KÖK TÜRKÇE KAYNAKLARDA GEÇEN BOY VE

KAV~M ADLAR~: AZLAR

Yrd. Doç. Dr. SAADETT~N GÖMEÇ*

Kök Türk ve Uygur devri kitabelerinde s~ kça geçen Azlar, ilim adam-
lar~nca bugüne kadar genellikle, Çin kaynaklannda An-ts'ai ve A-lan-lio
~eklinde transkripsiyon edilen' kavim ile e~~tutulmu~lard~r 2.
Alanlar ile birle~tirilen Azlar konusunda yap~lan ara~t~rmalar~n hiçbi-
ri, onlar~n da bir Türk boyu olabilece~i ihtimalini göz önünde bulundur-
mam~~t~r. ~lk defa taraf~m~ zdan, Kök Türkçe kaynaldarda bir etnik ad ola-
rak geçen Azlann, Türk boylanndan biri olabilece~i fikri ileri sürülecektir.
Her~eyden evvel Az ile Alan aras~ nda fonetik bir uyum yoktur. Eli-
mizdeki Kök Türkçe kaynaklardan da anla~~laca~~~üzere Azlar, Tannu-
ola'n~n kuzey taraflar~nda, halen Bat~~ Tuva, Yukar~~ Ala~, Ak Su ve Kara
Köl civarlannda ya~amaktad~rlar 3. Bilindi~i gibi bu bölge otüken'in ku-
zey-bat~s~ nda olup, Türklerin meskfin oldu~u bir yerdir. 1971 y~l~ nda bu-

* A.Ü. DTCF. Tarih Bölümü.

' A.N. Kurat, P/-XVHI. Yüzy~ llarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve
Devletleri, Ankara 1972, s. 81; B. ögel, "Göktürk Yaz~dan= Apunmlan ve Fu-lin Prob-
lemi", Belleten, C. g, Ankara 1945, s. 15.
2 AzIann Samoyedlerden oldu~u söylendi~i gibi, 8. yüzy~l~n ikinci yans~nda
Semireçi
bölgesinde, Türgi~~hakimiyeti sona erip, kuvvetin Karluldann eline geçti~i s~ralarda Türgi~-
lerin Tuksi ve Azi diye ikiye ayr~ld~ktan, bu Azilerin de Kök Türkçe yaz~ tlardaki Aztarla
ili~kili olabilece~i üzerinde durulmu~tur (bak~m~, V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi
Hakk~nda Notlar, Istanbul 1927, s. 30-31; V. Barthold, Four Stuclies on the History of
Central Asia, Vol. ~ , Leiden 1962, s. 87; V. Minorsky, Tamim Ibn Bahr's Journey to
the Uyghurs, Bruxelles 1948, 5.302). Sui-shu adl~~ Çin Kayna~~nda Tölös boylar~~aras~nda
zikredilmi~lerdir (bak~n~z, W. Eberhard, Çin'in ~imal Kom~ular~, Çev. N. Ulu~tu~, An-
kara 1942, s. 152; E. Esin, Islamiyetten önceki Türk Kültürü Tarihi ve ~slama Giri~,
Istanbul 1978, S. 6g). Romahlar ve Bizanst~lar da Asit,' demi~lerdir. Günümüz ilim adamla-
nnca, Alanlar Iran men~eili kabul edilip, bugünkü kal~nt~lann~n da, Mo~ol istilas~ndan son-
ra ~ark kaynaklannda geçen Kafkasya'daki Osetin (As)ler oldu~u kabul edilmi~tir (bak~m~,
Z.V. Togan, Türkili (Türkistan) ve Yak~n Tarihi, C.I, ~ stanbul 1942-1947, s. 76; Kurat,
a.g.e., s. 15-17).
L.R. K~zlasov, Istoriya Tuv~~v Sredniye veka, Moskova 1969, s.so; S.C. Clauson
- E Tryjarski, "The Inscription at Ikhe-Khushotu", Rocznik Orientalistyczny, 34/1, Wars-
ZaVa 1971, S. 25.
52 SAADETTIN GöMEC

lunan Bayan-Kol' yaz~ t~~ da Azlara ait olup, onlar~ n tarihi yurtlann~ n ke-
sin s~n~ rlar~ n~~ çizmektedir. Fakat tarihi kaynaklardan anla~~laca~~~üzere
Alanlar~ n, Roma ça~~ nda Kafkaslar ile Hazar aras~nda ya~ad~ klar~n~ ; Hun-
lar~ n 370-375 senelerinde geçtiklerinde Kafkaslarda Alanlara rastlad~ k-
lann~~ ve bunlar~~ daha bat~ya, yani Avrupa k~tas~ na do~ru sürdülderini, ay-
r~ca 8-13. yüzy~llar aras~ nda Kafkasya bölgesinde Alanlara tesadüf edildi~i-
ni biliyoruz'. Halbuki elimizdeki 8. yüzy~ l~n ilk yar~s~ na ait Kök Türkçe
kaynaklarda Azlann bugünkü Tuva bölgesinde ya~ad~ klar~~ görülmektedir.
Buna kar~~l~ k Alanlar veya Aslar~ n 8. as~ rdan evvelde, 8. as~ rdan sonrada
Kafkasya bölgesinde görüldükleri biliniyor. Azlara kar~~~bir sorumluluk
hisseden Kök Türkler, bu ülke sahipsiz bulunmas~ n diye buralar~~ düzene
sokmu~lard~r. Kögmen yir-sub idisiz kalmazun tiyin Az, K~rk~ z bo-
dun~g itip yarat~p keltimiz 6. Kök Türklerin Azlara ve K~ rk~zlara kar~~~
bir sorumluluk hissetmeleri hiç de küçümsenecek bir hadise de~ildir.
Kök Türkçe yaz~ tlarda ilk defa Az ad~~ 709 y~l~ndaki Kök Türk-K~rk~z
sava~lar~~ münasebetiyle geçmektedir: Alt~~otuz ya~~mka Çik bodun K~r-
k~z birle yag~~bolt~ . Kem keçe Çik tapa süledim. e~rpente
süngü~dim. Süsin sançd~m. Az bodun~g alim'. Buradan AzIann da
K~rk~zlarla ittifak içinde olduklar~n~~ ve Çilderle beraber onlar~ n da itaata
al~ nd~ klar~n~~ ö~reniyoruz (7 to). Azlann, Türgi~~ordusu içerisinde de görev-
li olduklar~~ yine kitabelerden ortaya ç~ kmaktad~ r. 710 senesindeki Türgi~~
sava~~~ s~ ras~nda Türgi~~liderinin bakanlar~ ndan birinin Az Tutuk oldu~u
görülmektedir: 01 yfika Türgi~~tapa, Altun Y~~~g toga, ~rti~~ogiizig
keçe yor~d~m~ z. Türgi~~bodun~g uda basd~m~z. Türgi~~kagan süsi
Bolçuda otça burça kelti. Süngii~dümiz. Kül Tigin ba~gu boz at bi-
nip tegdi. Ba~gu boz (anta ölti).... ikisin özi altuzd~ . Anta yana kirip

' Bu yaz~t 1971 senesinde bulunmu~tur. Yakla~~k 2,5 m uzunlu~undaki dikili bir ta~~
üzerindedir. üç taraf~ nda da yaz~t vard~ r. Bu kitabe 6-8. yüzy~llar aras~ nda tariblendiril~ni~-
tir. Bu yaz~t için bak~n~z, D.D. Vasilyev, Korpus Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov
Basseyna Yeniseya, Leningrad 1983, s. 42-43; D.D. Vasilyev, "Tyurkskaya Runiçeskaya
Nadpis iz Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva)", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Bakü
~~ 976, s.
Kurat, a.g.e., S. 16-17; Togan, "Allan", ~slam Ansiklopedisi, C. 1, Istanbul 1940,
S. 377.
6 Bak~n~z, Köl Tigin Yaz~t~, Do~u Taraf~, 20; Bilge Kagan Yaz~t~, Do~u taraf~, 17:

Kagmen ülkesi sahipsiz kalmas~n diye Az ve K ~rk~z halk~n~~ düzenleyip, tertip edip geldik.
Bak~n~z, Bilge Kagan Yaz~t~, Do~u taraf~ , 26: rirmi alt~~ yal~mda Çik halk~, K~ rk~zias-
la birlikte di4man oldular. Kem 'i geçerek Çiklere kar~~~asker sez~kellim. Ö~pe~~~'de sava~t~m. Askerlmn~~
m~zraklad~ m. Az halk~n~~ itaata ald~ m.
 BOY VE KAVIM ADLARI 53

Türgi~~kagan buyruk' Az Tutulug eligin tutd~. Kagan~n anta

ölürtümiz. Ilin alt~n~n. Kara Türgi~~bodun kop içikdi 8.
Bayan-Kol yaz~t~ ndan ç~ kan neticeye göre, 8. yüzy~lda Azlann alt~~
urug halinde ve Tannu-ola'n~n bat~s~ndaki Mugur bölgesinde ya~amakta-
d~rlar: Elim Alt~~Azim, ökünçig bölunedim. Mugur anta, tüzüm, k~-
z~g~m anta kant~m, ünim, k~z~gun özin anta konatmad~m9. 714 y~l~n-
da A~lar isyan etmi~ler, fakat Köl Tigin'in idaresindeki Kök Türk ordusu
bu ayaldanmay~~ bast~rm~~t~r: Az bodun yag~~ bolt~. Kara Költe
süngü~dümiz. Köl Tigin bir k~rk ya~ayur erti. Alp Salç~~ak~n binip
oplayu tegdi. Az ilteberig tutd~. Az bodun anta yok bolt~~O. Büyük
bir ihtimalle bu sava~ta ele geçirilen Az ilteberi ad~na dikilmi~~olabilecek
olan Bayan-Kol yaz~ t~nda Az topraklann~n sava~~ile ele geçirildi~i neticesi-
ne vanlabilir. Aynca Mugur-Sargol bölgesinde bulunan yaz~tlar da H Az-
lara ait olabilir!
Azlann ad~ na Uygurlann ça~~ nda da rastl~yoruz. ~ine-Usu yaz~ t~nda
Az ad~, 751 y~l~ nda Çilder ile Apa isilere kar~~~yap~ lan mücadeleler vas~ ta-
s~yla geçmektedir: Tutuk ba~~n Çik tapa b~nga ~td~m. ~si yer tapa Az
er ~td~m. "Kör" tidim 12. Buradan Azlann Uygurlara tabi oldu~u neticesi
ç~kmaktad~ r. Terhin yaz~t~ nda Uygurlara ba~l~~ boylar aras~ nda zikredil-

Bak~ n~z, Köl Tigin Yaz~t~, Do~u Taraf~, 36-3.8; Bilge Kagan Yazd~, Do~u taraf~,
27-28: O y~lda Türgislere do~ru, Altun Y~si alarak, Irti~~Ogüzl geçerek _yürüdük. Türgi~~halk ~n~~ uy-
kuda bast~k. Türgi~~kagan~n ordusu Bolçu'da ate~~gibi ak ~n ak~n geldi. Savast~k. Köl Tigin, ba~~~boz
ata binip hücum etti. Ba~~~boz at orada öldü... Ikisini kendisi yakalad~ . Ondan sonra tekrar girip
Türgi~~kagan~n~n bakan~~ Az Tutuk'u eliyle tuttu. Kagan~n~~orada öldürdük. ülkesini ald~k. Kara
Türgi~~halk~~ hep tabi oldu.
Bak~n~z, Bayan-Kol, 2-3: Halk~m! Alt~~ Azlanm. Pi~manl~~a doymad~m. Mugur orada,
do~rulu~um, orada doydum. t~nim, do~rulu~um, kendisini orada yerle~tirmedim.
Bak~n~z, Köl Tigin Yaz~t~, Kuzey taraf~, 2-3: Az halk~~dü~man oldu. Kara Köi'de sa-
ba~l~k. Köl Tigin otuzbir ya~~nda idi Alp Salp 'n~n ak atma binip h~zla hücum etti. Az ilteberi'ni
tuttu. Az halk: orada yok oldu.
" Mugur-Sargol I Yaz~t~ , 1976 senesinde M.A. Devlet ba~kanl~~~ nda bir arkeoji heyeti
taraf~ ndan bulunmu~tur. Kaya üzerinde bir de resim vard~r. Bak~n~z, Vasilyev, a.g.e., 3. 45;
N.A. Baskakov, "Naskalnaya Runiçeskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriçi~ça Mugur-
Sargol Tuvinskoy ASSR", Sovyetskaya Etnograf~ya, No 3, Moskova 1978, s. 152-154.
Mugur-Sargol Il Yaz~ n, 1979 senesinde Yenisey'e 2,5 km uzakl~ ktaki Mugur-Sargol
bölgesinde Vasilyev taraf~ndan bulunmu~tur Bak~n~z, Vasilyev, a.g.e., s. 46; D.D. Vasilyev,
"Novaya Drevnetyurkskaya Nadpis iz Tuv~", Arkeologiçeskiye Otkr~tiya, 1979, Moskova
14980, s. 193.
12 Bak~n~z, ~ine-Usu Yaz~t~, Do~u taraf~~ ; Tutuk'un ba~kanl~~~nda Çiklere do~ru bin
adam gönderd~m. ~silerin yerine do~ru Azlardan adam gönderdim. "Bak' dedim.
54 SAADETT~N GÖMEÇ:

mektedirler: Az A~pa Tay Sengün, bodun~~Tongra, Ediz, Kayabart,

Üç Karluk bunça bodun yabgu bodun~~ ". Uygurlar ça~~nda Azlann
mühim bir siyasi kuvvetleri yoktur. Uygurlara ba~l~~ bir boy halinde ya~a-
maktayd~lar.
Öyle anla~~l~yor ki, Azlar men~ei itibar~yla Türk boylar~~ içerisine dahil
edilmeseler dahi, zaman içerisinde Türk kültürü aras~ nda erimi~ler ve
Türkle~mi~lerdir. Bu sebeple biz Azlann, ~ran men~eili Alanlardan farkl~~
bir etnik yap~ya sahip olduklanna inan~yoruz.

13 Bak~ n~z, Taryat-Terhin Yaz~ t~, Kuzey taraf~, 3: Az A~pa Tay Sengiin, halk~~ Tong~a,

Ediz, Kayabart, Üç Ka~luk bunca halk yabgu hallud~r.

Bu Yaz~ t için bak~n~z, S.G. Klya~torn~y, "Terhinskaya Nadpis", Sovyetskaya Tyurko-
logiya, No 3, Baki.' 1980, s. 82-95; S.G. Klya~torn~y "The Terkhin Inscription", Acta Ori-
entalia, Tom. 36; Budapest 1982, s. 335-349; T. Tekin, "Kuzey Mo~olistan'da Yeni Bir
Uygur An~ t~", Belleten, C. 49, Ankara 1982, S. 795-825.