Tar

tari
A t l a s

ca
та rs а
та т n
а
т t
tаs
r а n
T A T A R L A R V E
A V R A S Y A
H A L K L A R I N I N
T A R İ H İ

T A T A R İ S T A N
C U M H U R İ Y E T İ :
D Ü N Ü V E B U G Ü N Ü
 Tataristan Cumhuriyeti Ş. Mercanî Tarih Enstitüsü
Tataristan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı

Tar
tari
A t l a s

ca
Projenin Bilimsel Yöneticisi:
Rafail Hakimov

Türkçe’ye çeviri:
İlyas Kemaloğlu

Y a y ı n e v i

F e o r i y a

Dizayn. Enformasyon. Haritacılık

Kazan — Moskova — St. Petersburg — İstanbul
2017
Yazı İşleri Kurulu Başkanı: R. N. Minnihanov
Yazı İşleri Kurulu: R. S. Hakimov, R. F. Şayhelislâmov, R. İ. Valeev, Z. R. Valeeva, K. Ş. İshakov, N. U. Maganov,
G. S. Muhanov, M. B. Piotrovskiy, Ş. F. Tahautdinov, M. A. Usmanov

Yazı İşleri Üyeleri: R. S. Hakimov (kurul başkanı, proje yöneticisi), R. R. Salihov, R. U. Amirhanov, N. M. Valeev,
A. G. Gallyamova, İ. A. Gilyazov, V. N. Gorlov, L. V. Gorohova, İ. K. Zagidullin, İ. V. Zaytsev, R. Z. Zakirov, İ. L. İzmaylov,
D. M. İshakov, O. A. Klüs, S. G. Klyaştornıy , R. Z. Mahmutov, R. N. Musina, D. M. Mustafin,
R. M. Muhametşin, H. G. Nadırova, L. N. Nugumanova, Yu. P. Perevedentsev, V. Yü. Selin, A. G. Sitdikov,
F. M. Sultanov, R. K. Urazmanova, Yu. S. Hudyakov, F. Ş. Huzin, D. R. Şarafutdinov

İlmî redaktörler: S. G. Klyaştornıy , İ. Yu. Strikalov, M. A. Usmanov

İlmî baş danışman: M. V. Gorelik

İlmî danışmanlar: E. P. Kazakov, M. Ş. Galimova, A. A. Çijevskiy

Proje sahibi ve yöneticisi: A. P. Pritvorov

Projenin sorumlu redaktörü: R. R. Salihov

Proje Yöneticisi: Fahri Solak (Marmara Üniversitesi)
Bu eserin Türkçe baskısı K. P. Nedelçuk başkanlığında IPC "Intergroup" tarafından hazırlanmıştır
 R Ü S T E M M İ N N İ H A N O V
T a t a r i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a k a n ı

İnsanların başarıları arasında ticarî temaslarla kültürlerin karşılıklı etkileşerek zenginleşmesini gör­
mek, günümüz açısından büyük önem arz etmektedir.
Tatarların tarihi çok eskiye dayanmaktadır. Günümüz Tatar etnosunun oluşumunda kökleri
Hunlara dayanan Bulgarlar, Kıpçaklar, Nogaylar ve o asırlarda Çin sınırdan Tuna’ya kadarki geniş
bozkırlarda yaşayan diğer Türk boyları önemli rol oynadılar.
Bir halkın tarihî hafızası ile oynanamaz. Tatarların kendi şarkı ve efsanelerinde Büyük Bulgarlar,
Altın Orda kahramanları, Süyümbike hakkındaki hatıralar korunurken IV. İvan’ın korkunç siyaseti ile
II. Katerina’nın dinî hoşgörülüğü de unutulmamaktadır. Bütün bunlar reddedilemez. İnsanlara yalan
bir tarih atfedilemeyeceği gibi bir halk da aşağılanamaz. Tatarlar özellikle geçmişlerinin yanlış bir
şekilde anlatılmasından rahatsız olmakta ve bu konuya duygusal yaklaşmaktadırlar. Sivil bir toplum
oluşturulmalı ve insanlara geçmişteki olaylar objektif bir şekilde aktarılmalıdır. Rusya, önyargılardan
arındırılmış bir tarihe ihtiyaç duymaktadır. Böyle bir çalışma da ancak bu geniş coğrafyanın gelişimi­
ne katkıda bulunan halkların bilim adamları tarafından ortaklaşa kaleme alınabilir.
 İçindekiler
Giriş 9
Tarih
E s k i D e v i r l e r d e Ta t a r i s t a n To p r a k l a r ı
Taş Devri (İ. Yü. Strikalov) 14
Mamut Avcılarının İç Dünyası (İ. Yü. Strikalov) 18
Erken Maden Taş Çağı (İ. Yü. Strikalov) 26
Hayvancılığın Doğuşu (İ. Yü. Strikalov) 30
Arilerin Ülkesi (S. G. Klyaştornıy) 40
Erken Demir Çağı (İ. Yü. Strikalov) 42
Orta İdil’deki Fin­Ugorların Askerî Faaliyetlerinde Orman
ve Bozkırın Yeri (M. V. Gorelik) 50
Av r a s y a B o z k ı r l a r ı n ı n E r k e n G ö ç e b e l e r i
İskit Çağı (S. G. Klyaştornıy) 52
Kimmerlerin Süvarî Birliği (M. V. Gorelik) 57
İskit­Sibir Hayvan Üslubu 58
İskitler (D. S. Raevskiy) 60
İskitlerin Silahları (M. V. Gorelik) 63
Sakalar (S. G. Klyaştornıy) 64
Dağlık Altay’daki Kurganlar 67
Sarmat Devri (S. G. Klyaştornıy) 68
Sarmat Ordusu (M. V. Gorelik) 70
Hun Devleti (S. G. Klyaştornıy) 72
Hunların Silahları (M. V. Gorelik) 74
Hun Hükümdarının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 75
Avrupa’daki Hunların Kıyafeti (M. V. Gorelik) 75
Bozkır İmparatorluklarının Çağı
Göktürk İmparatorluğu (S. G. Klyaştornıy) 92
Türk Ordusu (M. V. Gorelik) 106
Soylu Türk Hükümdarının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 107
Soylu Türk Kadınının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 107
İpek Yolu (İ. Yü. Strikalov) 108
Budizm ve Türklerin Manevî Kültürü
(Ts. B. Badmajapov) 110
Göçebe Türklerin Dünyası 112
Uygur Kağanlığı (Yu. S. Hudyakov) 114
Kırgız Kağanlığı (Yu. S. Hudyakov) 120
Büyük Bulgar Devleti 124
Bulgar Ordusu (M. V. Gorelik) 128
Kubrat Han (M. V. Gorelik) 128
Hazar Kağanlığı (V. S. Petruhin) 130
Hazar Kağanlığı’nda Alanlar (M. V. Gorelik) 137
Hazar Ordusu (M. V. Gorelik) 138
Kağanın Resmî Kıyafeti (M. V. Gorelik) 139
Büyük Bozkırın Göçebeleri
Kimekler ve Kıpçaklar (S. G. Klyaştornıy) 140
Kimeklerin Askerî Kültürü (M. V. Gorelik) 143
Avrasya’nın Batısındaki Oğuzlar (M. V. Gorelik) 148
Oğuz Askerinin Teçhizatı (M. V. Gorelik) 148
Selçuklu Ordusu (M. V. Gorelik) 149
Kıpçaklar Doğu Avrupa’da (M. V. Gorelik) 152
Kıpçak Kadınının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 153
Kıpçaklar ve Ruslar: 200 Yıllık Savaş ve Barış
(A. A. Astaykin) 154
İdil Bulgar Devleti
Bulgar Öncesi Dönem (İ. Yu. Strikalov) 158
Proto­Slavlar İdil Bölgesinde (S. G. Klyaştornıy) 161
Eski Macarlar (V. S. Petruhin) 162
Eski Macar Kadın Kıyafeti (M. V. Gorelik) 163
Macar Ağır Süvari Birliği (M. V. Gorelik) 163
Bulgar Devleti 164
İdil Bulgar Devleti’nde İslâmiyet
(Ş. F. Muhammedyarov) 170
Bulgar Şehirleri 174
XI­XIII. Yüzyıllarda Kazan (İ. L. İzmaylov) 176
Bulgar Hükümdarlarının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 180
Bulgarların Silahları (M. V. Gorelik) 181
Büyük İdil Yolu (İ. Yü. Strikalov) 182
M o ğ o l - Ta t a r D ö n e m i
Moğol İmparatorluğu 186
X­XIII. Yüzyıllarda Merkezî Asya Tatarları
(S. G. Klyaştornıy, M. V. Gorelik) 188
Moğol Soyluları (M. V. Gorelik) 200
Moğol­Tatar Ordusu (M. V. Gorelik) 204
Altın Orda 206
Büyük Batı Seferi, 1236–1242 (A. A. Astaykin) 208
Altın Orda Hanları (M. V. Gorelik) 218
Altın Orda Ordusu (M. V. Gorelik) 224
Altın Orda’da İslâmiyet (Ş. F. Muhammedyarov) 226
Altın Orda Seramiği 227
Altın Orda Döneminde Kazan (İ. L. İzmaylov,
S. G. Klyaştornıy, F. Ş. Huzin, A. G. Sitdikov) 228
Altın Orda Altını 229
Altın Orda Edebiyatı (R. R. Buharaev) 230
Cucioğullarının Şeceresi (A. A. Astaykin) 234
Altın Orda’nın Mirasçıları
Tatar Devletleri (D. M. İshakov) 242
Kırım Hanlığı (İ. V. Zaytsev) 246
Astarhan Hanlığı (İ. V. Zaytsev) 258
Sibir Hanlığı
(İ. Yu. Strikalov, Ş. F. Muhammedyarov) 262
Nogay Ordası
(İ. Yu. Strikalov, Ş. F. Muhammedyarov) 270
Kazan Hanlığı (Ş. F. Muhammedyarov) 276
Moskova Rusyası’nın Süvarî Birliği (M. V. Gorelik) 283
Kazan Ordusu (M. V. Gorelik) 288
Kazan Hanının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 289
Soylu Tatar Kadınının Kıyafeti (M. V. Gorelik) 289
Muhammedyar’ın Edebî Eserleri (A. D. Vasilyev) 295
Edigey Destanı (A. D. Vasilyev) 296
Hanlığın Başkenti Kazan (1438–1552) (İ. L. İzmaylov,
F. Ş. Huzin, A. G. Sitdikov) 298
XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Kazan (İ. L. İzmaylov) 302
Rus Hâkimiyeti Dönemi
Hizmetli Tatarlar (A. V. Belyakov) 304
Kasım Hanlığı
(Ş. F. Muhammedyarov, S. Yu. Şokarev) 308
Polonya­Litvanya Tatarları (İ. V. Zaytsev) 318
XVII. Yüzyılda Kazan İli (A. İ. Gilyazov) 326
XVII. Yüzyılda Kazan (H. G. Nadırova) 331
XVIII. Yüzyılda Kazan İli (A. İ. Gilyazov) 336
XVIII. Yüzyılda Kazan (H. G. Nadırova) 362
XIX. Yüzyılda Kazan Vilayeti
XIX. Yüzyılın İlk Yarısı (G. M. Mustafina,
L. M. Sverdlova) 366
1812 Borası... (G. M. Mustafina, L. M. Sverdlova) 376
Toplumsal Hareketler.
XIX. Yüzyılın İlk Yarısı
(G. M. Mustafina, L. M. Sverdlova) 378
Kazan Bölgesinin Kültürü (G. M. Mustafina,
L. M. Sverdlova) 384
Büyük Reformlar (İ. K. Zagidullin, G. M. Mustafina,
L. M. Sverdlova) 394
Vilayet Ekonomisi XIX.
Yüzyılın İkinci Yarısı 404
Toplumsal Hareketler
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı 416
XIX. Yüzyılda Kazan (H. G. Nadırova) 418
Kültür
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı 422
Ta t a r i s t a n H a l k l a r ı n ı n E t n o g r a f y a s ı
Halklar ve Kültürler (G. R. Stolyarova) 562
Ruslar (G. R. Stolyarova) 564
Çuvaşlar 572
Mari Halkı (T. B. Nikitina, G. A. Arhipov, G. A. Sepeev)
576
Mordvalar (N. F. Mokşin) 580
Udmurtlar (V. E. Vladıkin, L. S. Hristolübova) 586
Ta t a r D i a s p o r a s ı
Eski Sovyet Coğrafyası (R. B. Gaynetdinov) 590
Yurt Dışındaki Tatarlar (R. B. Gaynetdinov) 602
Dinî Hayat
Tataristan’da İslâmiyet (Ş. F. Muhammedyarov) 610
İslâm Tarihi ve Akideleri (Ş. F. Muhammedyarov) 611
Müslümanların Günlük İbadetleri (R. R. Buharaev) 614
İslâm ve Günümüz (R. S. Hakimov) 616
Şemail (R. İ. Şamsutov) 618
Tataristan’da Hristiyanlık 620
Raifa Manastırı 624
Sviyajesk 626

Günümüz Tataristan Cumhuriyeti

X X . Y ü z y ı l d a Ta t a r i s t a n
X X I . Y ü z y ı l ı n B a ş ı n d a Ta t a r i s t a n
Çağların Değişim Dönemi
(A. Yu. Habutdinov) 436 Siyasî­Toplumsal Gelişim 630
"Şark Kulübü" 441 Cumhuriyetin Başkenti: Kazan 636
Abdullah Tukay 442 İktisadî Gelişim 638
Tatar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin Sanayi Bölgeleri 642
Kuruluşu (A. G. Gallyamova) 458 Ekoloji (V. R. Bitükova) 644
1920­1930’lu Yıllar (A. G. Gallyamova) 460
Enerji Sisteminin Gelişimi 464
İkinci Dünya Savaşı (A. G. Gallyamova) 472 İlmî ve Kültürel Potansiyel
1950­1980’li Yıllar (A. G. Gallyamova) 474
Yeniden Yapılandırılma Dönemi Bilim 648
(A. G. Gallyamova) 482 Ş. Mercanî Tarih Enstitüsü 656
XX. Yüzyılda Kazan (H. G. Nadırova) 488 Eğitim 658
Kültür 664

Tataristan Halkları
Politika
Nüfus
Tataristan Cumhuriyeti’nin Dış Münasebetleri 668
Nüfusun İçeriği KASTAMONU ŞİRKETİ 674
Etnoslar ve Dinler KARARLAŞTIRILAN İŞARETLER 676
(S. G. Safronov) 494
Nüfus Dağılımı. Demografi
(A. G. Mahrova, A. A. Sidorenko) 504

Ta t a r H a l k ı n ı n E t n o g r a f y a s ı
Genel Bilgiler (D. M. İshakov, İ. L. İzmaylov) 508
Türk Dilleri (A. D. Vasilyev) 518
Sosyal Yapı (R. M. Muhametşin, R. R. Salihov,
R. R. Hayrutdinov) 524
Sabantuy 534
Geleneksel Ekonomi (N. A. Halikov, N. H. Halitov) 538
Deri Mozaiği (L. İ. Sattarova) 548
Manevî Kültür (R. N. Musina, R. K. Murazmanova) 550
Avrasya’nın Türk Halklarının
Algısında Mekân ve Zaman (R. R. Buharaev) 560
T ü r k i y e C u m h u r i y e t i K a z a n
B a ş k o n s o l o s l u ğ u v e b i z z a t T ü r k i y e
C u m h u r i y e t i K a z a n B a ş k o n s o l o s u
T u r h a n D i l m a ç ' a v e r d i k l e r i d e s t e k
d o l a y ı s ı y l a t e ş e k k ü r b o r ç l u y u z .

K i t a b ı n T ü r k ç e ’ y
K A S T A M O N U Ş i r k
H o l d i n g Y ö n e t i m
K i ğ ı l ı ' n ı n m a d d î
g e r ç e k l e ş t i .
e ç e v i r i v e b a s ı m ı ,
e t i v e b i z z a t H a y a t
K u r u l u B a ş k a n ı Y a h y a
d e s t e ğ i s a y e s i n d e
Giriş
Atlas Tartarica, Tataristan Cumhuriyeti ve Tatar halkı­
nın historiyografisinde bölgenin tarihini, coğrafyasını
ve tarihî kaderini gerek zaman gerekse de coğrafya
açısından bu kadar geniş ve bütün olarak ele alan ilk
yayındır.
Umumî Tatar tarihini yazan bilim adamları, Tatar tari­
hinin araştırılmasının metodolojik sorunları
üzerinde de durmuşlardır. Şehabeddin
Mercanî Mustafadü’l­Ahbar fi Ahvali Kazan
ve Bulgar adlı eserinde şöyle yazmıştır:
“İslâm dünyasının tarihçileri çeşitli
dönemlerle ilgili bilgi vermek ve
insan toplumunu anlamak için
başkentler, halifeler, hükümdarlar,
bilim adamları, Sufiler, farklı sos­
yal tabakalar, eski âlimlerin
düşünceleri, eski doğa ve günlük
hayat, bilim ve zanaatlar, savaş
ve isyanlar hakkında geniş
malumatlar topladılar…
Tarih bilimi; bütün millet
ve kabilelerin kaderini kap­
samakta, ilmî yönlendirme­
lerle tartışmaları kontrol
etmektedir.” Bunları söy­
lerken Mercanî, Tatar
tarihini araştırma
metotlarını ön plana
çıkarmasa da eserinde
Tatarların etnik kökenleri­
ni, onların devletçiliğini, hüküm­
darlarını, ekonomi, kültür ve dinlerini, Tatar halkı­
nın Rusya İmparatorluğu içerisindeki durumunu ele
aldı.
Tarih araştırmalarında etnik faktör, önemli konular­
dan biridir. Kendi devletlerine sahip olmadan önce
Tatarların tarihi daha çok etnogeneze dayanıyordu.
Aynı şekilde devletin kaybedilmesi de etnik süreçlerin
araştırılmasını ilk plana çıkartmaktadır. Devletin var
oluşu, etnik faktörü ikinci plana itse de bu faktör, tari­
hî araştırmaların bir meselesi olarak onun bağımsızlı­
ğını korumaktadır. Hatta bazen etnos, devleti oluştu­
ran faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Bu da doğrudan
tarihin akışına yansımaktadır. Tatar halkının tek bir
etnik kökeni yoktur. Tatarların ataları arasında Hunlar,
Bulgarlar, Kıpçaklar, Nogaylar ve bu eserden de anla­
şılacağı üzere farklı halk ve kabilelerin temelinde eski
dönemlerde oluşan başka halklar yer almaktadır.
Günümüz Tatarlarının oluşumuna Fin­Ugorlarla
Slavlar da etki ettiler. Tatarların ataları olarak yalnız­
ca İdil Bulgarlarını göstermek ya da Tatar adlı eski bir
halkın arayışına girmek, bilimsellikten uzaktır.
Günümüz Tatarlarının ataları hiçbir zaman izole ola­
rak yaşamadılar, tam tersine daima hareket hâlinde
olup Türk ve Türk olmayan halklarla etkileşim içeri­
sinde oldular. Aynı zamanda bütün devlet yapıları,
resmî dil ve kültürü düzenleyerek halk ve kabilelerin
karışımını sağlıyorlardı. Devletin her zaman etniği
oluşturan en önemli faktör olduğu göz önünde bulun­
durulduğunda bu görüş daha da gerçekçi olmaktadır.
Kaldı ki İdil Bulgar Devleti, Altın Orda, Kazan,
Astarhan ve diğer hanlıklar uzun süre tarih sahnesin­
de kaldılar. Bu süre, yeni etnik unsurların oluşumu için
yeterliydi. Etnosların karışımında din de güçlü bir fak­
tördü. Ortodoksluk Rusya’da vaftiz edilen halkların
çoğunu Ruslaştırırken, Ortaçağ’da İslâmiyet de aynı
şekilde birçok kimseyi Tatar Türkü’ne dönüştürdü.
Son yıllarda bilim adamları arasında Tatar halkının
içerisinde farklı dil, etnografya ve diğer özellikleri
arama eğiliminin olduğu görülmektedir. Dilin küçük
farklı özellikleri dahi onu lehçe olarak nitelendirmeye
yeterli oldu. Dil ve etnografya farklılıklarının temelin­
de günümüzde her biri bağımsız bir millet olmaya
aday ayrı gruplar oluşturulmaya çalışıldı. Şüphesiz
Mişer, Astarhan ve Sibirya Tatarlarının dili, Kazan
Tatarlarının dilinden ayırt edilmektedir. Ancak ne
olursa olsun burada, bölgesel özelliklere sahip olan
tek Tatar edebî dilinin kullanımı ve ortak Tatar kültü­
rünün nüansları söz konusudur. Bu şartlarda da dilin
lehçelerini ayırmak ve özellikle de bağımsız halklar­
dan (Sibirya Tatarları vs) bahsetmek ihtiyatsızca bir
adımdır. Bazı tarihçilerin anlayışını kabul edecek olur­
sak Lehçe konuşan Litvanya Tatarlarını da Tatar halkı­
na dâhil etmek mümkün değildir.
Bir halkın tarihini etnonim değişikliğine indirgemek
doğru değildir. Çin, Arap ve diğer kaynaklarda geçen
“Tatar” etnonimi ile günümüz Tatarları arasındaki
bağlantıyı takip etmek çok zordur. Günümüz Tatarları
ile Eski ve Ortaçağ kabileleri arasında doğrudan
antropolojik ve kültürel bağlar kurmak ise hiç doğru
değildir. Bazı uzmanlar, gerçek Tatarların Moğol
kökenli olduğunu ileri sürmektedirler. Bununla birlik­
te başka görüşler de mevcuttur. Gerçekten de bir
zamanlar “Tatar” etnonimi, Moğol kabilelerinden biri
için kullanılıyordu. Reşidüddin konuyla ilgili şunları
yazmıştır: “Onların gücü ve şöhretleri dolayısıyla diğer
Türk kavimleri, farklı isimlere ve diğer farklılıklara rağ­
men onların adlarıyla meşhur oldular ve herkes “Tatar”
olarak adlandırıldı. Bu farklı kavimler de “Tatar” olduk­
larını ileri sürerek kendilerini güçlü ve onurlu hissettiler.
Bu durum günümüzde de aynen yaşanmaktadır. Çengiz
Han ve onun soyunun refahı dolayısıyla Celairiler,
Tatarlar, Ongutlar, Kereitler, Naymanlar, Tangutlar gibi
çeşitli Türk kabileleri kendilerini Moğol olarak adlandır­
maktadırlar. Hâlbuki her birinin ayrı adı ve lakabı vardı
ve eskiden bu ismi kabul etmiyorlardı. Onların şimdiki
torunları bundan dolayı eskiden beri Moğol adıyla bilin­
diklerini düşünmektedirler. Ama bu böyle değildir.
Eskiden Moğollar, bozkırdaki Türk kavimlerinden yal­
nızca biriydiler.”
Tarihin çeşitli dönemlerinde “Tatar” adı, çok farklı
halklar için kullanıldı. Bu husus sıkça kaynakların
müelliflerinin etnik aidiyetine bağlıydı. Örneğin
Macar Kralı IV. Bela’nın XIII. yüzyılda Kıpçakların yanı­
na elçi olarak gönderdiği Keşiş Yulian, “Tatar” adını,
Yunanca’daki “cehennem” anlamındaki “tartaros”
terimine bağlamıştır. Bazı Avrupalı tarihçiler ise
“Tatar” etnonimini Yunanlıların “barbar” terimini kul­
landıkları anlamda kullanıyorlardı. Örneğin
Avrupalıların bazı haritalarında Moskova Rusyası,
“Moskova Tartarya’sı” veya “Avrupa Tartarya’sı” ola­
rak gösterilmiştir.
XVI­XIX. yüzyıllarda da “Tatar” etnoniminin tarihi çok
karışıktı. Damir İshakov bu süreci şöyle özetlemekte­
dir: “Altın Orda’nın parçalanma sürecinde ortaya çıkan
Tatar hanlıklarında “Tatar” terimi daha çok askerî hiz­
metli sınıfın temsilcileri için kullanıldı… Bunlar, eski
Altın Orda coğrafyasında “Tatar” adının yayılmasında
büyük rol oynadılar. Hanlıkların yıkılmasından sonra bu
terim, sıradan halk için de kullanılmaya başlandı.
Bununla birlikte halk arasında çok sayıda bölgesel isim
ile İslâmiyet’e mensubiyete işaret eden “Müslüman”
terimi de etnik isim olarak kullanılıyordu. Bu isimlerin
terk edilip “Tatar” etnoniminin ulus adı olarak yaygın­
laşması, mill î birliğin kurulması ile bağlantılıydı.”
Bütün bu görüşlerde şüphesiz çok doğru tespitler var­
dır. Ancak yine de “Tatar” teriminin sınırını mutlak bir
şekilde çizmek mümkün değildir. Dolayısıyla “Tatar”
etnonimi, ilmî tartışma konusu olarak kalmaya
devam etti ve etmektedir. Kesin olarak bilinen husus
ise 1917 Devrimi’ne kadar İdil, Kırım ve Litvanya
Tatarlarının yanı sıra Azerbaycan Türkleri ile Kuzey
Kafkasya ve Güney Sibirya’daki bazı Türk halklarının
da “Tatar” olarak adlandırılmasıydı. Ancak nihayetin­
de yalnızca İdil ve Kırım Tatarları, “Tatar” adını muha­
faza ettiler.
“Moğol­Tatar” terimindeki iki etnik ismin yanyana
neden kullanıldığı sorusunun cevabını bulmak için bu
terimin ayrıntılı bir şekilde analiz edilmesi gerekmek­
tedir. Moğollar askerî seferlerinde Türk boylarına
dayanıyorlardı. Türk kültürü, Çengiz Han
İmparatorluğu’nun ve özellikle de Cuci Ulusu’nun
kuruluşunda büyük rol oynadı. Historiyografi öyle bir
şekilde gelişti ki, Moğollar da Türkler de sıkça “Tatar”
olarak adlandırıldı. Bu hem doğruydu hem de yanlıştı.
Doğruydu; çünkü Moğolların sayısı fazla değildi ve
Türk kültürü (dil, yazı, askerî yapı vs.) zamanla birçok
halk için ortak kültür hâline geldi. Yanlıştı; çünkü
Tatarlar ile Moğollar iki ayrı halktı. Kaldı ki günümüz
Tatarları yalnızca Moğollarla değil Ortaçağ’daki
Merkezî Asya Tatarları ile bile özdeşleştirilemezler.
Bununla birlikte günümüz Tatarları, VII­XII. yüzyıllar­
da İdil­Ural’da yaşayan halklarla Altın Orda, Kazan
Hanlığı ve bu devletlerdeki halkın kültürlerinin varisi­
dirler. Dolayısıyla onların Doğu Türkistan ile
Moğolistan’da yaşayan Tatarlarla hiçbir bağlantıları­
nın olmadığını söylemek de mümkün değildir. Tatar
kültüründe asgarî seviyede mevcut olan Moğol unsu­
ru bile Tatar tarihinin oluşumuna etki etti. Nitekim
Kazan Kremlini’nde mezarları olan hanlar, Çengizo­
ğulları’dır. Bu husus da gözden kaçırılamaz. Tarih
sade ve düz çizgili olamıyor.
Tatar tarihi aktarılırken bu tarihi ortak (genel) Türk
tarihinden ayırmak çok zordur. Ortak Türk tarihi araş­
tırılırken birtakım terminoloji sorunlarıyla karşılaşıl­
maktadır. Büyük Türk Kağanlığı, ortak Türk mirası
olarak kabul edilirken, Büyük Moğol İmparatorluğu
ve özellikle de Altın Orda Devleti, etnik açıdan daha
karmaşık yapılardır. Aslında Cuci Ulusu, Tatar devleti
olarak kabul edilmektedir. Buradaki “Tatar” adı da
devlette yaşayan bütün halkları, yani Tatar Türklerini
ifade etmektedir. Ancak oluşum süreçleri Altın
Orda’da tamamlanan Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler ve
diğer halklar, Tatarları ataları olarak kabul edecekler
midir? Tabii ki de hayır. Çünkü kimse bu etnonimin
Ortaçağ ve günümüz kullanımındaki farklılıkları üze­
rinde durmamaktadır. Günümüz toplumunun algısın­
da “Tatar” etnonimi, Kazan ve Kırım Tatarları ile bağ­
daştırılmaktadır. Dolayısıyla Zeki Velid î Togan gibi
“Türk Tatar Tarihi” terimini kullanmak metodolojik
açıdan daha doğru olacaktır. Bu da günümüz
Tatarlarının tarihini gerektiğinde diğer Türk halkları­
nın tarihinden ayrı izleyebilmemize imkân vermekte­
dir. Ancak bu durumda başka bir sorun ortaya çık­
maktadır. Bu sorun da ortak Türk tarihi ile Tatar mill î
tarihini ilişkilendirme meselesidir. Bazı dönemlerde
(örneğin Göktürkler zamanında) ortak tarihten ayrı
kısımları ayırmak mümkün değildir. Altın Orda döne­
minde genel tarihin yanı sıra daha sonra bağımsız
hanlıklara dönüşen bölgelerin tarihi ayrı da ele alına­
bilmektedir. Şüphesiz Tatarlar; Uygurlar, Anadolu,
Mısır Memlükleri ile de yakın temas içindeydiler.
Ancak bu bağlantılar Merkezî Asya ile olduğu kadar
organik değildi. Dolayısıyla ortak Türk tarihi ile Tatar
tarihinin nispetine ortak yaklaşım bulmak güçtür.
Farklı dönemlerde farklı ülkelerle bu nispet farklıydı.
Tarihçinin en genel anlamda incelediği konulardan
biri de kendisinden önceki kültürü miras alan ve son­
raki nesillere miras bırakan toplumdur. Bu arada top­
lum, devlet veya etnos olarak da hareket edebilir.
XVI. yüzyıldan itibaren başlayan Tatarlara baskı yılla­
rında ise kendi aralarında sıkı bağlara sahip olmayan
ayrı gruplar, kültürel geleneklerin muhafızı oldular.
Dinî topluluk her zaman tarihî gelişimde önemli rol
oynamakta, toplumun hangi medeniyetlere dâhil
olması gerektiği konusunda kriter olmaktadır.
Camilerle medreseler, X. yüzyıldan başlayıp 1920’li
yıllara kadar Tatar dünyasını birleştiren önemli mües­
seselerdi. Bunların hepsi — devlet, etnos ve dinî top­
luluk — Tatar kültürünün muhafazasını ve tarihin
kesintisiz olarak gelişimini sağladılar.
“Kültür” terimi çok geniş bir anlama sahip olup toplu­
mun bütün normları ile başarılarını, ekonomiyi (örne­
ğin tarım), devlet yönetim sanatını, askerî sistemi,
yazıyı, edebiyatı, sosyal normları vs. kapsamaktadır.
Kültürü bir bütün olarak araştırmak tarihî gelişim
mantığını anlamamıza ve en geniş anlamda bu toplu­
mun yerini tespit etmemize imkân tanımaktadır.
Kültürü koruma ve gelişimindeki süreklilik, Tatar tari­
hinin sürekliliği ve özellikleri hakkında fikir sahibi
olmamızı sağlamaktadır.
Çalışmamızda halkın tarihindeki önemli evreler ön
plana çıkarılırken temel kriter olarak kültürel gelişim
mantığı kabul edildi. Kültür, en önemli sosyal düzen­
leyicidir. Bir devletin kuruluşu ve yıkılışını da bir
medeniyetin ortaya çıkış ve yıkılışını da “kültür” teri­
mi üzerinden izah etmek mümkündür. Kültür, top­
lumsal değerleri belirlemekte, farklı halklar için avan­
tajlar sağlamakta, çalışmak için dürtücü etkenlerle
kişiliğin şahsî özelliklerini oluşturmakta, toplumun
açıklığını ve halkların iletişimi için imkânları belirle­
mektedir. Kültür aracılığıyla toplumun dünya tarihin­
deki yerini de anlamak mümkündür.
Tatar tarihini kaderinin keskin dönüşleri ile birlikte
bütün bir resim olarak görmek mümkün değildir.
Çünkü zirve dönemlerinin yerini, var olma mücadelesi
ile dil ve kültürün temel unsurlarının korunması için
çaba sarfedildiği dönemler alıyordu.
Tatar veya daha doğrusu Türk­Tatar medeniyetinin
oluşumunun çıkış noktası, Eskiçağ’dan Erken
Ortaçağ’a kadar Avrasya’nın karakterini belirleyen
bozkır kültürüdür. Hayvancılık ile at, ekonominin ana
özelliğini, hayat tarzını, meskeni, kıyafeti belirledi,
askerî zaferler sağladı. Eyer, eğri kılıç, güçlü yay,
savaş taktikleri ve Tengricilik gibi ideolojinin keşfi ile
diğer başarılar, dünya kültürüne büyük etkide bulun­
dular. Bozkır medeniyeti olmaksızın Avrasya’nın
muazzam coğrafyasının meskûn kılınması mümkün
olmazdı. Bu, aynı zamanda bozkır medeniyetinin en
önemli tarihî hizmetidir.
922’de İslâmiyet’in kabulü ve Büyük İpek Yolu, Tatar
tarihinin dönüm noktaları oldu. İslâmiyet sayesinde
Tatarlar, o dönemin en ileri medeniyeti olan İslâm
Dünyası’na dâhil oldular. Bu gelişme, halkın geleceği­
ni ve onun medeniyet özelliklerini belirledi. İslâm
dünyası ise İdil Bulgarları sayesinde en kuzey sınırına
ulaşmış oldu.
Göçebe hayattan yerleşik hayata ve şehir medeniye­
tine geçiş yapan Tatarların ataları, diğer halklarla ile­
tişim kurmak için yeni yollar aramaya başladılar.
Bozkır, biraz daha güneyde kalmıştı ve yerleşik hayat
şartlarında at, artık evrensel fonksiyonları yerine geti­
remiyordu. At, yeni ekonomide yardımcı unsur hâline
geldi. Bu tarihte Bulgar Devleti ile diğer devletler ve
halklar arasında birleştirici unsur rolünü İdil ile Kama
nehirleri oynamaya başladı. Daha geç bir tarihte
Kırım üzerinden Karadeniz’e çıkış da sağlandı. Bu da
Altın Orda’nın inkişafının en önemli faktörlerinden
biri oldu. İdil Yolu, Kazan Hanlığı’nda da önemli rol
oynadı. Moskova’nın Doğu’ya doğru yayılmasının
Nijegorod Panayırı’nın kurulmasıyla başlaması da
tesadüfî değildir. Nitekim bu panayır, Kazan’ın eko­
nomisini zayıflattı. Ulaşım aracı olarak İdil­Kama
Havzası’nın rolü göz önünde bulundurulmadan
Ortaçağ’da Avrasya coğrafyasının gelişimini anlamak
mümkün değildir. İdil Nehri günümüzde de Rusya
Federasyonu’nun Avrupa kısmının ekonomik ve kültü­
rel temel fonksiyonunu üstlenmektedir.
Cuci Ulusu’nun başta Büyük Moğol
İmparatorluğu’nun bir parçası, ardından da bağımsız
bir devlet olarak ortaya çıkması, Tatar tarihinin
önemli evre ve başarılarından biridir. Çengizoğulları
döneminde Tatar tarihi dünya çapında gelişip Doğu
ve Avrupa’nın çıkarlarını etkiledi. Tatarların askerî
sanata yaptıkları katkı tartışmasız olup bunun en
büyük göstergesi de üretilen mükemmel silahlarla
geliştirilen askerî taktiklerdir. Altın Orda’nın devlet
yapısı, Rusya’nın da miras olarak benimsediği posta
(yam) teşkilatı, finans sistemi, şehircilik ve edebiyat
en yüksek seviyeye ulaştı. Ortaçağ’da başkent Saray
ile yüzölçümü ve ticaret hacmi açısından kıyaslana­
cak pek az şehir vardı. Avrupa ile yaptığı ticaret saye­
sinde Altın Orda, Avrupa kültürü ile tanıştı. Tatar kül­
türünün üretim potansiyelinin temeli Altın Orda
döneminde atıldı. Kazan Hanlığı’nda da bu süreç
kesilmeden devam etti.
Kazan’ın 1552’de Ruslar tarafından ele geçirilmesin­
den sonra Tatar tarihinin kültürel mirası İslâmiyet
sayesinde korundu. Kültürün hayatta kalmasını sağla­
yan İslâm, aynı zamanda Tatarların Hristiyanlaştırma
ve asimilasyona karşı verdikleri mücadelenin de bay­
rağı konumundaydı.
Tatar tarihinde İslâmiyet ile bağlantılı üç dönüm nok­
tası vardı. Bu dönüm noktaları aşağıdaki olayları etki­
lemiştir: 1) 922’de İdil Bulgar Devleti’nin İslâmiyet’i
resmî din olarak kabul etmesi. Böylece Bağdad
Halifesi, Hazar Kağanlığı’ndan bağımsız olan genç
devleti tanımış oldu. 2) Özbek Han’ın İslâm “devri­
mi”ni gerçekleştirmesi. Özbek Han, bütün dinlerin
eşitliğini savunan Çengiz Han’ın Yasası’na rağmen
dinlerden birini resmî din olarak kabul etti. Bu da
toplumun birleşmesini ve Türk­Tatar (Altın Orda) hal­
kının oluşmasını sağladı. 3) XIX. yüzyılın ikinci yarısın­
da ceditçilik adını alan dinî reformların gerçekleştiril­
mesi.
Yeni dönemde Tatar halkının yeniden canlanma süre­
ci, işte söz konusu bu reformlarla başlamaktadır.
Ceditçilik birkaç önemli hususu ön plana çıkardı: 1)
Tatar kültürünün zorla Hristiyanlaştırma sürecine
karşı koyacak güçte olması; 2) Tatarların İslâm
Dünyası’na aidiyetleri ve burada öncü role talip olma­
ları; 3) İslâmiyet’in Hristiyan bir devletin içerisinde
Ortodoksluk ile rekabete girmesi. Ceditçilik,
Tatarların çağdaş dünya kültürüne yaptıkları önemli
bir katkı ve İslâmiyet’in modernleşmeye ayak uydura­
bilmesinin bir göstergesiydi.
XX. yüzyılın başında Tatarlar, birçok sosyal yapıyı ­
eğitim sistemi, süreli basın, siyasî partiler, Devlet
Duması’nda temsil edilen Müslüman grubu, ticarî ser­
maye başta olmak üzere ekonomik yapılar vs. — oluş­
turmayı başardılar.
1917 Devrimi öncesinde Tatarlar arasında devletlerini
canlandırmaya yönelik fikirler yeterince yayılmıştı.
Bu bağlamda Tatarlar ilk denemeyi İdil Ural Devleti’ni
ilan ederek 1918’de yaptılar. Ancak Bolşevikler, bu
muazzam projenin gerçekleşmesini engellediler.
Buna rağmen söz konusu siyasî adımın sonucunda
Tatar­Başkurt Cumhuriyeti’nin kuruluşuna dair karar
alındı. Siyasî ve ideolojik mücadele, 1920’de Tatar
Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin ilânıyla
sonuçlandı. Bu yapı, “İdil Ural Devleti” formülünden
çok uzak olmakla birlikte yine de şüphesiz olumlu bir
adımdı. Bu adım olmadan, 1990’da Tataristan
Cumhuriyeti’nin devlet egemenliğinin deklarasyonu
mümkün olmayacaktı.
Tataristan’ın yeni statüsü, cumhuriyetin gelişim ilke­
leri ile Tataristan’ın Rusya Federasyonu, Türk ve İslâm
dünyasındaki yerini belirleme konularını gündeme
getirdi.
Rusya ve Tataristan tarihçileri ciddi bir sınavla karşı
karşıyalardır. XX. yüzyıl, başta Çarlık Rusyası’nın
ardından da Sovyetler Birliği’nin yıkıldığı ve dünyanın
siyasî haritasının sıkça değiştiği bir asır oldu. Rusya
Federasyonu da bambaşka bir ülke oldu ve bundan
dolayı geride bırakılan yola da başka türlü bakmalıdır.
Rusya, yeni yüzyılda fikrî dayanak noktaları bulma
zorunluluğu ile karşı karşıyadır. Ülkede gerçekleşen
süreçler ve Rus olmayan halkların “Rusya” algısının
(olumlu ya da olumsuz) oluşumu büyük ölçüde tarih­
çilere bağlıdır.
Rusya’daki ilmî çevreler, güncel meselelerle ilgili
kendi görüşlerini bildirecek çok sayıda bağımsız araş­
tırma merkezinin ortaya çıkacağı olgusunu hesaba
katmak zorundadırlar. Bundan dolayı Rusya tarihini
yalnızca Moskova’dan yazmak zor olacaktır. Rusya
tarihi, bu ülkenin bütün yerli halklarının tarihi gözeti­
lerek bilim adamlarından oluşan heyetler tarafından
kaleme alınmalıdır.
Atlas Tartarica, Tataristan Bilimler Akademisi Tarih
Enstitüsü’nün grifiyle basılsa da bu eser Tataristan,
Rusya ve yabancı ülkelerin araştırmacılarının katkısıy­
la ortaya çıkan bir eserdir. Bu kolektif çalışma, Kazan,
Moskova, St. Petersburg’da yapılan ilmî konferans
serilerine dayanmaktadır. Atlas Tartarica, Tatar halkı­
nın etnogenezinin, ortak Tatar milleti ve kültürünün
gerçekleştiği coğrafyanın çok sayıda harita ile yansı­
tıldığı ilk eserdir. Bu çalışmadaki pek çok konu tartış­
malı olup bunların araştırılmasına devam edilmelidir.
Bu eser, bilinen bilgilerin aktarıldığı bir ansiklopedi
değildir. Bizim için önemli olan bu alandaki bilgilerin
mevcut seviyesini kaydetmek, dünyadaki süreçler
çerçevesinde Tatarların tarihini gösterecek yeni
metodolojik yaklaşımlar ileri sürmek, yalnızca
Tatarların değil onlarla aynı coğrafyada yaşayan bir­
çok halkın kaderini ele almak, sorunlu meseleler üze­
rine dikkatleri çekerek ilmî düşüncelerin gelişmesini
sağlamaktır.
Bu eser için yapılan özel haritaların yanı sıra Atlas
Tartarica çok sayıda eski harita, resim ve kronolojik
bilgi de içermektedir.