vôùi nhöõng töø khaùc trong heä thoáng ñöôïc goïi laø nghóa keát
caáu cuûa töø.
Trong heä thoáng ñoù, moãi töø coù giaù trò rieâng cuûa mình nhôø quan heä ñoái vôùi caùc töø khaùc. Giaù trò hay yù
nghóa khu bieät cuûa töø vôùi töø khaùc chính laø quan heä cuûa töø treân truïc ñoái vò. Maët khaùc, caùi bieåu vaät vaø caùi bieåu
nieäm cuûa töø coøn bò quy ñònh bôûi moái quan heä keát hôïp cuûa töø ñoù vôùi caùc töø khaùc. Nhôø quan heä noái tieáp naøy maø
ngöôøi ta xaùc laäp neân keát trò (valence) hay nghóa cuù phaùp cuûa töø. Noùi caùch khaùc, keát trò chính laø khaû naêng keát
hôïp cuûa töø, bao goàm caû khaû naêng keát hôïp töø vöïng vaø khaû naêng keát hôïp cuù phaùp.
3. Phaân loaïi caùc töø veà maët nghóa.
Tröôùc heát, caàn nhaän thöùc raèng ngoân ngöõ laø moät heä thoáng kyù hieäu. Baát cöù kyù hieäu naøo cuõng phaûi naèm
trong heä thoáng.Vì vaäy, baát cöù ñôn vò töø vöïng naøo, (töø vaø caùc ñôn vò töông ñöông) cuõng coù nghóa keát caáu. Nghóa
ngöõ duïng khoâng phaûi laø caùi taát yeáu ñoái vôùi moãi ñôn vò, töùc laø khoâng phaûi ñôn vò naøo cuõng coù. Söï khaùc nhau
coøn laïi giöõa ñôn vò naøy vaø ñôn vò khaùc chuû yeáu laø ôû nghóa bieåu vaät vaø nghóa bieåu nieäm.
Trong ña soá caùc ngoân ngöõ, ñaïi boä phaän caùc töø ñeàu coù caû ba thaønh toá nghóa: nghóa bieåu vaät, nghóa bieåu
nieäm vaø nghóa keát caáu. Nhöng cuõng coù nhöõng töø chæ coù nghóa bieåu nieäm vaø nghóa keát caáu. Nhöõng töø naøy ñöôïc
goïi laø töø khoâng ñieån hình, vaø coù nhöõng töø chæ coù nghóa keát caáu maø thoâi vaø ñöôïc goïi laø töø hình thöùc.
Beân caïnh ñoù, ngay nhöõng töø coù nghóa bieåu vaät vaø nghóa bieåu nieäm cuõng coù theå chia laøm hai nhoùm:
nhoùm töï nghóa vaø nhoùm trôï nghóa. Nhoùm töï nghóa laø nhoùm chöùa caùc töø maø yù nghóa cuûa chuùng ít bò leä thuoäc vaøo
yù nghóa cuûa töø keát hôïp vôùi chuùng, töùc laø nhöõng töø coù tính ñoäc laäp cao. Coøn caùc töø thuoäc nhoùm trôï nghóa laø
nhöõng töø maø yù nghóa cuûa chuùng chæ boäc loä roõ raøng khi keát hôïp vôùi caùc töø khaùc.
4. Cô caáu nghóa cuûa töø.
Ngoân ngöõ coù moät quy luaät tieát kieäm voâ cuøng kyø dieäu laø duøng caùi höõu haïn ñeå bieåu hieän caùi voâ haïn.
Quy luaät naøy theå hieän ôû taát caû caùc maët: ngöõ aâm töø vöïng vaø ngöõ phaùp. ÔÛ ngöõ aâm, vôùi vaøi chuïc aâm vò, baèng
nhöõng caùch keát hôïp khaùc nhau coù theå taïo neân moät soá löôïng raát lôùn caùc aâm tieát. Trong ngöõ phaùp, vôùi moät soá
löôïng töø höõu haïn, coù theå taïo ra caùc caâu bieåu hieän toaøn boä theá giôùi tö töôûng phong phuù vaø ña daïng cuûa con
ngöôøi.
Veà maët töø vöïng, quy luaät tieát kieäm cuûa ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän ôû choã: cuøng moät hình thöùc ngöõ aâm
cuûa töø coù theå dieãn ñaït nhieàu noäi dung vaø yù nghóa khaùc nhau. Vì vaäy, hieän töôïng ña nghóa (polysemy) cuûa töø
ñöôïc xem laø moät trong nhöõng quy luaät coù tính phoå quaùt cuûa ngoân ngöõ. Moät ñieàu deã nhaän thaáy laø hieän töôïng
ñôn nghóa (monosemy) cuûa töø raát ít, maø haàu heát, caùc töø trong moïi ngoân ngöõ ñeàu ña nghóa, nhöng ñoù khoâng
phaûi laø nhöõng toå chöùc loän xoän, töø cha trong tieáng Vieät laø moät ví duï:
1) Ngöôøi ñaøn oâng trong quan heä vôùi con: “OÂng Tö laø cha cuûa Nam vaø choàng cuûa baø Naêm”
2) Ngöôøi saùng laäp: “Darwin laø cha ñeû cuûa hoïc thuyeát tieán hoùa”.
3) Chöùc töôùc trong nhaø thôø: “Cha xöù röûa toäi cho con chieân”.
Nhö vaäy, ña nghóa laø hieän töôïng ôû moät töø hieän dieän hai hoaëc lôùn hôn hai yù nghóa coù lieân quan vôùi
nhau veà maët naøo ñoù, ñöôïc saép xeáp theo nhöõng cô caáu toå chöùc nhaát ñònh naûy sinh do phaùt trieån yù nghóa ban ñaàu
cuûa töø.
Tuøy theo töøng ñaëc ñieåm veà maët loaïi hình cuûa töøng ngoân ngöõ maø hieän töôïng ña nghóa cuûa töø cuõng raát
khaùc nhau. Chaúng haïn, ñeå bieåu thò nhöõng söï vaät, hieän töôïng hoaëc khaùi nieäm môùi ra ñôøi, tieáng Vieät coù xu
höôùng caáu taïo caùc ñôn vò töø vöïng môùi hôn laø phaùt trieån nghóa cuûa caùc ñôn vò töø vöïng khaùc ñaõ coù töø tröôùc nhö
trong nhieàu ngoân ngöõ khaùc. ÔÛ caùc ngoân ngöõ chaép dính, haàu nhö moãi hình vò chæ bieåu thò moät yù nghóa cho neân
töø trong caùc ngoân ngöõ naøy ñaït ñeán moät ñoä daøi khaù lôùn. Caùc ngoân ngöõ bieán hình cuõng coù hieän töôïng ña nghóa

cuûa caùc hình vò. Nhöng xeùt kyõ, hieän töôïng ña nghóa cuûa caùc hình vò trong caùc ngoân ngöõ chuyeån daïng noùi chung
khoâng gioáng hieän töôïng ña nghóa cuûa töø trong tieáng Vieät. Hình vò trong caùc ngoân ngöõ naøy khoâng bao giôø laø
nhöõng ñôn vò hoaït ñoäng ñoäc laäp. Hieän töôïng ña nghóa cuûa caùc hình vò cuûa chuùng hoaøn toaøn do caáu truùc cuûa
ngoân ngöõ quy ñònh, chöù khoâng phaûi do quaù trình söû duïng taïo neân.
Caùc nghóa cuûa moãi töø ña nghóa coù theå thuoäc hai loaïi: nghóa töï do vaø nghóa haïn cheá.
Nghóa töï do (free meanings) laø nghóa lieân heä tröïc tieáp vôùi söï phaûn aùnh caùc hieän thöïc cuûa thöïc teá
khaùch quan. Söï hoaït ñoäng cuûa caùc nghóa naøy khoâng bò haïn cheá vaøo caùc ngöõ coá ñònh, maø coù quan heä roäng raõi vaø
nhieàu veû. Bôûi vì moái quan heä cuûa caùc töø coù nghóa töï do vôùi caùc töø khaùc khoâng phaûi do quy luaät noäi taïi cuûa heä
thoáng töø vöïng quy ñònh, maø do baûn thaân nhöõng moái lieân heä coù thaät toàn taïi giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng khaùch
quan ñöôïc caùc töø naøy bieåu thò quy ñònh.
Nghóa haïn cheá (bound meanings) laø nghóa chæ ñöôïc theå hieän trong nhöõng keát hôïp haïn cheá. Vì caùc töø
trong caùc toå hôïp naøy keát hôïp vôùi nhau khoâng phaûi do noäi dung logic cuûa caùc töø, maø do quy luaät noäi taïi cuûa heä
thoáng töø vöïng quy ñònh [ví duï: daøi (aùo daøi) - saét (kyû luaät saét)...].
Töø ñôn nghóa (monosemy) hoaëc chæ coù moät nghóa töï do (baàu) hoaëc chæ coù moät nghóa haïn cheá.
Töø ña nghóa (polysemy) coù theå vöøa coù nghóa töï do, vöøa coù theå coù nghóa haïn cheá. Trong caùc nghóa cuûa
moät töø ña nghóa coù moät nghóa laø nghóa cô baûn (primary meaning) coøn caùc nghóa khaùc laø nghóa phaùt sinh.
(derived meanings). Nghóa cô baûn thöôøng goïi laø nghóa töï do. Tröôøng hôïp coù nhieàu nghóa töï do, thì coù moät
nghóa töï do laø cô baûn, coøn caùc nghóa khaùc laø nghóa töï do phaùt sinh
Veà maët caáu truùc, ngöõ nghóa cuûa töø ña nghóa khoâng phaûi laø toång hôïp cuaû nhöõng nghóa khaùc nhau, maø
laø moät heä thoáng coù lieân heä vaø quy ñònh laãn nhau.
Caùc nghóa phaùi sinh coù theå quan heä tröïc tieáp vôùi caùc nghóa cô baûn, hoaëc coù theå quan heä giaùn tieáp vôùi
nghóa cô baûn thoâng qua moät nghóa khaùc. Taát caû caùc nghóa lieân heä vôùi nhau laøm thaønh moät heä thoáng.
Khi phaân tích töø ña nghóa, caàn phaân bieät töø coù nghóa khaùi quaùt vôùi töø nhieàu nghóa. Tieáng Vieät coù raát
nhieàu töø coù nghóa khaùi quaùt. Noù coù theå tham gia vaøo nhöõng keát hôïp raát ña daïng vôùi caùc töø khaùc vaø coù nhöõng
saéc thaùi nghóa khaùc nhau.
Nghóa cuûa töø laø moät phaïm truø nhaän thöùc - taâm lyù. Do vaäy, moät yù nghóa ñöôïc phaùi sinh töø moät yù nghóa
khaùc naøo ñoù, hay nghóa naøo ñoù laø chính saûn sinh ra nghóa khaùc ñeàu döïa chuû yeáu vaøo quaù trình saûn sinh ngöõ
nghóa, coù lieân quan vôùi caùc quaù trình môû roäng vaø thu heïp nghóa, quaù trình chuyeån ñoåi teân goïi.
Nhö ñaõ noùi, töø ña nghóa laø töø coù nhieàu nghóa vaø caùc nghóa ñoù coù quan heä vôùi nhau, ñöôïc saép xeáp theo
nhöõng cô caáu toå chöùc nhaát ñònh. Ñeán löôït mình, trong töøng nghóa cuûa moãi töø cuõng vaäy, chuùng bao goàm nhöõng
thaønh toá nhoû hôn, coù theå phaân tích ñöôïc, chuùng ñöôïc goïi laø caùc nghóa toá (semes). Nghóa toá coù theå ñöôïc hieåu laø
moät daáu hieäu loâgích töông öùng vôùi moät thuoäc tính chung cuûa söï vaät, hieän töôïng (bieåu vaät) ñöôïc ñöa vaøo nghóa
bieåu nieäm, ñoù cuõng chính laø yeáu toá ngöõ nghóa chung cuûa caùc töø thuoäc cuøng moät nhoùm töø hoaëc rieâng cho nghóa
cuûa moät töø ñoái laäp vôùi nghóa cuûa nhöõng töø khaùc trong cuøng moät nhoùm vaø cuõng ñöôïc saép xeáp theo nhöõng toå
chöùc naøo ñoù. Do vaäy, xeùt cô caáu nghóa cuûa töø laø xaùc ñònh xem töø ñoù coù bao nhieâu nghóa, moãi nghóa coù bao
nhieâu nghóa toá, taát caû chuùng ñöôïc saép xeáp trong quan heä vôùi nhau ra laøm sao.
Chaúng haïn, moät nghóa cuûa töø chaân trong tieáng Vieät ñöôïc phaân tích laø: boä phaän phía döôùi cuûa cô theå
ngöôøi hoaëc ñoäng vaät duøng ñeå naâng ñôõ cô theå ñöùng yeân hay vaän ñoäng dôøi choã. Trong nghóa naøy coù ba daáu hieäu
loâgích cuûa söï vaät öùng vôùi ba thuoäc tính chung cuûa noù ñaõ ñöôïc ñöa vaøo. Ñoù chính laø ba nghóa toá cuûa töø chaân.
Ba nghóa toá treân ñaây ñöôïc nhaän dieän thoâng qua söï taäp hôïp vaø so saùnh vôùi caùc töø khaùc, chaúng haïn nhö:
tay, ñaàu, löng, ngöïc, buïng...; nghóa toá boä phaän cô theå ñoäng vaät chung cho caùc töø trong nhoùm; hai nghóa toá coøn
laïi ñöôïc nhaän dieän thoâng qua ñoái chieáu vaø so saùnh vôùi caùc töø trong nhoùm ñeå theáy ñöôïc söï khaùc bieät trong daáu
hieäu loâgích veà chöùc naêng, vò trí cuûa söï vaät ñöôïc goïi teân.

Caàn löu yù raèng vieäc toå chöùc vaø saép xeáp caùc nghóa vaø caùc nghóa toá cuûa moät töø ña nghóa khoâng phaûi laø
söï saép xeáp theo thöù töï thôøi gian hay tuyeán tính, maø laø söï saép xeáp töø caùi lôùn ñeán caùi nhoû, töø caùi quan troïng nhaát
ñeán caùi ít quan troïng hôn. Do vaäy, phaân tích nghóa cuûa töø cho ñeán nhöõng thaønh toá cuoái cuøng khoâng coøn coù theå
phaân tích ñöôïc nöõa laø moät yeâu caàu baét buoäc xeùt veà maët nguyeân taéc, khoâng chæ ñoái vôùi nhaø töø vöïng hoïc maø coøn
ñoái vôùi nhaø töø ñieån hoïc. Tuy nhieân, treân thöïc teá, hieän vaãn chöa coù ñöôïc moät phöông phaùp toång quaùt ñuû hieäu
quaû ñeå cho pheùp xaùc ñònh trong soá caùc daáu hieäu loâgích caùi naøo ñöôïc coi laø nghóa toá, caùi naøo thì khoâng. Do vaäy,
khi phaân tích nghóa töø, nhieàu khi chuùng ta phaûi coù nhöõng bieän luaän rieâng cho töøng nhoùm, thaän chí cho töøng töø.
5. Caùc quan heä trong heä thoáng töø vöïng.
Coù ba kieåu quan heä cô baûn trong heä thoáng töø vöïng: quan heä ñoàng aâm, quan heä ñoàng nghóa vaø quan heä
traùi nghóa ñöôïc theå hieän thoâng qua caùc töø ñoàng aâm, caùc töø ñoàng nghóa vaø caùc töø traùi nghóa. Ñoù cuõng chính laø
moät soá caùch thöùc cuûa toå chöùc töø vöïng.
a. Töø ñoàng aâm (homonymy).

Ñoàng aâm laø hieän töôïng truøng hôïp veà ngöõ aâm giöõa hai hoaëc vaøi töø khaùc nhau veà yù nghóa. Ñaây cuõng laø
moät hieän töôïng phoå quaùt trong nhieàu ngoân ngöõ. Tuy nhieân, trong töøng ngoân ngöõ cuï theå, hieän töôïng naøy coù
nhöõng thuoäc tính khaùc nhau. Chaúng haïn, so vôùi ngoân ngöõ AÁn-AÂu, töø ñoàng aâm tieáng Vieät coù nhöõng ñaëc ñieåm
sau:
Thöù nhaát: Tieáng Vieät laø khoâng bieán hình, cho neân caùc töø coù quan heä ñoàng aâm seõ giöõ maõi quan heä ñoù
trong taát caû caùc hoaøn caûnh söû duïng cuûa mình. Ví duï:
Baøn naøy coù 4 chaân.
Hoï hoïp baøn coâng vieäc.
Trong khi ñoù, caùc ngoân ngöõ bieán hình, do töø bieán ñoåi hình thaùi trong keát caáu cuù phaùp vaø caâu noùi, cho
neân coù hieän töôïng ñoàng aâm ôû moät daïng thöùc bieán ñoåi naøo ñoù cuûa töø. Ví duï, trong tieáng Nga:
1: 3 (soá töø soá löôïng).
2: meänh leänh thöùc cuûa ñoäng töø (xoa, boùp), ví duï : duïi maét).
1: ñaûng vieân ñaûng caáp tieán.
2: caên thöùc, goác, caên.
Thöù hai: Trong tieáng Vieät, moãi hình vò laø moät töø cho neân cuõng khoâng coù söï ñoái laäp giöõa hieän töôïng
ñoàng aâm goác töø vaø ñoàng aâm phaùt sinh. So saùnh trong tieáng Nga:
1: caâu laïc boä
2: ñaùm (khoùi), laøn (buïi), ví duï: (ñaùm khoùi); (ñaùm buïi).
1: gheá
2: baùng suùng, baùng.
3: truï sôû hoäi tam hoàng.
laø nhöõng töø ñoàng aâm goác töø. Coøn caùc caëp:
: giaáy
: giaáy tôø, giaáy maù
: thuoäc veà giaáy
1: caùi ví, ví tieàn.
2: coâng nhaân laøm giaáy, sôïi
laø nhöõng caëp ñoàng aâm phaùi sinh.
Trong tieáng Vieät chæ coù moät loaïi ñoàng aâm goác töø maø thoâi.

Trong tieáng Vieät, ngöôøi ta cuõng coù noùi ñeán hieän töôïng ñoàng aâm cuûa ngöõ vaø cuïm töø (ñöôøng kính, thöùc
giaû)... Tuy nhieân, hieän töôïng ñoàng aâm cuûa töø laø cô baûn. Trong caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu, coù tröôøng hôïp coù nhöõng
ñoaïn lôøi noùi ñoàng aâm vôùi nhau:
Ví duï: (caùch 3): vì, do, taïi.
: nguyeân nhaân.
: theo quaân haøm, theo caáp baäc
Hoaëc ôû tieáng Anh: There are boys in the room.
There are the boys.
Tuy nhieân, nhöõng hieän töôïng nhö vaäy coù tính chaát ngaãu nhieân, khoâng phoå bieán. Ngöôïc laïi, hieän töôïng
ñoàng aâm cuûa caùc töø, thaäm chí caùc cuïm töø töï cho trong tieáng Vieät ñeàu tieàm taøng sau noù söï ñoàng aâm cuûa caùc töø.
Moät ñieàu caàn löu yù laø, hieän töôïng ñoàng aâm chuû yeáu xaûy ra ôû caùc töø ngaén, coù caáu truùc ñôn giaûn. Bôûi vì
töø caøng ngaén, caáu truùc caøng ñôn giaûn thì tính voõ ñoaùn caøng cao, neân noù ñeõ daøng chöùa ñöïng nhöõng khaùi nieäm
khaùc nhau. Do ñoù, hieän töôïng ñoàng aâm deã xaûy ra. ÔÛ nhöõng ngoân ngöõ coù nhieàu töø ñôn goàm moät vaøi aâm tieát nhö
tieáng Anh, tieáng Phaùp thì hieän töôïng ñoàng aâm cuõng deå xaûy ra hôn so vôùi caùc ngoân ngöõ nhieàu töø gheùp coù nhieàu
aâm tieát nhö tieáng Ñöùc.
Trong tieáng Vieät, aâm tieát ñoàng thôøi laø moät töø. Noù coù caáu truùc hai baäc vôùi naêm thaønh phaàn, moãi thaønh
phaàn laøm thaønh moät ñoái heä, do vaäy hieän töôïng ñoàng aâm trong tieáng Vieät chaéc chaén laø phoå bieán hôn so vôùi caùc
ngoân ngöõ AÁn-AÂu khaùc.
Caên cöù vaøo phöông thöùc caáu taïo, ngöôøi ta phaân bieät neân caùc töø ñoàng aâm hoaøn toaøn, ñoàng aâm goác töø vaø
ñoàng aâm phaùi sinh. Ngoaøi ra, cuõng coù nhöõng hieän töôïng ñoàng aâm cuûa töø trong lôøi noùi.
Xöa nay, khi phaân bieät hieän töôïng ña nghóa vaø hieän töôïng ñoàng aâm cuûa töø, coù nhieàu yù kieán lyù giaûi
khaùc nhau. Bôûi vì caû hai hieän töôïng naøy ñeàu lieân quan ñeán tính ñaúng danh: cuøng moät voû ngöõ aâm coù lieân heä vôùi
nhieàu yù nghóa khaùc nhau.
Truyeàn thoáng ngoân ngöõ hoïc tröôùc ñaây ñeàu cho raèng caùc töø khaùc nhau veà nguoàn goác, gioáng nhau veà
ngöõ aâm laø caùc töø ñoàng aâm. Coøn caùc töø gioáng nhau veà caû nguoàn goác laãn ngöõnaâm laø caùc töø ña nghóa. Caùch phaân
chia naøy coù theå deã daøng, chính xaùc, chæ caàn bieát ñöôïc töø nguyeân cuûa töø laø coù theå xaùc ñònh ñöôïc ñaâu laø töø ñoàng
aâm, ñaâu laø töø ña nghóa. Tuy nhieân, treân thöïc teá ñieàu naøy khoâng phaûi laø deã.
Quan ñieåm thöù hai ñaõ ñöa vaøo phaïm truø ñoàng aâm moät caùch ñuùng ñaén caùc caëp töø ñöôïc taùch ra nhôø söï
xung khaéc maïnh meõ cuûa nhöõng yù nghóa rieâng bieät cuûa töø ña nghóa. Caùch xöû lyù naøy nhìn chung hieän nay ñang
ñöôïc chaáp nhaän.
Cuõng caàn löu yù theâm laø hieän töôïng ñoàng aâm cuûa töø coù quan heä ñeán hieän töôïng chuyeån loaïi cuûa töø.
Tuy nhieân, yù nghóa hình thaønh do chuyeån loaïi coù tính ñoäc laäp cao, coù theå laøm cô sôû ñeå taïo neân nhöõng yù nghóa
phaùi sinh khaùc thì coù theå coi nhö ñaõ taùch ra thaønh moät töø ñoäc laäp.
b. Töø ñoàng nghóa (synonymy).

Ñoàng nghóa laø hieän töôïng nhieàu töø gioáng nhau hoaëc gaàn guõi nhau veà yù nghóa, ñaëc bieät laø nghóa cô
baûn.
Taát caû caùc töø coù quan heä ñoàng nghóa vôùi nhau laøm thaønh moät nhoùm, nhoùm naøy ñöôïc goïi laø loaït ñoàng
nghóa.
Trong loaït ñoàng nghóa, chuùng ta coù theå taùch ra moät töø mang yù nghóa chung nhaát, coù tính chaát trung
hoøa veà maët phong caùch vaø goïi laø töø trung taâm hay töø chuû ñaïo. Caùc töø khaùc cuûa loaït ñoàng nghóa ñöôïc taäp hôïp
xung quanh töø chuû ñaïo vaø ñöôïc giaûi thích qua töø chuû ñaïo ñoù. Caùc töø khaùc trong loaït ñoàng nghóa coù theå ñöôïc
phaân bieät vôùi nhau ôû caùc maët: saéc thaùi yù nghóa, phaïm vi söû duïng, saéc thaùi bieåu caûm...

Nhö vaäy, tieâu chí cuûa loaït ñoàng nghóa laø moät yù nghóa chung thoáng nhaát. Söï khaùc nhau cuûa caùc thaønh
toá trong loaït ñoàng nghóa cuõng chæ trong phaïm vi caùi yù nghóa chung thoáng nhaát ñoù.
Tröôøng hôïp moät töø tham gia vaøo nhieàu loaït ñoàng nghóa thì coù theå trong loaït naøy noù laø töø chuû ñaïo, coøn
trong loaït khaùc thì khoâng. Maët khaùc, moät töø tham gia vaøo loaït ñoàng nghóa naøo ñoù vôùi yù nghóa phaùi sinh, nghóa
boùng cuûa mình thì khoâng ñoùng vai troø chuû ñaïo trong loaït ñoù.
c. Töø traùi nghóa (antonyms).

* Khaùi nieäm veà töø traùi nghóa: Töø traùi nghóa laø moät trong nhöõng bieän phaùp toå chöùc töø vöïng theo theá
ñoái laäp. Coù theå ñònh nghóa töø traùi nghóa laø nhöõng töø khaùc nhau veà ngöõ aâm, ñoái laäp nhau veà yù nghóa bieåu hieän
khaùi nieäm töông phaûn veà logic, nhöng töông lieân laãn nhau.
Caàn phaân bieät hai kieåu ñoái laäp trong töø traùi nghóa:
1) Söï ñoái laäp veà möùc ñoä cuûa thuoäc tính, phaåm chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng.
2) Söï ñoái laäp loaïi tröø nhau.
Cuõng nhö hieän töôïng ñoàng nghóa, thöïc chaát cuûa traùi nghóa laø so saùnh caùc nghóa chöù khoâng phaûi caùc töø.
Caùc töø coù theå traùi nghóa nhau ôû moät hoaëc moät vaøi nghóa naøo ñoù, chöù khoâng nhaát thieát taát caû.
* Nhöõng tieâu chí ngoân ngöõ hoïc cuûa töø traùi nghóa.
Veà cô baûn, ngöôøi ta thöôøng ñeà caäp ñeán ba tieâu chí sau ñaây:
1) Tieâu chí veà khaû naêng keát hôïp cuûa caùc veá. Trong caëp töø traùi nghóa, neáu veá naøy coù theå keát hôïp vôùi
nhöõng töø naøo ñoù thì veá kia cuõng coù theå keát hôïp ñöôïc vôùi nhöõng töø aáy. So saùnh moät caëp töø trong tieáng Vieät: cao
- thaáp
ngöôøi cao - ngöôøi thaáp
caây cao - caây thaáp
cao côø - thaáp côø
cao tay- thaáp tay...
Khi khaû naêng keát hôïp khaùc nhau, chöùng toû chuùng khoâng traùi nghóa. Ví duï: trình ñoä cao, nhöng khoâng
theå: *trình ñoä haï...
2) Tieâu chí veà khaû naêng cuøng gaëp trong moät ngöõ caûnh. Trong ngöõ caûnh, caùc töø traùi nghóa thöôøng xaûy ra
hieän töôïng tranh chaáp theá ñoái laäp. Caên cöù vaøo möùc ñoä khaû naêng cuøng gaëp, ngöôøi ta xaùc laäp neân ñoái laäp naøo laø
cô baûn vaø ñoái laäp naøo laø khoâng cô baûn. Trong tröôøng hôïp ñoái laäp laø cô baûn thì xaùc ñònh ñöôïc caùc caëp töø traùi
nghóa.
3) Tính quy luaät cuûa nhöõng lieân töôûng ñoái laäp. Töùc laø khi nhaéc ñeán veá thöù nhaát, ngöôøi ta nghó ngay
ñeán veá thöù hai. Trong tröôøng hôïp coù söï tranh chaáp veà theá ñoái laäp, thì theá ñoái laäp naøo ñöôïc lieân töôûng thöôøng
xuyeân nhaát, tröôùc nhaát seõ laø theá ñoái laäp cô baûn.
* Traùi nghóa vaø caùc phaïm truø ngöõ nghóa khaùc.
(i) Traùi nghóa vaø ñoàng aâm laø xa nhau nhaát. Traùi nghóa coù lieân heä veà nghóa, coù söï chæ ñònh theo tieâu chí
cuûa nghóa, trong khi ñoàng aâm khoâng coù.
(ii) Traùi nghóa vaø ña nghóa ñeàu ñeà caäp ñeán nhöõng yù nghóa lieân heä nhau, nhöng ôû töø ña nghóa ñoù laø
nhöõng yù nghóa cuûa moät töø, coøn ôû töø traùi nghóa ñoù laø nhöõng yù nghóa cuûa caùc töø khaùc nhau.
(iii) Ñoái choïi (enatisemy) (coøn goïi laø söï traùi nghóa beân trong) laø hieän töôïng traùi nghóa cuûa caùc yù nghóa
khaùc nhau cuûa moät töø. Do vaäy, coù theå xem ñoái choïi laø hieän töôïng trung gian giöõa ña nghóa vaø traùi nghóa.
(iv) Traùi nghóa vaø ñoàng nghóa coù nhieàu ñieåm gioáng nhau nhaát. Caû hai ñeàu noùi ñeán nhöõng voû ngöõ aâm
khaùc nhau, yù nghóa coù lieân heä nhau. Traùi nghóa thì ñoái laäp nhau theo moät tieâu chí, coøn ñoàng nghóa thì khaùc

nhau theo moät tieâu chí. Töø traùi nghóa chöùa ñöïng caùc tieâu chí phuû ñònh nhau, coøn töø ñoàng nghóa khoâng phuû ñònh,
loaïi tröø nhau maø chính xaùc hoùa, boå sung nhau.

khxhvh0019 p1 0247

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

khxhvh0019 p1 0247

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

CÔ SÔÛ NGOÂN NGÖÕ HOÏC

DÖÔNG HÖÕU BIEÂN

KHOA NGÖÕ VAÊN

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

1.Tín hieäu. ................................................................................................................................................ 43

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

3. Phöông phaùp so saùnh khu vöïc............................................................................................................. 105

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

2. Caùc nhoùm ngoân ngöõ. ........................................................................................................................... 129

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

PHAÀN I : BAÛN CHAÁT XAÕ HOÄI CUÛA NGOÂN NGÖÕ

CHÖÔNG I : NGOÂN NGÖÕ VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

a. Caùc aâm thanh cuûa ngoân ngöõ.

b. Caùc ñôn vò cuûa yù nghóa.

c. Traät töø töø vaø caáu truùc caâu.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

d. Nghóa trong ngoân ngöõ.

a. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù nhaát.

b. Vieäc thuï ñaéc ngoân ngöõ thöù hai.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

a. Caùc phöông ngöõ.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

b. Nhöõng bieán theå xaõ hoäi cuûa ngoân ngữ.

c. Ngoân ngöõ Pidgin vaø ngoân ngöõ Creole.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

a. Phaân loaïi caùc ngoân ngöõ.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

b. Ngöõ heä AÁn-AÂu.

c. Caùc ngöõ heä AÁn-AÂu khaùc.

d. Caùc ngöõ heä chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

e. Caùc ngöõ heä chaâu Phi.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

f. Caùc ngöõ heä cuûa chaâu Myõ.

g. Vieäc phuïc nguyeân caùc ngoân ngöõ.

i. Caùc ngoân ngöõ Pidgin vaø Creole.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

k. Caùc ngoân ngöõ quoác teá.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

II. NGOÂN NGÖÕ HOÏC

a. Ngoân ngöõ hoïc mieâu taû.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

b. Ngoân ngöõ hoïc so saùnh.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

a. Ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi.

b. Ngoân ngöõ hoïc taâm lyù.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

c. Ngoân ngữ hoïc ñieän toaùn.

d. Ngoân ngöõ hoïc öùng duïng.

e. Ngoân ngöõ hoïc nhaân chuûng.

f. Ngoân ngöõ hoïc trieát hoïc.

g. Ngoân ngữ hoïc thaàn kinh.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

4. Lòch söû cuûa ngoân ngöõ hoïc.

b. Theá kyû thöù 20.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

c. Nhöõng söï phaùt trieån gaàn ñaây.

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên

Döông Höõu Bieân Khoa Ngöõ Vaên