1

TURTSYADA CAAAN KARAAY MALKARLILANI

HALK TEPSEULER
KOKARLANI M. Tekin Kemaln ca 1

1886 (2) cl bla 1905i cllada Karaay Malkar tauladan Turtsiyaa ullu
kgnlk etgen Karaaylla bla Malkarlla art cllaa deriin keslerini kulturalarn,
adetlerin saklap turandla.. Alay a Osmanl Patah alan ellege ornaltan zamanda kerti da
musulman krala kelgenbiz, erkiile bla tiiriula birge toyga koulmaydla degenni aytp,
alan beri alp keltirgen mollala bla bir kauum biy Tamadalan aytanlarn etip bir zamann
Katn Toy Tiiriu Toy dep, toylada tiiriulaa ayrp toy etip turandla.
Turtsiya da Osmanl Patahn zamannda kp uru etile turand. Karaay
Malkarlla da bu urulaa Osmanl asker bolup koulandla. Askerge barp ehit bolanla da,
kaziy bolanla da kaytmay kalanla da bolandla. Turtsiya, bir 1919 bla 1922 cllan arasnda
Ullu Ata Curt kazauata tutuand. Angliya, Fransiya, taliya, Gretsiya bla bek kat kazauat
etgendi. Bu emperyalistleni Kemal Atatrkn bal bla kstaandan sora 1922i cln 23
Aprelinde Turtsiya Respublika kuratrland.3 Respublikan bergen erkinligi bla eski
adetdea tiiriu erkii birge toy etip balaandla. Art cllada ua aharlaa kgen, Televizr
bla kominikatsiyan ne da internetni mardas bla Karaay Malkarllan kultura can bla
trlenngenine ahatlk etebiz. Canng sp kelgen ca tl burunngu zamanlan tepseu,
muzika, oyun ne da til baylaml zatlarn koyup canng, Europeyskiy adetlege ke
balaandla.
Eski adetleni ornuna canng adetle kire balaand halkga. Alay a bu trleniun
snden bir eki zat aytra kerekdi. Sz nnge; Turtsiyada caaan Karaaylla bla
Malkarllan caaan ellerinde tauladan suu keltirip azan fantan cerleri bar edi. Annga Trk
tilde eme deydile. Ekindi zamanda atalar bla kartla mejgitge ketgen zamanda kzla da
suu aala bla elekleni alp inngir a uhuura ylerine suu eltirge emege bara elle. Elni
calar ua emeni banda cylp kzlaa nakrda eterge dep saklap tura elle. Kzla tizginnge
kirip sularn toltura lahor, nakrda, uak ete turan zamanda tizgin cetip suun tolturup yne
kete balasa nakrdas cart kalp ketgen ca alaylada oynay turan sabiyikleden birine bir
ekerik ne da kopekik berip Bar da ol Patiman elegine bir uu toprak at da kelin
dep cibere edi. elei kir, aman bolan kz auzu bla sabiyge amann kuya tebrese da kl bla
arp, zna kaytp entda tizginnge kirip saklaan zamanda ca bla cart koyan uakn entda
bardra edi.
Bu knlkde ua taudan kelgen suu ylege brla bla alandan sora bu adetni
koyandla. Ol inngir ala banda cylanlar eme da kurup ketgendi. Alaysz da bir kauum
tehnologiya zatla eski adetleni ketere barad.
Tehnologiya zatla ca tlge koula tebregenli burun zamandan kalan adetle cok
bolup barad. Blan em allnda toy adetle bla baylanngan tepseu ne da muzika janrlar keledi.
1
2
3

Turtsiya, Eskisehir Osmangazi Universitet, Folklor Bilimleni zlem nstitutnu Direktoru

Latinitsa bla cazan zamanda Karaay-Malkar tinli harifleri blay salnngand: = , = , = c, = , = ng, = ,
Bu kazauatda da kp Karaay-Malkarl ca ehit, kaziy boland ne da urudan kaytmay kaland.

2
Trtsiyada caaan Alan millet Kavkazdan kgandan sora da diasporada caaan
cerlerinde, kp cllan eski tepseu, tartu, muzika, ku, iynar, al cr, kar cr, ejiu etgen
degena adetleni saklaandla. Bir 1948i cllada Ekini Duniya Kazauatdan (Rossiyann Ata
Curt Kazauat) sora Turtsiyaa kelgen kgnle Kavkazda trlenngen bir kauum tepseu bla
Kazaska degen tepsen adetlege kotula. Kazaska tepsen muzikas bla tepsen bir
kaumu Lezginka ne da steme tepsege uaanlkga figralar Kubanskiy Kazakllan ne da
Ukraynallan tepseulerine uaan eteyedi. Kollarn kkregine baylap, cgp, ayaklarn
birem birem allna atan; kollarn cerge salp gp bir ayan da ol bir ayan snden
tgerek aylandran degena figurala, ol zamanda ulan calan em kp syp tepsegenleri
tepseuleri bolan edi.
Bir 1950i clladan sora Karaay-Malkarlla Turtsiya sosyo-ekonomika can bla
trlenip balanngannda, trl sebepleni mardas bla elleden tna a baladla. Bu
sebepleni ma blay tizgin eterge bollukdu: Ellede mallk bla, buday-arpa urunuu bla
kregen halk ca tl cetip ydegili bolup cer, mal tutara tebregendi. Az toprak cerle taralp
cetmey baladla. An sebepli aharlada i tabhan adamla ar kp ketdile. Bir kauum adamla
sabiylerin ullu kollada okutura izlegeni sebepli k kola dep aharlada y tutup, cay ua
elde ilerin eterge elge kaytp keleyelle. Da da a i degena trl sebeple bla t krallaa
Amerikaa, Europaa kp ketgenle da boldula. Tna kp ketgenle bir zaman sora
zlarna kaytp kelgen zamanlarnda, anda krgen canng adetleni da keltire baladla.
Bu zatlaa Tepseu ne da muzika can bla karasak toy etilgen zamanda tepseuleni
tizgini ma blay bola edi; aln Toylada bir toy Tamada boluuan edi. Toy Tamada toynu
Abezek tepseu bla balata edi. Kzla bla cala kol kola kirip Abezek tepseu bla toynu
balasala, biri birleri bla tanp uak ete, tgerek aylana toya clna edile. Abezekni art bla
Tgerek tepseun tepseyelle. Ekincige toy Tamada Tz tepseuleni balata edi. Tz tepseule
trl trl edile. Blan sanarga bolsak; Tz Tepseu, Ziya Biy Tepseu, Mh Tepseu,
Tunukan (Cuklaan da deydile) Tepseu, l Kapateyna (Karaay Kapateyna) Tepseu,
Ekili Kapateyna Tepseu (Dayku ne da erkes Kapateyna), Aylandu Tepseu, Calndu Tepseu,
Aulau Tepseu, Danis Tepseu. nge toy kzp balaanda, Tamada cenngil tepseuleni
balata edi. Blan sanasak: ka ka Tepseu, Canngz Tepseu, Kama Tepseu, Kabra Tepseu,
Apsua Tepseu, steme Tepseu,
1960 clladan sora elleden aharlaa kgen Kavkaz (Adige, Abhaz, een,
Dastanl, Asetin) milletle, Turtsiyada caaan baha milletleden keslerini ayrp adet, tre
ne da kulturalarn bardrra dep Dernek degen Obestvalada cyla baladla. Derneklede
Kavkaz milletleni (Adige, Abhaz, een, Dastanl, Asetin) har birinden da birem tepseu
salp Antsamblla kuratrdla. Blayda tepsegen tepseuleri Lezginka, Simd, Wuig, Kaafe,
Kama degena tepseule edile. Aln colda aytlana 1948i cldan sora Turtsiyaa kelgen
Mltecileni iinde Kavkazda trl profesyonal antsambllada tepsegen, tepseule baredile.
Blan iinde Kabart - Malkar Kabardinka Antsamblda tepsegen, Atalklan Magamet,
Synlan Aliy, Sottaylan Haim; Osetya Alan Antsamblda tepsegen Gaytata Elbruz,
Dastan Lezginka Antsamblda tepsegen Musa Ramazan degena alamat tepseule, Ankara,
stanbul, Bursa degen ullu aharlada kuratrlan Derneklede ca tlge kesleri bilgena
tepseuleni retip baladla. Elleden aharlaa kp caaan halk ua elde tepsegen bir talay
tepseun da unutura cetgen edi.
1980i cllada aharlaa kgen adam san kp bolup balad. Bugnlkde Turtsiyan
iinde har aharda da, stanbul, Ankara, zmir degen ullu aharlada eki ne da Dernek,
Amerikada, Germaniyada, Avstralyada, Fransiyada, Syriyada, Yordaniyada da da bir

3
talay kralda Dernekle kuratrldla. Bu derneklede Kavkazda caaan milletleni
antsambllarn bugnlkde stsena n hazrlaan tepseuleri ne antsambllan keslerindegi
ustazladan ne da videoda cazlan spektaklleden alnp, retilip, alan horeografiyalar etile
turad. Bllay retiu ini balatan adamlan bir kauumun aytsak ala Karaayl Kokarlan M.
Tekin Kemaln ca, Kubadiylan Orhan Dlger Dgerli Muhammatn ca, Semenlan Haluk
Esen Cahitni ca, Dastanl Dargin Mrego Haci-Murat Dastanl, Adgl Cankat Devrim
bla da da bir kauum Kavkaz milletleden ustazladla.
Bu
adamlan
all
bla
Dernek
antsambllada tepsey kelgen ca tl, aharlada
etilgen toylada, cylulada alayda renngen
tepseulerini tepsep baladla. Art zamanlada da
ellede da az adam kalan nnge eski adetle bla
eski tepseuleni kbs unutuldula.
Eski tepseuleni bilgen adamla az bolallkga
alan 1975 1979 cllan arasnda kesim cyp
alanem. Alay a bir zaman ellege barp ne da
derneklede ca adamlan cyp retirge kresem da
kp barmay ala da unutulup keterikdile. An
nnge ol tepseuleni horeografyalar bla tartularn
Surat 1: Tz Kobuz (Mzka)
bir cazp koyara kerekdi dep sa eteme. Ne
nnge desegiz Sz uad, cazu kalad.
Karaay-Malkarllan Tepseuleri:
Ellede tepseuleni aln zamanda tiiriu
kobuzula soyelle. Alan sokan kobuzlarna
Tz kobuz deydile. Ol kobuz Garmokaa
ua, Avsturya, Germaniya ne da taliada
etilgen Armonika degen kobuzladla (Surat 1).
Art zamanlada alan tapmay Ters kobuz
(Akordeon) degen kobuznu ca adamla soup
tebregen edile (Surat 2).
Tz Kobuz4 bla bek ariu soayelle. Tz
Kobuznu em ariu sokganla Yakapnar elde
omalan Gedik Mirzan ca Aznauur,
Umarlan Kasmn kz Asiya (Kokarlan
Sarban
Ca
Necipni
ydegisi),
Bayoralan Yunus Bayora (nsk),
Tamada karna Bayoralan Haci Murat
Surat 2: Ters kobuz (Akordeon)
Bayora, Bayoralan (Hacaylan) Hilmi
Bayora, Acileni Abuk Kurman; Tramlan
Naciye Tram, Belpnar elde Kokarlan Sleyman Ko, Semenlan Burhanettin Esen,
Semenlan Cemal Esen, Bayramuklan Hamet zel, Bayramuklan Emin zel Hametni ca,
Bayramuklan Havva Hametni kz, Semenlan Haluk Esen, Cazl elde zdenlan Habib
4

Garmoka, (Mzka, erkes Mzkas = Trk tilde)

4
zden, Kiliysa (Gkeyayla) elde. Bayk elde 5, .., Aasar elde.. Dolat elde
Arpackaraay elde Karamrzalan Mustafa Karaaslan, Kobanlan Safiye Karaam,
Abdlmecit Kayalar, Havva yldrm, Kobalan Ahmet Solmaz, ilehane elde Ahtauladan sa
Korkmazn kz Asliye Uar, Zaliyleden Mahmutnu kz Nuriye Akbay, Halkleden Aliyuh
Hacini ca Hasan nerni (Canbot) kz amahan Akbay.6

Kokarlan Tekin, Mrego Haci-Murat, Kubadiylan Orhan, Semenlan Haluk, Eskiehir - 1987

Tepseuleni snden cazgan saatda alan hareketlerin bildirirge ma bu esgertmeleni salra

kerekdi:
= Can esgertedi
= Kzn esgertedi
= Kzn ne da can colu

Bayk el bla Caulu elledegi Karaayllan haparn Tekelan Selim tez bla Tohuklan Ufuk Tavkul
aytand.
Tokat aharda Arpackaraay bla ilehane ellede caaan Karaayllan haparn Btdalan Nurullah
Tabak aytand. Ol aytannga kre bu ellede caaan adamla Karaay toy adetleni unutandla. Otuz krk
cl mundan ala tgerek ellede aytlp balaanngan alan tepseu, oyun atetleri musulman adetle bla
kelimeydi degen bedi szle sebepli tepseu, oyun degen adetleni, trl toy adetleni etmey koyandla.

5
1. Cuklaan Tepseu (Tunukgan):
Bir kz bla bir ca tepseydi. Ritmikas 2/4d. Tepseun ritmikas tartunu baruna kre
cenngil ne da akrtn bolad. Tartunu cenngil baran zamanna uyanngan, akrtn baran
zamanna da cuklaan deydile. Tepseun 1978 i clda Kulakszlan (omalan) Aubekir
(Tisiz Haci)ni kz Rabiadan renip cazanma. An aytu bla bu tepseun Karan Aliyi
(Bicilan) bek ariu tepseydi. Patternleri ma blayd (patternleni auuuu zaman 8 ne da 12
taktta birdi):
Pattern A.
Kz bla ca eki cola, kobuz cuklanngnn bet
betge aylanadla.

Pattern B.
Kobuz cuklap tebrese, bet betge birini kzn ong
kol taba balap, ekini sol kol taba, ne da trt
kere baradla. Kobuz ayazp tebregelley ong ne da
sol canna kndelen baradla.
Pattern C.
Kobuz igia ayazallay, ca artna barad. Kz bet
betge can kuuad.
Pattern D
Kz can allna tedi. Eki cola ca kzn zndan
aylanad.
Pattern E
Ca kzn allna tedi Eki cola da kz can
zndan aylanad.
Pattern F
Entda tepseun ekeni cola tepserge kz bla ca
ters cannga aylanp bet betge tgerek aylanp
tepsep balaydla.

Cuklaan (Tunukgan) Tehpseun tartuun omalan Aubekirni ca Aznauur bla

Umarlan Kasmn kz Asiya (Kokarlan Sarban ydegisi) Tz Kobuz (Garmoka) bla
bek ariu soayelle.
2. Ekili Kapeteyna (Dayku erkes Kapateyna)

Bu tepseun bir kz bla bir ca tepseydi. Bu tepseun da 1978 i clda Kulakszlan

(omalan) Aubekir (Tisiz Haci)ni kz Rabiadan renip cazanma. Patternleri ma
blayd (patternleni auuuu zaman 8 ne da 12 taktta birdi):
Pattern A
Kz bla ca birbiri betlerine karap, bir kesek uzak
turup balaydla. Birini sol canlarndan
birbirlerin ozup ketip birbirlerini balaan
cerlerine deri barp takt boalallay artlarna
aylanp biribiri betlerine karap, artna artna
baran cerlerine kaytp betlerine karap aradla.
Ekinige bu etgen zatlarn ong canndan entde
etedile. n bla trtnn da bir sol
canndan bir ong canndan etip taktlan boaydla.
Pattern B
Trt colda birbirlerini ozup ketgenden sora
Beinige orta cerge kelgenley ala sol
canlarndan srt srta birbirlerini ozadla. Songra
ong canlarndan srt srtha ozaldla. Munu eki
cola etedile.
Pattern C
Takt boalanlay ortada bet bege ala sol
canlarnda ekinige ong canlarndan tgerek
aylanadla.
Pattern D
Entda birini Patternde etgenleria birbirlerin sol
imbalar canndan ozup ketip bir sol canndan bir
da ong canndan karap bet betge aylanp kesi
tgereklerinde bir kere sol canndan aylanp
tepseun ent da tersden balaydla.

3. Ziya Biy
Tepseun eki kz bla eki ca tepseydi. Rifmikas 2/4 taktd. Bu tepseu Kavkazdan
kgen zamanlarnda kelgen tepseuden ese da Turtsiyada caaan taululan
caradran tepseud dep sa eteme.
Pattern A

7
Eki kz bla eki ca bet betge tgerek aylanp
balaydla. ne da trt kere aylanadla.

Pattern B
Kzla calan allarnda, srtlarn burup ayalana
balaydla, cala da alan zlarndan barp, ne
da trt kere tgerek aylannann bardradla.
Pattern C
ne da trt colda art arta tgerek
aylannandan sora kzla ksha kalp bet betge
uzakdan karaydla. Kzla da cala da kesi
tgereklerinde sol canlarndan bir kere aylanp,
kzla entda keng bolup tgerek aylanadla, cala
da alan zlarndan tepsep balaydla. Kzla bla
cala cerlerin auuturallay tepseunu ent da
tersden balaydla.
Tepseunu muzikas blayd:

4. Mh Tepseu
Eki kz bla eki ca tepseydile. Bir kz bla bir ca bet betge uzak turad. Bir kz bla bir
ca da kat kata alan aralarnda syeledile. Rifmikas 2/4 taktd.
Pattern A
Betbetge turan ca bla kz birbirlerin ozup ketip
segiz takt barp artlar bla zlarna kaytadla.

Pattern B
Ala zlarna kaytan zamanda ortadan tp
ketgini kat kata turan ca bla kz birgeley alan
ortalar bla tedile. 8 takt barp artlar bla zlarna
kaytadla. A bla B Patternleni colda etedile.

Pattern C
nden sora betbetge tepsegen ca bla kz
birbirlerin ozup ketip kat kata tepsegen ca bla
kzn ornuna keledile. Kat kata tepsegen ca bla
kz da bet betge tepsegen ca bla kzn ornuna
keledile.
Pattern D
Ent da tepseun tersden balaydla.

5. l Kapateyna
Tepseunu bir ca bla eki kz tepseydi. Karaayl cala bla kzlan algn cllada em kp
syp tepsegen tepseuleri edi. Rifmikas 2/4 taktdad
Pattern A
Eki kz can cannga, bir ca da turalarnda bolup
betleri birbirlerine aylanp balaydla. Birini 8
atlam taktda Ca balaan zamanda kzlan
ortasndan tp uzun barp artna karayd. Kzla
da cadan tp ketsele uzun barp bet betge
aylanp caa karaydla. Ekini taktda ca da kzla

9
da artna artna barp balaan cerlerine kaytadla.
Bu taktlan kere etedile.
Pattern B
Kobuznu tauuu auuallay Ca zna aylanad,
kzla da birbirlerini sol canlarndan tp ketip
balaan cerlerine deri baradla. Alaydan da
birbirlerini betlerine karap zlarna aylanp
balaan cerlerine deri sbarp ent da birbirlerini
sol canlarndan tedile. Bu taktlan kere
etedile. Bu zamanda ca da har 8 takt boalallay
muzikan rifmikas bla birge zna aylanp turad.
Pattern C
Em artnda kzla art artha tiziledile, ca da
artlarndan crp ters cannga aylanp tepseunu
entda tersden balaydla

6. Aylandu Tepseu:
7. Calndu Tepseu:
8. Aulau Tepseu:
9. Danis Tepseu:
10. Tz Tepseu:
Tz tepseun bir kz bir ca ne da eki kz eki ca tepserge bollukdu. Tepserik cala bla
kzla kp bolsala, ne da ngerle birgeley tepserge bolsala ne da trt kz trt ca
da tepseydile. Rifmikas 2/4 ne da 8/8 taktda bolad. Tepseuge birini kz ne da kzla
balaydla. Cala da alaa koulup birini allna segiz atlam, artna segiz atlam
degena allna artna ne da trt colda crp tepseydile. Kz ne da kzla bu taktla
boalallay bir colda trt atlam atp khsa crgelley artlarna taba baradla. Cala ua
artlarna segiz atlam tepsep uzak baradla. Bet betge karap keslerini sol canlarndan bir
kere tgerek aylanp kzlan artlarndan kuup cetedile da tepseunu ters candan
canngdan balaydla.
a. Kanamat:
Tz tepseun muzikas, rifmikalar bira crgen bir talay melodiyalar bard. Alan
em alda baranlarndan bir da Kanamat crd. Kanamat eski zamanladan kelgen ku
cr bolallkga Trkde caaan Karaaylla an tepseu formaa burup unutulmaza

10
etgendi. Kanamat crn tepsegen zamanda cala an szlerin da aytp crlap, Ejiu da
etedile. Ol tepseunu makam ma blayd:

Orayda rayda Kanamat

Eki kzngden kan aat
Eteging sallarnga ba bolsa
Seni itle bla kazauat

Men baranem Karaaya

Aburkerimge konakga
Meni haparm aytlad
Ullu Karaaya comakga

Kkden bir cark culduz

Tau aylanp batad
Oy alan Ukulanda
Bir tulpar ulak catad

Uoy uoy Kanamat

Touz ok tiydi bama
Ne kara knle kelgendi
Aliyni cigit cana

Ceti cln aylanp

Amgata boynu sakladm
Kiyikle ltrp taulada
Bir ariu etle kakladm

11
Da da bllay tz tepseuge iynarla aytp soulgan tepseu makamlan bir kauumu ma
blayd:
b. Kzla Eski Cuualla:

Szleri:
Kzla eski cuualla
Suuk ssu bla sapnsz
Cala nege turasz
Kzlan almay katnsz

Stalin koha ketgendi7

Ayrandan toysa gellikdi
Stalinnge kurman bolaym
Kzn mennge berlikdi

Suu allnda eki kaz

Biri ala biri boz
Ala seni boz meni
Katn seni kz meni

Ullu sunu kmg

Ekibizni kltrr
Kel ariuuk kaayk
Anang krse ltrr

Bahada bitgen bal alma

Bal alman tatuu
Maral kiyikge uayd
Ol ariuuknu catuu

Bahada bitgen bal alma

Salsang hurcun tolturur
Naspln balas
Ol ariuuk bla olturur

abp bardn ykge

Ayam tald ykge
Allah nasp etgeyed
Seni kibik birikge

Kzm rak barad

Kabrada ylege
Kyou bolup barayem
Ol ariuuklan ylege

c. ssaliyni Cr

Stalin, Yakapnar elde Kokarlan Ahmataliyni ca Yusuf (Csp) Konu am atd.

12

d. Tz Tartu 1:
e. Tz Tartu 2:
f. Tz Tartu 3:

Semenlan Haluk Ters Kobuz soad 1993

13

Semenlan Haluk Garmon soad 2007

Kubadiylan Orhan Ters Kobuz soad - 1989

14

Kubadiylan Orhan Garmon soad - 2008

omalan Aznauur 1985

15

Kokarlan Kemal Apsua Tepseun tepseydi - 1971

omalan Aznauur bla Kokarlan Kemal Yakapnar elde 1986

11. ka ka Tepseu:
12. Canngz Tepseu:
13. Kama Tepseu:
14. Kabra Tepseu:
15. Apsua Tepseu:
16. steme Tepseu: